Datasets:

amitness

/

wikipedia_mt

like 0

1

https://mt.wikipedia.org/wiki/Il-Pa%C4%A1na%20prin%C4%8Bipali

Il-Paġna prinċipali

Stampa tal-ġurnata Uħud mill-aqwa ritratti u illustrazzjonijiet fuq il-Wikipedija Ara aktar fuq Wikimedia Commons Almanakk X'ġara bħal-lum fl-istorja Avvenimenti X'inhi l-Wikipedija? Parteċipazzjoni Il-Wikipedija hi mmexxija mill-Fondazzjoni Wikimedia, fondazzjoni mingħajr fini ta' lukru, li tospita proġetti oħra b'kontenut ħieles u multilingwi. CommonsRepożitorju ta' fajls multimedjali WikizzjunarjuDizzjunarju u teżawru WikitbietManwali u kotba ħielsa WikibarijietFonti tal-aħbarijiet WikikwotaĠabra ta' kwotazzjonijiet WikisorsDokumenti ħielsa WikispeċiDirettorju ta' speċi WikiversitàMaterjal u attivitajiet għal tagħlim ħieles WikidataRepożitorju ta' għarfien ħieles Meta-WikiKoordinazzjoni tal-proġetti Wikimedia WikivjaġġGwida għall-ivvjaġġar dinji InkubaturGħal proġetti li għadhom fi stat ta' żvilupp

5

https://mt.wikipedia.org/wiki/Lingwa%20Maltija

Lingwa Maltija

Il-Malti huwa l-ilsien nazzjonali tar-Repubblika ta' Malta. Huwa l-ilsien uffiċjali flimkien mal-Ingliż; kif ukoll wieħed mill-ilsna uffiċjali u l-uniku wieħed ta' oriġini Għarbija (Semitiku) tal-Unjoni Ewropea. Dan l-ilsien għandu sisien u għerq semitiku, ta' djalett Għarbi li ġej mit-Tramuntana tal-Afrika, għalħekk qatt ma kellu rabta mill-qrib mal-Għarbi Klassiku. Iżda tul iż-żminijiet, minħabba proċess tal-Latinizzazzjoni ta' Malta, bdew deħlin bosta elementi lingwistiċi mill-Isqalli, djalett ta' art li wkoll għaddiet minn żmien ta' ħakma Għarbija. Wara l-Isqalli beda dieħel ukoll it-Taljan, fuq kollox fiż-żmien tad-daħla tal-Kavallieri tal-Ordni ta' San Ġwann sa meta l-Ingliż ħa post it-Taljan bħala l-ilsien uffiċjali fil-Kostituzzjoni Kolonjali tal-1934. Il-Malti huwa l-ilsien waħdieni ta' għajn semitika li jinkiteb b'ittri Latini. Studju tal-2016 juri li, fil-lingwaġġ bażiku ta’ kuljum, il-Maltin kapaċi jifhmu madwar terz ta’ dak li jingħad lilhom bl-Għarbi Tuneżin li huwa Għarbi tal-Maghrebi relatat mal-Għarbi Sqalli, filwaqt li dawk li jitkellmu bl-Għarbi Tuneżin (Tuneżin) huma kapaċi jifhmu madwar 40% ta’ dak li jingħad lilhom bil-Malti. Storja L-oriġini tal-ilsien Malti huma attribwiti għall-wasla, kmieni fis-seklu 11, ta’ settlers minn Sqallija ġirien, fejn kien mitkellem is-sikolu-Għarbi, li biddel il-konkwista tal-gżira mill-Kalifat Fatimid fl-aħħar tas-seklu 9[18]. Din it-talba ġiet ikkorroborata minn studji ġenetiċi, li juru li l-Maltin kontemporanji jaqsmu antenati komuni ma’ Sqallin u Calabrians, bi ftit input ġenetiku mill-Afrika ta’ Fuq u l-Levant. Il-konkwista Normanna fl-1091, segwita mit-tkeċċija tal-Musulmani—lest sal-1249—iżola b’mod permanenti l-vernakulari mis-sors Għarbi tiegħu, u ħoloq il-kundizzjonijiet għall-evoluzzjoni tiegħu f’lingwa distinta.[18] B’kuntrast ma’ Sqallija—fejn is-Sikulo-Għarbi spiċċat u ġie mibdul bl-Isqalli—il-vernakulari f’Malta kompla jiżviluppa flimkien mat-Taljan, u eventwalment ħadu posthom bħala lingwa uffiċjali fl-1934 – flimkien mal-Ingliż.[18] L-ewwel referenza bil-miktub għall-ilsien Malti tinsab f’testment tal-1436, fejn tissejjaħ lingua maltensi. L-eqdem dokument magħruf bil-Malti, Il-Kantilena (Xidew il-Qada) ta’ Pietru Caxaro, imur mis-seklu 15. L-ewwel dizzjunarju Malti magħruf kien manuskritt tas-seklu 16 bl-isem "Maltese-Italiano"; ġiet inkluża fil-Biblioteca Maltese ta’ Mifsud fl-1764, iżda issa hija mitlufa. Lista ta’ kliem bil-Malti kienet inkluża kemm fit-Thesaurus Polyglottus (1603) kif ukoll fil-Propugnaculum Europae (1606) ta’ Hieronymus Megiser, li kien żar Malta fl-1588–1589; Domenico Magri ta l-etimoloġiji ta’ xi kliem Malti fil-Hierolexicon, sive sacrum dictionarium tiegħu (1677). Dizzjunarju manuskritt bikri, Dizionario Italiano e Maltese, ġie skopert fil-Biblioteca Vallicelliana f’Ruma fis-snin tmenin, flimkien ma’ grammatika, ir-Regole per la Lingua Maltese, attribwita lil Kavallier Franċiż jismu Thezan. L-ewwel lessiku sistematiku huwa dak ta’ Giovanni Pietro Francesco Agius de Soldanis, li kiteb ukoll l-ewwel grammatika sistematika tal-lingwa u ppropona ortografija standard. Għamla Il-Malti huwa lsien magħmul minn bċejjeċ lingwistiċi mħalltin li juru iż-żminijiet li għadda minnhom il-ġens fl-imgħoddi, imgħoddi mimli ħakmiet barranin matul mijiet ta' snin. Għalkemm għandu sisien Għarbija, nistgħu naraw li l-ilsien Malti huwa mibni minn għadd kbir ħafna ta' bċejjeċ li ġew minn miklem Rumanzi (mit-Taljan u mill-Franċiż) u wkoll, iktar biswitna fiż-żmien, mill-Ingliż. Madwar terz tal-kliem għandhom oriġini Għarbija, xi nofs għandhom oriġini Taljana jew Sqallija, u l-bqija huma Ingliżi bi ftit Franċiżi wkoll. Peress li l-kliem ta’ oriġini Għarbija huma l-biċċa l-kbira tagħhom kliem bażiku ta’ kuljum, huma l-aktar użati fost il-Maltin meta jitkellmu ma’ xulxin. L-ilsien Malti beda jiġi meqjus bħala l-ilsien uffiċjali tal-gżejjer Maltin mis-sena 1934, meta dan iddaħħal mal-Ingliż minħabba li l-akbar biċċa tan-nies ma kinux jafu jaqraw, dan ifisser li l-ġens Malti la kien jaf jitkellem bit-Taljan u wisq inqas bl-Ingliż; dan huwa l-każ tipiku fejn bejn żewġ ġellieda, igawdi t-tielet wieħed. Kienet ġrajja kontroversjali ħafna meta wieħed jaħseb li dak iż-żmien, Malta kienet taħt il-ħakma tal-Ingliżi, u b'hekk kien hemm kunflitt ta' interess meta l-Ingliżi nfushom ħolqu kostituzzjoni li kienet tagħti daharha lill-kultura li kienet ilha tgħix għal mijiet ta' snin. Iżda wieħed ma jistax iċaħħad il-fatt li l-Ingliż kellu sehem qawwi fit-tmexxija 'l quddiem soċjo-politiku u awtonomu ta' dan il-ġens. Għalkemm il-Malti daħal f'ħafna oqsma tas-soċjetà bħalma huma l-politika, il-liġi u, sa ċertu punt, il-midja popolari, l-Ingliż f'Malta huwa l-ilsien ewlieni f'dak li għandu x'jaqsam mas-settur tal-kummerċ barrani, u studji xjentifiċi (inklużi l-istudji tal-matematika, il-fiżika, il-mediċina, u b'mod mill-iktar predominanti, fl-informatika). Instab ħafna, minn riċerkaturi storiċi, f'manuskritti ġewwa l-Bibljoteka Nazzjonali fil-Belt Valletta (meqjusa fost l-eqdem imkatab nazzjonali fid-dinja), u fi bnadi oħra sabiex jiġi muri b'mod dirett it-tħaddim tal-ilsien Malti lura fis-snin, u s'issa nafu sew li dan kien mitħaddem f'sura tixbah dik tal-lum sa mis-Seklu XVI. Ġrajjiet Matul bosta żminijiet il-Maltin ħaddnu l-ilsien Taljan bħala l-ilsien uffiċjali tal-pajjiż. Il-Kavallieri ta' San Ġwann, bejn l-1530 u l-1798 ħaddnu t-Taljan bħala lsien uffiċjali (ferm qabel l-Italja stess, li ngħaqdet bħala stat wieħed, bid-djalett Toskan, il-Fjorentin, djalett Taljan ta' Firenze, bħala lsien tal-ġens) fl-1864. Mal-wasla tal-Ingliżi fis-sena 1800, il-gżejjer Maltin għaddew minn taħt idejn ir-re taż-Żewġ Sqallijiet, li kien wiret iċ-ċens perpetwu tal-Gżejjer Maltin mingħand is-Sagru Imperu Ruman, għal taħt il-ħakma tal-Imperu Brittanniku uffiċjalment fis-sena 1814, u tant kienu jiswew għall-Ingliżi li dawn kienu lesti jagħmlu għall-Franċiżi mbasta Malta tibqa' f'idejhom. Dwar l-ilsien dan ma biddel xejn għaliex it-Taljan kompla jgawdi għeruq qawwija ġewwa Malta, l-aktar fost in-nies mgħallma, professjonisti, reliġjużi imlaħħqa u kummerċjanti kbar. Mal-wasla tagħhom f'Malta, l-Ingliżi sabu pajjiż bi klassi ta' nies ta' skola (tobba, avukati, kleriċi, nutara, periti u riċerkaturi) li kienu jżommu mat-Taljan, u meta tħalliet il-libertà tal-istampa naraw kif bdew ifaqqsu rivisti u ġurnali bit-Taljan. Kien fattur li poġġa lil Malta fi klassi oħra ta' territorji maħkuma mill-Ingliżi. Malta kellha l-klassi politika tagħha, il-qrati tagħha, reliġjon organizzata, u bażi infrastrutturali ta' marsiet u difiża tajbin ħafna għal dak iż-żmien. Żgur li din tal-aħħar flimkien mas-serħan tal-moħħ li l-Maltin ma kienux ser jiġġieldu kontrihom, kienu ġibda li żammew lill-Imperu Brittanniku f'Malta dak iż-żmien. Tajjeb li naraw li għalkemm il-klassi mgħallma tal-pajjiż kienet żgħira fl-għadd u għaldaqstant inqas meta mqabbla man-nies kollha, din ma kinitx karatteristika lokali biss. Tassew, din kienet qagħda li wieħed seta' jqabbel ma' bnadi oħrajn tal-Ewropa ta' nofsinhar (bħal fi Sqallija u fin-Nofsinhar tal-Italja) fejn ftit kienu n-nies li kellhom aċċess għat-tagħlim. L-element ta' konvenjenza politika beda jaqbad art ġmielu hekk kif l-ekonomija u l-kummerċ tjiebu, u dan ġara b'mod speċjali meta faqqgħet il-gwerra tal-Krimea u meta nfetaħ il Kanal ta' Sueż, li poġġa 'l Malta fil-mogħdija ewlenija tal-Imperu Britanniku. Il-preżenza militari Ingliża ġibdet kummerċ u ċaqliq ta' nies, saħħet is-snajjiet tradizzjonali marbuta mal-industriji tal-marsijiet iżda daħlet snajja' ġodda u tagħlim ġdid fil-mekkanika. F'kelma waħda, żdied il-kuntatt mal-Ingliżi tant li l-ilsien Ingliż (għax qabel ekonomikament u 'l quddiem, politikament ukoll) beda jinbet bħala t-tieni lsien wara t-Taljan. Dan tal-aħħar kien jaħkem fost il-professjonisti u kleriċi li kellhom rispett u importanza fost in-nies bla tagħlim. Il-popolin qajla kellhim aċċess għat-tagħlim għaldaqstant ftit li xejn kellhom rwol f'dan il-kuntest ta' żvilupp lingwistiku dak iż-żmien. Alfabett Malti L-alfabett Malti magħmul minn 30 ittra (24 konsonanti u 6 vokali) li jidhru f'din l-ordni: Grammatika Il-grammatika tal-Malti hija fundamentalment derivata mis-Sikolu-Għarbi, għalkemm mudelli ta’ pluralizzazzjoni tan-nomi Rumanz u Ingliż jintużaw ukoll fuq kliem misluf. Aġġettivi u avverbji L-aġġettivi jsegwu n-nomi. M'hemm l-ebda avverbji indiġeni ffurmati separatament, u l-ordni tal-kliem hija pjuttost flessibbli. Kemm in-nomi kif ukoll l-aġġettivi ta’ oriġini Semitika jieħdu l-artiklu definit (per eżempju, It-tifel il-kbir). Din ir-regola ma tapplikax għall-aġġettivi ta’ oriġini Rumanz. L-Ilsien Malti fil-Kostituzzjoni ta' Malta Il-Kostituzzjoni Repubblikana ta’ Malta, Kapitlu I, Artiklu 5, tgħid hekk: (1) L-ilsien Nazzjonali ta’ Malta huwa l-ilsien Malti. (2) L-ilsien Malti u l-ilsien Ingliż u dawk l-ilsna l-oħra li jistgħu jiġu preskritti mill-Parlament (b’liġi mgħoddija b’mhux anqas minn żewġ terzi tal-membri kollha tal-Kamra tad-Deputati) ikunu l-ilsna uffiċjali ta’ Malta u l-Amministrazzjoni tista’ għall-finijiet kollha uffiċjali tuża kull wieħed minn dawk l-ilsna: Iżda kull persuna tista’ tindirizza ruħha lejn l-Amministrazzjoni f’kull wieħed mill-ilsna uffiċjali u t-tweġiba tal-Amministrazzjoni għal hekk tkun b’dak l-ilsien. (3) L-ilsien tal-Qrati jkun l-ilsien Malti: Iżda l-Parlament jista’ jagħmel dak il-provvediment għall-użu tal-ilsien Ingliż f ’dawk il-każijiet u taħt dawk il-kundizzjonijiet li jista’ jippreskrivi. (4) Il-Kamra tad-Deputati tista’, meta tirregola l-proċedura tagħha, tistabbilixxi l-ilsien jew l-ilsna li għandhom ikunu wżati fi proċeduri u annotazzjonijiet parlamentari. Kapitlu VI, Artiklu 74 jgħid hekk: Ħlief kif provdut xort’oħra mill-Parlament, kull liġi għandha ssir kemm bl-ilsien Malti kif ukoll bl-ilsien Ingliż u, jekk ikun hemm xi kunflitt bejn it-test Malti u t-test Ingliż ta’ xi liġi, it-test Malti għandu jiġi minn fuq. Kittieba bil-Malti Interessanti huwa l-għadd dejjem jikber ta' xogħlijiet letterarji Maltin ta' nies bħal Oliver Friggieri, li l-kotba tiegħu ta' proża u poeżija ġew maqluba għall-bosta ilsna oħra u għadd kbir ta' kittieba żgħażagħ. L-iktar tliet kittieba Maltin magħrufa fid-dinja huma Francis Ebejer (drammaturgu), Dun Karm Psaila (il-poeta nazzjonali) u Oliver Friggieri. F'dawn l-aħħar snin bdew jiżdiedu wkoll xogħolijiet letterarji għaż-żgħażagħ. Fost dawn il-kotba, l-aktar innotati nsibu (Ri)Ġenerazzjoni, Amina u Fittixni ta' Antoinette Borg, Magna Mater ta' Loranne Vella, Gramma ta' Leanne Ellul u r-rumanz debutt Mitt Elf Isem Ieħor: HappyVeganGirlJules ta' Lon Kirkop li dan tal-aħħar rebaħ l-edizzjoni tal-2020 tal-Konkors ta' Kitba Letteratura għaż-żgħażagħ. Rumanziera John F. Marks - awtur tar-rumanz soċjali Tejbilhom Ħajjithom Alfons Maria Galea - fundatur tas-sensiela tal-Kotba tal-Mogħdija taż-Żmien bil-Malti Ġino Muscat Azzopardi - awtur ta’ Anġli tan-Niket Ġużè Aquilina - awtur ta' Taħt Tliet Saltniet Ġużè Bonnici - awtur ta' rumanzi u novelli Ġużè Galea - awtur ta' Raġel bil-Għaqal, San Ġwann u rumanzi storiċi oħra Ġużè Ellul Mercer - awtur tar-rumanz Leli ta’ Ħaż-Żgħir, u djarju tal-gwerra Taħt in-Nar Ġużè Orlando - awtur tar-rumanz L-Ibleh Ġużè Chetcuti - awtur ta’ novelli u rumanzi, drammi kif ukoll ta’ studji kritiċi Ġwann Mamo - awtur tar-rumanz Ulied in-Nanna Venut fl-Amerka Pawlu Xuereb - awtur ta’ rumanzi tad-ditektifs. Kelinu Spiteri magħruf bħala Kilin. J. J. Camilleri - l-awtur ta' Aħna Sinjuri u rumanzi oħra Frans Sammut - awtur ta' rumanzi fosthom Il-Gaġġa, Samuraj u Il-Ħolma Maltija Paul P. Borg - awtur ta' Dal-Lejl Ġie Alla Trevor Zahra-awtur ta' l-ghar tax-xelter Oreste Calleja - awtur ta' drammi, fosthom "Anestesija", "Satira", "Pawlu Redux" Antoinette Borg - awtriċi ta' rumanzi Lon Kirkop - awtur ta' rumanzi, dramaturgu u artist viżiv Loranne Vella - awtriċi ta' rumanzi Leanne Ellul - awtriċi ta' rumanzi u poeżija Lara Calleja - awtriċi ta' rumanzi Awturi ta' Novelli Carmel G. Cauchi Pietru Pawl Saydon - awtur ta' novelli, traduttur tal-Bibbja Lino Spiteri - awtur ta' novelli u rumanzi Temi Zammit - kittieb tal-ktieb Il-Gżejjer ta' Malta u l-Ġrajja Tagħhom Poeti (Ara wkoll Lista tal-poeti tal-ilsien Malti) Mario Azzopardi Ġorġ Borg Rużar Briffa Anton Buttigieg - Il-Poeta tan-Natura Dun Frans Camilleri Ninu Cremona Anastasju Cuschieri - Il-Poeta tal-Madonna Ġużè Delia - Il-Poeta tal-Leġġendi Victor Fenech Albert Marshall Ġużè Muscat Azzopardi Dun Karm - Il-Poeta Nazzjonali Joe Friggieri Oliver Friggieri Mary Meilak Achille Mizzi Ġorġ Pisani - Il-Poeta tal-Istorja Philip Sciberras - poeta; magħruf għall-Mandala Marjanu Vella Karmenu Vassallo - Il-Poeta tan-Nirien Ġorġ Zammit Drammaturgi Oreste Calleja Albert Cassola Ġużè Diacono - ġurnalist u kittieb ta’ drammi b’tema socjali realistika. Awtur tad-dramm Il-Madonna taċ-Ċoqqa. Francis Ebejer Alfred Sant - awtur ta' drammi, rumanzi u novelli Aktar tagħrif Għal aktar tagħrif fuq il-lingwa Maltija żur: http://en.wikipedia.org/wiki/Maltese_language Il-Ħidma tal-Partit Laburista favur l-Ilsien Malti Hull, Geoffrey. The Malta Language Question: A Case Study in Cultural Imperialism. Said International, Valletta, 1993. Referenzi Dizzjunarji fuq l-Internet Dizzjunarju Ingliż-Malti/Malti-Ingliż Agħfas hawn għal Dizzjunarju Dizzjunarju Universali tal-Malti Agħfas hawn għal Dizzjunarju mill-Malti għal ħafna lingwi oħra Dizzjunarju Bażiku Malti Agħfas hawn għal Dizzjunarju Bażiku tal-Malti għal xi lingwi oħra Malta Lingwi uffiċjali

12

https://mt.wikipedia.org/wiki/Malta

Malta

Malta, magħrufa uffiċjalment bħala r-Repubblika ta' Malta, hija repubblika indipendenti, kostituzzjonali, żviluppata fl-Unjoni Ewropea. Il-pajjiż jikkonsisti minn arċipelagu ta' seba' gżejjer li jinsabu fil-Baħar Mediterran, u meqjus pajjiż parti mill-Ewropa t'Isfel, 93 km mill-kosta ta' Sqallija (l-Italja), 288 km fil-Lvant tat-Tuneżija u 300 km fit-Tramuntana tal-Libja. Dawn il-gżejjer igawdu minn klima Mediterranja. Matul l-istorja, il-pożizzjoni ta' Malta fil-Baħar Mediterran dejjem tqieset ta' importanza strateġika. Minħabba f'hekk, bosta nazzjonijiet u qawwiet militari, fosthom il-Feniċi, il-Kartaġiniżi, ir-Rumani, l-Għarab, ir-rejiet u l-imperaturi ta' Spanja, il-Kavallieri ta' San Ġwann, il-Franċiżi u l-Brittaniċi, ilkoll ħakmu lil Malta. Fl-1964, Malta kisbet l-indipendenza tagħha mir-Renju Unit u mill-ewwel ġiet aċċettata bħala membru tan-Nazzjonijiet Uniti. Għaxar snin wara, fl-1974, Malta saret Repubblika. Malta żammet l-istatus tagħha bħala membru tal-Commonwealth. Fl-2004, Malta saret membru tal-Unjoni Ewropea. Fl-2008, Malta bdiet tagħmel parti miż-żona tal-ewro. L-ilsien mitkellem prinċipalment hu l-Malti, ilsien li ġej mis-Semitiku u r-Rumanz. Illum dan l-ilsien tħallat ħafna bi kliem li ġej mill-Ingliż. L-istorja ta' Malta tmur lura daqs 7,000 sena. It-Tempji Megalitiċi li jmorru lura daqs 5,500 sena huma rikonoxxuti mill-UNESCO bħala Wirt Dinji.. Ma' dawn, il-UNESCO tirrikonoxxi wkoll il-Belt Valletta u l-Ipoġew ta' Ħal Saflieni bħala Siti ta' Wirt Dinji. Skont l-Atti tal-Appostli, Kap. 28, fis-sena 60 W.K., wara li l-bastiment li kien qed jivvjaġġa fuqu nkalja fuq il-kosta ta' Malta, San Pawl qatta' tliet xhur jgħix fuq il-gżira. Il-kitba fit-Testment il-Ġdid ma ssemmi xejn li San Pawl ikkonverta lill-Maltin għall-Kristjaneżimu. Biss, dan seta' ġara minħabba l-fatt li l-Maltin raw il-qawwa ta' dan il-bniedem meta ħelisha mill-għarqa kif ukoll mill-gidma velenuża tal-lifgħa. Imbagħad San Pawl seta' ngħata widen mill-Maltin wara li kien ukoll fejjaq lill-Missier Pubbliju, il-Gvernatur Ruman ta' Malta. Fl-Atti tal-Appostli lanqas ma jissemma li San Pawl għamel lil Pubbliju bħala l-ewwel Isqof ta' Malta. L-eqdem provi tal-eqdem komunità Nisranija f'Malta ġejjin minn xi katakombi li tħaffru u ntużaw xi ftit mijiet ta' snin wara il-miġja ta' San Pawl. Il-belt kapitali ta' Malta hi l-Belt Valletta. Il-lingwi uffiċjali tal-pajjiż huma l-Malti u l-Ingiż, u dawn it-tnejn ħadu post it-Taljan fl-1935. Malta għandha konnessjoni qawwija mal-Kattoliċiżmu Ruman, li għadu r-reliġjon uffiċjali u l-aktar wieħed ipprattikat f'Malta. Etimoloġija Id-definizzjoni tal-kelma 'etimoloġija' tista' tiġi deskritta bħala l-istudju tal-oriġini preċiża tal-kliem semantiku (tifsir) preżenti f'lingwa. L-oriġini tat-terminu "Malta" hu inċert u l-varjazzjoni moderna hi derivata mil-lingwa Maltija. L-isem x'aktarx ġej mill-Grieg μέλι (meli) ('għasel'). Il-Griegi kienu jsejħu lill-gżira Μελίτη (Melite) li tfisser "għasel" jew "għasel ħelu" possibbilment minħabba l-produzzjoni ta' kwalità tal-għasel bnin Malti. Speċi endemika ta' naħal tgħix f'din il-gżira. Storja Għall-ħabta tal-5200 Q.K., fuq il-gżira waslu l-ewwel abitanti f'Malta minn Sqallija. Għal mijiet ta' snin dawn kienu jgħixu fi kmamar żgħar, bħal giren, u fl-għerien. Wara, dawn ġew nies ta' kultura oħra dejjem minn Sqallija li bnew it-tempji megalitiċi (3800 - 2500 Q.K.). Fil-perjodu preistoriku mbagħad ġew nies oħra, magħrufa bħala nies ta' Żmien il-Bronż (2000 - 750 Q.K.). Warajhom ġew il-Feniċi li għamlu minn Malta kolonja qrib it-8 seklu Q.K. Biż-żmien, Kartaġni li kienet kolonja Feniċja saret poter għaliha nfisha u Malta spiċċat taħt l-influwenza u t-tmexxija tal-Kartaġiniżi. Fil-bidu tat-Tieni Gwerra Punika (218 Q.K.), il-gżejjer Maltin waqgħu f'idejn ir-Rumani li għamlu lil Malta u lil Għawdex muniċipalitajiet. Meta l-Imperu Ruman inqasam fi tnejn, Malta għaddiet f'idejn il-mexxejja militari Biżantini. Teżisti ftit xhieda ċara x'ġara verament f'dawn iż-żminijiet. Malta għaddiet f'idejn ħakkiema diversi li għadna ma nafux eżattament min kienu. Ċertament li l-istorja ta' Malta hi simili ħafna għal dik tal-istess żmien fi Sqallija. Malta ġiet maħkuma mill-Għarab li ġew Malta minn Sqallija fis-sena 870. Il-ġens Għarbi rnexxielu jinfluwenza l-lingwa tal-poplu Malti u għalhekk l-Għarbi jista' jitqies bħala l-pedament tal-Malti. L-Għarab xerrdu t-twemmin Iżlamiku fost il-Maltin u ta' dan hemm xhieda fl-oqbra Musulmani li nstabu qrib id-Domus Rumana fir-Rabat. Fl-1091, il-Konti Ruġġieru żbarka Malta b'qawwa militari biex juri l-kobor u s-sovranità tiegħu bħala l-mexxej ta' Malta. Biss hu ma għamel xejn biex ibiddel l-amministrazzjoni Għarbija-Musulmana. Kien fi żmien ir-renju tat-tifel tiegħu, Ruġġieru II, li f'Malta beda jseħħ xi ċaqliq fl-amministrazzjoni influwenzata jew immexxija minn Sqallija. Bil-mod il-mod, l-influwenza tar-renju l-ġdid fi Sqallija u ta' dawk li ġew wara bdiet kulma jmur tinħass, u sal-aħħar tas-seklu ħdax bdiet dieħla sew f'Malta il-kultura Ewropea u t-twemmin Nisrani. Fis-sekli ta' wara u sa ma ġie l-Ordni ta' San Ġwann, Malta ngħatat kemm-il darba mir-Re ta' Spanja lil diversi nies ta' poter li kienu jgħinuh jew finanzjarjament jew inkella militarment. Fl-1492 b'ordni tar-Re Ferdinandu u r-Reġina Isabella, tkeċċew minn Malta l-aħħar nies ta' twemmin Għarbi kif ukoll dawk ta' twemmin Lhudi. Fl-1530, il-gżejjer Maltin ingħataw lill-Ordni ta' San Ġwann mill-Imperatur Karlu V. Dawn il-Kavallieri ta' demm nobbli kienu qed ifittxu art ġdida wara li kienu tkeċċew minn Rodi mis-Sultan Ottoman fl-1522. Meta l-Ordni wasal Malta, il-popolazzjoni tal-Gżejjer Maltin kienet tlaħħaq madwar 20,000 ruħ. Bosta kienu jgħixu fl-Imdina, fir-Rabat u fl-irħula ż-żgħar mxerrda ma' Malta u Għawdex. L-Ordni ddeċida li juża l-Forti ta' Sant'Anġlu bħala l-kwartier il-ġdid tiegħu minn fejn imexxi, u r-raħal iż-żgħir tal-Birgu bħala l-post fejn bosta mill-Kavallieri setgħu jgħixu fi djar separati skont l-ilsien tagħhom. Din l-għażla saret minħabba li l-Ordni kellu x-xwieni tiegħu x'jieħu ħsieb għax dawn kienu importanti bħala servizz ta' komunikazzjoni u utli biex ikunu impurtati f'Malta oġġetti essenzjali. Wara xi ftit żmien, l-Ordni beda jsaħħaħ xi swar kemm ta' Sant'Anġlu kif ukoll madwar il-Birgu. Fuq l-Isla ttella' l-Forti San Mikiel. Matul is-snin ta' wara, l-attakki tal-furbani Musulmani ma naqsu xejn, u fl-1551, Dragut attakka l-ewwel il-Birgu, imbagħad l-Imdina u wara salpa lejn Għawdex fejn minn hemm kaxkar il-popolazzjoni kollha għal fuq il-bastimenti bħala skjavi. Fl-1565, seħħ l-Assedju l-Kbir hekk kif fit-18 ta' Mejju qawwiet militari Ottomani żbarkaw f'Marsaxlokk u ħadu posthom f'diversi lokalitajiet strateġiċi madwar il-Port il-Kbir. Dan l-Assedju dam sejjer sat-8 ta' Settembru, meta l-armata Ottomana ddeċidiet li ssalpa lura minn fejn ġiet. Il-ġurnata tar-rebħa tal-Ordni u l-Maltin fuq l-armata Ottomana għadha sal-lum titfakkar kull sena u hi meqjusa bħala festa nazzjonali. Dan il-jum fil-fatt hu magħruf bħala Jum il-Vitorja. Din ir-rebħa ġiegħlet lil Gran Mastru La Valette u l-Kavallieri tal-Ordni jifhmu li issa li ddifendew lilhom infushom u lil Malta u li rebħu l-battalja għandhom iħarsu lejn il-gżejjer Maltin bħala r-residenza l-ġdida tagħhom b'mod permanenti. Dlonk La Valette ordna li tinbena belt ġdida ffortifikata fuq l-Għolja Xiberras. Din il-belt setgħet tiddefendi l-Port il-Kbir, dak ta' Marsamxett u l-ibliet tal-madwar. Din il-belt il-ġdida ngħatat l-isem tal-Gran Mastru fundatur tagħha u saret il-belt kapitali ta' Malta. L-Ordni dam Malta sal-1798 meta mbagħad kellu jċedi għall-qawwa militari u r-rieda ta' Napuljun hekk kif dan wasal Malta fid-9 ta' Ġunju. Fit-2 ta' Settembru ta' wara, il-Maltin qamu kontra l-Franċiżi u bdew imblokk militari kontra t-truppi barranin li kellhom jissakkru wara s-swar tal-Belt u t-Tlett Ibliet tal-Kottonera. Bl-għajnuna tat-truppi Brittaniċi li Nelson stazzjona kemm fuq l-art kif ukoll bil-bastimenti Brittaniċi li żammew l-imblokk minn fuq il-baħar qrib il-kosta, wara sentejn il-Franċiżi kellhom iċedu l-armi u tkeċċew minn Malta. Il-Patt ta' Paċi li sar, kien iffirmat bejn il-Franċiżi u l-Brittaniċi, għax il-Maltin ma tħallewx jipparteċipaw f'dan il-ftehim. B'hekk Malta waqgħet taħt amministrazzjoni ta' 'protettorat' taħt il-Gran Brittanja. Sir Alexander John Ball sar l-ewwel Kummissarju Ċivili. Fl-1814, bħala parti mit-Trattat ta' Pariġi, Malta uffiċjalment saret tagħmel parti mill-Imperu Brittanniku biex b'hekk saret bażi navali ta' importanza kbira għall-Gran Brittanja fil-Mediterran. Dan ir-rwol baqa' dejjem importanti kemm fis-seklu 19 kif ukoll fis-seklu 20. Malta kellha rwol importanti ħafna fit-Tieni Gwerra Dinjija, minħabba li kienet fuq ir-rotta strateġika u importanti tal-Forzi tal-Assi, bejn l-Italja u t-Tramuntana tal-Afrika, fejn Rommel kien qed jieħu l-artijiet minn taħt idejn l-għadu. Malta sofriet aktar minn 3,000 attakk mill-ajru, għall-ewwel mill-Qawwa Ajrunawtika Taljana u mbagħad mill-Fliegerkorps Ġermaniż li kien stazzjonat fi Sqallija. Malta ngħatat l-indipendenza tagħha fil-21 ta' Settembru 1964, b'arranġament li kien iħalli l-flotta Brittanika tibqa' tuża lil Malta bħala bażi navali - dan biex jagħti n-nifs lill-Gvern Malti jibni l-ekonomija l-ġdida b'mod kummerċjali u liberu u mhux aktar ibbażata fuq il-preżenza militari tal-Brittaniċi. Dan il-ftehim iġġedded fl-1971 u l-Flotta Navali Rjali Brittanika baqgħet tuża lil Malta bħala bażi militari sal-31 ta' Marzu 1979. Malta baqgħet membru tal-Commonwealth u saret Repubblika fl-1974. F'referendum li sar f'April 2003, il-votanti wrew ir-rieda tagħhom li Malta tidħol fl-Unjoni Ewropea, biex b'hekk Malta saret membru sħiħ fl-1 ta' Mejju 2004. Lingwa Illum il-Malti stabbilit u meqjus bħala l-lingwa franka tal-poplu Malti waqt li l-Ingliż fl-istess ħin jaqsam mal-Malti l-istat ta' lingwa uffiċjali. Il-lingwa Maltija tmur lura lejn l-aħħar parti tad-disa' seklu għall-ħabta tat-870 W.K. meta l-Għarab invadew lil Malta. L-Għarbi baqa' jinfluwenza lill-Malti għal bosta sekli, kif naraw mill-Cantilena ta' Pietru Caxaro li nkitbet lejn l-aħħar kwart tas-seklu ħmistax. Il-kliem kollu ta' din il-poeżija, ħlief għal kelma waħda, huma kollha kliem li ġejjin mill-Għarbi. Aktar ma għadda ż-żmien, it-Taljan u l-Isqalli bdew jinfluwenzaw il-vokabularju li l-Maltin kienu jużaw. Mikiel Anton Vassalli (1764-1829) jgħid li l-Malti ta' madwar il-Port kien difettuż għax bosta minnu kien kliem li ġej mit-Taljan. Mas-seklu dsatax ħafna kliem Taljan kien stabbilixxa ruħu sew. Mal-ewwel deċennji tas-seklu għoxrin daħlu ħafna kliem fl-ilsien Malti tant li meta wieħed jifli r-riklami fil-kotba ta' dak iż-żmien, insibu li bosta termini bdew ikunu bl-Ingliż. Fl-1935, l-Ingliż u l-Malti ħadu post it-Taljan b'mod uffiċjali. Ironikament, kien fiż-żmien li l-Brittaniċi kienu bdew jitilfu, lejn l-aħħar tas-snin ħamsin u tas-snin sittin, li l-interess f'Malta lejn l-Ingliż beda jikber b'pass aktar mgħaġġel u sar l-aktar ilsien barrani studjat fl-iskejjel. Dan anki minħabba l-ħtieġa ta' bosta eluf ta' Maltin li xtaqu jemigraw lejn pajjiżi u kontinenti fejn l-Ingliż kien mitkellem. Il-ħajra lejn l-ilsien Ingliż kompliet kibret aktar u aktar meta l-films u l-mużika kif ukoll il-qari tal-kotba u r-rivisti Ingliżi u Amerikani kienu saru aktar popolari fost il-Maltin. Festi nazzjonali Dawn huma l-ħames festi nazzjonali ċċelebrati f'Malta: Jum il-Ħelsien (31 ta' Marzu 1979) Sette Giugno (7 ta' Ġunju 1919) Jum il-Vitorja (8 ta' Settembru 1565 u 8 ta' Settembru 1943) Jum l-Indipendenza (21 ta' Settembru 1964) Jum ir-Repubblika (13 ta' Diċembru 1974) Uħud minn dawn il-festi huma marbuta ma' diversi tradizzjonijiet, fosthom ir-regatta fil-Port il-Kbir nhar Jum il-Ħelsien u Jum il-Vitorja. Minbarra dawn il-ħames festi, hemm ukoll għadd ta' festi pubbliċi marbuta mar-reliġjon u t-tradizzjonijiet li ssawru magħhom. Fosthom insibu l-Imnarja (29 ta' Ġunju), Santa Marija (15 ta' Awissu), il-miġja ta' San Pawl f'Malta (10 ta' Frar) u l-festa tal-Immakulata Kunċizzjoni (8 ta' Diċembru). Politika Malta hija repubblika demokratika b'parlament elett kull ħames snin jew kif ikun hemm il-ħtieġa skont is-sitwazzjoni politika. Il-poteri eżekuttivi tal-Gvern huma f'idejn il-Prim Ministru, magħżul mill-partit rebbieħ fl-elezzjoni. Il-President għandu r-rwol li jirrappreżenta lil Malta barra l-pajjiż u li jaġixxi b'mod imparzjali f'affarijiet ta' importanza kostituzzjonali. Il-Gvern hu wkoll assistit fit-tmexxija tiegħu f'kull belt u raħal f'Malta u Għawdex minn kumitati amministrattivi, magħrufa bħala Kunsilli Lokali. Malta hi repubblika li għandha s-sistema parlamentari u l-amministrazzjoni pubblika mfassla fuq is-sistema ta' Westminster. Mill-1960 sal-1995, skont l-istatistika li nġabret fl-elezzjonijiet tal-kunsilli lokali, Malta kellha t-tieni l-ogħla rata fid-dinja ta' nies li kienu eleġibbli li jivvutaw u li ħarġu jivvutaw (u l-ogħla waħda minn nazzjonijiet mingħajr votazzjoni obbligatorja). Il-Kamra tad-Deputati tiġi eletta kull ħames snin u hi magħmula minn ħamsa u sittin membru parlamentari. Madanakollu, meta partit jikseb il-maġġoranza tal-voti imma mhux tas-siġġijiet, il-partit jingħata aktar siġġijiet biex jiġi assigurat maġġoranza parlamentari. Il-Kostituzzjoni ta' Malta tgħid li l-President għandu jaħtar bħala Prim Ministru dak il-membru tal-Kamra li hu l-aktar kapaċi li jmexxi l-maġġoranza fil-Kabinett. L-istess President normalment jaħtar, fuq rakkomandazzjoni tal-Prim Ministru, il-ministri li għandhom imexxu kull ministeru. Kandidati għal xi postijiet vakanti jiġu determinati bil-maġġoranza tal-voti li jkunu ġabu fl-elezzjoni preċedenti. Il-President tar-Repubblika jiġi elett kull ħames snin mill-Kamra tad-Deputati. F'Malta hawn diversi partiti. Il-partiti politiċi l-kbar huma l-Partit Nazzjonalista, li hu partit Demokratiku Kristjan, u l-Partit Laburista, li hu partit Soċjal-Demokratiku. Il-Partit Laburista jinsab attwalment fil-Gvern u l-Prim Ministru huwa Robert Abela. Il-Partit Nazzjonalista jinsab fl-oppożizzjoni. Il-Partit Demokratiku li tela' fuq il-lista tal-Partit Nazzjonalista, għandu żewġ siġġijiet. Apparti dawn il-partiti, hemm ukoll partiti iżgħar li mhumiex eletti u rrappreżentati fil-Kamra tad-Deputati. Malta saret membru fl-Unjoni Ewropea fl-2004. Fl-2008, Malta bdiet tagħmel parti miż-żona tal-ewro. Fil-21 ta' Diċembru 2007, Malta implimentat it-Trattat ta' Schengen. Il-kontrolli fil-fruntieri baqgħu jsiru fl-ajruporti sa Marzu 2008. Diviżjonijiet amministrattivi L-Att tal-Kunsilli Lokali tal-1993 (Att XV tal-1993) ġie ppubblikat fit-30 ta' Ġunju 1993, fejn qasam lill-gżejjer Maltin f'54 kunsill lokali f'Malta u 14-il kunsill lokali f'Għawdex b'kull kunsill responsabbli għall-amministrazzjoni tal-belt jew tar-raħal tiegħu. Ir-responsabbiltà amministrattiva hi mqassma bejn il-kunsilli lokali u l-gvern ċentrali. L-abitanti li huma eleġibbli għall-votazzjoni jeleġġu l-kunsill tagħhom kull tliet snin. Is-sindku hu l-kap tal-kunsill lokali u r-rappreżentant tal-kunsill b'kull effett taħt l-Att. Is-Segretarju Eżekuttiv, li jiġi appuntat mill-Kunsill, hu l-kap eżekuttiv, amministrattiv u finanzjarju tal-Kunsill. Il-kunsilliera l-oħra eletti mill-elezzjoni tal-kunsilli jieħdu d-deċiżjonijiet flimkien mas-sindku. Il-kunsilli lokali huma responsabbli għall-ħarsien u tisbiħ tal-lokalità, l-allokazzjoni tal-gwardjani lokali u l-ġbir tal-iskart. Il-kunsilli lokali jieħdu ħsieb ċerti doveri amministrattivi għall-Gvern Ċentrali, bħal ġbir ta' fondi u kirjiet tal-gvern u jirrispondu għall-ilmenti li għandhom x'jaqsmu mal-ambjent tal-lokalità u kif dan jaffettwa lir-residenti. Ġeografija Il-gżejjer Maltin huma arċipelagu li jinsabu f'nofs il-Baħar Mediterran madwar 93 km fin-Nofsinhar ta' Sqallija. Huma biss it-tliet gżejjer, Malta, Għawdex u Kemmuna li huma abitati. Il-gżejjer iż-żgħar, bħal Filfla, Kemmunett u l-Gżejjer ta' San Pawl huma diżabitati. Malta hi miżgħuda b'bajjiet u wħud minnhom jipprovdu wkoll portijiet tajbin. Il-gżejjer tal-arċipelagu ġew iffurmati mis-sediment ta' qiegħ il-baħar miljuni ta' snin ilu (fiż-Żmien Plioċen). Meta dan is-sediment issolidifika u bil-mod il-mod inkixef f'wiċċ l-ilma dawn biż-żmien, l-aktar dak Tas-Silġ, ingħaqdu ma' Sqallija. Dan il-pont ma kienx jibqa' sejjer lejn l-Afrika minħabba l-widien profondi immens ta' taħt il-baħar li jeżistu bejn Malta u l-Afrika. L-arċipelagu jinsab f'tarf il-plakka tettonika Afrikana, bil-konfini tiegħu jmissu mal-plakka Ewroasjatika. Għal mijiet ta' snin, Malta kienet meqjusa bħala gżira tal-Afrika ta' fuq. Il-pajsaġġ tal-gżejjer Maltin attwalment huwa kkaraterizzat minn għoljiet baxxi b'għelieqi mtarrġin. L-ogħla punt hu Ta' Dmejrek, 253 metru 'l fuq mil-livell tal-baħar, qrib Ħad-Dingli. Ċerti widien fil-gżejjer Maltin jimtlew bl-ilma ġieri tax-xita li jdum għaddej għal ċertu żmien biss, u li jinxef wara ċertu żmien, l-aktar fis-sajf. Ma jeżistux xmajjar jew għadajjar ta' ċertu kobor b'mod permanenti. Postijiet f'Malta fejn hemm xi għejun magħrufa huma, Wied Qlejgħa, il-Baħrija, l-Imtaħleb u San Martin, waqt li f'Għawdex hemm il-Wied tal-Lunzjata. Gżejjer żgħar, blat fil-baħar u skolli Gżejjer żgħar li jiffurmaw parti mill-arċipelagu jinkludu lil Kemmunett (diżabitata), Filfla (riżerva naturali diżabitata), il-Ġebla tal-Ġeneral (diżabitata), il-Gżira Manoel (li hi magħquda mal-lokalità tal-Gżira permezz ta' pont żgħir), u l-Gżejjer ta' San Pawl (diżabitati). Il-gżejjer Maltin huma dawn is-segwenti: Klima Il-klima hi waħda Mediterranja, bi xtiewi moderati u umdużi, u bi sjuf sħan u xotti. M'hemm l-ebda staġun sħun fejn il-pjanti jorqdu, minkejja li l-iżvilupp tal-pjanti jista' jiġi osservat xi ftit f'xitwa b'kesħa li ma tkunx normali, u s-sħana u l-aridità tas-sajf jistgħu jwasslu biex il-veġetazzjoni tkun dgħajfa. L-inqas temperatura qatt irreġistrata kienet fid-19 ta' Frar 1895, fil-Belt Valletta, meta t-temperatura niżlet għal 1.2°C, waqt li l-ogħla waħda laħqet it-43.8°C f'Awwissu tal-1999. Kienu ftit l-okkażjonijiet fejn ġiet irreġistrata xi preċipitazzjoni ta' borra, u dawn kienu fi Frar 1895, f'Jannar 1905 u fil-31 ta' Jannar 1962. Il-bidla fil-klima wasslet biex id-differenza li hemm bejn l-ogħla u l-inqas temperaturi tiżdied, u dan ħafna drabi jwassal għal staġuni b'temp instabbli. Dawn l-aħħar snin kienu rreġistrati wkoll każi aktar frekwenti ta' borra u silġ li laqtu lill-gżejjer. Il-provista tal-ilma toffri sfida għal Malta, peress li fiż-żmien sħun tas-sajf il-preċipitazzjoni tkun waħda minima filwaqt li dan ikun ukoll iż-żmien fejn l-ilma jkun użat l-iktar. Din il-problema tinħass ukoll matul ix-xitwa minħabba x-xita qawwija li tagħmel, li ħafna drabi tkompli nieżla fil-baħar minflok tippenetra fl-art. Malta tiddependi fuq ir-riżervi ta' taħt l-art tal-ilma ħelu (40 fil-mija), li jinġieb minn sistema ta' riżervi tal-ilma msejħin galleriji, bħal pereżempju, Ta' Kandja, b'fond ta' madwar 97 metru. Aktar minn nofs l-ilma tax-xorb ta' Malta huwa prodott permezz tad-desalinazzjoni (60 fil-mija), li twassal għal aktar użu ta' kombustibbli fossili u għal aktar tniġġis. Ekonomija L-ekonomija ta' Malta hi bbażata fuq diversi setturi, kemm dawk tal-manifattura kif ukoll tas-servizzi. L-uniċi riżorsi naturali u tanġibbli huma l-blat tal-Franka u tal-Qawwi/taż-Żonqor, u l-baħar ta' madwar il-gżejjer. Minn tal-ewwel jitqatta' l-ġebel tal-franka għall-bini kif ukoll jittieħed żrar u trab mill-ġebla ta' qawwi l-aktar biex titħallat mas-siment. L-ekonomija tiddependi ħafna fuq il-kummerċ u l-investiment barrani, l-aktar fil-manifattura ta' bosta prodotti. Hawn ħames żoni industrijali fejn jiġu prodotti tant kwalitajiet ta' oġġetti bħal, għodda ta' inġinerija speċjalizzata, u komponenti tagħhom, oġġetti tal-plastik, kimika, oġġetti elettroniċi jew komponenti tagħhom, tessuti, ikel, xorb u tant affarijiet oħra. Dawn kollha jaħdmu f'suq liberu. L-aktar setturi importanti tal-ekonomija ta' Malta fl-2018 kienet il-manifattura u l-esportazzjoni tal-prodotti tagħhom, it-turiżmu, il-qasam finanzjarju, l-avjazzjoni, il-Port frank u s-servizzi tal-ikel. Il-kummerċ fl-UE jammonta għal 57% tal-esportazzjonijiet ta' Malta (il-Ġermanja 16%, l-Italja 12% u Franza 11%), filwaqt li barra mill-UE 6% jmorru kemm f'Singapore kif ukoll fil-Ġappun. F'termini ta' importazzjonijiet, 72% jiġu minn Stati Membri tal-UE (l-Italja 25% u l-Ġermanja 8%), filwaqt li barra mill-UE 4% jiġu miċ-Ċina u 3% mill-Indja. Storja tal-ekonomija Qabel l-1800, Malta kellha vera ftit industriji, apparti dik tal-qoton, it-tabakk, u tat-tarzna. L-Ingliżi bdew jibnu it-tarzna u bosta baċiri mill-1848 'l hinn. Fi żmien il-gwerer fil-Mediterran li l-Ingliżi kienu involuti fihom, l-ekonomija ta' Malta kienet tmur tajjeb. Eżempju ta' dan kienet il-Gwerra tal-Krimea (1854 - 1856). Fl-1869, mal-ftuħ tal-Kanal tas-Swejz kien hemm żieda massiva fil-vapuri li kienu jidħlu Malta. L-ekonomija tal-Mediterran ġiet ideskritta bħala "Awtostrada" tan-negozju tad-dinja, u numru ta' vapuri kienu jidħlu Malta għal faħam u proviżjon ieħor qabel ikomplu bil-vjaġġi tagħhom lejn l-Eġittu u l-Oċean Indjan. Bejn l-1871 u l-1881, 8,000 ħaddiem sabu xogħol fit-tarzni. In-negozjanti kienu ngħaqdu bħala assoċjazzjoni u fl-1856 inbniet La Borsa (The Exchange) fi triq ir-Repubblika (dak iż-żmien imsejħa Strada Rjali). Fil-Borsa kien hemm żewġ banek. Demografija Il-popolazzjoni tal-gzejjer Maltin hi ta' madwar 500,000 ruħ. Hu mifhum li f'kull kilometru kwadru jgħixu madwar 1,400 ruħ. Malta tista' titqies bħala wieħed mill-iktar pajjiżi b'densità tal-popolazzjoni fid-dinja. Malta fl-UE Maltq daħlet fl-Unjoni Ewropea (UE) fl-2004 fejn għandha sitt membri jirrapreżentawha. Fil-Kunsill tal-UE, il-ministri tal-pajjiżi membri jiltaqgħu b'mod regolari biex jadottaw il-liġijiet tal-UE u jikkoordinaw il-politika ta' bejniethom. Il-laqgħat tal-Kunsill jattendu għalihom regolarment rappreżentanti mill-gvern ta' Malta, skont il-qasam ta' politika li jkun qed jiġi indirizzat. Il-Kunsill tal-UE m'għandux persuna waħda permanenti bħala President (bħal pereżempju l-Kummissjoni jew il-Parlament). Minflok, ix-xogħol jitmexxa mill-pajjiż li jkollu l-Presidenza tal-Kunsill, li jinbidel kull sitt xhur. Matul dawn is-sitt xhur, il-ministri mill-gvern ta' dak il-pajjiż jippresiedu u jgħinu jiddeterminaw l-aġenda tal-laqgħat tal-Kunsill f'kull qasam ta' politika, u jiffaċilitaw id-djalogu ma' istituzzjonijiet oħra tal-UE. Dati tal-Presidenza Maltija: Jan-Ġun 2017 Il-Kummissarju nominat minn Malta għall-Kummissjoni Ewropea hi Helena Dalli, li hi responsabbli għall-Ugwaljanza. Il-Kummissjoni hija rrappreżentata f'kull pajjiż tal-UE minn uffiċċju lokali, imsejjaħ "rappreżentanza". Malta għandha ħames rappreżentanti fil-Kumitat Ekonomiku u Soċjali Ewropew. Dan il-korp konsultattiv – li jirrappreżenta lil dawk li jħaddmu, il-ħaddiema u gruppi oħra ta' interess – huwa kkonsultat dwar il-liġijiet proposti, biex ikun hemm idea aħjar tal-bidliet possibbli tas-sitwazzjonijiet soċjali u tax-xogħol fil-pajjiżi membri. Malta għandha rappreżentant wieħed fil-Kumitat Ewropew tar-Reġjuni, l-assemblea tal-UE tar-rappreżentanti reġjonali u lokali. Dan il-korp konsultattiv jiġi kkonsultat dwar il-liġijiet proposti, biex jiżgura li dawn il-liġijiet iqisu l-perspettiva minn kull reġjun tal-UE. Malta tikkomunika wkoll mal-istituzzjonijiet tal-UE permezz tar-rappreżentanza permanenti tagħha fi Brussell. L-"ambaxxata għall-UE" ta' Malta, il-kompitu ewlieni tagħha hu li tiżgura li l-interessi u l-politiki tal-pajjiż huma segwiti b'mod effettiv kemm jista' jkun fl-UE. L-ammont li jħallas kull pajjiż tal-UE fil-baġit tal-UE huwa kkalkulat b'mod ġust, skont il-mezzi. Aktar ma tkun b'saħħitha l-ekonomija tal-pajjiż, akbar hi l-kontribuzzjoni finanzjarja. L-għan tal-baġit tal-UE mhuwiex li jipprova jqassam mill-ġdid il-ġid, iżda pjuttost li jiffoka fuq il-ħtiġijiet tal-Ewropej b'mod ġenerali. Ċifri tal-2018 għal Malta: Nefqa totali tal-UE f'Malta – € 0.156 biljun (ekwivalenti għal 1.38% tal-ekonomija ta' Malta) Kontribuzzjoni totali għall-baġit tal-UE – € 0.102 biljun (ekwivalenti għal 0.91% tal-ekonomija ta' Malta) Il-flus imħallsa fil-baġit tal-UE minn Malta jgħinu biex jiġu ffinanzjati programmi u proġetti fil-pajjiżi kollha tal-UE – bħall-bini ta' toroq, is-sussidjar ta' riċerkaturi u l-ħarsien tal-ambjent. Ara wkoll Irħula ta' Malta Parroċċi ta' Malta Lista tal-għasafar ta' Malta Flora ta' Malta Fortifikazzjonijet ta' Żmien l-Ingliżi f'Malta Fortifikazzjonijiet ta' Żmien il-Kavallieri f'Malta Muniti tal-ewro ta' Malta Nies prominenti Maltin Kolonja ta' Malta Stat ta' Malta Referenzi Ħoloq Esterni Gvern Sit uffiċjali tal-gvern Malti Kap tal-Istat u l-Membri tal-Kabinett Sit uffiċjali tal-Forzi Armati ta' Malta L-Awtorità tal-Ambjent u l-Ippjanar Liġijiet ta' Malta – Taqsira ta' liġijiet prinċipali u glossarju ta' xi termini Aħbarijiet The Times of Malta Malta Today The Malta Independent iNewsMalta MaltaStar Newsbook MaltaRightNow Vjaġġar Sit uffiċjali tal-Awtorità tat-Turiżmu Gwida għall-ivjaġġar għal Malta fuq Wikivjaġġar (en) Malta Travel Guide patronized by Malta Tourism Authority Oħrajn Storja Awdjovizziva ta' Malta Gwida għal Malta Malta fuq Emporis.com (en) Malta Wiki Malta Business Directory Castille - Tech and Finance Jobs in Malta Kollox fuq Malta Malta fuq il-Ktieb tal-Fatti tad-Dinja Stati membri tal-Unjoni Ewropea Pajjiżi gżejjer Repubbliki Gżejjer Mediterranji Commonwealth tan-Nazzjonijiet Malta Pajjiżi stabbiliti fl-1974

938

https://mt.wikipedia.org/wiki/%C4%A0eografija

Ġeografija

L-istudju xjentifiku dwar il-varjazzjoni skont post u spazju tal-fenomeni fiżiċi, bijoloġiċi u umani fuq id-Dinja jissejjaħ ġeografija, li ġejja mill-kelmtejn Griegi γη jew γεια ("Dinja") u γραφειν ("ddeskriva" u "kiteb"). Il-ġeografu jistudja mhux biss l-aspetti umani u naturali tad-Dinja imma wkoll il-pożizzjoni tal-pjaneta fis-Sistema Solari. Lista ta' Kontinenti Lista ta' Pajjiżi Lista ta' Vulkani Lista ta' Ibħra Ġeografija

939

https://mt.wikipedia.org/wiki/Ido

Ido

Ido hija lingwa li ġiet maħluqa fil-bidu tas-seklu 20 bil-ħsieb li ssolvi l-problema tal-kommunikazzjoni internazzjonali. Hija verżjoni riformata tal-Esperanto (lingwa maħluqa minn L. L. Zamenhof) li fl-1907 ġiet magħżula uffiċjalment mid-Delegazzjoni għall-Adozzjoni ta' Lingwa Awżiljarja Internazzjonali bħala l-aqwa proġett lingwistiku internazzjonali minn dawk kollha eżistenti. Diversi xogħlijiet tal-letteratura ġew tradotti fl-Ido, fosthom Il-Prinċep Ċkejken, il-Ktieb tas-Salmi, u l-Evanġelju ta’ Luqa. Mis-sena 2000, kien hemm madwar 100–200 kelliem Ido fid-dinja, għalkemm stimi aktar reċenti jpoġġu n-numru taʼ kelliema eqreb għal 1,000-5,000. Storja Id-Delegazzjoni għall-adozzjoni ta' lingwa awżiljarja internazzjonali Fil-bidu tas-seklu 20, il-ħtieġa għal lingwa internazzjonali kienet qed tiġi kkunsidrata minn ħafna personalitajiet, notevolment xjenzati u filosfi. Dan il-perjodu jikkorrispondi għal tkabbir ta' proġetti lingwistiċi internazzjonali ġodda. Mill-inizjattiva tal-matematiku Léopold Leau, inħolqot Delegazzjoni għall-adozzjoni ta’ lingwa awżiljarja internazzjonali fis-17 ta’ Jannar 1901 bl-appoġġ ta’ bosta xjenzati. Fl-1906, id-Delegazzjoni kienet irċeviet l-appoġġ ta’ aktar minn 1,200 membru ta’ akkademji u universitajiet minn pajjiżi differenti u aktar minn 300 soċjetà xjentifika. F'Mejju 1907, id-delegazzjoni bagħtet il-mistoqsija lill-Assoċjazzjoni Internazzjonali tal-Akkademji ta' Vjenna, li ddikjarat lilha nnifisha inkompetenti, bi 12-il vot kontra 8 u astensjoni waħda. Konsegwentement, id-delegazzjoni ffurmat kumitat ta’ ħidma li l-membri tiegħu ġew eletti b’242 vot minn total ta’ 253. Dan il-Kumitat kien jinkludi xjenzati rinomati, bħall-lingwisti Jespersen, Schuchardt u Baudouin de Courtenay jew saħansitra l-kimika Ostwald. B’ko-għażla, ġew ammessi personalitajiet oħra, bħall-matematiku Taljan Peano. Léopold Leau u Louis Couturat kienu s-segretarji tal-Kumitat. Il-kumitat iltaqa’ fil-Collège de France matul ix-xahar ta’ Ottubru 1907 u eżamina bosta proġetti lingwistiċi internazzjonali, ippreżentati minn rappreżentanti tal-awturi tagħhom. Skont il-linji tal-kumitat l-awturi ma setgħux ikunu fil-kumitat. Il-kumitat malajr wasal għall-konklużjoni li kien hemm biss żewġ proġetti lingwistiċi internazzjonali denji ta’ interess. L-ewwel kien l-Esperanto, mhux mibdul wara li deher fl-1887; it-tieni kien Idiom Neutral, żviluppat mill-ex Volapük Academy. Id-delegazzjoni ddeċidiet fl-aħħar jum li tagħżel “Ido” grazzi għall-kreatur Couturat innifsu u d-difiża suspettuża f’daqqa ta’ Beaufront, li tkellem dwar Esperanto “mtejjeb” u injora l-wegħda tiegħu lil Zamenhof biex jiddefendi l-Esperanto u jirrappreżenta lill-kelliema tiegħu. Dan il-proġett, minn awtur anonimu fiż-żmien tal-preżentazzjoni tiegħu peress li żvela l-isem ta’ Couturat kien ikun invalidat, kien speċi ta’ sinteżi bejn tip ta’ Esperanto u Idiom Neutral. Kif jindika r-rapport tal-lingwista Daniż Otto Jespersen, membru tal-kumitat tad-delegazzjoni: Matul l-aħħar kunsill, iċ-ċentru tad-diskussjonijiet idur madwar l-awtur tal-proġett anonimu Ido li kien ippreżentat mis-Sur Couturat flok l-awtur [...] Kien speċi ta’ Esperanto li qieset l-oġġezzjonijiet li kienu saru. min-naħat kollha kontra l-lingwa Zamenhof u wera tajjeb fuq diversi punti l-kompromess mixtieq bejn l-Esperanto u l-Idjom Neutral. Huwa impossibbli li Wilhelm Ostwald kien sodisfatt bl-ido, għax irtira mill-presidenza tal-kummissjoni u ħoloq fl-1916 lingwa mibnija: Weltdeutsch. Fid-29 ta’ Settembru, 1926 fil-gazzetta Vossische Zeitung, spjega l-ħtieġa li tinħoloq lingwa internazzjonali ġdida biex tieħu post Ido. Letteratura u pubblikazzjonijiet Ido għandu numru ta’ pubblikazzjonijiet li jistgħu jiġu abbonati jew imniżżla b’xejn fil-biċċa l-kbira tal-każijiet. Kuriero Internaciona huwa rivista prodotta fi Franza kull ftit xhur b'firxa ta' suġġetti. Adavane! huwa rivista prodotta mis-Soċjetà Spanjola Ido kull xahrejn li għandha firxa ta’ suġġetti, kif ukoll ftit għexieren ta’ paġni ta’ xogħol tradotti minn lingwi oħra. Progreso huwa l-organu uffiċjali tal-moviment Ido u ilu madwar mill-bidu tal-moviment fl-1908. Jistgħu jinstabu siti oħra b’diversi stejjer, ħrejjef jew proverbji flimkien ma’ ftit kotba tal-Bibbja tradott fl-Ido fuq skala iżgħar. Is-sit publikaji għandu ftit podcasts fl-Ido flimkien ma’ diversi kanzunetti u materjal ieħor irrekordjat. Wikipedia tinkludi Edizzjoni bil-lingwa Ido (magħrufa fl-Ido bħala Wikipedio f'Jannar 2012 kienet il-81 Wikipedija l-aktar miżjura. Links Deskrizzjoni General tal-Ido Ido Wikipedija Ido Wiktionary Lingwi Internazzjonali Awżiljari

940

https://mt.wikipedia.org/wiki/Etna

Etna

L-Etna hija muntanja u vulkan fi Sqallija, l-Italja, b'quċċata għolja 3,604 metru. Il-vulkan żbroffa bil-qawwi kemm-il darba b'periklu għall-eqreb belt kbira li hija Katanja. Dan il-vulkan jista' jidher minn Malta. Huwa wiehed mill-aktar vulkani attivi tad-dinja. L-ewwel żbroff irreġistrat tal-Etna seħħ fis-seklu 18 Q.K., għalkemm studji ġeoloġiċi juru li l-vulkan kien attiv qabel dak il-perjodu. Minn dak iż-żmien 'l hawn, nafu li żbroffa 90 darba u l-iktar żbroff devastanti kien dak tal-1169. Dan l-iżbroff qered il-belt ta' Katanja u qatel lil 15,000 ruħ, filwaqt li fi żbroff ieħor li seħħ fl-1669 mietu mal-20,000 ruħ. Aktar reċenti, fl-1928, żewġt irħula ntradmu kważi għalkollox minn xmara ta' lava, u fl-1947, frott l-attività vulkanika, iffurmaw żewġ krateri ġodda. Il-vulkan Etna żbroffa wkoll fl-1971, fl-1981, fl-1983 u fl-1992, meta l-lava ġiet ikkontrollata permezz ta' splussiv immonitorjat. Fl-2001 seħħ numru ta' ċaqliq, li laħaq il-qofol tiegħu f'Lulju u fl-ewwel nofs ta' Awwissu meta xmajjar ħomor nar gelglu lejn il-belt ta' Nicolosi. B'dawn l-eruzzjonijiet infetħu sitt xpakkaturi li alteraw l-għamla ta' dan il-kon vulkaniku. Żbroff ieħor irreġistrat kien dak ta' April 2013, li wassal biex partijiet fin-Nofsinhar ta' Malta ġew affettwati bi trab iswed. Sit ta' Wirt Dinji Il-vulkan Etna ġie ddeżinjat bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-2013. Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' kriterju wieħed tal-għażla tal-UNESCO: il-kriterju (viii) "Eżempju straordinarju li jirrappreżenta stadji importanti tal-istorja tad-dinja, inkluż it-trapass tal-ħajja, il-proċessi ġeoloġiċi kontinwi sinifikanti fl-iżvilupp tat-tipi differenti ta' art, jew il-karatteristiċi ġeomorfiċi jew fiżjografiċi sinifikanti". Referenzi Muntanji tal-Italja Vulkani tal-Italja Vulkani tal-Ewropa Vulkani tal-Mediterran Siti ta' Wirt Dinji

941

https://mt.wikipedia.org/wiki/Vesuvju

Vesuvju

Il-Vesuvju huwa stratovulkan fil-Lvant tal-belt ta' Napli, fl-Italja. Huwa hu l-uniku vulkan fuq il-kontinent Ewropew li sbroffa f'dawn l-aħħar mitt sena, minkejja li attwalment mhuwiex jisbroffa. Iż-żewġ vulkani l-oħra fl-Italja (l-Etna u Stromboli) jinsabu fuq gżejjer ta' Sqallija. Il-Vessuvju huwa famuż għal l-isbruffar fis-sena 79 WK li qered il-bliet Rumani ta' Pompej u Ercolano. Mitologija Il-Vesuvju għandu tradizzjoni storika u letterarja twila. Kien meqjus bħala divinità tat-tip Genius fiż-żmien tal-iżbroff ta 'AD 79: tidher taħt l-isem miktub Vesuvius bħala serp fl-affreski dekorattivi ta' ħafna lararia, jew santwarji tad-dar, li jibqgħu ħajjin minn Pompej. Iskrizzjoni minn Capua [6] għal IOVI VESVVIO tindika li kien meqjum bħala poter ta 'Ġove; jiġifieri, Vesuvju Ġupiter. [7] Ir-Rumani l-Muntanja Vesuvju kienu jqisuha dedikata lil Erkole. L-istoriku Dijodoru Sikulu jirrakkonta tradizzjoni li Erkole, fit-twettiq tal-xogħlu, għadda mill-pajjiż ta’ Cumae fil-viċin fi triqtu lejn Sqallija u sab hemm post imsejjaħ "il-Pjanura Flegreja" (Φλεγραῖον πεδίον, "il-pjanura tan-nar") , "minn għolja li fl-imgħoddi kienet tirremetti ... issa tissejjaħ Vesuvju." [9] Hemm kienu jgħixu l-ħallelin "ulied id-Dinja," li kienu ġganti. Bl-għajnuna tal-allat hu pacifija r-reġjun u kompla sejjer. Il-fatti wara t-tradizzjoni, jekk hemm xi ħaġa, mhumiex magħrufa, u anke jekk Erculanju huwiex imsemmi hekk minħabba fiha. Hemm epigramma mill-poeta Marzjale fl-88 WK li tissuġġerixxi li kemm Venere, il-patruna ta' Pompej, kif ukoll Erkole kienu miqjumin fir-reġjun li sar ħerba mill-iżbroff tal-79. Muntanji tal-Italja Vulkani tal-Italja Vulkani tal-Mediterran

942

https://mt.wikipedia.org/wiki/Stromboli

Stromboli

Stromboli, hi gżira Taljana, fil-baħar Tirren, fil-grigal ta' Sqallija u tagħmel parti mill-gżejjer Eolje jew kif inhuma magħrufa aħjar, il-gżejjer ta' Lipari. Stromboli hu vulkan ħaj għoli 926m u sbroffa l-aħħar fis-27 ta' Frar, 2007. Etna Etna Etna Etna

943

https://mt.wikipedia.org/wiki/Valletta

Valletta

Il-Belt Valletta, magħrufa min-nies tal-gżejjer Maltin aktar bħala l-Belt hi l-kapitali ta' Malta. Tinsab mifruxa fuq penisola fil-parti tal-Lvant ċentrali tal-gżira ta' Malta. Il-Belt għandha popolazzjoni ta' 5,719-il ruħ (sal-2012). Il-Belt Valletta għandha arkitettura mħallta għax fiha hemm binjiet bi stil Manneristiku, Barokk, Neoklassiku u anki dawk b'arkitettura moderna. Il-Belt Valletta sofriet mill-attakki tat-Tieni Gwerra Dinjija; biss, minkejja li l-gwerra ħalliet ferita kbira, il-Belt hi ma tilfitx il-karattru storiku tagħha. Fl-1980 il-Belt Valletta ġiet magħżula u onorata mill-UNESCO bħala Sit ta’ Wirt Dinji. Isem Ll-Ordni ta' San Ġwann ta lill-belt it-titlu, Humilissima Civitas Valletta — 'Il-Belt l-Aktar Umli ta' Valletta'. Madanakollu, bil-bini ta' swar u ta' fortifikazzjonijiet, u flimkien mas-sbuħija tal-bini Barokk mat-toroq tagħha, din saret magħrufa bħala Superbissima — 'L-Aktar Kburija', fost is-sovrani tal-Ewropa. Gvern Lokali Il-Belt għandha l-Kunsill amministrattiv tagħha u Alfred Zammit huwa s-sindku ta' dan il-Kunsill Lokali, kariga li ilu jokkupa mill-2019. Zammit huwa l-ewwel sindku tal-Belt li ġie elett mill-Partit Laburista (PL), li hu partit affiljat mas-Soċjalisti u d-Demokratiċi Ewropej (S&D), li għandu l-maġġoranza fil-Kunsill Lokali. Bejn l-2008 u 2018, is-sindku kien Alexei Dingli li ġie elett f'isem il-Partit Nazzjonalista (Malta)|Partit Nazzjonalista]] (PN), li hu partit affiljat mal-Partit Popolari Ewropew. Storja L-ewwel ġebla tal-Belt Valletta tqiegħet fit-28 ta' Marzu 1566, mill-Gran Mastru tal-Ordni ta' San Ġwann, Jean Parisot de la Valette. Wara l-Assedju l-Kbir tal-1565, l-Ordni ddeċida li jibni belt ġdida fuq il-peniżola ta' Xiberras, bl-intenzjoni li il-belt isservi wkoll bħala fortizza li tiddefendi kemm il-Port il-kbir kif ukoll il-port ta' Marsamxett. Dan il-proġett juri li issa l-Ordni kien iddeċida darba għal dejjem li jibqa' Malta b'mod permanenti. L-arkitett li ddisinja l-pjanta tal-belt il-ġdida kien Francesco Laparelli li ntbagħat mill-Papa Piju V. Meta Laparelli ħalla Malta, xogħlu komplieh l-assistent tiegħu, il-Malti Ġlormu Cassar. Il-pjanta tal-Belt kienet kollha kemm hi bbażata fuq linji rettilinji u l-binjiet kollha f'daqqa kienu jagħtu lid-disinn ta-Belt meta tarrah minn fuq xeħta tal-bord tal-iskakki. It-toroq nbew dritti, b'dik tan-nofs, Strada San Giorgio (illum Triq ir-Repubblika) tibda minn Porta San Giorgio, ttawwal daqs 900 metru u tispiċċa quddiem il-Forti Sant'Iermu. La Valette ma leħaqx jara x-xogħol tas-swar tal-Belt komplut, għax miet fil-21 ta' Awwissu 1568 fl-età ta' 74 sena. Hu kien midfun fil-knisja, tan-Nattività (tal-Vitorja). Wara li nbniet il-Knisja Konventwali tal-Ordni, il-fdalijiet tiegħu ttieħdu hemm fejn hu midfun flimkien ma' xi Gran Mastri oħra fil-kripta ta' taħt l-altar maġġur. Il-Belt saret il-kapitali ta' Malta, kif għada sal-lum, fejn isservi bħala il-belt amministrattiva, kummerċjali u kulturali tal-gżejjer Maltin. Hekk baqgħet kemm sakemm l-Ordni baqa' Malta kif ukoll meta ġew l-Ingliżi. Fit-Tieni Gwerra Dinjija, il-Belt qalgħet ħafna bombi waqt bosta attakki mill-ajru. Bosta binjiet ġġarfu, fosthom iġġarraf it-Teatru Rjal li nbena qrib id-daħla tal-Belt fl-1866. Illum il-ġurnata, il-Belt Valletta tilqa' fi ħdanha għadd ta' dipartimenti u ministeri governattivi, mijiet ta' ħwienet u uffiċiji ta' kumpaniji tal-kummerċ, knejjes u mużewijiet. Meta ma' dawk li jaħdmu f'dawn l-istabbilimenti ninkludu t-turisti, in- numru ta' nies li jidħlu l-Belt kuljum ilaħħaq mat-38,000 ruħ. F'din il-belt, tinsab ukoll il-Berġa ta' Kastilja minn fejn jopera l-Prim Ministru kif ukoll il-Palazz tal-Gran Mastru, fejn jiltaqa' l-Parlament. Ġeografija Il-peniżola tal-Belt Valletta hi mdawra minn żewġ portijiet naturali; il-Port ta' Marsamxett u l-Port il-Kbir. Dan tal-aħħar hu l-iktar port importanti ta' Malta. Il-belt għandha diversi binjiet ta' importanza storika. Fosthom insibu l-Kon-Katidral ta' San Ġwann, magħruf qabel bħala l-Knisja Konventwali tal-Kavallieri ta' Malta, il-Berġa ta' Kastilja li fil-fatt kienet tilqa' fiħa il-Kavallieri ġejjin minn Kastilja, León u l-Portugal. Illum f'din il-binja jinsab l-uffiċċju tal-Prim Ministru ta' Malta. Fil-Belt jinsab ukoll il-Palazz Maġisterjali, mibni bejn l-1571 u l-1574, li qabel kienet ir-residenza tal-Gran Mastru tal-Ordni ta' San Ġwann, waqt li llum jospita l-Uffiċju tal-President tar-Repubblika ta' Malta.Fl-istess binja wieħed jista' jħur l-Armrija kif ukoll xi swali fl-ewwel sular. Fi Triq ir-Repubblika hemm il-Mużew Nazzjonali tal-Arkeoloġija fejn qabel kien hemm il-Berġa ta' Provenza. Fi Triq il-Merkanti hemm il-Mużew Nazzjonali tal-Arti (MUŻA) fil-binja li qabel kienet l-Berġa tal-Italja. It-Teatru Manoel, li kien inbena f'għaxar xhur biss fl-1731, b'ordni mill-Gran Mastru Antonio Manoel de Vilhena, hu wieħed mill-eqdem teatri fl-Ewropa; Dar il-Mediterran għall-Konferenzi, magħruf qabel bħala s-Sacra Infermeria, mibni fl-1574, fejn kien wieħed mill-aktar sptarijiet rinomati matul iż-żmien tal-Kavallieri ta' Malta. Apparti dawn u ħafna binjiet oħra miftuħa għall-pubbliku wieħed jista' jammira il-fortifikazzjonijiet, mibnija bħala serje ta' bastjuni u ravellini, b'għoli li jvarja bejn 50 u 80 metru mill-foss li jdur madwar partijiet minnhom. Fil-pjanijiet oriġinali, l-Ordni ried jibni menqa fiha jkunu jistgħu jirmiġġjaw xi bastimenti. Ix-xogħol ma rnexxiex u minflok fl-ispazju li kien diġà tħaffer inħolqot roqgħa bini li bdiet tissejjaħ "Il-Mandraġġ" ambjent li fejn bdew jgħixu nies foqra. Dan irriżulta f'diversi bini inadekwat b'kundizzjonijiet sanitarji ħżiena. Il-Mandraġġ kien ġie mwaqqa' mill-Awtoritajiet fis-snin sebgħin biex minflok inbnew flattijiet diċenti. Demografija Il-popolazzjoni tal-Belt Valletta naqset drastikament matul is-snin, u illum il-l-abitanti tal-Belt ilaħqu mhux wisq aktar minn sitt elef ruħ. Dan minħabba li mit-Tieni Gwerra 'l hawn bosta familji u individwi ħarġu mill-Belt u marru joqgħodu fl'lokalitajiet oħrajn f'bini aktar modern u komdu. Sit ta’ Wirt Dinji Fl-1980, il-Belt Valletta ġiet iddikjarata mill-UNESCO bħala Sit ta’ Wirt Dinji. Il-Belt Valletta għandha 320 monument, biex b’hekk hija waħda mill-iktar żoni storiċi b’konċentrazzjoni ta’ monumenti fid-dinja. Il-Belt ġiet iddikjarata Sit ta’ Wirt Dinji minħabba l-valur universali straordinarju tagħha abbażi ta’ żewġ kriterji tal-għażla tal-UNESCO minn għaxra (fi kliem ieħor, abbażi ta’ terz tal-kriterji kulturali). Dawn il-kriterji huma l-kriterju (i), jiġifieri “Rappreżentazzjoni ta’ kapulavur frott il-kreattività tal-bniedem”, u l-kriterju (vi), jiġifieri “Assoċjazzjoni diretta jew tanġibbli ma’ avvenimenti jew ma’ tradizzjonijiet ħajjin, ma’ ideat jew ma’ twemmin, jew ma’ xogħlijiet artistiċi jew letterarji ta’ valur universali straordinarju”. Il-Belt Valletta ġiet iddikjarata Sit ta’ Wirt Dinji abbażi tal-kriterju (i) peress li hija prevalentement kreazzjoni idealistika tal-aħħar tar-Rinaxximent bi pjanta urbana uniformi, ispirata mill-prinċipji Neoplatoniċi, bi swar u b’fortifikazzjonijiet mad-dawra kollha tad-daħliet naturali tagħha, u b’diversi monumenti f’postijiet strateġiċi. Min-naħa l-oħra, il-Belt Valletta ġiet iddikjarata Sit ta’ Wirt Dinji abbażi tal-kriterju (vi) minħabba r-rabta tagħha mal-Ordni tal-Kavallieri ta’ San Ġwann, li bnewha fl-1566 u li ħadu ħsiebha u sebbħuha għal kważi żewġ sekli u nofs. B’hekk, il-Belt Valletta hija assoċjata mal-istorja ta’ waħda mill-ikbar forzi militari u morali tal-Ewropa moderna. Il-belt hija mibnija fuq peniżola dejqa mdawra bl-ilma. B’hekk, il-perimetru tal-belt baqa’ prattikament l-istess mit-tluq tal-Kavallieri ’l hawn, bi ftit żviluppi moderni f’dawn l-aħħar snin. Id-daqs tagħha u l-integrità tal-bini u tal-monumenti tagħha kienu biżżejjed biex l-UNESCO tagħraf li għandha valur universali straordinarju. Minkejja xi proġetti tal-kostruzzjoni fis-seklu 19 u l-ħsarat li ġarrbet il-Belt Valletta fit-Tieni Gwerra Dinjija, proporzjon kbir tal-bini u tal-monumenti oriġinali, kif ukoll in-nisġa urbana tal-madwar, ġew ippreservati sa żminijietna jew ġew irrestawrati bir-reqqa. L-iżvilupp tal-bini u l-materjali li ntużaw matul is-snin ma biddilx wisq mill-pajsaġġ urban tal-Belt, speċjalment meta wieħed iqarreb u jħares lejha mill-baħar. Madankollu, il-valur universali straordinarju tagħha jiddependi wkoll fuq dan l-element tal-pajsaġġ urban, għalhekk il-proċess biex jinstab bilanċ tajjeb bejn dan l-element u l-ħtiġijiet ta’ belt ħajja, huwa proċess kontinwu. L-UNESCO kemm-il darba tintervjeni biex twissi lill-awtoritajiet li jieħdu ħsieb il-ġestjoni ta’ Sit ta’ Wirt Dinji, meta tħoss li xi proġett jista’ jipperikola xi waħda mill-kriterji tal-għażla tagħha. Fl-2015, l-NGO lokali Din l-Art Ħelwa ħasset il-ħtieġa li twassal it-tħassib tagħha lill-awtoritajiet Maltin li jekk il-pjanijiet ta’ lukanda ta’ 40 sular f’Tigné jitwettqu, dan jaf iwassal biex il-Belt Valletta saħansitra titlef l-istatus ta’ Sit ta’ Wirt Dinji, minħabba li l-proġett ikerrah il-pajsaġġ urban li baqa’ ftit li xejn mittiefes minn żmien il-Kavallieri ’l hawn. Toroq u pjazez prinċipali Misraħ ir-Repubblika (Pjazza Reġina) Pjazza San Ġorġ Pjazza Kastilja Pjazza Jean de Valette Pjazza Indipendenza Misraħ il-Ħelsien Misraħ Sant'Iermu Triq il-Fran Triq il-Merkanti Triq Zekka Triq Nofsinhar Triq il-Lanċa Triq il-Lvant Triq il-Punent Triq il-Mediterran Triq ir-Repubblika Triq it-Teatru l-Antik Triq l-Assedju l-Kbir Triq Marsamxett Triq Melita Triq San Bastjan Triq San Kristofru Triq San Mark Triq Spur Xatt il-Barriera Triq San Pawl Triq San Duminku Postijiet ta' interess Knejjes Knisja Kolleggjata San Pawl Nawfragu Bażilka u Parroċċa Matriċi San Duminku Knisja tal-Vitorja Kon-Katidral ta' San Ġwann Katidral Anglikan ta' San Pawl Knisja ta' San Franġisk t'Assisi Knisja tal-Ġiżwiti Knisja ta' Santu Wistin Knisja ta' Kristu Redentur Knisja Franġiskana ta' Santa Marija ta' Ġesù, jew Ta' Ġieżu Bażilika Madonna tal-Karmnu Binjiet Palazz tal-Gran Mastru – (il-Palazz tal-President) Berġa ta' Kastilja – L-Uffiċċju tal-Prim Ministru ta' Malta Berġa t'Aragona – Ministeru tal-Finanzi Berġa tal-Italja – MUŻA (Mużew Nazzjonali tal-Arti) Berġa ta' Provenza – Mużew tal-Arkeoloġija Nazzjonali Berġa ta' Baviera – Casa Rocca Piccola – residenza privata miftuħa biex iżuruha l-pubbliku Palazzo Francia – Ministeru tal-Affarijiet Soċjali Palazzo Parisio – Ministeru tal-Affarijiet Barranin Teatri Teatru Manoel Pjazza Teatru Rjal Ġonna Barrakka ta' Fuq Barrakka t'Isfel Hastings Mużewijiet u postijiet oħra ta' Interess Mużew Nazzjonali tal-Gwerra - Forti Sant'Iermu Mużew Nazzjonali tal-Arkeoloġija - Berġa ta' Provenza, Triq ir-Repubblika Mużew Nazzjonali tal-Arti - MUŻA - Berġa tal-Italja, Triq il-Merkanti Il-Palazz tal-Gran Mastri - L-Armerija u s-Swali tal-Palazz (daħla minn Pjazza San Ġorġ, Triq ir-Repubblika Il-Konkatidral ta' San Ġwann - (daħla minn Triq ir-Repubblika) Mużew tal-Posta f'Malta, Triq l-Arċisqof Mużew tal-Ġugarelli, Triq ir-Repubblika Casa Rocca Piccola, Triq ir-Repubblika Lascaris War Rooms - il-Foss (Lascaris Ditch) The Malta Experience - Triq il-Mediterrran Sacra Infermerija, Triq il-Mediterran Malta 5D - Triq l-Ifran Valletta - Living History, Embassy Cinema, Triq Santa Luċija Teatru Manoel - mużew u dawra bi spjega mat-Teatru, Triq it-Teatru l-Antik Saluting Battery u l-passaġġi taħt il-Barrakka ta' Fuq The Fortress Builders - Fortifications Interpretation Centre, Triq San Mark Ċentru ta' Kreattivita - Cavalier ta' San Ġakbu (daħla minn Pjazza Kastilja Oħrajn Putirjal (Id-daħla tal-Belt) Funtana tat-Trituni (barra d-daħla tal-Belt) Referenzi Ħoloq esterni VisitMalta.com - Valletta Koordinati: Bliet ta' Malta Bliet kapitali fl-Ewropa Siti ta' Wirt Dinji Peniżoli

944

https://mt.wikipedia.org/wiki/Rabat%20%28G%C4%A7awdex%29

Rabat (Għawdex)

Belt famuza hafna fil-Gzejjer Maltin hija Victoria f'Ghawdex. Ir rabat hija l belt Kapitali t Ghawdex u u hija maghrufa ghac Cittadella medjevali. Li fiha nsibu il Gran Castello, Muzewijiet u L Habs l-Antik. Ir-Rabat jew Città Vittoria hija l-belt kapitali tal-gżira t'Għawdex, gżira tal-arċipelagu Malti fil-Baħar Mediterran. Il-belt għandha popolazzjoni ta' 6,414 (Novembru 2005), u b'din il-popolazzjoni din il-lokalità hi l-ikbar waħda f'Għawdex. Din il-belt hi msejjħa ukoll bl-isem Victoria li ġie mogħti fl-1887 mill-gvern Brittaniku fl-okkażjoni tal-Ġublew tad-Deheb tar-Reġina Vittorja, minn rikjesta tal-Arċisqof ta' Malta, Mons. Pietru Pace. Madanakollu, din il-belt hi xorta magħrufha fost l-Għawdxin bl-isem antik tar-Rabat. Amministrazzjoni u Kunsill Lokali Il-Belt Victoria hi l-akbar lokalità f'Għawdex, u taqa' taħt ir-responsabbiltà tal-Kunsill Lokali tar-Rabat. Is-sede tal-kunsill hi l-Banca Giuratale, bini mibni matul il-ħakma tal-Kavallieri tal-Ordni ta' San Ġwann. L-ewwel elezzjoni għall-kunsill saret fis-16 ta' April, 1994. Il-kunsill preżenti ġie elett fl-elezzjonijiet ta' Marzu 2013 u hu ffurmat minn: Samuel Azzopardi (sindku, PN) Josef Schembri (viċi-sindku, PN) Maria Portelli (PN) Marċell Tabone (PN) Joseph Debrincat (PL) Michael Buttigieg (PL) Anthony Briffa (PL) Faċilitajiet Fil-Belt Victoria insibu plejgrawnd għar-residenti, kif ukoll ġnien, fost oħrajn. F'din il-belt insibu faċilitajiet sportivi, hekk kif il-belt Victoria għandha fi ħdanha l-akbar numru ta' klabbs sportivi f'Għawdex. Dawn huma: SK Victoria Wanderers Victoria Hotspurs FC Oratory Youths FC Dawn kollha jitħarrġu fil-grawnds rispettivi tagħhom. Faċilitajiet reġjonali Il-belt Victoria, bħala l-belt kapitali ta' Għawdex, fiha l-akbar numru ta' binjiet governattivi u amministrattivi ta' Għawdex, fosthom: Il-Ministeru għal Għawdex In-Nutar Pubbliku Id-Dipartiment tal-Artijiet Id-Dipartiment tat-Taxxi Interni Il-Librerija Pubblika L-Isptar Ġenerali ta' Għawdex Il-Venda tal-Karozzi tal-Linja Il-Gym Reġjonali għal Għawdex L-Iskejjel Sekondarji tal-Gvern u tal-Knisja L-Iskola għal aktar studju Festi F'din il-belt jiġu ċċelebrati żewġ festi prinċipali, dik ta' San Ġorġ, li l-festa liturġika tiegħu taħbat nhar it-23 ta' April, iżda tkun iċċelebrata fit-tielet Ħadd ta' Lulju, kif ukoll dik ta' Santa Marija nhar il-15 ta' Awwissu. Dik ta' San Ġorġ toħroġ mill-Bażilika iddedikata lill-istess qaddis, filwaqt li dik ta' Santa Marija toħroġ mill-Katidral ta' Għawdex. Il-festi esterni huma organizzati mis-Soċjetà Filarmonika La Stella u Leone rispettivament. Baned tar-raħal Iż-żewġ baned prinċipali huma l-Banda La Stella u l-Banda Leone, li jieħdu ħsieb il-Festi ta' San Ġorġ u Santa Marija rispettivament. Iż-żewġ baned għandhom is-sede tagħhom fiż-żewġ teatri ewlenin tal-Gżira: it-Teatru Astra tas-Soċjetà Filarmonika La Stella, u t-Teatru Aurora tas-Socjetà Filarmonika Leone. Dawn iż-żewġ baned jorganizzaw ukoll kunċerti varji matul is-sena, kif ukoll, fiż-żewġ teatri jittellgħu l-opri, li ta' kull sena jattiraw mijiet ta' Maltin. Ġonna pubbliċi Il-Villa Rundle hu l-ġnien prinċipali tal-belt, kif ukoll tal-gżira. Dan il-ġnien iservi għal attivitajiet reġjonali, fosthom il-wirja tradizzjonali tal-bhejjem li tittella' kull sena għall-festa ta' Santa Marija. Ġo dan il-ġnien wieħed isib bosta monumenti u bustijiet ta' personalitajiet li taw sehem fl-iżvilupp tal-Belt Victoria, u ta' Għawdex. Żoni tar-Rabat Belliegħa Ċittadella Demnija Gelmus Għajn Lukin Il-Ġnien Qasam San Ġorġ Sellum Ta' Ħamet Ta' l-Ibraġ Ta' Mliet Ta' Wara s-Sur Taċ-Ċawla Taflija Tal-Far Tal-Grazzja Tal-Maltija Tal-Mejda Villa Rundle Wied Tal-Grazzja Toroq prinċipali u arterjali Pjazza Fuq it-Tomba Pjazza Indipendenza (Pjazza t-Tokk) Pjazza San Franġisk Pjazza San Ġorġ Pjazza Santu Wistin Triq Dingli Triq Enriku Mizzi Triq Fortunato Mizzi Triq Gedrin Triq Ġorġ Borg Olivier Triq Għajn Qatet Triq Ġużè Ellul Mercer Triq id-Dawwara Triq il-Kappuċċini Triq il-Papa Ġwanni Pawlu II Triq ir-Repubblika Triq it-Tabib Anton Tabone Triq l-Ewropa Triq l-Imgħallem Triq Mejlak Triq Monsinjur S. Lanzon Triq Ninu Cremona Triq Putirjal Triq Sant' Orsla Triq Ta' Kerċem Triq Tomba Triq Viani Triq Wara s-Sur Triq Wied il-Lunzjata Referenzi Ħoloq esterni Sit uffiċjali Paġna fuq il-websajt tal-Ministeru għal Għawdex Visit Malta – Victoria u ċ-Ċittadella Bliet ta' Malta Għawdex

945

https://mt.wikipedia.org/wiki/Italja

Italja

L-Italja, uffiċjalment magħrufa bħala r-Repubblika Taljana, hija pajjiż li jinsab fin-Nofsinhar tal-Ewropa. Il-fruntiera tal-Italja tmiss ma' fruntieri ta' pajjiżi Ewropej oħra, ngħidu aħna bħal Franza, l-Iżvizzera, l-Awstrija, u s-Slovenja tul l-Alpi li jservu ta' fruntiera naturali. In-Nofsinhar ta' dan il-pajjiż ġej fil-forma ta' peniżola, dan għax din il-parti hija mdawra mill-Baħar Mediterran. F'din il-parti tal-Italja wieħed jista' faċilment jilloka l-gżira maġġuri ta' Sqallija, il-gżira ta' Sardinja u l-izgħar stati indipendenti li huma fi ħdan ir-reġjun Taljan, li huma San Marino u l-belt tal-Vatikan. It-territorju Taljan ikopri xi 301,338 kilometru kwadru u huwa influwenzat direttament minn klima moderata u staġjonali. B'60.8 miljun abitant, l-Italja hija l-ħames l-iktar pajjiż ippopolat fl-Ewropa u għandha t-titlu tat-23 l-iktar pajjiż b'densità għolja fid-dinja. Ruma hija l-ikbar belt u l-belt kapitali tal-Italja. Storja Qabel l-1861, l-Italja ma kinitx stat unit. It-territorju kien magħmul minn grupp ta' stati indipendenti, li kienu kkmandati minn pajjiżi oħra (bħall-Awstrija, Franza u Spanja). F'nofs is-seklu 19, il-Konti ta' Cavour kien il-Kap tal-Gvern tal-"Istat ta' Sardinja". Dan ipperswada lill-Awstrijaċi li kienu qegħdin jgħixu fil-Lombardia u fil-Veneto biex joħolqu l-istat tat-Tramuntana tal-Italja. Imbagħad stati oħra mill-Italja ċentrali u tan-Nofsinhar issieħbu mal-Piemonte sabiex ikun jista' jinħoloq stat akbar. Fl-1860, Giuseppe Garibaldi rnexxielu jirbaħ il-gżira ta' Sqallija u wara ħafna ġiri madwar l-Ewropa, fl-1861, Garabaldi ħoloq ir-Renju tal-Italja. Vittorio Emanuele II sar ir-re tar-renju l-ġdid. Fl-1861, il-Lazio u l-Veneto kienu għadhom mhux parti mill-Italja, għaliex kienu meqjusin bħala l-proprjetà tal-Papa li kien qiegħed jipproteġi lill-Awstrija bit-tarka tal-Kristjaneżmu għaliex il-Papa ma riedx ikun kompliċi fil-kunflitt li kellu jseħħ bejn dawn il-pajjiżi Nsara, jiġifieri l-Italja u l-Awstrija. Il-Veneto sar parti mill-Italja fl-1866, eżattament wara gwerra qalila kontra l-imperu Awstrijak. Is-suldati Taljani ħadu l-Lazio fl-1870 mingħand il-Papa. Issa l-Italja kienet verament magħquda, u dan ma setax ikun possibbli li kieku ma kienx għal dawk il-bosta personaġġi li ħadu sehem f'din il-battalja għall-unità tal-Italja taħt l-istat ta' Piemonte. L-Italja ħadet sehem fl-Ewwel Gwerra Dinjija bħala alleata tal-Gran Brittanja, Franza, u r-Russja kontra l-Poteri Ċentrali. Kważi l-ġlied kollu tal-Italja kien fuq il-fruntiera tal-Lvant, ħdejn l-Awstrija. Wara t-telfa ta' Caporetto, it-Taljani ħasbu li tilfu l-gwerra. Iżda, fl-1918, il-Poteri Ċentrali ċedew u l-Italja kisbet ir-reġjun ta' Venezia Tridentina (Trentino u Alto Adige), li qabel kien tal-Awstrija. Fl-1922, kien hemm gvern ġdid Taljan taħt Benito Mussolini, il-mexxej tal-Faxxiżmu fl-Italja. Dan sar Kap tal-Gvern u dittatur, u sejjaħ lilu nnifsu "duce" - li tfisser "mexxej" bit-Taljan. Sar ħabib tad-dittatur Ġermaniż Adolf Hitler, u daħal miegħu fit-Tieni Gwerra Dinjija. Italja daħlet fil-gwerra fl-1940 bħala alleata tal-Ġermanja u l-Ġappun kontra Franza, il-Gran Brittanja, u r-Russja. Matul il-gwerra, l-Italja kkontrollat l-parti l-kbira tal-Baħar Mediterran. Fil-25 ta' Lulju 1943, Mussolini tneħħa mill-Kunsill il-Kbir tal-Faxxiżmu, u fit-8 ta' Settembru 1943, Badoglio ddikjara li l-gwerra tal-Italja bħala alleata tal-Ġermanja kienet intemmet. L-Italja bdiet tiġġieled mal-alleati, li kienu Franza u r-Renju Unit, iżda s-suldati Taljani ma kinux jafu fuq min jisparaw. Fit-Tramuntana tal-Italja twaqqaf moviment jismu Resistenza biex jiġġieled kontra l-invażuri Ġermaniżi. Mussolini pprova jwaqqaf stat ieħor faxxista fit-Tramuntana tal-Italja, ir-Repubblika ta' Salò, imma dan falla. Fil-25 ta' April 25 1945, l-Italja saret ħielsa. L-istat sar repubblika fit-2 ta' Ġunju 1946, u għall-ewwel darba n-nisa setgħu jivvutaw. Il-poplu Taljan temm id-dinastija ta' Savoia u adotta gvern repubblikan. Fi Frar 1947, l-Italja ffirmat trattat ta' paċi mal-alleati u tilfet il-kolonji kollha u xi żoni territorjali (Istria u partijiet mid-Dalmazja). L-Italja ssieħbet fin-NATO u l-Komunità Ewropea (bħala membru fundatur), u saret waħda mill-akbar ekonomiji industrijali fid-dinja. Ġeografija L-Italja hija peniżola, fis-sens li hija mdawra mill-baħar min-naħat kollha minbarra waħda (tat-Tramuntana tagħha). It-Tramuntana tal-Italja hija separata minn Franza, l-Iżvizzera, u l-Awstrija bil-katina ta' muntanji tal-Alpi. Mont Blanc (Monte Bianco bit-Taljan jew il-Muntanja l-Bajda bil-Malti), l-ogħla muntanja fl-Ewropa tal-Punent hija parti minn din il-katina. Il-tieni katina ta' muntanji importanti fl-Italja hi dik tal-Appennini li huma fl-Italja ċentrali u tan-Nofsinhar. Il-belt kapitali tal-Italja hija Ruma. Fost il-bliet importanti l-oħra fl-Italja insibu Torino, Firenze, Napli, u Venezja. Il-pajjiż għandu numru ta' gżejjer, l-akbar huma Sqallija u Sardinja, li jintlaħqu bil-vapur jew bl-ajruplan. Ix-xmara Po hija meqjusa bħala l-itwal xmara fl-Italja. Ix-xmara Tevere tgħaddi minn ġol-belt ta' Ruma. It-Tramuntana tal-Italja għandha wħud mill-akbar lagi fil-pajjiż, bħal-Lag ta' Garda, il-Lag ta' Como, il-Lag Maggiore u l-Lag Iseo. Billi hija mdawra bil-baħar, l-Italja għandha kosta twila ħafna kilometri, li tattira lit-turisti minn madwar id-dinja kollha. It-turisti jmorru l-Italja wkoll biex jaraw il-ħafna postijiet storiċi. Hemm żewġ pajjiżi żgħar ħafna ġewwa l-Italja. Dawn huma San Marino, li hija mdawra mit-Tramuntana tal-Italja, u l-Vatikan, li jinsab ġewwa l-belt kapitali ta' Ruma. Nies u kultura Il-popolazzjoni tal-Italja tammonta għal ftit aktar minn sittin miljun ruħ. Madwar 2.7 miljun ruħ minnhom jgħixu f'Ruma u 1.3 miljun ruħ jgħixu f'Milan. Wieħed jista' jqis lill-Italja bħala kompletament Kattolika Kristjana infatti ftit huma dawk in-nies li għandhom twemmin ta' natura differenti. L-ilsien uffiċjali tal-Italja huwa t-Taljan però f'xi żoni żgħar wieħed jista' saħansitra jisma' l-Ġermaniż, is-Sloven jew il-Franċiż. Xi nies jitkellmu wkoll lingwi bħall-Isqalli u s-Sardu, li huma simili ħafna għat-Taljan, allura jistgħu jitqiesu bħala żewġ djaletti li ġew mnissla mill-ilsien Taljan. Il-poplu Taljan hu parzjalment imnissel mir-Rumani antiki. L-Italja għandha l-aktar Siti ta' Wirt Dinji minn kull nazzjon ieħor fid-dinja flimkien maċ-Ċina. Dawn is-siti huma kulturalment importanti u ta' valur universali straordinarju skont il-UNESCO. Madwar 60 % tax-xogħlijiet tal-arti tad-dinja kollha jinsabu fl-Italja. L-Italja hija wkoll produttur kbir tal-inbid. Fl-2005 ipproduċiet aktar minn ħames miljun tunnellata metrika. Ekonomija u trasport L-Italja għandha sistema moderna ta' għajnuna soċjali. Is-suq tax-xogħol huwa relattivament b'saħħtu, b'ħafna barranin, speċjalment mir-Rumanija, jaħdmu fl-Italja fejn il-pagi huma ħafna ogħla. Iżda seta' kien hemm ħafna iktar ħaddiema fis-suq billi l-irġiel u n-nisa jirtiraw fl-età ta' 57 sena. Ir-rata tal-qgħad hija relattivament għolja, 8,2 %. Is-soċjetà moderna tal-Italja hija mibnija fuq is-self u issa l-pajjiż għandu dejn katastrofiku ta' 120 % tal-PDG totali tal-pajjiż. In-network ferrovjarju ​​fl-Italja jammonta għal 16,627 kilometru (10,331 mil), is-17 l-itwal fid-dinja. Il-ferroviji li huma ta' veloċità għolja jinkludu l-ferroviji tal-klassi ETR li jivvjaġġaw bit-300 kilometru fis-siegħa. Politika Il-Kap tal-Istat huwa Sergio Mattarella, li l-kompitu tiegħu beda fit-3 ta' Frar 2015 u jintemm fl-2022 (il-President tar-Repubblika jibqa' għal seba' snin). Mattarella huwa t-tnax-il President tar-Repubblika Taljana u kien preċedut minn Giorgio Napolitano. L-ewwel president kien Enrico De Nicola u llum il-ġurnata l-Kap tal-Gvern huwa Mario Draghi. L-Italja kienet waħda mill-ewwel membri tal-Unjoni Ewropea u fl-2002, flimkien ma' ħdax-il pajjiż Ewropew ieħor bidlet il-munita tagħha u bdiet tuża l-ewro bħala l-munita uffiċjali tagħha. Qabel kienet tintuża l-lira Taljana, li kienet bdiet tintuża fl-1861. Reliġjon Ħafna nies fl-Italja huma Kattoliċi, iżda l-Knisja Kattolika ma għadhiex uffiċjalment ir-reliġjon tal-istat. 87.8 % tal-poplu jgħidu li huma Kattoliċi filwaqt li madwar terz biss jgħidu li huma membri attivi (36.8 %). Hemm ukoll gruppi ta' Kristjani oħra fl-Italja: aktar minn 700,000 huma Insara Ortodossi tal-Lvant. 180,000 minnhom jappartjenu għall-Knisja Ortodossa Griega. 550,000 huma Pentekostali u Evangelikali (0.8 %), 236,000 Xhieda ta' Jehovah (0.4 %), 30,000 Waldensjani, 25,000 Avventisti, 22,000 Mormoni, 20,000 Battisti, sebat elef Luterani, erbat elef Metodisti. L-eqdem minoranza reliġjuża fil-pajjiżl hija l-komunità Lhudija. Għandha madwar 45,000 ruħ u ma għadhiex l-akbar grupp mhux Nisrani. Hemm madwar 825,000 Musulman li jgħixu fl-Italja, u ħafna minnhom huma emigranti (1.4 % tal-popolazzjoni totali) u 50,000 biss huma ċittadini Taljani. Barra minn hekk, hemm xi ħamsin elf Buddist kif ukoll 70,000 Indù fl-Italja. Reġjuni L-Italja hija maqsuma f'għoxrin reġjun (Regione bit-Taljan) u kull reġjun huwa maqsum f'provinċji. Mill-għoxrin reġjun differenti, ħamsa minnhom għandhom status speċjali u huma msejħa awtonomi. Dan ifisser li dawn jistgħu jagħmlu ċerti liġijiet lokali aktar faċilment. Dawn ir-reġjuni huma mmarkati b'asterisk (*) hawn taħt. Bliet u Stampi Referenzi Ħoloq esterni Sit Uffiċjali Taljan Stati membri tal-Unjoni Ewropea Pajjiżi stabbiliti fl-1946

946

https://mt.wikipedia.org/wiki/Mellie%C4%A7a

Mellieħa

Il-Mellieħa huwa villaġġ fit-Tramuntana ta' Malta. Jokkupa l-peninsula li ħafna jirreferu għaliha bħala 'd-denb tal-ħuta', minħabba l-forma tagħha. L-etimoloġija ta' l-isem 'Mellieħa' possibilment hi dik ta' nisel Grieg, peress illi Melleca (li tittraduċi bħala għasel) jirrappreżenta industrija antika f'din il-parti tal-pajjiż. Alternattiva oħra hija x-xebħ mal-kelma 'melħ' (kelma t'oriġini Semitika), peress illi fil-Mellieħa probabbilment kien jinġabar il-melħ minn salini li kien hemm mal-kosta, fil-Medjuevu u anke qabel. Ġeografija Ġeografikament dan il-villaġġ igawdi minn varjeta' ta' pajsaġġi, bi ħdura u msaġar żgħar (bħal tal-Miżieb u ta' l-Aħrax), ir-Riserva Naturali ta' l-Għadira (li probabbilment hi l-unika roqgħa ilma naturali eżistenti s-sena kollha fil-pajjiż) li hi żona protetta, l-irdumijiet fil-Lvant (tax-Xquq, qrib Il-Prajjet, imsejjaħ Popeye Village) bl-Ingliż u fil-Punent (tal-Madonna ta' l-Aħrax). Insibu wkoll l-ikbar ammont ta' xagħri fil-gżejjer Maltin fejn jikber ħafna sagħtar li minnu jinġabar għasel imfittex ħafna. Naraw ħafna widien tant fertili, b'ilma ġieri s-sena kollha, bosta siġar tal-frott u raba' saqwi. Insibu wkoll numru ta' bajjiet mrammla bħar-Ramla taċ-Ċirkewwa Paradise Bay, l-Armier kif ukoll l-akbar bajja ramlija ġewwa Malta: il-Bajja tal-Mellieħa jew kif inhi aħjar magħrufa mal-Maltin, l-Għadira. Storja Instabu diversi traċċi preistoriċi mxerrdin mal-Mellieħa illi juru biċ-ċar illi din il-lokalita' kellha preżenza ta' nies li kellhom livell ta' żvilupp, snajja u xi forma ta' twemmin reliġjuż. Minħabba n-numru ta' fdalijiet Rumani u Puniċi fil-viċin tal-Mellieħa, bħall-banjijiet Rumani f'Għajn Tuffieħa, is-Salini u San Pawl Milqi f'Burmarrad, wieħed jista' jimmaġina illi fil-Mellieħa seta' kien hawn xi forma ta' abitanti illi kienu nvoluti fl-agrikoltura (bħall-produzzjoni taż-żejt taż-żebbuġa u għasel) u forsi anke s-sajd. Huwa mifhum li fil-Medju Evu il-popolazzjoni tal-Mellieħa kienet waħda limitata meta kkomparata ma' dik ta' villaġġi u bliet 'l bogħod mit-tramuntana tal-gżira, l-aktar dawk qrib iċ-ċentru u madwar il-Port il-Kbir. Hu wkoll possibbli li din iż-żona setgħet kienet diżabitata għal medda ta' snin, jew forsi abitata biss temporanjament matul ċerti staġuni. Dan jirrefletti realtajiet ekonomiċi diffiċli f'perjodi meta d-distanzi, il-mezzi tat-trasport u l-kommunikazzjoni kienu ristretti, jekk mhux ineżistenti għal kollox. Kien lejn l-aħħar parti tal-preżenza f'Malta tal-Kavallieri ta' San Ġwann, fis-Seklu XVII illi l-Mellieħa esperjenzat interess probabbilment minħabba l-pożizzjoni loġistikament favorevoli tagħha għal dawk illi jivvjaġġaw regolarment minn/lejn il-gżira t'Għawdex, u għal dawk illi xtaqu jesplojtaw il-potenzjal agrikolu ta' din iż-żona fertili. Kien hemm ukoll fattur ieħor ferm importanti, dak tas-sigurtà illi Malta akkwistat ftit ftit hekk kif il-piraterija (li kienet industrija ewlenija tal-Kavallieri, assistiti minn bosta Maltin u Għawdxin) spiċċat fix-xejn u magħha naqsu l-invażjonijiet pjuttost frekwenti mis-sibbien f'dawn l-inħawi 'il bogħod mill-protezzjoni tas-swar ta' l-ibliet. Kien f'dan il-perjodu illi l-popolazzjoni rabbiet il-kunfidenza neċessarja biex tistabilixxi kolonji ta' Maltin u anke Għawdxin fil-lokalita' Melleħija. Kien wara dan iż-żmien ukoll illi naraw l-istituzzjoni tal-parroċċa tal-Mellieħa (wara li ma baqatx taqa' taħt dik tan-Naxxar) fuq bażi aktar permanenti. Il-preżenza ta' l-Ingliżi f'Malta kompliet tinkoraġġixxi t-tkabbir tal-Mellieħa, l-aktar matul it-Tieni Gwerra Dinjija meta l-perikli kontinwi ta' l-attakki mill-ajru tal-Ġermaniżi u Taljani fiż-żona tal-Port il-Kbir u ċ-ċentru u n-Nofsinhar ta' Malta ħeġġeġ aktar nies sabiex jerħu r-residenzi tagħhom fl-ibliet u jimxu lejn it-Tramuntana tal-gżira fejn il-periklu u l-attakki kienu ferm inqas. Wara t-Tieni Gwerra Dinjija, il-Mellieħa rat żviluppi notevoli, b'aktar bini, titjib ta' toroq u fl-infrastruttura (bħas-sistemi tad-dawl elettriku, drenaġġ u ilma) u l-bini ta' l-iskola tal-gvern. Il-Mellieħa kienet lokalità pijuniera fis-settur turistiku lokali għaliex fil-bidu tas-snin sittin rat investiment f'bini ta' lukandi qrib il-kosta, u aktar tard ristoranti u ħwienet relatati ma' din l-industrija. Għall-popolazzjoni taż-żona, illi pjuttost ma tantx kienet gawdiet mill-industriji tal-port u tarznari kif ukoll mix-xogħol maħluq mis-servizzi militari Ingliżi, it-turiżmu kien opportunita' li ħalliet marka profonda fuq il-lokal sal-ġurnata tal-lum mhux biss mill-aspett ekonomiku iżda wkoll dak soċjali u ambjentali. Ħafna mill-Melliħin antiki (dawk illi kien ilhom residenti f'din il-lokalita' sa minn qabel il-gwerra) kellhom artijiet agrikoli, jew konnessjonijiet oħrajn mal-biedja (trobbija ta' l-annimali, tkabbir ta' frott u ħxejjex, eċċ.). Dan l-istil ta' ħajja inqered kważi għal kollox lejn it-tmiem tas-Seklu XX għaliex l-orjentazzjoni ekonomika tal-Mellieħa saret waħda ibbażata fuq it-turiżmu u servizzi relatati. It-turiżmu u l-progress ekonomiku nazzjonali ġab l-ispekulazzjoni ta' l-artijiet tal-lokalita' lejn l-aħħar tas-snin tmenin u l-bidu tas-snin disgħin. Din l-ispekulazzjoni wieħed jista' jiddeskriviha bħala evidenza ta' stat ekonomiku affluenti. Dan ta' l-aħħar kien effett sekondarju tal-progress in ġenerali f'Malta li wieħed seta' josserva f'partijiet oħra tal-pajjiż, speċjalment ġo Tas-Sliema, f'Buġibba, u saħansitra f'Għawdex. Mill-aspett ambjentali, ħafna esprimew li dan sarraf ukoll f'rigress ambjentali l-aktar minħabba l-istili ta' bini adottati (bil-liġi illi tobbliga l-użu tal-ġebla tal-franka fil-bini tal-faċċati fis-snin sebgħin f'Malta, u l-bini illegali fl-hekk imsejħa 'green areas'). Insibu l-garaxxijiet/kmamar ta' villeġġjatura li tfaċċaw mil-lejl għan-nhar f'ħafna żoni mal-kosta. Sfortunatament ftit hemm rimedji għal din is-sitwazzjoni ambjentali llum il-ġurnata. Fil-futur, bl-impenn tal-Kunsill Lokali hu mistenni kontroll aktar strett fuq il-permessi għal bini ġdid. Il-Mellieħa tilfet ukoll ħafna mill-karatteristiċi rurali li jiftakru sew dawk imwielda qabel is-snin sebgħin. Illum din il-lokalità hija raħal imdaqqas, b'popolazzjoni illi tvarja darbtejn fis-sena: b'medja ta' madwar 6,000 persuna bejn Novembru u April, u medja ta' madwar 17,000 fix-xhur sajfin bejn Mejju u Ottubru. Post tajjeb biex tghum! Ħoloq Sit uffiċjali tal-Kunsill Lokali tal-Mellieħa Sit ufficjali ta' l-'Ghaqda Korali u Orkestrali Maria Bambina' Sit elettroniku tal-Banda Imperial Sit dwar il-Banda Vittorja Mellieħa Football Club Bliet ta' Malta

952

https://mt.wikipedia.org/wiki/Atei%C5%BCmu

Ateiżmu

Ateiżmu hija l-assenza ta' twemmin dwar allat, jew it-twemmin li ma jeżistux allat. Il-prefiss "a-" jfisser "mingħajr", u "teiżmu" jfisser twemmin f'alla jew allat. Differenti mill-agnostiċiżmu, fejn persuna tħossha inċerta dwar jekk jeżistux allat imma xorta tagħżel li temmen jew ma temminx li jeżistu. Jeżistu żewġ forom prinċipali ta' ateiżmu: ateiżmu agnostiku huwa n-nuqqas ta' twemmin fl-allat, mingħajr twemmin espliċitu li l-allat ma jeżistux. Bniedem jista' jieħu l-pożizzjoni li, peress li m'hemm ebda provi, wieħed ma jistax ikun ċert jekk jeżistux allat jew le. ateiżmu gnostiku huwa t-twemmin li ma jeżistux allat. L-ateiżmu sikwit huwa assoċjat ma' l-umaniżmu sekulari. Għalkemm l-atei ġeneralment ma jemmnux anqas f'anġli, xjaten, irwieħ jew ħajja wara l-mewt, dan mhux neċessarjament il-każ. Fil-fatt, jeżistu reliġjonijiet, fosthom il-Buddiżmu u t-Taoiżmu, li m'għandhomx il-kunċett ta' "alla" kif jiftiehem fil-Punent, u għalhekk jistgħu ikunu atei filwaqt li jemmnu f'kunċetti oħra "sopranaturali". Ateiżmu Terminoloġija reliġjuża

955

https://mt.wikipedia.org/wiki/Dun%20Karm%20Psaila

Dun Karm Psaila

Dun Karm Psaila (Ħaż-Żebbuġ, 18 t'Ottubru 1871 – Valletta, 13 t'Ottubru 1961), magħruf sempliċiment bħala Dun Karm, kien wieħed mill-aqwa poeta Malti ta' kull żmien, u huwa rikonoxxut bħala l-Poeta Nazzjonali ta' Malta. Huwa kiteb l-innu nazzjonali ta' Malta magħruf bħala l-Innu Malti fl-1945. Sakemm kellu 40 sena huwa kiteb biss bit-Taljan u l-poeżija tiegħu bit-Taljan kienet ukoll ta' livell għoli u ssemmiet b'tifħir mill-kontemporanji tiegħu. Saċerdot u Għalliem Fl-1885 daħal fis-Seminarju Minuri u tliet snin wara f’dak Maġġuri sabiex jibda t-triq tas-Saċerdozju. Dun Karm studja l-Filosofija fl-1888 u t-Teoloġija fl-1890 fl-Università ta' Malta. Dun Karm ġie ordnat qassis ta' 23 sena fl-1894. Taħt il-bixra serja tiegħu bis-suttana twila u sewda hemm bniedem li baqa’ tifel: ċajtier u ferrieħi. Fis-seminarju baqa' jilgħab il-ballun kif kien jagħmel meta kien għadu tifel. Fil-ħin tal-mistrieħ kien joqgħod idoqq il-mandolina u jieħu sehem f’reċti fuq il-palk. Il-karattru ferrieħi tiegħu kien jagħmlu ħabib ta’ kulħadd. Hekk ukoll baqa' wara li sar qassis. Bejn l-1895 u l-1921 għallem bosta suġġetti fis-Seminarju, fosthom it-Taljan, il-Latin, l-Ingliż, l-Aritmetika, il-Ġeografija, il-Kożmografija, l-Istorja tal-Knisja u l-Arkeoloġija Kristjana. Fl-1921 ġie nominat Kanonku Onorarju tal-Kapitlu tal-Katidral. Fl-istess sena inħatar Assistent Librar fil-Librerija Nazzjonali u sentejn wara direttur tal-Libreriji Ċirkolanti, pożizzjoni li żamm sa meta rtira fl-1936. Fl-1940 Dun Karm sar l-ewwel direttur spiritwali tal-Leġjun ta’ Marija. Kien ukoll ħabib tas-saċerdot qaddis Dun Ġorġ Preca. Meta f’nofs is-snin erbgħin Preca kellu l-ħsieb li s-Soċjetà tal-Mużew ikollha skola ddedikata lil San Mikiel, talab lil Dun Karm jiktiblu innu għat-tfal ta’ din l-iskola. Imma qabelxejn qallu x’kienu l-prinċipji li fuqhom riedha tkun mibnija din l-iskola, jiġifieri d-dixxiplina, l-imħabba, il-ferħ u li kollox isir f’ħinu u f’waqtu. Dun Karm ikkuntentah u kitiblu tliet strofi sempliċi fuq mużika tal-Maestro Ġużè Abela Scolaro. Il-Belt, Tas-Sliema u Ħaż-Żebbuġ Bejn l-1894 u l-1910 hu kien joqgħod fis-Seminarju fejn kien jgħallem. Fl-1917 hu u sħabu kollha l-professuri li kienu jgħallmu fis-Seminarju kellhom iħallu l-kamra personali tagħhom li fiha kienu jgħixu u jorqdu. Mar joqgħod f’dar numru 51, Triq l-Ifran, il-Belt, fejn għex għal 26 sena sħaħ. F’dan iż-żmien il-poeta għadda minn solitudni kbira, imbiegħed mir-raħal, minn ħutu u minn sħabu. Kien iħossu “midfun ħaj” f’din id-dar. Fl-1936 telaq mill-Belt u mar joqgħod Tas-Sliema. Bejn Ġunju tal-1940 u Mejju tal-1945 minħabba l-attakki tat-Tieni Gwerra Dinjija, Dun Karm telaq mid-dar ta’ Tas-Sliema u niżel f’raħal twelidu, Ħaż-Żebbuġ. Dun Karm għex l-aħħar parti ta' ħajtu f'Tas-Sliema. Fis-17 ta’ Ġunju, 1961, Dun Karm telaq minn daru f’Tas-Sliema u daħal l-isptar tax-xjuħ tal-Blue Sisters. Fit-13 ta’ Ottubru, 1961, Dun Karm miet fl-4.00 ta' filgħodu. fl-età ta’ 90 sena neqsin biss ħamest ijiem. Nhar il-Ħadd, 15 t’Ottubru, 1961, sar il-funeral fil-Knisja Arċipretali ta’ Ħaż-Żebbuġ u ndifen f’kappella mibnija apposta għalih fiċ-ċimiterju tal-Qalb ta’ Ġesù, f'raħal twelidu, Ħaż-Żebbuġ. Poeta Qabel l-1912, meta kien għadu student, Dun Karm kiteb biss bit-Taljan. L-ewwel poeżija ippubblikata magħrufha tiegħu hi, La Dignita Episcopale (1889). Fl-1896 ħareġ l-ewwel ktieb ta’ versi bit-Taljan, Foglie d’alloro, ġabra ta’ sebgħa u tletin poeżija li kiteb bejn is-sbatax u l-erbgħa u għoxrin sena ta’ ħajtu. Wara ppubblika wkoll Versi (1903), kollezzjoni oħra ta' poeżiji bit-Taljan. Huwa beda sunett li qatt ma temm miktub lid-dittatur Taljan Benito Mussolini. Jibda jikteb bil-Malti Huwa kompla jikteb bit-Taljan sal-1912 meta wara laqgħa li kellu ma’ Mons. Pawl Galea u Ġużè Muscat Azzopardi beda jikteb bil-Malti fil-perjodiku “Il-Ħabib”. L-ewwel poeżija tiegħu bil-Malti kienet “Quddiem Xbieha tal-Madonna”, waħda mill-isbaħ. Dun Karm innifsu jirrakkonta hekk: "Għodwa waħda, fl-1912, żewġt iħbieb tiegħi Monsinjur Pawlu Galea u Ġużè Muscat Azzopardi, iltaqgħu miegħi u ħajruni niktbilhom xi poeżija sabiħa għall-ewwel ħarġa ta’ rivista ġdida li kienu se jibdew jippubblikaw bil-Malti, jismu Il-Ħabib. U dakinhar filgħaxija mort id-dar u quddiem xbieha tal-Madonna tlabt: “Għażiża ommi għidli inti x’għandi nikteb, jiena nixtieq nibda b’poeżija miktuba għalik.” Dak il-ħin stess qomt bil-ħeffa u niżżilt dak li ħassejt fil-poeżija Quddiem Xbieha tal-Madonna." F’Mejju, 1914, dehret l-ewwel ġabra ta’ 15-il poeżija bil-Malti ta’ Dun Karm bl-isem ta’ L-ewwel ward jew Ġemgħa tal-poeżijiet li ktibt bil-Malti fis-Sensiela tal-Mogħdija taż-Żmien (għadd 140) li kien jippubblika Alfons Marija Galea. F’Settembru 1920 ħareġ ġabra ta’ 25 poeżija oħra, biex juri kemm l-ilsien Malti meta mħaddem tajjeb, mhu xejn inqas minn ilsna oħrajn. Dan il-ktieb jismu Ward ieħor jew Ġabra oħra ta’ poeżijiet bil-Malti u kien iddedikah lil ommu li kienet mietet fl-1909. Fis-sena 1921 kiteb il-poeżija Lil ħuti Maltin biex ifakkar l-għoti tal-Kostituzzjoni, li iżda xxandret fl-1939 minħabba li l-poeta ma riedx jiċċappas mal-preġudizzji politiċi ta’ dak iż-żmien. Temi fil-Poeżiji ta' Dun Karm Fil-poeżiji tiegħu, Dun Karm kien jesprimi ruħu l-aktar f'mumenti ta' solitudni, li dejjem kienu akkumpanjati b'sens ta' spiritwalità. Il-poeżija tiegħu tixhed ħafna l-ħajja fl-irħula u tiddeskrivi wkoll il-kampanja u l-ambjent rurali ta' żmienu. Fi kliemu Dun Karm jirnexxielu joħroġ il-kultura Maltija bit-tradizzjonijiet tagħha u l-identità tal-Maltin flimkien mal-kultura letterarja bbażata l-aktar fuq ir-romantiċiżmu Taljan. L-ewwel xogħlijiet tiegħu bit-Taljan jixhdu żgħożija ta' sliem u kalma; wara l-mewt ta' ommu beda jgħix fis-solitudni. Meta ddeċieda li jibda juża l-Malti biex jesprimi ruħu, esplora poetikament l-istorja ta' Malta biex jikkonferma l-kultura u l-identità nazzjonali. Fl-istess ħin, uħud mill-isbaħ poeżiji tiegħu juru vjaġġ interjuri fl-esperjenzi u s-sentimenti tal-poeta. B'hekk irnexxielu jgħaqqad kemm li jħoss hu u l-esperjenzi tiegħu flimkien ma' dawk ta' pajjiżu u niesu. Dun Karm iħares kemm lejn in-naħa personali kif ukoll dik nazzjonali tal-poeżiji tiegħu minn għajn reliġjuża ħafna. Il-kriżi spiritwali fIl-Jien u lil hinn Minnu hi analizzata b'mod universali għall-bniedem, li tagħti dawl fuq l-eżistenza tal-bniedem u tinsisti fuq il-misteru tar-relazzjoni bejn Alla u l-bniedem, ħlief għall-fatt li l-bniedem jaċċetta b'mod sħiħ il-qawwa moħbija ta' dan Alla. Traduzzjonijiet tal-poeżiji tiegħu A.J. Arberry qaleb madwar 37 poeżija ta' Dun Karm għall-Ingliż. Ġużè Delia qaleb Il-Vjatku għall-Ispanjol u Laurent Ropa qaleb Il-Jien u lil hinn Minnu għall-Franċiż, Karmenu Mallia qaleb 'Il-Jien u Lilhinn Minnu' u 'Il-Musbieħ tal-Mużew' flimkien ma' poeżiji żgħar oħra, fosthom l-Innu Malti u s-sunett: 'Lil Mikiel Anton Vassalli', fl-Esperanto. Yevgeniy Vitkovskiy (Евгений Владимирович Витковский) qaleb 'Ħerba', 'Kewkbet is-Safar', u 'Wied Qirda' għar-Russu ukoll Vladislav Rezvij (Владислав Александрович Резвый) qaleb 'Roma Immortalis għar-Russu. Innijiet Reliġjużi Dawn huma wħud mill-innijiet l-aktar magħrufa ta' Dun Karm Psaila: Innu Ewkaristiku (T’Adoriam Ostia Divina) L-Innu ta' Filgħodu L-Innu ta' Filgħaxija Innu lill-Madonna (Fil-Ħlewwa ta' Mejju) Innu tal-Kungress Marjan (Ismagħha l-Għanja) Innu lill-Qalb ta' Ġesù (Tina l-Ħlewwa) Innu tal-Papa (Għalxejn l-għedewwa jridu...) Għedtilna Kelma L-Innu Malti Fl-1920, Dr. A.V. Laferla, id-direttur tal-edukazzjoni, talab lil Dun Karm biex jikkomponi xi versi għal biċċa mużika tal-Mro. Robert Samut. L-innu li ħareġ kien l-Innu Malti, li ndaqq għall-ewwel darba fl-1923. Fl-1941 dan l-innu ġie rikonoxxut bħala l-Innu uffiċjali ta' Malta u riaffermat t'hekk anki fil-Kostituzzjoni tal-Indipendenza tal-1964. Rumanz u Dizzjunarju Il-kitbiet ta' Dun Karm jinkludu traduzzjoni ta' rumanz Żewġ Anġli: Ineż u Emilja (maqlub għall-Malti fl-1934 mir-rumanz Taljan Gli angeli del Perdono ta' Domenico Caprile). Minbarra dawn, kiteb ukoll xi xogħlijiet kritiċi.Kiteb ukoll dizzjunarju bejn l-1947 u l-1955 fi tliet volumi, Dizzjunarju Ingliż u Malti. Kiteb ukoll poeżija waħda bl-Esperanto: 'Penso Printempa' (Ħsieb għar-Rebbiegħa) fl-1 t'April 1901. Għarfien u unuri Fl-1921 ukoll, Dun Karm kien wieħed mill-membri fundaturi tal-Għaqda tal-Kittieba tal-Malti u mal-mewt ta' Ġużè Muscat Azzopardi fl-1927, ġie elett president tal-Għaqda u mbagħad editur tal-organu uffiċjali, Il-Malti. Kompla f'din il-pożizzjoni sal-1941 fejn ġie nominat president onorarju għal ħajtu ta' din l-Għaqda. Bħala rikonoxximent għall-kontribut tiegħu fil-letteratura Maltija, ingħata d-Dottorat fil-Letteratura (honoris causa) mir-Royal University of Malta fl-1945 - l-ewwel darba li l-Università tat dan l-unur lil xi ħadd. Sena wara ġie mogħti il-midalja tad-deheb Ġużè Muscat Azzopardi. Ir-Reġina Eliżabetta II iddekoratu bit-titlu ta' Kmandant tal-Ordni tal-Imperu Ingliż fl-1956. Fl-1957, il-Gvern Malti tah pensjoni ex-gratia bħala rikonoxximent tas-servizzi tiegħu fil-letteratura Maltija. Matul ħajtu ġie wkoll onorat bħala l-Poeta Nazzjonali ta' Malta. Fl-1957, A.J. Arberry, Professur tal-Għarbi, f'Pembroke College, Cambridge, mar iżur lil Dun Karm f'daru u kiteb hekk fl-antoloġija tiegħu, Dun Karm Poet of Malta: "Meta ltqajt ma' Dun Karm kien għadu kif għalaq is-sebgħa u tmenin sena. Sibtu, raġel xiħ u fraġli, iżda xorta waħda bil-kmand totali tal-fakultajiet mentali tiegħu. Liebes is-suttana tal-qassis, bil-kurċifiss fuq sidru, ta' impressjoni qawwija tal-vera umiltà Kristjana... Offrieli tazza inbid u tkellimna ta' ħbieb għal aktar minn siegħa... Kien dehrli dak iż-żmien... li dan kien poeta ta' iktar minn importanza lokali, l-arti tiegħu u l-messaġġ tiegħu iridu jilħqu lid-dinja, fejn vera kien jistħoqilhom... Sirt aktar konvint tal-kobor tiegħu." Kritika Fil-ktieb Dun Karm: bejn il-Vatikan, id-Duċe u l-Kuruna (1993), il-kittieb Mario Azzopardi jistaqsi għaliex Dun Karm baqa' sieket quddiem il-miżerja tal-Maltin, liema tbatija kitbu u nbagħdu għaliha John Marks, Manwel Dimech u Juann Mamo. Mario Azzopardi kkontesta bil-qawwa r-reputazzjoni ta' Dun Karm fuq il-bażi li l-poeta-saċerdot dejjem ħeba d-destin tal-fqar u l-ispossessati fi żmien meta dawn kienu jgħixu f'miżerja kbira. Minflok, Dun Karm irromantiċizza lir-raħħala u lill-bdiewa b'sentimenti folkloristiċi li kienu jgiddbu r-realtà, filwaqt li kien kontra s-sinjali tal-progress, bħal meta kiteb biex iċanfar 'lin-nisa tal-belt. Kontroversja oħra li ġieli nqalgħet dwar Dun Karm hi dwar l-Innu Malti, li għandu versi li jitkellemu dwar "is-sid" u "l-ħakkiem" u jitlobhom biex ikollhom "ħniena" mill-ħaddiema. Kronoloġija ta' ħajtu • 1871 (18 ta’ Ottubru) Twieled Ħaż-Żebbuġ • ommu Lunzjata Pisani u missieru Filippu kienu t-tnejn Żebbuġin u bdiewa • missieru għadda ħajtu jbaħħar; DK intrabat aktar ma’ ommu • 1875 - kelb tah qatgħa li ħallietu werċ minn għajn waħda • 1892 - miet missieru • 1894 - sar qassis; fl-istess sena beda jgħallem fis-seminarju (fejn dam 26 sena) • 1896 - ħareġ l-ewwel ktieb ta’ poeżiji bit-Taljan Foglie d’alloro • 1909 - mietet ommu - kriżi kbira għal DK • 1910 - DK sfurzat jgħix waħdu u mhux iktar fis-seminarju • 1912 - kiteb l-ewwel poeżija tiegħu bil-Malti Quddiem Xbieha tal-Madonna; imħajjar minn Ġuże` Muscat Azzopardi u Mons. Pawl Galea • 1914 - bl-għajnuna ta’ Alfons M. Galea ħareġ l-ewwel ktieb ta’ poeżiji bil-Malti L-Ewwel Ward • 1921 - beda jaħdem fil-Biblijoteka Pubblika • 1927 - intgħażel bħala t-tieni President ta’ l-GĦaqda tal-Kittieba tal-Malti, kariga li żammha sal-1940 • 1935 - Laurent Ropa sejjaħlu għall-ewwel darba “poeta nazzjonali” • 1936 - ħareġ bil-pensjoni; imqabbad mill-Gvern biex jagħmel dizzjunarju mill-Ingliż għall-Malti, li temmu fl-1955 • 1938 - kiteb l-aqwa poeżija tiegħu Il-Jien u Lilhinn Minnu • 1940 - Ġuże` Bonnici ħareġ tliet volumi bil-poeżiji ta’ DK • 1961 - l-Universita` ta’ Cambridge ħarġet Dun Karm Poet of Malta, ktieb tal-Profs. A.J.Arberry, Professur tal-Għarbi • 1961 (13 ta’ Ottubru) - DK miet fl-Isptar tal-Blue Sisters • 1980 - Oliver Friggieri ħareġ il-poeżiji kollha bil-Malti ta’ DK f’edizzjoni kritika • 2007 - Oliver Friggieri ħareġ il-poeżiji kollha bit-Taljan li sab ta’ DK Poeżiji Dawn huma wħud mill-poeżiji l-aktar magħrufa ta' Dun Karm Psaila: Għaliex? Lil Mikiel Anton Vassalli Lill-Kanarin Tiegħi (1915) Il-Vjatku (1915) Quddiem Xbieha tal-Madonna (1912) Innu Ewkaristiku (1913) (aqra) Lil Ħuti l-Maltin (1921) (aqra) Lil Ġannina Pisani (1936) (aqra) Lill-Madonna tal-Karmnu" (1954) (aqra) Il-Jien u lil hinn Minnu Il-Musbieħ tal-Mużew (1920) Il-Għanja tar-RebħaŻjara lil Ġesù Univers Ieħor Ġunju Lil Malta Poeżiji oħra: Innu Skola San Mikiel Sema ieħor ma tafx għajr il-wiċċ t'ommha Dejjem safi bla nikta ta' ħajbura. Anqas xemx oħra ħlief tbissimet fommha Li tieħu ta' kull dawl il-lewn u s-sura. Kwiekeb tnejn biss, u hemm ħarsitha żżommha; Meta f'ħoġorha tqigħedha l-omm għajjura; U waqt li l-għonq taqbdilha jew il-komma, Tiġbed minn sider bnin l-ogħna matmura. Tar-regħba tal-bnedmin m'għandha ebda ħabar, Anqas taf kif id-dmugħ minnhom jinxtara, 'L ommha biss taf, hemm l-univers jinġabar. U minn dak l-univers ta' tjieba u dija Li jiddi ħelu fuq il-wiċċ ta' mara Alla jixref u jidħak lit-tarbija. Ara wkoll Tajjeb Innijiet ta' Dun Karm Psaila Referenzi Poeti Maltin Twieldu fl-1871 Mietu fl-1961 Nies minn Ħaż-Żebbuġ Kittieba Maltin bit-Taljan Kittieba Maltin bil-Malti

967

https://mt.wikipedia.org/wiki/Pietru%20Pawl%20Saydon

Pietru Pawl Saydon

Il-Professur Pietru Pawl Saydon (24 ta' Lulju 1895 - 22 ta' Marzu, 1971), kien saċerdot Kattoliku u studjuż kbir tal-ilsien Malti, tal-ilsna semitiċi u tal-Bibbja. Għamel żmien President tal-Għaqda tal-Malti fl-Università ta' Malta. Jibqa' magħruf l-iktar għall-kontribut kbir li ta lill-ilsien Malti meta qaleb waħdu l-Bibbja mill-Ebrajk għall-Malti. Bidu Imwieled iż-Żurrieq fl-24 ta' Lulju, 1895, Pietru Pawl Saydon ħa l-ewwel edukazzjoni tiegħu fl-iskola primarja tar-raħal, u minn hemm għadda għas-Seminarju. Fl-1912 beda l-kors preparatorju tal-Letteratura fl-Università u ta' għoxrin sena kiseb il-B.Litt. Fl-1919 iggradwa fil-Liġi Kanonika u d-Dottorat fit-Teoloġija. Billi ġie l-ewwel wieħed fl-eżamijiet u għadda lill-istudenti tal-fakultajiet kollha, ingħata borża ta' studju mill-Gvern biex seta' jissokta l-istudji tiegħu barra minn Malta. Fl-istess sena ġie ordnat saċerdot u s-sena ta' wara telaq lejn Ruma l-Istituto Biblico minn fejn fl-1923 kiseb il-Liċenzjat fl-Iskrittura Mqaddsa. It-Traduzzjoni tal-Bibbja Hekk kiteb Saydon fil-Kelmtejn Qabel għall-Ktieb tal-Ġenesi, l-ewwel ktieb tal-Bibbja li qaleb għall-Malti fl-1929. Il-Professur Pietru Pawl Saydon għamel "miraklu" meta rnexxielu jittraduċi l-Iskrittura sħiħa waħdu mill-oriġinal, xogħol li kull meta sar, dejjem sar f'tim magħmul minn diversi studjużi. Din it-traduzzjoni swiet lil Saydon tletin sena sħaħ ta' ħidma u dedikazzjoni, bejn l-1929 u l-1959, traduzzjoni li warajha Saydon tilef għaqlu u li għaliha huwa ddedika r-riżorsi tiegħu kollha, kemm intellettwali kif ukoll finanzjarji, billi ħareġ minn butu l-ispejjeż kollha tal-pubblikazzjoni. Bħala Professur tal-Iskrittura fl-Università ta' Malta, Saydon ħa sehem attiv f'diversi kungressi internazzjonali, li laqqgħuh ma' studjużi Bibliċi ta' fama mondjali, Kattoliċiżmu, Protestantiżmu u Lhud. Bejn l-1932 u l-1962 attenda mhux inqas minn sbatax-il kungress Bibliku fl-aqwa universitajiet: Ruma (1932); Brussell (1938); Pariġi (1948); Ruma u Norfolk (1952); Kopenħagen (1953); Cambridge u Louvain (1954); Birmingham (1955); Strasburgu (1956); Munich (1957); Brussell (1958); Louvain u Oxford (1959); Dublin (1961). Kien il-fundatur tal-"Għaqda Biblika Maltija", membru tal-International Association for the Study of the Old Testament u membru tas-Society of Biblical Literature tal-Istati Uniti tal-Amerika, fost l-oħrajn. Saydon ikkumenta sitt kotba tat-Testment il-Qadim f'kummentarju ċelebri taħt l-awspiċi tal-Knisja Kattolika Ingliża. Dan il-Catholic Commentary on Holy Scripture ġie ppubblikat f'Londra u Edinburgu fl-1953. Diżappunti Minkejja li Saydon kien l-uniku wieħed kwalifikat għall-kattedra tal-Iskrittura Mqaddsa fl-Università, fl-1924 inħatar ħaddieħor minfloku. Ir-Rettur tal-Università għażel lill-Patri Ugo Callus, studjuż għaref tal-filosofija iżda mhux tal-Bibbja. Għal Saydon kienet "l-akbar weġgħa li minnha ma kelli nistejqer qatt". Iżda x-xewqa ġusta ta' Saydon inqatgħet seba' snin wara, meta fl-1931 Callus telaq lejn Oxford. Il-kattedra żvojtat u Saydon inħatar minfloku. Hekk fl-1931, meta Saydon kien għad kellu biss 36 sena, inħatar Professur tal-Iskrittura Mqaddsa, tal-Lhudi u l-Grieg Bibliku fl-Università ta' Malta, u baqa’ f’din il-kariga għal 33 sena sakemm irtira bl-età fl-1964.Ma kinitx l-unika okkażjoni fejn Saydon inqabeż minn min kien jaf inqas minnu. Meta kkonkorra għal-Lettorat tal-Kapitlu tal-Kattidral, l-għażla kienet diġà saret minn qabel għal Dun Nerik Dandria li qatt ma studja l-Iskrittura iżda li kellu forza politika timbuttah. L-awtoritajiet ekkleżjastiċi Maltin damu ħafna biex għarfu l-merti ta' Saydon minkejja li fl-1946 ingħata t-titlu ta' monsinjur u ġie offrut kanonikat il-Katidral. Saydon ma aċċettax dan il-kanonikat għax fi kliemu "xogħli hu l-istudju u mhux id-dmirijiet marbutin ma' xi postijiet għolja fil-Knisja". Il-Professur Saydon qatt ma ġera wara unuri iżda bħal kulħadd fil-qalba ta' qalbu dejjem stenna r-rikonoxximent xieraq għall-ħidma tiegħu. Hekk kiteb f'"Il-Malti" tal-1953: Dawk il-Maltin li għexu s-snin sittin jassoċjaw bla ma jridu lil Saydon mal-Kwistjoni Politiko-Reliġjuza bejn il-Knisja u l-Partit Laburista. Għal ħafna il-Professur Saydon huwa iktar figura kontroversjali milli studjuż kbir u traduttur tal-Bibbja. Nhar is-26 ta' Marzu 1966, fl-ewwel jum tal-votazzjoni tal-Elezzjoni Ġenerali tal-1966, Saydon f'intervista ma' L-Orizzont, kien qal li "fil-Pastorali dwar l-elezzjonijiet mhemm l-ebda dnub imsemmi u għalhekk min jivvota Labour ma jagħmilx dnub. Kulħadd għandu jivvota skond kif tgħidlu l-kuxjenza." Fl-istess jum, l-Arċisqof Mikiel Gonzi issospenda lil Saydon mid-dmirijiet saċerdotali. F'dan iż-żmien Saydon ġie mgħajjar miġnun, skumnikat u xiżmatiku, u sofra ħafna anke minn nies li ħlief ġid ma kienx għamel magħhom. Ġieli tbiegħed minn Malta biex jeħles mill-azzjonijiet ħżiena li spiss kienu jsirulu minn xi wħud. Iżda Saydon ma kienx bniedem tal-politika. Dawn kienu biss inċidenti marġinali fil-ħajja tiegħu, minkejja li sfortunatament xi nies għadhom jiftakruh biss għalhekk. Ħidma b'risq l-Ilsien Malti It-33 sena li għamel fil-kariga ta' Professur kienu snin ta' ħidma sfiqa u bla waqfien b'riżq it-tagħlim u r-riċerka. Mal-istudenti kien imur tajjeb. Professur żagħżugħ, xejn imkabbar, ma setax ma jisraqx il-qalb tal-istudenti żgħażagħ, li dlonk inġibdu lejh u ħabbewh. Il-ħbiberija sinċiera bejn Saydon u l-istudenti ma kinitx biss fil-klassijiet tal-Università. Kemm-il darba stedinhom biex iqattgħu ġurnata għandu fid-dar ta' villeġġatura li kellu f'Bengħajsa. L-interess ta' Saydon fil-Malti beda meta ntlaqat mix-xebh bejn il-Malti u l-Lhudi. Kien konvint li: Fiż-żmien tad-diżappunt li kellu wara li wasal mill-istudji tiegħu f'Ruma ma ntgħażilx professur tal-Iskrittura fl-Università ta' Malta, sab żvog fil-kontribut kbir li ta lill-Għaqda tal-Malti (Università), li kienet għadha kif twaqqfet miż-żewġ tobba-poeti Rużar Briffa u Ġużè Bonnici. Meta Briffa rriżenja minħabba l-istudji tiegħu barra l-pajjiż, Saydon intgħażel President tal-Għaqda. Kien żmien il-Kwistjoni tal-Lingwa. Fl-1932, il-Gvern ipprova jerġa' jdaħħal it-Taljan u ordna li l-Malti kellu jinkiteb u jkun mgħallem b'mod li seta' jkun ta' għajnuna għat-Taljan. Saydon, f'isem l-Għaqda tal-Malti (Università) bagħat ittra ta' protesta lill-ministru tal-edukazzjoni Nerik Mizzi. L-Għaqda ma tħallietx aktar tagħmel il-laqgħat tagħha fl-Università bl-iskuża li kienet motivata politikament iżda sena wara ngħatat raġun u fil-21 ta' Novembru 1933 reġgħet bdiet tiltaqa' fil-bini tal-Università. Kitbiet oħra Fl-1936, Saydon flimkien mal-Prof Ġużè Aquilina (1911-1997) ippubblika "Ward ta' Qari Malti", antoloġija tal-aqwa xogħlijiet ta' proża u poeżija fil-Malti. Bħala kittieb letterarju, Saydon għandu wkoll l-importanza tiegħu. Huwa kiteb numru ta' novelli mill-aqwa fosthom Ġmajru u l-Karozzi, L-Istedina tas-Sinjura Betta, Bejn l-Erba' Ħitan tad-Dar, u esejs bħal Fuq il-Monti, Tieġ f'Raħal u Fil-Ħemda tal-Lejl. Il-Prof Karm Sant jistqarr li "dak li għamel Dun Karm (Psaila) fil-qasam tal-poeżija, għamlu Saydon fil-qasam tal-proża". Saydon kien devot kbir tal-qaddisa patruna taż-Żurrieq Santa Katerina u kiteb id-dramm reliġjuż fi tliet atti "Santa Katarina". Fit-12 ta’ Novembru 1966, l-Università Rjali ta’ Malta tatu d-Dottorat tal-Letteratura Honoris Causa bħala għarfien tax-xogħlijiet kbar tiegħu. Saċerdot Il-ħidma pastorali ta' Saydon ma kinitx tagħti fil-għajn izda kienet ta' fejda għan-nies ta' Bengħisa, ħafna minnhom bdiewa. Kien iqaddsilhom fl-4.30 a.m., iqarar u spiss iżur il-morda fi djarhom. Saydon dejjem ħabb il-ħajja sempliċi u l-kumpanija ta' rjus kbar u mkabbrin b'għerfhom dejjem stmerrha. Laqgħat soċjali kien jaħrabhom, iżda l-hena tiegħu kienet meta kien isib ruhu mdawwar mill-istudenti tiegħu, jifraħ u jiċċajta magħhom, jew mat-tfal u l-membri tal-MUSEUM. Ta' sikwit kien imur jgħallem it-tfal tal-MUSEUM taż-Żurrieq u kemm il-darba għen lill-Museum finanzjarjament. Saydon kellu ammirazzjoni kbira għall-fundatur ta' din is-Soċjetà. F'dan is-saċerdot twajjeb u qaddis, li kien l-uniku wiehed li għenu biex ibigħ it-traduzzjoni tiegħu tal-Bibbja, Saydon kien jara ċerta sempliċità, l-aktar fi kliemu. Fl-1946 il-Papa Piju XII għamlu Cameriere Secreto bit-titlu ta’ Monsinjur. Saydon ħalla d-drittijiet kollha tal-istampa tat-traduzzjoni tiegħu tal-Iskrittura lis-Soċjetà tal-MUSEUM li fl-1977 ħarġet l-ewwel volum tat-Testment il-Qadim tal-Bibbja Saydon. It-tieni u t-tielet volum ħarġu fl-1982 u fl-1990. Fl-1995 reġgħet ippubblikat it-tieni edizzjoni tal-Iskrittura kif maqluba minn Saydon bin-noti riveduti ta' Dun Karm Sant. Mewt Fl-1965 Saydon tah attakk ta' puplesija. Fl-aħħar snin ta' ħajtu kien darbtejn rikoverat fl-Isptar ta' Ħ'Attard. Il-Prof. Pietru Pawl Saydon miet fid-dar tiegħu ż-Żurrieq, raħal twelidu, nhar it-22 ta' Marzu 1971 fl-għomor ta' 75 sena. Huwa twieled, għex u miet fir-raħal taż-Żurrieq. Wara mewtu ġie mfakkar billi ssemmew skola sekondarja u triq għalih f'raħal twelidu. Inkixef ukoll monument f'ġieħu fl-okkażjoni taċ-ċentinarju mit-twelid tiegħu fit-12 ta' Novembru, 1995 quddiem l-iskola sekondarja taż-Żurrieq. Hemm monument ieħor tiegħu fil-Junior College tal-Imsida. Wieħed mit-teatri ewlenin tal-Università huwa wkoll msemmi għalih. Ara wkoll Bezzina, Caramel (2006). "Saydon. il biblista u Studju tal-Malti", Publikazzjoni Preca, Malta Referenzi Ħoloq esterni Artiklu fis-sit tal-Akkademja tal-Malti Artiklu ta' Ivan Said fl-40 sena anniversarju minn mewtu Twieldu fl-1895 Mietu fl-1971 Tradutturi Maltin Tradutturi mill-Ebrajk għall-Malti Saċerdoti Kattoliċi Maltin Kittieba Maltin bil-Malti

968

https://mt.wikipedia.org/wiki/Bibbja

Bibbja

Il-Bibbja (mill-Grieg βιβλία, jew biblìa, li tfisser kotba) hu l-ktieb mqaddes tar-reliġjon Lhudija u tar-reliġjon Nisranija. Dawk li jemmnu li nkitbet taħt ispirazzjoni divina jsejħulha wkoll il-Kitba Mqaddsa jew l-iSkrittura Sagra. Hi magħmula minn kotba differenti fl-oriġni, forma u kompożizzjoni, miktubin fuq firxa twila ta’ żmien, preċeduti minn tradiżżjoni orali ftit jew wisq twila. Jekk ngħoddu wkoll il-proċess ta’ kodifikazzjoni tal-kanoni bibliku, it-testi bibliċi ħadu iżjed minn elf sena biex jinkitbu. Mal-Bibbja Lhudija l-Kristjaneżmu żied bosta kotba, tant li l-Bibbja kellha tinqasam fit-Testment il-Qadim (jew Rabta l-Qadima), li t-testi tiegħu inkitbu qabel il-ministeru ta’ Ġesú Kristu, u t-Testment il-Ġdid (jew Rabta l-Ġdida), li jiddeskrivi "l-aħbar tajba" tal-miġja tal-Messija. Bibbja Lhudija u Samaritana Il-terminu "Bibbja Lhudija" s-soltu jintuża biex ifisser it-testi mqaddsa tar-reliġjon Lhudija. Però dan mhux sewwa għax l-etimologija ta’ Bibbja hi Griega (= kotba), u dan it-terminu mhux aċċettat mis-segwaċi tal-monoteiżimu Lhudi. It-terminu li jużaw dawn hu Tanak, li mhux kelma bl-ilsien Lhudi imma akronimu (T-N-K) magħmul mill-inizjali tal-partijiet li fihom inġabru is-36 ktieb: Torah (Liġi jew Tagħlim; Pentatewku 5 rombli bil-Grieg) Nevi'im (Profeti) Ketuvim (Kitbiet; Aġjografi kitbiet imqaddsa bil-Grieg) Il-kotba kollha tal-Bibbja Lhudija nkitbu bil-Lhudi ħlief xi partijiet żgħar li inkitbu bl-Aramajk. Fost il-Lhud ta’ l-antik, xi friegħi, in partikulari, is-sadduċej, kienu jqisu it-Torah biss bħala qaddisa, u mill-qedem is-samaritani kellhom pożizzjoni simili u kienu jqisu bħala kanoniċi il-Pentatewku u l-ktieb ta’ Ġoswè biss. Il-komunitajiet Lhudin antiki tal-lingwa Griega, issa estinti, kienu jsegwu minflok kanoni iżjed miftuħ mill-kanoni Lhudi ta’ issa, dak li jgħidulu l-kanoni alessandrin, li ġej mill-verżjoni tas-Sebgħin tal-Bibbja. Fl-ewwel seklu WK, il-kanoni palestiniż, iżjed ristrett minn dak alessandrin, kien meqjus definittiv. Bibbja Nisranija Il-Bibbja Nisranija fiha it-Testment il-Qadim u t-Testment il-Ġdid, li hu speċifikament Nisrani, jiġifieri għandu x’jaqsam ma’ Ġesù Kristu u t-twelied tal-Knisja appostolika. Il-parti l-kbira tal-knejjes protestanti għat-Testment Antik isegwu il-kanoni Lhudi waqt li l-Knisja Kattolika u l-knejjes ortodossi jsegwu minflok il-kanoni alessandrin (b’xi differenzi), li fih kotba bil-Lhudi kif ukoll bill-Grieg. Il-kotba li ma jappartienux għall-kanoni tal-Bibbja Lhudija jgħidulhom dewterokanoniċi mill-Kattoliċi u apokrifi mill-protestanti li ħafna drabi idaħħluhom bħala appendiċi separati bejn iż-żewġ testmenti. Anki għat-Testment il-Ġdid, miktub bil-Grieg (ħlief forsi l-evanġelju ta’ Mattew li jista’ jkun li nkiteb bil-Lhudi jew Aramajk), fl-antik kien hemm differenzi bejn il-knejjes fuq in-numru tal-kotba li aċċettaw bħala ispirati. In partikulari kien hemm xi dubbji fuq l-epistoli mhux attribwiti ta’ Pawlu ta’ Tarsu u fuq l-Apokalissi. Il-kotba kontroversjali tat-Testment il-Ġdid kienu jgħidulhom antilegomena. It-Testament il-Qadim It-taqsim tradizzjonali Nisrani hu f’ħames partijiet, jiġifieri il-Pentatewku, il-Kotba Profetiċi (ta' Kmieni = Kotba Storiċi u tat-Tard = profetiċi proprja), Kitba (jew Kotba ta’ l-Għerf), Dewterokanoniċi. In-numru tal-kotba jvarja skond il-kanoni diversi (Lhudi, protestant, kattoliku, ortodoss). Fit-tabella, barra l-ordinazzjoni Lhudija, nżommu ordni loġiku: It-testi li l-protestanti jgħidulhom "apokrifi" ma jikunsidrawhomx bħala kanoniċi imma ssoltu jżiduhom bħala appendiċi mal-Bibbji (pereżempju il-Bibbja ta’ Luteru jew il-Bibbja tar-Re Ġakmu ta’ l-Ingilterra) biex, għalkemm ma jistgħux ikunu ta’ sisien għall-fidi, jistgħu ikunu utli biex isaħħu l-pjetà ta’ l-insara. F’ħafna edizzjonijiet moderni però, l-iżjed f’edizzjonijiet iżjed kompatti u ekonomiċi, iħalluhom barra għal kollox. It-Testament il-Ġdid It-Testment il-Ġdid li jagħmel parti mill-Bibbja Nisranija biss, kien miktub oriġinarjament bil-Grieg b’ħafna semitiżmi, hu magħmul mill-erba’ Evanġelji, l-ittri ta’ l-appostlu Pawlu, l-Ittri Kattoliċi, l-Atti tal-Appostli u l-Apokalissi, b’total ta’ 27 ktieb. Hemm qbil sostanzjali bejn id-diversi konfessjonijiet Insara (kattolika, ortodossa, protestanta) fuq in-numru u l-ordni tal-kotba, bl-unika differenza li fl-ordni Luteran l-aħħar kotba huma d-dewterokanoniċi, jiġifieri l-ittra lil-Lhud, l-ittri ta’ Ġakbu u ta’ Ġuda u l-Apokalissi, jiġifieri l-ittra lil-Lhud hi separata mill-ittri l-oħra Pawlini u l-ittri ta’ Ġakbu u ta’ Ġuda huma mifrudin mill-ittri kattoliċi. Erba’ Evanġelji: Evanġelju skont Mattew Evanġelju skont Mark Evanġelju skont Luqa Evanġelju skont Ġwanni Atti ta' l-Appostli Ittri ta’ San Pawl: Ittra lir-Romani L-ewwel ittra lill-Korintin It-tieni ittra lill-Korintin Ittra lill-Galatin Ittra lill-Efesin Ittra lill-Filippin Ittra lill-Kolossin L-ewwel ittra lit-Tessalonkin It-tieni ittra lill-Tessalonkin L-ewwel ittra lil Timotju It-tieni ittra lil Timotju Ittra lil Titu Ittra lil Filemon Ittra lil-Lhud Ittri kattoliċi: Ittra ta’ Ġakmu L-ewwel ittra ta’ Pietru It-tieni ittra ta’ Pietru L-ewwel ittra ta’ Ġwanni It-tieni ittra ta’ Ġwanni It-tielet ittra ta’ Ġwanni Ittra ta’ Ġuda Apokalissi jew Rivelazzjoni (isem protestant) Forom letterarji Il-Bibbja fiha bosta forom letterarji differenti. Il-kelma biblia forsi qiegħda fil-plural biex tindika din il-varjetà ta’ forom letterarji. Fil-bidu t-trasmissjoni tal-ġrajjiet kienet bil-fomm u fil-periklu li tintilef. Infatti nafu li ngħaqdu flimkien iż-żewġ tradizzjonijiet tat-tramuntana u ta’ nofsinhar tal-Palestina u l-influwenza tal-kulturi orjentali li kellhom kuntatt magħha l-ewwel kittieba fil-Babilonja ma nistgħux ninjorawha. Il-forom litterarji preżenti fil-kotba bibliċi jistgħu jitqassmu bejn wieħed u ieħor f'dawn li ġejjin: forma storika: dawk it-testi li jagħtu deskrizzjoni f’kuntest storiku ta’ persuni u ġrajja. L-attendibbiltà storika ta’ dawn ir-rakkonti tvarja. Pereżempju, l-ewwel 11-il kapitlu tal-Ġenesi li jiddeskrivu l-ħolqien tad-dinja sa’ Abram (bidu tat-II millennju Q.K.), daż-żmien huma interpretati mill-eżeġeti nsara unanimament bħala simboliċi (rakkont tal-ħolqien, dnub oriġinali, dulluvju...). Anki fir-rumanzi ellenisti ta’ Tobija, Ġuditta, Ester il-kontestwalizzazjoni storika sservi biss bħala qafas għar-rakkont li għandu għan teoloġiku preċiż. Bil-kuntrarju, il-kotba li għandhom l-intenzjoni li jkunu tassew storiċi (Samwel, Slaten, Makkabej, ir-rakkonti evanġeliċi u l-Atti) jagħtu informazzjoni li rarament tirriżulta f’kuntrast mas-sorsi oħra minn dak iż-żmien. Għall-istejjer tal-patrijarki (Abram, Iżakk, Ġakobb-Iżrael, Ġużeppi) li qegħdin fil-Ġenesi, mhux possibbli nifluhom kritikament minħabba n-nuqqas totali ta’ sorsi storiċi fuq il-kulturi nomadi tal-Lvant tal-Qrib fit-II millennju Q.K. forma leġiżlattiva: tinkludi t-testi bil-liġijiet jew regoli fl-ambitu soċjali jew reliġjuż, l-iżjed preżenti ġewwa t-Torah (p.eż. Levitiku hu ktieb li hu interament leġiżlattiv). forma profetika: fiha l-orakli profetiċi, jiġifieri tħeġiġ morali imniedi minn nies li jqisu ruħhom bħala mibgħutin minn Alla. Dawn l-eżortazzjonijiet huma dejjem diretti lejn persuni definiti (slaten, individwi, komunitajiet ta’ fidili jew popolu sħieħ) li, bl-imġiba tagħhom tbegħdu mit-triq id-dritta. Anki l-eżortazzjonijiet li qegħdin fl-epistoli tat-testment il-ġdid jistgħu jitqisu taħt il-forma profetika. forma apokalittika: tinkludi testi simboliċi, li spiss ma jinfthemux razzjonalment, bl-għan li juru l-pjan rebbiegħ u definittiv t’Alla fuq l-istorja. Dawn dehru f’perijodi ta’ inċertezza kbira fil-komunità tal-fidili ġejja minn persekuzzjonijiet politiċi li setgħu iġegħluhom iħossuhom abbandunati minn Alla. It-testi apokalittiċi kważi kollha qegħdin fil-kotba ta’ Danjel u l-Apokalissi. L-Apokalissi in partikulari, ma kienx deskrizzjoni ta’ dak li kellu jiġri fil-ġejjieni mbiegħed, imma rassikurazzjoni lill-Knisja ta’ dak iż-żmien, persegwitata b’qilla feroċi mill-imperatur Ruman Dijoklezjanu, li l-Qawmien mill-Mewt ikollu l-aħħar kelma. forma ta’ l-għerf: din il-kategorija wiesa’ tinkludi it-testi kollha li ma joqogħdux fl-oħrajn. Tinkludi talb (p.eż. Salmi), poeżiji erotiċi (p.eż. Għanja ta’ l-Għanjiet), lamentazzjonijiet, meditazzjonijiet jew qwiel ta’ diversi tipi (Koħelet, Qwiel, Ġobb). Messaġġ teoloġiku Hu impossibbli li nagħtu definizzjoni univoka tal-messaġġ teoloġiku tal-kotba bibliċi. Minhom, infatti, ħarġu numru kbir ta’ konfessjonijiet reliġjużi ta’ ereżiji, kull waħda tiġġustifika ruħha b’qari u interpretazzjoni tat-test bibliku. Ma’ dan kollu, meta nfittxu kunċetti fundamentali teoloġiċi komuni għad-diversi konfessjonijiet, nistgħu insibu nukleji li fuqhom hemm qbil: Jeżisti esseri perfett, spirtu pur, mhux rappreżentabbli taħt l-ebda sura, etern, immutabbli, omnipotenti, omnixxenti. Fit-Testment il-Qadim Lhudi kien jissejaħ bl-isem komuni Alla (El jew Elohim), bl-isem komuni Mulej (Adonaj), bl-isem proprju JĦWH u b’diversi epiteti oħra: L-Ogħla, Etern, Qaddis, Qerried, Mulej tal-Qtajja. Fit-Testment il-Qadim Grieg u fit-Testment il-Ġdid kien imsejjah bl-ismijiet komuni Alla (Theos) u Mulej (Kyrios). Id-definizzjoni t’Alla bħala Missier hi bis fit-Testment il-Ġdid. Alla ħalaq liberament u mix-xejn l-univers u l-bniedem, quċċata tal-ħolqien, karatterizzat minn tjubija oriġinarja. F’ċertu punt fl-imgħodi l-bniedem fil-libertà tiegħu, għażel li jitbiegħed minn Alla (dnub oriġinali), u jdaħħal il-ħażen fil-ħolqien. Alla għamel rabta ma’ Abram u d-dixxendenti tiegħu, il-poplu t’Iżrael. Intrabat li jipproteġi matul iż-żmien il-poplu tiegħu u li jeżiġi l-qima lejh biss. L-indħil t’Alla hu ċar partikularment f’xi ġrajjiet: il-ħelsien mill-Eġittu (Eżodu, it-XIII seklu QK); ir-rebħa ta’ l-Art Imwegħda ( is-sekli XIII-XI QK); It-tixrid ta’ l-10 tribù idolatri tat-tramuntana (seklu VIII QK); l-eżilju fil-Babilonja u r-ritorn (seklu VI QK) minn hemm. Alla ta ‘l Mosè l-liġi, insostitwibbli u immodifikabbli, li tikkonsisti f'613-il mitzvòt (preċetti) u huma mqassrin fl-għaxar kmandamenti, bil-wegħda li jippremja 'l min jobdihom u jikkastiga ‘l min jiksirhom. Il-poplu t'Iżrael tbiegħed ħafna drabi mil-liġi jew applikaha minn barra biss, u għalhekk kien mċanfar min-nies imsejħin minn Alla, il-profeti. Alla wiegħed li jibgħat il-Messija għall-fidwa tal-poplu tiegħu. Fit-tmiem taż-żmien jirxoxta l-mejtin, jiggarantilhom is-salvazzjoni eterna jew kundanna eterna skond l-imġiba li kellhom fil-ħajja lejn Alla u l-proxmu. Fit-Testment il-Ġdid, aċċettat mill-insara imma mhux mil-Lhud, hemm kunċetti oħra: Alla hu Missier, Iben u Spirtu s-Santu. Ġesù Kristu, il-Messija mistenni, iben Alla, wassal għal spjegazzjoni perfetta l-liġi ta’ Mosè, li tista’ tinġabar fil-qosor fl-imħabba t’Alla u l-imħabba tal-proxmu. Bil-mewt u l-qawmien tiegħu mill-mewt, dawk kollha li jemmnu fih jieġu salvati u rikonċiljati ma’ Alla. Qari u interpretazzjoni Kif nifhmu l-Bibbja, il-mod kif naqrawha u l-interpretazzjoni tagħha, dixxiplina li tissejjaħ ermenewtika tal-Bibbja, u fatt teoloġiku, jiġifieri jiddependi mid-diversi komunitajiet reliġjużi. Din hi differenti mill-eżeġesi li din tikkonsisti f’li toħroġ is-sens minn parti tat-test, bl-għajnuna ta’ dixxiplini bħall-filoloġija u l-istorja, waqt li l-ermenewtika tfittex li tagħti u tispjega s-sens iżjed wiesa’ li l-awtur ried jagħti l-publiku tiegħu. Pereżempju fit-Testment il-Ġdid, u in partikulari fil-kitba ta’ Pawlu, insibu ermenewtika ġdida tal-kitba mqaddsa Lhudija. Għalhekk l-ewwel differenza kbira fl-ermenewtika tal-Bibbja hi bejn il-Lhud u l-Insara: għalkemm hemm affinità parzjali bejn iż-żewġ reliġjonijiet, għaliex għandhom parti mill-kanoni tal-Bibbja fil-komuni, huma żviluppaw tradizzjonijiet differenti tal-fidi u għalhekk metodi interpretattivi u ermenewtiċi differenti. It-test Sorsi tat-test Lhudi Għat-Testment il-Qadim Lhudi, id-dokumenti l-izjed antiki huma dawk tar-Rotli tal-Baħar Mejjet, li nstabu fl-1947 u fihom frammenti ftit jew wisq sħaħ tat-testi kollha tal-Bibbja Lhudija. B’kollox ġejjin minn perijodu twil li jmur mill-250 Q.K. sat-68 AD. Id-dokumenti l-iżjed awtorevoli miktuba mill-mażoreti u li jaqblu sostanzjalment mar-Rotli tal-Baħar Mejjet huma: il-Kodiċi tal-Kajr, iddatat 895-896 AD. il-Kodiċi ta’ Aleppo (A), iddatat 925-930 AD. il-Kodiċi ta’ Leningrad b19A (Codex Lenigradensis, L). Ġej mill-1008 - 1009 AD. It-test kritiku (jiġifieri li jieħu kont tad-diversi dokumenti ewlenin) li daż-żmien jintuża bħala mudell għat-test Lhudi hu dak tal-Biblia Hebraica Stuttgartensia (BHS), ibbażat fuq L, miktub fl-1966 (1977, 1983, 1990) minn Karl Ellinger u W. Rudoph tad-Deutsche Bibelgesellschaft ta’ Stuttgart (għalhekk l-isem). Sorsi tat-test Grieg Għat-Testment il-Ġdid u t-Testment il-Qadim bil-Grieg, id-dokumenti l-iżjed antiki huma xi papiri li ġejjin mis-seklu II AD. Hemm xi ħamest elef manuskritti oħra konservati. L-iżjed awtorevoli minnhom huma dawn: il-Kodiċi Alessandrin (A), iddatat fil-bidu jew in-nofs tas-seklu V. il-Kodiċi Vatikan (B), aktarx kompost fl-Eġittu fis-seklu IV. il-Kodiċi ta’ Efrem (C), Dan inkiteb fuq xi testi li kienu mħassrin (għalhekk jgħidulu Palinsest) mit-teologu Sirjan Efrem. Jaħsbu li ġej mis-seklu V. il-Kodiċi ta’ Beza (D) jew Cantabrigensis (ta’ Cambridge), imsejjaħ hekk għax kien tal-kalvinista Teodoru minn Beza. Ġej mis-seklu V. il-Kodiċi Sinajtiku (S jew א): ġej min-nofs tas-seklu IV. It-test kritiku (jiġifieri li jieħu kont tad-diversi dokumenti ewlenin) li daż-żmien jintuża bħala mudell għat-test tat-Testment il-Qadim bil-Grieg, inklużi l-kotba dewterokanoniċi hi l-edizzjoni ppublikata fl-1935 mill-filologu Ġermaniż Alfred Rahlfs. It-test kritiku li daż-żmien jintuża bħala mudell għat-test Grieg tat-Testment il-Ġdid hu dak ta’ The Greek New Testament (GNT), minn K. Aland, M. Black, B. M. Metzger, A. Wikgren, Carlo Maria Martini, B. Aland. United Bible Societies. Edizzjonijiet: 1966, 1968, 1975, 1983 u 1993. Verżjonijiet tal-Bibbja Fost l-eluf tat-traduzzjonijiet tat-test bibliku għal-lingwi kollha tad-dinja, ta’ min isemmi dawn li ġejjin: Pentatewku Samaritan (Torah e Ġożwè). Definit fis-seklu IV QK, mhux proprjament traduzzjoni tas-6 kotba Lhudin għax anki hu, hu miktub bil-Lhudi, imma fih differenzi notevoli mit-test mażoretiku kanoniku. Hu t-test uffiċjali tal-komunità żgħira Samaritana li għadha teżisti fl-Iżrael s’issa. Pexitta Bl-aramajk, realizzata, skond it-tradizzjoni, mill-isqof tal-belt ta’ Edessa, Rabbula (miet fl-435), hu t-test uffiċjali ta’ diversi knejjes tat-tradizzjoni Sirjaka li qegħdin l-iżjed fil-Lvant tal-Qrib. Septwaġinta (jew tas-Sebgħin, jew LXX, min-numru ta’ tradutturi oriġinali). Hi il- verżjoni Griega tat-Testment il-Qadim, antika iżjed mit-Test mażoretiku stess, miktuba l-Ixandra, l-Eġittu bejn ir-IV u t-II seklu QK. L-ewwel intużat mil-Lhud tal-ilsien Grieg u wara xxerdet fost l-insara. Flimkien mat-test Grieg tat-Testment il-Ġdid, hi l-verżjoni uffiċjali tal-knejjes ortodossi. Vulgata (popolari). San Glormu fir-IV seklu qaleb għall-Latin it-test bibliku sħieħ. Il-Vulgata għal sekli sħaħ irrappreżentat it-test uffiċjali tal-Knisja u l-liturġija kattolika. Wara l-Konċilju Vatikan II, id-diversi knejjes kattoliċi nazzjonali żviluppaw u addottaw fil-kult liturġiku verżjonijiet fil-lingwi nazzjonali tagħhom. Bibbja ta’ Luteru. Il-verżjoni biblika Ġermaniża l-iżjed importanti, kellha influwenza notevoli fuq il-lingwa Ġermaniża stess. Luteru spiċċa it-TĠ fl-1522 u l-bibbja sħieħa fl-1534. Hi l-verżjoni ta’ riferiment, fit-test oriġinali jew fit-traduzzjonijiet tagħha għal ħafna knejjes protestanti. Bibbja tar-Re Ġakmu (King James Version, KJV). Hi l-Bibbja Inġliża l-iżjed importanti. Kienet ikkommissjonata mir-re Ingliż, Ġakmu I ta’ l-Ingilterra. Ippubblikata fl-1611, tirrappresenta l-verżjoni uffiċjali tal-Knisja Anglikana u ta’ ħafna knejjes protestanti anglofoni. It-Traduzzjoni tad-Dinja Ġdida tal-Kitba Mqaddsa (New World Translation of the Holy Scriptures) hi traduzzjoni magħmula mill-Kongregazzjoni Nisranija tax-Xhieda ta’ Jeħova. Bl-Inġliż dehret f’bosta volumi bejn l-1950 - 60. Wara ġiet tradotta f’diversi lingwi. L-ebda traduzzjoni biblika qatt ma rċeviet kritika daqs din. Il-Bibbja ta’ Ġerusalemm (Bible de Jérusalem), realizzata bil-Franċiż bejn l-1947 u l-1955 hi x-xogħol ta’ l-École Biblique de Jérusalem. Għandha importanza fundamentali għall-użu sistematiku tan-noti u l-introduzzjoni tal-metodu storiku-kritiku. Is-sistema kritika tagħha qiegħda f’bosta verżjonijiet f’ilsna oħrajn. Il-Bibbja TOB (abbrevjazzjoni ta’ Traduction Oecuménique de la Bible), ippubblikata bil-Franċiz fl-1975-1976, kienet magħmula minn eżeġeti kattoliċi u protestanti flimkien, appoġġata fl-aħħar minn studjużi ortodossi. Bħall-Bibbja ta’ Ġerusalemm, fiha sistema kritika utli ħafna, li tradotta qiegħda f’bosta verżjonijiet b'lingwi oħrajn. Il-Bibbja Riformata maqluba għall-Franċiż mit-teologu Louis Segond, rivista fl-1979 u ppubblikata minn Nouvelle Edition de Genève. Noti Storja tal-Bibbja bil-Malti Dawn il-fatti huma meħuda mill-artiklu L-Istorja tal-Bibbja bil-Malti ta' Paul Mizzi u hemm bżonn referenzi. 1811: Dr Cleardo Naudi, Professur tal-Kimika fl-Università ta’ Malta, bl-appoġġ taċ-Church Missionary Society ipprepara abbozz ta' l-Evanġelju skond San Ġwann. 1817: Dr Cleardo Naudi u Giuseppe Canolo ippublikaw l-Evanġelju skond San Ġwann. Dan l-Evanġelju kien ippubblikat f'żewġ kolonni maġenb xulxin, waħda t-traduzzjoni Maltija u l-oħra l-verżjoni Taljana ta' l-isqof Martini. Canolo kompla jaqleb il-bqija tat-Testment il-Ġdid u saħansitra l-Qadim imma dan qatt ma deher. 1829: L-Erba' Evanġelji u l-Atti tradotti minn Mikiel Anton Vassalli ippublikati wara mewtu. Kien dam sitt snin jaħdem fuqhom. 1847: The Society for Promoting Christian Knowledge ippubblikat it-Testment il-Ġdid sħieħ imħejji minn Michael Camilleri (1814-1903), ex-qassis Kattoliku Malti. Camilleri rreveda t-traduzzjoni ta' Vassalli (l-Evanġelji u l-Atti) u ttraduċa l-bqija tat-Testment il-Ġdid. 1850: F.Panzavecchia ippublika l-Ġenesi. 1844-1848: Richard Taylor ippublika n-narrativa tal-Passjoni ta' Kristu skond l-Erba' Evanġelji (1844), verżjoni ritmika tas-Salmi (1846), u l-Uffizzju tal-Ġimgħa Mqaddsa (1848). 1870-72: Il-British and Foreign Bible Society ippubblikat l-Evanġelji skond San Mattew u San Ġwann u l-Atti ta' l-Appostli. 1895: Ġużè Muscat Azzopardi ippubblika l-ewwel parti ta' l-Evanġelju skond San Mark u ssokta jippublika l-bqija ta' l-Evanġelji u l-Atti kull ġimgħa u wara ħariġhom f'ħames volumi: San Mattew (1895), San Mark (1915), San Luqa (1916), San Ġwann (1917), u L-Ktieb ta’ l-Appostli ta’ San Luqa (1924). Dawn kienu tradotti mill-Latin. 1926: Il-British and Foreign Bible Society ippubblikat il-Ktieb tas-Salmi ppreparat minn J.Falzon. Falzon ma ħadimx minn fuq it-test Lhudi, iżda fuq it-traduzzjoni Taljana ta' Diodati mqabbla mal-Verżjoni Awtorizzata bl-Ingliż, il-Vulgata, u t-traduzzjoni qadima Maltija ta' Camilleri. 1926-1932: Pietru Pawl Grima, Alphonse Maria Galea u Pietru Pawl Saydon qalbu Bibbja sħiħa għall-Malti u ppublikawha f'partijiet. Din it-traduzzjoni, barra l-parti ta’ Saydon kienet ibbażata fuq il-Vulgata. 1929: Il-Ġenesi kien ippublikat fl-1929 minn Pietru Pawl Saydon. Saydon, kien Professur ta' l-Iskrittura Mqaddsa, ta' l-Ebrajk u l-Grieg bibliku fl-Universita’ ta' Malta, kellu taħriġ akkademiku sħiħ fl-istudji bibliċi u suġġetti relatati fl-Istitut Pontifikali Bibliku f'Ruma u ta’ l-Ebrajk, l-Aramajk u l-Grieg. 1939-1965: G.Paris OP ippublika l-Erba' Evanġelji, l-Atti, ir-Rumani u l-ittri ta' Ġwanni u Ġakbu, imsejsin wkoll fuq il-Vulgata. 1962-1980: It-Trinitarian Bible Society l-ewwel ippublikat l-Evanġelji u l-Atti separatament, u wara, fl-1971, it-Testment il-Ġdid kollu. Din it-traduzzjoni kienet magħmula mill-Verżjoni Awtorizzata Ingliża, b'referenza ta' spiss għat-test Grieg, għall-Verżjoni Franċiża ta' Louis Segond, u għall-Verżjoni Taljana ta' Dottore Giovanni Luzzi. Zammit kien l-ewwel wieħed li ppublika l-Bibbja sħieħa bil-Malti. 1929-1990: Fl-1965 intlaħaq ftehim ma' Saydon li l-Għaqda Biblika Maltija biex tippublika l-Bibbja Maltija f'volum wieħed it-traduzzjoni tiegħu imma dan qatt ma seħħ. Is-Soċjetà tal-MUSEUM, il-werrieta tal-copyright, ippublikawlu xogħlu fi tlett volumi: it-Testment il-Ġdid fl-1977, l-ewwel volum tat-Testment il-Qadim fl-1982, u t-tieni wieħed fl-1990. {| cellpadding="0" cellspacing="0" style="background-color:transparent;" | | '' Din is-sezzjoni għandha bżonn [ referenzi].'' |} Ħoloq esterni It-traduzzjoni tal-Għaqda Biblika Maltija, L-Għaqda Biblika Maltija It-traduzzjoni tal-Għaqda Biblika Maltija, Laikos UnBoundBible – (Ingliż) Tippermetti l-paragun ta’ diversi verżjoniijiet tal-Bibbija f’ħafna lingwi. Traduzzjoni, rivista fl-1979, ta’ Louis Segond, la Nouvelle Edition de Genève - (Franċiż) . 6 Bibbji mqabblin - Sit kritiku Quattuor Evangeliorum Consonantia – Qbil bejn l-erba’ Evanġelji bil-Latin Il-Bibbja Traduzzjoni tad-Dinja l-Ġdida Bibbja Kristjaneżmu Kotba Kitbiet reliġjużi

984

https://mt.wikipedia.org/wiki/Wikipedija

Wikipedija

Il-Wikipedija hija enċiklopedija ħielsa li kulħadd jista' jimmodifika. Politika u linji gwida Proġetti tal-Wikimedia Enċiklopediji

994

https://mt.wikipedia.org/wiki/Blogg

Blogg

Il-fenomenu tal-hekk imsejħa bloggs (blogs bl-Ingliż) huwa pjuttost riċenti, fejn dan il-mezz ta' komunikazzjoni qed jiġi kkunsidrat minn ħafna bħala s-soluzzjoni għall-vojt li tħalli l-medja tradizzjonali. Il-blogg innifsu m'huwa xejn ħlief tip ta' sit f'format ta' ġurnal/djarju, fejn l-aħħar kitbiet jidhru fil-quċċata filwaqt li dawk iktar antiki jiġu arkivjati. Il-fenomenu tal-bloggs jaf l-għeruq tiegħu l-Amerika, fejn ħa spinta partikolari fl-aħħar elezzjonijiet presidenzjali Amerikani meta delegazzjoni ta' bloggers kienet mistiedna ssegwi mill-viċin l-andament tal-kampanja elettorali. Il-blogg jikkonsisti f'serje ta' kitbiet, magħrufa ahjar bħala posts, li jikteb perjodikament l-awtur. Ħafna mill-bloggs jippermettu li l-qarrejja jħallu l-kummenti tagħhom u jirreaġixxu għal dak li ntqal fil-kitba oriġinali. Hija użanza popolari ħafna wkoll li diversi kitbiet jiġu kkwotati fil-bloggs tal-qarrejja nnifishom, biex b'hekk jagħmlu l-kummentarju fil-bloggs rispettivi tagħhom minflok ma jħallu l-kumment fil-blogg fejn ġiet diskussa t-tema partikolari l-ewwel darba. Blogg ħafna drabi jinkludi wkoll lista ta' bloggs oħrajn li l-awtur iħobb jaqra (magħrufa bħala blogroll) u wkoll, generalment, xi informazzjoni dwar l-awtur nnifsu li tinstab fil-profil tiegħu. Jeżistu primarjament żewġ tipi ta' bloggs: dawk b'kontenut simili għal djarju fejn l-awtur (magħruf aħjar bħala "il-blogger") jikteb dwar ħajtu, kif ukoll dawk il-bloggs fejn l-awtur jikteb dwar temi u suġġetti partikolari, fosthom il-politika. Is-suċċess preżenti tal-bloggs jaf il-bidu tiegħu bil-furur li kien hawn internazzjonalment fl-2004 (fejn fiha l-espansjoni tal-bloggosfera kienet waħda mir-revelazzjonijiet tas-sena), għalkemm lokalment din l-isplużjoni ta' popolarita' saret notevoli aktar tard fl-ewwel ftit xhur tal-2005. Il-bloggosfera Maltija bdiet tikber bilmod il-mod hekk kif ħafna Maltin bdew joħolqu l-blogg tagħhom. Waħda mill-kawżiet ta' dan kien blogg ġdid bl-isem ta' "Wired Temples", miktub minn Robert Micallef, fejn fih l-awtur jagħmel sforz sabiex jiskopri u jikteb dwar bloggs ġodda fil-bloggosfera lokali. Hemm ħafna diskussjonijiet għaddejjin fuq l-etika u d-drittijiet tal-bloggers, li huma magħrufa li ma tantx jaħsbuha darbtejn qabel jgħidu dak li jħossu. Parzjalment, dan iseħħ minħabba l-liberta' li l-internet jippermetti, kif ukoll minħabba l-fatt li s-sid tal-blogg ikun qed jikteb liberament mill-pożizzjoni tiegħu, għall-kuntlarju tal-ġurnalisti li jkunu qegħdin jiktbu f'isem aġenzija tal-medja tradizzjonali u allura jkunu obbligati li josservaw ċertu etika. Blogger, mill-banda l-oħra, għandu l-liberta' li jaffronta kwalunkwe tema bi kliem iċ-ċittadin fit-triq, ħafna drabi mingħajr ir-restrizzjoni tal-korrettezza politika li ġurnalist għandu d-dmir li josserva. It-teknoloġija tal-bloggs imxiet ħafna 'l quddiem, u wieħed ma jridx iħalli barra teknoloġiji relatati li jimxu id f'id mal-bloggs, fosthom l-RSS. Il-fenomenu tal-bloggs qajjem ukoll kuxjenza dwar aspetti ohra tal-internet, fosthom ċertu standard ta' kumpatibbilita' bejn is-siti. Wieħed hawnhekk isemmi l-importanza tal-XHTML. Ħafna bloggs saru b'hekk il-kanvas artistiku għal xi bloggers li jehdew japplikaw il-kreattivita' tagħhom sabiex jikkreaw diżinji u formati personalizzati għall-bloggs tagħhom, billi jużaw l-imsemmija standards ġodda. Servizzi u Sistemi Siti li jipprovdu s-servizz ta' bloggs b'xejn http://www.blogger.com/ Popolari ħafna mal-bloggers lokali, dan is-servizz hu mmexxi mill-Google http://www.wordpress.com/ http://spaces.msn.com/ Servizz ta' bloggs imniedi riċentament mill-Microsoft Glussarju u referenza għal diversi sistemi u servizzi ta' bloggs Time to check: Are you using the right blogging tool? --- Revista Ġurnalistika ta' University of Southern California - (USC Annenberg Online Journalism Review) Bloggs Maltin Indiċi ta' bloggs: http://www.aboutmalta.com/INTERNET/BLOGS/ L-iktar lista komprensiva ta' bloggs li għandhom x'jaqsmu ma' Malta http://www.maltanetworkresources.com/modules/maltadir/viewcat.php?cid=147 Bloggs Maltin jew dwar Malta. Għażla ta' Bloggs bil-Malti: Xifer: Il-blogg mit-truf — Il-blogg fejn oriġinat il-kelma Maltija "blogg" għal blog bl-Ingliż Xemx, Wisq Sabiħa — Il-blogg tal-kittieb Ġużè Stagno Għażla ta' Bloggs bl-Ingliż: J'Accuse — Blogg aġġornat kuljum minn Dr Jacques René Zammit. Jittratta diversi temi politiċi, attwali u wkoll ta' nostalġija. Toni Sant — Il-blogg ta' Dr. Toni Sant li jista' jiġi kkunsidrat bħala wiehed mill-pijunieri tal-bloggs fix-xena lokali. Lost in Thought — Dan il-blogg miżmum minn Sharon Spiteri, ko-fundatriċi ta' Tabellina, inbeda f'Ottubru 2003 f'Cardiff ġewwa Wales bħala esperiment fuq l-effett li jħalli l-idea ta' qarrej anonimu/fittizju fuq il-kittieb anonimu. F'Jannar 2005 ħa l-forma preżenti fejn fil-parti l-kbira tieghu sar janalizza elementi tas-soċjeta' kontemporanja Maltija. dmax — Miktub minn Ray de Bono, dan il-blogg jittratta aħbarijiet u ġrajjiet kurrenti, u jħeġġeġ nies (kemm Maltin u barranin) b'opinjonijiet diversi sabiex jesprimu l-ideat tagħhom liberament fir-rigward tat-temi ttrattati. Blogger Templates myBlogspotTemplates MyXMLTemplates SummerTemplates Autumn Templates WinterTemplates ChristmasTemplates Kultura Internet

996

https://mt.wikipedia.org/wiki/Bloggosfera

Bloggosfera

Il-kelma bloggosfera tirreferi għall-kommunita' ta' bloggs. Minħabba n-natura tal-bloggs, hemm diversi mezzi ta' kif l-awturi jistgħu jikkomunikaw ma' xulxin, u din toħloq sens ta' kommunita'. Komunikazzjoni fil-Bloggosfera Is-sezzjoni tal-kummenti taħt kull post teżisti biex il-qarrejja jkunu jistgħu joffru l-kummenti tagħhom dwar dak il-post minflok jiktbu ittra elettronika lill-awtur. Kemm l-awtur u kemm il-qarrejja l-oħrajn jistgħu mbagħad jikkummentaw fuq il-kummenti diġa' miktubin, u b'hekk ġieli jsiru kemm diskussjonijiet u kemm argumenti fis-sezzjoni tal-kummenti. Dawn iservu mhux biss biex il-qarrejja jew bloggaturi jikkommunikaw ma' xulxin, imma wkoll ġieli jsiru jafu b'xi bloggatur ġdid għax ikun ħalla kumment x'imkien. Isir ukoll l-abbuż tal-kummenti f'diversi modi - pereżempju meta xi ħadd jikteb xi ħaġa kontroversjali u ma jiktibx ismu, jew jikteb biss biex jagħmel xi forma ta' riklam (spam), jew biss joqgħod jgħajjar. Wieħed jista’ ukoll jikkummenta fuq blogg ieħor billi jikteb fil-blogg tiegħu stess. Dan ukoll iservi bħala riklam għall-blogg l-ieħor u jgħin ikabbar in-nisġa tal-bloggosfera. Ħafna drabi, jekk bloggatur jieħu pjaċir jaqra blogg ieħor, hu jpoġġi ħolqa permanenti fuq il-blogg tiegħu (fis-sezzjonali msejħa blogroll) ħalli min jaqra tiegħu jsir jaf bl-ieħor. Hemm l-użanza ta' ħolqa reċiproka meta wieħed isir jaf li hemm xi ħadd jagħmel ħolqa għal miegħu. Il-Bloggosfera Maltija Fil-bloggosfera Maltija nsibu diversi tipi ta' nies li jkollhom xi konnessjoni ma' Malta. Jeżistu ċerti distinzzjonijiet: jekk huma Maltin jew le, jekk jgħixu Malta jew le, u jekk jiktbu bil-Malti jew le. Tista' ukoll tħares lejn jekk jiktbu dwar Malta u l-politika, jew b'mod iktar personali. Bħalissa fil-bloggosfera Maltija, minbarra Maltin jgħixu Malta, insibu diversi Maltin li bħalissa joqogħdu pajjiżi oħrajn fl-Ewropa, xi barranin li huma studenti jistudjaw l-Universita', u dan l-aħħar ukoll barranin li ma joqogħdux Malta iżda għandhom konnessjonijiet magħha u għalhekk jiktbu dwarha. Il-kitba bil-Malti fil-bloggs għandha tiffaċċja xi problemi; l-ikbar tnejn huma l-użu ta' ittri Maltin (Ċ,ċ,Ġ,ġ,Ħ,ħ,Ż,ż) u l-użu ta' kliem tekniċi li għandhom x'jaqsmu mat-teknoloġija tal-bloggs. Is-soltu meta wieħed jikteb bil-Malti fuq kompjuter, juża Word processor b'karattri Maltin, imma l-kitba ta' bloggs is-soltu jsir direttament ġo navigatur tal-internet, fejn m'hemmx għażla ta' karattri. Barra minn hekk, jekk blogger juża l-karattri Maltin fuq il-blogg tiegħu, dan ser jidher sew biss fuq kompjuters li ukoll għandhom il-karattri Maltin. Hemm min jevita din problema billi juża ittri Ingliżi biss (C,c,G,g,H,h,Z,z). Permezz tat-tastiera Maltija (tgħallem kif tinstallaha), wieħed jista' jikteb b'karattri Maltin b'mod faċli, u l-karattri li jiġu użati huma tal-Unicode li għalhekk ser jidhru kif suppost fuq kwalunkwe kompjuter. Din is-soluzzjoni taħdem biss fuq Windows biss, u bloggers li jużaw sistemi operattivi differenti jkollom jsibu metodi oħrajn biex idaħħlu l-karattri Maltin. Jistgħu jdaħħluhom wieħed wieħed billi jikkupjawhom mill-character map, jew jistgħu jużaw scripts bħal dan li hemm fis-sit linux.org.mt. Għat-tieni problema, tal-użu ta' kliem tekniku, il-blogger jista' juża kliem Ingliż bħal website, blog, Internet, u forsi jagħmilhom kursivi peress li mhumiex bil-Malti. Inkella jkollu jista' juża l-ekwivalenti bil-Malti ("website" tiġi "sit tal-web", "blog" tiġi "blogg", "Net" tiġi "Xibka"). Jekk bloggers oħrajn jaqblu ma’ xi ħaġa li jivvinta wieħed, jaddottawha huma wkoll (per eżempju Mark Vella beda juża l-kelma "blogg", li issa saret aċċettata u użata fil-bloggosfera Maltija). L-effetti soċjali ta' bloggs Maltin Il-bloggosfera Maltija qiegħda tipprovdi diversi benefiċċji lil min isegwiha, per eżempju ġieli tagħti u tifrex aħbarijiet qabel il-gazzetti, tipprovdi post għall-kittieba sabiex juru u jaqsmu x-xogħol tagħhom, tlaqqa' nies minn oqsma differenti tal-ħajja li s-soltu ma kienx hemm ċans isiru jafu 'l xulxin, u ġieli tiffunzjona bħala forum għal diskussjonijiet dwar il-qagħda ta' Malta. Ħoloq esterni Artiklu fuq il-kobor tal-Bloggosfera Bloggs Terminoloġija tal-internet

999

https://mt.wikipedia.org/wiki/Bandiera%20ta%27%20Malta

Bandiera ta' Malta

Skont il-kostituzzjoni ta' Malta, il-bandiera nazzjonali għandha żewg strixxi weqfin u ndaqs, bl-istrixxa tan-naħa tax-xellug tkun bajda, filwaqt li l-oħra ħamra. Fil-kantuniera ta' fuq fin-naħa tax-xellug tal-bandiera hemm il-George Cross b'bordura ħamra, li jirrappreżenta l-unur li ngħata lill-poplu Malti mir-Re Ġorġ VI tal-Ingilterra fil-15 ta' April, 1942 għall-qlubija li wera fit-Tieni Gwerra Dinjija. Il-wisa' tal-bandiera għandha tkun darba u nofs daqs it-tul tagħha. L-Emblema ta' Malta hija bbażata fuq il-bandiera. Oriġini tal-bandiera Maltija Għalkemm l-oriġini tal-bandiera Maltija m'humiex aċċertati, ħafna jsostnu li l-ilwien abjad u aħmar bdew jintużaw minn żmien il-ħakma tal-Konti Ruġġieru I ta' Sqallija, li ħa l-gżejjer minn taħt l-Għarab fl-1090. Aqra: Il-Bandiera ta' Malta - Bejn leġġendi u fatti: https://kliemustorja.com/2021/01/08/il-bandiera-maltija-bejn-leggendi-u-fatti/ Referenzi http://www.legal-malta.com/law/constitution.htm Il-kostituzzjoni ta' Malta (bl-Ingliż) http://www.doi.gov.mt/EN/state/symbols.asp Artiklu mingħand id-Dipartiment ta' l-Informazzjoni tal-Gvern ta' Malta dwar l-użu ta' diversi bnadar u simboli Maltin. Malta Malta

1004

https://mt.wikipedia.org/wiki/L-Innu%20Malti

L-Innu Malti

L-Innu Malti huwa l-innu nazzjonali ta' Malta. Inkiteb bħala forma ta' talba lil Alla. Dan l-innu ġie kompost mill-Mro. Robert Samut bil-lirika toħroġ mill-pinna tal-Poeta Nazzjonali Malti Dun Karm Psaila. Storja Minn nofs is-seklu dsatax sas-snin tletin, Malta kienet għaddejja minn bidla fuq il-lat patrijottiku, b'ħafna ħassieba jħossu li Malta għandha jkollha l-innu nazzjonali tagħha. Fl-1850, Ġan Anton Vassallo kkompona Innu Lil Malta, li kien jintuża f'diversi manifestazzjonijiet u laqgħat politiċi Maltin. Fl-1922, il-Professur Mro. Robert Samut ikkompona melodija qasira. Sena wara, Dr. A.V. Laferla, kap tal-iskejjel primarji f'Malta, ġietu f'idejh din il-kompożizzjoni hekk kif hu xtaq li jkollu innu li jista' jiġi kantat mill-istudenti fl-iskejjel Maltin. Laferla staqsa lil Dun Karm Psaila biex jikteb il-kliem li jkun jista' jaqbel mal-melodija ta' Samut. Dun Karm Psaila kien magħruf għall-ħsibijiet reliġjużi u patrijottiċi li kien jikteb fil-poeżiji tiegħu, u fil-versi li kiteb ma naqasx li jdaħħal dawn l-elementi. L-innu kien diġà beda jindaq f'Diċembru tal-1922, ħafna drabi fl-iskejjel tal-istat. L-ewwel darba li nstama' fil-pubbliku kien fis-27 ta' Diċembru 1922 u darb'oħra fis-6 ta' Jannar 1923, waqt żewġ kunċerti fit-Teatru Manoel. Madanakollu, matul dawn iż-żewġ dehriet, tbiddlu xi versi mill-ewwel stanza. Din irrabjat lil Dun Karm, li pprotesta għal din permezz ta' artiklu f'gazzetta lokali. Minn dakinhar 'il quddiem l-ebda kelma ma nbidlet. Fit-8 ta' Frar 1929, żewġ kunċerti oħra saru fit-Teatru Manoel bil-parteċipazzjoni ta' tfal minn Tas-Sliema li kantaw il-versi oriġinali ta' Dun Karm. L-innu ndaqq mid-Duke of Edinburgh's Band tal-Birgu. Fit-22 ta' Frar 1941, il-gvern Malti ddikjara l-innu bħala l-innu uffiċjali ta' Malta. Il-Kostituzzjoni tal-Indipendenza tal-1964 ikkonfermatu bħala l-Innu Nazzjonali ta' Malta, li llum jirrappreżenta wieħed mis-simboli tal-identità Maltija. Ġrajja interessanti seħħet fil-25 ta' Marzu 1945, waqt logħba futbol bejn Malta XI u t-tim Jugoslav ta' Hajduks li ntlagħbet fil-grawnd tal-Gżira. F'dak iż-żmiem, Malta kienet għadha taħt l-Ingliżi, u l-Gvernatur Brittaniku kien preżenti. Qabel il-logħba, il-banda daqqet l-innu tal-Jugoslavja, u wara l-innu tal-Gran Brittanja, minħabba li Malta kienet għadha stat kolonjali. Hekk kif il-gvernatur kien se jpoġġi, in-nies kollha qamu u bdew ikantaw l-Innu Malti. Il-Gvernatur, minkejja li kien imbarazzat, baqa' bilwieqfa sal-aħħar tal-innu. L-Innu jindaqq kuljum fuq il-mezzi tax-xandir, u anki waqt il-qadi uffiċjali tal-President ta' Malta, tal-Prim Ministru ta' Malta, u dawk tal-personaġġi statali oħra. Fl-iskejjel u waqt attivitajiet nazzjonali importanti, l-Innu Malti jindaqq ukoll. Kliem Lil din l-art ħelwa, l-Omm li tatna isimha, Ħares, Mulej, kif dejjem Int ħarist: Ftakar li lilha bl-oħla dawl libbist. Agħti, kbir Alla, id-dehen lil min jaħkimha, Rodd il-ħniena lis-sid, saħħa 'l-ħaddiem: Seddaq il-għaqda fil-Maltin u s-sliem. Verżjoni Ingliża Guard her, O Lord, as ever Thou hast guarded! This Motherland so dear whose name we bear! Keep her in mind, whom Thou hast made so fair! May he who rules, for wisdom be regarded! In master mercy, strength in man increase! Confirm us all, in unity and peace! Ħoloq esterni Artiklu dwar l-Innu Malti mid-Dipartiment tal-Informazzjoni Isma' L-Innu Malti Kostituzzjoni ta' Malta Malta Malta

1009

https://mt.wikipedia.org/wiki/Nies%20prominenti%20Maltin

Nies prominenti Maltin

Din hija lista parzjali ta' nies famużi jew magħrufa ta' nazzjonalità Maltija li tinkludi nies li ma kinux imwielda, jew li ma kinux jew mhumiex ibbażati f'Malta imma huma jew ta' nazzjonalità Maltija jew ta' dixxendenza Maltija. Atturi, produtturi u diretturi tal-films Joseph Calleia (1897–1975) — attur li qatta' l-karriera tiegħu ikanta kullimkien Johnny Navarro (1912–1997) — attur u komiku Charles Clews (1919–2009) — attur u komiku Charles Thake (1927–2018) — attur Vitorin Galea (1929–1996) — attriċi Cecil Satariano (1930–1996) — produttur u direttur ta' diversi films Josie Coppini (1933–1998) — attur Lino Grech (1930–2013) — attur u direttur Ġemma Portelli (1932–2008) — attriċi Mario Philip Azzopardi (1950–) — direttur ċinematografiku u televiżiv, u attur Mario Micallef — attur Kittieba Mario Azzopardi (1944-) — poeta, kittieb, u direttur teatrali Ġan Anton Vassallo (1817-1868) — poeta Manwel Dimech (1860-1921) — poeta u ġurnalist Alfons Maria Galea (1861-1941) — filantropu, senatur u kittieb Dun Karm Psaila (1871–1961) — poeta nazzjonali, awtur ta' L-Innu Malti Rużar Briffa (1906–1963) — poeta Karmenu Vassallo (1913–1987) — poeta Anton Buttigieg (1912–1983) — poeta u President Pietru Pawl Saydon — (1895-1971) kittieb u traduttur Ninu Cremona (1880-1972) — kittieb u riċerkatur Anastasju Cuschieri (1876–1962) — poeta Dun Frans Camilleri (1919-1990) — poeta Ġużè Aquilina (1911-1997) — rumanzier u riċerkatur Ġużè Delia (1900-1980) — poeta tal-leġġendi Mary Meilak (1905-1975) — poetessa Ġorġ Pisani (1909-1999) — poeta Ġorġ Zammit (1908-1990) — poeta Patri Marjanu Vella (1927-1988) — poeta Kilin (Mikiel Spiteri) (1917-2008) — kittieb Herbert Ganado (1906-1979) — kittieb u ġurnalist Ġużè Bonnici (1907–1940) — rumanzier u kofundatur tal- Għaqda tal-Malti – Università Ġużè Ellul Mercer (1897-1961) — rumanzier, ġurnalist, u Viċi Prim Ministru Francis Ebejer (1925–1993) — drammaturgu u rumanzier Ġorġ Borg (1946-) — poeta Oliver Friggieri (1947-) — poeta, rumanzier, kritiku letterarju Joe Friggieri (1946-) — kittieb, drammaturgu, u filosfu Achille Mizzi (1939-) — poeta Alfred Sant (1948-) — drammaturgu u rumanzier Lino Spiteri (1938-2014) — kittieb, ekonomista, u Ministru Frans Sammut (1945-) — rumanzier, lingwista, storiku Victor Fenech (1935-) — poeta u kittieb Pawlu Aquilina (1928–2009) — poeta Adrian Grima (1968-) — poeta, kittieb, u riċerkatur Trevor Żahra (1947-) — kittieb Carmel G. Cauchi (1944-) — awtur l-iktar ta' kotba tat-tfal Maria Grech Ganado (1943-) — poetessa Emmanuel George Cefai (1955-) — poeta u filosofu Karmenu Mallia (1929-) — poeta, rumanzier, dramaturgu, traduttur, esperantist. Kompożituri, kantanti, għannejja u mużiċisti Girolamo Abos (1715–1760) — kompożitur Giuseppe Abos (1708–1776) — kompożitur Michelangelo Vella (1710 – 1792) kompożitur, organista u pedagogu Francesco Azzopardi (1748 – 1809) kompożitur, teoriku tal-mużika u organista Nicolò Isouard (1775–1818) — kompożitur Paolo Nani Antonio Nani Charles Camilleri (1931–2009) — kompożitur Carmelo Pace (1906-1993) - kompożitur Brian Schembri - Direttur tal-Orkestra Dion Buhagiar - Direttur tal-Orkestra Paul Abela - kompożitur Oreste Chircop — tenur Joseph Calleja - tenur Pawlu Asciak (1923– ) — attur Lydia Calleja - sopran Antoinette Miggiani (1937- ) - sopran Oscar Lucas (1921-1996) - klarinettista/kantant ta' zmien il-Premier Edwin Galea - kantant/tenur The Tramps - band Sammy Bartolo tal-band New Cuorey - band Ivan Grech tal-band Wintermoods - band Mary Spiteri — kantanta Mary Rose Mallia - kantanta u attriċi Renato Micallef — kantant Bayzo — kantant Enzo Gusman - kantawtur Tony Camilleri — kantant David Azzopardi - kantawtur Chiara (1976- ) — kantanta Paul Giordimaina — kantant Freddie Portelli (1946– ) — kantant Walter Micallef - kantawtur Ira Losco (1981– ) — kantanta Kevin Borg — kantant Frans Baldacchino "Il-Budaj" (1943–2006) — għannej Mikiel Abela "Il-Bambinu" (1920-1991) — għannej Fredu Abela "Il-Bamboċċu" (1944-2003) — għannej Periti Ġlormu Cassar Lorenzo Gafà (1638-1703) – arkitett fuq stil barokk Richard England Politiċi Dun Mikiel Xerri – eroj ta' Malta Gaetano Mannarino – eroj ta' Malta Mikiel Anton Vassalli (1764-1829) - riformatur soċjali Manwel Dimech (1860-1921) - riformatur soċjali Fortunato Mizzi (1844- 1905) - fundatur tal-Partito Anti-Riformista William Savona - l-ewwel mexxej tal-Partit Laburista Sir Anthony Mamo (1909–2008) — l-ewwel president tar-Repubblika Maltija Anton Buttigieg (1912–1983) — President u Deputat Priministru Agatha Barbara (1923–2002) — President u Ministru Pawlu Xuereb (1923-1994) - Aġent President u Ministru Ċensu Tabone (1913–2012) — President u Ministru Ugo Mifsud Bonnici (1932– ) — President u Ministru Guido de Marco (1931–2010) — President u Viċi-Priministru Eddie Fenech Adami (1934– ) — President u Prim Ministru George Abela (1948- ) - President u Deputat Mexxej tal-Partit Laburista Lord Gerald Srickland - Prim Ministru Nerik Mizzi - Prim Ministru Ġorġ Borg Olivier (1911–1980) — Prim Ministru Francesco Buhagiar (1876–1934) — Prim Ministru Lawrence Gonzi (1953– ) — Prim Ministru Sir Paul Boffa (1890–1962) — Prim Ministru Dom Mintoff (1916-2012 ) — Prim Ministru Karmenu Mifsud Bonnici (1932– ) — Prim Ministru Alfred Sant (1948– ) — Prim Ministru Joseph Muscat (1974- ) - Prim Ministru Lino Spiteri (1938- )- Ministru Mabel Strickland - Kap tal-Partit Kostituzzjonali u Membru Parlamentari Francesco Masini (1894–1964) — Fundatur tal-Partit Għawdxi u Membru Parlamentari Ġużè Bonnici (1907–1940) — membru fl-Eżekuttiv tal-Partit Laburista tal-bidu Ġużè Ellul Mercer (1897-1961) - Ministru u Deputat Mexxej tal-Partit Laburista Joe Borg (1952– ) — Ministru u Kummissarju Ewropew Reggie Miller (1898–1970) — Fundatur tal-General Workers' Union Imħallfin u Avukati Sir Adrian Dingli Sir Arturo Mercieca Sir Anthony Mamo John J. Cremona Hugh Harding Giuseppe Mifsud Bonnici Joseph Said Pullicino Noel Arrigo Ġużè Flores Carmel Agius Giovanni Bonello Joseph A, Filletti Reliġjużi San Ġorġ Preca – L-ewwel qaddis Malti u fundatur tas-Soċjetà MUSEUM Beatu Nazju Falzon Beata Maria Adeodata Pisani L-Arċisqof Mikiel Gonzi L-Arċisqof Ġużeppi Mercieca L-Arċisqof Pawlu Cremona L-Isqof Emanuel Galea L-Isqof Emanuel Gerada Mons. Ġużeppi De Piro – Fundatur tas-Soċjetà Missjunarja ta' San Pawl Karmni Grima Frenċ tal-Għarb Dun Alfred Gatt Patri Feliċjan Bilocca Ewġenju Borg Mons. Victor Grech Patri Mark Montebello Studjużi Sir Temi Zammit (1864–1935) — arkeologu, li flimkien ma' Sir David Bruce skopra l-marda tad-deni irqiq (brucellosis) Patri Manwel Magri Pietru Pawl Saydon - (1895-1971) lingwista, bibblista, traduttur tal-Bibbja Erin Serracino Inglott Peter Serracino Inglott Arvid Pardo (1914-1999) Edward De Bono (1933- ) Godfrey Wettinger Patri Mikiel Fsadni Henry Frendo (1948- ) Ġużè Aquilina (1911-1997) Ġużè Cassar Pullicino - studjuż tal-folklor Ġorġ Mifsud Chircop‎ (1951-2007) - studjuż tal-folklor Sir Alfred Cuschieri Ġann Piet Franġisk De Soldanis (1712-1770) Skulturi u pitturi Anton Agius (1933-2008) - skultur Giuseppe Calì (1846-1930) – pittur Antonio Sciortino (1879-1947) - skultur Alfred Chircop (1932- ) – pittur George Fenech (1926-) – pittur Francesco Maltese (1610-1670) Melchiorre Gafà (1636-1667) Joe Ferrante (1951- ) Sportivi Tony Nicholl - plejer tal-futbol Alex Borg (1969– ) — plejer tal-isnuker, rebbieħ għal darbtejn tal-Kampjonat Ewropej tal-isnuker Tony Drago (1965– ) — plejer tal-isnuker, rebbieħ tal-World Pool Masters Francesca Vincenti (1965- ) - Windsurfing. L-aqwa reprezentanta fil-kategorija tan-nisa fl'ibburdjar f'Malta. Rebhet diversi titoli internazzjonli u lokali Pawlu Mifsud – plejer tal-isnuker, rebbieħ tal-Worlds Amateur Billiards fl-1979 Carmel Busuttil (1964– ) — plejer tal-futbol, l-aqwa skorer mat-tim nazzjonali Malti Michael Mifsud (1981– ) — plejer tal-futbol, li għamel isem għalih f'diversi pajjiżi, fosthom fin-Norveġja u prinċiparjament fl-Ingilterra Gilbert Agius (1874– ) — plejer tal-futbol Stefan Sultana (1968– ) — l-aqwa skorer ta' kull żmien fil-kampjonat tal-futbol Malti Marcon Bezzina (1985– ) – ġudoka Aaron Ciantar (1981– ) — ċampjin mondjali għal darbtejn tal-Powerboat P1 Trejdunjonisti Reggie Miller (1898–1970) — fundatur tal-General Workers Union Anġlu Fenech Walter Zahra (ko-fundatur tas-CMTU) Oħrajn Lino Cassar - ġurnalista Ġorġ Mallia - kartunista Ġan Franġisk Abela - storiku Referenzi Ħoloq esterni Nies Maltin

1021

https://mt.wikipedia.org/wiki/Lira%20Maltija

Lira Maltija

Il-Lira Maltija kienet il-munita uffiċjali ta' Malta sal-31 ta' Diċembru 2007. Sa l-aħħar tas-snin sittin, din il-munita kienet magħrufa bħala Maltese Pound u kienet pari mal-Lira Sterlina Ingliża; kienet valutata bejn wieħed u ieħor £1.60 sterlini. Il-Lira Maltija hija maqsuma f'100 ċenteżmu u magħrufa bis-simbolu Lm. Bħala muniti fil-flus Maltin insibu: Ċenteżmu (1ċ): li juri l-Ballotra 2 ċenteżmi (2ċ): li turi fergħa mis-Siġra taż-Żebbuġ 5 ċenteżmi (5ċ): li turi Qabru 10 ċenteżmi (10ċ): li turi Lampuka 25 ċenteżmu (25ċ): li turi fjura tipika Maltija 50 ċenteżmu (Nofs Lira) (50ċ): li turi l-Widnet il-Baħar Lira (Lm1): li turi l-Merill Insibu wkoll il-karti li għandhom valur ta'; Żewġ Liri (Lm2) Ħames Liri (Lm5) Għaxar Liri (Lm10) Għoxrin Lira (Lm20) Mill-1 ta' Jannar 2008 il-Lira Maltija (Lm) ma baqgħatx tintuża u minflok ġiet addottata l-Ewro. Valuti tal-Ewropa

1023

https://mt.wikipedia.org/wiki/Air%20Malta

Air Malta

Air Malta hija l-linja nazzjonali tal-ajru ta' Malta. Kodiċi Kodiċi IATA: KM Kodiċi ICAO: AMC Callsign: Air Malta Storja L-Air Malta twaqqfet fil-21 ta' Marzu, 1973 wara li ġiet iffurmata minn riżoluzzjoni fil-Kamra tad-Deputati, u saret kumpanija fit-30 tax-xahar. Fid-29 tal-istess xahar, din il-linja tal-ajru ġiet provduta ċertifikat li forniha bi drittijiet biex topera fuq servizzi internazzjonali minn Malta. Dan iċ-ċertifikat ġie ffirmat mill-Prim Ministru, bil-patt u l-kundizzjoni li l-Air Malta tobdi ċerti regoli imposti minnu. L-Air Malta bdiet topera fl-1 ta' April, 1974, b'żewġ Boeing 720 mikrija, b'titjiriet lejn Ruma, Tripli, Londra, Manchester, Frankfurt, u Pariġi mill-Ajruport ta' Malta. Fl-1982 l-Air Malta ffirmat kuntratt ta' xiri mal-kumpanija Boeing biex b'hekk din il-kumpanija tal-ajruplani mill-Amerika ta' Fuq forniet tliet mudelli Boeing 737 lill-Air Malta. Dawn kienu fil-fatt l-ewwel ajruplani ġodda li kellha l-Air Malta, u tlestew lejn il-bidu tal-1983. Fl-1986 l-Air Malta ordnat żewġ Boeing 737 ġodda, u fl-1987, ordnat l-ewwel Airbus A320 filwaqt li biegħet iż-żewġ Boeing 720 li kellha fil-flotta. Fl-1989, l-Air Malta xtrat Airbus A320 ieħor, u iktar tard fl-1992 ordnat żewġ Boeing 737 oħra. Dik is-sena ġew ordnati wkoll erba' Avro RJ-70 biex ikunu jistgħu jintużaw f'rotot minn Malta għal Katanja, għall-Ajruport Internazzjonali ta' Palermo u għal destinazzjonijiet ġodda bħal Tuneż u Monastir (it-tnejn fit-Tuneżija). Wara l-ftuħ tal-Ajruport Internazzjonali ta' Malta fl-1992, l-Air Malta ħolqot il-"CargoSystems" li tikkonsisti f'servizzi li jinkludu trasport bl-ajru ta' merkanzija fuq ajruplani tal-Air Malta. Għal dan il-għan, fl-1994 l-Air Malta inawgurat ċentru apposta fl-ajruport. Fl-aħħar tal-2010, inbeda proċess ta' restructuring fl-Air Malta, għax bdiet tagħmel it-telf u hemm biża li tfalli. Ir-riżultat tal-proċess għandu ikun imħabbar lejn l-aħħar ta' Jannar 2011. Jista' jkun ikollhom jitnaqqasu xi ajruplani u anke xi ħaddiema, biex il-kumpannija tiġi profittabbli. Minkejja kollox, wieħed ma għandux inaqqas mill-importanza ta' linja tal-ajru nazzjonali għal-gżira bħal Malta. Servizzi Fix-xitwa tal-2004/05, l-Air Malta operat f'iktar minn 45 destinazzjoni lejn l-Ewropa, l-Afrika ta' Fuq u l-Lvant Nofsani. Fi Frar 2005, l-Air Malta ħabbret żieda fid-destinazzjonijiet lejn l-Ingilterra (Cardiff, East Midlands, Bristol, u Newcastle) u Franza (Nantes, u Toulouse). Flotta Il-flotta tal-Air Malta tikkonsisti f'dawn l-inġenji tal-ajru: (2008): 6 Airbus A319 (9H- AEG/H/J/L/M/N) G,H huma tal-verżjoni 'high-gross weight' b'MTOW massima ta' 73,500 kgs (Normali 70,000 kgs) 6 Airbus A320 (9H- AEF/I/K/O/P/Q) F,I u K huma tal-verżjoni 'high-gross weight' b'MTOW massima ta' 77,000kgs (Normali 75,500 kgs) Ħoloq esterni Air Malta Air Malta (EN) Dettalji dwar il-flotta ta' l-Air Malta Opinjonijiet tal-passiġġieri dwar l-Air Malta Kumpaniji ta' Malta Assoċjazzjoni tal-kumpaniji tal-ajru Ewropej

1025

https://mt.wikipedia.org/wiki/Dom%20Mintoff

Dom Mintoff

Il-Perit Duminku Mintoff, magħruf aħjar bħala Dom Mintoff (twieled fis-6 ta' Awwissu 1916 – miet fl-20 ta' Awwissu 2012) kien politiku Malti, li serva ta' Prim Ministru ta' Malta għal erba' leġiżlaturi. Huwa kien l-iktar Prim Ministru Malti li dam fil-kariga, 16-il sena. Bejn l-1949 u l-1984 huwa kien il-mexxej tal-Partit Laburista, l-iktar mexxej li dam fil-kariga – 35 sena. B'kollox serva għal 47 sena bħala deputat fil-Parlament Malti bejn l-1945 u l-1998. Mill-1945 sal-1996 Duminku Mintoff kien elett erbatax-il darba f'kull elezzjoni li saret. Dom Mintoff jibqa' msemmi bħala figura kontroversjali lokalment u internazzjonalment, maħbub minn ħafna u kkritikat minn oħrajn. Jibqa' mfakkar għal kwalitajiet tiegħu fit-tmexxija tal-pajjiż kif ukoll bħala oratur. Il-politika prinċipali tiegħu kienet waħda bbażata fuq it-tixtrid tal-ġid komuni fis-soċjetà. Mintoff kien jemmen li dan il-ġid seta' jitkattar bis-saħħa ta' ekonomija b'saħħitha bbażata fuq il-manifattura u l-esportazzjoni tal-istess prodotti mmanifatturati. Fl-istess ħin Mintoff kien imexxi l-ekonomija tal-pajjiż fuq livell ta' protezzjoniżmu tal-prodotti lokali. Tfulija Mintoff kien bin Wenzu u Concetta imwielda Farrugia, u kien it-tielet wild fost disa' aħwa, u l-ikbar wieħed mis-subien. Missieru kien jaħdem mar-Royal Navy Ingliża. Wenzu aktar tard kien jaħdem ta' kok fil-Berġa ta' Kastilja, li dak iż-żmien kienet l-kwartier ġenerali tal-Militar Ingliż f'Malta. Mintoff twieled id-dar, fi Triq l-irlandiżi / Irish Street, Bormla, f'ambjent fqir, sempliċi, iffullat u storbjuż. Iktar tard il-familja Mintoff marret toqgħod f'dar oħra Bormla qrib St. Helen's Gate. Tgħammed fil-knisja Kolleġġjata tal-Kunċizzjoni ta' Bormla. Ingħata l-isem Duminku għax ommu wara li kellha żewġt ibniet xtaqet tifel u kienet għamlet wegħda ma' San Duminku. Meta twieled Mintoff kien il-jum li fih kienet mfakkra l-mewt ta' dan il-qaddis. Studji Mintoff ħa l-edukazzjoni tiegħu, l-ewwel fl-iskola tan-nuna f'Bormla, u wara għand il-Freres fil-Kottonera, is-Seminarju tal-Furjana, u fil-Liċeo tal-Belt u ggradwa mill-Università ta' Malta fl-1937 fil-B.Sc. Sentejn wara, fl-1939 iggradwa bħala Perit (B.E. & A. & C.E.). Fuq dak iż-żmien ta' student fl-Università ta' Malta, Mintoff jirrakkonta inċident partikulari: Fl-istess sena, Mintoff rebaħ borża ta' studju mill-Fondazzjoni Sir Cecil Rhodes biex isiefer l-Ingilterra biex ikompli l-istudji tiegħu fl-Università ta' Oxford. Matul il-vjaġġ, waqt il-wafa tiegħu f'Napli irċieva telegramma li kienet tgħid li biex jidħol fl-Università ta' Oxford ried ikollu ċertifikat li jikkonferma li kien fi stat ta' 'saħħa tajba u għalhekk mar ifittex tabib. Sab lit-tabib Giuseppe Moscati (dan fl-1987 kien ġie ddikjarat qaddis) li ħariġlu ċertifikat mingħajr ma żammlu flus; minflok qallu, "Mur u agħmel il-ġid." Fl-1941 ġab l-M.A. fix-xjenzi u inġinerija. Huwa pprattika l-professjoni tiegħu l-Ingilterra sal-1943. L-istudji tiegħu fl-Ingilterra .................... .................... ................... Il-ħsibijiet ideoloġiċi ta' Mintoff .................... .................... Bidu tal-Karriera Politika Mintoff kien daħal l-ewwel darba fix-xena politika fl-1935. Kien mogħti l-kariga ta' Assistent Segretarju tal-Każin tal-Partit Laburista ta' Bormla, iżda fl-1937 kellu jirreżenja biex ikun jista' jkompli l-istudji tiegħu barra minn Malta. Ta' 23 sena, Mintoff kien diġà jikteb fl-istampa lokali dwar ideat ġodda għall-politika Maltija. F'artiklu li kien deher fil-ġurnal Daily Malta Chronicle Mintoff kiteb: (tr. Malti: Malta għandha bżonn ta' membri ġodda b'ideat godda li jkunu jistgħu jgħaqqdu l-elementi progressivi kollha u tbiddel is-sistema soċjali medjevali f'sistema li tkun l-għira tal-bqija tad-dinja) Lura mill-Ingilterra Mar-ritorn tiegħu mill-Ingilterra fl-1944, Mintoff reġa' nħatar Segretarju Ġenerali tal-Partit Laburista, iżda wara xi żmien irriżenja minn din il-kariga wara li ġie elett bħala Deputat Mexxej tal-Partit. Fl-istess żmien Mintoff kien iltaqa' ma' Umberto Calosso, professur li kien jgħallem is-St Edwards, ideologu Soċjalista u anti-faxxista li spiċċa eżijat hawn Malta fi żmien Mussolini. li kien jgħix Bormla. Calosso kien iġġieled fil-Gwerra Ċivili Spanjola (1936 - 1949). Kif din intemmet Calosso kien ġie Malta u beda jgħallem fil-Kulleġġ ta' St Edwards. Wara xi żmien Calosso kien ħa ċ-ċittadinanza Ingliża. Bħala ideologu Soċjalist, Calosso kien wieħed minn dawk li influwenzaw lil Mintoff lejn dan it-twemmin politiku waqt il-ħafna diskursati li kien ikollhom bejniethom.. Kien fit-23 ta' Settembru, tal-1945, li Mintoff tkellem għall-ewwel darba fil-meeting li kien sar f'Bormla fil-kampanja elettorali għall-Kunsill tal-Gvern. Fl-elezzjoni ta' Novembru 1945, li għaliha vvutaw bejn wieħed u ieħor 31% biss tal-votanti eliġibbli, il-Partit Laburista ġab il-maġġoranza ta' siġġijiet, b'kollox 9 minn 10. Mintoff ikkontesta b'suċċess din l-elezzjoni u ġie elett flimkien ma' Pawlu Boffa (il-Kap tal-Partit Laburista li ġie wkoll maħtur Kap tal-Kunsill), Robert Bencini, Ġużè Cassar, Turu Colombo, Godwin Ganado, Anthony Schembri Adami, John Raimondo u Karmenu Vassallo għall-Partit Laburista. Fuq insistenza ta' Pawlu Boffa mal-Gvernatur Ingliż, il-kap tal-Partit Laburista, Mintoff sar membru tal-Kunsill Eżekuttiv fl-1 ta' Awwissu, 1946. Fit-12 ta' Settembru, id-disa' membri tal-Partit Laburista irriżenjaw bħala sinjal ta' protesta kontra is-sensji li ngħataw lill-ħaddiema tat-tarzna, kif ukoll kontra l-fatt li membri eletti Maltin fil-Kunsill tal-Gvern tnaqqrilhom ħafna mill-poter, kif kienet tiddetta l-kostituzzjoni mfassla ta' dak i-żmien. (Macdonald Constitution. Din il-kostituzzjoni kienet tħalli lill-għaxaar membri magħżula mill-poplu u tmien membri uffiċjali, tnejn nominati mill-Gvernatur. B'dan il-mod il-membri eletti kienu f'minoranza. Il-Gvernatur kellu l-poter tal-veto. Din is-sitwazzjoni kienet baqgħet hekk sakemm kienet qed titfassal kostituzzjoni aktar demokratika li kienet tħalli li jerġa' jkun stabilit is-Self Government bħal ma kien inħoloq fl-1921. Fl-10 ta' Settembru, 1947, C.R.F. Douglas, il-Gvernatur u l-Kap-Kmandant (Commander-in-Chief) ta' Malta, iddikjara pubblikament li l-kostituzzjoni proposta u maqbula bejn il-partiti kienet ser tidħol fis-seħħ fit-22 ta' Settembru, 1947. F'din il-kostituzzjoni, is-Senat ġie abolit u minnflok inħoloq korp leġiżlattiv ta' 40 membru elett mill-poplu. Permezz ta' din il-kostituzzjoni, kien tneħħa s-Senat u minflok ġiet stabbilita kamra waħda, l-Assemblea Leġislattiva. F'din il-kostituzzjoni l-ġdida iddd-ritt tal-vot issa kien għal dawk kollha 'l fuq minn 21 sena, kemm nisa kif ukoll irġiel. Ħaġa oħra ġdida kienet li issa n-nisa setgħu anki jikkontestatw l-elezzjoni biex issiru membri parlamentari. 1947-49: Il-Gvern Laburista ta' Boffa - Mintoff Deputat Prim Ministru F'Ottubru 1947, il-Partit Laburista mmexxi minn Pawlu Boffa kiseb rebħa kbira elettorali meta ġab 63,145 vot u tella' 24 Deputat fl-Assemblea Leġislattiva. Il-Partit Nazzjonalista ġab 19,401 vot u tella' 7 deputati. Id-Democratic Action Party kiseb 14,010 vot u tella' 4 deputati, il-Partit t'Għawdex ġab 5,491 vot u tella' tliet Deputati, filwaqt li l-Partit ta' Jones ġab 3664 vot u tella' żewġ Deputati. il-kandidati indipendenti ġabu143 vot. Minn dawn ma tela' ħadd. Is-sinjorina Agatha Barbara, f'isem il-Partit Laburista saret l-ewwel mara eletta fl-Assemblea Leġislattiva. It-tabib Paul Boffa ġie dikjarat Prim Ministru ta' Malta, u Mintoff inħatar Deputat Prim Ministru u Ministru tax-Xogħol u r-Rikostruzzjoni u baqa' jżomm din il-kariga sa Settembru 1949. F'din l-ewwel legislatura il-Gvern Laburista introduċa t-Taxxa fuq id-Dħul (Income Tax) u l-Pensjoni tax-Xjuħ f'Malta. 1949: Il-qasma fil-Partit Laburista F'Ġunju tal-1948, l-Amerika introduċiet The European Recovery Programme (ERP) - magħruf aħjar bħala l-Marshall Aid. Dan kien immirat biex jgħin lill-pajjiżi Ewropej jerġgħu jġibu l-ekonomija tagħhom fuq saqajha. Il-Gvern Laburista wkoll ittanta li Malta tapplika għal-din ll-iskema finanzjarji. Biss, billi Malta kienet kolonja Ingliża, ma kinetx intitolata għaliha u kellha tiddependi biss fuq il-War Damage Fund li l-Gvern Ingliż kien qiegħed jgħaddilha bil-mod il-mod. Il-kwistjoni tal-Marshall Aid kienet wasslet biex Mintoff, li dak iż-żmien kien Ministru tax-Xogħlijiet, u l-Prim Ministru tiegħu, Dr Pawlu Boffa, iġġieldu bl-ikrah, għaliex Mintoff kien jinsisti li Boffa kellu jżomm aktar iebes mal-Gvern Ingliż, biex Malta titħalla tidħol f’din l-iskema. Dan kollu wassal biex fl-1949, Boffa kellu jippreżenta memorandum miktub minn Mintoff lill-Gvern Ingliż, liema memorandum kien approvat unanimament mill-kabinett. F'dan il-memorandum, Malta heddet li jekk sat-22 t' Awwissu tal-istess sena, l-Ingilterra ma tkunx talbet għall-Marshall Aid f'isem Malta, il-Gvern Malti kien ser jistaqsi lill-Istati Uniti hu stess għall-din l-għajnuna. Id-delegazzjoni li sejħet dan l-ultimatum, kienet immexxija minn Mintoff flimkien mas-Sur Dwardu Ellul u l-Prim Ministru Boffa. Il-Gvern Ingliż irrifjuta li jiltaqa' mad-delegazzjoni Maltija jekk dawn ma jirtirawx il-memorandum, u għal din ir-raġuni, Boffa ddeċieda li ma jippreżentax il-memorandum. Min-naħa tiegħu, Mintoff ma aċċettax li jirtirah u dan wassal għall-problemi interni kbar, li eventwalment kienu wasslu lil Mintoff li jirtira u rriżenja mill-kabinett. Dom Mintoff, li kien jaf li kellu s-sostenn ta' numru kbir ta' Laburisti beda jorganizza għadd ta' mass meetings u beda pubblikament jikkritika lil Boffa u l-kabinett tiegħu. Fil-25 ta' Settembru 1949, ltaqgħet il-Konferenza Ġenerali tal-Partit Laburista u beda jidher biċ-ċar li l-politika ta' Boffa bdiet tidher inutili f'għajnejn ħafna laburisti. Fid-9 t'Ottubru saret votazzjoni biex Boffa jirreżenja kemm minn Mexxej tal-Partit Laburista kif ukoll minn Prim Ministru ta' Malta. Minn dawk preżenti, 244, ivvutaw favur din id-deċiżjoni, filwaqt li 141 ivvutaw kontra. 1949: Mintoff, Mexxej tal-Partit Dom Mintoff inħatar mexxej tal-Partit Laburista fis-16 t'Ottubru 1949. Boffa, li kien ilu jmexxi l-Partit Laburista sa mill-1921, iddeċieda li joħloq partit ieħor, il-Malta Workers' Party, flimkien mas-sostenituri tiegħu. Dan il-partit irnexxielu jibqa' fil-gvern sas-sajf tal-1950, f'koalizzjoni magħmula minn ħafna partiti żgħar. Kien propju f'dan iż-żmien li Mintoff beda juża slogans politiċi ta' ċertu qawwa fid-diskorsi tiegħu, fosthom il-famuża "Malta l-ewwel u qabel kollox", għajta li kellha tintuża ħafna fis-snin li segwew. Mintoff kien jemfasizza ħafna fuq il-ġlieda għall-libertà nazzjonali ta' Malta, bi frażijiet bħal "jew bħall-Ingliżi jew mhux mal-Ingliżi" u "aħna m'aħna ser inkunu qatt skjavi u servi f'pajjiżna stess". Fis-6 ta' Ġunju, 1950, il-Gvern ta' Boffa tilef il-Vot tal-Budget għas-sena 1950-51 u Sir Gerald H. Creasy, Gvernatur u Kap-Kmandant ta' Malta xolja l-Parlament fit-23 ta' Ġunju, 1950. Kmieni f'Settembru 1950, issejħet elezzjoni ġenerali. F'din l-elezzjoni, l-ebda partit li kkontesta ma rnexxielu jikseb il-maġġoranza. Dan wassal biex il-Partit Nazzjonalista, li kellu vantaġġ numeriku, wara konsultazzjoni mal-partiti l-oħrajn biex jipprova jifforma Gvern Nazzjonali, spiċċa biex minnflok ifforma Gvern ta' minoranza f'Diċembru, 1950. Dan il-gvern kien magħmul biss minn deputati Nazzjonalisti taħt it-tmexxija tal-avukat Nerik Mizzi. Fl-1951 il-Partit Laburista ngħaqad mas-Socialist International, organizzazzjoni Soċjal-Demokratika u storikament anti-Komunista. L-MLP kien deċiż li jiżviluppa l-ekonomija ta' Malta fl-inqas żmien possibbli, u joħloq Welfare State sabiex il-livell tal-għixien tal-poplu jkun jista' jitjieb. F'Jannar u Frar 1951, Borg Olivier tilef No Confidence Motion u kellha ssir Elezzjoni Ġenerali oħra f'Mejju 1951. F'din l-elezzjoni ġara li, bħall-l-elezzjoni preċedenti, l-ebda partit ma rnexxielu jikseb il-maġġoranza, u fit-30 ta' Ġunju, 1951, ġie ffurmat Gvern ta' Koalizzjoni bejn il-Partit Nazzjonalista u l-Malta Workers' Party; Il-Labour Party kien fl-oppożizzjoni immexxi minn Dom Mintoff. Il-Gvern ta' koalizzjoni tilef Budget Motion f'Ottubru 1953 u kellhom isiru elezzjonijiet ġodda f'nofs Diċembru 1953, liema elezzjonijiet reġgħu intrebħu mill-gvern ta' koalizzjoni mmexxi minn Borg Olivier. 1955-58: L-ewwel Gvern ta' Mintoff Wara qasma fil-Malta Workers' Party f'Novembru 1954, il-Gvern ta' koalizzjoni bejn in-Nazzjonalisti u Boffa ġie xolt fuq Adjournment Motion (eventwalment, sa nofs il-ħamsinijiet, il-Workers' Party ta' Boffa kien spiċċa mix-xena politika Maltija. Minn 24,616 vot u 11-il siġġu fil-Parlament fl-1950, l-appoġġ għal dan il-partit naqas għal 14,000 vot u 3 siġġijiet fl-1953). Dan wassal biex fl-elezzjonijiet li segwew fi Frar 1955, il-Malta Labour Party taħt it-tmexxija ta' Mintoff irnexxielu jegħleb il-koalizzjoni bejn il-Partit Nazzjonalista ta' Borg Olivier u l-Malta Workers' Party ta' Boffa. Il-Partit Laburista kiseb 68,474 vot (57%) u akkwista 23 mill-40 siġġu fl-Assemblea Leġislattiva filwaqt li l-Partit Nazzjonalista kiseb 48,514-il vot u 17-il siġġu fl-Assemblea. B'hekk Mintoff ġie maħtur Prim Ministru ta' Malta għall-ewwel darba. Il-Kwistjoni tal-Integration mal-Ingilterra Il-Partit Laburista, ried li jinqata' l-kolonjaliżmu f'Malta akkost ta' kollox u ppropona bis-sħiħ l-Integration. Mintoff kien jemmen li l-uniku mod kif il-kundizzjoni soċjo-ekonomika f'Malta setgħet titjieb kien li Malta issir parti mir-Renju Unit biex b'hekk il-Maltin jiġu ttrattati bħala ċittadini tar-Renju Unit. Dan il-pjan kien qed jipproponi fost affarijiet oħra li: Il-Maltin jibbenefikaw mill-istess servizzi soċjali bħall-Ingliżi Il-Maltin jibbenefikaw mill-istess opportunitajiet ta' xogħol u kundizzjonjiet tal-Ingliżi. Kellu jitfassal pjan ekonomiku għal Malta fuq il-kunċett ta' xogħol għal kulħadd Il-Maltin ikollhom ir-rapreżentanza tagħhom fil-Parlament Ingliż Id-Difiża u l-Politika Barranija kellhom ikunu f'idejn il-Gvern Ingliż Kwistjonijiet lokali bħall-edukazzjoni u r-reliġjon kellhom ikunu f'idejn il-Gvern Malti F'dik l-istess sena, Mintoff stess tela' b'delegazzjoni Londra biex jiddiskuti dawn il-punti. F'Lulju 1955, il-Prim Ministru Ingliż Sir Anthony Eden, waqqaf Round Table Conference, komposta mit-tliet partiti prinċipali tar-Renju Unit, biex jiġu kkunsidrati mistoqsijiet kostituzzjonali mqajma mill-proposti ta' Malta dwar l-integration. Wara konsultazzjonijiet f'Londra u f'Malta, f'Diċembru 1955 ġie ppubblikat ir-rapport tal-konferenza u ġie msejjaħ għal Frar 1956. Sadanittant, f'Malta kemm il-partiti politiċi kif ukoll l-Isqof ta' Malta kellhom id-dubji tagħhom dwar x'setgħu jkun l-konsegwenzi jekk Malta tingħad mal-Ingilterra bħala pajjiż wieħed. F'ittra Pastorali konġunta mill-Arċisqof ta' Malta u l-Isqof t'Għawdex, dawn esprimew li kwalunkwe bidla fil-kostituzzjoni, kellha tiggarantixxi bil-miktub l-istatus quo tal-Knisja f'Malta. Huma saħqu li ma setgħu qatt jaqblu ma' proposta li kienet ser tipperikola ir-reliġjon u t-twemmin Kattoliku. Naturalment ma' dawn il-ħsibijiet qablu l-organizzazzjonijiet reliġjużi lokali kollha. Il-Partit Nazzjonalista ddeċieda li jibbojkottja r-referendum għax, bħall-Isqfijiet, dehrlu li l-integrazzjoni mal-Ingilterra kienet ser tirriżulta f'dominanza tal-Protestantiżmu fuq il-Kattoliċiżmu, fid-dħul taż-żwieġ ċivili, divorzju eċċ. Mabel Strickland (bint Lord Gerald Strickland), u l-kap tal-Progressive Constitutionalists, ukoll kienet kontra l-Integration u appellat lill-partitarji tagħha biex jivvutaw 'Le'. Min-naħa l-oħra il-Partit Laburista appella lill-votanti biex jivvutaw 'Iva' fir-referendum. Peress li l-appoġġ tal-MLP kien ġej mill-parti l-kbira mill-klassi tal-ħaddiema li ħafna minnhom kienu jiddependu mill-Ingliżi għax-xogħol, proposti li kienu jiggarantixxu xogħol u livelli ta' għixien bħal dawk tal-Ingliżi setgħu jsibu ħafna appoġġ. Fit-13 ta' Frar 1956 saret il-votazzjoni referendali dwar l-Integrazzjoni li fih 45.2% tal-elettorat ħareġ jivvota. Il-figuri uffiċjali juru li 67,607 (56%) ivvutaw favur l-Integrazzjoni filwaqt li 20,177 ivvutaw kontra. Kien hemm 2,559 vot invalidu. Dak li ma marrux jivvutaw kien 62,480. Numru kbir ta' dawk li astjenew kienu għamlu dan biex jobdu d-direttivi tal-Partit Nazzjonalista li kien qed jagħmel bojkott kontra l-Pjan ta' Integrazzjoni. Dan ir-riżultat qajjem ħafna kontroversji. Il-Prim Ministru Ingliż Sir Anthony Eden stqarr fil-House of Commons li Malta kellha tiġi rappreżentata fil-House of Commons wara li l-Maltin juru x-xewqa tagħhom f'Elezzjoni Ġenerali. Fl-istess ħin l-Ingliżi bdew jirreallizaw li integration bejn Malta u l-Ingliterra kienet ser toħloq aktar problemi milli ssolvihom. 1958: Ir-Riżenja tal-Gvern ta' Mintoff u l-Irvellijiet tat-28 ta' April Sadanittant, qam xi tilwim bejn il-Gvern Malti u dak Ingliż rigward il-futur tat-tarzna u l-assistenza finanzjarja Ingliża. Fit-30 ta' Diċembru 1957, il-Parlament Malti gie msejjaħ b'urġenza biex jikkunsidra mozzjoni tal-Prim Ministru Mintoff: Il-Parlament Malti għadda din ir-riżoluzzjoni b'vot unanimu. Biex tiġi evitata din, saru xi diskussjonijiet kemm f'Malta kif ukoll fl-Ingilterra iżda dawn ma ħallewx il-frott mixtieq għax fost il-ħafna proposti li ġew diskussi ma ntlaħaq l-ebda ftehim rigward il-kwistjoni tal-integrazzjoni u tat-tarzna. Issa beda jsir iktar evidenti li kambjamenti fil-policies tad-difiża Ingliżi kienu ser jirriżultaw f'rundowns massivi tal-militar minn Malta. Kien hemm bżonn li jiġi implementat pjan ta' żvilupp koordinat biex tiġi diversifikata l-ekonomija ta' Malta. Fl-24 ta' Marzu, il-Gvern Laburista mmexxi minn Mintoff irriżenja mill-kariga b'sinjal ta' protesta u ddikjaraw lilhom infushom favur Malta newtrali u politikament indipendenti. F'mass meeting fil-Furjana, fis-6 ta' April, Mintoff stqarr li l-Ingliżi ma kienx jimpurtahom mill-Maltin u t-tbatijiet tagħhom. Għalhekk, la bil-kelma t-tajba u negozjati ċivili ma kienu ser jaslu mkien, huwa ħeġġeġ lill-Maltin biex jinżlu fit-toroq u jsemmgħu leħinhom mit-toroq u l-pjazez. Eventwalment sar strajk ġenerali storiku fit-28 ta' April, fost irvellijiet u vjolenza, u intimidazzjoni mill-pulizija u l-forzi militari. Ma tħallewx isiru meetings pubbliċi u dimostrazzjonijiet u l-Partit Laburista adotta reżistenza passiva. Wara dan, l-oppożizzjoni Nazzjonalista rrifjutat li tifforma gvern ta' minoranza, u affermat il-policy favur Dominion Status fi ħdan il-Commonwealth. Ftit jiem wara l-Ingliżi rrevokaw il-kostituzzjoni u b'hekk it-tmexxija ta' Malta waqgħet f'idejn il-Gvernatur Ingliż, Sir Robert Laycock. B'konsegwenza, il-Gvernatur iddikjara stat ta' emerġenza. Fid-19 ta' Novembru, 1958, Mintoff mexxa delegazzjoni tal-MLP lejn Londra biex tiġi diskussa l-introduzzjoni tas-self-government u b'hekk din kienet l-ewwel rikjesta uffiċjali għall-Indipendenza ta' Malta; din iżda ma ħalliet l-ebda frott. Fl-ewwel mass meeting Laburista fl-1959, Mintoff stqarr li l-partit tiegħu kien ser ibiddel l-ekonomija ta' Malta minn waħda distruttiva għal waħda bbażata fuq ħbiberija u paċi. F'artiklu bl-isem New Plan for Malta li deher fir-rivista New Statesman, Mintoff elabora fuq il-viżjoni tiegħu ta' Malta. Huwa qal li Malta għandha ssir port newtrali fejn il-libertà tagħha kellha tkun garantita mill-Kunsill tal-Ġnus Magħquda . Fi kliemu: (tr. Malti: Bħala żona mhux nukleari b' soċjetà ħielsa u stabbli, aħna mal-ewwel niżviluppaw fi Svizzera fil-qalba tal-Mediterran.) Din l-analoġija ta' Svizzera fil-Mediterran kellha terġa' tagħmel ritorn kważi 40 sena wara meta l-Gvern Laburista mmexxi minn Alfred Sant użaha biex jispjega l-kunċett tiegħu ta' Partnership mal-Unjoni Ewropea opposta għall-veduta Nazzjonalista ta' sħubija sħiħa fl-Unjoni Ewropea. Mintoff ippropona li Malta kellha tkun parti mis-Suq Komuni Ewropew u li kellha wkoll tadotta rbit kummerċjali simili mal-pajjiżi Għarab ġirien ta' Malta. (tr. Malti: Aħna nippossjedu l-kapaċità, is-saħħa u l-kapital soċjali biex nibnu Malta ġdida, il-punt fejn l-unità u l-kummerċ bejn il-konttinent Ewropew u n-nazzjonijiet Għarab jiltaqgħu.) Is-slogan ta' Mintoff, "Malta l-ewwel u qabel kollox" beda jintuża f'mod frekwenti ħafna fil-kitbiet u d-diskorsi ta' Mintoff ta' dak iż-żmien. Ir-retorika ta' Mintoff kienet waħda simili ħafna għal bosta movimenti anti-kolonjali ta' dak iż-żmien, bħal Gamal Abdel Nasser tal-Eġittu, u Makarios III ta' Ċipru. Fi Frar 1959, il-Kostituzzjoni tal-1947 ġiet irtirata u minflok, Kostituzzjoni temporanja ġiet fis-seħħ fil-15 ta' April, 1959. Malta għal darb'oħra kienet mingħajr il-Gvern Awtonomu u l-Parlament tagħha. It-tmexxija issa kienet f'idejn il-Gvernatur assistit minn grupp ta' konsulenti. Dan ġie magħruf bħala Malta (Constitution) Order in Council, 1959. Bejn l-1955-58 il-gvern Laburista kien leħaq implimenta partijiet mill-programm elettorali tiegħu, fejn twettqu bosta riformi soċjali li kienu l-pedament li fuqu inbena l-Welfare State fis-snin sebgħin u tmenin. F'dan iż-żmien, tkompliet ir-rikostruzzjoni ta' ħafna żoni milquta fit-Tieni Gwerra Dinjija, inbnew 33 skola ġdida, u bosta oqsma residenzjali. Il-Kwistjoni Politiko-Reliġjuża tas-Sittinjiet Fis-snin sittin, il-Knisja Kattolika Maltija mmexxija mill-Arċisqof Mikiel Gonzi kompliet topponi lill-Malta Labour Party. Il-knisja kienet determinata li ma tħallix lil Mintoff jakkwista l-poter partikolarment minħabba l-politika soċjalista li kien iħaddan u l-pjanijiet sekularisti tiegħu. F'Ittra Pastorali maħruġa fl-1960, il-Knisja għamlitha ċara li ħadd ma jista' jkun Soċjalist tajjeb u Nisrani sinċier fl-istess ħin. Min-naħa tiegħu, l-MLP kien jinsisti li mhux minnu li l-Partit hu kontra l-Knisja, u kien jisħaq li l-politika Soċjalista kienet sinonima mat-twemmin Nisrani; iżda kien kollu għalxejn. Lorry Sant, trade-unionist militanti, editur tal-gazzetta laburista The Struggle u iktar 'l quddiem, ministru Laburista, ġie mogħti l-interdett mill-awtoritajiet tal-Knisja talli kkritika l-ittra pastorali tal-Arċisqof f'wieħed mill-artikli tiegħi. F'mass meeting f'Ħaż Żabbar, bħala risposta għad-deċiżjoni tal-Knisja, Mintoff stqarr li: Eventwalment fl-1961, il-Knisja Kattolika Maltija ddikjarat sanzjonijiet reliġjużi kontra Mintoff u l-kollegi tiegħu tal-Eżekuttiv Nazzjonali tal-partit, kif ukoll kontra partitarji attivi tal-Partit Laburista. Daħal l-interdett u nies bi twemmin laburista ġew imċaħħda milli jattendu funzjonijiet reliġjużi. Kienu ħafna dawk li kellhom jiżżewwġu fis-sagristija minħabba dawn is-sanzjonijiet, mingħajr funzjoni propja, jew inkella ma ngħatawx assoluzzjoni mill-qrar. Il-knisja waslet ukoll sabiex iddikjarat li partitarji Laburisti ma setgħux jiġu midfuna fil-parti kkonsagrata taċ-ċimiterju, iżda f'fossa waħda mhux ikkonsagrata, magħrufa bħala, 'il-miżbla'. Bejn l-1961 u l-1963, mietu seba' attivisti Laburisti, fosthom il-kittieb prolifiku u l-eks-Ministru Ġużè Ellul Mercer, li kollha ġew midfuna fil-"miżbla". Il-quċċata tal-kwistjoni politiko-reliġjuża min-naħa tal-knisja waslet fl-elezzjonijiet ġenerali tal-1962, fejn il-knisja ddikjarat li kull appoġġ (bħal pereżempju l-attendenza fil-meetings u l-qari tal-gazzetti laburisti) u vot lejn l-MLP kien ser jiġi ikkunisdrat bħala dnub mejjet. Ħarġet tgħid ukoll lin-nisa miżżewġa li jekk jaħilfu lil żwieġhom li huma kienu vvutaw lill-Partit Laburista, anke jekk dan fil-verità ma jkunux għamluh, dan l-att ma kienx ser jiġi kkunsidrat bħala ġurament falz. Huwa magħruf ukoll li ħafna qassisin li ma kinux jaqblu ma' dawn il-miżuri ġew sfurzati biex iħallu l-pajjiż bl-iskuża li kienu ser jingħataw xogħol ta' missjunarji f'pajjiżi mbiegħda. L-iktar każ li baqa' magħruf, għalkemm mhux l-uniku, kien dak tal-istudjuż bibbliku ta' fama internazzjonali l-Professur Pietru Pawl Saydon. Nhar is-26 ta' Marzu 1966, fl-ewwel jum tal-votazzjoni tal-Elezzjoni Ġenerali tal-1966, Saydon f'intervista ma' L-Orizzont, kien qal li "fil-Pastorali dwar l-elezzjonijiet m'hemm l-ebda dnub imsemmi u għalhekk min jivvota Labour ma jagħmilx dnub. Kulħadd għandu jivvota skont kif tgħidlu l-kuxjenza." Fl-istess jum, l-Arċisqof Mikiel Gonzi ssospenda lil Saydon mid-dmirijiet saċerdotali. F'dan iż-żmien Saydon ġie mgħajjar miġnun, skumnikat u xiżmatiku, u sofra ħafna anke minn nies li ħlief ġid ma kienx għamel magħhom. Ġieli tbiegħed minn Malta biex jeħles mill-azzjonijiet ħżiena li spiss kienu jsirulu minn xi wħud. Waqt attivitajiet tal-Partit Laburista, kienu jindaqqu l-qniepen tal-knejjes kif ukoll kien ikun hemm min idoqq is-sfafar biex itellfu d-diskors. Apparti l-Partit Nazzjonalista, il-Christian Workers Party, in-Nationalist Democratic Party, il-Progressive Constitutional Party u l-Christian Democratic Party kienu skjerati kontra l-Partit Laburista. Fl-elezzjonijiet tal-1962, il-programm elettorali tal-Partit Laburista ippropona fost oħrajn, politika ta' libertà tal-kuxjenza, drittijiet ugwali, u d-drittijiet sovrani tan-nazzjon jiffurmaw parti mill-ġurisdizzjoni Maltija, fl-istess linja maċ-Charter tal-Ġnus Magħquda. Is-Sitt Punti Il-Partit Laburista, fil-ħamsinijiet u s-sittinijiet saħaq kemm-il darba li ma kienx ser imur kontra l-prinċipji Kattoliċi, u li kien favur it-tneħħija ta' privileġġi li kienu qed iżommu lura il-progress soċjali u ekonomiku. Il-Partit Laburista ibbaża l-pretensjonijiet tiegħu dwar ir-relazzjoni bejn l-istat u l-knisja fuq sitt punti kruċjali. Dawn kienu: Dritt ta' kull ċittadin li jiżżewweġ biż-żwieġ ċivili Dritt ta' kull ċittadin li jekk irid, jeżenta lil uliedu mit-tagħlim reliġjuż fl-iskejjel Dritt ta' kull ċittadin li jindifen fiċ-ċimiterju Dritt tal-Pulizija li tidħol fil-knisja ħalli twaqqaf id-daqq tal-qniepen jew tfixkil ieħor waqt meetings pubbliċi Il-Moralità pubblika f'Malta tkun interpretata skont il-prinċipji aċċettati fl-Ewropa tal-Punent Dritt għall-elezzjonijiet ħielsa mingħajr dnub mejjet. Kull ċittadin, inkluż il-kleru, ikun indaqs quddiem il-liġi Il-Partit Laburista ried li l-pajjiż ikun stat lajku u mhux influenzat b'mod qawwi mill-Knisja; l-ugwaljanza bejn reliġjonijiet differenti; ir-rikonoxximent legali taż-żwieġ ċivili (dan daħal fl-1975 minn Gvern Laburista) u anki d-divorzju għal min kien jemmen fih (dan daħal b'referendum fl-2011); it-taghlim tar-religjon fl-iskejjel tal-Istat li jingħata biss lil min jixtiequ; li l-iskejjel privati jgħaddu minn proċess ta' spezzjoni qabel jikkwalifikaw għall-fondi mill-Gvern; is-servizzi soċjali jingħataw lil kulħadd mingħajr diskriminazzjoni (anki lil tfal imwielda barra ż-żwieġ); li l-Knisja tagħti kontribut finanzjarju u l-privilegum fori jkun ristrett; iċ-ċensura fuq l-arti tkun ħielsa mill-influwenza tal-Knisja; u li l-Knisja ma tindaħalx fl-affarijiet tal-Istat. Fl-elezzjonijiet ta' Frar 1962, avolja kien hemm sanzjonijiet reliġjużi ħorox, l-MLP xorta irnexxilu jakkwista l-akbar numru ta' voti indirizzati lejn partit (50,974) - dawn il-Partit beda jsejħilhom "Suldati tal-Azzar" - iżda dawn ma kinux biżżejjed biex jissuperaw il-voti li ġabet l-koalizzjoni tal-Partit Nazzjonalista ma' erba' partiti politiċi oħra. Il-Partit Laburista rnexxielu jirbaħ 16-il siġġu minn 50 u 33.8% tal-voti. In-Nazzjonalisti rebħu 25 siġġu u Ġorġ Borg Olivier reġa' sar Prim Ministru ta' Malta. Il-Mixja lejn l-Indipendenza Fis-sittinijiet bdew diskussjonijiet formali mal-Ingilterra bl-iskop li tinkiseb l-Indipendenza. Il-Malta Labour Party għamel bosta proposti u emendi għall-kostituzzjoni iżda ħafna minnhom ġew injorati. Ħafna minn dawn il-proposti kienu immirati biex iġibu rikonċiljazzjoni mal-Knisja kif ukoll riformi demokratiċi iktar moderni. Dawn kienu jinkludu fost oħrajn ir-rikonoxximent tal-Reliġjon Kattolika bħala r-Reliġjon Uffiċjali ta' Malta, ugwaljanza bejn kull ċittadin quddiem il-liġi, libertà tal-kuxjenza, żwieg ċivili, edukazzjoni reliġjuża fl-iskejjel statali, drittijiet umani fundamentali, libertà tal-espressjoni u t-tmiem tal-‘prattiki korrotti' b'riferenza għall-libertà tal-persuna li tivvota kif jidrilha hi mingħajr interferenza minn reliġjon. L-Ingilterra ħadet din l-opportunità biex tinnegozja trattat li kien jiffavorixxi l-interessi tagħha f'kull aspett. Filwaqt li l-Gvern Malti deher li kien ser ikollu poter amministrattiv totali fuq il-gżira, s-setturi l-iktar importanti tal-pajjiż, inklużi id-difiża, il-Port il-Kbir, it-tarzna, il-kommunikazzjoni, l-ajruport, kif ukoll parti sewwa tat-territorju nazzjonali, xorta kienu ser ikunu kkontrollati mill-Ingliżi. Mintoff iġġieled kontra dawn it-trattati mingħajr suċċess, iżda wiegħed reviżjoni hekk kif il-Partit Laburista jitla' fil-poter. Eventwalment, bejn it-2 u l-4 ta' Mejju 1964, sar ir-referendum dwar l-Indipendenza. Kienu marru għal votazzjoni 45%. F'din il-votazzjoni, 56% tal-votanti vvotaw favur l-Indipendenza. Malta akwwistat l-indipendenza tagħha ftit xhur wara, fil-21 ta' Settembru, 1964. 1966-69: Lejn il-Paċi bejn il-Knisja u l-Partit Laburista Fl-elezzjonijiet ġenerali tal-1966, il-Knisja għal darb' oħra lagħbet rwol importanti, peress li s-sanzjonijiet imposti fuq il-Partit Laburista u s-sostenituri tiegħu, kienu għadhom fis-seħħ. Iż-żminijiet kienu qed jinbidlu, u l-knisja kattolika indunat b'dan. Għalhekk din id-darba is-sanzjonijiet ma kienux proklamati b'mod ferventi pubblikament bħalma ġara fl-elezzjonijet ta' qabel. Iżda dan ma jfissirx li kienu inqas effettivi. Infatti kien għad hemm ħafna qassisin li waqt l-omeliji tagħhom minn fuq il-pulptu, kienu jgħaddu kummenti kontra l-Partit Laburista. Kif kien mistenni, l-elezzjonijiet intrebħu mill-Partit Nazzjonalista, iżda l-Partit Laburista mar aħjar mill-elezzjonijjiet preċedenti tal-1962 u żied konsiderevolment l-ammont ta' voti. Il-Partit Laburista, rebaħ 22 siġġu minn 50 u 43.1% tal-voti. It-28 siġġu l-ieħor intrebħu kollha mill-Partit Nazzjonalista, bil-partiti ż-żgħar ma jirnexxielhom itellgħu kandidat. Ġorġ Borg Olivier b'hekk baqa' Prim Ministru. Sar ċaqliq fir-relazzjonijiet bejn il-knisja u l-Partit Laburista meta ntbagħat f'Malta, l-isqof Emmanuel Gerada li kien jifforma parti mill-korp diplomatiku tal-Vatikan. Infatti f'April 1969, wara ħafna diskussjonijiet, iż-żewġ naħat laħqu ftehim u Mons. Gerada iffirma trattat mal-Partit Laburista li kien jgħid li l-Knisja ma kellix tindaħal iktar fi kwistjonijiet politiċi u li kellhom jiġu wkoll irtirati s-sanzjonijiet kollha kontra l-Partit Laburista. B'hekk il-Partit Laburista seta' fl-aħħar jikkonċentra biss fuq kwistjonijiet politiċi minflok jinħela fi ġlied żejjed kontra l-knisja. Iktar 'l quddiem, l-Isqof Ġużeppi Mercieca kellu jieħu post l-Arċisqof Gonzi, bħala kap tal-Knisja Kattolika f'Malta. Intant, is-sitt punti msemmija mill-Partit Laburista rigward ir-relazzjoni bejn l-istat u l-knisja, kienu iktar il-quddiem, inklużi fil-Kostituzzjoni Repubblikana tal-1974. 1971: Mintoff lura fil-Gvern wara 13-il sena Lejn l-aħħar tas-snin sittin, ftit qabel l-elezzjonijiet tal-1971, l-oppożizzjoni Laburista immexxija minn Mintoff, flimkien mall-General Workers Union, bdew ipoġġu pressjoni fuq il-Gvern Nazzjonalista biex jinsisti għall-trattament aħjar mill-Ingliżi, u bdew jorganizzaw ħafna azzjonijiet industrijali, li kien jinkludi ukoll kwistjoni dwar it-tarzna li damet seba' xhur. Fl-elezzjonijiet ġenerali tal-1971 l-MLP u l-GWU ippreżentaw programm konġunt imsemmi 'Malta Maltija fil-Paċi u l-Progress'. Il-programm kien definit bhala wieħed soċjal-demokratiku, u il-wegħdiet prinċipali kienu jinkludu it-twaqqif ta' ftehim dwar forzi militari barranin f'Malta, l-introduzzjoni ta' leġislazzjoni soċjali bħal ġimgha ta' 40 siegħa, il-paga minima, riforma fuq it-taxxa tad-dħul u pjan ekonomiku li kien jemfasizza fuq l-edukazzjoni, l-industrija, agrikoltura u sajd, turiżmu, housing, children's allowance u forom oħrajn ta' welfare. Il-programm emfasizza ukoll fuq id-drittijiet ugwali mingħajr distinzjoni ta' razza, kulur jew twemmin, kif ukoll id-dover li jwaqqaf it-tbatija u s-sofferenza li tirriżulta minn nuqqas ta' ugwaljanza bejn is-sinjur u l-fqir. Il-Partit Laburista wiegħed ukoll 50% parteċipazzjoni tal-Union fit-tmexxija tat-tarzna sabiex tkun tista' tiġi rranġata is-sitwazzjni ekonomika. Għall-elezzjonijiet ġenerali tal-1971, il-Partit Laburista iddeċieda li jiġġieled l-elezzjoni ġenerali fuq il-kwistjonijiet li kienu qed jifnu l-pajjiż f'dak iz-zmien: il-korruzzjoni, il-qagħad u l-emigrazzjoni (ta' min isemmi li ftit xhur qabel, eluf ta' Maltin kienu emigraw lejn il-Kanada u l-Awstralja biex ifittxu ħajja u futur aħjar). Il-kampanja elettorali kienet pjuttost kwieta. L-MLP rebaħ l-elezzjonijiet bi 28 siġġu minn 55 fil-Parlament, u 50.8% tal-voti, kontra it-48.1% tal-voti mirbuħa minn Nazzjonalisti u l-1% tal-Progressive Constitutionalists. Il-Partit Laburista rnexxielu jirbaħ l-elezzjonijiet għalkemm għamel dan b'maġġoranza minima ta' siġġu wieħed biss fil-Parlament. Din il-maġġoranza ta' siġġu wieħed kienet perikoluza għall-Partit Laburista. Xi individwi ippruvaw jikkorompu MP Laburista biex jaqsam il-kamra. Il-ħatja eventwalment ġew arrestati u mhux talli l-pjan fallielhom, talli kien MP nazzjonalist li qasam il-kamra, b'hekk il-Partit Laburista issa kellu maggoranza ta' tliet siġġijiet. Iktar 'l quddiem, d-deputat Laburista Paul Carachi talab lill-Ispeaker tal-Kamra għal siġġu fin-nofs sabiex ikun jista' jkollu status indipendenti. Issa li kien fil-poter, il-Gvern Laburista seta' jimbarka fuq il-proġett ta' industrijalizzazzjoni tal-pajjiż. L-ewwel ħaġa li għamel Mintoff mal-ħatra tiegħu bħala Prim Ministru, kienet li neħħa lil Sir Maurice Dorman minn Gvernatur ta' Malta, u minn floku laħħaq Malti, Sir Anthony Mamo; fl-1974 Sir Anthony Mamo ġie maħtur bhala l-ewwel President tar-Repubblika ta' Malta. Vapuri tal-Gwerra Amerikani ma tħallewx jużaw il-portijiet Maltin, u l-Kmandant tan-N.A.T.O. ġie ddikjarat persona non grata u għalhekk kellu jitlaq minn Malta, bil-kwartieri tan-N.A.T.O. jiġu magħluqa. Sadanittant, Mintoff laħaq bosta ftehim ma' pajjiżi barranin, bl-intenzjoni li jattira investiment lejn Malta u jingħata għajnuna finanzjarja; l-iktar għajnuna konkreta waslet mill-Libja u l-pajjiżi Komunisti, bħall-Unjoni Sovjetika u ċ-Ċina. L-ewwel gvern tal-Punent li jiftaħ relazzjonijiet maċ-Ċina Komunista Fil-31 ta' Jannar, 1972 il-Gvern Laburista mmexxi minn Mintoff stabbilixxa relazzjonijiet diplomatiċi mar-Repubblika tal-Poplu taċ-Ċina. Dan wassal ghall-kummerċ bejn iz-żewġ pajjiżi u bl-għoti ta' għajnuna finanzjarja mingħajr interessi miċ-Ċina, seta' jinbena baċir kbir ta' 300,000 tunnellata fit-tarzna ta' Malta, kif ukoll il-bini ta' breakwater fil-port ta' Marsaxlokk. Bdew isiru ukoll xi skambji fuq livelli edukattivi u kulturali bejn studenti Ċiniżi u studenti Maltin, kif ukoll skambji ghal skopijiet militari bejn il-forzi armati taz-żewġ pajjiżi. Dawn saru apparti bosta ftehim iehor f'oqsma diversi bhas-saħħha, mediċina, turiżmu, trasport, xjenza u teknoloġija. Mintoff kien ukoll wieħed mill-ewwel mexxejja ta' pajjiżi tal-punent li żar iċ-Ċina ta' Mao, mossa li kienet pjuttost kontroversjali dak iż-żmien. 1972: Trattat ta' Difiża mal-Ingilterra Fis-27 ta' Marzu, 1972, il-Ftehim ta' Difiża għal 7 snin ġie iffirmat bejn il-Gvern Laburista rappreżentat minn Dom Mintoff u l-Gvern Ingliż (Lord Carrington). Permezz tiegħu Malta kienet ser tirċievi 14-il miljun lira fis-sena mill pajjiżi tan-N.A.T.O. biex l-Ingilterra tkun tista' iżżomm il-bażi militari tagħha f'Malta. Dan il-ftehim kellu jintemm f'Marzu 1979, meta Malta kellha tkun ħielsa mill-forzi militari Ingliżi. Barra minn dan, Malta kienet ser tirċievi miljun lira fis-sena f'għajnuna ekonomika u żewġ miljuni u nofs oħra f'għajnuna mingħand l-Italja. It-Tarzna Dwar it-tarzna, fejn il-Partit Laburista wiegħed li jintroduċi 50% parteċipazzjoni tal-Union fit-tmexxija, Mintoff iddeċieda li jattwa miżuri ta' razzjonalizzazzjoni qabel dik il-proposta tiġi fis-seħħ. F'meeting li għamel għall-ħaddiema tat-tarza fil-15 ta' Marzu, 1973, fi Pjazza Gavino Gulia f'Bormla, Mintoff wera d-diżapprovazzjoni tiegħu għan-nuqqas ta' ħeġġa tal-ħaddiema u tahom tliet għażliet: ir-riżenja tiegħu, il-falliment tat-Tarza jew inkella li Mintoff jieħu r-riedni f'idejh għall-sitt xhur. Il-ħaddiema ivvutaw għat-tielet proposta b'turija ta' idejn. Mintoff imbagħad beda jispjega bosta proposti li kellu għat-tarzna, fosthom t-tneħħija tas-sistema tax-shifts; din wasslet biex għall-ewwel darba fl-istorja tagħha, it-tarzna tagħmel qliegħ, liema żmien dam sejjer għal seba' snin. Mintoff u l-Libja ta' Gaddafi Nhar l-1 ta' Settembru 1969 is-Sultan Idris tal-Libja kien imneħħi b'kolp ta' stat immexxi minn kurunell tal-armata ta' 27 sena jismu Muammar Gaddafi. L-armata rivoluzzjonarja neħħiet il-monarkija u pproklamat il-Ġamaħarija Libjana Għarbija Soċjalista tal-Poplu, b'kunsill rivoluzzjonarju fil-kmand tal-pajjiż b'Gaddafi jkun iċ-chairman tiegħu għal għomru. Qabel l-elezzjoni tal-1971, Mintoff kien wiegħed li jekk jitla' hu se jġib għajnuna mil-Libja. Il-Partit Nazzjonalista u Mabel Strickland kkritikaw ir-rabtiet ta' Mintoff mal-Libja. Kif Mintoff rebaħ l-elezzjoni, mill-ewwel bdew it-taħdidiet mal-Libja. Il-Libja tat lill-Gvern ta' Mintoff 3 miljun lira Maltija kif telqet il-marina Ingliża minn Malta, bil-kundizzjoni li l-faċilitajiet militari ta' Malta qatt ma jerġgħu jintużaw biex jintbagħtu supply missions lil Israel (kif Gaddafi allega li kien ġara fil-Kriżi tal-Kanal tas-Swejs tal-1956 u l-Gwerra tal-1967). Mill-1973 Mintoff beda politika ta' rapprochement kulturali bejn iż-żewġ pajjiżi, li Mintoff kien isejħilhom aħwa mid-demm, blood brothers. Beda x-xogħol fuq moskea f'Kordin, immexxija minn fondazzjoni Libjana, il-‘World Islamic Society'. Infetħu Istituti Kulturali Libjani f'Tas-Sliema u l-Belt u mijiet ta' Maltin sabu impjiegi fil-Libja. Dak li għal 26 sena kien is-St Michael's Training College f'Ta' Ġiorni, fejn il-Freres ta' De La Salle kienu jħarrġu lill-għalliema rġiel, sar skola Libjana Al Fateh. Meta l-prezz internazzjonali taż-żejt għola fil-kriżi tal-1973, Mintoff laħaq ftehim mal-Libja, li kellha tagħti lil Malta ż-żejt kollu li kellha bżonn għall-ekonomija tagħha bi prezz preferenzjali. Fl-1979 Gaddafi wiegħed “appoġġ totali” lil Malta, hekk kif l-aħħar suldati Ingliżi telqu minn Malta. Għaċ-ċerimonja ta' Jum il-Ħelsien, Gaddafi kien l-uniku mexxej ta' pajjiż preżenti, b'delegazzjoni kbira ħafna. Il-media oċċidentali spekulat fuq il-possibiltà li Malta tallinea ruħha militarment mal-Libja imma dan qatt ma ġara. Fl-1980 inqalgħet tilwima bejn il-Libja u Malta, meta Saipem 2 – rig taż-żejt Taljan ikkummissjonat mit-Texaco biex ifittex iż-żejt f'isem il-Gvern Malti – kien avviċinat minn gunboats u sottomarin Libjani u mġiegħel jieqaf iħaffer fil-Medina bank, 68 mil nawtiku fix-xlokk ta' Malta. Iż-żewġ pajjiżi jgħidu li għandhom il-ġurisdizzjoni territorjali fuq dik iż-żona tal-Pjattaforma Kontinentali, u fl-1982 il-kwistjoni marret quddiem il-Qorti Internazzjonali fil-Ħag. Minkejja dan, bejn l-1982 u l-1984 ir-relazzjonijiet kulturali u ekonomiċi bejn iż-żewġ pajjiżi komplew jikbru. Iċ-ċertifikat matrikulari f'Livell Ordinarju fl-Għarbi sar obbligatorju biex tidħol l-Università ta' Malta. Ġie ffirmat Trattat ta' Ħbiberija u Koperazzjoni bejn iż-żewġ pajjiżi, li kien jinkludi protokoll ta' sigurtà li bih il-forzi Libjani riedu jħarrġu u jarmaw lis-suldati Maltin. U l-Libjani ma kellhomx bżonn aktar ta' visa biex jidħlu Malta. Mintoff baqa' ħabib ta' Gaddafi u tal-Libja anke fis-snin ta' wara. Fiż-żjara tal-President Eddie Fenech Adami fil-Libja fl-2008, Gaddafi staqsa fuq saħħet Mintoff u Karmenu Mifsud Bonnici. Fl-1998, Mintoff kien assenti waqt vot importanti li kellu jittieħed fil-Parlament għax kien il-Libja u l-Prim Ministru Alfred Sant ikkritikah fuq dan il-fatt. Nhar id-19 ta' Ġunju 1998, Mintoff fil-Parlament qal hekk: Il-Konferenza ta' Helsinki Mintoff minn dejjem saħaq fuq il-ħtieġa ta' paċi fil-Mediterran fil-Konferenza ta' Helsinki tal-1975. l-pajjiżi Ewropej, l-Istati Uniti, il-Kanada u l-Unjoni Sovjetika kienu qegħdin jiddiskutu f'Helsinki, fil-Finlandja, ftehim għall-paċi. Mintoff kien qal fil-Konferenza li ma jistax ikun hemm paċi fl-Ewropa jekk ma jkunx hemm paċi fil-Mediterran. Huwa ried li fid-dikjarazzjoni finali tal-laqgħa jkun hemm kapitlu dwar il-Mediterran u qalilhom ukoll li hu ma kienx lest li jiffirma d-dikjarazzjoni qabel ma jidħol fid-dikjarazzjoni l-kapitlu dwar il-Mediterran. Mintoff qanqal ir-rabja tal-Istati Uniti kif ukoll tal-Unjoni Sovjetika, li stagħġbu kif stat tant żgħir bħal Malta kien qiegħed iżomm ix-xogħol ta' din il-konferenza internazzjonali. Il-Gvern ta' Mintoff kien iddikjara wkoll li Malta tkun stat newtrali u li tkun tagħmel parti mill-Moviment tal-Pajjiżi Mhux Allineati. Din id-dikjarazzjoni kienet intbagħtet u ġiet depożitata fl-Organizzazzjoni tal-Ġnus Magħquda u nbagħtet ukoll lill-potenzi ewlenin tal-Ewopa u tad-dinja. Fl-1973, Malta ssieħbet fil-Moviment Non-Allineat, li kien jinkludi bosta pajjiżi tat-tielet dinja bħall-Indja, Kuba u l-Alġerija; Malta saret ukoll membru tal-Grupp tas-77. Biex jiddefendu l-istat ta' newtralità ta' Malta, il-Gvern ta' Mintoff kien għamel patt u ftehim mal-Italja, ieħor mal-Libja u ieħor mal-Unjoni Sovjetika. F'dawn il-pattijiet kien maħsub ukoll li dawn il-pajjiżi jgħinu finanzjarjament u ekonomikament lil Malta. Il-Gvern ta' Mintoff ried ukoll jagħmel patt ukoll mal-Istati Uniti, iżda din ma qablitx. L-Air Malta Fil-21 ta' Marzu, 1973 il-parlament Malti approva mozzjoni tal-Prim Ministru Laburista, Dom Mintoff, biex titwaqqaf kumpanija nazzjonali tal-ajru - l-Air Malta. L-Air Malta ġiet imwaqqfa bl-assistenza tal-Gvern tal-Pakistan. Il-kumpanija nazzjonali irċiviet ħafna kritika mill-oppożizzjoni Nazzjonalista, li ppreferew jagħmlu użu minn kumpaniji tal-ajru barranin milli dik lokali. Bank of Valletta Fit-23 ta' Marzu, 1974 gie mhabbar il-ftuh tal-Bank of Valletta, l-ewwel bank kollu kemm hu Malti. 60% ftal-ishma fil-bank kienu ser ikunu f'isem il-Gvern Malti filwaqt li l-40% l-ohra kienu ser jinbiegħu lil pubbliku Malti. Miżuri oħra tal-Gvern Laburista (1971-1976) Il-Gvern ta' Mintoff waqqaf bosta miżuri fosthom: In-nazzjonalizzazzjoni kif ukoll il-bidu ta' bosta kumpaniji propjetà tal-istat, fosthom l-Air Malta, is-Sea Malta, il-Bank of Valletta, il-Mid-Med Bank, it-Telemalta u x-Xandir Malta; Tnaqqis fid-differenza fis-salarji bejn l-ogħla u l-iktar grad baxx fis-servizzi ċivili; L-għoti ta' żieda għall-għoli tal-ħajja u bonuses bi flat rate minflok b'perċentwali; L-introduzzjoni tas-sistema PAYE (Pay-As-You-Earn) u higher ceiling fejn tidħol it-taxxa tad-Dħul; Il-bidu ta' skema nazzjonali tas-saħħa; Id-demolizzjoni ta' slums u l-bini ta' bosta units residenzjali għall-ħaddiema u l-familji tagħhom; Xiri bulk-buying ta' prodotti mportati bħall-ħalib, zokkor u butir bi prezzijiet orħos; Bosta riformi fil-leġiżlatura industrijali bħal pereżempju, it-tnaqqis tal-working week għal 40 siegħa u liġi favur paga ndaqs għal ħaddiema nisa; Iż-żieda fin-nefqa għas-servizzi soċjali kif ukoll l-introduzzjoni ta' servizzi bħaċ-Children's Allowance; It-tneħħija ta' streaming u eżamijiet fi skejjel statali; Bosta proġetti turistiċi; Inbnew oqsma industrijali ġodda u dawk eżistenti ġew imkabbra; Ġiet mibnija pista tal-ajru ġdida li kienet takkomoda vetturi tal-arju kbar; L-introduzzjoni ta' korpi tax-xogħol bħall-Korpi tal-Pijunieri, li kienu jagħmlu bosta xogħol ta' kostruzzjoni. Membri ta' dawn il-korpi kienu miċħuda mid-dritt li jissieħbu trade unions. Il-Gvern Laburista kien jemmen fl-intervent tal-istat fl-ekonomija tal-pajjiż, speċjalment fejn is-settur privat kien jonqos milli jieħu l-inizzjattiva. Malta Repubblika Fit-13 ta' Diċembru 1974, Malta saret uffiċjalment Repubblika, u għalhekk ġiet introdotta kostituzzjoni ġdida. Din il-kostituzzjoni li bħal dik Taljana, kienet tiddikjara li Malta kienet repubblika bbażata fuq ix-xogħol, introduċiet bosta artikli, bħal dak li kien jippermetti d-dritt għall-vot lil persuni ta' il-fuq minn 18-il sena fl-elezzjonijiet ġenerali. 49 membru tal-Parlament ivvutaw favur din il-kostituzzjoni filwaqt li 6 membri Nazzjonalisti astjenew. Ta' min jgħid li dawn kienu Ġorġ Borg Olivier u dawk l-aktar qribu. Dan l-avveniment immarka wkoll it-tmiem tal-karriera politika ta' Dott. Borg Olivier, għaliex ftit wara l-elezzjonijiet tal-1976 laħaq floku Dott. Eddie Fenech Adami. Fl-elezzjonijiet tal-1976 il-Partit Laburista gab l-ikbar maggoranza ta' voti qatt registrati fl-istorja politika ta' Malta. 1976: It-Tielet Gvern ta' Mintoff Il-gvern immexxi minn Dom Mintoff kompla bil-ħidma tiegħu u bena' għadd kbir ta' oqsma residenzjali, kif ukoll ħadem biex itejjeb l-infrastruttura. Inbena sptar ġdid ħdejn l-isptar eżistenti (L-Isptar San Luqa). Fl-1976, saru l-ewwel elezzjonijiet ġenerali taħt il-kostituzzjoni tar-Repubblika ta' Malta. Il-programm elettorali tal-Partit Laburista intitolat "Lejn Malta Soċjalista 'l Quddiem fis-Sliem" poġġa emfasi fuq il-kredenzjali tal-Gvern Laburista, li kien jemmen fis-soċjaliżmu demokratiku. Ġie dikjarat ukoll li Malta setgħet tevolvi f'familja kbira soċjalista, kif ukoll li x-xogħol kien il-mezz kif il-bniedem seta' jikseb l-emanċipazzjoni. Fost ħafna proposti, kien hemm ukoll: • Il-possibiltà ta' full-employment; • Attivitajiet kummerċjali kellhom fejn jistgħu, jiġu mħollija f'idejn il-Maltin; • Il-kontinwazzjoni tal-politika tan-non-alignment Il-Partit Labruista reġa' rebaħ l-elezzjonijiet b'51.5% tal-voti u 34 siġġu fil-Parlament, filwaqt li n-Nazzjonalisti kisbu 48.5% u 31 siġġu. Din it-telfa kienet l-aħħar waħda għal Dott. Borg Olivier, li ġie rimpjazzat minn Dott. Eddie Fenech Adami fl-1977. Il-Gvern ta' Mintoff kompla bit-twettiq tal-politika soċjalista tiegħu, iżda ta' min jinnota li f'din il-leġislatura kien hemm żieda kbira fid-diżgwid industrijali u vjolenza politika. F'dan iż-żmien Mintoff beda juża frażi oħra popolari "Min mhux magħna kontra taghna". Fl-1977, meta l-Uffiċju tal-Prim Ministru ħareġ ċirkolari li stqarr li avolja l-Gvern kien jirrikonoxxi d-dritt tal-ħaddiema għall-istrajk, id-dritt għall-azzjonijiet industrijali parzjali ma kienux ser jibqgħu rikonoxxuti. F'dan iċ-ċirkolari kien hemm imniżżel ukoll illi dawk kollha li kienu jirrifjutaw li jaħdmu s-sahra, ma kienx ser ikollhom iktar sahra sal-aħħar tas-sena. Ovvjament, dan iċ-ċirkolari ġab miegħu diversi azzjonijiet industrijali u protesti. B'risposta għal dawn, il-Gvern issospenda u ttrasferixxa xi ħaddiema tal-Gvern. Il-Gvern ta' Mintoff ukoll hedded lill-impjegati tal-banek li jekk ma jaċċettawx id-direttivi tal-management, kienu ser jiġu likwidati iż-żewġ banek kummerċjali ta' Malta u posthom jieħdu bank wieħed. Din l-azzjoni kienet tfisser telf kbir ta' impjiegi. L-azzjonijiet industrijali li segwew ġabu magħhom is-sospensjoni ta' numru ta' ħaddiema. Każ simili seħħ ukoll fit-TeleMalta (illum Maltacom), fejn numru ta' ħaddiema ġew sospiżi għal numru ta' xhur. F'dan il-każ, il-Gvern għamel użu mill-korpi tax-xogħol, li kienu suġġetti għal dixxiplina militari, bħala strike-breakers. Il-Kwistjoni tat-Tobba Fl-aħħar tas-sebgħinijiet il-Gvern ta' Mintoff kellu kwistjoni kbira mal-Assoċjazzjoni tat-Tobba. Ir-raġunijiet ewlenin kienu tnejn. L-ewwel waħda kienet illi l-Gvern obbliga lill-istudenti li jiggradwaw bħala tobba kellhom jagħmlu perjodu ta' reġistrazzjoni ta' sentejn fl-isptar. It-tieni kienet id-deċiżjoni tal-Gvern li jbiddel l-istatus u l-poter tal-Kunsill Mediku. Bosta tobba rrikorrew għall-azzjonijiet industrijali, u bosta minnhom ġew imkeċċija mill-isptarijiet tal-Gvern immedjatament. Dan wassal biex ħafna tobba jiġu mkeċċija minn fuq il-post tax-xogħol u kellhom eventwalment iħallu l-pajjiż. Biex itaffi għan-nuqqas ta' tobba Maltin fl-isptarijiet, il-Gvern malajr impjega tobba barranin biex jirrimpjazawhom. Dan l-aġir wassal għal ħafna kritika minn bosta assoċjazzjonijiet mediċi bħal Assoċjazzjoni Medika Dinjija. Kien f'dan iż-żmien, propjament f'Diċembru tal-1977, li kienet intbgħatet ittra bomba lill-futur Ministru Laburista, il-Professur Edwin Grech, li kien rrifjuta li jieħu sehem fl-azzjonijiet industrijali u minflok aċċetta li jaħdem l-isptar. Din l-ittra infetħet minn bintu Karin, li mietet mal-isplużjoni. Fil-qasam tas-saħħa, Mintoff ġiegħel lill-isptarijiet privati biex jagħlqu u minflok introduċa servizzi mediċi b'xejn fl-1979. Barra minn hekk, bosta polikliniċi infetħu fl-1981. Bidliet fl-Edukazzjoni Il-Gvern Laburista ta' Mintoff ukoll implimenta diversi tibdil fis-sistema edukattiva ta' Malta. Fl-1977, ġew riintrodotti l-eżamijiet għal dawk it-tfal minn seba' snin 'il fuq. Fl-1981 daħlet fis-seħħ sistema edukattiva li biha kuntrarju għal dak li seħħ fl-1972, l-istreaming ġie intensifikat. Dan ġara partikolarment minħabba l-fatt li twaqqfu il-Junior Lyceums li kien ser jibda jkollhom attendenza ta' studenti 'l fuq minn 11-il sena li kienu għaddew minn eżami ta' ammissjoni. Fejn tidħol l-Università, il-Gvern daħħal sistema ta' student-ħaddiem fejn l-istudenti kienu obbligati li apparti li jkollhom il-kwalifiċi neċessarji, kellhom ukoll jalternaw bejn perjodi ta' studju u oħrajn ta' xogħol. Id-dħul fl-Universita beda jiei determinat mhux biss fuq il-bażi tal-kwalifiċi tal-istudenti, iżda wkoll fuq in-neċessità tal-impjegaturi. Ġie imwaqqaf bord li kien jiddeċiedi liema studenti-ħaddiema kellhom jiġu magħżula. Barra minn hekk, bosta korsijiet ġew imwaqqfa u l-fakultà tal-Arti u x-Xjenza ngħalqu. Konsegwentement, bosta għalliema u studenti ħallew l-Università. Bosta akkademiċi u studenti urew id-diżapprovazzjoni tagħhom għal dawn ir-rigormi, u s-soċjoloġista Ralf Dahrendor, li ġie mqabbad mill-Gvern bħala konsulent, stqarr illi dawn ir-riformi ma kienux ser jgħinu l-edukazzjoni għaliex kienu qed jipproduċu ħaddiema imdejjqa jew studenti mhux kwalifikati biżżejjed. Fit-8 ta' Novembru, 1977, fil-ġurnata tal-gradwazzjoni, l-istudent universitarju Michael Frendo indirizza lil dawk preżenti u emfasizza fuq il-bżonn li l-iggradwati jiddistingwu bejn il-verità u l-propaganda, is-sinċerità u l-ipokrezija, l-intergrità u l-opportuniżmu, il-libertà u l-iskjavitù. Dan id-diskors qajjem bosta konfronti. Il-President tar-Repubblika u l-Ministru tal-Edukazzjoni ħarġu 'l barra miċ-ċerimonja u bosta sostenituri laburisti daħlu fuq il-kampus u fis-sala u bdew jintimidaw lil dawk preżenti. Fost dawn il-partitarji kien hemm Dennis Sammut, is-Segretarju Amministrattiv tal-Malta Labour Party u Joe Debono Grech, MP Laburista. Xi partitarji daħlu bil-forza f'Dar l-Istudent, iżda mijiet ta' studenti opponewhom. F'dawn il-konfronti, ħadd ma ġie arresta iżda Frendo ġie mgħoti libell għal difamazzjoni minn żewġ uffiċjali għolja; eventwalment ġie dikjarat mhux ħati. Sena wara, fil-5 ta' Ottubru, pulizija u partitarji Laburisti sawtu grupp ta' studenti li kienu qed jirritornaw lejn l-Università wara li attendew rally biex jikkomemmoraw il-Ġurnata tal-Istudenti. Mintoff u l-Unions Fil-21 ta' Marzu, 1978, iż-żewġ komponenti tal-Malta Labour Movement, jiġifieri il-Malta Labour Party u l-General Workers Union ġew statutory partners. B'hekk l-alleanza tagħhom irċiviet status formali. Il-ftehim li ntlaħaq kien jixbah il-ftehim ad hoc li ntlaħaq bejn l-Union u l-Partit fil-leġislatura tal-1971-1976. Mintoff kien ukoll jistieden bosta trade unions oħra biex jingħaqdu mal-Partit Laburista. Pereżempju, f'meeting fil-Blata l-Bajda fit-28 t' April, 1979, Mintoff stieden lill-dawk li kienu jiffurmat parti mill-Konferderazzjoni tat-Trade Unions ta' Malta; ta' min jinnota imma li ħadd ma aċċetta din l-istedina. L-Għeluq tal-Bażi Militari Ingliża - 31 ta' Marzu 1979 - Jum il-Ħelsien Fil- 31 ta' Marzu wasal fi tmiemu l-kuntratt dwar il-bażi Militari li kien iffirmat fl-1972 bejn il-Gvern Malti u l-Gvern Ingliż biex dawn tal-aħħar jibqgħu jużaw lil Malta bħala bażi militari. Għal Mintoff u l-Partit Laburista dan kien ifisser il-veru indipendenza ta' Malta u għaldaqstant dan il-jum kien iffesteġġjat bħala Jum il-Ħelsien. Dan l-avvenimenti storiku daħal fil-kalendarju Malti bħala jum ieħor li beda jkun ikkunsidrat bħala Jum Nazzjonali. Infatti biex tfakkar l-okkazjoni, ġiet mibnija għolja artifiċjali b'monument fuqha. Din l-għolja, magħrufa aħjar bħala l-Għolja tal-Ħelsien inbniet ix-xatt tal-Birgu, ftit metri l-bogħod minn fejn l-aħħar truppi Ingliżi kienu ser jimbarkaw l-aħħar vapur Ingliż li kellu jħalli l-Malta, l-H.M.S. London. Iċ-ċelebrazzjonijiet uffiċjali laħqu l-quċċata f'nofs-il lejl tal-31 ta' Marzu, 1979, fejn eluf ta' Maltin sfidaw il-kesħa u inġabru lejn il-Kottonera biex jassistu għaċ-ċerimonja li fiha Mintoff telgħa l-għolja tal-ħelsien u assista ghall-inżul tal-bandiera Ingliża minn baħri Ingliż, u t-tlugħ tal-bandiera Maltija minn ħaddiem Malti. Imbagħad, Dom Mintoff flimkien mal-mexxej tal-General Workers Union, Ġorġ Agius, xegħlu t-torċa kommemorattiva mad-tokki tal-qniepen ta' nofs-il lejl. Dak il-lejl, it-truppi Ingliżi baqgħu abbord l-H.M.S. London, li ħalliet Malta l-għada filgħodu, bil-President tar-Repubblika, Dott. Anton Buttigieg ixejjer lill-bastiment minn fuq is-swar tal-belt Valletta faċċata tal-Port il-Kbir. It-tluq tal-Ingliżi minn Malta kien ukoll ifisser it-tmiem tal-assistenza finanzjarja mill-Ingilterra. Minn dakinhar, Malta kellha tiddependi biss minnha nnifisha ghall-ghixien. (Ara wkoll Jum il-Ħelsien) Vjolenza Politika F'dan iż-żmien Malta assistiet għal eskalazzjoni ta' vjolenza politika. Fil-15 t'Ottubru, 1979, ġurnata mlaqqma bħala Black Monday xi hadd pprova attentat ta qtil fuq il-prim ministru Dom Mintoff u dan inzamm mis-segretarji tal-Kastilja stess. " (Li kien sar attentat fuq hajjet il-prim Ministru Dom Mintoff kienet biss storja biex jinhbew il-perpetjuri li holqu il-vjolenza ta' dak inhar filghodu. Fatt li hadd ma jista' jinnegah, ghax l-Inkjesta Muscat Azzoppardi kixfet kollox; Karm Grima, mill-Mosta mar Kastilja biex izomm appuntament ma Dom Mintoff, habib kbir tieghu,u biex iwassallu informazzjoni miktuba fuq ittra,li kien jaf dan Grima fuq ministru kontroversjali minn ta' madwar Mintoff. Informazzjoni kunfidenzjali hafna u li dak inhar filghodu stess, dan il-ministru kien gie infurmat li se jinkixef u ghalhekk ta ordni biex Grima jigi moqtul fuq il-post biex jinghalaq halqu u jehel bil-vjolenza ta' dik il-gurnata. Wara li iddahhal f'kamra maghluqa biex, ghal ta' parsi gej Mintoff, ghax Dom Mintoff kien 10 minuti boghod maqful mad-delegazzjoni Nord Koreana sal-3.00 PM, mil-bieb imbexxaq ta' din il-kamra, xirfu tlitt idejn bil-pistoli f'kull wahda u bdew jisparaw indiskriminalment lejn id-direzzjoni ta' Grima; infatti dan Grima intlaqat bi tlitt bullets mid-disgha li gew sparati.Wara x'hin indunaw li ma mietx dahlu fuqu u komplew ituh bil-butt tal-pistoli sakemm Grima waqa' ma l-art u hasbuh mejjet. Harbu x'hin semghu l-passi tal-cameraman tat-Times li x'hin wasal fuq il-post, minflok ghajjat ghall-ghajjut u hadu lil Grima l-isptar fejn gie ikkurat u ghamlulu 40 punt f'rasu imma l-bullets baqghu f'gismu sa kemm miet, xi 15 il-sena wara. Fuq Grima dan il-ministru infami ma waqafx hemm imma ordna li Grima jinqatel u saru erba attentati ohra fuq hajjet Grima imma gie salvat fl-ahhar bl-intercessjoni stess tal-Perit Mintoff li minn fuq ir-radio ghamel stqarrija li min imiss lil Grima irid jghati kont lilu, Dom Mintoff , innifsu. U hekk l-uniku triq li kien ghad fadlilhom il-familjari ta' Grima kienet li jaccettaw li missierhom imur ghomru Monte Carmeli fuq tlitt certifikati medici foloz, ordnati mil-Ministru tas-Sahha ta' dak iz-zmien u il-frame-up orkestrat minn l-avukat ta' Grima stess, Dr. Guido de Marco ghax hekk kienet l-ahjar ghazla f'dawk iz-zmenijiet hekk kattivi. ara Inkjesta Filletti,L-Inkjesta Muscat Azzoppardi, li Dr. Eddie Fenech Adami ghamel fil-1990 imma hbija fl-istrong room tal-Parlament ghax kixfet li kemm il-PN u kemm l-MLP kienu imdahhla f'dan il-frame-up fahxi fuq Karm Grima. Eventwalment din l-Inkjesta seraqha minn tlitt postijiet differenti u fl-istess hin Dr. Alfred Sant biex jinhbew il-ministri taz-zewg nahhat.Ara mist. Parl. ta'Dr. A. Gatt 14066-sed225-8/6/98, jew Google taht Carmel Grima,Karm Grima fuq ILLUM, Malta today, Times of Malta.) Wara dan, madwar 40 partitarju daħlu fir-residenza privata tal-mexxej Nazzjonalista Fenech Adami fejn aggredew lill-mara tiegħu u għamlu ħerba fid-dar tiegħu. F'dik il-ġurnata stess, l-istess partitarji Laburisti daħlu fil-bini tal-Progress Press u fl-uffiċini tal-gazzetta The Times u kissru l-makkinarju u għamlu ħafna danni fil-bini. Il-Parlament Ewropew kif ukoll bosta mexxejja Ewropej iddeploraw dawn l-inċidenti. Tlett ijiem wara dawn l-avvenimenti, Mintoff kiteb lil Mabel Strickland, il-propjetarja tal-Progress Press, fejn esprima is-sogħba tiegħu għal dak li kien ġara. Mintoff ukoll kien ikkundana dawn l-atti vjolenti f'intervista mal-gazzetta Taljana 'Panorama' fil-11 ta' Novembru 1979. Avolja s-sitwazzjoni politika u industrijali fit-tieni nofs tas-sebgħinijiet ma kinitx mill-aħjar, peress li Eddie Fenech Adami ma halliex l-investituri barranin jinvastue f'Malta xorta sal-1979 il-Gvern immexxi minn Mintoff irnexxilu jirdoppja il-Prodott Gross Domestiku ikkumparat ma' dak tal-1974. Kien hemm tnaqqis fir-rata tal-qagħad għal 2.7% u kien hemm żieda ta' impjiegi ġodda minħabba l-espansjoni fis-settur tal-manifattura u t-turiżmu. Il-Politika Barranija ta' Mintoff fis-sebgħinijiet Fil-leġislatura 1976-1981, il-politika barranija tal-Gvern Laburista kienet pjuttost xettika u tikkritika l-Gvernijiet tal-Pajjiżi tal-Punent u tas-Suq Komuni Ewropew, għalkemm xi mdaqqiet kienet turi l-oppost. Fl-1978 Mintoff kien għamel żewġ stqarrijiet interessanti fil-Parlament: "Illum hemm żewġ Ewropi: L-Ewropa ta' Kain u l-Ewropa ta' Abel. L-Ewropa ta' Kain moħħha biex tikkonkwista u l-Ewropa ta' Abel hija progressiva. Huwa ma' din l-Ewropa li xi darba rridu nilħqu ftehim." Mintoff ukoll uża din l-analoġija f'forum Ewropew fi Strasburgu. Iżda avolja kien xettiku mill-Ewropa, Mintoff qatt ma warrab il-possibiltà li eventwalment Malta tingħaqad u ssir parti mill-Komunità Ewropea. Fi kliemu: "Today we are telling Europe to reach agreement with the Arabs just like we have done. Get powerful enough to get rid of the American and Soviet military bases. When this is achieved we will join you." (t. Malti: "Illum qd ngħidu l-Ewropa biex nilħqu ftehim mal-Għarab kif għamilna aħna. Issaħħu biżżejjed biex teħilsu mill-bażijiet militari Amerikani u Sovjetiċi. Meta jirnexxielkhom tagħmlu dan, ningħaqdu magħkhom.") F'intervisti oħrajn, Mintoff spjega li ma riedx li Malta tispiċċa ballun f'idejn iż-żewġ superpotenzi. Huwa ried ukoll jilħaq ftehim mal-Italja u Franza minn naħa, u l-Libja u l-Alġerija minn naħa l-oħra. Huwa stqarr ukoll illi filwaqt li l-Italja u Franza bi kliemhom urew l-interess li jgħinu, kienu il-Libja u l-Alġerija li offrew għajnuna konkreta. Sadanittant, il-Gvern kien ukoll laħaq ftehim importanti ta' newtralità u stabilixxa protokoll finanzjaru mal-Gvern Taljan fl-1980. L-Elezzjoni tal-1981: Riżultat "Pervers" Fit-3 ta' Jannar, 1981, il-Qrati tal-Ġustizzja ġew sospiżi mill-Gvern. Dawn ġew magħluqa għal aktar minn xahar u ġew rikostitwiti meta l-Gvern introduċa Parliamentary Bill li affettwat drastikament id-drittijiet ta' ċittadin biex ifittex il-Gvern għal danni, kif ukoll introduċiet Kummissjoni tal-Qrati tal-Ġustizzja. L-1981 kienet ukoll sena kontroversjali ħafna partikolarment minħabba l-elezzjonijiet ġenerali ta' dik is-sena. Il-Malta Labour Party u l-General Workers' Union ikkontestaw l-elezzjoni flimkien taħt l-isem ta' Malta Labour Movement kontra il-Partit Nazzjonalista mmexxi minn Eddie Fenech Adami. Il-programm elettorali konġunt tal-Partit Laburista u l-GWU kien intitolat 'Mit-Tajjeb Għall-Aħjar' u kien approvat mid-delegati taż-żewġ organizzazzjonijiet rispettivi fil-konferenzi ġenerali u nazzjonali. Il-Partit Laburista kien jappella għall-għaqal u l-bżulija tal-ħaddiema Maltin u Għawdxin, biex itejbu s-sitwazzjoni tal-pajjiż. Il-proposti tal-programm elettorali kienu jinkludu: • Tkomplija ta' xiri bulk-buying ta' materja prima u kumditajiet oħra biex jinżammu prezzjijiet baxxi • Iktar bini ta' oqsma residenzjali, distribuzzjoni ta' pjanti kif ukoll self issussidjat għal dawk li jixtiequ jibdnu d-djar tagħhom. Rekord ta' 96.1% tal-elettorat ħareġ jivvota fl-elezzjonijiet u l-Partit Laburista, avolja ġab minoranza ta' voti (49.1%) irnexxilu jirbaħ iktar siġġijiet parlamentari min-Nazzjonalisti, li rnexxielhom jirbħu 50.9% tal-voti. B'hekk l-MLP rebaħ l-elezzjonijiet ġenerali għat-tielet darba konsekuttiva. Ir-riżultat ġie meqjus bħala wieħed pervers u filfatt, Mintoff ried li jsiru elezzjonijet ġodda dik is-sena stess biex isolvu din il-polemika. Iżda l-ministri tiegħu ma ridux u b'hekk din baqgħet ma saritx. Din l-anomalija fis-sistema elettorali kienet ikkawżata mill-Kostituzzjoni tal-Indipendenza tal-1964, u għalkemm kien hemm xi diskors biex fil-Kostituzzjoni tar-Repubblika din tiġi emendata, dan baqa' ma seħħx. Il-Partit Nazzjonalista rreaġixxa billi ddikjara l-Gvern Laburista bħala wieħed ta' minoranza u akkuża l-Gvern b' jerrymandering. Dan wassal għal ħafna tensjoni fil-pajjiż fis-snin ta' wara. L-ebda MP Nazzjonalista ma attenda l-parlament għal tliet snin sħaħ, u dan apparti n-numru ta' bojkotts li kienu jsiru. Fost dawn kien hmem il-bojkott tat-televiżjoni tal-istat, li dak iż-żmien kien l-uniku stazzjon televiżiv lokali, kif ukoll f'ċerti retail outlets. In-numru ta' theddid minn nazzjonalisti u laburisti u tqegħid ta' bombi ma' djar ta' nies prominenti żdied u dan inevitabilment ġab miegħu instabbilità kbira fil-pajjiż. Tqegħid ta' bombi Nhar il-5 ta' Ġunju 1980, f'Santa Venera, bomba qawwija splodiet mad-dar tal-Ispettur tal-Pulizija Gejtu Pace. Fis-7 ta' Lulju, fil-Belt, splużjoni qawwija qerdet kważi għal kollox l-uffiċċju tal-Libyan Arab Airlines f'Misraħ il-Ħelsien. Fis-26 ta' Lulju, f'Ħal Luqa, bomba qawwija splodiet fil-kurutur tal-flats fejn kien joqgħod il-Kummissarju tal-Pulizija Lawrence Pullicino. Fis-27 ta' Ġunju 1982, f'Birkirkara bomba bil-miċċa taqbad tpoġġiet taħt il-karozza tal-Maġġur Alexander Grech, li kien Kummissarju Elettorali Ewlieni. Nhar l-4 ta' Awwissu, fin-Naxxar, bomba splodiet mad-dar ta' Joe Zammit, uffiċjal għoli tad-Dipartiment tal-Kummerċ. Nhar it-28 ta' Mejju 1983, f'San Ġiljan, bomba splodiet mal-faċċata tad-dar ta' Albert Mizzi, Chairman tal-Air Malta. Nhar il-25 ta' Settembru 1984, instabet bomba fuq l-għatba tal-bieb tal-Palazz tal-Arċisqof fl-Imdina li ma ħaditx. Nhar it-30 ta' Settembru bomba splodiet wara l-bieb tal-Arċipriet tal-Furjana. Nhar it-13 ta' Ottubru 1984 f'Tas-Swatar Ħad Dingli, bomba qawwija splodiet fiċ-ċentru tal-kompjuters. bi ħsarat kbar fil-Computer Room u fl-Operations Section. Fil-15 ta' Ottubru splodiet bomba li tpoġġiet f'wieħed mill-ventilaturi tad-Dar Ġenerali tal-MUSEUM fil-Blata l-Bajda. Fil-25 ta' Ottubru, fil-Furjana, bomba splodiet qrib il-karozza tal-Kummissjoni Għolja Ingliża f'Malta. Fis-17 ta' Novembru bomba splodiet mal-koxxa tal-bieb tal-Ambaxxata Taljana fil-Furjana. Fid-19 ta' Novembru bomba splodiet Ħ'Attard mad-dar ta' Mons. Francesco Canalini, rappreżentant tal-Vatikan f'Malta. Nhar it-12 ta' Dicembru 1985 bomba splodiet mal-Istitut Kulturali Libjan f'Misraħ il-Palazz. L-għada bomba splodiet mal-għassa tal-Pulizija tal-Qrendi. Erbat ijiem wara, bomba tal-ġelatina tpoġġiet mal-għassa tal-Pulizija tal-Imqabba imma ma ħaditx. L-għada, 18 ta' Diċembru, bomba qawwija splodiet mal-Għassa tal-Pulizija ta' Tas-Sliema, żewġ pulizija korrew gravi u żewġ pulizija oħra u tifla zgħira sofrew ġrieħi ħfief. Żviluppi oħra Il-PN beda jaħdem biex iġib sostenn mis-setturi tas-soċjetà Maltija, kif ukoll mill-alleati politiċi barra l-pajjiż. Kif kien mistenni, id-Demokristjani u l-Konservattivi Ewropej taw l-appoġġ tagħhom lill-Partit Nazzjonalista. Anki l-President tal-Istati Uniti ta' dak iz-zmien, Ronald Reagan irrifjuta kontinwament l-invit għal żjara uffiċjali mingħand il-President ta' Malta, Agatha Barbara. Mintoff kien ippropona li Karmenu Mifsud Bonnici jinħatar Deputat Mexxej tal-Partit u fil-fatt dan ġie elett bħala Deputat Mexxej fid-29 ta' Mejju 1980. Fil-15 t'Ottubru, 1982 Karmenu Mifsud Bonnici inħatar Mexxej tal-Malta Labour Party wara mozzjoni minn Dom Mintoff. Huwa ġie co-opted fil-Parlament fit-2 ta' Mejju, 1983 u nħatar Ministru tal-Edukazzjoni. Fil-Budget tal-1983 il-friża fuq il-pagi u l-prezzijiet kienu probabilment l-iktar temi diskussi u li sabu oppożizzjoni. Il-Kwistjoni tal-Iskejjel tal-Knisja Fl-1984 kien hemm kontroversja oħra wara dik li nqalgħet bejn il-Knisja u l-Gvern fejn tidħol l-edukazzjoni. Il-Gvern ried li ssir reviżjoni tal-pagi tal-għalliema. Dan wassal għal bosta strajks ordnati mill-MUT (Malta Union of Teachers). Splodiet ukoll bomba ħdejn bini li kien jappartjeni lil xi qraba tal-president tal-Union. Intant, fl-10 ta' Ottubru 1984 il-Konfederazzjoni tat-Trade Unions ta' Malta ordnat strajk ġenerali bħala turija ta' simpatija lejn għalliema. Kien hemm ukoll kritika internazzjonali mill-Konfederazzjoni Ewropea tat-Trade Unions u bosta organizzazzjonijiet u unions internazzjonali. 1984: Mintoff jirriżenja minn Prim Ministru u minn Mexxej tal-Partit Fit-22 ta' Diċembru, 1984 Mintoff irriżenja minn Prim Ministru ta' Malta u minn floku laħaq Karmenu Mifsud Bonnici. 1984-1998: Mintoff backbencher partikulari Dom Mintoff żamm is-siġġu tiegħu fil-Parlament wara r-riżenja tiegħu minn Prim Ministru u xorta baqa' attiv politikament avolja ma baqax il-mexxej tal-partit. Beda jissuġġerixxi li jsiru emendi kostituzzjonali rigward is-sistema elettorali u l-Presidenza. Mintoff issuġġerxxa li minflok Presidenza Kostituzzjonali kif inhi fil-preżent, tiddaħħal sistema simili għal dik fl-Istati Uniti u Franza, jiġifieri Presidenza Ezekuttiva. Minħabba dawn is-suġġerimenti, ħafna kienu dawk li ħasbu li Mintoff kien qed iwitti t-triq u jippjana r-ritorn tiegħu bħala President ta' Malta. Dan imma ma seħħx. Fl-20 ta' Diċembru 1986 intlaħaq ftehim bejn iż-żewġ partiti u sar il-bdil neċessarju. 1. Malta kellha tkun newtrali u non-aligned; 2. Kull intervent barrani kellu jiġi meqjus bħala corrupt practice; 3. Ilo-Partit li jġib il-maġġornaza ta' voti fl-elezzjonijiet ġenerali kellu d-ritt li jiggverna l-pajjiż. 64 minn 65 membru vvutaw favur dawn l-emendi, b'wieħed biss jivvota kontra. Dom Mintoff reġa' ikkontesta l-elezzjonijiet tal-1992 u tal-1996 li kellha tkun l-aħħar waħda tiegħu, u xorta baqa' jgawdi minn sostenn enormi avolja kien għadda ħafna żmien minn l-ewwel elezzjoni li kkontesta lura fl-1947. Bejn l-1996 u l-1998, Mintoff kien deputat tal-Gvern Laburista immexxi minn Alfred Sant avolja kellu iktar minn 80 sena. Mintoff jivvota kontra l-Gvern ta' Alfred Sant Mintoff reġa' kien fl-aħbarjiet fl-1998 meta fil-Parlament ivvota kontra l-MLP fuq proġett relatat mal-iżvilupp tal-Kottonera propost mill-Prim Ministru ta' dak iż-żmien Dr. Alfred Sant. Din il-mossa min-naħa ta' Mintoff kienet daqqa ta' ħarta lill-partit fil-gvern peress li dan kellu biss maġġoranza ta' siġġu wieħed fil-Parlament. L-għada li l-Gvern kien tilef vot importanti fil-Parlament dwar il-Proġett tal-Kottonera, nhar id-9 ta' Ġunju 1998, fix-Xatt tal-Birgu, il-Prim Ministru Alfred Sant, ta konferenza tal-aħbarijiet li fiha qal li Mintoff għandu jirriżenja mill-Parlament u sejjaħlu "traditur". Din il-frażi baqgħet tikkundizzjona r-relazzjoni bejn Mintoff u Sant, tant li d-diversi attentati ta' medjazzjoni bejn it-tnejn fallew. Wara li Sant rabat vot ta' fiduċja mal-vot fuq il-Proġett tal-KOttonera u dan m'għaddiex wara li Mintoff ivvota kontra, Sant ma kellu l-ebda triq oħra ħlief li jsejjaħ elezzjoni ġenerali prematura wara biss 22 xahar ta' tmexxija – liema elezzjoni ġiet mirbuħa mill-Partit Nazzjonalista mmexxi minn Dr. Edward Fenech Adami. Mintoff ma kienx ikkontesta fl-elezzjoni tal-1998, u lanqas f'dik ta' warajha tal-2003, għalkemm ta' min jgħid li sadanittant flimkien ma' Karmenu Mifsud Bonniċi beda moviment magħruf bħala Front Maltin Inqumu (FMI) li kien involut f'kampanja sħiħa indirizzata kontra s-sħubija ta' Malta fl-Unjoni Ewropea. Nhar l-20 ta' Ottubru 2009, meta mistoqsi mill-PBS fuq l-avvenimenti politiċi li kienu wasslu għall-waqgħa tal-Gvern Laburista ħdax-il seba qabel, Alfred Sant qal li dakinhar ma setax joqgħod għar-rikatt ta' Mintoff u li Mintoff kien qed jiġi 'immanipulat' - mhux finanzjarjament - mill-Partit Nazzjonalista, kif skond Sant deher ċar fil-budget tal-1997, fil-mozzjoni dwar l-UE meta sparixxa l-Libja meta kien hemm vot kruċjali. Huwa qal li f'dak li ġara fl-1998, kien hemm ħafna fatti li għadhom ma ħarġux u jikkonfermaw dak li qed isostni hu. Sant qal li ma jħossx rimors għal dak li għamel fl-1998, iżda jħoss li għamel żball f'deċiżjonijiet li ħa qabel l-1996. Mistoqsi jekk ħafirx lil Mintoff, Alfred Sant qal li din mhix kwistjoni ta' maħfra jew apoloġija għaliex il-fatti huma fatti. Qal li m'għandux iħares lura iżda jkompli miexi 'l quddiem. Ir-Relazzjoni ta' Mintoff mal-Partit Laburista wara l-1998 Għalkemm Mintoff qatt ma tkeċċa jew ġie sospiż mill-Partit Laburista, huwa qatt ma ħa sehem fl-attivitajiet tal-Partit mill-1998 sal-2009. F'Ġunju 2008, il-Partit Laburista għażel mexxej ġdid, Dr. Joseph Muscat, wara r-riżenja ta' Alfred Sant. Ġimgħa wara l-elezzjoni tiegħu, Muscat stieden lil Mintoff iżur il-Kwartieri Ġenerali tal-Partit. Nhar il-31 ta' Marzu 2009, Mintoff attenda għaċ-ċele­b­razzjonijiet tat-30 sena ta' Jum il-Ħel­sien organizzati mill-Partit Laburista fil-Birgu. Nhar il-5 ta' Dicembru, 2009, Dom Mintoff għamel żjara fiċ-Ċentru Naz­zjonali Laburista l-Ħamrun, l-ewwel darba li Mintoff daħal f'dan il-bini li ilu jservi ta' kwartieri tal-Partit Laburista sa mill-1995. Mintoff intlaqa' fiċ-Ċentru minn Muscat imbagħad kellhom laqgħa privata flimkien fl-uffiċċju ta' Dr Muscat. Ħajja Personali Aħwa Wieħed minn ħut Mintoff huwa patri Franġiskan, Patri Dijonisju Mintoff, li qabel daħal patri kien jismu Pawlu, awtur u Fundatur tal-Laboratorju tal-Paċi. Waħda minnu ħutu kienet soru ta' Sant’Ursola tal-Belt Valletta, Swor Bernadette, li qabel daħlet soru kien jisimha Marija Assunta. Hija mietet fl-1969. Bin ħuh Daniel, l-Imħallef Wenzu Mintoff kien elett mal-Partit Laburista fl-1987. Huwa tkeċċa mill-Partit fl-1989 u fforma l-Alternattiva Demokratika, iżda kien reġa' lura fil-Partit Laburista fl-1999. Martu Meta fis-snin erbgħin Mintoff kien qed jistudja l-Ingilterra, huwa ltaqa' ma' Moira de Vere Bentinck (imwielda bħalu fl-1916) barunessa ta' dixxindenza nobbli Ingliża u Olandiża u żżewwġu fl-1947. Meta Moira Mintoff mietet fis-16 ta' Diċembru 1997, il-Priministru Alfred Sant ħareġ stqarrija li fiha qal li "Bil-personalita' kwieta u soda tagħha, Moira Mintoff għamlet snin twal f'ħidma moħbija ta' filantropija waqt li tat kontribut ħiemed imma importanti lill-ħajja soċjali u politika ta' pajjiżna. Għalkemm imwielda u mrobbija fl-Ingilterra, għarfet tul ħajjitha ssir tifhem, tħobb u tkun parti sħiħa minn Malta. F'isem il-Gvern Laburista u f'ismi, nagħti l-kondoljanzi profondi lill-Perit Duminku Mintoff li miegħu għaddiet minn snin twal ta' sagrifiċċji personali li ġġib magħha l-ħidma politika, lit-tfal tagħhom Anne u Yana u lill-familjari kollha tagħhom." Ulied Duminku u Moira Mintoff kellhom żewġ ulied bniet, Anne u Yana. Anne, imwielda fl-1949, hija ekonomista. Fl-1971 iżżewġet lill-Amerikan Bernard McKenna u kellhom tifla Emma fl-1984. Yana, imwielda fl-1951, kient attivista, ekonomista u edukatriċi. Illum tmexxi skola fl-Amerika, Katherine Anne Porter School, charter school f'Wimberley, Texas. Baqgħet magħrufa għal meta fl-1978, meta kellha 27 sena, kienet ġiet arrestata għax tefgħet boroż bil-ħmieġ taż-żwiemel fil-House of Commons biex tipprotesta kontra l-preżenza militari tal-Ingliżi fl-Irlanda ta' Fuq. Fl-1991 iżżewġet lill-Amerikan David Bland u kellhom żewġ ulied Ċetta Sian u Daniel Xandru. Fl-2013 ikkontestat l-elezzjonijiet ġenerali f'Malta f'isem il-Partit Laburista iżda ma kinitx eletta. Passatempi Mintoff huwa magħruf bħala Il-Perit, u għal xi żmien kien magħruf bħala Tal-Pipa, minħabba li kien iħobb ipejjep il-pipa jew Tal-Bokkla, miħabba l-bokkla kbira biż-żiemel li kien iħobb jilbes fil-mass meetings. Dilettant taż-żwiemel, tal-boċċi, tal-qari u tal-għawm. Kellu dar Ħal-Tarxien u dar magħrufa bħala "l-Għarix" f' Delimara li kienet suġġett ta' kontroversja wara li l-Gvern Nazzjonalista ta' Fenech Adami bena l-powerstation ħames metri biss bogħod minnha fil-bidu tas-snin disgħin. Mintoff kien tella' l-Gvern il-qorti u ħa kumpens ta' EUR 864,000 jew Lm 360,000. Rikoverat fil-Kura Intensiva tal-Isptar Nhar is-16 ta' Settembru 2010 Dom Mintoff iddaħħal l-Isptar Mater Dei b'urġenza, wara li tah attakk ħafif ta' puplesija fir-residenza tiegħu f'Ħal Tarxien. Huwa kien rikoverat fit-Taqsima tal-Kura Intensiva, fejn il-qagħda tiegħu ġiet deskritta bħala kritika imma stabbli. Ħamest ijiem wara, il-Mexxej Laburista Joseph Muscat, wara żjara li għamillu l-isptar, ġie infurmat mill-qraba ta' Mintoff li ma kienx se jibqa' iżjed fit-Taqsima tal-Kura Intensiva imma kien se jittieħed f'sala oħra tal-Isptar Mater Dei hekk kif il-kundizzjoni tiegħu qalbet għall-aħjar. Nhar it-28 ta' Settembru, ġimgħa u nofs wara li kien daħal l-isptar, Mintoff ġie rilaxxat għal kollox mill-isptar u rritorna f'daru Ħal-Tarxien. Iżda nhar l-10 ta' Novembru 2010, Mintoff reġa' ddaħħal l-isptar fejn, wara li ngħata l-ewwel kura fid-Dipartiment tal-Emerġenza, inżamm fil-Critical Coronary Care Unit (CCCU). Skont stqarrija uffiċjali maħruġa mid-Dipartiment tal-Informazzjoni, mill-eżamijiet mediċi li saru rriżulta li l-Perit Mintoff kien qiegħed ibati minn kundizzjoni tal-qalb u deidratazzjoni. Kien spjegat li għalkemm il-kundizzjoni tiegħu kienet tjiebet xi ftit, hu kien għadu f'qagħda kritika. It-tim mediku li qiegħed jieħu ħsieb il-kura tal-Perit Mintoff irrakkomanda li dan jibqa' taħt osservazzjoni kontinwa. Huma enfasizzaw ukoll il-ħtieġa li jistrieħ. Fi Frar 2011 reġa' ddaħħal l-Isptar Mater Dei mitluf minn sensih imma ftit wara rkup­ra tajjeb tant li reġa' beda joħroġ b'mod normali. Nhar is-6 ta' Awwissu 2011, meta Mintoff għalaq 95 sena, il-ġurnal L-Orizzont irraporta li Mintoff "mistenni jqattal-ġurnata fid-dar tiegħu fil-kum­panija ta' wliedu u n-neputi­jiet, li jingħad se jqattgħu dan is-sajf f'Malta. Jirriżulta lil dan il-ġurnal li, minkejja l-anzja­nità, il-“Perit”, kif baqa' magħ­ruf sal-lum, għadu jżomm lilu nnifsu informat sew u matul il-ġurnata jaqra regolarment, inklużi l-gazzetti lokali. Għalkemm kellu jċedi għal wieħed mill-akbar passatempi li kellu – l-għawm – u li kien sinonimu miegħu li jippratti­kah anke fix-xhur kesħin, jir­ri­żulta li nhar il-Ħadd li għadda huwa qatta' xi ħin fiċ-Ċentru Laburista ta' Marsaxlokk jiddiskuti anke ma' dawk li nzer­taw fil-post. Ilbieraħ il-Mexxej Laburista Joseph Muscat żar ukoll lil Mintoff f'daru, fejn ilu l-aħħar xhur jirkupra sew saħħtu wara li fl-aħħar tal-2010 kien daħal għat-tieni darba fi ftit xhur għall-kura l-Isptar Mater Dei." Nhar it-3 ta' Ottubru 2011 Mintoff iddaħħal b'emerġenza fl-Isptar Ġenerali ta' Għawdex f'qagħda kritika iżda aktar tard il-kundizzjoni tiegħu kienet waħda stabbli għalkemm gravi. Mintoff kien qiegħed Għawdex biex jistrieħ kif ukoll biex ikellem speċjalista. Oratorija Mewt Dom Mintoff miet filgħaxija fir-residenza tiegħu f’Ħal Tarxien fl-età ta’ 96 sena, erbatax -il jum wara li għalaq sninu. F’Bormla, il-belt li fiha twieled Mintoff, immedjatament kif inħarġet l-aħbar mill-ewwel saru s-sinjali tal-viżtu fosthom ċfuf suwed mal-bibien ta’ postijiet pub­­bliċi. Għal xi ħinijiet tard filgħaxija fir-residenza ta' Ħal Tarxien kien hemm ħuh, Patri Dijonisju Mintoff u diversi qraba oħra tiegħu. Quddiem ir-residenza tiegħu inġabru għadd ta’ persuni, li damu hemm għal ħinijiet twal. Fost dawn kien hemm xi wħud minnhom jgħidu r-rużarju, oħrajn jitkellmu fuq il-faqar li neħħa u oħrajn bid-dmugħ f’għajnejhom. Ir-residenza kienet qed tkun mgħassa minn żewġ Pulizija. Ftit wara li tħabbret il-mewt tal-Perit Mintoff,twaqfet il-Fundazzjoni Duminku Mintoff issa marufa Għaqda Duminku Mintoff mill-Professur Josef Grech. Is-sit soċjali Facebook kien invażat b’għadd ta’ kummenti mingħand ammiraturi tal-Perit Mintoff. L-għada l-bnadar madwar il-pajjiż ittajru mezza lasta. Reazzjonijiet għall-aħbar ta' mewtu F’xandira straordinajra fuq l-istazzjon ONE ftit minuti wara li tħabbret il-mewt tal-Perit Mintoff, ta l-ewwel reazzjoni tiegħu l-Kap tal-Oppożizzjoni u Mexxej Laburista Joseph Muscat. Hu ddeskriva lill-Perit Mintoff bħala “wieħed mill-ġganti l-kbar tal-istorja ta’ Malta.” Muscat, li kien għadu kif kien ġej mid-dar tal-Perit Mintoff, qal li kienu ilhom jafu x-xhur u anke snin li saħħtu kienet sejra lura. “Dan l-aħħar daħal ħafna drabi l-isptar, iżda dejjem irkupra. Però naħseb li Mintoff miet kif xtaq, f’daru, fil-paċi, imdawwar flimkien ma’ wliedu. Illum tlifna l-Perit ta’ Malta Ħielsa”. Filwaqt li ddeskriva lil Mintoff bħala wieħed mill-ġganti tal-istorja ta’ Malta, Joseph Muscat, qal li l-figura tal-eks-Mexxej Laburista forsi kienet tqajjem kontroversja. “Iżda taqbel jew taqbilx ma’ Mintoff, kulħadd jaqbel li mingħajr dan il-bniedem Malta ma kinitx tkun fejn hi llum” Muscat qal li Mintoff kien bniedem li kontra kull kurrent, poġġa lil Malta fuq il-mappa tad-dinja. Żied jgħid li “sirt naf lil Mintoff fl-1992. Imbagħad meta kont qed nagħmel it-teżi tiegħi, fid-dottorat, kelli diskussjonijiet miegħu fit-tul. Meta kont nitkellem miegħu, kont ninduna li l-imħabba tiegħu għal pajjiżu u għal ħaddiem kienet xi ħaġa bla preċedent”. Qal li l-Perit Mintoff bena monument ħaj madwaru, is-servizzi soċjali, fosthom is-saħħa u li n-nisa għandhom drittijiet daqs l-irġiel. Qal li fl-aħħar snin kien hemm żminijiet diffiċli bejn Mintoff u l-PL. “Iżda nista’ ngħid b’so­disfazzjon, li f’dawn l-aħħar erba’ snin, dan il-kapitlu ngħalaq. Għalhekk illum aħna lkoll inħossuna orfni u llum nibkuh kif jixraq.” Dakinhar filgħaxija inħarġet stqarrija mid-Dipartiment tal-Informazzjoni li qalet li “f’isem il-Gvern u l-poplu Malti, il-Prim Ministru Lawrence Gonzi jsellem il-memorja tal-eks Primn Ministru Duminku Mintoff”. Il-Prim Ministru qal li l-perit Mintoff hu personalità ewlenija fil-ħajja pubblika Maltija minn wara t-Tieni Gwerra Dinjija sa tmiem is-Seklu Għoxrin. Il-ħidma kbira tiegħu immarkat profondament l-istorja riċenti ta’ pajjiżna fuq il-livelli politiċi, ekonomiċi u soċjali. L-impenn u d-determinazzjoni tiegħu wasslu għal żviluppi u bidliet profondi li jimmarkaw lil Malta u Għawdex. Wara li ta’ l-kondoljanzi tiegħu lil uliedu, il-Prim Ministru Gonzi offra u l-familja aċċettat, li l-Gvern jagħti funeral statali lill-eks Prim Ministru Mintoff. Reazzjonijiet fil-media internazzjonali Rapporti dwar l-aħbar tal-mewt tiegħu dehru mhux biss f’ġurnali prominenti ta’ pajjiżi Ewropej, bħal La Repubblica fl-Italja, il-Financial Times u l-BBC News tal-Ingilterra, iżda saħansitra f’ġurnali influwenti Amerikani bħal New York Times u The Washington Post. Rapporti oħrajn dehru f’diversi siti popolari bħal Reuters u Yahoo News. Ir-rapporti kollha li dehru fil-midja barranija għamlu refe­renza għall-fatt li Mintoff kien politiku dominanti fix-xena politika Maltija, li ġġieled kontra l-forzi konservattivi u l-kolonjaliżmu, u li wassal biex tingħalaq il-bażi militari f’Malta fl-1979. Ir-rapport ta’ The New York Times, jiddeskrivi lil Mintoff bħala “mexxej soċjalista li għalaq il-bażijiet tan-NATO f’Malta” u li kellu konfrontazzjoni mal-Ingliżi, iżda kellu relazzjonijiet tajbin mal-Libja u ċ-Ċina. The New York Times, tgħid li Mintoff kien jidher minn xi uħud bħala bniedem li ma tis­tax tipprevedi x’se jagħmel u misterjuż, filwaqt li għall-ammiraturi tiegħu hu meqjus bħala missier Malta moderna. Il-ġurnal Amerikan kompla jgħid li “matul il-karriera tiegħu, Mintoff iġġieled biex Malta ma tkomplix tkun sfruttata mill-barrani, terġa’ tikseb id-dinjità, filwaqt li ħadem biex Malta stabbilit rabtiet ekonomiċi u diplomatiċi, biex tikseb l-istatus tagħha bħala stat newtrali.” Min-naħa tagħha, The New York Times, tat ħarsa dettaljata lejn ħajjet Mintoff, mit-twelid tiegħu fl-1916, meta sar Prim Ministru għall-ewwel darba fl-1955, meta reġa’ ġie elett fil-po­ter fl-1971 u anke meta rreżenja minn Prim Ministru fl-1984. Il-ġurnal ta ħarsa wkoll lejn il-kisbiet ta’ Mintoff fl-isfera internazzjonali, fosthom, meta fl-1972 reġa’ nnegozja t-trattat tad-difiża mal-Gvern Ingliż, ir-relazzjonijiet li kellu mal-Gvern Libjan u anke maċ-Ċina. Fl-artiklu ta’ The New York Times, kien hemm kumment li kien ta Mintoff lill-istess gazzetta fis-snin sebgħin, fejn kien qal “meta ħadna l-Gvern, kellna Gvernatur Ingliż, Reġina Ingliża, munita Ingliża, u l-banek tagħna mmexxijin mill-Ingliżi. Kellna wkoll il-Pulizija mmexxijin minn Kummissarju li qal fl-apert li l-lealtà tiegħu kienet lejn il-Gvern Ingliż. Dan kien tmien snin ilu. Issa Malta hi Repubblika. Inbidel kollox. M’għad fadal xejn aktar Ingliż. The Washing­ton Post għamlet refe­renza għall-kisbiet li għamel Mintoff matul il-karriera politika tiegħu, fosthom it-twaqqif ta’ Malta Repubblika fl-1974, u l-għeluq tal-bażijiet militari f’Malta fl-1979. The Washington Post, għam­let referenza għall-konfronti li Mintoff kellu tul il-karriera politika tiegħu, fosthom mal-Ingliżi u mal-Knisja. Dwar Mintoff, irrapportat ukoll l-aġenzija tal-aħbarijiet Ingliża BBC, fejn iddeskrivietu bħala bniedem dominanti fl-istorja politika ta’ Malta, speċjalment wara l-kisba tal-Indipendenza fl-1964. Il-BBC għamlet referenza għar-relazzjoni li Mintoff kellu mal-Gvern Ingliż, li eventwalment wasslet biex tintemm il-bażi f’Malta fl-1979. F’dan il-perjodu Malta saret Repubblika fl-1974. Ingħad li f’dan iż-żmien, Mintoff daħħal għadd ta’ servizzi soċjali li wasslu biex il-Maltin jibdew jgħixu ħajja aħjar. Fis-sit tal-BBC deher ukoll obitwarju estensiv fuq Mintoff. Funeral Il-funeral statali tal-Perit Mintoff sar is-Sibt 25 t'Awwissu 2012 u kien wieħed mill-akbar funerali, jekk mhux l-akbar li qatt rat Malta. In-nies bdew jinġabru sa minn kmieni fit-toroq tal-Belt Valletta biex isibu post minn ta’ quddiem. Ħafna minnhom kienu bil-kamera f’idejhom. Ma naqsux ir-ritratti tal-Perit fl-idejn u l-għajjat “Mintoff, Mintoff”, “Viva s-Salvatur ta’ Malta”, “grazzi Perit ta’ dak kollu li għamilt magħna”, “grazzi Perit talli għallimtna” u “bħalek ma jkun hawn qatt”, kemm meta t-tebut kien miexi mill-Palazz sal-Kon Katidral, u anke wara l-quddiesa, fejn it-tebut mexa sal-Monument tal-Vittmi tal-Gwerra fil-Floriana. L-aħħar vjaġġ tal-Perit Mintoff beda mill-Palazz Presidenzjali, sal-Kon Katidral ta’ San Ġwann fejn ingħata bidu għall-quddiesa kkonċelebrata mill-Arċisqof Mons Pawlu Cremona. Il-ġisem bla ħajja ta’ Mintoff kien ilu espost għall-qima tal-pubbliku sa mill-ġurnata ta’ qabel. Infatti matul il-ġurnata tal-Ġimgħa, mijiet ta’ nies, iffurmaw serbut twil li f’xi waqtiet infirex minn Misraħ San Ġorġ għal Triq ir-Repubblika, u għaldaqstant uħud minn dawk preżenti kellhom jistennew għal ċertu tul ta’ ħin sakemm miss lilhom biex daħlu jagħtu qima lill-eks-Prim Ministru u Mexxej Laburista. Għall-ħabta tal-9.40am tas-Sibt, inġabru għadd ta’ suldati quddiem il-Palazz tal-President, libsin l-uniformi bajda. Ftit tal-minuti wara, it-tebut tal-Perit Mintoff li kien imgeżwer bil-bandiera Maltija, deher ħiereġ mill-Palazz tal-President, bl-ewwel għajta tal-folla numeruża preżenti tkun “Viva l-Perit Duminku Mintoff.” Minn hemm hekk, ‘staff sergeants’ tal-Forzi Armati li kienu mmexxijin mill-‘istaff sergeant’ Patrick Barbara, għabbew it-tebut fuq l-ispallejn, u hekk kif it-tebut kien miexi bil-mod lejn il-Kon Katidral ta’ San Ġwann, il-folla kompliet iċċapċap u tgħajjat “Mintoff, Mintoff.” Fl-istess waqt, għadd ta’ persuni preżenti bdew ifittxu post tajjeb biex ikunu jistgħu jsegwu l-quddiesa minn fuq ‘big screen’ li kien hemm barra l-Kon Katidral. Fost il-personalitajiet distinti li attendew għall-funeral statali kien hemm il-Prim Imħallef Silvio Camilleri, membri parlamentari miż-żewġ naħat tal-Kamra, l-eks-Prim Ministru u Mexxej Laburista Karmenu Mifsud Bonnici, l-Ispeaker Michael Frendo, u eks-ministri Laburisti fil-Kabinett ta’ Mintoff – Vincent Moran, Joe Grima u Reno Calleja. Magħhom kien hemm preżenti wkoll Alex Sciberras Trigona u Joe Debono Grech. Kien hemm preżenti wkoll il-Presidenti Emeritus Eddie Fenech Adami u Ugo Mifsud Bonnici. Hekk kif it-tebut tal-Perit Mintoff daħal fil-Knisja għall-ħabta tal-10.20am, il-folla nfexxet f’ċapċipa kbira u tgħajjat “Mintoff, Mintoff.” Il-qraba ta’ Mintoff, li dehru kommossi għall-aħħar bil-merħba kbira li ngħata l-Perit, poġġew fl-ewwel erba’ fillieri fuq in-naħa tal-lemin. Fuq talba li saret mill-familja stess, fejn il-qraba poġġa l-Mexxej Laburista Joseph Muscat, flimkien ma’ martu Michelle. Flimkien magħhom kien hemm persuni oħrajn li ħadmu fil-qrib ma’ Mintoff, fosthom is-segretarju personali Joe Camilleri u x-xufier tiegħu. Omelija tal-Arċisqof Fl-Omelija tiegħu, l-Arċisqof Pawlu Cremona qal li “Dwar il-Perit Duminku Mintoff nixtieq insemmi żewġ sinjali li huma marbutin ma’ ħajtu. L-ewwel sinjal huwa l-interpretazzjoni tal-kmand ta’ Ġesù, li nħobbu lill-proxxmu tagħna, l-aktar lill-fqar, li għaqqadha mal-ħajja politika tiegħu. It-tieni sinjal huwa l-imħabba tiegħu lejn art twelidu.” Fost is-silenzju perfett ta’ dawk preżenti, l-Arċisqof beda biex jgħid li “f’dawn il-ġranet il-gazzetti kienu mimlija bl-istess aħbar, il-mewt tal-Perit Duminku Mintoff. Bir-raġun li jiġri hekk, għax dan il-bniedem għal aktar minn 50 sena, kien protagonist ewlieni fix-xena politika Maltija. Min jaf kemm għad irid jinkiteb aktar dwar ħajtu u dwar il-kisbiet tiegħu.” L-Arċisqof kompla jgħid li madankollu, fil-Knisja, l-aspett tal-bniedem jittieħed minn perspettiva oħra, dik tal-eternità u l-ħajja ta’ dejjem. Qal li meta bniedem imut, ir-relazzjoni tiegħu magħna ssir fi Kristu. “Dan huwa mument meta l-ħajja fuq din l-art tispiċċa u mbagħad inħallu f’idejn Alla, li huwa biss jagħmel il-ġudizzju,” kompla jgħid l-Arċisqof Cremona. Għaldaqstant, l-Arċisqof saħaq li Omelija ta’ funeral qatt m’għandha tkun eloġju ta’ persuna għax, minn issa ‘l quddiem, dik il-ħajja qiegħda f’idejn il-Mulej. Madankollu, l-Arċisqof Mons Pawlu Cremona tenna li jixtieq jagħmel referenza għal żewġ sinjali li huma marbutin mal-ħajja tal-Perit Duminku Mintoff. “L-ewwel sinjal huwa, li l-interpretazzjoni tal-kmand ta’ Ġesù, li nħobbu lill-prox-xmu tagħna, l-aktar lill-fqar, Mintoff għaqqadha mal-ħajja politika tiegħu. Għalkemm mhux kulħadd jista’ jaqbel mal-metodi tiegħu, ħadd ma jista jinnega li għal Mintoff din kienet il-missjoni tiegħu. B’hekk ġab kundizzjonijiet aħjar għall-ħaddiema u għall-fqir,” kompla jgħid l-Arċisqof Mons Pawlu Cremona. Imbagħad, l-Arċisqof Cremona semma t-tieni sinjal, l-imħabba li l-Perit Duminku Mintoff kellu lejn art twelidu. Qal li din ġagħlitu biex meta jkun f’diskussjonijiet ma’ pajjiżi ferm akbar minnha, Mintoff jiġġieled għall-aħjar ġid ta’ pajjiżna. L-Arċisqof kompla jgħid “li hija virtù li tħobb lil pajjiżek, għax dik hija espressjoni ta’ mħabba lejn iċ-ċittadini tal-pajjiż. Il-Perit Mintoff tkellem ma’ pajjiżi ħafna ikbar minna biex nakkwistaw l-aħjar kundizzjonijiet possibbli. “Dawn huma l-virtujiet fost l-aktar li jispikkaw fil-Perit Mintoff. Aħna nemmnu li dawn huma wkoll virtujiet quddiem Alla.” “Illum wasal il-mument li ninfirdu minn miegħu… il-Mulej jagħtih il-mistrieħ ta’ dejjem,” temm jgħid l-Arċisqof, filwaqt li s-silenzju tal-folla, li semgħet b’attenzjoni, inkiser b’ċapċipa kbira. Messaġġ mill-Papa Fl-aħħar tal-quddiesa, nqara messaġġ ta’ kondoljanzi li ntbagħat lill-President ta’ Malta mill-Papa Benedittu XVI. Fil-messaġġ, li kien iffirmat mis-Segretarju tal-Istat, il-Kardinal Tarcisio Bertone, il-Papa ta l-kondoljanzi għall-mewt ta’ Mintoff, filwaqt li qal li se jaħseb fih fit-talb tiegħu. Hekk kif inqara dan il-messaġġ tal-Papa, il-folla preżenti fil-Kon Katidral u anke barra, infexxew f’ċapċipa kbira. Ma naqasx l-għajjat “Mintoff, Mintoff” anke fil-Kon Katidral ta’ San Ġwann, kemm x’ħin it-tebut kien dieħel u anke x’ħin kien ħiereġ wara li ntemmet il-quddiesa. Iżda fuq kollox, l-aktar ħaġa li spikkat kienet l-emozzjoni tan-nies, li ħafna minnhom hekk kif raw it-tebut jinġarr mis-suldati nfexxew jibku. Wara li l-folla kantat l-Innu Malti b’mod spontanju quddiem il-Kon Katidral, u t-tebut beda miexi, il-maġġoranza kbira ta’ nies baqgħu isegwuh bil-pass sal-monument. Ħafna minn dawk preżenti, speċjalment l-anzjani, filwaqt li kienu qegħdin jagħtuh l-aħħar tislima bdew jirrakkontaw bejniethom stejjer dwar il-Perit b’sens kbir ta’ nostalġija, u waqt li jagħmlu dan bdew iħarsu lejn ir-ritratt tiegħu li ġarrew magħhom. Kollox wasal fi tmiemu hekk kif it-tebut tal-Perit tgħabba fil-‘hearse’, fejn minn hemm hekk tkompla b’mod privat, b’ħafna minn dawk preżenti jinstemgħu jgħidu, “saħħa Perit... itlob għalina.” Kotba dwar Mintoff F'Ottubru 2012, tnieda l-ktieb Mintoff: Il-bniedem u l-istorja (SKS) b'29 kitba ta’ natura letterarja differenti, miktuba minn ġurnalisti, ekonomisti, qassisin, tobba, edukaturi, storiċi, avukati, politiċi, riċerkaturi, antropologi, attivisti, filantropi, filosfi, artisti, letterati, akkademiċi u oħrajn. Fih għadd kbir ta’ ritratti. Editjat minn Mario Cutajar. F'Novembru 2012, Horizons ippubblikaw il-ktieb Duminku Mintoff Bejn Storja u Miti. Dan il-ktieb huwa ġabra ta' kitbiet dwar il-Perit Duminku Mintoff, ġabra li saret minn Sergio Grech. F'Diċembru 2012, quddiem il-Parlament kien imniedi il-ktieb Duminku Mintoff u Malta fi żmienu, ktieb ta' Josef Grech, li fih iktar minn elf paġna u numru kbir ta’ ritratti u karikaturi, bil-firma ta' Mintoff tad-deheb fil-faċċata tiegħu. F'April 2013, kien imniedi l-ktieb Mintoff għada miġbur minn Karmenu Mifsud Bonnici u Sammy Meilaq. Huwa ġabra ta’ dokumenti u ittri awtentiċi ta' Mintoff stess lil nies prominenti bħall-President tal-Parlament Ewropew ta’ żmien il-kwistjoni tad-dħul ta' Malta fl-Unjoni Ewropea, lill-President tal-Kummissjoni Ewropea li dak iż-żmien kien Romano Prodi u lill-President Amerikan George W. Bush. Fl-2014, ħareġ L-Elf Lewn ta' Mintoff ta' Claire Xuereb Grech. Il-ktieb fih għadd kbir ta' intervisti interessanti ma' nies minn bosta oqsma tal-ħajja; nies ta' fehmiet politiċi differenti; li jitkellmu dwar Mintoff; dwar meta ġew f'kuntatt dirett miegħu; dwar kif jarawh mill-għajnejn tagħhom. Biex hekk joħorġu l-elf lewn tal-personalità kumplessa tiegħu, kif ukoll ix-xejriet bla qies ta' karattru uniku li biddlu l-bixra ta' wiċċ Malta. Biografija F’Mejju tal-2021 ġiet maħruġa f’Malta l-ewwel biografija sħiħa riċerkata ta’ Mintoff. The Tail That Wagged The Dog: The life and struggles of Dom Mintoff (1916-2012) –Id-denb li ħarrek lill-kelb: Il-ħajja u t-taqbid ta’ Dom Mintoff (1916-2012)-- miktub u ppubblikat bl-Ingliż minn Mark Montebello, kien maħruġ mid-dar editorjali SKS (Sensiela Kotba Soċjalisti), il-fergħa tal-Partit Laburista li kkummissjonat ix-xogħol. minkejja li għall-ewwel il-Prim Ministru Robert Abela, il-kap tal-partit, laqa’ l-bijografija bil-ferħ, wara ċaħad li jkollu x’jaqsam magħha, għalkemm qatt ma ċaħħad lill-SKS milli tbigħ il-ktieb. Il-bidla fil-fehma ġiet minħabba li ulied Mintoff m’għoġbithomx il-bijografija u għaddbu għaliha. Montebello ddefenda x-xogħol tiegħu u ma ċeda xejn. Il-ktieb ta’ 640 paġna li ħa seba’ snin biex issawwar, ġie milqugħ pożittivament mill-kritiċi, u wkoll intagħżel għall-premju nazzjonali tal-ktieb. Monumenti ta' Mintoff Il-Monument ta' Sergio Gauci Fl-okkażjoni tad-39 anniversarju tal-festa ta’ Jum ir-Repubblika, fit-13 ta' Diċembru 2013, l-Għaqda Duminku Mintoff nediet l-ewwel mafkar f'Malta bl-isem Duminku Mintoff, il-perit ta’ Malta Repubblika li sar mill-iskultur Sergio Gauci. Il-mafkar huwa magħmul minn blokka tal-franka u jinsab Ħal Tarxien. L-ewwel Monument ta' Galea Bason Dan il-Monument xogħol Noel Galea Bason u kkumissjonat mill-Partit Laburista, jinsab fi Pjazza Paolino Vassallo f'Bormla u kien inawgurat f'lejlet l-40 anniversarju ta' Jum ir-Repubblika, nhar it-12 ta' Diċembru 2014. It-tieni Monument ta' Galea Bason Dan il-Monument xogħol fil-bronż ta' Noel Galea Bason u kkummissjonat mill-Gvern Malti, jinsab fi Pjazza Kastilja fil-Belt Valletta u kien inawgurat nhar il-31 ta' Mejju 2018. Titli u Rikonoxximenti Fl-1971 ġie mogħti l-Ordni tar-Repubblika mil-Libja. Fl-1972 it-Tuniżija tagħtu l-Grand Cordon de l'Ordre de la République. Fl-1976 ġie onorat bid-Dottorat Honoris Causa mill-Università tal-Istudji Politiċi, Ponterios il-Greċja. Fl-1978 il-Marokk iddekorah bl-Ordni tal-Gran Cordon of Oissam Alaouite. Fl-2008 il-Mexxej Libjan Muammar Gaddafi onora lil Dom Mintoff, bil-Premju Internazzjonali Al-Gaddafi għad-Drittijiet tal-Bniedem. Il-premju, li jammonta għal $250,000, kien preżentat waqt ċerimonja li għaliha Mintoff ma setax jattendi minħabba saħħtu. Il-premju ngħata lil Mintoff għall-irwol storiku tiegħu fil-kisba tal-Indipendenza, il-ġustizzja soċjali, in-newtralità u l-koperazzjoni bejn it-Tramuntana u n-Nofsinhar. Il-premju twaqqaf minn Gaddafi fl-1989 u ngħata l-ewwel darba lil Nelson Mandela. Il-premju jingħata lill-personalitajiet internazzjonali, korpi u organizazzjonijiet li jkunu ddistingwew lilhom infushom fil-ħarsien tad-drittijiet tal-bniedem jew ikun taw kontribut ta' servizz uman. Fost ir-rebbieħa fil-passat kien hemm l-indiġeni Amerikani fl-1991 u Fidel Castro fl-1998. Fl-2003 il-premju ngħata lill-Papa Sheneuda III li jmexxi l-Knisja Ortodossa Koptika f'Lixandra u fl-2004 lil Hugo Chavez, il-President tal-Veneżwela. Paġni relatati Partit Laburista Pawlu Boffa Mikiel Gonzi Alfred Sant Referenzi Ħoloq esterni Profil qasir ta' Dom Mintoff fis-sit tad-DOI Id-Dokumentarju tal-2009 fuq Dom Mintoff fis-sensiela Bijografiji fuq TVM L-Istrajk Ġenerali tal-1958 Twieldu fl-1916 Mietu fl-2012 Politiċi Maltin Prim Ministri ta' Malta Politiċi tal-Partit Laburista (Malta) Mexxejja tal-Partit Laburista (Malta) Arkitetti Maltin Nies minn Bormla

1026

https://mt.wikipedia.org/wiki/Komunikazzjoni%20f%27Malta

Komunikazzjoni f'Malta

Telefonija Linji prinċipali wżati: 187,000 (1997) Preżentament, hawn monopolju fis-settur tat-telefonija fejn l-unika kumpanija li toffri s-servizz hija l-Maltacom, li tifforma parti mill-Maltacom Group. Sistema Telefonika Sistema awtomatika tissodisfa ir-rekwiżiti normali Domestika: cable taħt il-baħar u microwave radio relay bejn Malta u Għawdex Internazzjonali: 2 cables taħt il-baħar u satellite earth station - 1 Intelsat (Oċean Atlantku) Telefonija Ċellulari Is-servizz tat-telefonija ċellulari huwa pprovdut minn żewġ kumpaniji: Vodafone - Din il-kumpanija multinazzjonali bdiet topera fl-1991 taħt l-isem Telecell. Dak iż-żmien kien għadha mhix privatizzata u kienet tifforma parti mit-Telemalta (illum Maltacom). Go Mobile - Bdiet topera fil-1 ta' Diċembru 2001 il-kumpanija Mobisle Communications Ltd. (taħt l-isem Go Mobile). Tifforma parti mill-Maltacom Group. Dawn huma n-numri ta' abbonati matul l-aħħar għaxar snin: 17,691 (1997) 141,006 (Marzu 2001) 303,980 (2004) (75.8% tal-popolazzjoni) Wieħed jista' jinnota l-qabża fin-numru ta' klijenti minn meta ġie lliberat is-suq permezz ta' l-introduzzjoni tat-tieni kumpanija. Radju Statistika Stazzjonijiet tar-Radju jxandru minn Malta (1999): AM: 1 FM: 18 Shortwave: 6 Settijiet tar-Radju: 255,000 (1997) Dilettanti tar-radju Malta Amateur Radio League (1922) Madwar 500 'Radio Amateur' Liċenzjat f'Malta u Għawdex Tagħrif ieħor Dan is-settur jaqa' taħt l-Awtorità tax-Xandir Televiżjoni Statistika Stazzjonijiet tat-Televiżjoni jxandru minn Malta: 6 Settijiet tat-Televiżjoni: 280,000 (1997) Tagħrif ieħor Dan is-settur jaqa' taħt l-Awtorita' tax-Xandir. Insibu żewġ sevizzi prinċipali: dak ta' l-aerial pprovdut mill-PBS (Public Broadcasting Services) u dak tal-Pay TV ipprovdut mill-Melita li bidlu l-isem minn Melita Cable Plc, u il-Go. Għalkemm ħafna huma dawk li huma abbonati għas-servizz tal-Pay TV, titħallas liċenzja fis-sena lill-PBS fuq kull sett tat-televiżjoni (anke jekk ma jagħmilx użu mis-sistema l-antika ta' l-aerial). Repeater tat-Televiżjoni għall-użu tad-dilettanti tar-radju Amateur TV Repeater Callsign: 9H1ATV Installat l-Mdina (2004) mill-Malta Amateur Radio League Jittrażmetti fuq il-frekwenza ta' 10.475GHz u jirċievi fuq 1.275GHz u juża s-sistema tat-televiżjoni 'PAL' Internet Internet Service Providers (ISPs): 6 (2002) Abbonati ta' l-Internet: 59,000 (2002) 85,672 (2004) (21.3% tal-popolazzjoni) Tagħrif ieħor Kodiċi tal-pajjiż / Top level domain (TLD): MT Ara wkoll: Malta Link ghal-Malta Amateur Radio League Telekomunikazzjoni Malta

1029

https://mt.wikipedia.org/wiki/Giuseppe%20Cal%C3%AC

Giuseppe Calì

Giuseppe Calì (twieled il-Belt Valletta fl-14 ta' Awwissu 1846 - miet fil-Belt Valletta fl-1 ta' Marzu 1930) kien pittur Malti ta' nisel Naplitan ta' bejn is-sekli 19 u 20, li pitter ħafna pitturi reliġjużi fil-knejjes ta' Malta u Għawdex. Bijografija Giuseppe kien iben Raffaele, xenografu fit-Teatru Rjal, u Giovanna Padiglione li kienet mezzosopran. Il-ġenituri tiegħu kienu t-tnejn Naplitani. Ġie mgħammed fil-Knisja ta' Portu Salvu l-Belt Valletta. Fost familtu kien hemm ukoll żewġ artisti li setgħu wasslu sabiex Calì jrawwem fih imħabba lejn l-arti. Fl-1871 iżżewweġ lil Perennia Pace, mill-Isla, u kellu għaxart itfal, fosthom Ramiro Calì li kien ukoll pittur. Sa minn età żgħira, Calì kien wera potenzjal u talent kbir. Ta' sbatax-il sena mar jistudja l-arti taħt in-Neoklassiku Giuseppe Mancinelli fl-Accademia delle Belle Arti f'Napli. L-akbar xogħlijiet tiegħu li għadhom meqjusa bħala fost l-aqwa kapulavuri tiegħu huma Il-Mewt ta' Dragut (1867) fil-Mużew tal-Arti, il-Belt Valletta, u dik ta' San Ġlormu (1881) li tinstab fil-Knisja tas-Sacro Cuor f'Tas-Sliema.Calì kien għamel impatt immedjat fuq is-soċjetà Maltija ta' dak iż-żmien u ismu kien sar magħruf sew. Kien magħruf għat-tpittir tar-ritratti. Beda jaħdem fuq ħafna xogħol kummissjonat għal tiżjin ta' djar privati, veduti, kif ukoll ritratti ta' suġġetti Maltin. L-ewwel xogħol b'tema reliġjuża ta' Calì kienet il-pittura intitolata Il-Verġni tar-Rużarju li kienet maħduma għall-knisja parrokjali tal-Mosta. Numru kbir ta' knejjes f'Malta jagħtu xhieda tas-sengħa u l-versatilità ta' dan il-pittur prolifiku. Kien ukoll il-fundatur tal-iskola moderna tal-arti Maltija. Il-kapaċità u l-virtwożitá ta' Calì jidhru sew fil-pittura titulari ta' San Duminku għall-knisja parrokjali tal-Belt Valletta ddedikata lill-Madonna ta' Porto Salvo, Il-Profeti; fil-knisja tal-Mosta, ir-ritratti tan-negozjant Agostino Cassar Torregini u l-maġistrat Carbone; It-Tre Rome u Natività fil-parroċċa ta' Ħal Luqa. L-Apoteosi ta' San Franġisk fil-knisja ta' San Franġisk fil-Belt Valletta hija ukoll xhieda tal-virtwożità kbira ta' dan il-pittur. Hemm għajdut li kien magħruf bħala "ix-xitan tal-pinzell", għall-ħeffa u l-kilba li kellu għax-xogħol. Barra li kien pittur, kien ukoll skultur, minjaturista u kif ukoll ritrattista. Giuseppe Calì miet il-Belt Valletta fl-1 ta' Marzu 1930, fl-eta ta' 84 sena. Huwa ġie kommemorat mir-Repubblika ta' Malta b'sett ta' erba' bolol fl-1996, u b'munita fl-2004. Uħud mix-xogħlijiet ta' Calì fil-knejjes Maltin L-isem ta' Giuseppe Calì hu isem marbut mal-knejjes Maltin. Uħud mix-xogħlijiet tiegħu jinkludu: Il-Belt Valletta Il-Mewt ta' Dragut, ikkunsidrata bħala l-aqwa xogħol tiegħu, fil-Mużew tal-Arti, il-Belt Valletta, 1867. Pittura titulari ta' San Duminku, il-Knisja Parrokkjali ta' Porto Salvo, il-Belt Valletta. Koppla tal-Knisja Parrokkjali ta' Porto Salvo, il-Belt Valletta. Apoteosi ta' San Franġisk, il-Knisja Parrokkjali ta' San Franġisk, il-Belt Valletta. San Lawrenz u San Stiefnu, il-Knisja Parrokkjali ta' San Pawl, il-Belt Valletta. Birkirkara Pitturi fl-apside ewlenija, fl-apside tal-kappella minuri u fil-Kappella ta' San Ġużepp, u fil-Bażilika ta' Sant'Elena. Bormla David, Eżekjel, Mosè u Isaija, il-Koppla tal-Knisja Parrokkjali ta' Bormla. Kristu s-Samaritan, il-Knisja Parrokkjali ta' Bormla. Il-Furjana Is-Saqaf tal-Knisja Parrokkjali tal-Furjana. Ritratt tal-Kardinal Logue, il-Knisja Parrokkjali tal-Furjana. Ħal Balzan Id-Doni tal-Ispirtu s-Santu, il-Koppla u Pittura tal-Madonna tar-Ruzarju, il-Knisja Parrokjali Marija Annunzjata f'Ħal Balzan. Ħal Lija In-Nativita, il-Koppla tal-Knisja Parrokkjali ta' Ħal Lija. Kristu mdawwar bit-tfal, il-Knisja Parrokkjali ta' Ħal Lija. Is-Salib Imqaddes, il-Knisja Parrokkjali ta' Ħal Lija. Ħal Luqa Tre Rome u Natività, il-Knisja Parrokkjali ta' Ħal Luqa. Il-Madonna tar-Rużarju, il-Knisja Parrokkjali ta' Ħal Luqa. Santa Katerina, il-Knisja Parrokkjali ta' Ħal Luqa. Ħal Qormi San Ġorġ fil-Glorja, il-Knisja Parrokkjali ta' San Ġorġ, Ħal Qormi. Ħal Tarxien L-Adorazzjoni tal-Maġi, il-Knisja Parrokkjali ta' Ħal Tarxien. San Franġisk ta' Paola, il-Knisja Parrokkjali ta' Ħal Tarxien. Id-Duluri, il-Knisja Parrokkjali ta' Ħal-Tarxien. Il-Ħarba lejn l-Egittu, il-Knisja Parrokkjali ta' Ħal Tarxien. San Vinċenz Ferreri, il-Knisja Parrokkjali ta' Ħal Tarxien. Il-Ħamrun San Ġużepp u l-Bambin, il-Knisja Parrokkjali tal-Ħamrun. Il-Madonna tal-Karmnu, il-Knisja Parrokkjali tal-Ħamrun. Il-Madonna tad-Duttrina, il-Knisja Parrokkjali tal-Ħamrun. L-Isla Il-Martirju ta' San Dimitri, il-Bażilika tal-Isla. Il-Kalkara Ir-Ragħaj it-Tajjeb, il-Kappella Anglikana, Bighi. San Ġużepp Patrun tal-Knisja Universali, il-Knisja Parrokkjali tal-Kalkara. Marsaxlokk San Ġużepp, il-Knisja Parrokkjali ta' Marsaxlokk. San Vinċenz Ferreri, il-Knisja Parrokkjali ta' Marsaxlokk. Il-Mellieħa Il-Madonna tal-Vitorja, il-Pittura Titulari tal-Knisja tal-Mellieħa. Il-Mosta Il-Madonna tar-Rużarju, il-Bażilika tal-Mosta. Il-Mewt ta' Santu Wistin, il-Bażilika tal-Mosta. L-Imqabba Il-Madonna tar-Ruzarju, il-Knisja Parrokjali tal-Imqabba. Il-Qrendi Santa Marija, il-Knisja Arċipretali tal-Qrendi. Tas-Sliema Pittura titulari ta' San Ġlormu u San Lawrenz, il-Knisja Parrokkjali tas-Sacro Cuor, Tas-Sliema, 1881. Iż-Żurrieq Il-Madonna tad-Duttrina, l-Oratorju tal-Knisja Parrokkjali taż-Żurrieq. Għawdex Il-Qalb Imqaddsa ta' Ġesù, il-Knisja tal-Fontana. Sant'Andrija, il-Knisja l-Qadima ta' Għajnsielem. Il-Familja Mqaddsa, il-Bażilika ta' San Ġorġ, ir-Rabat. Il-Glorja ta' San Lawrenz, il-Knisja Parrokkjali ta' San Lawrenz, San Lawrenz (Għawdex), 1889. Uħud mix-xogħlijiet ta' Calì f'kollezzjonijiet privati u postijiet oħra 1906, Il-Pjagi ta' San Franġisk, għand id-dixxendenti ta' Ġużeppi Cauchi. għall-ħabta tal-1912, Ciclo, affreski, fil-Palazz Verdala, is-Siġġiewi. L-Erba' Staġuni, fid-daħla tal-Alhambra, f'Rudolph Street, Tas-Sliema. Ritratt tal-merkant Agostino Cassar Torregiani. Ritratt tal-Maġistrat Carbone. Ritratt tal-Prim Imħallef Sir Adrian Dingli. Ritratt tar-Rettur tal-Università Napuljun Tagliaferro. Ritratt tal-Papa Piju IX. Ritratt tal-Maġistrat Paolo Debono. Ritratt tal-Konti u l-Kontessa Messina. Ritratt ta' Lord u Lady Strickland. Ritratt tal-Kardinal Lavigerie. Ritratt tal-Gvernatur Richard More O'Ferrall, il-Kamra tal-Kummerċ, il-Belt Valletta. Ritratt tal-Markiż Emmanuel Scicluna, il-Kamra tal-Kummerċ, il-Belt Valletta. Ritratt ta' Giovanni Battista Schembri, il-Kamra tal-Kummerċ, il-Belt Valletta. Ritratt ta' Achille Camilleri, il-Kamra tal-Kummerċ, il-Belt Valletta. Ritratt ta' Edward V. Ferro, il-Kamra tal-Kummerċ, il-Belt Valletta. Ritratt ta' Sir Victor Houlton, is-Segretarju Ewlieni tal-Gvern, il-Palazz Sant'Anton, Ħ'Attard. Biblijografija Dominic Cutajar, "The 19th Cent. Realism of Giuseppe Calì (1846-1930) - an artistic sway that lasted 50 years", in: Giuseppe Calì, edit. Edwin A. Camilleri, Malta, 1991. E. Fiorentino, "Maltese art astride two centuries (1860-1921)" in V. Malta Milanes 9ed., The British Colonial Experience 1800-1964, pub, Mireva Publications, Malta, 1988, pp. 263-265. R. Bonnici Calì, Giuseppe Calì Centenary Exhibition 1846-1946, Malta, 1946, p. 18. P. Ilario Dimech OFM, Le Pitture di Giuseppe Calì nelle Chiese dei Frati Minori Conventuali a Malta, Malta, 1940, pp. 27-30. Referenzi Ħoloq esterni Bolol kommemorattivi li ġew maħruġa fl-1996 Twieldu fl-1846 Mietu fl-1930 Pitturi Maltin

1030

https://mt.wikipedia.org/wiki/Alfred%20Sant

Alfred Sant

Alfred Sant (Sliema, 28 ta' Frar, 1948) huwa politiku, ekonomista, awtur, u kien Prim Ministru ta' Malta bejn l-1996 u l-1998. Huwa kap tad-delegazzjoni tal-ewroparlamentari Laburisti Maltin fil-Parlament Ewropew. Fl-Elezzjonijiet Ewropej tal-2014 huwa kien l-iktar kandidat li ġab voti, 48,730 vot, it-tieni l-aktar li ġab voti fl-istorja tal-elezzjonijiet Ewropej kollha. Bin Joseph u Josephine, imwielda Mizzi, Alfred Sant twieled Tas-Sliema nhar it-28 ta' Frar 1948. - Alfred Sant, 2008 - Guido de Marco, 2008 Tfulija Alfred Sant kien l-akbar fost ħamest aħwa, erba’ subien u tifla. Kienu joqogħdu f’appartament żgħir, isfelnett f’bini ta’ xi ħames sulari, fil-ponta ta’ Tignè, fejn dak iż-żmien kienu għadhom stazzjonati s-suldati Ingliżi, fil-barracks li llum twaqqgħu u minflokhom qed jinbnew appartamenti ta’ lussu. Meta kellu tmien snin marru joqogħdu Birkirkara, minn fejn kienu ommu u missieru (missieru proprja kien mill-Imsida, fejn missieru kien jaħdem bħala skarpan, iżda hu għex ħafna ma’ zijuh f’Birkirkara). Missieru kien skrivan fiċ-Ċivil. Bħala żagħżugħ, fis-snin tletin, missieru xtaq jidħol l-Università iżda peress li missieru (in-nannu ta' Alfred Sant) kellu ħafna tfal u kien bżonn il-flus, daħal jaħdem mal-Gvern. B'ħafna sagrifiċċju, fl-1957 missieru bena dar f’Birkirkara f’parti mill-ġnien ta’ dar li kienet tal-familja ta’ omm Alfred. Meta marru joqogħdu Birkirkara, minħabba t-tħeġġiġ ta’ ommu, għamel żmien jattendi għal-laqgħat ta’ għaqda mmexxija mill-Ġiżwiti fil-Kulleġġ San Alwiġi mhux bogħod minn fejn kienu joqogħdu. Iżda hu kien jippreferi jibqa’ d-dar jaqra u jilgħab ma’ ħutu. Edukazzjoni Sant ħa l-edukazzjoni tiegħu fl-iskola tas-sorijiet Franġiskani, Tas-Sliema, li kellhom fergħa fi Triq Manwel Dimech, u fergħa għall-primarji fis-Savoy, bl-isem ta’ St Elizabeth School u l-iskola tal-Gvern f’Tas-Sliema minn fejn għamel l-eżami għad-dħul fil-Liċeo. Fl-1957, beda fil-Liċeo, ftit wara li kien fetaħ fil-Ħamrun, u għamel ħames snin li wassluh għall-eżami tal-O Level fl-1962. Kien mixħut l-aktar għal-lingwi, iżda kienet bdiet tiżdied l-importanza tax-xjenza, bħala dixxiplina li fuqha kellha tkun imsejsa s-soċjetà tal-futur. Missieru ħajru li fis-Sixth Form jidħol għaliha. Għamel hekk u prattikament kellu jibda ħafna affarijiet mill-qiegħ bħal fil-matematika u fil-fiżika. Matul is-sentejn Sixth Form fil-Liceo, trawwem sew fix-xjenza mingħajr ma nesa l-ġibda li kellu għal-letteratura. Wara s-Sixth Form, daħal l-Universita ta’ Malta fil-kors tax-xjenza. Ħaseb li se jkun fih għal sena biex wara jkompli fil-kors tal-inġinerija ċivili. Iżda baqa’ sal-aħħar tal-kors tal-bacellerat tax-xjenza (fiżika u matematika) u wara daħal għal sena oħra li wasslitu għall-grad ta’ M.Sc. fil-fiżika. Studja l-amministrazzjoni pubblika u d-diplomazija fl-Institut International d'Administration Publique ta' Pariġi u ġab id-diploma tal-I.I.A.P. Sant kiseb M.B.A. summa cum laude mill-Universita ta’ Boston fl-1976 u dottorat D.B.A. mill-Harvard Business School fl-1979. Diplomatiku Bejn l-1970 ul-1975, Sant kien Second Secretary u First Secretary. Sant speċjalizza fl-affarijiet Ewropej u fir-relazzjonijiet bilaterali ma’ pajjiżi tal-Ewropa tal-Punent, fil-Missjoni ta’ Malta mal-Komunita Ekonomika Ewropea fi Brussel, li kienet isservi wkoll bħala ambaxxata mal-Benelux, il-Ġermanja tal-Punent, Franza u Spanja. Konsulent Maniġerjali Sant kien konsulent għal negozji privati u għas-settur pubbliku. Bejn l-1979 ul-1982, kellu l-kariga ta’ deputat chairman tal-Malta Development Corporation. Wara kien chairman tal-Bortex u tal-Metalfond. Bejn l-1978-1992, Sant kien il-korrispondent minn Malta ghall-Economist Intelligence Unit, u bejn l-1986 u l-1992, korrispondent għal The European Review. Politiku Daħal fil-politika meta nħatar chairman tad-Dipartiment tal-Informazzjoni tal-Malta Labour Party fl-1982, u fl-1984 laħaq President tal-partit, kariga li żamm sa l-1988. Fl-1987 ġie co-opted fil-Parlament wara l-mewt ta' Joseph Sciberras; u ġie elett fil-Kamra tar-Rappreżentanti fl-elezzjonijiet tal-1992. Wara r-riżenja ta' Karmenu Mifsud Bonnici li kien propona lil George Vella bħala Mexxej tal-Partit u dan ma aċċettax, Sant kien elett Mexxej tal-Partit Laburista mill-Konferenza Ġenerali tal-Partit nhar is-26 ta' Marzu 1992, f'elezzjoni li għaliha kkontestaw ukoll l-eks-ministri Lino Spiteri u Joe Brincat. Tmien snin wara, Lino Spiteri allega li f'din l-elezzjoni kien hemm min bagħbas fil-voti biex ma jitlax hu, tbagħbis li Spiteri qal Alfred Sant ma kellux x'jaqsam miegħu u lanqas kien jaf bih. Sant ħa l-ġurament bħala Kap tal-Oppożizzjoni. Fi żmien it-tmexxija ta' Alfred Sant, il-Partit Laburista bena Kwartieri ġodda fil-Ħamrun, fetaħ stazzjon tat-televixin Super One TV, iktar tard ONE TV, u beda joħroġ ġurnal ġdid Kullħadd. Prim Ministru - 1996-1998 Il-Partit Laburista mmexxi minn Alfred Sant, u d-deputati mexxejja George Vella u George Abela, rebaħ l-elezzjonijiet tal-1996 b'maġġoranza ta' 132,497 vot, żieda ta' 17,000 -il vot fuq l-elezzjoni ta' qabel, u nhar is-26 ta' Ottubru Alfred Sant ħa l-ġurament bħala Priministru. Kien ġab maġġoranza ta' 7000 vot iktar mill-Partit Nazzjonalista imma kellu biss siġġu wieħed iktar. Immedjatament kif kien wiegħed qabel l-elezzjoni, Sant ħareġ lil Malta mill-Partnership for Peace tan-NATO u beda l-proċess biex titneħħa l-VAT li fil-fatt tneħħiet u minflokha daħlet taxxa bl-isem CET. Fi żmien il-Gvern ta' Sant, inħatret l-ewwel Speaker mara fl-istorja tal-Parlament Malti, l-Avukat Miriam Spiteri Debono. Inħatret ukoll l-ewwel mara bħala kap ta’ agenzija tal-Gvern meta nħatret Sina Bugeja bħala Kap Eżekuttiv ta’ Sedqa. Alfred Sant kien l-ewwel Prim Ministru Laburista li ħa sehem fiċ-ċelebrazzjonijiet nazzjonali tal-Indipendenza, fil-21 ta' Settembru 1997. F'April 1997, il-Gvern ta' Sant ospita l-Konferenza Ewro-Mediterranja li fiha seħħet laqgħa importanti bejn il-mexxej Palestinjan Yasser Arafat u l-Ministru tal-Affarijiet Barranin Iżraeljan, David Levy. Fit-22 xahar li dam, il-Gvern ta' Sant ħatar numru ta' kumitati u kummissjonijiet: kumitat għal pjan nazzjonali biex jiġġieled il-problema tad-drogi kummissjoni biex tinħoloq il-Qorti tal-Familja kummissjoni għad-Drittijiet Soċjali għas-self employed. kumitat biex tissebbaħ Buġibba kumitat tat-tmexxija mill-Ministeru tal-Edukazzjoni biex jirrevedi l-kurrikulum fl-iskejjel primarji u sekondarji kumitat għall-promozzjoni tal-moralità fiskali kumitat ta' azzjoni biex jiġu riabilitati Marsalforn u Xlendi kumitat biex janalizza applikanti ġodda ghal xogħol mall-Gvern. Il-Gvern ta' Sant għamel il-Proġett ta' Buġibba, irrestawra l-Berġa tal-Baviera u l-Palazz Vilhena. Tnaddaf u ġie rranġat Wied il-Fiddien, il-moll ta’ Lazzarett. Sar il-pavimentar ta’ Triq ir-Repubblika fil-Belt. Saret l-ewwel fażi tal-proġett ta’ Chadwick Lakes. Sar proġett ta’ tisbiħ f’Wied il-Għajn, Marsaxlokk, Birżebbuġa, Ħaġar Qim, fil-bajja tal-Ġnejna, madwar il-Ġonna ta’ San Anton, fil-bajja tar-Rinella, il-Magħluq f’Wied il-Għajn li fih inbena teatru Grieg u ddikjarat riserva naturali u ġnien gdid fil-Baħrija. Il-Prim Ministru Sant ikkummissjona żewġ rapporti fuq it-Tarzna li t-tnejn urew il-qagħda ħażina li kienet fiha. Sant ra l-ħtieġa ta' sehem dirett fit-tmexxija tat-Tarznari mill-Gvern f’isem il-poplu, li kien qiegħed iħallas għat-telf li nġema’, u l-ħtieġa ta’ ristrutturar tal-operat tat-tarznari. Il-Kunsill tat-Tarzna sar kompost minn erbgħa membri magħżula mill-Gvern, erbgħa magħżula mill-ħaddiema u Chairman magħżul mill-Gvern. Il-Gvern ta' Sant daħal fi ftehim mal-isptar Capua Palace sabiex operazzjonijiet tal-qalb li ma setgħux isiru St. Luke’s jibdew isiru privat. Fetaħ unit gdid f’St. Luke’s għal kirurgija mhux maġġuri. Biddel il-pjanti għall-isptar Tal-Qroqq, li iktar tard issemma Mater Dei, biex dan ikun sptar ġenerali, xi ħaġa li l-Gvern Nazzjonalista ta' wara żamm. Fetaħ Dipartiment tal-Emerġenza ġdid fl-isptar ġenerali t’Għawdex. Inbniet dar għall-anzjani f’Bormla. Infetaħ Day Care Centre għall-anzjani f'Tas-Sliema u ieħor fiż-Żurrieq. Infetaħ uffiċjalment il-kumpless għal taħriġ gġall adulti b’diżabilità f’Wied il-Għajn. Iddaħħlu regolamenti ġodda ta' rmunkar u clamping. Sar il-proġett tat-traffiku tal-Marsa. Beda jsir il-breathalyser test fuq is-sewwieqa tal-vetturi, u daħlet fis-sehh is-sistema tal-VRT ghall-karozzi. Tħabbar l-ewwel Ombudsman għall-Università. Bdiet skema tal-Education Business Industry fejn edukaturi setgħu jitħarrġu dwar l-aħħar teknoloġija u proċessi industrijali. Fis-sajf tal-1998 sar xogħol ta' manutenzjoni fi 86 skola tal-Gvern. Infetah ir-Rinella Movie Park. F’Settembru 1997 twaqqfet l-Orkestra Nazzjonali ta' Malta. Inkwiet intern fil-Partit Laburista u jaqa' l-Gvern L-ewwel ma beda jberraq kien meta rriżenja Lino Spiteri minn Ministru tal-Finanzi ħames xhur biss wara l-ħatra tiegħu, li wara ħareġ li ma kienx qabel mat-tneħħija tal-VAT. F'Novembru 1997 George Abela irriżenja minn Konsulent tal-Priministru. Imma l-ewwel problema kbira għall-Gvern kienu l-Estimi Finanzjarji, il-Budget, tal-1998 li f'ħafna minnhom Dom Mintoff astjena u kellhom jgħaddu bil-casting vote tal-Ispeaker. Il-kwistjoni kienet l-iktar fuq it-tariffi tad-dawl u l-ilma proposti mill-Gvern. Fit-8 ta' Ġunju 1998, Dom Mintoff ivvota kontra l-proġett għall-iżvilupp tal-Kottonera kif propost mill-Prim Ministru Alfred Sant. L-għada li l-Gvern kien tilef dan il-vot importanti fil-Parlament, fix-Xatt tal-Birgu, il-Prim Ministru Sant ta konferenza tal-aħbarijiet li fiha qal li Mintoff għandu jirriżenja mill-Parlament u sejjaħlu "traditur". Din il-frażi baqgħet tikkundizzjona r-relazzjoni bejn Mintoff u Sant, tant li d-diversi attentati ta' medjazzjoni bejn it-tnejn fallew. Nhar id-9 ta' Lulju saret Konferenza Ġenerali Straordinarja tal-Partit Laburista li ddiskutiet mozzjoni proposta mill-Priministru Sant li tikkundanna l-aġir ta' Mintoff u li tissejjaħ elezzjoni ġenerali fl-iqsar żmien possibbli. Wara li Sant rabat vot ta' fiduċja mal-vot fuq il-Proġett tal-KOttonera u dan m'għaddiex wara li Mintoff ivvota kontra, Sant ma kellu l-ebda triq oħra ħlief li jsejjaħ elezzjoni ġenerali prematura. Nhar it-3 t'Awwissu Sant mar għand il-President Ugo Mifsud Bonnici biex xolja l-Parlament u ħabbar id-data tal-Elezzjoni għall-5 ta' Settembru 1998, wara biss 22 xahar ta' tmexxija – liema elezzjoni ġiet mirbuħa mill-Partit Nazzjonalista mmexxi minn Dr. Edward Fenech Adami. Nhar l-20 ta' Ottubru 2009, meta mistoqsi mill-PBS fuq l-avvenimenti politiċi li kienu wasslu għall-waqgħa tal-Gvern Laburista ħdax-il seba qabel, Alfred Sant qal li dakinhar ma setax joqgħod għar-rikatt ta' Mintoff u li Mintoff kien qed jiġi 'immanipulat' - mhux finanzjarjament - mill-Partit Nazzjonalista, kif skond Sant deher ċar fil-budget tal-1997, fil-mozzjoni dwar l-UE meta sparixxa l-Libja meta kien hemm vot kruċjali. Huwa qal li f'dak li ġara fl-1998, kien hemm ħafna fatti li għadhom ma ħarġux u jikkonfermaw dak li qed isostni hu. Sant qal li ma jħossx rimors għal dak li għamel fl-1998, iżda jħoss li għamel żball f'deċiżjonijiet li ħa qabel l-1996. Mistoqsi jekk ħafirx lil Mintoff, Alfred Sant qal li din mhix kwistjoni ta' maħfra jew apoloġija għaliex il-fatti huma fatti. Qal li m'għandux iħares lura iżda jkompli miexi 'l quddiem. Referendum Unjoni Ewropea u Elezzjoni 2003 Wara l-elezzjoni bikrija tal-1998, Sant reġa' ġie kkonfermat mexxej tal-Partit b'iktar minn 98% tad-delegati tal-Konferenza Ġenerali tal-Partit Laburista. F'Mejju 2000, Lino Spiteri allega li fl-elezzjoni għall-ħatra ta' mexxej ġdid tal-Partit fl-1992, Pawlu Muscat, sindku Laburista ta' Bormla, kien bagħbas fil-voti biex ma jitlax hu, tbagħbis li Spiteri qal, u anke Muscat qal, Alfred Sant ma kellux x'jaqsam miegħu u lanqas kien jaf bih. Muscat kien tressaq quddiem il-Bord ta' Viġilanza u Dixxiplina tal-Partit Laburista u rtira dak li kien qal. Meta l-Gvern Nazzjonalista ħabbar referendum għat-8 ta' Marzu 2003 dwar is-sħubija ta' Malta fl-Unjoni Ewropea fl-2003, Sant sejjaħ bojkott parzjali fuq ir-referendum u talab lil-Laburisti biex jew jivvutaw 'Le', jew inkella jastjenu jew iħassru l-vot. Lejlet ir-referendum tat-8 ta’ Marzu 2003, il-Priministru Fenech Adami,fl-aħħar intervent tiegħu fl-aħħar dibattitu televiżiv allega li Sant bħala chairman tal-Bord tal-Għażla tal-Università ta’ Malta intervista lill-iben Fenech Adami u ċaħħdu milli jidħol bħala student l-Università. F'sentenza tal-Qorti tal-2004 intqal hekk: “Il-Qorti tiddikjara li waqt id-dibattitu politiku mxandar fuq Television Malta, nhar il-Ħamis, 6 ta’ Marzu tas-sena 2003 il-konvenut għamel allegazzjonijiet foloz u malafamanti fit-terminu tal-Artikolu 28 tal-Kap 248 fil-konfront tal-attur bil-għan li jtellef jew inaqqas ir-reputazzjoni tiegħu meta allega li bħala Chairman’ tal-Bord tal-Għażla tal-Università ta’ Malta intervista lill-iben il-konvenut u ċaħħdu milli jidħol bħala student l-Università.” Il-Qorti żiedet tgħid li Fenech Adami kellu l-mezzi kollha disponibbli biex jivverifika jekk l-indikazzjonijiet li ngħatawlu kienux minnhom, iżda ma jirriżultax li għamel dan. Sant m'aċċettax ir-riżultat tar-referendum, li kien 54% ivvutaw iva u 46% ivvutaw le. Ħafna analisti politiċi jgħidu li dan ta' Sant kien żball li ma aċċettax ir-riżultat tar-referendum. Kien hemm 27 elf ruħ li ma ġabrux il-vot u kważi 4 elef li ħassru l-vot. Mid-9 pajjiżi li fl-2003 kienu qed jagħmlu referendum biex jidħlu, Malta kien l-iktar pajjiż li vvutaw nies, kważi 91%, imma l-iktar li ma riduhiex, 46%. Meta tħabbar ir-riżultat, Sant wissa lill-Unjoni Ewropea biex tieħu kont tar-riżultat tar-referendum fejn 48 % biss ta’ dawk eliġibbli biex jivvutaw kienu favur sħubija sħiħa, u qal li l-Gvern Nazzjonalista għandu jsejjaħ elezzjoni ġenerali minnufih. L-għada tar-referendum, Fenech Adami ħabbar elezzjoni bikrija għat-12 t'April 2003 li l-Partit Laburista tilifha bi 12,000 vot inqas mill-Partit Nazzjonalista. Sant irreżenja mill-kariga ta' Mexxej tal-Partit. Għall-ewwel ma kienx se jikkontesta imma mbagħad ikkonvinċewh mod ieħor. U fil-fatt, fis-16 ta' Mejju, Sant reġa' rebaħ l-elezzjoni għat-tmexxija tal-Partit b'mod konvinċenti b'68% tal-voti.Fl-istorja politika ta’ Malta din kienet l-ewwel darba li l-mexxej attwali ta’ partit politiku kien ikkontestat meta kien għadu fil-kariga. Iż-żewġ kontestanti l-oħra, Anġlu Farrugia u John Attard Montalto kisbu 24% u 8% tal-voti rispettivament. Fl-2004, il-Partit Laburista, immexxi minn Sant, għamel attakk qawwi fuq il-Priministru Eddie Fenech Adami għall-maħfra presidenzjali, li kienet ingħatat fuq parir tiegħu, lil Joseph Fenech, magħruf bħala Żeppi l-Ħafi, fil-każ tal-attentat fuq il-ħajja tal-Assistent personali tal-Priministru, Richard Cachia Caruana. Fit-13 ta' Ġunju 2004, il-Partit Laburista mmexxi minn Alfred Sant rebaħ l-ewwel elezzjonijiet Ewropej li saru f'Malta u ġab iktar minn 48% tal-voti, 21,000 vot iktar mill-Partit Nazzjonalista u ħa 3 siġġijiet minn 5 fil-Parlament Ewropew: Joseph Muscat (li erba' snin wara sar Mexxej tal-Partit), Louis Grech u John Attard Montalto. Fl-2005, Alfred Sant kien strumentali biex il-Konferenza Ġenerali tal-Partit Laburista tappoġġja l-Kostituzzjoni Ewropea, opposta minn Karmenu Mifsud Bonnici, eks-mexxej tal-Partit. Din imbagħad ġiet ratifikata unanimament fil-Parlament Malti. Elezzjoni Ġenerali 2008 Il-Partit Laburista kien mistenni ħafna jirbaħ din l-elezzjoni. Għall-kampanja elettorali tal-2008, ippreżenta programm “Pjan għal bidu ġdid” taħt l-għajta għall-bidla fil-tmexxija tal-pajjiż. F'Diċembru 2007, ftit qabel il-kampanja elettorali, Sant daħal l-isptar għal operazzjoni serja. Il-Programm elettorali kien fih bosta affarijiet kontroversjali, fosthom il-proposta ta' reception class li ħolqot ħafna kontroversji matul il-kampanja, tnaqqis bin-nofs tas-surcharge tad-dawl kif ukoll l-ebda taxxa fuq l-overtime. Matul il-kampanja Sant ikkampanja bil-kbir kontra l-korruzzjoni, speċjalment il-każ tal-Mistra. Minkejja dan, f'Marzu 2008 il-Partit Laburista tilef l-elezzjoni għat-tielet darba konsekuttiva, bl-iżgħar marġini ta' differenza fil-voti: 1,580 vot. Il-Partit Nazzjonalista ġab 49.3% tal-voti u l-Partit Laburista 48.9%. Sant irreżenja minn mexxej tal-Partit l-għada tat-telfa iżda xorta żamm postu bħala membru fil-Parlament Malti, u sakemm inħatar il-mexxej il-ġdid tal-Partit huwa baqa' Kap tal-Oppożizzjoni, filwaqt li Charles Mangion kien aġent mexxej tal-Partit. Wara l-Elezzjoni 2008 Nhar it-12 ta' Mejju 2008, Alfred Sant li kien għadu Kap tal-Oppożizzjoni (għalkemm mhux iktar mexxej tal-Partit Laburista) għamel diskors bi tweġiba għad-Diskors tal-President ta’ Malta fil-Ftuħ ta’ Leġislatura ġdida. Sant reġa' tkellem dwar l-iskandlu tal-Mistra u qal li dan mhux xi każ iżolat imma parti minn sistema ta’ pjaċiri u arranġamenti ta' gvern Nazzjonalista. Semma maħfra ta’ flus dovuti f’income tax matul is-snin, maħfra ta’ VAT dovuta u multi relatati mal-VAT u oħrajn kif ukoll laxkezza fil-prosekuzzjoni ta’ każi fil-qrati li għandhom x’jaqsmu ma’ pussess jew użu ta’ artijiet tal-Gvern jew f’każi ta’ kuntratti mal-Gvern. Fl-istess diskors, Dr Sant tkellem dwar dawk li ġew jivvutaw minn barra minn Malta fl-elezzjoni tal-2008. Huwa qal li l-Kostituzzjoni hi ċara dwar dan fejn tgħid li jistgħu jivvutaw fl-elezzjoni dawk iċ-ċittadini li fl-aħħar sentejn, ikunu ssodisfaw ċerti regoli dwar kemm ikunu damu joqogħdu fil-pajjiż - tal-inqas sitt xhur. Sant qal li matul l-aħħar snin, il-Gvern żarma s-sistemi li bihom setgħu jsiru verifiki dwar kemm qed tiġi rispettata din ir-regola. Numru ta’ ċittadini daħlu fir-reġistru elettorali jew baqgħu fuqu, meta ma kellhomx dritt bil-Kostituzzjoni, għax ma tistax issir verifika serja dwar kemm jissodisfaw ir-regoli dwar residenza. Sant qal li d-demokrazija f’pajjiżna qed tiffaċċja theddida ġdida għax infirxet fostna xibka ta’ poter, magħmula minn nies li ħafna minnhom, għall-inqas fid-deher, mhumiex fil-quddiem tax-xena politika, imma li għandhom kontroll fuq mezzi kbar pubbliċi u privati ffukati biex id-deċizjonijiet il-kbar fil-pajjiż jittieħdu skond l-għanijiet u l-interessi tagħhom. Nhar l-20 ta' Ottubru 2009, waqt il-programm tal-PBS Dissett, Alfred Sant bħala eżempju ta' pjaċir politiku qabel l-elezzjoni semma l-każ tal-Gunner Matthew Psaila, li miet mgħerreq waqt taħriġ fiċ-Chadwick Lakes nhar it-13 ta' Frar 2009. Il-familja ta' Psaila għamlet protest ġudizzjarju li fih ċaħdu li kien hemm xi nuqqas politiku billi Matthew kien daħal suldat wara u mhux qabel l-elezzjoni u li l-fatt li kien jew ma kienx jaf jgħum mhux rilevanti billi dan ma kienx wieħed mir-rekwiżiti għall-ingaġġ ta’ suldati. Il-Kap tal-Oppożizzjoni Joseph Muscat stqarr li din kienet opinjoni ta’ Sant u mhux tiegħu jew tal-Partit Laburista. Nhar it-8 ta' Novembru 2009 Alfred Sant kien mistieden bħala eks-Priministru biex jagħti diskors f'Berlin bl-isem ta' "Is A World Without Walls Compatible with Cultural Diversity and Regional Autonomy? A Look at the Medium and Long-Term" f'konferenza li saret biex tfakkar l-20 sena mill-waqgħa tal-Ħajt ta' Berlin, imtella' mill-Institute for Cultural Diplomacy, bit-titlu “A World Without Walls: An International Congress on Soft Power, Cultural Diplomacy, and Interdependence”. Il-Kwistjoni tal-Onorarja tal-Membri Parlamentari Nhar it-28 ta' Diċembru 2010, Alfred Sant bagħat ittra lill-Ispeaker tal-Parlament Dr Michael Frendo, li fiha akkuża lill-Gvern b’disprezz lejn il-Parlament, b’referenza għall-ħlas tal-Onorarja lill-Membri Parlamentari. Fl-ittra Sant qal li aktar minn sentejn u nofs qabel, il-Gvern, bla ma nforma lill-Kam­ra tar-Rappreżentanti, żied l-Onorarja tad-Deputati. Huwa qal li din id-deċiżjoni ġiet implimentata b’mod immedjat biss għall-Ministri u s-Segretarji Parlamentari. Qal li deċiżjoni li ttieħdet daqstant żmien ilu fir-rigward tad-Deputati, kienet għadha fil-“proċess” li tiġi implimentata sa Novembru 2010. Sant qal li Parlamenti oħrajn għandhom proċessi tras­parenti u anke stabbiliti b’ri­żoluzzjonijiet parlamentari dwar kif jiġu determinati l-ħlasijiet lid-Deputati. Huwa minnu li dan qatt ma eżista, kif messu ġara, fis-sistema parlamentari Maltija. Madankollu, qatt qabel il-Parlament ma ġie trattat b’dan il-mod. “Li żieda fil-ħlas tad-Deputati ma titħabbarx għal aktar minn sentejn u nofs u ma titwettaqx tul dan iż-żmien waqt li titwettaq fir-rigward ta’ Mi­nisteri u Segretarji Parlamentari biss, li żieda bħal din titħabbar baxx baxx, li din l-informazzjoni tiġi ppubblikata fi żmien fejn il-poplu ikun qiegħed iħoss l-għafsa ta’ awsterità f’taxxi, ħlasijiet u ristrutturar ta’ impjiegi, huma fatturi li jservu biex jesponu lill-Membri tal-Kamra tad-Deputati għar-redikolu, għall-għadab u għad-disprezz taċ-ċittadini... Huwa f’dan il-kuntest li qiegħed nitolbok tikkunsidra u tiddeċiedi jekk b’dak li sar, il-Gvern għandux jitqies bħala ħati ta’ disprezz lejn il-Kam­ra u għandux ikun ordnat li jagħmel dak li jitqies bħala meħtieġ biex din is-sitwazzjoni tkun rimedjata.” L-Ispeaker wieġeb fit-23 ta' Jannar 2011 u qal li ma jħossx li dak li ġara huwa “an act or ommision which obstructs or impedes the House of Parliament in the performance of its functions” kif jgħid l-Erskine May, partikolarment fid-dawl tal-fatt li sal-lum qatt ma kienet il-prassi tal-Parlament li l-ħlasijiet lid-deputati jiġu ddeterminati b’ri­żoluzzjoni parlamentari, iżda b’deċiżjoni tal-Eżekuttiv. Min-naħa tiegħu Sant, li f’risposta li bagħatlu lura ddikjara li wara li qara l-ittra tiegħu b’kull attenzjoni, din kienet l-ewwel darba kemm ilu membru tal-Kamra tar-Rappre­żen­tanti li qed iħossu jistħi jgħid li huwa deputat. Filwaqt li rriserva d-dritt li aktar ’il quddiem jirrispondi fid-dettal għall-ittra tal-Is­peaker, Sant iddikjara li bħala ġest personali biex jesprimi s-sentiment tiegħu, iddeċieda li l-għada, 24 ta' Jannar ma jattendix għas-seduta tal-Parlament li se tiġi indirizzata mill-President tal-PE Jerzy Buzek, u dan bl-ebda sens ta’ disprezz lejh jew lejn il-persuni l-oħra li se jindirizzaw il-Kamra. Żied jgħid li dan se jkun il-mod tiegħu kif juri tħassib kbir għal kif l-aqwa istituzzjoni tad-demo­krazija kostituzzjonali qed tiġi mżebilħa u m­minata, u qisu ma ġara xejn. Intant, l-Ispeaker sostna li huwa obbligat u marbut li japplika t-terminu “disprezz lejn il-Kamra” kif definit min-normi viġenti tal-Kamra fiċ-ċir­kos­tanzi kollha tal-każ. Madankollu Michael Frendo ddikjara li huwa anomalu kif id-deċiżjoni tal-Kabinett dwar iż-żieda fl-onorarja baqgħet ma ġiet notifikata bl-ebda mod lill-istituzzjoni tal-Parlament inkluż lilu bħala Speaker, qabel mal-Ministru tal-Finanzi Tonio Fenech fit-18 ta’ Novem­bru li għadda ħtieġlu jwieġeb mistoqsija li saritlu fejn kellu jispjega d-deċiżjoni tal-Kabinett meħuda fil-5 ta’ Mejju 2008 u l-mod tal-implimentazzjoni tagħha. Waqt li saħaq li dan m’għandux isir, l-Ispeaker qabel ma’ dak li qallu d-Deputat Sant fl-ittra tiegħu, li Parlamenti oħrajn għandhom pro­ċessi trasparenti u anke stabbiliti b’riżoluzzjonijiet par­­la­men­tari, dwar kif jiġu ddeterminati l-ħlasijiet lid-deputati. Għaldaqstant, filwaqt li tenna li sal-lum żidiet fl-onorarja saru b’deċiżjonijiet tal-Eże­kuttiv u mhux tal-Parlament, l-Ispeaker sostna li dan kollu jitfa’ dawl ċar fuq il-ħtieġa għal awtonomija tal-Parlament inġenerali, materja li tqajmet minn diversi Speakers ta’ qablu, u dan partikolarment fuq il-ħtieġa li affarijiet bħall-onorarja tal-MPs jiġu ’l quddiem regolati bi proċeduri tal-Kamra fl-aħjar interess tad-demokrazija parlamentari ta’ pajjiżna. Membru tal-Parlament Ewropew Fl-Elezzjonijiet Ewropej ta' Mejju 2014 huwa kien l-iktar kandidat li ġab voti, 48,730 vot, it-tieni l-aktar li ġab voti fl-istorja tal-elezzjonijiet Ewropej kollha. Huwa ntagħżel bħala kap tad-delegazzjoni tal-ewroparlamentari Laburisti Maltin fil-Parlament Ewropew. Letteratura Alfred Sant kien membru fundatur fil-grupp ta’ teatru sperimentali Xsenuru (1967-1968), wara li fl-1966, rebaħ l-ewwel premju fl-ewwel konkors għall-kitba ta’ drammi televiżivi b' Min hu Evelyn Costa? u fl-1967, l-ewwel premju f’konkors nazzjonali għall-kitba ta’ radjudrammi b’ Meta Tqum il- Principessa. Kien ukoll membru tal-Moviment Qawmien Letterarju. Sant kien editur tal-magazine Ferment fis-snin sittin; tar-rivista ta’ kull xahar Tomorrow (1982-1984); Society (1989-1992); u editur fil-magazine letterarju bil-Malti ta’ kull tliet xhur NEO (1989-1991). Kien jikteb regolarment artiklu ta’ kull ġimgħa fil-Malta News (1979-1988); It-Torċa (1983-1988, 1996-2008), u fit-Times (1999-2008). Għal numru ta' snin kien jieħu ħsieb is-Sensiela Kotba Soċjalisti. Fuq il-kitbiet ta' Sant, Frans Sammut jgħid hekk: Rumanzi Alfred Sant huwa awtur ta' seba' rumanzi: L-Ewwel Weraq tal-Bajtar (1968, 1996) - l-ewwel rumanz ta' Sant li kitbu meta kellu 20 sena, li jsegwi għal xi xhur il-ħajja u d-dwejjaq ta’ żagħżugħ jismu Raymond, sal-punt meta dan jitlaq minn Malta. Dan ir-rumanz kien inqara minn Charles Arrigo fuq ir-Rediffusion sena wara u għamel skandlu għax tqies bħala laxk iżżejjed. Fl-istess sena, kien pubblikat f’faxxikli fi It-Torċa. Bejgħ u Xiri (1981, 1999) Dan ir-rumanz kien jimmira biex jidher bħala l-ewwel rumanz dwar in-negozju bil-Malti; fit-tradizzjoni letterarja Amerikan , il-ġeneru tal-business novel hu wieħed stabbilit ħafna u dan ħajru. Silġ fuq Kemmuna (1982, 2005) Alfred Sant, 2002 La Bidu, La Tmiem - 1599 (2001) - l-itwal rumanz fil-Letteratura Maltija u jitqies minn ħafna bħala l-aqwa xogħol letterarju tiegħu. Dan ir-rumanz inħataf malli deher, u llum ma tista ssib tixtrih imkien. Alfred Sant, 2002 L-Għalqa tal-Iskarjota (2009) - l-ewwel rumanz ta' Sant wara li rriżenja minn mexxej tal-Partit Labursta. Kien ippreżentat bħala rumanz tal-waħx daħqan, u kiseb suċċess kbir mal-pubbliku, l-aktar fost qarrejja żgħażagħ, u fost il-kritiċi. Inbiegħ kollu fi żmien ftit ġimgħat u kien hemm talba qawwija biex jerġa joħroġ. Ir-rumanz jirrakkonta kif mawżolew kbir ta’ żmien il-Feniċi kien qed jiġi desakrat b’mod tassew vili, ħaġa li toħloq konsegwenzi mill-aktar strambi. Tant li anke l-awtoritajiet tal-Unjoni Ewropea minn Brussell ikollhom jieħdu azzjoni. Sadattant ikunu bdew tħejjijiet biex jittella’ programm tat-televixin mill-għalqa msejħa tal-Iskarjota li tinsab qrib dal-mawżolew mitluf. Dan kollu jwassal għal żviluppi mill-aktar traġiċi u mdemmija. Rumanz miktub fl-istil ta’ kummiedja sewda. “Jien u naqra r-rumanz ma stajtx inżomm lili nnifsi milli ninfaqa’ nidħaq quddiem kulħadd,” kiteb kummentatur. Il-vampiri, il-problemi tal-ħxuna, inċidenti farseski ta’ sess bejn il-protagonisti, in-negozju fid-droga, il-ħajja fl-Università, il-korruzzjoni – fost suġġetti oħra – kollha jidħlu b’xi mod fl-istorja tar-rumanz li jagħti stampa panoramika tas-soċjetà Maltija tal-lum. Kritiku letterarju faħħru għall-mod kif lejn l-aħħar tiegħu, ir-rumanz jgħaqqad flimkien it-trufijiet kollha tal-istorja fi tmiem “kiefer”, mimli orrur. Meta intervistat, Sant qal hekk: F'Ġunju 2011, ir-rumanz ħareġ għall-bejgħ f’edizzjoni ġdida għal kollox, did-darba bl-Ingliż bit-titolu The Iscariot Field. Jidher li din hi l-ewwel darba fl-istorja tal-pubblikazzjoni f’Malta li rumanz li jkun inbiegħ kollu, jerġa’ jinħareġ b’dal-mod. Bħal f'Dizzjunarju (2012) Dan hu l-ewwel rumanz bil-Malti li tista' tibdieh u tkomplih minn fejn trid, taqra minn fejn taqra, mill-bidu jew min-nofs jew mit-tmiem u tispiccah kif trid, bħal f'dizzjunarju. Twelid ... tfulija ... imħabba ... skola ... xogħol ... tradiment ... vjaġġi ... mewt ... dak kollu li ngħixu tul ħajjitna, twila jew qasira: Bħal f'Dizzjunarju jdaħħalna fir-rakkont ta' ħajjet Anglu Debono, hekk kif għexha skont xewqatu... bil-ħlewwiet u bl-imrar tagħha ... bil-hena u t-thewdin li jitgerbu fiha ... Miegħu, ngħixu kwazi hamsin sena minn dak li gara f'Malta sal-lum. Nagħmlu dan mhux bl-arloġġ. Nagħmluh hekk kif kull episodju minn hajtu jitpoġġa quddiemna skont il-kelma li biha għadu jitqanqal fil-memorja. George Bush f’Malta (2013) Grupp ta’ terroristi internazzjonali jlestu pjan ħalli jassassinawh. Eċitament, tensjoni, avventuri bla waqfien, waqtiet farseski u xeni finali mimlija tensjoni. Barra minn George Bush innifsu, il-karattru prinċipali hi Vonnie B, investigatriċi privata ta’ esperjenza. Tingħata kuntratt biex tinvestiga żewġ kumpaniji li kienu qed jibagħtu messaġġi elettroniċi suspettużi dwar iż-żjara ta’ Bush. Malajr, Vonnie tispiċċa fil-mira ta’ skwadra mibgħuta biex joqtluha, hekk kif tiskopri konfoffa mill-aktar sofistikata biex il-qtil ta’ Bush isir avveniment globali mxandar fuq l-internet. Hi Vonnie nnifisha li tirrakkonta l-istorja. Permezz tax-xhieda li tagħti, insegwu l-wasla tal-eks President fl-ambaxxata Amerikana, l-attakk fuq il-kumpless tal-ambaxxata u l-miżuri ddisprati li jittieħdu biex jipproteġu lil Bush. Fl-aħħar mumenti terribbli ta’ din il-ħidma, jiskattaw żviluppi splussivi u tal-waħx. Huma jispiċċaw jibdlu għal dejjem l-ambjent ġeografiku Malti. Sant isejjaħ dar-rumanz “divertiment”, u jsegwi l-istil ta’ rumanz ieħor tiegħu li kiseb suċċess enormi erba’ snin qabel, L-Għalqa tal-Iskarjota. Dak ir-rumanz kien waddab dawl komiku għall-aħħar fuq il-qagħda ta’ Malta fi żminijietna waqt li ppreżenta storja mill-aktar stramba fejn komputers u firien rifsu fid-dinja tal-okkult u s-supranaturali. Fil-fatt, uħud mill-karattri memorabbli ta’ dak ir-rumanz jagħmlu dehra qasira, bħala mistiedna, f’George Bush f’Malta. Din id-darba jidher li Alfred Sant esperimenta bir-rumanz f’forma ta’ thriller dwar l-ispjunaġġ biex jikkummenta dwar id-dinja tal-lum. Rappreżentanti ewlenin tas-settur tal-bini, tal-qrati, tal-pulizija, tas-servizzi sigrieti, tal-Knisja u tas-servizz pubbliku tal-indafa jidħlu fl-avventura, u magħhom rappreżentanti oħra tas-soċjetà kontemporanja Maltija. Fi blogg Sant kiteb hekk: Drammi Alfred Sant ippubblika 3 ġabriet ta' drammi: Min hu Evelyn Costa - u drammi oħra (1979, 1982, 1993) B'dan id-dramm Sant kien rebaħ l-ewwel konkors li qatt sar f'Malta għal drammi bil-Malti għat-TV. Bil-ħamsin lira li rebaħ, siefer għall-ewwel darba fis-sajf tas-sena 1966. Ma’ tlieta minn ħbiebu mar il-Ġermanja, jaħdmu f’razzett. Fid-Dell tal-Katidral - u drammi oħra (1999) Dan id-dramm kien kitbu Boston fis-sebgħinijiet u kien rebaħ it-tieni premju f’konkors għad-drammi organizzati mill-Gvern. Kien tellgħu Joe Friggieri fi produzzjoni li Sant innifsu ma laħaqx raha għax saret fl-Università Tal-Qroqq xi ġimagħtejn qabel wasal lura Malta. Qabel tiftaħ l-Inkjesta - u drammi oħra (1999) Dan id-dramm kien ħa l-ewwel premju f’konkors organizzat mill-MADC u ntwera snin wara, fl-1993. Ġabriet ta' novelli Kwart ta’ Mija (1995) (Rakkonti) Pupu fil-Baħar - Rakkonti u Divertimenti (2010) It-tnax-il rakkont li jinsabu fih jitkellmu dwar Malta tal-bidu tas-seklu 21, dwar kif in-nies tgħix, tħobb u tobgħod. Bħal f' L-Għalqa tal-Iskarjota niltaqgħu ma inċidenti tal-waħx u ma oħrajn li jġagħluk tidħaq bla ma trid: ta' spiss fl-istess storja. Kitbiet oħra L-Impenn għall-Bidla (1986) (Saġġi) It-28 ta’ April 1958 - Il-Ħobż u l-Ħelsien (1988) (Storja politika) Malta’s European Challenge (1995) Confessions of a European Maltese (2003) Is-Soċjaliżmu fi Żminijietna (2004) (Analiżi politika) Ħajja Personali Fl-1984 Sant iżżewweġ lil Mary Darmanin u kellhom tifla, Marta. Huma isseparaw fl-1988. F'Diċembru 2007 Sant daħal l-isptar fejn ġie operat b'suċċess minħabba kanċer fil-musrana. Alfred Sant, IT-TORĊA, Settembru 2008 Alfred Sant għandu website personali b'artikli politiċi, soċjali, ekonomiċi u kulturali: http://www.alfredsant.org Ħoloq esterni Sit b'artikli ta' Alfred Sant Feature fuq il-karriera politika ta' Alfred Sant Alfred Sant jirrakkonta l-esperjenza tiegħu tal-kanċer Intervista ma' Alfred Sant fuq il-ktieb tiegħu Pupu fil-Baħar Nies ħajjin Twieldu fl-1948 Drammaturgi Maltin Ewroparlamentari Maltin Mexxejja tal-Partit Laburista (Malta) Kittieba Maltin bil-Malti Kittieba Maltin bl-Ingliż Politiċi Maltin Politiċi tal-Partit Laburista (Malta) Prim Ministri ta' Malta

1031

https://mt.wikipedia.org/wiki/Guido%20de%20Marco

Guido de Marco

Guido de Marco (twieled fit-22 ta' Lulju 1931 – miet fit-12 ta' Awwissu 2010) kien politiku Malti li serva bħala l-President ta' Malta bejn l-1999 u l-2004. Kien ukoll Viċi Prim Ministru u Ministru tal-Intern u tal-Ġustizzja, u wara tal-Affarijiet Barranin fejn kien strumentali biex Malta ssieħbet fl-Unjoni Ewropea. Bejn l-1990 u l-1991 kien ukoll President tal-Assemblea Ġenerali tal-Ġnus Magħquda Tfulija Guido De Marco twieled il-Belt Valletta nhar it-22 ta' Lulju, 1931, l-uniku iben ta' Emanuele u Giovanna mwieleda Raniolo. Ħa l-edukazzjoni tiegħu fl-Iskola Sekondarja ta' San Ġużepp, fil-Kulleġġ ta' San Alwiġi u aktar tard fl-Università ta' Malta. Mill-Università ggradwa fil-Baċellerat tal-Arti fl-1952, fil-Filosofija, l-Ekonomija u t-Taljan, u fl-1955 bħala Duttur tal-Liġi. Għal xi żmien serva bħala avukat tal-gvern. Politika Fit-23 ta' Marzu, 1999, De Marco fl-aħħar diskors tiegħu bħala Membru tal-Parlament, kien qal hekk: Mal-Partit ta' Ganado Hu daħal fix-xena politika fl-1962, l-ewwel mal-Partit Demokratiku Nazzjonalista ta' Herbert Ganado, fi żmien ta' tensjoni ta' qabel l-Indipendenza. u kkontesta għall-ewwel darba l-elezzjoni ġenerali imma ma telax. Bejn l-1964 u l-1966 serva bħala l-Avukat tal-Kuruna tal-Gvern Malti. Mal-Partit Nazzjonalista Fl-1966, ikkontesta t-tieni elezzjoni tiegħu, l-ewwel waħda f'isem il-Partit Nazzjonalista (PN) fl-1966, fejn kiseb 12.82% tal-voti mill-ewwel distrett u 64.39% tal-voti mit-tmien distrett. B'hekk, ġie elett għall-ewwel darba fil-Parlament Malti f'April tal-1966, fejn baqa' jiġi elett sal-1998. Fl-1967, il-Kamra tad-Deputati ta' Malta eleġġiet lil de Marco bħala wieħed mir-rappreżentanti tagħha fl-Assemblea Parlamentari tal-Kunsill tal-Ewropa, fejn baqa' jżomm din il-pożizzjoni għal għoxrin sena. Fl-1972 inħatar Segretarju Ġenerali tal-PN. Fl-1977 ikkontesta l-elezzjoni għal kap tal-partit tiegħu flimkien ma' Eddie Fenech Adami, fejn dan tal-aħħar rebaħ din l-elezzjoni interna bi Guido de Marco jieħu l-post ta' Deputat Mexxej. F'din il-kariga serva sal-1999, Viċi Prim Ministru Wara l-elezzjoni ta' Mejju 1987 beda jservi ta' Deputat Prim Ministru u Ministru tal-Intern u l-Ġustizzja. Fiż-żmien li kien iħaddan dan ir-rwol, il-Professur de Marco introduċa numru ta' abbozzi fil-Parlament li kienu jinkorporaw ġo fihom konvenzjonijiet importanti, bħall-Konvenzjoni Ewropea tad-Drittijiet tal-Bniedem. Bħala Ministru tal-Intern hu wassal għal riformi u l-imodernizzar tal-Korp tal-Pulizija u waqqaf l-Akkademja tal-Pulizija. F'Mejju tal-1990 inħatar Ministru tal-Affarijiet Barranin u fost l-ewwel impenji tiegħu kien hemm li ressaq l-applikazzjoni ta' Malta biex tissieħeb fil-Kommunità Ewropea fi Brussell nhar is-16 ta' Lulju, 1990. Hu kompla jippromwovi u jsegwi l-prinċipju li d-djalogu Ewro-Mediterranju kien element bażiku sabiex jinħolqu strutturi li jikkonsolidaw is-sigurtà u l-kooperazzjoni reġjonali. Ħidmietu wasslet biex Malta issieħbet f'numru ta' organizzazzjonijiet internazzjonali bħall-Ġnus Magħquda, l-OSCE, il-Kunsill tal-Ewropa u l-Commonwealth tan-Nazzjonijiet. Kien il-Professur de Marco wkoll li bħala Deputat Prim Ministru u Ministru tal-Affarijiet Barranin reġa' rreattiva l-applikazzjoni ta' Malta biex tissieħeb fl-Unjoni Ewropea, nhar il-11 ta' Settembru, 1998, wara l-iffriżar ta' din l-istess applikazzjoni mill-Partit Laburista. Tul il-karriera parlamentari tiegħu huwa rrappreżenta lill-Parlament Malti għal kważi 20 sena fl-Assemblea Parlamentari tal-Kunsill tal-Ewropa, fejn serva f'ħafna kumitati. President tal-Assemblea Ġenerali tal-Ġnus Magħquda Nhar it-18 ta' Settembru, 1990, il-Professur de Marco ġie elett President tal-ħamsa u erbgħin sessjoni tal-Assemblea Ġenerali tal-Ġnus Magħquda – l-ogħla kariga li persuna Maltija qatt ħadet fil-kamp internazzjonali. Hu ħa bosta inizjattivi b'risq il-paċi u biex il-Ġnus Magħquda tkun organizzata aħjar. Il-ħatra tiegħu f'din il-kariga wasslet ukoll fi żmien ta' tensjoni wara l-invażjoni tal-Iraq fil-Kuwajt. Bħala l-President, huwa żar numru ta' kampijiet ta' refuġjati fit-territorji okkupati u fil-Ġordan, l-Etjopja u l-Albanija. F'Mejju tal-1991, żar ir-Repubblika Demokratika Popolari tal-Korea u r-Repubblika tal-Korea għal laqgħa li wasslet għall-ammissjoni tagħhom fin-Nazzjonijiet Uniti. Fl-Oppożizzjoni u mill-ġdid fil-Gvern Bejn l-1996 u l-1998 serva bħala shadow minister. Fl-1998, reġa' ġie appuntat bħala Deputat Prim Ministru u Ministru tal-Affarijiet Barranin, fejn żamm din il-kariga san-nominazzjoni tiegħu bħala President ta' Malta. Bejn Jannar tal-2005 u Diċembru tal-2008 kien ċermen tal-Fondazzjoni tal-Commonwealth. President ta' Malta Nhar it-23 ta' Marzu, 1999, De Marco għamel l-aħħar diskors tiegħu bħala Membru tal-Parlament. Din hija silta minnu: Fl-4 ta' April 1999, Guido Demarco nħatar bħala s-sitt President ta' Malta, fejn issuċċeda lil Ugo Mifsud Bonnici. Il-presidenza tiegħu damet sal-4 ta' April, 2004. Mewt Nhar is-6 ta' Awwissu 2010, waqt intervent regulari f'qalbu, żviluppaw ċerti kumplikazzjonijiet. Il-kundizzjoni tiegħu kienet definita bħala waħda "kritika imma stabbli" mill-kap tal-Kura Intensiva tal-Isptar Mater Dei. Erbat ijiem wara inħareġ mill-isptar, minkejja li t-tim mediku kompla xorta jsegwi l-istat ta' qalbu. Madanakollu, jumejn biss wara li kien irritorna lura d-dar, nhar it-12 ta' Awwissu, 2010, Guido de Marco ittieħed b'urġenza l-isptar wara li ħassu ħażin fir-residenza tiegħu ġewwa Tas-Sliema, fejn aktar tard ġie ċċertifikat li kien miet fl-età ta' ta' 79 sena. Stqarrija mid-Dipartiment tal-Informazzjoni ħarġet li hu miet fil-ħin tal-4.18 ta' wara nofsinhar, fejn aktar tard ħareġ li kien miet waqt l-irqad u kienu għalxejn it-tentattivi li saru sabiex isalvawlu ħajtu. Il-funeral tiegħu sar fis-16 ta' Awwissu, 2010, ġewwa l-Kon-Katidral ta' San Ġwann preseduta mill-Arċisqof ta' Malta Pawlu Cremona. Il-gvern nazzjonali ħabbar tliet ijiem ta' luttu nazzjonali. Nhar is-Sibt 14 ta' Awwissu, 2010, mill-Isptar Materi Dei telaq korteo bit-tebut ta' Guido de Marco fejn għadda minn quddiem id-Dar Ċentrali tal-Partit Nazzjonalista, qabel ma mbagħad wasal fil-Palazz tal-President fejn ġie espost il-katavru mikxuf għall-qima tal-pubbliku. Reazzjonijiet Immedjati kienu l-messaġġi ta' kondoljanzi li nħarġu mill-President tar-Repubblika, mill-Partit Nazzjonalista, mill-Partit Laburista, u entitatjiet u korpi diplomatiċi oħra. Il-kondoljanzi waslu wkoll min-naħa tal-President tal-Parlament Ewropew Jerzy Buzek li stqarr "Guido de Marco kien iħaddan l-aqwa kwalitajiet bħala politiku modern: hu kien patrijott tassew li ħabb lil pajjiżu u lil niesu u kien bniedem ta' moħħu miftuħ u statista Ewropew kommess, li kien rispettat bil-kbir madwar l-Ewropa kollha". Reazzjonijiet oħra kienu jinkludu dak tal-President Emeritu Ugo Mifsud Bonnici li ddeskrivieh bħala "persuna determinat li qatt ma qata' qalbu minn xejn u dejjem ottimist", tal-Ministru tal-Affarijiet Barranin u Viċi-Prim Ministru Tonio Borg li ddeskrivieh bħala "patrijott li pajjiżu dejjem sabu meta kien hemm bżonn u meta kien meħtieġ rikonċiljazzjoni", u tal-eks-Prim Ministru Alfred Sant li stqarr kif it-telfa ta' Guido de Marco kienet telfa ta' "protagonista tal-istorja moderna tal-pajjiż". F'messaġġ lill-President George Abela, il-president tal-Kummissjoni Ewropea José Manuel Durão Barroso tkellem dwar kif "Il-Kummissjoni u jien nibqgħu niftakruh għall-kburija li kellu li kien Malti u l-isforzi kbar li għamel sabiex iressaq lil Malta qrib l-Unjoni Ewropea". Ħajja personali Hu kien miżżewweġ lil Violet (imwielda Saliba), fejn kellhom tifel, Mario, u żewġt ibniet, Gianella u Fiorella, ilkoll membri tal-professjoni legali. Awtobijografija Fl-2008, Demarco ippubblika l-awtobijografija tiegħu bl-isem ta' The Politics Of Persuasion. Sena wara ħarġet it-traduzzjoni tal-ktieb bil-Malti ta' Charles Abela Mizzi bl-isem Il-Politika tal-Persważjoni. Monument Fit-12 ta' Settembru 2014 inkixef il-monument f’ġieħ il-President Guido De Marco quddiem il-bini tal-qorti. “Huwa pjaċir u unur għalija li qiegħed hawn illum biex nagħtu ġieħ lill-memorja tal-President Guido de Marco, wieħed mill-akbar statisti ta’ pajjiżna” qal il-Prim Ministru Joseph Muscat fil-bidu taċ-ċerimonja. “Kien fl-isfond ta’ teżi li kont qed nagħmel li ltqajt mal-Professur de Marco fil-bini tal-Parlament. It-tema li xtaqt inkellmu dwarha kienet pjuttost dejqa. Ridt nistaqsi kif wieħed jista’ jiddefinixxi lil pajjiżna, u ridt nara x’jaħseb dwar definizzjonijiet bħalsmall state, city state, micro state. Tbaqbaq mhux ħażin fuq kull waħda minn dawn id-definizzjonijiet u argumenta li kulħadd jaf id-daqs ta’ pajjiżna u minħabba f’hekk wieħed m’għandux juża kategoriji u definizzjonijiet li jistgħu jċekknu r-rilevanza tagħna f’għajnejn ħaddieħor.” Il-monument hu magħmul mill-bronż, xogħol l-artisti Alfred u Aaron Camilleri Cauchi u turi lil Guido de Marco b’id waħda qisu biex jieħu b’idejn lin-nies u f’id l-oħra qed iżomm kopja tal-bijografija tiegħu li għandha t-titlu ‘Il-politika tal-persważjoni.’ Preżenti għall-inawgurazzjoni kien hemm uliedu Mario, Giannella u Fiorella, il-Kap tal-Oppożizzjoni Simon Busuttil, il-Presidenti Emeriti George Abela, Eddie Fenech Adami u Ugo Mifsud Bonnici, l-Ispeaker Anġlu Farrugia, Membri Parlamentari, dinjitarji u persuni distinti oħra. Referenzi Ħoloq esterni Profil fuq is-sit uffiċjali tal-President ta' Malta Twieldu fl-1931 Mietu fl-2010 Presidenti ta' Malta Politiċi Maltin Politiċi tal-Partit Nazzjonalista (Malta) Avukati Maltin

1038

https://mt.wikipedia.org/wiki/L-Isla

L-Isla

L-Isla hi waħda mit-Tlett Ibliet li jinsabu madwar il-Port il-Kbir u li jinsabu fuq in-naħa ta' ġewwa tas-swar tal-Kottonera. L-Isla tinsab fuq ilsien art li jinsab spalla ma' spalla mal-Birgu, u jħares lejn il-Belt Valletta. Din il-belt hi wkoll magħrufa bħala Senglea. Fl-antik dan l-ilsien art kien magħruf bħala l-Għolja ta' San Ġiljan minħabba l-kappella żgħira li kien hemm iddedikata lil dan il-qaddis. L-Isla għandha t-titlu ta' Città Invicta, minħabba l-episodju fl-Assedju l-Kbir tal-1565, meta id-difensuri ta' din il-peniżola rnexxielhom jirreżistu u jirribattu l-attakki tat-Torok minn fuq is-swar tagħha. L-isem ta' din il-belt hu x'aktarx ġej mit-Taljan, penisola, li fuq il-mapep antiki seta' tqassar għal 'isola' u wara sar Isla. Intant jista' jkun ukoll li l-isem ġej mix-xebħ tal-art ma' 'lsien' ħiereġ 'il barra. Fi żmien meta l-Ordni ta' San Ġwann kien il-Birgu, din l-art kienet tintuża għall-kaċċa. Fl-1555 il-Gran Mastru Claude De La Sengle ta l-bidu tal-urbanizzazzjoni fuq din l-art u tħejja anki pjan forma ta' skakkiera, l-istess bħal ma wara sar biex inbniet il-Belt Valletta. Hu għalhekk li l-Isla bdiet tissejjaħ Senglea. Matul it-Tieni Gwerra Dinjija, l-Isla sofriet bumbardamenti kbar li qerdu ħafna mill-belt u qatlu ħafna abitanti. Fis-16 ta' Jannar 1941, blitz mil-Luftwaffe fuq l-HMS Illustrious, li kien irmiġġat ma' Parlatorio Wharf, taħt Kordin, ikkawża distruzzjoni kbira ta' din il-belt. Il-knisja parrokkjali ntlaqtet ukoll. Ir-Re Ġorġ VI żar l-Isla meta kien Malta, fl-20 ta' Ġunju 1943. Fl-24 ta' Awwissu 1957, ġiet ikkonsagrata l-Bażilika l-ġdida li nbniet flok dik li waqgħet fil-gwerra. Postijiet ta' interess Il-Bażilika u knisja parrokkjali ddedikata lit-Twelid tal-Madonna. Ix-xatt tal-Isla. Il-Ġnien tal-Gardjola bil-veduta tal-Port il-Kbir. Il-knisja tal-Portosalvu (San Filippu Neri). L-akkwati tal-Maċina li jagħtu għall-Baċir Nru 1 f'Bormla (illum ambjent ta' rilassament). Nies magħrufa li twieldu jew għexu fl-Isla Juan Bautista Azopardo (20 ta' Frar 1772 – 23 ta' Ottubru 1847), fundatur tal-Flotta Navali Arġentina (1810). Francesco Zahra (1710–1773), pittur. Fortunato Panzavecchia (1779–1850), qassis, storiku, edukatur u lingwista. Giorgio Mitrovich (1795–1885), politiku. Louis Shickluna (1808–1880), bennej tal-bastimenti fil-Kanada. Andrea De Bono (1821–1871), esploratur tax-xmara Nil u x-xmara Sobat fl-Afrika. Ignazio Panzavecchia (1855–1925), qassis u politiku. Mauro Inguanez (1887–1955), qassis u librar. John F. Marks (1894–1954), bniedem intellettwali u attivist fil-Partit Laburista. Erin Serracino Inglott (1904–1983), lessikografu, lingwista, traduttur, awtur. Gigi Gauci (1911–2003), politiku u wieħed mill-fundaturi tal-Partit Laburista. Charles Clews (27 ta' Settembru 1919 – 29 ta' Jannar 2009), attur komiku, kittieb u editur, imwieled l-Isla. Vitorin Galea (31 ta' Diċembru 1926 – 17 ta' Marzu 1996), attriċi. Anthony Perici (1920–2010), politiku u sindku ta' Twinsburg, Ohio. Charles Thake (21 ta' Diċembru 1927 – 12 ta' Mejju 2018), attur komiku. Michelangelo Vella (7 ta’ Novembru 1710 – 25 ta’ Diċembru 1792), kompożitur, organista u pedagogu. Maurits Cornelis Escher (17 ta' Ġunju 1898 – 27 ta' Marzu 1972), inċiżur u litografu. Bliet ta' Malta Kottonera Peniżoli

1041

https://mt.wikipedia.org/wiki/President%20ta%27%20Malta

President ta' Malta

Il-President ta' Malta huwa l-kap tal-istat kostituzzjonali tar-Repubblika ta' Malta, bil-poter jibqa' f'idejn il-Prim Ministru. Il-President jiġi elett mir-Riżoluzzjoni tal-Kamra tad-Deputati għal mandat ta' ħames snin. Il-President ta' Malta huwa l-gwardjan tal-Kostituzzjoni ta' Malta fejn hu biss li jieħu dan il-ġurament quddiem il-Kamra. Jekk il-President jiddubita fuq kemm il-kostituzzjonalità ta' liġi anke jekk l-avviż tal-Avukat Ġenerali jgħid li timxi skont il-kostituzzjoni, dan jista' jistaqsi għal aktar kjarifika. Il-President jifforma parti, kemm b'mod dirett u dak indirett, tat-tliet fergħat tal-istat. Jifforma parti tal-Parlament (Kapitolu VI, sezzjoni 51), jaħtar il-ġudikatura (Kapitolu VIII, sezzjoni 96) u l-awtorità eżekuttiva hi eżerċitata mill-President (Kapitolu VII, sezzjoni 78). Din il-kariga inħalqet l-ewwel darba fit-13 ta' Diċembru, 1974, meta Malta saret repubblika fost il-Commonwealth. L-aħħar Gvernatur Ġenerali, is-Sur Anthony Mamo, sar l-ewwel President tar-Repubblika biex ħa post ir-Reġina Eliżabetta II bħala l-kap tal-istat. Mamo serva bħala President sal-1976. L-ewwel mara li laħqet din il-kariga għolja kienet is-Sinjorina Agatha Barbara, li kienet ministru fi żmien il-gvern preċedenti Laburista. Mill-1989, il-mandat tal-President beda u spiċċa fl-4 ta' April. Attwalment, il-President ta' Malta huwa t-Tabib George Vella. Bandiera uffiċjali Sal-1988, ma kienet teżisti l-ebda bandiera għall-President ta' Malta, u għalhekk kienet tintuża l-bandiera nazzjonali. Iżda f'dik is-sena, eżattament fit-12 ta' Diċembru 1988, ġiet introdotta bandiera ġdida. Din tikkonsisti mill-arma fuq sfond blu, u s-simbolu tas-Salib ta' Malta b'kulur id-deheb f'kull rokna. Din il-bandiera tperper fuq ir-residenzi u l-uffiċini uffiċjali tal-President, fuq il-vettura tiegħu, u f'kull okkażjoni fejn hu preżenti. Lista ta' Presidenti tar-Repubblika Residenzi uffiċjali L-uffiċċju uffiċjali tal-President huwa l-Palazz tal-Gran Mastru fil-Belt Valletta. Residenzi presidenzjali oħra jinkludu: Il-Palazz ta' Sant'Anton f'Ħ'Attard (residenza uffiċjali) Il-Palazz Verdala fil-Buskett (residenza tas-Sajf) Ħoloq esterni Sit uffiċjali tal-President ta' Malta Gvern ta' Malta

1052

https://mt.wikipedia.org/wiki/Polonja

Polonja

Il-Polonja, magħrufa uffiċjalment bħala r-Repubblika tal-Polonja (Rzeczpospolita Polska), hi pajjiż fl-Ewropa Ċentrali. Il-pajjiż imiss mal-Ġermanja fil-Punent; ir-Repubblika Ċeka u s-Slovakkja fin-Nofsinhar; l-Ukrajna, il-Bjelorussja u l-Litwanja fuq il-Lvant; u l-Baħar Baltiku u l-Oblast ta' Kaliningrad fit-Tramuntana. Il-Polonja, b'żona territorjali ta' 312,696 kilometru kwadru (120,726 mi kwd), hi d-70 (2013) l-ikbar pajjiż fid-dinja u d-9 wieħed fl-Ewropa. B'popolazzjoni ta' 38 miljun ruħ, dan il-pajjiż hu l-34 pajjiż l-aktar popolat fid-dinja u fost l-iktar wieħed mill-membri tal-Unjoni Ewropea. Il-Polonja huwa stat unitarju, magħmul minn sittax-il provinċja li jissejħu województwo bl-ilsien Pollakk. Varsavja hi l-belt kapitali tal-Polonja u tinsab fil-provinċja ta' Mazowieckie. Il-Polonja hi wkoll membru tal-Unjoni Ewropea, tan-NATO, tan-Nazzjonijiet Uniti, tal-Organizzazzjoni Dinjija tal-Kummerċ, u tal-Organizzazzjoni għall-Kooperazzjoni u l-Iżvilupp Kummerċjali (OECD). Provinċji Festi Nazzjonali tal-Polonja Jum il-Ħaddiem - 1 ta' Mejju Jum il-Bandiera Pollakka - 2 ta' Mejju Jum il-Kostituzzjoni tat-3 ta' Mejju - 3 ta' Mejju Jum l-Armata Pollakka - 15 ta' Awwissu Jum l-Indipendenza - 11 ta' Novembru Is-sistema politika Il-Polonja hija repubblika parlamentari b’kap tal-gvern - il-prim ministru - u kap tal-istat - il-president. L-istruttura tal-gvern hija ċċentrata fuq il-kunsill tal-ministri. Il-pajjiż huwa maqsum f’16-il provinċja, l-aktar fuq il-bażi tar-reġjuni storiċi tal-pajjiż. L-awtorità amministrattiva fil-livell provinċjali hija kondiviża bejn gvernatur maħtur mill-gvern, assemblea reġjonali eletta u eżekuttiv elett mill-assemblea reġjonali. Il-kummerċ u l-ekonomija L-aktar setturi importanti tal-ekonomija tal-Polonja fl-2018 kienu l-kummerċ bl-ingrossa u bl-imnut, it-trasport, l-akkomodazzjoni u s-servizzi tal-ikel (26.2%), l-industrija (25.6%) u l-amministrazzjoni pubblika, id-difiża, l-edukazzjoni, is-saħħa tal-bniedem u l-attivitajiet ta’ xogħol soċjali (14.0%). Il-kummerċ fi ħdan l-UE jammonta għal 80% tal-esportazzjonijiet tal-Polonja (il-Ġermanja 28%, iċ-Ċekja u Franza 6% t-tnejn li huma), filwaqt li barra mill-UE 3% jmorru kemm fir-Russja kif ukoll fl-Istati Uniti. F’termini ta’ importazzjonijiet, 69% jiġu minn Stati Membri tal-UE (il-Ġermanja 27%, in-Netherlands 6% u l-Italja 5%), filwaqt li barra mill-UE 8% jiġu miċ-Ċina u 7% mir-Russja. Il-Polonja fl-UE Hemm 51 membru fil-Parlament Ewropew mill-Polonja. Fil-Kunsill tal-UE, il-ministri nazzjonali jiltaqgħu b'mod regolari biex jadottaw il-liġijiet tal-UE u jikkoordinaw il-politiki. Il-laqgħat tal-Kunsill jattendu għalihom regolarment rappreżentanti tal-gvern Pollakk, skont il-qasam tal-politika li jkun qed jiġi indirizzat. Il-Kunsill tal-UE m’għandux persuna waħda permanenti bħala president (bħal pereżempju, il-Kummissjoni jew il-Parlament). Minflok, ix-xogħol jitmexxa mill-pajjiż li jkollu l-Presidenza tal-Kunsill, li jinbidel kull sitt xhur. Matul dawn is-6 xhur, il-ministri mill-gvern ta’ dak il-pajjiż jippresiedu u jgħinu jiddeterminaw l-aġenda tal-laqgħat tal-Kunsill f’kull qasam ta’ politika, u jiffaċilitaw id-djalogu ma’ istituzzjonijiet oħra tal-UE. Dati tal-Presidenzi Pollakki: Lul-Diċ 2011 Il-Kummissarju nominat mill-Polonja għall-Kummissjoni Ewropea hu Janusz Wojciechowski, li hu responsabbli għall-Agrikoltura. Il-Kummissjoni hija rrappreżentata f’kull pajjiż tal-UE minn uffiċċju lokali, imsejjaħ “rappreżentanza”. Il-Polonja għandha 21 rappreżentant fil-Kumitat Ekonomiku u Soċjali Ewropew. Dan il-korp konsultattiv – li jirrappreżenta lil dawk li jħaddmu, il-ħaddiema u gruppi oħra ta’ interess – huwa kkonsultat dwar il-liġijiet proposti, biex ikun hemm idea aħjar tal-bidliet possibbli tas-sitwazzjonijiet soċjali u tax-xogħol fil-pajjiżi membri. Il-Polonja għandha 14-il rappreżentant fil-Kumitat Ewropew tar-Reġjuni, l-assemblea tal-UE tar-rappreżentanti reġjonali u lokali. Dan il-korp konsultattiv jiġi kkonsultat dwar il-liġijiet proposti, biex jiżgura li dawn il-liġijiet iqisu l-perspettiva minn kull reġjun tal-UE. Il-Polonja tikkomunika wkoll mal-istituzzjonijiet tal-UE permezz tar-rappreżentanza permanenti tagħha fi Brussell. Bħala l-“ambaxxata għall-UE” tal-Polonja, il-kompitu ewlieni tagħha huwa li tiżgura li l-interessi u l-politiki tal-pajjiż huma segwiti b’mod effettiv kemm jista’ jkun fl-UE. L-ammont li jħallas kull pajjiż tal-UE fil-baġit tal-UE huwa kkalkulat b’mod ġust, skont il-mezzi. Aktar ma tkun kbira l-ekonomija tal-pajjiż, aktar iħallas – u viċi versa. L-għan tal-baġit tal-UE mhuwiex li jipprova jqassam mill-ġdid il-ġid, iżda pjuttost jiffoka fuq il-ħtiġijiet tal-Ewropej b’mod ġenerali. Ċifri tal-2018 għall-Polonja: Nefqa totali tal-UE fil-Polonja – € 16.350 biljun (ekwivalenti għal 3.43% tal-ekonomija Pollakka) Kontribuzzjoni totali għall-baġit tal-UE – € 3.983 biljun (ekwivalenti għal 0.84% tal-ekonomija Pollakka) Il-flus imħallsa fil-baġit tal-UE mill-Polonja jgħinu biex jiġu ffinanzjati programmi u proġetti fil-pajjiżi kollha tal-UE – bħall-bini ta’ toroq, is-sussidjar ta’ riċerkaturi u l-ħarsien tal-ambjent. Veduti Referenzi Ħoloq esterni Poland.pl Tourist information portal LOT - Polish Airlines Centralwings - Polish Airlines (Low Cost) Polonja Repubbliki Stati membri tal-Unjoni Ewropea Pajjiżi stabbiliti fl-1989

1057

https://mt.wikipedia.org/wiki/Lista%20ta%27%20kodi%C4%8Bi%20telefoni%C4%8Bi

Lista ta' kodiċi telefoniċi

Din hija lista ta' kodiċi telefoniċi, magħrufa wkoll bħala international direct dialing (IDD) codes, li jiġu wżati biex wieħed ikollu aċċess għal servizz internazzjonali tat-telefon. In-numru huma assenjati mill-Unjoni Internazzjonali tat-Telekomunikazzjoni fi standard E.164. In-numri huma kodiċi prefiss sabiex l-ebda numru ma jkollu l-parti inizzjali li tkun numru ieħor eżistenti. Il-kodiċi jiġi wżat biex wieħed iċempel fil-pajjiż speċifikat; kull pajjiż għandu wkoll prefiss internazzjonali li jiġi wżat biex wieħed ikun jista' jċempel barra l-pajjiż. Interazzjoni mal-kodiċi nazzjonali Ċerti pajjiżi (per eżempju, il-Ġermanja u r-Renju Unit) jirrikjedu li min iċempel ma jużax iż-"0" li jkun fil-bidu tal-kodiċi nazzjonali meta użat internazzjonalment. Dan għaliex iż-żero huwa indikazzjoni li warajh hemm prefiss nazzjonali u mhux sempliċi numru lokali. Dan huwa simili għal użu ta' trunk code f'pajjiżi bħall-Istati Uniti, li tuża' l-"1" fil-bidu biex tindika li warajh hemm kodiċi nazzjonali. Għal telefonati internazzjonali, il-prefiss nazzjonali huwa dejjem użat allura t-trunk code m'għandux użu. Per eżempju, biex iċempel lil xi ħadd il-Ġermanja bin-numru nazzjonali tat-telefon 089 123456, xi ħadd minn barra l-Ġermanja jkollu iċempel +49 89 123456, fejn il-+ ifisser il-prefiss internazzjonali. Din iżda, ma tappellax għal kull pajjiż (e.ż. l-Italja). Ħarsa ġenerali F'iktar dettal Żona 1 – Amerika ta' Fuq Stati Uniti tal-Amerika Inklużi t-territorji Amerikani fil-Gżejjer Paċifiċi: Gwam (671) Gżejjer Marjani ta' Fuq (670) Samoa Amerikana (684) Kanada Ħafna, imma mhux kull stat tal-Karibew. Kull wieħed minn dawn l-istati għandu prefiss taż-żona differenti (area code bl-Ingliż): Angwilla (264) Antigwa u Barbuda (268) Baħamas (242) Barbados (246) Bermuda (441) Gżejjer Verġni Brittaniċi (284) Gżejjer Kajman (345) Dominika (767) Repubblika Dominikana (809, 829) Grenada (473) Ġamajka (876) Montserrat (664) Porto Riko (787)/(939) San Kitts u Nevis (869) Santa Luċija (758) San Vinċenz u l-Grenadini (784) Trinidad u Tobago (868) Gżejjer Turks u Kajkos (649) Gżejjer Verġni Amerikani (340) Żona 2 – Parti kbira tal-Afrika 20 – Eġittu 210 – mhux assenjat 211 – mhux assenjat 212 – Marokk 213 – Alġerija 214 – mhux assenjat 215 – mhux assenjat 216 – Tuneżija 217 – mhux assenjat 218 – Libja 219 – mhux assenjat 220 – Gambja 221 – Senegal 222 – Mawritanja 223 – Mali 224 – Gwinea 225 – Kosta tal-Avorju 226 – Burkina Faso 227 – Niġer 228 – Togo 229 – Benin 230 – Mawrizji 231 – Liberja 232 – Sierra Leone 233 – Gana 234 – Niġerja 235 – Ċad 236 – Repubblika Afrikana Ċentrali 237 – Kamerun 238 – Kape Verde 239 – São Tomé u Príncipe 240 – Gwinea Ekwatorjali 241 – Gabon 242 – Repubblika tal-Kongo (Brazzaville) 243 – Repubblika Demokratika tal-Kongo (Kinshasa, kienet magħrufa bħala ż-Żajr) 244 – Angola 245 – Gwinea-Bissaw 246 – Diego Garcia 247 – Ascension Island 248 – Seychelles 249 – Sudan 250 – Rwanda 251 – Etjopja 252 – Somalja 253 – Dġibuwti 254 – Kenja 255 – Tanżanija 256 – Uganda 257 – Burundi 258 – Możambikk 259 – Żanżibar - qatt ma ġie implimentat - ara 255 Tanżanija 260 – Żambja 261 – Madagaskar 262 – Réunion 263 – Żimbabwe 264 – Namibja 265 – Malawi 266 – Lesoto 267 – Botswana 268 – Sważiland 269 – Komoros u Mayotte 27 – Afrika t'Isfel 28x – mhux assenjat 290 – Sant'Elena 291 – Eritrea 292 – mhux assenjat 293 – mhux assenjat 294 – mhux assenjat 295 – m'għadux użat (kien assenjat lil San Marino, ara +378) 296 – mhux assenjat 297 – Aruba 298 – Gżejjer Faroe 299 – Groenlandja Żona 3 – Ewropa 3 – mhux assenjat (propost fl-1996 bħala l-kodiċi tal-Unjoni Ewropea) 30 – Greċja 31 – Olanda 32 – Belġju 33 – Franza 34 – Spanja 350 – Ġibiltà 351 – Portugall 352 – Lussemburgu 353 – Repubblika tal-Irlanda 354 – Iżlanda 355 – Albanija 356 – Malta 357 – Ċipru 358 – Finlandja 359 – Bulgarija 36 – Ungerija 37 – m'għadux użat (kien assenjat lill-Ġermanja tal-Lvant, li illum f'dawn ir-reġjunijiet jużaw il-kodiċi +49 tal-Ġermanja unita) 370 – Litwanja 371 – Latvja 372 – Estonja 373 – Moldova 374 – Armenja 375 – Belarus 376 – Andorra 377 – Monako 378 – San Marino 379 – Belt tal-Vatikan 38 – kien assenjat lill-Jugożlavja qabel ma sseparat 380 – Ukrajna 381 – Serbja u Montenegro 382 – mhux assenjat 383 – mhux assenjat 384 – mhux assenjat 385 – Kroazja 386 – Slovenja 387 – Bożnija u Ħerżegovina 388 – Spazju ta' numerazzjoni telefonika Ewropea - Servizzi Ewropej 389 – Repubblika tal-Maċedonja ta' Fuq 39 – Italja Żona 4 – Ewropa 40 – Rumanija 41 – Żvizzera 42 – kien użat miċ-Ċekoslovakkja qabel ma nqasmet 420 – Repubblika Ċeka 421 – Slovakkja 422 – mhux assenjat 423 – Liechtenstein 424 – mhux assenjat 425 – mhux assenjat 426 – mhux assenjat 427 – mhux assenjat 428 – mhux assenjat 429 – mhux assenjat 43 – Awstrija 44 – Renju Unit 45 – Danimarka 46 – Żvezja 47 – Norveġja 48 – Polonja 49 – Ġermanja Żona 5 – Messiku, Amerika Ċentrali u Amerika t'Isfel, Karibew 500 – Gżejjer Falkland 501 – Beliże 502 – Gwatemala 503 – El Salvador 504 – Ħonduras 505 – Nikaragwa 506 – Kosta Rika 507 – Panama 508 – Saint-Pierre u Miquelon 509 – Ħaiti 51 – Peru 52 – Messiku 53 – Kuba 54 – Arġentina 55 – Brażil 56 – Ċili 57 – Kolombja 58 – Veneżwela 590 – Gwadalup 591 – Bolivja 592 – Gujana 593 – Ekwador 594 – Gujana Franċiża 595 – Paragwaj 596 – Martinika 597 – Surinam 598 – Urugwaj 599 – Antilli Olandiżi Żona 6 – Paċifiku t'Isfel u Oċeanja 60 – Malażja 61 – Awstralja 62 – Indoneżja 63 – Filippini 64 – New Zealand 65 – Singapor 66 – Tajlandja 670 – Timor-Leste - kien użat mill-Gżejjer Marjani ta' Fuq li illum jużaw il-prefiss +1 671 – kien assenjat lil Gwam, li illum tuża' l-prefiss +1 672 – Territorji Esterni Awstraljani: Antartika, Gżejjer tal-Milied, Gżejjer tal-Kokos u Gżira Norfolk 673 – Brunej 674 – Nawru 675 – Papwa Gwinea l-Ġdida 676 – Tonga 677 – Gżejjer Solomon 678 – Vanwatu 679 – Fiġi 680 – Palaw 681 – Wallis u Futuna 682 – Gżejjer Cook 683 – Niue 684 – Samoa Amerikana 685 – Samoa tal-Punent 686 – Kiribati, Gżejjer Gilbert 687 – Kaledonja l-Ġdida 688 – Tuvalu, Gżejjer Ellice 689 – Polineżja Franċiża 690 – Tokelaw 691 – Stati Federali tal-Mikroneżja 692 – Gżejjer Marshall 693 – mhux assenjat 694 – mhux assenjat 695 – mhux assenjat 696 – mhux assenjat 697 – mhux assenjat 698 – mhux assenjat 699 – mhux assenjat Żona 7 – Russja u l-Asja Ċentrali (eks-Unjoni Sovjetika) 7 – Russja, Każakistan Żona 8 – Asja tal-Lvant u Servizzi Speċjali 800 – International Freephone (UIFN) 801 – mhux assenjat 802 – mhux assenjat 803 – mhux assenjat 804 – mhux assenjat 805 – mhux assenjat 806 – mhux assenjat 807 – mhux assenjat 808 – riservat għal Shared Cost Services 809 – mhux assenjat 81 – Ġappun 82 – Korea t'Isfel 83x – mhux assenjat 84 – Vjetnam 850 – Korea ta' Fuq 851 – mhux assenjat 852 – Ħong Kong 853 – Makaw 854 – mhux assenjat 855 – Kambodja 856 – Laos 857 – mhux assenjat 858 – mhux assenjat 859 – mhux assenjat 86 – Repubblika taċ-Ċina 870 – Servizz Inmarsat "SNAC" 875 – riservat għas-Servizz Mobbli Marittimu 876 – riservat għas-Servizz Mobbli Marittimu 877 – riservat għas-Servizz Mobbli Marittimu 878 – Universal Personal Telecommunications services 879 – riservat għas-Servizz Mobbli Marittimu 880 – Bangladexx 881 – Mobile Satellite System 882 – International Networks 883 – mhux assenjat 884 – mhux assenjat 885 – mhux assenjat 886 – Tajwan 887 – mhux assenjat 888 – mhux assenjat 889 – mhux assenjat 89x – mhux assenjat Żona 9 – Asja tal-Punent u Nofsinhar, Lvant Nofsani 90 – Turkija 91 – Indja 92 – Pakistan 93 – Afganistan 94 – Sri Lanka 95 – Burma (Mjanmar) 960 – Maldivi 961 – Libanu 962 – Ġordan 963 – Sirja 964 – Iraq 965 – Kuwajt 966 – Arabja Sawdija 967 – Jemen 968 – Oman 969 – kien użat mir-Repubblika Demokratika tal-Jemen, illum magħquda mal-Jemen (967) 970 – Palestina 971 – Emirati Għarab Magħquda 972 – Iżrael 973 – Baħrejn 974 – Qatar 975 – Butan 976 – Mongolj 977 – Nepal 978 – mhux assenjat 979 – International Premium Rate Service 98 – Iran 990 – mhux assenjat 991 – International Telecommunications Public Correspondence Service trial (ITPCS) 992 – Taġikistan 993 – Turkmenistan 994 – Ażerbajġan 995 – Ġeorġja 996 – Kirġiżistan 997 – mhux assenjat 998 – Użbekistan 999 – mhux assenjat Żero (0) mhux assenjat. Ara wkoll E.164 Kodiċi tal-Pajjiżi Numru Telefoniku Ħoloq esterni http://www.itu.int/dms_pub/itu-t/opb/sp/T-SP-E.164D-2016-PDF-E.pdf http://www.itu.int/dms_pub/itu-t/opb/sp/T-SP-LT.1-2015-PDF-E.pdf http://web.archive.org/20101010184652/www.itu.int/dms_pub/itu-t/opb/sp/T-SP-E.164C-2010-PDF-E.pdf http://www.wtng.info/ Kodiċi telefoniċi Internazzjonali Telekomunikazzjoni

1059

https://mt.wikipedia.org/wiki/Varsavja

Varsavja

Varsavja (Pollakk: Warszawa) hija l-belt kapitali tal-Polonja u l-akbar belt tal-pajjiż. Tinsab fil-parti tal-lvant nofsani tal-Polonja fil-vojvodat ta' Mazowieckie, fuq ix-xmara Vistula. Varsavja hu ċ-ċentru prinċipali għax-xjenza, kultura, pulitka u ekonomija tal-Polonja. Varsavja hija wkoll il-kapitali tal-vojvodat ta' Mazowieckie. Bliet tal-Polonja Bliet kapitali fl-Ewropa Siti ta' Wirt Dinji

1060

https://mt.wikipedia.org/wiki/Juli%20Zeh

Juli Zeh

Juli Zeh (twieldet fit-30 ta' Ġunju 1974) hija kittieba Ġermaniża. L-ewwel ktieb tagħha kien "Adler und Engel" (bil-Malti: Ajkli u Anġli). Fl-2001 żaret il-Bożnija u Ħerzegovina u kitbet il-ktieb "Die Stille ist ein Geräusch". Kotba oħra tagħha huma "Spieltrieb" u "Ein Hund läuft durch die Republik". Juli Zeh ilha tgħix f'Leipzig mill-1995. L-aħħar ktieb li ħarġet kien jismu "Kleines Konversationslexikon für Haushunde". Ħoloq esterni Sit uffiċjali Nies ħajjin Twieldu fl-1974 Kittieba Ġermaniżi

1062

https://mt.wikipedia.org/wiki/Albanija

Albanija

L-Albanija, uffiċjalment magħrufa bħala r-Repubblika tal-Albanija (Albaniż: Republika e Shqipërisë), huwa pajjiż fl-Ewropa tax-Xlokk. Dan huwa mdawwar mill-Montenegro fil-Majjistral, il-Kosovo fil-Grigal, il-Maċedonja ta' Fuq fil-Lvant u l-Greċja fin-Nofsinhar u fil-Lbiċ. Il-kosta tiegħu tmiss mal-Baħar Adrijatiku lejn il-Punent, u l-Baħar Joniku fil-Lbiċ. Huwa inqas minn 72 km (45 mi) mill-Italja, madwar l-Istrett ta' Otranto li jgħaqqad il-Baħar Adrijatiku mal-Baħar Joniku. L-Albanija hija demokrazija parlamentari b'ekonomija fi stat ta' tranżizzjoni. Fil-belt kapitali Albaniża, Tirana, joqogħdu 421,286 ruħ mill-popolazzjoni tal-pajjiż ta' 2,831,741. Ir-riformi tas-Suq Ħieles fetħu l-pajjiż għall-investimenti barranin, speċjalment fl-iżvilupp tal-enerġija u fl-infrastuttura tat-trasport. L-Albanija ġiet magħżula bħala l-ewwel destinazzjoni fil-lista tal-Lonely Planet minn għaxar pajjiżi. Adeżjoni fl-Unjoni Ewropea L-applikazzjoni tal-Albanija għas-sħubija fl-UE ġiet ippreżentata fl-24 ta' April 2009. Fis-16 ta' Novembru 2009, il-Kunsill approva l-applikazzjoni tal-Albanija u stieden lill-Kummissjoni Ewropea biex tressaq l-opinjoni tagħha. Fid-9 ta' Novembru 2010, il-Kummissjoni vvalutat li qabel ma jkunu jistgħu jinbdew formalment in-negozjati, l-Albanija kienet għad trid tikseb livell meħtieġ ta' konformità mal-kriterji ta' sħubija. F'Ottubru 2012, il-Kummissjoni Ewropea rrakkomandat li l-Albanija tista' tingħata l-istatus ta' kandidat għall-UE, soġġett għall-finalizzazzjoni ta' miżuri f'ċerti oqsma. L-Albanija ngħatat status ta' kandidat fl-2014. F'April 2018, il-Kummissjoni Ewropea ħarġet rakkomandazzjoni biex jinfetħu n-negozjati tal-adeżjoni mal-Albanija. F'Ġunju 2018, il-Kunsill adotta konklużjonijiet, li fihom qabel li jwieġeb b'mod pożittiv għall-progress li għamlet l-Albanija, u stabbilixxa t-triq biex jinfetħu n-negozjati tal-adeżjoni f'Ġunju 2019, skont il-progress li jkun sar f'ċerti oqsma ewlenin, bħar-riforma ġudizzjarja u l-ġlieda kontra l-korruzzjoni u l-kriminalità organizzata. F'Ġunju 2019, il-Kunsill iddiskuta l-Komunikazzjoni tal-Kummissjoni Ewropea tad-29 ta' Mejju 2019 dwar il-politika tat-tkabbir tal-UE u r-rapport dwar l-Albanija. Fid-dawl taż-żmien limitat disponibbli u l-importanza tal-kwistjoni, huwa ddeċieda li jerġa' lura, sa mhux aktar tard minn Ottubru 2019, għall-kwistjoni tal-ftuħ tan-negozjati tal-adeżjoni mal-Albanija bil-ħsieb li tintlaħaq deċiżjoni ċara u sostantiva. Fil-15 ta' Ottubru 2019, il-Kunsill iddiskuta t-tkabbir u l-proċess ta' stabbilizzazzjoni u ta' assoċjazzjoni fir-rigward tal-Albanija u r-Repubblika tal-Maċedonja ta' Fuq. Wara d-diskussjoni, il-Presidenza ħarġet konklużjonijiet proċedurali fejn innutat li l-Kunsill ser jerġa' lura għall-kwistjoni wara l-Kunsill Ewropew ta' Ottubru. Il-Kunsill Ewropew tas-17 u t-18 ta' Ottubru 2019 iddeċieda li jerġa' lura għall-kwistjoni tat-tkabbir qabel is-summit UE-Balkani tal-Punent f'Zagreb, f'Mejju 2020. Fl-24 ta' Marzu 2020, il-Ministri għall-Affarijiet Ewropej qablu politikament li jinfetħu n-negozjati tal-adeżjoni mal-Albanija u mar-Repubblika tal-Maċedonja ta' Fuq. Fil-25 ta' Marzu, il-konklużjonijiet dwar it-tkabbir u l-proċess ta' stabbilizzazzjoni u assoċjazzjoni ġew formalment adottati bi proċedura bil-miktub. Fis-26 ta' Marzu, il-membri tal-Kunsill Ewropew approvaw il-konklużjonijiet. Referenzi Albanija, Kunsill tal-Unjoni Ewropea Ħoloq esterni Sit Uffiċjali Gwida għall-Albanija Albanija Repubbliki Pajjiżi stabbiliti fl-1992

1063

https://mt.wikipedia.org/wiki/Kroazja

Kroazja

Il-Kroazja, uffiċjalment ir-Repubblika tal-Kroazja (Kroat:Republika Hrvatska), hija repubblika parlamentari unitarja demokratika f'salib it-toroq tal-Ewropa Ċentrali, il-Balkani, u l-Mediterran. Il-Belt kapitali u l-akbar belt hija Żagreb. Il-pajjiż huwa maqsum f'20 kontej u l-belt ta' Żagreb. Il-Kroazja tkopri f'56,594 kilometru kwadru (21,851 mil kwadru) u għandha diversi, aktar klima kontinentali u Mediterranja. Il-kosta Kroata tal-Baħar Adrijatiku fiha aktar minn elf gżira. Il-popolazzjoni tal-pajjiż hija 4.19 miljun, li ħafna minnhom huma Kroati, l-aktar denominazzjoni reliġjuża hi l-Kattoliċiżmu Ruman. Il-Kroazja hi l-aktar membru ġdid tal-Unjoni Ewropea peress li ngħaqdet fl-1 ta' Ġunju 2013. Referenzi Kroazja Repubbliki Pajjiżi stabbiliti fl-1991

1064

https://mt.wikipedia.org/wiki/Serbja%20u%20Montenegro

Serbja u Montenegro

Is-Serbja u il-Montenegro kienet nazzjon fl-Ewropa. F' Ġunju 2006 wara referendum il-Montenegro ħareġ stat għalih, u is-Serbja ħareġ stat għalih. Dan il-pajjiż kien magħmul minn żewġ Repubbliki, (Ir-Repubblika tas-Serbja u r-Repubblika tal-Montenegro (Kull Repubblika bil-Parlament tagħha)) u għalkemm stat federali s-sistema kienet unitarja ħafna peress li kienet maħkuma kważi esklussivament minn Belgrad, dan kien fil-biċċa l-kbira fid-disgħinijiet. Fl-1999 minħabba l-inaffidabbiltà u l-inflazzjoni tad-dinar Jugoslav fl-1999 grazzi għall-politika barranija tagħha mal-pajjiżi Ewropej (speċifikament il-Ġermanja) dan inkiseb grazzi għall-Awtonomija tagħha r-Repubblika tal-Montenegro poġġiet il-Mark Ġermaniż bħala valuta legali fl-1999 u fl-2001 dovut. għas-sostituzzjoni tiegħu bl-Ewro fil-Ġermanja, l-istess jiġri fir-Repubblika tal-Montenegro. Fl-2003 biddlet isimha mir-Repubblika Federali Jugoslava għas-Serbja u l-Montenegro; u ssir Konfederazzjoni, f’dik l-istess sena kull Repubblika tikseb Awtonomija żejda kbira f’kull sens, kemm ekonomiku kif ukoll politiku u legali, tant li tiżviluppa l-politika barranija indipendenti tagħha. Wieħed mill-ftehimiet tal-Konfederazzjoni bejn ir-Repubblika tas-Serbja u r-Repubblika tal-Montenegro fl-21 ta' Mejju ,2006 kien li f'perjodu ta' 3 snin isir Referemdum ta' Indipendenza għar-Repubblika tal-Montenegro u jekk dan il-pajjiż jirbaħ, jikseb l-indipendenza u joħroġ. mill-Konfederazzjoni b’effett immedjat u r-Rikonoxximent tas-Serbja lill-Montenegro bħala Indipendenti, dan ġara biss meta sar ir-Referemdum u l-Montenegro sar Indipendenti bħala Repubblika Indipendenti u bir-rikonoxximent tas-Serbja kif mistenni. Fi kwalunkwe każ li l-indipendenza ma tiġix approvata b’referendum, jingħata perjodu ta’ 3 snin oħra filwaqt li l-Konfederazzjoni tapplika l-istatus quo (jibqa’ l-istess). Referendum dwar l-indipendenza sar fil-Montenegro fil-21 ta' Mejju 2006. Ġie approvat minn 55.5% tal-votanti, u qabeż bi ftit il-limitu ta' 55%. Fit-23 ta’ Mejju, ir-riżultati preliminari tar-referendum ta’ warajh mill-inqas membri permanenti kollha tal-Kunsill tas-Sigurtà tan-Nazzjonijiet Uniti, li jissuġġerixxu l-aċċess għad-dritt li l-Montenegro kellu jsir formalment indipendenti. Fil-31 ta’ Mejju, il-kummissjoni tar-referendum ikkonfermat investimentment ir-riżultati tar-referendum, u vverifikat li 55.5% tal-soċjetà tal-vot Montenegrin ivvutat għall-indipendenza. ħarġet li l-votanti laħqu r-kontroll kontroversjali ta' awtorizzazzjoni minima ta' 55%, ir-referendum ġie inkorporat f' dikjarazzjoni ta' indipendenza waqt għadd parlamentari speċjali fil-31 ta' Mejju. L-Assemblea tar-Repubblika tal-Montenegro Dikjarazzjoni formali ta' Indipendenza nhar is-Sibt, 3 ta' Ġunju. Ir-Repubblika tal-Montenegro ssir totalment indipendenti minn Belgrad fit-3 ta' Ġunju 2006 u r-Repubblika tas-Serbja ssir indipendenti billi tikkonkludi l-Konfederazzjoni b'mod paċifiku fil-5 ta' Ġunju 2006 li tistabbilixxi ż-żewġ Repubbliki Indipendenti attwali. Bi ħanut għat-tħabbira, il-gvern Serb id-denominazzjoni tal-lingwa bħala s-jekkur legali u politiku tas-Serbja u l-Montenegro, u li l-gvern u l-parlament Serbi dal-bidu kostituzzjoni ġdida. L-Stati Uniti, iċ-Ċina, ir-Russja u l-aspett tal-Unjoni Ewropea esprimew l-intenzjoni tagħhom li jirrispettaw ir-riżultati tar-referendum. Ir-Repubblika Federali tal-Jugoslavja oriġinat mill-waqgħa tar-reġim komunista ta’ (ir-Repubblika Federali tal-Poplu tal-Jugoslavja/Repubblika Federali Soċjalista tal-Jugoslavja) wara l-kollass u s-seċessjoni imminenti tagħha u l-indipendenza sussegwenti bħala pajjiżi indipendenti permezz ta' referenda tal-Maġġoranza tar-Repubbliki Soċjalisti (Awtonomi fl-istil tal-Unjoni Sovjetika) ta' dak l-istat Federali (is-Slovenja, il-Kroazja, il-Bożnija u Ħerżegovina, u l-Maċedonja) biss jibqgħu l-aktar Repubblika importanti fejn jinsab Belgard, li hija r-Repubblika tas-Serbja u r-Repubblika tal-Montenegro li rrifjutaw l-indipendenza fir-Referemdum tal-1 ta’ Marzu 1992 u baqgħu fil-Federazzjoni li diġà kellha 2 Repubbliki, aktar tard kienet Huma jirriformaw il-politiki tinbidel minn dittatorjat komunista u ekonomija soċjalista/komunista ċentralista għal sistema demokratika dittatorjali de jure u de facto u ekonomija, għalkemm inizjalment ċentralizzata, li kienet tibda tinbidel biss fis-sena 2000. Kien hemm elezzjonijiet lokali u parlamentari fiż-żewġ Repubbliki tal-Federazzjoni fis-sena 1996, għalkemm il-gvern irrifjuta b'mod ċar li jirrikonoxxi r-riżultati, reġa' mar lura u għarafhom minħabba pressjoni mis-soċjetà ċivili. Ir-Repubblika Federali Jugoslava ġiet ikkritikata ħafna talli intervjeniet fil-kunflitti kollha mar-repubbliki li qabel kienu Jugoslavi li issa huma indipendenti, li wassal biex kemm in-NATO kif ukoll in-Nazzjonijiet Uniti jpoġġu sanzjonijiet li kienu se jitħassru wara l-kolp ta' stat ta' Slobodan Milošević u l-Elezzjonijiet (fejn Vojislav Koštunica minn ħadu sehem il-partit tal-Oppożizzjoni Demokratika Serba, Slobodan Milošević mill-partit Soċjalista Serb u Tomislav Nikolić mill-partit Radikali Serb u Vojislav Koštunica kien jispiċċa jirbaħ). Ir-Repubblika Federali Jugoslava użat l-Armata tagħha stess l-Armata Federali Jugoslava u milizzji appoġġjati finanzjarjament, ekonomikament, armi u diplomatikament separati minn dik li kienet l-Armata Popolari Jugoslava, biex tippromwovi l-interessi tagħha fil-Pajjiżi li għadhom kif ġew indipendenti (Is-Slovenja, il-Maċedonja ta' Fuq, il-Kroazja u l-Bożnija u Ħerżegovina) , fejn ta’ min jinnota l- (Gwerra tal-Bosnija mis-6 ta' April, 1991 sal-14 ta' Diċembru, 1995) fejn intervjena u appoġġa lir-Repubblika seċessjonista ta' Srpska tal-Bosnja u fi tmiem il-Gwerra ġew iffirmati l-ftehimiet ta’ Dayton bejn l-1 u l-21. Novembru 1995 li ppermettiet lill-Gvern leġittimu tal-Bożnja u Ħerzegovina, ir-Repubblika seċessjonista tal-Bożnja Ħerzeg u r-Republika Srpska tal-Bosnja biex jingħaqdu f'Federazzjoni li ġiet implimentata mill-1996-1997. il-Gwerer Bosnijaċi rriżultaw f'aktar minn 100,000 mewta ċivili u fejn kien hemm diversi assedji ta' Dunobrik u Sravejo fejn saru diversi delitti tal-gwerra bħal massakri u bumbardamenti. Intervjena u appoġġja wkoll lir-Repubblika Serba ta' Krajina (matul il-Gwerra Kroata mill-31 ta' Marzu, 1991-7 ta' Awwissu, 1995) u għalkemm kważi twaqqfet mill-Gvern u l-Forzi Armati tal-Kroazja u n-NATO u n-Nazzjonijiet Uniti fl-1995 il-bqija ta’ it-territorju li kien jikkontrolla kien ċedut lill-Gvern tas-Serbja b'mod paċifiku permezz tal-medjazzjoni tan-NATO u n-Nazzjonijiet Uniti u r-ritorn tal-Komunità Internazzjonali. Wasal iż-żmien li nsemmu l-Gwerra żgħira tas-Slovenja jew il-Gwerra ta' 10 Díaz mis-27 ta' Ġunju sas-6 ta' Lulju, 1991, li kienet konfrontazzjoni diretta bejn il-Jugoslavja u s-Slovenja li kienet għadha kemm tkun indipendenti, li fl-aħħar mill-aħħar kienet se tirbaħha u ssir totalment indipendenti u tkeċċi lill- Forzi Armati Jugoslavi (Il-Forzi Jugoslavi parteċipanti kellhom 22,300 suldat li minnhom sofrew 44 mejta, 146 midruba u 4,693 priġunier (skond kalkoli Sloveni) u l-Forza ta' Difiża Territorjali Slovena li għadha kif inħolqot b'35,200 suldat u 10,000 pulizija u li minnhom sofrew u sofrew 1182m. midruba. Peress li fir-Repubblika Federali Soċjalista tal-Yugoslavia kien hemm diversi protesti għall-waqfien tal-awtonomija tal-Gvern fil-Kosovo digriet fl-1989, dan wassal għall-Gwerra mdemmija tal-Kosovo. Huwa sar ukoll involut fi gwerra fit-territorju tiegħu stess (Gwerra tal-Kosovo 28 ta' Frar, 1998-10 ta' Ġunju, 1999) peress li minħabba r-repressjoni tal-Gvern tar-Repubblika tas-Serbja lill-Albaniżi tal-Provinċja tal-Kosovo u Methojia li l-awtonomija tiegħu kien reċentement revokat wassal biex Milizja tal-Armata tal-Ħelsien tal-Kosovo (UCK) iffinanzjata u appoġġjata mill-Albaniżi ħadet il-kontroll tal-provinċja u fl-aħħar mill-aħħar dan wassal biex in-Nazzjonijiet Uniti ħadu kontroll fuq il-provinċja bi (KFOR) li huma l-Forzi tas-Sigurtà u tal-Operazzjonijiet ta' in-Nazzjonijiet Uniti fil-Kosovo u n-NATO u l-Armata għal-Liberazzjoni tal-Kosovo (UCK) għad-dritt li jistabbilixxu Gvern Ċivili u Indipendenti de facto permezz tal-Ftehim ta' Kumanovo ta’ non-attakki ffirmat f’Kumanovo fil-Maċedonja fid-9 ta' Ġunju 1999 u f' seħħ mill-10 ta' Ġunju, 1999 u ġie ffirmat mill-KFOR u l-Gvern Ċentrali Jugoslav li kien dittatorjat; Fl-17 ta' Frar, 2008 il-Kosovo fl-aħħar iddikjara l-indipendenza tiegħu bħala r-Repubblika tal-Kosovo skont in-Nazzjonijiet Uniti. din il-gwerra qanqlet attakki u bumbardamenti tas-sistemi militari tan-NATO.Jugoslavja min-NATO. Minħabba s-suċċess politiku u militari fil-Kosovo, il-gvern Albaniż u l-milizji Albaniżi fil-Kosovo ppruvaw jieħdu Preševo ​​​​Valley iżda fallew. Dan kien tentattiv biex tirreplika l-Vitorja fil-Gwerra tal-Kosovo. ukoll ir-Repubblika Federali Jugoslava pparteċipat fil- (Gwerra tan-Nofsinhar tas-Serbja magħrufa wkoll bħala l-Gwerra tal-Wied Preševo ​​​​li damet mill-1999 sal-2001) peress li l-fruntiera mal-Kosovo fit-territorju Jugoslav tar-Repubblika tas-Serbja f'dan il-kunflitt ġiet iffaċċjata bejn il-Federali Jugoslava Pulizija u l-Armata ta’ Ħelsien tal-Milizja Albaniża ta’ Preševo, Medveđa u Bujanovac (Ushtria Çlirimtare mail Preshevës, Medvegjës dhe Bujanocit, UCPMB) il-Kunflitt intemm bir-Rebħa tal-Pulizija Federali Jugoslava u l-milizji Albaniżi li kien fadal ġew diżarmati u rtirati fil-Kosovo2201. Ftehim Koncuj. Wara t-tmiem tal-gwerra tal-Kosovo tal-1999 kien hemm żona ta 'tliet mili imsejħa "Żona ta' Sigurtà fuq l-Art" (GSZ) ġiet stabbilita bejn il-Kosovo (irregolat min-Nazzjonijiet Uniti) u l-intern tal-Jugoslavja (issa s-Serbja). L-unitajiet tal-armata Jugoslava ma kellhom l-ebda aċċess għaż-żona, biss pulizija armati ħafif. Iż-żona ta' esklużjoni kienet tinkludi b'mod predominanti l-villaġġ Albaniż ta' Dobrosin, iżda mhux Presevo. Fl-2001, bħala kontinwazzjoni tal-kriżi tal-Kosovo, inqalgħu ġlied bejn il-forzi tas-sigurtà Jugoslavi u l-gwerilli Albaniżi marbuta mal-Armata tal-Ħelsien tal-Kosovo (KLA). L-għan tal-moviment kien li jieħu l-kontroll sħiħ ta' Presevo u Bujanovac (u Medveđa barra mill-wied iżda fl-istess kampanja) u jiddominahom sakemm l-artijiet maġenb, il-Kosovo u l-Maċedonja tal-Punent, kienu wkoll taħt il-kontroll Albaniż. Dan kellu jippermetti l-ftuħ gradwali tal-fruntieri, li jċaħħad dan l-isforz mill-attenzjoni tal-midja internazzjonali. Min-naħa Jugoslava kien hemm forza ta' 2,000 Pulizija Armata (2001) u inqas, 18-il uffiċjal tal-pulizija maqtula, 6 suldati maqtula, 15-il persuna ċivili maqtula, 37 ċivili midruba, 2 osservaturi tan-NU midruba, 15-20,000 spostati mill-lad tal-UCPMB kien hemm feurza ta' 700-6,000 persuna armata bejn wieħed u ieħor (2001) b'vittmi u eprdids ta' 27 mejta, 550 priġunier. Nhar l-Erbgħa, 12 ta' Marzu, 2003, il-Prim Ministru tar-Repubblika tas-Serbja Zoran Đinđić inqatel f’Belgardo ħdejn il-Bini tal-Istitut tal-Fotogrammetrija wara l-Bini tal-Gvern tar-Repubblika tas-Serbja u r-Repubblika Federali tal-Jugoslavja, Đinđić ħarab qabel ta' attentat ta' qtil fi Frar 2003, li fih trakk misjuq minn Dejan Milenković (magħruf ukoll bħala Bagzi), membru tal-Klann Zemun, grupp tal-kriminalità organizzata, ipprova jmexxi l-karozza tal-prim ministru barra mit-triq f'Novi Beograd. Đinđić ħarab minn injury grazzi għat-tim tas-sigurtà tiegħu. Milenković ġie arrestat, iżda ħeles wara ftit jiem biss taħt ċirkostanzi mhux ċari. Đinđić kien għamel ħafna għedewwa fil-livell nazzjonali tul il-karriera politika tiegħu prinċipalment minħabba l-konsiderazzjoni tiegħu bħala favur il-Punent u l-politiki iebsa tiegħu dwar il-kriminalità organizzata. Đinđić estradit lil Slobodan Milošević lejn l-ICTY fl-2001. Il-qtil kien organizzat u ppjanat minn Dušan Spasojević u Milorad Ulemek, magħrufa wkoll bħala Legija. Ulemek kien eks kmandant tal-Unità tal-Operazzjonijiet Speċjali (JSO), li twaqqfet mis-servizz sigriet (SDB) ta' Slobodan Milošević matul id-disgħinijiet u ntużat matul il-gvern ta’ Milošević għal operazzjonijiet speċjali fil-Kroazja, il-Bożnja u Ħerzegovina u l-Kosovo, kif ukoll għall-eliminazzjoni tal-avversarji politiċi ta’ Milošević. Kien Ulemek li ordna lil Zvezdan Jovanović biex iwettaq l-assassinju. Ulemek kien konness mal-Klann Zemun qawwi tal-mafja Serba. Il-qattiel, Zvezdan Jovanović, twieled fl-1965 f'qrib il-belt ta' Peć, il-Jugoslavja. Jovanović kien Logutenent Kurunell fil-JSO. Jovanović iddikjara li qatel lil Đinđić sabiex jerġa' jġib gvern favur Milošević. Il-Gwerra tal-Maċedonja (mit-22 ta' Jannar sat-12 ta' Novembru, 2001) kienet kunflitt armat li żviluppa minn Jannar sa Novembru 2001 meta membri tal-milizzji Albaniżi tal-Kosovo tal-Armata ta' Ħelsien tal-Kosovo (UCK) bdew jattakkaw deliberatament it-territorju tat-Tramuntana tar-Repubblika bħalissa magħruf bħala Il-Maċedonja ta' Fuq li rriżulta f'kunflitt mal-Forzi Armati tal-Maċedonja li kienu appoġġjati mill-Armata Federali Jugoslava u l-Gvern Jugoslav u wkoll mill-Forzi Armati Ukrajni u l-Gvern Ukren, ukoll minn The British Royal Forces u l-Gvern Brittaniku.. Fl-aħħar, il-belliġeranti laħqu waqfien mill-ġlied permezz ta' skambji u konċessjonijiet fit-Trattat ta' Ohrid/Ohrid Agreement/Acuerdo de Ohrid (Охридски рамковен договор/Ohridski ramkoven dogovor/Marrëveshja e Ohrit) fit-13 ta' Awwisu 2001. It-trattat ġie ffirmat kemm mill-Gvern tal-Maċedonja kif ukoll minn rappreżentant tal-Albaniżi tal-Maċedonja, fil-ftehim tqiegħed Albaniż bħala uffiċjal konġunt lingwa bil-Maċedonjan u ingħataw aktar drittijiet lill-minoranzi etniċi d-devoluzzjoni tal-gvern u r-riforma tad-drittijiet politiċi u kulturali tal-minoranzi l-Acuwerdo ta lill-Albaniżi tal-Maċedonja l-15-il Drittijiet Bażiċi li l-Maċedonjani għandhom dan wassal għal bidliet multipli fil-Kostituzzjoni tal-Maċedonja. il-Maċedonja; In-negozjatur ewlieni, f'isem l-Unjoni Ewropea, kien François Léotard. James W. Pardew irrappreżenta lill-Stati Uniti. filwaqt li l-forzi tal-UCK fil-Maċedonja jkunu diżarmati u volontarjament iċedu l-armi tagħhom, għalkemm kien hemm kunflitti armati etniċi minuri ta’ intensità baxxa wara l-iffirmar tat-trattat bħal fl-2014 u l-2017. Fil-Gwerra tal-Maċedonja, il-Gvern Federali Jugoslav ipparteċipa b'truppi, armi u intelligence, għalliema u għajnuna ekonomika minħabba s-seċessjoni reċenti tal-Kosovo mill-istess truppi tal-Armata tal-Ħelsien tal-Kosovo li dak iż-żmien kienet qed tattakka lill-Maċedonja. . L-Armata tal-Ħelsien tal-Kosovo (UCK) kellha saħħa fil-Maċedonja ta' 2,000-5,000 suldat (fil-bidu) 7,000-8,000 suldat (fl-aħħar) u sofriet 64 mewt skont il-Gvern u l-Forzi tas-Sigurtà tal-Maċedonja u 11-il mewt skont il- L-UCK stess, filwaqt li l-Forzi tas-Sigurtà tal-Maċedonja kellhom 15,000 suldat flimkien mal-appoġġ ta' 3,500 suldat Brittaniku u xi suldati Jugoslavi, dawn il-forzi sofrew diżgrazzja ta’ 63 mejta skont il-Gvern tal-Maċedonja, 88 mejta skont l-UCK, u suldat 1. Mejjet Ingliżi , 2 konsulenti tal-Unjoni Ewropea mejta u 70 Ċivili Maċedonjan mejta. Data Stat: Rump Stat ta' SFR Jugoslavja Kapital (u l-akbar belt): Belgrad Lingwa uffiċjali: Serb Lingwi rikonoxxuti: Albaniż u Ungeriż Gvern: • Repubblika kostituzzjonali federali parlamentari (1992-2003) taħt dittatorjat awtoritarju (1992-2000) • Repubblika kostituzzjonali Konfederata bi presidenza eżekuttiva (2003-2006) Kap tal-istat: • (1992–1993) Dobrica Ćosić • (1993–1997) Zoran Lilic • (1997–2000) Slobodan Milošević • (2000–2003) Vojislav Koštunica • (2003–2006) Svetozar Marovic Kap tal-Gvern: • (1992–1993) Milan Panic • (1993–1998) Radoje Kontic • (1998–2000) Momir Bulatović • (2000–2001) Zoran Žižić • (2001–2003) Dragiša Pešić • (2003–2006) Svetozar Marovic Leġiżlatura: • Parlament tas-Serbja u Montenegro (2003-2006) (Скупштина Србије и Црне Горе, Skupština Srbije i Crne Gore) • Assemblea Federali tal-Jugoslavja (1992-2003) (Савезна скупштина Југославије, Savezna skupština Jugoslavije) Era storika: Gwerer Jugoslavi u t-tifrik tal-Jugoslavja (1992-1999) • Kostituzzjoni adottata fis-27 ta’ April, 1992 • Sanzjonijiet 1992-1995 • Gwerra tal-Kosovo 1998–1999 • Rivoluzzjoni Bulldozer 5 ta' Ottubru, 2000 • Ammess fin-Nazzjonijiet Uniti fl-1 ta' Novembru, 2000 • Unjoni Statali 4 ta' Frar, 2003 • Indipendenza tal-Montenegro 3 ta' Ġunju 2006 • Indipendenza tas-Serbja 5 ta' Ġunju 2006 Demonimu: • Jugoslav (sal-2003) • Serb u Montenegro (mill-2003) Żona koperta: 102,173 km 2 (39,449 sq mi) Popolazzjoni (2006): 10,832,545 PIB (PPA): Total:$ 11.6 mil millones USD Per cápita: $2,650 USD IDH: 0,725 għoli (pożizzjoni 87) Badge: Repubblika tas-Serbja: • Dinar Jugoslav (1992-2003) • Dinar Serb (2003-2006) Repubblika tal-Montenegro: • Dinar Jugoslav (1992-1999) • Marka Ġermaniża (1999-2002) • Ewro (2002-2006) Żona tal-ħin: UTC +1 (CET) • Sajf (iskeda tas-sajf) UTC +2 (CEST) Naħa tas-sewqan: Dritt Kodiċi tas-sejħa: +381 Dominju tal-Ogħla Livell tal-Internet: .Yu Pajjiżi stabbiliti fl-2003 Pajjiżi li spiċċaw fl-2006 Storja

1065

https://mt.wikipedia.org/wiki/Slovenja

Slovenja

Is-Slovenja hija pajjiz fl-Ewropa, li jmiss mal-Italja, il-Kroazja, l-Ungerija u l-Awstrija. Hi pajjiż li jitqies bħala wieħed Alpin, għalkemm hemm minn iqisu bħala pajjiz Slav. Kisbet il-ħelsien politiku fl-1991, wara li ħarġet mill-Federazzjoni Jugożlava. Il-belt kapitali tagħha hija Ljubljana, belt mhux daqstant kbira b'popolazzjoni ta' 266, 000 ruħ, huwa pajjiż fl-Ewropa Ċentrali. Tmiss mal-Italja fil-punent, l-Awstrija fit-tramuntana, l-Ungerija fil-grigal, il-Kroazja fix-Xlokk, u l-Baħar Adrijatiku fil-Lbiċ. Is-Slovenja hija prinċipalment muntanjuża u forestata, tkopri 20,271 kilometru kwadru (7,827 sq mi), u għandha popolazzjoni ta' 2.1 miljun (2,110,547 ruħ). Is-Sloveni jiffurmaw aktar minn 80% tal-popolazzjoni tal-pajjiż. Is-Sloven, lingwa Slava tan-Nofsinhar, hija l-lingwa uffiċjali. Is-Slovenja għandha klima kontinentali predominantement moderata, bl-eċċezzjoni tal-kosta Slovenja u l-Alpi Ġiljani. Klima sub-Mediterranja tilħaq l-estensjonijiet tat-Tramuntana tal-Alpi Dinariċi, li jaqsmu l-pajjiż fid-direzzjoni tal-majjistral-xlokk. L-Alpi Ġiljani fil-majjistral għandhom klima alpina. Lejn il-Grigal tal-Baċir Pannoniku, il-klima kontinentali hija aktar evidenti. Ljubljana, il-kapitali u l-akbar belt tas-Slovenja, tinsab ġeografikament qrib iċ-ċentru tal-pajjiż. Is-Slovenja kienet storikament salib it-toroq tal-lingwi u l-kulturi Slavi, Ġermaniċi u Rumani. It-territorju tiegħu kien parti minn ħafna stati differenti: l-Imperu Ruman, l-Imperu Biżantin, l-Imperu Karolingju, l-Imperu Ruman Qaddis, ir-Renju tal-Ungerija, ir-Repubblika ta’ Venezja, il-Provinċji Illirji tal-Ewwel Imperu Franċiż ta’ Napuljun, il- Imperu Awstrijak u l-Imperu Awstro-Ungeriż. F'Ottubru 1918, is-Sloveni ko-fundaw l-Istat tas-Sloveni, Kroati u Serbi. F'Diċembru 1918, ingħaqdu mar-Renju tas-Serbja fir-Renju tal-Jugoslavja. Matul it-Tieni Gwerra Dinjija, il-Ġermanja, l-Italja u l-Ungerija okkupaw u annessaw is-Slovenja, b'żona żgħira trasferita lill-Istat Indipendenti tal-Kroazja, stat pupazz Nazista ddikjarat reċentement. Fl-1945, reġgħet saret parti mill-Jugoslavja. Wara l-gwerra, il-Jugoslavja kienet alleata mal-Blokk tal-Lvant, iżda wara l-qasma Tito-Stalin tal-1948, qatt ma ffirma l-Patt ta’ Varsavja, u fl-1961 sar wieħed mill-fundaturi tal-Moviment Mhux Allinjat. F'Ġunju 1991, is-Slovenja ddikjarat l-indipendenza tagħha mill-Jugoslavja u saret stat sovran indipendenti. Is-Slovenja hija pajjiż żviluppat, b'ekonomija bi dħul għoli li tikklassifika fl-ogħla livell fl-Indiċi tal-Iżvilupp tal-Bniedem. Il-koeffiċjent ta' Gini jikklassifika l-inugwaljanza fid-dħul tiegħu fost l-aktar baxxi fid-dinja. Hija membru tan-Nazzjonijiet Uniti, l-Unjoni Ewropea, iż-Żona tal-Ewro, iż-Żona Schengen, l-OSKE, l-OECD, il-Kunsill tal-Ewropa u n-NATO. Etimoloġija L-isem Slovenja tfisser etimoloġikament' art tas-Slavi'. L-oriġini tal-isem Slavu nnifsu għadha inċerta. Is-suffiss -in jifforma demonimu. Is-sistema politika Is-Slovenja hija repubblika demokratika parlamentari b’kap tal-gvern - il-Prim Ministru - u kap tal-istat - il-President - li hu elett direttament. Il-gvern għandu l-awtorità eżekuttiva u amministrattiva. Il-Prim Ministru u l-ministri huma eletti mill-Parlament. Is-Slovenja m’għandhiex reġjuni, iżda hija suddiviża f’212-il muniċipalità. Il-kummerċ u l-ekonomija L-aktar setturi importanti tal-ekonomija tas-Slovenja fl-2018 kienu l-industrija (27.2 %), il-kummerċ bl-ingrossa u bl-imnut, it-trasport, l-akkomodazzjoni u s-servizzi tal-ikel (20.7 %), l-amministrazzjoni pubblika, id-difiża, l-edukazzjoni, is-saħħa tal-bniedem u l-attivitajiet ta’ xogħol soċjali (15.9 %). Il-kummerċ fl-UE jammonta għal 76 % tal-esportazzjonijiet tas-Slovenja (il-Ġermanja 19 %, l-Italja 12 % u l-Awstrija 7 %), filwaqt li barra mill-UE 3 % jmorru kemm fis-Serbja kif ukoll fil-Bożnija-Ħerzegovina. F’termini ta’ importazzjonijiet, 67 % jiġu minn Stati Membri tal-UE (il-Ġermanja 16 %, l-Italja 13% u l-Awstrija 9 %), filwaqt li barra mill-UE 6 % jiġu mit-Turkija u 5 % miċ-Ċina. Is-Slovenja fl-UE Hemm tmien membri fil-Parlament Ewropew mis-Slovenja. Fil-Kunsill tal-UE, il-ministri nazzjonali jiltaqgħu b'mod regolari biex jadottaw il-liġijiet tal-UE u jikkoordinaw il-politiki. Il-laqgħat tal-Kunsill jattendu għalihom regolarment rappreżentanti tal-gvern Sloven, skont il-qasam tal-politika li jkun qed jiġi indirizzat. Il-Kunsill tal-UE m’għandux persuna waħda permanenti bħala President (bħal pereżempju, il-Kummissjoni jew il-Parlament). Minflok, ix-xogħol jitmexxa mill-pajjiż li jkollu l-Presidenza tal-Kunsill, li jinbidel kull sitt xhur. Matul dawn is-sitt xhur, il-ministri mill-gvern ta’ dak il-pajjiż jippresiedu u jgħinu jiddeterminaw l-aġenda tal-laqgħat tal-Kunsill f’kull qasam ta’ politika, u jiffaċilitaw id-djalogu ma’ istituzzjonijiet oħra tal-UE. Dati tal-Presidenza Slovena: Jan-Ġun 2008 Il-Kummissarju nominat mis-Slovenja għall-Kummissjoni Ewropea hu Janez Lenarčič, li hu responsabbli għall-Ġestjoni tal-Kriżi. Il-Kummissjoni hija rrappreżentata f’kull pajjiż tal-UE minn uffiċċju lokali, imsejjaħ “rappreżentanza”. Is-Slovenja għandha seba' rappreżentanti fil-Kumitat Ekonomiku u Soċjali Ewropew. Dan il-korp konsultattiv – li jirrappreżenta lil dawk li jħaddmu, il-ħaddiema u gruppi oħra ta’ interess – huwa kkonsultat dwar il-liġijiet proposti, biex ikun hemm idea aħjar tal-bidliet possibbli tas-sitwazzjonijiet soċjali u tax-xogħol fil-pajjiżi membri. Is-Slovenja għandha ħames rappreżentanti fil-Kumitat Ewropew tar-Reġjuni, l-assemblea tal-UE tar-rappreżentanti reġjonali u lokali. Dan il-korp konsultattiv jiġi kkonsultat dwar il-liġijiet proposti, biex jiżgura li dawn il-liġijiet iqisu l-perspettiva minn kull reġjun tal-UE. Is-Slovenja tikkomunika wkoll mal-istituzzjonijiet tal-UE permezz tar-rappreżentanza permanenti tagħha fi Brussell. Bħala l-“ambaxxata għall-UE” tas-Slovenja, il-kompitu ewlieni tagħha hu li tiżgura li l-interessi u l-politiki tal-pajjiż huma segwiti b’mod effettiv kemm jista’ jkun fl-UE. L-ammont li jħallas kull pajjiż tal-UE fil-baġit tal-UE huwa kkalkulat b’mod ġust, skont il-mezzi. Aktar ma tkun kbira l-ekonomija tal-pajjiż, aktar iħallas – u viċi versa. L-għan tal-baġit tal-UE mhuwiex li jipprova jqassam mill-ġdid il-ġid, iżda pjuttost jiffoka fuq il-ħtiġijiet tal-Ewropej b’mod ġenerali. 2018 ċifri għas-Slovenja: Nefqa totali tal-UE fis-Slovenja – € 0.927 biljun (ekwivalenti għal 2.04 % tal-ekonomija Slovena) Kontribuzzjoni totali għall-baġit tal-UE – € 0.386 biljun (ekwivalenti għal 0.85 % tal-ekonomija Slovena) Il-flus imħallsa fil-baġit tal-UE mis-Slovenja jgħinu biex jiġu ffinanzjati programmi u proġetti fil-pajjiżi kollha tal-UE – bħall-bini ta’ toroq, is-sussidjar ta’ riċerkaturi u l-ħarsien tal-ambjent. Referenzi Ħoloq esterni Informazzjoni dwar is-Slovenja Sit Uffiċjali tal-Gvern Sloven Sit Uffiċjali tal-Awtorità Turistika Slovena Muntanji fis-Slovenja Slovenja Repubbliki Pajjiżi stabbiliti fl-1991

1066

https://mt.wikipedia.org/wiki/Bulgarija

Bulgarija

Il-Bulgarija (Bulgaru: България, IPA: [bɤ̞ɫɡarijɐ]), uffiċjalment ir-Repubblika tal-Bulgarija, huwa pajjiż li jinsab fl-Ewropa tax-Xlokk. Dan huwa mdawwar bir-Rumanija fit-Tramuntana, is-Serbja u l-Maċedonja ta' Fuq fil-Punent, il-Greċja u t-Turkija fin-Nofsinhar u l-Baħar l-Iswed fil-Lvant. B'territorju ta' 110,994 kilometru kwadru (42,855 mi kw), il-Bulgarija hija l-14-il l-akbar pajjiż fl-Ewropa. Il-qagħda tagħha jagħmilha salib it-toroq storiku għaċ-ċiviltajiet differenti u għalhekk insibu hemm xi xogħol tal-metall, oġġetti reliġjużi u kulturali mill-aktar bikrija fid-dinja Is-sistema politika Il-Bulgarija hija repubblika parlamentari. Il-kap tal-gvern - il-Prim Ministru - għandu l-aktar pożizzjoni b’saħħitha tas-setgħa eżekuttiva. Il-kap tal-istat - il-President - primarjament għandu setgħat rappreżentattivi kif ukoll setgħat limitati tal-veto. Il-Bulgarija hija stat unitarju bi struttura ċentralizzata. Tikkonsisti minn 27 provinċja u provinċja kapitali metropolitana (Sofija-Grad). Il-gvernaturi reġjonali huma maħtura mill-gvern. Il-kummerċ u l-ekonomija L-aktar setturi importanti tal-ekonomija tal-Bulgarija fl-2018 kienu l-industrija (23.1%), il-kummerċ bl-ingrossa u bl-imnut, it-trasport, l-akkomodazzjoni u s-servizzi tal-ikel (22.6 %), l-amministrazzjoni pubblika, id-difiża, l-edukazzjoni, is-saħħa tal-bniedem u l-attivitajiet ta’ xogħol soċjali (14.1 %). Il-kummerċ fl-UE jammonta għal 69 % tal-esportazzjonijiet tal-Bulgarija (il-Ġermanja 15 %, l-Italja 9 % u r-Rumanija 9 %), filwaqt li barra mill-UE 8 % jmorru fit-Turkija u 3 % fiċ-Ċina. F’termini ta’ importazzjonijiet, 64 % jiġu minn Stati Membri tal-UE (il-Ġermanja 12 %, l-Italja 8 % u r-Rumanija 7 %), filwaqt li barra mill-UE 10 % jiġu mir-Russja u 6 % mit-Turkija. Il-Bulgarija fl-UE Hemm 17-il membru fil-Parlament Ewropew mill-Bulgarija. Fil-Kunsill tal-UE, il-ministri nazzjonali jiltaqgħu b'mod regolari biex jadottaw il-liġijiet tal-UE u jikkoordinaw il-politiki. Il-laqgħat tal-Kunsill jattendu għalihom regolarment rappreżentanti tal-gvern Bulgaru, skont il-qasam tal-politika li jkun qed jiġi indirizzat. Il-Kunsill tal-UE m’għandux persuna waħda permanenti bħala President (bħal pereżempju, il-Kummissjoni jew il-Parlament). Minflok, ix-xogħol jitmexxa mill-pajjiż li jkollu l-Presidenza tal-Kunsill, li jinbidel kull sitt xhur. Matul dawn is-sitt xhur, il-ministri mill-gvern ta’ dak il-pajjiż jippresiedu u jgħinu jiddeterminaw l-aġenda tal-laqgħat tal-Kunsill f’kull qasam ta’ politika, u jiffaċilitaw id-djalogu ma’ istituzzjonijiet oħra tal-UE. Dati tal-Presidenza Bulgari:Jan-Ġun 2018 Il-Kummissarju nominat mill-Bulgarija għall-Kummissjoni Ewropea hi Mariya Gabriel, li hi responsabbli għall-Innovazzjoni, ir-Riċerka, il-Kultura, l-Edukazzjoni u ż-Żgħażagħ. Il-Kummissjoni hija rrappreżentata f’kull pajjiż tal-UE minn uffiċċju lokali, imsejjaħ “rappreżentanza”. Il-Bulgarija għandha 12-il rappreżentant fil-Kumitat Ekonomiku u Soċjali Ewropew. Dan il-korp konsultattiv – li jirrappreżenta lil dawk li jħaddmu, il-ħaddiema u gruppi oħra ta’ interess – huwa kkonsultat dwar il-liġijiet proposti, biex ikun hemm idea aħjar tal-bidliet possibbli tas-sitwazzjonijiet soċjali u tax-xogħol fil-pajjiżi membri. Il-Bulgarija għandha 12-il rappreżentant fil-Kumitat Ewropew tar-Reġjuni, l-assemblea tal-UE tar-rappreżentanti reġjonali u lokali. Dan il-korp konsultattiv jiġi kkonsultat dwar il-liġijiet proposti, biex jiżgura li dawn il-liġijiet iqisu l-perspettiva minn kull reġjun tal-UE. Il-Bulgarija tikkomunika wkoll mal-istituzzjonijiet tal-UE permezz tar-rappreżentanza permanenti tagħha fi Brussell. Bħala l-“ambaxxata għall-UE” tal-Bulgarija, il-kompitu ewlieni tagħha hu li tiżgura li l-interessi u l-politiki tal-pajjiż huma segwiti b’mod effettiv kemm jista’ jkun fl-UE. L-ammont li jħallas kull pajjiż tal-UE fil-baġit tal-UE huwa kkalkulat b’mod ġust, skont il-mezzi. Aktar ma tkun kbira l-ekonomija tal-pajjiż, aktar iħallas – u viċi versa. L-għan tal-baġit tal-UE mhuwiex li jipprova jqassam mill-ġdid il-ġid, iżda pjuttost jiffoka fuq il-ħtiġijiet tal-Ewropej b’mod ġenerali. Ċifri tal-2018 għall-Bulgarija: Nefqa totali tal-UE fil-Bulgarija – € 2.169 biljun (ekwivalenti għal 3.91 % tal-ekonomija Bulgara) Kontribuzzjoni totali għall-baġit tal-UE – € 0.487 biljun (ekwivalenti għal 0.88 % tal-ekonomija Bulgara) Il-flus imħallsa fil-baġit tal-UE mill-Bulgarija jgħinu biex jiġu ffinanzjati programmi u proġetti fil-pajjiżi kollha tal-UE – bħall-bini ta’ toroq, is-sussidjar ta’ riċerkaturi u l-ħarsien tal-ambjent. Ħoloq esterni Arti Storja u mużika fil-Bulgarija Storja essenzjali tal-Bulgarija fl-Seba Paġni Referenzi Bulgarija Repubbliki Pajjiżi stabbiliti fl-1990

1067

https://mt.wikipedia.org/wiki/Rumanija

Rumanija

Ir-Rumanija ( (Rumen:România) hi pajjiż li tinsab fl-intersezzjoni tal-Ewropa Ċentrali u l-Ewropa tax-Xlokk, bi fruntiera mal-Baħar l-Iswed. Ir-Rumanija għandha fruntiera komuni mal-Ungerija u s-Serbja fil-Punent, l-Ukrajna u l-Moldova fil-Grigal u l-Lvant, u l-Bulgarija fin-Nofsinhar. B'238,391 kilometru kwadru (92,043 mi kw), ir-Rumanija hija t-tmien l-akbar pajjiż tal-Unjoni Ewropea mill-erja, u għandha s-seba' l-akbar popolazzjoni tal-Unjoni Ewropea b'20,121,641 persuna (Ottubru 2011). Il-belt kapitali u l-ikbar belt hija Bukarest, li hija s-sitt l-akbar belt fl-Ewropa. Il-Prinċipalitajiet Uniti ħarġu meta t-territorji tal-Moldavja u Wallachia kienu magħquda taħt il-Prinċep Alexander Ioan Cuza fl-1859. Fl-1866, il-Prinċep Karl tal-Hohenzollern-Sigmaringen kien imsejjaħ għat-tron bħala l-prinċep renjanti tal-Prinċipat Rumen u fl-1881 kien finalment inkurunat bħala Re Carol I l-ewwel monarka tar-Renju tar-Rumanija. L-indipendenza mill-Imperu Ottoman kienet iddikjarata fid-9 ta' Mejju 1877, u kienet internazzjonalment rikonoxxuta fis-sena ta' wara. Fl-aħħar tal-Ewwel Gwerra Dinjija, it-Transilvanja, Bukovina u Bessarabja ngħaqdu mar-Renju tar-Rumanija. Is-sistema politika Ir-Rumanija hija repubblika semipresidenzjali b’kap tal-gvern - il-Prim Ministru - u kap tal-istat - il-President. Il-funzjonijiet eżekuttivi huma miżmuma kemm mill-gvern kif ukoll mill-President. Il-pajjiż huwa maqsum f’41 kontea u l-muniċipalità ta’ Bukarest. Kull kontea hija amministrata minn kunsill tal-kontea, responsabbli għall-affarijiet lokali, u minn prefett responsabbli għall-amministrazzjoni tal-affarijiet nazzjonali fil-livell tal-kontea. Il-kummerċ u l-ekonomija L-aktar setturi importanti tal-ekonomija tar-Rumanija fl-2018 kienu l-industrija (26.1 %), il-kummerċ bl-ingrossa u bl-imnut, it-trasport, l-akkomodazzjoni u s-servizzi tal-ikel (20.2 %), l-amministrazzjoni pubblika, id-difiża, l-edukazzjoni, is-saħħa tal-bniedem u l-attivitajiet ta’ xogħol soċjali (14.5 %). Il-kummerċ fl-UE jammonta għal 77 % tal-esportazzjonijiet tar-Rumanija (il-Ġermanja 23 %, l-Italja 11 % u Franza 7 %), filwaqt li barra mill-UE 3 % jmorru fit-Turkija u 2 % fl-Istati Uniti. F’termini ta’ importazzjonijiet, 75 % jiġu minn Stati Membri tal-UE (il-Ġermanja 20 %, l-Italja 9 % u l-Ungerija 7 %), filwaqt li barra mill-UE 5 % jiġu miċ-Ċina u 4 % mit-Turkija. Ir-Rumanija fl-UE Hemm 32 membru tal-Parlament Ewropew mir-Rumanija. Fil-Kunsill tal-UE, il-ministri nazzjonali jiltaqgħu b'mod regolari biex jadottaw il-liġijiet tal-UE u jikkoordinaw il-politiki. Il-laqgħat tal-Kunsill jattendu għalihom regolarment rappreżentanti tal-gvern Rumen, skont il-qasam tal-politika li jkun qed jiġi indirizzat. Il-Kunsill tal-UE m’għandux persuna waħda permanenti bħala President (bħal pereżempju, il-Kummissjoni jew il-Parlament). Minflok, ix-xogħol jitmexxa mill-pajjiż li jkollu l-Presidenza tal-Kunsill, li jinbidel kull sitt xhur. Matul dawn is-sitt xhur, il-ministri mill-gvern ta’ dak il-pajjiż jippresiedu u jgħinu jiddeterminaw l-aġenda tal-laqgħat tal-Kunsill f’kull qasam ta’ politika, u jiffaċilitaw id-djalogu ma’ istituzzjonijiet oħra tal-UE. Dati tal-Presidenza Rumena:Jan-Ġun 2019 Il-Kummissarju nominat mir-Rumanija għall-Kummissjoni Ewropea hi Adina-Ioana Vălean, li hi responsabbli għat-Trasport. Il-Kummissjoni hija rrappreżentata f’kull pajjiż tal-UE minn uffiċċju lokali, imsejjaħ “rappreżentanza”. Ir-Rumanija għandha 15-il rappreżentant fil-Kumitat Ekonomiku u Soċjali Ewropew. Dan il-korp konsultattiv – li jirrappreżenta lil dawk li jħaddmu, il-ħaddiema u gruppi oħra ta’ interess – huwa kkonsultat dwar il-liġijiet proposti, biex ikun hemm idea aħjar tal-bidliet possibbli tas-sitwazzjonijiet soċjali u tax-xogħol fil-pajjiżi membri. Ir-Rumanija għandha 14-il rappreżentant fil-Kumitat Ewropew tar-Reġjuni, l-assemblea tal-UE ta' rappreżentanti reġjonali u lokali. Dan il-korp konsultattiv jiġi kkonsultat dwar il-liġijiet proposti, biex jiżgura li dawn il-liġijiet iqisu l-perspettiva minn kull reġjun tal-UE. Ir-Rumanija tikkomunika wkoll mal-istituzzjonijiet tal-UE permezz tar-rappreżentanza permanenti tagħha fi Brussell. Bħala l-"ambaxxata għall-UE" tar-Rumanija, il-kompitu ewlieni tagħha hu li l-interessi u l-politiki tal-pajjiż huma segwiti bl-aktar mod effettiv possibbli fl-UE. L-ammont li jħallas kull pajjiż tal-UE fil-baġit tal-UE huwa kkalkulat b’mod ġust, skont il-mezzi. Aktar ma tkun kbira l-ekonomija tal-pajjiż, aktar iħallas – u viċi versa. L-għan tal-baġit tal-UE mhuwiex li jipprova jqassam mill-ġdid il-ġid, iżda pjuttost jiffoka fuq il-ħtiġijiet tal-Ewropej b’mod ġenerali. Ċifri tal-2018 għar-Rumanija: Nefqa totali tal-UE fir-Rumanija – € 4.865 biljun (ekwivalenti għal 2.45 % tal-ekonomija Rumena) Kontribuzzjoni totali għall-baġit tal-UE – € 1.655 biljun (ekwivalenti għal 0.83 % tal-ekonomija Rumena) Il-flus imħallsa fil-baġit tal-UE mir-Rumanija jgħinu biex jiġu ffinanzjati programmi u proġetti fil-pajjiżi kollha tal-UE - bħall-bini ta’ toroq, is-sussidjar ta' riċerkaturi u l-ħarsien tal-ambjent. Insedjamenti antiki ta' tribujiet Dacian u r-Renju ta' Dacia 82 QK. C.-105 AD C. (Sarmizegetusa Regia); u tal-Imperu Ruman, Provinċja tad-Daċja 104, 105 d. c.-271 d. C. (Ulpia Traiana Sarmizegetusa). Dan f'dak li hu t-territorju attwali tar-Repubblika Rumena Ripopolazzjoni u kolonizzazzjoni Minħabba s-sitwazzjoni ġeografika u strateġika tagħha stess, kif ukoll l-importanza ekonomika tat-territorju, il-provinċja tad-Dacia ma baqgħetx bħala sempliċi post ta' fruntiera, iżda kienet teħtieġ kolonizzazzjoni intensa, li kienet imħeġġa mill-gvern. Sors tard jirrakkonta għadd ta' koloni li waslu minn madwar l-Imperu kollu. Fil-fatt, dokumentazzjoni epigrafika rikka tikkonferma li l-provinċja kellha popolazzjoni kożmopolitana. Il-proċess ta' kolonizzazzjoni dam 165 sena. Il-qerda tal-bliet Dacian u r-rikostruzzjoni skond il-mudell urban tal-belt Rumana, kif ukoll l-introduzzjoni tal-Latin bħala lingwa uffiċjali, aċċelleraw il-proċess ta' Rumanizzazzjoni u, aktar tard, Kristjanizzazzjoni. Fl-ibliet, il-veterani tal-gwerra maħruġa mil-leġjuni kkontribwew bl-istess mod għat-tixrid tal-kultura u ċ-ċiviltà Rumana. L-abbandun tal-provinċja Bil-proċess ta' invażjonijiet barbari li beda fis-seklu 3, it-tribujiet Ġermaniċi eżerċitaw pressjoni fuq il-provinċji tal-fruntiera tal-Imperu Ruman, fl-istess ħin li r-riżorsi militari tal-Imperu bdew jiġu mġebbda żżejjed. Fil-fatt, għalkemm l-Imperatur Aurelian irnexxielu jegħleb lill-Goti fiż-żona fl-271, huwa ħa d-deċiżjoni li jabbanduna l-provinċja, billi f’dik l-istess sena bdiet l-evakwazzjoni tal-Armata Rumana u l-amministrazzjoni ċivili lejn il-provinċja ta' Moesia, tlestiet evakwazzjoni. fi 272. Minkejja l-abbandun ta' parti mill-Imperu, l-okkupazzjoni Rumana ħalliet fost l-abitanti tal-provinċja ta' qabel timbru Latin li ma jitħassarx, rifless prinċipalment fil-lingwa, li rnexxielha tippreserva l-għeruq Rumani tagħha, minkejja l-iżolament u li kienet suġġetta għall-influwenzi slavs . Dacia Rumana kienet se tevolvi maż-żmien u tagħti lok għar-Rumanija attwali. Referenzi Rumanija Repubbliki Pajjiżi stabbiliti fl-1989

1068

https://mt.wikipedia.org/wiki/Moldova

Moldova

{{Infobox Pajjiż |isem_twil_konvenzjonali = Repubblika tal-Moldova |isem_nattiv = Republica Moldova |isem_komuni = Moldova |stampa_bandiera = Flag of Moldova.svg |stampa_emblema = Coat of arms of Moldova.svg |stampa_mappa = Location Moldova Europe.png |deskrizzjoni_mappa = Lokazzjoni tal-Moldova (aħdar) u Transnistrija (aħdar ċar)fil-kontinent Ewropew. |ħolqa_bandiera = Bandiera tal-Moldova |ħolqa_emblema = Emblema tal-Moldova |ħolqa_demografija = Demografija tal-Moldova |mottu_nazzjonali = |innu_nazzjonali = Limba NoastrăLingwa tagħna |lingwi_uffiċjali = Moldovan (Rumen)1 |gruppi_etniċi = |kapitali = Chișinău |latd=47 |latm=0 |latNS=N |lonġd=28 |lonġm=55 |lonġEW=E |l-ikbar_belt = Chișinău |tip_gvern = Repubblika parlamentari |titlu_kap1 = President |titlu_kap2 = Prim Ministru |titlu_kap3 = President tal-Parlament |isem_kap1 = Maia Sandu |isem_kap2 = Aureliu Ciocoi |isem_kap3 = Zinaida Greceanîi |data_sħubija_UE = |żona_kklassifika = 138 |poż_erja = 138 |erja_km2 = 33,846 |erja_mi_kw = 13,067 |perċentwal_ilma = 1.4 |sena_stima_popolazzjoni = 2012 |stima_popolazzjoni = 3,559,500 |poż_stima_popolazzjoni = 132 |ċensiment_popolazzjoni = 3,383,332 |sena_ċensiment_popolazzjoni = 2004 |densità_popolazzjoni_km2 = 121.9 |densità_popolazzjoni_mi_kw = 316 |poż_densità_popolazzjoni = 122 |sena_PGD_PSX = 2012 |PGD_PSX = $12.156 biljun |poż_PGD_PSX = |PGD_PSX_per_capita = $3,415 |poż_PGD_PSX_per_capita = |sena_IŻU = 2013 |IŻU = 0.660 |poż_IŻU = 113 |kategorija_IŻU = medju |tip_sovranità = Indipendenza |nota_sovranità = mill-Unjoni Sovjetika |avveniment_stabbilit1 = Sovranità ddikjarata |data_stabbilit1 = 23 ta' Ġunju 1990 |avveniment_stabbilit2 = Indipendenza ddikjarata |data_stabbilit2 = 27 ta' Awwissu 1991 |avveniment_stabbilit3 = Kostituzzjoni adottata |data_stabbilit3 = 29 ta' Lulju 1994 |valuta = leu Moldovan |kodiċi_valuta = MDL |żona_ħin = EET |differenza_ħku = +2 |żona_ħin_legali = EEST |differenza_żona_ħin_legali = +3 |cctld = .md |kodiċi_telefoniku = +373 |sena_PGD_nominali = 2012 |PGD_nominali = $7.252 biljun |poż_PGD_nominali = |PGD_nominali_per_capita = $2,037 |poż_PGD_nominali_per_capita = |nota1 = Kif intqal fil-Kostituzzjoni tal-Moldova. Norma letterarja identika għar-Rumen. }} Il-Moldova , uffiċjalment ir-Repubblika tal-Moldova (Moldovan/Rumen:Republica Moldova) hu pajjiż interkjuż li jinsab fl-Ewropa tal-Lvant bejn ir-Rumanija lejn il-punent u l-Ukrajna lejn it-tramuntana, lvant u n-nofsinhar. Il-belt kapitali hija Chișinău. Il-Moldova ddikjarat lilha nnifsa stat indipendenti bl-istess konfini bħar-Repubblika Sovjetika Soċjalista Moldovana fl-1991 bħala parti mix-xoljiment tal-Unjoni Sovjetika. Fid-29 ta' Lulju, 1994, ġiet adottata kostituzzjoni ġdida tal-Moldova. Strixxa tat-territorju rikonoxxut internazzjonalment tal-Moldova fuq il-bank tal-lvant tax-xmara Dniester ilha taħt il-kontroll de facto'' tal-gvern mifrud ta' Transnistrija mill-1990. Mill-Waqgħa tal-Unjoni Sovjetika, il-piż relattiv tas-settur tas-servizzi fl-ekonomija tal-Moldova bdew jikbru u bdew jiddominaw il-PGD (issa madwar 63.5%), bħala riżultat ta' tnaqqis fl-industrija u l-agrikoltura. Madankollu, il-Moldova għadha pajjiż fqir fl-Ewropa. Referenzi Moldova Repubbliki Pajjiżi interkjużi Pajjiżi stabbiliti fl-1991

1069

https://mt.wikipedia.org/wiki/Belgrad

Belgrad

Belgrad (bis-Serb: Београд / Beograd) hija l-belt kapitali u l-ikbar belt tas-Serbja. Din tinsab fil-punt ta' konfluwenza tax-xmajjar Sava u Danubju, fejn it-territorju tal-Peninsula Balkanika tiltaqa' mal-Pannonja. L-isem jittraduċi għall-Belt il-bajda. Il-belt għandha popolazzjoni ta' iktar minn 1.2 miljun ruħ; 1.6 miljun ruħ jgħixu fil-limiti amministrattivi. Belgrad għandha status amministrattiv speċjali fis-Serbja u hi waħda mill-ħames reġjuni tas-Serbja. It-territorju metropolitan huwa maqsum fi 17-il muniċipalità, li kull wieħed minnhom għandu l-kunsill lokali tiegħu. Din il-belt tkopri 3.6% tat-territorju Serb, u 22.5% tal-popolazzjoni tal-pajjiż jgħixu f'din il-belt. Belgrad ingħatat numru ta' titli, u ġiet nominata għall-Kapitali Ewropea tal-Kultura 2020. Ħoloq esterni Belt ta' Belgrad Bliet kapitali fl-Ewropa

1070

https://mt.wikipedia.org/wiki/%C5%BBagreb

Żagreb

Żagreb hija l-belt kapitali tal-Kroazja fuq ix-xmara Sava u hija waħda mill-ikbar bliet tal-pajjiż. Hija ċentru industrijali u fiha impjanti li jipproduċu kimiki, makkinarji, ħwejjeġ magħmulin minn ġlud, karti, metalli u tessuti. Bħala ċentru kemm dak kulturali kif ukoll kummerċjali, Żagreb tospita università, teatru tal-opra, akkademji tal-mużika, l-arti u tal-films, mużewijiet, galleriji tal-arti u l-Akkademja tax-Xjenza u l-Arti ta' dik li kienet il-Jugożlavja. Fost l-attrazzjonijiet storiċi nsibu l-Katidral ta' San Stiefnu li jmur lura għas-seklu ħmistax, palazz tas-seklu tmintax u l-fdalijiet ta' katidral tas-seklu ħdax. Bliet tal-Kroazja Bliet kapitali fl-Ewropa

1079

https://mt.wikipedia.org/wiki/L-Imdina

L-Imdina

L-Imdina (Feniċju: 𐤌𐤋𐤈‎, Maleṭ, Grieg antik: Μελίττη Melíttē, Għarbi: مدينة‎ Madinah, Taljan: Medina), magħrufa ukoll bit-titli, Città Vecchia jew Città Notabile, hija belt fortifikata fir-reġjun tat-Tramuntana ta' Malta li serviet bħala l-belt kapitali minn żmien l-qedem sal-medjuevu. Il-belt għadha mħaddna mill-ħitan tagħha u fiha jgħixu madwar 230 resident. Storja L-Imdina kif nafuha llum hija ferm differenti minn dik ta’ żmien Medjevali, meta din il-belt ċkejkna kienet isservi bħala l-belt kapitali ta’ Malta. Minn żmien qabel ma ġew ir-Rumani sa tmiem is-seklu sittax, l-Imdina flimkien mar-Rabat kienu l-aktar żona abitata fil-gżejjer Maltin. Dan minħabba li dawn l-inħawi kienu joffru widien bl-għejjun tal-ilma, għax l-Imdina u l-madwar huma l-aktar post għoli. Fi żmien Ruman, l-Imdina – dak iż-żmien imsejħa Melita - kienet daqs ħames darbiet akbar milli hi llum, u l-ħitan tagħha kienu jwasslu sa fejn illum hemm il-knisja ta’ San Pawl fir-Rabat.   Meta ġew l-Għarab, f’870 w.K., din il-belt bdiet tissejjah Mdina, riferenza għal parti ffortifikata tal-belt, bħal ma huma ħafna bliet fid-dinja Għarbija. Malta baqgħet maħkuma u mibdula f’kultura Għarbija u Musulmana sakemm ġew in-Normanni u aktar tard. Mil-perjodu Għarbi ma fadal xejn, ħlief ċimetrju Musulman li nstab barra s-swar tal-Mdina, preċiżament fuq il-pedamenti tad-Domus Ruman (il-Villa Rumana) qrib il-Bieb tal-Għarreqin. Dan iċ-ċimiterju kien instab fl-1881, waqt xi xogħlijiet li kienu qed isiru fuq il-Ġnien Howard u t-triq li tagħti lejn l-Imtarfa. Fi żmien in-Normanni, jiġifieri fis-seklu 11 u 12, il-popolazzjoni ta’ Malta  bdiet bil-mod il-mod taqleb għal waħda Nisranija u Europeja fil-mod ta’ amministrazzjoni. Fl-1282, jissemma li fl-Imdina kien diġà jeżisti katidral, anki jekk f’dan il-perijodu, fl-Mdina kien hemm mhux biss Insara iżda anke Musulmani u Lhud. Kien għall-ħabta ta’ dan iż-żmien li Malta biddlet ħafna jdejn skont ix-xewqa tar-Rejiet ta’ Spanja u l-Viċi Rejiet ta’ Sqallija.  Fl-1432, ir-Re Alfonso ta’ Spanja żar l-Imdina u nnominaha bħala 'ġawra fil-kuruna tar-renju' tiegħu. F’dan il-perijodu, il-popolazzjoni tal-Imdina kienet ta’ madwar 1,500 ruħ, waqt li l-popolazzjoni sħiħa tal-gżejjer Maltin kienet tammonta daqs 10,000.Fl-Imdina kien hemm  l-Universita’ (tip ta’ kunsill lokali li mhux biss ma kienx jieħu ħsieb il-bżonnijiet ta' din il-belt, iżda anki kien jitratta kwistjonijiet ta' natura nazzjonali, bħal l-importazzjoni ta’ oġġetti essenzjali ta' qamħ, inbid u oġġetti oħra kemm ta' ikel kif ukoll oħrajn. L-Imdina baqgħet isservi bħala l-belt kapitali ta' Malta sakemm ġew il-kavallieri tal-Ordni ta’ San Ġwann.  Dawn għażlu li jgħixu ġol-Birgu u wara l-Assedju l-Kbir iddeċidew li jibnu l-Belt Valletta fejn ittrasferrixxew ruħhom biex jamminstraw il-gżejjer Maltin. Minn dak iż-żmien 'l hawn, l-Imdina bdiet titlef l-importanza strateġika u kummerċjali tagħha u ħafna nies li kienu jgħixu f'dawk l-inħawi bdew bdew bil-mod il-mod jitilqu minn hemm u jmorru jgħixu fl-inħawi tal-Port il-Kbir. Illum il-popolazzjoni tal-Imdina tlaħħaq biss mal-230 ruħ. Xorta waħda  din-il belt llum tkun mimlija ħajja għall-parti l-kbira tal-jum, l-aktar meta jżuruha kwantità kbira ta’ turisti. Postijiet ta' interess Il-Katidral ta' Malta (iddedikat lil San Pawl) Il-Mużew tal-Katidral, Pjazza tal-Arċisqof Il-Mużew Nazzjonali dwar l-Istorja Naturali (Palazzo Vilhena), Pjazza San Pubbliju Mdina Dungeons, Pjazza San Pubbliju Palazzo Falson (Id-Dar Normanna) Triq Villegaignon Il-Kunvent tal-Karmelitani, Triq Villegaignon The Knights of Malta - Triq l-Imħażen The Mdina Experience - Pjazza Mesquita Ritratti Bliet ta' Malta

1083

https://mt.wikipedia.org/wiki/Kung%20fu

Kung fu

Il-Kung fu huwa tip ta' arti marzjali li oriġina miċ-Ċina. Ħoloq esterni WASKO - World all styles Kickboxing organization (WASKO) WFFO - World free fighting organization (WFFO) WCDA - World Close Defence Assocation (WCDA) Sport Arti marzjali

1084

https://mt.wikipedia.org/wiki/Il%20Canto%20degli%20Italiani

Il Canto degli Italiani

"Il Canto degli Italiani" (li tfisser "Il-Kant tat-Taljani") huwa l-innu nazzjonali tal-Italja miktub minn Goffredo Mameli b'kompożizzjoni ta' Michele Novaro. Fost it-Taljani l-innu huwa aħjar magħruf bħala l-Inno di Mameli (L-Innu ta' Mameli), wara l-awtur tal-lirika, jew Fratelli d'Italia (L-Aħwa tal-Italja), frażi meħuda mill-ewwel vers. Fl-1847, il-poeta Goffredo Mameli kiteb Il Canto degli Italiani li kienet tesprimi il-ġlieda għall-unifikazzjoni u l-indipendenza tal-Italja, u għalhekk nfirxet u saret popolari immens fi żmien ir-Risorgimento (lit. Qawmien, il-proċess tal-unifikazzjoni tal-Italja fis-seklu 19). Wara l-unifikazzjoni fl-1861, l-innu tal-Familja tas-Savoja kien ukoll użat bħala innu nazzjonali. Meta fl-1946 l-Italja saret repubblika, Il Canto degli Italiani intgħażlet biex isservi ta' innu nazzjonali temporanju. Din l-għażla baqgħet ma ġiet qatt riveduta u baqa' jżomm dan ir-rwol matul is-snin filwaqt li baqa' l-innu nazzjonali de facto tar-Repubblika Taljana. Versi Fratelli d'Italia, l'Italia s'è desta, dell'elmo di Scipio s'è cinta la testa. Dov'è la Vittoria? Le porga la chioma, ché schiava di Roma Iddio la creò. Stringiamci a coorte, siam pronti alla morte. Siam pronti alla morte, l'Italia chiamò. Stringiamci a coorte, siam pronti alla morte. Siam pronti alla morte, l'Italia chiamò! Noi fummo da secoli calpesti, derisi, perché non siam popolo, perché siam divisi. Raccolgaci un'unica bandiera, una speme: di fonderci insieme già l'ora suonò. Uniamoci, amiamoci, l'unione e l'amore rivelano ai popoli le vie del Signore. Giuriamo far libero il suolo natio: uniti, per Dio, chi vincer ci può? Dall'Alpi a Sicilia dovunque è Legnano, ogn'uom di Ferruccio ha il core, ha la mano, i bimbi d'Italia si chiaman Balilla, il suon d'ogni squilla i Vespri suonò. Son giunchi che piegano le spade vendute: già l'Aquila d'Austria le penne ha perdute. Il sangue d'Italia, il sangue Polacco, bevé, col cosacco, ma il cor le bruciò. Kritika Riċentement, fl-Itajla kien hemm diskussjonijiet dwar jekk għandux jintgħażel innu ieħor minflok Fratelli d'Italia. Ħafna nies (kemm nies komuni kif ukoll esperti) jaħsbu li l-mużika ta' Fratelli d'Italia hija pjuttost fqira, speċjalment meta tikkumparaha mat-tradizzjoni rinomata tal-mużika klassika Taljana (bħal, ngħidu aħna, Giuseppe Verdi jew Giacomo Puccini). Il-lirika, mhix universali, u tirreferi għal episodji speċifiċi fl-istorja Taljana; filwaqt li kienu adattati għas-seklu 19, illum il-ġurnata tilfu ħafna mis-sinifikat tagħhom. Iżda allavolja hemm dawn l-argumenti kollha kontra Fratelli d'Italia, dan l-innu daħal fil-qlub ta' ħafna u mhux daqshekk probabbli li jinbidel kif ġieb u laħaq. Referenzi Ħoloq esterni Paġna fuq is-sit uffiċjali tal-Quirinale, ir-residenza tal-Kap tal-Istat Italja Italja

1101

https://mt.wikipedia.org/wiki/Portugall

Portugall

Il-Portugall (, (Portugiż: Portugal), uffiċjalment ir-Repubblika Portugiża (Portugiż: República Portuguesa), huwa pajjiż li jinsab fil-Lbiċ tal-Ewropa, fil-Peninżula Iberjana. Il-pajjiż huwa mdawwar mill-Oċean Atlantiku mill-punent u n-nofsinhar u Spanja fit-tramuntana u l-lvant. Aparti mill-Portugall kontinentali, ir-Repubblika Portugiża għandha sovranità fuq l-arċipelagi Atlantiċi ta' Ażori u Madejra, li huma reġjuni awtonomi tal-Portugall. Il-pajjiż huwa msemmi wara t-tieni l-akbar belt tiegħu, Porto, isem Latin li kien Portus Cale. bliet Referenzi Stati membri tal-Unjoni Ewropea Portugall Repubbliki Pajjiżi stabbiliti fl-1910

1113

https://mt.wikipedia.org/wiki/Lawrence%20Gonzi

Lawrence Gonzi

Lawrence Gonzi (Pietà, 1 ta' Lulju 1953) huwa avukat u kien Priministru ta' Malta u Kap tal-Partit Nazzjonalista mill-2004 sal-2013. Kien ukoll Speaker tal-Kamra tad-Deputati għal żewg leġislaturi bejn 1988 u 1996. Qabel il-Politika Bin Luigi u Ineż, Lawrence Gonzi huwa ukoll in-neputi tal-Arċisqof Mikiel Gonzi u huwa miżżewweġ lil Catherine magħrufa bħala Kate, u għandhom tliet ulied: David, Mikela u Paul. Gonzi qatta' ħafna mit-tfulija tiegħu fl-Azzjoni Kattolika. Huwa kien student fis-Seminarju tal-Arċisqof, ir-Rabat. Minkejja li zijuh, l-Arċisqof Gonzi, ħeġġu biex isir saċerdot, Lawrence Gonzi għażel li jkompli l-istudji tiegħu, billi jidħol għall-kors tal-Liġi fl-Università ta' Malta, fejn eventwalment laħaq avukat fl-1975. Waqt il-kors Gonzi beda jinteressa ruħu fil-politika. Huwa beda jipprattika l-professjoni tiegħu f'kumpanija privata, u ftit wara ħadem ta' avukat għal Mizzi Organisation, fejn serva ta' Ċermen tal-grupp mill-1987 sal-1997. Ftit wara il-gradwazzjoni tiegħu Gonzi beda jieħu sehem fis-settur volontarju, partikularment fis-settur relatat mad-diżabilità u l-mard mentali. Huwa kien ukoll President tal-"Moviment Azzjoni Kattolika ta' Malta" bejn l-1976 u l-1986. Politika Lawrence Gonzi ikkontesta għall-ewwel darba l-elezzjonijiet ġenerali fl-1987 bla suċċess mal-Partit Nazzjonalista. Intgħażel Speaker tal-Kamra tad-Deputati fl-1988 u wkoll fl-1992. Gonzi ikkontesta b'suċċess l-elezzjonijiet tal-1996. Bħala membru parlamentari fl-oppożizzjoni, serva bħala Shadow Minister għas-Sigurtà Soċjali. Matul iż-żmien hu serva bħala Segretarju Parlamentari għall-Grupp Parlamentari Nazzjonalista, Whip tal-Partit Nazzjonalista, u Segretarju Ġenerali tal-Partit. Fl-elezzjonijiet tal-1998 u l-2003 reġa' ġie elett bħala membru parlamentari u serva bħala Ministru tas-Sigurtà Soċjali u wara li fl-1999 Guido de Marco laħaq President tar-Repubblika, Gonzi ikkontesta b'suċċess il-kariga ta' Viċi-Kap tal-partit. Ftit wara inħatar Viċi-Prim Ministru ta' Malta u Leader of the House tal-Kamra tad-Deputati. Priministru 2004-2013 Wara r-riżenja tal-eks-Prim Ministru u Kap tal-Partit Nazzjonalista Eddie Fenech Adami, Gonzi rebaħ l-elezzjoni għat-tmexxija tal-Partit Nazzjonalista f'elezzjoni li saret fi Frar 2004. Hu laħaq Prim Ministru f'Marzu tal-istess sena. Mill-2004 huwa żamm il-Ministeru tal-Finanzi f'idejh. Bħala Ministru tal-Finanzi huwa rnexxielu jġib lil Malta fil-pożizzjoni biex tikkwalifika għall-kriterji ta' Maastricht sabiex tidħol fiż-Żona Ewro u tadotta l-munita ewlenija Ewropea, l-ewro. Gonzi kellu jiffaċċja l-ewwel elezzjoni bħala Kap tal-Partit u Prim Ministru ta' Malta fl-2008. Waqt il-kampanja elettorali Gonzi ta importanza kbira lill-ambjent fejn jara l-ambjent l-akbar sfida li Malta għandha tiffaċja. Fit-8 ta' Marzu 2008, il-Partit Nazzjonalista rebaħ l-elezzjoni ġenerali b'distakk minimu ta' kważi 1,500 vot fuq il-Partit Laburista immexxi minn Alfred Sant, li wara din it-tielet telfa konsekuttiva, irriżenzja minn kap tal-partit. Jumejn wara din ir-rebħa Gonzi ġie konfermat mill-ġdid bħala Prim Ministru. Kif kien stqarr qabel l-elezzjoni, Gonzi ma baqax fil-kariga ta' Ministru tal-Finanzi. Fil-fatt huwa żamm l-Awtorità tal-Ippjanar u s-settur tat-turiżmu taħt l-uffiċċju tiegħu direttament. Kap tal-Oppożizzjoni Nhar l-10 ta' Marzu filgħodu tħabbar li l-Partit Laburista għamel waħda mill-akbar rebħiet elettorali fl-istorja politika ta' Malta, meta rebaħ l-Elezzjonijiet Ġenerali 2013 b'maġġoranza ta' 55% jew 35,000 vot. Gonzi mill-ewwel ikkonċeda t-telfa u feraħ lill-Priministru l-ġdid Joseph Muscat. Huwa ħabbar li kien se jirriżenja minn Kap tal-Partit u kien se jibqa' fil-kariga sakemm il-Partit jagħżel Kap ġdid, kif fil-fatt għamel fit-8 ta' Mejju 2013. Fis-17 ta' Lulju 2013 irriżenja ukoll is-siġġu tiegħu ta' Deputat tal-Kamra u rtira mill-ħajja politika. Ħoloq esterni Sit uffiċjali Blogg uffiċjali Sit uffiċjali tal-Partit Nazzjonalista Nies ħajjin Politiċi Maltin Twieldu fl-1953 Prim Ministri ta' Malta Presidenti tal-Kamra tad-Deputati - Speakers (Malta) Politiċi tal-Partit Nazzjonalista (Malta) Mexxejja tal-Partit Nazzjonalista (Malta) Avukati Maltin

1117

https://mt.wikipedia.org/wiki/Alternattiva%20Demokratika

Alternattiva Demokratika

Alternattiva Demokratika hija partit politiku ekoloġista Malti affiljat mal-Partit Ewropew tal-Ħodor. Alternattiva Demokratika (AD) twaqqfet fl-1989. Il-President tal-Malta Labour Party Toni Abela kif ukoll il-whip tal-Partit Wenzu Mintoff irriżenjaw mill-karigi rispettivi tagħhom bħala protesta għall-mod kif kien qed jitmexxa l-Partit. Ta' dan kienu tkeċċew mill-Partit. Abela u Mintoff ingħaqdu ma' numru ta' attivisti ambjentali u waqqfu l-Alternattiva Demokratika. Mintoff żamm is-siġġu parlamentari tiegħu u nħatar l-ewwel Chairperson tal-Partit. L-AD ikkontestat l-ewwel elezzjonijiet ġenerali tagħha fl-1992 meta kisbet 1.69% ta' l-ewwel preferenzi (l-aħjar riżultat tagħhom s'issa) iżda l-ebda siġġu. Fl-elezzjonijiet suċċessivi (1996, 1998 u 2003) is-sehem tal-vot tagħhom naqas dejjem sa 0.7% fl-2003. Wara r-riżultat ta' l-1998 Abela u Mintoff telqu u marru lura fi ħdan il-Malta Labour Party (Mintoff fil-fatt ikkontesta l-elezzjoni għall-Parlament Ewropew fl-2004 f'isem il-Malta Labour Party). Fl-2003 l-AD ikkampanjat għall-"Iva" fir-referendum ta' dik is-sena. Fl-2004 il-Partit ppreżenta lil Prof Arnold Cassola bħala kandidat għall-Parlament Ewropew fejn kiseb riżultat tajjeb ta' 9.3% ta' l-ewwel preferenzi. Dan, iżda, ma kienx biżżejjed biex jeleġġi MPE. Chairpersons 1989-1998 Dr Wenzu Mintoff 1998-2008 Dr Harry Vassallo 2008-2009 Profs Arnold Cassola 2009-2013 Michael Briguglio 2013- Profs Arnold Cassola Partiti politiċi ta' Malta

1119

https://mt.wikipedia.org/wiki/Unjoni%20Ewropea

Unjoni Ewropea

L-Unjoni Ewropea (abbrevjata bħala UE) hija unjoni politika u ekonomika ta' 27 stat membru li jinsabu prinċipalment fl-Ewropa. L-UE ġiet stabbilita taħt l-isem attwali permezz tat-Trattat ta' Maastricht tas-7 ta' Frar 1992 (li daħal fis-seħħ fl-1 ta' Novembru 1993), liema stati aderenti ġew miżjuda wara t-triq twila tal-Komunitajiet Ewropej li kienu jeżistu qabel. L-organi prinċipali tal-UE jinvolvu lill-Kunsill (denominazzjoni li ħadet post dik tal-Kunsill tal-Ministri mid-dħul fis-seħħ tat-Trattat ta' Maastricht), il-Kummissjoni, il-Qorti tal-Ġustizzja, il-Parlament, il-Kunsill Ewropew u l-Bank Ċentrali Ewropew. Il-membri tal-Parlament Ewropew huma eletti kull ħames snin miċ-ċittadini Ewropej. Il-belt kapitali de facto tal-UE hija Brussell. L-UE żviluppat suq komuni permezz ta' sistema standardizzata ta' liġijiet li japplikaw fl-istati membri kollha. Fi ħdan iż-Żona Schengen (li tinkludi 22 stat tal-UE u 4 stati non-UE) kontrolli fuq il-passaport ġew aboliti. Il-politiki tal-UE jassiguraw il-moviment ħieles ta' nies, merkanzija, servizzi u kapital, jiddekretaw leġiżlazzjoni fil-ġustizzja u l-affarijiet interni, u jżommu politiki komuni għall-kummerċ, l-agrikoltura, is-sajd u l-iżvilupp reġjonali. Status Fil-preżent, l-Unjoni Ewropea hija l-aktar organizzazzjoni reġjonali potenti. F'ċerti postijiet fejn l-istati membri ttrasferew ammont ta' sovranità lill-Unjoni, l-UE tidher tixbah iktar lil xi federazzjoni jew kofederazzjoni. Iżda l-istati membri jibqgħu jikkontrollaw it-trattati, jiġifieri l-Unjoni m'għandhiex is-setgħa li tieħu l-poter minn fuq il-pajjiżi mingħajr il-kunsens tagħhom. Dan apparti l-fatt li l-pajjiżi membri jibqgħu jħaddnu l-politika tagħhom f'dawk l-oqsma ta' importanza nazzjonali, bħal relazzjonijiet barranin u d-difiża. Din l-istruttura unika, probabbilment iġġiegħlek tħares lejn l-Unjoni Ewropea iktar bħala entità sui generis. L-istat attwali u futur tal-UE huwa s-suġġett ta' ħafna battibekki politiċi fost il-pajjiżi membri. Bażi ġuridika Il-bażi ġuridika tal-Unjoni Ewropea hija sekwenza ta' trattati bejn il-pajjiżi membri. Dawn ġew emendati ħafna drabi tul is-snin, b'kull trattat ġdid jemenda u jissupplimenta dak ta' qablu. L-ewwel trattat li seħħ kien it-Trattat ta' Pariġi tal-1951 li stabbilixxa l-Komunità Ewropea tal-Faħam u l-Azzar (European Coal and Steel Community; ECSC) bejn grupp oriġinali ta' sitt pajjiżi Ewropej li kienu jinkludu lil Franza, il-Belġju, il-Pajjiżi Baxxi, il-Lussemburgu, l-Italja, u r-Repubblika Federali tal-Ġermanja. Minn dak iż-żmien 'l hawn, dan it-trattat skada u l-funzjonijiet tiegħu ġew meħuda minn trattati oħra li ġew warajh. Minn naħa l-oħra, it-Trattat ta' Ruma tal-1957 għadu jgħodd sal-lum, avolja ġie emendat, partikolarment bit-Trattat ta' Maastricht tal-1992, li stabbilixxa l-Unjoni Ewropea taħt dan l-isem. It-Trattat ta' Ruma kien essenzjali biex tiġi stabbilità l-Komunità Ekonomika Ewropea (European Economic Community; EEC) kif ukoll l-Komunità tal-Enerġija Atomika Ewropea (European Atomic Energy Community; EAEC jew Euratom). Il-ħolqien ta' suq komuni kellu jkun wieħed mill-għanijiet ewlenija tal-unifikazzjoni tal-Ewropa għal ħafna żmien. L-aħħar modifiki li saru fuq it-Trattat ta' Ruma ġew miftiehma bħala parti mit-Trattat tal-Adeżjoni ta' 10 Stati Membri ġodda, li ġie implimentat fl-1 ta' Mejju, 2004. Reċentement, l-Istati Membri tal-UE qablu mal-kontenut ta' trattat kostituzzjonali li, jekk jiġi ratifikat mill-pajjiżi membri, għandu jkun l-ewwel kostituzzjoni uffiċjali tal-UE, li tirrimpjazza t-trattati kollha preċedenti b'dokument wieħed. F'każ li t-trattat tal-kostituzzjoni ma jiġix ratifikat mill-membri kollha tal-UE, ikun hemm bżonn li jerġgħu jinfetħu n-negozjati fuqu. Ħafna politiċi u uffiċjali jaqblu li l-istrutturi prekostituzzjonali huma ineffiċjenti għal Unjoni ta' 27 Stat Membru li qiegħda dejjem tikber maż-żmien. Politiċi f'ċerti pajjiżi membri (partikolarment fi Franza), issuġġerew li jekk ikun hemm biss ftit pajjiżi li ma jirratifikawx it-trattat, il-bqija tal-Unjoni għandha tinjorahom u timxi mingħajrhom. Dan l-aġir pjuttost kontroversjali jista' possibbilment joħloq unjoni oħra iktar Avant Garde ta' pajjiżi li impenjaw ruħhom għal dan it-trattat, ġewwa l-unjoni preżenti. Ara wkoll: Trattati tal-UE Trattat li jistabbilixxi Kostituzzjoni Ewropea Istituzzjonijiet tal-UE L-UE m'għandha l-ebda kapitali uffiċjali u l-istituzzjonijiet tagħha huma mifruxa f'ħafna bliet: Brussell hija s-sede tal-Kummissjoni Ewropea u tal-Kunsill tal-Ministri, fejn isiru wkoll il-laqgħat tal-kumitat u xi sessjonijiet plenarji tal-Parlament Ewropew. Sa minn l-aħħar tkabbir tal-UE, fi Brussell qed jinżammu wkoll is-summits (il-qċaċet/il-laqgħat-quċċata) kollha tal-Kunsill Ewropew. Għal dawn ir-raġunijiet, Brussell tista' tiġi kkunsidrata de facto, il-kapitali tal-UE. Strasburgu hija s-sede tal-Parlament Ewropew kif ukoll il-post fejn isiru ħafna mis-sessjonijiet plenarji. Hija wkoll il-benniena tal-istituzzjonijiet storiċi ta' "Ewropa ikbar" (Kunsill tal-Ewropa, Qorti Ewropea għad-Drittijiet tal-Bniedem), li jikkooperaw mal-UE. Il-Qorti Ewropea tal-Ġustizzja u s-segretarjat tal-Parlament Ewropew jinsabu l-Lussemburgu. Il-Bank Ċentrali Ewropew jinsab Frankfurt. Aġenziji tal-UE L-UE għandha numru ta' agenziji speċializzati u deċentralizzati b'mandat sabiex ikunu ta' għajnuna għall-Istati Membri tal-UE: Aġenziji tal-Politika Komuni tal-Affarijiet Barranin u s-Sigurtà (CFSP): Iċ-Ċentru Satellitari tal-Unjoni Ewropea (EUSC) L-Aġenzija Ewropea għad-Difiża (EDA) L-Istitut tal-Unjoni Ewropea għall-Istudji dwar is-Sigurtà (EUISS) Aġenziji komunitarji Aġenziji tal-pulizija u l-kooperazzjoni ġudizzjarja fi kwistjonijiet kriminali Aġenti Eżekuttivi Aġenziji u entitajiet tal-EURATOM Stati Membri u Tkabbir Suċċessiv 'Artikli prinċipali: Pajjiżi membri tal-Unjoni Ewropea, Tkabbir tal-Unjoni Ewropea, Pajjiżi ġirien li jdawru l-Unjoni Ewropea, Il-kriterji tal-isħubija. Sa mill-1 ta' Mejju, 2004, l-Unjoni Ewropea tikkonsisti f'25 pajjiż membru. L-erja totali ta' dawn il-25 pajjiż (2004) hija 3,892,685 km². Kieku kienet pajjiż, l-UE kienet tkun is-seba' l-akbar pajjiż fid-dinja mid-daqs. In-numru ta' ċittadini tal-UE (kull ċittadin ta' pajjiż membru tal-UE, skont it-termini stipulati fit-Trattat ta' Maastricht) fil-25 stat, jammonta, bejn wieħed u ieħor, 453 million (Marzu 2004). Din il-figura hija it-tielet l-akbar fid-dinja wara ċ-Ċina u l-Indja. Fl-1952/1958 is-sitt pajjiżi fundaturi tal-UE kienu: il-Belġju, Franza, il-Ġermanja tal-Punent, l-Italja, il-Lussemburgu u l-Pajjiżi l-Baxxi. Minn dakinhar, 19-il pajjiż ieħor ingħaqdu mal-UE fi tkabbir sussegwenti: Noti: Il-Groenlandja, li ġiet mogħtija awtonomija mid-Danimarka fl-1979, telqet mill-Komunitajiet Ewropej fl-1985, wara referendum. fl-1990: it-territorju u l-popolazzjoni tal-Komunità Ewropea żdiedu meta l-Ġermanja ta' Lvant ingħaqdet mal-Ġermanja tal-Punent. Membri futuri tal-UE Bħalissa hemm tliet stati li jissejħu kandidati, dawn huma s-Serbja, it-Turkija (ma' dawn l-istati, in-negozjati għadhom għaddejjin) u l-ex Repubblika Jugoslava tal-Maċedonja. Il-pajjiżi li applikaw biex isiru membri tal-Unjoni huma l-Albanija, l-Islanda u l-Montenegro. Iktar informazzjoni fuq tkabbir futur jista' jinsab fl-artiklu Tkabbir tal-Unjoni Ewropea. Xi pajjiżi bħan-Norveġja u l-Isvizzera li fil-preżent mhumiex membri tal-UE, xorta għandhom ftehim speċjali mal-unjoni. (Ara l-artiklu dwar relazzjonijiet ta' terzi pajjiżi ma l-UE). Ħafna mill-membri tal-EFTA (European Free Trade Association) huma sħab mat-Trattat tal-EEA (European Economic Area''), li jfisser li dawn il-pajjiżi jistgħu jipparteċipaw ukoll fis-suq komuni. Status ta' Territorji extra-Ewropej Ċerti postijiet għandhom konnessjonijiet jew assoċjazzjonijiet mal-istati membri tal-UE minħabba l-passat kolonjali tagħhom, rabtiet kulturali jew ġeografiċi. Għar-relazzjoni tal-UE ma' Groenlandja, l-Isle of Man, l-Ażores u Madejra, fost oħrajn, ara l-artiklu dwar Territorji ta' stati membri speċjali u r-relazzjoni tagħhom mal-UE. Struttura Il-liġijiet tal-Unjoni Ewropea jinkludu numbru kbir ta' strutturi legali u istituzzjonali li huma sovvrapposti fuq xulxin. Dan huwa r-riżultat tal-ħafna trattati internazzjonali suċċessivi li seħħew maż-żmien. Fi żminijiet riċenti, saru ħafna sforzi konsiderevoli biex jiġu konsolidati u simplifikati dawn it-trattati, li fl-aħħar mill-aħħar wasslu għall-abbozz tat-Trattat li jistabbilixxi Kostituzzjoni Ewropea. Jekk dan it-trattat propost jiġi adottat, dan jispiċċa biex jieħu post it-trattati l-oħra li attwalment jiffurmaw il-kostituzzjoni tal-UE. Sħubija Storikament l-Unjoni Ewropea żviluppat l-attivitajiet ta’ politika reġjonali tagħha u ddistribwit il-fondi tal-politika ta’ koeżjoni permezz ta’ proċess ta’ sħubija, li jinkludi kontribuzzjoni sinifikanti mill-Istati Membri. Il-ħidma tas-sħubija tkopri l-proċess ta’ programmazzjoni sħiħ, mill-istadju preparatorju, matul l-implimentazzjoni sal-valutazzjoni tar-riżultati. Dan l-approċċ għandu jwassal għal riżultati aħjar tal-programm u jiżgura li l-flus mill-Fondi Strutturali u ta’ Investiment Ewropej (FSIE) jintnefqu b'mod effiċjenti. Fil-perjodu ta’ programmazzjoni tal-2014-20, il-prinċipju ta’ sħubija ġie msaħħaħ aktar, u jinkludi mhux biss lill-Istati Membri, iżda anke lill-partijiet interessati bħat-trade unions, l-impjegaturi, l-organizzazzjonijiet mhux governattivi (NGOs), u korpi oħrajn li jippromwovu, pereżempju, l-inklużjoni soċjali, l-ugwaljanza bejn is-sessi, u n-nondiskriminazzjoni. Il-Kummissjoni fasslet Kodiċi ta’ Kondotta Ewropew dwar is-Sħubija li l-Istati Membri jridu jikkonformaw miegħu fit-tħejjija u l-implimentazzjoni tal-programmi operazzjonali tagħhom. Barra minn hekk, kull Stat Membru adotta Ftehim ta’ Sħubija mal-Kummissjoni Ewropea li jistabbilixxi kif l-awtoritajiet nazzjonali jippjanaw li jużaw u jiddistribwixxu l-finanzjament mill-FSIE fil-perjodu ta’ programmazzjoni tal-2014-20. Baġit L-Istati Membri tal-UE jikkontribwixxu għal baġit tal-UE komuni sabiex jilħqu objettivi komuni. L-Istati Membri jikkontribwixxu direttament fuq il-bażi tad-dħul nazzjonali gross (DNG) tagħhom. Id-dazji doganali u r-riċevuti tal-VAT jipprovdu dħul addizzjonali. Il-limitu massimu tal-baġit fil-preżent huwa stabbilit għal 1,23 % tal-UE DNG. F’termini tal-proċedura tal-baġit, il-Kummissjoni Ewropea tipproponi abbozz ta’ baġit li jirrifletti l-objettivi prinċipali tal-politika tal-UE bħat-tkabbir u l-impjiegi, ir-riċerka, it-tibdil fil-klima u l-enerġija. L-Istati Membri mbagħad jidħlu f’negozjati mal-Parlament Ewropew sabiex jemendaw l-abbozz u jadottaw il-baġit. Il-Kummissjoni hija responsabbli wkoll biex tiżgura li l-baġit tal-UE jintnefaq skont ir-'Regolament Finanzjarju tal-UE. Il-qafas tal-baġit attwali jkopri l-perjodu 2014-2020; il-pjanijiet tal-baġit annwali jagħtu dettalji speċifiċi dwar l-infiq. Matul dan il-perjodu, il-Fondi Strutturali u ta’ Koeżjoni sejrin jirċievu madwar 32,5 % tal-baġit globali, ekwivalenti għal madwar EUR 351,8 biljun (fil-prezzijiet tal-2014). Referenzi Ħoloq esterni Uffiċjali EUROPA – web portal uffiċjali Istituzzjonijiet Kunsill Ewropew Kummissjoni Ewropea Kunsill Parlament Ewropew Bank Ċentrali Ewropew Qorti tal-Ġustizzja tal-Unjoni Ewropea Qorti tal-Awdituri Aġenziji EUR-Lex – liġijiet tal-UE Data u statistika Eurostat CIA World Factbook: Unjoni Ewropea Federaliżmu

1121

https://mt.wikipedia.org/wiki/Francis%20Ebejer

Francis Ebejer

Francis Ebejer (twieled fit-28 ta' Awwissu 1925 – miet fl-10 ta' Ġunju 1993) kien drammaturgu ewlieni Malti matul it-tieni nofs tas-seklu 20. Huwa kiteb iżjed minn ħamsin dramm għall-palk, televiżjoni u radju, li fil-maġġoranza tagħhom kienu bil-Malti. Fix-xogħlijiet innovattivi tiegħu introduċa introspezzjoni profonda tas-soċjetà Maltija permezz ta’ stil eleganti li jixhed is-sengħa kbira li kellu Ebejer fil-mod kif kien juża l-lingwa Maltija. Studji Francis Ebejer twieled u trabba Ħad-Dingli. Kien l-ikbar fost sebat aħwa. Kemm missieru kif ukoll ommu kienu għalliema. Missieru Ġużè kien is-Surmast tal-iskola Primarja f’Ħad Dingli waqt li ommu kienet għalliema tal-Matematika fl-iskola sekondarja ċentrali fil-Belt Valletta. Studja fl-iskola primarja tal-Gvern u fil-Liċeo. Ebejer studja l-mediċina fl-Università ta' Malta bejn l-1942 u l-1943 imma telaq biex jaħdem bħala interpretu tal-Ingliż-Taljan mal-8th Army tal-Forzi Brittaniċi fit-Tripolitanja, l-Afrika ta' Fuq (1943–1944). Ħa sena kors tal-Letteratura fl-Università ta' Malta. Imbagħad mexa fuq il-passi ta' missieru u sar għalliem tal-Ingliż u wara sentejn taħriġ f'St Mary's Training College, f'Middlesex, l-Ingilterra (1948–1950), hu nħatar kap tal-iskejjel primarji tal-Gvern fejn baqa' sal-1978. Kien kap tal-iskola primarja tas-Siġġiewi u mbagħad taż-Żurrieq. Sadanittant, bejn l-1961 u l-1962 huwa ngħata l-Fulbright Travel Grant għall-Istati Uniti, fejn dam tmien xhur. Rumanzi Sal-1950 Ebejer kiteb biss bil-lingwa Ingliża. Ix-xogħlijiet tiegħu jikkonsistu f’poeżiji, novelli, artikli u saġġi. Fl-1953, ippubblika novella fil-Woman’s Own. Ebejer kiteb ir-rumanzi kollha tiegħu bl-Ingliż, barra wieħed: Il-Ħarsa ta' Rużann. L-aħħar rumanz The Malta Baron and I Lucian kien ippubblikat fl-2002, disa' snin wara mewtu. Dan jista' jitqies bħala tewmi ma' Requiem for a Malta Fascist (1980). Iż-żewġ rumanzi jittrattaw il-Faxxiżmu u t-Tieni Gwerra Dinjija. Dawn is-suġġetti kienu importanti ħafna fil-ħajja tiegħu. Ir-rumanzi ta' Ebejer ġew ippubblikati fl-Ingilterra, fl-Amerka u f’Malta. Rumanzi bl-Ingliż: A Wreath of Maltese Innocents (1958) Evil of the King Cockroach (1960) Wild Spell of Summer (1968) In the Eye of the Sun (1969) Come Again in Spring (1973) Requiem for a Malta Fascist (1980) Leap of Malta Dolphins (1982) For Rożina a Husband & Other Malta Stories (1990) The Malta Baron and I Lucian (postum 2002) Drammi Ebejer kien id-drammaturgu prinċipali f'Malta fit-tieni nofs tas-seklu 20. Id-drammi oriġinali tiegħu, miktubin bi stil eleganti li juri sengħa kbira fl-użu tal-ilsien Malti, ippruvaw idaħħlu introspezzjoni iżjed profonda fis-soċjetà Maltija. Fis-snin ħamsin kien jikteb l-iżjed għar-radju. Beda l-karriera tiegħu permezz ta' drammi fuq ir-radju, televiżjoni u stejjer qosra li kienu ppubblikati fi New York bejn l-1980 u 1992 u oħrajn imxandra fuq il-BBC. Beda jikteb bil-Malti fl-1950, meta daħal għall-kompetizzjoni tal-Malta Drama League għar-Rediffusion. Ir-radjudramm Ċpar fix-Xemx rebbħu l-ewwel premju. Aktar tard ġie ppubblikat f’Leħen il-Malti. Minn hawn ’il quddiem ir-radjudrammi kotru bis-sħiħ. Fost l-oħrajn ta’ min isemmi Bwani, Sefora, Is-Sejħa ta’ Sarid, Dawra Durella, Majjistral, Ix-Xorti ta’ Mamżell u Il-Bidu Jintemm. Is-snin sittin raw lil Ebejer, issa iżjed matur, jikteb ix-xogħlijiet teatrali importanti tiegħu. It-tliet opri kbar tiegħu Vaganzi tas-Sajf (1962), Boulevard (1964), u Menz (1967) li ttellgħu fit-Teatru Manoel, kisbu suċċess immedjat għax offrew lill-pubbliku xi ħaġa li kienet nieqsa fis-soċjetà Maltija ta’ dak iż-żmien: il-kunċett ta’ drama intellettwali. Vaganzi tas-Sajf, li għalih ingħata l-ewwel premju fl-ewwel kompetizzjoni għad-drammi organizzati mill-Kumitat tat-Tmexxija tat-Teatru Manoel, inqaleb għall-Franċiż, għat-Taljan u għall-Ġermaniż u ġie ippubblikat fi Franza, fl-Italja u f’Malta. Min-naħa l-oħra d-dramm Menz ittella’ fi Spanja, f’Tokyo u anke f’Venezja. L-aħħar dramm ta' Francis Ebejer kien Il-Ġaħan ta' Binġemma, miktub fl-1986 għas-Sena Internazzjonali taz-Żgħażagħ u li kien dirett għall-Ministeru tal-Edukazzjoni minn Mario Azzopardi. F’dan il-ktieb huwa jirnexxielu jidħol fil-qalb tal-ġrajjiet ta’ Malta u jifli sewwa t-tradizzjoni, ir-Reliġjon u l-Kultura waqt li jgħaqqad dan kollu taħt il-maġija sublimi ta’ Ġaħan – is-suppost baħnan li m’hu baħnan xejn, imma l-iktar wieħed "għaref". Il-ktieb huwa ta’ valur storiku u antroplogu, imma l-valuri l-iktar importanti tiegħu, huma mill-aspett filosofiku u għall-estetika tal-Letteratura jekk tqabblu max-xogħlijiet letterarji tal-ħassieba tad-Dinja. Ebejer kiteb ukoll xi drammi bl-Ingliż, fosthom Bloddy in Bolivia u The Golden Tutkif ukoll The Cliffhangers, li mbagħad qalbu għall-Malti bħala L-Imwarrbin. Fost l-aqwa drammi bl-Ingliż li kiteb insibu Summer Holidays li ġie tradott għall-Franċiż, Taljan u Ġermaniż. Ebejer kiteb dwar temi universali imma applikahom għall-ambjent Malti. Huwa kien jitħasseb dwar il-futur kulturali, ekonomiku u ġeopolitiku tal-Mediterran. Spiss jorbot l-imgħoddi mal-preżent bħala mod kif jingħaraf il-ġejjieni. Il-karattri tiegħu huma studjati b’mod psikoloġiku u jirrappreżentaw it-tiftixa tan-nazzjon għall-identità. Ebejer jesplora l-ħtija, it-tpattija, il-libertà, il-kuxjenza, l-impotenza, id-destin, is-solitudni, id-delużjoni u t-tiftixa falluta għall-verità. Drammi bil-Malti: Ċpar fix-Xemx (1952) Iż-Żjara (1965) Is-Sejħa ta’ Sarid (1965) Bwani (1965) Ix-Xorti ta’ Mamzell (1965) Menz (1970) Boulevard (1970) Vaganzi tas-Sajf (1970) Il-Ħadd fuq il-Bejt (1973) L-Imnarja Żmien il-Qtil (1974) L-Imwarrbin (1974) Ħitan (1975) Meta Morna tal-Mellieħa (1977) Vum-Barala-Zungare (1977) Karnival (1977) Id-Dar tas-Soru (1977) Sefora (1984) Filfla minn wara l-Ħajt (1984) Morru Sejħu lill-Werrieta (1984) Rewwixta tas-Swaba’ (1984) Logħba (1984) X’ma Kixifx il-Ħajt (1984) Temi Ebejer fl-istejjer u d-drammi tiegħu jirrifletti ħafna fuq il-ħajja personali tiegħu, il-fatti u disfatti li għadda minnhom f’ħajtu, fuq l-ambjent li kiber fih u li serva bħala l-bażi tal-personalità tiegħu. Fil-fatt l-ossessjoni għall-għeruq tiegħu jinħassu fil-biċċa l-kbira tax-xogħlijiet ta’ Ebejer. Ossessjoni oħra li tinħass f’ħafna fil-kitbiet ta’ Ebejer hija dik tal-fertilità. Ebejer juża l-mara bħala simbolu tal-fertilità, mod speċjali l-mara tradizzjonali Maltija li, għal Ebejer, hija simbolu tal-ġabra, ta’ min jaħdem b’mod altruwistiku mingħajr kundizzjonijiet. Din il-mara Maltija, li l-figura tagħha tidher ta’ sikwit fix-xogħol tiegħu, toffri kuntrast qawwi mal-figuri femminili l-oħra, li jidhru fid-drammi tiegħu. Hemm, per eżempju, il-mara isterika li tirrappreżenta lill-klassi ‘artifiċjali’ u li tipprova ċċekken il-figura tar-raġel; din ukoll tagħmel parti mill-bijografija intima tal-awtur. Insibu wkoll ħafna burdati differenti fix-xogħlijiet ta’ Ebejer. Kultant naraw burdata serja, drabi oħra sarkastika, drabi oħra xewqa kbira għat-tisfija mid-dnubiet. Hemm ukoll sens kontinwu ta’ tfittxija. Dan joħroġ mill-kuntrast li jagħmel l-awtur bejn il-mixi u l-waqfien li jbeżża’. Il-ħajja tal-awtur tkompli toħroġ minn dawn il-kuntrasti u konflitti, parodiji u ironiji, li jagħmlu parti mit-teatru ta’ Ebejer daqs kemm jagħmlu minn ħajtu. Unuri Ebejer kien membru tal-P.E.N. (L-Għaqda Internazzjonali tal-Awturi), President Onorarju tal-Moviment Letterarju Malti u membru tal-Kunsill tal-Akkademja tal-Malti mill-1984 sal-1988. Kien ukoll membru onorarju tal-Accademie de Vaucluse ta’ Franza. Ebejer rebaħ bosta premjijiet u unuri għax-xogħlijiet teatrali kif ukoll televiżivi tiegħu. Huwa rebaħ il-Premju Letterarju Malti erba' darbiet, iċ-Cheyneh Award for the Best Producer fl-1984, il-Phoenicia Trophy for Culture fl-1982 u fl-1985, u l-premju Città di Valletta fl-1989. Fl-1986 irċieva il-Medaille d’Honneur de la Ville d’Avigona fi Franza għal wieħed mid-drammi tiegħu li ġie tradott għall-Franċiż. Fl-2017, huwa ingħata Ġieħ ir-Repubblika (wara mewtu). Traduzzjonijiet Xi xogħlijiet tiegħu nqalbu għat-Taljan, Olandiż, Franċiż, Ġermaniż, Ungeriż, Ċek, Żvediż,u saħansitra għall-Ġappuniż. Mewt Ebejer miet ħabta u sabta, ta' 68 sena, fir-residenza tiegħu fis-Swieqi fl-1993, u ndifen fil-ċimiterju ta' Ħad-Dingli. Għall-funeral tiegħu f’Ħad-Dingli attendew ħafna membri parlamentari, atturi, produtturi tal-palk u pubblikaturi. Monument Monument f’ġieħu maħdum mill-iskultur Anton Agius ġie inawgurat f’raħal twelidu, Ħad-Dingli, mill-President Guido de Marco f'Diċembru 1999. Ħajja Personali Ħuh huwa l-Isqof Walter Michael Ebejer, li kien Isqof ta' União da Vitória fil-Brażil bejn l-1977 u l-2007. Huwa erba' snin biss iżgħar minn Francis Ebejer. Premju Francis Ebejer Il-Premju Francis Ebejer huwa kompetizzjoni nazzjonali ta’ kitba għat-teatru u r-radjudrammi. Fl-2015, il-Premju Francis Ebejer għadda minn eżercizzju ta’ ristrutturar li kien jinkludi taħriġ għall-kittieba u huwa mmirat lejn kittieba ġodda u stabbiliti biex jaqsmu xogħlijiethom ma’ udjenza wiesgħa u joffri pjattaforma b’saħħitha għal iktar skritti promettenti bil-Malti. Il-premju ma jinkludix biss premji fi flus, iżda wkoll għajnuna biex id-drammi rebbieħa jittellgħu u jiġu ppubblikati. Il-Premju Francis Ebejer huwa miftuħ għal kittieba ta’ kull età, grad ta’ esperjenza u nazzjonalità u l-ilsien ewlieni li fih jinkitbu l-iskritti għandu jkun il-Malti. Bħala parti mir-ristrutturar tal-Premju fl-2015, ġie ffurmat core group biex jiddiskuti l-futur tal-Premju u t-taħriġ meħtieġ biex jiġu żvilupatti skritti ta’ kwalità gћolja. Ħoloq esterni Dokumentarju qasir dwar il-monument ta' Francis Ebejer. Is-Sejħa ta' Sarid Dokumentarju bl-Ingliż dwar Francis Ebejer Il-Premju Francis Ebejer Twieldu fl-1925 Mietu fl-1993 Drammaturgi Maltin Kittieba Maltin bl-Ingliż Kittieba Maltin bil-Malti

1138

https://mt.wikipedia.org/wiki/Ru%C4%A1%C4%A1ieru%20I%20ta%27%20Sqallija

Ruġġieru I ta' Sqallija

Ruġġieru I ta' Sqallija (1031-1101), li kien l-iżġħar iben ta' Tankredi ta' Hauteville fi Franza. Goffredu Malaterra, is-segretarju u bijografu ta' Ruġġieru I, kiteb fuq il-Konti Ruġġieru hekk: "Kien żaġħżuġħ mibni sabiħ u għaref fil-kliem u l-pariri li jagħti, iħares lejn il-futur, u gwerrier qalbieni." Ruġġieru u ħuh Robert Giscard, bħala gwerriera u espansjonisti tas-saltna tagħhom, kienu ilhom jattakkaw u jaħkmu belt wara l-oħra fl-Italja, sakemm, fl-1055 waslu fl-Italja ta' Isfel. Wara li fl-1057 kienu  attakkaw u ħakmu lill-ħakmu l-Kalabrija fl-105hom il-ħsieb li jaqsmu l-istrett ta' Messina u jinvadu lil Sqallija. Dak iż-żmien, din il-gżira kienet immexxija mill-Għarab Musulmani, waqt li l-popolazzjoni kienet fil-biċċa l-kbira magħmula minn Insara Biżantini Griegi. Sa dan iż-żmien, il-kbarat Għarab kienu saru indipendenti mis-sultan ta’ Tunis. F'Mejju 1061, l-aħwa de Hauteville, Robert u Roger, qasmu minn Reggio għal Messina biex jibdew jaħkmu partijiet mit-teritorju Sqalli. F'Ġunju 1063, Ruġġieru għeleb armata Musulmana fil- battalja ta' Cerami. Fl-1068, kiseb rebħa oħra fil-battalja ta' Misilmeri. F’Jannar tal-1072, l-aħwa ħadu taħt idejhom Palermo. Ħafna mis-suċċessi militari ta’ Robert kienu dovuti għall-appoġġ ta’ ħuh Ruġġieru. F’dan il-punt, Robert Guiscard, bħala sużeran, investa lil ħuh Ruġġieru bħala Konti ta' Sqallija. Robert żamm Palermo, nofs Messina, u l-parti tal-Grigal (il-Val Demone). Fl-1085, Ruġġieru beda bil-mod il-mod jaħkem partijiet oħra ta' Sqallija, waħda wara l-oħra, f’kampanja militari kontinwa li baqgħet sejra għal bosta żmien b’konkwista wara l-oħra. F’Marzu 1086, Sirakusa ġiet mirbuħa, u fi Frar 1091, Noto. B’hekk wieħed jista’ jgħid li issa, Sqallija kollha kienet taħt il-ħakma tan-Normanni. Il-ħakma ta’ Ruġġieru fi Sqallija saret aktar assoluta u libera minn dik ta’ Robert Guiscard fl-Italja. Barra minn hekk, minħabba l-immigrazzjoni mill-Lombardi u n-Normanni, il-Kristjaneżmu Latin gradwalment issostitwixxa t-twemmin tat-tradizzjoni Biżantina Griega. Matul il-ħakma tiegħu Ruġġieru, bħala kap suprem, sar ukoll il-’mexxej’ tal-knisja Nisranija ta’ Sqallija. Il-Papa, kien bi pjaċir kbir irrikonoxxa lil Ruġġieru b’dan it-titlu, minħabba li dan kien irnexxielu jaħtaf ill-Sqallija minn mexxejja ta’ twemmin Musulman u tar-rit Biżantin. Fl-1098, il-Papa ta lil Ruggieru u lill-eredi tiegħu l-Legat Apostoliku ta’ Sqallija. Ruġġieru ħoloq isqfijiet tar-rit Latin, f'Sirakusa, Girgenti u bnadi oħra, hu kellu s-setgħa li jinnomina lill-isqfijiet il-ġodda, filwaqt li biddel l-Arċisqof ta' Palermo f'sede tad-djoċesi. Fl-istess ħin, il-Konti Ruġġieru, żamm fit-tmexxija tiegħu sens ta’ tolleranza lejn dawk il-popli ta’ twemmin ieħor, bħal ma kienu l-Griegi Ortodossi u l-Għarab Musulmani. Saħansitra, Ruġġieru anki għen finanzjarjament il-bini ta ' aktar minn tnax-il monasteru Grieg fir-reġjun ta' Val Demone. Fl-ibliet, il-Musulmani, kienu kisbu dawn l-istess drittijiet u żammew il-moskej tagħhom, u l-libertà tal-kummerċ. Biss l-istatus tagħhom issa kien sar dak ta’ servi. Paradossalment, Ruġġieru kien ġabar il-massa tal-infanterija tiegħu mill-poplu Musulman.  Sant Anselmu jgħid li meta żar lill-Konti Ruġġieru waqt l-assedju ta’ Kapua, fl-1098, innota “numru kbir ta’ tined kannella tal-Għarab”. Fl-istess żmien, il-Lombardi u nies oħra mill-Italja ta’ Fuq kienu bdew jimigraw lejn in-Nofsinhar tal-Italja u Sqallija. Dan it-taħliet ta’ nies kompla naqqas il-qawwa u l-influenza Għarbija Musulmana fi Sqallija. Konti Ruġġieru u Malta Jeżistu bosta leġġendi dwar il-miġja tal-Konti Ruġġieru f’Malta. Fost dawn il-leġġendi hemm dik li tgħid li l-Konti Ruġġieru żbarka bl-armata tiegħu f’Miġra l-Ferħa, sisien li huma impossibbli li wieħed jitla’ magħhom mil-livell tal-baħar. Skont xi wħud, il-Konti Ruġġieru feda l-poplu Nisrani Malti mill-ħakma Għarbija Musulmana. Illum nafu li l-Insara li kien hawn f’Malta dak iż-żmien kienu x’aktarx barranin u meqjusa bħala lsiera. Fil-parti l-kbira tagħha, il-popolazzjoni ta’ Malta kienet Musulmana. Leġġenda oħra tgħid li l-Konti Ruġġieru rregala parti mill-kuluri tal-bandiera tiegħu lill-poplu Malti. Ħafna jsostnu li kien il-Konti Ruġġieru li reġa’ saħħaħ il-Kristjaneżmu f’Malta u anki stabbilixxa l-isqfijiet Insara wara ż-żmien tal-jasar Musulman. Ħafna minn dawn l-istejjer ġew mogħtija xeħta fattwali mill-ewwel kittieba tal-istorja ta’ Malta, fosthom Ġan Anton Vassallo (Storia di Malta, 1854). Nistgħu ngħidu li l-Konti Ruġġieru spiċċa elevat bħala l-aktar feddej importanti tal-Maltin wara San Pawl, tant li sa ftit żmien ilu fil-Katidral tal-Imdina, kull 4 ta’ Novembru, kien isir talb għal ruħu. Fir-Rabat, wieħed mill-każini tal-banda hu msemmi għall-Konti Ruġġieru. Fil-Birgu, fl-1990 kienu saru tifkiriet mit-twaqqif tal-parroċċa għax, skont bosta, kien mal-wasla ta’ dan il-gwerrier li l-Birgu kien sar parroċċa. Illum nafu li wara li żbarka f’Malta, dan ġiegħel il-mexxeja tal-gżira juru l-alleanza tagħhom lejh, u wara salpa immedjatament lejn Għawdex u dlonk irritorna lejn Sqallija. Fil-ftit żmien li l-Konti Ruġġieru dam f’Malta ma biddel xejn mill-amministrazzjoni u l-ħajja ta’ kuljum tal-Maltin. Leġġenda Maltija tgħid kif meta niżel l-art il-Konti Ruġġieru sab xi Maltin jilqgħuh u li riedu jgħinuh jikseb il-gżejjer u talbuh jagħtihom bandiera. Il-Konti qabad l-istandard tieghu li jingħad li kien jikkonsisti f'kaxxi bojod u ħomor, qasam biċċa minnu u rregalaha lil Maltin. Dan mhu minnu xejn. Jingħad ukoll li dak ir-raġel li ħa l-bandiera kien jismu Ben Said. Fir-Rabat il-banda tas-Soċjetà Mużikali ta' San Pawl hi msemmija għall-Konti Ruġġieru. Ruggieru miet fit-22 ta’ Ġunju 1101, f’Mileto, fl-Italja ta' Isfel, u ġie midfun fl-Abbazija Benedittina tas-Santissima Trinità. Mal-mewt ta’ Ruggieru, ibnu, Simon ta’ Hauteville, sar il-Konti ta’ Sqallija, b’ommu, Adelaide del Vasto, taġixxi bħala r-reġent tiegħu. Fit-28 ta’ Settembru 1105, fl-età ta’ 12-il sena, Simon miet, u t-titlu ta’ konti għadda lil ħuh iż-żgħir, Roger, li iventwalment sar Ruġġieru II ta’ Sqallija, b’Adelaide tkompli bħala reġent. Biblijografija Cassar Carmel, Society, Culture and Identity in Early Modern Malta. Chiarelli Leonard C., A History of Muslim Sicily. Midsea Books. 2010. Dalli Charles, Malta - The Medieval Millennium. Midsea Books Ltd. 2006. Vassallo G.A., Storja ta’ Malta ta’ Ġ.A. Vassallo, 1862; Wettinger Godfrey, ‘The Norman Heritage of Malta’,Treasures of Malta, Summer 1995, Vol. 1 n. 3. Storja ta' Malta Normanni Twieldu fl-1031 Mietu fl-1101

1166

https://mt.wikipedia.org/wiki/Kelb%20tal-Fenek

Kelb tal-Fenek

Il-Kelb tal-Fenek ġej minn razza ta' klieb li tiklassifika bħala membru tal-familja tal-hound jew pariahs Dehra Din ir-razza ta' klieb aktarx hija mrawma mill-istess linja ta' klieb li ġew minnha r-razzez ta' klieb bħal Ibizian Hound (Castellano: Podenco Ibicenco, Català: Ca Eivissenc), li għandu forma tixbah lill-kelb tal-fenek imma b'kulur abjad u ftit kannella, u s-Sicilian Greyhound (Cirneco dell'Etna) li hu iżgħar mill-kelb tal-fenek. Il-kelb tal-fenek hu kollu kemm hu kannella-ħamrani. Jeżistu klieb tal-fenek b'dabra bajda fuq rashom, ftit abjad fuq il-ponta ta' denbhom, tarf ta' saqajhom jew fuq żaqqhom. Id-dilettanti tal-kaċċa tal-fniek jippreferu kelb kollu kannella, biex il-kelb ma jiġix milmuħ mill-fniek meta d-dawl tal-qamar jirrifletti fuq l-abjad tal-kelb. Fost ir-raħħala, kelb tal-fenek bl-abjad huwa magħruf bħala faċċol Storja Minn analiżi tad-DNA fuq ir-razza li saret riċentament fl-Amerika, instab li l-kelb tal-fenek mhix razza ta' klieb antika bħalma kien maħsub, iżda razza li żviluppat fi' żminijiet iktar riċenti. B'dan nifmhu kemm hu żbaljat l-isem bl' Ingliż Pharaoh Hound meta din ir-razza hi purament Maltija u m'għandha x'taqsam xejn mal-klieb irjali tal-fargħuni. (Holqa bl-Ingliż ) Ħoloq esterni Paġna ddedikata lill-Kelb tal-Fenek Razez ta' klieb

1228

https://mt.wikipedia.org/wiki/Tim%20nazzjonali%20tal-futbol%20ta%27%20Malta

Tim nazzjonali tal-futbol ta' Malta

It-tim nazzjonali tal-futbol ta' Malta hu t-tim nazzjonali tad-dixxiplina sportiva tal-futbol ta' Malta u hu kkontrollat mill-Malta Football Association. Iffurmat fil-bidu tas-seklu għoxrin, it-tim naqas li javvanza għal xi fażi finali ta' kompetizzjoni internazzjonali. Sa Settembru 2011, in-nazzjonal Malti rnexxielu jikseb biss erba' rebħiet kompetittivi. Minkejja prestazzjonijiet qalbiena kontra timijiet iktar kwotati, speċjalment matul is-snin sebgħin u tmenin, ir-rendiment tat-tim fis-snin riċenti naqas drastikament, b'Malta titlef diversi postijiet fil-klassifika dinjija tal-FIFA. Storja Is-snin tal-bidu L-infiltrazzjoni tal-logħba tal-futbol ġewwa l-Gżejjer Maltin taf il-bidu tagħha matul iż-żmien meta Malta kienet kolonja Brittanika. Jidher li l-ewwel partita ntlagħbet fl-4 ta' Marzu 1882 bejn is-suldati tal-gwarniġjon u l-inġiniera rjali. Aktar ma bdew jintlagħbu logħbiet, flimkien mal-fundazzjoni ta' klabbs ġodda bħall-Floriana u St. George's, dan kollu għen biex il-futbol ikompli jikseb ċerta popolarità. Wara li l-federazzjoni Maltija tal-futbol ġiet stabbilita biex tkun tista' tikkontrolla l-attivitajiet sporitvi li jikkonċernaw il-futbol, din il-federazzjoni tat il-ħajja lit-tazza nazzjonali. Iż-żmien ta' qabel it-Tieni Gwerra Dinjija, jibqa' mfakkar għan-numru ta' klabbs prominenti li żaru l-gżejjer matul iż-żmien tal-Milied għat-turnej li ġew ospitati f'Malta. Is-snin ħamsin raw id-debutt tat-tim nazzjonali Malti fix-xena internazzjonali, meta Malta lagħbet l-ewwel partita internazzjonali kontra l-Awstrija, nhar il-Ħadd 24 ta' Frar 1957. Il-federazzjoni Maltija ħatret lil Joe Griffiths bħala l-kowċ nazzjonali għal dan l-ewwel konfront, u għamlet stedina lir-referi internazzjonali Taljan Vincenzo Orlandini (li kien irrefja l-finali tat-Tazza tad-Dinja tal-1954) sabiex jikkontrolla l-logħba. Quddiem attendenza uffiċjali ta' 17,421 persuna ġewwa l-Empire Stadium tal-Gżira, it-tim Malti mar 3–0 minn taħt bi tnax-il minuta mit-tmiem. Rimonta fl-aħħar minuti wassal biex Malta tnaqqas id-distakk għal gowl wieħed biss, b'żewġ gowls fi tliet minuti ta' Tony Cauchi u Sammy Nicholl. Finalment, l-Awstrijaċi irreżistew l-aħħar assalti biex ħarġu rebbieħa 3–2. Wara serje ta' partiti ta' ħbiberija li fost oħrajn kienu jinkludu l-pari prestiġjużi ta' 0–0 u 1–1 mat-tim nazzjonali Tuneżin u dak Norveġiż rispettivament, flimkien mar-rebħa ta' 1–0 kontra l-istess Tuneżija, il-federazzjoni Maltija ssieħbet mal-assoċjazzjoni internazzjonali tal-FIFA (1959) u mal-UEFA (1960). Dawn is-sħubiji taw stampa ġdida lill-futbol Malti. Kampjonati Ewropej 1964 Malta applikat biex tieħu sehem fil-Kampjonati Ewropej u d-debutt f'kompetizzjoni internazzjonali wasal il-Ħamis 28 ta' Ġunju 1962 meta lagħbet kontra d-Danimarka. Bis-sistema wżata dakinhar kienet dik ta' żewġ partiti (barra u ġewwa darek) bir-rebbieħ jgħaddi għar-rawnd suċċessiv, Malta sofriet f'Kopenħagen, telfa ta' 6–1, waqt li ġewwa l-Gżira, Malta tilfet bl-iskor minimu ta' 3–1. Id-Danimarka għaddiet għar-rawnd tal-aħħar sittax bi skor aggregat ta' 9–2. Kampjonati Ewropej 1972 It-tim nazzjonali Malti kellu jistenna tmien snin oħra biex jidher għal darb'oħra fix-xena internazzjonali. Dan wasal dejjem fil-fażi ta' kwalifikazzjoni għall-Kampjonati Ewropej 1972. Din kienet l-ewwel darba li Malta ħadet sehem f'fażi tal-gruppi, li kienet ġiet adottata mill-UEFA għall-ewwel darba fil-kwalifiki għall-edizzjoni tal-1968. Malta spiċċat fi grupp tqil li kien jinvolvi lill-qawwa tal-Ingilterra, li kienet għadha kemm ġejja minn eliminazzjoni fil-kwarti tal-finali fit-Tazza tad-Dinja 1970, il-Greċja, li bħal Malta kienet qatt ma dehret f'ebda fażi finali, u l-Iżvizzera, li minkejja li fil-kwalifiki tat-Tazza tad-Dinja kienet dejjem tkun fost dawk kwalifikati, f'dik Ewropea dejjem ħassitha diffiċli. L-ewwel sett ta' tliet partiti taw riżultati prestiġjużi, fejn minkejja li kisbet biss punt wieħed, laqtet biss erba' gowls u skorjat tnejn. Però l-folja nbidlet mal-bidu tat-tieni rawnd, hekk kif Malta sofriet tliet telfiet u laqtet tnax-il gowl mingħajr ma tagħti ebda risposta. Malta spiċċat l-aħħar b'punt wieħed biss miksub fl-ewwel partita kontra l-Griegi. Tazza tad-Dinja 1974 Din kienet l-ewwel parteċipazzjoni ta' Malta f'fażi ta' kwalifikazzjoni għat-Tazza tad-Dinja, bil-fażi finali kienet se tiġi ospitata fil-Ġermanja. Malta ittellgħet fi Grupp A flimkien mal-Awstrija, l-Iżvezja u l-Ungerija. Din il-kampanja ma tantx kienet ta' suċċess hekk kif Malta ma ġabet ebda punt u skurjat gowl wieħed fl-aħħar logħba. Kampjonati Ewropej 1976 It-tielet parteċipazzjoni ta' Malta fil-fażi preliminarja tal-Kampjonati Ewropej waslet għall-edizzjoni tal-1976. Il-Grupp 8 ta' Malta kien jinvolvi lill-Ġermanja tal-Punent, li kienet għadha kemm ġejja mit-trijonf fit-Tazza tad-Dinja tal-1974 u aktar qabel ir-rebħ tal-Kampjonati Ewropej tal-1972, u kif ukoll għat-tieni darba konsekuttiva f'din il-kompetizzjoni mal-Greċja u l-Bulgarija. Din il-fażi tibqa' memorabbli għal Malta fejn minbarra prestazzjonijiet tajbin ġewwa darhom, huma rnexxielhom jiksbu l-ewwel rebħa kompettiva fl-istorja, u din waslet nhar it-23 ta' Frar 1975 kontra l-Griegi. Kienet f'din il-fażi wkoll li Malta sofriet telfa umiljanti kontra l-Ġermanja tal-Punent, li sa dakinhar kienet l-ikbar telfa sofferta. Tazza tad-Dinja 1978 Minkejja serje ta' telfiet f'dawn il-fażijiet preliminarji, Malta ġewwa darha wriet li kienet taf iżżomm l-avversarju tagħha. Għal darb'oħra fil-grupp ta' kwalifika għat-Tazza tad-Dinja 1978 Malta spiċċat fil-grupp flimkien mal-Awstrija, u anki mal-Ġermanja tal-Lvant u t-Turkija. It-tim nazzjonali Malti ma rnexxielux itejjeb ir-rekord deludenti li kellu f'din il-kompetizzjoni, fejn baqa' jsofri u ma jirrispondix lura – jispikkaw l-iktar iż-żewġ telfiet indentiċi ta' 9–0 sofferti kontra l-Ġermanja tal-Lvant u l-Awstrija. Kampjonati Ewropej 1980 Malta spiċċat fi Grupp 7 tal-fażi ta' kwalifika fejn għat-tieni darba konsekuttiva kellhom jaffaċċjaw lill-Ġermanja tal-Punent u lit-Turkija, u għall-ewwel darba ma' Wales. Ġewwa darhom, il-Maltin irnexxielhom iżommu riżultati rispettabbli però sofrew bil-kbir barra minn darhom. Fost dawn kien hemm it-telfiet deludenti ta' 7–0 fl-ewwel partita kontra Wales, u telfa oħra kbira kontra l-Ġermanja tal-Punent din id-darba 8–0, wara li fil-Gżira, Malta kienet irnexxielha tikseb pari prestiġjuż kontra dan tal-aħħar. Tazza tad-Dinja 1982 Fi grupp magħmul minn tliet timijiet, Malta reġgħet impressjonat ġewwa darha, imma sofriet barra minn darha. Fl-ewwel partita li ntlagħbet fil-Belt Valletta kontra l-Polonja, din kellha tiġi abbandunata wara problemi ta' ġlied fil-grawnd, u dan il-konfront ġie abbandunat bil-Polonja 2−0 fil-vantaġġ. Il-forma barra minn darhom dehret fiż-żewġ konfronti li kellha kontra l-Ġermanja tal-Lvant u l-Polonja, Malta sofriet ħdax-il gowl u skurjat biss gowl wieħed. Kampjonati Ewropej 1984 Għat-tieni darba infila Malta spiċċat fi Grupp 7 tal-fażi ta' kwalifikazzjoni għall-Kampjonati Ewropej tal-1984 li kienu se jsiru fi Franza. Barra Malta, kien hemm Spanja, friska mill-ospitazzjoni tal-aħħar edizzjoni tat-Tazza tad-Dinja 1982, l-Olanda, li minkejja li kienet naqset li tikkwalifika għat-Tazza tad-Dinja li saret fi Spanja, kienet għadha bit-togħma tal-finali mitlufa tat-Tazza tad-Dinja 1978 u tat-tielet post fil-Kampjonati Ewropej 1976. L-Irlanda u l-Iżlanda, iż-żewġ timijiet l-oħra li kienu jkomplu l-grupp, kienu għadhom ma waslux sal-fażi finali ta' ebda kompetizzjoni internazzjonali. Malta bdiet din il-kampanja bl-aqwa tal-modi, b'rebħa ta' 2–1 fuq l-Iżlanda, partita li ntlagħbet ġewwa Messina, b'din ir-rebħa tkun it-tieni waħda kompetittiva fl-istorja. Fil-partita ta' wara, sitt xhur wara din ir-rebħa storika, Malta ngħatat lezzjoni mit-tim Olandiż li ġewwa Aachen (fil-Ġermanja), ħareġ rebbieħ 6–0. Il-prestazzjonijiet tat-tim nazzjonali Malti ġewwa daru bdew kull ma jmorru jitjiebu, u kellu jkun gowl fid-89 minuta ta' Francis Stapleton li xellef il-konfront f'favur l-Irlandiżi, ġewwa Ta' Qali. Wirja oħra ta' kuraġġ intweriet ġewwa Ta' Qali, fejn il-viżitaturi Spanja ħarġu trijunfanti b'rebħa ta' 3–2, fejn sas-60 minuta Malta kienet qed tiggwida l-partita 2–1 b'doppjetta tal-leġġendarju Carmel Busuttil. Però, wara l-pari, gowl fl-84 minuta ta' Rafael Gordillo ta t-tliet punti u r-raba' rebħa minn erba' partiti lit-tim Spanjol. Il-partita ta' ritorn kontra l-Iżlanda, rat lill-Iżlandiżi jieħdu t-tielet punt f'din il-fażi b'rebħa ta' 1–0. L-aħħar tliet partiti raw waqgħa fil-forma tat-tim Malti, fejn barra minn daru safa' ddominat u umiljat. Wara t-telfa ta' 8–0 kontra l-Irlandiżi ġewwa Dublin, ġewwa Rotterdam Malta sofriet telfa oħra ta' 5–0 kontra l-Olanda. Però, nhar il-21 ta' Diċembru 1983, it-tim nazzjonali Malti kellu jsofri l-ikbar telfa ta' kull żmien. Spanja kellha bżonn li tirbaħ bi ħdax-il gowl biex jegħlbu d-differenza tal-gowls u l-medja tal-gowls tal-Olanda biex jassiguraw kwalifikazzjoni. Ġewwa Sivilja, wara l-ftuħ tal-iskor minn Santillana u l-gowl tal-pari tal-Maltin minn Michael Degiorgio, Spanja rat il-ħolma li jilħqu t-Tazza tad-Dinja issir aktar reali, b'Santillana u Hipólito Rincón jiskorjaw erba' gowls kull wieħed, bil-partita tintemm f'telfa ta' 12–1. Impjanti Il-logħob interni tat-tim nazzjonali Malti jintlagħbu ġewwa l-Grawnd Nazzjonali ta' Ta' Qali. Preċedentament kien jiġi wżat l-Empire Stadium, impjant ġewwa l-Gżira li kien jesa' madwar 30,000 spettatur. Fih ospita numru ta' logħbiet importanti fosthom l-ewwel logħba uffiċjali tan-nazzjonal kontra l-Awstrija tal-24 ta' Frar 1957. L-art ramlija ta' dan il-grawnd hija sinonimu mal-era inizzjali tat-tim nazzjonali. Aktar tard, bil-bini tal-Grawnd Nazzjonali, l-Empire Stadium ospita l-aħħar logħba fih fl-1981. Skwadra attwali It-22 plejers li ġejjin kienu msemmija għall-logħba ta' kwalifika tat-Tazza tad-Dinja kontra d-Danimarka fis-6 ta' Settembru 2013. Preżenzi u gowls huma korretti sal-14 ta' Awwissu 2013. Sejħiet riċenti Dawn il-plejers ġew imsejħa fl-iskwadra Maltija fl-aħħar 12-il xahar. Plejers Plejers miktubin b'tipa ħoxna juri li għandhom attivi. L-aktar preżenzi Plejers bl-istess numru ta' preżenzi huma klassifikati skont min għamel l-ewwel dehra. L-aqwa skorers Kowċis Noti Referenzi Ħoloq esterni Sit uffiċjali tal-Malta Football Association Arkivju tar-riżultati internazzjonali mill-1957 fuq RSSSF Malta Futbol f'Malta

1315

https://mt.wikipedia.org/wiki/Trevor%20%C5%BBahra

Trevor Żahra

Trevor Żahra (twieled fis-6 ta' Diċembru 1947) huwa kittieb Malti. Bijografija Trevor Zahra twieled iż-Żejtun fis-16 ta' Diċembru 1947; bin Walter u Ġuża nee Caruana. Trevor huwa t-tielet minn erba' aħwa. Huwa studja fl-iskola sekondarja Teknika ta' Raħal Ġdid u fil-Liċeo. Fl-1966 daħal jaħdem għal żmien qasir ma' l-istazzjoni tat-TV lokali, bħala script writer. Kien ukoll jipproduċi programmi għat-tfal u jagħmel xogħol ta' Presentation Officer. Fl-1966 daħal il-Kulleġġ tal-Għalliema fejn wara kors ta' sentejn beda jgħallem il-Malti u l-Arti fl-iskejjel sekondarji. . Trevor iżżewweg lil Stella nee Agius fl-1971 u kellhom żewgt itfal: Ruben u Marija. Stella mietet fl-1989 u llum Trevor huwa armel. Ta' eta' żgħira beda jinteressa ruħu fil-kitba u l-Arti. Ippubblika l-ewwel poeżiji tiegħu f'The Children's Own, fil-ġurnal Il-Berqa u f'għadd ta' rivisti. Bejn is-7 snin u d-19-il sena membru ta' l-Azzjoni Kattolika taż-Żejtun, fejn bħala tifel kien attiv ħafna fil-palk, jirreċta, ipinġi x-xenarju u jikteb il-fares, idoqq fi grupp ta' mużika pop kif ukoll kien jeditja rivista ċkejkna bejn il-membri. Fost l-ewwel kitba tiegħu li għad fadal minn dan il-perijodu nsibu Il-Praspar ta' Kunċett u Marinton li bosta minnhom Żahra kitibhom meta kien fir-raba' sena ta' l-iskola sekondarja. Fl-1971 ippubblika l-ewwel ktieb tiegħu, Il-Pulena tad-Deheb. Dan il-ktieb kiseb suċċess immedjat u Żahra minnufih inxteħet fil-qasam tal-kitba għat-tfal b'impenn kbir. Iżda huwa qatt ma waqaf mill-kitba adulta. Fl-1972 ippubblika l-ġabra ta' poeżiji Eden. Fl-1973 ippubblika l-ewwel rumanz tiegħu Is-Surmast, rumanz li għoxrin sena wara Żahra adattah għall-palk u ġie ppreżenta b'suċċess kbir fit-Teatru Manoel għal sentejn wara xulxin. Fl-1974, ippubblika r-rumanz Taħt il-Weraq tal-Palm li kien rebaħ l-ewwel premju f'konkors imniedi mill-Klabb Kotba Maltin. Minn dak iż-żmien 'l hawn Żahra baqa' jippubblika simultanjament kemm kotba għat-tfal kif ukoll għall-kbar. Żahra ppubblika l-ewwel workbooks għat-tfal għat-tagħlim tal-Malti. Il-kotba tiegħu, bejn kotba ċkejknin għat-tfal iż-żgħar, traduzzjonijiet kif ukoll letteratura għall-kbar, llum ilaħħqu 'l fuq minn 100. Żahra jillustra, ifassal u jipproduċi l-kotba kollha tiegħu u minħabba dan, il-kotba tiegħu huma magħrufin għall-produzzjoni attraenti li fihom. Esebixxa wkoll għadd ta' illustrazzjonijiet tiegħu f'wirjiet internazzjonali u attenda wkoll seminars fil-Fillandja u fl-Awstrija dwar il-media u l-produzzjoni tat-textbooks. Dan l-aħħar kien ukoll mistieden jagħmel workshops fil-Ġermanja dwar il-kitba kreattiva għat-tfal. Żahra huwa rebbieħ ta' bosta premjijiet letterarji prestiġjużi; biżżejjed insemmu li rebaħ il-Premju Letterarju mniedi mill-Gvern, seba' darbiet. F'Diċembru 2004, l-Eċċ.T. il-President ta' Malta tah il-Midalja għall-Qadi tar-Repubblika bħala rikonoxximent għall-ħidma tiegħu b'riżq il-letteratura għat-tfal. L-iżjed kotba riċenti ta' Żahra huma Sħab, ktieb għall-adolexxenti, u Il-Kitba Kreattiva, dwar il-proċess kreattiv fil-kitba. Aktar tard fis-sena 2007 hi mistennija l-ġabra ġdida ta' novelli Sepja. Ħoloq esterni Twieldu fl-1947 Kittieba Maltin bil-Malti Poeti Maltin Rumanziera Maltin Novellisti Maltin Disinjaturi

1331

https://mt.wikipedia.org/wiki/Kia%20Motors

Kia Motors

Kia Motors Company hija t-tieni l-ikbar manifattur awtomobilistiku tal-Korea t'Isfel li jimmanifattura l-vetturi tas-sewqan, fejn mill-bidu tal-millenju l-ġdid dawret ħarsitha fuq ix-xena internazzjonali. Kumpaniji Kumpaniji fil-Korea t'Isfel

1334

https://mt.wikipedia.org/wiki/Awstrija

Awstrija

L-Awstrija (Ġermaniż:Österreich), uffiċjalment ir-Repubblika tal-Awstrija (bil-Ġermaniż: ), hi repubblika federali u pajjiż interkjuż ta' madwar 8.86 miljun ruħ fl-Ewropa Ċentrali tal-Lvant. Il-pajjiż jaqsam fruntiera maċ-Ċekja u l-Ġermanja lejn it-Tramuntana, l-Ungerija u s-Slovakkja lejn il-Lvant, is-Slovenja u l-Italja fin-Nofsinhar, u l-Iżvizzera u l-Liechtenstein lejn il-Punent. It-territorju tal-Awstrija jkopri 83,879 kilometru kwadru (32,386 mi kw) u għandu klima moderata u alpina. It-territorju tal-Awstrija huwa ferm muntanjuż minħabba l-preżenza tal-Alpi; 32 % biss tal-pajjiż huwa b'għoli inqas minn 500 metru (1,640 ft), u l-ogħla punt huwa 3,798 metru (12,461 ft). Il-maġġoranza tal-popolazzjoni lokali titkellem bid-djaletti Bavarjani tal-Ġermaniż bħala l-lingwa nattiva tagħha, u l-Ġermaniż fil-forma standard tiegħu huwa l-lingwa uffiċjali tal-pajjiż. Lingwi uffiċjali lokali oħra huma l-Ungeriż, il-Kroat Burgenland, u s-Sloven. Is-sistema politika L-Awstrija hija repubblika parlamentari federali b’kap tal-gvern - il-Kanċillier - u kap tal-istat - il-President. Il-pajjiż hu magħmul minn disa' stati (Bundesländer). Il-gvernijiet reġjonali u federali t-tnejn li huma jeżerċitaw setgħa eżekuttiva. Il-Parlament Federali jikkonsisti minn żewġt ikmamar: il-Kamra Inferjuri (Nationalrat) - eletta direttament - u l-Kamra Superjuri (Bundesrat) - eletta mill-parlamenti reġjonali. Diviżjoni amministrattiva L-Awstrija hi maqsuma f'disa' stati federali (bil-Ġermaniż: Bundesland, plural: Bundesländer) li mbagħad huma maqsumin f'84 distrett (Bezirk plural Bezirke) u 15-il Belt għandhom Statut Awtonomu (Statutarstadt, plural Statutarstädte). L-84 distrett huma maqsumin f'2,381 Komun (Gemeinde, plural Gemeinden). Il-kummerċ u l-ekonomija L-aktar setturi importanti tal-ekonomija tal-Awstrija fl-2018 kienu l-kummerċ bl-ingrossa u bl-imnut, it-trasport, l-akkomodazzjoni u s-servizzi tal-ikel (22.9 %), l-industrija (22 %) u l-amministrazzjoni pubblika, id-difiża, l-edukazzjoni, is-saħħa tal-bniedem u l-attivitajiet ta' xogħol soċjali (17.3 %). Il-kummerċ fl-UE jammonta għal 71 % tal-esportazzjonijiet tal-Awstrija (il-Ġermanja 30 %, l-Italja 6 % u s-Slovakkja 5 %), filwaqt li barra mill-UE 6 % jmorru fl-Istati Uniti u 5 % fl-Iżvizzera. F’termini ta’ importazzjonijiet, 78 % jiġu minn Stati Membri tal-UE (il-Ġermanja 41 %, l-Italja 6 % u ċ-Ċekja u n-Netherlands 4 %), filwaqt li barra mill-UE 4 % jiġu mill-Iżvizzera u 3 % miċ-Ċina. L-Awstrija fl-UE Hemm 18-il membru tal-Parlament Ewropew mill-Awstrija. Fil-Kunsill tal-UE, il-ministri nazzjonali jiltaqgħu b'mod regolari biex jadottaw il-liġijiet tal-UE u jikkoordinaw il-politiki. Il-laqgħat tal-Kunsill jattendu għalihom regolarment rappreżentanti mill-gvern Awstrijak, skont il-qasam ta' politika li jkun qed jiġi indirizzat. Il-Kunsill tal-UE m’għandux persuna waħda permanenti bħala President (bħal pereżempju, il-Kummissjoni jew il-Parlament). Minflok, ix-xogħol jitmexxa mill-pajjiż li jkollu l-Presidenza tal-Kunsill, li jinbidel kull sitt xhur. Matul dawn is-sitt xhur, il-ministri mill-gvern ta’ dak il-pajjiż jippresiedu u jgħinu jiddeterminaw l-aġenda tal-laqgħat tal-Kunsill f’kull qasam ta’ politika, u jiffaċilitaw id-djalogu ma’ istituzzjonijiet oħra tal-UE. Dati tal-Presidenzi Awstrijaċi: Lul-Diċ 1998 | Jan-Ġun 2006 | Lul-Diċ 2018 Il-Kummissarju nominat mill-Awstrija għall-Kummissjoni Ewropea huwa Johannes Hahn, li hu responsabbli għall-Baġit u l-Amministrazzjoni. Il-Kummissjoni hija rrappreżentata f’kull pajjiż tal-UE minn uffiċċju lokali, imsejjaħ “rappreżentanza”. L-Awstrija għandha 12-il rappreżentant fil-Kumitat Ekonomiku u Soċjali Ewropew. Dan il-korp konsultattiv - li jirrappreżenta lil dawk li jħaddmu, il-ħaddiema u gruppi oħra ta’ interess - huwa kkonsultat dwar il-liġijiet proposti, biex ikun hemm idea aħjar tal-bidliet possibbli tas-sitwazzjonijiet soċjali u tax-xogħol fil-pajjiżi membri. L-Awstrija għandha 12-il rappreżentant fil-Kumitat Ewropew tar-Reġjuni, l-assemblea tal-UE tar-rappreżentanti reġjonali u lokali. Dan il-korp konsultattiv jiġi kkonsultat dwar il-liġijiet proposti, biex jiżgura li dawn il-liġijiet iqisu l-perspettiva minn kull reġjun tal-UE. L-Awstrija tikkomunika wkoll mal-istituzzjonijiet tal-UE permezz tar-rappreżentanza permanenti tagħha fi Brussell. Bħala l-“ambaxxata għall-UE” tal-Awstrija, il-kompitu ewlieni tagħha huwa li tiżgura li l-interessi u l-politiki tal-pajjiż huma segwiti b’mod effettiv kemm jista’ jkun fl-UE. L-ammont li jħallas kull pajjiż tal-UE fil-baġit tal-UE huwa kkalkulat b’mod ġust, skont il-mezzi. Aktar ma tkun kbira l-ekonomija tal-pajjiż, aktar iħallas – u viċi versa. L-għan tal-baġit tal-UE mhuwiex li jipprova jqassam mill-ġdid il-ġid, iżda pjuttost jiffoka fuq il-ħtiġijiet tal-Ewropej b’mod ġenerali. Ċifri tal-2018 għall-Awstrija Nefqa totali tal-UE fl-Awstrija – €1.953 biljun (ekwivalenti għal 0.51 % tal-ekonomija Awstrijaka) Kontribuzzjoni totali għall-baġit tal-UE – €3.277 biljun (ekwivalenti għal 0.85 % tal-ekonomija Awstrijaka) Il-flus imħallsa fil-baġit tal-UE mill-Awstrija jgħinu biex jiġu ffinanzjati programmi u proġetti fil-pajjiżi kollha tal-UE - bħall-bini ta’ toroq, is-sussidjar ta’ riċerkaturi u l-ħarsien tal-ambjent. Referenzi Ħoloq esterni L-Awstrija fuq il-Ktieb tal-Fatti tad-Dinja L-Awstrija fuq l-Encyclopædia Britannica Awstrija Pajjiżi interkjużi Stati membri tal-Unjoni Ewropea Pajjiżi stabbiliti fl-1955

1394

https://mt.wikipedia.org/wiki/Mu%C5%BCika

Mużika

Kif bdiet il-Mużika Żgur li kull wieħed u waħda minna, matul il-ġurnata jisma’ biċċa mużika. Il-mużika hija ħaġa li l-bniedem ma jistax jgħix mingħajrha. F’kull ġurnata, minn fuq il-mezzi tax-xandir tisma’ l-mużika ta’ għamla differenti, dik klassika, dik romantika, dik moderna u ta’ tipi oħra. Madwar id-dinja kollha, eluf ta’ nies jattendu għal kunċerti minn gruppi, orkestri, baned u għal spettakli kbar mużikali, bħal opri, operetti u balletti, imtellgħa min nies professjonali. Kull ġens u kull razza ħalqu l-mużika tagħhom, il-mużika folkloristika. Kull ġens u razza għandha l-melodiji marbuta magħha. Il-mużika li hi rifless sħiħ ta’ l-emozzjoni tal-bniedem hi mezz ta’ komunikazzjoni ta’ ħsibijiet u idejat. Biss, dan il-fenomenu, li sar hekk integrali mal-ħajja tagħna l-bnedmin, minn fejn kellu l-bidu? L-ewwel mużika li ġiet ispirata f’moħħ il-bniedem, żgur li waslet permezz ta’ l-elementi tan-natura: ir-riħ, ir-ragħad, it-tfaqqiegħa tas-sajjetta, it-tħaxwix tal-weraq u l-għana tal-għasafar. Dawn il-ħsejjes saħħru lill-bniedem u l-bniedem ried li jaħkimhom. B’hekk insibu li l-ibgħad missirijietna bdew jirriproduċu l-ħsejjes li kienu jixbħu dak li jisimgħu fil-wileġ fuq l-għoljiet u fil-widien, meta d-dinja kienet għadha kif ħalaqha Alla. Naraw bl-infieħ tagħhom fi zkuk vojta, f’bebbux u fi qrun ta’ annimali, infetħet it-triq għall-istrumenti tan-nifs. Naraw li mill-qaws, l-ibgħat missirijiet fetħu t-triq għall-istrumenti tal-korda u li mill-ġlud ta’ l-animali, mill-ġebel u mill-metall ħalqu l-istrumenti tal-perkussjoni. Minn zokk vojt Bħal f’kull ħaġa oħra, meta l-bniedem ikollu ħaġa f’idu, malajr jibda jesploraha, sakemm minn dik ix-xi ħaġa jirnexxielu joħloq ħaġa ġdida. B’hekk il-bniedem ma damx ma ntebah li zokk vojt li kien jonfoh fih, seta’ jbiddel il-ħoss tiegħu kemm il-darba jkollu toqob fil-ġnub tiegħu u li meta dawn jiġu mgħottija jipproduċu ħsejjes differenti u b’hekk insibu l-ewwel għamliet ta’ flawti. Sa żmien l-imperi taċ-Ċina u l-Eġittu kienu jeżistu ħafna varjetajiet ta’ dawn l-istrumenti u b’hekk il-bniedem beda jipproduċi l-mużika u jgħaqqadha ma’ l-attivitajiet tiegħu bħall-gwerra, l-adorazzjoni u l-imħabba. Eżempju ċar ta’ dan narawh fit-Testment il-Qadim tal-Bibbja, fejn niltaqgħu mal-parti li kellha l-mużika fil-maġija, fl-adorazzjoni u f’affarijiet oħra. Biss, mill-Bibbja nintebħu li mal-mużika ngħaqdu żewġ affarijiet oħhra li bħall-mużika huma espressjoni tas-sentimenti umani; iż-żfin u l-kant. Fil-fatt niltaqgħu mas-Salm ta’ David li għadhom sallum użati fis-servizzi reliġjużi tal-Lhud u tal-Kattoliċi. Għalkemm il-Griegi ħallewlna wirt kbir, tista’ tgħid fl-oqsma kollha ta’ l-arti, ftit għad baqgħalna tifkiriet tal-mużika tagħhom; biss din kienet parti ntegrali mill-ħajja tagħhom. Fil-fatt nafu li fl-Olimpijadi miżmuma fil-Greċja l-antika kienu jsiru konkorsi ta’ daqq u ta’ kant. Barra minn hekk, f’bosta drammi Griegi niltaqgħu mall-Kor li kellu jkanta siltiet mid-dramm. Fi żmien l-Imperu Ruman, il-mużika bdiet tiġi wżata wkoll għad-divertiment u b’hekk naraw li bosta kantanti u daqqaqa kienu jagħtu wirjiet fl-arena u f’villel privati. L-ewwel mużika miktuba B’hekk insibu li fi żmien il-Papa Girgor il-Kbir twaqqaf il-kant Gregorjan u bdiet tinkiteb l-ewwel mużika. Is-sistema wżata kienet li marki żgħar imsejjħa ‘neumes’ ġew imqegħdin fuq il-kliem li kellu jiġi kantat biex ifissru lill-kantat in-noti tal-melodiji. Aktar il-quddiem fil-kitba tal-mużika ngħata aktar spazju sabiex jiġu murija n-noti baxxi u noti għoljin. Għal bosta snin, il-mużika nkitbet fuq erba’ linji, b’sinjali ta’ tipa sewda li kellhom l-għamla ta’ kwadri, imqaret u tawwalin. Sadanittant il-mużika kompliet tiġi żviluppata u naraw li madwar l-Ewropa tfaċċaw it-Trubadori li kienu jivvjaġġaw ma’ l-ibliet, ikantaw u jdoqqu. Tfaċċaw ukoll l-ewwel kompożituri u kompliet ġiet żviluppata s-sistema kif tinkiteb il-mużika. Żvilupp importanti fil-kitba tal-mużika kien li għal xi żmien din inkitbet fuq għaxar linji, li mbagħad tnaqqsu għal ħamsa u ħarġet is-sistema taż-żewġ staffi, dik ta’ ‘chiave di basso’ u l-oħra ta’ ‘chiave di violino’. Ma' dan l-iżvilupp inħolqot is-sistema tat-Talja (Liger Lines) li tgħin biex mużikant jagħraf il-post tan-nota. Matul l-erbatax u l-ħmistax –il seklu, il-palazzi fl-Italja, fi' Franza, fil-Ġermanja u fl-Ingilterra, kienu ċentri għall-attivitajiet mużikali. Ħafna min-nobbli kienu mużiċisti ta’ ħila u kienu jimpjegaw ukoll nies sabiex idoqqu u jkantaw waqt ikliet u festi mogħtija fil-palazzi tagħhom. F’dan iż-żmien kompliet tiġi wżata u żviluppata l-mużika popolari fil-festi pubbliċi għall-foqra u għar-raħħala. Fl-1501, wieħed Taljan, bl-isem ta’ Petrucci, stampa l-ewwel mużika u din l-invenzjoni ħolqot rivoluzzjoni għaliex kullħadd seta’ jgawdi l-mużika li qabel kienet magħluqha fil-monasteri u fil-palazzi. Waqt dan l-iżvilupp fil-kitba tal-mużika, kompla sar żvilupp kbir fl-istrumenti u naraw varjeta’ sħiħa u strumentali tal-korda, varjeta’ oħra ta’ strumenti tan-nifs u l-istess nistgħu ngħidu għat-taqsim tal-perkussjoni. Barra minn dan, fi żmien ir-Renju ta’ Eliżabetta I ġewwa l-Ingilterra tfaċċa l-istrument magħruf bħala ‘Virginal’ li kien qisu pjanu fiċ-ċokon. Il-kant sar aktar raffinat u tfaċċaw ukoll kompożituri li komplew għenu fl-iżvilupp tal-mużika. L-Opri jiftħu t-triq għall-Orkestri Fis-seklu sbatax ġewwa Franza tfaċċaw l-ewwel opri fejn stejjer sħaħ bdew jiġu mużikati, kantanti u akkumpanjati miż-żfin. F’dan iż-żmien ukoll ġewwa l-Italja tfaċċa strument li seraq il-qlub ta’ kulħadd, il-vjolin. Mall-bidu ta’ l-opri, bdiet it-triq ukoll għall-orkestri, għaliex kien f’dawn l-opri li l-ewwel vjolini, flawti, obori u fagotti instemgħu. Barra minn hekk, l-ouvertures ta’ dawn l-opri taw il-bidu għall-mużika orkestrali li nisimgħu llum fil-kunċerti. Bħalma l-opra kompliet tikber biex saret il-punt fejn oqsma diversi tal-arti tal-pittura (xenarji), fl-arti tal-kitba (libretti), fl-arti tal-poeżija (arji u romanzi), fl-arti tal-mużika (daqq u kant) jiltaqgħu, hekk kompla l-iżvilupp ta’ l-orkestra fejn strumenti li oriġinaw minn familji diversi ltaqgħu biex jistgħu joffru melodiji mill-isbaħ. Kien f’dawn iż-żminijiet ta’ żvilupp li bdew jitfaċċaw il-kompożituri l-kbar bħal Bach, Handel, Haydn, Mozart, Beethoven, Mendelssohn, Debussy, Berlioz, Verdi, Wagner, Rossini u tant u tant oħrajn li kollha ħallewlna xogħlijiet mill-akbar. Biss, parti minn dan l-iżvilupp li donnu jidher li ħa xejra kbira f’dawn l-aħħar mitejn sena, kien l-iżvilupp ta’ l-istrumenti li permezz tiegħu nħolqu l-kompożituri u l-mużikanti l-kbar, il-pjanu. Il-pjanu ġie żviluppat fl-Italja fl-1709 minn wieħed Cristofori; biss dan ma ġiex milqugħ. Iżda għall-ħabta tal-1800 meta l-mużika kienet waslet fi stat fejn f’biċċa mużikali trid noti baxxi, ferm u oħrajn għoljin ferm il-pjanu kiseb popolarita’ kbira. L-iżvilupp kompla wkoll mhux fil-kitba u l-kant biss, iżda wkoll fiż-żfin. B’hekk insibu li ġew żviluppati bosta tipi ta’ żfin, għal ma' tip partikulari ta’ mużika bħall-valzer, minwetti, eċċ. Ġie żviluppat ukoll il-ballet, storja mwassla permezz ta’ żfin u tal-mużika li takkumpanja. Nistgħu ngħidu li l-ballet sab l-iżvilupp sħiħ tiegħu fir-Russja fejn meta wieħed isemmi lil Čajkovskij bil-balletti kbar bħal “Is-Sbejħa Rieqda”, “Il-Lag taċ-Ċinji” u “Il-Kissiera tal-Lewż” u lil Stravinsky bil-balletti “Petruxka” u “L-Għasfur tan-Nar”, naraw kemm dan hu minnu. Insibu wkoll il-mużika, li tappella aktar għall-poplu kollu u li ħadet il-ħajja fi tmiem is-seklu l-ieħor u f’dan is-seklu, bħall-operetti, eżempju: “L-Armla Ferrieħa” ta’ Franz Lehár; il-kummiedji mużikali, eżempju “il-Prinċep Student” ta’ Romberg u dawk li huma magħrufa bħala musicals, bħal ‘Oklahoma’ u ‘Sound of Music’, ‘South Pacific’ ta’ Rogers u Hammerstein, ‘Rose Marie’ ta’ O.Harbach u Hammerstein, u l-‘Firefly’ ta’ Friml. Il-mużika kompliet l-iżvilupp tagħha u mit-Tieni Gwerra Dinjija, dan l-iżvilupp kompla għaddej bħal qatt qabel meta ġew żviluppati tipi ta’ mużika bħall-Jazz, li kien diġa’ beda jinstema’ qabel il-gwerra, Rock ‘n’ Roll u tant oħrajn. Dawn ukoll ġabu magħhom ismijiet kbar bħal Louis Armstrong, The Beatles, Elvis Presley u Rolling Stones. Illum il-mużika wkoll għadha tgħix magħna u aħna ninsabu xxurtjati li permezz tad-diski kompatti u l-'cassettes' nistgħu nisimgħu kull tip ta’ mużika li nixtiequ, mill-aħjar gruppi, baned, orkestri u kantanti li hawn fid-dinja. Minn dak li rajna, il-mużika għexet u qed tgħix mal-bniedem u żgur li se tibqa’ tgħix miegħu. L-iżvilupp tagħha, fejn se jwassalha? X’mużika se tinstema’ u kif se tkun, dik ta’ mitt sena oħra u ta’ mitejn sena oħra? Tkun kif tkun, żgur li bħal tal-imgħoddi u bħal tal-lum, se tirrifletti l-karattru u l-emozzjoni tal-bniedem, ta’ kull razza u ta’ kull ġens. Mużika

1397

https://mt.wikipedia.org/wiki/Lipari

Lipari

Lipari, Italja, l-ikbar ġżira abitata tal-Gżejjer Eolji, li jinsabu 117-il kilometru kwadru fix-Xlokk tal-Baħar Tirren, lejn il-Grigal ta’ Sqallija; b’popolazzjoni ta’ xi 20,000 ruħ. Gżejjer tal-Italja

1420

https://mt.wikipedia.org/wiki/Gre%C4%8Bja

Greċja

Il-Greċja (bil-Grieg: Ελλάδα), magħrufa uffiċjalment bħala r-Repubblika Ellenika (Ελληνική Δημοκρατία), huwa pajjiż fl-Ewropa tal-Lvant. Il-belt kapitali hija Ateni, li hija wkoll l-ikbar belt tal-pajjiż. Skont ċensiment tal-2011, il-popolazzjoni tal-Greċja hija ftit inqas minn 11-il miljun. Il-Greċja tinsab fil-konfini tal-Ewropa, l-Asja u l-Afrika u bħala fruntieri għandha lill-Albanija, ir-Repubblika tal-Maċedonja ta' Fuq u l-Bulgarija fit-Tramuntana, u t-Turkija fil-Grigal. Il-Baħar Eġew jinsab fuq il-Lvant tal-Grigal, il-Baħar Jonju fuq il-Punent, u l-Baħar Mediterran fin-Nofsinhar. Bi 13,676 km, il-Greċja għandha l-ħdax l-itwal kosta fid-dinja, u tinkludi numru kbir ta' gżejjer (madwar 1,400 li 227 minnhom jgħixu n-nies fihom), fosthom Kreta, iċ-Ċikladi u l-Gżejjer Jonji. Tmenin fil-mija tal-Greċja hija muntanjuża, liema l-Muntanja Olimpu hija l-ikbar b'tul ta' 2,917-il metru. Hi waħda mill-membri fundaturi tal-Ġnus Magħquda, ilha mill-1981 membru tal-Unjoni Ewropea (u taż-żona Ewro mill-2001) u membru mill-1952 tan-NATO. Il-Greċja huwa pajjiż żviluppat b'ekonomija avvanzata u ta' qliegħ, b'livell ta' għajxien għoli ħafna. L-ekonomija Griega hija wkoll l-ikbar waħda fil-Balkani. Referenzi Ħoloq esterni Gvern President tar-Repubblika Ellenika Ministru tar-Repubblika Ellenika Organizzjoni Griega tat-Turiżmu Awtorità Ellenika tal-Istatistika Informazzjoni Hellenism – Gwida kompleta dwar il-Greċja u l-kultura tagħha Greċja Repubbliki Pajjiżi stabbiliti fl-1967

1421

https://mt.wikipedia.org/wiki/%C4%8Aipru

Ċipru

Ċipru (bil-Grieg: Κύπρος; bit-Tork: Kıbrıs), uffiċjalment ir-Repubblika ta' Ċipru (Grieg: Κυπριακή Δημοκρατία; Tork: Kıbrıs Cumhuriyeti), hi pajjiż gżira fil-Baħar tal-Lvant tal-Mediterran. Ċipru hija t-tielet l-akbar u t-tielet l-aktar popolata fil-Mediterran, u Stat Membru tal-Unjoni Ewropea. Hija tinsab fil-Lvant tal-Greċja, fin-Nofsinhar tat-Turkija, fil-Punent tas-Sirja u l-Libanu, fil-Majjistral tal-Iżrael u l-Medda ta' Gaża, u fit-Tramuntana tal-Eġittu. Is-sistema politika Ċipru huwa repubblika presidenzjali. Il-president huwa l-kap tal-istat u tal-gvern. Minkejja li ssieħeb fl-UE bħala gżira maqsuma de facto, Ċipru kollu kemm hu huwa territorju tal-UE. Iċ-Ċiprijotti Torok li għandhom, jew huma eliġibbli għal, dokumenti tal-ivvjaġġar tal-UE huma ċittadini tal-UE. Il-liġi tal-UE hija sospiża f'żoni fejn il-Gvern Ċiprijott (il-Gvern tar-Repubblika) ma jeżerċitax kontroll effettiv. Ċipru għandu żewġ ilsna uffiċjali: il-Grieg u t-Tork; il-Grieg biss huwa lingwa uffiċjali tal-UE. Il-kummerċ u l-ekonomija L-aktar setturi importanti tal-ekonomija ta' Ċipru fl-2018 kienu l-kummerċ bl-ingrossa u bl-imnut, it-trasport, l-akkomodazzjoni u s-servizzi tal-ikel (25.3%), l-amministrazzjoni pubblika, id-difiża, l-edukazzjoni, is-saħħa tal-bniedem u l-attivitajiet ta' xogħol soċjali (19.3%) u l-attivitajiet professjonali, xjentifiċi u tekniċi; l-attivitajiet amministrattivi u ta' servizz ta' appoġġ (10.4%). Il-kummerċ fi ħdan l-UE jammonta għal 28% tal-esportazzjonijiet ta' Ċipru (il-Greċja 6% u l-Italja 2%), filwaqt li barra mill-UE 15% jmorru fil-Gżejjer Cayman u 9% fil-Libja. F'termini ta' importazzjonijiet, 57% jiġu minn Stati Membri tal-UE (il-Greċja 18% u l-Italja 8%), filwaqt li barra mill-UE 7% jiġu mill-Korea t'Isfel u 6% mill-Iżrael. Ċipru fl-UE Hemm 6 membri tal-Parlament Ewropew minn Ċipru. Fil-Kunsill tal-UE, il-ministri nazzjonali jiltaqgħu b'mod regolari biex jadottaw il-liġijiet tal-UE u jikkoordinaw il-politiki. Il-laqgħat tal-Kunsill jattendu għalihom regolarment rappreżentantiFittex it-traduzzjonijiet disponibbli tal-link preċedentiEN••• mill-gvern ta' Ċipru, skont il-qasam ta' politika li jkun qed jiġi indirizzat. Il-Kunsill tal-UE m'għandux persuna waħda permanenti bħala president (bħal pereżempju, il-Kummissjoni jew il-Parlament). Minflok, ix-xogħol jitmexxa mill-pajjiż li jkollu l-Presidenza tal-Kunsill, li jinbidel kull sitt xhur. Matul dawn is-6 xhur, il-ministri mill-gvern ta' dak il-pajjiż jippresiedu u jgħinu jiddeterminaw l-aġenda tal-laqgħat tal-Kunsill f'kull qasam ta' politika, u jiffaċilitaw id-djalogu ma' istituzzjonijiet oħra tal-UE. Id-dati tal-presidenzi Ċiprijotti: Lul-Diċ 2012 Il-Kummissarju nominat minn Ċipru għall-Kummissjoni Ewropea hi Stella Kyriakides, li hi responsabbli għas-Saħħa u s-Sikurezza tal-ikel. Il-Kummissjoni hija rrappreżentata f'kull pajjiż tal-UE minn uffiċċju lokali, imsejjaħ “rappreżentanza”. Ċipru għandu 5 rappreżentanti fil-Kumitat Ekonomiku u Soċjali Ewropew. Dan il-korp konsultattiv – li jirrappreżenta lil dawk li jħaddmu, il-ħaddiema u gruppi oħra ta' interess – huwa kkonsultat dwar il-liġijiet proposti, biex ikun hemm idea aħjar tal-bidliet possibbli tas-sitwazzjonijiet soċjali u tax-xogħol fil-pajjiżi membri. Ċipru għandu 5 rappreżentanti fil-Kumitat Ewropew tar-Reġjuni, l-assemblea tal-UE tar-rappreżentanti reġjonali u lokali. Dan il-korp konsultattiv jiġi kkonsultat dwar il-liġijiet proposti, biex jiżgura li dawn il-liġijiet iqisu l-perspettiva minn kull reġjun tal-UE. Ċipru jikkomunika wkoll mal-istituzzjonijiet tal-UE permezz tar-rappreżentanza permanenti tiegħu fi Brussell. Bħala l-“ambaxxata għall-UE” ta' Ċipru, il-kompitu ewlieni tagħha huwa li tiżgura li l-interessi u l-politiki tal-pajjiż huma segwiti b'mod effettiv kemm jista' jkun fl-UE. L-ammont li jħallas kull pajjiż tal-UE fil-baġit tal-UE huwa kkalkulat b'mod ġust, skont il-mezzi. Aktar ma tkun kbira l-ekonomija tal-pajjiż, aktar iħallas – u viċi versa. L-għan tal-baġit tal-UE mhuwiex li jipprova jqassam mill-ġdid il-ġid, iżda pjuttost jiffoka fuq il-ħtiġijiet tal-Ewropej b'mod ġenerali. Ċifri tal-2018 għal Ċipru: Nefqa totali tal-UE f'Ċipru – € 0.264 biljun (ekwivalenti għal 1.31% tal-ekonomija Ċiprijotta) Kontribuzzjoni totali għall-baġit tal-UE – € 0.180 biljun (ekwivalenti għal 0.89% tal-ekonomija Ċiprijotta) Il-flus imħallsa fil-baġit tal-UE minn Ċipru jgħinu biex jiġu ffinanzjati programmi u proġetti fil-pajjiżi kollha tal-UE – bħall-bini ta' toroq, is-sussidjar ta' riċerkaturi u l-ħarsien tal-ambjent. Noti Referenzi Repubbliki Pajjiżi gżejjer Pajjiżi stabbiliti fl-1960 Pajjiżi tal-Ewropa Pajjiżi tal-Baħar Mediterran Commonwealth tan-Nazzjonijiet

1424

https://mt.wikipedia.org/wiki/Midja%20Maltija

Midja Maltija

Midja Maltija Gazzetti Di-ve.com huwa servizz ta' aħbarjiet online Times of Malta hija gazzetta bl-Ingliż Malta Independent huwa ġurnal ieħor bl-Ingliż In-Nazzjon hija l-gazzetta ta' matul il-ġimgħa tal-Partit Nazzjonalista Il-Mument hija l-gazzetta ta' nhar ta' Ħadd tal-Partit Nazzjonalista L-Orizzont hija l-gazzetta ta' matul il-ġimgħa tal-General Workers Union It-Torċa hija l-gazzetta ta' nhar ta' Ħadd tal-General Workers Union Kullħadd hija l-gazzetta tal-Partit Laburista MaltaMedia.com huwa servizz ta' aħbarjiet online L-istorja Journal de Malte (1798) Foglio d'Avvisi (1803-1804) Il Cartaginese (1804-1805) L'Argo (1804) Giornale di Malta (1812-1813) Gazzetta tal-Gvern ta' Malta (1813) Malta (Quotidiano Nazionalista) (1883-1943) The Daily Malta Chronicle and Garrison Gazette (1884-1940) Il-Ħelsien Radju RTK: Radju tal-Knisja Super 1 Radio huwa l-istazzjon tar-radju tal-Partit Laburista Radio 101 huwa l-istazzjon tar-radju tal-Partit Nazzjonalista Televiżjoni Is-Servizz tax-Xandir Pubbliku (bl-Ingliż: Public Broadcasting Service (PBS)) Super 1 TV Media.Link hija l-entità kummerċjali tal-Partit Nazzjonalista. Media Listi relatati ma' Malta

1434

https://mt.wikipedia.org/wiki/En%C4%8Biklopedija

Enċiklopedija

Enċiklopedija hija xogħol ta' referenza jew kompendju li jipprovdi sommarji ta' għarfien jew mill-fergħat kollha jew minn qasam jew dixxiplina partikolari. L-enċiklopediji huma maqsuma f'artikoli jew entrati li ħafna drabi huma rranġati alfabetikament skont l-isem tal-artikolu u xi kultant skont kategoriji tematiċi. L-entrati tal-enċiklopedija huma itwal u aktar dettaljati minn dawk fil-biċċa l-kbira tad-dizzjunarji. Ġeneralment, b'differenza mill-entrati tad-dizzjunarju - li jiffokaw fuq informazzjoni lingwistika dwar kliem, bħall-etimoloġija, it-tifsira, il-pronunzja, l-użu u l-forom grammatikali tagħhom - l-artikoli tal-enċiklopedija jiffokaw fuq informazzjoni fattwali li tikkonċerna s-suġġett imsemmi fit-titlu tal-artikolu. L-enċiklopediji ilhom jeżistu għal madwar 2,000 sena u evolvew b’mod konsiderevoli matul dak iż-żmien fir-rigward tal-lingwa (miktuba b’lingwa internazzjonali ewlenija jew lingwa vernakulari), id-daqs (ftit jew ħafna volumi), l-intenzjoni (preżentazzjoni ta’ firxa globali jew limitata ta’ għarfien), perspettiva kulturali (awtorevoli, ideoloġika, didattika, utilitarja), awtur (kwalifiki, stil), qarrejja (livell ta’ edukazzjoni, sfond, interessi, kapaċitajiet), u t-teknoloġiji disponibbli għall-produzzjoni u d-distribuzzjoni tagħhom (manuskritti miktuba bl-idejn, edizzjonijiet żgħar jew kbar stampati, internet). Verżjonijiet stampati sabu post prominenti f'libreriji, skejjel u istituzzjonijiet edukattivi oħra, bħala sors ta' informazzjoni affidabbli miġbura minn esperti. Il-wasla ta' verżjonijiet diġitali u open-source fis-seklu 21, bħall-Wikipedija, espandiet bil-kbir l-aċċessibilità, l-identità tal-awturi, it-tip ta' qarrejja, u l-varjetà ta' entrati enċiklopediċi. Etimoloġija Żewġ kelmiet Griegi mifhuma ħażin bħala waħda Il-kelma enċiklopedija ( encyclo | pedia ) ġejja mill-Grieg Koine ἐγκύκλιος παιδεία, magħruf ukoll bħala Grieg Bibbliku, transliterat bħala enkyklios paedia, li tfisser "edukazzjoni ġenerali" minn enkyklios (ἐγκύκλιος), li tfisser "ċirkolari, rikurrenti, meħtieġa regolarment, ġenerali" u paedia (παιδεία), li tfisser "edukazzjoni, trobbija ta' tfal"; flimkien, il-frażi litteralment tittraduċi bħala "istruzzjoni sħiħa" jew "għarfien sħiħ". Madankollu, iż-żewġ kelmiet separati tnaqqsu għal kelma waħda minħabba żball skribali minn kopjisti ta' edizzjoni manuskritta Latina ta' Quintillian fl-1470. Il-kopjisti ħadu din il-frażi bħala kelma Griega waħda, enkyklopaedia, bl-istess tifsira, u din il-kelma Griega żbaljata saret il-kelma Latina l-ġdida "encyclopaedia", li minnha ġiet il-kelma bl-Ingliż u lingwi oħra inkluż il-Malti. Minħabba din il-kelma magħquda, il-qarrejja tas-seklu ħmistax u dawk li ġew warajhom, spiss u b’mod żbaljat, ħasbu li l-awturi Rumani Quintillian u Plinju ddeskrivew ġeneru antik. Użu fis-seklu sittax tal-kelma magħquda Fis-seklu sittax kien hemm ċertu ambigwità dwar kif tuża din il-kelma ġdida. Kif juru bosta titli, ma kienx hemm kunċett kostanti dwar l-ortografija tagħha u lanqas l-istatus tagħha bħala nom. Pereżempju: Margarita philosophica encyclopaediam exhibens ta' Jacobus Philomusus (1508); l-Encyclopedia orbisque doctrinarum, hoc est omnium artium, scientiarum, ipsius philosophiae index ac divisio ta' Johannes Aventinus; Lucubrationes vel potius absolutissima kyklopaideia (1538, 1541) ta' Joachimus Fortius Ringelbergius; Encyclopaediæ, seu orbis disciplinarum, tam sacrarum quam prophanarum, epistemon (1559) ta' Paul Skalich; Margarita philosophica ta' Gregor Reisch (1503, intitolat mill-ġdid Encyclopaedia fl-1583); u Cyclopaedia Paracelsica ta' Samuel Eisenmenger (1585). Hemm żewġ eżempji tal-eqdem użu vernakulari tal-kelma magħquda. Madwar l-1490, Franciscus Puccius kiteb ittra lil Politianus fejn irringrazzjah tal-Miscellanea tiegħu, u sejħilha enċiklopedija. B'mod aktar komuni, François Rabelais huwa msemmi għall-użu tiegħu ta' dan it-terminu f'Pantagruel (1532). Is-suffiss -p(a)edia Diversi enċiklopediji għandhom ismijiet li jinkludu s-suffiss -p(a)edia, biex jimmarkaw it-test bħala li jappartjeni għall-ġeneru ta' enċiklopediji. Eżempju huwa Banglapedia (dwar kwistjonijiet rilevanti għall-Bangladesh). Użu kontemporanju Bil-Malti, il-kelma enċiklopedija tintuża komunament mingħajr varjanti ortografiċi. Bl-Ingliż, il-kelma hija l-iktar komunement miktuba encyclopedia, għalkemm encyclopaedia (minn encyclopædia ) tintuża wkoll fl-Ingliż Brittaniku. Karatteristiċi L-enċiklopedija moderna ġiet żviluppata mid-dizzjunarju fis-seklu 18. Storikament, kemm l-enċiklopediji kif ukoll id-dizzjunarji ġew riċerkati u miktuba minn esperti edukati tajjeb u infurmati sew, iżda huma differenti fl-istruttura b'mod sinifikanti. Dizzjunarju huwa xogħol lingwistiku li jiffoka primarjament fuq elenkar alfabetiku tal-kliem u d-definizzjonijiet tagħhom. Kliem sinonimu u dak relatat mas-suġġett jinstabu mxerrdin mad-dizzjunarju, u ma jagħtu l-ebda post ovvju għal trattament fil-fond. Għalhekk, dizzjunarju tipikament jipprovdi informazzjoni limitata, analiżi jew sfond għall-kelma definita. Filwaqt li jista' joffri definizzjoni, jista' jħalli lill-qarrej fejn kien għax xorta jibqa' majifhimx it-tifsira, is-sinifikat jew il-limitazzjonijiet ta' terminu, u kif it-terminu jirrelata ma' qasam usa' ta' għarfien. Enċiklopedija, teoretikament, mhix miktuba sabiex tikkonvinċi, għalkemm wieħed mill-għanijiet tagħha huwa tabilħaqq li jikkonvinċi lill-qarrejja mill-veraċità tagħha stess. Biex jiġu indirizzati dawn il-ħtiġijiet, artikolu ta' enċiklopedija tipikament mhuwiex limitat għal definizzjonijiet sempliċi, u mhuwiex limitat għad-definizzjoni ta' kelma individwali, iżda jipprovdi tifsira aktar estensiva għal suġġett jew dixxiplina. Minbarra li jiddefinixxi u jelenka termini sinonimi għas-suġġett, l-artikolu jista' jittratta t-tifsira aktar estensiva tas-suġġett f'aktar fond u jwassal l-iktar għarfien akkumulat rilevanti dwar dak is-suġġett. Artikolu ta' enċiklopedija spiss jinkludi wkoll bosta mapep u illustrazzjonijiet, kif ukoll dettalji bibljografiċi u statistika. Erba' elementi ewlenin jiddefinixxu enċiklopedija: is-suġġett tagħha, l-ambitu tagħha, il-mod kif inhi organizzata, u l-metodu ta' produzzjoni tagħha: L-Enċiklopediji jistgħu jkunu ġenerali, u jkun fihom artikoli dwar suġġetti f'kull qasam (l-Encyclopædia Britannica bil-lingwa Ingliża u dik bil-Ġermaniż Brockhaus huma eżempji magħrufa). Enċiklopediji ġenerali jista' jkun fihom gwidi dwar kif tagħmel diversi affarijiet, kif ukoll jinkorporaw dizzjunarji u gazzettieri. Hemm ukoll enċiklopediji li jkopru varjetà wiesgħa ta' suġġetti minn perspettiva kulturali, etnika jew nazzjonali partikolari, bħall-Great Soviet Encyclopedia jew l-Encyclopaedia Judaica. Xogħlijiet ta' ambitu enċiklopediku għandhom l-għan li jwasslu l-għarfien importanti akkumulat għall-qasam tas-suġġett tagħhom, bħal enċiklopedija tal-mediċina, tal-filosofija jew tal-liġi. Ix-xogħlijiet ivarjaw fil-firxa tal-materjal u fil-fond tad-diskussjoni, skont l-udjenza li jkunu jridu jilħqu. Xi metodu sistematiku ta' organizzazzjoni huwa essenzjali biex enċiklopedija tkun tista' tintuża bħala referenza. Storikament kien hemm żewġ metodi ewlenin ta' organizzazzjoni fl-enċiklopediji stampati: il-metodu alfabetiku (li jikkonsisti f'numru ta' artikoli separati, organizzati f'ordni alfabetika) u l-organizzazzjoni skont kategoriji ġerarkiċi. L-ewwel metodu huwa l-iktar komuni llum, speċjalment għal xogħlijiet ġenerali. Il-fluwidità tal-midja elettronika, madankollu, tippermetti possibbiltajiet ġodda għal aktar minn metodu wieħed ta' organizzazzjoni tal-istess kontenut. Barra minn hekk, il-midja elettronika toffri kapaċitajiet ġodda għat-tfittxija, l-indiċjar u r-referenza. L-epigrafu minn Orazju fuq il-paġna tat-titlu tal-Encyclopédie tas-seklu 18 jissuġġerixxi l-importanza tal-istruttura ta' enċiklopedija: "Liema grazzja tista' tiżdied ma' affarijiet komuni bis-setgħa tal-ordni u l-konnessjoni." Hekk kif il-mezzi multimedjali moderni u l-era tal-informazzjoni evolvew, ħarġu metodi ġodda għall-ġbir, il-verifika, it-tqassir, u l-preżentazzjoni ta' kull tip ta' informazzjoni. Proġetti bħal Everything2, Encarta, h2g2, u l-Wikipedija huma eżempji ta’ forom ġodda ta' enċiklopediji, filwaqt li l-irkupru tal-informazzjoni qed isir aktar sempliċi. Storikament, il-produzzjoni tal-enċiklopediji saret kemm f'kuntesti għall-profitt kif ukoll għal dawk li mhumiex. Il-Great Soviet Encyclopedia msemmija hawn fuq kienet kompletament sponsorjata mill-istat, filwaqt li l-Britannica kienet sostnuta kummerċjalment. B'paragun, il-Wikipedija hija sostnuta minn voluntiera li jikkontribwixxu f'ambjent mingħajr skop ta' profitt taħt l-organizzazzjoni tal-Fondazzjoni Wikimedia. Xi xogħlijiet intitolati "dizzjunarji" huma fil-fatt simili għall-enċiklopediji, speċjalment dawk li għandhom x'jaqsmu ma' qasam partikolari (bħad-Dizzjunarju tal-Medju Evu, id-Dizzjunarju tal-Vapuri tal-Ġlied Navali Amerikani, u d-Dizzjunarju tal-Liġi ta' Black). Hemm xi differenzi sinifikanti bejn enċiklopediji u dizzjunarji. Fost l-aktar notevoli nsibu li artikoli ta' enċiklopedija huma itwal, aktar sħaħ u jidħlu aktar fil-fond minn entrati fil-biċċa l-kbira tad-dizzjunarji ġenerali. Hemm differenzi fil-kontenut ukoll. Ġeneralment, id-dizzjunarji jipprovdu informazzjoni lingwistika dwar il-kliem infushom, filwaqt li l-enċiklopediji jiffokaw aktar fuq il-ħaġa li għaliha jintużaw dawk il-kliem. Għalhekk, filwaqt li l-entrati tad-dizzjunarju huma marbutin sew mal-kelma deskritta, l-artikoli tal-enċiklopedija jistgħu jingħataw isem xi ftit jew wisq differenti. Hekk, l-entrati tad-dizzjunarju ma jistgħux jiġu tradotti għalkollox f'lingwi oħra, iżda jistgħu jkunu artikoli ta' enċiklopedija. Fil-prattika, madankollu, id-distinzjoni mhix konkreta, peress li m'hemm l-ebda differenza ċara bejn informazzjoni fattwali, "enċiklopedika" u informazzjoni lingwistika bħalma tidher fid-dizzjunarji. Għalhekk l-enċiklopediji jista' jkun fihom materjal li jinstab ukoll fid-dizzjunarji, u viċi versa. B’mod partikolari, l-entrati tad-dizzjunarju spiss ikun fihom informazzjoni fattwali dwar il-ħaġa msemmija mill-kelma. Storja L-enċiklopediji żviluppaw sew mill-forma miktuba li kellhom fl-antik, għal dik stampata fi żminijiet moderni. Illum jinstabu wkoll f'ambjenti elettroniċi. Żminijiet antiki Wieħed mill-ewwel xogħlijiet enċiklopediċi li baqgħu ħajjin sa żminijiet moderni huwa n-Naturalis Historiae ta’ Plinju x-Xiħ, statist Ruman li għex fl-ewwel seklu wara Kristu. Huwa ġabar xogħol ta’ 37 kapitlu li jkopru l-istorja naturali, l-arkitettura, il-mediċina, il-ġeografija, il-ġeoloġija, u aspetti oħra tad-dinja ta’ madwaru. Fid-daħla tiegħu jgħid li ġabar 20,000 fatt minn 2,000 xogħol minn aktar minn 200 awtur, u żied ħafna oħra mill-esperjenza tiegħu stess. Ix-xogħol ġie ppubblikat madwar is-sena 77–79, għalkemm Plinju aktarx li ma spiċċax din il-biċċa xogħol qabel mewtu fl-iżbruffar tal-Vesuvju fis-sena 79 W.K. Żmien medjevali Isidru ta’ Sevilja, wieħed mill-iprem studjużi tal-Medju Evu bikri, huwa rikonoxxut bħala l-kittieb tal-ewwel enċiklopedija tal-Medju Evu, l-Etymologiae (L-Etimoloġiji ) jew l-Oriġini (madwar is-sena 630), li fiha ġabar għadd imdaqqas ta' tagħlim disponibbli fi żmienu, kemm antik kif ukoll kontemporanju. Dan ix-xogħol fih 448 kapitlu f'20 volum, u huwa ta' valur kbir minħabba l-kwotazzjonijiet u frammenti ta' testi minn awturi oħra li kienu jintilfu kieku ma ġabarhomx. L-iktar enċiklopedija popolari tal-Era Karolingjana kienet id-De universo jew De rerum naturis ta’ Rabanus Maurus, miktuba madwar is-sena 830; din kienet ibbażata fuq Etymologiae. L-enċiklopedija tas-Suda, enċiklopedija Biżantina enormi mis-seklu 10, kellha 30,000 entrata, ħafna meħudha minn sorsi antiki li issa ntilfu, u spiss ġejjin minn kompilaturi Kristjani Medjevali. It-test kien irranġat alfabetikament b'xi ftit devjazzjonijiet mill-ordni komuni tal-vokali fl-alfabett Grieg. Il-ġabriet bikrija ta' għerf Musulman fil-Medju Evu kienu jinkludu bosta xogħlijiet komprensivi. Madwar is-sena 960, l-Aħwa tal-Purità ta’ Basra kienu qed jaħdmu fuq l-Enċiklopedija tal-Aħwa tal-Purità. Xogħlijiet notevoli f'dan il-kuntest jinkludu l-enċiklopedija tax-xjenza ta' Abu Bakr al-Razi, il-produzzjoni prolifika tal-Mutazilite Al-Kindi f'270 ktieb, u l-enċiklopedija medika ta' Ibn Sina, li kienet xogħol ta' referenza standard għal sekli sħaħ. Notevoli wkoll huma xogħlijiet ta' storja universali (jew soċjoloġija) minn Asharites, al-Tabri, al-Masudi, L-Istorja tal-Profeti u s-Slaten minn Muhammad ibn Jarir al-Tabari, Ibn Rustah, al-Athir, u Ibn Khaldun, li fil-Muqadimmah iwissi dwar kemm nistgħu nafdaw ċerti sorsi, xi ħaġa li għadha applikabbli anke illum. Ix-xogħol enċiklopediku enormi fiċ-Ċina tal-Erba’ Kotba l-Kbar tal-Għanja, miġbur fis-seklu 11 matul id- dinastija Song bikrija (960–1279), kien biċċa xogħol letterarja enormi għal dak iż-żmien. L-aħħar enċiklopedija minn dawn l-erbgħa tammonta għal 9.4 miljun karattru Ċiniż f'1,000 volum miktub. Il-'perjodu tal-enċiklopedisti' jifrex mill-għaxar sas-sbatax-il seklu, u matulu l-gvern taċ-Ċina impjega mijiet ta' studjużi biex jiktbu enċiklopediji kbar ħafna. L-akbar waħda minnhom hija l-Enċiklopedija Yongle; li tlestiet fl-1408 u kienet tikkonsisti fi kważi 23,000 volum ta' folji f'forma ta' manuskritt. Tard fil-Medju Evu, bosta awturi fl-Ewropa kellhom l-ambizzjoni li jiġbru l-għerf kollu tal-bniedem f’oqsma partikolari jew b’mod ġenerali, pereżempju Bartholomeus Anglicus, Vincent ta’ Beauvais, Radulfus Ardens, Sydrac, Brunetto Latini, Giovanni da Sangiminiano, u Pierre Bersuire. Xi wħud kienu nisa, bħal Hildegard ta' Bingen u Herrad ta' Landsberg. L-iktar magħrufa minn dawk il-pubblikazzjonijiet kienu l-Speculum maius (Il-Mera l-Kbira) ta’ Vincent ta' Beauvais u d-De proprietatibus rerum (Fuq il-Proprjetajiet tal-Oġġetti) minn Bartholomeus Anglicus. Matul il-Medju Evu, dan tal-aħħar ġie tradott (jew adattat) għall-Franċiż, Provenzal, Taljan, Ingliż, Fjamming, Anglo-Norman, Spanjol u Ġermaniż. It-tnejn inkitbu f'nofs is-seklu 13. L-ebda enċiklopedija Medjevali ma kellha t-titlu Encyclopaedia - ħafna drabi kienu jissejħu Fuq in-natura (De natura, De naturis rerum), Mera (Speculum maius, Speculum universale), jew Teżor (Trésor). Rinaxximent L-enċiklopediji Medjevali kienu kollha kkupjati bl-id u għalhekk disponibbli l-aktar għal patruni sinjuri jew irġiel monastiċi; kienu jiswew ħafna flus, u ġeneralment kienu miktuba għal dawk li jiddilettaw fil-ġbir tal-għarfien aktar milli għal dawk li jaqrawh każwalment. Matul ir-Rinaxximent, l-invenzjoni tal-istampar ippermettiet it-tifrix usa' tal-enċiklopediji u kull studjuż li ried waħda seta' jkollu kopja personali. Id-De expetendis et fugiendis rebus ta' Giorgio Valla ġie stampat wara mewtu fl-1501 minn Aldo Manuzio f'Venezja. Dan ix-xogħol segwa l-iskema tradizzjonali tal-arti liberali. Madankollu, Valla żied it-traduzzjoni ta' xogħlijiet Griegi qodma dwar il-matematika (l-ewwelnett minn Arkimede), li kienu għadhom kemm ġew skoperti mill-ġdid u tradotti għal-Latin. Il-Margarita Philosophica ta’ Gregor Reisch, stampata fl-1503, kienet enċiklopedija sħiħa li tispjega s-seba’ arti liberali. It-terminu enċiklopedija iddaħħal mill-umanisti tas-seklu 16 li qraw ħażin kopji tat-testi ta' Plinju u Quintillian, u għaqqdu ż-żewġ kelmiet Griegi "enkyklios" u "paedia" f'kelma waħda, έγκυκλοπαιδεία. Il-frażi enkyklios paedia (ἐγκύκλιος παιδεία) intużat minn Plutarka u l-kelma Latina encyclopaedia ġiet minnu. L-ewwel xogħol intitolat b’dan il-mod kien l- Encyclopedia orbisque doctrinarum, hoc est omnium artium, scientiarum, ipsius philosophiae index ac divisio miktub minn Johannes Aventinus fl-1517.  It-tabib u filosfu Ingliż, Sir Thomas Browne uża l-kelma 'enċiklopedija' fl-1646 fid-daħla biex jiddefinixxi l-Pseudodoxia Epidemica tiegħu, xogħol ewlieni fir-rivoluzzjoni xjentifika tas-seklu 17. Browne qassam l-enċiklopedija tiegħu fuq l-iskema stabbilita fir-Rinaxximent, l-hekk imsejħa 'skala ta' ħolqien' li titla' mid-dinja minerali, veġetali, tal-annimali, umana, planetari u dik kożmoloġika. Pseudodoxia Epidemica kien best-seller Ewropew, tradott għall-Franċiż, l-Olandiż u l-Ġermaniż kif ukoll il-Latin. B'kollox kien hemm mhux inqas minn ħames edizzjonijiet tiegħu, kull waħda riveduta u miżjuda, u l-aħħar edizzjoni ħarġet fl-1672. Fatturi finanzjarji, kummerċjali, legali u intellettwali biddlu d-daqs tal-enċiklopediji. Matul ir-Rinaxximent, il-klassijiet medji kellhom iktar ħin biex jaqraw u l-enċiklopediji għenuhom jitgħallmu aktar. Il-pubblikaturi riedu jżidu l-produzzjoni tagħhom u għalhekk xi pajjiżi bħall-Ġermanja bdew ibigħu kotba mingħajr ċertu partijiet tal-alfabett, biex jippubblikawhom aktar malajr. Il-pubblikaturi ma setgħux jaffordjaw ir-riżorsi kollha waħedhom, u għalhekk il-pubblikaturi kienu jingħaqdu flimkien biex joħolqu enċiklopediji aħjar. Meta l-pubblikazzjoni saret finanzjarjament impossibbli, introduċew sistemi ta' abbonamenti u pubblikazzjonijiet maqsuma b'partijiet li jinħarġu minn żmien għal żmien. Dan kien riskjuż għall-pubblikaturi minħabba li kellhom isibu nies li jħallsu kollox bil-quddiem jew bin-nifs. Meta dawn irnexxew, il-kapital tal-pubblikaturi żdied u kien ikun hemm dħul kostanti għall-produzzjoni tal-enċiklopediji. Aktar tard, ir-rivalità kibret, u bdew jintalbu d-drittijiet tal-awtur minħabba liġijiet dgħajfa f'dan il-qasam. Xi pubblikaturi kienu jikkopjaw ix-xogħol ta' pubblikatur ieħor biex jipproduċu enċiklopedija aktar malajr u bi prezz orħos. B'hekk il-konsumaturi ma kienx ikollhom iħallsu ħafna u l-pubblikaturi setgħu jbiegħu aktar. L-enċiklopediji għamluha possibli li nies tal-klassi medja setgħu bażikament ikollhom librerija żgħira f'darhom stess. Ħafna nies fl-Ewropa kienu qed isiru aktar kurjużi dwar is-soċjetà tagħhom u f'dawk ta' madwarhom u b'hekk anke qamu kontra l-gvern tagħhom. Enċiklopediji tradizzjonali L-idea moderna ta' enċiklopedija ġenerali, taf il-bidu tagħha qabel l-enċiklopedisti tas-seklu 18. Madankollu, Chambers' Cyclopaedia, magħrufa wkoll bħala Universal Dictionary of Arts and Sciences (1728), u l-Encyclopédie ta' Denis Diderot u Jean le Rond d'Alembert (maħruġa mill-1751 'il quddiem), kif ukoll l-Encyclopædia Britannica u l-Conversations-Lexikon ta' Brockhaus, kienu l-ewwel li ħadu l-forma ta' enċiklopedija kif nafuha llum, b'ambitu komprensiv ta' suġġetti, diskussi fil-fond u organizzati b'mod aċċessibbli u sistematiku. Fl-1728, Chambers segwew mal-Lexicon Technicum ta' John Harris maħruġ fl-1704 u l-edizzjonijiet sussegwenti; dan ix-xogħol kien bit-titlu u l-kontenut tiegħu "A Universal English Dictionary of Arts and Sciences: Explaining not only the Terms of Art, but the Arts Themselves". Enċiklopediji popolari u bi prezz raġonevoli bħal Harmsworth's Universal Encyclopaedia u ċ-Children's Encyclopaedia dehru fil-bidu tas-snin 20 tas-seklu 20. Fl-Istati Uniti, is-snin ħamsin u sittin raw l-introduzzjoni ta' diversi enċiklopediji kbar, ħafna drabi mibjugħa bin-nifs. L-iktar magħrufa minn dawn kienu l-World Book u Funk & Wagnalls. Daqs 90 % inbiegħu bieb bieb. Fil-ktieb tiegħu You Could Look It Up, Jack Lynch jgħid li l-bejjiegħa tal-enċiklopediji tant kienu komuni li anke ċajt beda jintqal dwarhom. Huwa jiddeskrivi l-għajta tal-bejgħ tagħhom hekk: "Ma kinux ibiegħu kotba imma stil ta' ħajja, futur, wegħda ta' mobbiltà soċjali." F'reklam tal-World Book tal-1961 jingħad li, "Għandek il-futur tal-familja tiegħek f'idejk issa," waqt li turi idejn femminili li jżommu l-formola biex tordna. It-tieni nofs tas-seklu 20 ra wkoll il-proliferazzjoni ta' enċiklopediji speċjalizzati li ġabru suġġetti f'oqsma speċifiċi, prinċipalment biex isostnu industriji u professjonisti speċifiċi. Din it-tendenza kompliet sa żmienna. Enċiklopediji ta' mill-inqas volum wieħed fid-daqs issa jeżistu għall-biċċa l-kbira tad-dixxiplini akkademiċi kważi kollha, jekk mhux kollha, inklużi suġġetti speċjalizzati ħafna bħalma huma l-bijoetika. Enċiklopediji diġitali u onlajn Ma' tmiem is-seklu 20, l-enċiklopediji kienu qed jiġu ppubblikati fuq CD-ROM għall-użu fuq kompjuters personali. L-Encarta tal-Microsoft, ippubblikata bejn l-1993 u l-2009, kienet eżempju importanti f'dan il-qasam peress li ma kellha l-ebda ekwivalenti stampat. F'dawn it-tiġ ta' enċiklopediji, ħafna mill-artikoli kienu akkumpanjati minn fajls tal-vidjo kif ukoll awdjo kif ukoll bosta stampi ta' kwalità tajba. Teknoloġiji diġitali u crowdsourcing onlajn ippermettew li l-enċiklopediji jinqatgħu mil-limitazzjonijiet tradizzjonali ta' daqs, sew fl-ammont ta' artikli kif ukoll fl-approfondiment tas-suġġetti koperti. Il-Wikipedija, enċiklopedija onlajn b'xejn, b'liċenzja miftuħa u multilingwi, appoġġata mill-Fondazzjoni Wikimedia mingħajr skop ta' qligħ u s-softwer open-source MediaWiki dehret għall-ewwel darba fl-2001. B'differenza għal enċiklopediji kummerċjali onlajn bħal Encyclopædia Britannica Online, li huma miktuba minn esperti, il-Wikipedija hija maħluqa u miżmuma b'mod kollaborattiv minn edituri voluntiera, organizzati minn linji gwida miftiehma b'mod kollaborattiv u rwoli tal-utenti. Ħafna kontributuri jużaw psewdonimi u jibqgħu anonimi. Il-kontenut huwa għalhekk rivedut, iċċekkjat, miżmum jew imneħħi abbażi tal-valur intrinsiku tiegħu stess u sorsi esterni li jappoġġjawh. L-affidabbiltà tal-enċiklopediji tradizzjonali, min-naħa tagħhom, tiddependi fuq l-awturi u l-kompetenza professjonali tagħhom. Ħafna akkademiċi, għalliema, u ġurnalisti rrifjutaw u jkomplu jirrifjutaw enċiklopediji miftuħa, li joriġinaw mill-folla, speċjalment il-Wikipedija, bħala sors affidabbli ta’ informazzjoni, u l-Wikipedija fiha nnifisha mhix sors affidabbli skont l-istandards tagħha stess minħabba l-mudell ta’ crowdsourcing u l-fatt li hija apertament modifikabbli b'mod anonimu. Studju min-Nature fl-2005 sab li l-artikoli tax-xjenza tal-Wikipedija kienu bejn wieħed u ieħor komparabbli fl-eżattezza għal dawk ta' Encyclopædia Britannica, li fihom l-istess numru ta' żbalji serji u madwar 1/3 aktar ineżattezzi fattwali żgħar, iżda li l-kitba tal-Wikipedija kellha t-tendenza li tkun konfuża u inqas faċli biex tinqara. L-Encyclopædia Britannica ċaħdet il-konklużjonijiet tal-istudju, u qieset li l-istudju kien difettuż ferm. Fi Frar 2014, il-Wikipedija kellha 18-il biljun żjara fil-paġni tagħha minn kważi 500 miljun viżitatur uniku kull xahar. Il-kritiċi jargumentaw li l-Wikipedija turi preġudizzju sistemiku. Hemm diversi enċiklopediji iżgħar, ġeneralment aktar speċjalizzati, fuq diversi temi, xi drabi ddedikati għal reġjun ġeografiku speċifiku jew perjodu ta' żmien. Eżempju wieħed ta' dan huwa l-iStanford Encyclopedia of Philosophy. L-ikbar enċiklopediji Mill-bidu tas-snin 2020, l-akbar enċiklopediji kienu dawk Ċiniżi bl-isem Baidu Baike (16-il miljun artikolu) u Hudong Baike (13-il miljun artikolu), segwit mill-Wikipediji bl-Ingliż (6 miljun artikolu), il-Ġermaniż (2+ miljun artikolu) u l-Franċiż (2+ miljun artikolu). Aktar minn tużżana Wikipediji oħra għandhom 1 miljun artikolu jew aktar, ta' kwalità u tul varjabbli. Il-kejl tad-daqs ta' enċiklopedija bl-artikoli tagħha huwa metodu ambigwu peress li l-enċiklopediji Ċiniżi onlajn imsemmija hawn fuq jippermettu aktar minn artikolu wieħed dwar l-istess suġġett, filwaqt li l-Wikipediji jaċċettaw artikolu komuni wieħed biss għal kull suġġett iżda jippermettu ħolqien awtomatizzat ta' artikoli kważi vojta. Referenzi   Enċiklopediji

1435

https://mt.wikipedia.org/wiki/Storja

Storja

Storja huwa terminu li jirreferi kemm għall-informazzjoni relatata ma' azzjonijiet fil-passat, kif ukoll għall-użu ta' relatar ta' ħrejjef u ideat bil-kelma. Meta din il-kelma tintuża bħala isem ta' kamp tal-edukazzjoni, il-kelma storja tirreferi għall-istudju u l-interpretazzjoni tat-tifkiriet tas-soċjetajiet umani. Il-kelma storja ġejja mill-kelma Griega historia, li tfisser "relatar ta' dak li ntqal"; din il-kelma taqsam l-etimoloġija tal-kelma storja, peress li l-Malti assimilaha mil-Latin. Skond l-Encyclopædia Britannica tal-1911, l-"istorja, f'sens wiesa, hi dak kollu li ġara, mhux biss bħala fenomenu ta' ħajja umana, iżda bħala storja tad-dinja naturali waħidha. Din tinkludi dak kollox li jinbidel; u kif turi x-xjenza moderna, m'hemm xejn li hu fiss, u allura l-univers kollu, u dak kollox li jifforma parti minnu, għandu l-istorja tiegħu." L-istorjografi għandhom ħafna sorsi differenti ta' informazzjoni, dawn jinkludu dawk miktuba u dawk li m'humiex, intervisti u arkeoloġija. Tipi differenti ta' ideat jirreferu għal perijodi differenti, u għalhekk l-istudju tal-istorja jinbidel maż-żmien. Avvenimenti li seħħew qabel ma l-bniedem kellu metodi ta' kif jikteb u jarkivja, jissejħu avvenimenti preistoriċi. L-għarfien ta' l-istorja jikkomprendi kemm l-għarfien ta' ġrajjiet passati kif ukoll metodi ta' kif jaħseb l-istorjografu. Il-kritika ta' l-istorja bħala xjenza kienet wisq ikkonċentrata fuq eventi politiċi jew fuq individwi partikolari. Tibdiliet profondi li jaffetwaw l-ideat, it-teknoloġija, il-ħajja tal-familja u l-kultura, rċevew ftit attenzjoni. Żviluppi riċenti fl-Istorjografija qiegħdin jibbilanċjaw din il-problema. Huwa importanti li jiġi nnutat li l-Istorja ma tintużax biex timmappa ħajjet l-ispeċi umana fit-totalità ta' l-istorja tagħha, iżda biss lejn eventi li seħħew wara r-Rivoluzzjoni Agrikolturali u l-iżvilupp ta' l-ewwel ċiviltajiet, bejn wieħed u ieħor, f'dawn l-aħħar 10,000 sena. Avvenimenti li seħħew qabel din id-data jiġu klassifikati bħala preistorja, li tifforma 99% taż-żmien tagħna fuq din l-art, anki jekk ma seħħ l-ebda tibdil fl-istruttura ġenetika tar-razza tagħna.

1439

https://mt.wikipedia.org/wiki/Antonio%20Sciortino

Antonio Sciortino

Antonio Sciortino (twieled fil-25 ta' Jannar 1879 – miet fl-10 ta' Awwissu 1947) huwa skultur Malti li xogħlu jirrefletti ħafna movimenti artistiċi fosthom ir-realiżmu, l-influwenza ta' Auguste Rodin u l-Futuriżmu. Studja u ħadem Ruma, l-aktar fl-akkademja Brittanika. L-iskultur żviluppa stil originali li attira l-ammirazzjoni ta' ħafna u li wassallu bosta ordnijiet ta' xogħol mir-Russja, mill-Brażil u mill-Istati Uniti. Sciortino kien direttur tal-Akkademja Brittanika tal-Arti f'Ruma (1911-1936), u mill-1937 sa mewtu kien kuratur fil-Mużew tal-Arti ta' Malta. Bijografija, xogħlijiet u stil Sa minn meta kien għadu tifel tal-iskola, Sciortino wera ġibda lejn l-iskultura. Il-ħabib tiegħu Pawlu Grech jiftakru jnaqqax bil-mus fuq xi biċċa ġebla figuri ta' nies u ta' annimali. It-talent tiegħu ġie mħeġġeġ kmieni minn zitu, Vittorina Sciortino, u minn Lazzaro Pisani, li kien pittur ta' fama stabbilita f'Malta. Kien propju bl-inkuraġġiment ta' Pisani li wassal biex Sciortino ddeċieda li jidħol fl-iskola tal-arti fil-Belt Valletta fejn, għal sentejn, ħa t-taħriġ meħtieġ. Il-familja Strickland għenet lil Sciortino jikseb borża ta' studju mingħand il-Gvern għal kors f'Ruma, fejn ta' tnejn u għoxrin sena mar jissokta l-istudji tiegħu. F'Ruma huwa studja fl-Istituto Reale di Belle Arti u għal sentejn tħarreġ fl-inġinerija u fl-arkitettura monumentali. Wara li kiseb diploma bl-ogħla unuri, fetaħ studju tal-arti f'via Margutta 33, fil-qalb tat-tradizzjoni artistika Rumana. Kien proprju hawn li ironikament Sciortino ddeċieda li jinqata' mit-tradizzjoni imitattiva u jaqbad stil artistiku personali. Il filosfo (1902) huwa xogħol ta' studju fl-iskultura li bih stabbilixxa ruħu bħala artista oriġinali kif ukoll ġibed l-attenzjoni tal-kritiċi tal-arti. Din l-iskultura flimkien ma' studju ieħor magħruf bħala Testa di Vecchio ġew esibiti f'wirja msejħa Promotrice di Roma. Fl-iskultura Studio di Donna (1904), Sciortino tbiegħed mid-drawwa prevalenti tar-rappreżentazzjoni femminili kif kienet trattata mill-iskulturi Franċiżi u ppropona adattament ispirat mill-istil Grieg. Fl-istess sena Sciortino ħadem Les Gavroches, xogħol ta' skultura li saħħaħ il-fama tiegħu. Dan il-kumpless tal-bronż juri tlett itfal, f'xogħol li ġie mnebbah minn novella famuża ta' Victor Hugo, Les Miserables, fejn jiddeskrivi l-ħajja ta' tlett itfal foqra jiġġerrew fit-toroq ta' Pariġi fi żmien ir-Rivoluzzjoni Franċiża tal-1848. Din l-iskultura nġiebet Malta fl-1907 u għadha sal-lum meqjusa bħala l-ewwel xogħol artistiku kbir ta' Sciortino. Il-forma inizjali tal-istatwa llum il-ġurnata tinsab ġewwa Buckingham Palace wara li ngħatat bħala rigal f'isem il-poplu Malti mill-gvern lill-Prinċipessa Eliżabetta waqt li din kienet fuq żjara f'Malta fl-1951. Il-fama ta' Sciortino ħarġet mill-belt kapitali Taljana u nfirxet f'ċentri artistiċi oħra fl-Ewropa. Antonio Sciortino rebaħ diversi kompetizzjonijiet internazzjonali li għamlu ismu magħruf fl-Amerka, fir-Russja, fil-Ġappun u fl-Afrika t'Isfel fejn jinsabu wħud mill-aqwa xogħlijiet tiegħu. Is-sehem tiegħu fil-wirjiet internazzjonali qajjem interess f'Ruma u fir-Royal Academy f'Londra, ir-Renju Unit. Dan is-suċċess wassal għan-nomina tiegħu bħala direttur tal-Akkademja Brittanika tal-Arti f'Ruma (1911), kariga li żamm għal ħamsa u għoxrin sena. Fl-1905 Sciortino rebaħ il-kompetizzjoni għall-monument lil Sir Adrian Dingli, li nkixef f'April 1907 fil-preżenza tar-Re Dwardu VII u r-Reġina Alexandra fil-Ġnien tal-Mall. Ftit taż-żmien wara ngħatatlu kummissjoni għal skultura li tirrappreżenta il lavoratore (il-ħaddiem) għall-Casa del Popolo f'Ruma. Fl-1909 Sciortino ħadem l-irredentismo li ġiet esibita ġewwa Venezja. Sal-1910 ħadem żewġ xogħlijiet oħra, Germinando un Idea u Remorse. It-tnejn jirriflettu l-influwenza ta' Auguste Rodin. Waqt żjara f'Pariġi, Sciortino ħadem bust ta' Leo Tecktonius, kompożitur u pjanist Amerikan. Dan ix-xogħol impressjona lil Rodin, li talbu jaħdimlu forma u li jiltaqa' miegħu personalment. Din il-laqgħa tat bidu għall-ħbiberija dewwiema ta' bejniethom. Fl-1911, Antonio Sciortino pparteċipa f'kompetizzjoni internazzjonali għall-monument b'tifkira tal-imperatur Russu Alessandru II (1818-1881). Id-disinni u l-mudelli tiegħu rebħu l-ewwel premju iżda l-premju ma ngħatax għal raġuni formali. Madanakollu, il-Ksar Nikola II, affaxxinat bil-proġett, xtara d-disinni minn jeddu. Fl-1913, Sciortino daħal għal kompetizzjoni għall-bini ta' monument lill-poeta Ukren Shevchenko. Id-disinni gew aċċettati u l-iskultur rebaħ l-ewwel post. Dan il-monument, maħdum mill-granit u l-bronż, hu għoli 7.5 metri u jirrappreżenta lill-poeta f'att ta' meditazzjoni bilqiegħda fuq zokk ta' siġra liebes l-ilbies nazzjonali Ukren. Fuq il-pedestall hemm grupp ta' figuri li jirrappreżentaw il-poplu tal-Ukrajna. Fl-1914, Sciortino xtaq jidħol mar-Royal Engineers, iżda fuq parir tal-eks Gvernatur ta' Malta, Lord Grenfell, baqa' għaddej b'ħidmietu ġewwa Ruma biex jagħti bidu għal xogħol fuq mafkar għall-Ewwel Gwerra Dinjija. Għal tliet snin sħaħ Sciortino kien mehdi bil-ħsieb, tħażżiż u l-immudellar ta' dan il-monument vast u imponenti li kellu jkun magħruf bħala t-"Tempju tal-Imperu Brittaniku għall-Eroj mhux Magħruf". Sciortino rrealizza dan ix-xogħol f'mudell tat-tafal fuq skala ta' 1:200. Jingħad li l-idea ta' mafkar f'ġieħ is-"Suldat mhux magħruf", hi ħolqien tal-artist Malti. Bħala tifkira tal-erbgħa u għoxrin Kungress Ewkaristiku Internazzjonali li sar f'Malta fl-1913, Sciortino ġie mqabbad ilesti monument. Dan ix-xogħol imsemmi Kristu Re ġie mikxuf fil-Furjana fit 30 ta' Diċembru 1917 f'ċeremonja reliġjuza li għaliha nġabru madwar 40,000 Malti. L-istatwa ta' Kristu Redentur hija figura tal-bronż għolja 3.5 metri li tiddomina fuq pedestall tal-granit u tesprimi maestà u kobor ta' sultan. Malta hija rappreżentata bħala figura femminili għarkupptejha taħt il-pedestall f'att ta' sottomissjoni waqt talba għall-barka. Il-figura tfakkar ukoll ir-rebħiet imgħoddija fuq "l-għedewwa ta' Kristu". Oriġinarjament, Sciortino ppjana il-monument b'figura ta' Kristu biss għaliex l-għan ewlieni kien rappreżentazzjoni tat- transubstanzjazzjoni, il-kunċett tal-preżenza reali ta' Kristu fl-hekk imsejħa "Ewkaristija Mqaddsa". Għalhekk il-figura ta' Malta ma tħarisx lejn il-wiċċ ta' Kristu iżda tbaxxi rasha f'att ta' reverenza u ġġib quddiem għajnejha x-xbieha tal-ġisem u tad-demm ta' Kristu. Fuq kummisjoni tal-poplu tal-Krimea, Sciortino kellu jlesti mafkar, għall-kittieb Russu Anton Pavlovich Chekhov biex jitwaqqaf f'Rostov tul ix-xmara Don. Il-forma tal-ġibs tlestiet fl-1923 iżda il-monument tal-bronz ma twettaqx minħabba t-taqbid fir-Russja wara l-mewt ta' Lenin fl-1924. Illum il-forma inizjali tal-ġibs tinsab fil-bitħa tal-Mużew Nazzjonali tal-Arti fil-Belt Valletta. Bejn l-1924 u l-1927 Sciortino temm Rhythmii Vitae, xogħol meqjus bħala wieħed mill-aqwa tiegħu fil-bronż u li ġie esibit fir-Royal Academy ta' Londra. Ħadem bust ta' Carmen Sylva fuq stedina tal-familja rjali tar-Rumanija u ħoloq monument imponenti b'tifkira tal-proklamazzjoni tal-Brażil bħala repubblika. F'dan iz-zmien ħadem ukoll il-bust tal-Markiża Godi de Godio. Fit-8 ta' Mejju 1927 ġie mikxuf monument kbir ieħor ta' Sciortino f'Malta, il-Monument tal-Assedju l-Kbir, li jinsab quddiem il-Qorti tal-Ġustizzja (qabel ma twaqqgħet fit-Tieni Gwerra Dinjija kien hemm il-bini tal-Berġa tal-Alvernja). Dan il-monument ifakkar il-qlubija u l-eroiżmu tal-Maltin fl-Assedju tal-1565. Il-monument huwa kompost minn tliet figuri li jirrappreżentaw il-kuraġġ, il-fidi u iċ-ċiviltà. Fl-1929 forma inizjali ta' Sciortino għal monument ekwestri tal-Ġeneral Simon Bolivar ħadet it-tieni post. Bejn l-1931 u l-1936, bħala preparazzjoni għal wirja mill-Kummisjoni Amerikana għall-Arti, Sciortino lesta numru ta' xogħlijiet ta' forom artistiċi u suġġetti differenti; b'kollox wieħed u għoxrin biċċa skultura tal-ġibs, tal-bronż u tal-irħam. Fost dawn insibu Lindbergh on Eagle, Courage of Future Generation, Arab Horses, In the Jungle, Detachment of the Soul from Humanity, Speed, Madonna protecting Navigators, Dangerous Sport, Consolation, Late, First Kiss, Laughing, Surprised, Smiling u oħrajn. Dawn huma kollha xogħlijiet li jesprimu vitalità u entużjażmu. Minħabba il-mewt ta' Frank Pedry, il-President tal-kummissjoni, ir-reċessjoni ekonomika li kienet għaddejja minnha l-Amerka u l-ġrajjiet politiċi internazzjonali, il-wirja ma setgħetx issir. Fil-1936 l-Akkademja Brittanika tal-Arti ġewwa Ruma kellha tagħlaq minħabba kunflitti politiċi mal-Italja dwar il-gwerra tal-Abbissinja (illum l-Etjopja). Dan wassal biex Sciortino jirriżenja mill-kariga li kellu fi ħdan l-Akkademja u b'hekk irritorna Malta fejn, fit-3 ta' Mejju 1937, inħatar kuratur fil-Mużew tal-Arti. L-aħħar xogħol ta' Sciortino kien il-monument ta' Lord Gerald Strickland imwaqqaf fl-1945 fil-ġnien tal-Barrakka ta' Fuq, il-Belt Valletta. Rwol Rwol Malta Barra min Malta: Jingħad li l-idea ta' mafkar f'ġieħ 'Is-Suldat Mhux Magħruf' ġiet l-ewwel darba minn Antonio Sciortino. Diskussjoni L-istil ta' Sciortino jgħaqqad elementi tar-realiżmu u tal-futuriżmu. Huwa ta' nteress x'wassal u x'kiteb l-iskultur fuq din is-sintesi. Sciortino ħassu miġbud ħafna lejn l-iżvilupp tekniku u l-inġinerija. Ftit hu magħruf dwar kif l-artist kien jinterpreta l-iżvilupp tat-teknoloġija bħala Arti - dan hu suġġett li l-arti tittratta ħafna aktar tard. Aspett ieħor huwa r-rwol tar-reliġjożità u l-ispirtu li fiħ ħadem l-istatwa ta' Kristu Re. Barra mir-rwol artistiku ta' Sciortino, bħala Malti kożmopolitan ta' ċittadinanza Brittannika li fil-bidu tas-seklu għoxrin għex għal kważi tletin sena fil-belt kapitali tal-Italja, huwa ta' interess kbir għall-istorja soċjali Maltija x'ħaseb fuq l-identità, il-personalità u l-lingwa Maltija - dan speċjalment minn bniedem f'pożizzjoni ta' perspettiva iktar wiesgħa u konsegwentament b'oġġettività akbar. Huwa żamm kuntatt ma' pajjiżu, għalkemm ir-raġunijiet eżatti m'humiex magħrufa. Ġietlu offruta ċ-ċittadinanza Taljana iżda għażel li jżomm dik Ingliża. Kif kien jaħsibha Sciortino fuq il-faxxiżmu Taljan -- hu li għex it-twelid ta' dan il-moviment, u kif kien jassoċjah u jaħsibha fuq il-moviment nazzjonali malti. Ta' nteress hija il-lealtà lejn l-Ingilterra; dan meta tqabblu ma' ħafna studenti tal-arti Maltin, li fl-aħħar snin li Sciortino kien Ruma kienu qed imorru jistudjaw hemm fuq boroż ta' studju mogħtija mill-gvern Taljan - ħafna minnhom fil-fatt ħassew ġibda kbira lejn il-faxxiżmu u lejn l'Italja. Hu ta' nteress jekk Sciortino kellux kuntatt ma dawn l-istudenti li kienu jiltaqgħu fl-għaqda tar-Regia Deputazione per la Storia di Malta (cf. Herbert Ganado - Rajt Malta Tinbidel, Ktieb III, Kap XXXI). Apparentement teżisti intervista ma' Sciortino. Hemm xi dokumenti miktubin minn Sciortino nnifsu, ittri jew FIXME (speeches lectures talks) tħaddit? Kronologija, Lista tax-xogħlijiet, Mużewijiet XXXX Twaqqif tas-sussidju mill-Gvern ta' Malta XXXX Jingħata kummissjonijiet barra minn Ruma XXXX Sciortino jiltaqa' ma' Auguste Rodin 1929 Sciortino jieħu sehem f'kompetizzjoni internazzjonali f'Pariġi 1931 Talba ta' tħejjija ta' għoxrin skultura tal-arti mill-Kummissjoni Ammerikana tal-Arti 1936 L-Akkademja Brittanika tal-Arti ġewwa Ruma tagħlaq 1947 Jirregala x-xogħlijiet tiegħu lill-poplu Malti Referenzi u noti Biblijografija Busuttil, Claude. (1997). Antonio Sciortino, 1879 - 1947, Europrint, 1997. Buhagiar, Helene, Antonio Sciortino, Catalogue of an exhibition of Sciortino's works presented to the people of Malta, Valletta 1947. Cardona, J. The Maltese Sculptor with a world reputation, f'The Sunday Times of Malta, Awissu 17, 1958. Cox-McCormack, Nancy, Papers 1911-1965, Vol. 2, Memoirs – 1922-1924, location: I-C-5, Microfilm Accession Number: 1235, State of Tennessee Department of State Tennessee State Library and Archives, Nashville, Tennessee 37243-0312. Indiċi tal-kontenut. Cremona, G., Artisti Maltesi a Roma, f' Malta, 25 ta' Settembru, 1936. Fogu, Claudio, "Fascism and Historic Representation: The 1932 Garibaldian Celebrations", Journal of Contemporary History, Vol. 31, No. 2, Special Issue: The Aesthetics of Fascism (Apr., 1996), pp. 317-345, Sage Publications, Ltd., London. Parkes, Kineton, "Sculpture of today", Vol. II. - Continent of Europe, 1921, Chapman and Hall, London. PP 191-192. Indiċi elettroniku n241-n243. Il-ktieb sħiħ bħala fajl PDF. Emporium, rivista mensile illustrata d'arte, letteratura, scienze é varieta, Gennaio 1914, direzzione-amministrazione Istituto Italiano d'arti grafiche, Bergamo. Ħoloq esterni http://www.haz-zebbug.com/antonio_sciortino.php Tlett Ritratti (kwalità dgħajfa ħafna) ta' xogħol ta' Sciortino. http://www.doi.gov.mt/EN/photo_gallery/artssciortino.asp Akkademja Brittanika tal-Arti (British School at Rome) http://www.bsr.ac.uk/ Sciortino,Antonio Sciortino,Antonio Sciortino,Antonio

1442

https://mt.wikipedia.org/wiki/Lingwa%20Aw%C5%BCiljari%20Internazzjonali

Lingwa Awżiljari Internazzjonali

Lingwa Awżiljari Internazzjonali magħrufa ukoll bħala Lingwa Awżiljari (fil-qosor IAL), hija lingwa maħluqa għall-komunikazzjoni bejn nies ta' nazzjonijiet differenti li m'għandhomx l-istess lingwa, biex tiġi mitkelma bħala t-tieni lingwa ta' għajnuna komunikattiva internazzjonali. Għalkemm idea antika ħafna, l-IAL tqieset għall l-ewwel darba fuq bażi teoretika serja mil-Lingwisti Edward Sapir u Otto Jespersen fil-bidu tas seklu li għadda. B'mod speċjali, il-ħsibijiet ta' Sapir għadhom siewja sa llum. L-argumenti tal-filosofija konstruttivista ikomplu jsaħħu dawn il-ħsibijiet. Dan l-artiklu jagħmel emfasi fuq ir-rwol tal-krejattività konxja fil-lingwa. Fl-istess waqt irid jingħadd li, minħabba il-kumplessità tal-Lingwa, il-lingwisti saru joqgħodu ħafna aktar attenti li ma jagħmlux dikjarazzjonijiet daqshekk ġenerali. Fil-fatt ħafna kliem użat hawn huwa problematiku, per eżempju, għadd mhemmx definizjoni ċara fuq x'inhi "sempliċità" u "loġika" fil-lingwa (ara Evalwazzjoni). L-ewwel parti ta' dan L-artiklu jittratta l-bażi teoretika. It-tieni parti (għad irid jitlesta), jagħti lista ta' lingwi artifiċjali li sostnu statut ta' IAL. Bażi teoretika Relattivita' lingwistika - il-lingwa u il-ħsieb Skond Sapir, il-lingwa hija il-kapaċità mentali li tordna u tistruttura, l-ammont kbir ta' esperjenzi li ngħaddu minhom kif ukoll il-kapaċità li ssawwar il-kunċetti u tagħtihom forma konkreta f'tifsir. Fil-qosor: il-lingwa hija l-kapaċità mentali li tagħmel possibbli il-ħsieb. Din l-idea għandha il-bidu tagħha fil-filosofija ta' Wilhelm von Humboldt: Il-Lingwa hija l-organu li jsawwar il-ħsieb (f'Salus 1969:190). Fil-fatt, l-idea għandha similaritajiet kbar mal-prinċipji tar-relattività lingwistika, li jsostnu relazzjoni intima bejn il-kategoriji lingwistiċi u l-ħsieb fuq il-livell ta' kull lingwa (Drechsel 1988:233). Individwi jaħsbu fl-istrutturi, jiġifieri, fil-grammatika tal-lingwa tagħhom. Din ir-relazzjoni bejn il-lingwa u l-ħsieb dwar il-fatt li il-kategoriji imposti mil-lingwa jikkanlizzaw u jistrutturaw il-ħsieb hi magħrufa bħala l-Ipoteżi ta' Sapir-Whorf. Dgħjufijiet fil-lingwi naturali Meta Sapir studja bir-reqqa l-grammatika ta' diversi lingwi, wasal għall konklużżjoni li kull grammatika għandha ċerti nuqqasijiet fl-istruttura. Konsekwentament in-nuqqasijiet f'kull-lingwa jistgħu jikkawżaw dgħjufijiet fil-ħsieb. Minkejja dan, huwa xorta jsostni li kull lingwa fiha innifisha hija suffiċjenti (cf. Il-forma-magħquda ta' kull lingwa naturali) u ż-żewġ argumenti m'humiex f'kuntradizzjoni. Ċertu nuqqas ta' loġika narawħ f'dan l'eżempju: bl-Ingliż, li tgħid it rains huwa grammatikament korrett, madanakollu il-grammatika Ingliża titlob li ikun hemm suġġett overt f'kull sentenza. Dana jikkawża ċerti kontradizzjonijiet: Fil-fatt is-suġġett it m'għandu l-ebda tifsira in konnessjoni mal-verb, peress li it mhiex qed taqdi l-iskop regolari li tindika oġġett, fenomnu jew persuna. Is-suġġett it f'din is-sentenza jikkostitwixxi irregolarità, għaliex kull sentenza bl-Ingliż tista tinbidel f'mistoqsija billi tpoġġi interrogattiv who jew what flok is-suġġett. Madanakollu brains u snows, dana mhux possibbli -- rains mingħajr ebda suġġett, ma taqdix il-ħtiġijiet kollha grammatikali ta' l-Ingliż għaliex, kif għedna, kull sentenza fl-Ingliż teħtieġ suġġett. Għalekk, l-it li tissostitwixxi is-suġġett (EN = dummy subject) hija restrizzjoni ta' regola grammatika. Konsekwenzi għal-lingwa u il-ħsieb B'mod indirett sitwazzjonijiet bħall dawn jistgħu jimponu fuq il-ħsieb ta' l-individwu. Nuqqas ta' loġika jista' jwassal għall-ħsieb inqas ċar. L-ewwel pass biex wieħed jevita li dgħjufija fil-grammatika tiġi trasferita għall-ħsieb hi li wieħed jakkwista sens ta' inkongruwenzi fil-lingwa li-wieħed juża. Li persuna, li tuża lingwa bħala l-istrument tal-ħsieb, teżamina l-istess lingwa hu paradoss fih innfisu: kif jista strument jeżamina lilu innifsu? Sapir jissuġġerixxi li wieħed jeżamina l-istrutturi ta' lingwi naturali oħra b'loġika u grammatika diversa biex isir aktar konxju ta' l-istrutturi tal-lingwa tiegħu. Jissuġġerixxi wkoll li wieħed iqabbel il-linġwa tiegħu ma' lingwi oħrajn (anki artifiċjali) u sistemi li josservaw loġika assoluta. Dawn is-sistemi għandhom ikunu loġiċi fil-kunċetti, is-simboli u l-kombinazzjoni tas-simboli li jużaw. Minbarra li jkun mezz konvenjenti biex wieħed jagħraf difetti strumentali fil-lingwa fuq bażi ta' dan l-istudju, wieħed ikun ukoll f'pożizzjoni li jsawwar lingwa internazzjonali awżiljari li taqdi numru ta' skopijiet. Sapir hu kontra l-idea li waħda mil-lingwi naturali popolari, bħal ma hu l-Ingliż jew il-Franċiz tieħu post ta' l-IAL peress li dawn ma jissodisfawx il-ħtiġijiet li jenħtieġ taqdi l-IAL. Kwalitajiet ta' Lingwa Awżiljari Edward Sapir jissokta isemmi ħames kwalitajiet ta' IAL: semplicità regolarità loġika rikkezza krejattività Min ikun qiegħed jitgħallem il-lingwa jeħtieġ li jkun kapaċi juża l-istruttura ta' l-espressjoni li diġa akkwista bħala paradigmi u jibni espressjonijiet ġodda. Jekk, ngħidu aħna, wieħed ġa tgħallem minn espressjoni partikolari li il-passat sempliċi ta' verb fl-Ingliż jinħadem billi jżid is-suffiss / -ed / hu għandu jkun kapaċi jaħdem il-passat sempliċi tal-verbi l-oħra billi jżid / -ed /. L-idea ta' krejattività testendi għal setturi oħra u timplika illi meta wieħed jitkellem, irid ikun kapaċi, a bażi ta' strutturi l-aktar sempliċi, regolari u loġiċi, li ġa akkwista, joħloq kliem jew għaqda ta' kliem ġdid skond il-ħtieġa. Skopijiet ta' Lingwa Awżiljari Minbarra l-vantaġġi prattiċi li-toħloq IAL - biżżejjed wieħed isemmi tnejn: vantaġġi ekonomiċi u l-vantaġġ ta' l-ebda telf ta' Informazzjoni fit-traduzzjoni - Sapir isemmi wkoll xi vantaġġi psikoloġiċi. Li tuża lingwa li tinħass li hi magħmula mil-bnedmin, tnissel sens ta' kontroll fuq il-lingwa, flok il-jasar ta' l-istrutturi u l-irqaqat. Hu jkompli jgħid li-wieħed ikollu inqas inibizzjonijiet meta juża lingwa internazzjonli "artifiċjali", peress li b'hekk jista jserraħ moħħu li m'hux ser joffendi 'l xi ħadd billi jmur kontra l-etiquette ta' l-ilsien ta' xi wieħed mis-semmiegħa. Din l-osservazzjoni tista' tinstema' daqxejn skabruża, fl-istess ħin meta wieħed jinnota kemm jimbarazzaw rwieħom migranti ta' ċertà età meta ma jirnexxilhomx jaddataw għal kulturi ġodda bl-iżvantaġġi soċjali li jinqalgħu, l-argument isir tassew relevanti. Lingwa perfettament loġika, mibnija fuq bażi ta' reflessjoni konxja, u mifruxa sewwa ma l-erbagħt irjieħ tkun aktar strument fin u adekwat minn kull-lingwa naturali bi strutturi inkongruenti. Lingwa bi struttura aktar loġika twassal għal ħsieb aktar loġiku. Il-prodott (il-ħsieb), jikber skond kemm tippermetti il-lingwa (sapir 1921:15). Il-ħolqien ta' IAL jenħtieġ li jkun bażat fuq grammatika ta' lingwi naturali, billi jislet il-partijiet li jagħmlu sens u jwarrab dawk difettużi. F'dan is-sens, Lingwa awżiljari mibnija bil-għaqal hija rikostruzzjoni ta' strutturi ġa eżistenti f'Lingwi naturali. Rikostruzzjon bħal din tippresupponi li wieħed ikun imħarreġ tajjeb fil-grammatika tal-Lingwi naturali. U għalhekk nikkonkludu illi li wieħed ikun imħarreġ fl-istrutturi grammatikali tgħin lill-moħħ jirfinħom. U peress li d-dinja li ngħixu fiha hi soġġetta għall-grammatika, wieħed jista' jkompli jargumenta u jgħid li it-tagħlim tal-prinċipji grammatikali li jħaddnu u jsawwru ir-realtajiet soġġettivi kollha, iġiegħlu l-moħħ ikompli jtejjibhom dejjem aktar. Din hi opinjoni tipikament konstruttivista:Il-kostruttiviżmu radikali jsostni, ... li l-operazzjonijiet li bihom aħna naslu biex insawwru d-dinja li nesperjenzaw, fil-parti kbira jintlaħqu - u aktar minn hekk, li aħna ngħarfu l-mekkaniżmu tagħhom forsi wkoll iwassal biex intejbuhom (Glasersfeld, p17). Il-forma-magħquda ta' kull lingwa naturali Il-motivazzjoni ta' Sapir nibtet minn xewqa ġenwina li jkun hemm ftehmin bejn il-popli. Mill-istudju profond li għamel Sapir dwar id-diversi Lingwi Indigeni Amerikani sar jaf tajjeb ir-rikkezza tal-lingwi ż-żgħar. Minn dan l-istudju, sar ferm konvint, li wieħed ma jistagħx jgħid li lingwa hija superjuri għal oħra. Sapir jargumenta, li jekk lingwa tipprovdi mezzi li bihom tkun kapaċi tesprimi kwalunkwe kunċett, allura, "[...] li wieħed jgħid, li lingwa hi aktar grammatikali jew li għandha forma-magħquda aktar minn oħrajn hu assoluttamant bla sens." (Sapir 1949:9). Fil-ġabra ta' l-artikli tiegħu ippublikata fl-1949, Sapir jargumenta, illi b'lingwa mitkellma min-nies ta' kultura primittiva wieħed għandu mezz jesprimi teżi astratta filosofika, ġaladarba l-istrutturi ta' dawk il-Lingwi kapaċi jesprimu ideat ta' struttura komplessa - anki jekk il-vokabularju tal-lingwa ikun insuffiċjenti. Li ħsibijiet ta' dan it-tip għadhom qatt ma ġew espressi f'dawn il-kulturi hu sempliċiment għaliex għadhom mhumhiex avvanzati biżżejjed biex jinterressaw rwieħhom fuq livell astratt u filosofiku.(Sapir 1949:FINDPAGE). Fi-kliem ieħor "il-forma-magħquda" ta' kull lingwa tfisser "aktar min ħaġa oħra li it-tħaddim tagħha hu bla limitu"(Harris 1951:296). Kull lingwa għandha il-prinċipji grammatikali tagħha li jiddettaw x'informazzjoni trid tingħata f'sentenza u x'inhu permess li wieħed iħalli barra. Fil-Ġermaniż u l-Ingliż, ngħidu aħna, in-numru hu obligatorju, fil-waqt li l-Kwaikutl ma jeħtieġx informazzjoni bħal din - madankollhu il-Kwaikutl hu formalment mgħadud peress li joffri lil minn jitkellmu xi possibilità biex jesprimi in-numru tan-nom. Franz Boas jargumenta fuq linji simili: Naturalment l-eskimiż jista' jesprimi jekk raġel hux marid issa' [...] imma l-forma grammatikali tas-sentenza tiegħu ma teħtieġx li jagħti relazzjoni ta' temp (Boas 1969:38). Evalwazzjoni Dawn l-ideat, illum, daqs qabel, għadhom avantgardisti u fl-istess ħin diskutibbli ħafna. Huwa fatt aċċettat illi komunitajiet li ma jitkellmux waħda mil-lingwi ekonomikament importanti qegħdin fi żvantaġġ. Huwa fatt ukoll li l-biċċa l-kbira tal-Ewropej għad mgħandhomx meżż kif jikkomunikaw direttament mal-biċċa l-kbira tal-Asjatiċi u l-Għarab. Dan ifisser telf kbir ta' tagħrif dwar veduta differenti tad-dinja. Sal-ġurnata ta' llum qħad m'hemmx implementazzjoni ta' IAL fil-veru sens tal-kelma - m'hux faċli li wieħed jimplementa il-ħtigijiet li semmejna aktar 'il fuq. Il-ħtigijiet infishom huma diskutibbli għall-aħħar. Mis-sittinijiet 'l hawn il-lingwisti bdew joqgħodu lura milli jagħmlu dikjarażżjonijiet fuq is-"semplicità" u il-"loġika" fil-lingwa. L-istess japplika għal dikjarazzjonijiet bħal, ngħidu aħna, il-mod kif il-lingwa tħares lejn id-dinja huwwa soġġett għall-grammatika. Wieħed sempliċiment jaċċetta l-possibbiltà, iżda m'hemm l-ebda ċertezza assoluta fuq dan. Wieħed ma jridx jinsa punt ieħor; sistema mibnija b'mod ideali llum mhux bilfors ser tibqa valida maż-żmien (time stability of language systems) - jekk nikkunsidraw dak kollhu li nafu fuq it-Tibdil fil-Lingwa, maż-żmien anke sistema ideali "taddatta" u "tiddeforma" bħal kull lingwa oħra. Madanakollu insibu nies li kibru fl-lingwa kostruwita, bħal ngħidu aħna l-Esperanto jew f'lingwi rikostruwiti, bħal ma hu l-Ebrew Modern. Punt diskuttibli ieħor forsi hu wkoll il-fatt li visti (views) u tradizzjonijiet huma mħaddna fil-lingwa stess u jiġu mgħoddija minnħa. Konsekwentamet jekk nadottaw IAL "ekklettika" dawna jintilfu. Madankollu ir-riċerka fl-istorja turina li ħafna "tradizzjonijiet" ġew kostrutti konxjament b'għanijiet politiċi u ekonomiċi. Wieħed jista jargumenta li triq realistika għal IAL tista' tintleħaq bir-riċerka tal-Lingwistika Ġenerattiva u it-Teorija tal-Prinċipji ul-Patrametri. Provi Prattiċi L-ewwel prova prattika ta' IAL li kienet mifruxa sew ġiet żviluppata min-negozjanti Anżejatiċi Noti Referenzi Darnell, Regna. 1990. Edward Sapir: Linguist, antropologist, humanist. Berkeley/Los Angeles. ISBN 0-520-06678-2. Drechsel, Emanuel J. 1988. Wilhelm von Humboldt and Edward Sapir: analogies and homologies in their linguistic thoughts. In Honor of Mary Haas: From the Haas Festival Conference on Native American Linguistics, William Shipley, Mary Rosamond Haas, Mary Haas, Walter de Gruyter, 1988. ISBN 3-11-011165-9, ISBN 0-89925-281-8. Erickson, Jon, Marion Gymnich and Ansgar Nünning. 1997. Wilhelm von Humboldt, Edward Sapir and the Constructivist framework. Historiographia Linguistica. 24. 285-306. Glasersfeld, Ernst von. 1984. An Introduction to radical constructivism. The invented reality: How do we know what we believe we know? Contributions to Constructivism, ed. By Paul Watzlawick, 17-40. New York. ISBN 0-393-01731-1. Harris, Zellig S. 1951b. Review of Sapir 1949. Nünning, Ansgar. Selbsttätigkeit und Verstehen. Grundzüge des Denkens Wilhelm von Humboldts und ihre Gemeinsamkeiten mit dem Radikalen Konstruktivismus. Delfin X (September 1988): 38-49. Sapir Edward, 1921. Language: An introduction to the study of Speech. New York. ISBN 0-15-648233-9. Sapir Edward, 1949. Selected Writings in Language Culture and Personality, ed. By David G. Mandelbaum and epilogue by Dell H. Hymes. Berkely/Los Angeles, 1985. ISBN 0-520-05594-2. Ħoloq esterni The Function of an International Auxiliary Language - Artiklu miktub mill-lingwista Edward Sapir, li jiddiskuti il prinċipji, in-neċċesita u il-prospetti ta' Lingwa Internazzjonali. Sapir Edward, 1921. Language: An introduction to the study of Speech. New York - Aqra il-ktieb online Lingwistika Antropoloġija Lingwi Lingwi Internazzjonali Awżiljari nl:Kunsttaal#Internationale hulptalen

1464

https://mt.wikipedia.org/wiki/Grammatika%20Maltija

Grammatika Maltija

Din għandha tkun paġna ta' referenza għall-grammatika Maltija. Biex titħaddet fuq il-grammatika Maltija mur fuq il-paġna tad-diskussjoni. L-Ortografija L-Alfabett L-alfabett Malti fih 30 ittra, li 6 huma vokali u 24 konsonanti. Dawn huma: L-istorja tal-alfabett hi kkaratterizzata mhux biss minn varjetà ta' simboli għal kull ittra, imma wkoll minn varjazzjoni fl-ordni tal-ittri. Waħda mill-bidliet fis-sekwenza hija tal-ittra Għ li, minflok bejn il-G u l-H, tiġi bejn in-N u l-O. ara Lingwa Maltija. Il-vokali A/a, E/e, I/i, O/o, U/u, IE/ie Il-vokali tal-leħen Il-vokali tal-leħen tidħol f’kelma biex inkunu nistgħu nlissnuha tajjeb. Din tidħol quddiem : konsonanti likwida (l, m, n, r, għ), eżempji: ilbiesi, nilagħbu, nisirqu. quddiem konsonanti mtennija ridt iddur, riedet iddawwar, irrid immur plurali ta’ sillaba waħda meta nużawhom ma’ Kliem il-Għadd (in-numri) minn 2 sa 10, eżempji : żewġt itfal tlitt ibniet erbat iħbieb ħamest idjar sebat ibliet tmint ifran disat iklieb għaxart iħmir ‘s’ jew ‘x’ meta jinzertaw ħdejn konsonanti oħra u jkollhom l-artiklu, eżempji: l-iskola, l-ixkupi, l-istejjer. Il-vokali fil-bidu Il-vokali fin-nofs Il-konsonanti Il-konsonanti huma 24:b, ċ, d, f, ġ, g, għ, ħ, h, j, k, l, m, n, p, q, r, s, t, v, w, x, ż, z Fil-Malti l-konsonanti huma importanti għax jifformaw l-għerq tal-kelma. Eż. raġel għandha għerq r - ġ - l. Il-konsonanti jistgħu jkunu: Sħaħ jew li ma jistgħux jitbiddlu. Dawn huma: l-konsonanti kollha barra 'j' u 'w' Dgħajfin jew li jistgħu jitbiddlu. Dawn huma 'j' u 'w' Xemxin jew dawk li jassimilaw l-artiklu. Dawn huma 9: ċ, d, n, r, s, t, x, ż, z Qamrin jew dawk li ma jassimilawx l-artiklu. Dawn huma 15: b, f, ġ, g, għ, ħ, h, j, k, l, m, p, q, v, w Rotob jew dawk li jitlissnu bil-ħlewwa. Dawn huma 8: ċ, f, h, k, p, s, t, x Qawwija jew dawk li jitlissnu bil-qawwa. Dawn huma 8: b, d, ġ, g, għ, v, ż Likwidi jew dawk li xi drabi jieħdu l-vokali ewfonika. Dawn huma 5: l, m, n, r, għ. Assimilazzjoni L-Assimilazzjoni issehh meta konsononati jinstemgħu mod differenti milli kif jinkitbu. L-assimilazzjoni tal konsonanti tinqasam fi tnejn : Shiha ; meta l-assimilazzjoni tkun tidher, ezempju : ix-xemx mhux il-xemx ghax 'x' hija konsonanta xemxija Parzjali ; Meta il-bidla tkun tinstema` biss u ma tinkitibx Din tinqasam fi tnejn : Rigressiva ; meta l-ittra ta` wara tinfluwenza lil dik ta` quddiema u ghalhekk tinstema mod iehor ez : dħul tinstema tħul Progressiva ; meta l-ittra ta` quddiem tinfluwenza lil dik ta warajha u tbiddel il-hoss ez : ġkieket .instema ġgieget Il-punteġġatura Morfoloġija Tipoloġija tal-verb Il-modi tal-verb It-tempijiet tal-verb semplici komposti Il-forom 1. Kiser, Rikeb, Feraħ, Ħarab, Xorob. 2. Kisser, Xemmex, Kerrah (NB h mhux ħ) 3. Bieraħ, Qarar, Bierek, Fiehem, Qiegħed 4. M'hemmx iktar 5. Tkisser, ixxemmex 6. Tbierek, tqârar, tqiegħed 7. Nkiser, ntrabat, nxtamm 8. Ltaqa' 9. Sfar, Sbieħ, Twal, Qsar, Qriegħ, Ħdar, Ċkien 10. staħba, stħarreġ, stkerrah (NB h mhux ħ) Kif tiftakarhom? 1. kollha verbi ewlenien 2. it-tieni konsonanti tal verb ewlieni mtennija (mtwala) [tieni - zewġ ittri] 3. l-ewwel vokali tal-verb ewlieni mtawla f’ ie jew a [tielet - bierah] 4. M'hemmx iktar 5. Inzidu ‘t’ fil-bidu tat-tieni forma. Jekk il-verb jibda b’dawn il-konsonanti : ċ, d, ġ, s, x, z, ż bit tikka, it-t tinbidel u ssir bħalhom 6. Inzidu ‘t’ fil-bidu tat-tielet forma. Jekk il-verb jibda bil-konsonanti 'ċ, d, ġ, s, x, z, ż, [sitt - t] it-t tinbidel u ssir bħalhom 7. Inzidu ‘n’ jew ‘nt’ ma’ l-ewlieni. Il-konsonanti ‘n’ u ‘t’ jinfirdu meta l-ewwel konsonanti tkun ‘s’ jew [seven - n] 8. Inzidu ‘t’ wara l-ewwel konsonanti tal-għerq. Tgħallem għazel bejn ftiehem tas-sitt forma u ftehem tat-tmien forma. 9. Titnissel minn aġġettivi biss u jkollha sillaba waħda b’vokali twila. 10. Inzidu ‘st’ ma’ l-ewlieni jew it-tieni forma. Xi wħud huma mnissla minn nomi. Il-konjugazzjoni Il-verbi irregolari Il-verbi irregolari huma dawk li ma jimxux għal kollox mal-konjugazzjoni tal-verbi l-oħra sħabhom. Dawn huma: ġie, kiel, ra, ħa, idda, emmen, mar, iżża, ta, qal, jaf, kellu, waqaf, jisem. (1) ta Imperfett: nagħti, tagħti, jagħti, tagħti, nagħtu, tagħtu, jagħtu. Perfett: tajt, tajt, ta, tat, tajna, tajtu, taw. Imperattiv: agħti, agħtu. Partiċipju Passat: mogħti, mogħtija, mogħtijin. Is-7 forma:Imperfett: ningħata, tingħata, jingħata, tingħata, ningħataw, tingħataw, jingħatawPerfett: ingħatajt, ingħatajt, ingħata, ingħatat, ingħatajna, ingħatajtu, ingħataw. (2) ħaImperfett: nieħu, tieħu, jieħu, tieħu, nieħdu, tieħdu, jieħdu.Perfett: ħadt, ħadt, ħa, ħadet, ħadna, ħadtu, ħadu.Imperattiv: ħu, ħudu. Partiċipju Passat: meħud, meħuda, meħudin (3) ra Imperfett: nara, tara, jara, tara, jaraw, taraw, jaraw. Perfett: rajt, rajt, ra, rat, rajna, rajtu, raw. Imperattiv: ara, araw. Partiċipju Passat: (perifrastiku) milmuħ, milmuħa, milmuħin p.p. ta' lemaħ (4) qalImperfett: ngħid, tgħid, jgħid, tgħid, ngħidu, tgħidu, jgħidu.Perfett: għedt, għedt, qal, qalet, għedna, għedtu, qalu.Imperattiv: għid, għidu. Partiċipju Passat: ????(5) ġieImperfett: niġi, tiġi, jiġi, tiġi, jiġu, tiġu, jiġu.Perfett: ġejt, ġejt, ġie, ġiet. ġejna, ġejtu, ġew.Imperattiv: ejja, ejjew. Partiċipju Passat: Partiċipju Attiv: ġej, ġejja, ġejjin(6) marImperfett: immur, tmur, jmur, tmur, immorru, tmorru, immoru.Perfett: mort, mort, mar, marret, morna, mortu, marru.Imperattiv: mur, morru. Partiċipju Passat:(7) iddaImperfett: niddi, tiddi, jiddi, tiddi, niddu, tiddu, jiddu.Perfett: iddejt, iddejt, idda, iddiet, iddejna, iddejtu, iddew.Imperattiv: iddi, iddu. Partiċipju Passat:(8) iżżaImperfett: niżżi, tiżżi, jiżżi, tiżżi, niżżu, tiżżu, jiżżu.Perfett: iżżejt, iżżejt, iżża, iżżiet, iżżejn, iżżejtu, iżżew.Imperattiv: iżżi, iżżu. Partiċipju Passat: miżżi, miżżija, miżżijin ????(9) emmenImperfett: nemmen, temmen, jemmen, temmen, nemmnu, temmnu, jemmnu.Perfett: emmint, emmint, emmen, emmnet, emminna, emmintu, emmnu.Imperattiv: emmen, emmnu. Partiċipju Passat: emmnut, emmnuta, emmnuti(10) kelluImperfett: ikolli, ikollok, ikollu, ikollha, ikollna, ikollkom, ikollhom.Perfett: kelli, kellek, kellu, kellha, kellna, kellkom, kellhom.Imperattiv: Partiċipju Passat:(11) waqafImperfett: nieqaf, tieqaf, jieqaf, tieqaf, nieqfu, tieqfu, jieqfu.Perfett: waqaft, waqaft, waqaf, waqfet, waqafna, waqaftu, waqfu.Imperattiv: ieqaf, ieqfu.Partiċipju Passat: imwaqqaf, imwaqqfa, imwaqqfin.(12) jisem (13) kielImperfett: niekol, tiekol, jiekol, tiekol, jieklu, tieklu, jieklu.Perfett: kilt, kilt, kiel, kielet. kilna, kiltu, kiltu.Imperattiv: kul, kulu. Partiċipju Passat: mikul, mikula, mikulinIl-pronom Pronomi Pronomi Magħżulin huma dawn - Jiena, inti, hija, huwa, ahna, intom, huma. pronomi Mehmużin L-aġġettiv Noti Biblijografija Borg, Albert u Marie Azzopardi-Alexander (1997) Maltese, Descriptive Grammars Cachia, Lawrenz (1994) Grammatika ġdida tal-Malti: Veritas Press. Cassola, Albert (1979) Maltese in easy stages: grammar for beginners; with exercises and their keys, a glossary and vocabulary Valetta: Progress Press. Cini, Lewis (1964) Gramatiċi Maltin, University of Malta B.A. thesis. Cremona, Ninu u Ġanni Vassalo (1924) Tagħrif fuq il-Kitba Maltija Cremona, Ninu (1929) A Manual of Maltese Orthography and Grammar, Valletta: Empire Press F. Sutcliffe, Edmund (1936) A grammar of the Maltese language with chrestomathy and vocabulary, London: Oxford University Press. Grech, Henry (1960/1967) Grammatika tal-Malti, Malta: De La Salle Brothers Publications Panzavecchia, Fortunato (1845) Grammatica della lingua Maltese. Spiegata secondo i principj delle lingale orientali e della lingua italiana, Malta: Weiss. Vassalli, Mikiel Anton (1791) Mylsen Phoenico-Punicum, sive, Grammatica Melitensis, Selbstverl. Vassalli, Mikiel Anton (1827) Grammatica della lingua Maltese Vella, Francis (1831) Maltese grammar for the use of the English'', Leghorn: stampat minn Glaucus Masi. Grammatika Maltija

1485

https://mt.wikipedia.org/wiki/Memorial%20Day

Memorial Day

Jum it-Tifkira (Memorial Day) huwa festa pubblika fl-iStati Uniti li tiġi ċċelebrata fl-aħħar Tnejn ta' Mejju. Fiż-żmien kienet magħrufa bħala Jum L-Onorefiċenza (Decoration Day). Il-festa tikkommemora l-irġiel u n-nisa membri tal-forzi armati li mietu fis-servizz ta' pajjiżhom. Il-festa bdiet għal ġieħ is-suldati ta' l-Unjoni (Nord) li mietu matul il-Gwerra Ċivili Amerikana. Wara t-Tieni Gwerra Dinjija t-tifsira ta' din il-festa kibret u saret tinkludi ukoll lil dawk in-nies li mietu f'kull gwerra jew azzjoni militari matul is-snin. Illum ħafna Amerikani jużaw Jum it-Tifkira biex jagħtu ġieħ lill-qraba mejtin tagħhom. Is-servizzi reliġjużi il-Ħadd qabel Jum it-Tifkira xi drabi jinkludu qari ta' l-ismijiet tal-membri li jkunu mietu matul dik is-sena. Ħafna nies josservaw il-festa billi jżuru l-oqbra u l-monumenti. Fit-tlieta ta' wara nofsinhar jiġi osservat Mument ta' Tifkir Nazzjonali. Tradizzjoni oħra hi li titniżżel il-bandiera mezz'asta mis-sebħ sa nofsinhar (ħin lokali). Stati Uniti Festi pubbliċi fl-Istati Uniti

1490

https://mt.wikipedia.org/wiki/Gwerra%20%C4%8Aivili%20Amerikana

Gwerra Ċivili Amerikana

Il-Gwerra Ċivili Amerikana kienet gwerra ċivili li seħħet fl-Istati Uniti bejn l-1861 u l-1865. Il-Gwerra Ċivili hija waħda mill-aktar episodji studjati u miktuba fl-istorja tal-Istati Uniti. Jibqa’ s-suġġett ta’ dibattitu kulturali u storjografiku. Ta’ interess partikolari huwa l-ħrafa persistenti tal-Kawża Mitlufa tal-Konfederazzjoni. Il-Gwerra Ċivili Amerikana kienet fost l-ewwel li użaw il-gwerra industrijali. Il-ferroviji, it-telegrafu, il-vapuri tal-fwar, il-vapur tal-gwerra miksi bil-ħadid, u l-armi prodotti bil-massa raw użu wiesa'. B’kollox il-gwerra ħalliet bejn 620,000 u 750,000 suldat mejta, flimkien ma’ numru mhux determinat ta’ vittmi ċivili. Il-Gwerra Ċivili tibqa’ l-iktar kunflitt militari fatali fl-istorja Amerikana. It-teknoloġija u l-brutalità tal-Gwerra Ċivili ipprevedew il-Gwerer Dinjija li ġejjin. Stati Uniti Gwerer

1495

https://mt.wikipedia.org/wiki/%C5%BBebbu%C4%A1

Żebbuġ

Żebbuġ jista' jirreferi għal: Ħaż-Żebbuġ (Malta) Żebbuġ (Għawdex) Żebbuġa

1508

https://mt.wikipedia.org/wiki/Indja

Indja

L-Indja (), uffiċjalment ir-Repubblika tal-Indja hi pajjiż li jinsab fin-Nofsinhar tal-Asja u tkopri l-parti l-kbira tas-subkontinent Indjan. Ħafna rotot storiċi u merkantili jgħaddu minnha. L-Indja għandha kosta ta' aktar minn sebat elef kilometru u għandha fruntieri mal-Pakistan, iċ-Ċina, il-Myanmar, il-Bangladexx, in-Nepal, il-Butan u l-Afganistan. Is-Sri Lanka, il-Maldivi u l-Indoneżja huma gżejjer nazzjonijiet fil-qrib. L-Indja hija t-tieni pajjiż l-aktar popolat fid-dinja, b'popolazzjoni ta' aktar minn biljun ruħ, u ġeografikament is-seba' l-akbar pajjiż. L-Indja hija l-benniena taċ-ċiviltajiet l-aktar antiki u tat ukoll it-twelid lil erba' reliġjonijiet: l-Induiżmu, il-Buddiżmu, il-Ġainiżmu u s-Sikkiżmu. Il-pajjiż kien parti mill-Imperu Brittaniku qabel ma kiseb l-indipendenza fl-1947. Fl-aħħar għoxrin sena, l-Indja kibret sew, fl-ekonomija u fir-rwol militari u internazzjonali tagħha. L-isem Indja ġej mill-kelma "Hindu" bil-Persjan antik, li hi nnifisha ġejja mill-kelma "Sindhu" bis-Sanskritu, l-isem storiku tax-xmara Indus. Il-kostituzzjoni tal-Indja u l-użu ġenerali jirrikonoxxu wkoll l-isem Bharat (Hindi: भारत), li kien l-isem bis-Sanskritu tar-re antik Hindu. Isem ieħor huwa, Hindustan (Hindi: हिन्दूस्थान), jew "l-art tal-Induisti" bil-Persjan, li ntuża miż-żminijiet Mughal, għalkemm dan l-isem mhux użat kullimkien illum. Vande Mataram hija l-għanja nazzjonali Indjan. L-għanja nkitbet minn Bankim Ċandra Ċatterġii f'forma Sanskritizzata tal-lingwa Bengaliża. Flimkien mal-innu nazzjonali għandha tifsira simbolika kbira għall-Indja. Referenzi Pajjiżi tal-Asja Commonwealth tan-Nazzjonijiet

1513

https://mt.wikipedia.org/wiki/Edward%20Sapir

Edward Sapir

Edward Sapir (twieled fis-26 ta' Jannar 1884 – miet fl-4 ta' Frar 1939) kien antropologu u lingwista Amerikan, wieħed mill-mexxejja importanti fil-lingwistika strutturali. Flimkien ma' Benjamin Whorf, hu kien il-moħħ wara li dik li illum tissejjaħ l-ipoteżi ta' Sapir-Whorf. Ħajja u xogħol Sapir twieled f'Lauenburg, il-Prussja, fis-26 ta' Jannar 1884. Fl-1904 iggradwa mill-Università ta' Columbia, fi New York, bi grad fil-lingwi Ġermaniċi, iżda l-interessi lingwistiċi tiegħu kienu jħaddnu skopijiet ħafna usa'. Fis-sentejn li segwew għamel studji diretti fuq il-lingwi Wishram u Takelma tal-Amerikani Nattivi. Waqt li kien f'Columbia iltaqa' mal-antropologu Franz Boas, li probabbilment kienet il-persuna li l-aktar tagħtu spinta biex jistudja il-lingwi Amerikani. Għallem fl-Università ta' Chicago u aktar tard l-Università ta' Yale, fejn laħaq kap tad-dipartiment tal-antropoloġija. Kien wieħed mill-ewwel li esplora r-relazzjonijiet bejn l-istudji lingwistiċi u l-antropoloġija. Fost l-istudenti tiegħu insibu lil-Fang-kuei Li u Benjamin Whorf. Sapir ippropona ħarsa ġdida lejn il-lingwa fl-1921 billi sostna li l-lingwa tinfluwenza l-mod kif jaħsbu in-nies. L-idea ta' Sapir ġiet adottata fl-erbgħinijiet minn Whorf u eventwalment saret tissejjaħ l-ipoteżi ta' Sapir-Whorf. Fl-artiklu The Psychological Reality of the Phoneme (Ir-realtà psikoloġika tal-Fonema) li ppubblika fl-1949 kien l-ewwel li sostna b'mod ċar ħafna li l-fonema, kategorija astratta ġenerali tal-ħoss, hija psikoloġikament reali u tikkategoriżża l-mod kif nagħrfu. Fost il-lingwi Amerikani l-ispeċjalitajet tiegħu kienu il-lingwi Athabaskan. Fost il-lingwi u kulturi oħra li studja Sapir ngħoddu il-Wishram Chinook, Navajo, Nootka, Paiute, Takelma, u Yana. Għalkemm magħruf għal xogħol tiegħu fil-lingwistika Amerikana, kien produttiv ħafna f'materji tal-lingwistika ġenerali, kif naraw fil-ktieb tiegħu Language, li jipprovdi kollox, minn klassifikazzjoni tipoloġika grammatikali ta' lingwi li jkopru miċ-Ċiniż san-Nootka, sa spekulazzjonijiet fuq il-fenomenu tat-tibdil fil-lingwa (drift) u l-arbitrarjetà tal-assoċjazzjonijiet bejn il-lingwa, r-razza u l-kultura. Sapir miet fl-4 ta' Frar 1939 b'problemi tal-qalb. Kotba Wishram Texts (1909) Language: An introduction to the study of speech (1921) (sors) Nootka Texts (1939) Esejs u artikli The Function of an International Auxiliary Language (ħolqa) The problem of noun incorporation in American languages. Am. Anthropol. 13:250-82. (1911) Time Perspective in Aboriginal American Culture: A Study in Method. Canada Department of Mines, Geological Survey, Memoir 90. Anthropological Series, No. 13. (1916) Biblijografija Ħoloq esterni Bijografija tal-Akkademja Nazzjonali tax-Xjenzi Kollezzjoni ta' Edward Sapir fuq bartleby.com Twieldu fl-1884 Mietu fl-1939 Lingwisti Amerikani Antropoloġi Amerikani

1515

https://mt.wikipedia.org/wiki/Wilhelm%20von%20Humboldt

Wilhelm von Humboldt

Friedrich Wilhelm Christian Karl Ferdinand Baruni von Humboldt (twieled fit-22 ta' Ġunju 1767 – miet fit-8 ta' April 1835) kien fizzjal tal-gvern, diplomatiku, filosfu, fundatur tal-Università Humboldt f'Berlin, ħabib ta' Goethe u speċjalment ta' Schiller. Huwa magħruf l-aktar bħala lingwista Ġermaniz li introduċa l-istruttura tal-Lingwa Baska lill-intelletwali Ewropej. Ħuh Alexander von Humboldt hu magħruf daqsu fix-xjenzi naturali. Twieldu fl-1767 Mietu fl-1835 Lingwisti Ġermaniżi Filosfi Ġermaniżi

1528

https://mt.wikipedia.org/wiki/Herbert%20Ganado

Herbert Ganado

Herbert Ganado (Furjana, 7 ta' April 1906 - 5 ta' April 1975) avukat, president tal-Azzjoni Kattolika, editur, politiku u kittieb. Hu twieled fis-subborg tal-Furjana fis-7 ta' April, tal-1906. Isem Ganado jintrabat ma' ħafna ħidma sfuża favur Malta u l-Maltin. Hemm diversi sferi pubbliċi fejn Ganado nħass fis-seklu għoxrin; aktarx li l-iktar tnejn huma l-ġurnaliżmu u l-politika. It-tnejn li huma kienu jistrieħu fuq dak li hu essenzjali biex jiftiehem il-karattru ta' Herbert u biex fuq kollox tkun apprezzata l-ħidma tiegħu: il-konvinzjonijiet reliġjużi tiegħu li hu ma kien jibdilhom ma' xejn. Jekk tneżża' lil Ganado mit-twemmin tkun tlift kollox u l-kwadru jittappan. Ħajtu hija katina sħiħa ta' episodji fejn hu niżel jikkumbatti bl-enerġija tiegħu lil min deher li ried jeqred ir-reliġjon li ġab Pawlu ta' Tarsu fis-sena sittin wara Kristu. Dawn il-konvinzjonijiet ġabuh biex jaħdem id f'id mal-Arċisqof Mikiel Gonzi. Ganado kien sar l-alleat tiegħu f'kull sens. Kellu qima lejh u ħadem għalih kemm fl-istampa kif ukoll fil-politika. Il-ġurnaliżmu u l-politika tawh l-ispazju perfett fejn jikkumbatti għall-prinċipji tiegħu. Ganado studja l-Liċeo u l-Università ta' Malta. Illawrja bħala avukat fl-1931. Bħala student kien President tal-Kunsill Studenti Universitarji. Bejn l-1936 u l-1940 kien President ta' l-Azzjoni Kattolika. Din l-għaqda offrietlu spazju fejn jimmilita għall-Kristjaneżmu. Sforz il-biża' li kellu li r-reliġjon għad tispiċċa minn Malta mbarka ruħu fl-istampa billi beda jeditja Leħen is-Sewwa u wara l-eżilju krudil fl-Uganda daħal fil-politika. Fil-Leħen is-Sewwa, fi żmien il-gwerra ċivili Spanjola, Ganado kiteb artikli favur id-dittatur Franco. L-iktar artiklu kontroversjali tiegħu fuq il-waqgħa ta' Madrid bit-titlu Dħalna Madrid, kif ukoll is-simpatija tiegħu lejn l-Italja Faxxista, wasslu sabiex fl-1940 jiġi internat u fl-1942, eżiljat lejn l-Uganda. L-artiklu għen immens biex il-miżien jimxi favur l-internament. Hu nnifsu kien stqarr li kien privileġġ għalih li jbati għal-Leħen. Il-fażi tiegħu bħala editur kien żmien eċitanti. Ganado l-editur ma dabbar l-ebda libel u fuq kollox kellu viżjoni miftuħa. Kien jinteressah x'inhu jiġri lilhinn mis-swar. L-istorja ta' l-Internament hija waħda mill-ikreh faċċati tas-seklu għoxrin fejn grupp ta' Maltin inkluż Dr. Ganado ġew ittrattati mill-Ingliżi daqs li kieku kienu kriminali. Dawn ġew internati mill-Ingliżi mingħajr ġuri jew sentenza tal-qrati, azzjoni li ħafna jarawha bħala ironika meta wieħed jikkunsidra li l-Ingilterra kienet meqjusa bħala l-omm tal-parlamenti. Dawn is-suppost kriminali Maltin ma kienu xejn għajr nies entużjasti, wħud minnhom anki ffissati fil-kultura Taljana. Ganado kiteb li fl-Uganda kienu sabu ruħhom “f'wieħed minn dawk il-kampijiet tal-priġunieri li naraw fil-films.” Ganado ħa miegħu l-Uganda numru ta' kotba fosthom l-Oxford Book of English Verse u d-Divina Commedia ta' Dante Alighieri. Ganado irnexxielu jirbaħ it-trawma tal-kamp u kif jgħid hu stess hu flimkien ma' oħrajn kienu ddeċidew li “ma nintelqux u nsibu rkaptu tal-post.” Fl-1945 ġie lura mill-Uganda u ntefa' b'ruħu u ġismu fil-Partit Nazzjonalista. Id-deċiżjoni li jipparteċipa fil-politika b'mod attiv u fl-ewwel persuna trid tkun studjata fid-dawl tal-fatt li l-Knisja fis-snin ħamsin kienet qed tibża' mill-effetti li seta' jkollha l-Integration fuq ir-reliġjon u ftit wara minħabba l-paniku li laqat il-gżira li Dom Mintoff kien ser idaħħal il-Kommuniżmu. Tant hu hekk li Ganado jagħmilha ċara li fl-1958 telaq lill-partit ta' Nerik Mizzi u Ugo Mifsud li dil-ħabta kien immexxi minn Giorgo Borg Olivier fuq żewġ punti ewlenin: il-P.N. ma kienx qed jiġġieled biżżejjed lil Mintoff u għax il-P.N. kien imexxi minn dittatur. Nies midħla tal-P.N. jsostnu wkoll li Ganado kellu ambizzjonijiet li jsir il-mexxej hu tal-P.N. flok Borg Olivier. Ganado kien ukoll kontra l-integrazzjoni u l-indipendenza. Ganado kien avangardist fi ħsiebu. Kien jitkellem dwar l-Ewropa u lil Malta riedha hemm. F'April ta' l-1958, Ganado kellu laqgħa ma' Patri Feliċjan Bilocca, patri Kapuċċin li kien awtortita' fis-Soċjoloġija, li fiha Bilocca kien insista kemm felaħ li Malta teħtieġ it-tielet partit li jkun kapaċi jostakola lill-Mintuffjani. U Bilocca kien wegħdu li lest li jgħinu f'każ li jkun bi ħsiebu jagħmel il-pass. Fit-twaqqif tal-partit tiegħu, Ganado kellu taħdidiet ukoll ma' Monsinjur Mikiel Azzopardi li hu magħruf mal-poplu Malti l-iżjed għat-twaqqif tad-Dar tal-Providenza. Konnessjoni bejn it-tnejn tista' tkun spjegata anki mill-fatt li t-tnejn li huma kienu attivi fl-Azzjoni Kattolika. Hekk twieled il-Partit Demokratiku Nazzjonalista, li ma kien xejn għajr satellita tal-Kurja. Il-partit twaqqaf fl-1962 - is-sena li fiha l-Gvern Ingliż reġa' ta l-jedd lill-Maltin li jieħdu sehem f' elezzjonijiet politiċi wara sospensjonijiet ta' erba' snin. Li hu interessanti li dawn id-dettalji huma nieqsa għal kollox mill-kitbiet ta' Ganado imma huma rreġistrati fid-djarji ta' Bilocca. Ganado kkontesta żewġ elezzjonijiet; dik ta' l-1962 u ta' l-1966. L-ewwel waħda saret meta l-ġlieda politiko reliġjuża tas-snin sittin kienet għadha fl-aqwa tagħha. U f'dik l-ewforija l-partiti ż-żgħar kollha marru mhux ħażin u l-mexxeja tagħhom kollha telgħu inkluż l-Avukat Ganado. Il-ħarsien tar-reliġjon kienet fuq l-aġenda tagħhom lkoll. Element li seta' għen lil Ganado kien il-fatt li hu kellu appoġġ mhux ħażin ta' diversi qassisin, patrijiet u sorijiet. Diversi qassisin kienu wkoll imsieħba fil-partit. Ganado fl-1962 kiseb erba' siġġijiet. Hu nnifsu tela' minn żewġ distretti. Imma ma għaddiex mill-eżami elettorali ta' l-1966. Li hu ironiku hu li f'dik il-kampanja elettorali kien sostna li l-P.N. ma kienx ser ikun f'kundizzjoni li jmexxi gvern waħdu. Il-profezija altru li ma seħħitx għax Ganado nnifsu baqa' l-art u dan kien ifisser li l-partit tiegħu sfuma. Kulma kiseb il-Partit Demokratiku Nazzjonalista fl-1966 kien 1.2% ta' l-elettorat waqt li erba' snin qabel kien ħa warajh 9.3% ta' l-elettorat. Il-P.N. fl-1966 kien kiseb sitt siġġijiet iktar mill-Partit Laburista u dan jerġa' jikkonferma kemm Ganado kien żbaljat fil-previżjonijiet tiegħu. Darba li Ganado kisirha mal-P.N. kien sar ħabib kbir ta' Mabel Strickland li wkoll kienet tara lil Dom Mintoff bħala l-għerq tal-problemi ta' Malta. Milli jidher tant kienet tirrispettah lil Ganado, li Victor Griffiths, Professur tal-Mediċina, jsostni li f'okkażjoni minnhom jiftakar lil Mabel “introduċiet lil Herbert Ganado ma' politiċi għolja sew Ingliżi u Ammiralli ... dan il-bniedem ħa jkun il-Prim Ministru ta' Malta li jmiss.” Il-profezija tagħha imma baqgħet ma seħħitx. L-ikbar rigal ta' Ganado lil Maltin ħutu hu l-awtobiografija tiegħu Rajt Malta Tinbidel - magħmula minn erba' volumi - li fiha tkellem dwar il-familja tiegħu, dwar artu u dwaru nnifsu. Tkellem b'mod dettaljat dwar sehmu fil-politika. Fid-daħla tat-tielet volum kiteb li “nistħajjel li jiena kont l-ewwel wieħed li kelli l-kuraġġ jew il-wiċċ tost, kif tgħidli marti, li nikteb ħajti kollha bl-istorja intima tagħha.” Din l-awtobijografija hija wkoll fonti importanti ta' l-istorja soċjali Maltija mill-1900 sa l-1969. Wara mewtu ġew ippubblikati Jien Inħobb Nitkellem Magħkom (ġabra ta' artikli li huwa kiteb matul is-snin fil-Leħen is-Sewwa). Herbert Ganado huwa wkoll iz-ziju ta' l-awtriċi kontemporanea Maria Grech Ganado. Referenzi Carmel Farrugia, Polluted Politics 1933-1942, Background to the Deportations of Maltese Nationals in 1942 (Midsea Books Ltd: 1995). Henry Frendo, Maltese Journalism 1838-1992: An Historical Overview, (Malta Press Cllub: 1992). Herbert Ganado, Rajt Malta Tinbidel, 4 Volumi(1977). Sergio Grech, Patri Feliċjan Bilocca, (Outlook Coop, 2004). Remiġ Sacco, L-Elezzjonijiet f'Malta (KKM: 1981). Nota: Il-Professur Griffiths ta dak il-kumment lill-Sergio Grech, li kien kiteb artiklu dwar Herbert Ganado. Ħoloq esterni Twieldu fl-1906 Mietu fl-1979 Avukati Maltin Politiċi Maltin Kittieba Maltin bil-Malti Nies mill-Furjana

1529

https://mt.wikipedia.org/wiki/Caravaggio

Caravaggio

Caravaggio jista' jirreferi għal: Michelangelo Merisi da Caravaggio Polidoro da Caravaggio Caravaggio, Italja

1531

https://mt.wikipedia.org/wiki/Michelangelo%20Merisi%20da%20Caravaggio

Michelangelo Merisi da Caravaggio

Michelangelo Merisi da Caravaggio (28 ta' Settembru, 1571 – 18 ta' Lulju, 1610), magħruf aktar bħala Caravaggio, għall-belt fejn għex tfulitu, belt qrib Milan. Michelangelo kiber biex sar wieħed mill-aktar pitturi magħrufa fid-dinja minħabba l-istil tal-arti li hu żviluppa, li għal dak iż-żmien kienet xi ħaġa li innovattiva u li biha għaġġeb lil bosta. Ħajtu Meta Michelangelo kellu biss ħames snin, missieru u nannuh mietu bil-pesta, (1576). Fl-1584, meta Michelangelo kellu tlettax-il sena daħal apprentist ma' Simone Peterzano, pittur Milaniż li kien isegwi fix-xogħol artistiku tiegħu l-arti Venezjana. Meta mietet ommu fl-1589, Michelangelo telaq minn Milan u mar jgħix Ruma. Hemm għall-ewwel xhur sofra l-faqar u lanqas biss kellu fejn jgħix. Wara xi żmien kien inġabar ma' ċertu Pandolfo Pucci, magħruf bħala 'Monsignore Insalata'. Imbagħad għamel tmien xhur jaħdem mal-pittur Giuseppe Cesari, il-pittur favorit tal-Papa Klement VIII. Ix-xogħol li kien ikun mqabbad jagħmel kien wieħed komuni u li ma jirrikjedix wisq ħila artistika. Minkejja dan, f'dan iż-żmien Caravaggio kien diġà beda joħloq kapulavuri kbar, bħal ma nistgħu nsemmu l-pitturi, 'It-Tifel iqaxxar il-frott', 'Il-Baskett tal-Frott' u 'l-Bacchus Marid'. Jidher li dan tal-aħħar kienet autoritratt tiegħu nnifsu. Fix-xogħol tiegħu, Caravaggio kien jevita s-sbuħija idealistika u minflok kien jitratta s-suġġetti tiegħu b'mod l-aktar naturali. L-istil tiegħu ma niżilx tajjeb mal-pubbliku u nies intiżi fl-arti, għax dawn kienu mdorrijin għall-istil Rinaxximentali ta' Raffaelo u Michelangelo Buonaroti. Kien fl-1595 li x-xogħol artistiku ta' Caravaggio laqat l-għajn tal-Cardinal Francesco Maria del Monte, Venezjan li kien jaf il-familja Medici ta' Firenze. Del Monte kellu ħafna ħbieb oħra li kienu bdew jinteressaw ruħhom fix-xogħlijiet ta' Caravaggio. Dawn bdew jordnaw xi xogħlijiet mingħand Caravaggio. Il-familja tal-bankier Ottavio Costa u l-familja ta' Crescenzi xtraw ukoll xi pitturi mingħand Caravaggio. Kien dan iż-żmien li għamel xi ħbieb li għenuh biex jimxi 'l quddiem fil-karriera tiegħu. Dawn kienu l-pittur Prospero Orsi, l-arkitett Onorio Longhi, u l-Isqalli Mario Minitti. L-ewwel pitturi ta 'Caravaggio fuq temi reliġjużi reġgħu lura għar-realiżmu, u l-emerġenza ta' spiritwalità notevoli. L-ewwel waħda minn dawn kienet 'il-Maddalena Penitenti', li turi lil Marija Maddalena fil-mument meta tbiegħdet mill-ħajja tad-dnub u tidher mitfuha mal-art tibki, bil-ġawhar tagħha mxerred madwarha. Fl-1599, meta kellu 24 sena, Caravaggio ġie ikkummissjonat biex ipitter il-kappella Contarelli, fil-knisja ta' San Luigi dei Francesi ġewwa Ruma. Hawn pitter tliet pitturi kbar dwar il-ħajja ta' San Mattew. Caravaggio dam kważi sitt snin jaħdem fuq dan il-proġett. Din il-biċċa xogħol għamlitu famuż u d-domanda għax-xogħlijiet tiegħu bdiet tiżdied. Issa, Caravaggio sar magħruf bħala, egregius in urbe pictor (il-pittur famuż tal-belt). F'dan iż-żmien Caravaggio kien għaddej minn burdati vjolenti. Din il-vjolenza kienet tendenza li kienet minn dejjem tagħmel parti mill-karattru tiegħu. Issa beda anki jxellef difrejh mal-ġustizzja. Insibu li sawwat lil pittur, fera suldat, tefa' l-ġebel lill-gwardjani Rumani, inqabad bl-armi fuqu, kellu xi jgħid minħabba l-maħbuba tiegħu u fl-aħħar, f'Ottubru tal-1606 fi ġlieda li kellu fit-triq, Caravaggio qatel lil Ranuccio Tomassoni. Wara d-delitt ħarab minn Ruma biex ma jinqbadx mill-ġustizzja, għax kien ħareġ bandu biex jkun arrestat. Caravaggio l-ewwel mar Napli, imbagħad f'Ġunju tal-1607, imbarka fuq xini tal-Ordni ta' San Ġwann u ħarab lejn Malta. Fuq l-istess mirkeb kien hemm il-kavallier Fra Ippolito Malaspina li wara li saru jafu l-xulxin, tal-aħħar rnexxilu jakkwista pittura ta' San Ġlormu (illum fl-Oratorju tal-Konkatidral). Sa dak iż-żmien, Caravaggio kien laħaq sar magħruf sew u għalhekk, il-Gran Mastru tal-Ordni, Alof de Wignacourt kien jaf li Caravaggio kien pittur gwapp. Caravaggio tħabbeb mal-Gran Mastru u mal-Ordni u fil-ħmistax-il xahar li dam Malta (tlieta minnhom fil-ħabs) pinġa mill-inqas ħames pitturi. L-ikbar biċċa xogħol ta' Caravaggio f'Malta hi, l-'Qtugħ ir-Ras ta' San Ġwann', li ħadem apposta fuq il-post, fl-Oratorju tal-knisja konventwali tal-Ordni. Din lestiha f'Awissu tal-1608. Fl-14 ta' Lulju, jiġifieri xahar qabel ma lesta din il-pittura għall-oratorju, Il-Gran Mastru Wignacourt onorah billi għamlu Kavallier tal-Ġustizzja. Biss sa ftit qabel ma kellha tkun imqiegħda f'posta din il-pittura, fid-29 ta' Awwissu. Caravaggio reġa' kellu xi jgħid ma' xi kavallieri u spiċċa anki ġie fl-idejn. Hu kien arrestat u mitfugħ fil-Kastell Sant'Anġlu, l-Birgu. Wara xi tliet xhur maqful hemm, Caravaggio irnexxielu jaħrab, x'aktarx bl-għajnuna ta' xi ħadd imlaħħaq fl-Ordni, u mbarka fuq mirkeb u ħarab lejn Sqallija. Niżel Sirakuża u minn hemm kompla fi triqtu lejn Messina u wara Palermo. Minn Palermo vvjaġġa lejn il-belt żgħira ta' Porto Ercole qrib Ruma. Hemm baqa' jistenna dejjem li jingħata il-maħfra mill-Papa għall-qtil ta' Ranuccio Tomassoni li minħabba fih kien ħarab minn Ruma fl-1606. Caravaggio miet ħesrem f'din il-belt, x'aktarx b'xemxata, fit-18 ta' Lulju 1610. L-arti Karavaġġeska Dan hu l-stil li introduċa Caravaggio u li ħajjar lil ħafna pitturi oħrajn jagħmlu bħalu. Caravaggio jibqa’ jissemma bħala l-ewwel u l-aqwa esponent tal-istil ta' arti magħruf bħala Chiaroscuro. It-terminu ‘Karavaġġesk’ jirriferi wkoll għal karatteristiċi oħra li dan il-pittur kien tant magħruf għalihom. Caravaggio kien jagħżel il-mudelli tiegħu min-nies kwalunkwe li kien jiltaqa’ magħhom. Fl-arti Karavaġġeska jispiċċa l-idealiżmu tas-sbuħija u l-perfezzjoni tal-figura umana. Minflok tispikka r-realtà bid-difetti u anki l-kruha kollha tagħha. Hekk pereżempju fil-pittura ta’ San Ġirolmu li hemm fl-Oratorju ta’ San Ġwann, dan il-karattru hu rrappreżentat bil-fattizzi li jagħmluh bniedem kwalunkwe u li sata' kien bniedem li eżista f'Malta u li Caravaggio talbu biex jimmudella fuqu. F'dan ir-ritratt nosservaw il-ġilda mkemmxa fuq wara tal-pala ta’ id ta' dan il-qaddis li għandha ton ta' kulur differenti minn dik ta’ driegħu, li hi bajdanija - bħal ma wieħed jara fir-realtà meta bniedem ikun liebes il-ħwejjeġ u protett mix-xemx. Karatteristika oħra importanti ta’ Caravaggio hi l-kompożizzjoni tal-pittura bis-saħħa tad-dawl bħal ma naraw fil-kapulavur tiegħu, ‘il-Qtugħ ir-Ras ta’ San Ġwann. Hawn naraw id-dawl fuq l-iġsma tal-karattri ġej minn sors wieħed, minn fuq, bħalikieku l-uniku dawl dieħel mit-tieqa li hemm fis-saqaf tal-oratorju. Fl-arti, dan id-dawl jissejjaħ, luce del cantina. Bibliografija selettiva Bonello Giovanni, ‘Caravaggio Duo: A very personal Assessment’, Histories of Malta, Mysteries and Myths. 2007. Buhagiar Mario, The Iconography of the Maltese Islands 1400 - 1800 - Painting. World Confederation of Salesian Past Pupils of Don Bosco - Lions Club (Malta).1988. Debono Sandro, Understanding Caravaggio and his Art in Malta. Heritage Malta 2007. Cassar Paul,’Michelangelo Merisi Da Caravaggio’ - The Creative Psychopath, Melita Historica, Vol. 10 no. 2. Farrugia Randon Philip, ‘Beheading misplaced? Or misplaced arguments?'. The Times, July 2, 1999. Farrguia Randon Philip, ‘Caravaggio in Malta - A new Document'. The Sunday Times of Malta, May 15, 1994. Farrugia Randon Philip, ‘Mchelangelo Merisi da Cavggio - s life and works. The Times, June 6, 1997. Mangion Tony, Caravaggio in Malta, Heritage Vol 3 pp.707-716. Von Sandart Joachim, ‘Caravaggio and early 17th century Malta’. The Times, Saturday, September 16, 2007. Referenzi Caravaggio Caravaggio Caravaggio Pitturi Barokki Taljani Ordni Militari Sovran ta' Malta

1544

https://mt.wikipedia.org/wiki/%C4%A0ebla%20ta%27%20Majmuna

Ġebla ta' Majmuna

Il-Ġebla ta' Majmuna, magħrufa wkoll bħala il-Ħaġra ta' Majmuna, hija waħda mill-iktar sejbiet arkeoloġiċi mportanti f'Malta assoċjati ma' żmien il-Ħakma ta' l-Għarab. Dan il-kapulavur fil-Kalligrafija kufija ġie magħmul bħala tifkira ta' tifla Għarbija li mietet nhar il-Ħamis, 21 ta' Marzu, 1174 u fuqu hemm talba ta' missier biex jingħata s-saħħa spiritwali sabiex jaffronta t-telfa ta' bintu. Għal ħafna snin ingħad li l-Ġebla ta' Majmuna nstabet Għawdex viċin ix-Xewkija jew is-Sannat. Tant hu hekk li f'Għawdex stess hemm post li għadu jġib l-isem ta' Majmuna. Madanakollu, m'hemm l-ebda evidenza bil-miktub li ssaħħah din l-ipoteżi. Fil-fatt, l-oriġini tal-ġebla m'humiex ċari. L-iskrizzjoni hija mnaqqxa fuq biċċa rħam minn fdalijiet Rumani. Din kienet prattika komuni ħafna fl-Afrika ta' Fuq, fejn fdalijiet Rumani kienu jiġu misruqa għall-ġebel u l-irħam tagħhom. B'hekk huwa wkoll possibbli li dil-ġebla oriġinat minn xi pajjiż fl-Afrika ta' Fuq. Għal ħafna żmien il-ġebla kienet ikkunsidrata bħala evidenza li Malta, minkejja t-tmiem tal-ħakma Għarbija mal-wasla tal-Konti Ruġġieru fl-1090, xorta waħda baqgħet influwenzata b'mod konsiderevoli mill-kultura Għarbija. Dan l-argument, però, ma jidhirx li għandu bażi soda f'din is-sejba. Fl-1839 din il-lapida ġiet f'idejn il-familja Xara, u mingħandhom għaddiet f'idejn il-Baruni Giuseppe Maria de Piro li fl-1845 taha lil-librerija pubblika. L-interpretazzjoni korretta tal-kitba kienet sfida kbira, speċjalment minħabba l-fatt li ħafna interpretazzjonijiet kienu bbażati fuq illustrazzjonijiet ħżiena. Eventwalment ġiet iddeċifrata mir-Russu/Pollakk Andrej Jakovlevic Italinski (magħruf ukoll bħala Andrea Italinski u l-konti Italinski), li kien diplomatiku tat-Tzar fl-Imperu Tork minn 1863 sa 1886. Illum il-ġurnata, il-Ġebla ta' Majmuna hi mħarsa fil-Mużew ta' l-Arkeoloġija fiċ-Ċittadella, ir-Rabat (Għawdex). Traduzzjoni bil-Malti Din il-kitba tal-ħaġra ġiet maqluba għall-Malti minn Temi Zammit fuq bażi ta' traskrizzjoni b'ittri latini li kien fisser Grabjiel d'Aleppo, patri Kapuċċin. B'isem Alla l-ħanin, u sella għalih in-nibi (profeta) Muhammed u għal niesu u sellem għalihom tislima. Lili Alla l-kobor ta' dejjem iżda l-ħolqien tiegħu ried jintemmu. Intom ta' dan f'rasul Alla għandkom xhieda sewwa. Dan hu l-qabar ta' Majmuna bint Hasan, bin Ali il-Ħadli minn Gabes ta' Susa. Mietet, il-ħniena t'Alla għaliha, nhar il-Ħamis fis-sittax tax-xahar Xahban il-Kbir fis-sena ħames mija u disgħa u sittin u hi tixhed li ma hemmx Alla ħlief Alla l-waħdieni li ma għandux xirka. Saqsi lilek innifsek, jekk hemmx fl-art min jibqa'. Il-mewt ħarġitni, jaħasra, minn ħajti l-qasira. Kont bieżla f'għemili u kull ma għamilt magħdud u jibqa'. Ja min jara l-qabar li ġewwa fih jiena mibnija, it-trab għabbar ix-xfar u t-truf ta' għajnejja. F'maqgħadi u f'dari xejn ħlief biki u x'jkun fil-qawmien tiegħi meta jiġi min ħalaqna? Referenzi Viglo, N°26 Ottubru 2004 (Ġurnal ippublikat bl'Ingliż minn l-għaqda Din l-Art Ħelwa) de-piro biography Count Andrew Italinski Andrew P. Vella, Storja ta' Malta Vol. I, pp. 86-88 M. Amari, Le epigrafi arabiche di Sicilia, Edizzjoni ġdida (Palermo, 1971), pp. 218-30. E. Rossi, ‘Le lapidi sepolcrali Arabo-Musulmane’, Rivista degli Studi Orientali, XII. Noti Skond Godfrey Wettinger, Rossi jagħti l-aħjar rakkont fuq l-oqbra misilmin f'Malta u Għawdex Minkejja riċerka f'diversi Arkivji u f'volumi ta' iskrizzjonijiet Għarab, l-awtur ta' dan l-artiklu ma setax isib id-deċifrazzjoni oriġinali ta' Italinski. Ikun obligat ħafna lil min ikun jista' jagħtih xi informazzjoni fejn jinsab dan id-dokument, jew fejn tinsab edizzjoni kritika (critical edition) ta' l-iskrizzjoni. Ħoloq esterni Il-Mużew tal-Arkeoloġija - Għawdex Ritratt (klwalità dgħajfa ħafna) tal-ġebla ta' Majmuna fuq is-sit tal-Mużew tal-Arkeoloġija. Storja ta' Malta Arkeoloġija Oqbra

1547

https://mt.wikipedia.org/wiki/G%C4%A7ana

Għana

Dan l-artiklu huwa dwar il-mużika tradizzjonali Maltija. Jekk qed tfittex dwar il-pajjiz magħruf ukoll bħala Ghana ara Gana. L-għana hi l-mużika tradizzjonali ta' Malta. Il-versi li jitkantaw fl-għana għandhom melodija li tistħajjilha ballata Sqallija b'laqta medjo-orjentali. Infatti l-għana tista' titqies bħala l-eku tal-passat storiku ta' Malta li jinkludi ħafna influwenzi Għarab u Ewropej, grazzi għad-diversi ħakkiema li ħakmu lil Malta u l-Maltin. L-għana minn dejjem kienet ikkunsidrata bħala l-mużika tan-nies komuni, tal-bdiewa, tar-raħħala u tan-nisa tad-dar; f'kelma waħda, l-għana kien jappartjeni lill-klassi l-baxxa tal-ħaddiema. Forsi huwa propju għal dawn l-assoċjazzjonijiet, li l-għana llum f'Malta għad għandu ċerta stmerrija u jiġi mwarrab minn bosta nies. Malta llum il-ġurnata titqies bħala pajjiż Ewropew u fil-maġġorparti Kattoliku, u allura huma ħafna dawk li jippreferu ifarfru l-passat storiku tagħhom għax jidentifikaw ruħhom iktar ma' l-Ewropa Kristjana milli l-Afrika Islamika. Storja ta' l-Għana Guzè Cassar Pullicino, studjuż rinomat tal-folklor Malti, isostni li l-ewwel għana tmur lura lejn l-1792, jiġifieri fi żmien il-Kavallieri ta’ San Ġwann. Kavallier Franċiż bl-isem ta’ F.-E. de Saint-Priest ippubblika ktieb jismu Malte par un voyageur françois (Malta minn Vjaġġatur Franċiż), li fih jinkludi tliet għanjiet kif ġew irrakontati lilu minn librar Malti, Gioacchino Navarro. Waħda minn dawn l-għanjiet kienet: Dik il-għajn li tixrob minnha nitolbok la ddardarhiex: Jiġi żmien u jgħaddi ieħor Tkun tridha u ma ssibhiex Fi żminijiet imgħoddija, l-għana kienet tiġi kantata mill-ħaddiema komuni, kif ukoll minn nisa li jkunu qed jagħmlu l-faċendi ta’ kuljum bħall-ħasil u l-inxir tal-ħwejjeġ. Bejjiegħa ukoll kienu jużaw l-għana biex ibiegħu il-prodotti tagħhom, bl-għana sservi ta’ riklam dwar kemm huwa tajjeb u superjuri il-prodott tagħhom kif ukoll kemm huwa aħjar minn tal-bejjiegħa l-oħra. Mhux magħruf jekk kienx jirnexxielhom ibiegħu iktar mill-kompetituri li ma jgħannux, imma li huwa żgur huwa li kienu jiġbdu ħafna iktar l-attenzjoni tax-xerrejja. L-għana minn dejjem kien iktar popolari lejn in-nofsinhar tal-gżira u allura ma jistax jonqos li ħafna għannejja jiġu minn dawk l-inħawi. Pereżempju, miż-Żejtun, ħarġu ħafna għannejja ta’ fama, bħal ngħidu aħna Mikiel Abela "il-Bambinu" li miet fl-1991, u Frans Baldacchino "il-Budaj" (li miet ħesrem fl-età ta' 63 sena, nhar it-21 ta' Ġunju 2006) li se jibqa' mfakkar bħala għannej popolari u l-akbar esponent ta’ l-għana f’Malta. Tipi Differenti ta' Għana Jeżistu ħafna tipi ta' għana differenti u kollha għandhom il-karatteristiċi partikolari tagħhom. Fost dawn insibu l-għana spirtu pront u bil-qasma, l-għana fil-għoli, l-għana tal-fatt u l-makjetti. Għana Spirtu Pront F'seduta tipika ta' għana spirtu pront, ikun hemm grupp ta' tliet kitarristi jakkumpanjaw l-għannejja (normalment ikunu erbgħa), b'wieħed minnhom magħruf bħal il-prim jew prejjem. Il-kitarrist prim jibda jdoqq l-introduzzjoni, biex b'hekk juri lill-għannejja kemm it-temp tad-diska kif ukoll it-tonalità, filwaqt li l-kitarristi l-oħrajn (li normalment ikunu tnejn għalkemm ġieli ssib iktar) idoqqu l-akkumpanjament ibbażat fuq żewġ kordi. Wara l-introduzzjoni, l-ewwel għannej jimproviżża għanja fuq dawk l-istess żewġ kordi (fuq melodija(.)(.) tradizzjonali) erba' versi tat-tmienja (vers ta' tmien sillabi, ottonarju) bir-rima imqabbża, jiġifieri A-B-Ċ-B. Il-vers tat-tmienja huwa wkoll magħruf sew bħala l-vers tal-popolin. Wara li l-ewwel għannej jispiċċa l-kwartina tiegħu, ikun hemm interludju bil-kitarrist prim idoqq varjazzjoni fuq dawk iż-żewġ kordi bażi, bl-istess ammont ta' ħin tal-istanza. Normalment, kemm il-kwartina kantata kif ukoll l-varjazzjoni strumentali ikunu maqsumin f'erba' frażijiet melodiċi, tnejn fuq l-ewwel korda (Tonic major chord) u tnejn fuq it-tieni (Dominant chord). Din l-istruttura hija mbgħad ripetuta minn kull wieħed mill-għannejja, b'bejn wieħed u ieħor, l-istess struttura metrika u rima. Sezzjoni ta' għanja spirtu pront taf tibqa' għaddejja hekk kważi siegħa u xi imdaqqiet anki iktar. Normalment is-sessjoni tikkonkludi b'kadenza li tkun tikkonsisti f'xi żewġ stanzi. Peress li l-kwartini ta' din it-tip ta' għana jkunu improviżżati dak il-ħin stess (għalhekk spirtu pront), l-għannejja jridu jkunu kapaċi jaħsbu malajr kif ukoll iqabblu l-versi b'rima tajba. Jekk ikun hemm erba' għannejja involuti, normalment l-ewwel għannej jindirizza l-kwartina tiegħu lejn it-tielet għannej, filwaqt li t-tieni għannej jindirizza lir-raba' wieħed biex b'hekk jingħata ċ-ċans lill-għannejja biex jilħqu jaħsbu l-kwartina tagħhom. Normalment, l-għannejja jitrattaw temi ħfief jew umoristiċi. Għaldaqstant l-użu ta' proverbji, idjomi esaġerazzjonijiet u 'puns' ma jonqsux fl-għana spirtu pront. Ta' min jgħid ukoll, li f'għana spirtu pront, il-messaġġ għandu jingħad b'mod sottili mingħajr kjarifiċi żejda. L-għana spirtu pront normalment ikun kompost fuq l-iskala ta' A (La), iżda l-prim normalment ikun intonat ton fuq il-kitarri l-oħra, jiġifieri G (Sol). Tradizzjonalment, il-kitarristi jintonaw l-istrumenti tagħhom b'dan il-mod: Il-prim kitarrist: G (Sol) Akkumpanjament 1: A (La) Akkumpanjament 2: C (Do) jew A (La) L-għana spirtu pront juri biċ-ċar kemm il-Maltin iħobbu jargumentaw u jilletikaw. Il-pika, li f'dan il-każ tkun waħda ċajtiera, hija l-ingredjent prinċipali f'dan it-tip ta' għana. Peress li l-għana spirtu pront jirrifletti l-karattru nebbiexi tal-Maltin, dan seta' kien fattur determinanti biex dan it-tip ta' għana jiżviluppa u ma jintesiex bħal ċertu tipi ta' għana, bħal ngħidu aħna l-għana fil-għoli u l-għana tal-fatt. Infatti, wieħed jista' jgħid li x-xena ta' l-għana llum il-ġurnata hija totalment iddominata mill-għana spirtu pront. Għana bil-Qasma Dan it-tip ta' għana jixbah lil dik spirtu pront, iżda l-kwartini huma maqsuma bejn żewġ għannejja minflok kantati minn għannej wieħed. Fi kliem ieħor, l-ewwel għannej ikanta l-ewwel żewġ versi tal-kwartina filwaqt li t-tieni għannej jirrispondih b'żewġ versi sabiex hekk jikkonkludi dik il-kwartina. L-ewwel żewġ versi tal-kwartina li jmiss imbagħad jiġu kantati mill-għannej li jkun kanta l-aħħar żewġ versi tal-kwartina preċedenti. Għana fil-Għoli (la Bormliża) L-għana fl-għoli jew kif inhu magħruf aħjar bħala għana la Bormliża (jiġifieri, mill-belt ta' Bormla), hu pjuttost rari u ftit li xejn għad fadal għannejja li jipprattikawh. L-għana fil-għoli hu mżewwaq b'laqtiet medjo-orjentali u b'melodiji pjuttost Arabiċi. Il-fatt li dan jissejjaħ "fil-għoli", jagħti x'jifhem li dan it-tip ta' għana kien jitkanta b'vuċi għolja jew falsetto; infatti huwa probabbli li dan it-tip ta' għana kien u għadu kkunsidrat bħala rari, propju minħabba l-fatt li mhux kulħadd huwa kapaċi jilħaq it-ton għoli rikjest minn dan it-tip ta' għana. Jidher ukoll li l-għana fil-għoli kien probabbilment l-iktar għana popolari man-nisa. L-oriġini tal-isem la bormliża huwa pjuttost oskur. Bormla fi żminijiet antiki kienet port importanti u kienu ħafna dawk il-vapuri tal-merkanzija Għarab li kienu jidħlu fil-port, normalment b'xi tagħbija qoton. Allura jista' jkun li l-Maltin addottaw il-melodiji li kienu jisimgħu mill-baħħara Għarab u minnhom ħolqu dan it-tip ta' għana. Ta' min jgħid imma li din l-ipoteżi qatt ma kienet ikkonfermata. L-għana fil-għoli jirrikjedi tip ta' prejjem differenti minn l-għanjiet l-oħra. Fil-fatt ix-xogħol tal-prejjem f'dan il-każ għandu jkun li jtawwal kemm jista' jkun it-transizzjoni bejn korda u oħra sabiex l-għannej ikun jista' jżomm in-nota kantata għal ħin itwal u b'hekk juri l-kapaċitajiet mużikali tiegħu, kif ukoll is-sbuħija tal-vuċi tiegħu. Dan it-tip ta' għana jista' jiġi kantat kemm minn għannej wieħed kif ukoll bejn żewġ għannejja, dejjem bl-istess struttura metrika u armonija, imma bi frażijiet melodiċi itwal u iktar imżejna. Il-kliem jista' jiġi improvviżat, bi stanza li tkun kantata minn għannej wieħed, u n-nofs l-ieħor mit-tieni għannej, bħalma jiġri fl-Għana bil-Qasma. Għana tal-Fatt L-għana tal-fatt hu normalment kantat minn għannej wieħed, u juża bejn wieħed u ieħor, l-istess struttura ta' l-għana spirtu pront, għalkemm il-melodiji ikunu aktar mżewwqa u l-kliem ma jkunx improviżżat, avolja jintuża wkoll il-vers tat-tmienja u r-rima mqabbża A-B-Ċ-B. It-temi ta' dan l-għana jvarjaw minn stejjer u leġġendi tradizzjonali (li jmorru lura anki sal-Medju Evu) sa avvenimenti storiċi jew oħrajn ta' importanza partikolari. Dawn normalment ikunu stejjer ta' diqa u swied il-qalb fejn jiddominaw l-imħabba mitlufa, il-mewt, delitti u traġedji oħra. L-użu ta' l-iskali minuri biex jinħolqu l-melodiji jgħin sew biex tinħoloq l-atmosfera neċessarja biex l-għannej jirrakkonta b'mod effettiv dawn l-għanjiet pjuttost malinkoniċi. Makjetta Din normalment tieħu l-forma ta' storja żgħira b'laqta umoristika. Il-mibki Fredu Abela "il-Bamboċċu" kien rinomat ħafna għal dan it-tip ta’ għana fejn probabbilment jibqa' magħruf l-aktar għall-makjetta tiegħu Taxi Mary. Strumenti Illum il-ġurnata l-kitarra saret l-iktar strument użat fl-għana, għalkemm ta' min jgħid li qabel kienu jintużaw wkoll strumenti oħra, fosthom iż-żaqq, iż-żafżafa, it-tanbur, l-argunett kif ukoll il-kunċertina. L-Għana fil-Preżent Riċentament l-għana żviluppa minn mużika tan-nies komuni għal wieħed aktar professjonali. L-għannejja Maltin huma rikjesti fi programmi radjufoniċi u televiżivi, kif ukoll f'serati ta' għana u l-famuża 'Lejla Maltija' li tista' tgħid li tiġi organizzata f'kull raħal Malti matul is-Sajf. Apparti minn hekk, mhux l-ewwel darba li għannejja stabbiliti jżuru pajjiżi barranin bħal ngħidu aħna l-Kanada, l-Ingilterra u l-Awstralja u jmorru jgħannu hemm. Ta' min jinnota li dawn il-pajjiżi għandhom storja ta' immigrazzjoni Maltija, u dan ikompli juri kemm il-Maltin huma konservattivi fejn jidħlu drawwiet u tradizzjonijiet nazzjonali. Frans Baldacchino "Il-Budaj" jista' jingħad li għamel l-għana aktar aċċessibbli lin-nies u fetaħ orizzonti ġodda lill-għana Malti. Saħansitra wasal biex introduċa l-għana bħala rappreżentazzjoni teatrali. Il-Budaj għamel ukoll isem barra minn Malta u anke rrekordja CD u ppubblika ktieb. Forsi fattur li għenu ħafna fil-ħidma tiegħu favur l-għana huwa l-karattru sempliċi tiegħu u l-kariżma li għandu. Frans Baldacchino kellu wkoll xi xogħol mal-banda folkloristika Etnika, u dan għen biex tkompli tinfirex il-popolarità ta' l-għana kemm f'Malta u kemm barra mill-pajjiż. Minbarra l-Budaj, hemm ukoll nies oħra fosthom il-Maestro Charles Camilleri li għenu biex iżidu l-popolarità ta' l-għana. Dan ta' l-aħħar infatti għamel arranġamenti klassiċi ta' melodiji użati komunement fl-għana li ġew ukoll irrekordjati fuq CD. Għannejja u Kitarristi li Ħallew Marka fl-Istorja ta' l-Għana Fredu Abela "il-Bamboċċu" (1944-2003) Mikiel Abela "il-Bambinu" (1920-1991) Leli Azzopardi "il-Bugazz" (1928-2003) Ġużeppi Camilleri "il-Jimmy tal-Fjur" (1917-1994) Salvu Darmanin "ir-Ruġel" (1905-1976) Pawlu Degabriele "il-Bies" (1908-1980) Grezzju Ellul "ta' Ċanċa" (1926-1996) Sam Farrugia "tal-Carabott" (1933-2002) Żaru Mifsud "l-Għaxqi" (1933-2001) Żaren Mifsud "ta' Vestru" (1924-1999) Bastjan Micallef "Ir-Rabti" (1936-2002) Toni Pullicino "it-Tullier" (1927-1968) Fredu Spiteri "l-Everest" (1929-1965) Ġammari Spiteri "Amletu" (1907-1962) Leli Sultana "Il-Moni" (1921-2003) Karmnu Xuereb "In-Namru" (1911-1997) Frans Baldacchino "Il-Budaj" (1943-2006) Ġuzeppi Barbara "Il-Fukli" (1924-1991) Ħoloq esterni Is-Sit ta' l-Għana Malti (bl-Ingliż) Stqarrija maħruġa mid-DOI u l-Ministeru tat-Turiżmu u l-Kultura fl-okkażjoni tal-mewt ta' l-għannej popolari Frans Baldacchino "Il-Budaj" (bil-Malti) Referezi Mużika popolari Tradizzjonijiet

1550

https://mt.wikipedia.org/wiki/Rabat

Rabat

Ir-Rabat jista' jirreferi għal: Rabat (Malta) – belt viċin l-Imdina Rabat (Għawdex) – il-belt kapitali ta' Għawdex, magħrufha wkoll bħala Victoria Rabat (Marokk) – il-belt kapitali tal-Marokk

1551

https://mt.wikipedia.org/wiki/Ir-Rabat%20%28Malta%29

Ir-Rabat (Malta)

Introduzzjoni Storika Ir-Rabat [ɪrˈrɐbɐt] huwa wieħed mill-aktar lokalitajiet storiċi ta' importanza f'Malta. Fi żmien ir-Rumani, hawn kien jagħmel parti mill-belt kapitali ta' Malta, Melita, li kienet tinkludi l-Imdina. Fi żmien ir-Rumani is-swar tal-belt kienu jaslu sa ħdejn, fejn illum hemm il-knisja tal-parroċċa tar-Rabat, iddedikata lil San Pawl. Fl-istess żmien, barra s-swar tħaffru bosta katakombi. Taħt bosta mit-toroq tar-Rabat hemm mħaffra numru kbir ta' katakombi kif ukoll partijiet mis-swar li xi darba kienu jduru mal-belt kapitali, Melita. Biż-żmien, ir-Rabat spiċċa qiesu s-subborg tal-Imdina, jew aħjar estensjoni 'l barra mill-belt difiża mis-swar. F'dan iż-żmien Ruman, u Ruman Tardiv, bdew jitħaffru bosta katakombi li kollha kien barra s-swar. Fil-fatt,il-katakombi kollha jinsabu lil hinn mill-knisja parrokkjali ta' San Pawl. L-eqreb katakombi huma dawk li jagħmlu parti mill-Grotta ta' San Pawl. Kien fi żmien l-Għarab li l-belt Melita, jiġifieri, l-Imdina u r-Rabat flimkien, ġiet imċekkna fl-istat li hi llum l-Imdina. Il-parti tar-Rabat spiċċat barra l-belt. Fi żmien il-medjuevu, lr-Rabat kien parzjalment urban u mdawra minn bosta naħat bl-għelieqi u kampanja. il-popolazzjoni tar-Rabat kienet kemxejn ikbar minn dik tal-Imdina. Fir-Reġistru tal-Militia (1417-1421) jidhru l-ismijiet ta' 226 raġel li kienu eliġibbli biex ikunu koskritti mad-Dejma. Dan jibbilanċja tajjeb man-numru ta' ismijiet li nġabru fl-Imdina, li kien bejn wieħed u ieħor ta' 200 ruħ. Matul is-seklu ħmistax, possibilment anki qabel, bdew jistabblixxu ruħhom diversi gruppi ta' patrijiet fil-kunventi tagħhom, fosthom dawk tal-Franġiskani konventwali, tal-Agostinjani, tad-Dumnikani u tal-Franġiskani Minuri. Dan minħabba li dawn il-komunitajiet reliġjużi kienu jħossuhom aktar siguri minħabba li kienu ftit 'il bogħod mill-Imdina, fejn f'każ ta' żbark mill-kursara kienu jistgħu jiġru kemm jifilħu għal ġewwa l-belt iddefenduta mis-swar. Raġuni oħra hi li l-madwar kien hemm fejn taħdem r-raba' u hekk setgħu ikabbru l-uċuħ għalihom infushom. It-tielet raġuni hi li minħabba li dawn il-patrijiet kienu mendikanti, kienu jinħtieġu anki jserħu rashom li xi ħaġa min-nies tar-Rabat u l-Imdina kienu ser idaħħlu biex jgħixu. Dan apparti li fil-każ tal-evanġelizazzjoni tal-poplu hawn kienet tinsab l-akbar parti mill-popolazzjoni. Pożizzjoni Ir-Rabat hi belt fir-reġjun tat-nofs ta’Malta, b’popolazzjoni ta’ 11,497 (Marzu 2014) ruħ. Ir-Rabat flimkien mal-Imdina jinsab fuq l-aktar parti għolja tal-gżejjer Maltin. Din il-belt tmiss min-naħa mal-Imdina waqt li fuq in-naħat l-oħra testendi naħa minnhom lejn Ħad-Dingli u l-Imtarfa u naħa oħra lejn il-Buskett u lejn bosta widien ta' madwar dik l-għolja. Il-Kunsill Lokali tar-Rabat huwa wkoll l-amministratur tal-Baħrija. L-Imtarfa li kienet tagħmel mar-Rabat kellha l-Kunsill Lokali tagħha, f'Diċembru tal-1999, bl-Att XXI, emenda għall-Att tal-Kunsill Lokali tal-1993 (Att XV) sar amministrat separatament mill-Kunsill Lokali tiegħu. Fir-Rabat tinsab s-sede tan- Nunzjatura Appostolika tas-Santa Sede għar-Repubblika ta’Malta. Postijiet ta’ Interess miftuħa għall-pubbliku Il-Grotta ta’ San Pawl, (tagħmel mal-Kollġjata ta’ San Pawl). Dħul mill-Mużew Wignacourt Il-Mużew tal-Parroċċa (Wignacourt) Il-Katakombi ta’ San Pawl (Heritage Malta) Il-Katakombi ta’ Sant’Agata, il-Kripta u l-Mużew (MSSP) Il-Katakombi ta’ San Katald (jaqa' taħt il-Mużew Wignacourt) Id-Domus Romana  (Heritage Malta) Casa Bernard (Dar privata mżejna b’bosta għamara u pitturi, eċċ., li wieħed jista’ jżur b’appuntament) Monasteri Tal-Agostinjani Tad-Dumnikani Tal-Karmelitani  (Il-Lunzjata) Tal-Franġiskani Minuri   Tal-Franġiskani Konventwali Knejjes San Pawl  (Bażilika Kolleġjata - il-Parroċċa) u l-Oratorju San Pubbliju San Franġisk (Franġiskani Konventwali) Madonna ta’ Ġieżu (Franġiskani Minuri) San Mark (Agostinjani) Madonna tal-Għar (Dumnikani) Sant’Agata San Bastjan Kappelli San Bartilmew - Miftuħa u fiha s-Sagrament San Katald - Miftuħa għal pubbliku bil-katakombi taħtha Ta' Casha (Għeriexem) Madonna tal-Virtu Tas-Settifika It-twelid ta' Ġesù (Ta' Xerri) Postijiet oħra ta’ interess Howard Gardens u s-Salib tad-Dejma Monument tal-Gwerra u Monument ta' Pawlu Xuereb, kittieb u politiku Chadwick Lakes / Wied Qlejjgħa Niċċa ta’ San Pawl, (Is-Saqqajja) It-Tribuna tal-Gran Mastru Il-Każin tal-Banda L’Isle Adam Il-Każin tal-Banda, Konti Ruġġieru Il-Buskett Il-Palazz tal-Verdala (Residenza uffiċjali tal-President ta' Malta) Ċimiterju u Kappella Santa Margerita Żoni urbani u fil-kampanja li jaqgħu taħt l-istess Kunsill Lokali Il-Landrijiet - Għajn Qajjet - Kunċizzjoni - Fomm ir-Riħ - Miġra il-Ferħa -Tas-Salvatur - Tas-Salib - id-Dwejra - in-Nadur - Bieb ir-Ruwa - Il-Lunzjata - Baħrija - Għemieri -Għajn Klieb - Il-Ħemżija - Misraħ Suffara - Mtaħleb- Nigret - Nigret tal-Ħarruba - Ras ir-Raħheb - Rdum tal-Lunzjata  Rdum tal-Vigarju - Ħal-Bajjada  - Santa Katarina - Saqqajja  - Ta' Busugrilla - Ta' Cassia - Ta' Fantin - Ta' Gerżuma -Ta' Lawrenti - Ta' Manduca - Ta' Namura - Ta' Sirena - Tal-Infetti -Tabja - Tal-Forok - Tal-Marġa Biblijografija Pauline Dingli, Rabat - Discover Historic Treasures, Mystic Legends, Culture and Folklore. 2007. Pauline Dingli, Rabat - Mdina. Best Print. 2009. Ħoloq esterni L-Informazzjoni ġiet miġbura minn Rabatmalta.com Ingħaqdu magħna fuq facebook billi tagħfsu hawn. Bliet ta' Malta

1556

https://mt.wikipedia.org/wiki/%C4%A0an%20Anton%20Vassallo

Ġan Anton Vassallo

Ġan Anton Vassallo (Valletta, 6 ta' Ġunju 1817 – Valletta, 28 ta' Marzu 1868) kien poeta Malti, meqjus bħala l-aqwa poeta tas-seklu 19. Hu jibqa' miftakar għall-poeżija tiegħu Tifħira lil Malta. Bijografija Bin Vincenzo u Marija Vassallo, twieled il-Belt Valletta. Fost l-għalliema tiegħu kellu lil Dun Pietru Pawl Psaila u Dun Ġużepp Zammit Brighella. Vassallo kien jaf tajjeb il-Lingwa Maltija(Malti), it-Taljan, u l-Latin barra l-Franċiż, l-Għarbi u xi ftit Ingliż. Beda l-kors tal-liġi fl-Università ta' Malta fl-1839 u ggradwa fl-1842. Fl-1850 beda jgħallem it-Taljan fil-Liċeo, u fl-1863 laħaq Professur tat-Taljan fl-Università. Vassallo miet qasir il-għomor fit-28 ta' Marzu, 1868 u jinsab midfun fil-Knisja tal-Karmnu, il-Belt Valletta. Letteratura Vassallo beda jikteb il-poeżija sew bil-Malti u kemm bit-Taljan fl-1842. Kiteb ħafna bijografiji ta' nies Maltin fl-Arte (1862-66), u La Storia di Malta raccontata in Compendio (1854). Kotba ta' Ġan Anton Vassallo bil-Malti Il-Ġifen Tork (1842), l-aqwa biċċa xogħol tiegħu, li dehret għaxar snin wara. Hija l-unika epika li għandna fil-letteratura Maltija. Il-Ħajja tal-Appostlu Missierna San Pawl (1858) Ġesù Kristu fid-Dinja (1861) Ħrejjef bil-Malti (1861), ħrejjef morali, umoristiċi u satiriċi f'forma ta' poeżija Storja ta' Malta miktuba għall-poplu Malti (1862) Ħrejjef u Ċajt bil-Malti (1863) Il-poeżija ta' Vassallo F'nofs is-seklu 19, Vassallo eleva l-poeżija Maltija għal livell għoli fi żmien meta l-ilsien Malti kien kważi injorat. Huwa refa' l-vers popolari, il-vers tat-tmienja, għal livell letterarju. Bejn l-1842 u l-1860 huwa kiteb lirika mimlija tqanqil il-qalb u metri varjati. Vassallo jdaħħal ħafna l-personalità mnikkta tiegħu u l-kumpless ta' persekuzzjoni li kien ibati bih, fil-versi kif jidher f'poeżiji bħal Żgħożija, Tifkir tal-Biki, Lapsi, u Żgħorija li tibda bil-vers magħruf "O Żmien ħelu kif għaddejtli". Il-ħajja għalih kienet tfisser taħbit u inkwiet biss. Erba' aspetti li joħorġu mill-poeżija tiegħu huma: is-sens qawwi ta' patrijottiżmu kif jidher f'Mannarinu, La Valette, Wignacourt, Malta u ġensha, Il-Port ta' Malta, Tas-Sliema u l-famuża Tifħira lil Malta, li għal ħafna snin kienet tindaqq qisha innu nazzjonali ta' Malta. is-safar bħala ħtieġa soċjali u bħala turufnament bħal L-Imsiefer, Għarus imsiefer lill-Għarusa, L-Għarusa lill-Għarus Imsiefer, Is-Safar, Itturfnat id-didattiċiżmu b'elementi satiriċi fini bħal, Il-Ħurrieqa u l-Warda, Ktieb Sabiħa, Il-Qanpiena tal-Fuħħar, Il-Musbieħ il-Lejl, Ix-Xiħ u x-Xitan. il-ħila għan-narrattiva poetika kif jidher f' Il-Ġifen Tork. F'Il-Ballata għal Manzor u Maria, Vassallo juża' l-vers tal-ħamsa, tal-għaxra u tas-sebgħa biex idaħħal id-drammatiċità skont il-burdati differenti. Vassallo esperimenta ħafna bil-metrika. Il-Ġifen Tork Poeżija epika li tuża' l-ġrajja ta' sebgħin ilsir Malti Nisrani li jaħtfu ġifen Tork wara ġlieda mat-Torok u jsalpaw lejn Malta. Dawn jagħmlu pellegrinaġġ lejn il-Mellieħa biex jirringrazzjaw lill-Madonna. Vassallo jigglorifika lill-Maltin u jipprova jnissel fiduċja fil-Maltin ta' żmienu u sens ta' nazzjonaliżmu billi jinqeda bil-ħakkiema u jgħid li ħabba fina l-Maltin huma ġabu l-glorja tagħhom. B'"Qalbenin dejjem aħna" huwa jgħaqqad il-preżent mal-imgħoddi u hekk iseddaq in-nazzjonalità tal-Maltin. Il-poeżija hija simbolu tal-ġrajja ta' Malta tul iż-żminijiet. Il-ġifen huwa l-gżira ta' Malta u l-ilsiera huma l-Insara Maltin. Ix-xewqa perpetwa tal-Maltin li jeħilsu mill-għadu mhux Nisrani. Importanti f'kull epika huwa l-intervent divin, f'dan il-każ bl-interċessjoni tal-Madonna. F'kull epika hemm eroj imma f' Il-Ġifen Tork mhuwiex bniedem wieħed iżda l-kotra, l-għaqda fost il-Maltin, li titqabad flimkien u titlob flimkien u tirbaħ flimkien kontra għadu qawwi. Permezz ta' din il-poeżija, Vassallo juri wkoll il-kapaċità tal-ilsien Malti li jogħla għal livelli għoljin. Il-poeżija fiha 116-il sestina b'696 vers, miktuba bil-vers tal-ħdax. Irrimata. Vassallo juża kliem arkaiku. Hija mqassma fi tliet kanzunetti: 1 Kant Il-Ftehim u l-Għaqda, 38 sestina 2 Kant It-Taqtigħa u l-Ħarba, 41 sestina 3 Kant Il-Wegħda, 37 sestina Ħoloq esterni Bijografija fuq is-sit tal-Akkademja tal-Malti Twieldu fl-1817 Mietu fl-1868 Poeti Maltin Poeti bil-Malti Poeti bit-Taljan Kittieba Maltin bil-Malti Kittieba Maltin bit-Taljan Novellisti Maltin Avukati Maltin

1557

https://mt.wikipedia.org/wiki/Pietru%20Caxaro

Pietru Caxaro

Pietru Caxaro (m. 1400, L-Imdina - 1485, ir-Rabat (Malta)) huwa magħruf fil-letteratura Maltija bħala l-ewwel poeta li kiteb bil-Malti. Bijografija Pietru Caxaro, iben Ljuni u Żuna, twieled l-Imdina fil-bidu tas-seklu XV. Kien nutar pubbliku u jħobb it-tagħlim, u kien ukoll meqjus bħala poeta, filosfu, u oratur ta’ ħila. Wara l-istudji tiegħu hawn Malta, mar Palermo biex jagħmel l-eżami quddiem il-protonutar, u fl-1 ta’ April, 1438 laħaq nutar pubbliku għall-gżejjer Maltin. Imma jidher li ftit ħadem ta’ nutar, għax f’Ġunju tal-istess sena nħatar mħallef għal Għawdex. Sadattant ġieli għamilha ta’ mħallef għal Malta wkoll u fil-qrati tal-gvern u ta l-isqof. U kienu bosta l-okkażjonijiet bejn l-1452 u l-1483 meta kellu jagħmilha ta’ ġurat fil-kunsill poplari ta’ Malta. Pietru Caxaro kien ukoll wieħed mill-kunsillieri tal-Imdina bejn l-1450 u l-1483, u għamel ħabta segretarju tal-kunsill tal-Imdina. Għalkemm għall-ħabta tal-1463 kien tħajjar jiżżewweġ lill-armla Francha de Biglera, jidher li baqa’ għażeb. Meta miet fis-sajf tal-1485 indifen fil-kappella tal-Madonna tas-Sokkors li nbniet bi flusu fil-knisja tad-Duminkani tar-Rabat. Letteratura Pietru Caxaro huwa magħruf fil-letteratura Maltija bħala l-ewwel poeta li kiteb bil-Malti. Dan minħabba li fl-1966 Patri Mikiel Fsadni (OP), waqt li kienu qed jirriċerka fuq ħwejjeġ storiċi, sab poeżija fl-atti notarili ta’ Brandano de Caxario, miżmuma f’reġistru tal-1533 sal-1536. Huwa xandar is-sejba tiegħu mal-Professur Godfrey Wettinger fl-1968. Il-poeżija ġiet imsejħa “Xidew il-Qada’ jew ‘Cantilena’ fejn Brandan jgħid li Pietru Caxaro kien qaribu u kitibha kif kien jiftakarha hu. Għaldaqstant, nistgħu ngħidu li din il-poeżija hija l-eqdem test letterarju bil-Malti eżistenti. Ta' min jinnota wkoll li Caxaro kien juża xi kliem mill-Latin imħallat ma' dak Semitiku; għalkemm dan tal-aħħar jidher li kien predominanti. Ara ukoll Filosofija f'Malta Refenenzi Ħoloq esterni Twieldu fl-1400 Mietu fl-1485 Kittieba Maltin bil-Malti Poeti Maltin Poeti bil-Malti Filosofija Storja ta' Malta

1558

https://mt.wikipedia.org/wiki/Oliver%20Friggieri

Oliver Friggieri

Oliver Friggieri (27 ta’ Marzu 1947 – 21 ta’ Novembru 2020) kien poeta, rumanzier, kritiku letterarju u filosfu Malti. Kien jgħallem l-Università ta’ Malta u kellu sehem ewlieni fit-twaqqif tal-istorja u l-kritika letterarja bil-Malti, bi studji dwar Dun Karm, Rużar Briffa u bosta kittieba oħra. Bil-kitbiet tiegħu stinka biex jippromwovi l-lingwa u l-identità kulturali Maltija. Ħaddem bosta ġeneri ġodda għal-lingwa u kiteb l-ewwel kantata u libretti għall-ewwel oratorju bil-Malti. Wieħed mill-iktar rumanzi famużi u kontroversjali tiegħu, Fil-Parlament Ma Jikbrux Fjuri (1986), jattakka l-qasmiet tribalistiċi fis-soċjetà kkawżati mill-politika. Bħala filosfu, ken interessat l-iktar fl-epistemoloġija u l-eżistenzjaliżmu. Ħajja Bikrija u Studju Oliver Friggieri twieled il-Furjana fl-1947 u kien imur l-Iskola Primarja tal-Furjana u s-Seminarju Minuri tal-Arċisqof. Kien seminarista fis-Seminarju Maġġuri sal-1967. Daħal l-Università Rjali ta’ Malta fl-1964 u kiseb Baċellerat tal-Arti fil-Malti, it-Taljan u l-Filosofija fl-1968. Fl-1975 sar l-ewwel student li ggradwa MA fil-letteratura Maltija. Fl-1978 kiseb dottorat fil-letteratura Maltija u l-Kritika Letterarja mill-Università Kattolika ta’ Milan, l-Italja bit-teżijiet ta' kritika komparatattiva La cultura italiana a Malta: storia e influenza letteraria e stilistica attraverso l’opera di Dun Karm u La Cultura Italiana del Romanticismo e la Poesia Maltese, li t-tnejn ħarġu bħala kotba fl-Italja. Karriera Akkademika Bejn l-1968 u l-1975, Friggieri għallem il-Malti u l-Filosofija fl-iskejjel sekondarji. Fl-1976 ingħaqad mal-Università ta’ Malta bħala assistent lettur. Inħatar lettur fl-1978, Associate Professor fl-1988 u Professur fl-1990. Kien il-Kap tad-Dipartiment tal-Malti bejn l-1988 u l-2004. Għallem u mexxa t-teżijiet ta' mijiet ta’ studenti u ħafna minnhom komplew jgħallmu l-Malti jew jirriċerkaw diversi oqsma tal-Malti. Karriera Letterarja Fis-snin ta’ wara l-indipendenza, Friggieri kien fost il-kittieba ewlenin li ppromovew  il-lingwa u l-letteratura Maltija. Kien wieħed mill-fundaturi tal-Moviment Qawmien Letterarju fl-1967. Kien membru tal-bord editorjali (1967-1973) u mbagħad l-editur (1974-75) ta’ Il-Polz, il-ġurnal tal-Moviment. Fl-1971, flimkien ma’ oħrajn, beda s-Sagħtar, magazine letterarju u kulturali popolari ħafna mat-tfal Malti. Fl-istess sena, flimkien ma’ Pawlu Mizzi, waqqaf il-Klabb Kotba Maltin, dar għall-pubblikazzjoni ta’ kotba bil-Malti. Fl-1980 inħatar editur tal-Journal of Maltese Studies. Kien ukoll membru tal-Association Internationale des Critiques Litteraires ta’ Pariġi. Friggieri ppubblika xogħlijiet f’bosta ġeneri differenti, fosthom dizzjunarji letterarji, oratorji, kantati, kritika letterarja, bijografiji letterarji u antoloġiji ta’ poeżiji tiegħu u ta’ kittieba oħra. Kiteb il-librett tal-ewwel oratorju (Pawlu ta’ Malta, 1989) u l-ewwel kankata (L-Għanja ta’ Malta, 1989) bil-Malti, it-tnejn li huma b’mużika ta’ Charles Camilleri. Friggieri analizza wkoll ix-xogħlijiet tal-pijunieri tal-kitba bil-Malti bħal Pietru Caxaro u Mikiel Anton Vassalli. Ix-xogħlijiet tiegħu ġew pubblikati f’16-il lingwa, fosthom l-Ingliż, il-Franċiż, il-Ġermaniz, it-Taljan u l-Grieg. Friggieri ppubblika bosta artikli f’ġurnali bil-Malti bħal L-Orizzont u In-Nazzjon, rumanzi u novelli. Ħafna minn dawn ix-xogħlijiet fihom riflessjonijiet filosofiċi u eżistenzjali u ħafna drabi element ta’ patos. Ir-rumanz tiegħu Fil-Parlament ma Jikbrux Fjuri kien kontroversjali meta ħareġ fl-1986 minħabba li wera b’mod ċar it-tribaliżmu politiku f’Malta. Kiteb ukoll il-poeżija Karin u Raymond f’ġieħ Karin Grech u Raymond Caruana, vittmi tal-vjolenza politika f’Malta fis-snin sebgħin u tmenin tas-seklu għoxrin. Friggieri kien parti mill-kumitat li qaleb it-testi legali tal-Unjoni Ewropea għall-Malti. Qaleb għall-Malti wkoll diversi xogħlijiet letterarji mill-Ingliż, mit-Taljan u mil-Latin. Fl-2008 ippubblika l-awtobijografija Fjuri li ma Jinxfux, li jkopri s-snin bejn l-1955 u l-1990. Fl-2013 intalab imexxi l-Fondazzjoni għaċ-Ċelebrazzjonijiet Nazzjonali. Rebaħ il-Premju Nazzjonali tal-Ktieb diversi drabi u fl-2016 ingħata l-midalja tad-deheb Ġieħ l-Akkademja tal-Malti. Ħajja Personali u Mewt Oliver Friggieri kien miżżewweġ lil Eileen u kellhom tifla waħda, Sara, u żewġ neputijiet. Miet fil-21 ta’ Novembru 2020. Il-Gvern ta’ Malta onorah b’funeral statali u jum ta’ luttu nazzjonali fil-25 ta’ Novembru 2020. It-tebut tiegħu tqiegħed fil-Knisja Arċipretali tal-Furjana u għadda mill-Università ta' Malta, Tal-Qroqq, qabel ma ttieħed l-Imdina għall-quddiesa funebri mmexxija mill-Arċisqof Charles J. Scicluna. F'Diċembru 2020, permezz ta' mozzjoni mressqa mill-Minority Leader tal-Partit Nazzjonalista James Aaron Ellul fil-Kunsill Lokali tal-Floriana sar magħruf li triq fil-Floriana se tkun qed tissemma għal Friggieri. F'Marzu 2021 tħabbar li se jsir monument disinjat mill-iskultur John Grima f'ġieħ Oliver Friggieri, il-Furjana, fejn twieled u trabba. Kittieb Friggieri kiteb għadd kbir ta' kotba ta' ħafna ġeneri, maħruġa f'Malta kif ukoll u f'ħafna pajjiżi barranin. Ir-rumanzi, in-novelli u l-poeżiji tiegħu nqalbu f'ħafna ilsna. Kotba tiegħu dehru bl-Ingliż, Taljan, Franċiż, Maċedonjan, Sloven, Serbo-Kroat, Grieg, Romen, Għarbi, Bengali, Urdu, Russu. L-istudji tiegħu, bl-Ingliż u bit-Taljan, dehru f'għadd ta' rivisti akkademiċi madwar id-dinja. Ħa sehem f'iktar minn sittin kungress internazzjonali tal-Letterarura u rebaħ diversi premjijiet internazzjonali. Qaleb għall-Malti bosta xogħlijiet mil-Latin, Ingliż u Taljan. Bħalissa hu lecturer fl-Università ta' Malta fil-letteratura Maltija. Din li ġejja mhijiex il-lista kompluta tax-xogħlijiet letterarji ta' Oliver Friggieri. Dizzjunarju Dizzjunarju ta' Termini Letterarji, (1996) - Dan id-dizzjunarju fih ħażna kbira ta' termini li jmissu l-oqsma kollha tal-kritika letterarja, mit-teorija sa l-istilistika, mill-istorja tal-letteratura sal-kritika prattika, u wkoll termini kritiċi ta' xeħta filosofika u lingwistika. Fih ukoll it-termini kollha li jsawru l-vokabolarju tal-metrika, li fi tmiem il-volum hi miġbura għaliha. L-awtur ifisser it-termini fihom infushom, u dan iwassal biex id-dizzjunarju jista' jinqeda bih kull min hu interessat fl-istudju tal-letteratura fiha nnifisha. Huwa jseddaq it-tifsira tat-termini b'eżempji mil-letteratura Maltija. Id-dizzjunarju hu miktub hekk li jista' jkun ta' fejda f'livelli differenti tal-istudju tal-letteratura, waqt li joffri lill-istudjuż u lill-kittieb it-tagħrif meħtieġ kollu dwar l-arti tal-kelma. Ġabriet ta' Novelli Stejjer Għal Qabel Jidlam (1986) - F'kull rakkont, b'kitba sempliċi u mimlija implikazzjonijiet, Friggieri xtaq ipinġi karattru mdawwar minn ambjent li jweġġgħu b'mod jew b'ieħor. Hu u jirrakkonta lil Malta li jaf, fittex li jesprimi wkoll il-verità ewlenija: kull qalb tinsab f'dinja waħda, iżda r-realtà hi waħda għal kulħadd, għad li mhux kulħadd iħossha bl-istess qawwa u mhux kulħadd jgħaddi mill-istess tbatija. Fil-Gżira Taparsi Jikbru l-Fjuri (1991) Rumanzi Il-Gidba (1977) L-Istramb (1980) Fil-Parlament ma Jikbrux Fjuri (1986) - rumanz li fiż-żmien politikament imqalleb ta' Malta qanqal kontroversja politika kbira. Issemma sikwit fil-Parlament, u l-frażi tal-istess isem saret kważi idjoma fl-ilsien Malti. L-awtur kien intervistat minn stazzjonijiet u ġurnali barranin. Għall-preżentazzjoni tiegħu marru mijiet ta' nies, u r-rumanz xtered bl-eluf. Friggieri jikteb dwar l-għeruq tal-konflitti bejn iż-żewġ partiti politiċi u jibni karattru ewlieni, Karlu Manju, li jirrapreżenta lill-Malti ħieles. Huwa rumanz politiku, ta' mħabba, reliġjuż... rumanz li għamel storja... għax jitkellem dwar il-qawwa tal-bniedem tat-triq. Ġiżimin li Qatt ma Jiftaħ (1998) - B'taħlita ta' tifkiriet u immaġinazzjoni dan ir-rumanz jibni l-ambjent tas-snin ħamsin biex jippreżenta l-mixja lejn il-maturita' fi ħdan familja ċkejkna. Il-ġrajja sseħħ f'Malta, iżda hi miktuba hekk li tista' sseħħ kullimkien. Kwadri differenti jsawru bejniethom dinja magħluqa, waħda li minnha tingħaraf ir-realta' fil-kumplessitajiet tagħha. Il-ġrajja timxi bla waqfien lejn il-qofol, waqt li tixħet dawl fuq ħajja li tbiddlet ħafna. It-Tfal Jiġu bil-Vapuri (2000) - Din il-ġrajja sseħħ f'dinja raħlija fil-bidu tas-seklu għoxrin, il-wied, il-kampanja, it-toroq, id-dar, id-dawriet: ambjent antik sħiħ hu mfisser bir-reqqa. Susanna u Arturu huma vittmi taċ-ċirkustanzi. Dun Grejbel hu l-qassis ideali li l-qdusija tiegħu stess tkissru f'għajnejn il-bnedmin. Is-Sinjura, il-missier, u karattri oħrajn jiffurmaw epoka sħiħa. Dan il-ktieb inħadem ukoll f'teleserial u ntwera fuq stazzjon televiżiv lokali. La Jibbnazza Niġi Lura (2006) - Rumanz li jkompli ma' It-Tfal Jigu bil-Vapuri. Storja dwar Susanna, Arturu, is-Sinjura, Dun Grejbel, Katarina, Stiefnu, u oħrajn f'raħal żgħir maqtugħ għalih waħdu. Hemm ukoll il-ħajja kkulurita tal-port. Kollox idur madwar qassis twajjeb, maħbub u mweġġa'. Dik id-Dgħajsa f’Nofs il-Port (2011) - Rumanz li jkompli maż-żewġ rumanzi ta’ qablu, It-Tfal Jiġu bil-Vapuri u La Jibbnazza Niġi Lura. Storja ta’ nies vittmi taċ-ċirkustanzi: Susanna, Arturu, Dun Grejbel, Katarina, Stiefnu u oħrajn, fosthom Wistin li qiegħed ifittex il-passat tiegħu. Fl-ambjent tal-port tiġri wkoll parti kbira mir-rakkont. Kollox idur madwar Dun Grejbel, qassis twajjeb li jispiċċa biex ibati ħafna. Rumanz li permezz tal-passat jirrakkonta sitwazzjonijiet ta’ kull żmien. Poeżiji Il-poeżiji tiegħu kollha nġabru taħt l-isem Oliver Friggieri: Il-Poeżiji Miġbura (2002). "Jekk" (il-poeżija li xi versi minnha jinsabu fuq il-bus shelters Maltin) Jekk tifhem x'jgħidu l-kwiekeb lill-qamar tul il-lej', jekk tagħraf minn fejn telaq is-sħab, fejn sejjer, fej', jekk tirfes kull mogħdija u tterraq kullimkien, jekk tkellem lil kull ħlejqa li tikber fil-ħolqien, jekk togħdos fl-ibħra kollha u tmiss qiegħ l-oċean, jekk titla' kull muntanja u titfi kull vulkan, jekk tifhem lil kull siġra u tkellem lil kull fjur, jekk torqod ma' kull dudu u tqum ma' kull għasfur, jekk tgħodd in-numri kollha u taf kull alfabett, jekk tħott kull teorema u żżarma kull kunċett, jekk togħxa b'kull tbissima u tokrob b'kull uġigħ, jekk toftoq il-kliem kollu u ssib is-sens li fih, jekk taf kif kien il-bidu u kif se jkun it-tmiem, jekk taf kull fuq, kull isfel, kull wara, kull quddiem, jekk taf għaliex kull għabex iżelleġ kull żerniq, jekk taf kemm hija twila, kemm twila, twila t-triq, jekk taf għaliex l-iżbalji, u taf x'inhu perfett, jekk taf għax serp jitkaxkar u għax itir farfett, jekk ittawwalt iżżejjed fuq xifer il-ġibjun tal-qalb biex issa ttella' bis-satal x'hemm midfun, jekk il-maltemp sikkittu u lill-irjieħ raqqadt, jekk l-ilmijiet nixxitfhom u lin-nirien qabbadt, jekk fhimt kull mistoqsija u jekk kull ħalfa ħlift, u jekk kull rebħa rbaħtha u jekk kull telfa tlift, - il-petali tal-warda waqgħulek minn idejk, dan l-univers itektek inqasam hemm, f'riġlejk. Il-ħajja mistoqsija miġbura f'elf għaliex, u ssirlek poeżija jekk int ma tweġibhiex. Hekk biss ikun poeta Għax hekk ikun poeta. Jitkellem bi tbissima, iħoss b’qalb tikwi nar, u jaħraq dinja sħiħa bi mħabbtu lejl u nhar. Iweġġa’ bla ma jsawwat, jissawwat bla jiqliel, il-ġid jislet mill-ħażen, fil-kruha jara l-ġmiel. Ibaħħar fl-oċejani u jogħdos f’qiegħ id-dmugħ, b’testment bla flus iħalli il-kliem, teżor tar-ruħ. Iżomm ma’ xofftu l-kalċi bla ma jitilqu qatt, ilaqqat l-aħħar qatra bla ma jintebaħ ħadd. U jolfoq bla jinstema’, ibati taħt sigriet, bid-dmugħ jidlek il-ġrieħi, bix-xejn jimla x-xewqiet. F’deżert ta’ solitudni bil-pass ta’ nkiss inkiss iterraq sa ma jasal f’riġlejn il-kurċifiss. Il-golgota twelidu, il-golgota xortih, il-golgota li tkissru, il-golgota li tqawwih. Hekk biss ikun poeta. Ara ukoll il-poeżija Karin u Raymond Oratorji Pawlu ta' Malta (1985) Dun Ġorġ (2001) Cantata L-Għanja ta' Malta (1989) Ħodon Fjuri lil San Publju (2010) Awtobijografija Fjuri li ma jinxfux, Tifkiriet 1955-1990 (2008) - Ktieb ta’ memorji bejn esperjenzi personali, drawwiet soċjali, u battalji tal-partiti politiċi. Rakkont mimli stampi ta’ nies, avvenimenti, postijiet, l-aktar ta’ Balzunetta, il-Port il-Kbir u l-inħawi. Toroq bla wisq traffiku, tfal jilagħbu kullimkien, nisa bl-għonnella, djar bla televiżjoni, tallaba jorqdu barra, Malta kolonja Ingliża. L-awtur ipinġi kwadri kurjużi miż-żmien ta’ tfulitu sa perijodu mqalleb ħafna fl-Istorja ta’ Malta. Jirrakkonta l-ġlieda bejn il-Knisja Kattolika u l-Partit Laburista, kif għexha hu stess, tifel fil-MUSEUM u mbagħad Seminarista, fi żmien l-Interdett. Jippreżenta l-ħajja sempliċi tas-snin ħamsin u sittin, u jħallat episodji privati ma’ ġrajjiet drammatiċi fl-epoka ta’ Ġorġ Borg Olivier, Dom Mintoff, Karmenu Mifsud Bonnici u Eddie Fenech Adami. Jirrakkonta kif snin wara ddiskuta din is-sitwazzjoni fil-privat u fit-tul ma’ Mintoff, li kien hu stess li bi frażi li qal fil-Parlament ’Min m’għandux x’jagħmel jikteb ktieb!’ kien wasslu biex jikteb ir-rumanz Fil-Parlament ma Jikbrux Fjuri (1986). Kritika Letterarja Kittieba ta’ Żmienna, 1970 Ir-Ruħ fil-Kelma, 1973, Ġ.A. Vassallo - 'Il-Ġifen Tork', 1975 Il-Kultura Taljana f'Dun Karm, 1976 Fl-Għarbiel, 1976 Mekkaniżmi Metaforiċi f'Dun Karm, 1978 Storja tal-Letteratura Maltija, I, 1979 Saġġi Kritiċi, 1979 Ellul Mercer fLeli ta' Ħaż-Żgħir' - Mir-Realtà għall-Kuxjenza, 1983 Ġwann Mamo - Il-Kittieb tar-Riforma Soċjali, 1984 L-Idea tal-Letteratura, Bugelli, 1986 Dun Karm - 'Il-Jien u Lil hinn Minnu', T. Cortis, 1988 Dun Karm, 1989 Saggi sulla letteratura maltese, 1989 Il-Kuxjenza Nazzjonali Maltija, 1995 L-Istudji Kritiċi Miġbura, I, edizzjoni mħejjija minn Victor Fenech, 1995 L-Istorja tal-Poeżija Maltija, Pubblikazzjonijiet Indipendenza, 2001 Rużar Briffa - L-Aħħar Poeżiji u Taħdita Letterarja, 1974 Dun Karm - Il-Poeżiji Miġbura, 1980 Rużar Briffa - Il-Poeżiji Miġbura, 1983 Dun Karm - Le poesie italiane, 2007 (il-poeżiji kollha bit-Taljan ta' Dun Karm) Bijografiji letterarji Dun Karm - il-Bniedem fil-Poeta, 1980 Il-Ħajja ta' Rużar Briffa, 1984 Antoloġiji Il-Ktieb tal-Poeżija Maltija, I, Testi Magħżula u Miġbura bi Studju Kritiku, 1987 (l-ewwel ġabra tal-iktar poeżiji bikrin fil-Letteratura Maltija) Il-Ktieb tal-Poeżija Maltija, II, Testi Magħżula u Miġbura bi Studju Kritiku, 1987 (ġabra ta' xogħlijiet ta' poeti tas-sekli 19 u 20) Il-Poeżija Maltija, 1996 Ara ukoll Filosofija f'Malta Referenzi Ħoloq esterni Biblijografija tax-xogħlijiet ta' Oliver Friggieri Il-Kelma li Tqanqal ir-Ruħ '' - Programm tal-kelma li fih il-Prof. Oliver Friggieri janalizza temi li jolqtu lill-bniedem mill-qrib.. L’influenza della cultura italiana a Malta nel pensiero del più grande poeta maltese vivente Parla Friggieri, Malta l’isola dei racconti "Storie per una sera": racconti dello scrittore maltese Oliver Friggieri OLIVER FRIGGIERI: il maggiore poeta maltese contemporaneo Twieldu fl-1947 Mietu fl-2020 Poeti Maltin Kittieba Maltin bil-Malti Tradutturi mill-Ingliż għall-Malti Tradutturi mit-Taljan għall-Malti Tradutturi mil-Latin għall-Malti Poeti bil-Malti Nies mill-Furjana

1560

https://mt.wikipedia.org/wiki/Wiki

Wiki

Wiki hu sit tal-web li jħalli l-utenti tiegħu iżidu, ibiddlu u jħassru l-kontenut permezz ta' navigatur tal-web, bl-użu ta' lingwaġġ ta' markatura semplifikat jew editur tat-test fuq-il-linja. Fi kliem ieħor hu ġabra ta' dokumenti ipertestwali li jiġu aġġornati mill-utenti u li l-kontenut tagħhom jiżviluppa bil-kollaborazzzjoni ta' dawk kollha li jaċċessawh (kontenut ġenerat mill-utenti). Il-modifika tal-kontenut hi miftuħa, fis-sens li t-test jista' jiġi modifikat mill-utenti kollha (xi minn daqqiet reġistrati u xi minn daqqiet anonimi) li jikkontribwixxu mhux biss billi jżidu, kif jiġri s-soltu fil-forums, imma jbiddlu u jħassru dak li kienu kitbu l-awturi ta' qabel. Kull bidla tiġi reġistrata f'kronoloġija biex f'każ ta' bżonn it-test jista' jinqaleb għall-verżjoni ta' qabel; l-għan hu l-informazzjoni titqassam, titpartat, tinħażen u tittejjeb b'mod kollaborattiv. I-terminu "wiki" jista' jfisser ukoll is-software kollaborativ użat biex jinħoloq is-sit tal-web. Etimoloġija Wiki wiki ġejja minn kelma bil-lingwa Ħawajijana li tfisser "mgħaġġel". Kultant wikiwiki jew WikiWiki jew Wikiwiki jintużaw minnflok wiki. Ward Cunningham (missier l-ewwel wiki) kien imnebbaħ mill-isem wiki wiki użat għal karozza-navetta tal-ajruport ta' Honolulu. "Wiki kienet l-ewwel kelma li sema' matul l-ewwel żjara tiegħu fil-Gżejjer Ħawaji, meta wieħed inkarigat stiednu biex jieħu karozza "wiki wiki" li taħdem bejn it-terminali tal-ajruport. Cunningham qal: "Għażilt wiki-wiki bħala sostituzzjoni allitterattiva ta' quick ("mgħaġġel") u hekk evitajt li nsejjaħ dil-ħaġa quick-web.". WikiWikiWeb hu terminu użat kultant biex jirreferi b'mod speċifiku għal Portland Pattern Repository, l-ewwel wiki li qatt eżista. Dawk li bdew dan il-wiki issuġġerew li għall-wikis in ġenerali għandha tintuża 'w' żgħira. Storja Is-software wiki twieled bħala soluzzjoni ġenerali ta' problema rikorrenti tal-komunità web, il-kitba u d-diskussjoni ta' pattern languages. L-ewwel wiki kien Portland Pattern Repository, il-kunċett ta' Ward Cunningham li bdieh fl-1995. Cunningham ivvinta l-isem u l-kunċett ta' wiki u pproduċa l-ewwel implementazzjoni ta' mutur wiki. Fl-aħħar tas-seklu 20, il-wikijiet kienu meqjusa bħala mezz promettenti għall-iżvilupp tas-sisien ta' tixrid tal-għarfien fil-pubbliku u fil-privat. Kien dan il-potenzjal li ispira l-proġett tal-enċiklopedija Nupedia, mibdija minn Jimmy Wales ma' Larry Sanger bħala kap-editur bl-użu tat-teknoloġija wiki bħala bażi ta' enċiklopedija elettronika. Wikipedija ġiet varata f'Jannar 2001. Oriġinarjament kienet ibbażata fuq is-software UseMod, imbagħad bidlet għal software ta' sors miftuħ MediaWiki li għadha tuża bħalissa. Dan ġie adottat minn ħafna wikijiet oħra. Bħalissa il-Wikipedija bl-Ingliż hi l-ikbar wiki, u t-tieni waħda hi l-Wikipedija Ġermaniża. Oqsma tal-applikazzjoni Dokumentazzjoni ta' ħafna proġetti informatiċi, pereżempju Tango Desktop Project, DotClear documentation, EagleFaq; Proġetti kollaborattivi, pereżempju Dokumentazzjoni tal-komunità Taljana ta' Ubuntu, Nasgaïa (Linux), CPDL, Choral Public Domain Library; Edukazzjoni u formazzjoni kollaborattiva, bħala libroscuolawiki.altervista.org; Enċiklopediji u b'mod iżjed ġenerali banek ta' għarfien fuq-il-linja (knowledge bases online), kemm ġenerali bħal Wikipedija jew settorjali bħal Sensei's Library, websemantique.org, xulfr.org, Ekopedia, Wikiartpedia, Anarcopedia, u Nonciclopedia; Bank ta' għarfien ta' kumpannija, biex jippermetti l-ixerjar tal-għarfien u għal komunikazzjoni fi ħdan il-kumpnnija; Wikijiet komunitarji, li jiġbru n-nies madwar suġġett bl-għan li jiltaqgħu, jaqsmu l-għarfien bejniethom, eċċ. Pereżempju Wikivoyage, Bennilogia; Wikijiet personali jintużaw bħala għodda għall-produzzjoni u l-maniġġar tal-informazzjoni minn Notebook għal pereżempju Tomboy u Gnote. Karatteristiċi prinċipali Permezz ta' wiki jistgħu jinkitbu dokumenti kollettivament f'lingwaġġ ta' markatura sempliċi bl-użu ta' navigatur tal-web . Billi l-parti l-kbira tal-wikijiet huma bbażati fuq il-web, it-terminu wiki is-soltu biżejjed. Paġna waħda f'wiki tissejjaħ "paġna tal-wiki", waqt li s-sett ta' paġni, li s-soltu jkunu marbutin ma' xulxin jissejjaħ "il-wiki". Waħda mill-karatteristiki distintivi tat-teknoloġija wiki hi l-ħeffa li biha l-paġni jistgħu jinħolqu u jiġu aġġornati. Ġeneralment ma' jkunx hemm verifika preventiva fuq il-modifiki, u l-parti l-kbira tal-wikijiet huma miftuħin għall-utenti kollha - jew almenu dawk li għandhom aċċess għas-server tal-wiki. Infatti, lanqas ir-reġistrazzjoni ta' kont mhux dejjem meħtieġa. Paġni u modifiki F'wiki tradizzjonali hemm tliet rappreżentazzjonijiet possibbli għal kul paġna: il-kodiċi HTML (hypertext markup language), il-paġna li tirriżulta meta wieħed jaraha b'navigatur tal-web u l-kodiċi tas-sors li l-utenti jistgħu jimmodifikaw, li minnha s-server jipproduċi l-HTML. Dan il-format tal-aħħar, magħruf bħala "wikitext", hu miktub b'lingwaġġ ta' markatura semplifikat li l-istil u s-sintassi tiegħu jistgħu ivarjaw ma' kull implementazzjoni. Il-prinċipju li hi msejsa fuqu din l-għażla ta' disinn hu li l-HTML, bil-librerija kbira ta' etikettatura li għandu, hu komplikat wisq biex jistgħu isiru tibdiliet malajr, u għalhekk jiddistratta mill-kontenut veru tal-paġni. Barra minn hekk, il-fatt li l-utenti ma jistgħux jużaw il-funzjonalitajiet kollha li għandu l-HTML, bħal JavaScript u CSS, hu meqjus ta' vantaġġ għax jimponi iktar uniformità fid-dehra. Xi wikijiet riċenti jużaw metodu differenti: jipprovdu strumenti ta' modifika "WYSIWYG", permezz biss tal-kontrolli ActiveX jew tal-plugins li jittraduċu l-istruzzjonijiet tal-formattazzjoni inseriti grafikament, bħal tipi "ħoxnin" jew "kursivi" fitl-etikettura tal-HTML li jikkorrispondu magħhom. F'dawn l-implementazzjonijiet, meta utent jissejvja modifika jkun qiegħed jibgħat paġna ġdida tal-HTML fuq is-server, minkejja li ma jkunx jaf bit-dettalji tekniċi u l-markatura tiġi ġenerata b'mod trasparenti għalih. L-utenti li ma jkollhomx il-plugin relattiv jistgħu jimodifikaw biss permezz tal-kodiċi HTML. L-istruzzjonijiet ta' formattazzjoni li wieħed jista' juża fuq wiki jvarjaw ħafna skont il-mutur użat. Fuq wiki sempliċi tista' tagħmel biss formattazzjoni elementari, waqt li l-wikijiet iżjed kumplessi għandhom support għat-tabelli, xbihat, formoli u anki elementi interattivi bħal ħoss u logħob. Għalhekk bħalissa qegħdin jippruvaw jiddefinixxu Markatura Standard għall-Wiki. Ħolqien ta' paġni u l-ħoloq Il-Wikijiet huma mezz għal kollox ipertestwali, b'struttura ta' navigazzjoni mhux linjari. Tipikament kull paġna jkun fiha numru kbir ta' ħoloq għal paġni oħra; fil-wikijiet ta' daqs notevoli jkun hemm ukoll navigazzjoni ġerakika, imma mhux bilfors tintuża. Ir-rabtiet (ħoloq) jinħalqu permezz ta' sintassi partikolari msejħa "link pattern." Il-parti l-kbira tal-wikijiet jużaw il-mudell CamelCase għall-ismijiet tal-ħoloq. Skont dan il-mudell l-ewwel ittra ta' kull kelma fi frażi ssir majuskola u jitneħħew l-ispazji bejn il-kliem (it-terminu "CamelCase" hu stess eżempju ta' CamelCase). CamelCase barra li jiffaċilita l-ħoloq, iservi biex il-kitba tal-ħoloq ikollha forma differenti mill-ortografija standard. Il-wikijiet ibbażati fuq CamelCase malajr jintgħarfu mill-ħoloq b'ismijiet bħal "IndiċiĠenerali" u "DomandaInizjali"; it-terminu CamelCase ġej minn dawn il-frażijiet li jixbhu xi naqra il-profil ta' ġemel (bl-Ingliż camel). CamelCase qajjem ħafna kritiki, u l-iżviluppaturi tal-wiki fittxew soluzzjonijiet oħra. L-ewwel li introduċa "free links" (ħoloq ħielsa) permezz ta' _(format ta' ħolqa ħielsa) kien Cliki. Diversi muturi tal-wiki jużaw parentesi singoli, grappetti, sottolinjaturi, żbarri u karatteri oħra biex jindikaw ħolqa. Il-ħoloq li jgħaqqdu komunitajiet tal-wiki differenti huma possibbli bl-użu ta' mudell speċjali ta' ħoloq imsejjaħ InterWiki. Is-soltu f'wiki, paġni ġodda jinħolqu sempliċement billi wieħed idaħħal ħolqa korrispondenti f'paġna li tittratta suġġett li għandu x'jaqsam. Jekk il-ħolqa ma teżistix, normalment tkun murija bħala ħolqa maqsuma (broken link). Meta wieħed jipprova jsegwi dik il-ħolqa tinfetaħ tieqa ta' modifika, li tippermettilu jdaħħal it-test tal-paġna l-ġdida. Dan il-mekkanimu jiżgura li l-paġni msejħin "orfni" (jiġifieri li m'għandhomx ħolqa li tipponta lejhom) jinħolqu rarament u jinżamm livell għoli ta' konnessjoni. Il-wikijiet ġeneralment jippruvaw jagħmluha faċli l-korrezzjoni tal-iżbalji li jistgħu isiru. aktar milli jagħmluha diffiċli li jsiru l-iżbalji. Għalhekk il-wikjiet barra li huma miftuħin għal kollox, jipprovdu bosta mezzi biex jiġu verifikati l-modifiki riċenti fil-kontenut ta' paġna. L-iżjed importanti u l-iżjed użat fil-wikijiet kważi kollha hu dik li jsejħulha paġna tat-"Tibdil riċenti", li turi kemm numru speċifiku ta' tibdiliet riċenti u kemm lista kompluta tal-modifiki magħmulin f'perjodu ta' żmien determinat. Xi wikijiet iħalluk tiffiltra il-listi li semmejna b'mod li l-modifiki żgħar - jew il-modifiki magħmulin awtomatikament minn dawk li jissejħu bot (kodiċi ta' programmazzjoni magħmulin b'mezz awtomatiku) - jistgħu jiġu esklużi. Mill-paġna tal-bidliet hemm aċċessibbli żewġ funzjonijiet oħra f'kważi l-wikijiet kollha: il-kronoloġija tar-reviżjonijet, li turi il-verżjonijiet preċedenti ta' paġna, u l-funzjonalità "Qabbel", li turi l-bidliet bejn żewġ reviżjonijiet. Il-kronoloġija tar-reviżjonijiet tipprovdi editur tat-test biex wieħed ikun jista' jiftaħ u jissejvja verżjoni ta' qabel tal-paġna u hekk jirristabilixxi l-kontenut oriġinali. Il-funzjonalità "Qabbel" tista' tintuża biex wieħed jiddeċiedi jekk xi modifika ta' qabel hijiex tajba jew le. Utent regolari tal-wiki jkun jista' jara u jqabbel bidla mniżla fil-lista tal-paġna "Tibdil riċenti" u, jekk jidhirlu li l-aħħar verżjoni mhux aċċettabbli jista' jikkonsulta l-kronoloġija biex jirristabilixxi verżjoni ta' qabel. Din il-proċedura hi ftit jew wisq effiċjenti skont is-software tal-wiki użat. F'xi wikijiet fil-paġna "Tibdil riċenti" wieħed jista' jniżżel sinjal biex jgħid li jaqbel fuq il-verżjonijiet li jqis li huma aċċettabbli. Tavi ta' Scott Moonen għandu "bidliet sottoskritti" (simili għal "listi ta' kontroll" ta' Wikipedia), forma interna ta' mmarkar tal-paġini li hi użata biex tiġġenera lista ta' bidliet riċenti għall-konfigurazzjoni ta' grupp ta' paġni speċifiċi wieħed. Biex jiġi żgurat li sensiela ta' paġni jżommu il-kwalità tagħhom, kull persuna tista' tħalli avviż mal-modifiki li tippermettilha tivverifika l-validità tal-verżjonijiet ġodda faċilment. Il-kontroll tal-modifiki Bosta wikijiet pubbliċi ma jeħtiġux reġistrazzjoni, però ħafna mill-muturi tal-wiki l-kbar (fosthom MediaWiki, MoinMoin, UseModWiki u TWiki) jipprovdu metodi biex jillimitaw l-aċċess fil-kitba. Xi muturi tal-wiki għandhom il-possibbiltà li xi waħdiet ta' utenti jkunu interdetti milli jiktbu permezz tal-grupp tal-indirizz tal-IP tagħhom, jew jekk ikun disponibbli permezz tal-isimhom ta' utent. Imma, bosta providers tas-servizz tal-internet (ISP) jassenjaw indirizz tal-IP ġdid għal kull login, għalhekk l-interdizzjoni tal-IP, ħafna spiss jistgħu jaħirbuha faċilment. Biex tiġi evitata din il-problema, l-interdizzjoni temporanja tal-IP sikwit tiġi estiża għall-grupp ikbar ta' indirizzi tal-IP; l-idea hi li dan hu biżżejjed biex inaffar 'il min jabbuża. Madankollu hekk jistgħu jiġu interdetti wkoll utenti bla ħtija li jużaw l-istess ISP matul l-interdett. Ħafna drabi d-difiża kontra l-"vandali" persitenti tkun li dawn sempliċement jitħallew iħassru u jbiddlu kemm paġni jridu, għax l-utenti ġenwini jafu li dawn il-bidliet jistgħu jinstabu u jitbiddlu lura faċilment. Bħala miżura ta' emerġenza, xi wikijiet għandhom bażi ta' data li jista' jitqiegħed f'modalità ta' qari-biss meta jkun hemm bżonn u hekk dawk li jkunu reġistrati qabel ċerta data biss ikunu jistgħu jkomplu jiktbu fuq paġna fil-bażi ta' data. Madankollu kull ħsara li jagħmel "vandalu" tista' titħassar malajr u faċilment. Iżjed problematiċi l-iżbalji li jidħlu fil-paġni mingħajr ma ħadd jinduna bihom, pereżempju bidla fid-data tal-pubblikazzjoni ta' album u d-diskografiji. F'każi estremi ħafna wikijiet ikollhom paġni li jistgħu jiġu mħarsin mill-modifika. Il-paġni protetti f'Wikipedija, pereżempju, jistgħu jimmodifikawhom biss dawk li jissejħu amministraturi, li jistgħu wkoll jirrevokaw il-protezzjoni. Din id-drawwa hi ġeneralment meqjusa bħala ksur tal-filosofija fundamentali ta' WikiWiki u, għalhekk tiġi kemm jista' jkun evitata. Tfittix Il-parti l-kbira tal-wikijiet joffru mill-inqas tfittix bit-titlu, u spiss ikun hemm possibbiltà għal tfittix tat-test sħiħ li janalizza t-test tal-kontenuti. Jekk it-tfittix jistax isir b'aktar reqqa jiddependi minn jekk il-mutur tal-wiki jużax bażi ta' data. Bażi ta' data indiċizzat hu indispensabbli għal tfittix malajr fuq wikijiet kbar. Minflok xi minn daqqiet jistgħu jintużaw muturi ta' tfittix esterni bħal Google fuq wikijiet b'funzjonijiet tat-tfittix limitati biex jinkisbu riżultati iżjed preċiżi. Muturi tal-wiki Mutur tal-wiki hu sistema ta' software ta' tip kollaborattiv li biha taħdem sistema tal-wiki. L-implementazzjoni tiegħu ġeneralment tikkonsisti f'programm installat fuq bosta servers li jimmaniġġaw kontenut is-soltu memorizzat f'database marbut magħhom; xi installazzjonijiet però jużaw direttament il-file system tas-server. Ġew żvluppati numru kbir ta' implementazzjonijiet, b'ħafna lingwaġġi ta' programmazzjoni differenti, minn sempliċi hack, li għandhom biss il-funzjoni ta' bażi, sa sistemi ta' amministrazzjoni tal-kontenut (Content Management System) sofistikati ħafna. Komunitajiet tal-wiki Għal min hu interessat li joħloq il-wiki tiegħu, hemm ħafna "wiki-farms" disponibbli, xi wħud minn dawn jimmaniġġaw anki wiki privati, protetti minn password. Il-wiki-farm l-iżjed famuż hi dik ta' "Wikia", imwaqqfa fl-2004 minn Jimmy Wales. L-ikbar 30 wiki huma mniżżlin fil-lista ta' Biggest Wiki. Biex issib wiki fuq suġġett partikolari li jinteressak segwi il-Wiki Node Network minn wiki għal ieħor. Inkella tista' tieħu tour tal-wikijiet fuq: TourBusStop. Ġergu Ċertu numru ta' termini ġergali ħarġu matul l-iżvilupp tal-komunità tal-wiki. WikiGnome Persuna li tikkontribwixxi pożittivament għal wiki permezz ta' korrezzjonijiet u żidit żgħar, u hekk ikun utli imma ġeneralment jibqa' fid-dell. WikiFairy Persuna oħra li tikkollabora pożittivament b'mod partikolari biex issebbaħ il-paġni ta' wiki. WikiGremlin. Il-kontra WikiGnome: xi ħadd li jagħmel il-ħsara permezz ta' modifiki, xi mdaqqiet intelliġenti imma dejjem bi skopijiet ħżiena u negattivi. Dan hu varjanti ta' Vandaliżmu. Il-kunċett ta' WikiGnome u WikiFairy seta' twieled fuq Welcome Visitors Portland Pattern Repository's Wiki, fejn insibu definizzjonijiet oħra u iżjed preċiżi. Rikerki xjentifiċi Minn twelidha il-wiki stimula r-riċerka xjentifika f'bosta ambiti tal-għarfien, b'mod partikolari fl-ambitu mediku, l-ambitu komunikazzjonali, l-ambitu lingwistiku u soċjoloġiku. Noti Referenzi Biblijografija Aigrain, Philippe (2003): The Individual and the Collective in Open Information Communities. Is-16-il Konferenza tal-Kummerċ Elettroniku, Bled, Slovenja, 11 ta' Ġunju 2003. Aronsson, Lars (2002): Operation of a Large Scale, General Purpose Wiki Website: Experience from susning.nu's first nine months in service. Studju ppreżentat fis-sitt Konferenza Internazzjonali ICCC/IFIP fuq il-Pubblikazzjoni Elettronika, 6-8 ta' Novembru 2002, Karlovy Vary, Repubblika Ċeka. Benkler, Yochai (2002): Coase's penguin, or, Linux and The Nature of the Firm. The Yale Law Jounal. v.112, n.3, pp. 369–446. Cunningham, Ward and Leuf, Bo (2001): The Wiki Way. Quick Collaboration on the Web. Addison-Wesley, ISBN 0-201-71499-X. Delacroix, Jérôme (2005): Les wikis, espaces de l'intelligence collective M2 Editions, Pariġi, ISBN 2-9520514-4-5. Nakisa, Ramin (2003): Wiki Wiki Wah Wah. Linux User and Developer v.29, pp. 42–48. Remy, Melanie. (2002): Wikipedia: The Free Encyclopedia. Online Information Review. v.26, n.6, pp. 434. Ħoloq esterni Muturi tal-wiki ASP WikiPot Perl il-WikiWikiWeb oriġinali Kwiki modulari b'ħafna plugins PHP PmWiki (multilingwi) WikiNi WikkaWiki Wiki-FR phpwiki Rvh tikiwiki (multilingwi) MediaWiki (maħluq għal Wikipedia) DokuWiki (multilingwi). Java JSPWiki XWiki MoinMoin ZWiki Dedikat għall-Wikijiet tas-sit Framasoft Enċiklopediji bil-wiki Wikipedia Ekopedia Enċiklopedija tal-ekoloġija Disinfopedia, L-enċiklopedija tal-propaganda WikiKto, l-Enċiklopedija Kattolika ħielsa Oħrajn Wiki Engines Lista tal-muturi tal-wiki Meatball, komunità ta' żviluppaturi tal-komunitajiet online Codepedia L-enċiklopedija tal-iżviluppaturi Ix-xjenza tal-wiki Informatika

1571

https://mt.wikipedia.org/wiki/Franza

Franza

Franza (Franċiż:France), uffiċjalment ir-Repubblika Franċiża (Franċiż: République française), hi pajjiż fl-Ewropa tal-Punent. Il-belt kapitali tagħha hi Pariġi. Hi membru tal-Unjoni Ewropea. Franza hi maqsuma f'18 régions li huma suddiviżi f' départements. Il-pajjiż ilu wieħed mill-potenzi dinjin mill-aħħar tas-Seklu 17. Fis-sekli 18 u 19, bena imperu kolonjali kbir mifrux mal-Afrika tal-Punent u l-Asja tax-Xlokk. Illum dan m'għadux jeżisti. Hu l-pajjiż li l-iktar iżuruh nies fid-dinja. Madwar 82 miljun turist barrani jżuru kull sena. Franza hi membru fundatur tal-Unjoni Ewropea. Għandha l-iżjed art kbira fl-Unjoni. Franza hi wkoll membru fundatur tal-Ġnus Magħquda, u membru tal-G8 u tan-NATO. Hi wieħed mill-ħames membri permanenti tal-Kunsill tas-Sigurtà tal-Ġnus Magħquda. Għandha Armi Nukleari, inklużi testati attivati, u għandha wkoll impjanti nukleari tal-elettriku. Fost il-bliet l-iżjed magħrufa fi Franza insibu 'l Pariġi, Nizza, Nancy, Marsilja, Bordeaux, Lille, Lyon, Toulouse, Strasburgu, Rennes u Nantes. Ġeografija u Klima Franza qiegħda fl-Ewropa tal-Punent. Għandha fruntieri mal-Belġju, il-Lussemburgu, il-Ġermanja, u l- Iżvizzera, l-Italja, Monako, Andorra, u Spanja. Għandha żewġ katini ta' muntanji qrib il-fruntieri tagħha: l-Alpi fil-Lvant u l-Pirenej fil-nofsinhar. Fit-tramuntana u l-punent ta' Franza hemm għoljiet baxxi u widien tax-xmajjar. Fi Franza hemm ħafna klimi differenti. L-Atlantiku għandu effett kbir fuq it-temp fit-tramuntana u l-punent. Dan ifisser it-temperatura hi kważi istess matul is-sena. Fil-Lvant, ix-xitwa kiesħa b'temp tajjeb u s-sajf sħun bi-maltempati. Fin-nofsinhar, ix-xitwa friska b'ħafna xita u s-sajf hu sħun u xott. Franza għandha t-tieni l-akbar Żona Ekonomika Esklussiva fid-dinja. Din tkopri 11,035,000 kilometru kwadru. L-iStati Uniti biss għandha waħda akbar. Storja L-isem "Franza" ġej mill-kelma bil-Latin Francia, li letteralment tfisser "Art il-Franki". Il-fruntieri ta' Franza moderna huma bejn wieħed u ieħor l-istess bħal dawk tal-Gallja l-antika fejn kienu joqgħodu l-Galli Ċeltiċ. Ġulju Ċesri kkonkwista l-Gallja u waqgħet taħt Ruma fl-ewwe seklu QK. Bilmod il-Galli adottataw il-lingwa tar-Rumani (il-Latin li minnu evolva l-Franċiż) u l-kultura Rumana. Il-Kristjaneżmu deher l-ewwel darba fit-tieni u tielet seklu WK u kien stabbilit fir-raba' u ħames seklu. Fis-seklu 4 WK, it-tribujiet Ġermaniċi, prinċipalment il-Franki invadew il-Galli. Hekk beda l-isem Francie. L-isem modern "Franza" ġej mill-isem tar-Rejiet Kapetinġi ta' Franza madwar Pariġi. Il-Franki kienu l-ewwel tribù tal-Ewropa wara l-waqgħa tal-Imperu Ruman kkonvertew għall-Kristjaneżmu minflok l-Arjaneżmu. Il-Franċiż kienu jsejħu lilhom infushom "ir-Renju l-iżjed Kristjan ta' Franza". It-Trattat ta' Verdun (843), qasam l-imperu ta' Karlumanju fi tliet partijiet. L-ikbar parti kienet Francia tal-Punent. Bejn wieħed u ieħor kienet l-istess bħal Franza moderna. Id-dinastija Karolinġa ggvernat Franza sal-987, meta Hugues Capet sar Re ta'Franza. Dixxendenti tiegħu, il-Kapetinġi diretti, id-Dar ta' Valois u d-Dar ta' Bourbon unifikaw il-pajjiż permezz ta' ħafna gwerer u wirt dinatiku. Il-monarkija kienet fl-aqwa tagħha matul il-Seklu 17 fir-renju ta' Lwiġi XIV ta' Franza. Dak iż-żmien Franza kellha l-akbar popolazzjoni fl- Ewropa. Il-pajjiż kellu influwenzata fuq il-politika, l-ekonomija, u l-kultura Ewropea. Il-Franċiż sar il-lingwa komuni tad-diplomazija fl-affarijiet Internazzjonali. Ħafna mill-Illuminiżmu ġie minn Franza. Ix-xjenzati Franċiżi għamlu skoperti xjentifiċi importanti fis-Seklu 18. Barra minn hekk Franza invadiet ħafna artijiet fl-Ameriki, l-Afrika u l-Asja. Franza kellha monarkija sar-Rivoluzzjoni Franċiża fl-1789. Ir-Re Lwiġi XVI u martu Marie Antoinette ġew maqtulin fl-1793. Eluf ta' ċittadini Franċiżi oħra kienu wkoll maqtula. Napuljun Bonaparte ħa kontroll tar-Repubblika fl-1799. Aktar tard għamel lilu nnifsu Imperatur tal-Ewwel Imperu (1804-1814). L-armati tiegħu ikkonkwistaw il=parti l-kbira tal-Ewropa kontinentali. Fl-1815 wara l-aħħar telfa ta' Napuljun fil-Battalja ta' Waterloo, qamet monarkija oħra. Iktar tard fl-1852, Louis-Napuljun Bonaparte ħoloq it-Tieni Imperu . Louis-Napoléon tneħħa wara t-telfa fil-Gwerra Franko-Prussjana tal-1870. It-Tielet Repubblika ħadet post ir-reġim tiegħu. Fis-sekli 18 u 19 Franza bniet imperu kolonjali kbir . Il-imperu kien fih partijiet mill-Afrika tal-Punent u l-Asja tax-Xlokk. Il-kultura u l-politika ta' dawn ir-reġjuni kienu influwenzati minn Franza. Ħafna eks-kolonji għandhom il-Franċiż bħala lingwa uffiċjali. Il-pajjiż ra l=ġlied kemm fl-Ewwel Gwerra Dinjija u kemm fit-tieni. Matul l-Ewwel Gwerra Dinjija, miljuni mietu fit-trinek, aktar minn miljun minnhom fil-Battalja tas-Somme. Matul il-Tieni Gwerra Dinjija, in-Nazisti okkupaw Franza. L-Alleati niżlu l-art fin-Normandija fis-6 ta' Ġunju u nvadew in-Normandija u bdiet il-Battalja tan-Normandija. Il-forzi Ġermaniżi tilfu 'l Franza fi ftit xhur. Diviżjonijiet administrattivi Mill-2016 Franza maqsuma fi 18-il reġjun amministrattiv. 13 minnhom huma fi Franza Metropolitana. Korsika għandha stat differenti mill-12 l-oħra fir-reġjun Metropolitan u msejħa collectivité territoriale. Franza għandha wkoll ħames reġjuni barra l-Ewropa. Dawn ir-reġjuni għandhom l-istess stat bħal dawk Metropolitani. Imbagħad Franza hi maqsuma f'101 département u d-départements huma maqsuma f'335 arrondissement. L-arrondissements huma mill-ġdid maqsuma f’2,054 canton u l-cantons huma maqsuma f' commune. Fl-1 ta' Jannar 2014, skont L-Institut National de la Statistique et des Études Économiques kien hemm 36,681 communes fi Franza, 36,554 minnhom fi Franza Metropolitana u 127 minnhom barra. Gvern Franza għandha sistema ta' gvern semi-presidenzjali stabbilita mill-kostituzzjoni tal-Ħames Repubblika Franċiża. Il-Kostituzzjoni tiddikjar n-nazzjon bħala repubblika soċjali, indiviżibbli, sekulari u demokratika. tipprovdi wkoll għas-separazzjoni tal-poteri. Il-militar Il-Forzi Armati Franċiż huma maqsumin f'erba' fergħat: Armée de Terre (Forza tal-Art) Marine Nationale (Forza Navali) Armée de l'Air (Forza tal-Ajru Force) Gendarmerie Nationale (Forza militari li taġixxi bħala Pulizija Nazzjonali Rurali) Franza għandha madwar 359.000 ruħ fil-Militar u tonfoq 2.6% tal-Prodott Gross Domestiku (PGD) fid-difiża. Dan l-ogħla fl-Unjoni Ewropea. Franza u r-Renju Unit jonfqu 40%mill-baġit tad-difiża tal-UE. Madwar 10% tal-baġit għad-difiża ta' Franza jintefaq fuq l-Armi Nukleari. Relazzjonijiet barranin Franza hi membru tal-Ġnus Magħquda, infatti membru permanenti tal-Kunsill tas-Sigurtà tal-Ġnus Magħquda u għandu dritt tal-veto. Hi wkoll membru tal-Organizzazzjoni Dinjija tal-Kummerċ (WTO). Is-sedi ċentrali tal-Organizzazzjoni għall-Kooperazzjoni Ekonomika u l-Iżvilupp (OECD), UNESCO u Interpol qegħdin Franza. Franza kienet waħda mill-memmbri fundaturi tal-Unjoni Ewropea. Fis-snin 1960, Franza riedet teskludu r-Renju Unit mill-organizzazzjoni. Riedet tibni l-potenza ekonomija tagħha fl-Ewropa kontinentali u ssir wieħed mill-pajjiżi l-aktar influwenti fl-UE. Mis-snin , Franza u l-Ġermanja saru ħafna eqreb fil-pulitika tagħhom. Franza illum hi membru tal-Organizzazzjoni tat-Trattat tal-Atlantiku ta' Fuq (NATO). Madankollu, taħt il-President de Gaulle kienet ħalliet il-kmand militari konġunt. Fl-1990, Franza ġiet ikkritikata għal provi tal-armi nukleari taħt l-art fil-Polineżja Franċiża. Franza kienet għal kollox kontra l-invażjoni tal-Iraq tal-2003. Franza għad għandha influwenz politika u ekonomika qawwija fil-kolonji li kellha fl-Afrika. Per eżempju hija pprovdiet għajnuna ekonomika u truppi fil-missjoni għaż-żamma tal-paċi fil-Côte d’Ivoire u Ċad. Ekonomija Franza hija membru tal-grupp G8 tal-pajjiżi industrijalizzati ewlenin. Franza għandha it-tmien l-ikbar konomija fid-dinja skont il-Prodott Gross Domestiku (PGD) (li jieħu kont kemm iqum biex tgħix fil-pajjiżi differenti u rati tal-inflazzjoni). Franza flimkien ma' 11-il-membru ieħor tal-Unjoni Ewropea nidiet l-euro fl-1 ta' Jannar 1999 u bdiet tużaha fl-2002. L-ekonomija ta' Franza għandha kważi 2.9 miljun kumpannija reġistrata. Il-gvern għandu influwenza konsiderevoli fuq id-ditti tal-Ferrovija, l-Elettriku, l-Ajru, u t-Telekomunikazzjont (billi hu l-proprjetarju ta' kumpaniji kbar bħal SNCF (ferroviji) u EDF (elettriku)). Franza għandha industrija importanti tal-ajruspazju (disinn tal-ajruplani u vetturi spazjali) bl-industrija Airbus fir-ras. Tista' wkoll tvara razzi minn Guyane française. Franza investiet ħafna fl-enerġija nukleari. Għalhekk Franza tipproduċi l-inqas dijossidu tal-karbonju fost is-seba' pajjiżi l-aktar industrijalizzati fid-dinja. Il-59 impjant nukleari jiġġeneraw il-parti l-kbira tal-elettriku prodott fil-pajjiż (78% fl-2006, minn 8% biss fl-1973, 24% fl-1980, u 75% fl-1990). Franza hija l-ikbar produttur u esportatur agrikolu fl-Ewropa. Tesporta qamħ, tjur, prodotti tal-ħalib, ċanga, u majjal. Hi famuża wkoll għall-industrija tal-inbid. Franza rċeviet 10 biljun ewro fl-2006 mill-Komunità Ewropea bħala sussidji lill-bdiewa. Kultura Lingwa Il-Franċiż hi l-lingwa uffiċjali ta' Franza. Din appartjeni għall-grupp ta' lingwa Rumanzi li jinkludi t-Taljan u l-Ispanjol u oħrajn. Imbagħad hemm ukoll ħafna djaletti reġjonali. L-Alsazjan, djalett Ġermaniż jitkellmuh f'Alsace u f'partijiet ta' Lorraine fi Franza tal-Lvant. Il-Franċiż kien il-lingwa tad-diplomazija u l-kultura fl-Ewropa bejn is-Seklu 17 u u d-19 u għadu użat ħafna. Xi nies fi Franza jitkellmu wkoll bil-Bask, Breton, Katalan, Korsikan, Ġermaniż, Fjamming u Occitan. Reliġjon Franza hi stat sekulari u l-Kostituzzjoni tiggarantixxi l-libertà tar-reliġjon. Il-popolazzjoni hi bejn wieħed u ieħor, 51% Kattolika, 31% tan-nies huma anjostiċi jew atej, 4% huma Misilmin, 3% jgħidu li huma Protestanti u 1% jgħidu li huma Lhud. 10% huma minn reliġjonijiet oħra jew ma għandhomx opinjoni dwar ir-reliġjon. Skont stħarriġ tal-opinjoni fl-2005: 34% taċ-ċittadini Franċiżi jgħidu li "jemmnu li hemm Alla". 27% jgħidu li "jemmnu li hemm xi spirtu jew qawwa tal-ħajja". 33% jgħidu li "ma jemmnux li hemm xi spirtu, Alla jew qawwa tal-ħajja.". Letteratura Il-letteratura Franċiża bdiet fil-Medjuevu. Il-Franċiż kien maqsum f'bosta djaletti dak iż-żmien u l-ortografija kienet tvarja minn awtur għall-ieħor. Matul is-Seklu 17, l-awturi ewlenin kienu Pierre Corneille, Jean Racine, Moliere Blaise Pascal u René Descartes. Fis-sekli 18 u 19, il-letteratura Franċiża laħqet l-aqwa tagħha. Fis-seklu 18 kien raw saġġisti u moralisti bħal Voltaire u Jean-Jacques Rousseau. Ħafna mir-rumanzi Franċiżi famużi inkitbu fis-seklu 19 minn awturi bħal Victor Hugo, Alexandre Dumas u Jules Verne. Dawn kitbu rumanzi popolari bħall It-Tliet Muskettieri, Il-Konti ta' Monte Cristo, Għoxrin Elf Liga taħt il-Baħar u Il-Ħotbi ta' Notre-Dame. Fost il-kittieba tar-rumanzi tas-seklu 19 insibu 'l Emile Zola, Guy de Maupassant, Théophile Gautier u Stendhal. Arti Il-bidu tal-arti Franċiża kien influwnzat ħafna mill-arti Fjamminga u Taljana fi żmien ir-Rinaxximent. L-iSkola tal-Pittura ta' Fontainebleau fir-rinaxximent kienet imnebbħa direttament minn pitturi Taljani bħal Primaticcio u Rosso Fiorentino, li tnejn kienu jaħdmu Franza. Tnejn mill-pitturi l-iżjed famużi ta' żmien il-Barokk, Nicolas Poussin u Claude Lorrain, kienu jgħixu l-Italja. Is-seklu 17 kien il-perjodu meta l-pittura Franċiża saret l-iżjed prominenti u individwalizzat ruħha permezz tal-klassiċiżmu. Il-priminstru ta' Lwiġi XIV Jean-Baptiste Colbert fl-1648 waqqaf l-Akkademja Rjali tal-Pittura u Skultura biex tipproteġi dawn l-artisti. u fl-1666 ħalaq l-Akkademja Franċiża f'Ruma, li għadha sejra, biex ikun hemm kuntatt dirett mal-artisti Taljani. Fis-seklu 18, l-artisti Franċiżi żvillupaw l-istil rokoko, verżjoni iżjed intima tal-istil barokk ta' qabel. Ix-xogħlijiet tal-artisti appoġġati mill-qorti rjali Antoine Watteau, François Boucher u Jean-Honoré Fragonard huma eżempji mill-aħjar ta' dan l-istil. Ir-Rivoluzzjoni Franċiża ġabet bidliet kbar, billi Napuljun kien jiffavorixxi l-artisti tal-istil neoklassiku bħal Jacques-Louis David u l-Académie des Beaux-Arts li kellha ħafna influwenza stabbiliet l-istil magħruf bħala Akkademiżmu. F'din l-epoka Franza saret ċentru ta' ħolqien artistiku u l-ewwel nofs tas-seklu 19 kien iddominat minn żewħ movimenti, wieħed wara l-ieħor. L-ewwel kien ir-Romantiċiżmu b'Théodore Géricault u Eugène Delacroix, u mbagħad ir-Realiżmu b'Camille Corot, Gustave Courbet u Jean-François Millet, stil li spiċċa biex żviluppa fin-Naturaliżmu. Fit-tieni nofs tas-seklu 19, l-influwenza ta' Franza fuq il-pittura saret saħansitra iżjed importanti, bl-iżvilupp ta' stili ġodda ta' pittura bħall-Impressjoniżmu u s-Simboliżmu. Il-pitturi impressjonisti l-iżjed famużi kienu Camille Pissarro, Édouard Manet, Edgar Degas, Claude Monet u Auguste Renoir. It-tieni ġenerazzjoni tal-pitturi tal-istil impressjonista Paul Cézanne, Paul Gauguin, Toulouse-Lautrec u Georges Seurat kienu wkoll fir-ras ta' evoluzzjonijiet artistiċi flimkien mal-artisti fauvisti Henri Matisse, André Derain u Maurice de Vlaminck. fil-bidu tas-seklu 29 Georges Braque u l-pittur Sspanjol Pablo Picasso, li kien jgħix Pariġi, żviluppaw il-Kubiżmu. Kien hemm pitturi oħra barranin li kienu joqogħdu u jaħdmu Pariġi jew fil-qrib, bħal Vincent van Gogh, Marc Chagall, Amedeo Modigliani u Wassily Kandinsky. Sports It-tiġrija tar-roti, Tour de France, li ssir kull Lulju hija wieħed mill-avvenimenti sportivi l-aktar magħrufa. Din-tellieqa tieħu tliet ġimgħat u twila madwar 3500 km, tgħaddi minn ħafna minn Franza u tintemm fiċ-ċentru ta' Pariġi, fl-Avenue des Champs-Elysées. Il-Futbol hu sport ieħor popolari fi Franza. It-tim Franċiż rebaħ it-Tazza tad-Dinja tal-Futbol fl-1998 u l-Kampjonat Ewropew tal-Futbol fl-1984 u fl-2000. Franza tospita wkoll tiġrija ta' 24 Siegħa tal-karozzi ta' Le Mans. Il-logħob tat-Tazza tad-Dinja tar-Rugby sar Franza fl-2007 u Franza spiċċat ir-raba'. Franza kellha x'taqsam ħafna mal-Logħob Olimpiku Modern. Fl-aħħar tas-seklu 19, il-Baruni Pierre de Coubertin issuġġerixxa li jibda jsir il-Logħob Olimpiku mill-ġdid. Franza ospitat l-Olimpjadi tas-Sajf darbtejn, fl-1900 u 1924, f'Pariġi. Franza ospitat ukoll l-Olimpijadi tax-Xitwa tliet darbiet, fl-1924 f'Chamonix, fl-1968 f'Grenoble, u fl-1992 f'Albertville. Kċina Il-kċina Franċiża influwenzat l-istil tat-tisjir madwar l-Ewropa kollha, u l-koki Franċiżi jaħdmu fir-ristoranti madwar id-dinja. L-"haute cuisine" bdewha koki famużi Franċiżi bħal François Pierre La Varenne (1615-1678) u l-kok ta' Napuljun, Marie-Antoine Careme ( 1784-1833). Dawn il-koki żviluppa stil eħfef ta ikel imqabbel mal-ikel tal-Medjuevu. Użaw inqas ħwawar u aktar ħxejjex aromatiċi u l-krema. Il-kċina Franċiża fis-seklu 20 zviluppaha l-iżjed Auguste Escoffier (1846-1935)li kien ġenju fl-organizzazzjoni. Sab kif għandhom jiġu maniġġati ristoranti kbar, bħal f'lukanda kbira jew f'palazz, kif il-ħaddiema għandhom jiġu organizzati u kif il-menu għandu jitħejja. Huwa kellu metodi għall kollox. L-akbar kontribuzzjoni ta' Escoffier kienet il-pubblikazzjoni ta' La Guide Culinaire fl-1903, li stabbiliet l-fundamenti tat-tisjir Franċiż. Escoffier immaniġġa r-ristoranti u l-kċina fil-lukandi Savoy u Carlton f' Londra, ir-Ritz f'Pariġi. Forsi l-iżball ta' Escoffier kien li ħalla barra ħafna mill-karattru kulinari li nsibu fir-reġjuni ta' Franza. Fis-seklu 20 il-Gastro-turiżmu u l-gwida Michelin għenu biex in-nies isiru jafu kemm hi għanja l-kċina tal-borġeżija u tal-gabillotti fil-kampanja Franċiża. Il-kċina ta' Gascogne kellha influwenza kbira fuq il-kċina tal-Lbiċ ta' Franza. Ħafna platti li darba kienu reġjonali infirxu b'varjazzjonijiet mal-pajjiż. Il-Ġobon u l-Inbid huma parti ewlenija tal-kċina.<refhttp://trifter.com/practical-travel/world-cuisine/top-10-most-tasty-cuisines-in-the-world/]</ref> Franza ta' Fuq in-nies jippreferu jużaw il-butir biex isajru waqt li fi Franza t'Isfel jippreferu ż-żejt taż-żebbuġa u t-tewm. Franza, kull reġjun għandu l-platti speċjali tiegħu bħax-choucroute f'Alsace, il-quiche f'Lorraine, il-cassoulet f'Languedoc-Roussillon u t-tapenade f'Provence-Alpes-Côte d'Azur. F'Novembru 2010, UNESCO żid il-gastronomija Franċiża mal-lista tal-"patrimonju kulturali intanġibbli". Turiżmu Franza hija l-akbar destinazzjoni turistika fid-dinja. Fl-2007, 81.9 miljun turist barranin żaru Franza. Spanja it-tieni (58.5 miljun fl-2006) u l-iStati Uniti it-tielet (51.1 miljun fl-2006). Fost l-attrazzjonijiet l-aktar famużi hemm it-Torri Eiffel u l-Arc de Triomphe f'Pariġi u Mont Saint Michel, fin-Normandija. F'subborg fil-Lvant ta' Pariġi hemm Disneyland Ewropeja. din l-attrazzjoni infetħet fl-1992 u saret wkoll destinazzjoni turistika popolari fl-Ewropa. Referenzi Ħoloq esterni Franza fis-CIA World Factbook Franza fuq UCB Libraries GovPubs Franza fuq DMOZ Franza fl-Encyclopædia Britannica Franza fl-Unjoni Ewropea Atlas ta' Franza fuq Wikimedja Economija INSEE, National Institute of Statistics and Economic Studies OECD Statistiki ta' Franza Kultura Cocorico! Kultura Franċiża Contemporary French Civilization, Università ta' Illinois Turizmu FranceGuide Sit uffiċjali tal-uffiċju tat-turiżmu tal-Gvern Franċiż Stati membri tal-Unjoni Ewropea Pajjiżi stabbiliti fl-1792

1572

https://mt.wikipedia.org/wiki/%C4%A0ermanja

Ġermanja

Il-Ġermanja (; Ġermaniż:Deutschland), uffiċjalment ir-Repubblika Federali tal-Ġermanja (Ġermaniż:Bundesrepublik Deutschland), repubblika kostituzzjonali federali fl-Ewropa tal-punent-ċentrali. Il-pajjiż jikkonsisti f'16-il stat, u l-belt kapitali u l-akbar belt hija Berlin. Il-Ġermanja tkopri erja ta' 357,021 kilometru kwadru (137,847 mi kw) u għandha klima moderata staġjonali ħafna. Bi 80.3 miljun abitant, hija l-istat membru l-aktar popolat fl-Unjoni Ewropea. Il-Ġermanja hija l-qawwa kbira fl-ekonomika u l-politika tal-kontinent Ewropew u mexxej storiku f'ħafna oqsma teoretiċi u tekniċi. Ġeografija Stati Fil-Ġermanja hemm dawn is-16-il stat: Bliet ewlenin Pajjiżi ġirien Id-Danimarka Il-Polonja Iċ-Ċekja L-Awstrija L-Iżvizzera Franza Il-Lussemburgu Il-Belġju Il-Pajjiżi l-Baxxi Referenzi Pajjiżi stabbiliti fl-1990 Pajjiżi tal-Ewropa

1573

https://mt.wikipedia.org/wiki/Spanja

Spanja

Spanja (bl-Ispanjol: España), uffiċjalment Renju ta' Spanja (bl-Ispanjol Reino de España), hija stat demokratiku, membru tal-Unjoni Ewropea (mill-1 ta' Jannar 1986) u tan-NATO (mill-1982). Hi organizzata taħt forma ta' monarkija parlamentari. Qiegħda fl-Ewropa tal-Lbiċ, u flimkien mal-Portugall, ma' Andorra u mal-Ġibiltà, tifforma il-Peniżola Iberika. Fix-Xlokk għandha fruntiera ma' Franza (li hi separata minnha bil-katina tal-Pirenej) u Andorra, u fin-naħa t'isfel għandha l-Baħar Mediterran u Ġibiltà (biċċa art żgħira tar-Renju Unit). Fil-kontinent Afrikan, għandha il-bliet awtonomi Ceuta u Melilla fil-Marokk. Għandha xi nuqqas ta' qbil mal-Portugall fuq il-belt ta' Olivenza u l-Gżejjer Salvaġġi, li qegħdin bejn Madeira u l-Gżejjer Kanarji, mar-Renju Unit fuq Ġibiltà, u mal-Marokk fuq Ceuta u Melilla. Spanja, b'kodominju ma' Franza għandha l-belt ta' Llívia, imsejħa l-Gżira tal-Paguni fix-xmara Bidasoa. Spanja għandha erja ta' 504,645 km², 46,468,102 abitant (informazzzjoni tal-2016) u tokkupa 'l fuq minn 85 % tat-territorju tal-Peniżola Iberika. Mill-1561, barra xi perjodu qasir bejn l-1601 u l-1606, il-belt kapitali hi Madrid, li b'iżjed minn tliet miljun abitant (madwar sitt miljuni fiż-żona metropolitana) hi wkoll il-belt bl-ikbar popolazzjoni. Il-lingwa uffiċjali tal-istat hu l-Kastiljan, is-soltu msejjaħ Spanjol. Jitkellmu wkoll bil-Katalan, bil-Galizjan u bil-Bask li jgawdu status ta' koufficjalità, garantit mill-Kostituzzjoni Spanjola, fit-territorji rispettivi fejn huma mitkellma. Fl-istess ħin il-Leoniż, l-Aragoniż u l-Araniż, djalett tal-Oċċitan f'León, f'Aragona u fil-Katalonja, igawdu kouffiċjalità mal-Kastiljan u, fil-każ tal-Araniż, anki mal-Katalan. Il-lingwi l-oħra li jitkellmu fil-pajjiż mhumiex rikonoxxuti uffiċjalment. Etimoloġija L-isem España ġej mil-Latin Hispania, terminu li ntuża mir-Rumani mit-tielet seklu Q.K., biex jindikaw il-Peniżola Iberika sħiħa u l-ġabra tal-provinċji tagħha. Dan it-terminu bilmod ħa post it-teminu Grieg Iberia, li mbagħad ħa (sal-ġurnata tal-lum) konnotazzjoni purament ġeografika. Madankollu, billi l-kelma Hispania m'għandha l-ebda għerq li jista' jintrabat magħha fil-Latin antik u fl-Indo-Ewropew, hemm ħafna spekulazzjoni fuq l-oriġini tagħha u ħarġu bosta ipoteżi. Ipoteżi Feniċja Din l-ipoteżi mhux biss hija l-iżjed mifruxa imma anki l-iżjed li għandha bażi storika. Skont din l-ipoteżi l-etimoloġija ta' Hispania tista' tkun ġejja: mit-terminu sf(a)n li x'aktarx ifisser fenek, billi l-kelma bil-Feniċju i-shphhanim letteralment tfisser iraċ. Verżjoni oħra ta' din l-etimoloġija tista' tkun hi-shphanim, gżira tal-fniek, jew tal-iraċi; mill-għerq Feniċju span, li jfisser okkult. X'aktarx b'dan it-terminu riedu jfissru territorju mbiegħed li diffiċli li jintlaħaq min-naħa ta' nies tal-baħar bħall-Feniċi; mill-kelma i-span-ya, kosta u gżira tal-forġaturi jew tal-foroġ (tal-metalli) minħabba l-attivitajiet minerarji u metallurġiċi intensi mal-kosta tal-Andalusija fiż-żmien meta l-Feniċi waslu Spanja; mit-terminu Feniċju li jfisser Tramuntana, fis-sens li l-peniżola Spanjola qiegħda fit-Tramuntana tal-kontinent Afrikan, l-art minn fejn ġew il-Puniċi: allura tista' tkun i-span-ia, gżira tat-Tramuntana. Ipoteżi Griega Hemm żewġ għajdut prinċipali li jagħmluha possibbli li Hispania ġiet mill-Grieg antik: minn Esperos, l-isem tal-ewwel stilla li setgħu jaraw fil-Punent wara t-tbexbix. Il-fonema setgħet imbagħad inbidlet u saret Hispania; mill-alla Pan. Ipoteżi awtoktona Din hi msejsa fuq dawn l-etimologiji: mit-terminu Iberiku hispalis, jiġifieri l-Punent li wara sar l-isem tal-belt ta' Sivilja, li tat fl-epoka Rumana, dejjem skont dawk li jappoġġaw din l-ipoteżi, l-isem lill-peniżola sħiħa; mill-Bask Ezpaina, jiġifieri xoffa, u anki xifer, tarf, jew aktar probabbli, Izpania, li l-għerq fih iz li jidħol fil-kompożizzjoni ta' xi sostantivi, fosthom taqsam. Bandiera Il-bandiera Spanjola saret kif riedha r-re Karlu III fl-1785. Hi magħmula minn żewġ strixxi mimdudin ħomor u strixxa wiesgħa safra. Fuq ġewwa hemm l-istemma nazzjonali, magħmula mill-istemmi tar-Renju ta' Kastilja (kastell tad-deheb fuq sfond aħmar), León (iljun rampanti vjola), Aragona (erba' strixxi ħomor weqfin fuq sfond tad-deheb), Navarra (ktajjen tad-deheb fuq sfond aħmar) u Granada (rummiena bil-weraq ħodor), taħt kuruna rjali u bejn iż-żewġ Kolonni ta' Erkole (li jirrappreżentaw il-fliegu ta' Ġibiltà) bil-mottu distintiv Plus Ultra, li jirreferi għall-espansjoni tal-Imperu Spanjol. Storja L-ewwel xhieda bil-kitba dwar il-Peniżola Iberika tiddeskriviha bħala art popolata fil-parti l-kbira mill-Iberiċi, mill-Baski u miċ-Ċeltiċi. Wara konkwista iebsa, il-peniżola waqgħet taħt il-ħakma ta' Ruma. Matul il-Medjuevu għaddiet għal taħt il-ħakma Ġermanika, imma iżjed tard, ġiet konkwistata mill-Għarab. F'proċess li ħa mijiet ta' snin, ir-renji żgħar Insara tan-naħa ta' fuq bil-mod reġgħu ħadu l-peniżola f'idejhom. L-aħħar saltna Għarbija waqgħet fl-istess sena li Kristofru Kolombu wasal fl-Ameriki (1492). F'dan il-perjodu Spanja bdiet tibni imperu dinji u damet potenza ewlenija fid-dinja għal seklu u nofs. Bil-gwerer kontinwi u problemi oħra, il-poter tal-Imperu Spanjol naqas progressivament. L-invażjoni Napoleonika ta' Spanja ħolqot straġi fin-nazzjon u twieldu ħafna movimenti indipendentisti li qerdu l-parti l-kbira tal-imperu u ħallew il-pajjiż politikament instabbli. Qabel it-Tieni Gwerra Dinjija, Spanja għaddiet minn gwerra ċivili qerrieda li wasslet għat-twaqqif ta' gvern awtoritarju, li kkoinċida ma' perjodu ta' staġnar li però temm b'impuls ekonomiku qawwi. Id-demokrazija mbagħad twaqqfet paċifikament fil-forma ta' monarkija kostituzzjonali parlamentari. Fl-1986, Spanja daħlet fl-Unjoni Ewropea u kellha twelid kulturali ġdid u tkabbir ekonomiku kontinwu. Preistorja u popli pre-Rumani Ir-riċerki arkeoloġiċi ħdejn Atapuerca juru li l-Peniżola Iberika kienet popolata mill-ominidi minn 1.2 miljun sena ilu. Il-bniedem modern wasal fl-Iberja, min-naħa ta' fuq bil-mixi, madwar 32,000 sena ilu. L-oġġetti magħmulin bl-idejn l-iżjed magħrufin ta' dawn l-insedjamenti preistoriċi huma t-tpinġijiet famużi tal-Għar ta' Altamira f'Cantabria li saru għall-ħabta tal-15,000 Q.K. mill-bniedem ta' Cro-Magnon. Ix-xhieda arkeoloġika u ġenetika tissuġġerixxi li l-Peniżola Iberika serviet bħala wieħed mill-ikbar postijiet li minnhom beda r-ripopolament tat-Tramuntana tal-Ewropa wara t-tmiem tal-aħħar Żmien is-Silġ. Iż-żewġ popli storiċi prinċipali tal-peniżola kienu l-Iberiċi u ċ-Ċeltiċi. L-Iberiċi kienu jgħixu fuq in-naħa tal-Mediterran mix-Xlokk għall-Grigal. Iċ-Ċeltiċi bil-kontra kienu joqogħdu mal-Atlantiku, fit-Tramuntana, fiċ-ċentru, fil-Majjistral u fil-Lbiċ tal-peniżola. Il-Baski kienu jokkupaw iż-żona tal-Punent tal-katina tal-muntanji tal-Pirenej u l-inħawi ta' madwar. Bejn il-500 Q.K. u t-300 Q.K., il-baħrin Feniċi u l-Griegi waqqfu kolonji kummerċjali tul il-kosta Mediterranja. Il-Kartaġiniżi għal żmien qasir kellhom il-kontroll tal-parti l-kbira tan-naħa Mediterranja tal-peniżola, sakemm ġew megħlubin fil-Gwerer Puniċi mir-Rumani. Spanja Rumana u Gotika Matul it-tieni gwerra Punika, l-espansjoni tal-Imperu Ruman, rebaħ xi kolonji kummerċjali Kartaġiniżi matul il-kosta Mediterranja. Però r-Rumani kellhom jieħdu żewġ sekli biex jirbħu l-Peniżola Iberika sħiħa. Il-ħakma Rumana ġabet il-lingwa, il-liġi u t-toroq. Il-kulturi tal-popolazzjonijiet Ċeltiċi u Iberiċi, bil-mod ġew Rumanizzati. Il-mexxejja lokali tħallew jidħlu fil-klassi aristokratika Rumana. Spanja kienet tipproduċi kwantità kbira ta' qamħ għas-suq Ruman u mill-portijiet tagħha kienu jiġu esportati d-deheb, is-suf, iż-żejt taż-żebbuġa u l-inbid. Il-produzzjoni agrikola żdiedet bl-introduzzjoni tal-irrigazzjoni. L-imperaturi Trajanu u Teodożju I u l-filosfu Seneka twieldu Spanja. Il-Kristjaneżmu daħal fil-pajjiż fl-ewwel seklu u progressivament sar iżjed popolari. L-Imperu Ruman tal-Punent fi Spanja beda jmur lura fl-409, meta l-Iżvevi u l-Vandali, flimkien mal-Alani, qasmu r-Renu, iddevastaw il-Gallja, u mbagħad il-Viżigoti imbuttawhom ġo Spanja. L-Iżvevi stabbilew renju fejn illum jinsabu Galizja moderna u n-naħa ta' fuq tal-Portugall. Il-Vandali Silingi okkupaw ir-reġjun li ismu għad għandu parti minn isimhom: Vandalusja, Andalusja. Il-Biżantini stabbilew tip ta' enklavi fin-naħa t'isfel tal-pajjiż, bl-iskop li jqajmu l-Imperu Ruman fl-Iberja kollha. Fl-aħħar, però, Spanja ġiet riunita taħt il-ħakma tal-Viżigoti. Spanja Musulmana Fis-seklu 8, l-armati Musulmani, li fil-parti l-kbira kienu Għarab, rebħu kważi l-Peniżola Iberika kollha. Dawn il-konkwisti kienu parti mill-espansjoni tal-Kalifat Għumawijjad. Reġjun żgħir muntanjuż fix-Xlokk biss irnexxielu jirreżisti l-invażjoni tal-bidu. Skont il-liġi Iżlamika, l-Insara u l-Lhud jieħdu l-istatus ta' dhimmi jew subordinati. Dan kien iħalli l-Insara u l-Lhud jipprattikaw ir-reliġjon tagħhom, imma kellhom iħallsu taxxa speċjali u kienu jbatu minn ċertu diskriminazzjoni. Il-konverżjoni għall-Iżlam bdiet dejjem tiżdied. Il-muladies (Musulmani ta' nisel etniku Iberiku) jingħad li kienu jirrappreżentaw il-maġġoranza tal-popolazzjoni lejn it-tmiem tas-seklu 10. Cordoba kienet il-belt kapitali tal-Kaliffat u kienet l-ikbar belt u l-iżjed għanja fil-Punent tal-Ewropa. Il-kummerċ fil-Mediterran iffavorixxa l-iskambju kulturali u t-tradizzjoni intellettwali għanja tal-Musulmani dakkret parti kbira mill-intellettwali Ewropej. Il-waqgħa tal-Musulmani u r-Reconquista Ir-Reconquista ("Rikonkwista") kienet perjodu li dam xi 750 sena, li matulu r-rejiet Insara ta' Spanja espandew il-ħakma tagħhom għad-dannu tas-saltniet Għarab. Ir-Reconquista bdiet bil-battalja ta' Covadonga fis-722. Bir-rebħa Nisranija twaqqaf ir-Renju tal-Asturias tul il-muntanji Xlokkin tal-kosta. Ftit wara, fis-739, il-qawwiet Musulmani tkeċċew minn Galizja, li l-Insara kienu jqisu wieħed mill-postijiet l-iżjed imqaddsa minħabba li hemm is-Santwarju ta' Santiago de Compostela. L-armati Musulmani mexew 'il fuq mill-Pirenej, imma ġew megħlubin mill-forzi tal-Franki fil-Battalja ta' Poitiers. Aktar tard, il-forzi tal-Franki waqqfu kontej Insara fuq in-naħa t'isfel tal-Pirenej. F'dan ir-reġjun imbagħad twaqqfu r-renji ta' Navarra, ta' Aragona u ta' Katalonja. Għal ħafna sekli, il-konfini sejrin 'l hemm u 'l hawn bejn l-artijiet Musulmani u tal-Insara kienu jestendu matul il-widien tal-Ebro u tad-Duero. Il-ħakma tal-belt, strateġikament ċentrali, ta' Toledo, li ġrat fl-1085, kienet sinjal ta' bidla sinifikattiva fil-bilanċ tal-poter favur ir-renji Nsara. Fis-sekli 13 u 14, il-fergħa Musulmana tal-Merjenjewn jew Merinidi, ġejja mit-Tramuntana tal-Afrika invadiet u stabbiliet xi enklavi fin-naħa t'isfel tal-pajjiż, imma ma rnexxilhomx jistabilixxu l-ħakma Musulmana fl-Iberja u malajr tkeċċew. Fis-seklu 13 ir-renju Aragoniż ipprova jespandi l-influwenza tiegħu mal-ġżejjer tal-Mediterran, f'Sqallija u anki f'Ateni. F'dan il-perjodu twaqqfet l-università ta' Palencia (1212/1263) u l-università ta' Salamanca (1218/1254). Il-pesti tal-1348 u tal-1349 iddevastaw lil Spanja. Fl-1469, il-kuruni tar-renji Nsara ta' Kastilja u Aragona ngħaqdu biż-żwieġ ta' Iżabella I ta' Kastilja ma' Ferdinandu II ta' Aragona. Fl-1478 twettqet għalkollox il-konkwista tal-Gzejjer Kanarji u fl-1492, il-forzi ta' Kastilja u ta' Aragona ħadu l-Emirat ta' Granada u qerdu l-aħħar fortizza tal-preżenza tal-ħakma Iżlamika ta' 781 sena fl-Iberja. It-Trattat ta' Granada ggarantixxa t-tolleranza reliġjuża għall-Musulmani. Fl-istess sena Kristoforu Kolombo wasal fid-Dinja l-Ġdida, bil-vjaġġ tiegħu ffinanzjat minn Iżabella, u l-Lhud ġew ordnati li jikkonvertu għall-Kattoliċiżmu bil-piena li jitkeċċew mit-territorji Spanjoli matul l-Inkwiżizzjoni Spanjola. Ftit snin wara, wara xi taqbid soċjali, il-Musulmani tkeċċew taħt l-istess kundizzjonijiet. Spanja Imperjali L-unifikazzjoni tal-kuruni ta' Aragona u ta' Kastilja kienet il-pedament li fuqu nbnew Spanja moderna u l-Imperu Spanjol. Biha Spanja saret potenza Ewropea indiskutibbli matul is-seklu 16 kollu u matul il-parti l-kbira tas-seklu 17, minħabba l-kummerċ u l-artijiet kolonjali tagħha. Matul dan il-perjodu, Spanja għaddiet minn bosta gwerer u ribelljonijiet, fosthom: il-gwerer tal-Italja, ir-ribelljoni tal-Comuneros, dik li hi msejħa "l-Gwerra tat-Tmenin Sena", ir-ribelljoni tal-Moriscos u l-gwerra Anglo-Spanjola. Kien perjodu wkoll ta' ferment kulturali kbir, minħabba l-ftuħ ta' rotot ġodda, l-esplorazzjoni tad-dinja u l-iskambji kummerċjali. Spanja gawdiet minn l-hekk imsejjaħ "Seklu tad-Deheb". L-attività kulturali kellha l-epiċentru tagħha fl-Università ta' Salamanca. Fit-tieni nofs tas-seklu 17, Spanja bil-mod bdiet sejra lura. Minkejja xi telfiet żgħar ta' territorji fi Franza, żammet l-imperu vast li kellha fin-naħa l-oħra tal-oċean sal-bidu tas-seklu 19. It-tnaqqis ta' poter kien l-agħar fil-Gwerra tas-Suċċessjoni Spanjola li spiċċat f'kunflitt internazzjonali kbir u f'gwerra ċivili, li lil Spanja swielha l-pożizzjoni li kellha bħala waħda mill-ikbar potenzi fid-dinja. Matul din il-gwerra, ħadet il-poter dinastija ġdida ġejja minn Franza, il-Borboni, li abolixxiet ħafna privileġġi antiki u l-liġijiet reġjonali. Fis-seklu 18, Spanja bil-mod bdiet terġa' tqum fuq saqajha u tikber fil-prosperità f'parti kbira tal-imperu. Il-monarkija Borbonika għamlet ħafna xogħol ta' modernizzazzjoni, fuq l-istil tas-sistema Franċiża, rigward it-tmexxija amministrattiva u ekonomika. L-ideat tal-Illuminiżmu bdew deħlin fost xi membri tal-elit tar-renju u tal-monarkija. Ħakma Napoleonika u l-konsegwenzi tagħha Fl-1793, Spanja daħlet fi gwerra kontra ir-Repubblika ġdida Franċiża, li kienet neħħiet mill-poter u ġġustizzjat ir-re tagħha Lwiġi XVI li kien Bourbon. Spanja tilfet il-gwerra u ffirmat trattat ta' paċi fl-1795. B'dan it-trattat Spanja saret stat klijent ta' Franza. It-trattat sigriet ta' Fontainebleau bejn Napuljun u Manuel Godoy tal-1807, li ma kien popolari xejn, inkluda dikjarazzjoni ta' gwerra kontra l-Gran Brittanja u l-Portugall. It-truppi Franċiżi daħlu fir-renju bla reżistenza, bl-iskuża li ħa jinvadu l-Portugall, okkupaw il-fortizzi Spanjoli u r-re Spanjol ġegħluh jabdika favur ħu Napuljun, Ġużeppi Bonaparte. Din il-monarkija pupazz barrani, l-Ispanjoli qisuha bħala disprezz. Ir-ribelljoni tat-2 ta' Mejju, waħda minn ħafna ribelljonijiet nazzjonalisti kontra r-reġim Bonapartista fil-pajjiż kollu, kienet il-bidu tal-gwerra tal-indipendenza Spanjola. Napuljun kellu jindaħal personalment u kisser bosta armati Spanjoli li ma kellhomx organizzazzjoni u ġiegħel Armata Brittanika tirtira. Madankollu, minħabba l-qawwa tal-Brittaniċi u l-kampanja diżastruża fir-Russja li kellhom il-Franċiżi, fl-1814 l-armata Franċiża tkeċċiet minn Spanja u Ferdinandu VII reġa' ħa t-tron. L-invażjonijiet Franċiżi qerdu l-ekonomija u ħallew lil Spanja b'instabbiltà politika qawwija. Il-ġlied għall-poter tas-seklu 19 wasslu għat-telf tal-kolonji Amerikani kollha, ħlief Kuba u Puerto Rico. Gwerra Ispano-Amerikana Minħabba l-instabbiltà politika u l-kriżi ekonomika li laqtet Spanja fis-seklu 19, qamu movimenti nazzjonalisti fil-Filippini u Kuba, dak iż-żmien taħt il-ħakma Spanjola. Dawn il-movimenti wasslu għall-gwerer għall-indipendenza li daħlu wkoll fl-Istati Uniti. Minkejja d-determinazzjoni ta' bosta fergħat militari, l-armata Spanjola kienet immexxija ħażin fl-ogħla livelli u dan wassal għat-telfa tal-gwerra Ispano-Amerikana. Din il-gwerra intemmet bit-Trattat ta' Pariġi tal-1898 li bih Kuba kisbet l-indipendenza u Spanja kellha ċċedi l-Filippini, Guam u Puerto Rico lill-Istati Uniti għal 20 miljun dollaru. It-telfa militari (imsejħa El desastre) ikkontribwiet għall-ispinta li ħa l-grupp ta' intellettwali Spanjol, La generación del 98, li għamel analiżi kritika ħafna tas-sitwazzjoni tal-pajjiż. Gwerra ċivili Spanjola Fil-bidu tas-seklu 20 kien hemm żmien qasir ta' paċi fi Spanja, li matulu kellha rwol żgħir fil-kolonjaliżmu fl-Afrika, bil-kolonizzazzjoni tas-Saħara tal-Punent, il-Marokk Spanjol u l-Gwinea Ekwatorjali. It-telfiet kbar li ġarrbet matul il-gwerra tar-Rif fil-Marokk ikkontribwew biex jimminaw il-monarkija. Kien hemm perjodu ta' reġim awtoritarju tal-Ġeneral Miguel Primo de Rivera (1923-1931) li ntemm bit-twaqqif tat-Tieni Repubblika Spanjola. Ir-repubblika tat l-awtonomija politika lill-pajjiżi Baski, lill-Katalonja, lill-Galizja u tat il-vot lin-nisa. F'Lulju 1936 bdiet il-Gwerra Ċivili Spanjola. Kienu l-forzi nazzjonalisti li kienu kontra r-Repubblika, immexxijin mill-Ġeneral Francisco Franco li bdew il-gwerra u dawn rebħuha bl-għajnuna tal-Ġermanja Nażista u l-Italja Faxxista. Il-gwerra ċivili damet tliet snin u kienet il-kawża tal-mewt ta' 500,000 ruħ u l-emigrazzjoni ta' madwar 500,000 ċittadin, li l-parti l-kbira tad-dixxendenti tagħhom illum joqogħdu fil-pajjiżi tal-Amerika Latina u minnhom hemm madwar 300,000 fl-Argentina biss.. Il-gwerra ċivili Spanjola hi meqjusa bħala l-ewwel battalja tat-Tieni Gwerra Dinjija. Spanja taħt Franco u wara Spanja ta' Franco ddikjarat ruħha newtrali matul it-Tieni Gwerra Dinjija imma dan kien tal-isem biss għax kellha relazzjonijiet ta' ħbiberija mal-Potenzi tal-Assi. L-uniku partit legali taħt ir-reġim Frankista kien it-Tradicionalista Falange Española y de las J.O.N.S., li twaqqaf fl-1937. Il-partit iddikjara ruħu anti-Komunista, Kattoliku u nazzjonalista. Aktar tard il-partit ħa l-isem ta' Movimiento Nacional. Wara l-gwerra dinjija, Spanja kienet politikament u ekonomikament marġinali u barra l-Ġnus Magħquda. Is-sitwazzjoni nbidlet fl-1955, matul il-perjodu tal-Gwerra Bierda, meta sar strateġikament importanti għall-Istati Uniti li jistabbilixxu preżenza militari fil-Peniżola Iberika, għall-konteniment ta' xi mossa mill-Unjoni Sovjetika fl-inħawi tal-baħar Mediterran. Fl-1960, Spanja kellha qabża kbira fl-ekonomija tagħha. Dan it-tkabbir f'daqqa li ressaq in-nazzjon lejn ekonomija moderna, sar magħruf bħala l-"miraklu Spanjol". Bil-mewt ta' Franco, li ġrat f'Novembru 1975, Juan Carlos laħaq Re ta' Spanja u kap tal-Istat, skont il-liġi. Wara l-approvazzjoni tal-Kostituzzjoni Spanjola ġdida fl-1978 u l-wasla tad-demokrazija, l-istat trasferixxa xi poteri lir-reġjuni u ħoloq organizzazzjoni interna msejsa fuq il-komunitajiet awtonomi. Fil-Pajjiżi Baski, in-nazzjonaliżmu moderat Bask għex spalla ma' spalla ma' moviment radikali nazzjonalista mmexxi mill-organizzazzjoni armata Euskadi Ta Askatasuna (ETA). Il-grupp twaqqaf fl-1959 matul ir-reġim ta' Franco, imma baqa' sejjer bil-kampanja vjolenti anki wara li bdiet id-demokrazija u kien hemm grad għoli ta' awtonomija reġjonali. Fit-23 ta' Frar 1981, xi elementi ribelli fost il-forzi tas-sigurtà għamlu attentat ta' kolp ta' stat biex jimponu gvern militari. Ir-Re Juan Carlos ħa f'idejh personalment il-kmand tal-forzi armati u ġiegħel lir-ribelli jċedu. Fit-30 ta' Mejju 1982, wara referendum, Spanja daħlet fin-NATO u l-partit soċjalista (Partido Socialista Obrero Español), PSOE, tela' fil-poter. Fl-1986 Spanja daħlet fil-Komunità Europea. Fl-1982 it-Tazza tad-Dinja tal-Futbol, intlagħbet Spanja u għenet biex il-pajjiż jerġa' jsir magħruf fid-dinja wara s-snin ta' dittatura u ta' tranżizzjoni għad-demokrazija. Anki l-Olimpjadi ta' Barċellona tal-1992 kienu ta' ġid għat-turiżmu u biex isiru magħrufin il-mod ta' ħajja u d-drawwiet ta' Spanja l-ġdida. Is-snin disgħin tas-seklu 20 huma karatterizzati mill-gvernijiet ta' José Maria Aznar tal-Partit Popolari Spanjol (Partido Popular) b'ħafna progress ekonomiku u soċjali. Spanja fis-seklu 21 Fl-1 ta' Jannar 2002, Spanja ma bagħetx tuża l-peseta bħala valuta u bdiet tuża l-ewro, li taqsam mat-18-il pajjiż ieħor taż-żona tal-ewro. L-ekonomija ta' Spanja kibret ħafna, iżjed mill-medja Ewropea, imma t-tkabbir spiċċa bil-kriżi ekonomika kbira li bdiet fl-2008. Fil-11 ta' Marzu 2004, kien hemm attakki terroristiċi fuq xi ferroviji f'Madrid. Wara proċess li dam ħames xhur, ġie konkluż li l-attakki kienu saru minn grupp militanti lokali mnebbaħ minn al-Qaeda. L-attakki qatlu lil 191 ruħ u ferew lil iżjed minn 1,800. Jaħsbu li forsi l-attakki saru biex jinfluwenzaw ir-riżultat tal-elezzjoni ġenerali li kellha ssir tlett ijiem wara, li rebaħ il-PSOE, immexxi minn José Luis Rodríguez Zapatero. Ġeografija Spanja hi nazzjon fin-naħa tan-Nofsinhar tal-Punent tal-Ewropa li tokkupa 85 % mill-Peniżola Iberika. L-erja totali hi ta' 504,782 km², li minnhom 499,542 km² huma art u 5,340 km² huma ilma. Il-konfini ta' Spanja huma maqsuma f'88 % (4.964 km) baħar u 12 % (1.917 km) art. Fit-Tramuntana hemm il-Baħar ta' Cantabria (Golf ta' Biskaja) u fin-Nofsinhar u x-Xlokk hemm il-Baħar Mediterran u l-Baħar tal-Baleariċi, fil-Punent il-Portugall u l-Oċean Atlantiku u fil-Grigal Franza u Andorra tul il-Pirenej. Il-kosta Mediterranja għandha tul ta' 1.660 km, filwaqt li tal-Atlantiku twila 710 km. Il-Pirenej jestendu għal 435 km mill-Baħar Mediterran sal-Golf ta' Biskaja. Fit-tarf t'isfel ta' Spanja hemm l-Istrett ta' Gibiltà, li jissepara lil Spanja u l-bqija tal-Ewropa mill-Marokk, fit-Tramuntana tal-Afrika. Il-muntanja Teide li hi għolja 3,718 metru 'l fuq mil-livell tal-baħar hi l-ogħla waħda fi Spanja u l-ogħla quċċata tal-Atlantiku kollu. Hi t-tielet l-ikbar vulkan tad-dinja mill-bażi tagħha. Barra l-Peniżola Iberika hemm numru ta' żoni Spanjoli oħra: il-Gżejjer Baleariċi fil-Baħar Mediterran, il-Gżejjer Kanarji fil-Grigal, madwar 108 km fix-Xlokk tal-Afrika; hemm ħames artijiet oħra ta' sovranità Spanjola (plazas de soberanía) fuq il-kosta tal-Marokk: Ceuta, Melilla, Islas Chafarinas, Peñón de Alhucemas u Peñón de Vélez de la Gomera. Morfoloġija It-territorju Spanjol hu muntanjuż, iddominat minn pjanuri għoljin u ktajjen ta' muntanji. Nistgħu niddistingwu tliet reġjuni ġeografiċi: Il-pjanura għolja ċentrali tal-Meseta: vasta u semiarida, hija formazzjoni antika u tokkupa l-parti l-kbira taż-żona ċentrali tal-pajjiż. Hija maqsuma fi tnejn bil-muntanji. Fil-Lvant tispiċċa bil-Muntanji Iberiċi u bis-Sierra Morena fin-Nofsinhar. Fil-qalba ta' din iż-żona hemm il-belt kapitali Madrid. Il-ktajjen tat-Tramuntana: huma magħmulin mill-Pirenej u mill-Cordillera Cantábrica li timxi tul il-kosta. Il-katina tal-Pirenej mhijiex antika waqt li l-muntanji tal-Cordillera Cantábrica huma iktar antiki. In-nixfa tal-Meseta u x-xita skarsa tar-reġjun Atlantiku jagħmlu l-vegetazzjoni rikka. Il-Cordilleras Béticas, fin-Nofsinhar, huma magħmula minn sensiela ta' ktajjen muntanjużi, li fosthom hemm is-Sierra Nevada. Ktajjen tal-muntanji Sistema Iberika Sistema Ċentrali Pirenej Cordillera Cantábrica Cordilleras Béticas Sierra Morena Sierra Nevada Pjanuri Pjanura tal-Ebro Depressjoni Betika Pjanura tal-Andalusija Meseta Vulkani Teide, Gżira ta' Tenerife (Hemm bosta vulkani fil-gżira) Madwar 400 vulkan fil-gżira ta' Lanzarote Idrografija Xmajjar Hemm ħafna xmajjar imma fihom ħafna kurrenti qawwijin u allura l-użu tagħhom bħala toroq għall-komunikazzjoni hu limitat. Dawn huma x-xmajjar ewlenin: Ebro, Turia, Jucar, Segura, Duero, Tago, Guadiana, u Guadalquivir. Lagi Fi Spanja m'hemmx lagi naturali kbar, però hemm ħafna għadajjar artifiċjali bl-iskop li jiżguraw il-ħtieġa tal-enerġija u tal-ilma. Bl-Ispanjol jissejħu pantanos jew embalses (partikolarment importanti humm l-embalses ta' Alcantara, ta' Torrejón u ta' Valdecañas fuq it-Tago, u dak ta' Mequinenza fuq l-Ebro. Xtut Barra mill-fruntiera ma' Franza, Andorra, Ġibiltà u l-Portugall, Spanja hi mdawra għalkollox bil-baħar, l-Oċean Atlantiku fit-Tramuntana, il-Majjistral u parti żgħira mil-Lbiċ, kif ukoll il-Baħar Mediterran fil-Lvant, il-Grigal u n-Nofsinhar ta' Ġibiltà. Mal-Peniżola Iberika rridu nżidu wkoll il-Kanarji, kollha kemm huma fl-Atlantiku u l-Baleariċi, li jinstabu kompletament fil-Mediterran. Minħabba t-tul enormi tax-xtut tagħha u d-diversità tal-pożizzjonijiet tagħhom, Spanja għandha tulijiet ta' kosta li huma differenti ħafna minn xulxin. Il-kosta Atlantika, li l-parti l-iżjed lejn il-Lvant tissejjaħ il-Baħar ta' Cantabria (li hi stess hi parti mill-Golf ta' Biskaja), hi karatterizzata b'bajjiet impressjonanti li jalternaw ma' sikek impressjonanti li ffurmaw bir-riħ oċeaniku qawwi u bix-xita spissa. Fuq kollox fil-parti l-iżjed lejn il-Lvant, il-kosta hi mħarbta u għandha ħafna fliegi u qaliet twal, imsejħin rias, tipiċi tal-Galizja, li jidħlu fi xtut mimlijin sikek li diffiċli li tidħol fihom, fosthom il-famuża Costa de la Muerte. Il-kosta Mediterranja hi differenti għalkollox, ħafna iżjed ħelwa u inqas imħarbta (ħlief il-golf ta' Valencia u ż-żona tad-delta tal-Ebro u xi promontorji, għalkemm fiha wkoll xi tulijiet imsikkin). Fuq kollox il-klima hi ħafna iżjed moderata u adattata għat-turiżmu tal-għawm. Fuq il-kosta Mediterranja nsibu bosta bliet famużi bħal Barċellona, Valencia u Malaga, barra l-lokalitajiet turistiċi bħal Lloret de Mar u Tarifa. Il-kosta Mediterranja tinqasam ġeografikament f'ħames partijiet: l-iżjed 'il fuq hemm il-Costa Brava, li testendi mill-fruntiera Franċiża sa Barċellona; il-Costa Daurada li testendi mill-belt kapitali Katalana sa ħalq l-Ebro; il-Costa del Azahar sa Dénia (eskluża) li tinkludi l-Golf ta' Valencia kollu; il-Costa Blanca sa Cabo de Gata; u fl-aħħar il-Costa del Sol madwar in-naħa t'isfel kollha ta' Spanja sal-Fliegu ta' Ġibiltà. Il-kosta Mediterranja, minħabba t-turiżmu kbir li fiha, hi inqas preżervata mill-kosta Atlantika u hi magħrufa għal xi abbużi kbar fil-bini. Gżejjer Il-gżejjer ewlenin huma miġburin f'żewġ arċipelagi: il-Gżejjer Baleariċi u l-Gżejjer Kanarji. Il-Baleariċi qegħdin fil-Mediterran, mhux 'il bogħod mill-komunità ta' Valencia u huma magħmulin minn erba' gżejjer prinċipali, Mallorca, Menorca, Ibiża u Formentera. Il-Kanarji min-naħa l-oħra qegħdin fl-Atlantiku, maġenb in-naħa t'isfel tal-Marokk u 1,000 km 'l bogħod mil-Lbiċ tal-Peniżola Iberika. Ġeografikament jagħmlu parti mill-kontinent Afrikan. Dawn huma Gran Canaria, Lanzarote, Fuerteventura, Tenerife, La Palma, La Gomera u El Hierro. Imbagħad hemm gżejjer żgħar oħra, ħafna iċken, bħall-Gżejjer Cies. Klima Nistgħu naqsmu Spanja fi tliet żoni klimatiċi prinċipali, skont il-pożizzjoni ġeografika u l-kundizzjonijiet orografiċi: il-klima Mediterranja, karatterizzata minn sjuf nixfin u sħan. Skont il-Klassifikazzjoni tal-klimi ta' Köppen din hi dominanti fil-peniżola, b'żewġ varijetajiet: Csa u Csb. il-klima steppika (Bsh, Bsk), insibuha fil-parti tal-Lbiċ tal-pajjiż, l-iżjed fir-reġjun ta' Murcia u fil-wied tal-Ebro. Kontra l-klima Mediterranja, l-istaġun niexef idum iżjed mis-sajf. il-klima oċeanika (Cfb), insibuha fin-naħa ta' fuq tal-pajjiż, l-iżjed fir-reġjun tal-Pajjiżi Baski, Asturias, Cantabria u parti mill-Galizja. B'kuntrast mal-klima Mediterranja, it-temperaturi xitwin u sajfin huma influwenzati mill-baħar u m'hemmx dik in-nixfa tas-sajf. Barra dawn it-tipi prinċipali, nistgħu nsibu wkoll sottotipi oħra, bħall-klima Alpina tal-Pirenej u fis-Sierra Nevada, u klima subtropikali tipika fil-Gżejjer Kanarji. Demografija Gruppi etniċi Il-popolazzjoni hi magħmula fil-part l-kbira minn Spanjoli li jappartienu għal diversi gruppi etniko-lingwistiċi (Kastiljani, Katalani-Valenciani, Galizjani, Baski, eċċ) u minn minoranza ta' barranin, li fil-bidu tal-2008, kienet tirrappreżenta ftit iżjed minn 11% tal-popolazzjoni globali: 5.2 miljuni minn 46 miljun bejn wieħed u ieħor. Il-komunitajiet fejn hemm l-iżjed barranin huma tal-Katalonja, bi 'l fuq minn miljun ruħ, ta' Madrid, b'kważi miljun u ta' Valencia, b'madwar 800,000 ruħ. Hemm għadd kbir ta' immigranti mill-Ewropa tal-Lvant, (l-iżjed Rumeni, li bħalissa jirrappreżentaw il-komunità alloġena l-iżjed numeruża fil-pajjiż), Afrikani ta' Fuq, li ħafna minnhom huma klandestini (impjegati l-iżjed fl-agrikultura ta' Spanja t'Isfel), u Latinoamerikani. Popolazzjoni Id-distribuzzjoni tal-popolazzjoni mhijiex uniformi għax hi kondizjonata mill-forma tat-territorju: fuq il-kosti, matul il-widien tax-xmajjar u fiż-żoni li huma ekonomikament iżjed avvanzati u li fihom żviluppaw l-agrikoltura u l-industrija, id-densità taqbeż it-300 abitant kull km². Min-naħa l-oħra f'ħafna erji tal-meseta, id-densità hi taħt id-29 abitant kull km². Il-popolazzjoni urbana (77 %) dejjem tikber. Il-popolazzjoni totali ta' Spanja kienet, skont l-istima tas-sena 2010, ta' 45,054,694 abitant, b'densità medja ta' 81 abitant kull km², maqsuma mal-komunitajiet awtonomi li jagħmlu parti mir-renju. Il-fenomenu tal-urbanizzazzjoni hu reċenti ħafna, u llum 70% tal-Ispanjoli jgħixu fil-bliet li ħafna minnhom żvillupaw b'mod mhux ippjanata u bi problemi, kultant gravi, ta' tniġġiż. Il-territorju tal-pajjiż hu maqsum f'komunitajiet awtonomi li jgawdu ċerta awtonomija skont l-istorja tagħhom. Reliġjonijiet Skont studju reċenti magħmul minn Arda:Insara: 90,14 %. Anjostiċi: 6,94 %. Musulmani: 1,57 %. Atej: 1,10 %. Lhud: 0,13 %. Oħrajn: 0,12 %. Lingwi L-ilsien uffiċjali hu l-Kastiljan jew l-Ispanjol. F'xi komunitajiet awtonomi xi lingwi huma kouffiċjali mal-Kastiljan: il-Katalan/il-lingwa ta' Valencia f'Katalonja, il-Gżejjer Baleariċi u fil-Komunità ta' Valencia: il-Galizjan f'Galizja u l-Bask fil-Pajjiżi Baski u Navarra. L-istat Spanjol u l-amministrazzjonijiet tal-periferija jipproteġu u jinkoraġġixxu l-użu, fil-kuntest lokali, ta' xi lingwi mitkellma li però ma jgawdux l-istatus ta' ko-uffiċjalità bħall-Asturjan, il-Leoniż, id-djalett ta' Estremadura, l-Aragoniż. Fil-wied tal-Aran mal-Kastiljan u l-Katalan, hu rikonoxxut ukoll l-Araniż, tip ta' Gaskon tal-grupp lingwistiku Oċċitan. F'Concepción ħdejn Ġibiltà in n-ies jitkellmu l-Llanito u l-Ingliż bħala t-tielet ilsien.Fil-bliet awtonomi Afrikani ta' Ceuta u Melilla jitkellmu wkoll l-Għarbi u l-Berberu u parti mill-popolazzjoni titkellem il-Franċiż bħala t-tielet jew ir-raba' lingwa. Suddiviżjonijiet amministrattivi Komunitajiet awtonomi Spanja hi maqsuma f'17-il komunità awtonoma (comunidades autónomas, singular: comunidad autónoma) li jerġgħu jinqasmu f'50 provinċja. Hemm ukoll żewġt ibliet awtonomi: Ceuta u Melilla (iddeżinjati uffiċjalment bħala Plazas de Soberanía en el Norte de África). Ceuta, Melilla u xi gżejjer ċkejknin huma li baqa' mill-imperu kolonjali vast li kellu l-pajjiż. Il-gżejjer fihom xi 0.65 km² u għandhom 312 abitant. B'kollox Spanja għandha territorji ta' 31.65 km² fl-Afrika ta' Fuq, b'popolazzjoni ta' 138,228 abitant. Provinċji u muniċipji Meta daħlet is-sistema tal-komunitajiet awtonomi, il-poter tal-provinċji naqas. Għadhom jintużaw bħala distretti elettorali, għall-kodiċi postali u bħala riferimenti ġeografiċi. Hemm sitt komunitajiet awtonomi li huma magħmulin minn provinċja waħda biss: Asturias, il-Gżejjer Baleariċi, Cantabria, La Rioja, Madrid, Murcia, u Navarra. Il-provinċji jerġgħu jinqasmu f'muniċipji (bl-Ispanjol municipio). Bħala l-kap tal-muniċipju hemm l-alcalde jew is-sindku. Bliet prinċipali Żoni prinċipali metropolitani {| |- align=right !Poż.|| Komuni || Reġjun || Prov. || Abitanti |- align="right" | 1 || Madrid || Madrid || Madrid || 5.883.521 |- align="right" | 2 || Barċellona || Katalonja || Barċellona || 3.150.380 |- align="right" | 3 || Valencia || Komunità ta' Valencia || Valencia || 2.463.592 |- align="right" | 4 || Sivilja || Andalusija || Sivilja || 1.438.451 |- align="right" | 5 || Málaga || Andalusija || Malaga || 965.371 |- align="right" | 6 || Bilbao || Pajjiż Bask || Bilbao || 949.939 |- align="right" | 7 || Oviedo-Gijón || Asturji || Asturji || 857.495 |- align="right" | 8 || Alicante-Elche || Komunità ta' Valencia || Alicante || 725.395 |- align="right" | 9 || Zaragoza || Aragona || Zaragoza || 688.343 |- align="right" | 10 || Vigo' || Galizja || Pontevedra || 659.632 |- align="right" |} Popolazzjoni tal-gżejjer 1. Tenerife 886,033 ab.; il-Gżejjer Kanarji 2. Mallorca 846,210 ab., il-Gżejjer Baleariċi 3. Gran Canaria 829,597 ab. 4. Lanzarote 132,366 ab. 5. Ibiza 113,908 ab. 6. Fuerteventura 94,386 ab. 7. Menorca 86,697 ab. 8. La Palma 85,933 ab. 9. La Gomera 22,259 ab. 10. El Hierro 10,558 ab. 11. Formentera 7,957 ab. 12. Arosa 4,889 ab. 13. La Graciosa 658 ab. 14. Tabarca 105 ab. 15. Ons 61 ab. Tmexxija tal-istat Skont il-Kostituzzjoni tal-1978, Spanja hi monarkija ereditarja parlamentari, fejn ir-re għandu r-rwol li jirrappreżenta l-pajjiż, imma wkoll li jiggarantixxi l-unità u d-demokrazija. Il-poter eżekuttiv hu f'idejn il-Kunsill tal-Ministri (Consejo de Ministros), immexxi minn Prim Ministru, bil-fiduċja tal-parlament. Il-poter legiżlattiv hu fi ħdan parlament bikamerali, il-Cortes Generales b'mandat ta' erba' snin, magħmul minn: il-Kungress tad-Deputati (Congreso de los Diputados), kamra ta' 350 deputat, eletti b'sistema proporzjonali; is-Senat tar-Renju ta' Spanja (Senado), kamra ta' 259 senatur, li minnhom 208 huma eletti direttament u 51 indirettament mill-kunsilli reġjonali. Il-poter ġudizzjarju hu indipendenti. Politika Partiti politiċi u elezzjonijiet demokratiċi L-ewwel elezzjoni demokratika wara l-mewt ta' Franco saret fil-15 ta' Ġunju 1977, u ntrebħet mil-lega Ċentru-Leminija, Unión de Centro Democrático (UCD), immexxija minn Adolfo Suàrez. Is-sistema politika hi msejsa fuq il-multipartitiżmu, imma minn xi żmien 'l hawn kien hemm żewġ partiti dominanti: il-Partido Socialista Obrero Español (PSOE) (Ċentru-Xellugi) u l-Partido Popular (PP) (Ċentru-Lemini). Iż-żewġ partiti dominanti alternaw fil-poter, imma kważi dejjem, minħabba s-sistema elettorali, kellhom jidħlu f'koalizzjoni ma' partiti żgħar. Il-partit Soċjalista mexxa l-gvern mill-1982 sal-1996 (immexxi minn Felipe González) u mill-2004 sal-2011 (immexxi minn José Luis Rodríguez Zapatero); il-partit popolari mill-1996 sal-2004 (immexxi minn José Maria Aznar) u mill-2011 sal-lum 2013 (immexxi minn Mariano Rajoy). Organizzazzjonijiet internazzjonali Membru tal-Organizzazzjoni tal-Ġnus Magħquda mill-14 ta' Diċembru 1955; Membru tan-NATO mill-1982; Membru tal-Unjoni Ewropea mill-1 ta' Jannar 1986. Kultura Arkitettura Bl-arkitettura Spanjola, infissru l-eżempji kollha tal-arkitettura li nbnew maż-żminijiet fi Spanja u x-xogħlijiet tal-arkitetti moderni Spanjoli li nsibu mad-dinja kollha. Minħabba d-diversità storika u ġeografika, l-arkitettura Spanjola gawdiet minn ħafna influwenzi. Perezempju, belt importanti bħal Cordoba, li twaqqfet mir-Rumani u allura għandha infrastruttura vasta ta' dik l-epoka, saret il-kapitali kulturali tad-dinastija Iżlamika al-Għumawijjun li bnew fuqha binjiet ta' arkitettura fina fl-istil Għarbi. Id-dinastiji Għarab li ġew wara fi Spanja, żviluppaw arkitettura tal-għaġeb, dejjem iżjed komplessa u karatteristika bħall-famuż kumpless tal-Palazz ta' Granada. Fl-stess żmien, feġġew ir-renji Nsara li, ftit ftit żviluppaw l-istil tagħhom li fih integraw il-flussi Romaniċi u Gotiċi. L-istil gotiku ffjorixxa b'mod straordinarju. Hemm eżempji ta' dan l-istil mat-territorju nazzjonali kollu. L-istil mudéjar, li żviluppa mis-seklu 12 sas-seklu 17 mill-fużjoni ta' motivi bi stil Għarbi ma' mudelli tal-arkitettura Ewropea. Il-parti l-kbira tal-arkitettura tas-seklu 20 hi fl-istil tal-Moderniżmu, stil li kellu l-epiċentru tiegħu f'Barċellona u Gaudí kien is-simbolu tiegħu. Mill-bidu tas-seklu 21 Spanja kellha rivoluzzjoni fl-arkitettura kontemporanja u arkitetti Spanjoli bħal Rafael Moneo, Santiago Calatrava, Ricardo Bofill u ħafna oħrajn kisbu fama mondjali. Letteratura Bit-terminu letteratura Spanjola nfissru x-xogħol letterarju kollu miktub bl-Ispanjol, li jinkludi l-letteratura bl-Ispanjol mhux bilfors miktuba minn Spanjoli. Minħabba d-diversità ġeografika u generazzjonali, il-letteratura Spanjola kellha ħafna influwenzi u ma tantx hi omoġenea. Fiha nsibu wħud mill-movimenti letterarji l-iżjed importanti. Miguel de Cervantes x'aktarx hu l-kittieb l-iżjed famuż ta' Spanja u l-ktieb tiegħu Don Quixote hu meqjus bħala x-xogħol l-iżjed emblematiku fil-kanoni tal-letteratura Spanjola u wieħed mix-xogħlijiet klassiċi fundaturi tal-letteratura tal-Punent. Ċinema Iċ-ċinema Spanjola kellha suċċessi importanti internazzjonali, fosthom l-Oscar għall-films El laberinto del fauno (Il-labirint tal-fawna) u Volver. Fl-istorja twila taċ-ċinema Spanjola, ir-reġista Luis Buñuel kien l-ewwel li kiseb fama internazzjonali. Warajh kien hemm Pedro Almodóvar tard fis-snin 80 tas-seklu 20. Fost reġisti Spanjoli oħra ta' fama nsibu lil Segundo de Chomón, lil Florian Rey, lil Luis García Berlanga, lil Carlos Saura, lil Julio Medem u lil Alejandro Amenábar. Ekonomija L-ekonomija Spanjola reġgħet daħlet fost l-ekonomiji avvanzati tal-Punent tal-Ewropa. B'mod partikolari, fl-għaxar snin bejn l-1998 u l-2008, l-ekonomija Iberika kienet fost l-iżjed dinamiċi fiż-żona tal-ewro. Is-soċjetà u l-ekonomija Spanjola għaddew minn perjodu qawwi ta' bidla u tkabbir matul l-aħħar għoxrin sena tas-seklu 20. Wara li ħareġ mill-iżolament politiku u ekonomiku impost mid-dittatura faxxista, il-pajjiż infetaħ għall-kummerċ internazzjonali u ssieħeb fl-UE fl-1986. L-ekonomija gawdiet ukoll mit-twelid ta' kumpaniji industrijali ġodda u mid-dħul ta' kapital barrani li sfrutta l-pagi baxxi biex jibdew inizjattivi industrijali u kummerċjali. Żdiedu wkoll il-mezzi ġodda ta' komunikazzjoni li għenu biex jiżdied il-qligħ tas-sistema produttiva. Is-settur terzjarju hu l-ikbar wieħed: it-turiżmu u l-agrikoltura (l-għeneb u ċ-ċitru) huma żviluppati ħafna. Madankollu, mill-bidu tal-kriżi finanzjarja kbira li bdiet fl-2008 u l-kriżi tas-sistema bankarja li ġegħlet il-gvern Spanjol jitlob l-għajnuna mill-Bank Ċentrali Ewropew f'Ġunju 2012 minħabba li sfaxxa d-dħul mill-bejgħ tal-bini, l-ekonomija Spanjola daħlet fi kriżi profonda. Il-livell tal-qagħad qabeż il-25 % u l-klassifikazzjoni tad-dejn sovran li kienet tripla A tniżżlet (mill-aġenzija Moody’s) għal BAA3 b'prospett negattiv fl-14 ta' Ġunju 2012. Ir-rata tal-imgħax tas-self tal-gvern għal għaxar snin telgħet għal 7 % fis-sena. Turiżmu Matul l-aħħar erbgħin sena l-industrija tat-turiżmu Spanjola kibret ħafna tant li saret it-tieni l-ikbar waħda fid-dinja, b'valur smat ta' 40 biljun ewro fl-2006, u tagħmel madwar 5 % tal-PDG.Bank ta' Spanja - Rapport ekonomiku Il-klima ta' Spanja, il-monumenti storiċi u kulturali, il-pożizzjoni ġeografika tagħha, flimkien ma' infrastruttura moderna, jikkontribwixxu biex jagħmluha waħda mid-destinazzjonijiet l-iżjed imfittxa. Enerġija Spanja hi wieħed mill-pajjiżi ta' quddiem fil-livell mondjali fl-iżvilupp tal-produzzjoni tal-enerġija rinnovabbli. Fl-2010 Spanja saret l-aqwa fid-dinja fil-produzzjoni tal-enerġija solari, aqwa mill-Istati Uniti b'impjant enormi, ħdejn Alvarado, Badajoz.Spain becomes solar power world leader Spanja hi wkoll il-produttur Ewropej ewlieni tal-enerġija mir-riħ. Fl-2010 it-turbini tagħha pproduċew 42,976 GWh, 16.4% tal-enerġija totali prodotta fi Spanja.Asociación Empresarial Eólica – Spanish Wind Energy Association – Energía Eólica Fid-9 ta' Novembru 2010, l-enerġija mir-riħ kellha waqt storiku meta laħqet 53% tad-domanda tal-enerġija elettrika tat-terraferma u ġġenerat kwantità ta' enerġija ekwivalenti għal 14-il reattur nukleari. L-enerġiji rinnovabbli l-oħra użati fi Spanaj huma l-idroelettriku, il-bijomases u l-enerġija tal-baħar (qed jinbnew 2 impjanti).<ref>[http://revista.consumer.es/web/es/20050501/medioambiente/69696.php La Fuerza del Mar]</ref> Is-sorsi mhux rinnovabbli ta' enerġija użati fi Spanja huma in-nukleari (8 reatturi operattivi), il-gass, il-faħam u ż-żejt. Trasport Is-sistema tat-toroq ewlenin hi ta' tip ċentralizzat, b'sitt awtostradi li jgħaqqdu lil Madrid mal-Pajjiżi Baski, ma' Katalonja, ma' Valencia, ma' Andalusija tal-punent, ma' Estremadura u ma' Galizja. Barra minn dawn, hemm toroq ewlenin oħra mal-kosta tal-Atlantiku (minn Ferrol sa Vigo), f'Cantabria (minn Oviedo sa San Sebastián) u mal-kosta tal-Mediterran (minn Girona sa Cadiz). Ix-xibka tal-ferrovija ta' veloċità għolja li għandha Spanja hi l-iżjed mifruxa fl-Ewropa u t-tieni l-iżjed mifruxa fid-dinja wara ċ-Ċina.F'Ottobru tal-2010 Spanja kellha total ta' 3,500 km ta' linji ta' veloċità għolja li jgħaqqdu Malaga, Sivilja, Madrid, Barċellona, ​​Valencia u Valladolid, b'treni li jilħqu veloċità ta' 300 km/h. F'dak li jirrigwarda l-puntwalità, hi t-tieni fid-dinja (98.54 % jaslu fil-ħin) wara x-Shinkansen tal-Ġappun (99 %). Jekk l-objettivi tal-programm ambizzjuż ta' Alta Velocidad Española jintlaħqu, sal-2020 Spanja jkollha 7,000 km ta' linji ferrovjarji b'veloċità għolja li jgħaqqdu kwazi l-bliet kollha ma' Madrid f'inqas minn tliet sigħat u ma' Barċellona f'inqas minn erba' sigħat. Fi Spanja hemm 47 ajruport pubbliku. L-iżjed traffikuż minnhom hu l-ajruport ta' Madrid-Barajas, b'50.8 miljun passiġġier fl-2008. L-ajruport ta' Barċellona (El Prat) b'30 miljun passiġġier fl-2008 hu importanti wkoll. Hemm ajruporti kbar oħra f'Gran Canaria, Malaga, Valencia, Sivilja, Mallorca, Alicante u Bilbao. Sport L-interess sportiv fi Spanja hu ddominat mill-futbol. Real Madrid CF u FC Barcelona huma tnejn mit-timijiet tal-futbol li kellhom l-iżjed suċċess. It-Tim nazzjonali tal-futbol ta' Spanja, rebaħ il-Kampjonat Ewropew tal-Futbol fl-1964, fl-2008 u fl-2012 u t-Tazza tad-Dinja tal-Futbol fl- 2010. Il-basketball, it-tennis, iċ-ċikliżmu, il-handball, il-motoċikliżmu u l-Formula 1 kollha żdiedu fil-popolarità u s-suċċess li kellhom bis-saħħa ta' ċampjins Spanjoli f'dawn l-oqsma. Il-Logħob Olimpiku tas-Sajf 1992 saru Barċellona. L-industrija tat-turiżmu ġabet titjib fl-infrastruttura sportiva, b'mod partikolari fl-oqsma tal-isport akwatiku, tal-golf u l-iskiing. Rafael Nadal li bħalissa hu l-aqwa plejer tat-tennis Spanjol rebaħ diversi titli tal-Grand Slam. Anki t-tim Spanjol tat-Tazza Davis kiseb riżultati tajbin ħafna b'ħames titli mirbuħa bejn l-2000 u l-2011. Fin-naħa ta' fuq ta' Spanja, il-logħba tal-pelota hi popolari ħafna. Alberto Contador hu l-aqwa ċiklista Spanjol u rebaħ diversi titli tal-Grand Tour fosthom tliet titli tat-Tour de France, imma wara ġie skwalifikat minħabba d-drogi''. Nies notevoli minn Spanja Averroes kien filosfu, tabib, matematiku e ġurista Għarbi Isabella ta' Kastilja, reġina konsorti ta' Sqallija mill-1469 sal-1504, reġina ta' Kastilja mill-1474 sal-1504, u reġina konsorti ta' Aragona, Valencia, Sardenja, Mallorca u reġina titulari ta' Korsika, Kontessa konsorti ta' Barċellona u tal-kontej Katalani mill-1479 sal-1504. Hernán Cortés Vasco Núñez de Balboa Juan Sebastián Elcano Francisco Pizarro Filippu II Tirso de Molina Lope de Vega Miguel de Cervantes Diego Velázquez Calderón de la Barca Francisco de Goya Baltasar Gracián Santiago Ramón y Cajal Antoni Gaudí Pablo Ruiz Picasso Joan Miró Raimondo Lullo Michele Serveto Ignacio de Loyola (San Injazju Loyola) Menchu Gal María Dolores Pradera Jacinto Benavente Antonio Ortiz Echague Federico García Lorca Luis Buñuel Salvador Dalì Pedro Almodovar Bliet Spanjoli b'post interessanti Ħoloq esterni Sit uffiċjali tat-Turiżmu Spanjol Anthiago tbassir tat-temp Referenzi Spanja Pajjiżi stabbiliti fl-1975 Monarkiji kostituzzjonali Pajjiżi tal-Ewropa Pajjiżi tal-Baħar Mediterran Stati membri tal-Unjoni Ewropea

1574

https://mt.wikipedia.org/wiki/Renju%20Unit

Renju Unit

Ir-Renju Unit tal-Gran Brittanja u l-Irlanda ta' Fuq, aktar magħrufa bħala Ir-Renju Unit huwa pajjiż sovran li jinsab fil-Majjistral tal-Ewropa ħdejn l-Ewropa Kontinentali. Ir-Renju Unit jinkludi l-gżira tal-Gran Brittanja u l-parti tal-Grigal tal-gżira tal-Irlanda u ħafna gżejjer żgħar oħra. L-Irlanda ta' Fuq hija l-unika parti tar-Renju Unit li għandha fruntieri ma' pajjiż barra mir-Renju Unit. L-Irlanda ta' Fuq taqsam il-gżira tal-Majjistral mar-Repubblika tal-Irlanda. Ir-Renju Unit huwa imdawwar mill-Oċean Atlantiku, il-Baħar ta' Fuq, il-Fliegu tal-Manika, il-Baħar Ċeltik u l-Baħar Irlandiż. L-ikbar gżira, il-Gran Brittanja għandha aċċess għal Franza permezz ta' kanal taħt il-Manika. Ir-Renju Unit huwa unjoni ta' erba' pajjiżi kostitwenti: l-Ingilterra, l-Irlanda ta' Fuq, l-Iskozja u Wales. Ir-Renju Unit huwa gvernat permezz ta' sistema parlamentari, bi gvern ċentrali li jinsab f'Londra, il-belt kapitali, u b'monarkija kostituzzjonali bir-Re Karlu III bħala l-kap tal-istat. Il-Gżejjer tal-Kanal u l-Gżira ta' Man huma Dipendenzi tal-Kuruna u mhumiex parti mir-Renju Unit, imma jiffurmaw tip ta' federazzjoni aktar indipendenti mill-pajjiżi l-oħra. Ir-Renju Unit għandu erbatax-il territorju barra l-pajjiż, li kollha kienu parti mill-Imperu Brittanniku, li fl-aqwa tiegħu kellu taħtu kważi kwart tad-dinja, u għalhekk kien l-akbar imperu fl-istorja. L-influwenza diretta tiegħu nistgħu narawha fil-lingwa u l-kulturi tal-istati tal-Kanada, l-Awstralja, New Zealand, l-Indja, il-Pakistan, l-Afrika t'Isfel, Singapor, l-Istati Uniti u ħafna pajjizi oħra. Ir-Reġina Eliżabetta II għadha l-kap tal-Commonwealth tan-Nazzjonijiet u kap tas-Saltniet fil-Commonwealth. Ir-Renju Unit huwa pajjiż żviluppat, bil-ħames (PGD nominali) jew is-sitt (PGD PPA) l-akbar ekonomija tad-dinja. Kien l-ewwel pajjiż industrijalizzat fid-dinja u l-ikbar potenz fid-dinja matul is-seklu dsatax u kmieni fis-seklu għoxrin, imma d-dannu ta' żewġ gwerer dinjija u d-deterjorazzjoni tal-Imperu Brittanniku fl-aħħar tas-seklu għoxrin ħallew effett kbir fuq il-pajjiż u b'hekk ma baqax l-akbar potenza fl-affarijiet globali. Madankollu r-Renju Unit għad għandu influwenza ekonomika, kulturali, militari u politika qawwija u hu qawwa nukleari bit-tieni jew it-tielet l-ikbar infieq fuq id-difiża fid-dinja. Ir-Renju Unit għandu siġġu permanenti fil-Kunsill tas-Sigurtà tal-Ġnus Magħquda, u hu membru tal-G8, NATO, WTO, l-Unjoni Ewropea u l-Commonwealth tan-Nazzjonijiet. Storja . Kważi seklu wara, bl-Att tal-Unjoni 1800 inħolqot unjoni oħra bejn ir-Renju tal-Irlanda u r-Renju tal-Gran Brittanja. Mis-seklu disgħa sal-1707, l-Ingilterra u l-iSkozja kienu jeżistu bħala żewġ pajjiżi separati independenti u sovrani bil-monarkija u politika rispettiva tagħhom. Minkejja li meta fl-1603 ir-Re Skoċċiż, Ġakmu VI, sar Re tal-Ingilterra wkoll u għalhekk ħoloq relazzjonijiet personali bejn iż-żewġ saltniet, xorta waħda baqgħu żewġ renji separati. Min-naħa l-oħra, dik li kienet darba l-Prinċipalità ta' Wales, stat independenti, waqgħet taħt il-kontroll tal-monarkija Inġliża bl-Statut ta' Rhuddlan fl-1284 u għalhekk inħakmet mill-Ingilterra taħt il-Liġijiet tal-Atti ta' Wales tal-1535 u 1542. L-Irlanda ġiet ukoll taħt il-kontroll tal-Inġliżi bejn l-1541 u 1691, madankollu kellu jkun fl-1801 li ssieħbu sabiex jifformaw Ir-Renju Unit tal-Gran Brittanja u l-Irlanda. Fl-ewwel seklu tal-eżistenza tiegħu, Ir-Renju Unit kellu sehem importanti fl-iżvilupp kemm tal-ideat tal-Punent ta' demokrazija parlamentari kif ukoll fil-kontribuzzjonijiet sinjifikattivi fil-letteratura, l-arti u x-xjenza. Ir-Rivoluzzjoni Industrijali li trawmet fir-Renju Unit, ittrasformat il-pajjiż u tagħat spinta 'l Imperu Brittanniku. F'dan iż-żmien, bħal ħafna Potenzi kbar, ir-Renju Unit kien involut l-isfruttar tal-kolonji, li inkludiet il-kummerċ tal-iskjavi, però l-l-att tal-kummerċ tal-iskjavi pprojbixxa aktar kummerċ tal-iskjavi. B'hekk ir-Renju Unit kien l-ewwel pajjiż li pprojbixxa dan it-tip ta' kummerċ. Wara li Napuljun ġie megħlub fil-Gwerer Napoljoniċi, ir-Renju Unit sar l-aqwa potenza navali tas-seklu dsatax. Għalkemm tilef il-vantaġġ industrijali lejn l-aħħar tar-renju tar-reġina Vittorja, ir-Renju Unit baqa' potenza eminenti u l-imperu espanda għad-daqs massimu fl-1921 u wara l-Ewwel Gwerra Dinjija, is-Soċjetà tan-Nazzjonijiet tagħat il-mandat tagħha biex ir-Renju Unit jieħu l-kolonji li kienu tal-Ġermaniżi u l-Ottomani. Snin twal ta' tensjoni fl-Irlanda wasslu għall-qsim tal-gżira fl-1920, sabiex sentejn wara fl-1922, l-Irlanda ħielsa kisbet l-independenza. Sitt counties minn disgħa mill-provinċja ta' Ulster baqgħu fir-Renju Unit, li nbidel għall-isem kurrenti fl-1927, dak tar-Renju Unit tal-Gran Brittanja u l-Irlanda ta' Fuq. Wara l-Ewwel Gwerra Dinija, l-ewwel xandir fuq skala internazzjonali, BBC ġie inawgurat. Fit-Tieni Gwerra Dinija l-Brittanja iġġieldet kontra l-Ġermanja Nażista, flimkien mal-alleati tal-Commonwealth li jinkludu l-Kanada, New Zealand, l-Afrika t'Isfel u l-Indja. Aktar tard daħlu aktar alleati bħall-Istati Uniti. Winston Churchill, il-Prim Ministru tal-Ingilterra waqt il-Gwerra u s-suċċessur tiegħu Clement Attlee għenu fl-ippjanar tad-dinja ta' wara l-gwerra bħala parti mill-"Big Three". It-tieni gwerra dinjija ħalliet lir-Renju Unit fi stat finanzjarju ħażin. Is-self li ngħata waqt it-tieni gwerra dinjija mill-Istati Uniti u l-Kanada kienu jqum ħafna ekonomikament. Però, bl-għajnuna tal-Pjan Marshall, ir-Renju Unit beda t-triq għall-fejqan. L-ewwel snin wara l-Gwerra raw it-twaqqif tal-iStat ta' Għajnuna Soċjali Brittanniku, li inkluda wieħed mill-ewwel Servizzi tas-Saħħa pubbliċi, filwaqt li l-bżonnijiet tal-ekonomija li kienet qiegħda tirkupra ġabet aktar nies minn madwar il-Commonwealth u b'hekk inħolqot Brittanja Multi-Kulturali. Għalkemm wara il-gwerra il-qawwa politika tal-Brittanija kienet limitata kif kien ikkonfermat bil-Kriżi tal-Suez tal-1956, it-tixrid mad-dinja kollha tal-lingwa fisser li kellha impatt kontinwu fil-letteratura u l-kultura, waqt li mill-1960ijiet il-kultura popolari kellha influwenza barra l-pajjiż. Wara perjodu ta' instabbiltà fl-ekonomija globali u konflitt industrijali fis-snin sebgħin, fis-snin tmenin kien hemm fawra sustanzjali ta' dħul miż-żejt u tkabbir ekonomiku. Margaret Thatcher ħadet il-pajjiż f'direzzjoni sinjifikattivament differenti mit-triq politka u ekonomika aċċettata ta' wara l-gwerra, li anki l-gvern tal-Labour il-ġdid ta' Tony Blair ma żvijax minnha fl-1997. Ir-Renju Unit kien wieħed mit-tnax-il membru fundaturi tal-Unjoni Ewropea fl-inawgurazzjoni tagħha fl-1992 fejn il-membri iffirmaw it-Trattat tal-Unjoni Ewropea. Qabel l-Unjoni Ewropea, ir-Renju Unit kien parti wkoll tal-predeċċessur tal-Unjoni Ewropea jiġifieri il-Komunità Ekonomika Ewropea, mil-1973. L-attitudini preżenti tal-Gvern Laburista lejn aktar integrazzjoni fl-organizzazzjoni hija imħawwda , waqt li l-konservattivi jappoġġja r-ritorn ta' ċerta poteri u kompetenzi lura fl-istat , u dawk liberali jappoġġaw is-sħubija kurrenti. Lejn l-aħħar tas-seklu għoxrin rajna bidla sustanzjali fil-gvern tar-Renju Unit bid-devoluzzjoni f'parlamenti separati għall-iSkozja u Wales li twaqqfu fl-1999. Il-ħolqien tal-parlament Skoċċiż partikularment, b'poteri li jista' jilleġiżla f'bosta temi, ħoloq firdit bejn il-pajjiżi kostitwenti fir-Renju Unit. Dan ġabet mistoqsija importanti magħrufa bħala il-West Lothian question. F'2007, Il-Partit Nazzjonali Skoċċiż rebaħ l-elezzjoni parlamentari skoċċiż u fforma gvern fil-minoranza. L-Ewwel Ministru Alex Salmond, qiegħed jitama li jwettaq referendum rigward jekk "m'għandhomx jinegozjaw mal-gvern tar-Renju Unit sabiex jġibu l-independenza għall-iSkozja" qabel l-2011. Gvern u Politika Ir-Renju Unit huwa magħmul minn monarkija kostituzzjonali bir-Re Karlu III bħala kap tal-istat. Il-Monarkija tar-Renju Unit isservi wkoll bħala l-Kap tal-istat tal- ħmistax-il pajjiż l-oħra tal-Commonwealth, u b'hekk toħloq unjoni personali ma' dawn in-nazzjonijiet. Il-Kuruna għandha sovranità fuq Gżira ta' Man u l-Balliji ta' Jersey u Guernsey. Flimkien dawn it-tliet territorji jissejħu d-dependenza fuq il-kuruna però għalkemm huma propjeta tal-monarkija Brittanika xorta waħda m'humiex parti mir-Renju Unit u b'hekk m'humiex parti mill-Unjoni Ewropea. Il-Parlament tar-Renju Unit xorta waħda għandu l-awtorità li jagħmel liġijiet għal dawn id-dependenzi, u l-gvern Brittanniku jmexxi l-affarijiet barranin u d-difiża ta' dawn il-pajjiżi. Ir-Renju Unit għandu erbatax-il territorju madwar id-dinja, l-aħħar territorji tal-Imperu Brittanniku. Dawn it-territorji m'humiex meqjusin parti mir-Renju Unit, iżda f'ħafna każijiet, il-popolazzjoni lokali għandha ċittadinanza Brittanika u d-dritt ta' moviment fir-Renju Unit. Dan kien il-każ mill-2002. Ir-Renju Unit għandu gvern parlamentari ibbażat fuq tradizzjonijiet demokratiċi b'saħħithom: Is-Sistema ta' Westminster ġiet adottata minn ħafna pajjiżi madwar id-dinja. Il-Kostituzzjoni tar-Renju Unit tigverna l-istruttura legali tal-pajjiż u tinkonsisti f'ħafna dokumenti miktubin, li jinkludu statuti, liġijiet ta' preċedenza, u trattati internazzjonali. Peress li m'hemmx differenza teknika bejn statuti ordinarji u l-liġi konsidrat bħala "liġi kostituzzjonali," il-parlament Brittanniku jista' jagħmel "riformi kostituzzjonali" sempliċiment billi jgħaddihom b'Atti tal-Parlament u għalhekk għandu l-awtorità li jneħħi kull element miktub jew mhux miktub fil-kostituzzjoni. Iżda, l-ebda parlament ma jista' jgħaddi liġijiet li l-parlamenti tal-futur ma jistgħux ibiddlu . Ir-Renju Unit huwa wieħed mit-tliet pajjiżi fid-dinja li m'għandhomx kodiċi ta' kostituzzjoni (l-oħrajn huma New Zealand u l-Israel). Il-pożizzjoni tal-Prim Ministru, il-Kap tal-gvern tar-Renju Unit, li tappartieni lill-kap tal-partit politiku li għandu l-appoġġ tal-maġġoranza fil-Kamra tal-Komuni. Il-Prim Ministru u l-kabinett huma maħtura mill-monarka biex joħolqu l-Gvern tal-Kuruna. Minkejja, il-Prim Ministru jagħżel il-kabinett, u hemm konvenzjoni li r-Reġina tirrespeta l-għażla tal-Prim Ministru. Il-Kabinett huwa tradizzjonalment magħżul mill-partit politiku tal-Prim Ministru fiż-żewġ kmamar tad-deputati. Il-Prim Ministru u l-kabinett jiġu maħtura mill-Kunsill Reali, u isiru Ministri tal-Kuruna. Gordon Brown, il-kap tal-partit laburista, ilu Prim Ministru (L-ewwel Sinjur tal-Borża) u Ministru għas-Servizzi Ċivili mis-27 ta' Ġunju 2007 wara li serva bħala Ministru tal-Finanzi. Il-Parlament tar-Renju Unit li jiltaqa' fil-Palazz ta' Westminster, huwa l-aqwa awtorita leġislattiva fir-Renju Unit. Però, il-parlament iddevolva fl-iSkozja, filwaqt hemm ukoll kunsilli fl-Irlanda ta' Fuq u fil-Wales li kienu stabiliti wara l-appoġġ tal-pubbliku f'referenda, dawn mhux sovrani u għalhekk jistgħu jiġu mneħħija mill-parlament tar-Renju Unit. Il-parlament tar-Renju huwa magħmul minn żewġ kmamar dak li jiġi eletti jiġifieri l-Kamra tal-Komuni u dik li hija appontata jiġifieri l-Kamra tal-Lords, u kull liġi biex tgħaddi mill-parlament trid l-approvazzjoni tar-Reġina. Għall-elezzjonijiet għall-Kamra tal-Komuni, ir-Renju Unit huwa maqsum f' 646 distrett, b'529 fl-ingiliterra, 18 fl-Irlanda ta' Fuq, 59 fl-iSkozja u 40 f'Wales. Kull distrett għandu s-setgħa li jtella' membru tal-parlament wieħed b'sistema ta' maġġoranza sempliċi. L-elezzjonijiet ġenerali huma msejjħa mill-monarka meta l-Prim Ministru jagħtija l-parir. Għalkemm m'hemmx terminu minimu għall-parlament, elezzjonijiet ġodda għandhom jiġu msejħa kull ħames snin mill-elezzjoni preċedenti. Għall-Elezzjonijiet għall-Parlament Ewropew, ir-Renju Unit għandu 78 MPE, li jiġu eletti minn 12 -il distrett b'aktar minn membru wieħed. Dubji dwar is-sovranità tar-Renju Unit tqajmu minħabba s-sħubija tar-Renju Unit fl-Unjoni Ewropea. It-Tliet partiti politiki kbar tar-Renju Unit huma l-Partit Laburista, il-Partit Konservattiv u d-Demokratiki Liberali li bejniethom għandhom 616 minn 646 siġġijiet fil-Kamra tal-Komuni fl-elezzjoni tal-2005. Ħafna mill-bqija tas-siġġijiet rebħuhom il-partiti lokali bħal Partit Nazzjonali Skoċċiż (Fl-iSkozja biss), Plaid Cymru (f'Wales biss) u l-Partit Demokratiku Unjonista (l-Irlanda ta' Fuq biss). Amministrazzjoni Nazzjonali L-Irlanda ta' Fuq, l-iSkozja u Wales għandhom leġiżlatura devoluta b'kamra waħda u b'gvern eżekuttiv, li huwa mmexxi mill-ewwel Ministru. L-Ingilterra, minkejja li hija l-akbar pajjiż fir-Renju Unit, m'għandhiex eżukuttiv u leġiżlatura devoluta u hija gvernata direttament mill-gvern u l-leġiżlatura tar-Renju Unit. Din is-sitwazzjoni ħolqot dik li hija magħrufa bħala l-West Lothian question li tikkonċerna l-fatt li membri parlamentari mill-Irlanda ta' Fuq, l-iSkozja u Wales għandhom id-dritt li jivvotaw fuq il-liġijiet li japplikaw għall-Ingilterra, filwaqt li viċi-versa le. Il-Parlament Skoċċiż għandu bosta poteri leġiżlattivi fuq kwistjonijiet li m'humiex speċifikament ikkonsidrati mill-parlament tar-Renju Unit. Dawn jinkludu l-edukazzjoni, is-saħħa u l-gvern lokali. Wara l-elezzjonijiet 2007, Alex Salmond, kap tal-Partit Nazzjonali Skoċċiż, sar L-ewwel Ministru tal-iSkozja bħala kap ta' gvern fil-minoranza. Ir-reazzjoni tal-partiti favur l-unjoni lejn is-suċċess elettorali tal-Partit Nazzjonali Skoċċiż kien il-ħolqien ta' kummissjoni sabiex jaraw jekk mhux hemmx argumenti favur id-deċentrament ta' iżjed poteri mingħajr l-Independenza Skoċċiża bħala għażla. Il-Kap tal-partit laburista skoċċiż, Wendy Alexander, qalet li l-partit laburista se jappoġġja l-proposta li l-independenza titpoġġa quddiem il-poplu f'referendum bit-tama li l-proposta tiġi mċaħda u b'hekk il-kwistjoni kostituzzjonali tiġi solvuta għall-ġenerazzjoni. Ħafna mill-polls ta' opinjoni juru li hemm minoranza favur l-independenza għalkemm l-appoġġ ivarja skont in-natura tal-mistoqsija. Madankollu, poll f'April 2008 li użat it-terminoloġija tar-referendem proposta sabet appoġġ ta' 41% filwaqt 40% jappoġġjaw l-Unjoni. L-Assemblea Nazzjonali ta' Wales għandha poteri aktar limitati minn dawk li ġew devoluti fl-iSkozja għalkemm il-poteri jiżdiedu skont l-Ordnijiet ta' Kompetenza Leġislattiva. L-Assemblea Nazzjonali tal-Irlanda ta' Fuq għandha poteri viċin dawk li huma stabiliti fl-iSkozja. Gvern Lokali Kull pajjiż tar-Renju Unit għandu s-sistema tiegħu ta' gvern lokali, bill-poter fuq il-gvern lokali fl-Iskożżja, Wales u l-Irlanda ta' Fuq deċentrilizzat. Għal skopijiet ċerimonjali, ir-Reġina taħtar Sinjur-Lieutenant bħala rappreżentant personali tagħha f'distretti differenti tar-Renju Unit. L-iStatut ta' Belt (fir-Renju Unit jiddistingwu bejn Belt u Raħal), li hija gvernata mill-Royal Charter, tista' tiġi kkonsidrata separata mill-klassifikazjoni ta' gvern lokali. Għalkemm hemm sitta u sittin city fir-Renju Unit - ħamsin fl-Ingilterra, sitta fl-iSkozja, ħamsa f' Wales u ħamsa fl-Irlanda ta' Fuq - numru minnhom ma jiffurmawx gvernijiet lokali separati. L-Ingilterra tinqasam f'disa' distretti fin-naħa ta' fuq tad-Diviżjonijiet tal-Ingilterra u huma magħrufin ukoll bħala l-reġjun tal-uffiċju tal-gvern tal-Unjoni Ewropea. Kull reġjun huwa magħmul minn counties u postijiet unitarji tal-awtorita, aparti minn Londra, li tinkonsisti minn 32 postijiet magħquda ma' Londra. Londra ivvotat favur li jkollha assemblea fil-1998 u kien minn hemm li r-reġjunijiet l-oħra ngħataw l-assemblea reġjonali tagħhom, iżda b'referendum fl-2004 dwar assemblea, din ma ġietx aċċettata mir-reġjun tal-Grigal u b'hekk waqfet il-proposta. Taħt il-livell tar-reġjun u teskludi Londra, L-Ingilterra għandha kemm kunsilli tal-counties u kunsilli għad-Distretti jew awtoritajiet unitarji. L-Irlanda ta' Fuq hija bħalissa maqsuma f'26 distrett għall-iskop ta' gvern lokali għalkemm dawn il-kunsilli m'għandhomx l-istess ammont ta' funzjonijiet kif inhu l-każ fir-Renju Unit. Madankollu, f'13 ta' Marzu 2008, l-eżekuttiv aċċetta proposti li jinħolqu 11-il kunsill ġdid sabiex titbiddel is-sistema kurrenti. L-iSkozja hija maqsuma f'32 żoni ta' kunsilli b'varjazzjoni kbira ta' kemm fid-daqs kif ukoll fil-popolazzjoni. Il-Bliet ta' Glasgow, Edinburgu, Aberdeen u Dundee huma żoni seperati fiż-żoni ta' kunsilli kif ukoll fil-Kunsill tal-Għoljiet li jinkludi terz taż-żona tal-iSkozja iżda b'ftit aktar minn popolazzjoni ta' 200,000. Il-poter investit f' dawn l-awtoritajiet lokali huwa amministrat minn kunsillieri eletti, li bħalissa hemm 1,222 u jitħallsu salarju part-time. Elezzjonijiet huma kondotti b' Single Transferable Vote fejn jkun hemm aktar minn membru wieħed u huma eletti tlieta jew erba' kunsilliera. Kull kunsill jeleġi Provost jew Konvenor biex jkun il-president tal-kunsill. Gvern Lokali ta' Wales għandu 22 awtoritajiet unitarji, li jinkludu l-Bliet ta' Kardiff, Swansea u Newport li huma awtoritajiet separati unitarji. Relazzjonijiet Barranin u Forzi Armati Ir-Renju Unit huwa membru permanenti tal-Kunsill tas-sekurta tal-Ġnus Mgħaquda, membru tal-G8 u tan-NATO, u stat membru tal-Unjoni Ewropea. Ir-Renju Unit għandu “Relazzjoni Speċjali” mal-Istati Uniti. Minbarra mill-Istati Uniti u l-Ewropa, il-Brittanja għandha wkoll fost l-alleatii viċini ħafna man-Nazzjonijiet tal-Commonwealth, l-Irlanda u Pajjiżi li jitkellmu bl-Ingliż. Il-preżenza globali tal-Brittanja u l-influwenza tagħha hija msaħħa mir-relazzjonijiet tagħha fil-qasam tal-kummerċ u l-forzi armati tagħha, li għandhom madwar tmenin bażi militari u arranġamenti oħrajn madwar id-dinja. L-Armata, il-Flotta u l-Forza tal-Arja flimkien huma magħrufa bħala l-Forzi Armati Brittanniċi u uffiċjalment il-Forzi Armati tal-Kuruna. Il-Ġeneralissimu hija l-monarka, ir-Reġina Eliżabetta II filwaqt li huma mmexxija mill-Ministeru tad-Difiża. Il-Forzi Armati huma kkontrollati mill-Kunsill tad-Difiża, li jitmmexxa mill-kap tal-uffiċjali tad-difiża. Ir-Renju Unit għandu wieħed mill-aktar forzi armati imħarrġa tajjeb u avvanzati teknoloġikament tad-dinja. skont varji tgħarrif, li jinkludi l-Ministeru tad-Difiża, ir-Renju Unit għandu t-tieni l-ogħla spiża militari minkejja għandha biss is-27 l-akbar forza militari jekk inqisu n-numru truppi. L-ispiża totali fil-qasam ta' difiża bħalissa tammonta għal 2.2% tal-GDP totali nazzjonali, ikkomparat mal-4.4% lejn l-aħħar tal-Gwerra Bierda. Hija t-tieni pajjiż li tonfoq fuq ix-xjenza, inġenerija u teknoloġija militari. Il-Flotta Rjali hija kkonsidrata li waħda mit-tliet flotot tal-baħar ikħal flimkien ma' dik ta' Franza u tal-Istati Uniti. Il-Forzi Armati Brittaniċi huma armati bl-aktar sistema avvanzata tal-armi, fosthom it-tankijiet Challenger 2 u l-Eurofighter Typhoon. Il-Ministeru tad-Difiża ikkonfermaw l-akwist ta' żewġ ġarrejja eċċeżżjonali tal-ajruplani fil- 25 Lulju 2007. Ir-Renju Unit huwa wieħed mill-ħames pajjiżi rikonixxuti li għandhom armi nukleari, u li jagħmlu użu ta' sottomarini ta' klassi Vanguard-ibbażati fuq is-sistema ballistika tal-missili ta' Trident II. Il-Forzi Armati tal-Brittanja għandhom id-dmir li jipproteġġu r-Renju Unit u territorji barranin, u b'hekk jippromovu s-sekurta globali fl-interessi tar-Renju Unit, u jieħdu ħsieb il-paċi ta' madwar id-dinja. Huma attivi u parteċipanti regolari fin-NATO, li jinkludi l-Korp ta' Reazzjoni Malajr tal-Alleati, kif ukoll il-Ħames Arranġamenti tal-Poter tad-Difiża u operazzjonijiet ta' koalizzjonijiet ta' madwar id-dinja. Gwarniġjuni u faċilitajiet barranin huma miżmuma fil-Gżira ta' Ascension, Beliż, Brunei, il-Kanada, Diego Garsia, il-Ġzejjer ta' Falkland, il-Ġermanja, il-Ġibiltà, il-Kenya, u f'Ċipru. Fl-2005 intqal li l-Armata Brittanika għandha saħħa ta' 102,440 ruħ, il-Forzi Rjali tal-Arja saħħa ta' 49,210 u l-Flotta Rjali saħħa ta' 36,320, li jinkludu l-Marini Rjali, li jipprovdu kommandi li jispeċjalizzaw fil-gwerrer anfibji. Il-Forzi Speċjali tar-Renju Unit, jipprovdu truppi li huma mħarrġa għar-respons militari ta' malajr kontra t-terroriżmu, fl-art, fuq il-baħar u f'operazzjonijiet anfibji, l-aktar fejn tattiċi strateġiċi u sekretezza huma meħtieġa. Hemm forzi riżervi li jagħtu sapport lil militar regolari. Dawn jinkludu l-Armati Territorjali, ir-Riżervi Navali Rjali, ir-Riżervi Navali Rjali, ir-Riżervi Marittmi Rjali u l-Forzi Reali tal-Arja Aussiljari. Dan jpoġġi l-popolazzjoni tal-militar attiv u tar-riżerva għal madwar 429,500 li huma maqsuma f'tmenin pajjiż. Minkejja l-kapaċitajiet militari tar-Renju Unit, il-politika pragmatika riċenti tad-difiża sostnit li "l-aktar operazzjonijiet ta' importanza" se jidħlu għalihom se tkun permezz ta' koalizzjoni. Minbarra l-intervezzjonijiet f'Sierra Leone, operazzjonijiet fil-Bosnja, Kosovo, Afganistan u l-Iraq li jistgħu jitqiesu bħala preċedenti. L-aħħar Gwerra li l-forzi Brittanniċi ġġieldu waħidhom kien fil-Gwerra tal-Falklands ta' 1982, fejn kienu rebbieħa. Liġi u Ġustizzja Kriminali Billi ġie maħluq bl-għaqda politika ta' pajjiżi li qabel kienu independenti u fit-Trattat ta'l-Unjoni hemm garanzija li s-sistema legali seperata tal-iSkozja tkompli, ir-Renju Unit m'għandux sistema legali waħda. Illum ir-Renju Unit għandu tliet sistemi ta' liġijiet distinti: il-Liġi Ingliża u l-liġi tal-Irlanda ta' Fuq li huma bbażati fuq il-prinċipji ta' liġi-komuni kif ukoll il-Liġi Skoċċiża li hija bbażata fuq sistema mħallta ta' liġijiet-komuni u prinċipji ta' liġi ċivili. Il-Kumitat tal-Appell tal-Kamra tal-Lords (aktar spiss magħruf bħala l-“Kamra tal-Lords”) hija bħalissal-ogħla qorti għal kemm każijiet ċivili kif ukoll kriminali fl-Ingilterra, il-Wales, u l-Irlanda ta' Fuq, u għal każijiet ċivili taħt il-liġi skoċċiża. Tibdil riċenti fil-kostituzzjoni fisser li l-poteri tal-Kamra tal-Lords se jiġu transferuti għall-Qorti Suprema tar-Renju l-ġdida. Il-Kumitat tal-Ġustizzja tal-Kunsill tar-Reali, (li jinkludi l-istess membri tal-Kumitat tal-Appell tal-Kamra tal-Lords), huwa l-ogħla qorti tal-appell għal bosta pajjiżi independenti tal-Commonwealth, it-territorji barranin tar-Renju Unit, u d-dependenzi tal-Kuruna tal-Brittanja. Il-Liġijiet Ingliżi japplikaw għall-Ingilterra u Wales. Il-fatt li l-liġijiet komuni ingliżi huma magħmulin minn imħallfin li jippresiedu fil-qrati stess, u b'hekk jagħmlu użu mill-għerf u sens komun fil-preċedenza legali (stare decisis) tal-fatti quddiemu. Is-sistema tal-qorti hija mmexxija mill-qorti suprema tal-ġustizzja tal-Ingilterra u ta' Wales, li tinkonsisti mill-Qorti tal-Appell, il-Qorti Suprem tal-Ġustizzja (għal każijiet ċivili) u l-Qorti tal-Kuruna (għal każijiet kriminali). Il-Kumitat tal-Appell tal-Kamra tal-Lords huwa preżentament l-ogħla qorti kemm għal każijiet ċivili kif ukoll kriminali fl-Ingilterra, f'Wales, u fl-Irlanda ta' Fuq. Deċiżjoni mill-ogħla qorti tal-appell fl-Ingilterra u f'Wales, il-Kamra tal-Lords hija finali għal kull ieħor fil-ġerarkija, u huma ssegwu d-direzzjonijiet tagħha. Il-kriminalità fl-Ingilterra u f'Wales żdiedet fil-perjodu bejn l-1981 u l-1995 għalkemm, minn dik l-ogħla rata, il-kriminalità naqset b'42% mill-1995 sa 2006/7. Minkejja li r-rati tal-kriminalità naqqsu, il-popolazzjoni tal-ħabsin fl-Ingilterra u f'Wales kważi rdoppjat fl-istess perijodu, għal aktar minn 80,000, l-għola rata ta' priġunieri fl-Ewropa tal-Punent b'147 minn kull 100,000 ruħ. Is-Servizz tal-Ħabs tal-Kuruna, li jirraporta lill-Ministeru tal-Ġustizzja, jieħu ħsieb il-biċċa l-kbira tal-ħabsijiet fl-Ingilterra u f'Wales. Il-Liġi Skoċċiża tapplika' fl-iSkozja. Il-Qrati supremi huma l-Qorti tal-Sessjoni, għal każijiet ċivili, u l-Qorti Suprem għall-Ġustizzja, għal każijiet kriminali, filwaqt li l-Qorti tax-Xeriff jieħu ħsieb kważi kull funżjoni tal-qorti tal-‘'County Ingliż imma jagħmel ukoll kawżi fil-qorti bil-ġurija (Qorti solenni tax-Xeriff) jew inkella b'Xeriff iżda bla ġurija (qorti qasir tax-Xeriff). Il-Kumitat tal-Appell tal-Kamra tal-Lords bħal issa sservi bħala l-ogħla qorti tal-appell għal każijiet ċivili taħt il-liġijiet Skoċċiżi. Is-sistemaa legali Skoċċiża hija unika mihabba li hemm tlett verdetti possibli f'kawża kriminali: "Ħati", "mhux ħati" u "mhux ippruvat ħati". Kemm “mhux ħati” u “mhux ippruvat ħati” jiriżultaw f'maħfra bl-ebda ċans tal-Kawża mill-Ġdid. Is-Servizz tal-Ħabs Skoċċiż jieħu ħsieb il-ħabs tal-iSkozja bis-Segretarju tal-Kabinett għall-Ġustizzja responsabbli għas-servizz tal-ħabs tal-iSkozja fil-gvern tal-Iskozja. Ġeografija Ir-Renju Unit tal-Gran Brittanja u l-Irlanda ta' Fuq hu kompost mill-Ġżira tal-Gran Brittanja (l-aktar l-Ingilterra, l-iSkozja u Wales) u l-biċċa tal-grigal tal-Ġżira tal-Irlanda (l-Irlanda ta' Fuq), flimkien mal-ġżejjer żgħar ta' madwar. L-Art prinċipali tinsab bejn il-latitudni ta' 49° u ta' 59° N (Il-Gżejjer ta' Shetland jilħqu kważi 61° N), u lonġitudini ta' bejn 8° W u 2° E. L-Osservatorju Rjali ta' Greenwich, ħdejn Londra, hija l-punt definit bħala l-Meridjan Prim. Ir-Renju Unit jinsab sewwa sew bejn L-Oċean Atlantiku tat-Tramuntana u l-Baħar tat-Tramuntana, u hu 35 kilometru (22 mil) 'l bogħod mill-kosta tal-majjistral ta' Franza fejn bejnithom jinsab il-Fliegu tal-Manika. L-Irlanda ta' Fuq taqsam 360 kilometri (224 mil) ta' art mal-Irlanda. It-Tunnel tal-Fliegu ("Chunnel") issa jagħqad ir-Renju Unit ma' Franza taħt il-Fliegu tal-Manika. L-akbar distanza bejn żewġ postijiet fir-Renju Unit huwa ta' 1,350 kilometru (224 mil) bejn Land's End f'Cornwall (ħdejn Penzance) u John O'Groats f'Caithness (ħdejn Thurso), vjaġġ ta' jumejn bil-karozza. Meta tiġi mkejla direttament mit-tramuntana – għan-nofs inhar hija ftit aktar minn 1,100 kilometru (700 mil) fid-daqs u hija kemm kemm iżgħar minn 500 kilometru (300 mil) fil-wisa'. L-arja totali tar-Renju Unit hija bejn wieħed u ieħor 245,000 kilometru kwadru (94,600 mil kwadru). Il-Klima tar-Renju Unit hija pjutost ddominata mix-xita matul is-sena kollha. It-temperatura tvarja matul l-istaġuni però rari tinżel taħt −10 °C (14.0 °F) jew titla' 'l fuq minn 35 °C (95 °F). L-aktar riħ komuni huwa mix-xlokk, u minħabba l-oċean Atlantiku jkun hemm temp x'aktarx niedi u kalm. In-naħħat tal-Lvant huma l-aktar mkenna minn dan ir-riħ u għalhekk l-aktar xotti. Il-kurrenti mill-Atlantiku, jissaħħnu mil-Kurrent tal-Golf, li jġib temp kalm, speċjalment fil-punent fejn ix-xitwa tkun waħda pjutost nieda, speċjalment fl-għoljiet. Is-sjuf huma l-aktar sħan fix-xlokk tal-Ingilterra, li hu l-aktar viċin lejn l-art prinċipali tal-Ewropa, u l-aktar kiesha fit-trumuntana. Il-borra tista' tinżel fix-xitwa u fil-bidu tar-rebbiegħa, għalkemm ma tantx issibha 'l bogħod mill-għoljiet. L-Ingilterra tammonta għal ftit aktar min-nofs tal-arja totali tar-Renju Unit u tkopri 130,410 kilometru kwadru (50,350 mil kwadru). Il-Pajjiż l-aktar li jikkonsisti huwa terren baxx, u terren muntanjuż fil-majjistral tal-Tees-Exe line. Hemm katini ta' muntanji fil-majjistral (Muntanji ta' Cumbria u Distrett ta' Lagi), fit-trumuntana (it-tirmiġġa tal-għolja tal-Pennines u l-għoljiet tal-ġebla tal-ġir tal-Peak District) u fl-ilbiċ (Exmoor u Dartmoor). Ktajjen iżjed baxxi jinkludu l-għoljiet ta' ġebla tal-ġir tal-Gżira ta' Purbeck, Cotswolds u Lincolnshire Wolds, u d-downs tal-ġips tal-Formazzjoni tal-ġips tan-Nofs Inhar tal-Ingilterra. Ix-xmajjar u l-estwarji ewlenin huma it-Thames, is-Severn u l-estwarju tal-Humber. L-Għola muntanja tal-Ingilterra hija Scafell Pike, li hija fid-Distrett ta' Lagi 978 metri (3,209 piedi). L-Ingilterra għandha numru kbir ta' rħula kbar u bliet u, f'termini ta' żoni urbani kbar, għandha sitta mill-50 l-akbar żoni fl-Unjoni Ewropea. L-iSkozja tammonta għal madwar terz tal-arja totali tar-Renju Unit, u tkopri 78,789 kilometri kwadri (30,420 mil kwadru). It-topografija tal-iSkozja hija magħrufa għal-Highland Boundary Fault – qasma geoloġika fil-blata – li taqsam l-art prinċipali tal-iSkozja minn Helensburgh sa Stonehaven. Il-Qasma tissepara żewġ reġjuni differenti totalment differenti, bħall-għoljiet fit-tramuntana u l-punent filwaqt fin-nofs inhar u l-lvant jinsabu l-witjiet. L-iktar reġjun imħatteb jinsabu l-aktar postijiet ħorox tat-terran tal-iSkozja, li jinkludi l-aktar post għoli Ben Nevis, 1344 metru, (4,409 pied). Żoni witja, fin-nofs inhar tal-iSkozja, huma aktar ċatti u hawnhekk jinsab il-biċċa kbira tal-popolazzjoni, speċjalment fil-parti irqiqa bejn Firth of Clyde u Firth of Forth li huma magħrufa bħala l- Ċinturin Ċentrali. Glasgow hija l-akbar belt tal-iSkozja, għalkemm Edinburgu hija l-kapitali u ċ-ċentru politiku tal-pajjiż. L-iSkozja anki għandha kważi tmien mitt gżira, l-aktar fil-punent u fit-tramuntana tal-art prinċipali, l-aktar magħrufa huma l-Hebrides, Il-Ġżejjer ta' Orkney u l-Ġżejjer ta' Shetland. Wales jammonta għal inqas minn għaxar tal-arja totali tar-Renju Unit, u tkopri biss 20,758 kilometru kwadru (8,010 mil kwadru). Wales huwa ddominat mill-muntanji għalkemm fin-Nofs Inhar ta' Wales hemm inqas muntanji mit-tramuntana u fin-nofs ta' Wales. Il-popolazzjoni u l-industrija prinċipali tinsab fin-Nofs Inhar ta' Wales u fejn sewwa sew jinsabu l-bliet ta' Cardiff, Swansea u Newport u Widien tan-Nofs inhar ta' Wales. L-għola muntanji f'Wales qegħdin f'Snowdonia, u jinkludu Snowdon (Yr Wyddfa bil-Galliż), 1,085 metru (3,560 pied) li hija l-għola punt ta' Wales. Il-14(jew 15 possibli) muntanji ta' Wales għola minn 3,000 pied (914 metru) huma flimkien magħrufa bħala l-Welsh 3000s. Wales għandu l-fruntieri tiegħu mal-Ingilterra fl-Ilvant u l-baħar fuq it-tlett naħħat l-oħra: Il-Fliegu ta' Bristol fin-nofs inhar, il-Fliegu ta' San Ġorġ fil-punent, u l-Baħar Irlandiż fit-tramuntana. Wales għandu l-fuq minn 1,200 kilometru (750 mil) ta' kosta. Hemm bosta ġżejjer ħdejn l-art prinċipali ta' Wales, l-akbar waħda hija Anglesey (Ynys Môn) fil-majjistral. L-Irlanda ta' Fuq jammonta biss għal 14,160 kilometru kwadru (5,470 mil kwadru) u hija mimlija bl-għoljiet. Hija tinkludi l-Lough Neagh u tilħaq 388 kilometru kwadru (150 mil kwadru), l-akbar ammont ta' ilma fir-Renju Unit u l-Irlanda. L-Għola punt hija Slieve Donard li hija għolja 849 metru (2,785 pied) fil-provinċja tal-Muntanji ta' Mourne. Bliet u Rħula Il-Kapitali tal-pajjiżi individwali tar-Renju Unit huma:Belfast (Irlanda ta' Fuq), Cardiff (Wales), Edinburgu (Skozja) u Londra (Ingilterra), li hija wkoll il-belt kapitali tar-Renju Unit. L-Akbar żoni urbani huma:: Żona Urbana ta' Londra - 8.28 miljun Żona Urbana tal-Midlands tal-Punent - 2.28 miljun Żona Urbana ta' Manchester - 2.24 miljun Żona Urbana ta' Yorkshire tal-Punent - 1.50 miljun Żona ta' Glasgow - 1.17 miljun Demografija Popolazzjoni, migrazzjoni u etnika skont iċ-ċensiment ta' April 2001, il-popolazzjoni totali tar-Renju Unit kienet ta' 58,789,194, it-tielet l-akbar fl-Unjoni Ewropea (wara l-Ġermanja u Franza), il-ħames l-akbar fil-Commonwealth u fl-ewwel u għoxrin post fost in-nazzjonijiet kollha tad-dinja. Huwa stmat li sa nofs l-2006, il-popolazzjoni żdiedet għal 60,587,300. Il-biċċa kbira ta' din iż-żieda kienet minħabba l-immigrazzjoni iżda wkoll minħabba iż-żieda fir-rata tat-twelid u l-fatt li n-nies qegħdin jgħixu ħajja itwal. Il-popolazzjoni tal-Ingilterra sa nofs l-2006 kienet stmata li hija 50,762,900 u b'hekk tagħmilha waħda mill-pajjiżi fejn hemm densità għolja b'383 persuna f' kilometru kwadru. Madwar kwart tal-popolazzjoni tar-Renju Unit jgħixu fix-xlokk tal-Ingilterra fejn huwa pjutost urban u suburban. Sa nofs 2006, kien stmat li l-popolazzjoni tal-iSkozja hija 5,116,900, Filwaqt li il-popolazzjoni ta' Wales kienet stmata 2,965,900 u dik tal-Irlanda ta' Fuq 1,741,600 b' densità ferm aktar baxxa minn dik tal-Ingilterra. Ikkomparata mad-densità tal-Ingilterra, il-figuri korrespondenti huma 142 għal Wales, 125 għall-Irlanda ta' Fuq u 65 għall-iSkozja. Fl-2006, Il-medja tar-rata tal-fertilità totali (RTF) madwar ir-Renju Unit kienet ta' 1.84 ulied għal kull mara, inqas mir-rata li żżomm il-popolazzjoni l-istess, iżda ogħla mill-rata tal-2001 fejn laħqet rekord baxxa ta' 1.63. Fir-Renju Unit, l-Ingilterra u Wales, b'1.83, kienu t-tnejn viċin għall-medja tar-Renju Unit, iżda tal-iSkozja kienet aktar baxxa b'1.67 biss. Ir-RTF tar-Renju Unit kien ferm aktar fil-‘baby boom' tal-1960ijiet, fejn laħqet 2.95 ulied għal kull mara fl-1964. Fil-ġurnata preżenti l-popolazzjoni tar-Renju Unit hija mfassla minn gruppijiet etniċi differenti iżda l-aktar mill-:pre-Ċeltiċi, Ġeltiċi, -Rumani, Anglo-Sassuni, u Normanni. Minn 1945, ir-relazzjonijiet internazzjonali li inħolqu mill-Imperu Brittanniku ħejjew it-triq għall-immigrazzjoni sustanzjali, speċjalment mill-Afrika, il-Karabew u minn Nofs inhar tal-Asja. Minħabba li ċ-ċittadini tal-UE huma ħielsa li jgħixu u jaħdmu f'pajjiżi oħra tal-UE, l-aċċess tal-pajjiżi membri ġodda tal-2004 mill-Ewropa Ċentrali u tal-Ilvant irriżulta f'aktar immigrazzjoni minn dawn il-pajjiżi. Mill-2001, 91.1% tal-popolazzjoni identifikaw ruħhom bħala bojjod, u b'hekk il-bqija, 7.9% tal-popolazzjoni tar-Renju Unit, jidentifikaw ruħhom bħala ta' razza mħallta jew gruppi etniċi minuri oħrajn. Id-diversità etnika tvarja sinnifikament madwar ir-Renju Unit. 30.4 fil-mija tal-popolazzjoni ta' Londra u 37.4 fil-mija ta' Leicester kien stmat li m'humiex bojjod f'Ġunju 2005, filwaqt li inqas minn 5 fil-mija tal-popolazzjoni tal-Grigal tal-Ingilterra, Wales u l-Lbiċ tal-Ingilterra kien minn etnika minuri skont iċ-ċensiment tal-2001. Mill-2007, 22% tat-tfal ta' skejjel primarji u 17.7% tat-tfal li jattendu skejjel sekondarji fl-Ingilterra kienu minn familji ta' etnika minuri. Fir-Renju Unit hemm rata ta' twelid-barrani għoli, għal kuntrast mal-pajjiżi Ewropej oħrajn, l-immigrazzjoni qiegħda tikkontribwixxi għal din l-popolazzjoni li qiegħda tikber, u tammonta għal nofs iż-żieda fil-popolazzjoni mill-1991 sa 2001. L-aktar figura riċenti (2006) turi li l-immigrazzjoni netta għar-Renju Unit kienet ta' 191,000 (591,000 immigrant u 400,000 emigrant), żdieda miċ-ċifra ta' 185,000 tal-2005 (fl-aħħar mill-aħħar, kien hemm telfa' ta' 126,000 Brittanniċi u żieda ta' 316,000 ċittadini barranin) Wieħed minn sitta kienu minn pajjiżi tal-Ewropa tal-Ilvant, b'numru akbar ġejjin mill-pajjiżi tal-Commonwealth il-ġdida. Żewġ terżi tal-immigrazzjoni netta huma mill-Subkontinent Indjan, bosta minnhom sabiex jingħaqdu mal-familja tagħhom. Filwaqt, li mill-inqas 5.5 miljun persuna imwielet Brittanniku qiegħed jgħix barra mir-Renju Unit. L-aktar postijiet popolari għall-emigranti huma Awstralja, Spanja, Franza, New Zealand u L-iStati Uniti. Madankollu, studju ta' tbassir demografiku għall-bliet wera li l-figuri kkwotati tal-immigrazzjoni m'humiex ta' min torbot fuqhom u l-immigrazzjoni netta għal 2005 kienet madwar 400,000. Madankollu, fir-Renju Unit il-proporzjon ta' persuni mwielda barra hu ftit aktar baxx minn f'pajjiżi oħra Ewropej. Fl-2004, in-numru ta' persuni li saru ċittadini Brittanniċi kiber għal rekord ta' 140,795 - żieda ta' 12% mis-sena ta' qabel. Dan in-numru żdied drastikament mill-2000. Il-maġġoranża kbira taċ-ċittadini ġodda ġew mill-Afrika (32%) u l-Asja (40%), filwaqt li l-akbar tliet gruppi huma nies mill-Pakistan, l-Indja u s-Somalja. Fl-2006, kien hemm 149,035 applikazzjoni għaċ-ċittadinanża Brittannika, 32% inqas mill-2005. In-numru ta' persuni li ġew mogħtija ċ-ċittidinanża matul l-2006 kien 154,095, 5% inqas mill-2005. L-akbar grupp ta' persuni li ġew mogħtija ċ-ċittadinanża Brittannika kienu mill-Indja, l-Pakistan, is-Somalja u mill-Fillipini. Fl-2006, 21.9% ta' trabi li twieldu fl-Ingiltterra u f'Wales ġew imwielda minn ommijiet li twieldu barra mir-Renju Unit, (146,956 minn 669,601), skont l-istatistiċi uffiċjali maħruġa fl-2007 li juru wkoll l-ogħla [[Lista ta' pajjiżi u territorji skont ir-rata ta' fertilità|rata tat-twelid] f'26 sena. Iżda bħall-pajjiżi oħra tal-Unjoni Ewropej, ir-rata tat-tweliet baqgħet taħt ir-rata li żżomm il-popolazzjoni l-istess. Meta l-UE tkabbret aktar lejn l-ilvant fl-2004 u fl-2007, ħolqot id-dritt li nies minn pajjiżi bħall-Polonja, is-Slovakkja, u l-Litwanja, u aktar riċentament ir-Romanija u l-Bulgarija li joqgħodu fir-Renju Unit. Iċ-ċifri ppublikati f'Awissu 2007 juru li 682,940 persuna applikaw għas-Skema ta' reġistrazzjoni għal-ħaddiema (għaċ-ċittadini ta' pajjiżi miċ-ċentru u mill-ilvant tal-Ewropa li ssieħbu fl-UE f'Mejju 2004) bejn l-1 ta' Mejju 2004 u t-30 ta' Ġunju 2007, li 656,395 ġew aċċettati. Il-ħaddiema li huma impjegati minnhom stess u persuni li m'humiex qegħdin jaħdmu (jinkludu studenti) m'humiex obligati li jirreġistraw taħt din l-iskema għalhekk din iċ-ċifra turi repreżentazzjoni baxxa tad-dħul tal-immigranti. Dawn il-figuri ma jurux in-numru ta' immigranti iżda dawk li marru lura lejn darhom. Madankollu 56% tal-applikanti fit-12-il xahar sat-30 ta' Ġunju 2007 li rraportaw pjannijiet li jibqgħu għal massimu ta' tliet xhur, b'immigrazzjoni netta fl-2005 minn pajjiżi ġodda tal-UE ta' 64,000. Ir-riċerka turi li total ta' miljun persuna marru joqgħodu r-Renju Unit sa April 2008, iżda nofs dan in-numru s'issa marru lura jew inkella marru f'pajjiż ieħor. Informazzjoni tan-Numru Nazzjonali ta' Assikurazzjoni juri li 2.5 miljun ħaddiem barrani mar fir-Renju Unit għax-xogħol (jinkludi dawk li marru għal perjodi qosra), il-maġġoranza minn pajjiżi tal-UE, bejn l-2002 u l-2007. Il-Gvern tar-Renju Unit bħalissa qiegħed joħloq sistema ta' immigrazzjoni ibbażata fuq il-punti sabiex tieħu post is-skema kurrenti għall-immigrazzjoni minn barra ż-Żona Ewropea Ekonomika. Lingwi Minkejja r-Renju Unit m'għandux de jure lingwa uffiċjali, il-lingwa mitkellma predominanti hija l-Ingliż, lingwa Ġermanika tal-Ilvant li għandha l-għeruq tagħha fl-Inġliż Qadim li għandu ammont kbir ta' self mill-iSkandinavu Qadim, Franċiż Normann u l-Latin. Il-Lingwa Ingliża hija imxerrda mad d-dinja (minħabba l-Imperu Brittanniku u l-qawwa tal-iStati Uniti) u għalhekk saret il-lingwa tal-kummerċ tad-dinja. Hija l-aktar lingwa mgħallma bħala t-tieni lingwa madwar id-dinja. Il-Lingwi l-indiġeni l-oħrajn tar-Renju Unit huma l-Ingliż-Skoċċiż (li hija abbenata viċin ħafna mal-Ingliż) u erba' lingwi Ċeltiċi. Il-lingwi Ċeltiċi jinqasmu f'żewġ gruppi: żewġ lingwi Ċeltiċi tat-tip P (Galliż u Korniku); u żewġ lingwi Ċeltiċi tat-tip Q (Irlandiż u Gaeliku Skoċċiż). Id-djaletti Ċeltiċi kellhom influwenza persistenti mill-Kumbriku fit-tramuntana tal-Ingilterra għal sekli, l-aktar famuż fis-sett ta' numri użati sabiex jgħoddu l-mogħoż (ara Yan Tan Tethera). skont iċ-ċensiment tal-2001, hemm ftit aktar minn 20% tal-popolazzjoni ta' Wales li jgħidu li jafu jitkellmu bil-Galliż, żieda żgħira mill-1991. Aktar minn hekk, huwa stmat li hemm 200,000 li jistgħu jitħaddu bil-Galliż u li jgħixu l-Ingilterra. Il-Galliż u l-Gaeliku Skoċċiż huma mitkellma fost gruppi żgħar madwar id-dinja, xi ftit Gaeliku għadu mitkellem fin-Nova Skozja u l-Kanada, filwaqt l-Galliż għadu mitkellem fil-Patagonja u fl-Arġentina. Il-lingwi tal-immigranti jikontribwixxu għal 10% tal-popolazzjoni tar-Renju Unit, il-Franċiż huwa mitkellem minn 2.3% tal-popolazzjoni tal-pajjiż, 1.0% tal-Brittanniċi jitkellmu bil-Polakk li juri l-migrazzjoni tal-masses riċenti għar-Renju Unit. 0.9% tal-popolazzjoni tar-Renju Unit jitkellmu bil-Ġermaniż u 0.8% l-Ispanjol. L-akbar ammont ta' lingwi barranin oħra mitkellma fir-Renju Unit għandhom l-oriġni tagħhom mill-Ewropa, l-Asja u l-Afrika. Perċentaġġ akbar ta' immigranti fir-Renju Unit jiġu minn pajjiżi Anglofoni (bħan-Niġerja, l-Ġamajka, Hong Kong u l-Filippini), għalhekk ma tantx hemm diversità kbira bejn ftit komunitajiet etniċi minuri. Reliġjon Għalkemm ir-Renju Unit għandu tradizzjoni antika Nisranija u għad hemm rabta bejn il-knisja u l-istat, is-soċjetà tar-Renju Unit hija prevalentament sekulari b'38% li jsostnu f'twemmin f'xi Alla u dawk li jidentifikaw ruħhom ma' reliġjon partikolari. Il-Kristjaneżmu huwa l-aktar ipprattikat segwit mill-Islam, il-Hinduiżmu, is-Sikhiżmu u l-Ġudaiżmu. Kristjaneżmu Il-Kristjaneżmu huwa r-reliġjon l-aktar ippratikata fir-Renju Unit b'ħafna knejjes, denominazzjonijiet, u gruppi nsara. Is-Survey ta' Tearfund fl-2007 wera li 53% iqisu ruħhom bħala nsara. Dan jaqbel ħafna mas-Survey tax-Xeħta Soċjali Brittanika tal-2004, u sal-2001 iċ-ċensiment tar-Renju Unit sab li 71.6% huma nsara għalkemm dik tal-2001 kienet "mistoqsija aktar bil-ħlewwa". Il-Knisja tal-Ingilterra, li nfirdet minn Ruma fl-1534 (ara Reforma Inġliża) hija, illum, il-Knisja 'stabbilita' tal-Ingilterra u parti integrali mill-Komunità Anglikana. Il-Monarka Brittanniku jrid ikun membru tal-Knisja tal-Ingilterra taħt l-Att tal-Stabbiliment 1701 u hu l-Gvernatur Suprem tagħha. L-Arċisqof ta' Canterbury huwa l-għola isqof tal-knisja. L-influwenza diretta tal-Knisja tal-Ingilterra naqset ħafna matul dawn l-aħħar snin, però għandha rappreżentazzjoni fil-Parlament tar-Renju Unit u d-dritt li tipproponi leġiżlatura (ġeneralment fl-amministrazzjoni li għandha x'jaqsam mar-reliġjon), permezz tas-Sinodu Ġenerali, li tista' ssir liġi, iżda mhux irreveduta mill-Parlament. Il-Knisja tal-iSkozja (magħrufa informalment bħala l-Kirk), li infirdet minn Ruma fl-1560 (ara Reforma Skoċċiża) hija knisja Presbiterjana, magħrufa bħala l-knisja nazzjonali tal-iSkozja, u hija independenti mill-istat. Il-Monarka Brittanniku hu membru ordinarju, u jrid jieħdu ġurament li “jiddefendi s-sikurta” tal-Knisja fil-Kurunazzjoni. Il-Knisja Episkopali Skoċċiża, li issa hija parti mill-Komunità Anglikana, ġejja miż-żminijiet tal-istabbiliment finali tal-presbiterjaniżmu fl-iSkozja fl-1690, meta nfirdet mill-Knisja tal-iSkozja u m'hijiex parti mill-Knisja Anglikana. Firdiet oħra fil-Knisja tal-iSkozja, speċjalment fis-seklu dsatax, ħolqu knejjes varji oħra presbiterjani fl-iSkozja, li jinkludu l- Knisja Ħielsa tal-iSkozja. Fl-1920ijiet, il-Knisja ta' Wales infirdet mill-Knisja tal-Ingilterra u ma baqgħetx stabbilita. Il-Knisja ta' Wales għadha fil-Komunità Anglikana. Il-metodiżmu u knejjes independenti oħrajn huma tradizzjonalment b'saħħithom f' Wales. Il-Knisja tal-Irlanda Anglikana ma baqgħetx stabbilita mis-seklu dsatax. Il-Knisja tkopri l-ġżira kollha tal-Irlanda (kemm l-Irlanda ta' Fuq u l-Irlanda). Fl-Irlanda ta' Fuq il-Knisja Kattolika fl-Irlanda hija l-akbar denominazzjoni, għalkemm il-Protestanti huma fil-maġġorita. Il-Knisja Presbiterjana fl-Irlanda hija l-akbar demominazzjoni protestanta u hija fit-teoloġija u storja tagħha viċin ħafna għall-Knisja tal-iSkozja. Il-Knisja Kattolika Rumana hija t-tieni l-akbar denominazzjoni ta' Kristjaneżmu fir-Renju Unit. Wara r-Reforma Protestanta, għaddew liġijiet ħorox kontra l-Kattoliċi; dawn ġew imneħħija mill-liġijiet tal-Emanċipazzjoni Kattolika fl-1829. Hemm ġerarkiji Kattoliċi separati għall-Ingilterra u Wales, l-iSkozja u l-Irlanda. Hemm gruppi oħra nsara fostom il-Metodisti (li twaqqfu minn John Wesley f'Londra) u l-Battisti. Hemm ukoll knejjes Evanġeliċi u Pentekostali, li bosta minnhom kibru bl-immigrazzjoni minn madwar il-Commonwealth u postijiet oħra. Il-Knejjes Pentekostali huma fit-tielet post fl-attendenza wara l-Knisja tal-Ingilterra u l-Knisja Kattolika Rumana . Reliġjonijiet Oħrajn Huwa maħsub li n-numru ta' Mussulmani fir-Renju Unit jammonta għal 1.8 miljun. Hemm Moskej f'ħafna mir-reġjuni: L-akbar gruppijiet huma ta' oriġni Pakistana, Bangladexxa u Indjana. Aktar riċenti, refuġjati mis-Somalia, Ċipru ta' Fuq, il-Balkani u Għarab żdiedu u b'hekk il-popolazzjoni mussulmana Brittanika żdiedet. Fl-2006 il-kummenti tal-politiku Jack Straw qajmu kontroversja dwar l-lbies tal-velu jew burka minn nisa mussulmani li tirrefleti l-firda fost il-Brittanniċi dwar l-integrazzjoni tal-mussulmani fis-soċjeta Brittanika. Ir-reliġjonijiet ta' Oriġni Indjana, bħall-Hinduiżmu, Sikhiżmu, Buddiżmu u Ġaniżmu, għandhom segwaċi fil-Brittanja. Fiċ-ċensiment tal-2001, kien hemm madwar 560,000 ruħ li jemmnu fil-Hinduiżmu filwaqt 340,000 li jemmnu fis-Sikhiżmu. Il-Buddiżmu huwa ppratikat minn madwar 150,000 ruħ. X'aktarx li dawn il-figuri żdiedu mill-2001. Wieħed mill-Organizzazzjonijiet mhux govermentali, jestima li hemm 800,000 li jemmnu fil-Hinduiżmu fir-Renju Unit. Hemm madwar 270,000 Lhudi fil-Brittanja, skont iċ-ċensiment tal-2001. Ir-Renju Unit għandu popolazzjoni kbira ta' atej u anjostiċi b'13,626,00 (23.2% tal-popolazzjoni tar-Renju Unit) jew jgħidu li m'għandhomx reliġjon jew ma jirrispondux il-mistoqsija dwar ir-reliġjon fiċ-ċensiment tal-2001. Ekonomija L-Ekonomija tar-Renju Unit hija magħmula (mill-kbir għaż-żgħir) mill-ekonomiji tal-Ingilterra, l-iSkozja, il-Wales u tal-Irlanda ta' Fuq. Il-Brittanniċi bdew Ir-Rivoluzzjoni Industrijali u bħal ħafna pajjiżi li kienu qegħdin jgħaddu minn dan il-proċess, fil-bidu kkonċentraw fuq l-industrija tqila bħall-bini tal-vapuri, it-tħaffir għall-faħam, produzzjoni tal-azzar u t-tessili. L-Imperu ħoloq suq barrani għal prodotti Brittanniċi, u bih ir-Renju Unit setgħa jiddomina l-kummerċ internazzjonali fis-seklu dsatax. Madankollu, meta n-nazzjonijiet l-oħra bdew jindustrijalizzaw, flimkien mad-deterjorazzjoni fl-ekonomija wara ż-żewġ gwerrer dinjin, ir-Renju Unit beda' jitlef il-vantaġġ kompetittiv u l-industrija bdiet tmur lura matul is-seklu għoxrin. Is-settur tas-servizzi Brittanniku, madankollu, xorta waħda kiber sustanzjalment, u issa jagħmel madwar 73% tal-GDP. Is-settur tas-servizzi tar-Renju Unit huwa ddominat mis-servizzi finanzjarji, speċjalment fil-qasam tal-banek u dawk tal-assigurazzjoni. Londra hija l-akbar ċentru tal-finanzi fid-dinja bil-Stock Exchange ta' Londra, London International Financial Futures and Options Exchange, u l-Lloyd's of London Negozju tal-assigurazzjoni kollha ibbażati fil- Belt ta'Londra. Ir-Renju Unit għandu l-akbar ammont ta' banek barranin fid-dinja. Fl-aħħar għaxar snin, ċentru rivali tal-finanzi kiber fiż-żona tad-Docklands f'Londra u HSBC u Barclays Bank stabilixxew l-uffiċji prinċipali tagħhom hemmhekk. Ħafna kumpaniji multinazzjonali li m'humiex primarjament mir-Renju Unit għażlu 'l Londra bħala l-post fejn jistabilixxu l-uffiċji prinċipali tagħhom għall-Ewropa jew għall-bqija tad-dinja: eżempju huwa Citigroup, organizzazzjoni tal-finanzi mill-Istati Uniti. Londra hija ċentru kbir ta' negozju u kummerċ mondjali u hija l-mexxeja tal-ekonomija globali flimkien ma' New York City u Tokyo. Riċentament, l-ekonomija tar-Renju Unit ġiet imexxija minn prinċipji ta' liberalizzazzjoni tas-suq, taxxa u regulazzjoni baxxi. skont ir-rati tal-kambju, ir-Renju Unit hu l-ħames l-akbar ekonomija fid-dinja u t-tieni l-akbar fl-Ewropa wara l-Ġermanja. It-Turiżmu huwa vera importanti għall-ekonomija Brittanika. B'madwar 27 miljun turist fis-sena, ir-Renju Unit huwa s-sitt l-aktar destinazzjoni favurita mat-turisti fid-dinja. Is-Settur tal-manufattura, madankollu, mar lura sinjifikattivament mit-tieni Gwerra dinjija u fl-2003 kienet responsabbli għal sitt mill-prodott nazzjonali. L-Industrija tal-Karozzi hija parti sinjifikattiva ta' dan is-settur, minkejja li ddeterjorat ħafna minħabba l-falliment ta' MG Rover u ħafna mill-industrija hija barranija. Il-produzzjoni ta' Ajruplani kemm għaċ-ċivil kif ukoll għad-difiża hija pillastru tal-manufattura fir-Renju Unit. Eżempji huma BAE Systems u l-organizzazzjoni EADS li huma l-propjetarji tal-Airbus. Rolls-Royce għandhom saħħa kbira fin-negozju tal-magni tal-ajruplani. L-industrija tal-kimika u u tal-farmaċewtiċi hija b'saħħita fir-Renju Unit, bit-tieni u s-sitt l-akbar organizzazzjonijiet fid-dinja ġewwa r-Renju Unit. Dawn huma GlaxoSmithKline u AstraZeneca rispettivament. L-Industriji Kreativi li jammontaw għal 7.3% GVA fl-2004 li kibru b'medja ta' 5% fis-sena bejn 1997 u 2004. Is-settur tal-agrikultura tar-Renju Unit jammonta għal 0.9% tal-GDP tal-pajjiż. Ir-Renju Unit għandu industrija zgħira ta' riservi tal-faham, gas naturali u żejt. L-partiċipazzjoni tal-gvern fl-ekonomija hija imwettqa mill-"Chancellor of the Exchequer" (bħalissa Alistair Darling) li huwa l-Kap tal-Borża tal-Ingilterra. Minkejja dan kollu l-Prim Ministru (bħalissa Gordon Brown) huwa L-ewwel Sinjur tal-Borza; Il- "Chancellor of the Exchequer" huwa It-tieni Sinjur tal-Borza. Madankollu mill-1997, Il-Bank of England, imexxi mill-Gvernatur tal-Bank of England, għandu kontroll tar-rati tal-interessi u affarijiet oħra finanzjarji. Mill-2007, id-dejn nazzjonali tela' għal 43.3% tal-GDP. Il-munita tar-Renju Unit hija l-lira sterlina (pound sterling), irrepreżentata bis-simbolu £. Bank of England huwa il- bank ċentrali, responsabbli sabiex jirregula l-ammont tal-ħruġ tal-muniti. Il-banek fl-iSkozja jżommu d-dritt li joħorġu l-flus tagħhom, b'kundizzjoni li jżommu biżżejjed flus tal-"Bank of England" fir-riżerva. Ir-Renju Unit għażel li ma jitħolx fiż-Żona Ewro, u l-Prim Ministru tar-Renju Unit, Gordon Brown, eskluda sħubija fil-futur immedjat. Il-gvern ta' qablu dak ta' Tony Blair ta l-kelma li jagħmel referendum pubbliku biex jiddeċiedu jekk il-ħames kriterji tal-ekonomija jintlaħqux. Fl-2005, aktar minn 55% tar-Renju Unit kien kontra l-addozzjoni tal-munita, filwaqt li 30% kienu favur. Edukazzjoni Kull Pajjiż tar-Renju Unit għandu sistema tal-edukazzjoni separata, bl-awtorità fuq l-edukazzjoni fl-iSkozja, Wales u l-Irlanda ta' Fuq devoluta. Ir-rata uffiċjali ta' nies litterati fir-Renju Unit hija (99%) li hija normali bin-normi ta' pajjiż żvillupat. Il-Programm għal l-Assesjar tal-Istudenti Internazzjonali poġġiet lil Renju Unit fl-erbatax-il post fl-2006 għal-livell ta' xjenza, fejn skont l-istatistiċi hija aktar għolja mill-medja tal-OECD. Edukazzjoni fir-Renju Unit hija responsabbiltà tas-Segretarju tal-Istat tat-Tfal, Skejjel u Familji u tas-Segretarju tal-Istat tat-Innovazzjoni, Universitajiet u Kapaċitajiet, għalkemm l-amministrazzjoni u ġbir għall-iskejjel tal-istat hija responsabbiltà tal-awtoritajiet tal-edukazzjoni lokali. L-edukazzjoni statali universali fl-Ingilterra u Wales ġiet introdotta għal-livell primarju fil-1870 u għal dak sekondarju fil-1900. L-edukazzjoni hija mandatorja mill-etajiet ta' ħamsa sa sittax (15 jekk twieldu fl-aħħar ta' Lulju jew f'Awwissu). Il-maġġoranza tat-tfal huma edukati fl-iskejjel tal-istat, ftit huma dawk li jagħżlu triq oħra. Minkejja li n-numru ta' studenti naqas, n-numru ta' tfal li jattendu skejjel privati żdied b'aktar minn 7%. Aktar minn nofs l-istudenti tal-aqwa universitajiet ta' Cambridge u Oxford, kienu jattendu skejjel tal-istat. L-iskejjel tal-istat li mħollija jagħżlu l-istudenti skont l-intelligenża u l-abbilitajiet akademiċi tagħhom jistgħu jġibu marki komparabbli ma' dawk li jmorru skejjel privati: Mill-aqwa għaxar skejjel fir-riżultati tal-GCSE fl-2006, tnejn kienu Grammar Schools immexxija mill-istat. L-Ingilterra għandha x'uħud mill-aqwa universitajiet tad-dinja bl-Cambridge, l-Oxford, u l-Londra fost l-aqwa għoxrin tal-THES - Rankings tal-Universitajiet tad-dinja fl-2007. Hemm biża', però, li minħabba n-nuqqas ta' studenti li qegħdin jistudjaw lingwi barranin fl-Ingilterra, se jkolla effett ħażin fuq il-kummerċ, u qajjmet pressjoni biex lingwi jingħataw aktar importanza. Fl-Iskozja, is-Segratarju tal-Kabinett għall-Edukazzjoni u Tgħallim għall-Ħajja hu responsabbli lejn il-Parlament Skoċċiż għall-edukazzjoni, waqt li l-amministrazzjoni u l-ġbir ta' fondi għall-iskejjel tal-istat huma r-responsabbiltà tal-Awtoritajiet Lokali. L-Iskozja leġiżlat l-ewwel darba dwar il-proviżjoni universali tal-edukazzjoni fl-1696. In-numru ta' tfal li jattendu l-iskejjel privati huwa inqas minn 4% għalkemm qiegħed jikber bilmod dan l-aħħar. L-istudenti li jattendu universitajiet skoċċiżi ma jħallsux flus għall-edukazzjoni u lanqas għal-gradwazzjoni għax il-ħlas għall-edukazzjoni ġie mneħħi fl-2001 filwaqt li l-ħlas għall-gradwazzjoni ġie imneħħi fl-2008. L-Assemblea Nazzjonali ta' Wales hija responsabbli għall-edukazzjoni f'Wales. Numru sinjifikattiv ta' studenti fil-Galles huma edukati għal kollox jew il-biċċa l-kbira permezz tal-Galliż u l-lezzjonijiet b'din il-lingwa jibqgħu mandatorji sa' l-età ta' sittax. Hemm pjannijiet biex tiżdied il-proviżjoni ta' skejjel li jużaw il-Galliż billi hemm pjan li Wales issir bilingwali. L-Assemblea Nazzjonali tal-Irlanda ta' Fuq hija responsabbli għall-edukazzjoni fl-Irlanda ta' Fuq għalkemm ir-responsabbiltà fil-livell lokali hija amministrata minn 5 bordijiet tal-edukazzjoni u libreriji li jkopru żoni ġeografikament differenti. Servizzi tas-Saħħa Kull pajjiż fir-Renju Unit għandu sistema seperata tas-servizzi tas-saħħa pubblika, bil-poteri dwar is-servizzi tas-saħħa fl-Iskozja, Wales u l-Irlanda ta' Fuq ġew devoluti. Sistema medikali privata iżgħar teżisti wkoll. Kull sistema pubblika tipprovdi servizzi tas-saħħa li huma b'xejn sa ċertu punt (jiġu fondati mill-taxxa ġenerali). Minkejja din l-assimilazzjoni, bosta differenzi qegħdin jiġu żvillupati bejn sistema u oħra. Ir-Renju Unit u l-gvernijiet devoluti jieħdu l-rwol ta' kemm tal-proviżta tas-servizzi ta' saħħa kif ukoll tal-gruppijiet li jaraw il-kwalità tal-proviżti, dawn jinkludu NICE u CHI. Bordijiet varji regolatorji huma organizzati f'bażi nazzjonali fir-Renju Unit bħal il-Kunsill Medikali Ġenerali, il-Kunsill tal-Imraddà u tal-Qabla u dawk li m'humiex tal-gvern (eż. Kulleġġ Rjali). Madwar ir-Renju Unit, hemm numru kbir ta' skejjel medikali u skejjel dentistarji, u bosta stabbilimenti ta' taħriġ għal-imraddà u professjonijiet li għandhom x'jaqsmu mal-mediċina. Għalkemm is-sistemi tas-saħħa pubblika huma aktar magħrufa bħala l-SSN madwar ir-Renju Unit, is-servizzi tas-saħħa nazzjonali jkopri l-Ingilterra biss. L-SSN ġie inseħħ mill-Atti tas-Servizzi tas-Saħħa Nazzjonali tal-1946 u ġie b'effett fil-5 ta' Lulju 1948. Is-Segretarju tas-Saħħa għall-Istat huwa l-uffiċjal li jirrispondi mistoqsijiet fil-Parlament tar-Renju Unit għal funzjonar tad-Dipartiment tas-saħħa u għax-xogħol tal-SSN (fl-Ingilterra). Il-SSN huwa wieħed mill-akbar organizzazzjonijiet uniti ta' kull tip fid-dinja u jimpjegaw aktar minn 1.3 miljun persuna. Is-Settur tas-saħħa pubbliku huwa maqsum f'livelli ta' servizzi, primarji (Prattika Ġenerali), sekondarji (Sptar Ġenerali tad-Distrett) u terzjarji (Tgħallim tal-Isptar). Hemm bosta kommunikazzjoni u taħdit bejn il-livelli varji. Is-SSN tal-Iskozja tipprovdi servizzi tas-saħħa pubblika għall-Iskozja bis-Segretarju tal-Kabinett għas-Saħħa responsabbli fil-parlament skoċċiż. Is-servizz ġie maħluq mill-Atti tas-Servizzi tas-Saħħa Nazzjonali (Skozja) 1947 (aktar tard ġiet irreveduta mill-Atti tas-Servizzi tas-Saħħa Nazzjonali (Skozja) 1978) u ġie b'effett fil-5 ta' Lulju 1948 sabiex tibda' eżatt ma' dik tal-Ingilterra u ta' Wales. Fl-2006, Is-SSN tal-Iskozja kella madwar 158,000 impjegat li jinkludu aktar minn 47,500 imraddà, qbula u visitaturi tas-saħħa u 'l fuq minn 3,800 konsulent. Kien hemm ukoll aktar minn 12,000 tobba, prattikanti tal-familja u professuri tas-saħħa alleata, li jinkludu dentisti, optixins u spiżjara tal-komunità, li jopperaw ma' kontraturi independenti li jipprovdu bosta servizzi fis-SSN għall-prezz u għas-sussidji. Is-SSN ta' Wales oriġinarjament kien format bħala parti mill-istess struttura li nħolqot mill-Atti tas-Servizzi tas-Saħħa Nazzjonali tal-1946 iżda poteri fuq is-SSN ta' Wales ġew taħt is-Segretarju tal-Istat ta' Wales fl-1969. Ir-Responsabbilita tas-SSN f'Wales ġiet mogħtija lill-Assemblea ta' Wales u l-Esekuttiv taħt id-devoluzzjoni tal-1999. Is-SSN ta' Wales jipprovdu servizzi tas-saħħa pubbliki f'Wales u jimpjegaw madwar 90,000 impjegat, u b'hekk tagħmila l-akbar ħaddiem f'Wales. Il-Ministru tas-Saħħa u Servizzi Soċjali huwa l-persuna ġewwa l-Gvern tal-Assemblea ta'Wales li jġorr ir-responsabbilita għal kemm l-affarijiet dwar is-saħħa kif ukoll għal-kura soċjali f'Wales. Id-Dipartiment tas-Saħħa, Servizzi Soċjali u Sikurta Pubblika tipprovdi servizzi tas-saħħa fl-Irlanda ta' Fuq. Mezzi ta' Trasport Kull pajjiż kostitwent tar-Renju Unit għandu sistema ta' trasport għalih u hija r-responsabilita' tagħhom li jieħdu ħsieba. In-Network ta' trasport Ingliż jaqa' taħt ir-responsabilita tad-Dipartiment għat-Trasport (li għandha wkoll responsabbilita għal-affarijiet tat-trasport tal-iSkozja, Wales u l-Irlanda ta' Fuq li m'humiex devoluti.) Fl-Iskozja, L-Enteprisa tal-Gvern Skoċċiż, Trasport u d-Dipartiment tat-tgħallim għall-ħajja hija responsabbli għan-network tat-trasport Skoċċiż bit-Trasport Skozja bħalha l-Aġenzija Esekutiva li taqa' taħt is-Segratarju tal-Kabinett għall-Finanzi u Tkabbir sustannibli. Toroq prinċipali huma mgħaqudin b'network radjali ta' toroq b' 46,904 kilometru (29,145 mil) li hija ċentrata f' Londra, Edinburgu, Kardiff u Belfast, filwaqt, fil-Gran Brittanja, network ta' toroq ta' 3,497 kilometri (2,173 mil) li hija ċentrata f' Birmingham, Manchester u Londra. Hemm aktar minn 213,750 kilometru (132,818 mil) ta' trejqet oħra. In-Network tal-Ferrovija Nazzjonali ta' 16,116 kilometru (10,072 mil) fil-Gran Brittanja u 303 kilometru ta' rotta (189 mil ta' rotta) fl-Irlanda ta' Fuq jġorr il-fuq minn 18,000 passiġġieri u 1,000 tagħbija kull jum. Networks ta' ferroviji urbani huma pjutost żvillupati f'Londra u bliet oħra. Darba kien hemm 48,000 kilometru ta' rotta (30,000 mil ta' rotta) ta' network ta' ferrovija fir-Renju Unit, però ħafna minn din ir-rotta ġiet mqassra bejn il-perjodu ta' 1955 u 1975, wara rapport mill-konsulent tal-gvern Richard Beeching f'nofs l-1960ijiet (magħrufa bħala il-Beeching Axe). L-Ajruport ta' Heathrow huwa l-aktar ajruport internazzjonali mehdi u, minħabba li r-Renju Unit huwa pajjiż gżira, ir-Renju Unit għandu numru tajjeb ta' portijiet tal-baħar. Id-Dipartiment għat-Trasport jgħid li l-konġessjoni tat-traffiku huwa wieħed mill-aktar problemi serji tat-trasport u tista' toħloq spiża ta' £22 biljun aktar lil Ingilterra minħabba l-ħin mitluf sa 2025 jekk tibqa' mhux irreveduta. skont ir-Rapport ta'Eddington li ġiet iffondata mill-gvern fl-2006, il-konġessjoni qiegħda fil-periklu li toħloq problemi lil ekonomija, jekk mhux sejiġu indirizzati permezz ta' prezzijiet tat-toroq u espansjoni tan-network kurrenti tat-trasport. Sports Sports li bdew fir-Renju Unit, jinkludu: Futbol, Rugbi, Kriket, Tennis u Golf. Futbol Kull pajjiż kostitwent tar-Renju Unit għandu l-Assoċjazzjoni tal-Futbol tiegħu, tim nazzjonali tiegħu u sistema tal-lig separata, għal eċċezzjoni ta' ftit klabbs li jilgħabu barra mis-sistema tal-pajjiż tagħhom stess għar-raġunijiet storiċi u loġistiċi. Il-Futbol ġie żvillupat fir-Renju Unit u huwa bla dubju l-aktar sport popolari. Fi kompetizzjonijiet internazzjonali, L-Ingilterra, L-Iskozja, Wales u L-Irlanda ta' Fuq jikkompetu bħala pajjiżi separati, għalhekk ir-Renju Unit ma jikkompetix bħala tim wieħed f'avvenimenti tal-futbol bħal Logħob Olimpiku. Għalkemm li hemm proposti sabiex jkun hemm tim tar-Renju Unit fil-Logħob Olimpiku tas-Sajf, 2012, li se ssir f'Londra, l-assoċjazzjonijiet tal-futbol tal-iSkozja, ta' Wales u dak tal-Irlanda ta' Fuq ma aċċetawx li jieħdu sehem, minħabba l-biża' li tista' taffetwa l-istatut tagħhom ta' pajjiż independenti – biża' li ġiet konfermata mill-president tal-FIFA Sepp Blatter. L-Ingilterra kienet l-aktar nazzjon li akwistat suċċess, bir-rebħa tat-Tazza tad-Dinja tal-1966. Is-Sistema tal-futbol tal-lig Ingliż tinkludi mijiet ta' ligs magħqudin, li jinkonsistu f'eluf ta' diviżjonijiet. Il-Kampjonat Premier huwa fil-quċċata, segwut mill-Lig tal-Futbol u fl-aħħar mill-Konferenza tal-Futbol, fejn l-istruttura tibda' ssir reġjonali u tinkludi l-Kampjonat tat-Trumuntana, il-Kampjonat tan-Nofs Inhar, u l-Kampjonat tal-Istmjan u ħafna oħra. Il-Kampjonat Premier huwa l-aktar kampjonat bl-akbar udjenża fid-dinja u partikularment popolari fl-Asja; fir-Repubblika taċ-Ċina, il-logħbiet jilħqu udjenża ta' 100 miljun 360 miljun, aktar minn sport barrani ieħor. L-Ingilterra hija d-dar tal-klabbs tal-futbol ta' Liverpool, Manchester United, Chelsea, u Arsenal. Timijiet Ingliżi kellhom suċċess f'kompetizzjonijiet tal-Ewropa bosta saru ċampjin tat-Tazza Ewropea/il-Lig taċ-Ċampjins: Liverpool (ħames darbiet), Manchester United (tliet darbiet), Nottingham Forest (darbtejn) u Aston Villa. Klabbs mill-Ingilterra rebħu l-aktar Tazzez tal-Ewropa (erba' darbiet fejn komparat mal-Italja, il-Ġermanja u l-Olanda li rebħuwa tlett darbiet). L-Ingilterra hija t-tieni fir-ranks tal-klabbs Ewropej li rebħu l-aktar Trofej b'35, waħda wara l-Italja b'36. L- iStadium ta' Wembley huwa l-istadium prinċipali tal-Ingilterra. Is-Sistema tal-Lig tal-Iskozja hija ferm iżgħar, b'żewġ kampjonati nazzjonali: l-Kampjonat Premier Skoċċiż u l-Lig tal-Futbol Skoċċiż li fihom hemm tliet diviżjonijiet. Minkejja dan, hemm kampjonati oħrajn reġjonali li m'humiex parti mis-sistema nazzjonali, l-aktar magħruf huwa l-Lig tal-Futbol tal-Għoljiet. Klabb Ingliż, Berwick Rangers, jilgħabu fis-sistema skoċċiża. L-Iskozja hija id-dar tal-klabbs rinomati bħal Rangers u Celtic. Timijiet Skoċċiżi li għamlu suċċess f'kompetizzjonijiet Ewropea jinkludu Celtic (Tazza Ewropea fl-1967), Rangers (Tazza Ewropea tat-Tazza tar-Rebbieħi fl-1972) u Aberdeen (Tazza Ewropea tat-Tazza tar-Rebbieħi u s-Tazza Ewropea Superjuri fl-1983). Is-Sistema tal-Lig ta' Wales tinkludi l-Kampjonat Premier Galliż u l-kampjonati reġjonali. Il-Klabbs tal-Premier ta' Wales The New Saints jilgħabu l-logħob tad-dar tagħhom fuq in-naħa Ingliża tal-fruntieri f'Oswestry. Il-Klabbs Galliżi ta' Cardiff City, Colwyn Bay, Merthyr Tydfil, Newport County, Swansea City u Wrexham jilgħabu fis-sistem ingliża. Il-Millennium Stadium ta' Kardiff li jesgħa 73,000 persuna huwa l-istadium prinċipali ta' Wales. Is-Sistema tal-Lig tal-Irlanda ta' Fuq tinkludi l-Lig Irlandiż tal-Futbol. Wieħed mill-klabbs tal-Irlanda ta' Fuq, Derry City, jilgħabu l-futbol tagħhom barra mir-Renju Unit fil- Sistema tal-Lig tar-Repubblika tal-Irlanda. Sports Oħrajn Iż-Żewġ forom tar-rugbi huma meqjusa bħala sports nazzjonali. Il-Kampjonat tar-Rugbi joriġina u jiġi l-aktar pratikat fit-Tramuntana tal-Ingilterra, filwaqt li l-unjoni tar-rugbi huwa pratikat madwar ir-Renju Unit. Għalkemm suppost ġie inseħħ mill-azzjonijiet ta' William Webb Ellis fl-iskola tar-Rugbi, issa huwa magħruf bħala sport nazzjonali f'Wales ukoll. Fil-Kampjonat tar-Rugbi r-Renju Unit ġie rrepreżentat minn tim wieħed, dak tal-'Gran Brittanja' iżda mit-Tazza tad-Dinja tal-Kampjonat tar-Rugbi tal-2008, L-Iskozja, L-Ingilterra u L-Irlanda se jinkompetu bħala nazzjonijiet separati. Din taġġorna ruħa mas-sitwazzjoni preżenti tal-unjoni tar-rugbi fejn L-Ingilterra, L-Iskozja, Wales u l-Irlanda (li tinkonsisti f'plejers mill-Irlanda u L-Irlanda ta' Fuq) diġa jikompetu f'kompetizzjonijiet internazzjonali. Għalkemm, kull erba' snin it-tim tal-Iljuni Brittanniċi u Irlandiżi dduru mal-Awstralja, New Zealand jew L-Afrika t'Isfel, magħmul minn plejers magħżulin mill-plejers ta' kull nazzjon. M'hemmx tim tal-kriket tar-Renju Unit. Il-Logħba ġiet invintata fl-Ingilterra u t-Tim tal-Kriket tal-Ingilterra, teknikament it-tim tal-Ingilterra u ta' Wales, huwa l-uniku tim nazzjonali tar-Renju Unit b'statut ta' testjar. Plejers Irlandiżi u Skoċċiżi lgħabu għall-Ingilterra minħabba li l-ebda minnhom m'għandhom statut ta' testjar u jilgħabu f'logħob internazzjonali li ddumu ġurnata. Mill-2006, timijiet li jirrepreżentaw l-iSkozja, l-Ingilterra (u Wales), u l-Irlanda (inkluża l-Irlanda ta' Fuq) jikompetu f'livell internazzjonali ta' ġurnata. L-Ingilterra u Wales għandha kampjonat professjonali. Snooker hija wkoll waħda mill-logħbiet li sabet posta fl-isport tal-Gran Brittanja. Logħba ta' livell għoli simili għal dik tal-biljard iżda ferm aktar komplessa, l-kampjonati tad-dinja ssiru kull sena f'Sheffield. Filwaqt li l-isport kompla jsir aktar popolari madwar id-dinja, speċjalment fiċ-Ċina. Il-Logħba tat-tennis oriġinat mill-Belt ta' Birmingham bejn l-1859 u l-1865. Il-Kampjonati tal-Wimbledon huma avvenimenti internazzjonali tat-tennis li ssiru f'Wimbledon fin-nofs inhar ta' Londra kull sajf u hume meqjusa bħala avveniment prestiġjus fil-kalendarju globali tat-tennis. Tiġrijiet ta' Thoroughbred huwa popolari fir-Renju Unit. Kellu l-oriġini tiegħu taħt is-saltna ta' Charles II tal-Ingilterra bħala "Slatan tal-Isports" u kien passatemp rjali għal dak iż-żminijiet. Tiġrijiet famużi madwar id-dinja jinkludu l-Gran Naazzjonali, id-Derby ta' Epsom u l-Ascot Rjali. ir-Raħal ta' Newmarket huwa kkonsidrat bħalha iċ-ċentru tat-tiġrijiet ingliżi, l-aktar minħabba l-Korsa tat-Tiġrija ta' Newmarket. ir-Renju Unit kellu suċċess fl-isport internazzjonali tarl-moqdif. Steven Redgrave huwa konsidrat bħalha l-aqwa f'dan l-isport u rebaħ ħames medalji tad-deheb u medalja tal-bronż f'ħames Logħbiet Olimpiċi wara xulxin, kif ukoll ħafna rebħiet fil-Kampjonati tal-Moqdifa tad-Dinja u r-Regatta ta' Henley Rjali. Golf huwa wieħed mill-aktar sports popolari fir-Renju Unit, b' San Andrews fl-Iskozja l-korsa konsidrata bħala id-dar tal-isport. Shinti (jew camanachd) (Sport derivat mill-istess għeruq tal-hurling Irlandiż hu simili għal bandi) huwa popolari fl-Għoljiet Skoċċiżi, xi kultant tiġbor follol ta' eluf fl-aktar postijiet mhux abitati fir-Renju Unit. Il-Pajjiż huwa magħruf għall-iSports tal-Muturi. Ħafna timijiet u sewwieqa tal-Formula 1 (F1) huma bbażati fir-Renju Unit u sewwieqa mill-Brittanja rebħu l-aktar titli mondjali fid-dinja. Il-pajjiż jilqgħu f'ħdanu tiġrijiet tal-F1 u l-Kampjonat tar-Ralli Mondjali u għandu l-kampjonat tat-Tiġrijiet tal-Karozzi, l-Kampjonat tat-Tiġrijiet Brittanniċi tal-Karozzi. Il-Grand Prix tal-Brittanja jsir f'Silverstone kull Lulju. L-iSport taż-Żfin jew żfin kompetitiv tal-Ballroom għandha l-oriġini tagħha fir-Renju Unit. Ir-Renju Unit baqgħa ċentru maġġuri għal dan l-isport u dan iż-żfin ġeneralment flimkien mal-Empress Ballrrom fil-Ġonna tax-Xitwa f'Blackpool huwa lok popolari għal kompetizzjonijiet maġġuri. Kultura L-oriġini tar-Renju Unit bħala unjoni politku ta' pajjiżi formalment independenti wassal għaż-żamm ta' kulturi distinti f'kull nazzjon. Għal aktar dettalji, ara l-artikli fuq:Kultura tal-Ingilterra, Kultura tal-Iskozja, Kultura ta' Wales, Kultura tal-Irlanda ta' Fuq. Ċinema Ir-Renju Unit kien importanti ħafna għaż-żvillup taċ-ċinema. Studjos ta' Ealing jsostnu li huma l-eqdem studjos fid-dinja. Minkejja fl-istorja ta' produzzjonijiet importanti li kellhom suċċess, l-industrija hija karaterizzata bid-dibatitu dwar l-identità tagħha, u l-influwenzi taċ-ċinema Ewropea u Amerikana. Il-BFI Top 100 British films hija poll immexxija mill-Istitut Brittanniku tal-Films li tirrankja dak li jitqiesu bħala l-aqwa 100 film Brittanniku li qatt saru. Letteratura Il-kittieb u poeta William Shakespeare huwa meqjus bħala l-aqwa drammaturgu li qatt eżista. Fost l-aktar kittieba bikrin Ingliżi insibu 'l Geoffrey of Monmouth, Geoffrey Chaucer, u Thomas Malory. Fis-seklu 19, insibu kittieba kbar bħal Jane Austen, l-aħwa Brontë, Charles Dickens, in-naturalista Thomas Hardy, il-poeta viżjunarju William Blake u l-poeta romantiku William Wordsworth. Fost il-kittieba tas-seklu għoxrin insibu r-rumanzier tal-fantaxjenza H. G. Wells, ir-rumanzier kontoversjali D. H. Lawrence, il-modernista Virginia Woolf, ir-rumanzier profetiku George Orwell u l-poeta John Betjeman. Riċentament, is-sensiela ta' kotba tal-fantasija għat-tfal ta' Harry Potter miktuba minn J. K. Rowling irrepetiet il-popolarita li gawda J.R.R. Tolkien. Il-Kontribuzzjonijiet tal-iSkozja jinkludu l-kittieb tar-rumanzi pulizjeski Arthur Conan Doyle, il-letteratura romantika ta' Sir Walter Scott, l-avventuri epiċi ta' Robert Louis Stevenson u l-poeta Robert Burns. Aktar riċentament, il-modernista u nazzjonalista Hugh MacDiarmid u Neil M. Gunn ikkontribwixxew għar-Rinaxximent Skoċċiż. L-istejjer ta' Ian Rankin u l-kumidji psikoloġiċi tal-biża' ta' Iain Banks ukoll kellhom sehemhom. Il-Kapitali ta'l-iSkozja Edinburgu, kienet l-ewwel Belt UNESCO tal-letteratura tad-dinja. Fil-perjodu medjovali bikri, kittieba Galliżi ħolqu l-Mabinogion. F'żminijiet moderni, poeti bħal R.S. Thomas u Dylan Thomas wasslu l-kultura Galliża f'idejn udjenża internazzjonali. Awturi minn pajjiżi oħrajn, partikularment mill-Irlanda, jew mill-Commonwealth, għexu u ħaddmu fir-Renju Unit. Eżempji sinijfikanti tul is-sekli jinkludu Jonathan Swift, Oscar Wilde, Bram Stoker, George Bernard Shaw, Joseph Conrad, T. S. Eliot u Ezra Pound, u aktar riċentament awturi Brittanniċi li twieldu barra mill-pajjiż bħal Kazuo Ishiguro u Sir Salman Rushdie. Fit-Teatru, Kontemporanji ta' Shakespeare bħal Christopher Marlowe u Ben Jonson żiedu aktar kwalita. Aktar riċċentament Alan Ayckbourn, Harold Pinter, Michael Frayn, Tom Stoppard u David Edgar ikkombinaw elementi ta' suraliżmu, realiżmu u radikaliżmu. Medja L-Għarfien tal-lingwa inġliża tagħti l-medja inġliża dimenżjoni internazzjonali. Xandir Hemm ħames kanali nazzjonali fir-Renju Unit: BBC One, BBC Two, ITV1, Channel 4 u Five – bħalissa huma trasmessa permezz ta' "analogue terrestrial" u "free-to-air signals". L-aħħar tlett kanali huma fondati mir-reklami kummerċjali. Ir-raba' kanal ta' Wales, S4/C jieħu post Channel 4, li jkopri programmi bil-lingwa nattiva ta' Wales f'ħinijiet fejn ikun hemm l-aktar telespettaturi. Il-Kanal jitrassmeti wkoll programmi mill- Channel 4 f'ħinijiet oħra. Il-BBC hija l-korporazzjoni ta' xandir li hija mmexxija mill-istat u xandar permezz tar-radju, it-televixon u l-internet, filwaqt li hija l-eqdem u l-akbar xandar fid-dinja. Hija tħaddem bosta kanali tat-televixon u kanali tar-radju kemm fir-Renju Unit kif ukoll barra mir-Renju Unit. Is-servizz tal-aħbarijiet tat-televixon internazzjonali tal-BBC, BBC World, huwa mxandar madwar id-dinja u l-BBC World Service huwa mxandar f'tlieta u tletin lingwa globali, kif ukoll b'servizzi li jinkludu servizzi fil-lingwa nattiva ta' Wales fuq Radju BBC Cymru u programmi bil-lingwa nattiva tal-Iskozja u bl-Irlandiż fl-Irlanda ta' Fuq. Is-servizzi domestiċi tal-BBC huma mwaqqfin mill-liċenżja tat-televixon u b'hekk kull familja li għandha l-apparat sabiex tirċievi x-xandir għandha l-obbligu legali li tħallas din il-liċenżja, sew jekk tara l-BBC jew le. Kull residenża li hija dar ta' xi ħadd fuq is-75 sena hija eżentata u l-obbligu ma jestendix għas-semmija tar-radju. Ir-Radju BBC World Service huwa mwaqqaf mill-Uffiċju tal-Affarijiet Barranin u tal-Commonwealth u l-kanali tat-televixon huma operati mill-BBC Worldwide fuq bażi ta' abbonament kummerċjali fuq servizzi tal-kabil u dawk tas-satellita. Hija din is-sezzjoni kummerċjali tal-BBC flimkien ma' Medja Virgin li tifforma nofs it-TVRU. Ir-Renju Unit issa għandu numru kbir ta' stazzjonijiet ta' kanali terrestrali diġitali li jinkludu sitta oħra mill-BBC, ħamsa mill-ITV u tlieta mill-Channel 4, u wieħed mill-S4/C li huwa biss bil-lingwa nattiva ta' Wales, fost ta' varjetà oħra. Il-maġġuranża vasta ta' servizzi diġitali tal-kabil huma provduti mill-Medja Virgin filwaqt li tas-satellita huma provduti mill-BSkyB u free-to-air televixon terrestrali diġitali mill-wiri b'xejn. Il-Pajjiż kollu huwa mistenni li jwettaq il-bidla għad-diġitali sa 2012. Radju fir-Renju Unit huwa ddominat mir-Radju BBC, li topera għaxar networks nazzjonali u l-fuq minn erbgħin stazzjon lokali tar-radju. L-aktar stazzjonijiet popolari tar-radju skont in-numru ta' semmija huwa Radju BBC 2, filwaqt li ftit warajh jinsab Radju BBC 1. Hemm mijiet ta' radji kummerċjali lokali madwar il-pajjiż li joffru varjetà ta' mużika u diskussjonijiet. Stampa Tradizzjonalment, gazzetti Brittanniċi jistgħu jinqasmu f'dawk li huma ta' Kwalita (magħrufa aktar bħala "broadsheets" minħabba li huma ħoxnin), iġġiefieri dawk il-gazzetti li huma serji u dawk li huma aktar popolari jiġġiefieri varjeta tabloid. Għal konvenjenza tal-qari, ħafna mill-broadsheets bidlu għal format ta' daqs aktar kompatta, tradizzjonalment użata mill-tabloids. The Sun għandha l-ogħla ċirkulazzjoni mill-gazzetti kollha ta' kuljum tar-Renju Unit, u hija stimata li għandha kwart mill-kummerċ; il- gazzetta kuġina tagħha, The News of The World ukoll għandha l-ogħla kummerċ fil-gazzetti tal-Ħadd, u tradizzjonalment tiffoka fuq storji importanti. The Daily Telegraph , gazzetta broadsheet tal-ideoloġija leminija, għaddiet The Times (format tad-daqs ta' tabloid) bħala l-ogħla bejjieħa tal-broadsheet "Kwalita". Il- Financial Times hija l-gazzetta prinċipali tal-kummerċ, u tiġi stampata fuq karta distinta ta' roża-salamun. L-ewwel darba li ġiet printjata fl-1737, il-Belfast News Letter hija l-eqdem gazzetta ingliża ta' kull jum li għadha tiġi ppublikata sal-lum. Waħda mill-kompetituri tagħha tal-Irlanda ta' Fuq, The Irish News, ġie klassifikat darbtejn l-aqwa gazzetta reġjonali fir-Renju Unit fl-2006 u fl-2007. Magażins u ġurnali li jinkludu The Economist u Nature issa qegħdin f'ċirkulazzjoni madwar id-dinja. Mużika Mużika Klassika: Fost il-kompożituri magħrufa mir-Renju Unit hemm William Byrd, Henry Purcell, Sir Edward Elgar, Sir Arthur Sullivan (kien l-aktar famuż għax ħadem mal- librar Sir W. S. Gilbert), Ralph Vaughan Williams, u Benjamin Britten, pijunier tal-opra moderna Brittanika. Londra hi waħda mill-kapitali maġġuri tad-dinja għall-mużika klassika. Mużika Popolari: Kontribuzzjonijiet Prominenti għall-iżvilupp tal-mużika rock fir-Renju Unit fil-1960 u 1970 kienu The Beatles, Pink Floyd, Eric Clapton, The Rolling Stones, Led Zeppelin, The Who, Queen, u Black Sabbath. Heavy metal, hard rock, punk rock u New Wave kienu fost il-varjazzjonijiet li ssegwew. Kmieni fil-1980, gruppi mir-Renju Unit mix-xena New Romantic bħal Duran Duran, Depeche Mode, Spandau Ballet, Soft Cell u Ultravox kienu prominenti. Fl-1990ijiet, gruppi tal-Britpop u mużika elettronika attirat suċċess internazzjonali. Aktar attijiet tal-pop riċenti, jinkludu The Smiths, Oasis, Amy Winehouse, Coldplay, u l-iSpice Girls, saħħew il-kontribuzzjoni tar-Renju Unit fil-mużika poplari. Filosofija Ir-Renju Unit huwa famuż għat-tradizzjoni ta' “Empiriċiżmu Brittanniku,” parti mill-filosofija tal-intelliġenża li tgħid li intelliġenża ivverfikata mill-esperjenża biss hija valida. L-aktar filosfi famużi ta' din it-tradizzjoni huma John Locke, George Berkeley u David Hume. Il-Brittanja hija magħrufa għat-teorija tal-filosofija morali, l-Utilitarjaniżmu, li ġiet użata għall-ewwel darba minn Jeremy Bentham u aktar tard minn John Stuart Mill, fil-kitba qasira tiegħu “Utilitarianism”. Filosfi oħra eminenti mir-Renju Unit jinkludu William of Ockham, Thomas Hobbes, Bertrand Russell, Adam Smith u Alfred Ayer. Filosfi barranin li għexu fl-Ingilterra jinkludu Isaiah Berlin, Karl Marx, Karl Popper, u Ludwig Wittgenstein. Xjenza, Inġenerija u Innovazzjoni Il-Metodi xjentifiki kienu mqanqla mill-filosofu Inġliż Francis Bacon fil-bidu tas-seklu sbatax, u l-avvanzi li saru wara minn xjenzati u inġenira Brittanniċi jinkludu: Il-liġijiet tal-muviment u l-ispjegazzjoni tal-gravità, ta' Sir Isaac Newton fl-aħħar tas-seklu sbatax. L-unifikazzjoni tal-elettromanjetiżmu, minn James Clerk Maxwell L-iskoperta tal-idroġenu, minn Henry Cavendish Il-lokomotiva bl-istim, ta' Richard Trevithick u Andrew Vivian It-telefon, minn Alexander Graham Bell Evoluzzjoni bis-selezzjoni naturali, ta' Charles Darwin Il-magna Turing, ta' Alan Turing, il-bażi tal-kompjuters moderni illum. L-istruttura tal-Aċtu Deossiribonuklejku (DNA), ta' Francis Crick u oħrajn L-iżvillup tal-World Wide Web, huwa ikkreditat ħafna lil Tim Berners-Lee Proġetti notevoli ta' inġenerija ċivili, li l-pijunieri tagħhom jinkludu Isambard Kingdom Brunel, ikkontribwixxew għall-ewwel sistema ta' trasport nazzjonali bil-ferrovija tad-dinja. Avvanzi oħrajn jinkludu l-kronometru tal-baħar, it-televiżżjoni, il-magna tal-jet, ir-rota moderna, id-dawl elettriku, il-mutur tal-elettriku, l-i-skrun, il-mutur bil-kombustjoni interna, ir-radar militari, il-kompjuter elettroniku, it-tilqim u l-antibijotiċi. Il-Ġurnali Xjentifiki ippubblikati fir-Renju Unit jinkludu Nature, il-British Medical Journal u The Lancet. Fl-2006, kien irraportat li r-Renju Unit jipprovdi 9% tal-artikli tar-riċerka xjentifika tad-dinja u 12% sehem taċ-ċitazzjonijiet. Arti Viżivi L-Akkademja Rjali tinsab ġewwa Londra. Skejjel maġġuri oħrajn tal-arti jinkludu l-iSkola Slade tal-Arti; is-sitt-skejjel Università tal-Arti, Londra, li jinkludu l-Kulleġġ ċentrali ta' San Martin tal-Arti u Disin u l-Kulleġġ ta' Chelsea tal-Arti u Disin; L-Iskola ta' Glasgow tal-Arti, u Goldsmiths, Università ta' Londra. Dan il-proġett kummerċjali huwa wieħed mill-aqwa organizzazzjonijiet Brittanniċi tal-arti viżivi. Artisti maġġuri Brittanniċi jinkludu Sir Joshua Reynolds, Thomas Gainsborough, John Constable, William Blake, J. M. W. Turner, William Morris, L.S. Lowry, Francis Bacon, Lucian Freud, David Hockney, Gilbert and George, Richard Hamilton, Peter Blake, Howard Hodgkin, Antony Gormley, u Anish Kapoor. Matul lejn l-aħħar tal-1980ijiet u fl-1990ijiet, il-Gallarija Saatchi f'Londra ġabet attenżjoni pubblika ta' grupp ta' diversi suġġetti li saru magħrufa bħala l-Artisti Brittanniċi Żagħżaragħ. Damien Hirst, Chris Ofili, Rachel Whiteread, Tracy Emin, Mark Wallinger, Steve McQueen, Sam Taylor-Wood, u Chapman Brothers huma fost l-aktar magħrufa f'dan il-muviment. Simboli Il-Bandiera tar-Renju Unit hija l-Bandiera tal-Unjoni aktar magħrufa bħalha l- "Union Jack". Ġiet maħluqa permezz ta' taħlita bejn is-Salib ta' San Gorġ tal-Ingilterra u s-Salib ta' San Andrew tal-iSkozzja bis-Salib ta' San Patrick, biex tirrepreżenta L-Irlanda u li ġie miżjud fil-1801. Wales m'għandux repreżentazzjoni fil-Bandiera tal-Unjoni minħabba li Wales ġiet maħkuma mill-Ingilterra qabel il-formazzjoni tar-Renju Unit. Madankollu, għad hemm il-possibilita li l-Bandiera tal-Unjoni terġa tiġi disinjata sabiex tinkludi 'l Wales. L-innu nazzjonali tar-Renju Unit hija "God Save the King", bil-kelma "King" issir "Queen" fil-lirika kull meta l-monarkija hija femminili. Minkejja dan l-isem tal-Innu tibqa' "God Save the King". Britannja hija l-personifikazzjoni tar-Renju Unit, li toriġina miż-żmien tar-Rumani fin-nofs inhar u fiċ-ċentru tal-Gran Brittanja. Brittanja hija simbolizzata bħalha mara żgħżugħa b'xagħra jew tad-deher jew kannella, libsa helmet Korintjana u ħwejjeġ bojjod. Hi żżomm il-foxna ta' Poseidon b'tliet ponnot u tarka, li fuqa hemm il-Bandiera tal-Unjoni. Xi kultant hija mpenġija rikba d-dahar tal-iljun. Miż-Żmien tal-Imperu Brittanniku, il-Brittanja ġiet assoċjatta ma' dominanża maritima, kif tinsab fid-diska patrijottika ta' Rule Britannia. Is-Simbolu tal-iljun huwa mpenġi wara l-Brittanja fuq il-munita tal- 50 pence u oħra hija mpenġija kurunata fuq in-naħa ta' wara tal-munita ta' 10 pence. Hija wkoll użata bħala simbolu fuq il-bandiera mhux-ċeremonjali tal-Armata Brittannika. Il-buldog huwa xi kultant użat bħala simbolu tal-Gran Brittanja, u ġieta assoċjata mal-isfida ta' Winston Churchill kontra Ġermanja Nażista. Simboli Nazzjonali fir-Renju Unit Numru ta' 'innijiet nazzjonali' huma użati f'pajjiżi individwali tar-Renju Unit iżda mhux kollha huma popolari daqs xulxin, l-aktar popolari huma: Flower of Scotland għall-Iskozzja, Hen Wlad Fy Nhadau f'Wales, Londonderry Air fl-Irlanda ta' Fuq u Jerusalem fl-Ingilterra. iljuni ġew użati mill-araldika tal-armi, li tinkludi l-armi rjali tas-saltni tal-Ingilterra, l-iSkozzja u s-Saltna ta' Gwynedd f'Wales. L-iljun jinsab fl-emblema tat-tim nazzjonali tal-futbol tal-Ingilterra, li żieded il-popolarita tal-innu popolari tal-futbol Tliet Iljuni, u fit-Tim nazzjonali tal-Kriket tal-Ingilterra. It- "tliet iljuni" fuq l-emblema ingliża oriġinarjament kienu żewġ leopardi. Leopard ieħor ġie miżjud minn Richard the Lionheart u bl-għajnuna ta' ismu, saru magħrufa bħala it-tliet iljuni. Issa huma aktar mpenġija bħala ljuni. Leopardi huma tradizzjonalment impenġija bilqiegħda filwaqt li l-iljuni huma mpenġija bil-wieqfa fuq l-erba' saqajn u feroċi, kif hemm fl-Iljun Rampant Skoċċiż. L-Ingilterra (u xi kultant il-Brittanja) għandha karrattru personifikat ta' John Bull, għalkemm dan il-karratru ma tantx għadu jintuża f'żminijiet moderni. Is-siġra tal-oak u l-warda, ilhom ħafna meqjusa għal repreżentazzjoni viżivi għall-identita ingliża. Il-warda ħamra hija l-emblema tat-Tim tal-unjoni nazzjonali tar-rugbi tal-Ingilterra u l-Unjoni tal-Futbol Rugbi. Iż-Żannur huwa użat ħafna bħala simbolu skoċċiż. In-Narċis jew leek huma użati bħala simbolu Galliż. M'hemmx bandiera uffiċjali tal-Irlanda ta' Fuq wara l-Atti tal-Kostituzzjoni tal-Irlanda ta' Fuq 1973 jew bandiera mhux uffiċjali li hija popolari fl-Irlanda ta' Fuq. L-użu ta' bosta bnadar fl-Irlanda ta' Fuq hija ferm komuni. Madanakollu, il-Bandiera ta' Ulster hija wżata f'ħafna avvenimenti sportivi. Ara Kwistjoni tal-Bnadar tal-Irlanda ta' Fuq u l-Bnadar tal-Unjoni u Bnadar tar-Renju Unit England (l-Ingilterra) Northern Ireland/Tuaisceart Éireann/Norlin Airlann (l-Irlanda ta’ Fuq) Wales (l-Wales) Scotland (l-Iskozja) Channel Islands (ġurisdizzjoni ta' Channel Island) British Overseas Territories (Territorju Brittaniku Barrani) Aktar informazzjoni Frekwenza tal-mobajl: GSM 900, GSM 1800, UMTS 2100 Teknoloġija tal-mobajl: GSM/GPRS/EDGE/UMTS/HSDPA Format tal-Data: DD/MM/YY (pereżempju: 22/12/05) jew 22 ta' Diċembru 2005 (22 ta' Diċembru 2005 l-aktar użata jekk id-data hija miktuba bil-kliem) Format tal-Ħin: Ġeneralment format ta' 12-il siegħa fit-taħdit jew fil-kitba (eżempju: 5:15 pm), format ta' 24 siegħa l-aktar użat f'dokumentazzjoni uffiċjali, orarji u mill-militar (eżempju: 17:15 jew 1715). Perijodu jista' jintuża minflok iż-żewġ punti meta jinkiteb il-ħin; pereżempju, 5.15 pm. Is-separazzjoni deċimali hija l-perjodu: 123.45 Eluf huma separati b'virgola - 10,000 - jew bi spazju - 10 000. Fil-Brittanja. biljun huwa użat biex jirrepreżenta 1,000,000,000,000 (1012 jew miljun għal miljun darba) iżda dan m'għadux jintuża u biljun huwa l-aktar użat biex juri 1,000,000,000 (109 jew miljun għal elf darba, li qabel kien magħruf bħala miljard). Ara wkoll Skali twal u qosra. Voltaġġ: 230V (+10% / -6%), 50 Hz; 3-pin tal-Brittanja plakkek u plugs Kodiċi tal-Posta: Kodiċi tal-Posta fir-Renju Unit Sewqan huwa fuq in-naħa tax-xellug. Kejl: Metriku; minbarra trasportazzjoni fuq it-toroq (distanzi u veloċità, u restrizzjonijiet fuq id-daqs huma kollha sinjalati bil-kejl Imperjali) u birra u sidru, mibjugħa fil-pubs'', irridu jiġu mibjugħa f'kwantitajiet ta' 1/3 ta' pinta, 1/2 ta' pinta, jew kwantitajiet relatati. Ara wkoll Referenzi Noti Fir-Renju Unit u d-dependenzi, il-lingwi oħrajn uffiċjalment rikonixxuti bħala leġitimi huma l-lingwi (reġjonali) u l-lingwi aboriġini taħt il-Patenta Ewropea għall-lingwi reġjonali jew minoratorji. F'kull każ, l-isem uffiċjali tar-Renju Unit huwa:Korniku: Rywvaneth Unys Breten Veur ha Kledhbarth Iwerdhon; Irlandiż:Ríocht Aontaithe na Breataine Móire agus Thuaisceart Éireann; Ingliż-Skoċċiż: Unitit Kinrick o Graet Breetain an Northren Irland; Gaeliku Skoċċiż: Rìoghachd Aonaichte Bhreatainn Mhòir agus Èireann a Tuath; Galliż:Teyrnas Unedig Prydain Fawr a Gogledd Iwerddon. "Dieu et mon droit" hija l-motto rjali. Fl-iSkozzja, il-motto rjali hija l-frażi bl-Ingliż-Skoċċiż, In My Defens God Me Defend (imqasra għal "IN DEFENS"). Hemm bosta emblemi differenti tal-iSkozzja; ara Emblema tar-Renju Unit. l-innu "God Save the Queen" huwa l-de facto Innu Nazzjonali kif ukoll l-Innu Rjali għal bosta pajjiżi oħra. L-Ingliż huwa stabilit għall-użu uffiċjali. F'WAles, il-Bwrdd yr Iaith Gymraeg għandu d-dmir li jara li, "fit-tmexxija ta' stabbilimenti pubbliċi u l-amministrazzjoni tal-Ġustizzja, l-lingwa Ingliża u dik Galliża għandhom jiġu meqjusa daqs xulxin. Il-Bòrd na Gàidhlig għandu d-dmir li jara li "l-istatut tal-lingwa Gaelika jibqa' dak ta' lingwa uffiċjali tal-iSkozzja u għandha l-istess rispett bħal-lingwa Ingliża. skont il-Patenta Ewropea għall-lingwi reġjonali jew minoratorji, il-lingwi: Galliż, Gaeliku Skoċċiż,Korniku, l-Irlandiż, l-Ingliż-Skoċċiż ta' Ulster u l-Ingliż-Skoċċiż huma uffiċjalment meqjusa bħala Lingwi Reġjonali jew Minoratorji skont il-Gvern tar-Renju Unit. Ara wkoll Lingwi tar-Renju Unit. CIA Factbook. Stima Uffiċjali tal-Ċensiment tal-2001 hija provduta mill-Uffiċju tal-Statistiċi Nazzjonali. ISO 3166-1 alpha-2 hija l-GB, però .gb mhux użata. Id-dominju .eu hija maqsuma mal-membri tal-Unjoni Ewropea. Ħoloq esterni Sit uffiċjali tal-Monarkija tar-Renju Unit Sit uffiċjali tal-Gvern tar-Renju Unit Gwida uffiċjali għal Brittanja għat-turisti Il-ktieb ta' kull sena uffiċjali tar-Renju Unit "Pajjiżi fil-Pajjiż" mis-Sit uffiċjali tal-Prim Ministru tar-Renju Unit Informazzjoni tal-klassifika tal-Ekonomija u dik soċjali/ Renju Unit Gwida għall-ivvjaġġar għar-Renju Unit fuq Wikivoyage Renju Unit Monarkiji kostituzzjonali Pajjiżi tal-G8 Pajjiżi gżejjer Commonwealth tan-Nazzjonijiet Pajjiżi stabbiliti fl-1801

1575

https://mt.wikipedia.org/wiki/%C5%BBvezja

Żvezja

L-Iżvezja (Żvediż:Sverige), uffiċjalment ir-Renju tal-Iżvezja (Żvediż: ), hi pajjiż fl-Iskandinavja fl-Ewropa ta' Fuq. Il-pajjiż imiss man-Norveġja u l-Finlandja, u huwa konness mad-Danimarka b'pont li jaqasm il-fliegu ta' Øresund. L -Iżvezja fiha 450,295 kilometru kwadru (173,860 mi kw) u hi t-tielet l-akbar pajjiż fl-Unjoni Ewropea bl-erja. Għandha popolazzjoni totali ta' madwar 9.5 miljun. u d-densità tal-popolazzjoni hi baxxa, 21 abitant kull kilometru kwadru (54/mi kw). Il-popolazzjoni hi kkonċentrata l-iktar fin-nofs tan-nofsinhar tal-pajjiż. Madwar 85% tal-popolazzjoni jgħixu f'żoni urbani. Il-belt kapitali tal-Iżvezja hija Stokkolma, li hija wkoll l-akbar belt. Mill-bidu tas-seklu 19, l-Iżvezja għexet fil-paċi u evitat il-gwerra. Referenzi Żvezja Pajjiżi tal-Ewropa Monarkiji kostituzzjonali Stati membri tal-Unjoni Ewropea

1579

https://mt.wikipedia.org/wiki/Prim%20Ministru%20ta%27%20Malta

Prim Ministru ta' Malta

Il-Prim Ministru ta' Malta jmexxi l-Gvern ta' Malta, u fil-protokoll jiġi eżatt wara l-President ta' Malta li għandu l-ogħla kariga statali minkejja li dan tal-aħħar għandu rwol kważi ċerimonjali. Il-Prim Ministru jiġi nominat mill-President, u d-deċiżjoni tiegħu jew tagħha tkun ibbażata skont is-sitwazzjoni fil-Parlament Malti. Il-Prim Ministru jrid ikollu maġġoranza ta' voti fil-Parlament biex jaqdi l-mandat. Ħafna drabi l-Prim Ministru jkun il-mexxej tal-iktar partit li jkun ġab voti f'elezzjoni ġenerali. Sa mill-1921, Malta kellha b'kollox 14-il Prim Ministru. Il-kariga ta' Prim Ministru Malti ma kinitx teżisti bejn l-1933 u l-1947, kif ukoll bejn l-1958 u l-1962. Lista ta' Prim Ministri Partiti politiċi Ħoloq esterni Sit uffiċjali tal-Uffiċċju tal-Prim Ministru ta' Malta Gvern ta' Malta

1603

https://mt.wikipedia.org/wiki/Arti%20marzjali

Arti marzjali

Arti Marzjali hija dik il forma ta ġlied li għandha mod partikolari ta' kif tiġi prattikata. Hemm ħafna tipi differenti ta arti marzjali li ġejjin minn bosta pajjiżi. L'iktar popolari huma dawk li oriġinaw mil-Lvant, bħal ngħidu aħna, miċ-Ċina, Ġappun jew Tajlanda. L-arti marzjali jiġu prattikati għal ħafna raġunijiet, fosthom bħala sport, difiża personali, saħħa, rilassament, meditazzjoni jew sempliċement bħala ġlied. Lista ta Arti marziali Aikido Kapoeira Dangsudo (Tangsudo) Karate Kendo Kung Fu Judo Jujutsu Muai Thai Sumo Taekuondo Wing Tcun Wucu Classical Budo Malta Sport

1604

https://mt.wikipedia.org/wiki/Toni%20Sant

Toni Sant

Toni Sant (imwieled fl-1968) huwa akkademiku Malti u eks preżentatur, produttur u ġurnalist mużikali tar-radju u t-televiżjoni. Huwa Direttur tal-Midja Diġitali u l-Produzzjoni tal-Films fl-Salford University u qabel kien Reader fi Kurazzjoni Diġitali fl-Iskola tal-Arti u Midja Ġdida tal-University of Hull fil-kampus ta' Scarborough, l-Ingilterra. Karriera fil-qasam tax-xandir Twieled f'Malta fl-1968. Għal bosta snin, leħnu kien sinonimu max-xandir f'Malta fejn ħejja diversi programmi kemm għar-radju u għat-televixin. Għal xi snin, kien involut ukoll fix-xena mużikali lokali permezz tal-grupp Artwork, fost l-oħrajn, kif ukoll mużika għat-teatru. Fl-1986 beda karriera fil-qasam tax-xandir. Għall-ewwel ħadem fl-iskema student-ħaddiem mal-Media Education Centre, u aktar tard daħal għal xogħol fiss ma' Xandir Malta f'Gwardamangia. Wara perjodu fl-uffiċju tal-liċenzji tat-televixin u l-ħlasijiet għall-Cable Radio, ingħata l-kariga ta' koordinatur editorjali għar-rivista Il-Ġimgha, li qabel u wara ż-żmien li ħadem fuqha hu, kienet magħrufa bħala Il-Gwida. Fis-snin li ħadem f'Xandir Malta huwa ħadem ukoll bħala producer ta' diversi programmi għar-radju u t-televixin. Fost il-programmi tiegħu minn dak iż-żmien jistgħu jissemmew: Kważi Kull Filgħaxija (1988/89), Mill-Garaxx (TVM - 1989/90), Il-Fil tat-Tiġdid (1989), Mal-20 bid-Daqq (1989/90), Immaġina: John Lennon (Radju Malta - 1990), Blast (TVM - 1990), Tutti Frutti (TVM - 1991), u Il-Festival tal-Kanzunetta Maltija għall-Ewropa (1991). F'Diċembru 1991, huwa rriżenja minn Xandir Malta u ftit tal-ġimgħat wara aċċetta l-kariga ta' Programme Manager ma' Radio One Live, stazzjon tar-radju b'liċenzja biex ixandar programmi mitkellma aktar milli mużika. Flimkien mal-aħwa Joe u Godfrey Grima, il-propjetarji tal-istazzjon, huwa organizza dak li effettivament kien l-ewwel talk radio kummerċjali f'Malta. Aktar tard, huwa pproduċa wkoll diversi programmi għar-radju u t-televixin f'Malta, fosthom Skoss (TV - 1995/96), Bil-Maws f'Idejk (1996), Bricolage (1998) u X'Inhu Għaddej (TV - 2002). Sa minn Settembru tal-2004, huwa jokkupa l-kariga ta' lecturer fl-iScarborough School of Arts & New Media tal-Università ta' Hull ġewwa r-Renju Unit, fejn jikkoordina u jgħallem fil-programm imsejjaħ Media Performance. Għalkemm irtira mix-xandir tradizzjonali, riċentament (Awissu 2005) Toni Sant xandar sensiela ta' poddati dwar l-avvenimenti tal-11 ta' Settembru. Aktar tard, f'Novembru tal-istess sena, beda sensiela ta' poddati dwar ix-xena mużikali Maltija. Edukazzjoni Toni Sant attenda l-iskola primarja tas-sorijiet Franġiskani "St Elizabeth School" f'Tas-Sliema u l-Kulleġġ Missjunarju ta' San Pawl fir-Rabat, kif ukoll il-Liċeo l-Ġdid fl-Imsida fejn studja l-Malti, l-Ingliż u l-filosofija fil-livell avvanzat tal-GCE/Matrikola. Wara li abbanduna l-karriera tiegħu bħala xandar professjonali f'Malta, Toni Sant beda jsegwi kors universitarju. Huwa ggradwa fl-1996 b’B.A. (Hons.) fl-istudji teatrali mill-Università ta' Malta u wara kompla l-istudji tiegħu f'New York fejn iggradwa b’M.A. fil-Performance Studies fl-1998, kif ukoll b’Ph.D. fl-istess materja fl-2003. Ir-riċerka għad-dottorat tiegħu kienet dwar l-użu kreattiv tal-internet bħala mezz tax-xandir u l-implikazzjonijiet ekonomiċi-politiċi kontemporanji. Parti mir-riċerka tiegħu ġiet ippubblikata f'TDR: The Journal of Performance Studies. Matul l-istudji tiegħu f'New York, huwa għażel li jiffoka l-attenzjoni tiegħu fuq l-internet u l-aspetti ta' identità kulturali u forom ta' spettaklu marbuta miegħu. Tnedija tal-MaltaMedia Online Network Fl-1998 huwa waqqaf il-MaltaMedia Online Network, kumpanija rreġistrata f'Malta biex tħaddem numru ta' siti b'tagħrif dwar u/jew minn Malta. Matul is-snin, il-MaltaMedia Online Network offriet servizz tal-aħbarijiet,direttorju ta' dak kollu li għandu x'jaqsam ma' Malta, kif ukoll siti oħra dwar il-futbol, il-mużika popolari, u t-temp f'Malta u f’Għawdex. Referenzi Ħoloq esterni ToniSant.com — Is-sit personali ta' Toni Sant http://www.tonisant.com/blog/ — Il-blogg ta' Toni Sant MaltaMedia — Sit imwaqqaf minn Toni Sant MMON Podcasts — Il-poddati ta' Toni Sant Twieldu fl-1968 Xandara Maltin

2031

https://mt.wikipedia.org/wiki/Astronomija

Astronomija

Astronomija (Grieg: αστρονομία = άστρον + νόμος, astronomia = astron + nomos, letteralment, ("liġi tal-istilel") hija x-xjenza ta' l-osservazzjoni u l-ispjegazzjoni ta' x'jiġri lil hinn mill-Art (Dinja) u barra l-atmosfera. Din ix-xjenza tistudja l-oriġini, l-evoluzzjoni, fiżika u kimika ta' l-oġġetti li jistgħu jiġu osservati fis-sema (u li huma barra mill-atmosfera). Fi ftit kliem, l-Astronomija hija l-investigazzjoni ta' dak kollu li jiġri 'l barra mid-Dinja. Hija waħda mill-eqdem xjenzi għax nibtet malli n-nies bdew jiktbu dwar dak li jaraw fis-sema u wkoll hija waħda mill-ftit xjenzi fejn id-dilettanti għadhom jistgħu jieħdu sehem, speċjalment fl-iskoperti u l-monitoraġġ ta’ fenomeni transitorji. L-Astronomija m’għandhiex tiġi mħallta ma' l-Astroloġija, li tassumi li d-destin tal-bnedmin huwa marbut mal-pożizzjoni apparenti ta' l-oġġetti fis-sema. Għalkemm iż-żewġ oqsma jgawdu oriġini komuni, huma totalment differenti għax waqt li f'l-astronomija jintuża metodi xjentifiċi, l-astroloġija m'għandhiex bażi xjentifika. Storja Fil-bidu ta' l-istorja tagħha, l-astronomija ħadet biss ħsieb l-osservazzjoni u l-previżjoni tal-mixi tal-oġġetti ċelesti (tas-sema) li setgħu jiġu osservati mingħajr l-użu ta' apparat partikolari ħlief l-għajn għera. L-ewwel astronomi kienu qassisin ta' ċertu kult reliġjuż, li kienu kapaċi jaqdu lis-socjetà bil-ħolqien ta' l-ewwel kalendarji, indispensabbli għall-organizzazzjoni tal-ħajja soċjali u agrikola. Il-Griegi kienu l-iktar nies li taw kontribut lill-astronomija, speċjalment Ipparku u Ewdossju; li laħqu l-milja tagħhom bix-xogħol ta' Klawdju Tolemew (Klaudios Ptolemaios ċa. 85-ċa. 165). Fiż-Żminijiet tan-Nofs, id-dinja tal-Punent rat staġnar fl-iżvilupp ta' dix-xjenza, imma li xi astronomi Għarab komplew bl-istudju tal-korpi ċelesti. Matul ir-Rinaxximent, Nikola Koperniku ħadem ħafna biex jippromwovi l-idea tiegħu ta' "sistema eljoċentrika" (għalkemm ta' min jgħid li ma kienx l-ewwel wieħed li ħareġ bl-ipoteżi ta' sistema bix-Xemx fin-nofs, imma żgur l-ewwel wieħed li argumenta b'mod xjentifiku it-teorija tiegħu). Ħidmietu serviet ta' bażi soda għax-xogħol ta' Galileo Galilei u Kepler. Dan ta' l-aħħar kien l-ewwel astronomu li kiteb liġijiet li jispjegaw korretament id-dettalji kollha taċ-ċaqliq tal-pjaneti madwar ix-Xemx. Iżda hu ma tax raġunijiet fiżiċi għas-sejbiet tieghu; dan kellu jkun ix-xogħol ta' Isaac Newton li elabora l-prinċipji tal-mekkaniżmu ċelesti u l-liġi tal-gravità universali. Suddiviżjonijiet L-astronomija hija maqsuma f'ħafna sezzjonijiet, dan minħabba l-għadd kbir ta' kategoriji li jaqgħu taħtha. Metodi użati biex tinġabar l-informazjoni Fl-astronomija, il metodu ewlieni biex tinkiseb informazjoni tirrikjedi ir-rilevazjoni u l-analiżi ta' Radjazzjoni elettromanjetika. Tradizzjonalment l-astronomija tinqasam f'd-diviżjonijiet li jikkorrespondu mar-reġjuni differenti ta' l- ispettru elettromanjetiku osservati: Astronomija ottika - tirriferi għat-tekiċi użati għal rilevar u analiżar ta' dawl li jista'jkun perċepit mill-għajn tal-bniedem (minn 400 - 800 nm ċirka). L-istrument l-iktar użat f'din id-diviżjoni huwa t-teleskopju. Astronomija ta' l-infra-aħmar - tibbaża fuq r-rilevament tar-radjazzjoni infra-ħamra. L-istrument l-iktar użat f'din id-diviżjoni huwa t-teleskopju ottimiżat għal dawn l-iskopijiet. It-teleskopji mqegħda fl-orbita huma użati biex jiġi evitat il-"ħoss" tal- interferenzi elettromanjetiċi ikkawżati mill-atmosfera. Radjuastronomija - tuża strumenti kompletament differenti biex taqbgħad ir-radjazzjonijiet b'tul ta' mewġa bejn xi millimetru u ċentimetru. Ir-riċevituri jixbħu ħafna l-istrumenti wżati għat-trasmissjoni ta' sinjali televiżivi u radjufoniċi. Għall-oġġetti ta' studju L-astronomi jistudjaw oġġetti bħal pjaneti, kwiekeb, novi, galassji, nebulosi, eċċ. imma l-ebda astronomu ma josserva kull tip ta' oġġett. Suddivisione differenti tista' tkun magħmula għal regjuni tal-ispazju u tematiċi relatati: Astronomija galattika Astronomija ekstragalattika Formazzjoni u evoluzjoni tal-galassji Formazzjoni stellari Evoluzzjoni stellari Astronomija stellari Astrometrija: l-istudju tal-pożizzjoni tal-oġġetti fuq l-isfera ċelesti u taċ-ċaqliq tagħhom. L-astrometrija tieħu ħsieb ukoll tad-definizzjoni tas-sistema ta' riferiment u taċ-ċinematika tal-oġġetti appartenenti lil galassja tagħna. kosmoloġija: l-istudio tal-Univers kollu kemm hu, mit-tweliedsal-evoluzzjoni. Esobioloġija jewAstrobioloġija: l-istudju tal-formazzjoni ta' ħajja bioloġika lil hinn mill-pjaneta tagħna. Planetoloġija: l-istudju tal-pjaneti tas-Sistema Solari u l-ipotesijiet fuq il-pjaneti ekstrasolari. Kunċetti bażiċi Sfera ċelesti Koordinati ċelesti Preċessjoni Eklittika Orbita Orbita retrograda Rotazzjoni Fażi Afelio Perielio Eklissi Punti ta' Lagrange Stilla Kostellazzjoni jew Imħalla Pjaneta Asterojde Galassja Parallasse Manjitudni Rivoluzzjoni orbitali Eċċentriċità Unità astronomica Kometa Diagramma H-R Klassifikazzjoni stellari Supernova Toqba sewda Sena dawl Tniġġis tad-dawl Triq ta' Sant' Anna Links esterni Astronomy News - Daily Astronomy tipprovdi aħbarjiet kurrenti u informazzjoni relatata ma' kull taqsima ta' l-astronomija. Organizzazzjonijiet American Association of Variable Star Observers American Astronomical Society Astronomical Society of the Pacific socjeta astronomika maltija Astronomical Society of Southern Africa Astronomical Society of Southern New England Cassini Imaging Laboratory - Ritratti tal-pjaneti li jgħaġbuk bi ġmielhom meħudha mill-vettura spazjali Cassini. Czech Astronomical Society Durham Region Astronomical Association European Southern Observatory Hawaiian Astronomical Society Herzberg Institute of Astrophysics Inter-University Centre for Astronomy and Astrophysics National Optical Astronomy Observatories North York Astronomical Association Open Encyclopedia Project - sezzjoni Astronomija. Royal Astronomical Society of Canada Royal Astronomical Society (UK) Royal Astronomical Society of New Zealand Saint Louis Astronomical Society Scientia Astrophysical Organization Society for Popular Astronomy (UK) International Astronomy Youth Camp (IAYC) Referenzi: formulu u kostanti Astronomy Formulas Astronomical Constants Index Zombeck's Handbook of Space Astronomy and Astrophysics Oħrajn Deep Sky Astronomy Astronomy facts and information Astrometry and Celestial Mechanics Astronomy sites for educators Astronomy news (ger.) Los Alamos Astrophysics e-Print Database Astronomy Picture of the Day Bruce Medalists (annual astronomical award since 1898) Islamic and Arab Astronomy University of Ottawa's Astronomy Knowledge Base Space.com Sit popolari dwar l-astronpmija About northern lights Universe Today Aħbarijiet dwar l-astronomija u l-ispazju Virtual Sky Ritratti tas-sema fil-għaxija NightSky Live NSL Project Home About stars and planets

2055

https://mt.wikipedia.org/wiki/Mediterran

Mediterran

L-isem tal-Baħar Mediterran Il-Mediterran ingħata bosta ismijiet matul is-snin f'bosta lingwi u minn popli diversi, kemm minn dawk li għexu u għadhom jgħixu madwaru kif ukoll minn oħrajn minn pajjiżi 'l bogħod li rriferew għalih matul is-sekli. Jidher li l-isem Mare Mediterrāneum jissemma l-ewwel darba fi żmien l-Imperu Ruman, fit-tielet seklu W.K. Apparentement, kien il-filosofu Gaius Julius Solinus li uża dan it-terminu għall-ewwel darba. Biss, l-eqdem dokument li juri dan it-terminu imur lura sas-sitt seklu W.K. miktub minn Isidore ta' Sevilja.Dan it-terminu jfisser, 'Fin-nofs tal-art' - riferenza għall-baħar li jinsab bejn l-artijiet, medius (in-nofs), terra (art), u - āneus (għandu l-għamla / jixbah). Il-Mediterran hu magħruf mill-Għarab bħala, al-Baḥr [al-Abyaḍ] al-Mutawassiṭ (البحر [الأبيض] المتوسط) 'il-Baħar (l-Abjad) tan-Nofs. Ġeografija ġenerali Il-Baħar Mediterran għandu tul ta' madwar 3.800 km (2.400 mil), filwaqt li l-erja tiegħu hi ta' 2.5 miljun km². Dan il-baħar hu magħqud mal-Oċean Atlantiku permezz tal-Istrett ta' Ġibiltà min-naħa tal-Punent, u mal-Baħar l-Aħmar permezz tal-Kanal tas-Swejż , li tħaffer fl-1869 biex jiffaċilita l-komunikazzjoni bil-baħar mal-Oċean Indjan. Mill-Istrett tad-Dardanelli l-Mediterran jagħqad mal-Baħar l-Iswed. Il-Mediterran hu maqsum f'diversi ibħra reġjonali. Prinċipalment, dawn huma, il-Baħar Adrijatiku, l-Baħar Eġew, l-Baħar Jonju, Il-golf ta' Sirte u l-Baħar Tirren. Il-perimetru kostali hu ta' madwar 46.000 km. Dan it-tul jgħaddi matul il-kosta ta' 22 pajjiż differenti. Formazzjoni ġeografika u ġeoloġika Skont it-teorija magħrufa bħala The Continental Drift Theory', daqs tletin miljun sena ilu, il-Baħar Mediterran beda jifforma ruħu hekk kif iż-żewġ kontinenti, dawk tal-Afrika u dak tal-Ewrażja qorbu lejn xulxin, wieħed min-naħa tan-Nofsinhar u l-ieħor min-naħa tat-Tramunta. Biż-żmien, wara ħafna miljuni tas-snin, bdew anki jaħbtu ma' xulxin, kemm min-naħa tal-Punent, fejn il-ponta ta' dik li llum tagħmel parti mill-Marokk u l-art Iberika, u min-naħa tal-Lvant Nofsani. Daqs sitt miljun sena ilu l-Istrett ta' Ġibiltà nagħlaq u għal daqs 600,000 sena, il-baħar fil-baċin tal-Mediterran beda jevapora minħabba li issa l-baħar tal-oċean Atlantiku ma baqax jidħol mill-Istrett. Dan il-fenomenu ambjentali hu magħruf bħala Kriżi tas-Salinità Messinjana (The Messinian Salinity Crisis). Sadanittant il-widien fil-qiegħ tal-Mediterran bdew jiffurmaw depożiti ta' miljuni ta' metri kwadri ta' melħ. Maċ-ċaqliq tal-blatt taż-żewġ kontinenti, bdew anki jiffurmaw serje ta' reġjuni ta' muntanji, bħall-Pirinej, l-Alpi, u l-Atlas u widien. Ma' dawn wieħed irid isemmi ukoll l-attività vulkanika li ħalliet u għadha tħalli effett fuq il-ġeoloġija u l-ġeografija tar-reġjun. Ħafna speċi terrestri, u marini ġew effettwati b'dawn il-movimenti tal-kontinenti għaliex minn żmien għall-ieħor kellhom jaddattaw ruħhom għal klima u ambjent differenti. Daqs ħames miljun sena ilu, il-ħajt ta' blat li kien jimblokka l-Istrett ta' Ġibiltà infaqa', kemm biċ-ċaqliq tal-kontinenti kif ukoll bil-pressa u s-saħħa tal-Oċean Atlantiku. L-esperti jaħsbu li fi żmien sentejn il-baħar li daħal mill-Istrett ta' Ġibiltà irnexxielu jerġa' jimla' il-baċin tal-Mediterran. Fl-aħħar miljun sena il-baħar naqas mill-fond tiegħu minħabba l-perijodi glaċjali, u l-gżejjer Mediterranji reġgħu ingħaqdu ħaġa waħda mal-kontinent Ewropew bosta drabi. Dan kien żmien fejn bosta merħliet ta' annimali, bħal ma huma, merħliet kbar ta' iljunfanti u l-ipopotami kellhom bilfors jinżlu lejn il-Mediterran biex jaħarbu l-kesħa xitwija ta' tul esaġerat u jsibu artijiet mhux miksija bis-silġ biex ikunu jistgħu isibu x'jieklu. Dawn setgħu jaqsmu lejn bosta gżejjer Mediterranji, fosthom Malta għaliex il-livell tal-baħar kien ħafna aktar baxx mil-lum tant li l-ispazju ta' bejn Malta u Sqallija kien ħieles mill-baħar u l-art kienet xotta. Il-gżejjer Mediterranji reġgħu ħadu l-forma tagħhom simili jew b'xi differenzi bħal ma huma llum hekk kif is-silġ mad-dinja kollha beda jdub għall-aħħar darba madwar 12,000 sena ilu u aktar. Attività Vulkanika u Siżmika Matul il-miljuni tas-snin seħħet kemm-il darba attività vulkanika f'diversi partijiet tal-Mediterran li effettwat kemm l-ambjent tal-madwar kif ukoll in-nies li jgħixu qrib l-avveniment naturali. Wieħed minn dawn l-avvenimenti katastrofiċi kienet l-isplużjoni / eruzzjoni tal-vulkan Tera, gżira qrib il-Greċja fejn illum hemm Santorini, fil-Baħar Eġew. Din l-isplużjoni seħħet madwar 1,700 / 1,600 sena Q.K.. Din l-isplużżjoni kkawżat tsunami kbir li xi esperti jaħsbu li qered iċ-ċiviltà ta' Minoa fil-gżira u l-madwar ta' Kreta. Il-Vesuvju huwa vulkan ieħor li jissemma matul l-istorja għall-erruzzjoni vjolenti tal-lava. Fis-sena 79 W.K. dan il-vulkan żbroffa b'qawwa enormi u qatel popolazzjoni sħiħa li kienet tgħix fil-qrib. L-istess materjal li ħareġ mill-vulkan iddistruġġa u għatta l-bliet Rumani ta ’Pompei u Erkulanu. Il-vulkani Etna u Stromboli huma aktar attivi u ta' spiss l-attenzjoni taqa' fuqhom kull meta tkun ħierġa l-lava minnhom għax din teffettwa mhux biss l-ambjent tal-madwar iżda anki tqanqal biża' fin-nies li jgħixu fil-villaġġi qrib. Il-Mediterran kontinwament jirreġistra attivitàjiet sismiċi li xi kultant ikunu ta' qawwa li tiddistruġġi l-ambjent tal-madwar u anki tipperikola l-ħajja tal-abitanti. Dawn it-terrimoti huma l-effet taċ-ċaqliq tal-blat taħt wiċċ l-art fir-reġjun. Il-Baħar tal-Mediterran Billi l-baħar fil-baċin tal-Mediterran hu magħluq kważi minn kull naħa, il-ġeografija tal-kontinenti kemm tal-Afrika kif ukoll tal-Ewropa taffettwa l-kundizzjonijiet u l-karatteristiċi tiegħu li jagħmluh differenti minn oċeani oħra. Pereżempju, il-baħar mhuwiex daqstant effettwat mill-marea, li għalkemm iseħħu kontinwament biss huma insinjifikanti, ħlief għal golf ta' Venezja. Il-Mediterran huwa magħruf għall-kulur kaħlani skur tiegħu kif ukoll għaċ-ċarezza u l-limpidità. L-evaporazzjoni taqbeż ħafna l-preċipitazzjoni u t-tnixxija tax-xmajjar fil-Mediterran, fatt li huwa ta' importanza għaċ-ċirkolazzjoni tal-ilma fil-baċir. L-evaporazzjoni hija partikolarment għolja fin-naħa tal-Lvant, u tikkawża il-livell tal-ilma li jonqos, u s-salinità li tiżdied. L-imluħa medja fil-baċin hija 38 PSU f'fond ta' 5m. It-temperatura tal-ilma fl-iktar parti fonda tal-Baħar Mediterran hija 13.2 ° C (55.8 ° F). L-influss nett tal-ilma mill-Oċean Atlantiku huwa ta' ca. 70,000 m³ / s jew 2.2 × 1012 m3 / a (7.8 × 1013 cu ft / a). Mingħajr dan l-ilma li jidħol mill-Atlantiku, il-livell tal-baħar tal-Baħar Mediterran jaqa' b'rata ta' madwar 1metru fis-sena. Iċ-ċirkolazzjoni tal-ilma fil-Mediterran tista' tiġi attribwita għall-ilmijiet tal-wiċċ li jidħlu mill-Atlantiku mill-Istrett ta' Ġibiltà, kif ukoll għall-ilma ta' salinità baxxa li jidħol fil-Mediterran mill-Baħar l-Iswed u mill-Bosforu. L-ilma tal-Atlantiku li hu ħafna aktar nieqes mill-melħ meta jidħol mal-kurrent fil-Mediterran jiċċirkola f'direzzjoni len il-Lvant min-naħa tal-kosta Afrikana sa l-Iżrael u mbagħad lura lejn il-Punent tul in-naħa tat-Tramuntana tal-Mediterran. Parti mill-ilma tal-wiċċ ma tgħaddix mill-Istrett ta' Sqallija, iżda tiddevja lejn Korsika qabel ma toħroġ mill-Mediterran. Ix-xejriet taċ-ċirkolazzjoni huma affettwati wkoll minn bosta fatturi oħra - inklużi l-klima, il-batimetrija, il-kimika u t-temperatura tal-ilma - li huma interattivi u jistgħu jaffettwaw l-preċipitazzjoni tal-evaporiti. Biodiversità Kemm minħabba ċ-ċaqliq taż-żewġ kontinenti kif ukoll minħabba t-taqlib tal-klimatika li seħħew mal-milja taż-żmien, l-aktar fi żmien u bejn il-Perijodi tas-Silġ (l-Interglacials), bosta pjanti u annimali infirxu jew spustjaw ruħhom b'mod konsiderevoli. Fi tmiem tal-Perijodu Miocene seħħet bidla fil-klima fil-baċir tal-Mediterran. L-evidenza tal-fossili minn dak il-perijodu turi li l-baċir kellu klima subtropikali umda bix-xita fis-sajf tissostjeni l-foresti tar-rand. Il-bidla għal "klima Mediterranja" seħħet fil-biċċa l-kbira matul l-aħħar tliet miljun sena (l-epoka tal-Pliocene Tardiv) hekk kif naqset ix-xita tas-sajf. Il-foresti subtropikali tar-rand naqsu u l-veġetazzjoni Mediterranja preżenti evolviet, iddominata minn siġar koniferi u siġar u arbuxxelli sklerofilli b'weraq żgħar, iebsin u b'lega bħal xama' li jipprevjenu t-telf ta' umdità fis-sjuf xotti. Il-bijodiversità fil-Baħar Mediterran hija waħda stabbli minħabba l-kurrenti tal-arja li huma effettwati mill-geografija tal-artijiet ta' madwar il-Mediterran. L-ekosistema stabbli tal-baħar u t-temperatura tal-baħar jipprovdu ambjent nutrittiv biex il-ħajja fil-baħar fond tiffjorixxi filwaqt li tassigura ekosistema akkwatika bilanċjata eskluża minn kwalunkwe fattur tal-Oċean Atlantiku. Huwa stmat li fil-Baħar Mediterran hawn aktar minn 17,000 speċi, b'bijodiversità tal-baħar ġeneralment ogħla f'żoni kostali u fuq l-ixkafef kontinentali. Il-Baħar Alboran (il-baħar Mediterranju l-aktar qrib il-promonotorju tal-Iberja) huwa żona ta' tranżizzjoni bejn l-Oċean Atlantiku u l-baħar Mediterranju, li fih taħlita ta' speċi Mediterranji u Atlantiċi. Il-Baħar Alboran għandu l-ikbar popolazzjoni ta' delfini magħrufa bħala bottlenose. Din hi ukoll iz-zona ta' harbour porpoises fil-Mediterran. Huwa wkoll l-iktar post ta' tmigħ importanti għall-fkieren tal-baħar (loggerhead sea turtles) fl-Ewropa. Fil-Baħar Alboran isir ħafna sajd kummerċjali importanti, inkluż dak tas-sardin u l-pixxispad. Il-bumerini Mediterranji (monk seals) jgħixu fil-Baħar Eġew, fil-Greċja. Fl-2003, il-Fond Dinji għall-Ħajja Selvaġġa (World Wildlife Fund) wera tħassib dwar is-sajd li jsir bi kwantità fuq ix-xibka tat-tifrix (drift net) li jipperikola l-popolazzjonijiet tad-delfini, lil-fkieren, u annimali tal-baħar oħrajn bħall-awwista tax-xewka (spiny squat lobster). Sas-snin tmenin kien hawn popolazzjoni mdaqqsa ta' 'balieni qattiela' (killer whales) fil-Mediterran, li sfaw estinti, probabbilment minħabba l-espożizzjoni fit-tul għall-PCB. Kultant żmien jidhru xi killer whales 'l hawn u 'l hinn. Kwistjonijiet ambjentali Matul iż-żmien, ħafna mill-foresti u l-artijiet tal-arbuxxelli ġew mibdula għal kollox kawża tal-eluf ta' snin tal-preżenza umana. Fil-preżent, ftit hemm żoni naturali relattivament mhux minsusa f’dak li qabel kien reġjun ta' imsaġar. Għal 4,000 sena sħaħ, l-attività tal-bniedem ittrasformat il-biċċa l-kbira tal-kosta tal-Ewropa Mediterranja, u l- "umanizzazzjoni tal-pajsaġġ" irduppjat mad-dehra tal-klima Mediterranja preżenti. L-evoluzzjoni storika tal-klima, il-veġetazzjoni u l-pajsaġġ fin-Nofsinhar tal-Ewropa minn żminijiet preistoriċi sal-preżent hija ħafna iktar kumplessa minħabba li għaddiet minn diversi bidliet. Uħud mid-deforestazzjonijiet kienu diġà qed iseħħu matul il-Perijodu Ruman. Filwaqt li fl-era Rumana is-sistema tal-latifundia bdiet teffettwa l-foresti u l-agrikoltura. Id-diversità ekoloġika wiesgħa tipika tal-Ewropa Mediterranja hija kkwawżata l-aktar minħabba l-preżenza tal-bniedem. Id-diversità agrikola żdiedet bil-firxa u l-interazzjoni tal-agrikoltura lokali u t-trasport u kummerċ. Fil-ħamsinijiet tas-seklu għoxrin popolazzjonijiet sħaħ rurali fil-Mediterran abbandunaw l-agrikoltura. Minflok, mal-industrija tal-manifattura daħlet ukoll l-industrija tat-turiżmu li bidlet wiċċ il-fiżjonomija ta' parti kbira mill-kosta tal-Ewropa tan-Nofsinhar kif ukoll parti mill-Kosta tat-Tramuntana tal-Afrika.Terremoti, attivitajiet vulkaniċi, tsunamis nirien fil-foresti li jniġġsu l-baħar huma wkoll perikli li ta' spiss huma ta' theddida lil-ambjent Mediterranju. Il-popli tal-Mediterran Il-popli li huma nattivi u li ilhom jgħixu madwar il-Mediterran għal dawn l-aħħar eluf tas-snin huma fil-maġġoranza tagħhom ta' razza Kawkasa. Biss kulturalment, l-istess popli jkopru firxa vasta ta' kulturali, waħda diversi mill-oħra. Mill-bidu tal-Perjodu Neolitiku t-tixrid tal-popli madwar il-litoral Mediterranju kienet stabbilit ruħha bħala ħajja sedentarja, billi l-attività prinċipali kienet tiffoka fuq l-agrikoltura li ħadet post il-kaċċa u l-ġbir tal-pjanti slavaġġ. Gruppi oħra madankollu, kienu u għadhom sal-lum nomadi jew jipprattikaw transumanza. Bosta minn dawn il-gruppi ta' nies kienu mifruda minn xulxin minħabba il-ġeografija fiżika, bħal ma huma, il-muntanji, id-deżert, u l-baħar. Biss, dan tal-aħħar dejjem kien ippreferut biex wieħed jasal b'mod l-aktar mod faċli. Dan għaliex, il-baħar filwaqt li għandu l-perikli tiegħu, biss qatt ma jimblokka it-triq li wieħed irid jaqsam. Għaldaqstant, il-Baħar Mediterran, filwaqt li jifred gruppi ta' popli u kulturi minn xulxin, jgħin biex jiffaċilita il-kummerċ u l-kumikazzjoni kulturali bejn il-popli tar-reġjun. Il-pajjiżi tal-Mediterran L-antenati tal-popli tal-Mediterran kienu diversi. Tribujiet minn diversi partijiet tal-Ewropa, l-Afrika ta' Fuq u oħrajn mil-Lvant Nofsani qarrbu lejn il-kosta Mediterranja fi żminijiet diversi, matul il-medda ta' eluf ta' snin. Imbagħad, meta dawn ideċidew li jaħdmu l-art bħala mezz ta' għixien u saru sedentarji, bdew jiffurmaw bliet u rħula li fihom setgħu jikkontrollaw u jikkmandaw dak kollu li kien jiġri madwarhom. Minħabba dan iċ-ċaqliq u invażjonijiet ta' popli wieħed fuq l-ieħor, saru ħafna gwerer, sakemm finalment ġew stabbiliti konfini kemm imaġinarji kif ukoll fiżiċi bis-saħħa tal-ambjent naturali. Biex nagħtu eżempju, waqt li Malta illum hi indipendenti wara ħafna eluf ta' snin maħkuma minn qawwiet u nazzjonijiet barranin, Ċipru pajjiż indipendenti mill-Greċja għandu parti minnu,dik tal-Lvant miżmuma bħala art taċ-Ċiprijotti Torok, għax dawn tal-aħħar jsostnihom il-gvern Tork. Fl-Afrika ta' Fuq, bosta mil-linji imaġinarji li jservu ta' fruntieri li jifirdu pajjiż minn ieħor saru fl-aħħar seklu u ddeċidewhom potenzi oħra barranin. Madwar il-Mediterran, illum, hemm għoxrin stat li għandhom kosta li tmiss mal-baħar. Dan in-numru qed jeskludi l-Istat Palestinjan kif ukoll it-territorju Ingliż ta' Ġibiltà. Il-Portugall, għalkemm meqjus bħala pajjiż Mediterranju m'għandux kosta li tmiss mal-Mediterran. Intant meta wieħed isemmi l-klima Mediterranja ikun qiegħed jirriferi għall-reġġjun partikulari, l-aktar fejn tikber b'mod naturali s-siġra taż-żebbuġ. Hekk allura insibu li fil-muntanji għoljin tal-Italja għaliex dawn ma għandhomx klima tipika Mediterranja minħabba l-altitudni tagħhom, fihom ma tikbirx din is-sigra. Lista ta' Pajjiżi Mediterranji Din hi l-lista ta' dawk l-istati tal-Mediterran li għandhom il-kosta tmiss mal-Baħar Mediterran. Dawn huma ppreżentati wieħed wara l-ieħor, bħal kif idur l-arloġġ: Spanja, Franza, Monako, l-Italja, is-Slovenja, il-Kroazja, il-Bosnja u Ħerzegovina, il-Montenegro, l-Albanija, il-Greċja, it-Turkija, is-Sirja, il-Libanu, l-Iżrael, l-Eġittu, il-Libja, it-Tuneżija, l-Alġerija u l-Marokk; Malta u Ċipru huma l-uniċi żewġ stati gżejjer. Barra minn hekk, il-Medda ta 'Gaża u t-territorji Brittaniċi barranin ta' Ġibiltà, u Akrotiri u Dhekelia huma bażijiet Ingliżi sovrana f'Ċipru, għandhom ukoll kosta fuq il-baħar. Bosta huma dawk il-pajjiżi li għandhom aktar minn gruppp etniku wieħed. Kontribut storiku Għalkemm il-Mediterran jaqsam u jifred in-naħa tal-Punent min-naħa tal-Lvant tal-Mediterran, kif ukoll il-kosta ta' Fuq minn dik ta' Isfel (l-Afrika ta' fuq), dan l-istess baħar storikament għaqqad miljuni ta' nies minn kull naħa għax iffaċilita l-ivvjaġġar, għax il-baħar hu bosta drabi eħfef li taqsam minn fuqu milli tivvjaġġa fuq l-art li hija muntanjuża u mifruda bi xmajjar. Hekk, daqs 750 Q. K. il-Feniċi bdew jaqsmu dan il-baħar biex jikkumerċjaw it-tessili li kienu jipproduċu mal-fidda ta' Spanja. Matul l-era klassika, Kartaġni, il-Greċja, l-Etruski, u Ruma lkoll għamlu kemm felħu biex jieħdu l-kontroll tal-pajjiżi u r-rotot ta' dan ir-reġjun. Iktar tard il-Mediterran kien taħt bosta dominji, fosthom dak, Biżantin, Għarbi, Spanjol, Ottoman, Franċiż, Ingliż, u tal-flotta Amerikana. Gżejjer prinċipali Il-gżejjer prinċipali huma: Ċipru, Kreta, u Rodi fil-Lvant Sardenja, Sqallija, Korsika, u Malta fil-parti ċentrali Majorka u Minorka fil-Punent Pajjiżi li jiffurmaw ix-xatt tal-Mediterran Il-pajjiżi li jmissu mall-Mediterran huma: Spanja, Franza, l-Italja, is-Slovenja, il-Kroazja, il-Bosnija-Ħerzegovina, il-Montenegro, l-Albanija, il-Greċja u t-Turkija fuq il-kosta ta' fuq Il-Libanu, is-Sirja u Iżrael fil-Lvant L-Eġittu, il-Libja, it-Tuneżija, l-Alġerija u l-Marokk fuq in-naħa t'isfel Ibħra interni Il-Baħar Mediterran huwa magħmul minn dawn l-ibħra interni: Il-Baħar Albaran il-Baħar Adrijatiku Il-Baħar Baleariku il-Baħar Jonju il-Baħar Ligure il-Baħar Tirren il-Baħar Eġew il-Golf ta' Sirte Bibliografija Attenborough David, The First Eden, The Mediterranean World and Man''. Fontana / Collins. 1987.Holoq relatati fuq l-internet''' The Mediterranean Sea / Facts / History / Islands and Countries https://www.britannica.com/place/Mediterranean-Sea 'The Mediterranean Region', https://ec.europa.eu/environment/nature/natura2000/biogeog_regions/mediterranean/index_en.htm 'The Mediterranean Region - a Geological Primer' https://www.researchgate.net/publication/237502816_The_Mediterranean_region-_A_geological_primer 'The Messinian Salinity Crisis', https://www2.atmos.umd.edu/~dankd/MessinianWeb/_private/HOME.htm 'The Mediterranean Marine and Coastal Environment', https://www.medqsr.org/mediterranean-marine-and-coastal-environment 'What is a Mediterranean Climate?' https://www.mediterraneangardensociety.org/climate.html 'Geography of the Mediterranean Region', https://www.coreknowledge.org/wp-content/uploads/2018/03/CKHG_G6_U2_AncientGreeceRome_WTNK_C01_GeographyOfTheMediterranean_AboutCity-States.pdf Mediterran Ekosistemi Mediterran

2058

https://mt.wikipedia.org/wiki/Mikiel%20Anton%20Vassalli

Mikiel Anton Vassalli

Mikiel Anton Vassalli (Ħaż-Żebbuġ, 5 ta' Marzu 1764 – 12 ta' Jannar 1829), magħruf bħala Missier l-Ilsien Malti, minħabba l-kontribut kbir li ta biex il-Malti jkun lingwa nazzjonali. Tfulija Semmewh Mikiel għal missier missieru u Anton għal missier ommu. Fuq tfulitu Mikiel kien għad kellu sentejn meta' missieru miet fl-għomor ta' 32 sena, u li erba' snin wara, ommu reġgħat iżżewġet lil Gejtan Mifsud, bin Ġużeppi, gabillott minn Ħaż-Żebbuġ ukoll. Nhar it-8 ta' Mejju 1774 Mikiel Anton għamel il-Griżma tal-Isqof waqt żjara pastorali tal-Isqof Pellerano. Il-parrinu tiegħu kien il-Markiż Mikiel Apap. Fl-1785 huwa ngħata premju mill-iskola tal-Għarbi ġewwa l-Belt. Billi l-familja tiegħu riditu jsir qassis bagħtuh is-Seminarju. Huwa malajr wera l-ħiliet tiegħu u għalhekk issokta l-istudji tiegħu f'Ruma fejn tħarreġ tajjeb fil-Latin u t-Taljan iżda l-iktar fl-ilsna semitiċi li ma damx ma sar professur tagħhom. Vassalli kien jemmen li l-akbar ħtieġa li kellu l-poplu Malti kienet li jgħolli lilu nnifsu billi jintebah min hu, jitgħallem sew ilsienu għax fih jinsab il-qofol ta' ħajtu u permezz ta' lsienu jsir midħla tal-ideat progressivi li bihom il-ġnus Ewropej kienu qed jagħmlu passi ta' ġgant 'il quddiem. Vassalli, fil-kitbiet tiegħu, ħajjar lill-Maltin biex ma jaqtaw qalbhom qatt. Għaldaqstant ħa sehem fit-tkeċċija tal-Kavallieri minn Malta favur il-ħakma Franċiza, u għalhekk intefa' l-ħabs mill-Kavallieri fil-forti Rikażli fejn dam sentejn sakemm inħeles minn Napuljun li laħħqu Ajjutant biex isoddlu ħalqu. Għall-għerf li bih kien imżejjen u għall-ħidma li ħadem favur il-Franċiżi kien ħaqqu jiġi mħallas b'xi ħaġa aħjar. Meta l-Ingliżi waslu Malta tefgħu lil Vassalli mill-ġdid fil-ħabs "fuq suspett li hu miftiehem mal-għedewwa". Huwa qatta' sena fil-qorti Kapitanali tal-Imdina sakemm marad u ħaduh fl-isptar tad-Dumnikani tar-Rabat. Jingħad li lanqas fl-isptar ma fdawh għax rabtulu siequ b'katina tal-ħadid mas-sodda. Xahar wara, eżiljawh fi Franza għal dejjem bħala Ġakbin. Iżda għoxrin sena wara, fl-1820, Vassalli wasal lura Malta, għajjien u nieqes minn mezzi ta' għixien għalih u għal uliedu. B'xorti tajba, Vassalli għamel ħbieb ma' John Hookham Frere, il-President tal-Kunsill tal-Università li bis-saħħa tiegħu sar l-ewwel professur tal-Malti fl-Università. B'riħet Frere, Vassalli sab għajnuna mingħand iċ-Church Missionary Society li kienet knisja Protestanta u li kienet waqqfet ċentru f'Malta mnejn tqassam il-Bibbja f'ilsien il-poplu. Vassalli ġie fdat bit-traduzzjoni tal-Vanġeli, bil-wegħda li jistampawlu wkoll il-grammatika riveduta tiegħu tal-Malti. L-għan tat-traduzzjoni tal-Vangeli ma kienx reliġjuz iżda biex il-Maltin isiru midħla tal-Malti. Iżda meta miet fit-12 ta' Jannar 1829, il-Kappillan ma riedx jagħtih difna Kattolika minħabba l-kolloborazzjoni tiegħu mal-Protestanti għalkemm Vassalli qatt ma sar membru tagħhom, kif kitbet l-istess knisja Protestanta: Billi ħbiebu l-Protestanti ma xtaqux li l-katavru tiegħu jindifen f'post imwarrab, li ma kienx jixraqlu, ħadu ħsieb huma u difnuh f'wieħed miċ-ċimiterji tal-Ingliżi li qegħdin taħt it-trunċieri tal-Furjana li jħarsu faċċata ta' Lazzarett. Vassalli emmen b'qawwa kbira fil-lingwa Maltija, fejn f'waħda mill-kitbiet tiegħu hu jistqarr, L-Illuminiżmu u r-Romantiċiżmu ta' Vassalli Ir-Romantiċiżmu, li nistgħu ngħidu li sar moviment għalih minn madwar nofs is-seklu tmintax, beda jikxef l-identita` tal-wirt mhux stmat tal-poplu. Introduċa viżjoni radikali tal-ħajja li permezz tagħha neħħa kemm seta’ l-qasma bejn iż-żewġ espressjonijiet ta’ poplu wieħed maqsum fi klassi kolta u klassi baxxa. Ir-Romantiċiżmu adotta l-prinċipju illuministiku tad-“demokratizazzjoni tal-kultura”. Vassalli, kellu propju dan l-ispirtu illuministiku (jew preromantiku) iżda kiseb għarfien ukoll mir-Romantiċi tar-Risorġiment Taljan bħala “eroj tagħhom”. Filwaqt li Oliver Friggieri qiegħed lil Vassalli fil-kwadru Romantiku, Frans Sammut jipproponi l-kwadru iżgħar ta’ l-Illuminiżmu, għad li fl-istess ċirku Romantiku. Fi kliem Kant, l-ispirtu tal-Illuminiżmu jinġabar fil-motto, “Sapere aude! Kun qlubi biżżejjed biex tuża dehnek!” L-għan aħħari kellu jkun l-“hena tal-bniedem”. Fil-“Lexicon”, Vassalli jidher ispirat minn din il-filosofija meta jikteb li “t-trawwim tal-ilsien li jittieħed mill-omm huwa mmela meħtieġ l-ewwelnett għat-tagħlim. Dan hu l-għan ewlieni li għandu jkollha nazzjon, għaliex fuqu jistrieħ l-hena ta’ kulħadd”. Il-konvinzjoni ta’ Locke li l-bniedem jitwieled tabula rasa, lest biex jitgħallem kollox, u li huwa tort tal-ambjent li jitwieled fih li wieħed ma jsirx tajjeb, kompla għaddab lil Vassalli għall-ħakkiema li ma ridux jgħallmu lin-“nazzjon” għax kien jaqblilhom iħalluh fil-għama. Fuq kollox, ra li t-tagħlim seta` jseħħ biss f’ilsien il-poplu, jiġifieri bil-Malti. Il-Maltin ma setgħux jagħmlu parti mis-“seklu li fih l-oqsma ta l-arti u x-xjenzi mxew tant ’il quddiem” jekk ma jitgħallmux ilsienhom, għax minħabba f’hekk la setgħu jitgħallmu ilsna oħra u lanqas it-tagħlim li setgħu jiksbu bihom. Sehem l-intelletwali fil-moviment illuninistiku kien fenomenu ġdid għax għall-ewwel darba l-intelletwali taw sehem ċivili fil-ġlieda kontra l-ordni soċjali. L-intelletwali tal-imgħoddi kienu jbaxxu rashom għas-slaten u jaħarbu f’dinja ta’ ħolm, filwaqt li l-intelletwali illuminista huwa fittiex tal-veritàu tal-ħelsien, riformatur konxju li qed jagħmel sehem minn “klassi” li dmirha kien li tmexxi lis-soċjeta`. “Vassalli ddakkar mill-ispirtu ta’ żminijietu”, jgħid Cremona. Meta Napuljun niżel Malta, lil Vassalli sejjaħlu “Ġakobin” għax kien ħabib tar-Rivoluzzjoni Franċiża li riedet tbiddel lis-soċjetà mill-qiegħ. Vassalli, bħal kull riformatur ewlieni tas-soċjeta`f’kull żmien, ħadha kontra l-ħakkiema ta’ żmienu, li kienu l-Ordni tal-Kavallieri, għamel ħafna ħbieb u ħafna għedewwa u ovvjament pattieha qares. Ta’ min jinnota li l-Ordni tal-Kavallieri, li oriġinarjament kien ordni religjuż-ospitalier, meta ntebaħ x’setgħa u xi privieġġi għandu fuq il-gżira u l-abitanti tagħha, inbidel f’reġim despotiku, ħabib tal-ancien regime u tas-Slaten tal-Ewropa. Frans Sammut jistħarreġ u jgħarbel it-termini li Vassalli juża fil-kitbiet tiegħu, l-aktar id-“Discorso Preliminare” u “Stedina”. Fid-“Discorso”, isejjaħ għall-ewwel darba “nazione” lill-Maltin bħala poplu, u wkoll “concittadini”, terminu Repubblikan. Ir-“raġuni” hija dik li tmexxieh f’xogħlu u jistenna li min se jikkritikah jagħmel dan b’mod raġunat, u mhux biss sempliċiment jopponi iżda biex “ipoġġi l-verita` f’dawl aktar ċar”. Vassalli jinqeda bit-termini in voga li jieħdu saħħithom mill-miti tas-seklu biex iċanfar bil-qawwa kollha lil min qed iħalli lin-nazzjon fl-injuranza. Bħala Illuminista u neo-klassiċista, kif isejjaħlu Sammut, Vassalli ried iħaffer, bħalma għamlu l-arkeoloġi fl-Eġittu, biex isib nisel il-Malti fl-ilsna orjentali qodma. F’argumentazzjoni illuministika interessanti, Vassalli jistaqsi: Jekk id-djaletti tal-Italja, fosthom dak ta’ Ragusa, jingħataw importanza mil-letterati, għaliex il-Malti le? Iżda Sammut, li jqis lil Vassalli iktar bħala Illuminista milli bħala Romantiku, jaċċenna għall-qasma bejn Vassalli u dawk ta’ żmienu b’għeruqhom fil-bidu tas-seklu dsatax, għall-fatt li Vassalli jħalli barra għal kollox x’kien se jfisser djalett wieħed, it-Toskan, iżjed tard it-Taljan, għall-unifikazzjoni tal-Italja li ġiet iżjed tard. Skond Sammut, aktarx li r-Romantiċi Maltin ma wirtux l-ideat mingħand Vassalli iżda mxew “fuq l-eżempju tar-Romantiċi Taljani”. Sammut jagħlaq il-kontribuzzjoni tiegħu fil-“Journal of Maltese Studies” billi jsostni li, “permezz ta’ Vassalli Malta ssieħbet, għall-inqas moralment, fl-Illuminiżmu li ħakem lill-Ewropa u ħariġha mid-dlam tal-Fewdaliżmu. Biż-zmien tagħlim Vassalli qabad l-art u minn għeruqu xxittlet siġra li kibret fil-ġnien intelletwali tal-Punent”. Friġġieri jara f’Vassalli “It-Tnissil ta’ Kuxjenza Nazzjonali” li fuq kollox hija l-qofol tar-Romantiċiżmu li minnu twieled in-nazzjonaliżmu. Vassalli li studja fl-Ewropa ta’ żmienu, kien konxju li Malta ma tistax tibqa’ iżjed iżolata għax hija parti mill-Ewropa. Il-preżenza kulturali Taljana f’Malta ġabet magħha l-mewġa tal-Illuminiżmu u tar-Romantiċiżmu. Għall-kuntrarju tal-Illuminiżmu, ir-Romantiċiżmu beda jħares lejn l-individwu-ċittadin bħala l-qofol ta’kollox u dan “it-twemmin fil-poplu sar reliġjon u l-idejal ġdid tal-ħelsien tbiddel fi pjan ta’ fidwa għan-nazzjonijiet mhux ħielsa”. B’hekk twieled in-nazzjonaliżmu. Vassalli huwa l-prekursur jew il-ħabbar ta’ din il-kuxjenza radikali li iktar tard saret moviment politiku u letterarju. In-nazzjonaliżmu romantiku ta importanza kbira lill-lingwa nazzjonali bħala mezz siewi ta’ għaqda popolari, u għalhekk ma setax jonqos li Vassalli jisħaq fuq il-bżonn tal-ilsien Malti u ma jarax fih il-valur lingwistiku li nqisu llum, iżda valuri politiċi u soċjali. Għal ħafna kittieba u filosofi Romantiċi, lingwa kienet tfisser nazzjon, u għalhekk l-għarfien tagħha ma setax jibqa' oġġett privat ta’ l-istudju, iżda kellu “jinfetaħ u jieħu wkoll xejriet politiċi diretti”. Iżda Vassalli, bħal kull riformatur ieħor tas-soċjeta` Maltija, “għal żmien twil kellu jibqa’ leħen solitarju, moħħ akbar minn żmienu”. U tabilħaqq Vassalli immudella r-riforma tiegħu fuq esperjenzi ta’ artijiet oħra. Bena kollox fuq il-kultura li mingħajra m’hemmx riforma politika. U b’kultura kien qiegħed jifhem l-aktar l-għarfien lingwistiku u letterarju. Kif jgħid Friggieri, “dan ukoll hu wirt illuministiku u romantiku, żewġ kulturi li integraw b’saħħa kbira lill-kelma u l-arti tagħha fil-kumpless tal-ħajja ċivili u politika”. Qabel ma Vassalli seta’ jibdel l-ilsien Malti, monument ta’ qedem, “f’emblema ta’ għaqda fil-preżent u fi standard ta’ kburija storika”, ried jagħti fiduċja u jispira lill-Maltin biex iħossuhom nazzjon. Dan għamlu bid-diversi kitbiet tiegħu bit-Taljan (l-ilsien tal-kultura) dwar il-Malti (l-ilsien poplari), u b’hekk beda mixja twila li tkompliet mill-kitbiet bennejja tal-letteratura Maltija li ġew warajh bħal Ġan Anton Vassallo, Ġużè Muscat Azzopardi, Dun Karm u Ninu Cremona li wasslet biex il-Malti jingħata għarfien uffiċjali, isir l-ilsien kulturali tal-poplu kollu u għodda tajba għal-letteratura. Xogħlijiet Għall-ewwel, Vassalli beda jiġbor il-proverbji (qwiel) tal-Maltin biex minnhom joħroġ il-bixra storika tal-gżejjer Maltin. Fl-1828, ippubblika “Motti, aforismi e proverbii maltesi”, li bihom fittex “li jinterpreta l-identità popolari skond kif il-kotra taħseb u mbagħad tirrifletti bil-għaqal f’sentenzi li jintirtu minn nisel għal ieħor u li jiġbru fihom l-għerf tal-poplu li ma jinqediex bil-kelma miktuba”. Permezz ta’ din it-tradizzjoni orali ried jasal għal tradizzjoni miktuba. Bħar-Romantiċi, Vassalli ried dinjità u attenzjoni lill-wirt qadim iżda mwarrab bħalma kienet l-għana, il-qwiel u l-idjomi. Din il-kuxjenza ta’ għarfien tal-kultura popolari fid-dawl tal-kultura ġdida kienet il-kuxjenza li dejjem mexxiet lil Vassalli. Fost il-kitbiet tiegħu nsibu l-Alfabett Malti Mfisser bil-Malti u bit-Taljan, Alfabeto Maltese spiegato in lingua maltese e italiana, fuq ktejjeb ta' 24 faċċata li kien mibjugħ fl-istamperija ta' Antonio Fulgoni. Vassalli kiteb ukoll l-ewwel dizzjunarju Malti, dan kien magħruf bħala Lexicon (lessiku), li kien ippublikat fl-1796. Dan id-dizzjunarju kien fih madwar tmintax-il elf kelma; kull kelma kienet spjegata bil-Latin imbagħad bit-Taljan. Riċentament, il-Lexicon reġa' ġie ippublikat minn Frans Sammut u mitbugħ fil-Marsa Press. Vassalli llum Illum il-ġurnata, Mikiel Anton Vassalli jitqies bħala ħassieb u riformatur, kif ukoll bħala ribell u studjuż li lemaħ fil-bogħod u sa minn kmieni l-qawmien għaqli tan-nazzjonalità Maltija. Fl-1994, l-awtur Frans Sammut ħareġ ir-rumanz Il-Ħolma Maltija, dwar il-ħajja ta' Vassalli, rumanz li ħafna kritiċi jqisuh li huwa fost l-aqwa jekk mhux l-aqwa rumanz bil-Malti li nkiteb s'issa. Dawl ġdid fuq Vassalli huwa ktieb ieħor li jitratta dwar kitbiet li saru fiż-żminijiet li fihom għex Mikiel Anton Vassalli u li setgħu kienu xogħolijiet tiegħu. Il-figura ta' Vassalli saret l-oġġett ta' attenzjoni mhux biss akkademika iżda wkoll letterarja u politika. Numru ta' storiċi fittxew tagħrif dwaru bħala bniedem, oħrajn l-aspetti ta' ħidmitu fil-politika u l-kultura u oħrajn xeħtu dawl fuq il-qofol ta' ħsibijietu fejn tixref il-viżjoni ta' nazzjon modern u ħieles. Fid-daħla għal raħal twelidu llum jinsab monument tiegħu, quddiem Bieb de Rohan. Kronoloġija ta' ġrajjiet minn ħajtu 5/3/1764 Jitwieled f’Ħaż-Żebbuġ, it-tieni iben ta’ Grabiel u Katerina 1785 Vassalli m’għadux ma’ niesu ħaż-Żebbuġ. Jitgħallem l-Għarbi taħt Dun Ġużepp Calleja, il-Belt Valletta. Rebbieħ tal-premju tal-Għarbi, f’Lulju jitla’ Ruma jissokta l-istudji tiegħu. 1790 Vassalli magħruf bħala Professur tal-Ilsien Sirjakk f’Ruma. Jippubblika f’Ruma l-Alfabett Malti Mfisser bil-Malti u bit-Taljan. 1791 Jippubblika f’Ruma ukoll, il-Grammatika Maltija tiegħu. 1795 Jikteb lill-Gran Mastru De Rohan u jitolbu l-permess biex jiftaħ skola għat-tagħlim tal-Malti. Jidħol sew fil-qasam politiku. 1796 Jippubblika f’Ruma ukoll il-Lexicon li fid-daħla tiegħu jesprimi l-fehmiet soċjali, lingwistiċi u politiċi tiegħu. 11/5/1797 Tinkixef il-konfoffa kontra l-Gvern tal-Ordni tal-Kavallieri, u Vassalli, meqjus bħala l-mexxej tagħha, jisfa arrestat u mressaq quddiem tribunal maħtur għal dan il-għan. 12/6/1797 Vassalli jinstab ħati u jintbagħat għomru l-ħabs. Jagħlquh ir-Rikażli minn fejn x’aktarx ħarrbuh ħbiebu għaxar xhur wara u ħaduh l-Italja t’Isfel. 10/6/1798 Vassalli ħieles f’pajjiżu mal-wasla ta’ Napuljun li jfaħħru bħala l-egħref fost il-Maltin. 28/8/1799 Joħroġ mill-Belt imbukkata u bi kmand tal-Kmandant Ingliż Alexander Ball jintbagħat il-ħabs fl-Imdina. 16/8/1800 Jisfa kkundannat mill-Ingliżi għall-eżilju fi Franza għal għomru 1813 Ma' Katerina Formosa de Fremaux ikollu tliet ulied subien (għad li ma kinux miżżewġin) 19/6/1820 Jerġa’ lura Malta wara vjaġġ ta’ ħamest ijiem minn Marsilja. 1/9/1820 Jibda jgħallem il-Franċiż f’dar fil-Belt. 21/2/1825 Vassalli maħtur Professur tal-Malti fl-Università b’talba ta’ John Hookham Frere li jidħol biex iħallaslu l-paga hu stess. 3/10/1827 Tidher aħbar fil-Gazzetta tal-Gvern li l-“wisq mistennija Grammatika Maltija” fl-aħħar tinsab għall-bejgħ. 12/1/1829 Vassalli jmut fl-għomor ta’ 65 sena fid-dar tiegħu f’Tal-Pietà. Jidfnuh l-għada, imċaħħad minn difna Kattolika. 1829 Toħroġ f’Londra, wara mewtu, it-traduzzjoni li Vassalli għamel tal-Vanġeli u l-Atti tal-Appostli. 4/5/1987 Jinkixef monument ta’ Vassalli f’Ħaż-Żebbuġ, raħal twelidu, iktar minn 150 sena wara mewtu. Is-Sunett ta' Dun Karm iddedikat lil Vassalli Il-Poeta Nazzjonali kiteb sunett mill-isbaħ għal Vassalli, Żebbuġ bħalu. Vassalli, meta ngħarrex ġewwa ħsiebek, il-ħsieb li kiber ma' żgħożitek f'Ruma, u kif fissirtu fit-taħdit ma' ħbiebek, meta lil artek rajt bil-ħan maħkuma; u n-nafra tas-sultan li xejn ma ġiebek wara t-twissja b'għaqal kbir maħduma, u l-għawġ u l-għar li ngabar wara biebek u l-ħabs u l-ħarba f'nofs ta' lejl mitmuma, "Malti safi tassew!" joħroġ minn fommi; mhux għax għallimtna l-ġmiel, is-saħħa, il-għana tal-lsien li tkellmu bih ommok u ommi, iżd'għax ħabbejtha lil din l-art ħanina, u kont ewlieni fost in-nisel tagħna li ħsibt il-jedd li nkunu ġens għalina. Ħoloq interni Storja tal-Bibbja bil-Malti Filosofija f'Malta Ħoloq esterni Il-ħajja fil-qosor ta' Mikiel Anton Vassalli L-istorja tal-lingwa Maltija li tinkludi l-interventi ta' Mikiel Anton Vassalli Min tgħidu li hu Vassalli? Fiona Vella Twieldu fl-1764 Mietu fl-1829 Kittieba Maltin bil-Malti Kittieba Maltin bil-Latin Kittieba Maltin bit-Taljan Lingwisti Maltin Lingwa Maltija Lessikografi Maltin

2063

https://mt.wikipedia.org/wiki/Pawlu%20Boffa

Pawlu Boffa

Pawlu Boffa (twieled fit-30 ta' Ġunju 1890 – miet fis-6 ta' Lulju 1962) kien politiku Malti li serva bħala s-sitt Prim Ministru ta' Malta, l-ewwel Prim Ministru ta' wara l-gwerra, u l-ewwel Prim Ministru Laburista. Imwieled il-Birgu, bin Carmelo u Carmela née Serracino. Studja fl-iskola Primarja tal-Birgu, fil-Liċeo u fl-Università Rjali ta' Malta fejn iggradwa bħala tabib fl-età ta' 23 sena. Fis-16 ta' Jannar 1921, iżżewweġ lil Genoveffa Ceci u kellhom erbat itfal - Hilda, Melina, Joseph u Vivi. Fl-Ewwel Gwerra Dinjija, Boffa serva fir-Royal Army Medical Corps, fejn wettaq servizz mediku fuq vapuri li kienu jiġu Malta bil-feruti tal-gwerra. Fil-Partit Laburista Il-karriera politika ta' Sir Paul Boffa bdiet fl-1923 meta ngħaqad mal-Partit Laburista u fl-1924 ġie elett għall-ewwel darba bħala Membru fl-Assemblea Leġislattiva għall-Ħames Distrett. Is-sena 1926 rat żvilupp importanti fl-istorja tal-Partit Laburista. Fis-snin ta' qabel, il-Partit Laburista kien ipprova jtejjeb il-qagħda soċjali tal-ħaddiema Maltin billi ta l-appoġġ tiegħu lill-Unione Politica Maltese, partit lemini. Saħansitra kien daħal f'koalizzjoni miegħu iżda kien mgħoddi biż-żmien u, għalhekk, ittieħdet deċiżjoni li jsir ftehim ma' Gerald Strickland u sħabu. Permezz tal-“Compact” mal-Partit Kostituzzjonali, il-Partit Laburista ftiehem li jagħti l-appoġġ tiegħu lill-partit politiku mmexxi minn Gerald Strickland bil-patt li meta dan tal-aħħar ikun fil-gvern jgħaddi leġiżlazzjoni li ttejjeb il-qagħda soċjali tal-ħaddiema Maltin. Fl-1928, it-Tabib Boffa nħatar Mexxej tal-Malta Labour Party. Bejn l-1927 u l-1932 il-Partit Laburista u l-Partit Kostituzzjonali ngħaqdu u kien iffurmat il-Gvern tal-Compact. Kien bis-saħħa tal-“Compact” li l-element progressiv fi ħdan il-Partit Laburista seta' jaħdem biex isiru liġijiet ta' fejda kbira fil-pajjiż. Biżżejjed li wieħed isemmi l-Workmen's Compensation Act li saret mill-Gvern tal-“Compact” fl-1929. Is-Snin Tletin Boffa kien elett fil-Parlament ukoll fl-1927 u fl-1932. Is-snin tletin kienu ibsin ħafna għall-Partit Laburista. Imdaħħal bla bżonn fil-kwistjoni politiko-reliġjuża tal-1928-32 minħabba l-appoġġ tiegħu lil Gerald Strickland u 'l-Partit Kostituzzjonali, permezz tal-“Compact”, il-Partit Laburista ħallas prezz għoli għax tilef ħafna voti riżultat tal-kwistjoni mal-Knisja. Kien grazzi għat-tmexxija tat-Tabib Pawlu Boffa u li meta faqqgħet it-Tieni Gwerra Dinjija l-Partit Laburista kien għadu ħaj. Is-snin tletin kienu snin tassew iebsa għal kull min kien Laburist. Kienet waslet it-telfa kbira elettorali ta' Ġunju 1932, li kienet riżultat tal-kwistjoni politiko-reliġjuża. Boffa kien wieħed minn dawk fi ħdan il-Partit Laburista li kien jemmen li l-Partit ma kellux għalfejn jitlob maħfra lill-Isqfijiet Maltin. Iżda mhux l-istess għamel il-Mexxej tal-Partit Kostituzzjonali, Gerald Strickland, li għamel apoloġija lill-Isqof u hemm min jaħseb li aktar swietlu ta' deni milli ta' ġid fl-elezzjoni ġenerali tal-1932 għax b'hekk ammetta pubblikament li kellu tort fil-kwistjoni kollha. Wara, kien hemm il-każ tas-Sedizzjoni tal-1933 meta ttellgħu Laburisti l-Qorti u tawhom anke l-kundanna għaliex qalu li sabulhom materjal hekk imsejjaħ “sedizzjuż” fil-pussess tagħhom, u t-telfa tal-Kostituzzjoni tal-1921 fl-istess sena (1933). Fl-1936 Boffa nħatar Membru tal-Kunsill Eżekuttiv u fl-1939 ġie elett bħala Membru tal-Kunsill tal-Gvern. Ġie elett ukoll għat-Tieni Sessjoni tal-Kunsill tal-Gvern, li saret f'Novembru, 1945. Boffa kellu sehem importanti ħafna fil-laqgħat tal-Assemblea Nazzjonali, li x-xogħol tagħha kellu jkun it-tfassil ta' kostituzzjoni ġdida. Boffa kien wieħed mill-kelliema prinċipali tal-Labour Front, jiġifieri l-General Workers' Union u l-Partit Laburista. Il-kelliema prinċipali l-oħra kienu Ġużè Ellul Mercer, Reggie Miller, Mosè Gatt, Indri Cilia, Leli Tabone, Nestu Laiviera u Turu Colombo. Bis-saħħa ta' nies bħal Boffa u sħabu saru kisbiet kbar għall-poplu Malti. Biżżejjed wieħed isemmi li Malta ngħatat lura s-Self-Government fil-5 ta' Settembru, 1947; issa sew l-irġiel kif ukoll in-nisa li jagħlqu 21 sena setgħu jivvutaw u kull elettur seta' jkollu vot wieħed biss għall-elezzjoni tal-Assemblea Leġislattiva. It-Tieni Gwerra Dinjija kien se jkollha effett kbir fuq il-politika Maltija. Dan għax il-Partit Laburista kien mess il-qiegħ meta bdiet iżda kien f'pożizzjoni li jaħseb serjament biex jibda jmexxi l-pajjiż meta ntemmet. Għalhekk, nistgħu ngħidu li t-Tieni Gwerra Dinjija għamlitha possibbli li f'Malta jkun hawn l-ewwel Gvern Laburista fl-1947. L-Ewwel Prim Ministru Laburista Meta waslet l-elezzjoni ġenerali ta' Ottubru, 1947, il-Partit Laburista kien f'pożizzjoni ferm aħjar mill-partiti politiċi l-oħra biex jirbaħ il-poter. In-Nazzjonalisti kienu għadhom ma ħadux ruħ wara l-mewt ta' Sir Ugo P. Mifsud u d-deportazzjoni ta' Nerik Mizzi matul it-Tieni Gwerra Dinjija. Il-Partit Kostituzzjonali ħa daqqa ta' ħarta kbira bil-mewt ta' Gerald Strickland fl-1940 u spiċċa fix-xejn. Il-partiti politiċi l-oħra li kkontestaw l-elezzjoni ġenerali tal-1947 kienu dgħajfa meta mqabbla mal-Partit Laburista li kien bena reputazzjoni tajba ta' xogħol siewi u kisbiet għall-poplu Malti. Il-Mexxej Laburista Pawlu Boffa kien rispettat ħafna minn kulħadd. Fl-1947 il-Partit Laburista rebaħ l-elezzjoni u t-Tabib Boffa sar l-ewwel Prim Ministru Laburista u baqa' f'din il-kariga sa Settembru 1950. Fl-1998, Dom Mintoff fil-Parlament qal hekk: Fost il-merti ta' Boffa hemm il-ġlieda tiegħu favur l-Ilsien Malti. Fl-1998, Dom Mintoff fil-Parlament qal hekk: Jitneħħa minn mexxej tal-Partit Minħabba f'inkwiet fil-Partit Laburista, Pawlu Boffa tneħħa minn mexxej tal-Partit fl-1949, mill-Konferenza Ġenerali, iżda huwa għażel li xorta waħda jibqa' Prim Ministru. Iż-żmien bejn Ġunju, 1950, meta waqa' l-Gvern immexxi mit-Tabib Boffa, u Frar, 1955, meta l-Partit Laburista kien elett fil-Gvern, kien żmien ta' instabilita' politika kbira f'Malta. Wara l-“iSplit” tal-1949, Boffa fforma l-Malta Workers' Party biex b'hekk ħoloq firda fi ħdan ix-Xellug f'Malta. Dan kien ta' vantaġġ kbir għall-Partit Nazzjonalista li, mkisser kif kien wara t-telfa kbira tal-1947, b'din il-mossa ta' Boffa ngħata ċ-ċans li jerġa' jirkupra l-pożizzjoni politika li kien tilef għal bosta snin. Fil-fatt, fl-elezzjoni ġenerali tal-1950, minkejja l-fatt li bejniethom il-Partit Laburista u l-Malta Workers Party ġabu aktar voti u aktar siġġijiet mill-Partit Nazzjonalista, kien dan tal-aħħar li eventwalment ifforma Gvern ta' minoranza għaliex baqa' ma ntlaħaqx ftehim bejn iż-żewġ partiti politiċi tal-ħaddiema. Il-Gvern Nazzjonalista ħa daqqa ta' ħarta bil-mewt ta' Nerik Mizzi fl-20 ta' Diċembru, 1950 u floku laħaq Prim Ministru, Ġorġ Borg Olivier. Dan, però, kien imexxi Gvern dgħajjef ta' minoranza li kellu ħajja qasira tant li f'Mejju, 1951 saret elezzjoni ġenerali oħra. Hawn il-Partit Laburista ġab siġġu anqas min-Nazzjonalisti iżda kieku ngħata l-appoġġ mill-Malta Workers' Party ta' Boffa, seta' jiggverna. B'sorpriża ta' kulħadd, però, it-Tabib Boffa u l-Partit immexxi minnu ddeċidew li jidħlu fi Gvern ta' Koalizzjoni mal-Partit Nazzjonalista mmexxi minn Borg Olivier. Boffa ngħata l-kariga ta' Ministru tas-Saħħa u Servizzi Soċjali. Il-Malta Workers' Party kien diġa' beda jmajna sewwa fl-appoġġ tiegħu mill-elettorat u din il-mossa, li ħafna ħaddiema rawha bħala tradiment tal-interessi tagħhom, kienet il-bidu tat-tmiem tal-karriera politika ta' Boffa u tal-Malta Workers' Party. Il-Gvern ta' Koalizzjoni bejn il-Partit Nazzjonalista u l-Malta Workers' Party ma damx wisq u f'Diċembru, 1953 kellha ssir elezzjoni ġenerali oħra. Din id-darba l-Partit Laburista ġab siġġu aktar mill-Partit Nazzjonalista, dsatax għal tmintax, iżda l-Malta Workers' Party, bit-tliet siġġijiet biss li kien kiseb fl-Assemblea Leġiżlattiva, qaleb il-bilanċ favur in-Nazzjonalisti billi reġa' fforma Gvern ta' Koalizzjoni magħhom. Kellu jkun il-Ministru John J. Cole li jwaqqa' l-Gvern ta' Koalizzjoni u, għalhekk, saret elezzjoni ġenerali oħra fi Frar, 1955 li ntrebħet mill-Partit Laburista mmexxi mill-Perit Duminku Mintoff. Il-Malta Workers' Party tat-Tabib Pawlu Boffa kien spiċċa fix-xejn qabel din l-Elezzjoni Ġenerali. Fl-1998, Dom Mintoff fil-Parlament qal hekk: Sir Paul Boffa rtira mill-ħajja politika fit-13 ta' Jannar, 1955. F'Ġunju 1941 għall-kontribut qalbieni b'risq ħutu l-Maltin ir-Re Ġorg IV ħatar lit-Tabib Boffa bħala Uffiċjal tal-Imperu Brittaniku (O.B.E.) u f'Jannar 1956 kien onorat mir-Reġina Eliżabetta II bit-titlu ta' Knight Bachelor, bit-titolu Sir. Huwa miet fid-dar tiegħu f'Ħal-Tarxien, fis-6 ta' Lulju, 1962, fl-età ta' 72 sena. Ħoloq Esterni Il-Partit Laburista jagħti ġieħ lil Boffa f'għeluq il-50 sena minn mewtu Tobba Maltin Boffa,Pawlu Boffa,Pawlu Politiċi Maltin Prim Ministri ta' Malta Politiċi tal-Partit Laburista (Malta) Mexxejja tal-Partit Laburista (Malta)

2067

https://mt.wikipedia.org/wiki/Storja%20ta%27%20Malta

Storja ta' Malta

Malta ilha abitata minn madwar 5200 QK u din iċ-ċiviltà preistorika baqgħet teżisti fil-gżejjer. Fiż-żminijiet bikrin, f'Malta kienu jgħixu diversi komunitajiet. Dan iż-żmien hu msejjaħ preistoriku minħabba li ma kien nkiteb xejn fih u għalhekk m'għandna l-ebda prova miktuba ta' dan il-perjodu. Hawnhekk naraw kif fl-iżvilupp tal-lingwa, it-taħdit jiġi qabel il-kitba, kif jiġi fil-ħajja ta' kull bniedem. Meta ġew il-Feniċi semmew lill-gżira prinċipali Malat, li jfisser irmiġġ sikur. L-alfabett tal-Feniċi xtered malajr u n-nies bdew jitkellmu bil-Feniċju u iktar tard bil-Puniku. Il-Gżejjer Maltin wara waqgħu taħt il-kontroll tal-Kartaġiniżi fl-400 QK u wara l-Gżejjer saru parti mill-Imperu Ruman, 218 QK. Meta l-Imperu Ruman inqasam fi tnejn, Malta waqgħet f'idejn il-Biżantini, l-hekk imsejħa Rumani tal-Lvant. Ir-Rumani kienu jużaw il-Latin u l-Grieg biex jikkomunikaw filwaqt li n-nies Maltin kienu jużaw il-Puniku u għalhekk il-Maltin kienu msejħa 'barbari', jigifieri nies li ma jitkellmux bil-Grieg. Dawn tal-aħħar ġew megħluba minn forza ta' Għarab fis-sena 870. L-Għarab influwenżaw il-lingwa tal-pajjiż, il-Malti, u dan l-element semitiku għadu ħaj sal-ġurnata tal-lum fl-ilsien tal-poplu. L-Għarab xerrdu it-twemmin Islamiku fost il-Maltin u daħħlu wkoll metodi ġodda fl-agrikoltura. L-Għarab għexu u tħalltu mal-Maltin għal mitejn sena, mill-1049 sal-1249. F'dan iż-żmien kien hawn Maltin li żżewġu lill-Għarab u anke qelbu r-reliġjon. Fl-1091, in-Normanni ħadu l-Gżejjer Maltin taħt it-tmexxija tagħhom, u anki jekk l-influwenza Għarbija baqgħet f'Malta sa ma dawn tkeċċew għal kollox, nistgħu ngħidu li Malta bdiet issir iktar u iktar Ewropea u reġgħet twaqqfet mill-ġdid ir-reliġjon Kattolika fil-Gżejjer. Dawn kienu jitkellmu bil-Latin jew bl-Isqalli. Kien f'dan iż-żmien li l-Malti beda jinqata' mill-Għarbi Klassiku u jitħallat mal-Isqalli. F'dawn iż-żminijiet, nistgħu ngħidu li hawnhekk twieled l-ilsien Malti, jew il-Malti Bikri. Wara xi żminijiet il-Maltin saru parti mill-Imperu Spanjol. Fl-1530, il-Gżejjer ingħataw lill-Ordni tal-Kavallieri ta' San Ġwann. L-Ordni kien jitkellmu bit-Taljan. Dawn in-nies tħalltu mal-Maltin fil-postijiet tax-xogħol u anke biż-żwiġijiet. B'hekk l-ilsien Malti għadda minn fażi oħra għax beda jitħallat mat-Taljan. Mela l-element Rumanz wassal għall-formazzjoni tal-Malti Nofsani. Qabel mal-Kavallieri aċċettaw, dawn waqqfu kummissjoni biex jaraw l-istat tal-pajjiż. Sabu art niexfa, b'poplu mferrex madwar il-gżejjer kollha u b'żewġ imkejjen biss li kellhom ħjiel ċkejken ta' difiża: l-Imdina, bis-swar tagħha, u l-Birgu bil-Castrum Maris illum il-Fortizza ta' Sant'Anġlu. Il-Kavallieri għażlu jaċċettaw il-proposta tal-Imperatur Karlu V, u ddeċidew li joqogħdu fil-Birgu, peress li din il-lokalità kienet mal-baħar u kellha wkoll port eċċezzjonali; żewġ assi importanti għall-Kavallieri li kienu ilhom imdorrijin għal ħajja ta' kursara Kattoliċi. Wara dan, l-Ordni beda jsaħħaħ il-Birgu bi swar, u ġie deċiz li jittellgħu swar fuq l-Isla, bil-Fortizza ta' San Mikiel, kif ukoll fortizza biex tiddefendi d-daħla tal-Port il-Kbir, il-Fortizza ta' Sant'Iermu. Tkun illużjoni, imma, jekk wieħed jaħseb li mad-daħla tal-Ordni Malta tbiddlet f'fortizza felħana: l-attakki tal-furbani misilmin żdiedu, u sa waslu biex fl-1551, taħt il-kmand ta' Dragut, ħabtu għal Għawdex u kaxkru l-Għawdxin kollha ħlief ix-xjuħ u l-morda. Wieħed irid jinnota iżda li l-għan ta' dan l-attakk kien li jidħlu fil-Birgu, għad li falla minħabba s-saħħa li bdiet tiżdiet tal-Ordni. Din is-saħħa tpoġġiet taħt sforz kbir fl-Ewwel Assedju ta' Malta, msejjaħ L-Assedju L-Kbir, li beda fit-18 ta' Mejju tal-1565, fejn Malta spiċċat tiġġieled mal-forza kbira tal-Imperu Ottoman. Fit-8 ta' Settembru 1565, ġurnata li sal-lum għadha titfakkar b'festa nazzjonali, l-Ottomani, wara iktar minn tliet xhur ta' taqbid, indunaw li kienet waslet għajnuna minn Sqallija, l-hekk imsejjaħ Gran Soccorso, li waslithom għat-telfa tagħhom, fil-jum li baqa' mfakkar mal-Maltin bħala Jum il-Vitorja Din ir-rebħa waħħdet l-Ordni ma' Malta, u dawn baqgħu sal-lum jissejħu "Kavallieri ta' Malta". Wara din ir-rebħa bnew iktar fortifikazzjonijiet speċjalment madwar il-Port il-Kbir, bnew kapitali ġdida, il-Belt Valletta u għollew l-istandard tal-għajxien tal-poplu inġenerali. Il-ħakma tagħhom waslet fit-tmiem tagħha meta Napuljun rebaħ il-Gżejjer fl-1798. Il-Maltin qamu għall-Franċiżi u bdew l-Imblokk, grazzi għal għajnuna tar-Renju taż-Żewġ Sqallijiet u tal-Gran Brittanja. L-Ingliżi ħadu l-Gżejjer bħala protettorat fl-1800 u ħatru lil Sir Alexander John Ball bħala gvernatur, bl-għan li l-gżejjer jerġgħu jaqgħu f'idejn l-Ordni wara l-Gwerer Napoleoniċi. Dan it-tir ma tantx dam: fl-1814, bħala parti mit-Trattat ta' Pariġi, Malta uffiċjalment saret parti mill-Imperu Britanniku u kienet tintuża bħala stazzjon, bażi navali u s-sede uffiċjali tal-Flotta Navali Mediterranja Ingliża, sakemm din ittieħdet f'Lixandra fl-Eġittu minħabba l-fatt li Malta kienet qrib wisq l-Italja belliġerenti. Malta żvolġiet rwol importanti ħafna fit-Tieni Gwerra Dinjija, minħabba li kienet qrib ħafna r-rotot navali tal-Forzi tal-Assi, u mhux eżaġerazzjoni li wieħed jgħid li Malta sofriet it-Tieni Assedju tagħha meta din saret wiehed mill-iktar postijiet bumbardati tad-dinja, fil-'Blitz' tal-forzi tal-ajru Ġermaniżi u, sa ċertu punt, Taljani. Wara din il-Gwerra, Malta ngħatat l-Indipendenza tagħha fil-21 ta' Settembru, 1964. Malta baqgħet membru tal-'Commonwealth' bil-Kap tal-Istat tibqa' r-Reġina Eliżabetta II bħala Reġina ta' Malta, u wara saret repubblika fl-1974 bi President. F'referendum li sar f'April 2003, il-votanti wrew ir-rieda tagħhom biex Malta tidħol fl-Unjoni Ewropea, biex b'hekk Malta saret membru sħiħ fl-1 Mejju, 2004. Ġeoloġija Malta tinsab fuq altipjan sommers li jestendi mill-Afrika ta' Fuq sa Sqallija. Miljuni ta' snin ilu, il-gżira sħiħa kienet sommersa, kif inhu indikat fil-fossili marini li jinsabu fil-ġebla Maltija fl-ogħla nħawi tal-Gżejjer. Hekk kif dan l-altipjan ogħla, u l-istrett ta' Ġibiltà ngħalaq minħabba attività tettonika, il-livell tal-ilma tbaxxa, u Malta dehret fuq speċi ta' 'pont' ta' art niexfa li kien jgħaqqad iż-żewġ kontinenti, imdawra b'għadajjar kbar. Xi għerien f'Malta wrew fdalijiet t'iljunfanti, ippopotami u annimali oħra kbar mill-kontinent Afrikan, waqt li oħrajn jixhdu annimali Ewropej. Il-Preistorja Il-bniedem wasal f'Malta madwar l-5200 QK. L-ewwel komunitajiet ta' nies Neolitiċi probabbilment waslu minn Sqallija (madwar 60 mil fit-Tramuntana), u kienu fil-maġġoranza tagħhom komunitajiet ta' bdiewa u sajjieda, bi provi ta' attivitajiet ta' kaċċa. Milli jidher, dawn kienu jgħixu f'għerien u 'djar miftuħa'. Matul is-sekli li segwew, hemm evidenza ta' iktar kuntatti ma' ċiviltajiet oħra, li ħalliet effett kbir fuq dawn l-ewwel Maltin, hekk kif jixhdu id-disinji fil-fuħħar u l-kuluri li kienu jintużaw. Wieħed mill-iktar żminijiet li jispikkaw fl-istorja ta' Malta hu ż-żmien tal-bini tat-tempji li jibda madwar l-3600 QK. Dan ifisser li f'Malta hawn l-eqdem binjiet fid-dinja. Ħafna mit-tempji għandhom forma ta' ħames kmamar semiċirkolari (f'nofs tond) magħqudin fiċ-ċentru. Ġie maħsub li dawn jistgħu jirrappreżentaw ir-ras, idejn u s-saqajn ta' alla falz, minħabba li waħda mill-iktar statwi komuni li jinstabu f'dawn it-tempji huma statwi ta' mara ħoxna; simbolu ta' fertilità. Il-Perjodu tat-Tempji baqa' għaddej sa, madwar, 2500 QK, meta iċ-ċiviltà li ħolqot dawn it-tempji għebet. Teżisti ħafna spekulazzjoni dwar x'seta' ġara, u jekk dawn kinux maqtula kollha jew jekk in-numri tagħhom ma waqgħux tant li ma fadal l-ebda traċċa tagħhom. Wara dawn il-perjodi tat-tempji wasal Żmien il-Bronzi jimxu f'linja dritta. L-użu preċiż tagħhom mhuwiex magħruf. Skont ċerti studjużi dawn setgħu jintużaw meta xi annimali tal-irmonk kienu jiġbdu ċerti piżijiet, u b'hekk dawn il-kanali kienu jiggwidaw lill-annimali f'ċerti rotot mingħajr ma jitilfu t-triq. L-Era Klassika Malta waqgħet taħt l-influwenza tal-Feniċi probabbilment madwar it-8 seklu QK, meta l-Feniċi kienu jiddominaw ir-rotot kummerċjali fil-Mediterran. Numru ta' tempji ta' dawn iż-żminijiet juru li huma ddedikati lill-alla femminili Astarte. Il-Feniċi kienu jsejħu lil gżira "Malat", li tfisser irmiġġ sikur. Żewġ kandelabri tal-ġebel li nstabu f'Malta kellhom imnaqqax fuqhom dedikazzjoni kemm bil-Feniċju oriġinali kif ukoll bil-Grieg, dawn il-kandelabri fetħu l-bibien biex isseħħ id-deċifrazzjoni tal-lingwa Feniċja. Malta kienet ċentru tal-kulti importanti ħafna għall-kult tal-alla mara tal-fertilità; il-qima lejn din id-divinità kienet ilha hawn sa mir-4 millenju QK. Stħarriġ arkeoloġiku wera li f'Malta kien hemm ċentru reliġjuż ħafna qabel dawk f'Sumer u fl-Eġittu. L-istorja miktuba ta' Malta bdiet ħafna qabel il-wasla tal-Kristjaneżmu. Oriġinarjament il-Feniċi, u iktar tard il-Kartaġiniżi, waqqfu portijiet u żoni kummerċjali fil-Gżejjer. Matul it-Tieni Gwerra Punika, Malta waqgħet f'idejn ir-Rumani, u ġiet inkorporata fir-Repubblika Rumana fl-218 QK. Ir-Rumani kienu jirreferu għall-gżira prinċipali bħala 'Melita', probabbilment korruzzjoni tat-terminu Feniċju 'Malat'. Jeżistu diversi fdalijiet Rumani f'Malta bħal mużajċi ta' domus fil-belt ta' Melita (illum l-Imdina u parti mir-Rabat), kif ukoll banjijiet u vilel kbar. Kien matul dan iż-żmien li San Pawl, wieħed mill-figuri prominenti tal-Kristjaneżmu, wasal fuq il-Gżira meta l-ġifen li kien fuqu inkalja f'Malta meta kien fi triqtu lejn Ruma biex jiġi pproċessat. Dan l-avveniment hu deskritt fil-Bibbja, fl-Atti 28:1-11. It-tradizzjoni tgħid li San Pawl ikkonverta il-Gżejjer għall-Kristjaneżmu, u li Publiju, li kien il-gvenatur, sar l-ewwel isqof, imma m'hemm l-ebda fatti li jikkonfermaw din il-konverżjoni tal-massa. L-ewwel prova ta' Kristjaneżmu fuq il-Gżira hu fir-4 seklu WK. Inħawi li huma marbuta maż-żmien li San Pawl qatta' Malta baqgħu frekwentati mill-pellegrini sal-lum. Il-miġja tal-Għarab Wara l-waqgħa tal-Imperu Ruman, Malta waqgħet għal ftit żmien f'idejn il-Vandali u f'idejn il-Biżantini, sakemm wara waqgħet f'idejn Għarab Sqallin fl-870 WK. Dan il-perjodu ħalla effett qawwi fuq iċ-ċiviltà tal-inħawi. L-Għarab daħħlu diversi tekniki ta' irrigazzjoni, xi wħud minnhom għadhom jintużaw sal-lum. Ħafna nħawi ta' Malta huma wkoll marbuta ma' dan il-perjodu. L-Imdina, li ġiet modifikata estensivament f'dan iż-żmien, tixbah ħafna lil diversi bliet fl-Afrika ta' Fuq. Għerq l-ilsien Malti hu miġbud minn dan iż-żmien: il-Malti, lingwa semitika u wara ġie influwenzat b'mod estensiv mit-Taljan u l-lingwi Rumanzi. Reċentement, beda jinħass ukoll l-influss tal-Ingliż. Anki jekk issa l-Malti jinkiteb fl-alfabett Latin, fil-fatt huwa l-unika lingwa Semitika li tinkiteb b'dan l-alfabett, din hi biss żieda reċenti għax matul l-istorja kien jinkiteb fl-alfabett tal-pajjiż ħakkiem. Medjuevu Fl-1091 il-Konti Ruġġieru I ta' Sqallija, pprova jwaqqaf il-ħakma Normanna f'Malta, u fl-1127 ibnu Ruġġieru II ta' Sqallija irnexxielu. Minn hawn beda t-tmiem tal-influwenza Għarbija u l-Gżejjer baqgħu fl-isfera Ewropea. Sas-seklu 13, f'Malta xorta baqa' element mdaqqas ta' Misilmin. Malta kienet appendaġġ ta' Sqallija għal 440 sena. Matul dan il-perjodu, Malta kienet mibjugħa lil diversi sidien fewdali u baruni, u kienet dominata suċċessivament mill-ħakkiema ta' bosta territorji Ewropej: Svevja, Akwitanja, Aragona, Kastilja u Spanja. Fl-aħħar Aragona - li kienet qed taħkem il-Gżejjer- ingħaqdet ma' Kastilja fl-1479, u Malta saret parti mill-Imperu Spanjol. L-amministrazzjoni tal-Gżejjer b'hekk waqgħet f'idejn in-nobiltà Maltija, ħafna minna b'oriġini Sqallija jew Spanjola, li kienu jiffurmaw l-Università. Il-Kavallieri ta' San Ġwann Fil-bidu tas-seklu 16, l-Imperu Ottoman beda jixtered fir-reġjun tal-Mediterran, sakemm wasal fix-Xlokk tal-Ewropa. Ir-re ta' Spanja, u Imperatur tal-Imperu Ruman Qaddis, Karlu V, beda jibża' li jekk Ruma taqa' f'idejn it-Torok, l-Ewropa Kristjana kienet tispiċċa. Fl-1522, l-Imperatur Ottoman Sulejman II keċċa lill-Kavallieri Ospitallieri ta' San Ġwann il-Battista minn Rodi. Dawn tferrxu fil-kommanderiji tagħhom fl-Ewropa. Biex jipproteġi lil Ruma minn invażjoni min-Nofsinhar, fl-1530 Karlu V ta l-Gżejjer lil dawn il-Kavallieri. Għall-275 sena li jmiss, dawn il-famużi "Kavallieri ta' Malta" għamlu lill-Gżejjer id-dar tagħhom. Bnew bliet u rħula, palazzi, knejjes, ġonna, u fortifikazzjonijiet; huma sebbħu lill-Gżejjer b'diversi opri tal-arti, arkitettura, u żiedu l-wirt storiku ta' Malta. L-Assedju l-Kbir (1565) Wara ħafna rtirati u bosta telfiet, inkluża Rodi li kienet fuq l-għatba tat-Turkija, l-Ordni ngħata l-Gżejjer Maltin. Minn hawnhekk komplew jattakkaw ir-rotot kummerċjali tat-Torok, u wara ftit, l-Imperatur Ottoman Sulejman II ordna li jsir l-aħħar attakk fuq l-Ordni. S'issa il-Kavallieri kienu okkupaw il-Birgu, fejn kien hemm portijiet perfetti biex jiġu bbażati l-flotot tal-Ordni. Ukoll il-Birgu, kien wieħed miż-żewġ inħawi urbani ffortifikati fil-gżira ta' Malta, l-post l-ieħor hu l-Imdina fejn kienet toqgħod in-nobiltà Maltija. Id-difiżi tal-Birgu żdiedu, u nbnew fortifikazzjonijiet fuq l-ilsien ieħor ta' art fil-qrib, l-Isla jew Senglea. Inbena forti żgħir fuq l-Għolja Xebb ir-Ras, fejn illum hemm il-Belt Valletta, li ssemma Forti Sant'Iermu. Fit-18 ta' Mejju, 1565 il-logutenenti ta' Sulejman II, bdew l-Assedju ta' Malta. Sakemm waslet il-flotta tal-Ottomani, il-Kavallieri kienu diġà lestew dak kollu li seta' jitlesta. L-ewwel l-Ottomani attakkaw il-forti l-ġdid ta' Sant'Iermu, u wara xahar sħiħ ta' attakki il-forti kien imfarrak, imma s-suldati baqgħu jitqabdu sal-aħħar. Wara dan bdew jattakkaw il-Birgu u l-fortifikazzjonijiet fl-Isla, imma kien kollu għal xejn. Wara assedju twil, fit-8 ta' Settembru tal-istess sena waslet l-għajnuna mistennija minn Sqallija; l-Ottomani ntebħu bit-telfa, u telqu minn Malta qabel mat-tempesti tax-Xitwa ma jħalluhomx jaħarbu. L-Ottomani kienu qed jistennew li ħa jirbħu fi ftit ġimgħat. Kellhom madwar 30,000 suldat kontra l-Kavallieri u l-Maltin, li kienu jammontaw għal 9,000. L-Ottomani ftit li xejn avvanzaw iktar fin-Nofsinhar tal-Ewropa u Sulejman miet ftit snin wara. Sena wara, l-Ordni beda l-bini ta' fortifikazzjonijiet u belt ġdida: semmewha Valletta, għal Gran Mastru li kien rebbaħ l-Assedju - Jean Parisot de Valette. Minħabba l-fatt li l-Ottomani qatt ma ppruvaw jerġgħu jattakkaw, il-fortifikazzjonijiet tista' tgħid baqgħu sħaħ, u għadhom f'kundizzjoni tajba s'issa. Però, għax ir-raġuni tal-eżistenza tagħhom għebet, is-snin glorjużi tal-Ordni bdew jgħaddu u jintesew, sakemm il-Kavallieri waqgħu f'deklin, kemm militari kif ukoll ekonomiku. Fil-fatt, tant kien deklin qawwi li meta Napuljun wasal f'Malta fl-1798, ħa l-Ordni ta l-Gżejjer mingħajr l-ebda oppożizzjoni. Minħabba l-fatt li l-Ordni ma tantx kien qed jinħabb mal-Maltin, dawn bdew iħarsu lejn il-Franċiżi bħala liberaturi. Din l-illużjoni ma tantx damet. Fi ftit żmien il-Franċiżi bdew jagħlqu l-kunventi u jisirqu teżori tal-knisja. Il-Maltin irvellaw u l-Franċiżi taħt il-kmand tal-Ġeneral Claude-Henri Belgrand de Vaubois rtiraw fil-Belt Valletta. Wara ħafna fallimenti, il-Maltin iddeċiedew li jitolbu għal assistenza barranija, dik Sqallija (Borbonika) u Ingliża; l-Ammirall Horatio Nelson iddeċieda li kien hemm bżonn imblokk totali, navali u fuq l-art ukoll. Malta taħt l-imperu Ingliż Fl-1814, Malta saret parti mill-Imperu Ingliż. Fil-bidu Malta ma tantx ingħatat importanza, iżda l-portijiet eċċellenti tagħha saru assi vitali għall-Ingliżi, speċjalment wara l-ftuħ tal-Kanal ta' Suez. Malta saret fortizza navali u militari, il-kwartieri navali prinċipali tal-Flotta Ingliża tal-Mediterran. Il-Maltin, però ma tantx kellhom kostituzzjoni liberali u ħafna kienu jbatu l-faqar. Fl-1919 saru rvellijiet minħabba din is-sitwazzjoni prekarja. Dan wasal għall-amministrazzjoni awtonoma tal-Gżejjer. Malta ngħatat sistema b'parlament bikameral, b'Senat (li tneħħa fl-1949), u b'Assemblea Leġiżlattiva eletta, anki jekk il-kostituzzjoni kienet frekwentement tiġi sospiża. Kwistjoni tal-lingwa Qabel il-wasla tal-Ingliżi, il-lingwa tal-Maltin ta' livell għoli kienet il-Lingwa Taljana, imma din bdiet tiġi maqbuża mil-Lingwa Ingliża. Fl-1934 l-Ingliż u l-Lingwa Maltija ġew dikjarati l-uniċi żewġ lingwi uffiċjali f'Malta billi l-Ingliżi kienu jassoċjaw it-Taljan ma' Mussolini, u r-reġim Faxxista tiegħu fl-Italja, li kien jirreklama t-territorjalità ta' dawn il-Gżejjer. It-Tieni Gwerra Dinjija Qabel it-Tieni Gwerra Dinjija, il-Belt Valletta kienet il-kwartieri navali tal-Flotta Ingliża tal-Mediterran. Però dan ittieħed f'Lixandra, fl-Eġittu, fis-snin tletin. Meta l-Italja ddikjarat gwerra fl-(10 ta' Ġunju, 1940), Malta kienet difiża minn 4,000 suldat, b'ħames ġimgħat ikel għal popolazzjoni ta' 300,000 ruħ. Terġa' Malta kienet difiża mill-ajru permezz ta' 42 'anti-aircraft gun', 34 kanun tqil u 8 ħfief, u 4 ajruplani 'Gloster Gladiator', bi 3 piloti. Peress li Malta kienet kolonja Ingliża viċin Sqallija u r-rotot tal-għadu, Malta kienet bumbardata mill-forzi tal-ajru Ġermaniżi u Taljani. Malta kienet tintuża bħala bażi għal attakki kontra l-flotta Taljana u kellha bażi tas-sottomarini. Kienet tintuża wkoll bħala stazzjon biex jiġu interċettati messaġġi tal-għadu. Wara rifornimenti ta' ajruplani, Malta kienet tista' tiddefendi ruħha. Fil-15 ta' April 1942, ir-Re Ġorġ VI offra lill-'George Cross' lil Malta, bil-kliem: "Lill-gżira fortizza ta' Malta -- niesha u min jiddefendiha." Il-President Amerikan Franklin Roosevelt, sejjaħ lil Malta "fjamma żgħira tixgħel fid-dlam." L-Indipendenza u kisbiet oħra kostituzzjonali Fil-21 ta' Settembru 1964, Malta saret stat indipendenti. Din hi ċċelebrata kull sena bħala Jum l-Indipendenza. Malta, minkejja li kienet issa indipendenti, baqgħet parti mill-Commonwealth u kienet tagħraf lir-Reġina tal-Ingilterra bħala l-mexxeja tal-istat - ir-Reġina ta' Malta. L-Ingliżi żammew taħt il-kontroll tagħhom ċerti setturi u partijiet ta' Malta. Il-lira Maltija (Lm) temmet l-irbit li kellha mal-lira sterlina fis-snin sebgħin. Dom Mintoff reġa' ġie elett bħala Prim Ministru fl-1971, u beda jħoll l-irbit li kien hemm mal-Ingilterra u jmexxi politika ta' non-alinjament, billi ġie stabbilit kuntatt mal-Libja. Malta saret Repubblika fit-13 ta' Diċembru 1974, bl-aħħar Gvernatur-Ġeneral, Sir Anthony Mamo, jinħatar bħala l-ewwel President. Fl-1979 l-aħħar suldati Ingliżi telqu l-Gżejjer, f'dak li jissejjaħ Jum il-Ħelsien. Il-Gvernijiet ta' Mintoff Fis-snin sebgħin, il-Gvernijiet immexxija minn Dom Mintoff taw id-dritt tal-vot liż-żgħażagħ li jagħlqu t-18 il-sena, bdew iċ-ċentri tal-Kindergarten, skejjel tas-snajja’ u l-Junior Lyceums, daħħlu l-Paga Minima Nazzjonali, id-dekriminalizzazzjoni tal-omosesswalità, it-tneħħija tal-Piena tal-Mewt, iċ-Children’s Allowance, Leave bi ħlas ta’ 13 il-ġimgħa, bonus darbtejn fis-sena, għajnuna finanzjarja lir-romol, morda u persuni b’diżabilità, ħafna mpjiegi minn investiment kbir mill-Ġermanja, Dar il-Mediterran għall-Konferenzi, mitjar ġdid, baċir ġdid, diversi Housing Estates, is-Sea Malta, l-Enemalta, it-Telemalta, l-Air Malta, il-Mid-Med Bank, u l-Bank of Valletta. L-elezzjoni ġenerali kontroversjali tal-1981 rat lill-PN jġib maġġoranza assoluta ta' voti, anke jekk il-Partit Laburista rebaħ il-maġġoranza tas-siġġijiet fil-Parlament. Mintoff baqa' Prim Ministru, u l-Partit Nazzjonalista, immexxi minn Eddie Fenech Adami, nieda kampanja għat-tibdil fil-kostituzzjoni biex tirrifletti l-maġġoranza demokratika. Mintoff irriżenja minn Prim Ministru fl-1984, meta Karmenu Mifsud Bonnici ħa postu. Sħubija fl-Unjoni Ewropea Għal darb'oħra, il-PN kiseb il-maġġoranza fl-elezzjoni tal-1987, u minħabba t-tibdil li kien sar fil-kostituzzjoni biex is-sitwazzjoni tal-1981 ma terġax tiġri, il-Partit Nazzjonalista ħa postu fil-gvern. Il-gvern il-ġdid kellu fil-mira li jtejjeb ir-relazzjonijiet ta' Malta mal-Ewropa tal-Punent u l-Istati Uniti. Il-Partit Nazzjonalista, immexxi minn Eddie Fenech Adami, flimkien mal-Viċi Prim Ministru Guido de Marco, ħadmu għal sħubija ta' Malta fl-Unjoni Ewropea. Din saret kwistjoni taħraq fil-pajjiż, bil-Partit Laburista jopponi din l-għażla. L-MLP rebaħ l-elezzjoni ġenerali tal-1996, u Alfred Sant, li kien qed iservi għall-ewwel darba bħala Prim Ministru ta' Malta, iffriża l-applikazzjoni ta' Malta għal sħubija fl-UE. Madankollu, fl-1998 il-gvern Laburista sejjaħ elezzjoni bikrija, wara kontroversja interna li qamet mal-PM preċedenti u Mexxej tal-Partit Laburista, Dom Mintoff. Il-PN rebaħ din l-elezzjoni u reġa' attiva l-applikazzjoni għall-isħubija tal-UE. Fl-2003 sar referendum biex il-poplu Malti jivvota jekk Malta għandhiex issir membru tal-Komunità Ewropea. B'maġġoranza ta' aktar minn 19,000 vot favur is-sħubija mill-91% ta' dawk li kellhom id-dritt li jivvutaw, Malta kienet fi triqitha lejn l-UE. Il-Partit Laburista stqarr li huma mhux se jkun fidili lejn ir-riżultat ladarba jerġgħu jitilgħu fil-poter fl-elezzjoni ġenerali ta' dik is-sena. Madankollu, il-PN rebaħ b'maġġoranza assoluta, u Malta ngħaqdet mal-UE f'Mejju 2004 bit-Trattat ta' Ateni. Il-progress ta' Malta qalb il-Komunità Ewropea deher mal-ewwel hekk kif f'erba' snin mis-sħubija rnexxielu jilħaq il-kriterji biex ikun jista' jadotta l-ewro. Dan seħħ f'Jannar tal-2008. Sussegwentement, il-PN rebaħ għat-tielet darba konsekuttiva l-elezzjoni tal-2008 b'distakk minimu storiku ta' madwar 1,500 vot. Id-Dħul tad-Divorzju u tad-Drittijiet Ċivili Fl-2013 u fl-2017, il-Partit Laburista mmexxi minn Joseph Muscat għamel żewġ rebħiet elettorali storiċi b'differenza ta' 35,000 vot mill-Partit Nazzjonalista kull darba. Fiż-żewġ każijiet, il-kapijiet tal-PN, Lawrence Gonzi u Simon Busuttil irriżenjaw mill-kariga. Bl-insistenza tal-Oppożizzjoni Laburista u ta' żewġ deputati dissidenti tal-Gvern Nazzjonalista, il-poplu vvota għad-dħul tad-divorzju f'Malta. Wara l-elezzjoni tal-2013, Gvern Laburista daħħal l-Unjoni Ċivili bejn persuni tal-istess sess u l-possibbiltà li dawn jaddottaw it-tfal. Għamilha iktar faċli li jsir l-IVF b'xejn fl-isptar pubbliku. Fost l-oħrajn, il-Gvern Laburista ta' Muscat daħħal il-Liġi tal-Whistleblower, il-Liġi dwar il-finanzjament ta’ partiti politiċi u l-liġi li neħħiet il-preskrizzjoni tal-politiċi f’każijiet ta’ abbuż u korruzzjoni. Ħoloq esterni Indiċi ta' siti dwar l-istorja ta' Malta Storja fil-qosor ta' Malta Storja skont il-post it:Malta#Storia

2070

https://mt.wikipedia.org/wiki/%C4%A0eografija%20ta%27%20Malta

Ġeografija ta' Malta

Il-Ġeografija ta' Malta, bħal kull gżira oħra, hija ddominata mill-ilma. Malta hija arċipelagu ta' gżejjer ta' ġebel sedimentarju (korallin), fil-Baħar Mediterran, Malta tinsab madwar 93 kilometru lejn in-nofsinhar ta' Sqallija, fl-Italja; u madwar 300 kilometru 'il fuq mit-tramuntana tal-Afrika. It-tliet gżejjer maġġuri huma: Malta, Għawdex, u Kemmuna huma l-uniċi gżejjer abitati mill-poplu Malti. Il-pajjiż għandu qies żgħir ħafna, madwar 316 km2 biss. Ħafna bajjiet li jinsabu madwar il-kosta tal-gżejjer jipprovdu ħafna portijiet għall-ankraġġ. Il-Gżejjer huma kkaratterizzati b'għoljiet żgħar, b'għelieqi mtarrġin. L-ogħla punt, ta' 253 m, hu Ta' Dmejrek f'Malta. Il-Belt kapitali tal-gżejjer Maltin hija il-Belt Valletta. Referenza tal-Mappa: Ewropa Dimensjoni: total: 316 km² art: 316 km² ilma: 0 km² Dimensjoni - komparata: Ftit inqas mid-doppju ta' Washington DC. Fruntieri fuq l-Art: 0 km Kosta: 140 km Reklamazzjoni tal-Baħar: żona Maltija: 24 mili nawtiċi (44 km) xkaffa kontinentali: 200 m fond jew fond għal użu żona esklussiva għas-sajd: 25 mili nawtiċi (46 km) ibħra territorjali: 12 mili nawtiċi (22 km) Klima: Mediterranju b'xitwiet moderati u bix-xita, u sjuf sħan u nexfin. Art: Ħafna mill-art hi baxxa, ġeblija, ċatta bi pjanuri maqsumin b'widien; ħafna rdumijiet kostali. Elevazzjoni - Estremi: Punt l-Iktar Baxx: Baħar Mediterran 0 m Punt l-Iktar Għoli: Ta'Dmejrek 253 m (fejn Ħad-Dingli) Riżorsi Naturali: ġebla, melħ, art agrikola Użu tal-Art: art arabbli: 38% uċuh tar-raba permanenti: 3% pasturi permanenti: 0% foresti u boskalji: 0% oħrajn: 59% (1993 est.) Art irrigata: 10 km² (1993 est.) Perikli Naturali: Mhux Pervenuti L-Ambjent: Problemi Kurrenti riżorsi naturali ta' ilma limitati; użu jiżdied ta' desaliniżazzjoni. Ambjent: Trattati Internazzjonali taderixxi ma trattati fuq: Tniġġiż tal-Arja, Kambju tal-Klima, Deżertifikazzjoni, Speċji li qed jinqerdu, Liġi tal-Ibħra, Rimi Marin, Waqfien ta' Testijiet Nukleari, Protezzjoni tas-Saff tal-Ozon, Tniġġiż tal-Ibħra, Protezzjoni ta' Paludi. iffirmati imma mhux irratifikati: Bijodiversità, Kambju tal-Klima - Protokoll ta' Kyoto. Ara wkoll : Malta Ġeografija ta' Malta

2071

https://mt.wikipedia.org/wiki/Politika%20ta%27%20Malta

Politika ta' Malta

Fil-Kostituzzjoni tal-1964, Malta saret demokrazija parlamentari fil-'Commonwealth'. Ir-Reġina Eliżabetta II tar-Renju Unit kienet ukoll ir-Reġina ta' Malta, u Gvernatur-Ġeneral kien jeżerċita awtorità eżekuttiva f'isimha, filwaqt li d-direzzjoni totali tal-pajjiż u l-kontroll tal-Gvern u l-affarijiet tan-Nazzjon kienu f'idejn il-kabinett, taħt tit-tmexxija ta' Prim Ministru Malti. Fit-13 ta' Diċembru, 1974, il-kostituzzjoni inbiddlet, u Malta saret repubblika fil-'Commonwealth', bl-awtorità eżekuttiva mqiegħda fil-President ta' Malta. Il-President jagħżel bħala Prim Ministru lill-mexxej tal-Partit Politiku bil-maġġoranza ta' siġġijiet fil-Kamra tar-Rappreżentanti; Din hi sistema unikamerali, allura mingħajr senat. Il-President jagħżel ukoll, wara r-rakkomandazzjoni tal-Prim Ministru, il-Ministri individwali li jmexxu d-dipartimenti tal-Gvern. Il-kabinett jintgħażel minn fost il-membri tal-Kamra tar-Rappreżentanti, li hi magħmula minn 65 sa 69 membru, eletti skond il-prinċipju tar-rappreżentanza proporzjonali. L-elezzjonijiet iridu jsiru kull 5 snin. Kandidati għal siġġijiet li jitbattlu huma determinati skond il-voti ottenuti mil-kandidat fl-elezzjoni ta' qabel. Il-Ġudikatura Il-Ġudikatura ta' Malta hi indipendenti. Il-President, wara l-parir tal-Prim Ministru, jagħżel il-Prim Imħallef flimkien ma' 16-il imħallef ieħor . Dawn iridu jirtiraw bilfors meta jkollhom 65 sena. Teżisti qorti ċivili, qorti kummerċjali, u qorti kriminali. Fil-qorti kriminali, l-Imħallef ipoġġi flimkien ma' ġurija ta' disgħa. Il-Qorti tal-Appel tisma' appelli mill-qrati ċivili u mill-qorti kummerċjali. Il-Qorti tal-Appell Kriminali tappella għal ġudizzju lill-qorti kriminali. L-ogħla qorti, il-Qorti Kostituzzjonali, tisma' appelli fejn ikun hemm vjolazzjonijiet tad-drittijiet umani, interpretazzjoniji tal-Kostituzzjoni, u l-invalidità ta' xi liġijiet. Għandha wkoll ġuriżdizzjoni fuq każijiet ta' disputi f'elezzjonijiet parlamentari u prattiċċi elettorali korrotti. Jeżistu wkoll xi qrati inferjuri preseduti minn maġistrati. Il-Kunsilli Lokali L-Att tal-Kunsilli Lokali tal-1993, (Att XV tal-1993) kien ippublikat fit-30 ta' Ġunju, 1993, u dan l-Att jaqsam lil Malta f' 54 kunsilli lokali u lil Għawdex f' 14. l-abitanti jeleġġu Kunsill Lokali kull 5 snin, bħala votanti fir-Reġistru Elettorali tal-Kunsill Lokali. L-elezzjonijiet isiru skond ir-prinċipju tar-rappreżentanza proporzjonali, u jintuża l-vot uniku trasferibbli. Is-Sindku hu il-mexxej tal-Kunsill Lokali, u r-rappreżentant tal-Kunsill għal kull effett taħt dan l-Att. Is-Segretarju tal-Eżekuttiv, hekk kif ikun appuntat mill-Kunsill, ikun il- mexxej eżekuttiv, amministrattiv, u finanzjarju tal-Kunsill. Kull deċiżjoni sseħħ kollettivament, flimkien ma' membri oħra tal-Kunsill. il-Kunsilli Lokali huma responsabbli għal manteniment u s-sbuħija tal-lokal, għal gwardjani lokali, ġbir ta' skart, u jmexxu l-amministrazzjoni ġenerali għall-Gvern Ċentrali, bħal ġbir ta' kiri u flus tal-Gvern, u tweġib ta' mistoqsijiet relatati mal-operat tal-Gvern. Il-Partiti Politiċi Żewġ Partiti jiddominaw il-politika polarizzata u bbilanċjata f'Malta: il-Partit Laburista (PL); Partit Laburista mmexxi mill-Priministru Robert Abela u l-Partit Nazzjonalista (PN); immexxi minn Adrian Delia. L-Elezzjonijiet jattiraw dejjem iktar minn 90% tal-elettorat. Id-differenza bejn iż-żewġ partiti hija tant żgħira li persentaġġ ta' 52% hu meqjus bħala rebħa qawwija, tant li r-rebħa tal-Partit Laburista fl-Elezzjonijiet Ġenerali 2013 tqieset bħala waħda kolossali għax ġab 55%, 36,000 vot iktar mill-PN. Qabel l-elezzjoni ta' Mejju tal-1987, il-kostituzzjoni Maltija ġiet emendata biex il-Partit li jkollu 50% tal-vot popolari ikollu l-maġġoranza ta' siġġijiet fil-parlament, u jkun jista' jifforma gvern. Il-Partit Laburista, li dakinhar kien fil-gvern, għamel din il-proposta tal-emenda basta li l-Partit Nazzjonalista (dak iż-żmien fl-oppożizzjoni) jaqbel ma żewġ emendi oħra fil-kostituzzjoni: L-ewwel waħda tgħid li Malta hi stat newtrali u mhux alineat, u l-oħra tipprojbixxi interferenza barranija fl-elezzjonijiet. L-Elezzjoni tal-1996 ntrebħet mill-PL b'maġġoranza ta' 8,000 vot, u dawn ħadu post in-Nazzjonalisti li kienu rebħu fl-1987 u fl-1992. Il-votanti kienu 96% tal-elettorat, bl-PL jieħu 50.72% tal-votanti, il-PN 47.8%, u l-Alternattiva Demokratika (assoċjata mal-Ħodor) 1.46%. Fl-1998 l-MLP tilef vot fil-Parlament, u l-Prim Ministru sejjaħ elezzjonijiet bikrija. Il-PN rebaħ din l-elezzjoni f'Settembru 1998, b'maġġoranza ta'13,000 vot u kellu maġġoranza ta' ħames siġġijiet fil-Gvern. Ivvotaw 95% tal-Elettorat. Il-PN rebaħ 51.81%, l-MLP 46.97%, Alternattiva Demokratika 1.21%. Il-PN fil-Gvern għaġġel l-applikazzjoni għal sħubija fl-Unjoni Ewropea, u din kienet lesta sal-2002. Referendum fuq il-kwistjoni issejjaħ f' Marzu 2003, fejn in-Nazzjonalisti u l-Alternattiva Demokratika sejħu għal "iva" filwaqt li l-Laburisti sejħu lill-partitarji biex jivvutaw "le", jinvalidaw il-vot jew ma jivvutawx. Ivvutaw 91% b' 53% jivvutaw "iva". IL-PL ma aċċettax dan ir-riżultat bl-argument li inqas minn 50% tal-votanti reġistrati qalu "iva". Il-Parlament ġie xolt, u ġew imsejħa elezzjonijiet biex tiġi risolta l-kwistjoni. In-Nazzjonalisti ħadu 51.79% tal-vot, u l-Laburisti 47.51%. Alternattiva Demokratika ħadu 0.68%, mingħajr ebda siġġu. In-Nazzjonalisti b'hekk iffurmaw il-Gvern u setgħu jiffirmaw it-Trattat biex Malta daħlet fl-Unjoni Ewropea. Fl-Elezzjonijiet Ġenerali 2013, l-Partit Laburista kiseb 167,533 vot, 35,107 aktar mill-Partit Nazzjonalista li kiseb 132,426 vot f’dik li tista’ tiġi meqjusa bħala l-ikbar differenza għal diversi snin tant li bħala persentaġġi l-PL ġab kważi 55% u l-PN 43%. B’dawn il-persentaġġi kien ifisser li l-Partit Laburista kien se jkollu 37 siġġu filwaqt li l-Partit Nazzjonalista se jkollu 28 siġġu. Madankollu, meta l-voti bdew jiġu trasferiti, irriżulta li bħala siġġijiet il-Partit Laburista kiseb 39 siġġu u l-Partit Nazzjonalista 26 siġġu u għaldaqstant id-differenza telgħet għal 13-il siġġu. Madankollu bl-emenda kostituzzjonali li saret fl-2007, ebda partit ma jista jkollu aktar minn disa’ siġġijiet fuq l-ieħor, u għalhekk il-Partit Nazzjonalista se jingħata erba’ siġġijiet aktar. Hekk il-Partit Laburista fil-Gvern se jkollu 39 deputat filwaqt li l-Partit Nazzjonalista se jkollu 30 deputat għax jiżdidulu erba’ siġġijiet. Għaldaqstant, f’din l-elezzjoni ġenerali l-Partit Laburista rebaħ disa’ distretti – mill-Ewwel Distrett sat-Tmien Distrett u t-Tlettax-il Distrett – waqt li l-Partit Nazzjonalista rebaħ erba’ distretti, mid-Disa’ Distrett sat-Tnax-il Distrett. Fl-Elezzjonijiet Ġenerali 2017, l-Partit Laburista reġa' ġab kważi 55% u l-PN 43%. Gvern Isem tan-nazzjon : Isem twil konvenzjonali: Repubblika ta' Malta Isem qasir konvenzjonali: Malta Kodiċi informatiku: MT Tip ta' gvern: Demokrazija Parlamentari Kapitali: Valletta Diviżjonijiet amministrattivi: Malta hi maqsuma fi 68 kunsill lokal elett, b'kull kunsill responsabbli għal amministrazzjoni ta' bliet u reġuni b'qisien differenti. Ir-responsabbiltà amministrattiva hi maqsuma bejn il-Kunsilli Lokali u l-Gvern ċentrali, fil-Belt Valletta. Indipendenza: 21 ta' Settembru 1964 (Mir-Renju Unit) Festi nazzjonali: Jum il-Ħelsien, 31 ta' Marzu (1979); Sette Giugno, 7 ta' Ġunju; Jum il-Vitorja, 8 ta' Settembru; Jum l-Indipendenza, 21 ta' Settembru (1964); Jum ir-Repubblika, 13 ta' Diċembru (1974) Kostituzzjoni: Kostituzzjoni tal-1964 amendata fl-13 ta' Diċembru 1974 Sistema ġuridika: Il-Liġijiet ta' Malta huma bbażati fuq il-Liġijiet Komuni Ingliżi, u fuq il-Liġijiet Ċivili Rumani; Malta aċċettat il-ġuriżdizzjoni tal-Qrati Internazzjonali tal-Ġustizzja, b'xi riservi. Suffraġġ: 18-il sena; universali Eżekuttiv: Kap tal-Istat: George Vella (mill-4 t' April 2019) Kap tal-Gvern: Prim Ministru Robert Abela (mit-13 ta' Jannar 2020) Kabinett: Kabinett magħżul mill-President, fuq parir mill-Prim Ministru. Elezzjoni tal-President: President elett mill-Kamra tad-Deputati għal 5 snin; wara l-elezzjoni, il-mexxej tal-Partit fil-maġġoranza (fl-aħħar elezzjoni, maġġoranza relattiva) jew tal-Koalizzjoni tal-maġġoranza jittella' bħala Prim Ministru mill-President għal ħames snin; il-Prim Ministru jagħti parir lill-President fuq l-għażla tal-viċi Prim Ministru. Leġiżlattiv: Kamra tad-Deputati unikamerali (is-soltu 65 siġġu; nota - jingħataw siġġijiet lil min għandu l-maġġoranza ta' voti imma mhux ta' siġġijiet; total t'issa: 69 siġġu; il-membri jittellgħu f'elezzjonijiet, fuq il-prinċipju tar-rappreżentanza proporzjonali u jservu 5 snin) Elezzjonijiet ġenerali: L-aħħar li seħħu 3 ta' Ġunju 2017 (li jmiss - 2022) Riżultati tal-aħħar elezzjoni: Perċentwali - PN 43%, MLP 55%, AD 1.8%. Siġġijiet - PN 26( +4 = 30), PL 39, AD - 0 Ġudikatura: Qorti Kostituzzjonali, imħallfin jintgħażlu mill-President fuq parir mill-Prim Ministru; Qrati tal-Appell, imħallfin jintgħażlu mill-President fuq parir mill-Prim Ministru; Partiti politiċi u mexxejja: Alternattiva Demokratika jew AD: Carmel Caccopardo; Partit Demokratiku Partit Laburista jew PL: Robert Abela; Partit Nazzjonalista jew PN: Adrian Delia Parteċipazzjoni f'organizzazjonijiet internazzjonali: C, CCC, CE, EBRD, ECE, EU (member from 1 May 2004), FAO, G-77, IAEA, IBRD, ICAO, ICC, ICFTU, ICRM, IFAD, IFRCS, ILO, IMF, IMO, Inmarsat, Intelsat, Interpol, IOC, IOM (osservatur), ISO (korrispondent), ITU, NAM, OPCW, OSCE, PCA, UN, UNCTAD, UNESCO, UNIDO, UPU, WCL, WHO, WIPO, WMO, WToO, WTrO Deskrizzjoni tal-bandiera: Żewġ faxex indaqs ta' abjad (naħa tal-lasta) u aħmar; fir-rokna ta' fuq tan-naħa tal-lasta hemm rappreżentazzjoni tal-George Cross, b'burdura ħamra. Ħoloq esterni Kunsilli Lokali Maltin Gvern Ċentrali Malti Kamra tar-Rappreżentanti Kostituzzjoni ta' Malta Malta