rjzevallos commited on
Commit
6ae05f2
1 Parent(s): 880b383

Upload lecturas-favoritas-quechua-chanka-2019.txt

Browse files
lecturas-favoritas-quechua-chanka-2019.txt ADDED
@@ -0,0 +1,1321 @@
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
1
+ 2019
2
+
3
+ Ñawinchanapaq
4
+ munay qillqasqakuna
5
+
6
+ Chanka qichwa simi
7
+
8
+ Flor Pablo Medina
9
+ Ministra de Educación del Perú
10
+
11
+ Guido Alfredo Rospigliosi Galindo
12
+ Viceministro de Gestión Institucional
13
+
14
+ Ana Patricia Andrade Pacora
15
+ Viceministra de Gestión Pedagógica
16
+
17
+ José Carlos Chávez Cuentas
18
+ Secretario de Planificación Estratégica
19
+
20
+ Humberto Hildebrando Pérez León Ibañez
21
+ Jefe de la Oficina de Medición de la Calidad de los Aprendizajes
22
+
23
+ “Ñawinchanapaq munay qillqasqakuna 2019”
24
+ Responsables de la elaboración de este material
25
+ Tania Pacheco Valenzuela
26
+ Coordinadora del Equipo de Evaluación de la UMC
27
+
28
+ Jorge Martín Talancha De La Cruz
29
+ Subcoordinador del Equipo de Evaluación de IE EIB de la UMC
30
+
31
+ Equipo de Especialistas de la UMC de evaluación de IE EIB
32
+ Jainor Saavedra Salas (Especialista Quechua)
33
+ Hermenegildo Espejo Apikai (Especialista Awajún)
34
+ Wilder Rodríguez Gonzales (Especialista Shipibo-Konibo)
35
+ Edgar Sanga Calamullo (Especialista Aimara)
36
+ Luz Marina Huanca Sivana (Especialista en castellano como segunda lengua)
37
+ Pamela Jiménez Lizama (Especialista en castellano como segunda lengua)
38
+
39
+ Revisión lingüística quechua chanka
40
+ Áurea Condori Janampa
41
+
42
+ Autores y/o recopiladores de textos ganadores del “I Concurso de textos para Mis lecturas favoritas”
43
+ Ethel Zubia Aguilar (“Los hijos de Sol”)
44
+ Rómulo Quispe Soto (“El origen de un hermoso pueblo”)
45
+
46
+ Participaron en la revisión de este material
47
+ Adolfo Zárate, Yoni Arámbulo, Patricia Soto, Carmen Carpio, Jannet Salinas, Vilma Murga, Fiorella López y Fernando Guerra
48
+
49
+ Corrección de estilo en versión castellana
50
+ Valeria Cáceres Bravo, Edwin Johel Angulo Quiroz
51
+
52
+ Ilustraciones
53
+ Patricia Nishimata Oishi
54
+
55
+ Diagramación
56
+ Alejandra Palacios Pérez
57
+ Hecho el Depósito Legal en la Biblioteca Nacional del Perú: N°
58
+ Tiraje:
59
+ De esta edición:
60
+ © Ministerio de Educación
61
+ Calle del Comercio N° 193, San Borja. Lima 41, Perú. Teléfono: 615-5800
62
+ www.minedu.gob.pe
63
+ medicion@minedu.gob.pe
64
+ Impreso por:
65
+ Se permite la copia o la transmisión de partes o de toda esta obra sin requerir permiso previo; basta con citar la fuente.
66
+ Impreso en el Perú.
67
+
68
+ Ancha kuyasqay wawa:
69
+ Kaymi “Ñawinchanapaq munay qillasqakuna 2019” sutiyuq maytu
70
+ kachkan.
71
+ Kay maytupim tarinki willakuykunata, historieta nisqata, huk
72
+ qillqasqakunata ima. Chayninam hampatuwan tupay allinchus icha
73
+ manachus chaymanta qillqasqa kachkan. Usqullu misimantapas
74
+ munay willakuy kachkallantaq. Wakin simikuna mana chinkananpaq
75
+ imatachus rurachkanku, chaymantapas noticia nisqa kachkallantaq.
76
+ Hinallataqmi, qayna wata “Ñawinchanapaq Munaq Qillqasqakuna
77
+ Ñawpaq
78
+
79
+ Atipanakuy”
80
+
81
+ karqa.
82
+
83
+ Chay
84
+
85
+ atipanakuypaqmi
86
+
87
+ achka
88
+
89
+ hamawtakuna qillqasqakunata apachimurqaku. Chaykunamanta
90
+ llalliq qillqasqakunata akllaspam kay maytuman churallanikutaq.
91
+ Chaymantapas, sapakama qillqasqam ruranakunayuq kachkan.
92
+ Chay ruranakunataqa yachay wasipi hamawtaykiwan kuska
93
+ llamkanki.
94
+
95
+ Wakintaqa,
96
+
97
+ mama
98
+
99
+ taytaykiwan
100
+
101
+ yanapachikuspa,
102
+
103
+ wasiykipi llamkallankitaq. Chaykunawanmi tukuy qillqasqakuna
104
+ hamutaytaqa astawanña atinki.
105
+ Chaykunatam tukuy sunquykuwan qampaq ruraniku. Ichapas
106
+ munayniykipaqhina kanman.
107
+
108
+ Oficina de Medición de la Calidad de los Aprendizes (UMC)
109
+
110
+ Hampatumantam wawakuna
111
+ rimachkanku. Chayta
112
+ ñawinchasunchik.
113
+
114
+ Llaqtanchikkunapi hampatupa
115
+ willakuyninkuna
116
+ Ñuqan Suraru kani. Asháninka llaqtaykupiqa, paray
117
+ pachapi mayu patakunapi hampatu kar karyaptinqa, mayu
118
+ pisiyanantam willakuchkan. Chaymi runaqa challwaq rinku.
119
+ Ichaqa, chakiriy pachakunapi sachapa sunqunmanta kar
120
+ karyan chayñataq parata mañakun. Hinallataq, armakuy
121
+ pachapi, chumpi hampatuta rikuyku chayqa, ña uywakuna
122
+ chakumuy pachaña.
123
+
124
+ Ñuqapa sutiymi Shekut,
125
+ Awajún llaqtamantam kani.
126
+ Ñuqaykupaqqa, hampatu
127
+ kallpawan kar kar nin
128
+ chayqa, parananpaqmi.
129
+ Hinallataq, wasi ukupi
130
+ hatun hampatuta
131
+ rikuspaqa, pichá wañunqa,
132
+ nispañataq niniku.
133
+ Chaynataqa kar karyan,
134
+ mayqin millay runachus
135
+ layqachiwaptinkum.
136
+ Ichaqa, uchuy
137
+ hampatuchatachus rikunku
138
+ chayqa, manam imapas
139
+ kanqachu, ninikuñataq.
140
+
141
+ Ñuqapa sutiyñataqmi Soy Sani. Shipibo llaqtamanta.
142
+ Ñuqaykupaqqa, uchuy hampatucha kar karyaptinqa,
143
+ parananpaqmi. Hatun hampatu kar karyan chayñataq, anchata
144
+ paraspa lluqllaraq kanqa, niniku.
145
+ Hinallataq, warmi warmachachus qillu qasquyuq hampatuwan
146
+ tinkuptinqa, allin away yachaqmi kanqa. Chayraykum, mama
147
+ taytan piripiri yurapa yakuchanwan ñawinman sutuykachinku,
148
+ hampatuwantaq makinta qaqunku. Chaymantataq, warmaqa
149
+ iskay simana hina pisichallata mikun.
150
+
151
+ 4
152
+
153
+ Ñuqapa sutiymi Phaqsi. Aymara
154
+ runapaqqa, chakra yapuy pachapi uqi
155
+ llimpiyuq hatun hampatuta rikunku
156
+ chayqa, allin wata kanqa. Uchuy qillu
157
+ hampatutachus rikunku chayñataq,
158
+ chaki wata kanqa.
159
+ Tutapichus, kallpawan hampatu
160
+ kar karyan chayqa, paramunanta
161
+ willakun. Ñuqaykupaqqa hatun
162
+ hampatu rikuyqa qullqim. Wasi
163
+ waqtankunapichus chayqa, uywachus
164
+ icha mikuychus allin qullqiman
165
+ qatukunqa.
166
+
167
+ Ñuqan Sayri kani, Qusqu llaqtamanta.
168
+ Ñuqaykupaqqa, hampatuqa qullqin.
169
+ Hatun qillu hampatu wasi ukuman
170
+ yaykurqun chayqa, wasiyuqmi achka
171
+ qullqita chaskinqa.
172
+ Hinallataq, chakrapi hatun hampatuwan
173
+ tupaspaqa, kunan wata chakra
174
+ allinta rurunqa. Ichaqa, uchuy qumir
175
+ hampatuchawan tupanku chayqa,
176
+ parañataq mana kanqachu. Chayraykum
177
+ mikuykunapas mana allintachu rurunqa.
178
+ Chaymantapas, hampatu unayta kar
179
+ karyaykuptinqa, allinta chay watapi
180
+ paranqa.
181
+
182
+ Ruranakuna
183
+ 1
184
+
185
+ Qillqasqamanhina, kay tawa kuchuta huntay. Manachus ima yuyaytapas wakin huntanapaq
186
+ tarispaqa, chusaqllata saqinki.
187
+ Hampatu kar karyaspa, ¿imatataq willakun?
188
+
189
+ Hampatupa sayaynin, ¿imatataq willakun?
190
+
191
+ Aymara
192
+
193
+ Shipibo
194
+
195
+ Qichwa
196
+
197
+ Awajún
198
+
199
+ Asháninka
200
+
201
+ 2
202
+
203
+ Kunanqa, tawa kuchupi huntasqayki yuyaykunawan yanapachikuspa, kay tapukuykunata
204
+ kutichiy:
205
+ a
206
+
207
+ 3
208
+
209
+ Hampatu kar kar niptin, aymara warmapa
210
+ nisqan awajun warmapa nisqanwan, ¿imapitaq
211
+ rikchakunku?
212
+
213
+ ch Hampatup hatun kasqanmanta rimaspa,
214
+ Qusqu warmapa nisqan, shipibo warma
215
+ nisqanwan, ¿imapitaq huqniraq kanku?
216
+
217
+ Willkapa rimasqanta ñawinchay.
218
+ Qillqasqamanhina, ¿ima nispataq Suraru
219
+ Willkata kutichinman?
220
+
221
+ Willka
222
+
223
+ Huk punchaw, paray
224
+ pachapi, mayuta yaku
225
+ aysamuq riptiy, achka
226
+ hampatukuna kar
227
+ karyaykuptin anchata
228
+ mancharikuni.
229
+
230
+ Suraru
231
+ Asháninka wawa
232
+
233
+ 4
234
+
235
+ ¿Imakunatawanmi aylluykipi hampatu willakun? Mama taytaykitapas kuraq runakunatapas
236
+ tapurikuy. Chaytataq, huk rapipi qillqaspa yachay wasipi masichaykikunawan ñawinchaychik.
237
+
238
+ 5
239
+
240
+ Asnumanta Atuqmantawan
241
+ Huk kutinsi, uwihan chinkaptin, tayta Panchuqa warminpuwan
242
+ llakisqa kasqaku.
243
+
244
+ Sapa tutanmi uwihanchik
245
+ chinkachkan. Chay millay atuqta
246
+ hapirqusunpuni.
247
+
248
+ Arí, mamáy Antuka. Atuqta
249
+ manchachinanpaq, uwiha
250
+ kancha punkupi asnunchikta
251
+ watasunchik.
252
+
253
+ Ñuqaqa imaymanata qipispa llumpayta llamkani. Ichaqa,
254
+ uywaqniykuna mana allintachu qawariwanku. Aswanmi
255
+ yarqaypi uywawanku.
256
+
257
+ Chawpi tutataqa, huk atuqsi kancha
258
+ punkupi rikurirqusqa…
259
+
260
+ Atuq astawan rimapayaptinsi asnupas
261
+ rimayta qallaykusqa.
262
+
263
+ Atuqqa Mariyanu llakisqasqa kasqanta
264
+ rikuspas kayta nisqa:
265
+
266
+ Allinllachu, masiy Mariyanu,
267
+ ¿sapallaykichu rimakuchkanki?
268
+
269
+ Wakapa allinta mikunanpaq llumpayta
270
+ llamkanki. Qamtaq tullullaña
271
+ kachkanki.
272
+
273
+ Wawqiy Mariyanu, ñuqa
274
+ yanapasqayki. Tutantin
275
+ lliwa mikukunaykipaq
276
+ paskarqusqayki.
277
+
278
+ Ichaqa, asnuqa manas rimayta munanchu.
279
+
280
+ Arí, wawqiy. Uywaqniykunaqa
281
+ manachusmi ñuqata kuyawankuchu.
282
+
283
+ Ichaqa, atuqqa asnupa nisqantas mana uyarisqachu.
284
+
285
+ Ha, ha, ha. Uqi
286
+ uwihachata
287
+ apakusaq. Wiracham
288
+ kachkasqa.
289
+
290
+ Tayta Panchuqa pampapi mikuchkaptas asnunta tarimusqa.
291
+
292
+ Yaw Mariyanu, kaypimá
293
+ sumaqta mikuspa
294
+ kachkasqanki. ¿Maymi waska?
295
+ Chay huchaykimantam
296
+ aswanta llamkanki.
297
+
298
+ 6
299
+
300
+ Chay tutaqa, Mariyanu sutiyuq asnuqa, llakisqas uwiha
301
+ kancha punkupi kayhinata rimapakusqa:
302
+
303
+ Anchata waqaychayki wawqiy.
304
+ Munaspaqa huk uwihachata apakuy,
305
+ ichaqa ama uqi kaqtaqa apankichu..
306
+
307
+ Achikyaytaqa, mama Antukas uwiha kanchata yaykusqa…
308
+
309
+ …¡Manam uqi uwihapas
310
+ asnupas kankuchu!
311
+
312
+ Mariyanuqa, punchawnintinsi pastuta qipiykun.
313
+
314
+ Wasaymi
315
+ nanaykuwachkan.
316
+ Atuqpa huchanpi
317
+ usuykuchkani.
318
+
319
+ Chay tutaqa, atuqsi rikuriqullantaq…
320
+
321
+ Allinllachu, wawqiy Mariyanu. ¿Kunan
322
+ tutatapas yanapanakullasuntaqmi, aw?
323
+
324
+ Ichaqa, yapamantas atuqqa asnuta
325
+ yukaykullantaq.
326
+
327
+ Ama piñakuychu, wawqiy Mariyanu.
328
+ Kunanqa aswan karuta mikuq
329
+ rinki. Chaynapiqa uywaqniyki mana
330
+ tarisunkichu.
331
+
332
+ Manam llullakuyniykiman
333
+ urmaykusaqñachu. Huchaykipi
334
+ llumpayta llamkachiwanku.
335
+
336
+ Atuqqa, yuraq uwihatapunis waskantinta
337
+ aparqullasqataq. Llakisqas uywaqninkuqa
338
+ rimanku.
339
+
340
+ Chay uwihaqa
341
+ rantikunanchikmi
342
+ karqa. Mana qullqiyuq
343
+ rikuyukunchik.
344
+
345
+ Waskanchikpas
346
+ mana kapunchu.
347
+
348
+ Allinmi. Ichaqa,
349
+ waskatapas yuraq uwihatapas
350
+ amapuni apankichu.
351
+
352
+ Mariyanutaqa maskaspas tarillasqakutaq. Paytaqsi
353
+ uywaqninkuna llakipi kasqankuta rikuspa, llapanta willapusqa.
354
+
355
+ Huchaykunata pampachaykuwaychik, ama
356
+ hina kaspa. Chay atuqmi yukaykuwan. Mikuq
357
+ rinaypaq paskawaspam, uwihata
358
+ waskatawan apaq karqa.
359
+
360
+ ¿Ima ninkin,
361
+ yaw asnu?
362
+
363
+ Chaysi, asnuqa nisqa: ama llakikuychikchu ñuqa waskata
364
+ atuqtawan apamusaq, nispa.
365
+
366
+ ¿Imaynatam
367
+ chayta ruranki?
368
+ Kinuwa yanusqawan llusirquwaychik.
369
+ Hina llusisqa machaynin punkunta rispa
370
+ ankallasaq. Atuqqa wañusqa kasqayta hamutanqa.
371
+
372
+ Atuqqa uñankunapuwan Mariyanuta kumparayasaqta tarisqaku…
373
+
374
+ ¡Atatallaw! Mariyanu
375
+ wañupusqa. Ichaqa
376
+ achka aychanchik kanqa.
377
+ Wasiman apakusunchik.
378
+
379
+ ¡Uruña atichkasqa!
380
+ Waskawan watakuspanchik
381
+ llapanchik chutasunchik.
382
+
383
+ Arí. Ichaqa nisyu
384
+ llasaqcha kachkan.
385
+
386
+ Atuqkuna wiqawninkuman waskawan watakuspa chutananku
387
+ kachkaptiñas, qunqaymanta sayarirqusqa, asnuqa aysamusqa.
388
+
389
+ ¡Ay…! Umachayta.
390
+
391
+ ¡¡Ay... Ay!!
392
+ wasachayta.
393
+
394
+ ¡Qasiy, Mariyanu!
395
+ Amaña kayta
396
+ rurawaykuchu.
397
+
398
+ Chay punchawmantas atuqqa Mariyanuta mana yukasqañachu, uwihatapas mana apasqañachu.
399
+
400
+ Asnunchikta mana allin
401
+ uywasqanchikmi ñuqanchikpapas
402
+ huchanchik. Kunanmantaqa
403
+ allinta mikuchisunchik.
404
+
405
+ ¡Hihaw! kunanqa
406
+ allinta kawsakusaq.
407
+ Mariyanu, atuqta
408
+ wanachisqaykimanta,
409
+ anchata añaychayki.
410
+
411
+ Kunankamapas asnuqa llamkallachkansi, ichaqa allinta mikuspa samakuspa.
412
+
413
+ 7
414
+
415
+ Ruranakuna
416
+
417
+ 1 Kay tapukuykunata kutichiy:
418
+ a
419
+
420
+ ¿Imaraykutaq Mariyanu asnu uywaqninku mana kuyasqanta musyarqa?
421
+
422
+ ch ¿Imapaqtaq tayta Panchu mama Antukawan uwiha kancha punkupi asnuta watasqaku?
423
+
424
+ h
425
+
426
+ 2
427
+
428
+ Ñawpaq kutillaraq tupaspa, ¿imaynatam atuq Mariyanuta yukarqa?
429
+
430
+ Kay qillqasqapi imakunachus kasqa, chaymanhina urapi rimaykunata ñiqichay.
431
+ 1 yupaymanta 6 yupaykama qillqanki.
432
+ Atuqqa uwiha kanchaman yaykunanpaq Mariyanuta yukasqa.
433
+ Machayninkuman aysanankupaq atuqkunaqa Mariyanuta waskawan watasqaku.
434
+ Uwiha kancha punkupi uywaqninku asnuta watasqaku.
435
+ Mariyanuqa atuqwan imaymana rurasqankuta willakapusqa.
436
+ Panchu Antukawan aswan achka pastuta Mariyanuta qipiykachisqaku.
437
+ Mariyanu atuqkunata aysasqa, waskatapas apapusqa.
438
+
439
+ 8
440
+
441
+ 3
442
+
443
+ Imaynachus kasqankumanhina, urapi simikunapa qayllanpi “atuq” icha “asnu” sutita
444
+ qillqay.
445
+ Yuyaysapa
446
+
447
+ Llamkaysapa
448
+
449
+ Kuyakuq
450
+
451
+ Micha
452
+
453
+ Yanapakuq
454
+
455
+
456
+
457
+ Kallpasapa
458
+
459
+ Yukakuq
460
+
461
+ 4
462
+
463
+ Llulla
464
+
465
+ Kimsa warmakunam atuqmanta Mariyanumantawan kayhinata rimasqaku:
466
+ Mariyanupa
467
+ atuqchakunata
468
+ aysaykachasqanmi
469
+ ñuqapaqqa mana
470
+ allinchu.
471
+
472
+ Chay Mariyanupa
473
+ atuqkunata
474
+ wanachisqanmi
475
+ ñuqapaqqa
476
+ allinpuni.
477
+
478
+ Ñuqapaqñataq,
479
+ atuqpas
480
+ asnupas
481
+ millaypuni
482
+ kasqaku.
483
+
484
+ Luwisa
485
+
486
+ Antuku
487
+
488
+ Amaliya
489
+
490
+ ¿Mayqin warmapa rimasqantam allinmi ninki? Imaraykuchus allin kasqanta
491
+ urapi qillqay.
492
+
493
+ 9
494
+
495
+ ¿Imaynatataq uru wañuchiq hampita rurasunman?
496
+ Chakranchikpiqa, kanmi tarpukusqanchikkuna mikuq urukuna. Chay urukunapaq hampi
497
+ rurayta yachasunchik. Pachamamanchikta mana unquchiqmi chay hampiqa kanan.
498
+
499
+ ¿Imakunataq kanan?
500
+
501
+
502
+
503
+
504
+
505
+
506
+
507
+ Iskay hatun siwulla
508
+ Chunka hayaq uchu
509
+ Iskay uma ahus
510
+ Huk huchuy jabón nisqa
511
+ Iskay winku yaku
512
+
513
+
514
+
515
+
516
+
517
+
518
+
519
+ Kuchuna
520
+ Iskay anqara
521
+ Latapapas plastikupas
522
+ Maray utaq kutana
523
+ Suysuna
524
+
525
+ ¿Imakunatataq rurasunchik?
526
+
527
+ 1
528
+
529
+ 2
530
+
531
+ Adaptado de: http://www.ipade.org.ni/images/portadas/libro_desarrollo_economico/INSECTICIDAS.pdf
532
+
533
+ Uchuta, ahusta, siwullatawan
534
+ kuchunawan ñuturqusun,
535
+ chaymantataq, sapakamallata
536
+ maraypi chamcharqusun.
537
+
538
+ 10
539
+
540
+ 4
541
+
542
+ Kunanqa, llapan chamchasqata
543
+ huknin anqaraman hichaykusun.
544
+ Hawanmantaq, yakuta talliykuspa,
545
+ allinta chaqrukunankama qaywisun.
546
+
547
+ 5
548
+
549
+ Llapan chaqrusqanchikta
550
+ huk tuta puñuchisun.
551
+ Paqaristinpaqqa,
552
+ qachakunam sikinman
553
+ tiyaykunqa.
554
+
555
+ Kunanqa, suysunawanñataq
556
+ chay chaqruta huk kaq
557
+ anqaraman suysurqusun.
558
+ Hinapim qachankuna qipanqa.
559
+
560
+ 3
561
+
562
+ Latapawanpas plástico
563
+ nisqawanpas anqarata
564
+ kirpasun. Hinataqa kirpana,
565
+ wasi mana asnananpaq.
566
+
567
+ 6
568
+
569
+ Mana qachayuq yakumantaq
570
+ jabón nisqata churasun.
571
+ Chaymantataq, jabón nisqapa
572
+ chullunankama qaywisun. Jabón
573
+ nisqataqa churana, yurakunapa
574
+ llaqinman hampi ratananpaqmi.
575
+
576
+ ¿Imaynatataq tarpusqaman hampita churana?
577
+
578
+ ¿Imanantaq uruta chay hampi?
579
+
580
+ Chay hampi rurasqanchikpa kuskanninta,
581
+ 20 winku yakuwan chaqrurqusun. Chaytataq
582
+ tarpusqanchik yurapa llaqinman challaykusun.
583
+ Pichqa punchaw qipatachus uru kankaraq chayqa,
584
+ yapamanta challarqullasuntaq. Manam sapa
585
+ punchawchu challana. Sapa punchaw challasqaqa
586
+ yurakunañataqmi chakirqunman. Chisinkuyta
587
+ challaptinchikqa aswan allinmi kanqa.
588
+
589
+ Uchuqa llumpaytam hayan.
590
+ Aswanraq chay uchuta, ahuswan,
591
+ siwullawan ima chaqruqtinchikqa
592
+ sinchitapuni hayan. Chaykunawan
593
+ hampi rurasqanchikta uru
594
+ mikuptinqa hayaykunmi. Chayhinata
595
+ hayaptinmi, uruqa llaqi mikuyta
596
+ mana munanñachu.
597
+
598
+ !
599
+
600
+ Ama ukuykimanpas ñawiykimanpas kay hampiwanqa tupachinkichu, anchatam kararachikun.
601
+
602
+ Ruranakuna
603
+ 1
604
+
605
+ Tapukuykunata kutichiy.
606
+ a
607
+
608
+ Qillqasqamanhina, ¿imanasqataq urukuna llaqi mikuyta mana munapunkuñachu?
609
+
610
+ ch Qillqasqamanhina, ¿imanasqataq mana sapa punchawchu yurakunaman hampita challana?
611
+
612
+ 2
613
+
614
+ Kay qillqasqapi imakunatachus qati qatillata rurana kasqa, chaymanhina urapi
615
+ rimaykunata ñiqinchay. 1 yupaymanta 6 yupaykama qillqanki.
616
+ Hampi mana qachayuq kananpaq yakuta suysurqusun.
617
+ Uchuta, ahusta, siwillatawan sapakamallata chamcharqusun.
618
+ Jabón nisqata churasun, chaymantataq yakuwan chullunankama qaywisun.
619
+ Llapan chaqrusqayuq yakuta huk tuta puñuchisun.
620
+ Latapawanpas plástico nisqawanpas yakuyuq anqarata kirpaykusun.
621
+ Llapan chamchasqata anqaraman hichaykuspa, yakuta talliykusun.
622
+
623
+ 3
624
+
625
+ Saraqa taytantas hampi rurayta yanapasqa.
626
+ Hampi rurasqaykumanqa, uchutapas,
627
+ kachitapas, siwullatapas, allinta
628
+ churaniku. Ichaqa, urukunaqa
629
+ mikuykullachkanku.
630
+
631
+ Hampita ruraspa, ¿imapitaq Sara taytanwan pantankuman karqa?
632
+
633
+ 4
634
+
635
+ Tapukamuy.
636
+ Imawanñataqchus uru hampita rurawaq, chayta mama taytaykita huk runatapas
637
+ tapukamuy. Chaytataq qillqana maytuykipi qillqaspa, masichaykikunapaq yachay
638
+ wasipi ñawinchay.
639
+
640
+ 11
641
+
642
+ RIMAYNINCHIK
643
+
644
+ Arí, wakin uywakuna
645
+ yanapakuq kasqankumantapas
646
+ willakullachkantaq.
647
+ Ñawinchasunchik.
648
+
649
+ 2018 watapi, qapaq raymi killapa, 31 punchawninpi
650
+
651
+ Chinkanayaq simikunatas kuraq taytakuna
652
+ warmakunata yachachichkanku
653
+ Lima llaqta. Programa Pensión 65
654
+ nisqapi kaq kuraq tayta mamakunas wakin
655
+ chinkanayaq simikunata kawsarichichkanku.
656
+ Kay chinkanayaq simikunas jaqaru, kukama
657
+ kukamiriyapuwan kanku.
658
+ Jaqaru simitaqa Tupe llaqtallapis rimanku. Kay
659
+ Tupe llaqtaqa Limapi kaq Yauyos provincia
660
+ nisqapis kachkan. Chaypis 63 kuraq mama
661
+ taytakuna chiqap willakuykunata, harawikunata
662
+ ima jaqaru simipi willaspa warmakunata
663
+ yachachichkanku.
664
+ Aswantapas,
665
+ lliklla
666
+ awayta, chakrapi llamkayta, tusuykunatapas
667
+ yachachillankutaq, chaykunawan kawsayninku
668
+ siminkupas aswan kallpachasqa kananpaq.
669
+ Hinallataqsi, Loreto suyupi kaq San Juan
670
+ Bautista llaqtapi, Nauta llaqtapipas kukama
671
+ kukumiria simitañataq pusaq mama taytakuna
672
+ yachachillachkankutaq. Paykunaqa kay simita
673
+ yachachinku mayupi challwaspa, hampiq
674
+ qurakunata riqsichispa, takispa tususpa
675
+ imañataq.
676
+
677
+ Ministro de Cultura umalliqmi kayhinata rimarisqa:
678
+ “Huk simichus mana wañunchu chayqa, kay simi
679
+ rimaq runakunapa kawsayninpas manam wañunchu.
680
+ Paykunam imaynatachus kawsana, imaynatachus
681
+ Pachamamanchikta
682
+ qawarina
683
+ chaykunata
684
+ yachachiwanchis”, nispa.
685
+ Perú suyunchikpiqa, 48 simikunan kachkanraq,
686
+ chaykunamantam 21 chinkaypiña kachkan. Chay
687
+ simikunataqa manam chinkachinañachu. Huk simichus
688
+ chinkan chayqa, huk kawsaymi chinkallantaq
689
+
690
+ Lurukunapa sachakuna tarpusqankutas tarinku
691
+ Brasil suyu. Kay suyupiqa, arawkariya sutiyuq
692
+ sachas chinkanayapuchkan. Ichaqa, Amazonía
693
+ suyupi yachaq lurukunas kay sacha mana
694
+ chinkananpaq yanapakunku. Chaytas huk
695
+ musuq investigación nisqawan tarinku.
696
+ Kunankamapas, luruqa arawkariya sacha
697
+ wañuchiqmi, nispas rimaq kasqaku. Ichaqa, kay
698
+
699
+ lurukunaqa aswansi arawkariyata yanapan. ¿Imaynatam
700
+ yanapan? Lurukunas rurunta mikunku. Ichaqa manas
701
+ llapantachu mikunku. Saksarqunku chayqa, kuska
702
+ kuskan mikusqa rurutaqa wischupunku. Kayhinatam
703
+ Guillermo Blanco sutiyuq willakun: “Qawaptiykun,
704
+ chay kuskan mikusqa rurumantaqa utqaylla sumaqta
705
+ yuracha wiñamun, mana mikusqan rurumantataq
706
+ qipataña wiñamun”, nispa.
707
+ Hinallataqsi mikunanpaqqa, luruqa karumanraq
708
+ rurukunata
709
+ apan.
710
+ Mikuyta
711
+ mana
712
+ tukuspa
713
+ wischuptinkutaq, chaykunapiñataq musuq arawkariya
714
+ wiñamun.
715
+ Kay investigación ruraqkunas, kayhinata nisqaku:
716
+ “Pachamamanchik mana unqunanpaqqa, uywatapas
717
+ runatapas sumaqtan uywananchik”, nispa
718
+
719
+ 12
720
+
721
+ Adaptado de: https://larepublica.pe/sociedad/1388578-pension-65-adultos-mayores-ensenan-ninos-lenguas-peligro-extincion-ministerio-desarrollo-e-inclusion-social-escolares
722
+ https://www.agenciasinc.es/Noticias/Los-loros-colaboran-en-la-expansion-de-la-araucaria-brasilena
723
+
724
+ Qawariy, kay periódico
725
+ nisqata rantimuni. Chaypi huk
726
+ kuraq taytakuna simikuna
727
+ yachachisqankumanta
728
+ willakuchkan.
729
+
730
+ Ruranakuna
731
+ 1
732
+
733
+ “Chinkanayaq simikunatas kuraq taytakuna warmakunata yachachichkanku”
734
+ sutiyuq qillqasqata ñawinchay.
735
+ a
736
+
737
+ Kunanqa, kay tawa kuchuta huntay:
738
+ ¿Pikunamantam kay
739
+ qillqasqa rimachkan?
740
+
741
+ ¿May llaqtakunapim kay
742
+ qillqasqapa willakusqan kasqa?
743
+
744
+ ch Kay qillqasqata ñawinchaspas tayta Evaristo kayhinata nisqa:
745
+ Imaynam kuraq taytakuna jaqaru
746
+ simita wawakunata yachachichkanku,
747
+ kaqllatataqmi wakin llaqtakunapipas
748
+ siminkuta yachachinanku.
749
+ Evaristo
750
+
751
+ Tayta Evaristo rimasqan, ¿qampaq allinchu manachu? ¿Imarayku?
752
+
753
+ 2
754
+
755
+ Iskaynin qillqasqakunapa willakusqanmanhina, tawa kuchupi tapukuykunata
756
+ kutichiy.
757
+ Chinkanayaq simikunatas
758
+ taytakuna warmakunata
759
+ yachachichkanku.
760
+
761
+ Lurukunapa sachakuna tarpuq
762
+ kasqankutas tarinku.
763
+
764
+ ¿Imataq chinkaypi
765
+ kachkan?
766
+ ¿Imatataq mana
767
+ chinkananpaq
768
+ rurachkanku?
769
+
770
+ 3
771
+
772
+ Ima uywachus icha ima yurachus llaqtaykipi chinkanayachkan, ¿chayta yachanki?
773
+ ¿Imatataq mana chinkapunanpaq rurawaq? Kutichiyniykita qillqay.
774
+
775
+ 13
776
+
777
+ USQULLU MISITA
778
+
779
+ ASTAWAN RIQSISUNCHIK
780
+ Chupanmanta
781
+
782
+ Kay misiqa hatun tampa chupayuqmi. Chaymi
783
+ mana chiri atinanpaq, tampa chupanwan
784
+ wankukuspa sinqachantapas pakaspa, puñun.
785
+ Hinallataqmi, utqaylla kallpaptinpas allinta
786
+ takyananpaq chupanqa yanapallantaq.
787
+
788
+ Mikunanmanta
789
+ Usqullu misiqa wiskachata chinchillata imam aswanta mikun. Ichaqa, mikunanta
790
+ mana tarispaqa, pisquchakunata, sukulluwaytapas, hapispam mikun.
791
+
792
+ 14
793
+
794
+ Usqullu misiqa Perú, Bolivia, Argentina, Chile, Paraguay ima suyukunapi
795
+ yachaq uywam. Anti suyupa qaqasapa urqunkunapim aswantaqa kawsan.
796
+ Chay kawsasqan urqukunapitaqmi llumpayta chirinpas qasaykunpas.
797
+
798
+ ¿Maypim yachan?
799
+
800
+ Uyarinanmanta
801
+
802
+ Usqullu michipa rinrinqa
803
+ hatunmi, chaywanmi karutapuni
804
+ uyarin. Chaymi, ima uywachus
805
+ karupiraq imatapas rurachkan
806
+ chayqa, uyarirquspa hapirquq
807
+ kallpan. Chayhina allin uyariq
808
+ kaspanmi, tutapas punchawpas
809
+ mikunanta hapimun.
810
+
811
+ Sayayninmanta
812
+
813
+ Chinkanayasqanmanta
814
+ Usqullu misiqa chinkapuchkanmi. Runa wiskachata, chinchillata ima,
815
+ hapiptinmi mana mikunan ancha kanchu. Hinallataqmi, minero
816
+ runakunapas yachasqanku urqukunamanta qatichkanku. Aswantaqa,
817
+ qaranmanta pacha ruranankupaqmi usqullu misitaqa runakuna
818
+ sipichkanku. Chaykunaraykum usqullu misiqa chinkachkanña.
819
+
820
+ Adaptado de http://www.otromundoesposible.net/el-gato-andino/
821
+
822
+ Chupantawan tupuptinchikqa, wakin usqullu
823
+ misiqa 80 centímetros nisqakama aypan.
824
+ Ichaqa, pumawan tinkunachiptinchikqa,
825
+ usqullu misiqa aswan huchuyllam.
826
+
827
+ 15
828
+
829
+ Ruranakuna
830
+ 1
831
+
832
+ Tapukuykunata kutichiy.
833
+ a
834
+
835
+ Qillqasqamanhina, ¿maykunapim usqullu misi kawsan?
836
+
837
+ ch Usqullu misipa hatun chupan, ¿imapaqtaq allin kasqa?
838
+
839
+ 2
840
+
841
+ Susanas ñawinchayta tukuspa kayhinata rimasqa:
842
+ Usqullu misi mana
843
+ tukukunanta munaspaqa,
844
+ manam wiskachatapas
845
+ chinchillatapas hapinachu.
846
+ Susana
847
+
848
+ Qampaq, ¿Susanapa rimasqan allinchu icha manachu? ¿Imarayku?
849
+
850
+ 3
851
+
852
+ Urapi siqita qaway:
853
+
854
+ ¿Imapaqtaq qillqasqa ruraq kay siqita churanman karqa? Kutichiyniykita chimpuy.
855
+ a
856
+
857
+ 16
858
+
859
+ Usqullu misi
860
+ pumawan kuskalla
861
+ yachanku, chay
862
+ willawananchikpaq.
863
+
864
+ ch Usqullu misiqa
865
+ pumamanta aswan
866
+ uchuylla, chay
867
+ rikuchiwananchikpaq.
868
+
869
+ h
870
+
871
+ Usqullu misita
872
+ pumatawan siqiy
873
+ yachananchikpaq.
874
+
875
+ El lince Ibérico sutiyuq uywacha
876
+ Lince Ibérico sutiyuq uywaqa España Portugal suyukunapa urqunkunapim yachan. Kay uywapa
877
+ rinrinpim suni, ñawchi pilukuna kachkan. Chay ñawchi pilunqa qura sunqukunapi pakakuptinmi
878
+ llaqikunawan pantanachikun. Hinapi pantanakuptinmi misitaqa mana ancha pipas rikunchu.
879
+ Chupantinta tupuptinchikqa 135 centímetros nisqakama tupun. Kay uywapa chupanqa uchuyllam
880
+ pisi pilullayuq. Lince ibérico nisqaqa purun quwitam aswantaqa mikun. Ichaqa atispaqa, ukuchata,
881
+ unkuchukuta, pisquchakunatapas hapintaqmi.
882
+ Lince Ibérico nisqaqa, chinkaypim kachkan. Qaranmanta pacha ruranankupaqmi runa hapin.
883
+ Chakrapi yachaq runapas, uywachaykunatan mikun, nispan sipillankutaq. Ichaqa, aswantaqa
884
+ chinkanayachkan mikunanpaq purun quwita mana tariptinmi.
885
+
886
+ https://www.faunaiberica.org/lince-iberico
887
+
888
+ Kunanqa kay qillqasqatañataq ñawinchay:
889
+
890
+ Kay tapukuykunata kutichiy.
891
+
892
+ 4
893
+
894
+ ¿Imapaqtaq Lince ibérico nisqapa rinrinpi ñawchi pilunkuna allin kasqa?
895
+
896
+ 5
897
+
898
+ ¿Imanasqataq lince ibérico sutiyuq uywa chinkaypi kachkan?
899
+
900
+ 6
901
+
902
+ Iskaynin qillqasqata ñawinchaspa, kay tawa kuchuta huntay.
903
+ Usqullu misi
904
+
905
+ Lince ibérico sutiyuq uywa
906
+
907
+ ¿Maypim yachan?
908
+ ¿Imaynataq kawsanin
909
+ kachkan?
910
+ ¿Imatam aswanta mikun?
911
+ ¿Imatam qaranwan
912
+ ruranku?
913
+
914
+ ¿Imakunapim kay uywakuna hukniraq kasqaku? Tawa kuchupi qillqasqaykiwan
915
+ yanapachikuspa, tapukuyta kutichiy.
916
+
917
+ 17
918
+
919
+ Anemia unquymanta yachasun
920
+ Iskay sutiyuq simi: Kukupin, kipchan
921
+
922
+ Luwismi Anawan hampina wasita risqaku. Chaypim anemia unquymanta kay willakuyta
923
+ rikusqaku.
924
+
925
+ Anacha, qawariy.
926
+ Hatun willakuyta
927
+ churasqaku.
928
+ Arí, Luwis. Anemia unquymantam
929
+ willakuchkan. Ñuqapas mamaywan
930
+ hamuni. Kunanqa, imaymanata
931
+ wasiypi yanunku.
932
+
933
+ Ah… mamaypas hamurqanpaschá.
934
+ ¡Chayraykuchá huk
935
+ mikunakunata yanuchkan!
936
+
937
+ Wasita ripuspas ñanpi Anawan Luwiswan kayhinata rimasqaku:
938
+ Iskay kimsa punchawñam mamay
939
+ yawarniyuqta, kukupinniyuqta
940
+ yanuchkan. Anemia unquymanta
941
+ qaliyanapaqmi, nispam yanuchkan.
942
+ Saykusqallata rikuwaspanmi,
943
+ anemia unquyniyuq kasqayta
944
+ mamayqa musyan.
945
+
946
+ 1
947
+
948
+ Imaynachá kampas Anacha,
949
+ ichaqa qalin kachkani. Chaymi
950
+ yawarniyuq, kukupinniyuq
951
+ mikunataqa mana mikunaychu.
952
+ Yachay wasinchikmanpas allinmi
953
+ richkani, tayta mamaytapas
954
+ allintam llamkaypi
955
+ yanapachkani.
956
+
957
+ 3
958
+
959
+ Chiqaqpaschá Hampiqpa nisqan.
960
+ Ichaqa, yawarniyuq, kukupinniyuq
961
+ mikunataqa manam munanichu.
962
+ Manam millpuyta atinichu.
963
+ Munasqaytam ñuqaqa mikunay,
964
+ manam mamaypa
965
+ munasqantachu.
966
+
967
+ 18
968
+
969
+ 5
970
+
971
+ Luwis, mamaykipa nisqanqa
972
+ allinmi. Hampiqmi kayhinata
973
+ nin: Kukupinniyuq, yawarniyuq
974
+ mikunaqa allinmi, yawarninchikman
975
+ hierro nisqata apasqanrayku.
976
+ Hierro nisqachus yawarninchikpi
977
+ pisiyanman chayqa, anemia
978
+ unquymi hapiwasunman, nispa.
979
+
980
+ 2
981
+
982
+ Arí, ichaqa Hampiqmi kayhinata
983
+ nin: saykusqachus kanchis icha
984
+ samapakunchikchus chayqa,
985
+ manam unqusqa kasqanchikta
986
+ yachanchikchu, mana imanchikpas
987
+ nanawasqanchikrayku. Ichaqa, anemia
988
+ unquyniyuqpas kachkanchik. Kay
989
+ unquyqa wiñananchiktam harkakun,
990
+ huk unquynunatapas apamun.
991
+
992
+ 4
993
+
994
+ Ñuqapas yawarniyuq kukupinniyuq
995
+ mikunataqa manam munanichu. Ichaqa,
996
+ munasqay mikunawan chaqruspam
997
+ mikuni. Qampas chayhinata mikuwaqmi.
998
+ Ñuqaqa aswanmi kukupinta mikuyman
999
+ anemia unquyniyuq kanaytaqa.
1000
+
1001
+ 6
1002
+
1003
+ Ruranakuna
1004
+ 1
1005
+
1006
+ Anapa willakusqanmanhina, anemia unquyniyuq kaptinchik, ¿imaynataq
1007
+ kasunman?
1008
+
1009
+ 2
1010
+
1011
+ Pichus maychus anemia unquyniyuq kaptin, ¿mayqin kaq mikunanataq akllasunman?
1012
+
1013
+ a
1014
+
1015
+ Kukupin tiqtichisqa
1016
+ arusniyuq, ispinakayuq.
1017
+
1018
+ ch
1019
+
1020
+ Tiqtichisqa papa arusniyuq,
1021
+ siwullayuq.
1022
+
1023
+ ¿Imanasqataq chay mikunata akllanman? Kutichinaykipaq qillqasqata ñawinchay.
1024
+
1025
+ 3
1026
+
1027
+ ¿Imapaqtaq Hampina Wasipi chay qillqasqata churarqaku?
1028
+ a
1029
+
1030
+ Anemia unquymanta rimanakuyman qayananpaq.
1031
+
1032
+ ch Warmakunapa wayarninta qawachinata yuyarichinanpaq.
1033
+ h
1034
+
1035
+ 4
1036
+
1037
+ Hierro nisqayuq mikuykuna rakikunanta willananpaq.
1038
+
1039
+ Hampina Wasipi qillqasqa churasqankupim kay rimay kachkan:
1040
+
1041
+ ¡Qali kaymi imamantapas ñawpaq!
1042
+ ¿Imatataq kay rimay niyta munachkan?
1043
+
1044
+ 5
1045
+
1046
+ ¿Ima huk mikuykunataq anemia unquymanta harkawanchikman? Yachachiqniykiwan
1047
+ tapukamuychik. Willasusqaykitataq rapipi qillqaspa wasiykiman apay. Chaywan
1048
+ mikunata yanukuychik.
1049
+
1050
+ 19
1051
+
1052
+ Huk llaqtakuna riqsiyqa, llaqtanchik
1053
+ chaninchaytam yanapawanchik
1054
+ Yachay wasipi
1055
+ Huk punchawsi, yachay wasipiqa anchata chiriykusqa. Chayraykus, Mariya sutiyuq musuq warmaqa
1056
+ masin Luwista tapusqa:
1057
+ Luwis, ¿imanasqataq
1058
+ kay chiri urqupi llaqtata
1059
+ sayarichirqanku?
1060
+ Mariya
1061
+
1062
+ Luwis
1063
+
1064
+ Hatun taytaymi kayhinata
1065
+ willawarqa: “Ancha unay watapirqsi
1066
+ runakuna mikunankupaq uywata
1067
+ maskaspa kayman chayamusqaku.
1068
+ Achka uywakuna kaptinsi kaypi
1069
+ yachapusqaku”, nispa.
1070
+
1071
+ Wawakunapa rimasqanta uyarispas, yachachiqqa huk munay qillqasqata yuyarisqa. Chay qillqasqapis
1072
+ imaynatam Tarukamarka llaqta kamakusqa, chaymanta willakuchkan. Qillqasqata maskaspas
1073
+ wawakunaman ñawinchanankupaq qusqa. Qampas ñawinchay.
1074
+
1075
+ May
1076
+
1077
+ Tayta Intipa wawankuna
1078
+
1079
+ unay watakunapiraqsi, Español runakuna chayamuspa kay llaqtayuq runataqa nisyuta
1080
+ llamkachikpa muchuypi kawsachiq kasqaku. Chaytas hanaqpachamanta llakikuywan Tayta Intiqa
1081
+ qawaq kasqa.
1082
+
1083
+ Huk punchawsi, wakin runakunaqa, llakipi kawsayta manaña atispa, qispinankupaq kamachinakusqaku.
1084
+ Chaysi mana riqsisqa karu suyuman ayqikusqaku. Chay suyutaqa anchatas chirin.
1085
+ Achka punchawña purispas, kaypi kawsasunchik nispa, hatun qaqakunapa qipan pampata
1086
+ akllasqaku. Chay pampapi llaqtachakuspas mana pipa rikusqan, kawsayta qallaykusqaku. Kay
1087
+ musuq llaqtankupaqsi Tarukamarka sutita akllasqaku. Chay punchawmantas tayta Intiqa sumaqta
1088
+ kanchaspa chakrapi tarpusqata mikuykunatapas sumaqta wiñachiyta qallaykun. Chayhinas, iskay
1089
+ kimsa killaña, allinta kawsakuchkanku.
1090
+
1091
+ Ichaqa, Caylloma llaqtapi yachaq Español runakunas ayqikusqankuta yacharquspa, maskaq risqaku.
1092
+ Hapimusunchikpunim chay runakunataqa, nispas rimanku paykunapura.
1093
+
1094
+ Español runakunaqa achka punchawñas ayqikuq runakunapa purisqankutakama qatichkanku.
1095
+ Chaysi, huk tutaqa karupi nina kanchaqta rikurqusqaku. Chaypiqa runa kachkanpunin, paqarin
1096
+ achikyayta risunchik, nispas rimanku.
1097
+
1098
+ 20
1099
+
1100
+ Texto adaptado para fines pedagógicos. Título del texto: “Los hijos del sol”. Autor/adaptador: Ethel Zubia Aguilar.
1101
+
1102
+ “Ñawinchanapaq Munay Qillqasqakuna Ñawpaq
1103
+ Atipanakuy” llalliqmanta akllasqa willakuy.
1104
+
1105
+ Paqaristin achikyamuytaqa, nina kanchay rikusqanku kinraytas purinku. Ichaqa, tayta Intis
1106
+ churinkuna tarinanta mana munanchu. Chayraykus, kanchayninta aswan kallpawan kachaykun.
1107
+ Hinaptinsi inti pinqachiptin rikuyta mana atinkuchu.
1108
+
1109
+ Tarukamarkaman chayaspaqa Español runakunaqa, manas imatapas tarinkuchu. Hatun qaqakunallatas
1110
+ imaymanaman rikchakuqta rikunku. Manas runapas uywapas kanchu. Hinaptinsi, saykusqa piñasqa
1111
+ ima, Caylloma llaqtata kutikusqaku.
1112
+
1113
+ Español runakuna kutirquptinkuqa, Tarukamarka llaqtaqa rikurirqullantaqsi. Chaypis runaqa
1114
+ wakmanta kusisqa kawsakuyta qallaykusqakutaq. Warmakunas kusisqa pampakunapi pukllakunku,
1115
+ mama taytankupas paquta, llamata michispas sumaqta kawsakunku.
1116
+ Chayhinatas Tayta Intiqa, Español runapa muchuchinanmanta churinkunata qispichisqa.
1117
+
1118
+ Wawakuna ñawinchayta tukuptinkus, hamawtankuqa kutichinankupaq kay tapukuykunata
1119
+ qusqa. Qampas kutichiy.
1120
+
1121
+ 1
1122
+
1123
+ Español runakunamanta ayqikusqanku
1124
+ suyu, ¿imaynam kasqa?
1125
+
1126
+ 3
1127
+
1128
+ Kay qillqasqapi imakunachus kasqa, chaymanhina urapi rimaykunata ñiqichay.
1129
+ 1 yupaymanta 6 yupaykama qillqanki.
1130
+
1131
+ 2
1132
+
1133
+ ¿Imaraykutaq Español runakuna
1134
+ Tarukamarkapi mana pitapas tarirqakuchu?
1135
+
1136
+ Hatun qaqakunapa qipan pampata Tarukamarka llaqta paqarichinankupaq akllasqaku.
1137
+ Español runakunaqa huk tuta karupi nina kanchaqta rikurqusqaku.
1138
+ Runakunaqa llaki kawsayta manaña atispa karuman ayqikusqaku.
1139
+ Español runakunaqa ayqikusqankuta yacharquspas runakuna maskaq risqaku.
1140
+ Tarukamarka llaqtaqa wakmanta rikuripuspa kusisqa kawsayta qallaykusqaku.
1141
+ Español runakunaqa Tarukamarkapi mana imatapas tarispa Cayllomata kutipusqaku.
1142
+
1143
+ 4
1144
+
1145
+ Qillqasqata ñawinchayta tukuspas Luwisqa, kayhinata rimasqa:
1146
+ Chay runakunapa karu
1147
+ suyutaraq llaqtachakunankupaq
1148
+ ripusqankuqa allinmi.
1149
+
1150
+ Luwispa rimasqan, ¿qampaq allinchu icha manachu? ¿Imarayku?
1151
+
1152
+ 21
1153
+
1154
+ Imaynatam Tarukamarka paqarisqanta yacharqunkiña. Kunanqa, imaynatachus aylluyki
1155
+ paqarisqa, chaytañataq qillqay. Qillqasqaykitaqa, Aylluykipa raymin punchawpi
1156
+ riqsichisunchik. Qillqanayki allin kananpaqqa, mama taytaykitapas huk yuyaq runatapas
1157
+ tapurikuy.
1158
+ Ñawpaqtaqa, imakunatachus pipaqchus, qillqanki, chayllataraq qillqarquy.
1159
+ Kaypiqa ima yuyaykunachus ñawpaqta umaykiman hamun, chaykunawan huk listallataraq qillqay.
1160
+
1161
+ Chaymantaqa, kaypi ÑAWPAQ QILLQASQATA RURAY. Chaypaqqa ñawpaq yuyaykuna
1162
+ qillqasqaykiwan yanapachikuy. Kunanqa wachu wachutaña qillqanki. Manaraqchus
1163
+ munasqaykimanhina kachkan chaypas, pichaspa allicharquy. Yachachiqniykimanpas qawachiy,
1164
+ paypa imatachus allichawaq nisusqaykita allichapay.
1165
+
1166
+ 22
1167
+
1168
+ Kunanqa, HUNTASQATAÑA QILLQAY. Kay qillqasqaykiqa chuyachañam kanan. Ñawpaq
1169
+ qillqasqapi pantasqaykikunapas allichasqaña kanan.
1170
+
1171
+ Kunanñataq, huk rapiman qillqarquy. Chaytataq wakin masichaykikuna ñawinchananpaq,
1172
+ yachay wasiykipi periódico mural nisqapi ratachiy. Hinallataq, aylluykipa rayminpi
1173
+ apallankitaq. Munaspaqa, qillqasqayki yuyaykuna huntapananpaq, siqita churay.
1174
+
1175
+ 23
1176
+
1177
+ Llaqtanchikkunamanta astawan yachasunchik
1178
+ Yachay wasipi
1179
+ Panchus Elisawan chayllaraq kay Musuqllaqtaman chayamusqaku. Paykunaqa llaqta iskay
1180
+ quchapa chawpinpi kasqantas lilirayasparaq qawasqaku. Chayraykus, yachay wasiman
1181
+ rispaqa hamawtankuta chay quchakunamanta tapusqaku. Hamawtaqa, wawakunapa yachay
1182
+ munasqanta rikuspas maytunpi maskaspa, kay qillqasqata ñawinchanankupaq qusqa.
1183
+ Qampas qillqasqata ñawinchay.
1184
+ “Ñawinchanapaq Munay Qillqasqakuna Ñawpaq
1185
+ Atipanakuy” llalliqmanta akllasqa willakuy.
1186
+
1187
+ Sumaq quchakunapa paqarisqanmanta
1188
+
1189
+ Huk punchawsi uwiha michisqanmanta kutinpuchkaspa, Pampamarka llaqtamanta hamuq maqtawan
1190
+ tupasqa. Maqtaqa sumaq sipas kasqanta rikuspas tapuykusqa: “¿Musuqllaqtachu pampapi kaq
1191
+ llaqta kachkan?”, nispa. “Arí, Musuqllaqtam sutin”, nispataqsi sipasqa kutichisqa. “Añay. Quri
1192
+ Qintin sutiy. Chay llaqtata riptiykiqa, ¿Kuska risunmanchu?”, nispas maqtaqa tapuykullasqataq.
1193
+ Arí, niptinsi, kuska risqaku. Chay punchawmantas masintin kapusqaku, hinaspas sapa punchaw
1194
+ uwihanta maqtaqa michiysiq kasqa. Achka puñchawña hinapi kawsaspas tukuy sunqunkuwan
1195
+ munanakapusqaku. Chaysi mana imaypas rakinakunankupaq rimanakusqaku. Chaysi maqtaqa,
1196
+ wasinta kutispa Panti Tikata tukuy sunqunwan munakusqanta tayta mamanman willakusqa.
1197
+ Kasaranaypaq yanapaykuwaychik, nispa imas mañakusqa.
1198
+ Hinaptinsi, Quri Qintiqa mama taytanwan kuska allichakusqaku. Rinanku punchaw chayamuptinqa,
1199
+ sumaq mikunata qipirukuspa, ahatapas qipirukuspa, llapanku Panti Tikapa wasinta risqaku. Wasiman
1200
+ chayaspaqa, llapanpa ñawpanpi qunqurikuspas Quri Qintiqa, kayhinata nisqa: “Taytáy, Mamáy:
1201
+ Panti Tikawanmi anchatapuni kuyanakuniku. Chayraykum kasaraykachiwanaykichikpaq tukuy
1202
+ sunquywan mañakuykichik”, nispa.
1203
+ Ichaqa, chunkataña mañakuptinpas, sipaspa taytansi manapuni munasqachu. “Ususiyqa manam
1204
+ qamwan kasarakunmanchu. Kay Musuqllaqta masiykuwanpunim payqa kasarakunqa”, nispas
1205
+ rimayta tukusqa.
1206
+ Chayta uyarispas wasimanta llapanku lluqsipusqaku. Hinaspas, Sunchupukyu kinrayman chayapasqa,
1207
+ Quri Qintiqa llakikuytapuni waqaykusqa. Aswanqa, wiqin yapakuptinsi as asmanta hatun quchaman
1208
+ tikrakusqa. Chay quchapa sutinsi kunanqa Miski Qucha. Chaykamataqsi, Panti Tikapas, Wichunqullu
1209
+ kinraymanñataq ayqikusqa. Chaypis sipaspas llakitapuni waqaykusqa,
1210
+ hinaspas paypa wiqinpas huk quchaman tikrakullasqataq. Chay
1211
+ quchapa sutinsi kunanqa Puchqu Qucha kapun.
1212
+ Chay quchakunapa rikurisqanraykus, Musuqllaqtaqa
1213
+ iskaynin quchapa chawpinpi tarikun. Ichaqa,
1214
+ Yuyaq taytakuna kayhinata ninku:
1215
+ “kay quchakunaqa imay punchawpas
1216
+ hukllanakunqakupunim. Hinapim Quri
1217
+ Inti Panti Tikawan mana imaypas
1218
+ rakinakunankupaq rimanakusqanku
1219
+ huntakunqa”, nispa.
1220
+
1221
+ 24
1222
+
1223
+ Texto adaptado para fines pedagógicos. Título del texto: “La leyenda de Panti T’ika”. Autor/adaptador: Rómulo Quispe Soto.
1224
+
1225
+ Ancha unay watapiraqsi, Musuqllaqta ayllupi, Panti Tika sutiyuq sipas mama taytanwan yachakusqa.
1226
+ Wiñarquspaqa, llaqtantinmanta aswan sumaq sipasmansi Panti Tikaqa tukupusqa. Panti Tikaqa,
1227
+ sapa punchawsi pampapi uwihanta michiq kasqa.
1228
+
1229
+ Wawakuna ñawinchayta tukuptinkuqa, hamawtankus kutichinankupaq kay tapukuykunata
1230
+ qusqa. Qampas kutichiy.
1231
+
1232
+ 1
1233
+
1234
+ Qillqasqamanhina, ¿imapaqtaq Quri Qinti mama taytantin Panti Tikapa wasinta risqaku?
1235
+
1236
+ 2
1237
+
1238
+ Qillqasqamanhina, ¿imaynatam Musuqllaqtapi quchakuna paqarisqaku?
1239
+
1240
+ 3
1241
+
1242
+ ¿Imanasqataq Panti Tika Quri Qintiwan mana kasarasqakuchu?
1243
+
1244
+ 4
1245
+
1246
+ Qillqasqapa kay taqanta ñawinchay:
1247
+ “Ususiyqa manam qamwan kasarakunmanchu. Kay Musuqllaqta
1248
+ masiykuwanpunim payqa kasarakunqa”.
1249
+
1250
+ ¿Imapaqtaq kay chikuta “
1251
+ a
1252
+
1253
+ ” qillqasqa ruraq churarqa?
1254
+
1255
+ Chiku ukupi simikuna mana allin riqsisqa kasqanta qawachinanpaq.
1256
+
1257
+ ch Chiku ukupi simikuna runapa rimasqan kasqanta qawachinanpaq.
1258
+ h
1259
+
1260
+ 5
1261
+
1262
+ Chiku ukupi simikuna kusa chaninpuni kasqanta qawachinanpaq.
1263
+
1264
+ Qillqasqata ñawinchayta tukuspa, Rosita kayhinata rimasqa:
1265
+ Aswanmi chay llaqtaqa astakunan.
1266
+ Paqta yuyaq taytakunapa
1267
+ rimasqanku huntakunman.
1268
+
1269
+ Rositapa rimasqan, ¿qampaq allinchu icha manachu? ¿Imanasqa?
1270
+
1271
+ 25
1272
+
1273
+ Ñawinchayta tukuspas wawakunaqa kayhinata rimasqaku: Manchakuymi chay
1274
+ quchakunaqa, manachusmi imapaqpas ancha allinchu kankuman. Chayta uyarispas
1275
+ yachachiqqa huk qillqasqatañataq qusqa.
1276
+ Wawakuna, kay qillqasqapas
1277
+ quchanchikmantam rimallachkantaq.
1278
+ kaytawan ñawincharquychik.
1279
+
1280
+ Qampaq qillqasqata ñawinchallaytaq.
1281
+
1282
+ Quchanchikkuna
1283
+ Wakin runakunaqa, Miski Qucha Puchqu Quchapas millay kawsaykuta apachimuwasunman.
1284
+ Paraptin yaku wasapaspa wasinchikkunata apanman, hinallataq kay llaqtanchikpiqa anchata
1285
+ chirin kay quchakunarayku, nispa rimanku. Ichaqa ñuqañataq kay quchanchikkunamantaqa
1286
+ kayta niyman:
1287
+ Achka watañam kay quchanchikkunapi trucha challwata uywanchik. Chaymi mikunanchikpaq
1288
+ rantikunanchikpaqpas, achka challwanchik kan. Hinallaptaqmi, kay quchanchikpa yakunwan
1289
+ chakranchikkunata parqunchik. Chakiy pachakunapi mana yaku kaptinpas quchanchikkunaqa
1290
+ upyanapaq, parqunapaq yakuta quwanchik.
1291
+ Ingeniero nisqakunapa yachamusqankuman hinaqa, kay quchakunaraykus llaqtanchiqpiqa
1292
+ mana anchatachu chirin, manataq anchatachu quñin. Hinaptinsi, imaymana uywakuna yurakuna
1293
+ ima, qucha ukupipas hawa pampakunapipas yachanku.
1294
+
1295
+ Ñawinchayta tukuptinkuqa, hamawtankus kutichinankupaq kay tapukuykunata qusqa.
1296
+ Qampas kutichiy.
1297
+
1298
+ 6
1299
+
1300
+ Qillqasqamanhina, ¿imaraykutaq imaymana uywakuna yurakuna ima Musuqllaqtapi kan?
1301
+
1302
+ 7
1303
+
1304
+ ¿Imakunapaqmi Miski Qucha y Puchqu Quchawan allin kasqaku? Chaykunamanta akllaspa
1305
+ iskayllata qillqay.
1306
+
1307
+ 8
1308
+
1309
+ ¿Imamantataq kay qillqasqa aswanta rimachkan?
1310
+
1311
+ 9
1312
+
1313
+ Qillqay.
1314
+ Yachay wasipim Musuq Llaqta quchakuna allin qawanata munanku. Llaqtaman
1315
+ riqsichinankupaqmi kartil nisqata ruranqaku. Chaypim imaynatachus qawana, imaraykuchus
1316
+ qawana, chaykunamanta tawa wachuta qillqanqaku. Qampas, mañakusqankumanhina, kartil
1317
+ nisqata rurallaytaq.
1318
+
1319
+ 26
1320
+
1321
+