Upload focus_2008.txt

focus_2008.txt

@@ -0,0 +1,492 @@
+Papawan llaphi t'ikraywan
+
+Lliw qhawarina
+
+Papa ruruchiqkunaqa rikuchkankuñam llaphi t'ikray ruwasqantaqa
+
+Padam Damiaqa, waylla Katmandu, Nepal suyupim papataqa ruruchin.
+
+Qayna wataqa paypaq, ayllunpaqpas mana allinchu karqan.
+
+Febrero killapi mana hayk'ap rikusqa rit'iy, q'uñipachapi chikchi mana chayaqpas, yaqapas iskay kutipim llapan aymuraynintaqa waqlliyachipun.
+
+Pachap chiriq'uñinqa sinchitapunim sapa kuti millayachkan, hinapunim tiqsimuyupi wak papa ruruchiq suyukunapaqpas kachkan.
+
+Qhawarinapaqqa, Perú suyup Qulla suyun pampankunapiqa, kikin pacha puquypi kachkaptinmi, chiriqa  30 ºC bajo cero nisqakaman urmarparin, chaymi sumaq hatun aymuraytaqa chinkachin.
+
+Wakin suyukunapiqa, ch'akipacharaykum aymurayqa pisiyapun.
+
+¿Sapa kikin kaqchu icha llaphi t'ikray ruwasqanchu?
+
+T'uyurkuna, ch'akipachakuna, lluqllaykuna imam, runataqa paqarisqanmantaraqmi sasachan.
+
+Ichaqa qhipa watakunapiqa, achkha suyukunapim aswantapuni pachap llaphinqa t'ikrapakun, yachaqkunaqa llaphi t'ikraymanpunim huchayanku.
+
+Llapa tiqsimuyupi tarpuqkunaqa sapa kuti imaymanakuna hatariptinmanqa yachakullankum, ichaqa sapa kuti aswan ima t'ikraykuna hatariqqa ancha ñak'ariymanmi tarpuqkunata haykuchin.
+
+Tukuy Tiqsimuyupi Papap Watanraykum, kay Focus qillqayninpiqa imaynam llaphi t'ikray chakra tarpuyman, hina kikin papamanpas tupayman haykuchisqanta qhawarichin.
+
+Papaqa – chaniyuq tiqsimuyuntinpi
+
+Llapa tarpuykunamanta, ñataq arusmanta, trigumanta, saramantapas, papaqa tawa ñiqin aswan chaniyuq tarpusqam, chaymi runap mikhunanpaqqa aswan chaniyuq rikurin, hinallataq lliw tiqsimuyupiqa, paparaykum hunu hunu runakunapas allin kawsariyta aypanku.
+
+XVI siglupi España runakuna Abya Yala uraymanta Europa hatun suyumankamam apamuptinkum, papaqa allintapuni tiqsimuyupiqa mast'arikun.
+
+Europamanta Asiakama aparqanku XVII siglupi, Africamantaq XIX siglupi.
+
+Papaqa utqhay wiñayniyuq kaptinrayku llapa tiqsimuyu ruruchiqkunamanqa allinta haywarikun, chaymi tarpuqkunaqa mayqin allin pacha tarpuyta akllayukuspanku, papataqa achkha pacha llaphikunapim tarpunku.
+
+Hatun suyukuna wiñachakuptinrayku, qhipa watakunapiqa lliw tiqsimuyuntinpim papa tarpuyqa, allintapuni yapaparikun.
+
+Papa ñawran kallpachakuptin hinallataq chakra ruwaypas sapa kuti aswan allin kaspapas aswantapunim papataqa yurichikun.
+
+Hinallataq, achkha suyukunapi runap mikhuynin wakhinayachikuptinmi, papamanta imaymana mikhunakunaqa hatarparin, chaymi papaqa achkhatapunim tarpukun.
+
+2005 watapiqa, papa tarpusqa allpapi llapan papa mirachiypipas, wiñaq suyukunam kamalliq suyukunamanqa llallipanku.
+
+China sutiyuq suyum, 71 hunu tuniladasta huñuptinmi kuraq papa ruruchiqhinaqa rikurin, chaymi llapa tiqsimuyuntinpi ruruchiymantaqa 20%  nisqatam aypan.
+
+...allinpunim huch'uypi ruruchiqkunapaqqa
+
+Papaqa, mana allin allpakunapi chiri punakunapipas wiñallaqpunim.
+
+Chaymantapas, sapa papa tarpusqahinaqa, pisi tarpuykunallam kallpachakuq mikhunakunataqa qun – kayqa allinpunim pisi allpayuq suyukunapaqqa.
+
+Chayraykum papaqa, lliw tiqsimuyupi antikunapi kaq ayllukunapaqqa allinpunim.
+
+Kay tarpuyqa aswan maki llamk'aytam mañakun.
+
+Ichaqa, aswan ruruchikuptin, aswan qhatuchakuptinpas, kaqllataq huch'uypi tarpuqkunawanpas mana makinawan tarpuchikuptinpas allinmi, chaymi ruru llallipakuqhina qhawarikun.
+
+...chanin qhatuna tarpuy
+
+Achkha tarpuqkunapaqqa, papaqa allin qullqichaqmi.
+
+Antisuyukunapi  huch'uy tarpuqkunaqa, yaqa chayllatapunim qhatunankupaqhinaqa tarpunku.
+
+Bangladesh suyupi hinataq India suyupipas, uray q'uñi allpankupi chiripacha kachkaptinqa, kikin qhatunapaqhinaqa, qarpayllawanmi tarpunku.
+
+Qhatuchakuptinrayku Vietnam suyup antiantikunanpi tarpuqkunaqa, anchatam papataqa munapakunku.
+
+Kaykunaqa chawpi tarpuytahinam papataqa, aruswan sarawan muyumuyuchispa tarpunku, qhatuchakuypitaq papaqa aruswan kuskachakun, ichaqa saratawan apichutawanpas, iskay kutipim qullqichakuyninkumantaqa llallipan.
+
+Llaphi t'ikraypa ruwaynin...
+
+Hinallataq manam kurukunallawanchu unquykunallawanchu sasachakuyqa masichakun, tarpuqkunaqa astawanmi sapa kuti mana kawsayniyuq unquykunawanmi tupakuchkanku.
+
+Imayna unu pisiyasqanta, para hukniraspa pisi-achkhayasqanta, chikchisqanta, punakunapi astawan qasasqanta rit'iyasqantapas, ruruchiqkunawan t'aqwiqkunawanpas qhawarichkankuñam.
+
+Sapa kuti, pacha llaphi astawan hatun karaqninta rikuchispaqa, ch'uyatapunim llaphi t'ikraywan masichakuchkan.
+
+2007 watapi, Panel Intergubernamental sobre Cambio Climático (IPCC) nisqap qhipa willaykuyninpiqa tiqsimuyup ruphapakusqantaqa qhawarichinpunim.
+
+Q'uñiwapsiraykus 2100 watapi tiqsimuyup q'uñiyninqa  1,8 ºC nisqamanta 4 ºC nisqakamam sapa suyupi yapapakunqa, chay hinatam IPCC nisqaqa qhawarichichkan.
+
+Llaphi 2 ºC nisqakamaraq yapapakuptinqa, runakunapaqpas hinallataq pachamamapaqpas sinchi millay kawsaytapunim apamunqa.
+
+Tiqsimuyupi llapan q'uñiwapsitaqa, chakra ruwaylla 15% nisqakamaqa asuyachin.
+
+Sach'asach'akunata allpa tarpunapaq hinaman tukuchinapaq, sach'akuna wit'uyqa 11% nisqakama Pacha llaphintaqa aypachin.
+
+Chakra tarpuymanta dióxido de carbono (CO2) nisqa hamuqqa,rumiyasqa combustiblikunata hap'ikuptinmi chaynaqa, hinallataq tarpuykunapi puchunkunata kanasqarayku, chaymantapas sach'asach'akunata wit'ukuptin kanakuptinrayku ima.
+
+Hinallataq, chakra tarpuyqa metano (CH4) nisqa wapsiriyta, óxido nitroso (N2O) nisqapas llapa wapsiykuna kasqanmantaqa, yaqa kuskantam paqarichin; kaykunaqa dióxido de carbono nisqamantaqa aswan millay kallpayuqmi.
+
+Uywa uyway, qarpasqa arus tarpuy hinallataq wanu waqaychaypas, CH4 nisqataqa hatunmantam yurichinku.
+
+Uywa wanuta, runap wanu ruwasqatapas mana allin churakuptinmi, N2O nisqaqa pampanta hanaq pachakama kacharikun.
+
+Chakra tarpuy, allin qhawarisqa kaptinqa, pisiyachinmanmi q'uñiwapsitaqa, hinatapunim allinta yanaparispaqa llaphi t'ikrayta pisiyachinmanmi.
+
+... Chakra llamk'ay
+
+Chakra ruruchiypa allinpas mana allin kayninpas pacha llaphinrayku factores meteorológicos nisqamantam allintaqa ruruchiyninqa.
+
+Kikinpiqa, chayraykum llaphi t'ikray ruwayninqa sinchipunitam llamk'aytaqa sasachan.
+
+Wakin suyukunapiqa, ch'akiriypacha kaptinmi unutapas ancha chaniyuqtahina qhawarikun, ichaqa wakinkunataqa lluqllañataq sapa kuti hatarispa ñak'arichichkan, mana chayqa ch'akipachawan lluqllawan iskayninkuñataq ñak'ayachichkanku.
+
+Llapan watukuykunaqa mallipasqallamanta hamuptinraykum mana ancha iñinapaqhinachu.
+
+Ichaqa, imayna llaphi t'ikray sapanka suyukunapi, chakra tarpuyta hukniraqman t'ikrananku, ñataq pisiyachispapas utaq achkhayachispapas, chaytaqa ch'uyatapuniñam qhawarikun.
+
+Pacha t'ikrayta qhawarispa ancha ruway apakunantam qhawarichkanku, hinataq chay t'ikrayqa manam llapa suyukunapaqqa kikillanchu kanqa.
+
+IPCC nisqamanta II huñupi ruwaqninkuna nisqankumanhinaqa:
+
+"Chawpi sunichapi kaq k'itikunapi llaphi 1 ºC nisqamanta 3 ºC nisqakama hukniraptinqa, chakra llamk'asqap ruruyninqa asllatapas yapakunantam suyarikun, hinallataq wakin suyukunapiqa kikin chakra ruruynin pisiyanantapas suyarikullanmi.
+
+Uray sunichakunapi, aswantataq ch'akiriy pachayuq q'uñiriy k'itiyuq suyukunapipas, suyasqa chakra ruruyqa pisiyanqam, hinam kanqa llaqtap llaphin (1 ºC nisqamanta 2 ºC nisqakama) asllata yaparikuptinpas, chaytaqmi wiñaq muchuytapas apamunqa.
+
+Lliw tiqsimuyupi watukuykunaqa ninkum, 1 ºC  nisqamanta 3 ºC nisqakama llaqtapi llaphi yaparikuptinqa, mikhuna ruruchiyqa yaparikunqam, ichaqa kay yupanakunata llaphi astawan  llallipaptinqa, pisiyanqapunim.
+
+Watuchikuykunapaqqa, sapa kuti ch'akiriykuna lluqllakuna ima yapakunqa chayqa, chakra ruruynintaqa millayachinqam, kayqa astawantaq uray sunichakunapi, hinam mikhunallapaq chakra ruruykunaqa astawanmi millayapunqa."
+
+... kawsanapaq imaymanakunawan mikhuna waqaychaywan
+
+Watukuykunaqa ch'uyatapunim ninku, imayna tiqsimuyup chawpi uyayninpi suyukuna kaqqa, suq'achikunqakus llaphi t'ikraywanqa, hinanaspanmi ima sasakayninkunapas ñataq allpa t'ustuchiy utaq unu pisichiypas astawansi hatunyanqa.
+
+Kay suyukunapi runawan chakra ruwaywan aswan masichakuptinraykum, runakunaqa mana kallpayuqhina llaphi t'ikraymanqa sayapakunku.
+
+Astawantaqmi mikhunallapaq chakra ruruchiq runakunaqa, ima tarpuy pisiyaptinqa, millaytapuni ñak'arinqaku.
+
+Paykunamanta wakinkunaqa mana qullqiyuqhina kaptinku mana riqsiptinkupas, ima t'ikraykuna hamuqkunamanqa manam utqhaylla yachakuytaqa atinqakuchu.
+
+Mikhuna waqaychayta llaphi t'ikray  waqllirparichisqanmantaqa, manam k'apak yachayqa kanchu; kayqa sapa k'itikunapi huk niraqkama kasqanrayku:
+
+"Llamp'uyachisqahina kaptinqa, runakunaman hatun yarqayman urmachinaypiqa, ima t'ikraypas pisi ruwayniyuqhina qhawarikun."
+
+Qallariq mitapiqa, wiñaq suyukunapi chakra ruruy chinkachikuptinqa, ichapas kamalliq suyukunapiqa astawanraq ruruyninqa yapaparikunqa.
+
+Ichaqa, imaynatam mikhuykuna llapa tiqsimuyup suyunkunapi rakipakunamanta, tapukuyqa hatarillantaq.
+
+Sutillanta rimaspaqa, wakcha llaqtakunaqa, wichay qhapaq llaqtakunapa mikhuna ruruchisqantaqa, manam aypayta atinqakuchu.
+
+Wak rimaykunataq ninku, "tiqsimuyupi rupay  3 ºC nisqakama yapaparikuptinqa, 600 hunu runakunatam hatun yarqayman tanqarinqa.
+
+Ichaqa, yuyarinam, mana llaphi t'ikrayllachu mikhuna waqaychaytaqa urmayachinman, kachkanmi huk kuraq imaynakunapas, ñataq llaqtakunapi runa wiñay, hatun qhatuchay, mikhuna rakiy, ima hukkunawanpas.
+
+... Papa tarpuy
+
+Papa tarpuyta llaphi t'ikray imaymanasqanmantaqa, pisi mallinakunallam kan, ima willaykunata haywariqqa.
+
+Llaphip yapaparikuynin:
+
+saminchana ñakachina iman ...
+
+Q'uñiy yaparikuptinqa, llapa yurakunam aswanta hump'iyta qallarinku, hinaspataq achkha unutam mañarikunqaku.
+
+Kayqa, ch'aki k'itikuna ruruchiqpiqa unutam pisiyachinqa, kikillantaq ima ruruchiytapas pisiyachinqam.
+
+Kay ruwayqa achkhata sasachakunqa para chayaynin hukniraqman t'ikrakuptinqa.
+
+Kay suyukunapiqa, ima ruruchiyqa pisiyanqa, astawantaq mana qarpayuq suyukunapiqa, hinan papa tarpuyqa mana tarpukuykamam chayanqa.
+
+Achkha suyukunamanta, astawantaq q'uñi, tumpa q'uñi suyukunamanta ruruchiyninkuqa, kay 20–30 % nisqakama pisiyaynintam suyarikun.
+
+Tutapi llaphiqa kaqqa, allintam papasapa rurukunap hak'untaqa yurichin; llaphi sumaq kaptinqa, 15 ºC, 18 ºC nisqakaman chayan.
+
+Q'uñi 22 ºC nisqamanta astawan yapapakuptinqa, papasapa rurukunap wiñayninqa millaytapuni waqllirparin.
+
+Astawantaq, hanaq tarpuna allpakunapi tarpusqakunap ruruynin aswan allin kananta suyakun.
+
+Wakin k'itikunapiqa, llaphiqa sumaqyachkanmi, chaymi q'uñiriy yapaparikuptinqa papa tarpuyqa sumaqyachkanmi.
+
+Kayqa yanaparinpuni ima ruruchiytaqa, hinatam hanaq wichay k'itikunamanqa, ruruchiyta mast'arichin.
+
+Wakin suyukunapiqa, kikin chiripachapim papaqa tarpurikuyta atikunqa.
+
+Ichaqa, hanaq k'itikunaman tarpuy mast'arichiyqa, chay tarpuna allpakuna qhatakuna kaptinkum sasa kaymanñataq haykurichinqa; chay allpakuna sinchita hasp'ichikuptinmi, astawanqa t'ustuchikunqa.
+
+Hukpiqa, hanaq k'itikunapi papa tarpukuq, radiación ultravioleta nisqa chaskisqanmantam, yachakusqanmanta astawanmi t'aqwirina.
+
+¿CO2 nisqa yapapakuptin ruruchiy yapakunqachu?
+
+CO2 yapapakuynin llaphi t'ikraywan masichakuyqa, t'aqasqallapi qhawarikuptinqa, allinmi chakra ruruchinapaqqa.
+
+Kayta "laboratorio" nisqapi qhawarisqaqa aswan allinmi papapaq, allpa ukhupi wiñas huk rurukunapaqpas.
+
+Chaymi wakin yachaq t'aqwiqkunaqa ninku, imayna CO2 allinpas kanman allpata kallpachanapaq, chaysi, llaphi t'ikray ruruchikuna chinkachisqanta astawanmi ruruchikunman.
+
+Ichaqa, CO2 yapapakuyninwan q'uñi yapapakuyninwan ruwapasqankumantaqa, manaraqmi allinta yachakunraqchu, chaymi papasapakunap wiñaynin imanakusqanmantaqa, manaraqmi chiqay rimayta hurqukunqachu.
+
+Qhipa pachakunapi t'aqwispa tarisqakunaqa, imayna sinchi CO2 pampakunapi allin imanasqanqa, mana laboraturiyupi qhawasqahinachu, chaysi allin imanasqanqa aswan pisim allpapiqa qhawarikun.
+
+Yaqapaschá kurukunawan unquykunawan yaparikunqa
+
+Wakin suyukunapiqa, llaphi t'ikrayqa kurukunatawan unquykunatawan imam, papa tarpuymanqa apamunqa.
+
+Mana kay unquyniyuq kaq suyukunamanmi Tizón tardío sutiyuq papa unquyqa chayaspa mast'arikunantam suyakuchkan.
+
+Hinallataq, ichapas wakin suyukunapiqa papap pikinqa astawan yaparikunqa, hinallaq pacha llaphi paykunapaq sumaq kaptinmi, may pachapipas astawanmi hatarinqaku.
+
+Ch'iñi kuru astaq kaptinmi, papap pikiqa, kikin muhupaqqa millay urmachiqmi kan.
+
+Kunan pachapiqa, hanan k'itikunapi muhukunaqa tarpukun, manaraq papa pikip pachan hatarichkaptin, chaynatam qispichikun ch'iñi kurumantaqa.
+
+Purun papa ñawrayninkunap urmaynin
+
+Astawan q'uñiriy yaparikuyninqa, sinchitapuni purun papataqa chinkachinqa.
+
+2055 watapaqqa, 16%  nisqamanta 22 %  nisqakama kaykunaqa chinkarinqaku, kay kawsaqkunaqa, genes nisqanpi sumaq kawsayta apamuspam musuq ñawrayuqkunata yurichinku, chaymi munasqa kanku, hinam, chinkarispaqa muchuymi hatarparinman.
+
+Kamachinakuna
+
+¿Ima ñankuna akllana chakra llamk'anapaq?
+
+Ña llaphi t'ikray imanasqankunaqa rikukuchkanña, kikinmanqa churapakunam kan ima amachaypas ima yachakuypas.
+
+Llaphi t'ikrakuyninmanta "Convención Marco de las Naciones Unidas, Protocolo de Kioto" nisqapim churasqa kachkan imaymanakuna Pachamamata amachanapaq, hinallataq kayman imakuna hunt'achiqpas churasqallan kachkan.
+
+Chakra tarpuna llamk'aypiqa, achkha huñunasqa suyukuna huñunakuspam- FAO nisqawan, centros internacionales de investigación agrícola del CGIAR nisqapuwanpas– aswan muchusqa suyukunaman imaymanakunata haywarinankupaqmi llamk'achkanku.
+
+Yachakuy
+
+Llaphi t'ikrayqa, takyasqata chakra ruruchiypa ancha chanin kasqanta qhawachikun.
+
+Chakra ruruchiypa sisteman allin takyasqa kaptinqa,  hamusqa sasachakuykunamantaqa aswan allintam qispichikun.
+
+Mama pachapi imaymana kaqkunata yuyaywan hap'iypas chakra llamk'aytapas takyasqata hap'iypas, allinpunim llapa chakra llamk'ay phuturinanpaq.
+
+Aswan kawsachiyta yurichinapaqqa, sapan ima ruway apakuptinpas, allin imaynakunatam churanqa.
+
+Qhawarinapaqhina, mulching nisqa (kirpaspa tarpuy), allpapi wanu kaqtaqa astawanchá sumaqyachinman.
+
+Chaymantapas allpapi kaq unutapas waqaychan ch'uymakuynintapas  pisiyachispa, chayhinapi yurakunapaq aswan unuta waqaychaspa.
+
+Hinallataqmi mana unuta usuchispa qarpaytapas yachakunman, unuta sut'uchispalla allpa qarpaypihina.
+
+Chay sistemakunaqa manam sinchi qullqipaqchu kanku.
+
+Llaqta qarpanapaqqa, Indiapihina wakin wiñaq suyukunapiqa, mana sinchi qullqichanapaq huch'uy sistemakunatam yurichichkanku.
+
+Rurukunap ñawrayninta, tarpuykunata ima chhaqruyqa (kikin chakrallapi achkha yurakunata tarpuna), achkha kallpasapa rurukunatam yurichin, hinapunim chaywanqa pacha llaphinpa imaymana hamuptinpas, chakraqa aswan kallpayuqña kanqa.
+
+Achkhas kutin "ciencia" nisqaqa, chay huch'uy, kantuchasqa chakra llamk'aqkunap  yachayninkunamanta astawan yachayta atin.
+
+Huk imaymanakunapiqa, chakra llamk'aqkunaqa tarpuy pachata kuyuchinku sapa watapi puquy killakuna chayamusqanmanhina, mana hinaqa imayna tarpuy yachasqankuta chakra llamk'ay pachap pisiyayninmanhina mat'ipanku.
+
+Kay ruwaykunaqa manam chayllachu, chaymi huk ruraykunatapas hunt'anaraq.
+
+Kay ñawrakuna ruphaytapas ch'akiriytapas llallipaqtaqa, anchatapunim chaninchana.
+
+Hinallataqmi, llaqtap huñukunantaqa kallparichinam, hinallataq pisi qullqi manukuymanpas aypallankumanmi, hinaspapas huch'uy waqaycha "microseguro" nisqamanpas, kikinllataq pacha llaphimanta ima willarikuymanpas aypallankumanmi.
+
+Kay imaymanakuna apakunankupaqqa munakunpunim llaqtamanta hawa llaqtakunamanta huñunakuqpa qullqichanankuta yanapanankutapas, kay yanapaytaqa wakchahina llaqtakunam astawantaqqa munanku
+
+Thanichina
+
+Chakra tarpuyqa, mana sinchita qullqichaspallam pachap q'uñiwapsintaqa pisiyachinman.
+
+Munasqata aypanapaq, ima ruwaykuna purichikuqqa, mana suyasqa allin imaymanakunatawanmi apamun.
+
+Sach'a sach'akunapi kaq allpata, chakra allpaman kutichinapaqqa, sach'a sach'akuna chaquytam pisiyachina; kay ruwayqa sinchi sasapunim.
+
+Agroforestales nisqa sistemakunaqa allin musuq hap'iyniyuqhinam aypakunman.
+
+Hinallataq, mana chaqmasqa allpapiqa, kikinmanta wanuchakuspa sumaqyaruspa manañam t'ustuchikunchu, kaqllataq CO2 nisqapas allinta takyan.
+
+Huk qhawanpitaqmi, aruspa musuq ñawrankunaqa, manañam sinchi unuwanqa tarpukunchu, hinallataqmi chay CH4 nisqatapas allinta pisiyachin.
+
+Wanuchaypi nitrato nisqap chinkayninpa pisiyayninqa N2O nisqap wapsiyninta pisiyachinmi.
+
+Chanin ruwaykunata hunt'ana
+
+Qhaprakuymanta chaninchana
+
+Hawa suyukunapi, kikin suyukunapi  kaq  institutukuna, suyu kamachiqkunapas, allintam yachananku pachap llaphi t'ikraynin sinchi sasachaykuna apamusqanta, hinaspapas ñawpaqta, imakunatam ruwana chay sasachaykunamanta qispisqa kanapaq, chayta qhawarinanku.
+
+Ichaqa, kayqa manam hina atinallachu:
+
+"...Kunanqa, mana sinchi yachaqniyuqhina kachkanchik, hinallataq manam allintapaschu riqsikun imaynatam kay sasakayman yachakuymanta, kaykunamantaqa willakuq sistemaqa manaraqmi allintapaschu chaninchan..."
+
+Ñawpaqpiqa, pacha llaphip qhaprakuntintam chaninchanaqa.
+
+Ima ruwaykunatam hunt'ana kanqa chay sasachaykuna llallinapaq,  chayta yachanapaqqa, ñawpaqtam allinta riqsina maykamam sasachaykuna imaymana tarpuykunaman, suyukunaman, runakunamanpas chayanqa, chaytaraqmi yachana.
+
+Llapan wakichinakunap qhaprakayninta chaninchanapaqqa, ruwarinkuñam tukuy llamk'anakunataqa.
+
+Kunanqa, imaynan chay  iskay kamasqa llamk'anakuna kasqanmanta pisita willarikunqa.
+
+Software CRISTAL nisqa llamk'anaqa, wakichinakunata allin ruwanapaqmi, chaymi llaphi t'ikrayman ima sasakuna masichakuytapas riqsichin.
+
+Imaynatam llaphiwan, kawsanapaq imaymana mikhuykunawan, ima ruwaykuna wakichinakunawan imayna tinkusqanta yachanapaqmi chay llamk'anaqa.
+
+Banco Mundialpa kamasqan, "ADAPT" nisqa llamk'anaqa,  pacha llaphi t'ikrakuyninrayku "proyectos de desarrollo" nisqakunata sasachasqan yachanapaqmi.
+
+Kay softwareqa, llaphi t'ikraypa ima rikch'akuqnintam riqsichin, chaypaqqa llaphi t'ikraytam chay proyecto nisqakuna waqllipuyninwan tinkuchispan qhawachin.
+
+Kay llamk'anaqa "Area de Cooperacion Para el Desarrollo" nisqapi, musuq ruwaykunata qhawaspa llamk'aqkunapaqmi kamasqa.
+
+Centro Internacional de la Papa (CIP) nisqaqa, huk mallinatam yurichimun, kayqa llaphi t'ikrayman rikch'akuqtam qhawarichin, hinallataq papa ruruchiyman imanasqanmantapas qhawarichillanmi.
+
+Mallinaqa, Sistema de Informacion Geografica (GIS) nisqamanmi sayan, mallinamantaq hap'iqmasikunaqa para chayaymanta, llaphimanta, allpamanta hinallataq papakunap ñawrankumantapas willaykunata haykuchinapaqmi.
+
+Maskhaspa tariqqa, imaynan papap ruruynin hamuq pachakunapi kanqa, achkhachu, pisillachu kanqa may suyukunapipas, chaykunatam yachayta atichin.
+
+suyukunawan llaphi t'ikraywan tinkuchiyqa, aswan sut'in yachaykunamanmi asuyachin, hinam kayqa, huch'uy k'itikunapi mallina churakuspaqa, allin willaytam haywarin.
+
+Chayraykum, papa tarpunapi yanapaq llamk'ana hinatam, tarpuqkunawan  yachayniyuq t'aqwiqkunawanpas apaykachanankum.
+
+Mallina llamk'anaqa, ch'akiriyman ruphariyman ima pachakunaman musuq ñawraykuna yachapakuqtam paqarichin.
+
+Kallpachana
+
+Papa tarpunapaq kimsa ruwaykuna
+
+Sapanka suyup qhapra kayninta qhawarispam ima hunt'ana ruwaykunata qhawarina.
+
+
+Qhawarinapaqqa, llaphip t'ikrakuyninwanqa, kimsa ruwaytam papa ruruchiqkunaqa qatinanku:
+
+Ruruchinata saqipuy
+
+Sichus llaphi t'ikray, papa ruruchinata anchatapuni sasachanqa chayqa, wakin suyukunapi tarpuqkunaqa yaqapunim papa tarpuyta saqipunankuta qhawarinqaku.
+
+Kay imaymanamantaqa, Malí urayninpi Sikasso suyum, hina kasqanmanta qhawarinapaqhina kachkan.
+
+Qhipa watakunapiqa, llaqta umalliqkuna hinallataq hawamanta yanapakuqkunapas, allintapunim papa ruruchiytaqa  papa qhatuytapas yanaparinku.
+
+Kunanqa, llaphi t'ikrakusqanraykum, allinchus icha manachus chay llamk'aykuna kasqanta qhawarichkanku, chaymi chay  llamk'aqmasikunapas huk ruwaykunaman yachakunanrayku papa ruruchiytaqa saqipuyta munachkanku.
+
+Musuq k'itikunaman mast'arikuy
+
+Wakin k'itikunapiqa, llaphi t'ikraylla kaptinmi papa tarpuyqa kachkan mana chayqa astawan kallpachakuchkan.
+
+Qhawarinapaqqa, China suyupihina chiri mit'akunapim papa tarpuy kanantam suyakuchkan.
+
+Ichaqa, maypipas papata musuq tarpuytahina apamuspaqa tarpukuptinqa, sasachakuykuna hamunantaqa qhawarinapunim.
+
+Ruruchiypa yachakuynin
+
+Wakin k'itikunapim, ruruchiypa yachakunapaqqa imaymana ruwaykunatam ñawpaqtaqa hunt'ana allin ruruy kananpaqpas, mana sinchi o pisilla kananpaqpas.
+
+Hamuq qillqasqapim, ruruchiy yachakunamanta hinallataq papa ruruchinapaqpas, achkha willaykunam riqsichikunqa.
+
+Pachap llaphinpa puririyninmanta watupakuykunaqa sapa kutinmi aswan allin.
+
+Llaphi t'ikraypa sasachakuykuna apamusqanmanta ima yachaykunaqa, ancha chaninmi chakra tarpuqkunapaqqa.
+
+Qhawarinapaq, sistemakuna paqariqllamanta willakuqqa, millaysapa para chayamunanmantam runakunamanqa willari, chaynam ñawpaqtaraq ima sasachakuyman haykunamantaqa, willarisqañam kakun.
+
+
+Pachap puriyninmanta ñawpaq watupakuykunaqa, imayna tarpuy pacha kasqanmanta yachanapaqmi aswan allinmi kanman.
+
+Wakin suyukunapiqa, imayna pacha puririynin kasqanta watupakunapaqqa, tarpuqkunaqa, tiyasqankupi taytamamankup yachasqankupim iñinku.
+
+Kay watupakuykunaqa, llaphi t'ikray hatunyakuptinmi manaña sinchi chaniyuqñachu kampun, hinan pachap imayna kayninta watupakuyqa, sapa kutin aswan sasa kapuchkan.
+
+Chayraykum kunan, científicos nisqakunap imayna llaphip kayninmanta watupakuyqa, aswan chaniyuqmi kapuchkan.
+
+Ichaqa, achkha tarpuqkuna manam kayna watupakuypiqa iñinkuchu, maski taytamamankumantapacha watupakuy yachasqanku mana allinta watupakuptinpas.
+
+Huk yachanapim nin, Antikunamanta tarpuqkunaqa hawa suyukunapi watupakuykunapi, manas chaninchankuchu, chaykuna hukniraq mana llaqtankupahina kaptin.
+ 
+
+Lliw qhawarinapaqqa, paykunaqa, llaqtanku ukhupi watupakuqkunapim iñinku, ichaqa mana hinatachu iñinku hawa yachayniyuq watupakuykunapiqa.
+
+Kay ruruchiqkunaqa tarpunankuta watupakunankupaqqa, llaqtankup allin ruruchiq runakunamanmi riqku, ch'askakunata, mama pachapi imaymana kaqkunata qhawaspalla, pachap llaphin puriyninmanta watupakuyta yachasqankuraykum.
+
+Científicos nisqa watupakuqkuna chakra llamk'aqkunapaq allin kananpaqqa, mañana chaypi iñiqtinkupas, chay suyukunapi kaq yachaqkunam kay científico nisqa watupakuqkunata yanaparinanku, chayhinatam chay musuq yachaykunaqa llaqta munasqanmanhinam haywarikunqa.
+
+Musuq ñawrakunata paqarichiyqa -  aswan allinpaqmi
+
+T'aqwiqkuna, hinallataq tarpuqkunapas, llaphi t'ikrayman yachakuq musuq papa ñawrakuna paqarichiytaqa, ancha chaniyuq kasqantam qhawarichkanku.
+
+CIP nisqapiqa, kallpachakuchkankum kaykunata taripanankupaq, chaymi llapan kallpachakuyninku, utqhaylla wiñaq papa ñawraykuna paqarichiymanmi richkan.
+
+Kay ñawrakunaqa, utqhaylla wiñaq kasqanraykum ruruchiqkunataqa  ima sasachakuymantapas qispichin, chayhinatam ruruchiqkunaqa sasa pachatapas, q'uñiriy pachatapas, ch'akiriy pachatapas llallipallankumanmi.
+
+Llaphi t'ikrayqa, musuq ñawrakuna paqarichiqkunataqa, hatun karay sasachakuymanmi tanqarillachkantaq, kaykuna huk  imayna kayninta allinman tukuchichkanankukamaqa, llaphi t'ikrayqa achkha musuq sasachakuykunañataqmi rikurichichkan.
+
+Chaymi, CIP nisqaqa ñawrankuna kaqtapas chaninchachkanmi, hinaspapas chayraq musuq ñawrakuna pisi unuman, sinchi chiriman-q'uñiriyman yachakuq atiqtam maskharichkanku.
+
+
+CIP nisqapaqa, tiqsimuyuntinpi aswan  hatun,  musuq papa ñawrakuna paqarichiqninkuna ukhupiqa, 5000 tarpusqa hukniraykama papakuna, 2000 waranqa purun papakuna, 140 huk niray papakunapas, waqaychasqantaqa.                       
+
+
+Akllariyqa, kallpasapa genes nisqakunatam maskhan, chaykuna ima sasachakuykunata llallipay atiqkunatam riqsina, kay akllariyqa huk akllariq-t'uqsichiq sistema nisqawanmi apakun.
+
+Pisi paray pachapi utqhay puquq papakuna
+
+Boliviamanta Fundación para la Promoción e Investigación de Productos Andinos (PROINPA) nisqawan CIP sutichasqawanpas, llaphi t'ikrayman atipakuq papakunata maskhapachin, musuq ñawrayuq papakunata yurichiypim llamk'achkanku.
+
+Qhipa watakunapiqa, wakin Boliviapi kaq wakin k'itinkunapim, imayna para qallariy pacha huknirasqantam qhawarichkarqanku.
+ .
+
+Ñawpaqqa, papa tarpuqkunaqa, kantaray killapim tarpuyta qallariqku, kikin para qallarichkaptin.
+
+Kunantaqmi, para qallariy pachaqa yaqapunim hatunraymi killakamaraq qhiparikun, ichaqa imayna kikin kasqan hinallataq, para pachaqa, hatunpuquy killallapim tukukuchkan.
+
+Kayqa, ruruchiqkunata, pisi pachallapi tarpuymanmi tanqarin.
+
+Ñawpaqmanta pacha papa ñawrankuna kaqqa, manam pisilla paray mit'akunaman yachakuyta atinchu, chayraykum pisillataña rurun.
+
+Chayrayku, anchata llaphi t'ikray hatunyariptinqa, achkha llaqtakunap mikhuna waqaychay atiyninku chinkaykaman urmarparichkanman.
+
+
+Kunankamaqa, achkha papa tarpuqkunaqa ch'ulla hawallapim sapanka ñawrayuqtam tarpuchkarqanku;kurukuna, unquykuna llaphi t'ikrayninpas ima sasa kaptinwanpas, ruruta ama pisiyachinanpaq.
+
+PROINPA nisqapi llamk'aq Jorge Rojasqa thukinmi, hamuq pachakunapi takyaspa yachakunapaq mana kay ruwanalla kananmanta.
+
+Rojasqa nisqanmanhinaqa, llaphi t'ikrayqa antisapa suyukunapim aswanta muchuyachiynintaqa mast'arichkan, chayraykum chay allpakunapi tarpuqkunaqa, manam sasachakuyta allillamanta llallipayta atinkuchu.
+
+Paykuna q'imiykunata, yanapaykunatam munanku, aswantataqmi musuq ñawrayuq muhukunata tarichinapaq.
+
+PROINPA nisqaqa, sinchi para chayayaptinpas allin wiñaq, allin ruruq  musuq ñawrayuqkunata paqarichispam wakichinapi llamk'achkan; chaymi llaphi t'ikrakusqanwanqa manañam ruruchiynintaqa sinchitañachu chinkachinqa.
+
+Kay llamk'ayqa, chakra tarpuqkunawan kuskam hunt'akun utqhayta llamk'anankupaq, hinam musuq ñawraykunata tarinku kikin kawsakusqanku pachapi tarpuspa.
+
+Purun muhukunaqa – chanin waqaychasqa muhukunam
+
+Allin rurup ñawrakuna tariyqa, allinta akllaspa huñuriymantam, waqaychaymantam, hinallataqmi muhup kaqnin allinta t'akarisqamantam hurqukun.
+
+Sasa pachaman musuq ñawrakuna llalliy atiq paqarichinapaqqa, purun papakunam kaypaqqa kusa.
+
+Muhunpa allin kaqkuna kaptinmi ancha chaniyuq kanku hukniraq muhukunata paqarichinapaqqa.
+
+Kaqninkupi mana munasqa imaymanakunata apamuptinmi, mana kunankamaqa hap'ipankuchu musuq ñawraqkunata paqarichinapaqqa.
+
+Purun ñawrakunamanta aswan yachana kaptinmi, musuq tarpukunata paqarichinapaqqa, unay pachataraqmi suyakunqa.
+
+Llaphi t'ikraywan hinallataq huk sasachakuykunawanpas, pachamamata tanqarinku chayqa, achkha purun ñawraykuna kanantam chinkachiyman apan.
+
+Kay ñawraykuna mana chinkanankuraykum kay bancos genéticos sutichasqataqa kamanku waqaychanku ima.
+
+Mayniraq muhukunaqa, ruruhina, papa muhuhina, yurachakunahinam waqaychakunku.
+
+Papa wayaqchanata qhawaspaqa, kikin wiñasqan k'itipim waqaychakuna, chaynallataqmi ñawrakunatapas kikin pachamamapi qhawachikunman.
+
+Kayqa akllay pachatam puririchin, hinallataq yaqapas llaphi t'ikrayman yachakuytapas.
+
+Chay fitogenéticos sutichasqakunata allinta waqaychanapaq hinallataq tarpuypi churanapaqpas, yachaqkunaqa chaypaq imaymana ruwaykunataqa ñam hamut'arqunkuña.
+
+Kunanqa, lliw tiqsimuyuntinpim, waranqa tawa pachak (1,400) waqaychaq banco nisqakuna kan, chaypitaqmi 6 hunu (6,000,000) recursos genéticos nisqakunam qhawanapaq kachkan, hinallataq CGIAR sutichasqapiqa chaykunamanta tawa t'aqamanta, kimsa kachkan.
+
+Hamuq pachakunapiqa, bancokunap waqaychananpaq, recursos genéticos nisqakunaqa,  musuq kaqniyuq rurukunata akllanqaku, qhawarinapaqqa, ch'akipachaman llallipaq muhukunatam astawanqa akllarinqaku.
+
+Chaymantapas, waqaychaq banco nisqakunaqa,  aswantataq waqaychasqan ñawrakuna mast'arinam huk purun ñawrakunata yapaspa hinallataq llaqtap muhunkunapas.
+
+Papap musuq ñawran paqarichiyqa 12 watamanta 20 watakama unayan, qhawarinapaqqa, kay tapukuy hatariqmanqa manam yachaykuna t'aqwiqkunaqa kutichiyta atinkuraqchu; chay "recursos genéticos" nisqakuna kasqan, maykamam allin kanqa llaphi t'ikrayman llallipanapaq?.
+
+Hamuq purina ñan
+
+Imatataq tarpuqkunaqa hamuq pachamanta suyankuman?
+
+Padam  Damaiqari, (1 raphita qhaway) tarpunqallachu papata?;
+
+30 wata qhipaman, wawankuna atinqakuchu papa tarpuyta?
+
+Mallinakunamanta achkha ima watuchikuykuna kaptinpas, imaynatam llaphi t'ikray chakra llamk'aypaq sasachakuykunanta apamusqanmantaqa, pisillataraqmi yachanchik.
+
+Llaphi t'ikrakuy papaman imanasqanmantapas,  pachap puririyninwanñachá yachakunqa.
+
+Wakin suyukunapi papa tarpuqkunaqa, kikin sasachakuykunayuq pachapi tiyaspaqa, hamuq watakunapiqa manapaschá ruruchiytaqa atinqakuñachu.
+
+Kay ruruchiqkunaqa huk tarpuykunatam tarinanku, mana chayqa manapasñachá chakrapipas llamk'anqakuchu.
+
+Yaqa llapankum sasachakuspapas yachakunallankum kanqa, hinam mana hawamanta yanapaywan, ima mat'ipakuykunataqa ruwallankuñam, ichaqa huk ruwaykunata ruwapaqqa, chay hawa yanapayqa munasqallapunim kanqa.
+
+Llaqta kamachiy ukhupiqa, llaqtapaq ima llamk'ay apakuqpipas llaphi t'ikray sasachasqanqa qhawarikunmanmi, hinam qhapra kayta chaninchaspaqa, allin thanichiqkunatam tarina.
+
+Kay llamk'aykunata purichinapaqqa, manam imapas nisqaqa kanchu.
+
+
+Sapanka suyukunapi ima sasachakuykuna kasqamanhinam ruwaykunataqa puririchina.
+
+Wakin pisi wiñaq suyukunaqa (LDC), ña ima atipaykunatapas chay Programas Nacionales de Acción para la Adaptación (NAPA) sutichasqamanqa churachkankuñam, chay atipaykunaqa llaphi t'ikraymanta ima sasachakuytapas kasqanta,ima ruwaykuna hunt'akuytapas qhawarichinmi.
+
+Chakra llamk'aypi, astawantaq kikin papa ruruchiypipas, musuq ñawraku paqarichiymantam allin kayninqa.
+
+Sichus yachay t'aqwiqkuna atinqaku musuq kallpasapa ñawrakunata paqarichiyta chayqa, astawanchá ima llaphi t'ikraypipas wiñarillanqa, chaymi may suyupipas pacha imayna kaptinpas, papa tarpuyqa tarpukullanqapunim.
+
+
+Astawan unu pisiyaptinqa,hayk'atam unuwan tarpuspa hurqusunchik, nispachá allillamanta huk rimayqa chaninchakunqa.
+
+Kay yuyaymanaqqa "sapa sut'upi hayk'a rurukuna" kasqantam rikuchin.
+
+Sapan m3 nisqa unupim, papaqa 6,2 nisqamanta 11,6 kg nisqakaman rurun qarpayniyuq tarpusqa papaqa, arusmanta, trigumanta hinallataq saramantapas astawanmi rurun.
+
+CIP nisqaqa, hamuq p'unchawkunaman, papap runakunaman mikhuytatapas, chakra llamk'aqkuna qullqichakuynintapas qunantam qhawan:
+
+Sapanka pachapi, allpapi ruruchikuptinrayku, purun imaymana chaniyuq ruru kaptinrayku, hinallataq pisillata llallipachikuptinraykum, papaqa runap mikhunanta waqaychan, ruruchiqkunap qullqichakuynintapas qun, wakcha kaytapas pisiyachin, papa tarpuqkuna sasachakukunaman haykunankutapas ayqirichin (CIP, kikin rimarisqan).