| 2019 | |
| Ñawinchanapaq | |
| munay qillqasqakuna | |
| Qusqu Qullaw qhichwa simi | |
| Flor Aideé Pablo Medina | |
| Ministra de Educación del Perú | |
| Guido Alfredo Rospigliosi Galindo | |
| Viceministro de Gestión Institucional | |
| Ana Patricia Andrade Pacora | |
| Viceministra de Gestión Pedagógica | |
| José Carlos Chávez Cuentas | |
| Secretario de Planificación Estratégica | |
| Humberto Hildebrando Pérez León Ibáñez | |
| Jefe de la Oficina de Medición de la Calidad de los Aprendizajes | |
| “Ñawinchanapaq munay qillqasqakuna 2019” | |
| Responsables de la publicación | |
| Jorge Martín Talancha De La Cruz (coordinador) | |
| Tania Pacheco Valenzuela | |
| Edgar Sanga Calamullo | |
| Hermenegildo Espejo Apikai | |
| Wilder Rodríguez Gonzales | |
| Jainor Saavedra Salas | |
| Luz Huanca Sivana | |
| Pamela Jiménez Lizama | |
| Autores y/o recopiladores de textos ganadores del “I Concurso de textos para Mis lecturas favoritas” | |
| Rómulo Quispe Soto (“Tumi llaqtapa muchusqanmanta”) | |
| Julio D. Auccaylle Delgado (“Iskay phiña mayukunamanta”) | |
| Esta publicación es el producto final del esfuerzo institucional de la UMC por medio de sus diferentes equipos de | |
| especialistas. | |
| Primer edición, julio 2019 | |
| Tiraje: 7,776 ejemplares | |
| Impresión: Enotria S.A. | |
| Av. Nicolás Ayllón N° 2890, Ate - Lima | |
| Hecho el Depósito Legal en la Biblioteca Nacional del Perú N° 2019-07601 | |
| © Ministerio de Educación del Perú | |
| Calle Del Comercio N° 193, San Borja | |
| Lima - Perú | |
| Teléfono: 615-5800 | |
| www.gob.pe/minedu | |
| Citar esta publicación de la siguiente manera: | |
| Ministerio de Educación del Perú. (2019). Ñawinchanapaq munay qillqasqakuna 2019. Lima: Oficina de Medición de la Calidad de | |
| los Aprendizajes. | |
| Ancha munasqa wawa: | |
| Kaymi “Nawinchanapaq munay qillasqakuna 2019” sutiyuq mayt’u | |
| kachkan. | |
| Kay mat’upim tarinki munay willakuykunata, harawiykunata, | |
| historieta nisqata, huk qillqasqakuna ima. Chayninam hamp’atuwan | |
| tupay allinchus icha manachus, chaymantapas qillqasqa kachkan. | |
| Tipun sutiyuq ñawpa llaqtamantapas munay willakuy kachkallantaq. | |
| Wakin simikuna mana chinkananpaq imatachus rurachkanku, | |
| chaymantapas noticia nisqa kachkallantaq. | |
| Hinallataqmi, qayna wata “Ñawinchanapaq Munaq Qillqasqakuna | |
| Ñawpaq Atipanakuy” apakurqan. Chay atipanakuypaqmi achka | |
| hamawt’akuna qillqasqakunata apachimurqanku. Chaykunamanta | |
| llalliq qillqasqakunata akllaspam kay mayt’uman churallaykutaq. | |
| Chaymantapas, sapanka qillqasqam ruranakunayuq kachkan. Chay | |
| ruranakunataqa, hamawt’aykiwan kuska, yachay wasipi llamk’anki. | |
| Wakintataq, mama taytaykiwan yanapachikuspa, wasiykipi | |
| llamk’allankitaq. Chaykunawanmi tukuy qillqasqakuna hamut’aytaqa | |
| astawanña atinki. | |
| Chaykunatam tukuy sunquykuwan | |
| munayniykipaqhina kanman. | |
| qampaq | |
| rurayku. | |
| Ichapas | |
| Oficina de Medición de la Calidad de los Aprendizajes (UMC) | |
| Hamp’atumantam wawakuna | |
| rimachkanku. Chayta | |
| ñawinchasunchik. | |
| Llaqtanchikkunapi | |
| hamp’atupa willakuyninkuna | |
| Ñuqan Soraro kani. Asháninka llaqtaykupiqa, paray | |
| pachapichus mayu patakunapi hamp’atu k’ar k’aryan | |
| chayqa, mayu pisiyanantam willakuchkan. Chaymi runaqa | |
| challwaq rinku. | |
| Ichaqa, ch’akiriy pachakunapi sach’a sunqukunapi | |
| k’ar k’aryan chayñataq parata mañakuchkan. | |
| Hunt’akunpunitaqmi chay nisqayku. Hinallataq, yurakuna | |
| t’ikay pachapi, ch’umpiniraq hamp’atuta rikuyku chayqa, ña | |
| uywakuna hap’imuy pachaña. | |
| Ñuqapa sutiymi Shekut, | |
| Awajun llaqtamanta. | |
| Ñuqaykupaqqa, hamp’atu | |
| kallpawan k’ar k’aryan | |
| chayqa, parananpaqmi. | |
| Hinallataq, wasi ukhupi | |
| hatun hamp’atuta | |
| rikuspaqa, piñiykuchá | |
| wañunqa, nispañataq niyku. | |
| Chaynataqa k’ar k’aryan, | |
| mayqin millay runachus | |
| layqachiwaptinkum. Ichaqa, | |
| huch’uy hamp’atuchatachus | |
| rikuyku chayqa, manam | |
| imapas kanqachu, | |
| niykuñataq. | |
| Ñuqapa sutiyñataq Soy Sani. Shipibo llaqtamanta. | |
| Ñuqaykupaqqa, huchuy hamp’atuchachus k’ar | |
| k’aryan chayqa, parananpaqmi. Hatun hamp’atu k’ar | |
| k’aryan chayñataq, nisuta paraspam mayutaraq unu | |
| phuqchikunqa, niyku. | |
| Hinallataq, warmi warmachachus q’illu qhasquyuq | |
| hamp’atuwan tupan chayqa, allin away yachaq kanqa. | |
| Chayraykum, mama taytan piripiri yurapa unuchanwan | |
| ñawinman sut’uykachinku, hamp’atuwantaq makinta | |
| qhaqunku. Chaymantataq, warmaqa iskay simana hina | |
| pisichallata mikhun. | |
| 4 | |
| Ñuqan Phaxsi kani, aymara | |
| llaqtamanta. Chakra yapuy | |
| pachapi uqi llimp’iyuq | |
| hamp’atuta rikuyku chayqa, | |
| allin watam kanqa, nispa niyku. | |
| Huch’uy qillu hamp’atutachus | |
| rikuyku chayñataq, ch’aki | |
| wata kanqa. | |
| Tutakunapichus, kallpawan | |
| hamp’atu k’ar k’aryan chayqa, | |
| paramunanta willakun. Hatun | |
| hampatu rikuyqa qullqin. Wasi | |
| qayllakunapichus rikhurin | |
| chayqa, uywachus icha | |
| mikhuychus allin qullqiman | |
| qhatukunqa. | |
| Ñuqan Sayri kani, qhichwa llaqtamanta. | |
| Ñuqaykupaqqa, hamp’atuta qullqin. | |
| Hatun q’illu hamp’atuchus wasi ukhuman | |
| haykurqun chayqa, wasiyuqmi achka | |
| qullqita chaskinqa. | |
| Hinallataq, chakrapi hatun hamp’atuwan | |
| tupaspaqa, allinta kunan wata | |
| chakra rurunqa. Ichaqa, huch’uy | |
| q’umir hamp’atuchawan tupayku | |
| chayqa, parañataq mana kanqachu. | |
| Chayraykutaq mikhuykunapas mana | |
| allintachu rurunqa. Chaymantapas, | |
| hamp’atu unayta k’ar k’aryaykuptinqa, | |
| allinta chay watapi paranqa. | |
| Ruranakuna | |
| 1 | |
| Qillqasqamanhina, kay tawlata hunt’apay. Manachus ima yuyaytapas wakin hunt’apanapaq | |
| tarinki chayqa, hina ch’usaqllata saqinki. | |
| Hamp’atu k’ar k’aryaspa, ¿imatataq willakun? | |
| Hamp’atuq sayaynin, ¿imatataq willakun? | |
| Aymara | |
| Shipibo | |
| Qhichwa | |
| Awajún | |
| Asháninka | |
| 2 | |
| Kunanqa, tawla huntasqaykiwan yanapachikuspa, kay tapukuykunata hunt’achiy. | |
| a | |
| 3 | |
| Hamp’atu k’ar k’aryaptin, aymara warmapa | |
| nisqan awajún warmapa nisqanwan, ¿imapitaq | |
| rikch’akunku? | |
| ch Hatun hamp’atumanta rimaspari, qhichwa | |
| warmapa nisqan, shipibo warma nisqanwan, | |
| ¿imapitaq huqniray kanku? | |
| Willkapa rimasqanta ñawinchay. | |
| Qillqasqamanhina, ¿ima nispataq Suraru | |
| Willkata kutichinman? | |
| Willka | |
| Huk kutinmi | |
| yunkapi, mayuta | |
| unu aysamuq riptiy | |
| achka hamp’atukuna | |
| kar karyaykuptin | |
| anchata | |
| mancharikuni. | |
| Soraro | |
| Asháninka wawa | |
| 4 | |
| ¿Imakunatawantaq aylluykipi hamp’atu willakun? Mama taytaykitapas kuraq runakunatapas | |
| tapurikuy. Chaymantataq, huk raphipi qillqaspa yachay wasipi masichaykikunawan | |
| ñawinchaychik. | |
| 5 | |
| Asnumanta Atuqmantawan | |
| Huk kutinsi, uwihanpa chinkasqanrayku, tayta Philikuqa | |
| warminpuwan llakisqa kasqaku. | |
| Sapa tutanmi uwihanchik | |
| chinkachkan. Chay millay atuqta | |
| hap’irqusunpuni. | |
| Arí, mamáy Antuka. Atuqta | |
| manchachinanpaq, uwiha | |
| kancha punkupi asnunchikta | |
| watasunchik. | |
| Ñuqaqa imaymanata q’ipisqa nisuta llamk’ani. Ichaqa, | |
| uywaqiykuna mana allintachu qhawariwanku. Aswanmi | |
| yarqaypi ch’achachiwanku. | |
| Qunqayllas huk atuq kancha punkupi | |
| rikhurirqusqa... | |
| Atuq astawan rimapayaptinsi asnupas | |
| rimayta qallaripusqa. | |
| Mariyanuqa astawansi llakirikun. Chayta | |
| rikuspas atuqqa kayta nisqa. | |
| Allinllachu, masiy Mariyanu, | |
| ¿sapallaykichu rimakuchkanki? | |
| Wakapa allinta mikhunanpaq | |
| nisuta llamk’anki. Qamtaq tullullaña | |
| kachkanki. | |
| Masiy Mariyanu, sumaq | |
| q’achu mikhukamunaykipaq | |
| paskarqusayki. | |
| Ichaqa, asnuqa manas rimayta munanchu. | |
| Arí, wawqiy. Uywaqiykunaqa | |
| manachushina ñuqata munawankuchu. | |
| Ichaqa, asnuq nisqantas atuqqa mana hunt’asqachu. | |
| Ha, ha, ha. Uqi | |
| uwihachata | |
| apakusaq. Wirachan | |
| kachkasqa. | |
| Tayta Philikuqa sukha pampapi mikhusaqtas asnuta tarimusqa. | |
| Yaw Mariyanu, kaypimá | |
| sumaqta mikhuspa | |
| kachkasqanki. ¿Maymi waskha? | |
| Chay huchaykimantam | |
| aswanta llamk’anki. | |
| 6 | |
| Chay tutaqa, Mariyanu sutiyuq asnuqa, llakisqas uwiha | |
| kancha punkupi kayhinata rimapakusqa: | |
| Anchata | |
| añaychakuyki, wawqiy atuq. | |
| Munaspaqa huk uwihacha apakuy, | |
| ichaqa ama uqi kaqtaqa apankichu. | |
| Illarimuytaqa, mama Antukas uwiha kanchata haykusqa... | |
| ...¡Manam uqi uwihapas | |
| asnupas kankuchu! | |
| Mariyanuqa, p’unchawnintinsi q’achuta q’ipiykun. | |
| Wasaymi | |
| nanayuwachkan. | |
| Atuqpa huchanpi | |
| ñak’arichkani. | |
| Chay tutaqa, atuqsi rikhuriqullantaq... | |
| Ichaqa, wakmantas atuqqa asnuta | |
| qiquykullantaq. | |
| Allinllachu, wawqiy Mariyanu. ¿Kunan | |
| tutatapas yanapanakullasuntami, riki? | |
| Ama phiñakuychu, wawqiy Mariyanu. | |
| Kunanqa aswan karuta mikhuq | |
| rinki. Hinapiqa uywaqiyki mana | |
| tarisunkichu. | |
| Manam kunantawanqa | |
| qiquwankiñachu. Huchaykipi | |
| nisuta llamk’ayachiwanku. | |
| Atuqqa, yuraq uwihatapunis waskhantinta | |
| aparqullasqataq. Llakisqas uywaqinkuqa | |
| rimanku. | |
| Chay uwihataqa mikhuy Waskhanchikpas | |
| rantinanchikpaqmi | |
| mana kapunchu. | |
| qhatunanchik karqan. Mana | |
| qullqiyuq rikuyukunchik. | |
| Ya. Allinmi. Ichaqa, | |
| waskhatapas yuraq | |
| uwihatapas amapuni apankichu. | |
| Mariyanutaqa maskhaspas taripullasqakutaq. Paytaqsi | |
| uywaqinkuna llakipi kasqankuta rikuspa, llapanta willapusqa. | |
| Chaysi, asnuqa nisqa: ama llakikuychikchu ñuqa waskhata | |
| atuqtawan apamusaq, nispa. | |
| Huchaykunata pampachaykuwaychik, ama hina | |
| kaychikchu. Chay atuqmi yukaykuwan. | |
| Mikhuq rinaypaq paskiwaspam, uwihata | |
| waskhatawan apakuq karqan. | |
| ¿Ima ninkin, | |
| yaw asnu? | |
| ¿Imaynatataq | |
| chaytari ruranki? | |
| Kinuwa p’isqiwan llusirquwaychik. | |
| Hina llusisqa mach’aynin kinrayta rispa | |
| kumparayasaq. Atuqqa wañusqa kanaypaq iñinqa. | |
| Atuqqa uñankunapuwan Mariyanuta kumparayasaqta tarisqaku. | |
| ¡Akakallaw! Mariyanu | |
| wañupusqa. Ichaqa | |
| achka aychanchik kanqa. | |
| Wasiman apakusunchik. | |
| ¡Kurupusasqañam! | |
| Waskhawan watakuspa | |
| llapanchik chutasunchik. | |
| Arí. Ichaqa nisu | |
| llasachá kachkan. | |
| Atuqkuna wiqawninkuman waskhawan watakuspa chutananku | |
| kachkaptiñas, qunqaylla sayarirqusqa, asnuqa aysatamusqa. | |
| ¡Ay…! Umachayta. | |
| ¡Achakáw! | |
| wasachayta. | |
| ¡Qasiy, Mariyanu! | |
| Amaña kayta | |
| rurawaykuchu. | |
| Chay p’unchawmantas atuqqa mana Mariyanuta yukasqañachu, uwihatapas mana apasqañachu. | |
| Mana allin uywasqanchikmi | |
| ñuqanchikpapas huchanchik. | |
| Kunanmantaqa allinta | |
| mikhuchisunchik. | |
| ¡Hihaw! kaymá allin | |
| kawsakuyqa. | |
| Mariyanu, atuqta | |
| wanachisqaykimanta, | |
| anchata añaychakuyki. | |
| Kunankamapas asnuqa llamk’allanpunis, ichaqa allintas mikhunpas samakunpas. | |
| 7 | |
| Ruranakuna | |
| 1 Kay tapukuykunata kutichiy: | |
| a | |
| ¿Imaraykutaq Mariyanu asnuri uywaqinku mana khuyanankupaq iñisqa? | |
| ch ¿Imapaqtaq tayta Philikuwan mama Antukawan uwiha kancha punkupi asnuta watasqaku? | |
| chh Ñawpaq kutillaraq tupaspari, ¿imaynatataq atuq Mariyanuta yukasqa? | |
| 2 | |
| Kay qillqasqapi imakunachus kasqa, chaymanhina urapi rimaykunata ñiqichay. | |
| 1 yupaymanta 6 yupaykama qillqanki. | |
| Atuqqa uwiha kanchaman haykunanpaq Mariyanuta yukasqa. | |
| Mach’ayninkuman aysanankupaq atuqkunaqa Mariyanuta waskhawan watasqaku. | |
| Uwiha kancha punkupi uywaqinku asnuta watasqaku. | |
| Mariyanuqa atuqwan imaymana rurasqankuta willakapusqa. | |
| Philiku Antukawan aswan achka q’achuta Mariyanuta qipiykachisqaku. | |
| Mariyanuqa atuqkunata asyasqa, waskhatapas apanpusqa. | |
| 8 | |
| 3 | |
| Imaynachus kasqankumanhina, urapi simikunapa qayllanpi “atuq” icha “asnu” sutita | |
| qillqay. | |
| Yuyaysapa | |
| Llamk’aysapa | |
| Khuyakuq | |
| Mich’a | |
| Yanapakuq | |
| Kallpasapa | |
| Yukakuq | |
| 4 | |
| Llulla | |
| Kimsa warmakunam atuqmanta Mariyanumantawan kayhinata rimasqaku: | |
| Mariyanupa | |
| atuqchakunata | |
| aysatamusqanmi | |
| ñuqapaqqa | |
| mana allinchu. | |
| Chay Mariyanu | |
| atuqkunata | |
| wanachisqanqa | |
| ñuqapaq | |
| allinpuni. | |
| Ñuqapaqñataq, | |
| atuqpas | |
| asnupas | |
| millaykama | |
| kasqaku. | |
| Luwisa | |
| Antuku | |
| Amaliya | |
| ¿Mayqin warmapa rimasqantataq allinmi ninki? Imaraykuchus allin kasqanta | |
| urapi mast’ariy. | |
| 9 | |
| ¿Imaynatataq kuru wañuchiq hampita rurasunman? | |
| Chakranchiskunapiqa, kanmi tarpukusqanchikkuna mikhuq kurukuna. Chay kurukunapaq | |
| hampi rurayta yachasunchik. Pachamamanchikta mana unquchiqmi chay hampiqa kanan. | |
| ¿Imakunataq kanan? | |
| • | |
| • | |
| • | |
| • | |
| • | |
| Iskay hatun siwilla | |
| Chunka hayaq uchu | |
| Iskay uma ahus | |
| Huk huch’uy jabón nisqa | |
| Iskay winku unu | |
| • | |
| • | |
| • | |
| • | |
| • | |
| Kuchuna | |
| Iskay puruña | |
| Tilapas plastikupas | |
| Maran utaq kutana | |
| Suysuna, qhitunapuwan | |
| ¿Imakunatataq rurasunchik? | |
| 1 | |
| 2 | |
| Adaptado de: http://www.ipade.org.ni/images/portadas/libro_desarrollo_economico/INSECTICIDAS.pdf | |
| Uchuta, ahusta, siwillatawan | |
| ñut’uta pikarquspa, sapaq | |
| sapaqllata maranpi saqtarqusun. | |
| 4 | |
| 5 | |
| Tilawanpas plástico nisqawanpas | |
| puruñata kirpaykusun. Hinataqa | |
| kirpana, wasintinta asnay mana | |
| atinanpaqmi. | |
| 6 | |
| Llapan taqrusqanchikta | |
| huk tuta puñuchisun. | |
| Paqaristinpaqqa, chhapan | |
| pachanman tiyaykunqa. | |
| Kunanqa, suysunawanñataq chay | |
| taqruta huk kaq puruñaman | |
| suysurqusun. Hinapim | |
| chhapankuna qhipanqa. | |
| Chay mana chhapayuq unumantaq | |
| jabón nisqata pikaykusun. | |
| Chaymantataq, jabón nisqapa | |
| chullunankama qaywisun. Jabón | |
| nisqataqa churana, yurakunapa | |
| raphinman hampi k’askananpaqmi. | |
| ¿Imaynatataq tarpusqaman hampita churana? | |
| Chay hampiri, ¿imanantaq kuruta? | |
| Chay hampi rurasqanchikpa kuskanninta, | |
| 20 winku unuwan taqrurqusun. Chaytataq | |
| tarpusqanchik yurapa raphinman ch’allaykusun. | |
| Pichqa p’unchaw qhipatachus kurukuna kanqaraq | |
| chayqa, yapamanta ch’allarqullasuntaq. Manam | |
| sapa p’unchawchu ch’allana. Sapa p’unchaw | |
| ch’allasqaqa yurakunañataqmi ch’akirqunman. Inti | |
| haykuytapas tutatapas hampita ch’allaqtinchikqa | |
| aswan allinmi kanqa. | |
| Uchuqa anchatam hayan. Aswantaraq | |
| uchuta, ahuswan, siwillawan ima | |
| taqruqtinchikqa sinchitapuni hayan. | |
| Chaykunawan hampi rurasqanchikta | |
| kuru mikhun chayqa, nisutam hayaykun. | |
| Chayhinata hayaptinmi, kuruqa raphi | |
| mikhuyta mana munapunchu. | |
| ! | |
| 10 | |
| Kunanqa, llapan saqtasqata | |
| huknin puruñaman hich’aykusun. | |
| Hawanmantaq, unuta hich’aykuspa, | |
| allinta taqrukunankama qaywisun. | |
| 3 | |
| Ama kurkuykimanpas ñawikimanpas kay hampiwanqa tupachinkichu, anchatam k’arachikun. | |
| Ruranakuna | |
| 1 | |
| Tapukuykunata kutichiy. | |
| a | |
| Qillqasqamanhina, ¿imaraykutaq kurukunari raphi mikhuyta mana munapunkuñachu? | |
| ch Qillqasqamanhina, ¿imaraykutaq mana sapa p’unchawchu yurakunamanri hampita ch’allana? | |
| 2 | |
| Kay qillqasqapi imakunatachus qati qatillata rurana kasqa, chaymanhina urapi | |
| rimaykunata ñiqichay. 1 yupaymanta 6 yupaykama qillqanki. | |
| Hampi mana qhilliyuq kananpaq unuta suysurqusun. | |
| Uchuta, ahusta, siwillatawan sapaq sapaqpi saqtarqusun. | |
| Jabón nisqata pikaykusun, chaymantataq unuwan chullunankama qaywisun. | |
| Llapan taqrusqayuq unuta huk tuta puñuchisun. | |
| Tilawanpas plástico nisqawanpas unuyuq puruñata kirpaykusun. | |
| Llapan saqtasqata puriñaman hich’aykuspa, unuta talliykusun. | |
| 3 | |
| Saraqa taytantas hampi rurayta yanapasqa. | |
| Chay hampimanqa uchuta, ahusta, siwillata | |
| ima churayku, ichaqa, paqaristinqa, | |
| kurukunaqa mikhullaskanku. | |
| Hampita ruraspari, ¿imapitaq Sara taytanwan pantankuman karqan? | |
| 4 | |
| Waturikamuy. | |
| Imawanñataqchus kuru hampita rurawaq, chayta mama taytaykita huk runatapas | |
| tapukamuy. Chaytataq qillqana mayt’uykipi qillqaspa, masichaykikunapaq yachay | |
| wasipi ñawinchay. | |
| 11 | |
| Qhawariy, kay periódico | |
| nisqata rantimuni. Chaypi | |
| huk awichukunaq simikuna | |
| yachachisqankumanta | |
| willakuchkan. | |
| 10 | |
| RIMAYNINCHIK | |
| Hinallataq, wakin uywakuna | |
| yanapakuq kasqankumantapas | |
| willakuchkan. | |
| Ñawinchasunchik. | |
| 2018 watapi, qhapaq raymi killapa, 31 p’unchawninpi | |
| Lima llaqta. Programa Pensión 65 nisqapi kaq | |
| awichukunas wakin chinkanayaq simikunata | |
| kawsarichichkanku. Kay chinkanayaq simikunas | |
| jaqaru, kukama kukamiriyapuwan kanku. | |
| Jaqaru simitaqa Tupe llaqtallapis rimanku. Kay | |
| Tupe llaqtaqa Limapi kaq Yauyos provincia | |
| nisqapis kachkan. Chaypis 63 kuraq awichukuna | |
| sut’i willakuykunata, aranwaykunata ima jaqaru | |
| simipi willaspa warmakunata yachachichkanku. | |
| Aswantapas, lliklla awayta, chakrapi llamk’ayta, | |
| tusuykunatapas yachachillankutaq, chaykunawan | |
| kawsayninkupas siminkupas aswan kallpachasqa | |
| kananpaq. | |
| Hinallataqsi, Loreto suyupi kaq San Juan | |
| Bautista llaqtapi, Nauta llaqtapipas kukama | |
| kukumiria simitañataq pusaq awichukuna | |
| yachachillachkankutaq. Paykunaqa kay simita | |
| yachachinku mayupi challwaspa, hampiq | |
| qurakunata | |
| riqsichispa, | |
| takispa | |
| tususpa | |
| imañanataq. | |
| Ministro de Cultura umalliq kayhinata rimarisqa: “Huk | |
| simichus mana wañunchu chayqa, kay simi rimaq | |
| runakunapa kawsayninpas manam wañunchu. Paykunam | |
| imaynatachus kawsana, imaynatachus Pachamamanchikta | |
| qhawarina chaykunata yachachiwanchis”, nispa. | |
| Perú suyupiqa 48 simikuraqmi kachkan. Chaykunamantam | |
| 21 simikuna chinkapuchkanña. Kay simikunaqa manam | |
| chinkanañnachu. Huk simi chinkaptinqa, huk niray | |
| kawsaymi chinkallantaq | |
| K’allakunapa sach’akuna tarpusqankutas yachanku | |
| Brasil suyu. Kay suyupiqa, arawkariya | |
| sutiyuq sach’as chinkanayapuchkan. Ichaqa, | |
| Amazonía suyupi kaq k’allakunas kay sach’a | |
| mana chinkananpaq yanapakunku. Chaytas huk | |
| investigación nisqata ruraspa tarinku. | |
| k’allakunaqa aswansi arawkariyata yanapan. ¿Imaynatataq | |
| yanapan? K’allakunas rurunta mikhunku. Ichaqa manas | |
| llapantachu mikhunku. Saksarqunku chayqa, kuska | |
| kuskanta mikhuspas rurutaqa wikch’upunku. Kayhinatam | |
| t’aqwiriq Guillermo Blanco, willakun: “Qhawaptiykun, | |
| Kunankamapas, k’allaqa arawkariya sach’a chay kuskan mikhusqa rurumantaqa ñawpaqta sumaqta | |
| wañuchiqmi, nispas rimaq kasqaku. Ichaqa, kay yuracha wach’imun, mana mikhusqa rurumantataq | |
| qhipataña wach’imun”, nispa. | |
| k’allaqa manas kikin sach’apichu rurutaqa mikhun. | |
| Karuta apaspas chaypiña mikhun. Mana mikhuyta | |
| tukuspataq pampaman wikch’upunku. Chaykunapitaq | |
| Musuq arawkariya wiñamun. | |
| Kay investigación ruraqkunas, kayhinata nisqaku. | |
| “Pachamamanchik mana unqunanpaqqa, uywatapas | |
| runatapas sumaqtan uywananchik”, nispa | |
| 12 | |
| Adaptado de: https://larepublica.pe/sociedad/1388578-pension-65-adultos-mayores-ensenan-ninos-lenguas-peligro-extincion-ministerio-desarrollo-e-inclusion-social-escolares | |
| https://www.agenciasinc.es/Noticias/Los-loros-colaboran-en-la-expansion-de-la-araucaria-brasilena | |
| Chinkanayaq simikunatas awichukuna warmakunata | |
| yachachichkanku | |
| Ruranakuna | |
| 1 | |
| “Chinkanayaq simikunatas awichukuna warmakunata yachachichkanku” sutiyuq | |
| qillqasqata ñawinchay. | |
| a | |
| Kunanqa, kay tawlata hunt’apay. | |
| ¿Pikunamantataq kay qillqasqa rimachkan? | |
| ¿May llaqtakunapitaq kay qillqasqapa | |
| willakusqan kasqa? | |
| ch Kay qillqasqata ñawinchaspas tayta Evaristo kayhinata nisqa: | |
| Imaynam kuraq taytakuna jaqaru | |
| simita wawakunata yachachichkanku, | |
| kaqllatataqmi wakin llaqtakunapipas | |
| taytakuna siminkuta yachachinanku. | |
| Evaristo | |
| Tayta Evaristo rimasqanta, ¿qam allinmi niwaqchu? ¿Imarayku? | |
| 2 | |
| Iskaynin qillqasqakunapa willakusqanmanhina, tawlapi tapukuykunata kutichiy. | |
| Chinkanayaq simikunatas | |
| awichukuna warmakunata | |
| yachachichkanku. | |
| K’allakunapa sach’akuna tarpuq | |
| kasqankutas tarinku. | |
| ¿Imataq chinkaypi | |
| kachkan? | |
| ¿Imatataq mana | |
| chinkananpaq | |
| rurachkanku? | |
| 3 | |
| Ima uywachus icha ima yurachus llaqtaykipi chinkanayachkan, ¿chayta yachanki? | |
| ¿Imatataq mana chinkapunanpaq rurawaq? Kutichiyniykita mast’ariy. | |
| 13 | |
| Unu raymichana WAKA | |
| Qusqu suyunchikpim Tipun sutiyuq munay centro arqueológico nisqa kachkan. | |
| Inkakunapa kawsasqan pachapiraqsi Tipuntaqa rurasqaku. Ingeniero nisqakunan | |
| kayninata ninku: Tipuntaqa rurasqaku, chakrata qarpaspa imaynatachus unuta rakina, chay | |
| riqsichiwananchikpaqmi, nispa. | |
| Maypis Tipun unu paqarin | |
| Tipunman chayamuq unuqa Apu Pachatusan urqupis | |
| paqarin. Chay urqumantapachas rumiwan yarqhakunata | |
| ruraspa qhata urayta unutaqa apayamusqaku. Ña pata | |
| patakunaman chayamuspaqa allpaq pachantañataq unuqa | |
| purimun, chaymantataq wakmanta rikhurillantaq. | |
| 14 | |
| TIPUN | |
| Imamantas sutin | |
| hamun | |
| PERÚ | |
| Historiador Luis Antonio Pardo | |
| nisqanmanhinaqa Tipun sutiqa | |
| “t’impuq unu” nisqamantas | |
| hamunman. Huknin quchaman | |
| phaqchaykuspanmi | |
| t’impusaqhina unuqa | |
| phullpuchkan. Chayraykus Tipun | |
| sutitaqa churankuman karqan. | |
| ¿Imataq Tipunri kasqa? | |
| Historiador nisqakunapa t'aqwirisqankumanhinaqa, | |
| Tipunqa unu raymichana hatun wakas kanman karqan. | |
| Tipunqa Inkakunapa allin qawasqas kasqa, chaypi unuta | |
| ancha yupaychaywan qhawaspankurayku. Ancha | |
| chaninchasqa kaspas, mana usuchispalla, allintapuni | |
| qarpaytapas yachasqaku. Kunankamapas hatun | |
| chakrakunatam kay Tipun unuwanqa qarpachkankuraq. | |
| Imakunatawantaq | |
| Tipunmanta ninku | |
| Kikin pata pataman chayamuspaqa, unuqa | |
| tawaman rakikuspam munayta phaqchayamun. | |
| Chay phaqchaqpim unu raymita ruranku. | |
| Wakinmi ninku chay tawa phaqchaqkunaqa, | |
| tawantin suyupa rantinmi, nispa. Wakinqa, | |
| tawantin Ayar wawqikunapa rantinmi | |
| nispañataq rimanku. | |
| Adaptado de http://moleskinearquitectonico.blogspot.com/2009/07/tipon-el-agua-y-los-incas.htmlHYPERLINK; http://www.aputours.com/info_tipon.php | |
| QUSQU | |
| 15 | |
| Ruranakuna | |
| 1 | |
| Hunt’apay: | |
| Tipuntaqa rurasqaku | |
| Historiador nisqakunapa | |
| rimasqankumanhina | |
| Ingeniero nisqakunapa | |
| rimasqankumanhina | |
| 2 | |
| ¿Imapaqtaq qillqasqa ruraqri kay siq’ita churanman karqan? Kutichiyniykita chimpuy. | |
| TIPUN | |
| QUSQU | |
| PERÚ | |
| a | |
| 3 | |
| Imaynachus Perú | |
| suyunchik kasqa chay | |
| qhawachiwananchikpaq. | |
| ch Perú suyupa | |
| mayninpichus Qusqu | |
| llaqta tarikun, chay | |
| riqsichiwananchikpaq. | |
| chh Mayqin suyupichus | |
| Tipun llaqta | |
| tarikun, chay | |
| rikuchiwananchikpaq. | |
| ¿Imapaqtaq kay qillqasqata rurasqaku?(Panchu Luciyanawan kutichisqankuta qhaway) | |
| Kay qillqasqataqa | |
| rurasqaku, imaynatachus | |
| qharpanapaq | |
| yarqhakunata rurana, | |
| chay yachanapaqmi. | |
| Panchu | |
| Luciyana | |
| Ñuqapaqqa, kay | |
| qillqasqataqa rurasqaku, | |
| imaynachus Tipun kasqa, | |
| imapaqchus kay llaqtata | |
| rurasqaku, chaykuna | |
| riqsinapaqmi. | |
| ¿Mayqin kaq warmapa rimasqantaq aswan chanin qampaq kanman? ¿Imarayku? | |
| 16 | |
| 4 | |
| Kay qillqasqata ñawinchay: | |
| Tampumach’ayqa inkakunapa kawsasqan pachapi rurasqaraqsi kasqa. Qusqu | |
| llaqtapa hawallanpim kachkan. Unuta raymichanapaqmi Tampumach’aytaqa | |
| rurasqaku, nispam wakinqa ninku. Sapa Inka samananpaqsi rurasqaku, nispañataq | |
| wakinqa ninku. Sutinqa iskay simi hukllasqamanta hamun: “Tampu” samana wasi | |
| “mach’ay” qaqa sikipi t’uqukuna. | |
| Tampumach’aymanqa, qallariyninpiqa huk | |
| yarqhallantam unu chayamun, chaymantataq | |
| iskay phaqchaqman rakikun. Chay phaqchaq | |
| patapim unutaqa raymichaku. Kunankamapas | |
| maypichus unu paqarisqantaqa manam | |
| pipas yachanchu. Ichaqa, unuqa kaqllam | |
| chayamuchkan. Chay unuwanmi huchuy | |
| chakrachakunata qarpachkankuraq. | |
| Tampumach’ay | |
| Kunanqa, Tipunmanta qillqasqata Tampumach’aymanta qillqasqatawan ñawinchaspa, | |
| kay tawlata hunt’ay: | |
| Tipón | |
| Tampumach’ay | |
| ¿Imamantataq sutin | |
| paqarisqa? | |
| ¿Imay pachapitaq | |
| rurasqaku? | |
| ¿Maypitaq unuri | |
| paqarin? | |
| Kunan pachapiri, | |
| ¿imatataq unuwan | |
| rurachkanku? | |
| 5 | |
| Chay tawlamanta akllaspa, imakunapichus rikch’akunku iskaynin qillqasqakuna, | |
| chayta qillqay. | |
| 17 | |
| Anemia unquymanta yacharisun | |
| Iskay sutiyuq simi: Kukupin, k’ipchan | |
| Luwismi Anawan hampina wasita risqaku. Chaypim anemia unquymanta kay willakuyta | |
| rikusqaku. | |
| Anacha, qhawariy. | |
| Hatun willakuyta | |
| k’asqachikqaku. | |
| Arí, Luwismi. Anemia unquymantam | |
| willakuchkan. Ñuqapas mamaywan | |
| hamuni. Kunanqa, imaymanata | |
| wasiypi wayk’unku. | |
| An… mamaypas hamurqanpaschá. | |
| ¡Chayraykuchá huk | |
| mikhunakunata wayk’uchkan! | |
| Wasita ripuspas ñanpi Anawan Luwiswan kayhinata rimasqaku: | |
| Iskay kimsa p’unchawñam mamay | |
| yawarniyuqta, kukupinniyuqta | |
| ima wayk’uchkan. Anemia | |
| unquymanta qhaliyanapaqmi, | |
| nispam wayk’uchkan. Saykusqallata | |
| rikuwaspanmi, anemia unquyniyuq | |
| kanaypaq mamayqa yuyayukun. | |
| 1 | |
| Imaynayá kampas, Anita. | |
| Ñuqaqa qhalin chachkani. | |
| Chaymi yawarniyuq, | |
| kukupinniyuq mikhunataqa | |
| mana mikhunaychu. Yachay | |
| wasinchikmanpas allinmi | |
| richkani, tayta mamaytapas | |
| allintam llamk’aypi | |
| yanapachkani. | |
| 3 | |
| Chiqaqpaschá hampiqpa nisqan. | |
| Ichaqa, yawarniyuq, kukupinniyuq | |
| mikhunataqa manam munanichu. | |
| Manan millp’uyta atinichu. | |
| Munasqaytam ñuqaqa mikhunay, | |
| manam mamaypa | |
| munasqantachu. | |
| 5 | |
| 18 | |
| Luwis, mamaykipa nisqanqa | |
| chaninmi. Hampiqmi kayhinata | |
| nin: “Kukupinniyuq”, yawarniyuq | |
| mikhunaqa allinmi, yawarninchikman | |
| hierro nisqata apasqanrayku. | |
| Hierro nisqachus yawarninchikpi | |
| pisiyanman chayqa, anemia unquymi | |
| hap’iwasunman”, nispa. | |
| 2 | |
| Arí, ichaqa Hampiqpa | |
| nisqanmanhinaqa, kallpa wañuchus | |
| kanchis icha samapakunchikchus | |
| chayqa, manam unqusqa kasqanchikta | |
| yachanchikchu, mana imanchikpas | |
| nanawasqanchikrayku. Ichaqa, anemia | |
| unquyniyuqpas kachkasanchik. Kay | |
| unquyqa wiñananchiktam hark’akun, | |
| huk unquynunatapas apamun. | |
| 4 | |
| Ñuqapas yawarniyuq kukupinniyuq | |
| mikhunataqa manam munanichu. Ichaqa, | |
| munasqay mikhunawan taqruspam | |
| mikhuni. Qampas chayhinata mikhuwaqmi. | |
| Ñuqaqa aswanmi kukupinta mikhuyman | |
| anemia unquyniyuq kanaytaqa. | |
| 6 | |
| Ruranakuna | |
| 1 | |
| Anapa willakusqanmanhina, anemia unquyniyuq kaptinchik, ¿imaynataq | |
| kasunman? | |
| 2 | |
| Pichus maychus anemia unquyniyuq kanman chayri, ¿mayqin kaq mikhunanataq | |
| akllasunman? | |
| a | |
| Kukupin thiqtisqa arusniyuq, | |
| ispinaka t’akapayuq. | |
| ch | |
| Thiqtisqa papa arusniyuq, | |
| siwulla t’akapayuq. | |
| ¿Imaraykutaq chay mikunata akllanman? kurichinaykipaq qillqasqata ñawinchay. | |
| 3 | |
| ¿Imapaqtaq Hampina Wasipi chay qillqasqata churasqaku? | |
| a | |
| Anemia unquymanta rimanakuyman mink’ananpaq. | |
| ch Warmakunapa yawarnin qhawachiyta yuyarichinanpaq. | |
| chh Hierro nisqayuq mikhuykuna rakikunanta willananpaq. | |
| 4 | |
| Hampina Wasipi qillqasqa k’askachisqapim kay rimay kachkan: | |
| ¡Qhali kaymi imamantapas ñawpaq! | |
| ¿Ima niytataq kay rimay munachkan? | |
| 5 | |
| ¿Llaqtaykipi anemia unquy qhaliyachiq huk mikuykuna kanchu? Yachachiqniykiwan | |
| watumuychik. Chaytataq huk raphipi qillqaspa wasiykiman apay. Chayta qhawaspa | |
| mikhuna wayk’unaykichikpaq. | |
| 19 | |
| Munay willakuykuna allin yachachiykunata quwanchik | |
| Kunan wataqa, wakin ayllukunapi mana allintachu allpa rurusqa. Chaymanta llakisqas wawakunaqa | |
| yachachiqwan yachay wasinkupi kayhinata rimasqaku: | |
| Yachay wasipi | |
| Wawakuna, ¿Imaraykutaq Pachamamanchik | |
| mana ñawpaq hinañachu allinta ruruchkan? | |
| Pisillata parasqanrayku. | |
| Mayukunapi pisilla unu | |
| kaptin mana chakra | |
| qarpanapaq unu aypanchu. | |
| Qampas kay qillqasqata ñawinchay. | |
| Chiqaqmi, wawakuna. Kunanqa, | |
| Pachamamanchikmanta munay | |
| willakuyta ñawinchasunchik. | |
| “Ñawinchanapaq Munay Qillqasqakuna Ñawpaq | |
| Atipanakuy” llalliqmanta akllasqa willakuy. | |
| Tumi llaqtapa muchusqanmanta | |
| Ichaqa, watanmanta watanmanqa, Tumi llaqta runakunaqa manas khuyakuywanchu, manataq | |
| yupaychaywanchu Pachamanchikta qhawaq kasqaku. Aswansi, mikhuykuna rurusqantapas | |
| hatuchaqllanta akllaspa huqariq kasqaku, khullu khulluntataqsi chakra pampapi wikch’urpariq | |
| kasqaku. Chaytataqsi ruphay atiykuq, uywakunapas thullkiykuq kasqaku. | |
| Chaykunata rikuspas, Pachamamaqa Tumi llaqtaman muchuyta chayachimusqa. Chaysi parata | |
| mana apachiptin tukuy mikhuykuna ch’akipusqa. Hinaptinsi Pachamamaqa mana rurupusqañachu. | |
| Qullqakunapi mikhuykuna waqaychasqankupas as asmantas tukukapusqa. Chayhinas yarqay, | |
| unquykuna ima chayamusqa. Chayta rikuspas, ancha llakisqa, Tumi Llaqta kamachikuqkuna | |
| huñunakuyman waqyachisqaku. | |
| —Manam kayhinataqa kawsasunmanchu. Imatapas rurananchikmi kanqa— nispas huknin runa rimarisqa. | |
| —¿Imatawantaq rurasunri? Apukunatapas tukuytañam para apachimunanpaq mañakunchik, ichaqa | |
| manam uyariwanchikchu- nispas hukñataq rimarisqa. | |
| —Wakinninchikmi huk llaqtakunata mikhuy maskhaq rinanchik. Llapanchikqa manan riyta atisunmanchu, | |
| ñanpichá wañunkuman— nispas yuyaq machulachañataq rimasqa. | |
| Chaysi, aswan qhali kaq waynakunata akllasqaku. Hinaspas waynakunaqa huknin Kamachikuq | |
| umalliqnintin, mikhuna maskhaq puririsqaku. Sayk’usqaña yarqasqaña kaspapas, kallpacharikuspas | |
| purinku. | |
| 20 | |
| Texto adaptado para fines pedagógicos. Título del texto: “T´umi Llaqta”. Autor/adaptador: Rómulo Quispe Soto. | |
| Ancha unay pachapiraqsi, Tumi Llaqtaqa allin qhapaq llaqta kasqa. Chakrakunapas waliqtas papata, | |
| uqata, saratapas, ruruq kasqa. | |
| Achka p’unchawña purisqankupis Qhapaq Suyu sutiyuq llaqtaman chayanku. Chaypis Tumi Llaqta | |
| kamachikuq runaqa llaqtanku muchuypi tarikusqanta willasqa. Chay llaki willakuyta uyarispas, | |
| Qhapaq suyu kamachikuy taytañataq nisqa: “Wawqiykuna, manam Pachamamanchiktaqa | |
| phiñachinachu. Aswanmi mikhuy quwasqanchikmanta añaychaspa sumaqta kawsakuna”, nispa. | |
| Tumi llaqta runakunaqa aswan llakisqas uyarinku. Chaysi kayta rimallasqataq: “Kaypiyá iskay kimsa | |
| simana qhipakuspaykichik, llamk’aysiwayku. Llamk’asqaykichikmantataq, apakunaykichikpaq, | |
| mikhuyta hampita ima qusqaykiku”, nispa. Chayta uyarispas Tumi Llaqta runakunaqa kusisqa | |
| qhipakusqaku. | |
| Achka p’unchaw llamk’apakuspaqa, Tumi Llaqta runakunaqa llamk’asqankumantas, askha mikhuyta, | |
| hampikunata ima chaskikusqaku. Chaymantataqsi llaqtankutas kutipusqaku. Chayapuspaqa, aswan | |
| yarqayniyuq, aswan unquyniyuqtas llaqta masinkuta tarisqaku. Chaysi llapanpaq mikhunata | |
| quspa, hampiyta qallarisqaku. Hinallataqsi, kunanmantaqa manam millayñachu kasaqku, anchata | |
| yupaychaspam Pachamamataqa añaychakusqaku, nispas nisqaku. | |
| Chayta rikuspas pachamamaqa Tumi Llaqta runakunap huchankuta pampachaspa, wakmanta | |
| parata apachimusqa. Iskay kimsa simanamantaqa mikhuykunapas sumaqtas wiñayta qallarisqa. | |
| Tumi Llaqta runakuna kallpacharikuspaqa, hatun raymitas Pachamamapaq rurasqaku. | |
| Wawakuna ñawinchayta tukuptinkus, yachachiqqa tapukuykunata kutichinankupaq qusqa. | |
| Qampas kutichiy. | |
| 1 | |
| ¿Ñawpa pachakunapiri, ¿imaynataq | |
| Tumi Llaqta kasqa? | |
| 3 | |
| Kay t’aqata yuyaywan ñawinchay: | |
| 2 | |
| ¿Imaraykutaq Pachamamari Tumi Llaqta | |
| runakunata muchuchisqa? | |
| “Wawqiykuna, manam Pachamamanchiktaqa phiñachinachu. Aswanmi mikhuy | |
| quwasqanchikmanta añaychaspa sumaqta kawsakuna”. | |
| ¿Imapaqtaq qillqasqa ruraq kayhina ch’ikuwan “ ” kay t’aqata wisq’arqan? | |
| 4 | |
| a | |
| Wisq’asqa simikunaqa huk runapa rimasqanmi, niwananchikpaq. | |
| b | |
| Wisq’asqa simikunaqa allinpunim kasqa, nispa niwananchikpaq. | |
| c | |
| Wisq’asqa simikunaqa pisi riqsisqa kasqa, nispa niwananchikpaq. | |
| Andrea qillqasqata ñawinchaspa kay yachachiyta tarisqa: | |
| Chay qillqasqa kayta | |
| yachachiwan: “Manam hayk’aqpas | |
| mikhuykunataqa usuchinachu”. | |
| ¿Ima yachachiykunatawantaq kay qillqasqapi tarisunman? | |
| 21 | |
| Ñawinchasqanku qhipataqa, yachachiq wawakunawan rimanku: | |
| Tumi Llaqtapi hinam wakin llaqtakunapiqa, Pachamamanchinkta | |
| mana yupaychankuchu. Kay llaqtanchikpiri, ¿imaynatataq | |
| Pachamamata qhawanchik? | |
| Sapa chakra llamk’ayta qallarinapaq | |
| Pachamama munanyninta mañakuyku. | |
| Mikhuykuna | |
| quwasqankumanta | |
| Anqusayta rurayku. | |
| Allinmi wawakuna. | |
| Kunanqa, qillqasqatañataq | |
| chaykunamanta rurasunchik. | |
| Kunanqa, imaynatam aylluykipi Pachamamata qhawankichik, chaymanta huk qillqasqata ruray. | |
| Iskay t’aqata qillqanki. Chay qillqasqaykitaqa wakin masichaykikunapa ñawinchananpaqmi, | |
| yachay wasinchikpi Periódico Mural nisqaman k’askachisunchik. | |
| Ñawpaqtaqa, WAKICHARQUYRAQ qillqanaykita. | |
| Kaypiqa ima yuyakunachus umaykiman hamun chaykunallataraq qillqarquy. Chay yuyaykuna tarinaykipaqqa, kay tapukuykunata | |
| kutichiy: ¿Pikunam Pachamamaman haywariyta ruranku?, ¿maypim haywariyta ruranku?, ¿imaynatam chay haywariyta ruranku? | |
| Chaymantaqa, kaypi ÑAWPAQ QILLQASQATA RURAY. Chaypaqqa, hawapi yuyaykuna qillqasqaykiwan | |
| yanapachikuy. Kunanqa wachu wachutaña qillqanki. Manachus munasqaykipaqhina kachkan chaypas, | |
| pichaspa allicharquy. Yachachiqmanpas qhawachiy, paypa imatachus allichawaq nisqasunkita allichapay. | |
| 22 | |
| Kunanqa, HUNT’ASQATAÑA QILLQAY. Kay qillqasqaykiqa ch’uyañam kanan. Ñawpaq qillqasqapi | |
| pantasqaykikunapas allichasqaña kanan. | |
| Tukuspaqa, wak raphiman qillqarquy. Chaytataq wakin masichaykikuna ñawinchananpaq, | |
| yachay wasiykipi periódico mural nisqaman k’askachiy. Munaspaqa, qillqasqayki yuyaykuna | |
| hunt’apananpaq, siq’ita churaykuy. | |
| 23 | |
| Willakuykunawan llaqtanchikkunata | |
| astawan riqsisunchik | |
| Yachay wasipi | |
| Huk tutamantas, Wayta Sayriwan yachay wasita parapi chayasqaku. Chay parawansi mayukunaqa | |
| astawan yapakuspa q’atallaña haykumusqa. Chay rikusqankumantas kayhinata rimasqaku: | |
| Manam hayk’aqpas | |
| llaqtamanqa lluqllaykunqachu. | |
| Paramuptinqa yapakunpumin, | |
| chaymantataq pisiyanpullan. | |
| Astawan paramunqa chayqa, | |
| mayukuna phuqchispa | |
| llaqtaman lluqllaykunqa. | |
| Wayta | |
| Sayri | |
| Wawakunapa rimasqankuta uyarispas, yachachiqqa huk mayt’upi qillqasqata maskhaspa, | |
| ñawinchanankupaq qusqa. Qampas ñawinchallaytaq. | |
| Iskay phiña mayukunamanta | |
| Ñawpa pachamantaraqsi, Acomayo llaqtanta iskay | |
| hatun mayukuna purinku. Hukninsi Kachimayu. | |
| Kay mayuqa Karminqa urqupis paqarin. Llaqtapa | |
| huknin k’uchuntas kay mayuqa haykumun. Huqkaq | |
| mayupa sutinñataqsi Marpamayu. Kay mayuqa | |
| Llaqtapampa urqupiñataqsi paqarin. Chimpa | |
| k’uchuntañataqsi kay mayuqa haykumun. | |
| Unay pachakunapiraqsi, anchatapuni paraptinqa, | |
| kay mayukunaqa astawan yapakuspa rumikunata, | |
| sach’akunata | |
| aparikuspa, | |
| qaparisparaq | |
| urqukunamanta phawaykamuq kasqaku. Hinaspas, | |
| Ch’illkapampa urayman chayarquspa k’aminayukuq kasqaku. Sapankapas, ñuqam aswan allin | |
| mayuqa kani, nispas qaparinayukuq kasqaku. | |
| Huk p’unchawsi, k’aminakuywan sayk’upuspanku, iskaynin mayukuna kayhinata rimasqaku: | |
| “Mayqinninchikchá aswan sinchi kanchik yachanapaq llallinakusun. Chay llallinakuyqa Acomayo | |
| llaqtapi chawpi plasaman chayay kanqa. Mayqinninchikchá chawpi plasaman ñawpaqta | |
| chayanqa, chay kaqmi aswan sinchi mayu kanqa”, nispa. | |
| Llallinakuy p’unchaw chayamuptinqa, mana chanintaraqsi paraykamun. Iskaynin mayukunas as | |
| asmanta yapakamunku. Chaysi phiña pumakuna hinaraq qaparistin, imaymanata aysarikuspa | |
| phawaykamunku. Mayukunaqa hatun rumikunantin, k’aspikunantinsi, pata patakunata | |
| thuniykachispa, yarqhachakunatapas phuqchiykuspa phawayamuchkanku. | |
| Chay para sunqupis, illapapas wayq’untinta kuyurichisparaq, q’aqyaykamun. Chay | |
| q’aqyasqanwansi Acomayo amachaq Apu Watamarka puñusqanmanta rikch’arqusqa. Payqa | |
| mayukunapa luqhiniraq chawpi plasa urayman phawaykamusqankutas rikurqusqa. Chayarquspa | |
| llaqtata ch’usaqman tukurqachinqakutas Apuqa waturqun. Chaysi, phiñallamanña tukuspa, | |
| wayq’untintaraq qaparisqa: | |
| 24 | |
| Texto adaptado para fines pedagógicos. Título del texto: “Los ríos rivales”. Autor/adaptador: Julio Auccaylle Delgado. | |
| “Ñawinchanapaq Munay Qillqasqakuna Ñawpaq | |
| Atipanakuy” llalliqmanta akllasqa willakuy. | |
| —¡Kachimayu, Marpamayu… chaypi takyaychik! ¿Manachu watunkichik llaqta ch’usaqman | |
| tukuchinaykichikta? Mana uyariwankichik chayqa, wiñaypaqmi unuykichikta ch’akichisaq, nispa. | |
| Apu Watamarkapa nisqanta uyarispas, iskaynin mayukunaqa mancharikusqaku. Manas mayqinpas | |
| ch’akipuytaqa munanchu. Chayraykus, allillamanta Ch’illkapampakama suchuyapusqaku. | |
| Chaypiñas, iskayninchikpas allin mayun kanchis, amaña hayk’aqpas k’aminakusunchu, nispa | |
| mayukunaqa rimasqaku. Chaysi, Kachimayuqa llaqtaman kachita quq kasqa, Marpamayutaq | |
| upyanankupaq misk’i unuta qusqa. | |
| Wawakuna ñawinchayta tukuptinkus, yachachiqqa tapukuykunata kutichinankupaq qusqa. | |
| Qampas kutichiy. | |
| 1 | |
| ¿Imatataq llallinakuypi Kachimayu y Marpamayuwan rurananku kasqa? | |
| 2 | |
| Qillqasqamanhina, ¿imaynataq apu Watamarka kasqa? | |
| a | |
| Phiñallaña kasqa. | |
| ch Samp’allaña kasqa. | |
| chh Kuskachaq kasqa. | |
| 3 | |
| Qillqasqapa kay t’aqanta ñawinchay: | |
| Huk p’unchawsi, k’aminakuywan sayk’upuspanku, iskaynin mayukuna kayhinata | |
| rimasqaku: “Mayqinchinchikchá aswan sinchi kanchik yachanapaq llallinakusun. Chay | |
| llallinakuyqa Acomayo llaqtapi chawpi plasaman chayay kanqa. Mayqinninchikchá | |
| chawpi plasaman ñawpaqta chayanqa, chay kaqmi aswan sinchi mayu kanqa”, nispa. | |
| ¿Imamantataq kay t’aqari aswanta rimachkan? | |
| 4 | |
| Kusi Waytas ñawinchayta tukuspa kayhinata rimasqa | |
| Ñuqapas, Kachimayupas Marpamayupas | |
| lluqllaykunantaqa manam iñinichu. | |
| Manam hayk’aqpas lluqllaykunchu. | |
| Kusi Waytapa rimasqan, ¿qampaq allinchu icha manachu? ¿Imarayku? | |
| 25 | |
| Kusi waytapa rimasqanta uyarispas, Yachachiqa kay mayukunamanta astawan mat’ipayta munasqa. | |
| Chaysi paqaristinqa, Comité de Defensa Civil nisqapa saqisqan qillqasqata ñawinchanankupaq | |
| wawakunanman qusqa. | |
| Qampas qillqasqata ñawinchay. | |
| Kachimayu Marpamayuwan imaynachus kachkanku | |
| Acomayo llaqtapi Comité de Defensa Civil sutiyuqpi, llamk’aqkunam imaynachus Kachimayupas | |
| Marpamayupas kachkanku, chay qhawaq riyku. Chaymi kayhina kasqankutata tarimuyku: | |
| Unay watamantaraqmi iskaynin mayukuna purinanta mana pichasqakuchu. Wikch’usqan | |
| kachkanku. Kay mayukunaqa parawan yapakuptinmi urqu wichaymanta rumikunata, | |
| sach’akunata, imaymanatawan apayamun. Chaykunawanmi unuq purimunan wayq’utakuna | |
| hunt’apuni kachkan. Manataqmi unu hark’ananpaqpas allin pirqakuna kanchu. Nisutachus | |
| paranman chayqa, lluqlla rumikunantin sach’akunantin llaqtaman chayamuspanmi | |
| wasikunatapas thuñiykachinman. Aswantaraq, Acomayo llaqtaqa ch’usaqman tukuchinman. | |
| Chayraykum kayta mañakuyku: llapan llaqta Kamachiqkuwan kuska, manaraq paray pacha | |
| chayamuchkaptin, iskaynin mayuq purinanta allicharinanku. | |
| Wawakuna ñawinchayta tukuptinkus, yachachiqqa tapukuykunata kutichinankupaq qusqa. | |
| Qampas kutichiy. | |
| 5 | |
| Iskaynin qillqasqata ñawinchaspas Samiqñataq kayhinata nillasqataq: | |
| Chay mayukunaqa manchakuymi kachkan. Comité de | |
| Defensa Civil nisqapa mañakusqantan utqay rurana. | |
| ¿Qam imaninkitaq Samiqpa nisqanmanta? | |
| 6 | |
| Iskaynin qillqasqata ñawinchaspa rikunchik, mayu phuqchiykuspaqa lluqllaykunmanmi. | |
| Kunanqa, yachachiqniykiwan yanapachikuspa, hatun lluqllakunamanta hark’akunaykichikpaq, | |
| qillqasqata ruray. Iskay yuyayllata sapanka pachapaq qillqanki. | |
| Manaraq lluqlla phuqchiykamuchkaptin | |
| 1. | |
| 2. | |
| Lluqlla phuqchiykamusqan uraspi | |
| 1. | |
| 2. | |
| Lluqlla phuqchiykamusqan qhipata | |
| 1. | |
| 2. | |
| 26 | |