हो देई या जगा ॥ १६ ॥ आल्टाव्हिस्टा ह्या डेकच्या उपसंस्थेने आधुनिक शोधयंत्राचा पाया रचून देखील डेकमधल्या तंत्रज्ञान व्यवस्थापकांच्या अदूरदृष्टीमुळे त्यांचा कसा ऱ्हास झाला हे आपण गेल्या वेळी बघितले. आल्टाव्हिस्टाचा ऱ्हास होण्यास ही फक्त एकच बाब कारणीभूत नव्हती. दुसरी एक तांत्रिक बाब देखील त्यासाठी महत्वाची ठरली. ती म्हणजे आल्टाव्हिस्टाने त्यांच्या शोधयंत्रासाठी एकाच संगणकावर दिलेला जोर. हे समजवून घेण्यासाठी आपल्याला पुन्हा आपल्या वाढक्षमता (स्केलेबिलिटी) ह्या संकल्पनेला समजावून घ्यायला हवे. सदस्यांची संख्या कितीही प्रमाणात वाढली तरी त्या वाढीला सामोरे जाण्याची, त्या वाढीनंतरही आपल्या सेवेची तत्परता कायम ठेवण्याची क्षमता, म्हणजे ही वाढक्षमता. आपण ह्या वाढक्षमतेची उदाहरणे आपल्या रोजच्या जीवनात पाहिलेली आहेत. आपण एखाद्या पतपेढीत जाता. पैसे काढायला किंवा जमा करायला. तिथे एकच कॅशियर असतो. समजा त्या पतपेढीचे सदस्य त्या पतपेढीच्या सुयोगाने दर दिवशी दुप्पट होत असले, तर हा एक कॅशियर किती दिवस पुरणार? मग त्यांना आणखी कॅशियर लागतील ना सदस्य संख्येच्या प्रमाणात कॅशियर लागतील हे एक सोपे गणित. हे झाले तिथल्या नोकरदारांविषयी. परंतु समजा त्या पतपेढीचे नियम असे असतील, की तुम्हाला पैसे काढायचे असतील, तर त्या पतपेढीच्या सर्वोच्च व्यवस्थापकाची सही तुमच्या अर्जावर आवश्यक आहे. तर मग हे सर्वोच्च व्यवस्थापक तर असे सदस्य संख्येनुसार वाढवता येणार नाहीत ना? म्हणजे त्या पतपेढीला अजीबात वाढक्षमता नाही, असे म्हणता येईल. आणि तुम्ही तुमचे त्या पतपेढीतील खाते बंद करून दुसऱ्या वाढक्षम पतपेढीत उघडाल, होय ना तसेच आल्टाव्हिस्टाचे झाले. आल्टाव्हिस्टाने आपल्या शोधयंत्राची जी यंत्रणा उभारली होती, त्यात संचारक आज्ञावली चालवायला एक संगणक, सूचिकारासाठी एक संगणक, आणि शोधयंत्राच्या दर्शनी भागासाठी एक संगणक अशी योजना केली होती. जसजसे आल्टाव्हिस्टावर विश्वजालाचा शोध घेणारे सदस्य वाढीला लागले, तसतशी त्या सेवेची तत्परता कमी व्हायला लागली. एकच संगणक कितीशा लोकांना उत्तरे देणार ? हा घोळ कॅलिफोर्नियातील बर्कले येथील विद्यापीठातले एक प्राध्यापक डॉ. एरिक ब्र्यूअर आणि त्यांच्या विद्यार्थ्याने, पॉल गॉथियेने, अचूक ओळखला. हे दोघेही संशोधक होते, ते माझ्या क्षेत्रातले, समांतर प्रक्रियण (पॅरेलल प्रोसेसिंग) ह्या क्षेत्रातले. आमचे हे संगणक विज्ञानातले क्षेत्र फक्त एकाच ध्येयाने प्रेरित आहे. कुठल्याही कामासाठी एकच संगणक न वापरता, अनेक संगणक एकाच वेळी वापरता येतील का कुठलीही समस्या एकाने सोडवायला सोपी पडत असेल, तर अनेक जण मिळून ती समस्या लवकर सोडवू शकतील का? तुम्हाला आपल्या दैनंदिन जीवनात अशा अनेक समस्या सापडतील, की ज्या एकापेक्षा जास्त लोकांनी हाताळल्या तर लवकर सुटू शकतील. एक उदाहरण देतो. तुमच्या घरी लग्नाचा सोहळा आहे. त्याची निमंत्रणपत्रे वाटायची आहेत तुमच्या सगळ्या नातेवाईक आणि मित्रांना. मग कुणीतरी सगळ्यांना कामे वाटून देतो. तू शुक्रवारपेठेत जा, ही आमंत्रणपत्रे घेऊन. तू नारायण पेठेत. तू कोथरूडला. असे कामांचे वाटप करतो आपण, नाही? त्यामुळे ह्या सर्व कामाला लागणारा वेळ किती पटीने कमी होतो अगदी सोप्पा प्रश्न आहे, तुम्ही म्हणाल. जितके काम करणारे लोक असतील तितक्या पटीने! म्हणजे दोघ जण वाटणारे असतील, तर मूळ कामाच्या अर्ध्या वेळात हे काम होईल. नाही का हं, पण जरा सबूर. अशी पेठांनुसार वाटणी केली कामाची, आणि तुमचा एकच मित्र शुक्रवारपेठेत रहात असेल, आणि बाकी सगळे नातेवाईक आणि मित्र कोथरुडात. तर तो कोथरूडची जबाबदारी घेणारा माणूस सगळे काम करेल, आणि हा शुक्रवारपेठेची जबाबदारी घेणारा माणूस एकच निमंत्रणपत्रिका पोहोचवून उरलेला वेळ ‘दुर्गा’ मध्ये चिकन-बिर्याणी खात घालवेल! आणि एकाच माणसाने हे काम केले असते तरी चालले असते, असे तुम्हाला वाटेल ना? म्हणजे आपल्या कामाचे समांतर पद्धतीने होऊ शकणारे भाग साधारणत: सारख्याच जबाबदारीचे असावेत. होय ना मग आपण अशा पेठांनुसार भाग न करता, ह्या सगळ्यांचे समान भाग करूयात. असं करू, की १००० पत्रिका आणि पाच जण त्या वाटण्याच्या कामाला उपलब्ध असतील तर, ज्या नावांनी पत्रिका आहेत, त्या नावांची शब्दकोशातील क्रमानुसार क्रमवारी लावूया. आणि पहिल्या दोनशे पत्रिका पहिल्या व्यक्तीला, दुसऱ्या दोनशे दुसऱ्याला असे ठरवूयात. असे केले तर सगळ्यांना सारखी जबाबदारी मिळेल. होय ना ? अरे! ह्यामुळे तर खुपच घोळ झाला! प्रत्येक व्यक्ती त्यामुळे पूर्ण पुणे फिरतेय शनिवार, शुक्रवार, नारायण ह्या पेठा, आणि कोथरूड, बाणेर, हिंजवडी सगळीकडे प्रत्येक व्यक्तीला जावे लागते! हे काही बरं नाही. ही जबाबदारी वाटण्याची पद्धत चुकली वाटते. मग विचार करा की ही कामे, सर्वात कमी वेळात व्हावीत म्हणून कशी वाटून द्यावी? हे जर तुम्हाला कळले, तर तुम्हाला इंकटुमीने शोधयंत्रात काय मूलभूत क्रांती केली ते कळले. एरिक ब्र्यूअर आणि पॉल गॉथियेने एका संगणकाच्या ऐवजी अनेक संगणक शोधयंत्राच्या तीन मूलभूत घटकांमध्ये, म्हणजे संचारक, सूचिकार, आणि दर्शनी भागांत, कसे वापरावे ह्यासाठी ही वाटणी शोधून काढली, आणि १९९६ मध्ये ह्या तंत्रज्ञानाचा वापर करून इंकटुमी ही संस्था जन्माला आली. जसजशी संकेतस्थळांची संख्या वाढू लागली, तसतसे हे लोक शोधयंत्राच्या कामात असलेल्या संगणकांची संख्या वाढवू लागले, आणि आपल्या शोधयंत्राच्या सेवेची तत्परता पूर्ववत ठेवण्यात सफल झाले. संगणकाची तत्परता दोन तऱ्हांनी वाढत असते. एक म्हणजे मूळ संगणक अधिक वेगवान करून. आणि दुसरे म्हणजे त्या संगणकावर वापरलेल्या कृतिक्रमांऐवजी दुसरे वेगवान कृतिक्रम वापरून. ह्या दोन्हींचा समसमासंयोग होतो तो समांतर प्रक्रियणात. तुमचा समांतर कृतिक्रम जर वाढक्षम असेल, तर जास्त संगणक वापरून तुम्हाला तुमच्या सेवेची तत्परता वाढवता येते. समांतर प्रक्रियणाचा हा दुहेरी फायदा उचलला इंकटुमीच्या संस्थापकांनी. पुढच्या भागात आपण इंकटुमी ह्या संस्थेने शोधयंत्राचा आर्थिक फायदा कसा करून घेतला ते बघू. [गृहपाठ: इंकटुमीच्या संस्थापकांपैकी एक, पॉल गॉथिये, आणि प्रस्तुत लेखाचा लेखक, मिलिंद भांडारकर, ह्यांची नावे एकत्र शोधयंत्राला द्या. कुठले दुवे मिळतात? त्यातून हे दोघे सध्या एकाच प्रकल्पावर केंद्रित आहेत असे दिसून येईल. तो प्रकल्प कुठला? उत्तर देणाऱ्यास, त्या प्रकल्पातून तयार झालेली आज्ञावली फुकट देण्यात येईल. शोधा, आणि खट्टू व्हा. कारण ही आज्ञावली तशीही मुक्तस्त्रोत आज्ञावली आहे. आणि म्हणूनच फुकट उपलब्ध आहे!] (अवांतर: काही अपरिहार्य कारणास्तव यापुढचा भाग जरा उशीरा प्रकाशित होईल.) या आधीच्या लेखात आपण शोधयंत्राच्या सूचिकार ह्या भागाचा परिचय करून घेतला. हा सूचिकार त्याआधीच्या भागाने, म्हणजे संचारकाने, तयार केल्या संकेतस्थळांवरील पृष्ठे, आणि त्यातील मजकूर ह्या यादीला उलटे करतो, आणि त्यातून विश्वजालावर दिसणारे शब्द कुठल्या पृष्ठांत आहेत, याची यादी तयार करतो. यानंतरचा महत्वाचा भाग म्हणजे, शोधयंत्राचा आपल्याला प्रत्यक्ष दिसणारा भाग, म्हणजे दर्शनी भाग (फ्रंट-एंड हे विश्वजाळावरील एक इतर सामान्य पृष्ठांसारखे दिसणारे एक पृष्ठ. त्यात असतो एक रकाना, तो आपण भरायचा. आपल्याला ज्या विषयावरची माहिती हवी आहे, त्या एका किंवा एकापेक्षा जास्त शब्दांनी. आणि कळफलकावर (की-बोर्ड) एंटरची कळ बडवायची किंवा त्या पृष्ठावरच्या 'शोधा' ह्या दुव्यावर टिचकी मारायची. म्हणजे ती विनंती शोधयंत्राच्या ह्या भागाला पोहोचते. ह्या विनंतीतून त्याला कळते की तुम्हाला कोणता शब्द कुठल्या पृष्ठांवर आलाय ती माहिती हवीय. त्या शब्दाचा आपल्याजवळ असलेल्या यादीतून शोध घेऊन, हा दर्शनी भाग आपल्याला लगेच उत्तर देतो एक एच-टी-एम-एल भाषेत संबंधित दुव्यांनी भरलेले पृष्ठ दाखवून. ह्याला म्हणतात शोधफलितपृष्ठ. किंवा इंग्रजीत म्हणायचे झाले, तर सर्च रिझल्ट्स पेज. ह्या दर्शनी भागाचे काम समजवून घेण्यासाठी आपण पुन्हा आपल्या जुन्याच उदाहरणाकडे जाऊ या. म्हणजे घरातील वस्तूंची खोलीनुसार यादी करण्याच्या उदाहरणाकडे. सुरुवातीला तुम्ही संचारक होऊन घरातल्या सर्व खोल्या धुंडाळल्या आणि प्रत्येक खोलीतील वस्तूंची खोलीनुसार यादी केली. नंतर तुम्ही सूचिकार झालात, आणि ही यादी पूर्णपणे उलटी केली. म्हणजे, प्रत्येक वस्तूसाठी दुसऱ्या वहीत एक पान केलेत, आणि त्यात वस्तूच्या नावाच्या शीर्षकाखाली, ती वस्तू ज्या खोलीत आहे, त्या खोल्यांची नावे लिहिलीत. आता, त्या घरासमोर ती दुसरी वही घेऊन उभे रहा. पदपथावरून येणारे-जाणारे लोक तुमच्यासमोर येऊन थांबतील. त्यांना ह्या घरात काय आहे, याचे कुतूहल असेल. आणि ते तुम्हाला विचारतील, की अहो, या घरात लेखण्या आहेत का? आणि असल्यास कुठल्या खोल्यांत आहेत? काहीही काळजी करू नका. तुमच्या वहीत त्याचे उत्तर आहे. पटकन वही उघडा, लेखणीचे पृष्ठ कुठे आहे त्या वहीत? अरे, तुम्ही तर पहिले पान उघडून लेखणीचे पृष्ठ शोधायला सुरुवात केलीत. असे कसे चालेल? ती बघा, विचारणा करणाऱ्यांची केवढी रांग लागली आहे! पहिल्या व्यक्तीला उत्तर देतानाच तुमचा एवढा वेळ गेला, तर इतर व्यक्ती कंटाळून निघून जातील ना? प्रश्न आला की लगेच उत्तर मिळावे, ही आपली अपेक्षा असते. एवढा वेळच घालवायचा होता, तर मग संचारक आणि सूचिकार बनून ही वही कशाला बनवली आपण? विचारणा आल्यावर लगेच उत्तर मिळायला हवे, म्हणूनच ना? पण हे कसं बरं जमणार? घरात इतक्या वस्तू आहेत, त्यातल्या कुठल्या वस्तूविषयी विचारणा होणार, हे आधी माहिती असतं, तर त्यांची एक छोटी वही आपण वेगळी केली नसती का? ह्या प्रश्नाचे उत्तर द्यायला मदत करते ती आज्ञावली म्हणजे हा शोधयंत्राचा दर्शनी भाग. आपण सर्वांनी शब्दकोश (डिक्शनरी) पाहिलाच आहे. लाखो शब्दांचे अर्थ त्यात असतात. कुणाला कधी कोणत्या शब्दाचा अर्थ शोधायचा असेल, हे कसे कळणार? मग एखाद्या शब्दाचा अर्थ लवकर शोधता यावा, म्हणून ह्या शब्दकोशकारांनी काय केले आहे? शब्द एका सर्वज्ञात क्रमाने मांडले आहेत. आणि एवढेच नाही, तर आद्याक्षरानुसार शब्दकोशाचे विभागही केलेले आहेत. ते विभाग शब्द शोधणाऱ्याला बाहेरून दिसावे अशी सोयही केली आहे. त्यामुळे ‘भ’ पासून सुरू होणारे शब्द शोधायला आपल्याला शब्दकोशाचे पहिल्या पानापासून वाचन करावे लागत नाही. बाहेरूनच आपल्याला दिसते, की 'भ' हे आद्याक्षर असलेले शब्द कुठल्या पानापासून सुरू होतात ते. आणि आपण ‘भ’ अक्षराने सुरू होणाऱ्या शब्दांच्या पहिल्या पानावर लगेच जाऊ शकतो. पण मराठी भाषेत 'भ' ह्या अक्षराने सुरू होणारे शब्द देखील हजारो असतील. रस्त्यावरच्या भांडणात आपण ह्यातील बहुतेक शब्द ऐकलेच असतील. असो. त्यातूनही आपल्याला हवा असलेला 'भवितव्य' हा चतुराक्षरी शब्द कसा शोधावा? कारण 'भ'ने सुरू होणारे १००० शब्द समजले, आणि शब्दकोशातल्या प्रत्येक पानावर २० शब्दांचे अर्थ आहेत असे समजले, तरी प्रत्येक शब्दासाठी सरासरी २५ पाने चाळावी लागतील. नाही का? मग आपण असे करू, की हे सगळे शब्द अनुक्रमे लावले आहेत असे समजू. त्या पन्नास पानांपैकी पंचविसावे पान निवडू. त्यातला पहिला शब्द शब्दकोशातील शब्दांच्या क्रमात आपल्याला हव्या असलेल्या शब्दाच्या आधी आहे, की नंतर? आधी असेल, तर आपल्याला त्या पानाच्या पुढच्या पंचवीस पानात तो शब्द शोधायला लागेल, अन्यथा आधीच्या पंचवीस पानात. आता त्या पंचवीस पानातले बारावे पान निवडा, आणि हाच तर्क करा. असे करत करत आपण एका पानावर पोहोचू. त्या पानातल्या वीस शब्दांत हा शब्द कुठे आहे? आपण आता पान शोधण्यात जो कृतिक्रम वापरला, तोच ह्या पानावरच्या शब्दांतही वापरू. म्हणजे आपल्याला तो शब्द मिळेल. शब्दकोशात त्या शब्दाचा अर्थ दिलेला असतो. आपल्या सूचिकाराने केलेल्या यादीत तो शब्द विश्वजालातील ज्या पृष्ठांत आहे, त्या पृष्ठांची यादी असते. आणि शोधयंत्राला तीच तर उत्तर म्हणून साभार परत करायची असते. मग आपले काम झालेच. ही सगळी दुव्यांची यादी त्या शब्दाविषयीच्या पृच्छेला शोधफलितपृष्ठ म्हणून द्यायची आहे! आपण हा शब्द शोधायला ज्या कृतिक्रमाची मदत घेतली त्याला ह्या शिष्ट संगणक वैज्ञानिकांच्या भाषेत द्विमान शोध (बायनरी सर्च) म्हणतात. जणू ह्याचा त्यांनीच शोध लावलाय अशा तोऱ्यात वावरत असतात हे लोक. पण आपल्याला हे कसे करायचे ते आधीच माहिती होते, नाही का? आणि हो, शब्दांना आद्याक्षरांनुसार वेगळे करून एकाच आद्याक्षरापासून सुरू होणारे सगळे शब्द लगेच शोधून काढायचे, ह्याला हे शिष्ट लोक म्हणतात 'हॅश टेबल काहीतरी नवीन नावे ठेवून आपले सामान्य लोकांचे अज्ञान दाखवून द्यायचे, आणि स्वत:चे महत्व वाढवून घ्यायचे, ह्यात ह्या संगणक तज्ञांना मर्दुमकी वाटते. त्यामुळे आपल्याला ह्या गोष्टी आधीच माहिती होत्या, हे आपण पदोपदी त्यांना सांगायला हवे, नाही का? पण त्यांनी देखील ह्याचा गणितातून अभ्यास केलाय, आणि निर्बुद्ध संगणकाला आपण नेहमी जे करीत होतो, ते शिकवले आहे, हेदेखील मानायला हवे. खरे ना? आणि ह्या शब्दकोशातून शब्द शोधण्याच्या कामात त्यांनी किती सुधारणा केल्या आहेत? अगणित! आता असे बघा, तुम्हाला शब्दकोशातून ‘भवितव्य’ हा शब्द शोधायचाय. आपण 'भ' ह्या आद्याक्षरापासून सुरू होणाऱ्या शब्दांची पन्नास पाने उघडली. मधले पंचविसावे पान बघितले, त्यात पहिला शब्द होता 'भव्यदिव्य आपल्याला कळले, की आता 'भवितव्य' हा शब्द त्यापासून जवळच असणार. त्यामुळे आधीच्या पंचवीस पानांपैकी बारावे पान उघडून बघण्याऐवजी, सध्याच्या पानाच्या आधीचेच पान उघडून बघितले, तर काय हरकत आहे? ह्या संगणक वैज्ञानिकांनी हेही तंत्र संगणकाला शिकवले! आपल्याला हवा असलेला शब्द आणि आत्ताच्या पानात उपलब्ध असलेला शब्द ह्यात अंतर किती, त्यानुसार उरलेल्या पानांतले अगदी मधले पान उघडायचे, की जवळपासचे, तेदेखील ह्या कांपुटरवाल्यांनी ठरवले, आणि स्वत:ला नविन प्रणालीचा जनक (किंवा जननी) म्हणवून घेतले! असो. आपल्याला आधीच माहिती असलेले कृतिक्रम त्यांनी स्वत:च्या नावावर खपवले, म्हणून आपण त्यांना इतकी दूषणे देत बसलो, तर मूळ शोधयंत्राचे कार्य आपल्याला समजवून घेता येणार नाही. तर मग आपल्या घरातील वस्तूंच्या यादीत एक बदल करा. नव्हे तिसरी वही तयार करा. आणि त्यात ह्या वस्तूंची नावे शब्दकोशातील शब्दांसारखी क्रमाने लिहा. आता, कुणीही तुम्हाला विचारले, की 'लेखणी' कुठे आहे? तर तुम्हाला ती वही पहिल्या पानापासून शोधायची गरज नाही. सरळ 'ल' आद्याक्षराने सुरू होणाऱ्या पानावर जा, आणि वर सांगितलेल्या द्विमान शोधाच्या कृतिक्रमाने शोधा ती लेखणी, आणि त्या पानावरची खोल्यांची नावे धडाकून सांगा विचारणाऱ्याला! इतके सोपे असते शोधयंत्राच्या तिसऱ्या पण मुख्य (कारण तो दर्शनी, ना भागाचे कार्य. वाचकहो, आपण शोधयंत्राच्या तीन्ही भागांचे कार्य ढोबळ स्वरूपात पाहिले. इथे आपण कुठून आलो होतो, आठवतेय का? खरंच, आपण आल्टाव्हिस्टा ह्या संस्थेने आधुनिक शोधयंत्राचा पाया रचला, म्हणजे नक्की काय केले हे बघत होतो. तर, आल्टाव्हिस्टाने शोधयंत्राचे हे तीन भाग वेगळे केले. आणि त्यांच्या (म्हणजे त्यांच्या आईने, डेकने, तयार केलेल्या) अल्फा ह्या प्रक्रियकाची ह्या कार्यात गुणवत्ता दाखवून देण्यासाठी एक प्रयोग म्हणून हे शोधयंत्र तयार केले. [गृहपाठ: द्विमान शोधासाठी कमी वेळ लागतो हे आपण पाहिले. म्हणजे १००० मधला एक शब्द शोधायचा असेल, तर सरासरी १० प्रयासात तो शब्द शोधता येईल. सुरुवातीच्या पानापासून शोधायचा झाला, तर सरासरी किती प्रयास लागतील १० पेक्षाही कमी प्रयासात शोधायचा असेल तो शब्द, तर कसे करावे युक्ती सुचवतो: एका पानात जेव्हा खूप शब्द (आणि त्यांच्या पानाचा क्रमांक) असतील, तेव्हा १००० ऐवजी १० पाने लागतील. त्यात हा शब्द शोधणे सोपे जाईल, नाही का? ह्याला ते शिष्ट संगणक वैज्ञानिक 'दुय्यम सूची सेकंडरी इंडेक्स) म्हणतात. किंवा समजा शब्दातील प्रत्येक अक्षराला एक अंक समजले. इंग्रजीत एकून २६ अक्षरे आहेत, तेव्हा प्रत्येक शब्द हा सव्वीस-मान अंक झाला. त्या शब्दातून जो अंक तयार होतो, त्या अंकाच्या पृष्ठावर तो शब्द आणि त्या शब्दाचा अर्थ असेल, तर शोधायला किती सोपे जाईल, नाही का? शब्द बघून आपण सांगू शकू, की हा शब्द ह्या क्रमांकाच्या पानावर आहे! पण त्यात काही पानांवर शब्दच नसतील. खूप पाने मोकळीच सोडावी लागतील, नाही का? समजा आपण अशाप्रकारे मांडणी केलेल्या शब्दकोशात जास्तीत जास्त १० अक्षरांचे शब्द असतील असे बंधन टाकले, तर ह्या शब्दकोशात किती पाने असतील? त्यातली किती मोकळी असतील?] याआधीच्या भागात आपण शोधयंत्राच्या तीन मुख्य भागांपैकी, संचारक ह्या भागाचा परिचय करून घेतला. संचारकाचे थोडक्यात वर्णन म्हणजे ही आज्ञावली विश्वजाळ धुंडाळून त्यावरची सगळी पृष्ठे शोधयंत्रातील संगणकांच्या चुंबकीय तबकड्यांवर साठवून ठेवते. आता आपण बघू यानंतरचा मुख्य भाग म्हणजे शोधयंत्रातील सूची (इंडेक्स) तयार करणे. आणि गेल्या वेळच्या ‘घरातील वस्तूंची यादी’ ह्याच उदाहरणावरून पुढे सुरू करूया. त्या भागात मी तुम्हाला संचारकाचे कार्य एखाद्या घरातील प्रत्येक खोलीतील सर्व वस्तूंची यादी करण्यासारखे असेल असे सांगितले होते. होय ना? मग आता हे सूची करण्याचे मधले कार्य कशाला? ह्याला कारणीभूत आहेत त्यानंतर आपल्याला होणार आहेत, त्या विचारणा. घरातल्या वस्तूंची यादी करण्याचे मुख्य कारण म्हणजे, नंतर तुम्हाला लोक विचारणार आहेत, की तेलाचे बुटकुले कुठल्या खोलीत आहे? पांघरुणे कुठल्या खोलीत ठेवली आहेत? अभ्यासाची पुस्तके कुठल्या खोलीत आहेत? अशा त्या विचारणा. प्रत्येक विचारणेनंतर तुम्ही आपली वही सुरुवातीपासून वाचून त्या वस्तू कोणत्या खोलीत आहेत, ते शोधणार का त्यात खूपच वेळ जाईल. तुम्ही (म्हणजे संचारकाने) संपूर्ण घर धुंडाळून जी यादी बनवली आहे, त्यावर एकदा नजर टाका. कशी आहे ती यादी ती एका वहीत केलेली यादी आहे. वहीच्या प्रत्येक पानावर वर खोलीचे नाव लिहिलेले आहे. आणि त्याखाली त्या खोलीतल्या वस्तूंची नावे लिहिलेली आहेत. तसेच, विश्वजालसंचारकाचे काम पूर्ण झाले की आपल्याला अशीच एक मोठ्ठी यादी मिळते. या यादीत दोन प्रत्येक ओळीत दोन रकाने असतात. पहिल्या रकान्यात असतो विश्वजालावरील एखाद्या पृष्ठाचा दुवा. आणि दुसऱ्या रकान्यात असतो त्या दुव्यावरील मजकूर. आता हा मजकूर असतो एच-टी-एम-एल या विश्वजालावरील प्रमाणीकृत (स्टँडर्डाईझ्ड) भाषेत लिहिलेला. ही एच-टी-एम-एल भाषा कळायला अत्यंत सोपी. संगणकालाही ती कळू शकते, म्हणजे किती सोपी असेल, त्याचा अंदाज येईलच. त्या भाषेत लिहिलेल्या पृष्ठात मूळ इंग्रजी, मराठी अशा भाषांमध्ये लिहिलेला मजकूर असतो. आणि त्या मजकुराला सुशोभित करण्याच्या आज्ञा असतात. म्हणजे एखादा शब्द ठळक करा, एखादा अधोरेखित करा, एखादा शब्द हिरव्या रंगात लिहा, अशा आज्ञा त्यात असतात. ह्या आज्ञा संगणकाला अगदी सहज समजाव्या ह्या स्वरूपात लिहिलेल्या असतात. त्या आज्ञा शोधून काढायला फारच सोप्या आहेत, कारण ह्या आज्ञा आणि ह्या चिन्हांच्या मध्ये टाकल्या आहेत. ह्या आज्ञा न्याहाळकाला उपयोगी असतात, वाचकाला पृष्ठ कसे दाखवावे म्हणून. पण शोधयंत्राला या आज्ञांविषयी काहीही घेणेदेणे नाही. त्याला हवी आहे मूळ माहिती जी पृष्ठातून ह्या आज्ञा गाळून त्याला मिळवता येईल. तर सूची बनवण्याआधी ही सूचीकार आज्ञावली एच-टी-एम-एल भाषेतील आज्ञा पृष्ठाच्या मजकुरातून काढून टाकते. आता उरतात फक्त त्या मजकुरातले शब्द. पण मजकूर म्हणजे तर अक्षरांची एक मोठी रांग. त्यातून शब्द कसे ओळखायचे? आपण अक्षरांच्या ह्या कोलाहलातून शब्द कसे वेगळे करतो? जेव्हा दोन अक्षरगटांत मोकळी जागा असते, तेव्हा ते अक्षरगट शब्द मानतो, नाही का? मग संगणकाने तरी वेगळी भूमिका का घ्यावी? म्हणजे आता संगणकाला पूर्ण पृष्ठावरचा मजकूर दिला, की एक आज्ञावली आपल्याला त्यातील शब्दांची यादी तयार करून देऊ शकते. त्यामुळे सूचिकारातील पहिले काम म्हणजे एखादा दुवा, आणि त्या दुव्यावरचा मजकूर संचारकाने दिला, की त्या मजकुरातून शब्द वेगळे करायचे, आणि त्या दुव्याच्या शीर्षकाखाली त्या शब्दांची यादी तयार करायची. आता तुम्ही त्या घरात जेव्हा संचारक होतात, तेव्हा तुम्ही प्रत्येक खोलीतील वस्तूंची नावे एका पृष्ठावर सलग एकाच ओळीत कदाचित स्वल्पविराम वगैरे देऊन लिहिली असतील ना? मग आता असं करा. दुसरी एक वही घ्या. त्यात प्रत्येक पानावर पूर्वीसारखेच खोलीचे नाव शीर्षक म्हणून लिहा. पण यावेळी उरलेल्या पृष्ठात एका ओळीवर एका वस्तूचे नाव देऊन तशीच यादी तयार करा. तुम्ही आता वैतागला असाल. सुरुवातीला खोल्या धुंडाळताना असे करायला सांगितले असते, तर पुन्हा ही वेगळी प्रत काढावी लागली नसती. मनातल्या मनात मला दूषणे देताहात हे मला लक्षात आलं आहे. आल्टाव्हिस्टाने आपल्या शोधयंत्राचा पाया रचताना ही वैतागवाडी लक्षात घेतली होती. त्यामुळे त्यांचा संचारक विश्वजालावरचे प्रत्येक पृष्ठ उतरवून घेतल्यावर ते जसेच्यातसे साठवून घेत नव्हता, तर त्यातील एच-टी-एम-एल च्या आज्ञा गाळून शब्दांची यादी फक्त आपल्या चुंबकीय तबकडीवर साठवत होता त्यामुळे मजकुराला चुंबकीय तबकडीवरही कमी जागा लागते तर ह्या संचारक आज्ञावलीतून आपल्याला काय मिळाले? तर एक मोठी यादी. ह्या यादीतील प्रत्येक ओळीत दोन रकाने. पहिल्या रकान्यात पृष्ठाचा दुवा. आणि दुसऱ्यात त्या दुव्यावरच्या शब्दांची यादी. चला तर मग. आपल्याला संचारकाने दिलेल्या वरील यादीतून आपण शब्दसूची तयार करूया. ही शब्दसूची म्हणजे आणखी एक यादी. पण संचारकाच्या यादीच्या अगदी उलटी. म्हणजे या यादीतही प्रत्येक ओळीत दोन रकाने आहेत. पण आता पहिल्या रकान्यात एक शब्द, आणि त्यालगतच्या रकान्यात तो शब्द ज्या दुव्यांत आहे त्या दुव्यांची यादी आहे. संचारकाने तयार केलेल्या पहिल्या यादीतून ही दुसरी यादी तयार करणे आपल्याला कदाचित सोपे वाटणार नाही. पण आपले कपडे शिवणाऱ्या शिंप्याला ते कसे करायचे हे विचारा. त्याला नक्की माहिती असेल. कारण आपण आपल्या शर्टाचा किंवा पँटचा विचार करतो, तेव्हा एकमेकाला शिवून जोडलेले कापडाचे तुकडे म्हणजे आपले कपडे, असा विचार करतो. पण एखादे तत्वज्ञानी प्रोफेसर ठिगळे, जोडीला डकवलेली कापडे असा आपल्या कपड्यांविषयी विचार करतील. नाही का? कापडाच्या तुकड्यांना मारलेल्या शिवणी, ह्यालाच समांतर म्हणजे शिवणीला अडकवलेली कापडे, असे हे तत्वज्ञान. मूळ मुद्दा असा, की संचारकाने दिलेली माहिती म्हणजे हे कापडाचे तुकडे. त्याला आपण उलटे करायचे आहे. म्हणजे, प्रत्येक शिवणीला कुठले कापडाचे तुकडे जोडलेत हे सांगायचे. सूचिकाराचे काम हे असेच. आणि हे काम करण्याचे कारण की, आपल्याला यापुढच्या भागात जे प्रश्न विचारण्यात येणार त्यांचे उत्तर द्यायला सोपे व्हावे, म्हणून ही उलटी यादी तयार करायला हवी. हा कृतिक्रम असा: संचारकाने केलेली यादी दुवा, शब्द-१, शब्द-२,… दुवा, शब्द-२, शब्द-३५६…)…} संचारकाने केलेल्या यादीतील प्रत्येक ओळीसाठी खालील कामे करा: त्यातील दुसऱ्या रकान्यातील प्रत्येक शब्दासाठी: त्या शब्दाची आधी वेगळी केलेली ओळ आहे का? नसल्यास त्या शब्दाची वेगळी ओळ करा. त्या ओळीतील पहिल्या रकान्यात तो शब्द भरा. मूळ ओळीतल्या पहिल्या रकान्यातील दुवा त्या शब्दाच्या दुसऱ्या रकान्यात टाका. ही नियमावली संचारकाने केलेल्या पूर्ण यादीसाठी आपण वापरली, तर आपल्याला शब्दसूची मिळते. हेच जर आपण आपल्या घरातल्या वस्तूंच्या यादीच्या संदर्भात केले तर आपल्याला काय मिळेल एक मोठी वही. त्या वहीतील प्रत्येक पानावर शीर्षक म्हणून एखाद्या वस्तूचे नाब. आणि त्याखाली ती वस्तू कोणत्या कोणत्या खोल्यांत आहे, त्या खोल्यांची यादी. उदाहरणार्थ: ‘तेलाची बुटकुली’ ह्या शीर्षकाच्या पानात आपल्याला स्वयंपाकघर हे खोलीचे नाव मिळेल. पण ‘लेखणी’ ह्या शीर्षकाच्या वहीच्या पानात आपल्याला ‘दिवाणखाना’, ‘अभ्यासाची खोली’, आणि ‘शयनगृह’ अशी खोल्यांची यादी मिळेल निदान आमच्या घरी तरी लेखण्या कुठल्याही खोलीत सापडू शकतात आता आपल्याला कुणी विचारले, की ह्या घरात लेखणी कुठे आहे, तर आपल्याला लगेच सांगता येईल, की वर दिलेल्या तीन खोल्यात आपल्याला लेखणी सापडू शकेल. संचारकाने दिलेली यादी अशी उलटी करणे, हेच सूचिकाराचे काम आहे. सूचिकाराने आपले त्यानंतरच्या शोधयंत्राच्या दर्शनी भागाचे काम फारच सुरळित केले आहे, ते पुढच्या भागात बघू. [गृहपाठ: पुस्तकाची सूची कशी तयार करतात, हे आपल्याला आता समजलेच असेल. पण एखादा शब्द एखाद्या पृष्ठावर समजा ठळक अक्षरांत लिहिला असेल, तर त्याला महत्त्व द्यावे की नाही? ह्यावर विचार करा. संचारकाने समजा त्या पृष्ठावरचे सुशोभितीकरण आधीच काढून टाकले, तर शब्दाचे महत्त्व कुठल्या पृष्ठावर अधिक आहे, हे कसे समजणार? पुढे गूगल आणि इतर शोधयंत्रांतील फरकाविषयी आपण चर्चा करू त्यात हा मुद्दा प्रामुख्याने येणार आहे. तेव्हा आत्ताच त्यावर विचार करून ठेवा आल्टाव्हिस्टा ह्या शोधयंत्राची स्थापना डिजिटल इक्विपमेंट कॉर्पोरेशनमधील (डेकमधल्या) एका संशोधकाने सहज बोलताबोलता केलेल्या एका टिप्पणीतून झाली, हे आपण याआधीच्या लेखात बघितले. १९९५ मध्ये डेकमधल्या लुई मोनिए आणि माईक बरोज, ह्या संशोधकांनी, डेकचा अल्फा हा प्रक्रियक शोधयंत्राच्या विकसनासाठी उपयुक्त आहे, हे दाखवून देण्यासाठी स्वत:च एक शोधयंत्र बनवावे असा विचार केला. ह्यासाठी त्यांनी जी यंत्रणा उभारली, तीच आधुनिक शोधयंत्राचा पाया म्हणावी लागेल. ही यंत्रणा समजून घेण्यासाठी आपण आधुनिक शोधयंत्राचे तीन मुख्य भाग समजून घेणे आवश्यक आहे. ह्यातल्या पहिल्या भागाविषयी मी या लेखात विस्तृतपणे लिहिणार आहे. शोधयंत्रातला 'शोध' कशाचा? तर, विश्वजाळावर उपलब्ध असलेल्या माहितीचा. ही माहिती कशी उपलब्ध असते? शब्दांचे संकलन असलेली पृष्ठे एकमेकांत दुव्यांच्या रूपाने गुंतलेली असतात, त्याला आपण 'विश्वजालावरची माहिती' असे म्हणतो. आणि ही पृष्ठे संकेतस्थळ चालकांनीच वेगवेगळी तयार केलेली असतात. अगदी एका पृष्ठाचे संकेतस्थळ असू शकते, आणि अनेक पृष्ठांची गुंतागुंत असलेलेही. विश्वजाळावरच्या सगळ्या संकेतस्थळांतील सगळी पृष्ठे एखाद्या संगणकाला कशी मिळवता येतील? ह्याचे उत्तर ज्या आज्ञावलीने मिळते, त्याला म्हणतात विश्वजालसंचारक (वर्ल्डवाईड वेब क्रॉलर आज आपण माझ्या अनुदिनीला भेट देतो, किंवा मनोगतासारख्या चावड्यांवर वाचन करतो, त्यात एखादा लेख वाचत असताना, त्या लेखनाच्या संदर्भात आपल्याला मी किंवा आणखी कुणीतरी दिलेला दुवा दिसतो. त्याचे कुतूहल वाटून आपण त्या दुव्यावर टिचकी मारतो. ज्या न्याहाळकावर (ब्राउझरवर) आपण हे स्थळ बघत असतो, त्याला टिचकी मारल्यावर कळते, की कुठला दुवा आपल्याला बघायचाय, ते. तो न्याहाळक आपल्याला अपेक्षित दुवा विश्वजाळावरील कुठल्या स्थळावर आहे, ते समजून घेतो, आणि त्या स्थळाशी संपर्क साधून त्या दुव्याचे पृष्ठ संबंधित स्थळावरून उतरवून घेतो. ही यंत्रणा लक्षात घेतली, तर संचारकाची कार्यपद्धती तुम्हाला समजली. कारण संचारकाने त्यातला फक्त आपला (म्हणजे वाचकाचा) सहभाग रद्द केला आहे. संचारकाला एक पृष्ठ मिळाले, त्या पृष्ठाच्या दुव्याला त्या पृष्ठाचे शीर्षक मानून तो आपल्या चुंबकीय तबकडीवर (हार्ड डिस्कवर) ते शीर्षक आणि त्यातला मजकूर साठवून घेतो. नंतर त्या मजकुरातले सगळे दुवे तो वेगळे करतो. त्या नवीन दुव्यांना अद्याप आपण भेट दिली आहे की नाही, ते आपल्या स्मृतिमंजुषेतून पडताळून पाहतो, आणि मग ज्या दुव्यांना अद्याप भेट दिलेली नाही, त्यांना भेट देतो, त्यांच्यातील मजकूर आणि दुवे शोषण्यासाठी. ह्या कृत्याचा अंत कधी होणार? जेव्हा 'अद्याप भेट दिलेली नाही' असे सगळे दुवे संपतील तेव्हा. आणि ह्या कृत्याचे फलित काय की दुवा, आणि त्यातील मजकूर अशी एक भली मोठी सूची. चला तर मग, आपण संचारकाचा हा कृतिक्रम (अल्गोरिदम) संगणकाला समजेल अशा मराठीत लिहून काढूया. न वाचलेली पाने याहू!चे मुखपृष्ठ} जोपर्यंत न वाचलेल्या पानांत एखादे तरी पान शिल्लक आहे, तोपर्यंत खालील गोष्टी करा: न वाचलेल्या पानांतून पहिले पान निवडा. ते पान महाजाळावरून इथे आणा. त्यातला मजकूर वाचलेल्या पानांच्या संचात (पानाचा दुवा, मजकूर) अशा दुकलीच्या स्वरूपात टाका. त्या मजकुरातून दुवे वेगळे करा. आता प्रत्येक दुव्याचा अभ्यास करा: हा दुवा वाचलेल्या पानांच्या संचात आहेत का ? नसल्यास, हा दुवा अद्याप न वाचलेल्या पानांच्या संचात टाका. असल्यास, हा दुवा विसरून जा. अरे देवा. मराठीत संगणकाला समजवून सांगायला त्रास होतोय. असो, तुम्हा मानवांना तर कळले ना संगणकाची भाषा माणसाला कळावी असे लिहिले की त्याला नियमावली (स्युडोकोड) म्हणतात. तेच मी वर लिहिलेले आहे. संगणकाला कळण्यासाठी मात्र ते आज्ञावलीच्या (कॉम्प्यूटर प्रोग्राम) रूपाने लिहावे लागते. तरी कळायला कठीण जातेय? तर मग मी आता तुम्हाला अगदी सोप्या उदाहरणातून ह्या संचारकाचे कार्य समजावून सांगतो. एक घर आहे. त्यात अनेक खोल्या आहेत. एका खोलीतून दुसऱ्या खोलीत जायला दारे आहेत. ह्या घरातल्या प्रत्येक खोलीत बऱ्याच वस्तू आहेत. तुम्हाला असं सांगण्यात आलंय, की ह्या घरात कुठल्या खोलीत कुठल्या वस्तू आहेत, ह्याची खोलीनुसार यादी तुम्हाला करून आणायचीय. सोपं आहे ना वरवर पाहता अगदी तसंच सोपं ह्या संचारकाचं कार्य आहे पण तुम्हाला ह्या घरात किती खोल्या आहेत, हे बाहेरून दिसत नाही! मग पूर्ण घर कसं फिरणार? असं करा, हातात एक वही, एक कागद, आणि एक लेखणी घ्या. त्या कागदावर 'खोल्या' असं लिहा. दुसरी वही जरा मोठी घ्या. त्यावर प्रत्येक पानावर 'खोलीचे नाव' असे शीर्षक द्या. पुढे लिहायला जागा ठेवायला विसरू नका. बरं का ? आता, कागदावर दिवाणखाना असं लिहा. घराच्या मुख्य दारातून आत जा. तुम्ही दिवाणखान्यात आला आहात. त्यामुळे कागदावरचं 'दिवाणखाना' हे खोडून टाका. आणि त्या वहीत शीर्षकाच्या जागी 'दिवाणखाना' असं लिहा. दिवाणखान्यात आजूबाजूला कुठल्या वस्तू दिसताहेत? त्या सगळ्या वस्तूंची नावं वहीतल्या त्या कागदावर लिहा. आणि दिवाणखान्यातून कुठल्या इतर खोल्यांत जाण्याची सोय आहे, त्या खोल्यांची नावं त्या कागदावर लिहा. म्हणजे दिवाणखान्यात तक्तपोस असेल, तर वहीत तक्तपोस लिहा, खुर्च्या, गणपतीची मूर्ती असं सगळं लिहा आणि तिथून स्वयंपाकघरात, शयनगृहात, न्हाणीघरात जाता येत असेल, तर कागदावर 'स्वयंपाकघर शयनगृह आणि 'न्हाणीघर' असं लिहा. दिवाणखान्यातल्या सगळ्या वस्तूंची आणि तिथून ज्या खोल्यांत जायला मार्ग आहे त्या खोल्यांची अनुक्रमे वहीत आणि त्या कागदावर नोंद झाली? छान! आता, तो कागद पहा. सर्वात वर कुठल्या खोलीचे नाव आहे अर्थातच दिवाणखान्याचे. पण आपण ते खोडलेले आहे ना? मग न खोडलेले असे कुठले नाव आहे? स्वयंपाकघराचे. मग चला त्या दारातून स्वयंपाकघरात. आणि स्वयंपाकघरात आत आल्यावर कागदावरचे स्वयंपाकघराचे नाव खोडायला विसरू नका. तिथे काय वस्तू आहेत, ते वहीतल्या वेगळ्या पानावर 'स्वयंपाकघर' असे शीर्षक देऊन नमूद करा. स्वयंपाकघरातून बाहेर जाणारी दारे बघा. कुठल्या खोल्यांत जाता येईल त्या दारांतून? अरे, हे तर ओळखीचे दार. ह्या दारातून मघा आपण दिवाणखान्यातून स्वयंपाकघरात आलोय. म्हणजे ह्या दारातून आपण पुन्हा गेलो, तर आधी पाहिलेल्या खोलीतच जाणार मग उगाच कशाला तिथे जायचे? उरलेले एक दार मात्र जेवणाच्या खोलीत जाते. ती खोली आपल्या कागदावर लिहिलेली आहे का? नाही चला, नवीन खोली सापडली. तर असं करत, करत. आपण सर्व खोल्या धुंडाळून काढू, आणि घरातल्या सर्व वस्तूंची यादी करू शकू. होय ना ? तसेच संचारक, विश्वजालातून सर्व मजकूर धुंडाळून काढू शकतो. तुम्हाला एकट्याला ह्या अनोळखी घरातल्या सर्व वस्तूंची यादी करायला खूप वेळ लागला असेल ना? समजा, तुमच्यासारखेच आणखी काही लोक ह्या कामाला लावले असते. आणि "मी दिवाणखाना बघतो, तोवर तू स्वयंपाकघर बघ" अशा आज्ञा तुम्ही त्यांना देऊ शकले असते, आणि अहोआश्चर्यम् त्यांनी तुमच्या आज्ञेचे पालन केले असते, तर हे काम लवकर संपले असते, नाही ? आल्टाव्हिस्टाने शोधयंत्रांच्या विकसनात केलेले मूलभूत योगदान म्हणजे, असा आखुडशिंगी बहुदुधी विश्वजाल-संचारकाचा शोध. त्यावेळी अस्तित्वात असलेले पूर्ण विश्वजाल लवकरात लवकर आपल्या चुंबकीय तबकडीवर कसे शोषून घेता येईल, हे आपल्याला आल्टाव्हिस्टाने शिकवले. शोधयंत्रातला ह्यानंतरचा महत्त्वाचा भाग म्हणजे सूची तयार करणे. तो आपण पुढच्या लेखात बघूया. [गृहपाठः विद्यार्थीजनहो, याआधी दिलेला गृहपाठ तुम्ही केलेला नाही, हे माझ्या लक्षात आलेले आहे. तो करा, मगच मी पुढचा गृहपाठ देईन. आणि हो, परीक्षेत त्याविषयी प्रश्न देखील असतील बरं का?] शोधयंत्रांचा इतिहास विश्वजालाशीच निगडीत असल्याने आपण थोडक्यात विश्वजालाचा इतिहास बघूया. त्याच सुमारास इलिनॉयमधल्याच रॉब मॅककूल हयांनी विश्वजालासाठी सेवादात्याची (सर्वरची) निर्मिती केली. आणि तोही फुकट वाटायला सुरुवात केली. १९९२मध्ये मोझैक अमेरिकेतील बऱ्याच विद्यापीठांत लोकप्रिय झाले होते. सिलिकॉन व्हॅलीतल्या सिलिकॉन ग्राफिक्स ह्या संस्थेच्या संस्थापकांना, जिम क्लार्कना, ह्या न्याहाळकाचे अनेक व्यावसायिक फायदे दिसू लागले. त्यांनी ऍंड्रीसन आणि बीनाला इलिनॉयमधल्या अर्बाना-शँपेनमधून त्यांच्या कॅलिफोर्नियातल्या माऊंटन-व्ह्यू ह्या गावी नेले, आणि एक नवीन संस्था स्थापन केली. तिचे नाव नेटस्केप. नेटस्केपने त्यांचा न्याहाळक १९९४ मध्ये फुकट वाटायला सुरुवात केली. आणि आज आपल्याला अतिपरिचित असणाऱ्या विश्वजालाचा जन्म झाला. नव्हे ते अशक्त बाळ चांगले गुटगुटीत झाले. आधी म्हटल्याप्रमाणे, विश्वजालाचा परिचय अमेरिकेतील (आणि युरोपातीलही) अनेक विद्यापीठांत विद्यार्थ्यांना आधीच झाला होता. सिलिकॉन व्हॅलीतील स्टॅनफोर्ड विद्यापीठातील दोन विद्यार्थी जेरी यँग आणि डेव्हिड फायलो, यांनी त्यांना आवडलेल्या दुव्यांचे संकलन सगळ्यांना बघायला मिळावे म्हणून आपल्या वसतीगृहातल्या खोलीतल्या संगणकावर एक संकेतस्थळ उघडले. त्याचे नाव आपल्याला आता परिचित असेलच. ते स्थळ म्हणजे 'याहू विश्वजाळातून आपल्याला अर्थप्राप्ती होऊ शकते, हा सूज्ञ विचार करून येथील आद्य गुंतवणूकदारांनी (व्हेंचर कॅपिटलिस्टस) यँग आणि फायलो ह्यांच्याशी संधान बांधले. आणि याहू! ही संस्था १९९५ मध्ये जन्माला आली. विश्वजालावरील संकेतस्थळांची संख्या जोरात वाढत होती. कधीकधी तर दिवसाला दुप्पट व्हायची ही संख्या. अशा सगळ्या संकेतस्थळांची नोंद कशी करणार? ह्यावर फायलोने उपाय काढला. कुणीही नवीन संकेतस्थळ तयार केले, की ह्या संकेतस्थळाचा दुवा याहू! मध्ये त्या संकेतस्थळचालकाने टाकावा अशी सोय केली. अशा दुव्यांची संख्या दहा हजारापेक्षाही जास्त झाली. याहू!च्या मुखपृष्ठावर ती मावेना. म्हणून त्यांचे विषयानुसार वर्गीकरण करायला सुरुवात केली. आणि याहूची विश्वजाल-निर्देशिका (वेब-डिरेक्टरी) जन्माला आली. स्वत:च्या संकेतस्थळाची जाहिरात करण्यासाठी याहू!शिवाय इतर पर्याय नव्हता. त्यामुळे प्रत्येक संकेतस्थळचालक आपल्या संकेतस्थळाचा दुवा आणि त्याविषयी माहिती याहू!वरील विषयानुरूप ठिकाणात टाकायला लागला. आज आपण याहू!चे मुखपृष्ठ पाहिले असेल. पण मला ११ वर्षांपूर्वीचे, मी इलिनॉय विद्यापीठांत शिकत असतानाचे याहू! चांगलेच लक्षात आहे. आज नवीन कुठली संकेतस्थळे उपलब्ध आहेत हे कळावे, म्हणून मी याहू!ला रोज भेट देत असे. त्याच वेळी लक्षात आले, की नवीन संकेतस्थळांची घोषणा करताना त्या संकेतस्थळांचे चालक त्यांच्या स्थळांची नोंदणी, जे लोकप्रिय विभाग आहेत, त्यात करायला लागले होते. माहितीला इतके स्वातंत्र्य पहिल्यांदाच मिळालेले होते. त्यामुळे 'सेक्स' ह्या विषयासंबंधी संकेतस्थळे शोधण्यासाठी चिकार गर्दी व्हायची. याहू!च्या संस्थापकांनी त्यामुळे हा विभाग वेगळा निर्मिलेला होता. ह्या विषयावर सगळ्यांची नजर आहे हे पाहून अनेकांनी आपले संकेतस्थळ 'सेक्स' ह्या विषयावर आहे असे याहू!त नमूद करून प्रेक्षकांना आपल्या स्थळाकडे ओढण्याचा प्रयत्न केला संकेतस्थळांच्या गैरवापराचा इतक्या मोठ्या प्रमाणावर झालेला हा पहिलाच प्रयत्न असावा. हे सगळे इतक्या विस्तृतपणे लिहिण्याचे कारण की आजही शोधयंत्रांना गंडवण्याचे असे प्रयत्न वारंवार होत असतात. त्याचा इतिहास ११ वर्षे जुना आहे. जवळपास विश्वजालाच्या उगमाइतकाच जुना. असो. त्यावर उपाय म्हणून याहू!ने बऱ्याच लोकांची नेमणूक केली. कशासाठी? हे संकेतस्थळचालक आपल्या संकेतस्थळांची ज्या विषयासंबंधित आहेत ही जाहिरात करतात, ते खरेच आहे काय, हे पडताळून पाहण्यासाठी. त्याकाळी मला याहू!कडून विरोप आलेला आठवतोय तुम्हाला विश्वजालावर भटकायला आवडते का? तसे असल्यास आमची आस्थापना(कंपनी) तुमच्यासाठी उपयुक्त आहे. तुम्हाला त्यासाठी भरपूर पैसेदेखील मिळतील असे हे विरोप. मी ते विरोप क्षणाचाही विचार न करता का काढून टाकलेत, याबद्दल अजूनही अधूनमधून खेद करीत असतो. असो कोई गल नही!" जसजसा याहू!मध्ये वर्गीकृत केलेला संकेतस्थळांच्या दुव्यांचा साठा वाढत गेला, तसतसे लोकांना त्यांच्या आवडीच्या विषयांवरील संकेतस्थळ शोधणे कठीण होऊ लागले. म्हणून याहू!ने एक अगदी मूलभूत स्वरूपाचे शोधयंत्र तयार केले. त्यात तुम्ही तुम्हाला हवा असणारा विषय शब्दरूपात टंकित केला, की याहू!च्या निर्देशिकेत, ते शब्द ज्या संकेतस्थळांच्या दुव्यांत किंवा संकेतस्थळचालकांनी दिलेल्या माहितीत असतील, ते दुवे उत्तरादाखल यायचे. त्यामुळे संकेतस्थळचालक माहितीत लोकप्रिय शब्द मुद्दाम लपवून ठेवायचे. बहुतांश संकेतस्थळे एच-टी-एम-एल ह्या भाषेत असतात. त्या भाषेत लिहिताना शब्द शोधयंत्रांना दिसतील पण वाचकांना दिसणार नाही अशी 'मेटा' माहितीची सोय असते. त्यात हे लोकप्रिय शब्द दडवून ठेवायचे हे लोक. आणि त्यावेळचे हे मठ्ठ शोधयंत्र ह्या 'मेटा' शब्दांवर पूर्ण विश्वास ठेवायचे. आणि लोकप्रिय शब्द शोधखिडकीत टंकित केला, की त्या संकेतस्थळाचा दुवा सर्वात वर असायचा. आपण जे शोधण्याचा प्रयत्न करतोय, ते आपल्याला कधीच सापडत नाही. इतर अनावश्यक माहितीच जास्त दिसते, असे वाटून लोकांचा ह्या शोधयंत्रावरचा विश्वास पूर्णपणे उडाला. ह्याच काळात विश्वजालावर माहिती शोधणे अधिक सोपे पडावे म्हणून अनेक तल्लख मेंदू विविध प्रकारे कार्यरत होते, त्याची माहिती पुढच्या भागात. ==शोधयंत्राचा शोध भाग ३ इतिहास (पुढे चालू आपण गेल्यावेळी बघितले, की याहू!ने विश्वजाल-निर्देशिका सुरू केल्यावर हजारो संकेतस्थळांनी तिथे नोंदणी केली. संकेतस्थळचालकांनी तिचा गैरवापर सुरू केला. त्यावर उपाय म्हणून याहू!च्या संस्थापकांनी खूप लोक नियुक्त करून ती संकेतस्थळे योग्य विभागात टाकण्याची सोय केली. परंतु, संकेतस्थळे जसजशी वाढू लागलीत, तसतशी कुण्या एका संस्थेतील कर्मचाऱ्यांना त्यांच्या नोंदी ठेवता येणार नाहीत, हे स्पष्ट झाले. संगणकाधारीत तंत्रज्ञानाची ही जुनीच समस्या होती. ह्याला म्हणतात वाढक्षमता (स्केलेबिलिटी तुमच्या सेवेची तत्परता तुमच्या सदस्य संख्येनुसार वाढतेय की नाही, हे ठरवण्याचे मुख्य साधन. आणि विश्वजालाचे दोन प्रकारचे सदस्य आहेत. माहिती देणारे, आणि माहिती घेणारे. विश्वजाल ही दाता-याचक संस्कृती आहे. कुणी देतो, तेव्हाच घेणारे उपलब्ध असतात. आणि कुणी घेतो, तेव्हा देणारे उपलब्ध असतात. याहू!च्या ह्या दोन्ही प्रकारच्या सदस्यांना निर्देशिका प्रकाराचे न्यूनत्व जाणवायला लागले. जेव्हा समस्या निर्माण होतात, तेव्हाच समस्यांची उकल करणारेही त्या समस्येविषयी उत्सुक होतात. समस्या नसताना ती सोडवणाऱ्यांना मूलभूत संशोधक (बेसिक रीसर्चर्स) अशी संज्ञा मिळते. समस्या आल्यावर किंवा येणार असे वाटल्यास ती सोडवणाऱ्यांना उपयुक्त संशोधक (अप्प्लाईड रीसर्चर्स) अशी संज्ञा मिळते ह्या वरवर सामान्य दिसणाऱ्या गोष्टीत मलातरी एक अत्यंत महत्त्वाचे तत्व वापरलेले दिसून येते. ते म्हणजे, कुठल्याही बाबतीत मानवाची गरज भासली, की त्या बाबीची वाढक्षमता (स्केलेबिलिटी) कमी होते. त्याचा थोडा खुलासा करतो. तुम्ही एखादी कंपनी स्थापित केली. समजा की ती कंपनी सर्वसाधारण माणसांकडून पैसे घेणार, आणि ज्यांना गरज आहे त्यांना कर्ज म्हणून देणार आहे ह्या संस्थेला आपण पतपेढी अथवा बँक म्हणतो त्याच्यात जितकी जास्त माणसांची मध्यस्थी, तितकी त्या कंपनीची वाढक्षमता कमी असेल. कारण माणसाला असतो एकच मेंदू. आणि दिवसाला दहा-बारा तास काम केल्यावर तो मेंदू थकून जातो. त्याच्याने पुढे काम होत नाही, किंवा जे काम होते त्याचा दर्जा कमी होतो. आणि एकदा नियम ठरवून दिलेले असले, की त्या नियमाच्या चौकटीत राहून सतत तेच करत राहणे मानवी मेंदूला पटत नसावे. कारण त्या चौकटीत राहून सतत काम केल्याने मेंदूची क्षमता, त्याला चालना न मिळाल्यामुळे, हळूहळू कमी होत असते. तेच काम संगणकाला करायला दिले, की मानवी मेंदू स्वत:साठी उपयुक्त अशी प्रतिभाशाली कामे करू शकतो. हे तुम्हाला पटो किंवा न पटो. पण माणसाची मध्यस्थी न ठेवता संगणकाकरवी संकेतस्थळांचे वर्गीकरण करावे ही कल्पना १९९३ मध्ये ह्या तत्वज्ञानातूनच उदयास आली. डिजिटल इक्विपमेंट कॉर्पोरेशन (इंग्रजी आद्याक्षरानुसार, तिचे संक्षिप्त रूप, डेक) ह्या अमेरिकेच्या उत्तर पूर्वेतील मसॅच्युसेट्स राज्यातील कंपनीने १९६०-७० च्या दशकात संगणक निर्मितीतील एका बलाढ्य संस्थेला, आयबीएम ला, त्यांच्याच आखाड्यात हरवले होते. आयबीएम अजस्त्र संगणकांचे (मेनफ्रेम्स) निर्माता. १९५० पासून त्यांची ह्या क्षेत्रात आघाडी होती. संगणक म्हटलं की आयबीएम अशी परिस्थिती होती. त्यामुळे आयबीएम मुजोर झाली होती. डेकने मात्र आयबीएमच्या मुजोरीला आव्हान दिले. आयबीएम पेक्षा कमी किमतीत आणि छोट्या आकाराचे संगणक (पीडीपी, व्हॅक्स ह्या नावाने) बाजारात विकायला सुरुवात केली. लघुसंगणक (मिनिकाँप्युटर) ह्या संज्ञेखाली विकल्या जाणाऱ्या ह्या संगणकांचा आकार आपल्याला आजच्या मानाने अजस्त्र वाटेल, कारण हे लघुसंगणक आपल्या मोठ्यात मोठ्या शितकपाटाच्या (रेफ्रिजरेटरच्या) दुप्पट आकाराचे होते. पण त्यावेळचे आयबीएमचे संगणक एक पूर्ण मोठी खोली व्यापायचे, त्यापेक्षा हे पीडीपी छोटेच होते. ह्या लघुसंगणकांच्या यशामुळे डेक ही एक श्रीमंत आणि बलाढ्य संस्था बनली होती. १९७६-७७ मध्ये ऍपल नावाच्या एका संस्थेने ह्या लघुसंगणकांपेक्षाही छोटा असा स्वीय संगणक तयार करेपर्यंत, आणि १९८१ मध्ये आयबीएमने (होय तीच अजस्त्र संगणक निर्माती आयबीएम) त्यांचा स्वीय संगणक लोकप्रिय करेपर्यंत. त्यानंतर डेक देखील आयबीएम सारखेच स्वीय संगणक निर्माण करू लागली. पण तोपर्यंत जमलेल्या मायेतून ह्या संस्थेने अमेरिकेच्या पश्चिम किनाऱ्यावर सिलिकॉन व्हॅलीत स्टॅनफोर्ड विद्यापीठाच्या जवळ पालो आल्टो गावात दोन संशोधन केंद्रे उघडली होती. त्यात संगणक विज्ञानातल्या उत्कृष्ट संशोधकांपैकी काहीजण काम करत होते. १९८४-८५ च्या सुमारास आयबीएम स्वीय संगणकांची नक्कल करून अमेरिकेतील दक्षिणेकडील टेक्सास राज्यातील दोन कंपन्यांनी स्वीय संगणक अत्यंत स्वस्तात बनवायला आणि विकायला सुरू केली. त्या संस्था म्हणजे कॉम्पॅक, आणि डेल. त्यामुळे डेकच्या धंद्यावर आणखीच जास्त ताण पडायला लागला. आयबीएम, कॉम्पॅक आणि डेल च्या स्वीय संगणकात सिलिकॉन व्हॅलीतील सँटा क्लॅरा येथील इंटेल ह्या कंपनीने बनवलेला मुख्य सूक्ष्मप्रक्रीयक (मायक्रोप्रोसेसर, संगणकाचा मेंदू) वापरला जायचा. म्हणून डेकने त्यांना आव्हान दिले ते त्यांचा स्वत:चा अल्फा नावाचा प्रक्रीयक बनवून. जगातल्या उच्चतम संगणक अभियंत्यांनी बनवलेले यंत्र ते. तंत्रज्ञानाच्या दृष्टीने अतिशय सुंदर होते ह्या अल्फाच्या मुख्य आरेखकांपैकी डिझायनर्सपैकी एक माझे आडनावबंधू डॉ. दिलीप भांडारकरही होते. ते आता इंटेलमध्ये आहेत.) हे सगळे शोधयंत्राबद्दलच्या लेखात कशाला सांगताय मला हा प्रश्न समस्त वाचकवर्गाकडून ऐकू येतोय. जरा धीर धरा. संगणकजगतात वरवर वेगळ्या वाटणाऱ्या गोष्टी अशा एकमेकांत गुंतलेल्या असतात. तर डेकचा अल्फा हा प्रक्रियक तांत्रिकदृष्ट्या जरी उत्कृष्ट असला, तरी लोकप्रिय स्वीय संगणकात त्याचा काहीही उपयोग होत नव्हता. कारण मायक्रोसॉफ्ट विंडोजची घरच्या वापरासाठी स्वस्तात मिळणारी आवृत्ती त्यावर चालत नव्हती. मायक्रोसॉफ्टने सेवादात्यांसाठी जी विंडोज एनटी ही नियंत्रण प्रणाली होती, त्याची एक आवृत्ती अल्फा साठी काढली. पण त्यात असंख्य त्रुटी होत्या. त्यामुळे अल्फा वर आधारीत संगणकांचा खप अत्यंत कमी व्हायला लागला. तेवढ्यात डेकच्या चालकांना ह्या विश्वजाळाच्या ‘खुळाविषयी’ कळले. विश्वजाळाच्या यंत्रणेत अल्फाचा वापर झाला, तर अल्फाचा खप वाढेल, असे त्यांना वाटले. डेकमधल्या सर्व संशोधकांचा त्यावर विचार सुरू झाला. त्यासाठी त्यांच्या बैठकी सुरू झाल्या. डेकच्या पालो आल्टो मधल्या संशोधन केंद्रातील पॉल फ्लॅहर्टी यांनी सहज बोलता बोलता म्हटले, की आपला अल्फा प्रक्रियक इंटेल पेक्षा स्मृतिमंजुषा (मेमरी) चांगली हाताळतो. त्यामुळे विश्वजाळावरच्या ज्या कार्यांना जास्त स्मृतीची गरज असते, त्यांत अल्फाचा खूपच उपयोग होईल. आपण अल्फावर याहूसारखे एक शोधयंत्र बनवायला हवे. कंपन्यांमधल्या बैठकी म्हटल्या की अर्धेअधिक सभासद झोपलेले (किंवा डुलक्या घेत) असतात. पण सुदैवाने लुई मोनिए आणि माईक बरोज ह्या बैठकीत जागे होते. त्यांनी पॉलचे म्हणणे मनावर घेतले, आणि डिसेंबर १५, १९९५ ला 'आल्टाव्हिस्टा'चा जन्म झाला. आल्टाव्हिस्टा ह्या संस्थेचे शोधयंत्राच्या इतिहासात अग्रणी स्थान आहे आल्टाव्हिस्टे रचिला पाया, गूगल झालासे कळस' असे म्हटले तर अतिशयोक्ती ठरणार नाही. पुढच्या लेखांत आपण आल्टाव्हिस्टा आणि इंकटुमी ह्या कंपन्यांनी आधुनिक शोधयंत्रांचा पाया कसा रचला ते बघूया. [गृहपाठ: आल्टाव्हिस्टा ह्या कंपनीचा विश्वजाळात कुठल्याही शोधयंत्रांवरून शोध घ्या. ही कंपनी डेक पासून वेगळी कधी झाली ती नंतर ओव्हर्चर ह्या संस्थेत विलीन झाली. ओव्हर्चर ह्या संस्थेचा शोध घ्या. ती कंपनी २००३ मध्ये याहू!त विलीन झाली. अशा जुन्या कंपन्यांची मुखपृष्ठे इंटरनेट आर्काईव्ह ह्या स्थळावर सापडू शकतील. नक्की बघा. डेक ही कंपनी कॉम्पॅक ने विकत घेतली. मग कॉम्पॅक ही कुणी विकत घेतली? शोधा, म्हणजे सापडेल. मी ह्या लेखात कुठलेही दुवे दिलेले नाहीत हे लक्षात घ्या. हे जाणूनबुजून केले आहे. मी दुवे देण्या ऐवजी, तुम्ही ते शोधयंत्र वापरून शोधावे ही यामागील भूमिका.] तुम्ही गूगल, याहू, मायक्रोसॉफ्ट ह्या संस्थांची नावे ऐकली असतीलच. पण इंकटूमी, आल्टाव्हिस्टा, ऑलदवेब, ओव्हर्चर ही नावे आठवतात का तुम्हाला ?विश्वजाळावर आपल्याला हव्या त्या विषयाबद्दल काय लिहिले आहे ही माहिती करून घेण्यासाठी तुम्ही गूगलचे शोधयंत्र वापरले असेल. जगातील महाजाळाच्या प्रवाशांपैकी ४० टक्के प्रवासी गूगलचे शोधयंत्र वापरतात. ३० टक्के याहू! वापरतात, १५ टक्के मायक्रोसॉफ्टचे शोधयंत्र वापरतात. गूगलच्या ह्या लोकप्रियतेमुळेच नुकतेच शब्दकोशात 'गूगल' हे क्रियापद 'शोध घेणे' ह्या अर्थाने अंतर्भूत करण्यात आले आहे. हे शोधयंत्र कसे काम करते? पहिल्यांदा हे कुणी विकसित केले? गूगलचे शोधयंत्र इतके लोकप्रिय का झाले गूगल आणि इतर शोधयंत्रात फरक काय आपल्याला शोधयंत्राचा फायदा होतो कारण हवी ती माहिती चुटकीसरशी मिळू शकते. पण जे लोक संकेतस्थळांवर ही माहिती चढवतात, त्यांना शोधयंत्रांचा काय फायदा आहे आणि एवढ्या मोठ्या विश्वजाळावरच्या माहितीचा शोध ही शोधयंत्रे निमिषार्धात घेतात तरी कशी? गूगल आणि याहू सारख्या संस्था आपल्याला ही शोधयंत्र फुकट वापरू देतात. मग त्याच्या विकसनासाठी लागणारा पैसा त्यांना कुठून मिळतो ही एवढी बलाढ्य शोधयंत्रे अस्तित्वात असताना गेल्या वर्षात विश्वजाळावरील माहिती शोधून काढण्यासाठी सुमारे वीस ते पंचवीस नवीन शोधयंत्रांच्या संस्था स्थापन झाल्यात. त्यांचा कसा निभाव लागेल मराठी भाषेसाठी वेगळे शोधयंत्र का नसावे ? ह्या आणि अशाच अनेक प्रश्नांची उत्तरे देण्याचा प्रयत्न मी ह्या लेखमालेत करीत आहे. यातील बरीच माहिती इंग्रजीत विकिपीडिया सारख्या स्थळावर उपलब्ध आहे. काही आठवणीतून लिहिली आहे. तपशिलात चुका आढळल्यास दुरुस्ती करावी ही विनंती. विश्वजाल लोकप्रिय होण्या आधीही आपण सगळ्यांनी शोधयंत्रासारखी सुविधा वापरली आहे. अगदी आपल्या पाठ्यपुस्तकांत, संदर्भग्रंथांतून वापरली आहे. ही सुविधा म्हणजे अशा पुस्तकांच्या शेवटच्या काही पानावर असलेली शब्द सूची (इंडेक्स एखाद्या पुस्तकात आपल्याला हव्या असणाऱ्या विषयावर माहिती कुठे दिली आहे, हे शोधायचे असेल, तर आपण ते पुस्तक सुरुवातीपासून वाचतो का तसे केले तरी माहिती सापडेलच, पण त्यापेक्षाही सोपा मार्ग म्हणजे त्या पुस्तकाच्या शब्द सूचीत तो शब्द कुठल्या पानावर आहे हे बघायचे. तो पृष्ठक्रमांक बघून थेट त्या पानावर जायचे, आणि मग फक्त त्या पानावरच त्या शब्दाचा शोध घ्यायचा. हे तुम्ही एकदा जरी केले असेल, तरी शोधयंत्रे कशी काम करतात हे तुम्हाला कळले आहे असे समजा. कारण वरवर पाहता, शोधयंत्राचा कृतिक्रम हा अगदी आपल्या पुस्तकातला एखादा शब्द शोधण्याच्या कृतिक्रमासारखाच आहे. गृहपाठ गूगल अथवा याहूच्या शोधयंत्राला भेट देऊन आपल्या आवडत्या विषयावरील माहिती शोधा. त्या शोधयंत्राने शोधलेली माहिती तुम्हाला हव्या असलेल्या विषयाला धरून आहे का याचा अभ्यास करा.] [[शोधयंत्राचा शोध भाग २ इतिहास]] [[शोधयंत्राचा शोध भाग ४ -आल्टाव्हिस्टा आणि संचारक]] [[शोधयंत्राचा शोध भाग ५ सूचिकार]] [[शोधयंत्राचा शोध भाग ६ दर्शनी भाग]] [[शोधयंत्राचा शोध भाग ७ पुन्हा इतिहास]] [[शोधयंत्राचा शोध भाग ८ इंकटुमी | bgcolor="pink बातमी: विक्षनरीने ५० शब्दांचा टप्पा ९ जून २००६ रोजी पूर्ण केला व १०० शब्दांचा टप्पा २७ जून २००६ रोजी पूर्ण केला कृषी हा शंभरावा शब्द होता. आशा आहे आपण लवकरच आपले मत Wikibooks:कौल]]येथेच खाली stewards सोयी करिता इंग्रजीत नोंदवावे ही विनंती. {{Done एक वर्षासाठी प्रचालक आणि तोंडवळा प्रचालक देण्यात आले. मला या आधीही एकदा प्रचालक अधिकार मिळाले होते आणि मी काही काम केले ही आहे, तसेच परत मिळाल्यास मी आणखीन काम करु इच्छित आहे. मला या आधीही एकदा प्रचालक अधिकार मिळाले होते आणि मी काही काम केले ही आहे, तसेच परत मिळाल्यास मी आणखीन काम करु इच्छित आहे. आपण अल्पावधीतच सर्व विकी वाचण्यास सक्षम असाल, परंतु संपादन करू शकणार नाही *आपण या वेळी संपादित करण्याचा किंवा जतन करण्याचा प्रयत्न केल्यास आपणास एक त्रुटी संदेश दिसेल आम्हाला आशा आहे की या मिनिटांमध्ये कोणतीही संपादने गमावली जाणार नाहीत परंतु आम्ही याची हमी देऊ शकत नाही. आपल्याला त्रुटी संदेश दिसत असल्यास, कृपया सर्वकाही सामान्य होईपर्यंत प्रतीक्षा करा. मग आपण आपले संपादन जतन करण्यात सक्षम असाल. परंतु, आम्ही शिफारस करतो की तुम्ही तुमच्या बदलांची प्रत प्रथम बनवा. *पार्श्वभूमी कृती प्रणाली वेग मंदावला जाउ शकतो आणी काही कृती अपूर्ण राहू शकतात सुटू शकतात. लाल दुवे सामान्य तितक्या लवकर अद्यतनित केले जाऊ शकणार नाहीत. आपण आधीपासूनच कोठेतरी दुवा साधलेला एखादा लेख तयार केल्यास दुवा नेहमीपेक्षा जास्त वेळ लाल राहील. काही दीर्घकाळ-चालू असलेल्या स्क्रिप्ट्स थांबवाव्या लागतील. आपण अल्पावधीतच सर्व विकी वाचण्यास सक्षम असाल, परंतु संपादन करू शकणार नाही *आपण या वेळी संपादित करण्याचा किंवा जतन करण्याचा प्रयत्न केल्यास आपणास एक त्रुटी संदेश दिसेल आम्हाला आशा आहे की या मिनिटांमध्ये कोणतीही संपादने गमावली जाणार नाहीत परंतु आम्ही याची हमी देऊ शकत नाही. आपल्याला त्रुटी संदेश दिसत असल्यास, कृपया सर्वकाही सामान्य होईपर्यंत प्रतीक्षा करा. मग आपण आपले संपादन जतन करण्यात सक्षम असाल. परंतु, आम्ही शिफारस करतो की तुम्ही तुमच्या बदलांची प्रत प्रथम बनवा. *पार्श्वभूमी कृती प्रणाली वेग मंदावला जाउ शकतो आणी काही कृती अपूर्ण राहू शकतात सुटू शकतात. लाल दुवे सामान्य तितक्या लवकर अद्यतनित केले जाऊ शकणार नाहीत. आपण आधीपासूनच कोठेतरी दुवा साधलेला एखादा लेख तयार केल्यास दुवा नेहमीपेक्षा जास्त वेळ लाल राहील. काही दीर्घकाळ-चालू असलेल्या स्क्रिप्ट्स थांबवाव्या लागतील. नवीन निवडणूक समिती सदस्यांची घोषणा विचारार्थ नावे सादर करणाऱ्या सर्व समुदाय सदस्यांचे आभार. आम्ही नजीकच्या भविष्यात निवडणूक समितीसोबत काम करण्यास उत्सुक आहोत. [[श्रीमद्‌भगवद्‌गीता (मूळ श्लोक, संदर्भित अन्वयार्थ आणि अर्थ यासह मराठी विकिबुक्स सहप्रकल्पात जशी काही चांगल्या ग्रंथाचे लेखन झाले आहे तसेच काही लेख प्रताधिकारयुक्त असावेत असे जाणवते.प्रताधिकारयुक्त लेखांचे वर्गीकरण Speedy deletion requests या वर्गात वर्गीकरण केले जात आहे. यात प्रामुख्याने या लेखनाचा समावेश आहे. कुणाकडे हे लेखन प्रताधिकार युक्त नसल्याची माहिती असल्यास द्यावी हे असे आवाहन आहे. विकिबुक्समधील सर्वोत्तम लेख मुखपृष्ठावरील मासिक सदर विभागात प्रदर्शित केला जातात. त्या लेखांचा नीट अभ्यास करुन आपण विकिबुक्सवर लेख कसे लिहावेत याचा अभ्यास करू शकता. विकिबुक्समध्ये संपादन करताना काही शंका आल्यास विकिबुक्स:चावडी येथे संपर्क साधणे. विकिपीडियावरील काही उत्तम लेख पुढील प्रमाणे- विकिला स्वतःची विशिष्ट लेखन शैली नसली तरी वाचक,लेखक व संपादकांच्या सोयीनुसार काही संकेत आणि विकिसंज्ञा हळू हळू रूढ होत आहेत. उदाहरणार्थ, शीर्षक लेखनाचे संकेत, शुद्धलेखन इत्यादी तसेच विकिमध्ये सर्वसामान्यपणे कुणालाही संपादन करता यावे म्हणून संगणकाच्या कळफलकावर सहज उपलब्ध असलेल्या चिन्हांची एक सोपी चिन्हांकित भाषाप्रणाली बनवलेली आहे तिला विकि मार्कअप लँग्वेज असेही म्हणतात. तरंगचिन्ह सामान्यपणे कळफलकावरील १ या आकड्याच्या डावीकडे असते. शिफ्टकळ आणि चिन्हाची कळ दाबली असता उपलब्ध होते. उपयोग- मुख्यत्वे सही करण्याकरता तरंग चिन्ह चारवेळा दाबून वापरले असता सदस्याची डिजिटल(डिजिटल शब्दाचा उपयोग येथे बरोबर आहे का नाही याची खात्री करा विकिसही आपोआप बनते तारकाचिन्ह आठ या अंकाच्या डोक्यावरील हे चिन्ह आठ हा अंक आणि शिफ्ट कळ सोबत दाबले असता मिळते. ! जेव्हा तुम्ही असे लिहिता * पातळ्यांना वगळू नका (जसे दुसर्‍या पातळीनंतर थेट चवथी पातळी). * ज्या लेखांना चार आणि अधिक विभाग असतील, त्या लेखांसाठी आपोआपच अनुक्रमणिका बनविली जाते. * जर योग्य आणि शक्य असेल तर उपविभागांना त्यांच्या नैसर्गिक क्रमाने मांडा (जसे लोकसंख्येऐवजी नावानुसार देशांची यादी). आखणीवर सहसा काही परिणाम होत नाही. त्यांचा उपयोग एखाद्या परिच्छेदामध्ये येणार्‍या वाक्यांना विलग करण्यासाठी केला जाऊ शकतो. काही संपादन-प्रणालींना हे दोन पाठ्यांमधील फरक (विशेषतः एका पाठ्याच्या दोन आवृत्तींमधील फरक पाहण्यासाठी). आखणीवर सहसा काही परिणाम होत नाही. त्यांचा उपयोग एखाद्या परिच्छेदामध्ये येणार्‍या वाक्यांना विलग करण्यासाठी केला जाऊ शकतो. काही संपादन-प्रणालींना हे दोन पाठ्यांमधील फरक (विशेषतः एका पाठ्याच्या दोन आवृत्तींमधील फरक पाहण्यासाठी). * ही तरतूद मोकळेपणाने वापरा. * दोन ओळींमध्ये निर्देशक-खुणांना (markup पूर्ण करा. एखादा दुवा तिरके शब्द किंवा ठळक शब्द एका ओळीवर सुरू करून दुसर्‍या ओळीवर पूर्ण करू नका. * विकिभाषेत यादी/सूची करणे अतिशय सोपे आहे.: प्रत्येक ओळ एका तारकेने सुरू करा. अधिकची प्रत्येक तारका नवीन पातळी सुरू होते. यादीमध्ये आलेल्या एक नवीन ओळीनंतर त्या यादीमधील एक नग पूर्ण होतो. * एक नवीन ओळ नवीन यादीला सुरूवात करते. * विकिभाषेत यादी/सूची करणे अतिशय सोपे आहे.: प्रत्येक ओळ एका तारकेने सुरू करा. अधिकची प्रत्येक तारका नवीन पातळी सुरू होते. यादीमध्ये आलेल्या एक नवीन ओळीनंतर त्या यादीमधील एक नग पूर्ण होतो. * एक नवीन ओळ नवीन यादीला सुरूवात करते. # क्रमांकित याद्यादेखील बनविल्या जाऊ शकतात # क्रमांकित याद्यादेखील बनविल्या जाऊ शकतात ; नग आणि त्याची व्याख्या : त्याचीदेखील व्याख्या या पद्धतीने * अर्धविरामाने सुरूवात करा. एका ओळीवर एक नग; अपूर्णविरामापूर्वी एक रिक्तओळ, पण अपूर्णविरामापूर्वी सोडलेली एक रिकामी जागा व्याकरणाच्या प्रकियेला सुधारते. ; नग आणि त्याची व्याख्या : त्याचीदेखील व्याख्या या पद्धतीने आणि त्यांना एकमेकांमध्ये गुंफता येते आणि त्यांना एकमेकांमध्ये गुंफता येते : एक अपूर्णविराम एका ओळीला किंवा परिच्छेदाला प्रमाणबद्ध करतो. आणि एक नवीन ओळ नव्या परिच्छेदाला सुरूवात करते. : एक अपूर्णविराम एका ओळीला किंवा परिच्छेदाला प्रमाणबद्ध करतो. आणि एक नवीन ओळ नव्या परिच्छेदाला सुरूवात करते. * मुख्यत: खालील गोष्टींसाठी वापरतात **नि:संदिग्धीकरण पण फक्त संपूर्णत: वेगळे असंबंधित अर्थ लिहिताना विकीभाषेत सारणी बनविणे सोपे आहे. काही उदाहरणे खाली दिलेली आहेत आणि ही उदाहरणे केवळ प्रातिनिधिक स्वरूपाची आहेत. यापेक्षा कितीतरी मोठ्या, वेगळ्या आणि चांगल्याप्रकारे सारणी वापरल्या जाऊ शकतात. ही दोन्ही विकीभाषेतील उदाहरणे खालील मजकूर दाखवितात - ==नवा लेख कसा सुरू करावा== मराठी विकिवर सुरुवात करण्याच्या दोन पद्धती आहेत. १. संदर्भित पानावरून दुवा तयार करून. एखाद्या पानावरील एखाद्या शब्दाबद्दल लेख लिहायचा असल्यास जर संदर्भित पानावर तो शब्द लाल रंगात व अधोरेखित (underlined) असेल, तर त्या शब्दावर टिचकी देताच लेख संपादित करावयाचे पान येईल. येथे लेख लिहून झाल्यावर save करावा. जर लाल रंगात नसेल, तर संदर्भित लेख संपादन करून त्या पानावरील इच्छित शब्द दुहेरी चौकटी कंसात लिहिल्यास असा दुवा तयार होईल. त्यावर टिचकी देता 'असा' हा लेख संपादित करायचे पान येईल. येथे लेख लिहून झाल्यावर save करावा. झाले नवीन पान तयार! ज्या शब्दावर लेख लिहायचा आहे तो 'शोध' केल्यास तत्संबंधित लेखांचे मथळे येतील. त्याबरोबर 'No page with this exact title exists, trying full text search असेही एक वाक्य येईल (अर्थात, जर एखादा लेख आधीच लिहिला गेला असेल तर तोच येईल व हे वाक्य येणार नाही त्यातील this exact title वर टिचकी देताच इच्छित शब्दावरील लेख लिहीता येईल. या माहितीचा उपयोग होऊन तुमच्याकडूनही मराठी विकिमध्ये मोलाची भर पडेल अशी आशा आहे. ==नवीन लेख लिहिण्याचा सोपा उपाय== विकिबुक्समध्ये नवीन लेखांची भर घालणे आता अधिक सोपे झाले आहे. त्यासाठी खालील रिकाम्या पृष्ठपेटीमध्ये तुम्हाला अपेक्षित लेखाचे नाव लिहा आणि नवीन लेख बनवा लिहिलेल्या कळीवर टिचकी द्या. जुनी चर्चा चावडी या पानावरून स्थानांतरीत मराठी भाषेतील 'विकिबुक्स' मुखपृष्ठ/धूळपाटी विकिबुक्स' nominations for adminships मराठी भाषेतील Wikibooks:मुखपृष्ठ/धूळपाटी|'विकिबुक्स' मुखपृष्ठ/धूळपाटीमध्ये सुधारण्यात मदत हवी आहे. *मराठी भाषेतील 'विकिबुक्स' प्रबंधक नामनिर्देशन Administrator Nomination नविन पुस्तक लिहावयास कशी सुरुवात करता येइल [[शोधयंत्राचा शोध भाग २ इतिहास]] [[शोधयंत्राचा शोध भाग ४ -आल्टाव्हिस्टा आणि संचारक]] [[शोधयंत्राचा शोध भाग ५ सूचिकार]] [[शोधयंत्राचा शोध भाग ६ दर्शनी भाग]] [[शोधयंत्राचा शोध भाग ७ पुन्हा इतिहास]] [[शोधयंत्राचा शोध भाग ८ इंकटुमी]] विकिकर गुरु, १२/१०/२००६ ०१:०४. » you can't post comments १८३ वाचने प्रकटन वावर मी खाली एक 'प्रताधिकार मुक्तीची उद्घोषणा' साचा सार्वजनिक उपयोगा करिता उपलब्ध करून देत आहे. काही सूचना,उद्घोषणा असतील तर जरूर नोंदवाव्यात. "मी नाव ।टोपण नाव अशी उद्घोषणा करतो की ह्या शीर्षकांचे या दुव्या या स्रोतांत प्रकाशित) वरील संपूर्ण लेखन/छायाचित्र माझे मूळ लेखन आहे.त्याचा प्रताधिकार माझ्याकडे आहे. इथे नमूद केलेले हे लेखन (पर्याय या संकेतस्थळा वरील माझे सर्व लेखन/छायाचित्र) मी सार्वजनिक हिताच्या दृष्टीने बौद्धिक संपत्ती व प्रताधिकारातून मुक्त करत आहे.या नमूद लेखन/छायाचित्राचा उपयोग कुणीही,माझ्या कोणत्याही बंधना शिवाय कायद्यांची इतर बंधने असतीलतर,अशी व्यक्ती, स्व-जबाबदारीवर कोणत्याही स्वरूपात वापर सार्वजनिक स्वरूपात करू शकते. फारच उत्कृष्ट घोषणा आहे ही. जीपीएल सारखेच क्रिएटिव्ह कॉमन्सचे जे लायसन्स आहे त्याचे हे मराठी भाषांतर आहे का ? असो. मी माझी घोषणा इथे लिहितोय. मी मिलिन्द भांडारकर (मनोगतावरील सध्याचे टोपणनाव: सर्किट, पूर्वीची टोपणनावे: वैद्य, उद्धट, विनम्रट) अशी उद्घोषणा करतो की "अपहरण । शोधयंत्राचा शोध । गांधीजी आणि हुतात्मा भगतसिंग । मनोगतावरची आक्डेवारी । जाज्ज्वल्य कुक्कुटधर्माची प्रार्थना । आणि मी लिहिलेले इतर" ह्या शीर्षकांचे मनोगतावर प्रकाशित वरील संपूर्ण लेखन माझे मूळ लेखन आहे.त्याचा प्रताधिकार माझ्याकडे आहे. इथे नमूद केलेले हे लेखन मी सार्वजनिक हिताच्या दृष्टीने बौद्धिक संपत्ती व प्रताधिकारातून मुक्त करत आहे.या नमूद लेखनाचा उपयोग कुणीही,माझ्या कोणत्याही बंधना शिवाय कायद्यांची इतर बंधने असतीलतर,अशी व्यक्ती, स्व-जबाबदारीवर कोणत्याही स्वरूपात वापर सार्वजनिक स्वरूपात करू शकते. मला ह्यात खालील वाक्य टाकावेसे वाटते: माझ्या उपरिनिर्दिष्ट लेखनाचा जोवर धनप्राप्ती किंवा इतर कुठल्याही प्राप्तीसाठी उपयोग करण्यात येत नाही, तोवर त्या लेखनाचा फुकट उपयोग करण्यास माझी संमती आहे. त्या वापरातून वापर करणाऱ्या व्यक्तीला होणाऱ्या सामाजिक क्षतीचा (विशेषत: गांधीजींविषयीच्य लेखांमधून होणाऱ्या क्षतीचा) जिम्मेदार मी राहणार नाही. गांधीविरोधकांनी तुमच्यावर व्यक्तिगत हल्ले केल्यास माझ्याकडे बोट दाखवू नये. "मी नाव ।टोपण नाव अशी उद्घोषणा करतो की ह्या शीर्षकांचे या दुव्या या स्रोतांत प्रकाशित) वरील संपूर्ण लेखन/छायाचित्र माझे मूळ लेखन आहे.त्याचा प्रताधिकार माझ्याकडे आहे. इथे नमूद केलेले हे लेखन (पर्याय या संकेतस्थळा वरील माझे सर्व लेखन/छायाचित्र) मी सार्वजनिक हिताच्या दृष्टीने बौद्धिक संपत्ती व प्रताधिकारातून मुक्त करत आहे.या नमूद लेखन/छायाचित्राचा उपयोग कुणीही,माझ्या कोणत्याही बंधना शिवाय कायद्यांची इतर बंधने असतीलतर,अशी व्यक्ती, स्व-जबाबदारीवर कोणत्याही स्वरूपात वापर सार्वजनिक स्वरूपात करू शकते. प्रताधिकार मुक्तीची उद्घोषणेचा एक उद्देश्य असे लेखन विकिपीडिया किंवा तीच्या सहप्रकल्पा अंतर्गत संबधीत संकेत स्थळांवतर अंशिक किंवा संपूर्ण स्वरूपात वापरले जाण्याची शक्यता असुन ,Wikipedia येथे केलेले कोणतेही लेखन क्रियेटीव्ह कॉमन्स अट्रीब्युशन/शेअर-अलाईक लायसन्स आणि GNU Free Documentation License (अधिक माहितीसाठी Wikipedia Project:Copyrights पाहा) अंतर्गत मुक्त उद्घोषित केले आहे असे गृहीत धरले जाईल याची मी/ आम्ही नोंद घेतली आहे. लेखनाचे मुक्त संपादन आणि मुक्त वितरण करण्यास माझी कोणतीही आडकाठी नाही. आपण मराठी विकिबुक्स भेट दिल्याबद्दल धन्यवाद. आम्ही आपणास सूचित करू इच्छितो की, आपण सध्या विकिबुक्सचे सदस्य नसल्यामुळे आपला सध्याचा सहभाग संपूर्ण अनामिक' स्वरूपाचा न राहता आपल्या संगणकाचा IP पत्ता येथील पानांवर नोंदवला जातो. माझे नाव मराठीत का दिसत नाही मी माझे टोपणनाव मराठीत लिहुन देखील विकी मला ईंग्रजी नावानेच संबोधते. असे का? :टोपणनाव फक्त सहीमध्ये वापरले जाते. तुम्ही सही असे लिहून करु शकता. परत एकदा माझे नाव मराठीत का दिसत नाही माझे Wikipedia वर एकच खाते आहे. मी ते वेगवेगळया संगणकावरुन वापरतो, त्यामुळे Browser Cache चा problem नसावा. नमस्कार Udayrajb, आपले मराठी विकिपीडियामध्ये स्वागत! मराठी विकिपीडिया म्हणजेच मराठीतील मुक्त विश्वकोश निर्मिती प्रकल्प यात माझे नाव ईंग्रजीत का दिसते हा माझा प्रश्न होता. विजय, मराठी नावाविषयी तुम्ही मला जास्त सांगु शकाल काय? मी आता udayrajb बदलून उदयराज हे नाव कसे धारण करु? आपणा सर्वांचे आभार! मी आताच नाव बदलले. महाराष्ट्र एक्सप्रेस यांनी सुचवल्या प्रमाणे मी विकीपीडियावर योगदान देण्यास ऊत्सुक आहे. मी विकीपीडियाची थोडी सफर केली. योगदान कसं देता येईल याची माहिती वाचतो आहे, लवकरच लिहायला सुरुवात करेन विकिबुक्सबद्दल अधिक माहिती मिळवण्यासाठी Help:मदत मुख्यालय| मदत मुख्यालयाला भेट द्या. मराठी भाषेतील मुक्त विकिबुक्स निर्मितीत सहाय्य करून आपण मराठी भाषा समृद्ध करण्यास मदत करत आहात. आपले पुन्हा एकदा मन:पूर्वक स्वागत! if सदस्य क्रमांक तुमचा मराठी विकिबुक्सतील सदस्य क्रमांक सदस्य क्रमांक आहे आपण मराठी विकिपीडियास भेट दिल्याबद्दल धन्यवाद. आम्ही आपणास सूचीत करू इच्छितो की, आपण सध्या mr:Special:Userlogin|"नवीन नोंदणी किंवा प्रवेश करा दुव्याचा उपयोग करत नाही आहात; यामुळे आपला सध्याचा सहभाग संपूर्ण अनामिक' स्वरूपाचा न राहता आपल्या संगणकाच्या IP येथील पानांवर नोंदवला जातो. mr:Special:Userlogin|"नवीन नोंदणी किंवा प्रवेश करा चा उपयोग अधिक सयुक्तिक ठरतो आपली वैयक्तिक चर्चा, पसंती, पहाऱ्याची सूची योगदान इत्यादींची सहज नोंद होते. संचिका चढवणे, संकेत स्थळांचा उल्लेख करणे सोपे होते विकिपीडियावरील विविध सोयीचा फायदा घेणे सोपे होते. mr:Special:Userlogin|"नवीन नोंदणी किंवा प्रवेश करा दुव्याचा उपयोग करून आपण आपले सहकार्य द्याल असा विश्वास आहे. आपणास विनंती आहेकी आपण केलेले अलीकडिल योगदान प्रताधिकारमुक्त असल्याची खात्री करून घ्यावी.ते प्रताधिकारमुक्त नसेल किंवा तशी खात्री नसेल तर संबधीत लेखक किंवा प्रकाशकाकडुन लेखी परवानगी घेऊनच अशी माहिती मराठी विकिपीडियावर द्यावी. आपणास प्रताधिकार कायदे व अपवाद विषयक माहिती ढोबळ आणि मर्यादीत स्वरूपात मराठी विकिपीडियावर ऊपलब्ध आहे. परंतु कायदेशीर दृष्ट्या त्याबद्दल आपण स्वतः स्वतंत्रपणे खात्रिकरून घेणे उचित ठरते. साहित्य क्षेत्रातील प्रकाशक व साहित्यीकांचे संपर्क पत्ते महाराष्ट्र साहीत्य परिषद टिळकरोड पुणे येथे उपलब्ध होणे संभवते. आपण प्रताधिकार बद्दल माहिती करून घेई पर्यंत संबधीत पानावरील माहिती इतरत्र स्थानांतरीत करू शकता.आपली स्वतःची खात्री होई पर्यंत हा साचा तेथे लावावा.प्रताधिकार विषयक आपली खात्रि झाल्या नंतर संबधीत पानाच्या इतिहासातून ती आपण पुन्हा वापस मिळवू शकता. आपल्या मराठी विकिबुक्सवरील योगदानाबद्दल, विशेषतः योगदानाची कदर म्हणून सर्व मराठी विकिबुक्सन्स तर्फे तुम्हाला हे निशाण बहाल करीत आहे. * राधाकृष्ण बाणावलीकरने बनवलेले टंकन अवजार येथे उपलब्ध आहे [[हिंदी फ़ारसी उर्दू भाषांमध्ये अक्षरांखाली बर्‍याचदा टिंबाची खूण असते त्याकरिता संबंधित व्यंजनानंतर x अक्षर खालील उदाहराणांत दाखवल्याप्रमाणे टंकावे फ़ारसी उर्दू मधून घेतल्या जाणार्‍या शब्दांमध्ये नुक्ता-टिंबांचा उपयोग होतो. ही इंग्रजी चिन्हे देवनागरीत जशीच्या तशीच येतात चिन्ह वापरुन इतर अक्षरे खालिल प्रमाणे बनतात. *जेव्हा व्यंजनानंतर स्वर येतो तेव्हा संपूर्ण व्यंजन तयार होते जसे व्यंजनानंतर स्वरचिन्ह टंकले नाही तर ते व्यंजन पुढच्या व्यंजनाला जोडले जाते. ‍क्‌ सारख्या (पाय मोडक्या)‌हलन्त अक्षरासाठी k नंतर टंकित करा. शब्दातील शेवटचे अक्षर अकारान्त असेल तर व्यंजनचिन्हानंतर a टंकायची गरज नाही. रूपांतरण पद्धती मराठी आणि हिंदी भाषांकरिता सारखीच आहे. शब्दातील शेवटच्या व्यंजन-अक्षराकरिता हिंदी व मराठी रूपांतरण पद्धतीमध्ये एक अ' अक्षर आपोआप गृहीत धरले जाते. पण संस्कृत transilteraion,मध्ये शब्दातील शेवटच्या *लागोपाठ जेव्हा दोन व्यंजने येतात तेव्हा जोडाक्षर बनते. 'ह' व्यंजन दोन पद्धतीने लिहिता येते h h जर तुम्हाला `ह' ह्या व्यंजनाआधी k g t d इत्यादी व्यंजने वापरावयाची झाल्यास h'ऐवजी h' वापरावे. ZWJ, ZWNJ (दोन पेक्षा अधिक सलग जोडाक्षरे स्वररहित व्यंजने जिथे एका नंतर एक येतात तेव्हा शक्य तेव्हा जोडाक्षर आपोआप बनते. नाही तर ती एका नंतर एक येतात. उदाहरणार्थ: zwj= ज़्व्ज dtdt ड्ट्ड्ट ट्‌, ठ्‌, ड्‌, ढ्‌ या व्यंजनांना अक्षर चिकटून येत नाही. तसेच ङ्‌ ला य जोडताना अक्षरजोड होत नाही. ^ चा उपयोग खालीलप्रमाणे करता येतो. आणि चिन्हे अक्षरांचे अनुक्रमे 'अनुदात्त anudatta उदात्त udatta) आणि 'स्वरित swarita) असे .मध्ये रुपांतर करण्यासाठी वापरतात. वैदिक चिन्हे "BRH Devanagari Extra" font मध्ये उपलब्ध आहेत gu, ggu,gM चिन्हे स्वतंत्र आकारविल्हे (glyphs) वापरून मिळवता येतात. हा विभाग अपूर्ण आहे [बरहा]ची help उपयोगिता वापरून पूर्ण करावा. मी मराठी विकिपीडियाचा व मराठी विक्शनरीचा एक प्रबंधक आहे. अर्थात त्याही पूर्वीपासून मी मराठी विकिबुक्सवर योगदान केलेले असून मराठी विकिबुक्सवर सुरूवातीला मी Shreehari या इंग्रजी नावाने खाते उघडून श्रीमद्‌भगवद्‌गीता (मूळ श्लोक, संदर्भित अन्वयार्थ आणि अर्थ यासह हा अतिमहत्त्वाचा ग्रंथराज येथे आणू शकलो याचे मला निरतिशय समाधान आहे. इथल्याप्रमाणे इतरत्र अनेक ठिकाणी काम करत सवड मिळेल त्याप्रमाणे पुढेही विकिबुक्ससाठी भरीव योगदान करत राहायचा मानस आहे. माझे नाव कौस्तुभ शशीकांत समुद्र. विकिबुक्स साठी सुद्धा कार्य करण्याची इच्छा आहे. हा विकिबुक्सवरील मूळ वर्ग आहे. कृपया शुद्धलेखनाच्या चुका माफ करा सुधारा. श्री समर्थ रामदासस्वामी यांचा जन्म जांब या गावी (ता. अंबड, जि. औरंगाबाद) शके १५३० (सन १६०८) मध्ये रामनवमीच्या दिवशी म्हणजे चैत्र शुध्द नवमीस, रामजन्माच्याच शुभमुहुर्तावर, म्हणजे माध्याह्नी झाला. जांब ही समर्थांची जन्मभूमि, पंचवटी क्षेत्र ही त्यांची तपोभूमि आणि अखिल भारत ही कर्मभूमि होती सन २००८ च्या रामनवमीस त्यांची ४०० वी जयंती होती. समर्थांच नाव नारायण. सूर्याजिपंत ठोसर हे त्यांचे वडील, आणि राणूबाई या त्यांच्या मातोश्री. नारायण सात वर्षाचा असतांनाच सूर्याजिपंतांचे निधन झाले. घरची सांपत्तिक स्थिती चांगली होती. पण हा मुलगा लहानपणापासूनक विरक्त होता. इतरांहून वेगळा होता. अतिशय बुध्दिमान आणि निश्चयी होता. हाती घेतलेले काम तडीस न्यावयाचे असा त्याचा बाणा होता. याच्या बाळपणाची एक गोष्ट प्रसिध्द आहे. एकदां हा लपून बसला, कांही केल्या सापडेना. अखेर एका फडताळांत सांपडला काय करीत होतास असे विचारल्यावर आई, चिंता करितो विश्वाची असे उत्तर याने दिले होते.. शेके १५७१ च्या वैशाखांत समर्थांनी शिवाजीमहाराजांना अनुग्रह दिला यास कोणताही ऐतिहासिक पुरावा नाही. कृपया कोणतीही अनौतिहासिक माहीती यात घुसडू नये ही विनंती) महाराजांच्याच विनंतीवरून त्यांनी पुढे सज्जनगडावर वास्तव्य केले. शके १६०२ (सन १६८०) मध्ये शिवाजीमहाराज कैलासवासी झाल्यानंतर पुढच्याच वर्षी माघ वद्य नवमी शके १६०३ (सन १६८१) समर्थांनीही सज्जनगडावर देह ठेवला. हीच दासनवमी होय. या शिवाय, दासबोध, रामायणांतील किष्किंधा, सुंदर व युध्द ही कांडे, कित्येक अभंग, आरत्या, भूपाळ्या, पदे, स्तोत्रे, राज-धर्म, क्षात्र-धर्म, शिवाजीमहाराज, संभाजीमहाराज यांस पत्रे, आपल्या शिष्यांना मार्गदर्शन, मठ आणि त्यांतील उत्सव यांसंबंधी मार्गदर्शन, आत्माराम, अन्वय-व्यतिरेक, वैराग्य-शतक, ज्ञान-शतक, उपदेश-शतक, षडरिपु-विवेक इत्यादि विपुल लेखन समर्थांनी केले आहे समर्थांची शिकवण कशी व्यावहारिक शहाणपणाची, सावधानतेची, आत्म-विश्वास उत्पन्न करणारी, रोखठोक आणि राजकारणी स्वरूपाचीही होती, हे त्यांच्या पुढील कांही वचनांवरून दिसून येइल. १. आधी संसार करावा नेटका मग घ्यावें परमार्थ-विवेका २. मराठा तितुका मेळवावा आपुला महारष्ट्रधर्म वाढवावा ३. जो दुस-यावरी विश्वासला त्याचा कार्यभाग बुडाला ४. आहे तितुकें जतन करावे पुढें आणिक मिळवावें ७. केल्याने होते आहे रे आधी केलेंचि पाहिजें १०. देव मस्तकीं धरावा अवघा हलकल्लोळ करावा मुलुख बडवा कां बडवावा धर्मसंस्थापनेसाठी अशा रीतीने सर्व तज्ज्ञांच्या सहमतीने तयार झालेले हे पारिभाषिक शब्द बोजड आहेत, कृत्रिम आहेत, सामान्यांना समजत नाहीत अशी या कोशांवर टीका होते. तथापि, मराठी परिभाषा तयार करताना सर्व भाषांची जननी असणार्‍या संस्कृतची मदत घेणे अपरिहार्य ठरते. संस्कृतोद्भव शब्दांच्या व प्राकृत मराठी व्याकरणाच्या साहाय्याने परिभाषा निश्चित करावी लागते. म्हणून ती क्लिष्ट व दुर्बोध होत नाही. मराठी परिभाषेवर होणारा संस्कृतप्रचुर, क्लिष्ट व बोजडतेचा आरोप तितकासा खरा नाही. बहुदा नवीन प्रतिशब्द प्रथम अपरिचित वाटल्याने अपरिचयात् अवज्ञा होते. वस्तुत आधी भाषा व मग कोश ही नैसर्गिक प्रक्रिया आहे. भाषेत वापरले जाणारे शब्दच कोशात दाखल होतात. तथापि, पारतंत्र्यामुळे भारतासारख्या काही देशांवर परभाषा लादली गेली. व मध्यंतरीच्या काळात देशी भाषा ज्ञानभाषा म्हणून विकसित होण्याची प्रक्रिया थंडावली. त्यामुळे स्वातंत्र्योत्तर काळात इंग्रजी हीच आपली आधुनिक जगातील ज्ञानभाषा झाली असल्याने आपणास आता भाषांतर–प्रक्रियेचा अवलंब करावा लागत आहे. ग्रामीण भागातील जनतेला ज्ञानाविज्ञानाची ओळख करून देण्यासाठी आपल्याला प्रादेशिक भाषांमधून ग्रंथनिर्मिती करावी लागणार आहे व त्यासाठी नवी शास्त्रीय परिभाषा घडवणे गरजेचे आहे. म्हणून या बाबतीत आधी परिभाषा कोश व मग देशी भाषेतील ग्रंथलेखन ही कृत्रिम प्रक्रिया अवलंबावी लागत आहे. माझे लेखन शुद्ध करणार्‍या, वर्गीकरण करणार्‍या व त्यात भर घालणार्‍या सर्वांचा मी ऋणी आहे. मराठी विकिबुक्स मध्ये आपले स्वागत आहे. मी मराठी विकिचा एक सेवक. आपणास मदत करण्यास सदैव तत्पर माझ्याकडून मदतीसाठी संवाद साधावा. मी मराठी विकिचा एक सेवक. आपणास मदत करण्यास सदैव तत्पर! माझ्याकडून मदतीसाठी कृपया वरील 'चर्चा'वर टिचकी देउन संवाद साधावा. मराठी विकिबुक्स मध्ये आपले स्वागत आहे. मी मराठी विकिचा एक सेवक. आपणास मदत करण्यास सदैव तत्पर माझ्याकडून मदतीसाठी संवाद साधावा. मराठी विकिबुक्स मध्ये आपले स्वागत आहे. मी मराठी विकिचा एक सेवक. आपणास मदत करण्यास सदैव तत्पर माझ्याकडून मदतीसाठी संवाद साधावा. मराठी विकिबुक्स मध्ये आपले स्वागत आहे. मी मराठी विकिचा एक सेवक. आपणास मदत करण्यास सदैव तत्पर माझ्याकडून मदतीसाठी संवाद साधावा. मराठी विकिबुक्स मध्ये आपले स्वागत आहे. मी मराठी विकिचा एक सेवक. आपणास मदत करण्यास सदैव तत्पर माझ्याकडून मदतीसाठी संवाद साधावा. मराठी विकिबुक्स मध्ये आपले स्वागत आहे. मी मराठी विकिचा एक सेवक. आपणास मदत करण्यास सदैव तत्पर माझ्याकडून मदतीसाठी संवाद साधावा. मराठी विकिबुक्स मध्ये आपले स्वागत आहे. मी मराठी विकिचा एक सेवक. आपणास मदत करण्यास सदैव तत्पर माझ्याकडून मदतीसाठी संवाद साधावा. मराठी विकिबुक्स मध्ये आपले स्वागत आहे. मी मराठी विकिचा एक सेवक. आपणास मदत करण्यास सदैव तत्पर माझ्याकडून मदतीसाठी संवाद साधावा. मराठी विकिबुक्स मध्ये आपले स्वागत आहे. मी मराठी विकिचा एक सेवक. आपणास मदत करण्यास सदैव तत्पर माझ्याकडून मदतीसाठी संवाद साधावा. मराठी विकिबुक्स मध्ये आपले स्वागत आहे. मी मराठी विकिचा एक सेवक. आपणास मदत करण्यास सदैव तत्पर माझ्याकडून मदतीसाठी संवाद साधावा. मराठी विकिबुक्स मध्ये आपले स्वागत आहे. मी मराठी विकिचा एक सेवक. आपणास मदत करण्यास सदैव तत्पर माझ्याकडून मदतीसाठी संवाद साधावा. मराठी विकिबुक्स मध्ये आपले स्वागत आहे. मी मराठी विकिचा एक सेवक. आपणास मदत करण्यास सदैव तत्पर माझ्याकडून मदतीसाठी संवाद साधावा. श्री निळोबारायाकृत संतश्रेष्ठ जगदगुरु श्री तुकोबारायांची आरती जयजयजी स्वामी सद गुरु तुकया दातारा तारक तू सकळांचा जिवलग सोयरा धृ!! हरीभक्तीचा महिमा विशेष वाढविला ! निंदक दुर्जनांचा संदेह निरसिला 2 जयजयजी स्वामी सद गुरु तुकया दातारा तारक तू सकळांचा जिवलग सोयरा धृ!! तेरा दिवस वह्या रक्षूनीया उदकी ! कीर्तनश्रवणे तुमच्या तरिजे जन लोकी 3 जयजयजी स्वामी सद गुरु तुकया दातारा तारक तू सकळांचा जिवलग सोयरा धृ!! विधीचा जनिता तूचि आठव हा दिधला न तुके म्हणूनी तुका नामे गौरविला 4 जयजयजी स्वामी सद गुरु तुकया दातारा तारक तू सकळांचा जिवलग सोयरा धृ!! प्रयाणकाळी देवें विमान पाठविले ! निळा म्हणे सकळ संता तोषविले 5 जयजयजी स्वामी सद गुरु तुकया दातारा तारक तू सकळांचा जिवलग सोयरा धृ!! विकिबुक्स प्रकल्पाचा मूळ उद्देश शैक्षणिक दृष्टिकोनातून आंतरजालावर नवी मुक्त पाठ्यपुस्तक निर्मिती व्हावी असा आहे. सध्या मराठी 'विकिबुक्स' मध्ये मुख्यत्वे मूळ स्रोत ग्रंथाचा भरणा चुकीने झाला आहे. आपण कॉमन विकिस्रोत प्रकल्पात,मराठी विकिबुक्स अथवा मराठी विकिपीडीया प्रकल्पात प्रताधिकार मुक्त साहित्याचे केलेले लेखन नवीन मराठी विकिस्रोत प्रकल्पात व्यवस्थित स्थानांतर झाले आहे का हे तपासण्यात कृपया सहाय्य करावे. down बदल करण्यासह उपवर्ग दाखवण्यासाठी उघडा' up बदल करण्यासह मुख्यवर्ग दाखवण्यासाठी उघडा' ! मथळा मजकूर मथळा मजकूर मथळा मजकूर आधुनिक शिक्षणात आधुनिक ग्रंथालय व माहिती शास्त्रज्ञास संगणक तसेच आंतरजालाचा योग्य वापर ग्रंथालयातील कामकाजासाठी योग्य संगणक प्रणाली वापरणे या तांत्रिक कौशल्यांबरोबरच वाचकांच्या माहितीच्या बदलत्या व गुंतागुंतीच्या गरजांचा मानसशास्त्रीय अभ्यास करून माहितीचे संकलन व विश्‍लेषण करून ती तत्काळ पुरविणे ही कौशल्ये महत्त्वाची मानली जातात. पुणे विद्यापीठातील हा पदव्युत्तर अभ्यासक्रम हा एक इंग्रजी माध्यमातील अभ्यासक्रम आहे. हा चार सत्रात पूर्न होतो. त्याचे स्वरूप पुढील प्रमाणे आहे. * ग्रंथालये- इतिहास व प्रकार. * ग्रंथालयशास्त्री मूलतत्वे- संप्रेषणाची या शास्त्रातील महत्त्व * माहितीचे स्रोत व वाचकांच्या गरजांचा अभ्यास * संगणकशास्त्र- संगणकाची व इंटरनेटची ओळख, मायक्रोसॉफ्ट ऑफिसचा वापर. * ग्रंथालयाचे विविध विभाग व त्यांचे व्यवस्थापन या खेरीज प्रथम सत्रात इंग्रजी संवाद कौशल्ये विकसित करण्यावर विशेष भर दिला जातो. * ज्ञान साधनांचे वर्गीकरण व तालिकीकरण * संदर्भ सेवा- विविध संदर्भ साधने व त्यांचा प्रत्यक्ष वापर * माहिती केंद्रे व संस्था * माहिती ज्ञानाचे व्यवस्थापन व धोरण * ग्रंथालयांचे संगणकीय जाळे (ङळलीरीू पशीुींज्ञी) * संशोधन- प्रकार व पद्धती * ग्रंथालय व माहितीशास्त्रातील आधुनिक संशोधन तंत्रे * इंटरनेटवरून माहिती शोधण्याची आधुनिक तंत्रे व कौशल्ये * माहितीचे परिप्रेषण, इंडेक्‍सिंग, अब्स्ट्रक्‍टिंग, शब्दकुलकोश * आधुनिक ग्रंथालये माहिती केंद्राचे व्यवस्थापन व्यवस्थापनाची मूलतत्वे, प्लानिंग, बजेटिंग, मार्केटिंग, मनुष्यबळ विकास इ. * पूर्व अभ्यासित ज्ञानाचा यथोचित वापर करून प्रकल्प शोधनिबंध. * या व्यतिरिक्त विविध माहिती प्रणाली, मल्टी मीडिया विकसन, ग्रंथालय व माहितीशास्त्रासाठी प्रशिक्षित शिक्षक विकसन यापैकी एक वैकल्पिक विषय. संसदीय/सभ्य भाषेच्या परिघात राहून कठोर शब्दात टिका कशी करावी या विषयावर लेख लिहून हवा आहे. *स्पष्ट बोलल्याबद्दल माफ करा, पण तुमच्या लिखाणात मला अपेक्षित उंची आढळली नाही. काही तरी नवे मिळेल या आशेने वाचायला सुरुवात केली होती, परंतु तेच घासून गुळगुळीत झालेले शब्दप्रयोग आणि कंटाळवाणी वाक्यरचना पाहून निराशा झाली. :तुमच्यासारख्या लेखकांना प्रभावी व्हायचे असेल तर याहून जास्त गांभीर्याने लिहावे लागेल आणि तुम्हाला त्याहून जास्त वाचनाची आवश्यकता आहे हे नमूद करते. यापुढील लेखन अभ्यासपूर्ण आणि जास्त वाचनीय असेल अशी आशा व्यक्त करते. *विचारलाय प्रश्न, पण प्रश्नाआडून केलेली सूचना वाटतेय ही. *जमत नाही असं सरळ सांगावं, उगाच काय सवडीच्या सबबी. *नाना ज्यांच्यात्यांच्यावर का टीका करत (करुन राहीला) आहात ? च्या मागणीत उगाच आडवे पडताय हं तुम्ही *एक निरीक्षण नोंदवू ईच्छितो, तुम्हीही अगदी हेच करता. आपल्याला स्पर्धक निर्माण होत आहे या भीतीने तुम्ही हा प्रतिसाद दिला आहे का? राव तुम्ही सर्वात "वीक" सदस्य पाहून हे जे टीकेचं मोहोळ उठवलं आहेत ना ते आक्षेपार्ह आहे. आपल्या कोत्या मनोवृत्तीचा त्रिवार निषेध करावा तरी थोडाच आहे! *दुसर्‍या संस्थळांवर तुमच्या कसल्याही लिखाणाला वाहवा मिळते म्हणून कृपया तुमचे सगळे लिखाण इथे आदळू नये. एक मित्रत्वाचा सल्ला म्हणून सांगतो/ते, इथल्या चोखंदळ वाचकांना कृपया गृहीत धरू नये *कठोर टीका आहे पण रचनात्मक काही दिसत नाही टीका रचनात्मक आहे किंवा नाही तो ते समजून घेणे हे लेखकावर अवलंबून आहे कठोर टीका करणे सोपं आहे, पण त्यातून रचनात्मक संदेशही गेला पाहिजे, ते बहूतेक होत नाही. अमूक अमूक लिहिणारा फाल्तू लिहितो तेव्हा ते फाल्तूपणा कुठे कसा आहे हे सांगितलं पाहिजे, म्हणजे हे 'खर्रच हे लिहिण्यात नको होतं का असा विचार लिहिणार्‍याच्या मनात आला पाहिजे, लिहिण्यापासून नाऊमेद करणं म्हणजे कठोर टीका नव्हे. असो. नुसत्या टिकेने कोणी लिहिण्यापासून नाऊमेद होत असेल तर त्या मनुष्याची किव वाटते. चिकित्सामक विचारपद्धती जोपासण्याकरीता मनाचा खुलेपणा कसा जोपासावा मनाचा खुलेपणा जोपासला जावयास हवा. नवीन अथवा अपरीचित कल्पनां बद्दल माहिती घेणे आणि विचारात घेण्या करता तयार असणे म्हणजे मनाचा खुलेपणा होय. *दृष्टीकोण व्यापक करण्याची आणि आपल्या ज्ञानाचा परीघ विस्तारण्याची उत्कंठा जोपासतात. *संबंधीत विषयाबद्दल योग्य माहिती करून घेण्याच्या दिशेने कार्यरत असतात. *आपल्याला कोणत्या भागाबद्दल काय माहित नाही हे माहित करून घेण्यास प्राधान्य देतो *ते ग्राह्य पुराव्यांकरता आणि ग्राह्य पुराव्यांवर आधारीत उत्तराची वाट पहाण्याची तयारी ठेवतात. मनाचा खुलेपणा कसा जोपासावा ? अस्तीत्वाच्या वस्तुस्थिती बद्दल आपल्या समजांची जाणीवेस प्रगल्भता येणे, आपल्या नवीन अथवा अपरीचित कल्पनां बद्दल माहिती घेणे आणि विचारात घेण्या करता तयार असण्यावर अवलंबून असते.नवीन अथवा अपरीचित कल्पनां बद्दल माहिती घेणे आणि विचारात घेण्या करता तयार असणे म्हणजे मनाचा खुलेपणा असणे. जेव्हा एखाद्या गोष्टी बद्दल माहिती उपलब्ध नसते (अनएक्स्प्लेन्ड) तेव्हा ती अनएक्सप्लेन्ड आहे इतर लेबल लावण्याची घाई नकरता,माहिती उपलब्ध नाही अनएक्सल्पेन्ड आहे एवढेच तथ्य स्विकारता आले पाहीजे.चुकीचा प्रमाण लावण्यातील घाई चुकीच्या अर्थबोधास कारणी भूत होण्याची शक्यता असते वरवरचे धागे जुळवून शितावरून भात म्हणत सुतावरून स्वर्ग गाठला जाऊ शकतो आणि साप साप म्हणून भूई थोपटली जाऊ शकते.पर्यायी कारणमिमांसांच्या शक्यता, की ज्यात वैध शक्यता आंतर्भूत असण्याची शक्यता नाकारता येत नाही, अशा सर्व शक्यता पुरेसा अवधी न दिला जाताच बाद केल्या जातात;ग्राह्य शक्यता कोणत्या आहेत ते सुस्पष्ट होण्या पुर्वीच, त्यांची शक्यता नाकारणे म्हणजेच बंदीस्त मनाचे असणे अथवा क्लोज माइंडेडनेस होय. *'क्ष' गोष्टीची कारणमिमांसा उपलब्ध नसणे, हा 'ज्ञ' गोष्ट बरोबर असल्याचा पुरावा नसतो हा विरोधाभास एक तार्कीक उणीवेचा प्रकार आहे माझ्याकडे क्ष गोष्टीची कारणमिमांसा उपलब्ध नाही माझ्याकडे कारणमिमांसा उपलब्ध आहे हे दोन्ही परस्पर विरोधी दावे एकदम केल्या सारखे आहे. *ज्या गोष्टीची कारण मिंमासा उपलब्ध नसते =त्याची कारण मिमांसा उपलब्ध नसते एवढे आणि एवढेच त्या पलिकडे काही नाही. माझ्या अनुभवाची मी कारण मिमांसा देऊ शकत नाही, म्हणून माझा श्रोताही माझ्या अनुभवाची कारण मिमांसा देण्यात अपात्र आहे, म्हणून माझा अनुभव आणि मी स्वत:च केलेला कयास बरोबर आहे ही एक तार्कीक उणीव असते आणि अयोग्य असते कारण त्रयस्थ व्यक्तीस संबधीत गोष्ट स्वतंत्रपणे पडताळण्याचे स्वातंत्र्य उपलब्ध नसते.त्रयस्थ व्यक्ती तुम्ही गाळलेले अथवा तुमच्या अनवधानाने गळालेले मुद्दे आणि विवरण स्वतंत्रपणे तपासू शकत नाही. जेव्हा एखादी व्यक्ती म्हणते की मी 'क्ष' गोष्टीवर विश्वास नाही म्हणजे त्याला 'क्ष' सत्य असूच शकत नाही असे म्हणायचे असते असे नाही क्ष सत्य असूच शकत नाही म्हणत असेल तर तो झाला क्लोज माइंडेडनेस; पण विश्वास नाही पण तर्कसुसंगत पुरावे आल्यास विश्वास ठेवेन हा झाला ओपन माईंडेडनेस. दुसरी व्यक्ती तुमच्या मतांशी सहमत होण्यास असमर्थ असल्या मुळे तुम्ही तुमची परिपेक्षाची जाणीव हरवुन बसत असाल, तर दुसऱ्या व्यक्तिशी संपर्कात येताना तुम्ही तुमचे पुर्वग्रह लादू लागता आणि ऐकण्याच्या कौशल्यात अडथळे येऊन संपर्कात येणे होते पण संपर्काचे संवादात रूपांतरण साध्य होत नाही तर केवळ आपल्याच पुर्वग्रहांचा तो पुर्नसराव असतो आणि हाच क्लोजमाइंडेडनेस झाला * माझ्याशीच सहमत व्हा अशा भूमीका * सुयोग्य शहानिशा न करता, कुणीही सहज मन वळवू शकतं हा चांगला गूण समजला जात असला तरी प्रत्यक्षात तसे नसते *ओपन माइंडेड आहे या नावाखाली कोणत्याही अविश्वासार्ह spooky पॅरानॉर्मल स्टोऱ्यांवर विश्वास ठेवणे. तुम्ही जर ओपन माइंडेड असाल पण संदर्भ अथवा पुरावा मागत नसाल तर तुम्ही वस्तुस्थितींबाबतची तुमची समजूत योगायोगावर सोपवत असता.यातली सर्वात वाईट शक्यता अशी की तुम्ही एखादी उणीवयूक्त कल्पना स्विकारली आणि त्यानंतर इतर संकल्पना पर्यायांना तुम्ही तुमच माईंड क्लोजकरून घेतल तर चांगले संदर्भ आणि पुरावे असलेल्या कल्पना सुद्धा नाकारल्या जाऊ लागतात, आणि तुमची स्वत:ची काही चांगले शिकण्याची क्षमता मार खाते. जर तुम्ही इतर विरोधी पुरावे आणि विरोधी युक्तीवाद न ऐकता इतरांनी तुमच्या कल्पना शहानिशा न करता स्विकाराव्यात तर हे केवळ तुमच मन मुक्त नसण्याचच लक्षण नाही तर ओकाची पायानसलेली गृहीत धारणा,उद्धटपणा, नियंत्रण या गोष्टी सोबतीने आपल्या स्वभावात येण्याची शक्यता असते इतरांनी त्यांय्चा महत्वपूर्ण द्र्ष्टीकोणात बदलाची अथवा त्यांनी महत्वाची जोखीम पत्करण्यापूर्वी इतरांनी जर तुम्हाला संदर्भ अथवा पुराव्यांची अपेक्षा करणे तुम्हाला अनरिझनेबल गैरवाजवी वाटत असेल, जर तुमचा दावा इतरांनी त्यांचे क्रिटीकल थिंकींग बंद करावे अशी अपेक्षा करत असेल याचा अर्थ दुसऱ्या व्यक्तीने कमी पुराव्यांची अपेक्षा ठेवावी असे होत नाही तर तुम्ही त्यांच्याकडे अधिक पुराव्यांची अपेक्षा ठेऊ शकता . स्वत:च मन मोकळे पणाने मांडणे हा मनाचा मोकळे पणा झाला.तर आपल्याला नवीन असलेल्या अथवा अपरीचित असलेल्या कल्पनां बद्दल माहिती घेणे आणि विचारात घेण्या करता तयार असण्यासाठी मनाचा खुलेपणा लागतो नवीन अथवा अपरीचित कल्पनां बद्दल माहिती घेणे आणि विचारात घेण्या करता तयार असणे म्हणजे मनाचा खुलेपणा होय. मनाचा खुलेपणा म्हणजे वस्तुस्थिती सुस्प्ष्ट होण्यास साहाय्यकारी होण्यासाठी ऊपयूक्त कोणत्याही आणि प्रत्येक प्रकाश पाडणारा विचार अभ्यासण्यासाठी आपले मन उपलब्ध असणे होय ref>(John Dewey ref> सध्याची उद्धीष्टे बदलली जातील असेही, दृष्टीकोण विचारात घेण्याची सक्रीय इच्छाशक्ती आत्तापर्यंत त्रयस्त अथवा कल्पना नसलेल्या दृष्टीकोनांचे स्वागत करण्यासाठी गरजेची असते. विकास करण्याची सक्षमता प्राप्त करने हे अशा बौद्धीक आतीथ्याचे पारितोषिक असते John Dewey लवचिक असले पाहिजे ref en:Kyuzo Mifune ref खेळाडूवृत्ती, बदलत्या काळा सोबत स्वत:ला जुळवून घेणे. साहित्य: एक मोठ्ठी कैरी (साधारण ४५० ग्रॅम दुप्पट साखर, चवी पुरते मीठ, वेलची पूड, केशर साखरेऐवजी तुम्ही गूळ देखील घालू शकता. कृती: १) कैरीचे साल काढून घ्यावे. सगळा हिरवा भाग काढावा. नंतर ती कैरी cooker मध्ये ३ शिट्या होईपर्यंत वाफवावी. २) कैरी गार झाली की त्याचा गर काढावा व mixer च्या भांड्यात घालावा. साखर आणि थोडेसे पाणी घालावे व mixer वर वाटून घ्यावे. ३) कैरीच्या paste मध्ये चवीनुसार मीठ घालावे. स्वादाला वेलची पूड घालावी आणि परत एकदा mixer वर वाटून घ्यावे. ४) हा झाला concentrated pulp तयार! fridge मध्ये हा pulp छान टिकतो. पन्हे बनवायचे असेल त्या वेळी २ मोठे चमचे pulp glass मध्ये घ्यावा आणि त्यात तिप्पट गार पाणी घालून चमच्याने ढवळावे. त्यात केशराच्या काड्या घालाव्यात आणि serve करावे. काही महत्त्वाचे: १) कैरीची साल पूर्णपणे काढून घ्यावी. कैरीला जर साल राहिली तर ती mixer वर नीट वाटली जात नाही. २) कैरीच्या आंबटपणानुसार साखरेचे किंवा गूळाचे प्रमाण कमीजास्त करावे. जगद्गुरू तुकाराम महाराजांच्या या साखळीच्या अभंगात खूपच दुरुस्ती आवश्यक आहे पुढील उतार्यावरून दुरुस्ती करावी. जन्माचे ते मूळ पाहिले शोधून । दु:खासी कारण जन्म घ्यावा ।। पाप पुण्य करूनी जन्मा येतो प्राणी । नरदेही येऊनी हानी केली । । रज तम सत्त्व आहे ज्याचे अंगी । याच गुणे जगी वाया गेला । । तम म्हणजे काय नर्क केवळ । रज तो सकळ मायाजाळ । । तुका म्णे येथे सत्वाचे सामर्थ्य । करावा परमार्थ अहर्निशी । । १ ।। अहर्निशी सदा परमार्थ करावा । पाय न ठेवावा आडमार्गी । । आडमार्गी कोणी जन जे जातील । त्यातून काढील तोची ज्ञानी । । शरण गेलीयाने काय होते फळ । तुका म्हणे कूळ उद्धरीले ।। २ ।। उद्धरीले कूळ आपण तरला । पूर्ण तोचि झाला त्र्यैलोक्यात ।। त्र्यैलोक्यात झाले द्वैतची निमाले । ऐसे साधियेले साधन बरवे ।। तीळभरी नाही चित्तासी तो मळ । तुका म्हणे जळ गंगेचे ते । । ३ ।। जैसी गंगा वाहे तैसे त्याचे मन । भगवंत जाण त्याचेजवळी । । त्याचे जवळी देव भक्तीभावे उभा । स्वानंदाचा गाभा तया दिसे।। जाणती जे खूण स्वात्मअनुभवी । तुका म्हणे पदवी ज्याची त्याला।। ४ ।। ज्याची त्याला पदवी इतरां न साजे । संताला उमजे आत्मसुख । करू नका काही संतसंग धरा । पूर्वीच़ा तो दोरा उगवेल ।। उगवेल प्रारब्ध संतसंगेकरुनी । प्रत्यक्ष पुराणी वर्णियेले।। वर्णियेले एक गुणनामघोष । जातील रे दोष तुका म्हणे।। ५ ।। दोष रे जातील अनंत जन्मींचे । पाय त्या देवाचे न सोडावे ।। न सोडावे पाय निश्चय तो करा । आळवा शारंगधरा भावबळे ।। भावबळे आणा धरोनी केशवा । पापिया न कळे काहीकेल्या ।। न कळे तो देव संतसंगावाचुनी । वासना जाळोनी शुद्ध करा ।। शुद्ध करा मन देहातीत व्हावे । वस्तुसी ओळखावे तुका म्हणे ।।६ ।। ओळखा रे वस्तु सांडा रे कल्पना । नका आडराना जाऊ तुम्ही ।। घ्यावे आत्मसुख स्वरूपी मिळावे । भूती लीन व्हावे तुका म्हणे ।। ७ ।। भूती लीन व्हावे सांगावे न लगेची । आता अहंकाराची शांति करा ।। शांति करा तुम्ही अहंता नसावी । अंतरी नसावी भूतदया ।। भूतदया ठेवा मग काय उणे । प्रथम साधन हेचि असे ।। असे हे साधन ज्याचे चित्ती वसे । मायाजाळ नासे तुका म्हणे ।। ८ ।। असो द्यावी प्रीति साधूंचे पायासी । कदा कीर्तनासी सोडू नये ।। साक्षात्कार झालीया सहज समाधी । तुका म्हणे उपाधि गेली त्याची ।। ९।। गेली त्याची जाणा तोची ब्रह्मा झाला । अंतरी निवाला पूर्णपणे ।। पूर्णपणे झाला राहतो कैशा रीती । त्याची आता स्थिती सांगतो मी ।। जगात पिशाच्च अंतरी शहाणा । सदा ब्रह्मी जाणा निमग्न तो ।। वेगळाले भेद किती त्या असती । ह्रदगत्याची गती न कळे कोणा ।। न कळे कोणा त्याचे हेचि वर्म । योगी जाणे वर्म खूण त्याची ।। खूण त्यांची जाणा जे तैसे असती । तुका म्हणे भ्रांति दूजीयाला ।।१० ।। दुजीयाला भ्रांती भावीकाला शांती । साधूंची ती वृत्ती लीन झाली ।। लीन झाली वृत्ती स्वरूपी मिळाले । जळात आटले लवण जैसे ।। लवण जैसे पुन्हा जळाचे बाहेरी । येत नाही खरे त्यातुनीया ।। त्यासारीखे जाणा तुम्ही साधूवृत्ती । पुन्हा न मिळती मायाजाळी ।। मायाजाळ त्यांना पुन्हा रे बाधेना । सत्य सत्य जाणा तुका म्हणे ।। ११ ।। सत्य सत्य जाणा त्रिवाचा नेम हा । अनुभव पहा पदोपदी ।। पदोपदी पहा श्रीमुख चांगलं । प्रत्यक्ष पाऊली विठोबाची ।। विठोबाचे भेंटी हरेल बा चिंता । तुम्हालागी आता सांगितले ।। ते नर पठणी जीवन्मुक्त झाले । पुन्हा नाही आले संसारासी ।। संसार उडाला संदेह फिटला । पूर्ण तोचि झाला तुका म्हणे ।। १२।। स्वर्गलोकीहूनी आले हे अभंग । धाडियेले सांग तुम्हालागी ।। नित्य नेमों यासी पढ़ता प्रतापे । जळतील पापे जन्मांतरीची ।। तया मागे-पुढे रक्षी नारायण । मांडील्या निर्वाण उडी घाली ।। बुद्धीचा पालट नासेल कुमती । होईल सद्भक्ती येणे पंथे ।। सद्भक्ती झालीया सहज साक्षात्कार । होईल उद्धार पूर्वजांचा ।। साधतील येणे इहपर लोक । सत्य सत्य भाक माझी तुम्हा ।। परोपकारासाठी सांगितले देवा प्रासादिक मेवा ग्रहण करा ।। येणे भवव्यथा जाईल तुमची । सख्या विठ्ठलाची आण मज ।। टाळ आणि कंथा धाडिली निशाणी । घ्यारे ओळखोनि सज्जन हो ।। ''कृपया, हा साचा लावताना कारण नमूद करणे टाळू नये nowiki पानकाढा कारण अमुकतमुक कारण nowiki असे लिहावे ''मराठी विकिबुक्स नवीन लेखकांना प्रोत्साहन देत असतो. पान काढण्याची सूचना लावण्याचे कारण प्रत्येक वेळेस शक्य नसले तरी शक्य तेव्हढ्या वेळा सदस्यास त्यांच्या चर्चा पानावर सूचीत करावे. असे करण्याने नवे सदस्य दिर्घकाळ पर्यंत विकिपीडिया सोबत रहाण्यास मदत होते. शिवाय गैरसमजातून वाद निर्माण होणे, नाराजीतून उत्पात प्रसंग अशा बाबी कमी होण्यास मदत होते या साच्याचा खालील पद्धतीने वापर करावा : नेमके काय केले आहे मी काही मदत करू शकतो का [[वर्ग: जानेवारी २०१७ मध्ये वगळावयाचे मराठी विकिस्रोतात स्थानांतरीत लेख]] स्त्रीवाद म्हणजे स्त्री केंद्रित व्यवस्था आणण्यास कार्यरत असलेली चळवळ असे म्हणता येईल. स्त्रीवादाचे ध्येय स्त्री-पुरुष समानतेच्या अंतिमत्वाकडे वाटचाल करण्याचे असते. अभिजात मार्क्सवाद आणि स्त्रीवाद् यांच्यातील परस्पर संबंधाबाबत विचारवंतांमध्ये मतभेद आहेत. अर्थात मार्क्सवादातील पुढील काही आशय सुत्रांनी स्त्रीवादी आकलनात भर पाडली आहे १. ऐतिहासिक विकासक्रम समजून घेण्यासाठी विचारांवर वा संकल्पनांवर नव्हे, तर लोकांच्या भौतिक कृतीवर विशेषतः उत्पादनाच्या क्रियेवर भर दिला आहे. २. माणूस स्वतः आपला इतिहास घडवत असतो. या संकल्पनांचा स्त्रीवादी आकलनावर प्रभाव पडला आहे. प्रामुख्याने कुटुंबातील शोषण ऐतिहासिक संदर्भात समजून घेणे शक्य झाले ref>रेगे शर्मिला, मार्क्सवादी स्त्रीवाद् एक संकल्पनात्मक् आढावा, वाटसरू१६ ते ३१ डिसेंबर २००४/वर्ष ४ थे अंक १६ वा ref> स्त्रीवादी चळवळीने ७०च्या दशकापासून भारतात अधिक राजकीय कृती करण्यास सुरुवात केली. हुंडाविरोधी आंदोलने, बलात्कारविरोधी आंदोलने, घरगुती हिंसाचारविरोधी चळवळी यातून भारतातील स्त्रीवाद चळवळ सिद्धान्त व व्यवहाराच्या पातळीवर विकसित होत होता. या स्त्रीवादी चळवळीने दलित स्त्रीचा प्रश्न हा जातीचा प्रश्न आहे असे मानून त्याकडे दुर्लक्ष केले. या चळवळीचा केंद्रबिंदू नेहमी उच्चवर्णीय स्त्री होती. काळा स्त्रीवाद व दलित स्त्रीवाद [[काळा स्त्रीवाद व दलित स्त्रीवाद यांमध्ये अनेक बाबतीत साम्य व काही बाबतीत भिन्नत्व असलेले दिसते. भूमिदृष्टी सिद्धान्ताचा दोन्हींनी स्वीकार केलेला दिसतो. परंतु काळ्या स्त्रीवादामध्ये वंशवादविरोधी चळवळीतून येणारी मातृभूमीची आस ही बाब भिन्न असलेली दिसते. लेखात दिलेल्या सर्व संदर्भांची एकत्रित सूची लेखाच्या शेवटी देण्यासाठी हा साचा वापरावा. संदर्भाचा वेगळा विभाग तयार करून त्यात हा साचा टाकल्यास लेखामध्ये दिलेल्या सर्व संदर्भांची सूची आपोआप तयार होते. सर्व संदर्भांची एकत्रित सूची दाखवण्यासाठी लेखाच्या शेवटी पुढीलप्रमाणे लिहावे. लेखाच्या शेवटी लेखामध्ये दिलेल्या तळटिपांचा वेगळा विभाग करायचा असल्यास पुढीलप्रमाणे लिहावे. मराठी विकिवरील हा साचा आहे.तळटीप ०१ हा साचा संदर्भांसाठी वापरण्यात येतो.तळटीप ०२ हा साचा संदर्भांचे वर्गीकरण पण करू शकतो.तळटीप ०३ ह्या साच्यात काही कठीण भाग आहेत, त्यामुळे संपादन करतांना काळजी घ्यावी.तळटीप ०४ येथील संदर्भ अवर्गीकृत आहेत.संदर्भ ०१ या साच्याचा खालील पद्धतीने वापर करावा : मराठी भाषेतील 'विकिबुक्स' मुखपृष्ठ/धूळपाटी विकिबुक्स' nominations for adminships मराठी भाषेतील Wikibooks:मुखपृष्ठ/धूळपाटी|'विकिबुक्स' मुखपृष्ठ/धूळपाटीमध्ये सुधारण्यात मदत हवी आहे. *मराठी भाषेतील 'विकिबुक्स' प्रबंधक नामनिर्देशन Administrator Nomination मराठी विकिबुक्स ही काय संकल्पना आहे [[मराठी विकिबुक्स सहप्रकल्पात जशी काही चांगल्या ग्रंथाचे लेखन झाले आहे तसेच काही लेख प्रताधिकारयुक्त असावेत असे जाणवते.प्रताधिकारयुक्त लेखांचे वर्गीकरण Category:Speedy deletion requests या वर्गात वर्गीकरण केले जात आहे. यात प्रामुख्याने या लेखनाचा समावेश आहे. कुणाकडे हे लेखन प्रताधिकार युक्त नसल्याची माहिती असल्यास द्यावी हे असे आवाहन आहे. ==ULS अक्षरांतरण टायपींग सुविधा Default करणे बाबत== मराठी विकिबुक्स प्रकल्पात ULS अक्षरांतरण टायपींग सुविधा Default स्वरुपात उपलब्ध करावी असा प्रस्ताव ठेवत आहे. पुस्तक वृत्तांकन अथवा समीक्षा लेखन]] * स्वत:च्या कल्पना नोंदवण्याची डायरी * स्वत:च्या सादरीकरण अथवा लेक्चर साठी नोट्स काढणे मराठी प्रमाणलेखन संकेतांचे मुख्य उद्देश १) उचारानुसारी लेखनाचा अवलंब अथवा लेखनावरून उच्चारण (उद्देश अंशत:च साध्य होतो, काही वेळा तुमची उच्चारणे वेगळी असू शकतात आणि प्रमाण लेखन वेगळे असू शकते) २) मराठी भाषेच्या स्वरुपास अनुकूल लेखन (मराठी व्याकरणास अनुसारुन लेखन व्हावे हा उद्देश; पण प्रत्यक्षात इंग्रजी आणि संस्कृत व्याकरणांच्या प्रभावाने मराठीचेमूळ स्वरूप बाजूस ठेऊनही आदेशात्मक पद्धतीने लेखनाचा आग्रह धरलेला आढळतो) ३) लेखन पद्धतीत प्रमाणीकरण ४) प्रमाण भाषेची उपलब्धता भाषा वैज्ञानिकांचा हेतु व्यवहार आणि विज्ञान विषयक संज्ञांमध्ये प्रमाण भाषेची उपलब्धता असा मर्यादीत असला तरीही विशीष्ट सामाजिक गटांकडून त्यांच्या शब्दांचा वापर तेवढाच प्रमाण बाकी अशुद्ध असा चुकीचा प्रचार बरीच दशके केला गेला आणि बहुजनांच्या मराठीस दूर ठेवण्याचे प्रयत्न झाले पद्धती अ) अनुनासिके आणि अनुस्वार आ) ऱ्हस्व-दीर्घ उच्चारणांचे लेखन आपल्याला माहित आहे का की हे सदर खालीलपैकी कुठलीही एक माहिती दर्शविते थांबा मजकूर वाचताना योग्य त्या ठिकाणी योग्य काळ थांबण्याची सूचना देण्याकरता स्वल्पविराम कमी कालावधीसाठी थांबणे, दोन किंवा अधीक वस्तुंची यादी उधृत करताना, संबोधन अर्धविराम स्वल्पविरामपेक्षा अधिक काळ थांबण्यासाठी वाक्यातील एखादा महत्वाचा मुद्दा झाल्या नंतर पुढच्या मुद्याकडे वळण्यापुर्वी. पूर्णविराम वाक्य संपल्याचे निर्देशीत करण्यासाठी. * स्वल्पविराम कमी कालावधीसाठी थांबणे, दोन किंवा अधीक वस्तुंची यादी उधृत करताना {{सूचना खालील गोष्ट प्र. के. अत्र्यांविषयी प्रसिद्ध असलेल्या अनेक आख्यायिकांपैकी एक आहे. स्वल्पविरामाचे महत्त्व दर्शविणारे एक विनोदी उदाहरण म्हणूनच केवळ त्याचा येथे उल्लेख केला आहे त्यानंतर लवकरच फडक्यांच्या पत्नीला अत्रे भेटले असताना अत्रे म्हणाले, "मी तुझा नवरा तू माझी बायको आपण सिनेमाला जाऊ या ही गोष्ट फडक्यांच्या कानावर आली, आणि त्यांनी अत्र्यांकडे त्याबाबत खुलासा मागितला. अत्र्यांनी स्पष्टीकरण दिले ते असे: "अहो, मी म्हटले होते 'मी, तुझा नवरा, तू, माझी बायको, आपण सिनेमाला जाऊ या.' * स्वल्पविराम कमी कालावधीसाठी थांबणे, दोन किंवा अधीक वस्तुंची यादी उधृत करताना, संबोधन * स्वल्पविराम कमी कालावधीसाठी थांबणे, दोन किंवा अधीक वस्तुंची यादी उधृत करताना **मी आजपासून चोरी करणार नाही केली तर मला मारावे. या वाक्यात स्वल्पविराम ‘नाही’ या शब्दानंतर न देता जर ‘करणार’ या शब्दानंतर दिला; तर अर्थाचा अनर्थ होईल! **मी आजपासून चोरी करणार नाही केली तर मला मारावे **मी आजपासून चोरी करणार नाही केली तर मला मारावे * स्वल्पविराम कमी कालावधीसाठी थांबणे, दोन किंवा अधीक वस्तुंची यादी उधृत करताना १. ‘‘मी नाही येणार. जा तू. नको थांबूस.’’ २. ‘‘मी नाही येणार जा! तू नको थांबूस.’’ * स्वल्पविराम कमी कालावधीसाठी थांबणे, दोन किंवा अधीक वस्तुंची यादी उधृत करताना, संबोधन १. एका जातीचे अनेक शब्द कैरी, लिंबू, सिताफळ * स्वल्पविराम कमी कालावधीसाठी थांबणे, दोन किंवा अधीक वस्तुंची यादी उधृत करताना, संबोधन विरामचिन्ह द्यावयाच्या शब्दा नंतर, विरामचिन्ह लगेच द्यावे; आणि पुढील शब्दापुर्वी एक अक्षर मावेल एवढी स्पेस (जागा) रिकामी सोडावी. जसे: कैरी, लिंबू, सिताफळ. या साच्याच्या वापरासाठी विरामचिन्हे हे पान बघा. * स्वल्पविराम कमी कालावधीसाठी थांबणे, दोन किंवा अधीक वस्तुंची यादी उधृत करताना, संबोधन * मराठी विकिपीडियातून w:mr:वर्ग:मराठी विकिबुक्स बंधूप्रकल्पात स्थानांतरीत करावयाचे लेख]] [[कोणत्याही कंपनीच्या प्राथमिक भाग िवक्री अहवाल]] समुदाय काय सांगों श्रीरामाचा l ‌अंतरी कामाचा लेश नाही लेश नाही तया बंधु भरतासी l‌ सर्वही राज्यासी त्यागियेले त्यागियेले अन्न केले उपोषण ‌‌l धन्य लक्ष्मण ब्रह्मचारी जन्म केला धन्य वाल्मीकी ऋषीने lधन्य ती वचने भविष्याची सर्व भावे सर्व शरण वानर‌‌ धन्य ते अवतार विबुधांचे काळ जातो क्षणक्षणा ‌ मूळ येईल मरणा‌ कांहीं धावाधाव करी ,जंव तो आहे काळ दूरी ‌ सत्य वाटते सकळ, परि हे जाता नाही वेळ रामीरामदास म्हणे, आता सावधान होणें. भावार्थ काळ प्रत्येक क्षणी पुढे जात आ मूळ केंव्हा भावार्थ या अभंगात समर्थ रामदास अध्यात्मिक द्रुष्टीकोनातून मानवी देहाचे महत्त्व पटवून देत आहेत. देह हा असार (विनाशी असून अनेक प्रकारच्या रोगजंतुंचे भांडार आहे.।परंतू या असार देहाचा उपयीग करूनच आपण अविनाशी म्हणजे आत्म तत्वापर्यंत पोहचू शकतो.या देहामुळे संसारात अनेक यातना.शारिरीक व मानसिक दु:खे भोगावी लागतात तरिही देवाचे भजन याच देहामुळे शक्य होते. देहाच्या नश्वरतेमुळे निराश होण्यपेक्षा सारासार विचार करून मोक्षपदाला आपण पोहचू शकतो अशी ग्वाही समर्थ रामदास देत आहेत. देहासंगामुळे अनेक रोग जडतात अनेक भोग भोगावे लागतात, पण या देहामुळेच साधनेचा योग घडतो.या देहामुळेच समर्थांना रामदास म्हणवून घेण्याचे भाग्य प्राप्त झाले.त्यांना राघवाच्या संगतीचा लाभ झाला.असे श्री समर्थ म्हणतात. अनित्याचा भ्रम गेला । शुध्द नित्यनेम केला नित्यानित्य हा विचार । केला स्वधर्म आचार देहबुध्दी अनर्गळ । बोधे फिटला विटाळ रामदासी ज्ञान झाले आणि स्वधर्मा रक्षिलें घात करुनी आपला । काय रडशील पुढिलां रामीरामदास म्हणे । भुलों नको मूर्खपणे नाहीं दिवसाचा विचार ।दास म्हणे अंधकार भावार्थ कोणत्याही धातूचा काही दिवस वापर न केल्यास त्यावर गंज चढतो. गंजामुळे धातूची निर्मलता लोप पावते. शेतात बरेच दिवस आउत घातले नाही ,शेताची मशागत केली नाही तर तण वाढून सर्व शेत आच्छादून टाकते. पाठ केलेल्या पाठांतराची रोज उजळणी न केल्यास आपण ते विसरून जातो. दिवस उजाडला आहे असा विचार न करता झोपून राहिलो तर संत रामदास म्हणतात की,सगळीकडे अंधारच दिसेतो. रामदास म्हणे भावे ।स्थूल क्रियेस नब जावे दिव्य देही ओतिला रस । गुरु न्याहाळी रामदास लुप्त होऊन सर्वत्र आत्मस्वरुप भरून राहते.हा दिव्यरस देहाच्या कणाकणात झिरपून भवरोग समूळ नाहिसा करतो, मन सुखावते.आपल्या या सद्गुरुला संत रामदास डोळे भरुन पाहतात. भावार्थ संत रामदास या अभ़ंगात म्हणतात की, निव्रुती हे माझे माहेर असून तेथे माझे मन ओढले जाते.मनातून माहेरची आठवण जात नाही .परंतु प्रव्रूत्ति हे सासर असून त्या पासून सुटका करून घेता येत नाही .लौकिकाला टाळता येत नाही. त्यामुळे मनात निव्रूत्तिचा विवेक टिकवून धरता येत नाही.प्रयत्न करुनही मन या निव्रूत्ति च्या मार्गाने पुढे जात नाही. माझ्या डोळ्यांदेखत माझे हित दूर जात आहे.मनाच्या या द्विधा अवस्थेत असताना सुध्दा संत रामदासांचे विचारी मन अवस्थेतून सुटण्यासाठी प्रयत्न करते आणि संतसंगति शिवाय कोणतेही प्रयत्न सफल होणार नाहीत अशी ग्वाही देते.संतसंगति हीच निव्रुती मार्गाची खूण आहे असे संत रामदास स्पष्टपणे सांगतात. कारागृह देवादिकांचे चुकेना । तेथे काय जनां चुकईल केले कर्म तुटे जरी भ्रांति फिटे ।दास म्हणे भेटे संतजन भावार्थ या अभंगात संत रामदास कर्मभोग आणि त्याचे परिणाम या विषयाची चर्चा करीत आहेत. त्या साठी ते इंद्राचे उदाहरण देतात. आपले राज्य कोणी तरी बळकावून बसेल असे वाटत असल्याने त्याच्या मनात नेहमीच उद्विग्नता असतं.एखादा बलवान दानव सर्व देवांना काराग्रुहात डांबून इंद्रपद मिळवून बसेल अशी भिती त्याला वाटते.संत रामदास म्हणतात की,देवादिकांना सुध्दा तुरंगवास चुकला नाही तर तो माणसाला कसा चुकणार?सुखदु:खाचे भोग माणसला कदापीही चुकवता येणार नाहीत. आपण जसे कर्म करू तसे भोग आपल्याला भोगावे लागणार असा कर्मसिध्दांत आहे. केलेल्या कर्माचे भोग भोगून संपवल्या नंतरच मनाची भ्रांती फिटते असे स्पष्ट मत येथे संत रामदासांनी व्यक्त केले आहे.ते पुढे असेही म्हणतात की,संतजन भेटल्यावरच ही प्रक्रिया घडून येते. कर्म करिंती आवडी । फळाशेची नाही गोडी शांति क्षमा आणि दया । सर्व सख्य माने जया म्हणे रामीरामदास । जया नाहीं आशापाश जाणावा तो ज्ञानी पूर्ण समाधानी ।नि:संदेह मनी सर्वकाळ आवडीने करी कर्म-उपासना ।सर्वकाळ ध्यानारूढ मन पदार्थांची हानी होतां नये काही ।जयाची करणी बोलाऐसी दास म्हणे धन्य सर्वांसी जो मान्य । जयाचा अनन्य समुदाव जाणावा तो साधु जया पूर्ण बोधू ।भूतांचा विरोधू जेथ नाही कल्पनेचा देहो त्या नाही संदेहो ।सदा नि:संदेह देहातीत जया नाही क्रोध जया नाही खेद ।जया नाही बोध कांचनाचा नाही अभिमान शुध्द ब्रह्मज्ञान ।तेथे माझे मन विगुंतले भावार्थ रामदास म्हणे तरीच धन्य होणें। जरी संग लाधणे सज्जनाचाभावार्थ संत रामदास म्हणतात की, ते भाविक धन्य होत की जे हरिदासांना वंदन करतात पुढे ते असेही म्हणतात की,जे सज्जनांची निंदा करतात ते निंदक सुध्दा धन्य होत कारण निंदा करण्यासाठी का होईना पण त्यांना सज्जनांचे ध्यान घडते.जे दासदासी सज्जनांची सेवा करतात ते धन्य होत कारण सुरवरच नव्हे तर प्रत्यक्ष ह्रषीकेशी त्यांना वंदन करतात. संत रामदास स्पष्टपणे सांगतात की, सज्जनांची संगति सहवास मिळणे यांतच जिवनाची खरी धन्यता आहे. जाणावा तो नर देवचि साचार । वाचे निरंतर रामनाम सगुणी सद्भाव नाही ज्ञानगर्व ।तयालागी सर्व सारखेचि पुढे विवेक वेत्र-पाणी ।वारी द्रुश्याची दाटणी रामदासाचे अंतर । देवापाशी निरंतर भावार्थ जे देवापासून विभक्त आहेत अशा अभक्तानीं देव चोरून नेला आहे.परंतू तो आम्हा भक्तांना सापडला आहे कारण प्रेमळ भक्तांना देव शोधून काढण्यासाठी काहीच सायास करावे लागत नाहीत, ते अनायासे देवाची सावकाश भेट ऐसा कोण संत जो दावी अनंत ।संदेहाचा घात करुं जाणे भावार्थ संत रामदास म्हणतात असा कोण संत आहे की जो मनातील सर्व शंकांचे निरसन करुन प्रत्यक्ष अनंताचे दर्शन घडवू शकतो.तो असा संत असतो की, ज्याला आपल्या वेगळे असे कोणी दिसतच नाही तो ऐक्यभावाने जगातील सर्वाशी पूर्णपणे एकरुप झालेला असतो त्यामुळें तो पूर्ण सुखात असतो.सगुण भक्तीने जे अशा प्रकारे सामान्य जनांशी बांधले गेले आहेत ते भाग्याचे पुरुष होत. जंव तुज आहे देहाचा संबंध । तंव नव्हे बोध राघवाचा राघवाचा बोध या देहावेगळा।देह कळवळा तेथें नाही नांदतसे सदा जवळी कळेना ।कदा आकळेना साधुविण भावार्थ या अभंगात संत रामदास स्पष्टपणे सांगत आहेत की, जो पर्यंत देहसंग असतो तो पर्यंत राघवाचा बोध होत नाही कारण राघवाचा बोध देहातीत असतो.देहाविषयी मोह ,ममत्व असेल तो पर्यंत राघवाचा लाभ होणार नाही.तो सतत आपल्या निकट असूनही त्याचे स्वरुप आपल्याला सत्संगाशिवाय समजू शकत नाही. राघवाचे स्वरूप समजण्यासाठी संतांना शरण जाणे हाच केवळ एकमेव मार्ग आहे .ही खूण संत रामदास सांगत आहेत. संतसंगें घडे नि:संगाचा संग।राघवाचा योग रामदासीं देव अगदी आपल्या जवळ असतो,आपल्या अंतरी असतो पण जन्मभर त्याची भेट घडत नाही. एकदा भाग्य फळाला आले आणि संतांची भेट घडली,त्यांच्या मुळे देवाचे दर्शन झाले. देव स्वर्ग ,प़ुथ्वी,पाताळ असा त्रैलोकी भरुन राहिला आहे पण जगाच्या नजर चुकीमुळे देवाचे दर्शन घडत नाही असे। सांगून संत रामदास म्हणतात की,रामाचा दास बनण्याचा योग आला आणि रामदासांच्या देहात देव प्रगट झाला. आम्ही अपराधी अपराधी ।आम्हां नाही द्ढ बुध्दि माझे अन्याय अगणित ।कोण करील गणित मज सर्वस्वे पाळिलें । प्रचितीने संभाळिलें माझी वाईट करणी ।रामदास लोटांगणीं भक्तीची आवडी नाहीं निरंतर । कोरडे अंतर भावेविण रामदास म्हणे लाज तुझी तुज ।कोण पुसे मज अनाथासी संत रामदास श्री रामाला प्रार्थना करतात की,त्यांनी आपले मन पालटून टाकावे.जगामध्ये कितीही शब्दज्ञान सांगत असलो तरी वैराग्याचा लवलेशही आपल्या अंगी नाही. देह सत्कारणी लावावा असे वाटत नाही. सदासर्वकाळ आळसच आवडतो.आपल्यातील हे सर्व दोष मान्य करून संत रामदास म्हणतात ,भक्तांचे हे सर्व दोष स्वामिंच्या स्वामीपणाला कमीपणा आणणारे आहेत कारण आम्हा अनाथांना या साठी कोणी विचारणार नाही. मुखाने ज्ञानाच्या कितिही गोष्टी बोलत असलो तरी मन मात्र अहंकाराने भरलेले आहे. हे मन सतत इतरांचे न्यून शोधत असते.देहबुध्दी इतकी घट्ट आहे की,अंतःकरणाची शुध्दि होत नाही.क्रोध अनावर होतो. संत रामदास म्हणतात सर्व ब्रह्मज्ञान बोलुनही अहंकार व क्रोध यांना जिंकू शकत नाही. श्री रामाने त्वरित अज्ञानी मनाला पालटून टाकावे अशी कळकळीची विनंति करतात. सदा खळखळ निर्गुणाची घडे ।सगुण नावडे ज्ञानगर्वे संत रामदास म्हणतात की, रामासमक्ष आपला देह पडावा अशी मनापासून आपली अपेक्षा होती आणि ती पुरवली गेली हे पाहतांना त्यांचे स्थूल ,सूक्ष्म ,कारण व महाकारण असे चारी देह हारपले रामदास म्हणतात आपल्या असे अनुभवास आले आहे की, आपण मनापासून जे कल्पिले होते ते सिध्दीस आले आहे. काळ जातो क्षणक्षणा । मूळ येईल मरणा काहीं धांवाधांव करी ।जंव तो आहे काळ दुरी भावार्थ काळ क्षणाक्षणाला पुढे जात आहे,मरणाचे मूळ केंव्हा येईल हे सांगता येत नाही. संसाराच्या माया जाळ्यात मन गुंतले आहे पण संसार हेंच दु:खाचे कारण आहे.नाशवंत संसार सत्य वाटतो परंतू त्याचा विनाश होण्यास वेळ लागणार नाही,जो पर्यंत मरण काळ दूर आहे तो वरच सावधान होऊन मुक्ती साठी प्रयत्न केले पाहिजेत असा उपदेश संत रामदास करीत आहेत. तैसा तारूण्याचा भर ।सवें होतसे उतार रामदास म्हणे काळ ।दोनी दिवस पर्वकाळ बहुत स्रुष्टीची रचना । होय जाय क्षणक्षणा बहू वह्राडी मिळाले ।जैसे आले तैसै गेले रामीरामदास म्हणे । संसारासी येणे जाणे एकीकडे आहे जन । एकीकडे ते सज्जन भावार्थ संत रामदास म्हणतात ,सामान्य जन व सज्जन असे दोन प्रकारचे लोक पहावयास मिळतात. समाजात माणसाने विवेकाने वागावे,आपली मूळ परंपरा सोडू नये .आपल्याला जनमान्यता मिळून मोठा समुदाय सभोवती जमा झाला तरीही आपण ज्या गुरु परंपरेतून आलो आहे तिचा आदर राखून त्या प्रमाणेच वागावे,त्याला बाधा आणू नये असे मत संत रामदास या अभंगात व्यक्त करतात. भावार्थ प्रपंच सोडण्याची बुध्दी झाली, परमार्थाची उपाधि जडली परंतू समुदाय गोळा झाला आणि संप्रदाय निर्माण झाला की अहंभाव जडतो.संत रामदास सांगतात की, अहंकार निर्मूलन होण्यासाठी भिक्षा मागणे हा मार्ग आहे.यासाठी सावध राहून अहंकाराचा त्याग करणे उचित आहे. नको ओळखीच जन । आंगी जडे अभिमान रामदास म्हणे पाहीं ।तेथे कांहीं चिंता नाही भावार्थ ओळखीच्या लोकांमध्यै सतत राहिल्याने मनाला अभिमानाचा रोग जडतो. अशा वेळी अशा ठिकाणि निघून जावें की जेथें ओळखिचे लोक फारसे भेटणार नाहीत. जेंव्हा लोक आपण कोण असे विचारतील तेंव्हा ओळख सांगू नये. संत रामदास म्हणतात कीं, असे वागल्यास तेथे काहीं चिंता राहत नाही. भावार्थ या अभंगात संत रामदास आपण भाग्यवंत आहोत कारण मोक्षलक्ष्मी आपल्याला प्रसन्न आहे ,त्यामुळे संसारातील दारिद्रय आमच्याकडे नाही. आपण स्वानंद संपन्न् आहोत स्नान संध्या टिळेमाळा ।पोटीं क्रोधाचा उमाळा बाह्य केली झळफळ । देहबुध्दीचा विटाळ भावार्थ मनामध्ये खरा भक्तीभाव नसतांना केवळ बाहय उपचारांचे अवडंबर माजवणाय्रा दांभिक भक्तांवर टीका केली आहे संत रामदास म्हणतात ,नेहमी नियमितपणे स्नान संध्या करणारे, कपाळावर टिळे व गळ्यात माळा घालणाय्रांच्या मनात जर राग धुमसत असेल तर किंवा उपास तापास देहदंडना करुनही मनातील संशय फिटला नसेल ,बाहेरुन खूप खटाटोप करनही देहबुध्दी कायम असेल ,केवळ बाह्यतः उपासनेचा देखावा करीत मनात विषयाचा विचार करीत असेल ,सोवळ्या ओवळ्याच्या संकुचित कल्पनांवर विश्वास असेल ,तर हे सर्व बाह्य उपचार निर्मळ भक्ती भावाशिवाय व्यर्थ होत असे स्पष्ट मत संत रामदास या अभंगात मांडत आहेत . तैसा देव हा दयाळ । करी भक्तांचा सांभाळ भावार्थ लहान मूल आईला ओळखत नाही पण ती मात्र सतत त्याचाच विचार करीत असते देव हा माते सारखाच दयाळू असून तो भक्तांचा सांभाळ करतो. गाय वासरासाठी मागे धावते पक्षी आकाशात उडतो पण त्याचे मन सतत घरट्यातील पिलापाशी असते मासे सतत स्मरण करून आपल्या पिलांचे पालन पोषण करतात तर कासव आपल्याi दृष्टीने पिलांचा सांभाळ करत असते संत रामदास म्हणतात की ही सगळी मायेची लक्षणे आहेत. गजेंद्र सावजे धरिला पानेडीं। रामे तेथे उडी टाकली प्रल्हाद गांजिला तया कोण सोडी ।रामे तेथे उडी टाकीयेली तेहेतीस कोटी देव पडिले बांदोडी ।रामे तेथे उडी टाकियेली दासा पायी पडली देहबुध्दीबेडी। रामे तेथे उडी टाकियेली रामदास म्हणे कां करिसी वणवण। रामें भक्त कोण उपेक्षिले भावार्थ श्री राम आपल्या भक्तांची कधीच उपेक्षा करीत नाही ,हे पटवून देण्यासाठी संत रामदास अनेक उदाहरणे देत आहेत. गजेंद्राचा पाय मगरीने पकडल्या मुळे तो मोठया संकटात सापडला. श्री रामाने तेथे धाव घेऊन त्याची सुटका केली .भक्त प्रल्हादाला छळत असलेल्या त्याच्या पित्यापासून सुटका करण्यासाठी विष्णु नरसिंह बनून आले तेहतीस कोटी देवांची सुटका करण्यासाठी श्री रामांनी रावणाचा वध केला .रामदास म्हणतात, दासांच्या पायात जेव्हा देहबुध्दीची बेडी पडते ती सोडवण्यासाठी श्री राम तत्परतेने धाव घेतात, ते भक्तांची कधीच उपेक्षा करीत नाहीत तेंव्हा भक्तांनी चिंताग्रस्त होऊन वणवण करू नये . भावार्थ या अभंगात संत रामदास रामाचे ध्यान करीत असताना आलेल्या अनुभवाचे वर्णन करीत आहेत ते म्हणतात, ध्यान करीत असताना मनच हरपून गेले मनाचे मनपणच नाहिसे झाले ,सत्व, रज, तम या गुणांच्या अतीत झाले .सर्वत्र चापबाणधारी रामरुपच भरुन राहिले आहे अशी जाणिव झाली.हे रामरुप बघताना मन सुखावले. या सुखासाठी मन लालचावले.जेथे तेथे हेच रामरुप, त्या शिवाय दुसरे काही दिसेनासे झाले. जीवातील जीव स्वजन राघव। माझा अंतर्भाव सर्व जाणे भावार्थ आपले सगेसोयरे ज्या प्रसंगी आपली उपेक्षा करुन आपल्याला सोडून निघून जातात त्यावेळी केवळ राम हाच आपला जिवलग सखा असतो. आपल्या मनातील सर्व भावभावना जाणणारा,आपल्या जीवनाचा आधार, आपला स्वामी केवळ राम च आहे. संत रामदास म्हणतात की, राम रंकाचा स्वामी असून त्यांना अनन्य शरण जावे. शिरीं आहे रामराज।औषधाचे कोण काज भावार्थ या अभंगात संत रामदास रामावरील अढळ विश्वास व्यत्त करतात. ते म्हणतात,रामराजा सारखा स्वामी असतांना अन्य उपायांची ,औषधाची गरज नाही,कारण रामाच्या क्रुपे शिवाय केलेले सर्व प्रयत्न दु:खाचे कारण आहे. भगवान शंकराचे हळाहळ राम क्रुपेने शीतल बनले.आमचा रक्षणकर्ता रामा सारखा स्वामी असतांना रामदासांना कसलीच चिंता नाही. भावार्थ हातामध्ये धनुष्य बाण घेतलेले श्री रामाचे रुप पाहातांच मन नि:संदेह बनते हे रामरुप मनांत, रामाचे नाम मुखात, तोच घनश्याम अंतःकरणात आठवावा कीं ज्या मुळे मनाला पूर्ण विश्वाम, पूर्ण शांती मिळते.संत रामदास म्हणतात, रामरुपा वरुन आपण चारी मुक्ती ओवाळून टाकतो. बैसेईन सुखरुप क्षणैक। पाहिन विवेक राघवाचा स्वरुप राघवाचे अत्यंत कोमळ। जेथें नाही मळ, माईकांचा संत रामदास म्हणतात, अगदी एकांतात, निवांतपणे कल्पनेच्या मनोराज्यात क्षणभर का होईना सुखेनैव बसून राघवाच्या विवेक विचारावर मन एकाग्र करावेसे वाटते. रामाचे स्वरुप अत्यंत कोमल, निर्मल आहे. तेथे खोट्या मायेचा मळ नाही. रामाचे दर्शन होताच मायेचा मळ निघून जातो आणि चित्त शुध्द होते. भगवंताचे भक्तीसाठी। थोर करावी आटाटी सकळ लोकांचे भाषण। देवासाठीं संभाषण एकवीस सहस्त्र जप। होतो न करितां साक्षेप भावार्थ देवाच्या भक्तीसाठी खूपच प्रयत्न करावे लागतात .भक्ती भावामध्ये शरीरावर आलेले स्वेदबिंदू हे जणू गंगेचे स्नान होय .आपल्या जवळच्या लोकांशी झालेले बोलणे हेच देवाशी केलेले संभाषण .आपल्याकडून जे हरवते ,जे सांडते ते देवाकडेच जाते कारण देव सगळीकडे आहे सर्व माणसांमध्ये भरून राहिला आहे. पोटात भडकलेल्या भुकेच्या अग्निला घातलेले अन्नाचे इंधन म्हणजेच भोजन आपण दिवसात जे २१००० श्वास घेतो तोच देवासाठी केलेला अजपा जप होय संत रामदास म्हणतात हेच एक मोठे कौतुक आहे की, देव इतका सहजा-सहजी प्राप्त होतो. जनी आवडीचे जन ।त्यांचे होताती सज्जन भावार्थ संत रामदास म्हणतात ,देव भक्ता मधील अंतर कमी होते तेंव्हाच भक्ति निर्माण होते.आपल्या मना प्रमाणे वागावें आणि आपल्या व इतरांच्या मनातिल हेतू जाणून बोलावे . सामान्य लोकांमध्ये जे लोकप्रिय होतात ते सज्जन मानले जातात. म्हणून लोकांची मने जाणून घेणे फार महत्त्वाचे आहे. रामभक्तीविण अणु नाही सार। साराचेंहि सार रामनाम रामनाम हे सर्व अविनाशी वस्तुंचे सार आहे.रामनामाशिवाय सर्व असार आहे.असे सांगून संत रामदास म्हणतात कल्पतरु(इच्छिले फळ देणारे झाड )हा कल्पना विस्तार आहे,तेंव्हा त्याची ईच्छा नाही.रामनाशिवाय मनांत कोणतिही कामना नाही त्या मुळे कामधेनुची अभिलाषा नाही.श्री रामाचे गुण गातांना मनाला कसलिही चिंता नाही तर चिंतामणिची पण अपेक्षा नाही.संत रामदास खात्रीपूर्वक सांगतात की,कल्पतरु,कामधेनु,चिंतामणी हे सर्व रामभक्तीच्या तुलनेने अगदी गौण आहेत. ऐसे आत्मज्ञान उध्दरी जगासी। पाहेना तयासी काय करुं कौल जाला रघुनाथाचा ।मेळा मिळाला संतांचा अहंभाव वरपेकरी ।बळे घातला बाहेरी काम देहींच कोंडिला।लोभ दंभ नागविला फितवेकर होता भेद ।त्याचा केला शिरच्छेद तिरस्कार दावेदार ।त्यास बोधे केला मार करुनि अभावाचा नाश ।राहे रामीं रामदास रघुनाथाचा कौल मिळतांच संतांचा मेळा जमला संतांनी अहंभावाला, मीपणाला जबरदस्तीने बाहेर घालविला. देहरूपी क्षेत्राचा विवेक हा मंत्री झाला. क्रोधाला हद्दपार केला. कामवासनेला देहाच्या तुरुंगात कोंडला लोभ आणि दांभिकता यांचे पूर्ण उच्चाटन केले.फितुरी करणाऱ्या भेदाचा शिरच्छेद केला .तिरस्कार हा दावेदार सारखा होता त्याच्यावर उपदेशाचा मारा केला त्या चोरट्या चंचल मनाला धरुन ठेवले.नित्यनेमाने आळसाला पायाला धरून आपटला व त्याचा समाचार घेतला.मत्सराला बांधून कैद केले खेदाचे मूळ खणून काढले .गर्वाची विटंबना केली. विवेकाचने वाद झोडून काढला .अशाप्रकारे सर्व अभावांचा नाश करून रामदास रामचरण स्थिर झाले. केले नाही तीर्थाटण।व्यर्थ गेले करचरण दास म्हणे भक्तिविण ।अवघे देह कुलक्षण या अभंगात संत रामदास नवविधा भक्तीचा महिमा वर्णन करून सांगत आहेत .कथा निरूपण न करणारे ,कान असूनही बहिरे देवाचे गुणवर्णन न करणारे,जीभ असूनही मुके ,देवाचे रूप न पहाणारे ,डोळे असूनही आंधळे परोपकार न करणारे हात असूनही लुळे. पाय असूनही तीर्थयात्रा न करणारे पांगळे आहेत असे सांगून संत रामदास शेवटी म्हणतात ,अशा रीतीने देवाच्या भक्तीत काया झिजवली नाही तर ती केवळ प्रेतच होय .सर्व इंद्रिये असूनही ती जर देवाची भक्ती करण्यात वापरली नाही तर तो देह कुलक्षणी ,निष्फळ समजावा. नवविधा भक्तिचा महिमा सांगणाऱ्या या अभंगात संत रामदास आपल्या सर्व इंद्रियांची शुद्धी कशामुळे होते याविषयी सांगत आहेत .देवाच्या नावाचा जप केल्याने वाणी शुद्ध होते .देवा वरचे प्रेम मन शुद्ध करत .देवाचे किर्तन ऐकल्याने कान शुद्ध होतात .तर भावपूर्ण मन प्राण शुद्ध करते .रामाचे पूजन हात शुद्ध करतात .देवळात देवदर्शनास गेल्याने पाय शुद्ध होतात .त्वचा धुळीचे कण शुद्ध करतात. आणि देवाला नमन करताना मस्तक शुद्ध होते .श्रीरामाच्या चरणकमलांना चरण स्पर्श केला असता बुद्धी शुद्ध होते. अशा रीतीने संपूर्ण देहाची शुद्धी होते असे संत रामदास म्हणतात. काम क्रोध मद मत्सर। जरी हे जाले अनावर या अभंगात संत रामदास राम कथेचे श्रवण व मननाचे काय फायदे होतात हे सांगत आहेत .जेव्हा वासना राग द्वेष हे मनाचे शत्रू अनावर होतात, जेव्हा आपल्याला बोलण्या प्रमाणे वागता येत नाही लौकिकाचा हव्यास सुटत नाही, विवेक सुचत नाही, मनामध्ये निर्माण झालेल्या विपरीत कल्पनां पासून सुटका होत नाही, बुद्धी नष्ट करणारा संशय नाहीसा होत नाही, गोंधळलेले मन संसार सागरात बुडून जाते .संत रामदास म्हणतात या परिस्थितीतून सुटण्याचे एकच साधन आहे .राम कथा श्रवण करणे आणि श्री रामाच्या विवेक व कृती यावर मनन करणे हे होय. राम कथा कानावर पडताच श्रवण केल्याचे सार्थक होते. रामनामाचा जप सुरू होताच रामाचे रूप आठवते आणि ते पहाण्यासाठी मन आतुर होते .सिंहासनावर विराजमान झालेला राम मनात आहे तोच एकाएकी ध्यानात सापडतो. संत रामदास म्हणतात या राघवाला मनातील गोष्टी सांगाव्यात त्याच्याकडे मनासाठी पूर्ण विश्रांती मागावी असे वाटते. भ्रांतीचा संदेह तुटे एकसरा। दास म्हणे करा निरुपण संत रामदास या अभंगात म्हणतात की, राम कथा निरूपणा सारखे समाधान कशातच नाही .यासारखे दुसरे साधन नाही .राम कथा निरुपणातून भक्ती व ज्ञान या दोन्ही गोष्टींचा लाभ होतो आणि वैराग्य आवडू लागते .कथा निरुपणातून भावार्थ समजतो .दया क्षमा शांती या सद्गुणांचा लाभ होतो .मनाचे नैराश्य नाहीसे होऊन निरूपणा मुळे मनाचे उन्मन होते .संदेह मुळापासून नाहीसा होतो. संत रामदास परत परत निरूपण करण्यास सांगत आहेत. प्रत्यहीं हा देहो पाहावा लागतो। शुध्द करावा तो रात्रंदिस एकदाच जेवण घेतल्याने कायमचे समाधान मिळत नाही. रोजच अन्न खावे लागते .त्याप्रमाणे एकदा केलेले निरूपण परत परत करावे त्या बाबतीत उदासीन राहू नये. आपल्याला आपला देह परत परत स्वच्छ करावा लागतो. भोगलेले परत परत भोगावे लागते .ज्यांचा त्याग केला त्याचा परत परत त्याग करावा लागतो .रात्रंदिवस असे केल्याने देह व मन शुद्ध होते असे संत रामदास सांगतात. कथानिरुपणें समाधि लागली। वासना त्यागिली अंतरीची ज्याच्या मनामध्ये आपला व परका असा दुजाभाव नाही, मनात नेहमीच सार व असार काय याचा विचार करत असतो, नेहमी श्रवण व मनन करतांना अर्थाचा मागोवा घेत असतो, देवाच्या कीर्तनात अतिशय तत्पर असतो, कीर्तन रंगी रंगून जाणे हा ज्याचा निजध्यास आहे व त्यात त्याला समाधान मिळते. संत रामदास म्हणतात अशा भक्तांना रामकथेची अविट गोडी निर्माण होते व ही गोडी नेहमी वाढतच जाते. राघवाच्या गुणा न दिसे तुळणा। कैलासींचा राणा लांचावला देवांचें मंडण भक्तांचे भूषण। धर्मसंरक्षण राम एक रामदास म्हणे धन्य त्यांचे जिणें कथानिरुपणे जन्म गेला राघवाची कथा पतितांना पावन करणारी असल्याने भक्त ती आवडीने गातात .श्रीराम सर्व देवांमध्ये श्रेष्ठ असून भक्तांचे भुषण आहेत .धर्म रक्षणाचे काम करणारे श्रीराम केवळ एकमेव अद्वितीय आहेत .रामाचे गुण अतुलनीय आहेत .रामदास म्हणतात अशा गुणसंपन्न रामाच्या कथांचे निरूपण करणारे भक्त धन्य होत. त्यांचे जीवन सफल झाले आह. दुजियासी सांगे कथा। आपण वर्ते त्याचि पंथा हरिदास आपल्या कीर्तनातून हरिकथा भक्तांना ऐकवतात एवढच नव्हे तर कथेतील आदर्शांचे स्वतः पालन करतात. अशा हरिदासांना सन्मानाचे सुख नसते व अपमानाचे दुःख नसते .त्यांचे कीर्तन म्हणजे केवळ अमृताचे बोल असतात. अनमोल असतात .संत रामदास म्हणतात, अशा हरिदासांचे किर्तन ऐकावे व आदराने त्यांना नमन करावे हे भक्तच केवळ हरिदास म्हणवून घेण्यास योग्य असतात. हे लटके नसून निसंशय खरे आहे मुक्तपणे करी नामाचा अव्हेरू ।तरी तो गव्हारु मुक्त नव्हे मुक्तपणे नामाचा अव्हेर करणारा अडाणि कधीही मुक्त होऊ शकणार नाही .शंकराच्या नामाचा जप करणारे कितीतरी मानव देहधारी बापुडवाणे जीवन जगतात .संत रामदास म्हणतात ,अंतकरणात रामाचे रूप व मुखात सतत रामाचे नाव असणारे भक्त संसारी असूनही धन्य होत. आत्मज्ञानी आहे भला। आणि संशय उठिला त्यास नामचि कारण। नामें शोकनिवारण नाना दोष केले जनीं। अनुताप आला मनी आत्मज्ञानी असूनही जर त्याच्या मनात संशय निर्माण झाला तर संशयाचे निराकरण करण्यासाठी नामाचे साधन केले पाहिजे .कारण नामामुळेच सर्व संशयाचे ,दुःखाचे निवारण होते.संसारात असतांना आपल्यात अनेक दोष निर्माण होतात पण त्याबद्दल पश्चाताप झाल्यास त्या दोषांचे निराकरण होऊन अंती कल्याण होते असे संत रामदास स्पष्टपणे सांगतात. दोन्ही नको धरुं नको निंदा करुं।तेणें हा संसारू तरशील नामरुपातीत जाणावा अनंत। दास म्हणे संतसंग धरा या अभंगात संत रामदास सांगतात की, रात्रंदिवस आपले मन राघवाच्या चिंतनात असावे, पैशाचे चिंतन नसावे. धन व परस्त्री चिंतन यामुळेच परत परत जन्मास यावे लागते. त्याच प्रमाणे कुणाची निंदा करू नये. त्यामुळे भवसागरात न बुडता हा संसार तरून जाता येईल. ईश्वर हा अनंत नामा रूपाने नटला आहे .त्या सत्यरूपी अनंताला संत संगती धरल्यास जाणतां येत. लोभा नवसांचा तो देव बध्दांचा।आणि मुमुक्षांचा गुरू देव गुरु देव जाण तया मुमुक्षांचा।देव साधकांचा निरंजन देवरुप झाला संदेह तुटला।तोचि एक भला भूमंडळीं भूमंडळीं रामदास्य धन्य आहे। अन्यनता पाहें शोधूनियां ज्यांच्या मनात लोभ असल्याने ते संसारात बद्ध असतात ,असे लोक हव्यासापोटी देवाला नवस करतात. त्यांचा देव नवसाचा असतो मोहापासून सुटलेले लोक मोक्षाची इच्छा करणारे असतात. ते आपल्या गुरुला देव मानतात .इच्छा धरून मोक्षाची जे साधना करतात ते साधक होत ,ते निरंजनाला मनात ठेवून त्याची उपासना करतात .तर सिद्ध साधनेमुळे पूर्ण समाधानी बनतात, त्यांच्या मनात कोणताही संदेह नसतो .असे सिद्ध पुरुष भुमंडळावर धन्य होत. असे रामदास शोधूनही इतरत्र सापडणार नाहीत, असे संत रामदास सुचवतात. रामाचे रूप ,गुण, चरित्र कथा हे आधी जाणून मगच सुखाने रामाचे दास बनावे .देवाला ओळखून दास्यत्व पत्करले असता हळूहळू ब्रह्मज्ञान होते .मग दास्यत्वाची भावनाच उरत नाही देवाला न ओळखता दास्य घडू शकत नाही ते केवळ निरर्थक श्रम होतात .देवाला जाणल्यानेच मनाचे समाधान होईल ,नाहीतर सारे बिघडेल असे सांगून संत रामदास भक्तांना सावधपणाचा इशारा देत आहेत. प्राणिमात्र रामदास । रामदासीं हा विश्वास शरणागत राघवाचे ।परि शरण दारिद्रयाचे राघवाचे दास सर्वस्वे उदास । तोडी आशापाश देवराणा सेवकांच्या भाग्याने त्याच्यावर देवाची कृपा झाली तर देवरा णा त्याचे सर्व प्रकारे रक्षण करतो. सर्व आशा समूळ नाहीशा करून आशा पाशातून मुक्तता करतो. त्यामुळे राघवाचे दास पूर्णपणे उदासीन होतात. त्यासाठी सेवकांना काही साधना करावी लागत नाही. आपले ब्रीद पाळण्यासाठी राघव सेवकांना पावन करतात. आपल्या ब्रीदासाठी राघवाने अनेकांना पतितपावन केले आहे हे संत रामदासांनी अनेकदां सांगितले आहे. त्यासाठी फक्त देवाचे भजन करावे असे संत रामदास सांगत आहे. श्लाघ्यवाणें रामदास्य रामदास म्हणे निर्गुण लाधणें। तरीच काया वाचा मनाने पूर्णपणे एकरूप होऊन दास्य करणे हेच खरे रामदास्य ,काम क्रोधाचे खंडन करून ,मद मत्सराला दंड देऊन केलेले दास्य, परस्त्री बद्दलची वासना नष्ट होणे, परद्रव्य अग्नीसारखे दाहक वाटणे ,बोलण्या प्रमाणे कृती करणे हीच खरी राम सेवा संत रामदास म्हणतात सत्व रज तम या गुणांच्या अतीत होऊन निर्गुण सुख लाभणे हेच खरे रामदास्य. असे रामदास्य स्तुती करण्यायोग्य असते. आमुचे वंशीं आत्माराम । एका पिंडींचे निष्काम रामीरामदासीं स्थिति । पाहिली वडिलांची रीति संत रामदास या अभंगात म्हणतात ,आपण रामाचे वंशज आहोत त्यामुळे हा पिंडच निष्काम आहे.रामाचे सेवक असल्याने सर्व वंश धन्य झाला.वडिलांच्या पुण्याइने राम सेवारुपी धन प्राप्त झाले. अभिलाषा नावाच्या बंधू आपला वाटा घेऊन वेगळा झाला. रामदासांना मात्र वडिलांच्या पुण्याईचा लाभ मिळाला. मनुष्याची आशा तेचि निराशा । एका जगदीशावांचुनिया जगदीशाची कृपा नसेल तर आशेचे निराशेत रूपांतर व्हायला वेळ लागत नाही. रामाशिवाय कोणतेही काम पूर्ण होत नाही. श्रीराम हा संकटात धावून येणारा सखा, जिवाचा सांगाती आहे. संत रामदास म्हणतात,रामदासांना आजीवन सांभाळणारा केवळ रामच आहे.रमदासांचा राम जीवनाच्या आदि व अंती आहे. विद्या वैभव धन मज क्रुपणाचें।जीवन जीवांचे आत्मारामु वक्रदृष्टि पाहतां भरिल त्याचा घोंट।काळाचेंहि पोट फाडू शके रामदास म्हणे मी शरणागत त्याचा।आधार सकळांचा मुक्त केला। रामदासांना या संसारात रघुनायका शिवाय कोणी सखा नाही. एकाएकी आकाश कोसळले तरी आत्माराम रामदासांचे रक्षण करील, कोणी वाकड्या नजरेने बघितले तर श्रीराम त्यांच्या नरडीचा घोट घेण्याइतका किंवा प्रत्यक्ष काळाचे पोट फोडू शकेल इतका समर्थ आहे असा विश्वास संत रामदास या अभंगात व्यक्त करतात. ते म्हणतात श्रीरामाने अंगीकार केल्यास आपण ब्रम्हांड देखील पालथे घालू शकतो कारण श्रीराम सर्वांचा एकमेव आधार आहे. म्हणे रामदास । वरी पडो आकाश राघवाची कास । न सोडी सत्य रुप रामाचेंपाहतां। मग कैंची रे भिन्नता दृश्य अदृश्यावेगळा । राम जीवींचा जिव्हाळा संत रामदास म्हणतात रामाचे rरुप सदा सर्वकाळ डोळ्यात भरलेले असूनही दर्शनास गेले तर आकलन होत नाही. सदा सर्वकाळ मन राम चिंतनात दंग असल्याने ताटातूट होण्याचा संभवच नाही. घेऊ म्हटले असता घेता येत नाही व टाकू म्हटले तर सोडता येत नाही. त्यामुळे रामदासांना रामरूप धनाची लूट करणे शक्य होते. माझा स्वामी आहे संकल्पापरता। शब्दीं कैसी आतां स्तुति संत रामदास या अभंगात देव भक्तांमधील अद्वैत भावनेची उकल करून सांगत आहेत की त्यांचा स्वामी श्रीराम मनाच्या संकल्प विकल्पाच्या पलीकडे आहे.राम कथा ऐकून श्रीरामाच्या गुणांची स्तुती करावीशी वाटते पण शब्दांशिवाय स्तुती करता येत नाही त्यात द्वैत निर्माण होते.दर्शन होताच मन राम रूपात विरून जाते तेथे मी तूं पणा, स्वामी सेवक पणा उरतच नाही.द्वैत संपून जाते जसे कापूर व अग्नि क्षणात समरस होतात. कापराचे भिन्नत्व पूर्णपणे विलयास जाते तसेच रामदास स्वतः रामरूप बनून जातात ते धन्य होत असे संत रामदास म्हणतात. रामदास सांगे खूण। भितों आपणा आपण या अभंगात माणसाला भ्रम कशामुळे होतो व त्याचे निरसन कसे करावे याविषयी संत रामदास सांगत आहेत. काही वेळा अकस्मात एखादी अस्पष्ट आकृती दिसते ते भूतच आहे असा भ्रम होतो .वाटेवर अंधारातून जात असताना समोरून कोणीतरी येत आहे असे वाटते जंगलातील झाडे सजीव प्राण्यासारखी भीतीदायक वाटतात संत रामदास म्हणतात जेथे काहीही नसताना काहीतरी असल्यासारखे वाटणे हे सारे कल्पनेचे खेळ आहेत. आपण आपल्याच सावलीला घाबरावे त्यातलाच हा प्रकार आहे. भावितसे अभ्यंतरीं। कोण चाले बरोबरी शब्दपडसाद ऊठिला। म्हणे कोण रे बोलिला या अभंगात संत रामदास मनात येणाऱ्या शंका-कुशंकांची लक्षणे सांगत आहेत चालताना आपल्याच पावलांचा आवाज ऐकून आपल्या मागे कुणीतरी येत आहे अशी शंका येते. चालताना कुणीतरी आपल्या बरोबर चालत असल्याचा भास होतो. विचारांती ते झाड आहे हे समजतें शब्दांचा प्रतिध्वनी ऐकू येतो व कुणीतरी बोलतो असे वाटते की सर्व शंकेची लक्षणे आहेत. स्तुती कोणाची न करी। प्राणिमात्र लोभ करी कदा विश्वास मोडीना । कोणी माणूस तोडीना दास म्हणे नव्हे दु:खी।आपण सुखी लोक सुखी इतरांचे मनोगत जाणण्याचे कौशल्य ज्याच्याकडे आहे तो जगत मित्र बनतो. तो नेहमी उद्योगात व ज्ञान उपासनेत दंग असतो.तो कुणाचीच स्तुती करीत नाही पण सर्व प्राणी मात्रांवर प्रेम करतो.तो स्वतःवरील विश्वासाला कधी तडा जाऊ देत नाही.माणसांना कधीही तोडून टाकीत नाही. लोकांचे अनेक अपराध सहन करतो पण मनात दुःखाचा लवलेशही नसतो. तो स्वतः सुखी असतो व लोकांना सुखी करतो असे संत किर्तीरुपाने उरतात असे संत रामदास म्हणतात. संतांची आकृति आणवेल युक्ती। कामक्रोधा शांति नये नये भागवतींचा भाव आणवेल आव। करणीचा स्वभाव नये नये रामदास म्हणे रामकृपेवांचोनी। बोलाऐसी करणी नये नये सामान्य माणूस युक्ती प्रयुक्तिने संतांची नक्कल करू शकेल पण त्यामुळे काम व क्रोध जिंकण्याचे कौशल्य मिळवता येणार नाही .एखादी स्त्री देवीचे सोंग घेऊ शकेल पण भगवती सारखी करणी करणे शक्य नाही.संत रामदास म्हणतात,रामकृपेशिवाय माणुस देवत्वाला पोचू शकत नाही. निमित्ताचा धणी केला असे प्राणी । पहातां निर्वाणीं जीव कैचा सर्व सजीव सृष्टी ही देवाची निर्मिती असून सर्व धन कुबेराचे आहे.येथे जिव केवळ निमित्तमात्र आहे असा संत रामदासांच्या विश्वास आहे.देवापाशी अहंकारानें वागू नये.चित्त निर्मल ठेवण्यासाठी मनाने सतत सावध असावे असा उपदेश संत रामदास करीत आहेत. जीव जीवांचा आहार । विश्व होतसे काहार दास म्हणे सर्व दु:ख । रामाविण कैसे सुख हे विश्व म्हणजे एक मोठा शिकारखाना आहे.येथे दुर्बळ जीव सबळ प्राण्यांचा आहार आहे.काही दुःखाने आक्रंदत असतात तेव्हां काही सुखाने जगतात. जन्म मरणाचा खेळ अव्याहत सुरू आहे.संत रामदास म्हणतात जन्म-मरणाच्या चक्रातून सुटण्यासाठी रामरायाला शरण जावे. रामाशिवाय यातून सुटण्याचा दुसरा मार्ग नाही. वासनेची बेडी देहबुध्दि वांकडी। वाजे हुडहुडी ममतेची वैराग्याचा वन्ही विझोनिया गेला। संचित खायाला पुण्य नाही आत्म बुद्धीचा सरळ मार्ग सोडून देहबुद्धीच्या वाकड्या मार्गाने जात असताना वैराग्याचा अग्नी विझून गेला आहे माया ममतेच्या थंडगार स्पर्शाने हुडहुडी भरलीआहे.पायात वासनेची बेडी पडली आहे. भक्तीचे उबदार वस्त्र हरवून गेले आहे.पूर्वसंचिताचा पुण्यरुपी ठेवा गाठीशी राहिला नाही. संतजनांच्या संगतीला पारखा झालो आहे.।संत रामदास म्हणतात अशा लोकांचे जीवन रामाशिवाय दैन्यवाणे आहे. सर्वकाळ गेला उद्वेगी पडतां ।कोणे वेळे आतां समाधान अभ्यंतर पोळे राम विसंभतां। दास म्हणे आतां समाधान अतिपरिचयाने घनिष्ठ संबंधजुळतो तेथे मनामध्ये विकल्प निर्माण होतात ,उद्वेग वाटतो ,समाधान नाहीसे होते यासाठी माणसाने एका ठिकाणी फार काळ राहू नये व निरपेक्षपणे राहावे असे संत रामदास सुचवतात. श्रीरामाच्या विसर पडल्यामुळे पश्चात्तापाने अंतरंग पोळून निघतेंआणि मग चित्त शुध्द होऊन समाधान मिळतें. दास म्हणे भावातीत। होतां प्रगटे अनंत दगडाचा देव करून त्याची भक्तिभावाने पूजा केली तोच देव अंतकरणात प्रकटला कारण जसा भाव तसा देव असे म्हणतात. संसाराचा दृश्य पसाऱ्यात माणसाला गुंतवून देव अदृश्य झाला.संत रामदास म्हणतात भाव- भावनांच्या पलीकडे गेल्यास अनंत प्रकट होते. एक लाभ सीतापती। दुजी संताची संगती लाभ नाहीं यावेगळा। थोर भक्तीचा सोहळा दानधर्म आहे सार। दास म्हणे परोपकार सीतापती श्रीरामांचा लाभ व संतांची संगती याशिवाय दुसरा अपूर्व लाभ नाही.हा भक्तीचा सोहळा आहे.संत रामदास म्हणतात ,हरिकथेचे सतत श्रवण मनन व निरुपण तसेच दानधर्म व परोपकार हे भक्तीचे सार आहे. सदा श्रवण मनन। आणि इंद्रियदमन आशा कोणाची न करावी। बुध्दि भगवंतीं लावावी रामदासीं पूर्णकाम। बुध्दि दिली हे श्रीरामे पतित हे जन करावे पावन। तेथे अनुमान करूं नये बुध्दि लावी जना त्या नाव सज्ञान । पतितपावन दास म्हणे पोट भरावया मांडिले उपास। जाला कासाविस लाभेंविण या अभंगात रामदास आपल्या व्यथा व त्यावरील उपाय याबद्दल बोलत आहेत. आपल्याला भूक लागली तर जेवण करण्याचे सोडून उपास केला तर काहीच लाभ होणार नाही. जीव मात्र कासावीस होईल कारण तप स्वाध्याय आणि ईश्वरभक्ती ही आत्मशुद्धीची साधने सांगितली आहेत. उपवासाची गणना तपात होते व ते शरीर शुद्धी चे साधन आहे.भूक लागली असता हा उपाय करणे व्यर्थ आहे. ब्रम्हज्ञान मिळवण्यासाठी कर्मयोगाने काहीच लाभ होणार नाही.व्याधी पासून सुटका मिळावी म्हणून जर संसाराचा त्याग केला तर त्यापासून सुटका होईल हें घडणार नाही.व्याधी समजून घेऊनच औषध केले पाहिजे. संसारिक दुःखावर रामभक्ती हाच एक उपाय आहे. होउनिया अर्थ सार्थक करावें। रामदास भावें सांगतसे अर्थ समजल्याशिवाय केवळ शब्दांचे पाठांतर करून उपयोग नाही घोकून पाठ करण्याचे व्यर्थ श्रम करू नयेत. त्यातील अर्थाशी एकरूप होऊन त्याप्रमाणे आचरण केल्यास जीवनाचे सार्थक होईल असे संत रामदास या अभंगात सांगतात. अंतरीचा त्याग विवेके करावा। बाहेर धरावा अनुताप आपणास अवगत झालेले ज्ञान प्रत्यक्ष कृतीत उतरवणे हे ज्ञानाचे लक्षण आहे. अंतःकरणातील लोभ मोह ,क्रोध या भावनांचा विवेकाने त्याग करावा. ब्रम्हदेवा सारख्या देवांना सुध्दा ज्ञानाचा लाभ होणे कठीण आहे .ज्ञानाचा लाभ साधुसंतांच्या संगतीत सुलभपणे होऊ शकतो. साधूंच्या संगतीत राहून साधूसारखे विरक्त होणे हीच ज्ञानाची खूण आहे असे संत रामदास म्हणतात. माजी बांधावा भोपळा । तैसी बांधो नये शिळा घेऊ येते तेचि घ्यावें। येर अवघेचि सांडावें विषवल्ली अमरवल्ली। अवघी देवेचि निर्मिली पाण्यामध्ये पोहण्यासाठी भोपळा बांधावा दगड बांधू नये. विष वेली व अमवेली या दोन्ही देवानेच निर्माण केल्या आहेत पण आपल्याला योग्य असेल तेच स्वीकाराव. बाकी सर्व सोडून द्यावे. असे सांगून संत रामदास म्हणतात हरिभक्त हे संतजन असून त्यांच्या संगतीचा लाभ घ्यावा. भाग्यवंत नर यत्नासी तत्पर। अखंड विचार चाळणांचा चाळणेचा यत्न यत्नाची चाळणा।अखंड शाहाणा तोचि एक प्रव्रुत्ति निव्रुत्ति चाळणा पहिजे। दास म्हणे कीजे विचारणा नमू रामक्रुष्णा आदिनारायणा। तुम्ही त्या निर्गुणा दाखवावें पांडुरंगा देवा अगा महादेवा। तुम्ही मज द्यावा ठाव ब्रह्मीं संत रामदास राम-कृष्णांना वंदन करून त्या देवतांना प्रार्थना करतात की त्यांनी त्यांचे निर्गुण निजस्वरूप प्रकट करून दाखवावे कारण सगुणाच्या भक्तीमुळे निर्गुणाचे स्वरूप दिसेनासे झाले आहे.पांडुरंगाला अत्यंत भाविकपणे प्रार्थना करतात की त्यांनी आपल्याला ब्रह्मरूप बनवून ब्रम्ह रुपात विलीन करावें. प्राथितसें मही आणि अंतरिक्षा। तुम्ही त्या अलक्षा दाखवावें करावे सनाथ अग्निप्रभंजने। नक्षत्रे वरुणें दास म्हणे निरंजन माझा मज भेटवावा। तेणें होय जीवा समाधान विसरेना देह चालतो तोंवरी। बाह्य अभ्यंतरी दास म्हणे सर्व देवांनी तसेच संत महानुभावांनी कृपा करून आपल्याला परब्रह्मस्वरूपी न्यावे अशी प्रार्थना संत रामदासांनी या अभंगात केली आहे.आपल्याला एका निर्गुण निराकार परब्रम्हा शिवाय कोणत्याही वैभवाची अपेक्षा नाही. आपल्या ध्यानीमनी केवळ निरंजन परमेश्वर वसत असून तेच निरंजन स्वरुप डोळ्यांनी पाहावे हेच आपल्या मनाचे समाधान आहे.सर्व देवांनी हे समाधान मिळवून दिल्यास देहात चलनवलन असे पर्यंत हा उपकार आपण विसरणार नाही व बाह्य व अंतर्यामी सतत चिंतन करीत राहिल असे संत रामदास प्रतिज्ञापूर्वक सांगत आहेत. मन हे विवेके विशाळ करावें। मग आठवावे परब्रह्म नि:संगाचा संग सदृढ धरावा।संसार तरावा दास म्हणे या अभंगात संत रामदास संसार सागर कसा तरून जावा याविषयी मार्गदर्शन करीत आहेत. विवेकाने मन विशाल करावे आणि मग परब्रह्माचे स्वरूप आठवावे. जेव्हा पूर्ण बोध होऊन अहंकार गळून जाईल तेव्हाच परब्रम्हाचे दर्शन मनामध्ये प्रतिबिंबित होईल .अहंकार गळण्यासाठी संतांची संगती धरावी त्यामुळे जीवनाच्या सुरुवातीपासून शेवटपर्यंत समाधान टिकून राहते.स्वतःच्या आत्मस्वरूपात मन स्थिर झाल्यानंतरच समाधानाची प्राप्ती होते.देहबुद्धी व त्यामुळे घडणाऱ्या विषयाचा संग यापासून दूर राहणाऱ्या संतांची संगत दृढपणे धरावी. तरच त्यांचे विवेक व वैराग्य कळून येते,त्यामुळे संसारसागर सहज तरुन जाता येतो असे संत रामदास सांगत आहेत. आढळेना देव आढळेना भक्त। कल्पनेरहित काय आहे आहे तैसे आहे कल्पना न साहे। दास म्हणे पाहे अनुभवें भक्त आपल्या मनात आवडणाऱ्या देवाची कल्पनेने मूर्ती साकार करतो आणि कल्पनेनेच कल्पनेतल्या देवाची षोडशोपचारे पूजा करतो.प्रत्यक्षात देव व भक्त दोन्हीही आढळत नाही कल्पनेशिवाय काहीच घडत नाही.संत रामदास म्हणतात याचा प्रत्यक्ष अनुभव घेऊन पहावा. सर्व देशीं आहे विचारें पाहतां। जाता न राहता सारिखाची संत रामदास या अभंगात म्हणतात की समाधी लक्षण मनासारखेच विलक्षण आहे.समाधी साधताना साधकाला पुरुन घ्यावे लागत नाही की जिवंतपणी मरावे लागत नाही. वायूचा निरोध करून ब्रह्मांडात न्यावा लागत नाही त्याचप्रमाणे नाना प्रकारच्या साधना व त्यासाठी नाना प्रयत्न करताना मनाच्या चंचलपणा पुढे काही उपाय सापडत नाही. जीव कासाविस होतो. चंचलता हे मनाचे वर्म समजून घेतले पाहिजे तरच साधकाची साधना सफल होऊ शकते होता बोधाचा प्रबोध । जाला शब्दांचा नि:शब्द या अभंगात संत रामदास साधकाचे अनुसंधान म्हणजे मनाची एकाग्रता साधली असता कोणते अनुभव येतात याचे मार्गदर्शन करतात ते म्हणतात साधनेत दृढ एकाग्रता साधली तर मनाचे उन्मन होते म्हणजे मन विचारांच्या उच्च पातळीवर जाते.मनाला झालेला बोध केवळ शाब्दिक न राहता त्याचा प्रबोध होतो म्हणजे प्रत्यक्ष अनुभवाच्या पातळीवर येतो. तेथे शब्दाचे काही प्रयोजन रहात नाही मन निशब्द बनते. ज्ञानाचे विज्ञान म्हणजे ते शाब्दिक न राहता प्रत्यक्ष व्यवहारात उतरवता येते. साधकाच्या सहजप्रवृत्ती निवृत्तीत बदलतात. मन समाधी अवस्थेपर्यंत पोचते जेथे स्वतःचा व जगाचा विसर पडतो अपूर्व शांतता अनुभवास येते.संत रामदास म्हणतात मन रामरुपाशी एकरुप झाले की,तो अनुभव शब्दात सांगता येत नाही,मन शब्दातित होते. संत रामदास म्हणतात ram रूपाशी एकरूप झाले की तो अनुभव शब्दात सांगा सांगता येत नाही मन शब्दातीत होते मनाचे मनाशी संत रामदासांच्या मनात विलसू लागला ज्ञानेविण जे जे कळा । ते ते जाणावी अवकळा ऐसें भगवंत बोलिला । चित्त द्यावें त्याच्या बोला दास म्हणे ज्ञानेविण । प्राणी जन्मला पाषाण ज्ञानाशिवाय माणसाचे सर्व प्रयत्न ,सर्व कला केवळ अवकळा आहेत असे प्रत्यक्ष भगवंताने सांगितले आह, त्याचा विचार करावा असे संत रामदास म्हणतात. ज्ञान हेच जीवनाचे सार्थक असून त्याशिवाय सर्व कर्म निरर्थक ठरते.संत रामदास म्हणतात, ज्ञाना शिवाय मनुष्य हा केवळ दगड होय. ब्रह्मादिकांचा निर्मिता । कोण आहे त्या परता अनंत ब्रह्मांडांच्या माळा । विचित्र भगवंताची कळा रामदासांचा विवेक । सर्वा घटीं देव एक अनंत ब्रम्हांडाच्या मालिका ज्याने निर्माण केल्या, ब्रह्मादिक देवांचा jजो निर्माता आहे ,ज्याच्या पेक्षा श्रेष्ठ असा कुणीही नाही ,ज्याने या संसारात प्राणी सृष्टी उत्पन्न केली व त्यांचे प्रारब्ध निर्माण केले .या सर्व लीला एका भगवंताच्या आहेत. संत रामदास सांगतात अनंत प्राण्यांच्या देहात एकच परमात्मा विलसत आहे हे समजून घेणे हाच खरा विवेक आहे. पतित म्हणजे वेगळा पडिला । पावन तो जाला एकरुप एकरुप देव अरुप ठायींचा । तेथे दुजा कैंचा कोण आहे कर्ता तूं नव्हेसी करवितानव्हेसी।जाण निशचयेसी आलया रे चंद्रसूर्यकळा धरा मेघमाळा। जीववीति कळा देवापासीं म्हणूस स्वतः करता किंवा करविता नाही ही गोष्ट निश्चयपूर्वक जाणून घ्यावी असे संत रामदास म्हणतात. चंद्र-सूर्य ,मेघ मालिका पृथ्वी हे सर्व ईश्वरानें निर्माण केले आहे. जीवनास आवश्यक असलेले, पंचप्राण स्थिर करणारे अन्न व पाणी हे सर्व देवाने निर्माण केले आह. एवढेच नव्हे तर असा विचार करणारे मन ही देवाचीच देणगी आहे. त्यामुळेच आपण सर्व काही समजून घेऊ शकतो असे रामदास म्हणतात. स्वतः सर्व काही करूनही स्वतःकडे कर्ते पणा घेणारे अनेक अकर्ते होऊन गेले आहेत ते लोक समुदायात असोत अथवा वनात एकांतात असोत पूर्ण समाधानात राहातात .संत रामदास म्हणतात अशा लोकांचे अंतरंग ,त्यांचे विचार समजून घेऊन त्या पासून योग्य तो बोध घ्यावा. आपण आकाशाला चिखल लावायला लागलो तर आपलेच हात चिखलाने माखून निघतात. वर तोंड करून आकाशावर थुंकलो तर ते परत आपल्याच तोंडावर पडते.आपल्या ह्रदयांत वास करणाय्राला अभद्र शब्द वापरले तर ते परतून आपल्याच मनाला दुःख देतात .रामदास म्हणतात जशी आपली बुद्धी तशी सिद्धी आपणास प्राप्त होत. विचारणा सारासार थोर आहे। अनुभवे पाहें साधका रे साधका रे साध्य तूंचि तूं आहेसी। रामीरामदासीं समाधान राघवाच्या घरी धार्मिक ग्रंथांचे सतत श्रवण मनन व निरुपण अखंड चालू असते.हाच केवळ एकच ध्यास असतो. सारासार विचारांचे मंथन सुरू असते असे सांगून संत रामदास म्हणतात याचा अनुभव स्वतः साधकाने घ्यावा. साधकाच्या जीवनाचे सार्थक हेच साध्य मानले जाते.त्यातच खरे समाधान मिळते असे संत रामदास सांगतात. सुख आणि दु:ख वृत्तीच्या संबंधें। निवृत्तीच्या बोधें द्वंद्व कैचे सुखातीत देव पहावा अनंत। दास म्हणे संत वृत्तिशून्य वृत्तिशून्य संत असोनिया वृत्ति। हेखूण जाणती अनुभवी आपल्याच सावलीच्या खांद्यावर बसता येणे ही गोष्ट अशक्य असते.असे कधी घडले नाही.दुसरा कोणी नसताना स्वरूपाविषयी सुखाने संवाद होऊ शकत नाही. तेथ द्वैत निर्माण होते व त्यामुळे अद्वैताला कमीपणा येतो.सुखव दुःख हे दोन्ही आपल्या वृक्तिशी संबंधित आहेत. जेथे सुखदुःखाची जाणीवच नाही तेथे द्वंद्व संपूर्ण जाते.सुखाच्या अतीत असलेला अनंत परमेश्वराचे दर्शन घ्यावे.तो निराकार निरंजन आहे. संत रामदास म्हणतात संत वृत्तिशुन्य असतात. त्यांच्ये मन शांत सरोवरा सारखे असते.त्यांच्या मनात वृत्ति उठत नाहीत तरीही त्यांना देवदर्शनाची, रामरूपाची अत्यंत गोडी वाटते.अनुभवाशिवाय हे जाणता येणार नाही असे संत रामदास म्हणतात. नवल स्वरुपाचा योग ।जीवपणाचा वियोग जे बोलता येणार नाही ते बोलावे करता येण्याजोगे नाही ते करण्याचा प्रयत्न करावा.जेथ पर्यंत चालत जाता येत नाही तेथे जावे.अशा ठिकाणी नवलाईच्या गोष्टींचा योग येतो. तेथे जीवपणा संपूर्ण जातो.जीवा शिवाचे मिलन होते.जे आपल्या हातात येत नाही ते घेण्याचा प्रयत्न करावा.संत रामदास म्हणतात सहज समाधीच्या अवस्थेत बुद्धी दृढ होत. माझे मी तूं पण विवेकाने नेलें।देवाजीने केलें समाधान आपुल्या सुखाचा मज दिला वाटा।वैकुंठीचा वाटा कोण धांवे देवासी नेणतां गेले बहु काळ ।सार्थकाची वेळ एकाएकी समागम मज रामाचा जोडला । वियोग हा केला देशधडी देशधडी केला विवेके वियोग । रामदासीं योग सर्वकाळ संत रामदास म्हणतात यगेश्वर एकाएकी डोळ्यासमोर प्रगट झाला आणि आश्चर्य असे की योगेश्वराचे रूप चारी बाजूंनी नित्य निरंतर दिसू लागले.रामरुपाने देव भक्तामधील सर्व अंतर व्यापून टाकले आणि समागमाचे सुख मिळाले. रामाचा समागम झाल्यामुळे वियोगाचं दुःख संपले. विवेकाने वियोगाचे दु:ख लयाला जावून श्रीरामाचा कायमचा सर्वकाळ योग प्राप्त झाला. जन्म गेला तुजविण । आणिक काय मी मागों असंख्य देणे तुझें । काय देतील नर मृगनाभी रेखिला टिळा हा राघव।मस्तकीं सुमनमाळा हा राघव सुंदर लावण्यखाणी हा राघव । उभा कोदंडपाणी हा राघव ऐकोनी हासाल परी । नये तयांची सरी विचार जयांसी करी । स्वामी माझा असंख्य मिळाला मेळा । रामा भोंवता पाळा पालथें या भूगोळा । घालू शकती पाला खाउनी रामाची । शुश्रुषा केली ऐसे ते रामदास । सर्वस्वे उदास देव वैकुंठीचा । कैपक्षी देवाचा भार फेडिला भूमीचा । आत्मा सर्वांचा पाळक प्रजाचा । योगी योगियांचा राजा सूर्यवंशींचा । तो अयोध्येचा राम सामर्थ्याचा । कैवारी देवांचा मेघ वोळला सुखाचा । न्यायनीतीचा सत्य बोलणे वाचा । जप शिवाचा नाथ अनाथांचा । स्वामी हनुमंताचा दासानुदासा हा भरंवसा । वहातसे त्याची आण संत रामदास या अभंगात हनुमानाचा महिमा सांगत आहेत. ते म्हणतात हनुमान निरंतर रक्षण करणारा आपला कैवारी आहे .लक्ष्मणाच्या प्राणांचे रक्षण करण्यासाठी तो द्रोणागिरी सारखा पर्वत तळहातावर घेऊन आला. संत रामदास म्हणतात हनुमंता सारखा जगाचे रक्षण करणारा जगजेठी पाठीशी असताना आणखी कशाचीच अपेक्षा करण्याचे कारण नाही.त्याच्यावर पूर्ण विश्वास ठेवावा. घात करा घात करा । घात करा ममतेचा या अभंगात संत रामदास ममतेचा घात करा असे सांगत आहेत .ममता म्हणजे माझे पणा किंवा ममत्व त्यामुळे माझे व दुसऱ्याचे असा दुजाभाव वाढीस लागतो .त्यामुळे क्रोध आवरणे कठीण होते.मनात ममत्व निर्माण झाले की संतांचा उपदेश आवडेनासा होतो परिणामी संतजन दुरावतात. संत रामदास म्हणतात बुद्धी हरण करणारी ममता मनातून काढून टाकावी तिला देशोधडीला लावावें. तयांचे जे उकरडे । महाल त्यांचे रामीरामदास। वास । पाहतो रात्रंदिस ऐसियाचा सौरस । देईं राघवा या अभंगात रामदास संतांचा महिमा सांगत आहे .ज्यांना रामभक्तीचे उदंड वेड लागले आहे असे सज्जन अगदीच थोडे असतात. मोठ्या भाग्याने त्यांच्या संगतीचा लाभ होतो. ते सर्वांच्या अंतकरणातील विचार जाणतात. अहंकाराने कधीच गुरगुरत नाहीत .अशा संत-सज्जनां वरुन आपले प्राण ओवाळून टाकावेत असे संत रामदास म्हणतात .अज्ञानी लोकांचे कठोर भाषण सहन करतात. त्यांच्या गुणदोषांची चर्चा करीत नाहीत. कुणीही विचारल्याशिवाय समजुतीच्या गोष्टी सांगतात .ते सर्वांना समभावाने वागवतात। जे दीनदुबळे आहेत त्यांच्याकडे धाव घेतात .अभिमान ,गर्विष्ठपणा त्यांना अजिबात आवडत नाही .सज्जन कधी आपला व परका असा दुजाभाव करीत नाहीत .भाविक लोक संतांचा उपदेश ऐकताच त्यांच्या विचारात बदल घडून येतो .संत रामदास म्हणतात आपण रात्रंदिवस या संतांची वाट पाहतो व त्यांची संगती घडवून आणावी अशी राघवाला प्रार्थना करतो. या अभंगात रामदास साधुसंतांकडे एक मागणे मागत आहेत .त्यांनी आपल्या मनामध्ये गोविंदाचे गुण गाण्यासाठी प्रेम निर्माण करावे .सांसारिक सुखदुःखा मुळे वृत्ती शून्य झाल्याने मनातील आसक्ती ,आशा ,तृष्णा यांचा लोप झाला आहे .आता देहबुद्धीमुळे भोगायला लागणारे प्रारब्धाचे भोग राहिले नाही .उदासीन वृत्ती निर्माण झाल्याने संतपदी आश्रय घेऊन गोविंदाचे गुण आठवून त्याचे कीर्तन करावे व त्याविषयी अंतरात निरंतर प्रेम असावे एवढी एकच इच्छा उरली आहे, ती साधुसंतांनी पूर्ण करावी अशी याचना संत रामदास करतात. या अभंगात रामदास श्रीरामा जवळ पावन भिक्षा मागताहेत कोणताही संदेह नसलेली भक्ती ,नवविधा भक्तीमध्ये अगदी शेवटची आत्मनिवेदन भक्ती ,कोणत्याही विषयाशी एकरूप होऊन त्यातील अर्थ ग्रहण करण्याची शक्ती, सज्जनांची संगती ,केवळ साक्षीभावाने अलिप्तपणे येणारा ब्रह्मानुभव, स्वामींची अनन्य भावाने सेवा करण्याची वृत्ती श्री रामाने आपणांस द्यावी अशी प्रार्थना करून शेवटी संत रामदास म्हणतात ,माझ्या मीपणाचे, अहंकाराचे विसर्जन करून श्रीरामाने आपल्याला भेट द्यावी. कोमळ वाचा देरे राम । विमळ करणी दे रे राम या अभंगात रामदास गुंणधाम रामाकडे उत्तमगुणांची मागणी करीत आहेत. मधुर संगीत ,गायन करताना मुद्रेवर दिसणारे रसाळ भाव ,मनोहर शब्दांनी सजवलेली आकर्षक कथा याबरोबरच व्यवहारातील नित्य सावधपणा व विपुल पाठांतर हे सर्व गुण आपल्याला द्यावेत असे संत रामदास म्हणतात. दास म्हणे तूं करुणार्णव हे सीतालंकृतवामा दास म्हणे तुझ्या अन्नाचा । वाढलों साचा मज हा संसार कैचा । सर्व देवाचा प्रथम का मला लाविली सवे । मग उपेक्षणें योग्य हें नव्हे सकळ जाणतां अंतर स्थिति । तरी तुम्हांप्रति काय विनंति दास तुमचा वाट पाहतो बोलतां नये कंठ दाटतो कमळासारखे मुख असलेला ,राक्षसांचा विनाश करणाय्रा श्रीरामांना दीनबंधू ,दयासिंधु असे संबोधून संत रामदास श्रीरामाची महती सांगत आहेत .शबरीची उष्टी फळे ,दासा वर प्रेम करणाऱ्या भक्तवत्सल श्रीरामाने सेवन केली. आपल्या चरणस्पर्शाने अत्यंत सुंदर अशा अहिल्येचा गौतम ऋषींच्या शापातून मुक्तता करून उद्धार केला.रामचरणांचे विषयकर्दमांत । लाज नाही लोळता संत रामदास म्हणतात की, दुःखकारी अहंमन्यता व अनावर लोभ याने आपण पराधीन बनलो आहोत .ही पराधीनता सहन करवत नाही ,सरत नाही व धीर धरवत नाही.केवळ दुःखाचे अपहरण करणारा राघवच यांतून सुटका करू शकतो. तळमळ तळमळ होत चि आहे । हे जन हातीं धरीं श्रीराम हे सर्व कामना पूर्ण करणारे पतितपावन आहेत. ते दिनानाथ असून त्यांच्या पायावर आपण माथा ठेवत आहोत. ते दीनबंधू, दया सिंधू आहेत. त्यांचा जयजयकार असो. अशी रामस्तुती संत रामदासांनी या अभंगात केली आहे. नादबिंदु कळा त्याहीवरती जिची लीळा वो हरी निर्भ्रममंडळा दावी निजात्मसुखसोहळा वो नवचे हे वर्णिली परादि वाचा पारुषली वो परमात्म्याशी एकरूप होण्याची कला शिकलेला भक्त गळ्यात रुद्राक्षाच्या माळा घालून भक्तीचे खोटे प्रदर्शन करीत नाही. नाद बिंदु कला लोकांच्या दुःखाचा अग्नी शांतवून दीनांचे रक्षण करते व भक्तांचा भ्रम घालूवून आत्मरुपाचा सुख सोहळा दाखवते. त्याता एकपणा साधता न आल्यास योग्यांची माऊली वेगळी रहाते.योग्यांची माऊली सगळीकडे भरून राहिली आहे असा बोध होताच देहबुध्दी वेगळी होते या अनुभवाचे वर्णन केवळ परावाणीतच करणे शक्य आहे. आत्म भावाने एकरूप झालेल्या रामदासांना रामरूप नयना शिवाय केवळ अंतर्दृष्टीने बघता आले असे रामदास म्हणतात. ज्यासी रघुराज। हितगुज बोले । कोण्या भाग्यें भगवंत भेटले रामीरामदास म्हणे ऐका करु । यारे आम्ही तैसाचि भाव धरुं भावार्थ संत रामदास या अभंगात म्हणतात की नरापेक्षा वानर चांगले ज्यांनी स्वतःच्या डोळ्यांनी रामाचे दर्शन घेतले ज्या वासरांवर श्रीरामाने विश्वास ठेवून त्यांच्याशी हितगुज केल, युद्धाच्या योजना आखल्या.कोणत्या भाग्याने त्यांना भगवंताच्या भेटीचा लाभ झाला असा प्रश्न विचारून संत रामदास म्हणतात परमात्म्याशी भक्तिभावाने एकरूप झालेले वानर निच योनीतले असले तरी आपण त्यांच्या चरणांची धूळ मस्तकी लावून वंदन करू. त्यांची स्तुती पर गीते गात राहू की ज्यामुळे रघुनाथाचे भक्तिप्रेम उपजेल. रामदास शेवटी म्हणतात आपणही त्या वानरासारखा भक्तिभाव धरून भक्तिप्रेमाचा निर्धार करूं की ज्यामुळे आपल्याला श्रीरामाच्या भेटीचा प्रसाद मिळेल. नंद ज्याचा बाप त्याची । यशोदा ती माय रे क्षीरसागरवासी गे । लक्ष्मी त्याची दासी गे अर्जुनाचे घोडे धुतां । लाज नाही त्यासी ग अनाथाचा नाथ गे । त्याला कैसी जात गे नंदाचा जो नंद गे । सर्व सुखाचा कंद गे जो केवळ पूर्णब्रह्म म्हणून ओळखला जातो त्याचे वर्णन शब्दांनी करणे शक्य नाही.नंदराजा त्याचे पिता आणि यशोदा माता आहे तो क्षीरसागरात रहात असून प्रत्यक्ष लक्ष्मीच्या स्वामी असूनही अर्जुनाचा सारथी बनून त्याच्या घोड्यांचा खरारा करतो त्यात त्याला कोणताही कमीपणा वाटत नाही.जातीपातीचा कोणताही भेद भाव न करता तो केवळ अनाथांचा नाथ आहे.तो चोखामेळ्या सारख्या आपल्या आवडत्या भक्ताबरोबर दही दूध भाताचे जेवण करतो. नंदाचा नंदन असून त्याच्या सर्व सुखाचा कंद आहे.संत रामदास म्हणतात आपणास त्याचा नित्य छंद असून त्याचे नाव आपण प्रेमाने गात असतो. एका भावें भजावा नारायण । पुढें सहजचि सार्थकाचा क्षण रामाची करणी । अशी ही या अभंगात संत रामदास श्रीरामाचे महात्म्य वर्णन करीत आहेत. समुद्राने वेढलेली धरणी श्रीरामाने तारली आहे. देव, मानव पन्नग यांची निर्मिती करून स्वर्ग पृथ्वी पाताळ या तिन्ही लोकांचे पालन करीत आहेत. रात्री चंद्र तारे व दिवसा सूर्य आपल्या तेजाने प्रकट करीत आहेत. श्रीरामाच्या सत्तेने मेघ वर्षाव करतात व धरतीवर पिके पिकतात. संत रामदास म्हणतात असा हा निर्गुण परमात्मा सर्वांच्या ह्रदयांत नांदत आहे. संत रामदासांनी या अभंगात नामाचा महिमा सांगितला आहे. मृत्युचें महाभय निवारण करण्यासाठी,चित्त शुद्ध होऊन बुद्धी दृढ होण्यासाठी, संतांची संगती मिळवून महा दोषांचे निवारण होण्यासाठी नाम हेच एकमेव साधन आहे संत रामदास सांगतात की,रामनाम हे सिद्धांचे साधन आहे. अखंड रामनामाचा जप ही सिध्दांची खूण आहे. रामदास विनवि तुज । अझुनि तरी समज उमज वरकड भिंतीवरील चित्र । का भुललासी मुख्य असू द्यावी दया । नाहीतर सर्व हि जाईल वायां करशिल डोळ्याचा अंधार । पाहें जनासी निर्वैर सुखदायक गायक नेमक साधक तो असावा सुरेल सुखदायक गायन करणारा गायक अखंडपणे साधना करणारा साधक, विवेक आणि वैराग्य असलेला हरिभक्त यांचे भजनी लागावे असे संत रामदास या अभंगात सांगतात. प्रपंच दु:खाचा द्रुम । वाढला चुंबित व्योम सदा फळ आभासे । पाड लागला दिसे तयावरी दोनी पक्षी ।एक उदास उपेक्षी रामी रामदासी लक्ष । तोचि जाला कल्पवृक्ष ज्ञान पवाड पवाड गगनाहुनी वाड । दास म्हणे रे म्हणे रे दास्यत्व करावें। अज्ञान हे आकाशासारखे असीम ,अनंत आहे.मुक्ती अतिशय बळकट आहे पण भक्ति ही मुक्तीपेक्षा गोड आहे. अत्यंत सहज साध्य व सर्व अपेक्षा पूर्ण करणारी आहे संत रामदास म्हणतात ,श्री रामाचे दास्यत्व करावे आणि भक्ती भावाने लोकांचा उद्धार करावा.देवाची दया सर्वांना मिळावी कुणीही उपेक्षित राहू नये. पीक येण्यासाठी बी पेरले पण त्याची योग्य निगराणी केली नाही तर सर्व काही व्यर्थ जाते. रोग निवारण्यासाठी अनेक औषधे घेतली परंतु पथ्य सांभाळले नाही त्याप्रमाणेच स्वतःच्या वैभवाच्या गोष्टी बोलणारा भीक मागून जगू लागला. संत रामदास म्हणतात प्रत्यक्ष करणे शिवाय बोलणे व्यर्थ आहे. उपाय शोधल्याशिवाय सर्व प्रयत्न वाया जातात. वृध्दा बाळपण बाळा वृध्दपण । अंतर शोधुनि पाहें एका पाळितो पाळुनि घेतो । दोंहिकडे फिरताहे अंतरवासी देव विलासी । दास समजत राहे दृश्य पाहतां डोळा । वाटतो सोहळा या दृश्य जगाच्या सोहळा पहाताना वाटते की,राम याहून वेगळा आहे.असे ज्ञान झाल्यानंतर विचारांती ज्ञानाचे विज्ञान झाले पण तेही पंचभौतिक विश्वांत विलीन झाले. संत रामदास म्हणतात आता श्री रामांनी कृपा करावी व आपणांस सगुण रूपात दर्शन द्यावे. जगामध्यें आहे ईश । म्हणोनि बोलिजे जगदीश करीत असूनही एका स्थळी दिसत नाही रामदास म्हणतात तोच तो आज देवरुपाने आपल्याला दिसला. दास म्हणे राम । आहे पूर्ण काम सर्वांच्या अंतर्यामी असणारा आत्माराम हा सर्व जीवांचे विश्रांतीचे स्थान आहे असे असूनही देहबुद्धी मुळे मनामध्ये संशय विकल्प निर्माण होऊन या विश्वासाला तडा जातो. माणूस यम,नियम प्राणायाम या साधनेच्या मागे लागतो. वेद,पुराणे ,संतवचने यातून वर्म शोधण्याचा प्रयत्न करतो. काही वेळा कर्मकांडांचा आश्रय घेतो.अनेक प्रकारच्या उपासना ,उपास-तापास ,व्रते करतो विष्णुसहस्त्रनाम तर कोणी शिवलीलामृताची पारायणे करतो.संत रामदास म्हणतात श्रीराम हे सर्व कामना पूर्ण करणारे आहेत. संसारीं संतोष वाटला । देव भेटला, मोठा आनंदु जाला सुखसागर उचंबळे । जळ तुंबळे, दु:खसिंधु निमाला देवचि सकळ चालवी । देह हालवी, अखंडिताची भेटी या अभंगात रामदास म्हणतात भक्ताला देव दर्शनाचा लाभ झाला.त्याला ज्ञानाचा लाभ झाला. कामना पूर्ण झाली. गुरू वचनाचा प्रत्यक्ष अनुभव आला. आत्माराम अंतर्यामी राहून हा देह चालवतो असा दृढ निश्चय झाला. जीवा शिवाची अखंड भेट झाली.त्याचा वियोग कधीच संभवत नाही.संत रामदास म्हणतात देव भेटल्यामुळे मनाला संतोष वाटला. दुःख पूर्णपणे विलयास गेले.आनंद सुख सागर उचंबळून आला.आत्तापर्यंतच्या सेवेचे उत्तम फळ मिळाले. आत्मज्ञाना मुळे जन्माचे सार्थक झाल. इहलकी व परलोकी कल्याण झाले. होते वैकंठीचे कोनीं । शिरले अयोध्याभुवनी वैकुंठवासी विष्णूंनी त्रेतायुगात श्री रामाचा अवतार घेतला. कौसल्या राणीच्या पोटी राम जन्म झाला. विश्वामित्र ऋषींच्या आज्ञेवरून ताटकेचा त्याने वध केला.वनामध्ये मार्गक्रमण करताना गौतम ऋषींची पत्नी अहिल्या, तिचा उद्धार केला.जनक राजाच्या नगरीत शिवधनुष्याचा भंग करून जानकीला स्वयंवरात वरले. पराक्रमी परशुरामाने सहस्त्रार्जुनाचा वध केला पण श्रीरामाला घाबरून धनुष्य देऊन आपल्या प्राणांचे रक्षण केले. आपला पिता ,राजा दशरथाला कैकयीच्या वचनातून मुक्त करण्यासाठी वनवास पत्करला.14 वर्षे शेषावतार लक्ष्मणाबरोबर वनवास भोगला.सुग्रीवाला न्याय देण्यासाठी वालीचा वध केला. सागरावर पाषाण टाकून सेतू बांधून लंकेत प्रवेश करून,रावण, कुंभकर्णाला मारून देवांना बंधनातून मुक्त केले बिभिषणाचे रक्षण करून लंकेचे राज्य त्याला परत दिले.अयोध्येस परत येऊन भरताला भेटले.रामायणातील या सर्व घटनांचा उल्लेख करून संत रामदास म्हणतात सर्व प्राण्यांचे हृदय त्याचे नाव रामराव. म्हणजेच रामदासांचा स्वामी आत्माराम. बांधिले घुमट किल्ल्याचे तट ।तयाला फुटती पिंपळवट नाहीं विहीर आणि मोट । बुडाला पाणी कोण पाजीतो दास म्हणे जीवन चहुकडे । घालुनी सडे पीक उगवीती सर्वकाळ तुम्ही आम्ही एके स्थळीं जवळीच आहे नका धरुं दुरी संत रामदास म्हणतात देव भक्तांची कधी ताटातूट होत नाही तेव्हां भेट होण्याचा प्रश्नच नाही. सर्वकाळ देव आणि भक्त एकाच ठिकाणी असताना भेटीसाठी तळमळणे म्हणजे मृगजळाच्या पाण्यात बुडण्याची कल्पना करण्यासारखे आहे. भक्ताच्या मनात आणि जनात देवच भरून राहिलेला आहे देवाने आपल्याला दूर करू नये अशी विनंती संत रामदास आपल्या स्वामीला करतात. माझी काया गेली खरें । मी तों आहे सर्वांतरें बुध्दि करावी स्वाधीन । मग हें मजूर आहे मन सदा सर्वदा योग तुझा घडावा हा शेवटचा अभंग म्हणजे संत रामदासांनी केलेली रघुनायका ची प्रार्थना आहे. चारच छोट्या ओळींची ही प्रार्थना मन आकर्षित करते. सदा सर्वदा आपणांस रामाचा योग घडावा ,रामाचा कार्यासाठी हा देह कारणी लागावा, गुणवंत अनंत राधवानें आपली उपेक्षा करू नये हे एकच मागणे ते रघुनायका कडे मागतात. होतां बोधाचा प्रबोध । जाला शब्दाचा नि:शब्द रामचरणाशी मन एकाग्र होतांच मनाचे उन्मन होते म्हणजेमन अधिक उन्नत होते .मी तू पणा विलयास जातो.संसाररुपी माया विरून जाते. मनाला झालेल्या ज्ञानाचे अनुभवात रुपांतर होते पण त्या अनुभवाचे वर्णन करण्यास शब्दच सापडत नाही.ज्ञानाचे विज्ञान होऊन वृत्तिची निवृत्ति होते.ध्यानधारणेची पुढील पायरी म्हणजे सहज समाधी अवस्था प्राप्त होते.संत रामदास म्हणतात कीं, जे बोलून व्यक्त करायचे ते पुढे अनिर्वाच्य होते.रामरुपाशी एकरूप होण्याचा हा अनुभव शब्दांनी व्यक्त करता येत नाही. दास म्हणे ज्ञानेविण ।प्राणी जन्मला पाषाण पतित म्हणिजे वेगळा पडिला । एकरूप देव अरूप ठायींचा । तेथें दुजा कैंचा कोण आहे कोण आहे दुजा स्वरूपीं पाहतां । सुख आहे मूळ आपुलें शोधितां। आहे असे संत रामदास स्वप्रचिती घेऊन सांगत आहेत. मायाजाळी व्यर्थ गुंतलासी मूढा । कांही ताडातोडी काही राम जोडी। दास म्हणे ऐसा काळ घाली इंद्रियांवर निग्रहाने संयम मिळवून त्यांना विषयांपासून विरक्त करणे,मनाचा चंचलपणावर मात करून त्याला विषयाचे ध्यान करण्यापासून परावृत्त करणे,बुध्दी परमात्मस्वरुपाचा बोध करवणारी असून तिच्या सहाय्याने परब्रह्माचा अनुभव घेणे,सप्रेम भक्ति,ज्ञान,वैराग्य या सर्वांचा पारमार्थिक लाभ होण्यासाठी सद्गुरूंच्या कृपाप्रसादाचीनितांत गरज असते.संत रामदास म्हणतात सत्व,रज,तम या त्रिगुणांच्या पलिकडे जाऊन निर्गुणसुख लाभणे केवळ गुरूकृपेनेच शक्य होईल. सगुण हा देव धरावा निश्चित । कोणे वेळे आतां मोक्ष लाभे या अभंगात संत रामदास साधकाच्या मनातिल संदेह वत्यावरील उपाय सांगत आहेत. सगुणाची उपासना करावी असा निश्चय साधक मनोमन करतो परंतू परमेश्वराचे सगुणरूप नाशवंत असून त्याची उपासना करण्यापेक्षा निर्गुणाचीउपासना करावी,त्याचे भजन करावे असे मत लोक बोलून दाखवतात त्या मुळे साधक द्विधा मनस्थितीत सापडतो.निर्गुणाचे भजन करावे तर ते रूप डोळ्यांना प्रत्यक्ष दिसत नाही आणि सगुणरूपही सदासर्वकाळ दिसत नाही तरकाय करावे या संभ्रमात सर्वकाळ निघून जातो आणि आतां केव्हां मोक्ष मिळेल अशी विवंचना मनाला ग्रासून टाकते.संतरामदास म्हणतात एका सद्गुरूवचनावर पूर्ण विश्वास ठेवून,संपूर्ण शरणागती पत्करून आत्मनिवेदन भक्तीने परमेश्वरचरणी लीन होऊन मोक्ष मिळवावा. गरुविण प्राणी त्या होय जाचणी । सत्य माझी वाणी मिथ्या नव्हे मिथ्या नव्हे सत्य सांगतो तुम्हाला यातनेची चिंता चुके एकसरी । गुरूचरणांचा आश्रय घेण्यास सांगत आहेत। आमुचा तो देव एक गुरूराव । गुरूने व्यापिले स्थिर आणि चर । तेथे कापूस नाही वाती । तैलविण राहिली ज्योती नाहीं सम ई दिवे लावणे । अग्निविण दीप जाणे रामीरामदास म्हणे । अनुभवाची हे खूण संत रामदास म्हणतात, श्रीकृपेची ज्योती माझ्या लोचनांत अचानक प्रकाशित झाली.कापूस,वाती आणि तेलाशिवायतेवणारी ही असामान्य ज्योती आहे.दिवा व अग्नीशिवाय प्रकाश देणारी ही कृपेची ज्योत म्हणजे दैवी अनुभवाची खूण आहे. त्रिभुवनासी क्षयरोग । एक सद्गुरू आरोग्य जे जे तया शरण गले ।ते ते आरोग्य होऊनि ठेले शरण रामी रामदास ।क्षयातीत केलें त्यास संत रामदास म्हणतात स्वर्ग,पृथ्वी,नरक या तिनही भुवनांना क्षयरोगाची बाधा आहे.हे सर्व विश्व नाशवंत आहे.केवळ आपले सद्गुरू हे परमेश्वरी तत्व अविनाशी आहे.जे जे या अविनाशी तत्वाला शरण गेले त्या परमेश्वरी तत्वाशी एकरूप झालें तेच केवळ शाश्वत झाले.राम चरणाशी शरण जाऊन रामदास क्षयातीत झाले. सद्गुरूची पायवणी ।सकळ तीर्था मुकुटमणी ।। संत रामदास म्हणतात,ज्याच्या केवळ एका वचनाने सर्व ब्रम्हांडाचे तीर्थक्षेत्र बनले त्या आपल्या सद्गुरूचा चरणस्पर्श सकळ तीर्थाचा मुकुटमणी आहे.जो साधक त्यांचा महिमा जाणून घेईल त्यालाच हे समजून येईल. हे अनेकरुपी विश्व एकाच चैतन्य तत्वातून साकारले आहे.विश्वाचे हे अनेकत्व एकाच परमात्म्याचे प्रतिबिंब आहे.ही आत्मप्रचितिची ,स्वानुभवाची गोष्ट आहे.हे आत्मतत्व कोठून व कसे आकारास आले याचे वर्णन वेदांच्या ज्ञानकांडात केलेले आहे संत रामदास म्हणतात, हे रहस्य सद्गुरूकृपेमुळे समजून येते. एक तो गुरू दुसरा एक सद्गुरू म्हणोनि वेगळा सद्गुरू निराळा । लक्षांमध्यें कोणी एक साधु विरळा रामदास म्हणे कैसी होईल रे गति संत रामदास म्हणतात,गुरू अनेक प्रकारचे असतात पण सद्गुरू एखादाच असतो.सद्गुरूवाचुन ज्ञानविचार समजत नाही.ज्या प्रमाणे खरा रत्नपारखीच रत्नाची खरी पारख करू शकतो त्या प्रमाणे गुरू केला म्हणजे आत्मप्रचिति येत नाही.लक्ष साधुंमध्ये एखादाच सद्गुरू असतो जो आत्मप्रचिति देऊ शकतो.आत्मप्रचिति नसलेला साधक संकटांत सापडतो.त्याला सद्गती म्हणजे मोक्षलाभ होऊ शकत नाही. तुजविण गुरूराज कोण प्रतीपाळी । तुजविण मज वाटे तसें धांव लवलाही खास करिल काळ ग्रास, ध्यास हा मानसी संत रामदास म्हणतात,आपल्या सद्गुरूंनी अभिनव करणी केली.एकही शब्द न बोलतां त्यांनी केवळ दर्शनाने या चंचल मनाचे हरण करुन ते विलयास नेल,पंचमहाभूतांचा हा नाशवंत पसारा निजबोधाने क्षणांत नाहिसा झाला.मीपणाच्या अहंकाराचे ओझे उतरवून चरण कमलांशी शाश्वत स्थान प्रदान केलें. अपराधी आहे मोठा। मारणें कृपेचा सोटा गुरुराज सुखाचे कंद । नेणुनि केला हा निजछंद । तुझे पाय काशी गया । आहे मजला सर्वस्वीं रामदास तुझे पाय । वारंवार वंदितो सद्गुरू हे आनंदाचे कंद असून त्यांचा आपल्याला छंद लागला आहे,त्यांच्या चरणाशी बांधला गेल्यामुळे आपण पुर्णपणे निंद्य बनलो आहे.सद्गुरूंचे पाय काशी गयेसारखे तीर्थस्थाने असल्याने आपली आधिभौतिक,आधिदैविक,आध्यात्मिक या तिनही तापांपासून सुटका करावी अशी विनवणी करून संत रामदास परत परत सद्गुरू चरणांना वंदन करतात. सहज शांतीचे आगर हे गुरुपाय। पूर्णकृपेचे सागर हे गुरुपाय । रामीरामदास सांगे । सर्वकाळ संतसंग पाविजेतो याची प्रचीत पहावी । संत रामदास म्हणतात,साधकाने प्रपंच सुखाने यथासांग करावा पण मनाने मात्र संतसंगतीची आस धरावी.या संसार सागरातून तरून जाण्याचा संतसंग हा एकच मार्ग आहे,याच अनुभव घ्यावा.परमेश्वराच्या रम्य कथांच्या निरूपणांचा अतिप्रीतीने अस्वाद घ्यावा आणि संसारांत राहून स्वता:चा उध्दार करून घ्यावा.माया असूनही सर्वकाही नाही ही क्षणभंगूरता विचाराने समजून घ्यावी. ज्याची संगत जशी असेल त्या प्रमाणेच तो वागत असतो,त्या प्रमाणेच त्याची कर्म गती ठरते.सर्वकांही जे चांगले,वाईट घडते ते संगतीच्या गुणांमुळेच घडत असते.साधूंच्या संगतीने साधक साधू बनतो असे संत रामदास स्वप्रचितीने सांगतात. दुर्जनाचा संग होय मना भंग । दुर्जनांचा संग मनोभंग करणारा असतो तर सज्जनांचा सहवास सुखकारी आहे कारण त्या मुळे मनाचा संताप नाहिसा होतो,दु:ख दूर होते,शोक नाहीसा होतो.संत सहवासात मन लोभातीत होते आणि निर्लोभी मन क्षोभापासून मुक्त होते.संताप ,दु:ख, लोभ व क्षोभ नाहिसे करून निरामय शांती सुखाचा अलभ्य लाभ संतसंगामुळे घडून येतो.त्या मुळे देहबुध्दी विलयास जावून आत्मसुखाचा लाभ होतो असे श्रीरामी मन गुंतलेले संत रामदास आत्मप्रचीतीने सांगत आहेत. होत नाहीं प्रेत्न संतसंगेंविण । संत रामदास म्हणतात,साधकाच्या जिवनांत सासर हे प्रवृत्तिसारखे असून माहेर हे निवृत्ति प्रमाणे आहे.नववधूला माहेरची ओढ अनिवार असते कारण तेथें संसारातिल दु:ख काळजी ,चिंता या पासून मुक्तता असते तर सासर हें प्रवृत्तिसारखे आहे,सासरच्या जबाबदार्यां पासून सुटका नाही.संसारांत राहून सतत लौकिकाचा विचार करावा लागतो त्यामुळे निवृत्तिचा विवेक दूर जातो,जसे स्त्री ला माहेर पारखे होते ,प्रयत्न करुनही विवेकाचा मार्ग सापडत नाही हा विवेकाचा मार्ग केवळ संताच्या संगतिनेच सापडू शकेल असे संत रामदास अनुभवाने सांगतात, पूर्ण बोध असलेला साधू कसा ओळखावा याची लक्षणे संत रामदास या अभंगात सांगत आहेत, सर्व प्राणिमात्रांबद्दल प्रेमभाव असणें, कोणताही वैरभाव नसणे हे साधूचे प्रथम लक्षण आहे.तो पूर्णपणें नि:संदेह संशयातित असतो तसेच त्याची देहबुध्दी संपूर्ण नाहीशी झालेली असते,खेद आणि राग या पासून मुक्त असून कांचनाचा (पैशाचा) अजिबात मोह नसतो. या सुलक्षणावरुन खरा साधू आओळखावा. या अभंगात संत रामदास म्हणतात, आपले संत हे सज्जन असे साधुजन आहेत, त्यांच्या सहवासाने मनाचे समाधान होते, मनाला शांतता लाभते.संत सदासर्वकाळ सारखेच समाधानी असतात त्यां मुळे ते जिवलग मित्रा प्रमाणे आवडतात,त्यांचा सहवास सुखदायी असतो.संताचा सहवास पापनाशक असतो म्हणून आपल्याला तो आवडतो असे संत रामदास म्हणतात. साधक परमेश्वर प्राप्तीसाठी पर्वतांची शिखरे, कडेकपारी धुंडाळतात,नाना शास्त्रांचा अभ्यास करतात त्या साठी खूप कष्ट करतात. संत रामदास सांगतात,आपल्याला संतसंगती मुळेच परमेश्वर प्राप्ती झाली.पूर्ण भक्तिभावाने संतांना शरण जाणे हाच परमेश्वर प्राप्तीचा एकमेव मार्ग आहे , दास म्हणे साधूविण ।नानासाधनांचा शीण ब्रह्मा, विष्णु,महेश या देवांना मिळण्यास कठिण असलेला परमात्मा साध्याभोळ्या प्रेमळ भक्तांना मात्र सुलभ असतो कारण मोठेपणाचा अहंकार व ज्ञानाचा गर्व नसतो.भक्तांना योग,याग ,यज्ञ ,तप तीर्थयात्रा यांपैकी कोणतेही साधन आवश्यक वाटत नाही. संत रामदास म्हणतात,संत सज्जनांच्या कृपेशिवाय हा सर्व साधनांचा आटापिटा व्यर्थ आहे. संतांच्या संगतित असतांना देव सतत भक्तांचा पाठिराखा असतो,त्याला पाठिमागे सोडून जाऊ म्हटले तरी सोडवत नाही. देव सतत बाहेर व अंतरंगात सामावलेला असतो.पर्वताच्या शिखरावर, कडे व कपारिमध्ये ,वनांत व घरांत तो नेहमीच सोबतिला असतो.दिवस रात्री, तीर्थक्षेत्रीं हा परमेश्वर संतांच्या संगतीत असलेल्या भक्तांची साथ सोडत नाहीं. संत सज्जनांचा मेळा ।त्यासि लोटांगण घाला गुण श्रीरामाचे गाती । कथा रामाची ऐकती तेथे रामही असतो ।कथा भक्तांची ऐकतो जेथे संत सज्जनांचा समुदाय असेल तेथें जाऊन उभे राहावें श्रीरामाचे गुण गाणाय्रा,रामकथा आवडीने ऐकणाय्रा त्या रामदासांना डोळ्यांनी प्रत्यक्ष बघावें आणि त्यांना लोटांगण घालावें कारण तेथें स्वता: श्रीराम भक्तांच्या कथा ऐकण्यासाठीं आलेला असतो. जेथें राम तेथें दास असणारचया विषयीं दृढ विश्वास असावा. रूप सांवळें सुंदर । ज्याला ध्यातसे शंकर शरयू नदीच्या तीरावर वसलेल्या अयोध्या नगरींत निवास करणाय्रा, सावळ्या सुंदर रामरूपाचे मनामध्यें ध्यान करावें कानामध्ये रत्नजडित कुंडले असलेला श्रीराम लावण्याची खाण असून सूर्यवंशाचे भुषण आहे.संत रामदास म्हणतात,श्रीराम रामदासांचे जीवन आहेत. बाप विसांवा भक्तांचा । स्वामी शोभे हनुमंताचा संत रामदास म्हणातात,आपल्या स्वामींचे स्थान अत्यंत शोभायमान आहे.तेथें कमला सारखे लोचन असलेल्या श्रीरामांची सुंदर मूर्ती शोभून दिसत आहे जो हनुमंताचा स्वामी आहे.सूर्यवंशाचे भूषण असलेला हा श्रीराम एकवचनी एकबाणी असून भक्तांचा विसावा व रामदासांचे भूषण आहे. तो हा राम आठवावा । ह़दयांत सांठवावा रामचरणीची ख्याति । चिरंजीव हा मारुती चरण वंदी ज्याचे शिरी । बिभीषण राज्य करी श्री रामाचे सतत स्मरण करावे ,रामाचे रूप व गुण अंतरात साठवावे .रामचरणाचे तीर्थ गंगोदका प्रमाणे पवित्र असून महापातकांचा नाश करणारें आहे.रामचरणांचा दास मारुती चिरंजीव झाला अशी त्याची किर्ति आहे.रामचरणांना वंदन करणारा बिभीषण लंकेचा राजा बनला.शबरीची बोरे चाखून श्री रामाने तिला मोक्षाची अधिकारी बनवलें अशा कृपाळू रामाच्या कथांचे कीर्तन करावें असे या अभंगात संत रामदास सांगतात. ऐसा नव्हे माझा राम । सकळ जीवांचा विश्राम नव्हे गणेश गणपाळु । लाडु मोदकांचा काळू नव्हे चंडी मुंडी शक्ति । मद्यमांसाते मागती नव्हे भैरव खंडेराव । रोटी भरितांसाठीं देव नव्हे भूत नव्हे खेत ।निंब नारळ मागत रामदासी पूर्णकाम । सर्वांभूती सर्वोत्तम सोडवि जो देव तोचि देवराव। संत रामदास म्हणतात,जो जीवन मरणाच्या चक्रातून सोडवतो तो सर्वश्रेष्ठ देव होय,बाकी सगळे नाथिलें म्हणजे लटके किंवा खोटे आहे.पुण्यप्रतापी असा श्रीराम सर्व लोकांमध्ये प्रसिध्द असून प्रतापी हे नांव केवळ राघवालाच शोभून दिसतें.तो श्रीराम रामदासाचा स्वामी आहे. अणुपासून जगातील सर्व ठिकाणी रघुवीर व्यापून राहिला आहे,एकदां वृत्ती राम स्वरुपांत विलीन झाली कीं,दिसणारें आणि न दिसणारें सर्व विश्व हरपून जाते,केवळ रामरूपच अंतर-बाह्य व्यापून उरतें. कल्पतरु चिंतामणी । कामधेनूची दुभणी पृथ्वी अवघी सुवर्णमय । कोणीकडे न्यावें काय ब्रह्मादिकांचा कैवारी । रामदासाच्या अंतरीं श्रीराम हे ईच्छीलें फळ देणारा कल्पतरु ,चिंतामणी किंवा कामधेनू असून रघुनाथाचे राज्य येतांच भक्तांचे भाग्य उदयास आले.रामराज्यांत सर्वच पाषाणांचे परिस बनले असतां ,त्यांचा लोभ कोणाला वाटणार?रामराज्यांत सर्वच डोंगर रत्नांचे बनले आणि सरोवरे अमृताची बनली,अवघी पृथ्वी सुवर्णमय झाली.अशा समृध्द रामराज्यांत कुणालाही काहिही कोठेही नेण्याची अभिलाषाच राहिली नाही .असा हा ब्रह्मदेवापासून सामान्य जनांच्या कामना पूर्ण करणारा श्री राम आपल्या अंतरंगांत वास करतो असे संत रामदास या अभंगात म्हणतात. ठेवा संचिताचा मज उघडला । संत रामदासांची मारुतीराया वरील उत्कट भक्ती या अभंगांत दिसून येते.ते म्हणतात जीवावर बेतलेले कोणतेही मोठे संकट आले असतां बलभीमाचे स्मरण करावे .बलभीम आपला सखा ,सहोदर म्हणजे बंधू असून तापदायक अशा कठिण संकटांचे निवारण करतो.बलभीम आधिदैविक, आध्यात्मिक, आधिभौतिक अशा तापत्रयापासून मुक्तता करतो.मारुतीच्या चरणाशीं चित्त जडले असतां तिनही तापांची बाधा होत नाही.ढभहनुमंता सारखा कैवारी जोडल्यामुळे आपणास संचिताचा ठेवा सांपडला असून हनुमंताच्या कृपेचे कवच लाभल्यामुळें कसलेही भय उरले नाही असे संत रामदास खात्रीपूर्वक सांगतात. राम उपासना करी। मारुती नांदे त्यांचे घरीं मनामध्ये मारुतीचे सतत ध्यान लागलेलें असेल तर शुभभशुभ शकून पाहाण्याची गरजच नाही. मारुतीचे नामस्मरण करून कोणत्याही कार्याची सुरवात करण्यासाठी पाऊल पुढे टाकावें कारण हनुमंताचे भक्त जेथेजेथे जातात तेथेतेथे हनुमंत पाठिराखा असतो.रामाची उपासना करणार्या भक्तांच्या घरी मारुतीरायाचा सतत वास असतो.संत रामदास भक्तांना अत्यंत कळकळीने उपदेश करीत आहेत की,त्यांनी सतत मारुतीचे ध्यान करावें. येई येई हनुमंता । माझे अंजनीच्या सुता ।। तुझी पाहतो मी वाट । प्राणसखया मजला भेट ।। कष्टी झाला जीव केली आठवण । मज नाही कोणी मारुती वांचोनी । संत रामदास या अभंगात म्हणतात,जीव कष्टी झाल्यानें मारुतीची आठवण झाली आणि आनंदाची गोष्ट अशी की, आठवण होतांच मारुतीनें उड्डाण केले. संसारसागरांत माजलेला आकांत पाहून मारुतीने मुखानें प्रचंड आवाज केला.आपणास मारुती शिवाय कोणी तारणारा नाही, निर्वाणिच्या (संकटाच्या अंतिम क्षणीं )मारुतिचे स्मरण करतांच तो धावत येऊन रक्षण करतो.आपले सारे जीवन मारुतिला अर्पण केले की,मन निश्चिंत होऊन मनाचे समाधान होते.राघवाच्या दासाचे स्वरूप पाहून मन उल्हसित( आनंदित )होते. लंकेच्या चोहटा मांडियेला खेळ । जानकीचा शोक दुरी दुरावला । मेरू पर्वताच्या शिखरावर निवास करणारा शिवशंकर(कैलासींचा राणा अत्यंत क्रोधायमान झाला.हा अकरावा रूद्र मारूतिच्या रुपानें प्रकट झाला आणि त्याने लंकानाथ रावणाला देशोधडीला लावलें.त्याने लंकेमध्यें उघडपणे खेळ मांडला,घरोघरी अग्नीच्या ज्वाळांनी कहर केला.घरें सुंदर मंदिरें जळून खाक झाली.जानकीचा कैवारी बनून त्याने जानकीचा शोक दूर केला.रामाचा दास हनुमान यशवंत झाला. संत रामदास म्हणतात,ज्यांच्या मनामध्ये रामभेटीची उत्कट आर्तता असेल त्यांनी रघुनाथाची कृपा होण्यसाठी हनुमंताची उपासना करावी.आपण हनुमंताची विनवणी केली आणि हनुमंतांनी रामाची भेट घडवली,त्या मध्ये आलेली सर्व विघ्ने निवारून हनुमंतांनी रामभेट घडवून आणली.राम उपासकांवरील अतिप्रेमामुळे त्यांचा कैवारी बनून हनुमंत त्यांची दु:खे निवारण करतो.रामदासांमधील सर्वश्रेष्ठ आणि सिध्दांमध्ये वरिष्ठ सिध्द अशा हनुमंताचे केवळ स्मरण केल्यानें संसार तापापासून सुटका होते. तुम्ही पहा हो मारुती । रामभक्तांचा सारथी मारुती हा रामाचा मुख्य प्राण असून त्याची पूजा करतांच रामदर्शन घडलें .संत रामदास म्हणतात, भाविकांनी मारुतीचे दर्शन घ्यावे कारण तो रामभक्तांचा सारथी आहे.त्या अंजनीनंदन मारुतीचे आपण सतत ध्यान करतो . दास म्हणे मी लेकरूं । विस्तारवी बोधांकूरू वानरकुळाचे भूषण असलेल्या हनुमन्ताचे चित्त सतत श्रीरामाला प्रसन्न करण्यांत मग्न असते.ज्ञान, वैराग्य आणि सुबुध्दी असलेला हा हनुमंत एक साधुपुरुष आहे.तो सतत सावधान राहून आपले चित्त जराही विचलित होऊं न देता रामभजनांत रंगून जातो.संत रामदास म्हणतात, आपण हनुमंताचे लेकरु असून त्यांच्या उपदेशाचा विस्तार (प्रसार करतो. होतां संताचिया भेटी । जन्ममरणा पडे तुटी पंढरी नव्हे एकदेशी । विठ्ठल सर्वत्र निवासी ।। तेथे दृश्यांची दाटी मोठी । पाहतां रुक्मिणी दिसे दृष्टी ।। संत रामदास म्हणतात,पंढरी एकदेशी नाही कारण विठ्ठ्लाचा सर्वत्र निवास आहे.पाडुरंगाला स्थळ काळाची बंधन नाही.आनंदाने विटेवर उभा असलेल्या विठोबाचे दर्शन आपल्याला झाले.विठोबाच्या दर्शनासाठी लोकांची मोठी गर्दी झाली आहे,रुक्मिणीदेवीचे दर्शन घडते.पंढरीमध्यें आत्मविठ्ठलाचे दर्शन आपल्याला घडलें. रामदास म्हणे धरा भक्तिभाव । कृपाळु राघव पांडुरंग ।। तो हा विठ्ठल उभा राहे । समचरणीं शोभताहे ।। विठ्ठलाचे विटेवरील रूप पाहून वाटते कीं, प्रत्यक्ष चैतन्य मुशीमध्ये ओतून हे रुपडे साकार झाले आहे.विटेवर समचरणीं उभा असलेला पांडुरंग शोभून दिसत आहे असे सांगून संत रामदास म्हणतात, विठ्ठलाच्या स्वरूपांत प्रत्यक्ष आत्मरूपच पाहिलें. पंढरपुरीं मनोरथ ज्याचा । धन्य धन्य तो देवाचा ।। रामदास म्हणे पंढरी । साधनेविण तारी ।। विटेवरील विठ्ठलाच्या चरणांशीं आपले मन सदा सर्वकाळ गुंतून राहिलें आहे.पंढरपुरीच्या विठ्ठलाच्या भेटीची ज्याला आस लागली आहे तो दैवी भक्त असून धन्य होय,जो भक्त पंढरीची वारी करतो त्याला कळिकाळाचे भय नाही,त्याची जन्म-मरणाची वारी चुकते. संत रामदास म्हणतात, कोणत्याही साधनेशिवाय पंढरीची वारी भाविकांना तारून नेते. लांचांवोनि भक्तिलोभा । असे वाळवंटीं उभा । तुटली संसारसांकडी । रामदास म्हणतसे ।। संत रामदास या अभंगात विठ्ठलाला आळवित आहेत. विठुराया आपल्याशी बोलत नाही, मौनरुप धारण केले असून मुखांत गुळणी धरली आहे. आपण विठुरायाकडे मौल्यवान धनाचे गाठोड वैभव, पत्नी यापैकीं कांहीच मागत नाही. तेव्हां न घाबरता त्यांनी आपले डोळे उघडून कृपादृष्टीने पहावें एकदां तरी भेटावे अशी कळकळीची विनंती संत रामदास विठ्ठलाला करीत आहेत. सोनियाचा दिवस जाला । पांडुरंग रंगी आला ।। दास म्हणे हेचि युक्ती । एक देवासी चिंतिती ।। सखया मारुतीलागुनी । रूप दावी चापपाणी ।। पुढे भूभार उतरिँला । पांडवासी सहाय जाला ।। आतां भक्तांचियासाठी । उभा चंद्रभागेतटी ।। राम तोचि विठ्ठल जाला । रामदासासी भेटला ।। श्रीराम अयोध्येचा राजा,त्याने आपला परमभक्त मारुतिला आपले धनुष्यबाणधारी रुप दाखवलें.तोच द्वापारयुगांत कृष्ण हे नाम धारण करून द्वारकेंत नांदत होता. पृथ्वीवरील दुष्ट,पापी राक्षसांचा संहार करून भूभार हलका केला,पांडवांचे राज्य कपटाने हरण करणार्या कौरवांचा संहार करण्यासाठी त्यांचा साह्यकर्ता झाला.आणि आतां कलियुगांत भोळ्याभाविक भक्तांसाठी चंद्रभागेतटी कर कटीवर ठेवून उभा आहे .संत रामदास म्हणतात श्रीराम हाच विठ्ठल होऊन आपणास भेटला , सहज सांवळा दिगंबर ।सहज कटीं कर ठेऊनि उभा ।। रामीरामदास म्हणे ।सहज अनुभव तोचि जाणे ।। सावळ्यारंगाचा दिशा हेंच वस्त्र ज्याने परिधान केले आहे असा आपला विठोबा दोन्ही कर कटीवर ठेवून विटेवर सहजपणे उभा आहे. श्रीरामाचे दास रामदासस्वामी म्हणतात,सहजपणे आपोआप येणाऱ्या अनुभूती फक्त तोच विठोबा जाणू शकतो. नमो नमो सदाशिवा । गिरिजापति महादेवा ।। शिरी जटेचा हा भार । गळां वासुकीचा हार ।। दास म्हणे शिवशंकरा । दुबळ्यावरी कृपा करा ।। मस्त्कावर जटांचा भार असलेला,गळ्यामध्यें वासुकी नावाच्या सापाचा हार घातलेला,अंगाला राख फासून सदासर्वकाळ रामनामाचा जप करणारा,भोळ्या भक्तांवर प्रसन्न होऊन त्यांच्या मस्तकावर आपला अभंयंकर कर ठेऊन आशिर्वाद देणारा अशा गिरिजापती सदा पवित्र ,महादेवाला नमन करून संत रामदास शिवशंकराला आपल्यासारख्या दुबळ्या भक्तावर कृपा करावी अशी विनंती करीत आहेत. माझा कुळस्वामी कैलासीचा राजा । कैवारी देव व्याघ्राच्या स्वरूपें । आपल्या कुळाचा स्वामी कैलासीचा राजा शिवशंकर याचा महिमा या अभंगांत संत रामदासांनी वर्णन केला आहे.पंचानन (पाच मुखे असलेला )शंकर आपल्या दहा भुजा उचलून भक्तांचे रक्षण करून त्यांचे मनोरथ पूर्ण करतो.तो भक्तांचा कैवारी असून वाघाच्या स्वरूपांत सर्व भूमंडळ केवळ एका द दृष्टीक्षेपात जाळू शकतो,सर्व सृष्टी डोळे उघडतांच जाळून राख करण्याचे सामर्थ्य त्याच्या ठिकाणी आहे.शिवशंकराच्या सामर्थ्याची तुलना इतर कोणत्याही देवदेवतांशी होऊ शकणार नाही.पृथ्वीचे पालन करणारे श्री विष्णुं सुध्दा महादेवाची बरोबरी करु शकणार नाही असा विश्वास संत रामदास व्यक्त करतात. पृथ्वी अवघीं लिंगाकार । अवघा लिंगाचा विस्तार ।। संत रामदास म्हणतात, ही सर्व पृथ्वी लिंगाचा विस्तार असल्याने लिंगाकार आहे.सर्व स्थळे महादेवाने व्यापलेली आहेत, एकच रूद्र सगळीकडे व्यापून राहिला आहे ,पाय ठेवायला देखील जागा नाही.हे देवाचे वचन आहे असे जाणून आपण आपला देह त्या सर्वव्यापी परमेश्वराला अर्पण केला. देव शिवाचा अवतार । जाउनि बसला गडावर ।। एक निळ्या घोड्यावर । एक ढवळ्या नंदीवर ।। सोरटीचा देव माणदेशी आला । अनंत युगाची जननी । तुळजा रामवरदायिनी । शक्तिविणें कोण आहे । हें तो विचारूनि पाहे । शिवशक्तिचा विचार । अर्धनारीनटेश्वर । दास म्हणे हा विस्तार । तत्वज्ञानी जाणती ।। हे वाक्य विश्वासे विवरावें ।। संत रामदास साधकाने निर्गृण भक्ती कशी साध्य करावी या विषयी सांगत आहेत .सोहं म्हणजे मी परमात्म्याचा अंश असून तो म्हणजेच मी व मी म्हणजेच तो या वाक्याचा खोलवर विचार करून चिंतन करावे .सनातन (अनंत काळापासून चालत आलेले) ब्रह्म तूच आहेस हे महावाक्य असून आत्मा परमात्मा एकरूप आहेत हाच अर्थबोध होतो ,संत रामदासांना हा अर्थबोध झाला आणि ते निर्गुणासी जोडले गेले. संत रामदास साधकांना सांगतात, आपण मायेभोवती फेर धरला तरच ती आपल्याला कुरवाळून बंधनांत पाडते ,संत मायेच्या बंधनापासून अलग एकटे असतात म्हणून परमेश्वराशी एकरूप होतात व त्यांच्या एकांताचा सुध्दा अंत होतो ,त्यांच्या दृष्टीने माया असून नसल्या सारखीच असते .हे स्पष्ट करण्यासाठी संत रामदासांनी एक अगदी समर्पक उदाहरण दिले आहे ,रामदासी माय जर व्यालीच नाही तर वासराला चाटण्याचा मोहच नाही .संसारापासून मुक्त असलेले संत संसाराच्या मोह बंधनात अडकत नाहीत हेच ते स्पष्ट करतात अवघें एकचि निर्गुण । पाहे वृत्तिच आपण ।। या अभंगात संत रामदास वृत्तिची निवृत्ति कशी होते या विषयी बोलत आहेत संसाराचा दृश्य पसारा सोडून वृत्ति वेगानें नघून जाते तेव्हा साधक चंचळ माया सोडून ईश्वर स्वरुपाशी स्थीर होतो ,सारे भास विरून जातात आणि वृत्ति निर्गुणामध्ये मिसळून जाते .मायेचे सर्व पाश ओलांडून,चराचर सृष्टीच्या पलिकडील निर्गुणाशी एकरुप होते साधक केवळ वृत्तिरुपाने उरतो, हिच तुर्यावस्था होय असे संत रामदास म्हणतात , ज्याचे नाम घेसी तोचि तूं आहेसी । साधक स्वता:चा शोध घेत असतांना त्याला मी पणा कोठे सापडतच नाही,मी पणाचे मूळ न सापडल्याने मी पणाच नाही अशी त्याची धारणा होऊन आपण सर्व ठिकाणी व्यापलेले आत्मतत्व आहोत याचा साक्षात्कार होतो .सर्वत्र व्यापून असलेला आत्मा हाच परमात्मा असून तोच तूं आहेस असे संत रामदास सांगतात .मी देह नसून अविनाशी आत्मतत्व आहोत हे जाणून घेतले पाहिजे . काज कारण हा विवेक पाहिजे । जे जे डोळ्यांना दिसते ते सर्व नाशवंत आहे हे सर्वजण जाणतात ,त्या साठी विशेष व्याकरण पटुत्वाची गरज नाही .प्रत्येक घटनेला कांहीतरी कारण असते तसेच घडणाय्रा प्रत्येक घटनेचा परिणाम अटळ असतो हे जाणून घेतले तरच शाश्वत आणि अशाश्वत गोष्टींचा उलगडा होतो.संत रामदास म्हणतात,आकाराला आलेली प्रत्येक वस्तु बदलत असते,नाश पावते आणि परत वेगळ्या स्वरूपांत निर्माण होते .शाश्वतासी बदल किंवा विनाश संभवत नाही. जन्म मरण हा केवळ मनाचा खेळ किंवा भ्रम आहे हे पटवून देण्यासाठी संत रामदास अत्यंत समर्पक उदाहरणे देतात .ज्या प्रमाणे सावली हा छाया प्रकाशाचा खेळ आहे,त्या प्रमाणे जन्म मृत्यू हा मनाचा खेळ आहे .रंगभुमीवर काम करणारा नट नाटकातील कथेप्रमाणे हरपला तरी तो नट मरण पावला असे होत नाही.देहाचा लोप झाला तरी मरण आले असे नाही कारण मी देह नसून आत्मस्वरुप आहे हे ज्याने जाणले तो अमर झाला . तिकडे वस्तु निराकार । इकडे मायेचा विस्तार ।। साधक स्व-स्वरुपाचा शोध घेण्यास निघाला तेव्हां तो एकीकडे ब्रह्म आणि दुसरीकडे माया असा दोन्हीमध्यें सापडला आणि आपणच ब्रह्म आहोत अशी कल्पना केली.ब्रह्म निर्मळ ,निराकार आणि निश्चळ(चंचल नसणारे)तर माया चंचळ आणि चपळ ,पुढे ब्रह्म ,मागे माया त्यामध्ये साधक सापडून त्याच्या मनांत संदेह़ निर्माण होतो संत रामदास म्हणतात, या सगळ्या मानसिक क्रिया आहेत. वेगळेचि परी आहे सर्वां ठायीं । या अभंगांत संत रामदास माया आणि ब्रह्म यांचे स्वरूप स्पष्ट करून सांगत आहेत ,ब्रह्म हे आकाशासारखे निश्चळ, निराकार असून माया वायूसारखी अतिशय चपळ आणि चंचल आहे.ब्रह्म निराकार आहे म्हणजे त्याला कोणताही आकार नाही या उलट मायादेवी विविध नावांनी आणि रुपांनी खूप विस्तार पावली आहे .ब्रह्माचे स्वरुप अत्यंत शुध्द व सर्व वस्तुजातापेक्षा निराळे असूनही ते सर्व सजीव व निर्जीव सृष्टीला व्यापून राहिलें आहे,ब्रह्मतत्वाशिवाय अणूमात्रसुध्दां जागा रिकामी नाही.ब्रह्म म्हणजे परिपूर्ण ज्ञान असून त्या शिवाय ज्ञान म्हणजे अज्ञान होय .ब्रह्मतत्व जाणून घेतल्याशिवाय भक्ति ही केवळ अभक्ति आहे असे सांगून संत रामदास स्वप्रचितिने सांगतात की, आपणास ब्रह्मज्ञानानेच मुक्ति प्राप्त झाली . अनंताचा अंत पहावया गेलों । संग हा न साहे माझा मज कळों आला भार पाहिला विचार। मुक्त केले मोक्षा मुक्तीची उपेक्षा । मीपणाचा भाव भावें केला वाव। संत रामदास म्हणतात, जेव्हां चित्तात निखळ ज्ञानाचा झरा उगम पावला तेव्हां अज्ञान आपोआपच दूर झालें ,खूप दिवसांनी श्री रामाची भेट झाली आणि मीपणाच्या अहंकाराचा पडदा सहजपणें गळून पडला.श्रीरामा वरील अतूट भक्तिभावामुळे मी पणाचा भाव खोटा ठरला श्री राम ज्ञानरूपाने प्रगट झाले. कोठे आहे अहंब्रह्म ऐसा हेत । या अभंगात संत रामदास सृष्टी कशी निर्माण झाली या विषयी सांगत आहेत मायेचे स्वरूप ब्रह्मरूपात प्रकट झाले आणि तिच्या पोटी महतत्वाचा जन्म झाला.महतत्वातून सत्वगुण व सत्वगुणांतून रजोगुण निर्माण झाला,रजोगुणातून तमोगुणाचा उदय झाला.तमोगुणातून पंचमहाभूते प्रगट झाली आणि पंचमहाभूतातून सर्व सृष्टी निर्माण झाली . दास म्हणे निद्राकाळी स्वप्न खरें। स्वप्न हा मनातील कल्पनांचा खेळ ,केवळ आभास असतो तसा संसार आहे ,विचाराअंती हे कळून येते.स्वप्न जसे दिसते आणि वेगाने दिसेनासे होते ,तसाच संसार दिसतो आणि नासतो.मन मात्र लालचावल्या सारखे होते.संत रामदास म्हणतात निद्राकाळी स्वप्न खरें वाटते म्हणून भ्रम झालेल्या माणसाला निद्रासुख बरेंवाटतें. रामीरामदास म्हणे । भेद जाणतीं शहाणे अंत नाही तो अनंत । त्यासि दोरी करी भ्रांत ।। देव व्यापक सर्वांसी । त्यास म्हणती एकदेशी ।। रामदासी देव पूर्ण । त्यासी म्हणती अपूर्ण ।। दोरी बघून भ्रांती पडल्यामुळे दोरीलाच साप समजतो व भितीने गर्भगळित होतो ,अज्ञानामुळे सामान्य माणुस असे वर्तन करतो त्या मुळे त्याला संसार सागर तरून जाणे अवघड जाते असे सांगून संत रामदास म्हणतात की,देव सर्व सृष्टीत,अणुरेणूत व्यापून राहिलेला असूनही आपण त्याला स्थळ कांळाच्या बंधनांत अडकवतो .अनंत परमेश्वराची मूर्ती बनवून त्याची पूजा करतो.जो पूर्ण आहे त्याला अपूर्ण ,जो अविनाशी आहे त्याचे आवाहन व विसर्जन करतो. घरवाडा तो राहिला । प्राणी जातसे एकला ।। इष्टमित्र आणि सांगाती । आपुलाल्या घरां जाती ।। संत रामदास म्हणतात, माणुस आयुष्यभर घरसंसार ,धनधान्य, सगेसोयरे,इष्टमित्र यांच्यासाठी कष्ट घेतो परंतू अंत:काळी सर्व व्यर्थ जाते .घरदार, धनधान्य सगळं सोडून प्राणी चरफडत एकटाच निघून जातो.देह स्मशानांत ठेवून सर्व सांगाती,मित्र, कन्यापुत्र तेथून निघून आप आपल्या घरी जातात .कोणतंही पुण्य त्याच्या कामी येत नाही. कल्पनेची भरोवरी । मन सर्वकाळ करी ।। रामदास म्हणे मद । लिंगदेहाचा आनंद ।। नवस पुरवी तो देव पूजिला । प्रपंचाची चिंता करितांचि मेला । पहातसे पुढें आपणहि मेला । सर्वसामान्यपणे माणुस सतत प्रपंचाची चिंता करीत असतो,प्रपंच्याच्या काळजीने त्याचा जीव कासाविस होतो.त्या मुळे तो देवाला पुजून नवस बोलतो.देव नवसाला पावावा या लोभामुळे काकुळतिला येतो आणि प्रपंचाची चिंता करता करता मरून जातो,शेवटी तो प्रपंचाला व परमार्थाला दोन्हीला पारखा होतो .संत रामदास म्हणतात, प्रपंचाचा लोभ सोडून सर्वभावे देवाची भक्ती करून ,सर्व भाव देवावर सोपवल्यास प्रपंच व परमार्थ दोन्ही साधतां येईल. तेथें या जीवाचें काय आहे निमित्ताचा धणी केला असे प्राणी । लक्षुमी देवाची सर्व सत्ता त्याची । त्याविण देवाची उरी नाहीं ।। देव सर्व घटनांचा कर्ता असून त्यानेच हा सर्व विश्व पसारा निर्माण केला आहे तेव्हां आपण गर्व करणे योग्य नाही.आपला देह देवाचा असून धनसंपत्ती कुबेराची आहे .देव सारे देणारा, नेणारा आणि करविणारा आहे.मनुष्य प्राणी केवळ निमित्तमात्र आहे .लक्षुमी व सर्व सत्ता देवाची असून देवाशिवाय जीवाचे कांहीं नाही या साठी संत रामदास सांगतात कीं,आपण केव्हांही मनाने खिन्न न होतां सावधचित्त असावें . जे जे म्हणती मी शक्त। ते ते जाहले अशक्त ।। रामदास सांगे वाट । कैसा होईल शेवट ।। संत रामदास सांगतात, भविष्यातील सर्व घटना दैवाधीन आहेत .त्यांचा अभिमान धरु नये .खूप धन संपत्तीने धनिक भुलून जातात परंतू ती नश्वर असल्याने कालांतराने विनाश पावते .जे स्वता:ला शक्तीशाली समजतात ते शक्तीहीन होऊन लयास जातात , पसंत रामदास सांगतात ,अभंगातिल शब्दांचे अर्थ समजून न घेतां केवळ घोकून पाठांतर करण्याचे सारे श्रम फुकट जातात .कवनातील अर्थाशी एकरूप होऊन पाठ केले तर त्याचे सार्थक होते ,त्यात सांगितलेला भाव जीवनांत उतरतो आणि जीवाचे कल्याण होते . माजीं बांधावा भोपळा । तैसी बांधू नये शिळा ।। पाण्यामध्ये पोहतांना भोपळा बांधून पाण्यांत उतरल्यास बुडण्याची भिती नसते ,पण त्या ऐवजी शिळा बांधली तर पोहणारा शिळेसह पाण्यांत बुडून जाणार या साठी ज्या कामासाठी ज्या गोष्टीचा उपयोग करणे योग्य त्यांचाच उपयोग करावा ,अयोग्य गोष्टींचा त्याग करावा.विषवल्ली (जी सेवन केल्यानंतर तात्काळ मृत्यु येतो)व अमरवल्ली जिच्यामुळे अमरत्व प्राप्त होते) या दोन्हीही निसर्गनिर्मित आहेत परंतू त्यांचा उपयोग सरसकट करता येत नाही.जे आपल्याला मानवेल तेच स्विकारावे असे सांगून संत रामदास म्हणतात, संत सज्जन धन्य होत ते आपल्या हिताचे असेल ते च करायला सांगतात. त्रिभुवन(स्वर्ग ,पृथ्वी ,पाताळ या तिन्ही भुवनांचे सार जे वेदामध्ये स्पष्ट केले आहे ते संत सामान्य लोकांना सांगतात, आपण ते खोटे आहे असे मानू नये कारण ते ज्ञान विश्वतील अनेक लोकांना उपयोगी आले आहे,त्या मुळे अनेकांचे समाधान झाले आहे.संत रामदास म्हणतात,आपला राघवावर दृढ विश्वास आहे कारण श्री रामाच्या कृपाप्रसादामुळेच आपली जन्म मरणाच्या चक्रातून सुटका झाली . जनी आवडीचे जन । त्याचे होताती सज्जन ।। सर्व नश्वर जाणोन वृत्ति करी उदासीन ।। सत्य वस्तूच साचार ।त्याचा करावा विचार ।। ध्याने आवरावें मन । आणि इंद्रियदमन ।। अखंड वाचे रामनाम ।स्नान संध्या नित्यनेम ।। दास म्हणे सर्वभाव । जेथे भाव तेथें देव ।। या अभंगात संत रामदास साधकांना मार्गदर्शन करीत आहेत .आपले एक उपास्य दैवत ठरवून भक्तिभावाने त्याची उपासना करावी .त्या मुळे मनातिल सर्व संशयाचे निरसन होते आणि आपले पूर्वगुण पालटतात .केवळ ईश्वर हीच सत्य वस्तू असून बाकी सर्व विनाशी आहे ,याचा विचार करून आपली वृत्ति उदासीन करावी (मोह, माया,राग,लोभ यांचा त्याग करावा समाजांत अमान्य असलेल्या (अनर्गळ गोष्टींचा त्याग करावा ,मनानें निर्मळ असावे .इंद्रिये ताब्यांत ठेवून ध्यानमार्गाने मनावर ताबा मिळवावा .स्नानसंध्या नित्यनेमाने करावी आणि वाचेने अखंड रामनामाचा जप करावा .जेथें भक्तिभाव तेथे देव असून बाकी सर्व फापट पसारा आहे असे समजून त्याचा त्याग करावा . दु:खे दु:ख वाढत आहे । सुखे सुख वाढत आहे ।। चांगल्या कर्माचे फळ चांगले मिळते व वाईट कर्माचे फळ वाईट असते हा कर्मफळाचा सनातन सिध्दांत सागून संत रामदास म्हणतात, दु:खानें दु:ख आणि सुख दिल्यानें सुख वाढते .दुष्ट लोकांकडून दुष्टांना वठणीवर आणावें आणि चांगल्या लोकांना सुशब्दांनी आपलेसे करावें .प्रेमळपणे प्रेमळांना जिंकावें .संशयामुळे मने दुखावली जातात म्हणुन मनामध्यें विकल्प नसावा .श्रीरामाचा दास बनून राघवाचे दास्य करावें आणि राघवाने प्रसन्न होऊन कृपा करावी ध्याई रामराणा दास म्हणे ।। आई,वडील,नातेवाईक, सगेसोयरे,प्रिय पत्नी,मुलेबाळे यांच्यामध्यें मन अडकवू नकोस .समाजांत राहातांना लोकमताचा विचार करावा लागतो परंतू त्या गोष्टीचा फार विचार न करतां स्वता:च्या हिताचा विचार करून रामभक्ति करण्यांत आपला वेळ सार्थकी लावावा. आयुष्याच्या शेवटी सर्व सोडून एकट्याला मृत्युला सामोरे जावेंलागते.अंतकाळी एका राघवाचा आसरा लाभतो,तोच जीवन मरणाच्या चक्रातून सोडवणारा आहे. श्री रामाचे सतत स्मरण ठेवून निरंतर रामाचे ध्यान करणे या शिवाय दुसरे सुलक्षण नाही हे समजून घेऊन रामभजनी लागावें असे संत रामदास या अभंगात सांगत आहेत . दृष्य बांधोनिया गळां । देव जाहला निराळा ।। दास म्हणे भावातीत । होतां प्रगटे अनंत ।। पाषाणाची (दगडाची मुर्ती करून तोच देव आहे असा भाव अंतरात निर्माण केला तर तीच प्रतिमा मनांत ठसतें.जसा भाव तसाच देव दिसतो.विश्वाचा पसारा निर्माण करून परमेश्वर त्या पासून निराळा झाला .संत रामदास म्हणतात इंद्रियांना दिसणार्या दृष्य विश्वापासून दूर भावातीत झाल्याशिवाय अनंत परमेश्वराचे दर्शन घडणार नाही ऐसे भ्रमाचे लक्षण । भुले आपणां आपण ।। क्षण एक निराभास । क्षणें म्हणे मी मनुष्य ।। रामीरामदास म्हणे । देहबिध्दीचेनि। गुणे ।। आपण परमेश्वराचा अंश आहोत असा अद्वैत भाव मनामध्यें स्नानिर्माण होऊन अहंम ब्रह्मास्मी असा मनाचा निश्चय होतो,तरी भयाची भावना निर्माण होते कारण आपल्या मूळ स्वरुपाचा आपल्याला विसर पडतो.हेच भ्रमाचे लक्षण आहे .एका क्षणी सर्व संशयाचा निरास होऊन मन नराभास होते,आपल्या स्वरुपाशी एकरूप होते तर दुसऱ्या क्षणी आपण व सत्स्वरुप भिन्न असून ,आपण अविनाशी आत्मतत्व नसून मर्त्य मानव आहोत अशी धारणा होते हे देहबुध्दी मुळे घडते असे संत रामदास म्हणतात. स्नान संध्या टिळेमाळा । पोटी क्रोधाचा उमाळा ।। बाह्य केली झळफळ । देहबुध्दीचा विटाळ ।। रामदासी द्रुढ भाव । तेणेविण सर्व वाव ।। कपाळावर गंधाचा टिळा, गळ्यामध्ये रुद्राक्षाच्या माळा धारण करून रोज नियमाने स्नान संध्या करुनही मनामध्ये कामक्रोधाची भावना असेल तर हा व्यर्थ खटाटोप आहे .देहदंड करून उपासना केली तर मनाची झळफळ शांत होत नसेल तर हा केवळ बाह्य देखावा ठरतो .त्यामुळे सोवळे, ओवळे हे संदेह मिटत नसतील मनातील नाना कामना,वासना नाहिशा होत नसतील तर हा केवळ देहबुध्दीचा विटाळ समजावा.संत रामदास म्हणतात,राम चरणी दृढ विश्वास असल्याशिवाय या सर्व गोष्टी मातीमोलाच्या आहेत . झाडापासून कापसाचे वस्त्र (सुडकें मिळते तर हाडापासून रेशमी वस्त्र (पटकर या वर सखोल विचार केला तर समजते कीं, सोवळे कोणते.घरोघर जाऊन पाहिले तर हे लक्ष्यांत येते कीं, सगळीकडे परिस्थिती सारखीच आहे (कढीची धार एकच आहे संत रामदास म्हणतात,सोवळे ओवळे ,न्यायनिती यांचा निवाडा हिंगावाचुन चालत नाही म्हणजे जिवनावश्यक गोष्टींशिवाय होत नाही तेव्हा न्याय,निती,सोवळें ओवळे यांचा सतत विचार करु नये. एक लाभ सीतापती । दुजी संतांची संगती ।। लाभ नाही यावेगळा ।थोर भक्तीचा जिव्हाळा ।। दानधर्म आहे सार । दास म्हणे परोपकार ।। जीवनांत सीतापतीचा (श्रीरामभक्तीचा लाभ होणे हा सर्वात मोठा लाभ आहे या शिवाय संतांची संगती लाभणे हा दुसरा महत्त्वाचा लाभ होय .भक्तिचा जिव्हाळा हा सर्वात थोर लाभ आहे असे सांगून संत रामदास म्हणतात कीं,हरिकथेचे सतत श्रवण मनन आणि निरुपण तसेच दानधर्म आणि परोपकार हे जीवनाचे सार आहे , संत रामदास म्हणतात कीं, जेव्हां साधकाच्या जीवनांत पाप पुण्याचे माप सारखे होते,समानता घडते तेव्हांच नरदेहाची प्राप्ती होते. पुष्कळ जन्मांचे शेवटी हा योग घडून येतो आणि त्यानंतर परत पुण्कोटी नरदेहाचा लाभ मिळत नाही या साठी मिळालेल्या नरदेहाचे सार्थक करून घ्यावे व आपला उद्धार करून घ्यावा. म्हणती जाऊ वैकुंठासी । कैसें येते प्रत्ययासी।। रामदास म्हणे हित । कैसें जाहलें। स्वहित ।। साधकानें पवित्र तिर्थस्थाने बघण्यासाठी तेथे जाऊन त्याच्या देहमनाची शुध्दता कशी होते पाप धुऊन जावून पुण्य कसे झाले याचा प्रत्यय (अनुभव )कसा आला,दोषापासून सुटून प्राणी मुक्त कसा झाला हे कसे समजून घ्यावे यानंतर वैकुंठाची प्राप्ती होणार हा विश्वास कसा निर्माण झाला .संत रामदास म्हणतात केवळ देवावरील अढळ विश्वासामुळें हिताचे स्वहित झालें. रामकृपेचे वाहे जळ। रामदासी कैसा मळ ।। साधक पवित्र तिर्थस्थानी जाऊन तेथील पावन नदीच्या जलांत (मनकर्णिका)स्नान करण्याचा संकल्प पुर्ण करतो या पुण्याने त्याचे अंतरंग अमल होते.या शुध्द अंतकरणाने साधक आपल्या गुरु चरणांशी प्रेमाने शरणागत होतो.संत रामदास म्हणतात,रामकृपेच्या पवित्र जलांत रामाचे दास अंतरंगाने मलीन राहूच शकणार नाही .कारण हा त्रिवेणी संगम आहे। संत रामदास म्हणतात आत्माराम सर्व अणुरेणुमध्ये व्यापून राहिला आहे .असे एकही ठिकाण नाही कीं,तेथे आत्माराम नाही मन, बुध्दी आणि लोचन यापैकीं कोणत्याही आंतर किंवा बाह्य ज्ञानेंद्रियांनी पाहिले तरी रामाशिवाय अन्य कांही दिसत नाही.रामाने हे त्रिभुवन व्यापून टाकले आहे त्या मुळे तीर्थाटना साठी स्थानच उरले नाही.जेथे जावे तेथे श्री रामच भरून राहिला आहे. जेथें हरपले त्रिकाळ । ऐसी संध्येसि साधली वेळ ।। कळिकाळा तीन चूळ पाणी । रामदास दे सांडुनी ।। आब्रह्मस्तंभ पर्यंत । राम सबाह्य सदोदित ।। अनित्याचा भ्रम गेला । शुध्द नित्यनेम केला ।। नित्यानित्य हा विचार । केला स्वधर्म आचार ।। संत रामदास म्हणतात,रामनाम जपाचा शुध्द नित्यनेम केल्यानंतर मनातील अनित्य (सतत बदलणार्या )नाशवंत गोष्टींचा भ्रम दूर झाला नित्य,अनित्याचा विचार जावून स्वधर्माचा आचार सुरु झाला ,मी आत्मा नसून देह आहे ही खोटी देहबुध्दी लोप पावून मनाची मलीनता दूर झाली .शुध्द ज्ञानाचा उगम झाला आणि स्वधर्माचे रक्षण झाले . परी रुव्मांगदाऐसा ।व्हावा निश्चय मानसा ।। एकादशीच्या। उपोषणे । विष्णुलोकीं ठाव घेणें ।। रामीरामदास म्हणे । काय प्रत्यक्षा प्रमाण ।। एकादशी हे केवळ एक व्रत नसून वैकुंठाला जाण्याचा तो महान पंथ आहे .रखुमाईपतीला भेटण्याचा मनाचा निश्चय करून एकादशीचे उपोषण करावे आणि विष्णुलोकी निवास करावा. एकादशी उपोषणाचे पुण्य महान आहे. संत रामदास म्हणतात, प्रत्यक्ष दिसणार्या गोष्टींना प्रमाणाची जरुरी नसते रथ देवाचा ओढिला । यात्रेकरा निरोप जाला । बहु सुकृताचा ठेवा । भक्ति तुझी ।। दास डोंगरी राहतो । यात्रा देवाची। पाहतो । भक्तांच्या मनांत शिरून त्यांच्या बरोबर जातो . गेला प्रपंच हातींचा । लेश नाही परमार्थाचा ।। ज्या साधकाला प्रपंच सावधपणे करतां येत नाही त्याला परमार्थही साधतां येणार नाही असे सांगून संत रामदास म्हणतात असा साधक दोन्ही गोष्टींना पारखा होतो.त्याची निस्पृहता (कोणतिही गोष्ट मिळवण्याची ईच्छा) लयाला जाते.पण मनामध्ये स्वार्थ ही नसतो.अहंकाराने क्रोध निर्माण होतो आणि तो सत्संगाला मुकतो.लोभामुळे रंगाचा बेरंग होतो.त्या साधकाच्या आशा,आकांक्षा पूर्ण होऊ शकत नाही,निराशेमुळे साधनेमध्यें खंड पडतो.प्रपंच आणि परमार्थ दोन्ही बुडतो, त्याचे जीवन लाजिरवाणे होते. थोर अंतरी भडका । आला क्रोधाचा कडका ।। लोभें भांबावले मन । रुक्यासाठी। वेंची प्राण ।। मोक्षाची ईच्छा करणारा साधक असो किंवा मुक्त साधक असो तो इंद्रियजन्य विषयांत आसक्त होण्याची शक्यता असते.यासाठी जो पर्यंत देहांत जीव आहे तो पर्यंत विवेक आणि वैराग्य या साठी प्रयत्न करणे जरुर आहे असे सांगून संत रामदास म्हणतात,विवेक आणि वैराग्य ज्यांच्या मनांत पूर्णपणे रुजला आहे तेथे मनःशांती द्रुढपणे विराजमान असते. वृध्द ते म्हणती संसार करावा । बुडविती त्याला ऐशा बोधी ।। टाकी एकीकडे केले दोष ।। मूर्ख तो म्हणाला काय जी वाल्मिक । तया मात्र बंदी इतर थोर ।। मातेचा तो त्याग। केला जेणें ।। रामदास म्हणे। शुक्र होतां गुरू । परंतु दातारु। धन्य। बळी ।। संसाराचा त्याग करून परमार्थाला लागलेल्या साधकांचे सर्वस्व बुडते असे मानणाऱ्या लोकांना संत रामदास सांगतात की,साधकांनी असा विचार करणे योग्य नाही.श्री रामाच्या भक्तीसाठी भरताने आपल्या मातेचा त्याग केला. पित्याने त्याग केलेल्या भक्त प्रल्हादाने गोविंदासी स्नेह जोडला,रावणाचा बंधु बिभिषण याने रावणाचा त्याग करून रामाशी संबध जोडला,शुक्राच्यार्या सारखे गुरु असतांना बळीने वामनाला तीनपाद भूमी दान करून श्रेष्ठ दाता ठरला.हे सर्व भक्त धन्य होत. अनन्याचे पाळी लळे । पायीं ब्रीदावळी रुळे ।। संत रामदास या अभंगात म्हणतात कीं, हा ब्रंमांडनायक देव अनन्य भक्ती करणार्या भक्तांचे अनेक हट्ट पुरवतो. त्याने पायांत ब्रीदाचे तोडर बांधले आहे,तुकारामांचे इंद्रायणीत बुडवलेलें अभंग या देवाने जसेच्यातसे वर काढलें.प्रेमळ भक्तांच्या हाकेला धावून जाणार्या देवाला संत रामदास कृष्णातिरी उभे राहून भेट देण्यासाठी आळवित आहेत. ज्ञानेश्वरी हा ग्रंथ तत्त्वज्ञान आणि काव्य यांचा मनोज्ञ संगम आहे. तत्वज्ञानाचे रहस्य मधुर काव्यरचनेतून उलगडून दाखवले आहे.आपल्या वैदिक तत्वज्ञानामध्ये उपनिषदे(श्रुतिप्रस्थान)ब्रह्मसूत्र(न्यायप्रस्थान)भगवद्गीता(स्मार्तप्रस्थान) अशी प्रस्थानत्रयी आहे.प्रस्थान म्हणजे एका ठिकाणाहून दुसरीकडे जाणे म्हणजे प्रेयसाकडून श्रेयसाकडे,प्रवृत्तीकडून निव्रुत्तीकडे हा जीवनाचा प्रवास आहे. आत्मोन्नती हे साध्य व प्रस्थानत्रयी हे साधन आहे.उपनिषदे संस्कृत मध्ये असून त्यातील तत्वज्ञान अभ्यासाला अवघड आहे.भगवद्गीतेत ते सुलभपणे सांगितले आहे आणि ज्ञानेश्वरांनी तर ते अनेक उपमा,दृष्टांत यांचा उपयोग करून सुलभ मराठी भाषेत आणले आहे. हे तत्वज्ञान जनसामान्यांपर्यंत पोचवण्याचे असामान्य कार्य ज्ञानेश्वरांनी केले आहे.मह्राठियेचिये नगरी।.ब्रह्मविद्येचा सुकाळु करी ।ही ज्ञानेश्वरी मागील उदात्त बैठक आहे. ज्ञानेश्वरांनी ग्रंथरुपी यज्ञ सिध्दीस नेला.हा यज्ञ सात्विक यज्ञ आहे कारण तो करणे हे कर्तव्य आहे असे मानून फलाची अपेक्षा न ठेवता केला गेला आहे,त्या साठी आवश्यक असे तप केले आहे.या तपश्चर्येतून हा वाक्-यज्ञ सफल झाला व त्यातून ‘ज्ञानेश्वरी’नावाचे अमृत निघाले .आतां या विश्वात्मक देवाने तोषून (आनंदित होऊन) संतुष्ट अंत:करणाने पसायदान द्यावे अशी प्रार्थाना केली आहे. संताचे हे पसायदान व्यत्त्तिगत हितासाठी नसते तर अखिल सजीवस्रुष्टीच्या कल्याणासाठी या शुभकामना असतात.”जे जे जगी जगते तया माझे म्हणा करुणा करा” अशी ती विश्वव्यापी प्रार्थना असते.ज्या वेळी कोणताही यज्ञ सिध्दीस जातो त्या वेळी वैदिक संस्कृती प्रमाणे पसायदान म्हणजे कृपाप्रसाद मागण्यात येतो.ज्ञानेश्वरांनी ज्ञानेश्वरी हा वाङ्मयरुपी यज्ञ सिध्दीला नेल्यानंतर जसे पसायदान मागितले तसा संत नामदेवांनी “आकल्प आयुष्य व्हावे तयां कुळा । माझिया सकळां हरिच्या दासां ।।” असा क्रुपाप्रसाद मागितला.संत तुकाराम म्हणतात,”हें चि दान देगा देवा तुझा विसर न व्हावा “.समर्थ रामदासांनी श्रीरामाजवळ मागितलेलें पसायदान असे आहे “कल्याण करी देवराया।जनहित विवरी ।। तळमळ तळमळ होत चि आहे। हे जन हाति धरी ।। संत ज्ञानेश्वरांनी मागितलेलें पसायदान म्हणजे संत वाङमयातील झगझगीत कौस्तुभमणी आहे. निष्कामता,दृढ आत्मबुध्दी, शुध्दज्ञान,समाधान, उदासिन, कामनारहित वृत्ती, सारासार विचार, निर्मळ आचार,अखंड स्वरुपाकारता,ही दासबोधात वर्णिलेली सद्गुरीची मुख्य लक्षणें ज्याच्या ठिकाणी सर्वार्थाने वसत आहेत अशा निव्रुत्तीनाथ यांच्याकडे संत ज्ञानेश्वर पसायदानांत दुसरी मागणी करीत आहेत. जे खळांची व्यंकटी सांडो।तया सत्कर्मी रती वाढो नाही.संस्कृतमधील कारक या शब्दाचा अर्थ आहे तप,अत्यंत सात्विक तप करणारा महापुरुष म्हणजे कारकपुरुष तपाने माणुस शुध्द,सात्विक होत जातो.सद्गुरु निवृत्ति नाथांच्या आदेशा प्रमाणे अज्ञानी लोकांना ज्ञानमार्गाकडेनेण्यासाठी,जनसामान्यांना भक्तिमार्गाची शिकवण देण्यासाठी,धर्माची प्रतिष्ठापना करण्यासाठी ज्ञानेश्वरी अशी ज्ञानदेवांची इच्छा आहे,हेच पसायदानांत त्यानी मागितले आहे.या ओवीत संत ज्ञानेश्वरांनी सद्गुरु चरणीं मागणे मागितले आहे ते असे- जरुरी असते आणि बुध्दीला बोधाची जोड मिळाली तरच प्रज्ञा निर्माण होते.दुरितांचे तिमिर जावो कारण जिथे तिमिर आहे तेथे अविद्या व पाप आहे.जेथे ऋत आहे तेथे ज्ञान व पुण्य आहे.दुरित जर घालवायचे असेल तर ऋताची कल्पना मनांत ठसली पाहिजे,आणि ती ऋतंभरा प्रज्ञेवर अधिष्ठित झाली पाहिजे. हे भक्तीचे अमृत वाटत नघालेले ईश्वरनिष्ठ कसे आहेत याचे वर्णन संत ज्ञानदेव पुढील ओवीत करीत आहेत. ‘ चलां कल्पतरुंचे आरव । चेतनाचिंतामणींचे गाव बोलते जे अर्णव । पीयूषाचे ।। ह्या ईश्वरनिष्ठांच्या मांदियाळीला संत ज्ञानेश्वरांनी सुरेख उत्प्रेक्षा अलंकाराने सजवले आहे.हा ईश्वरनिष्ठांचा समुदायनसून जणू काही नाना वृक्षवेलींनी,फुलाफळांनी बहरलेले सुंदर उपवन (आरव) आहे. हे आरव असामान्य आहे हे इच्छिले फळ देणाय्रा कल्पवृक्षांनी व्यापलेले आहे.आणि हे कल्पतरु (ईश्वरनिष्ठ संताची मांदियाळी अलौकिक आहेत कारण ते एका ठिकाणि स्थिर राहाणारे नसून चल म्हणज (चालते,बोलते कल्पतरू आहेत. ज्याच्या चित्तांत निरंतर समाधान ,शांती असते त्यांना संत म्हणावे.ही शांती कोणत्याही बाह्य गोष्टींवर ,वस्तूंवर,चित्ताच्या लहरीवर ,प्रवृतींवर अवलंबून नसते.ज्ञानयोगात जशी ज्ञाता ज्ञान,ज्ञेय अशी त्रिपुटी असते तशी ती कर्मयोगात,ध्यानयोगात,व भक्तियोगामधे आहे.ही त्रिपुटी जिंकल्याशिवाय चिरशांती प्राप्त होत नाही.संतांनी ही त्रिपुटी सांडलेली असते.ज्ञानेश्वर म्हणतात एवढे पसायदान असते.आपले सुख इंद्रियजनित ,कनिष्ठ असते कारण ते क्षणभंगूर असते. ज्ञानेश्वरीच्या 18व्या आध्यायांत ज्ञानेश्वरांनी सुखाची व्याख्या केली आहे.”जीवाला आत्म्याच्या संबंधातून जे प्राप्त होते, म्हणजे जीवात्मा परमात्मा झाल्यानंतर त्याला जी अनुभूती येते त्याला सुख म्हणायचे.आतां हा आदिपुरुष कोण आहे,ईशतत्व कोणतेआहे याचे ही उत्तर संतांनी दिलेआहे.आपण अनेक देवदेवतांचे गणपती,देवी,राम,कृष्ण,ब्रह्मा,विष्णु,महेश पूजन करीत असतो पण प्रत्येकाला झालेली अनुभूती एकाच चैतन्यतत्वाची असते.सगुणाची उपासना करतांना हळूहळ शुध्द होऊन निर्गुणाकडे जाता येते.म्हणून ‘येक नाना प्रतिमा’,येक अवतार महिमा,येक अंतरात्मा,आणि चौथा जो परमात्मा आहे तो वेगळा.पदार्थ!,वस्तु नाशवंत असतात परमात्मा अविनाशी आहे.त्या आदिपुरुषाची पूजा मांडायची आहे ती सात्विक सुखाची आहे,तामस किंवा राजस नाही.निद्रा,आळस आणि प्रमाद यांच्यावर आधारलेले सुख सन्मार्ग दाखवू शकत नाही तर सात्विक सुख जे प्रारंभी विषासारखे,परिणामी अमृतामध्ये बदलणारे आहे ते सन्मार्गदर्शक असते.(भगवद्गीता) “ आणि ग्रंथोपजीविये । विशेषी लोकीं इयें । ‘ग्रंथोपजीविये’म्हणजे ग्रंथ हेच तुमचे जीवन होऊन जावो.किंवा तुमचे जीवन ग्रंथरुप होऊन जावो.ग्रंथामध्ये वर्णिलेला आत्मसाक्षात्कार प्रत्यक्ष अनुभवास येवो.अशा असामान्य ग्रथांची व्याख्या समर्थ रामदासांनी केली आहे जेणे परमार्थ वाढे ।अंगी अनुताप चढे ।आणि भक्तिसाधन आवडे । त्या नाव ग्रंथ । येथ म्हणे श्रीविश्वेशरावो ।हा होईल दानपसावो । हा विश्वाचा राव कोण आहे?जो प्रत्यक्ष आदिपुरूष सद्गुरु निवृत्तिनाथांच्या रुपाने प्रकटला आहे.तो विश्वेश्वर संतुष्ट झाला आणि तथास्तु म्हणाला.’हा होईल दानपसावो।’हे दान असे आहे की,देणार्याला जास्त सुख व घेणार्याला कमी सुख देणारे आहे.तो कृपाप्रसाद सर्वांना लाभेल असे वरदान सद्गुरुंकडून मिळाले त्यामुळे ज्ञानेश्वरांना अतीव सुख झाले. ज्ञानदेवांच्या तत्त्वज्ञानाचा मुख्य सिद्धांत अद्वैताचा चा आहे.सर्वत्र एकच आत्मतत्त्व भरून राहिले आहे आत्माच सर्वत्र भरला आहे ,ज्ञानदेवांनी मांडलेला विचार हा चिदविलास वाद म्हणून ओळखला जातो त्यांच्या मते जग हे परमात्मास्वरूप आहे. ज्ञानदेवांच्या उपलब्ध अभंगांची संख्या 765 आहे या अभंगातून पंढरी महात्म्य , विठ्ठलमहात्म्य, संतसमागम,नामस्मरण,सदाचाराचा उपदेश असे विविध विषय हाताळले आहेत. सकळमंगळनिधी। श्रीविठ्ठलाचे नाम आधी ।।1।। जीवनातील सर्व मांगल्याचे ,पावित्र्याचे भांडार असलेले श्री विठ्ठलाचे नाम सर्वात आधी जपावे कारण तेच जीवनाचे सार आहे .पतितांचा उध्दार करून त्यांना पावन करणारे आहे. यासाठी विठ्ठलाच्या नामाचा निरंतर वाचेने जप करा असे श्री संत ज्ञानदेव या अभंगात सांगत आहेत. समाधी साधन संजीवन नाम । शांती दया सम सर्वभूती।।1।। शांतीची पै शांति निवृत्ती दातारू ।हरिनाम या अभंगात संत ज्ञानेश्वर समाधी साधना विषयी बोलत आहेत निरंतर हरिनामाचा जप केल्याने साधकाच्या अंतकरणात शांती ,सर्व भूतमात्रांच्या विषयी समभाव व दया निर्माण होते या हरिनामाची दीक्षा सद्गुरु निवृत्ती नाथांकडून मिळाली त्यामुळे मनातील शांती पलीकडील मनःशांतीचा अनुभव आला .अहंकाराचे शमन,इद्रियांच्या विषयांचे दमन या कला प्राप्त झाल्या.जिवाशिवाच्या ऐक्याचे ज्ञान झाले व अज्ञान पूर्णपणे देशोधडीला लागले.ज्ञानदेव म्हणतात की, हे साधन सिध्दी देणारे असून त्याची माधुरी अवीट आहे.साधकांसाठी हा उत्तम भक्तीमार्ग आहे. भक्तीचे तें ज्ञान वाचे नारायण ।दया ते संपूर्ण सर्वांभूतीं।।1।। गोविंद गोपाळ वाचेसी निखळ ।पद पावाल अढळ अच्युताचे ।।4।।नामेचि तरले शुकादिक दादुले । जडजीव अंतरंगात सर्व प्राणिमात्रा विषयी भूतदया आणि वाचेने निरंतर नारायणाचा जप हेंच खरे भक्तीचे ज्ञान आहे.चित्तांत नारायणाचे अखंडित ध्यान व वाचेने सर्वकाळ जप हाच संसाराच्या गावामधील मोठा पुण्यसंचय आहे.या पुण्याईने ज्ञानी,विरागी असे शुकासारखे ऋषी संसार सागर तरुन गेले आणि कलीयुगातील अनेक जडजीवांचा उध्दार केला.वाल्मिकीनी अखंड रामनामाचा जप केला की मुंग्यांनी त्यांच्या भोवती वारुळ तयार केले .या नामजपाच्या पुण्याईने ते सर्वश्रेष्ठ रामायणकर्ते लेखक बनून अजरामर झाले.सद्गुरु निवृत्ति नाथांच्या उपदेशाने ज्ञानदेवांना याच नामाचे ध्यान लागून सर्वत्र नारायणाचे रूप दिसू लागले. नाम पवित्र आणि चोखट । नाम स्मरे नीळकंठ ।निज सुखे निवाला।।2 ।। जे धुरुसी आठवलें ।तेंचि उपमन्यें घोकिले । तेंचि गजेंद्रा लाधले ।हित झाले तयांचे ।।3।।नाम स्मरे अजामेळ ।महापातकी चांडाळ।नामें झाला सोज्वळ । आपण्यासहित निवाला।।4।।वाटपाडा कोकिकु। नाम स्मरे तो वाल्मिकु ।नामे उध्दरिले तिन्ही लेकु ।आपणासहित निवाला ।।5।।ऐसे अनंत अपार । नामे तरले चराचर ।नाम पवित्र आणि परिकर । रखुमा देविवराचें ।।6 ।। सत्चिदानंद असे स्वरुप असलेला परमात्मा अतिशय सुकुमार,सुंदर ,सुगंधित आहे.रखुमादेवीचा पती केवळ शारिरीक सौंदर्याने नटला आहे असे नसून तो सर्व गुणांचे भांडार आहे.विकारी,चंचल मन व निश्चयात्मक ,स्थिर बुध्दी यातून योग्य निवड करणारा आहे.संत ज्ञानदेव सांगतात की,आपल्या मनोवासनांचे दमन करुन सुबुध्दीची कास धरुन तिला परमात्म्याच्या स्वरुपात तल्लीन करा.विषयांच्या सर्व उपाधि सोडून द्या. रामनामाचा अखंड जप हे वैकुंप्राप्तिचे एकमेव साधन आहे वेगळाची ।। 5 ।। याकारणें श्रीगुरूनाथु । जंव मस्तकीं न ठेवी हातु । निवृत्तिदास असे विनवितु । तंव निवांतु केवी परमात्म स्वरूप जाणून घेण्यासाठी संसारी साधक आपल्या नित्य नैमित्तिक क्रिया कर्माचा त्याग करतो आपले कुळधर्म कुलाचार सोडून देतो गृहस्थाश्रमा पासून अलग होतो. पण त्या मुळे परमात्मस्वरूपाचे पूर्ण ज्ञान होणार नाही कारण ते रहस्य वेगळेच आहे .सर्वांगाला भस्म फासून ,जटांचा भार वाढवून ,सगेसोयरे,मित्र यांचा आधार सोडून,उदासिन वृत्ती धारण करून संन्यासी बनतो पण त्या मुळे परमात्म्याचा बोध होतोच असे नाही कारण तो वेगळाच आहे.इंद्रियांचे दमन करुन ,जप तप अनुष्ठान करून अनेक प्रकारचे यज्ञ व दाने करून परमेश्वराची प्राप्ती होणार नाही कारण ते सुखाचे निधान वेगळेच आहे. अठरा पुराणे, सहा शास्त्रे, चारी वेद यांचे पूर्ण ज्ञान झाले तरी परमात्म स्वरूपाचे ज्ञान शब्दातीत आहे.या ज्ञानाने केवळ अहंकार वाढेल, कळीकाळाची भिती वाटेनाशी होईल. पण देव भेटणार नाही. अपार श्रध्देने गुरुवाक्य श्रवण करून गुरु उपदेशाचा पूर्ण बोध झाल्याशिवाय गुरुकृपेचा सुखसोहळा साजरा करता येणार नाही.जो पर्यंत श्रीगुरुनाथ मस्तकावर हात ठेवून कृपाप्रसाद देणार नाहीत तोवर साधक पूर्ण ज्ञानी ,निवांत कसा होईल? असे संत ज्ञानेश्वर विचारतात. वर्णाने तो शोभून दिसत आहे.हरीचे हे रूप पाहतांच मनाला त्याचे ध्यान लागते व हरघडीला तो अधिकच आवडू लागतो. त्रिभंगी देहुडा ठाण मांडूनिया माये ।कल्पद्रुमातळी वेणू वाजवित आहे. ।।1।। गोविंदु वो माये गोपाळु वो । सबाह्य अभ्यंतरी अवघा रमानंदु वो ।।2।। सावळे सगुण सकळा कटी, गुडघे आणि मांड्या यांना वाकवून ,डाव्या पायावर उजवा पाय ठेवून कल्पवृक्षा खाली सुमधुर वेणू वाजवित उभा असलेला हरी अंतर बाह्य आनंदस्वरूप आहे,हरीचे हे सावळे ,सगुण रूप म्हणजे सर्व जीवांचे जीवन आहे.हा मेघश्याम पाहताच मन हरपून जाते. स्थावर जंगम सृष्टिच नव्हे तर सर्व विश्वाची पोकळीच त्याने व्यापून टाकली आहे.असा हा रखुमादेवीवर विठ्ठल आकलनाच्या पलिकडे आहे. कैसेंनी वैकूंठ पावशील झणें ।।3।।बापरखुमादेवीवरु विठ्ठल उभा । सर्वत्र घटीं प्रभा त्याची आहे. परमार्थाचा विचार करू जातां संसार मायिक (खोटा,क्षणभंगूर आहे. स्वप्नातील सुख जसे क्षणिक असते तसेच देहबुध्दीने मानलेले संसारसुख विषा सारखे देहनाशास कारणीभूत होते.ज्या प्रमाणे माध्यान्हकाळी सर्वाघटी विराजमान असलेल्या विठ्ठलाचे भजन करावे.वैकुंप्राप्तीचे तेच एकमेव साधन आहे नाहीतर यमलोकी दंड भोगण्याची वेळ येईल. पंढरपुरीचा निळा लावण्याचा पुतळा । विठा देखियेला डोळां पंढरपुरीचा निवासी निळसर मेघासारखा जणूं काही लावण्याच्या मुशीतून ओतलेला पुतळाच!डोळ्यांनी पाहिल्यावर मन त्याच्या रूपागुणांनी वेधले गेले.एक क्षणभर देखील ते रूप विसरतां येणार नाही.पौर्णिमेच्या चांदण्याची शितलता व सौंदर्य जसे प्रत्येक क्षणी कमी होत जाते तसे मनाचे सौख्य विठ्ठलाच्या दर्शनाशिवाय उणे होत जाते .बापरखुमादेविवरू विठ्ठलाने मनाचे चैतन्य इवलेसे रोप लावियेले द्वारीं ।त्याचा वेल गेला गगनावरी।।1। आला ।।2 ।। मनाचिये गुंती गुंफियेला शेला । चित्त प्रागणांच्या दारांत छोटेसे मोगर्याचे रोप लावले.त्याचा वेल इतका फोफावला की आकाशाला भिडू लागला.या वेलाला सुखदु:खरुपी आशा-आकांक्षाची ,वासनांची अनेक फुले लगडली.जसजशी फुले खुडली तसा नविन कळ्यांचा बहर येत होता.मनामध्ये या फुलांचा शेला गुंफून तो श्री विठ्ठलाला अर्पण केला.अशा रितीने सर्व कर्मफले परमात्म स्वरुपी अर्पण केल्याने सर्व प्रकारच्या कर्मबंधनातून सुटका झाली असे संत ज्ञानदेव म्हणतात. रामकृष्ण हा जप अगदी सोपा असून महापापाचे क्षालन सर्वश्रेष्ठ योग्यांनाही ज्याचे दर्शन अत्यंत दुर्लभ आहे तो परमात्मा जेव्हां प्रत्यक्ष पाहिला तेव्हां कितीही वेळ पाहिला तरी मनाची तृप्तीच होत नाही अशी मनाची अवस्था झाली. तो देवाधिदेव भेटल्यानंतर मनातील मी-तू पणाची भावना , सर्व द्वैत संपून गेले, सगळे संदेह समूळ नाहीसे झाले. तोच पांडुरंग सर्वत्र अनंत रूपाने ,अनंत वेषाने नटला आहे माझे जिवीची आवडी । पंढरपुरा नेईन गुढी ।।1 ।। पंढरपुरला जाऊन पांडुरंगाचे दर्शन घेतांना त्या सगुणस्वरुपात मन रंगून जाते.गोविंदाच्या गुणांनी मन त्या कडे आकर्षित होते, गुंतून पडते. आपण जागे आहोत की झोपेत स्वप्न पहात आहोत अथवा गाढ झोपेत आहोत हेच कळेनासे होते.गोविंदाचे रुप सतत डोळ्यांपुढे असल्याने चित्तामध्ये आनंद भरुन वाहतो आहे असे वाटते.जो निर्गुणनिराकार परमात्मा तोच भक्तांसाठी सगुण रुपात विटेवर उभा आहे अशी मनोमन खात्री पटते.ही गोजिरवाणी मूर्तीआपल्या विशेष आवडीची आहे असे संत ज्ञानदेव म्हणतात. अवघाची संसार सुखाचा करीन । आनंदे भरीन तिन्ही लोक ।।1 ।।जाईन गे माय तया पंढरपुरा । भेटेन माहेरा आपुलिया ।।2।।सर्व सुकृताचे फळ मी लाहीन । क्षेम मी आपुले संवसाठी करून ठेला ।।4 ।। अवघा संसार सुखपूर्ण आनंदाने भरून टाकीन स्वर्ग ,पृथ्वी,पाताळ हे तिन्ही लोक ब्रह्मानंदाने भरीन ही ज्ञानदेवांच्या मनीची कामना आहे.पंढरपूर हे सर्व संताचे माहेर आहे,ज्ञानदेवांना या माहेराची आस लागली आहे. आपण जीवनात जी सत्कृत्ये केली असतील त्याचे फळ म्हणजे पांडुरंगाचे दर्शन अशी संत ज्ञानेश्वरांची श्रध्दा आहे. आपल्या सर्व पुण्याचे फळ एकत्र करून आपण विठ्ठलाची भेटी(आलिंगन) घेऊ असे संत ज्ञानदेव म्हणतात. जंववरी तंववरी मैत्रत्त्व संवाद जंववरी अर्थेसी संबंध पडिला नाही बाप । ।2।।जंववरी तंववरी युध्दाची मात । जंव परमाईचा पूत देखिला नाही बाप ।। 3।।जंववरी जोवर सिंहाचे दर्शन झाले नाही तो पर्यंतच कोल्होबाची गर्जना वैराग्याच्याच्या गोष्टी जोपर्यंत सौदर्यशालिनी स्त्री दर्शन होत नाही तोपर्यंतच धनाशी संबंध आला की, घनिष्ठ मैत्री लुप्त होण्यास क्षणाचाही विलंब लागत नाही. समर्पक उपमांचा उपयोग करून पाडुंरंगाचा महिमा वर्णनप केला आहे. गंगा शुध्द होत त्याचे संगे ।।3।।वडवानल शुचि परी सर्वही भक्षक । इंद्र पुण्यश्लोक पतन होय ।।4।।पतितपावन क्रुपाळ समर्थ । देताती पुरुषार्थ चारी दिना ।।5।।बाप रखुमादेविवर विठ्ठलाच्या संगी । झाला पूर्ण योगी ज्ञानेश्वर ।।6।। संत ज्ञानेश्वर या अभंगात म्हणतात की,अष्टांग योग साधणे अत्यंत कठीण आहे कारण माणसाचे मन अतिशय चंचल असून त्याला वश करणे दुरापास्त आहे.अष्टांग योगाद्वारे होईल व त्या मुळे परमात्म्याचे खरे स्वरुप समजून येईल. सद्गुरुसारिखा सोयरा सज्जन ।दाविले निधान वैकुंठीचे।।1।।सद्गुरु माझा जिवाचा जिवलग । फेडियेला पांग प्रपंचाचा ।।2।।सद्गुरु हा अनाथ माउली । क्रुपेची साउली केली मज ।।3।।ज्ञानदेव म्हणे अवचित घडलें ।निव्रुत्तीनें दिधलें निजबीज ।।4।। संत ज्ञानेश्वर म्हणतात सद्गुरु सारखा सज्जन सोयरा मिळणे अवघड आहे.वैकुंठीचे निधान सद्गुरुमुळेच लाभले आहे.सद्गुरु हा आपल्या अंतरिचा जिवलग आहे,त्यांच्या क्रुपेमुळेच प्रपंच्याच्या बंधनामधून मुक्त झालो.सद्गुरु हे अनाथांची माउली असून प्रपंच्याच्या तापातून सोडवणारी क्रुपेची सावली आहे.ज्ञानदेव म्हणतात की,अवचित घडले व सद्गुरु निव्रुत्तिनाथांच्या क्रुपेने आत्मज्ञानाची प्राप्ती झाली. विठ्ठल हा।।3।।ज्ञानदेव म्हणे आनंद चिद्घन। ब्रह्म सनातन विठ्ठल हा ।।4।। संत ज्ञानेश्वर म्हणतात की, हा विठ्ठल निर्गुण रुपाने प्रत्यक्ष ब्रह्माचे सनातन रुप आहे तर विटेवरचा पांडुरंग हे विठ्ठलाचे साजिरे सगुण स्वरुप असून दोन्ही विलक्षण आहे.हा सगुण विठ्ठल पतितांचा उध्दारक असून मनमोहक आहे तर निर्गुण रुपाने तो ध्येय ध्याता ध्यान या त्रिपुटीहून वेगळा (ध्यान करणारा,ज्याचे ध्यान करायचे तो व ध्यान हे जेव्हा एकरुप होते ,द्वैत संपून अद्वैताचा विलक्षण अनुभव येतो.)असून सनातन ब्रह्म आहे .हा विठ्ठल सगुण आणि निर्गुण दोन्ही रुपात आनंदमय आहे. ज्योती । घरभरी वाती शून्य झाल्या ।।4।।व्रुत्तीची निव्रुत्ती या अभंगात संत ज्ञानेश्वरांची क्रुतार्थततेची भावना व्यक्त झालेली दिसते.परमेश्वर प्राप्तीसाठी त्यांनी ज्या ध्यान मार्गाचा अवलंब केला त्याचे रहस्य संत ज्ञानेश्वरांना समजल्यामुळे आपण पावन झालो असे ते म्हणतात. ज्याचेध्यान करायचे तो पांडुरंग आपणच असून त्याच्या वरील भक्तीभावही आपलाच आहे ,तसेच ध्यानाची क्रियाही आपणच आहोत असा विलक्षण अनुभव आला.त्रिपुटी सांडली ,देव भक्त एकरुप झाले.द्वैत संपून अद्वैताचा अनुभव आला ,मनातील सर्व संदेह लयास गेले.चंचल मनावर बंधन घातल्याने चित्त शुध्द होऊन आत्मबोध झाला.सर्व विश्व एकाच चैत्यन्याने व्यापले असून परमात्म्या शिवाय कोठेही रितेपण नाही असा साक्षात्कार झाला,मनातील वासना, प्रपंच्यातील आसक्ती शून्य झाली.सर्व त्रैलोक्य चतुर्भुज पांडुरंगाचे वैकुंठ बनले.निव्रुत्तिनाथांनी दाखवलेल्या ध्यान मार्गावरील या परम अनुभवाने संत ज्ञानेश्वरांना क्षमा व शांतीचा अपूर्व लाभ झाला. संपूर्ण तया पोटीं ।।3।।निव्रुतिची खूण ज्ञानदेव पावला। निर्गुण,निराकार परमात्मा हे विश्वाचे ब्रह्मरुप ते आपल्या मनात प्रकाशमान झाल्यामुळे आपला संपूर्ण देहच ब्रह्मरुप झाला.अत्यंत आवडीच्याअशा ह्या ब्रह्मरुपानेआपल्या मनाचा गाभारा व्यापून टाकला.हे आकाशतत्वी नभाकारब्रह्मरुप पाहून मन आश्चर्याने भरुन गेले. रखुमापती श्री विठ्ठल आपणास सहज प्रप्त झाला आणि ब्रह्मरुपाने आपल्या ह्रदयांत स्थिर झाला. गुरु हा संतकुळीचा राजा । गुरु हा प्राणविसांवा माझा । गुरूवीण देव जाऊ। पाहतां नाहीं त्रिलोकीं ।।1।।गुरु हा प्रेमाचा आगरू । गुरु हा धैर्याचा डोंगरू ।कदाकाळी डळमळेना ।।2।।गुरु वैराग्याचे मूळ । गुरु हा परब्रह्म केवळ। गुरु सोडवी तात्काळ । गांठ लिंगदेहाची ।।3।।गुरु हा साधकाशी साह्य। गुरु हा भक्तालागी माय । गुरु हा कामधेनु गाय ।भक्तांघरी दुभतसे ।।4।।गुरु घाली ज्ञानांजन पापाचे खंडन । नानापरी वारितसे ।।6।। बाणवतात. गुरु साधकाच्या पापांचे खंडन करून त्यांच्या मुक्तीचे दार उघडतात. आजि सोनियाचा दिनु । वर्षे अमृताचा धनु ।।1।। हरि पाहिला रे हरि पाहिला रे । सबाह्य अभ्यंतरीं अवघा व्यापक मुरारी ।।ध्रु ।।द्दढ विटे मन मुळीं । विराजीत वनमाळी।।2।। अमृताचा वर्षाव करणारा आजचा दिवस सुवर्ण अक्षरांनी लिहून ठेवण्या जोगा आहेअसे संत ज्ञानेश्वर म्हणतात कारण त्यांना आज श्रीह्ररीचा साक्षात्कार झाला आहे.विश्वाच्या आत व बाहेर सर्वत्र तोच मुरारी व्यापून राहिला आहे.सगुणरुपाने तोच मुरारी दृढपणे वीटेवर विराजमान झाला आहे.संपूर्ण चराचरांवर करुणा करणारा वनमाळी क्रुपेचा सागर असून संतक्रुपे मुळेच तो बापरखुमादेवीवरु आज सोनियाच्या दिनी प्रगटला आहे असे संत ज्ञानेश्वर म्हणतात. श्रीगुरुसारिखा असतां पाठिराखा ।इतरांचा लेखा कोण संत ज्ञानेश्वर म्हणतात की, सद्गुरु निव्रुत्तिनाथां सारखा सबळ पाठीराखा असतांना इतरांच्या मदतीची अपेक्षा कुणीही करणार नाही. ऐश्वर्यसंपन्न राजाच्या राणी सारखे सर्व सुखोपभोग सिध्द असतांना कुणापुढे पदर पसरण्याचे कांहीच प्रयोजन नाही.इच्छिले फळ देणाय्रा कल्पवृक्षाखाली बसलेल्या भाग्यवंताला कसलीच उणीव भासणार नाही.संत ज्ञानेश्वर अत्यंत समाधानाने सांगतात की,गुरुक्रुपे मुळे आपण हा दुर्धर संसार तरुन गेलो,आपला उध्दार झाला. वदो माझी वाणी विठ्ठलची ।।4।।तो हा चंद्रभागेतीरा ठायीं ।।1।।अवघा हा गोविंदु अवघा हा मुकुंद ।अवघा हा विद्गदु भरला असे ।।2।।पतितपावन नामें दिनोध्दारण। ज्या साधकाचे कान, त्वचा ,डोळे,जीभ, नाक ह्या सर्व ज्ञानेंद्रियासह पांचही कर्मेंद्रियें श्री हरीच्या ठिकाणि गुंतून राहिली आहेत त्याला सर्वत्र श्रीहरीच भरून राहिला आहे याची प्रचिती येते.पतितांना पावन करणारा हा दिनोध्दारक श्रीहरी परमदयाळू असून केवळ स्मरण केल्याने तो सर्वश्रेष्ठ अशा वैकुंठात स्थान देतो.संत ज्ञानेश्वर म्हणतात की, पुंडलिकाला हे माहिती असल्याने त्याला वैकुंठप्राप्ती सहज सर्वव्यापक सर्व देहीं आहे । परी प्राणियांसी सोय न कळे त्याची ।।1।।परमार्थ तो कडु विषय तो गोडु। तया अवघडु जवळी असे ।।3।।धारणा धीट जरी होय विनट । तया वैकुंठ जवळी असे ।।4।।सुलभ आणि सोपारेंकेलेंस दातारें। आमहीं एकसरें उच्चारिलें ।।5।।ज्ञानियासी ज्ञान ज्ञानदेवी ध्यान ।कलिमलछेदन नाम एक ।।6।। आत्मचैतन्य हे सर्वत्र,सर्वदेही,अणुरेणूत व्यापलेले आहे.पण देहबुध्दीमुळे जीवाला त्याचे अज्ञान आहे.त्यामुळे त्याला विषयांत गोडी वाटते व परमार्थ कडू वाटतो.संसारातील नामजपाची सवय हा योग्य मार्ग आहे.जो सातत्याने नामजपात तल्लीन होईल त्याला त्या विषयी प्रेम निर्माण होईल व अंती सायुज्यमुक्ती मिळेल असे संतांचे मत आहे. ज्ञानमार्गी ज्याला ज्ञान व ध्यानमार्गी ज्याला ध्यान म्हणतात हे एक केवळ हरीचे नामच आहे आणि हरीनाम कलिमलछेदक आहे असे संत ज्ञानेश्वर सांगतात. जन्मजन्मांतरी । असेल पुण्यसामुग्री ।तरीच नाम जिव्हाग्रीं तयाचे ।।3।।नाम तारक सांगडी ।नाम न विसंबे अर्धघडी । तप केलें असेल कोडी ।तरीच नाम येईल ।।4।।ज्ञानदेवीं अभ्यास मोठा । नामस्मरण मुखावाटा । पूर्वज गेले वैकुंठां। मागील जन्माचे जर पुण्य असेल तरच जिभेवर श्रीरामाचे नाव येईल. ज्याच्या वाणीत श्रीरामाचे नाव आहे त्याचे कुळ धन्य होय त्या रामनामाच्या जपाने जन्मांतरीचे दोष निघून सतत सराव असल्यानेच आपले कुळ वैकुंठाला गेले असा स्वानुभव संत ज्ञानेश्वर सांगतात. नामावळी । नित्यता आंघोळी घडे राया ।।3।। बापरखुमादेविवरु जिव्हाळा ह्रदयीं । जीवाचा जीव त्रिभुवनात एकवटलेले सर्व सुख म्हणजे एकतत्व विठ्ठल होय की,ज्या साठी आम्हाला कोणतेच मोल द्यावे लागत नाही.विठ्ठल या नाममंत्राचा कळीकाळाला सुध्दा मोठा धाक वाटतो.या साठी मनाचा निश्चय करुन कंबर कसून नामजप करावा असे संत ज्ञानदेव सुचवतात. सत्वगुणी साधक सर्व सोडून विठ्ठल नामावळी जपतात त्या मुळे त्यांच्या देह मनाची शुध्दी होते व परमात्म तत्व निखळपणे समजते.बापरखुमादेविवरु हाच सर्व जीवांच्या अंतरीचा जिव्हाळा आहे असे संत ज्ञानेश्वर नि:संशयपणे स्पष्ट करतात. पावशील आपदा । स्मर परमानंदा ।।2।।पुण्य करिता अंतीं कोणी नोव्हे । धरी वैष्णवाची सोय ।।4।।जाईल हें आयुष्य । न सेवी विषयविष पडतील यमपाश वेगीं करी सदासर्वदा गर्वाने उन्मत होऊन विठ्ठलाच्या भजन-किर्तनाला टाळल्यास नरकवास भोगावा लागेल असा स्वर्गवास व पापाने नरकवास भोगावा लागतो तर नामजपाने जाले करुन घेणे श्क्य आहे कारण अंतकाळीं वैष्णवा शिवाय कोणीही सोडवणारा नाही.आयुष्य नश्वर आहे ,ईंद्रियांचे विषय विषासारखे आहेत ,त्यां पासून अलग राहून परमेश्वर चरणी मन गुंतवून जीवनाचे सार्थक केले पाहिजे.संत ज्ञानदेव स्वानुभवाने सांगतात की, विठ्ठलाचे चरणकमळी मन एकरूप केल्याने देहभाव नाहीसा होऊन आपण परमात्म आरंभी हरीचरित्रामुळे आदर निर्माण झाला,नंतर विठ्ठला विषयी विलक्षण प्रेमभाव मनांत जाग्रुत होऊन नामाविषयी ओढ वाटू लागली.अखंड नामस्मरणाने सकळ सिध्दी प्राप्त झाल्या.असे सांगून संत ज्ञानदेव म्हणतात की,हा गोविंद,गोपाळ आपली माय माऊली ,जिवीचा जिव्हाळा मनातील सर्व संशयांचे निराकरण झाले आहे. नाम मात्र चिरंतन,शाश्वत आहे .ते सतत चित्तात धारण असून ,विठोबा युगांयुगापासून विटेवर उभा आहे. अठ्ठाविसयुगांपासून विठोबा विटेवर उभा आहे असे संत वचनआहे. परमात्म्याच्या प्राप्तिसाठी साधक जप, तप ,व्रत,वैकल्य, विठोबाचे गोड नाम आपणास अतिशय आवडते व त्या शिवाय इतर मार्गाचा विचार करण्याची सुध्दा लाज वाटते. नामसाधनेमुळे साधकाला भक्ति व मुक्ति प्राप्त होतात याची विठ्ठलाची शपथ घेऊन ज्ञानदेव सांगतात कीं, आपण आपला देह,मन,वाणी विठ्ठलचरणी अर्पण केले आहे. समुद्र मंथनातून निघालेले जहर प्राशन केल्यानंतर त्याचे उपशमन करण्यासाठी शिवशंकराने श्रीहरीचे गोड नाम कंठात धारण कले याच नामाचा त्यांनी पार्वतीस उपदेश केला.श्रीहरीचे नाम गंगेच्या पाण्यापेक्षा पवित्र अम्रुता पेक्षा गोड चंदनाहून शीतल व सोन्याहूनही सुंदर आहे.श्रीहरीचे नाम भुक्ति व मुक्ति देणारे व संसारबंधनातून मुक्त करणारे आहे.असे सुंदर सुलभ नाम रखुमादेविवराने भक्तांना दिले. सकळ नेणोनियां आन । एक विठ्ठलुची जाण ।।1।।पुढती पुढती मन ।एक।विठ्ठलुची जाण ।।2।।हेंचि गुरुगम्याची खूण । एकविठ्ठलुची जाण ।।3।।बुझसी तरी बुझ निर्वाण।एक विठ्ठलुची जाण ।।4।।हेचि भक्ति हेंचि ज्ञान। एक विठ्ठलुची जाण ।।5।।बापरखुमादेविवरा विठ्ठलाची आण।एकविठ्ठलुचि जाण ।।6।। जे जाणून घेतल्याने सर्व कांही जाणलें जाते असे विठ्ठल हे तत्व आहे.तेव्हां इतर सर्व कांही सोडून एका विठ्ठलाला जाणून घेण्याची खूण आहे.समजून घेऊ शकत असशील तर समजून घ्यावे कीं,विठ्ठलपद हेंच मोक्षपद असून तेच खरें भक्ति व ज्ञान आहे.बापरखुमादेविवराची शपथ घेऊन संत ज्ञानेश्वर सांगतात कीं,एका विठ्ठलालाच जाणून घ्यावें. रामक्रुष्ण घडघडाट । हेचि पूर्वजांची वाट ।सर्व जिवाशी तारक ।।2।।गोविंद गोविंद राम ।सर्व साधिलें सुगम ।नलगे तीं तपें उत्तम ।रामक्रुष्ण पुरे आम्हा ।।3।।ज्ञानदेवी रामनाम नित्य जपणे हेंच आमुचे जप तप अनुष्ठान असून रामक्रुष्ण नारायण हे आमच्या अंतरिचे दैवत आहे असे संत गेले आहे.राम राम नारायण या जपाचे अनुष्ठान हेच आमुचे संध्यास्नान व ध्यान आहे असून हें इतकेचि अनुष्ठान पुरेसे आहे.हें च शिवशंकराचे सुध्दा अनुष्ठान होय असे संत विठोबाचे ।।1।।तो मज व्हावा तो मज व्हावा । वेळोंवेळा व्हावा पांडुरंग ।।2।।बापरखुमादेविवरु न विसंबे सर्वथा। श्री विठ्ठलाच्या पदकमलांचे दर्शन झाले आणि सर्व संसार सफल झाला .या दर्शनाचा लाभ परत परत घडावा तो पांडुरंग सदा चित्ती वसावा.बापरखुमादेविवर पांडुरंगाला क्षणभरही विसंबू नये असे सद्गुरु निवृत्तिनाथांनी आपणास आवर्जुन सांगितले असे संत ज्ञानदेव म्हणतात. चतुरा सेविजेसु ।।2।।ज्ञानदेवो म्हणे अविनाश जोडलें। प्रत्यक्ष परब्रह्माचा अंश असलेले मानवी देहरुपी अमोलिक रत्न मिळाले असूनही हे ब्रह्मबीज जो परमात्मा कां ओळखत नाहीस असा प्रश्न विचारून संत ज्ञानेश्वर म्हणतात कीं,सद्गुरुंना शरण जावून हे ब्रहमज्ञान प्राप्त केले चोराचे अथवा पाण्याचे भय नाही.असे आत्मज्ञान गुरुमुखाने पुढे आणून ठेवल्यानें आपणास प्राप्त झालें असे संत ज्ञानेश्वर म्हणतात. मज ।।1। अविट गे माय विटेना । जवळी आहे परी भेटेना ।।2।। तृषा लागलीया जीवनातें ओढी । तैसी तुझी गोडी लागे या जिवा ।।3 ।।बापरखुमादेविवरा विठ्ठली आवडी। गोडियासी गोडी मिळोन गेली ।।4।। फुलांचा सुगंध आसमंतात पसरतो व भ्रमराला आपल्याकडे आणि अगदी जवळ असूनही भेटत नाही.तहान लागल्यावर पाण्यासाठी जिवाची जशी तळमळ होते तशी विठोबाच्या स्वरूपाची ओढ लागावी .परमात्म्य स्वरुपांत जिवात्म्याचे सौख्य एकरुप व्हावे अशी अंतरिक ईच्छा संत ज्ञानेश्वर परमात्म स्वरुपा पासून दूर गेल्यानें सतत आठव येतो,या संत ज्ञानेश्वर श्रीवठ्ठलाला गरुडवाहना, गंभिरा, दातारा अशी साद घालून अजून कां येत नाही असे विचारतात. सर्वस्व तूं कीर ।म्हणे ज्ञानदेव निव्रुतिशी ।।5।। या अभंगात संत ज्ञानेश्वर आपले सद्गुरु निव्रुत्तिनाथांना सांगतात कीं, आपणास आतां कुणाकडूनही कसलिही ईच्छा नाही.निश्चयपूर्वक गुरुचरणांशी जडलो आहे.देह जावो अथवा राहो या विषयीं कोणतिही आसक्ति नाही, कसलाच अट्टाहास नाही.साधना करुन खूप थकून गेलो असून मनाला विश्रांति नाही. या गोष्टी एका सद्गुरुंशिवाय कोणाला सांगतां येत नाही,अनुभवसुखा विषयी सद्गुरुंशिवाय कोणाशीं हितगूज करणार? कारण एक सद्गुरुच आपले माता ,पिता, सखा सर्वस्व आहेत. अग्नीच्या पाठारीं पिके जरी पीक । तरी ज्ञानी सुखदु:ख भोगतील ।।1।।काळोखामाजीं जैसें शून्य हारपे । मायोपाधी लोपे तया ज्ञानी ।।2।। नक्षत्राच्या तेजें जरी इंदु पळे ।तरी ज्ञानी विकळे पुण्यपाप ।।3।।बापरखुमादेविवर विठ्ठलु राया । घोटूनिया माया राहियेला ।।4।। धगधगित अग्नीच्या पठारावर जसे पीक येणे शक्य नाही तसेच ज्ञानी माणसाला सुखदु:ख भोगावी लागत नाही जशी काळोखांत आकाशाची पोकळी लोप पावते,तशी ज्ञानी पुरुषाची मायारुपी उपाधी लोप पावतें.जर नक्षत्रांच्या तेजाने चंद्र लोपून जाऊ शकेल तर ज्ञानी व्यक्तिला पाप पुण्याची चिंता ग्रासू शकेल. बापरखुमादेविवरु विठ्ठल हा मायातीत ,सर्वज्ञानी आहे असे संत ज्ञानेश्वर म्हणतात. सामान्य माणसाला आकाश सर्वव्यापी वाटतें.ब्रह्म त्याहूनही व्यापक असून गगनाला व्यापून टाकते.वायु सर्व सजीवांच्य चलनवलनाचा नियंत्रक आहे पण ब्रह्म वायूचाही चालक आहे.अग्नीची दाहकता ब्रह्मरूपाहून वेगळी नाही.ब्रह्म परिपूर्ण ,अनादी,अनंत असून आनंदघन आहे.ब्रह्मरुपासारखे अन्य कांहीच नाही ,ते दृष्य वस्तुच्या पलिकडे आहे.संत ज्ञानेश्वर म्हणतात कीं,आपणही ब्रह्मरूप प्रगटेल।।1।। विरक्ति विषयीं होतांची विचार ।नित्य हे नश्वर मोक्षाची इच्छा असणार्यांनी हरीची भक्ति करावी,भक्तिमुळें विवेक करण्याची सवय होईल. देहबुध्दी कमी होत जाऊन त्रिविध प्रकारच्या त्रिशुध्दी संत ज्ञानेश्वरांनी याअभंगात आहे तुज ।धरुनियां लाज हित करीं ।।5।।मागुती न मिळे जोडलें अवचट । सायुज्याचा पाट बांधुनी घेई ।।6।।ज्ञानदेव म्हणे विचारा मी कोण । ना तरी पाषाण होऊनी राहा।।7।। मृत्युने गाठण्याच्या आधीच सावध होऊन आत्मवस्तुचा शोध घ्यावा असे संत ज्ञानदेव या अभंगात सांगतात कारण अंतकाळी रामनाम हे आत्मप्राप्तिचे साधन करू असे म्हटले केव्हांही पडू शकेल. मोक्ष-मुक्ती ही अमोलिक वस्तु असून अनित्य वस्तुचा त्याग करावा व मानवी देहाचे सार्थक करून घ्यावें.कारण हा देह परत परत मिळणारा नाही,या जन्मांतच सायुज्य मुक्ती साधून घेण्याची सोय आहे.आतांच आपण कोण आहोत आणि आपल्या मनुष्य देहाचे प्रयोजन काय याचा विचार न केल्यास जडदेहांत अनंत काळापर्यंत गुरूज्ञान नाहीं ज्यासी । तरणोपाय नाहीं त्याशी ।तो नावडे संत ज्ञानेश्वर या अभंगात म्हणतात कीं, ज्याच्याकडे गुरुज्ञान नाही तो भगवंताला आवडत नाही. कारण संसार सागर तरुन जाण्यासाठी गुरुक्रुपेची अत्यंत जरुरी असते.जो देव ,धर्म जाणत नाही,संसाराची चिंता नाही त्याला कोठेही विसाव्याचे ठिकाण नाहीं नाही ,रामनाम मुखाने जपत नाही,त्याला मरणाचा फेरा चुकत नाही.संत ज्ञानदेवांनी वेद, उपनिषदांचा सखोल अभ्यास करुन ,संस्क्रुत भाषेच्या पिंजर्यात अडकलेलें वैदिक ज्ञान मोकळे केले व सामान्य लोकांना ज्ञानाची ,मोक्षाची कवाडं उघडी करुन दिली.सर्व पितरांसहित सर्वांचे दुडीवर दुडी गौळणी साते निघाली ।गौळणी गावा ।।3।।बापरखुमादेविवर विठ्ठलेंसी भेटी ।आपले संवसाटी करुनी ठेली ।।4।। दूधाच्या हंड्या एकावर एक ठेवून मथुरेच्या बाजारांत दूध घ्या दूध असं म्हणायचे विसरुन गोविंद घ्या दामोदर घ्या असा हाकारा करु लागली.तिचे हे बोल ऐकून इतर गौळणींना अचंबा वाटला. त्यांची ही प्रतिक्रिया पाहून ही गवळण त्यांच्यापासून दूर निघून गेली आणि आपल्या विचारांत दंग झाली. हे सर्व विश्व एकाच परमेश्वरी रंगाने रंगले आहे.मथुरेचा बाजार,दूध विकणारी गवळण आणि गोरस सर्व म्हणतात रखुमादेविवराची भेट झाली असतां भेट घेणारा परमात्म स्वरुप होतो. # आम्ही बी घडलो तुम्ही बी घडाना बचत गटा संबंधी) # केल्याने होत आहे रे (स्वयंरोजगार ग्रामीण अनुभव) # बचत गट व्यवस्थापन प्रशिक्षण पुस्तिका (बचत गटाची प्रशिक्षण पुस्तिका) हे पद मंगला चरणाचे गणेशाचे पद आहे.सरळ सोंड व वक्रतुंड असा गणेश ,त्याच्या बलदंड बाहुमध्यें दंडा असून तो अहंकाराचा पिंड छेदून त्याचे खंडन कळतो.गणेश ही देवता सर्व प्रकारच्या विघ्नांचा नाश करणारी आहे,असे संत रामदास या मंगलाचरणाच्या पदांत म्हणतात. गणपती गणराज धुंडिराज महाराज । चिंतामणी मोरेश्वर याविण नाहीं काज ।। ब्रह्माविष्णुमहेश हे तरी तुझेच अवतार ।। त्रिगुणे तूं गुणातीत नामरूप विरहित । सच्चिनंद देवा आदि। अंत तुलाच ठावा । दास म्हणे वरदभावा। कृपादृष्टी हा ।। रामीरामदास सदोदित । शोभे चंद्र शिरीं ।। या पदांत संत रामदास गजाननाच्या तांडवनृत्याचे वर्णन करीत आहेत. तेहतीस कोटी देवांच्या घनदाट सभेंत मध्यभागी शिवशंकर आणि पार्वती विराजमान आहेत. शंकराच्या मस्तकावर सदोदित चंद्रमा शोभत आहे. धिम कीटी धिमि कीटी या मृदंगाच्या तालावर ब्रह्मदेवांनी ताल धरला आहे आणि गजानन तांडवनृत्य करीत आहे . घनदाट देवसभेंत गजानन नटवेषांत प्रगट होतो.ठुमकत ठुमकत चालीने प्रवेश करणारा गजानन स्वतेजाने चमकत येतो तेव्हां शिवशंकर अत्यंत संतोषाने हर्षभरीत होतात. गजाननाच्या पदांचा धिधि किट नाद सुखानें श्रवण करतात. त्रैलोकीं जाणतीकळा ।। तयेवीण कळाचि होती विकळा ।। शारदादेवी साधकांना वरदान देणारी देवता आहे.वाणी वैखरी,मध्यमा, परा, पश्यंती या चार रुपांत प्रकट होते. तिन्ही लोकांत ती जाणतीकळा म्हणुन प्रसिध्द आहे,तिच्याशिवाय कलेचे स्वरुप बदलून ती विकळा होते असे सांगून संत रामदास म्हणतात शारदादेवी सर्व लोकांना ज्ञानाचा प्रकाश देते,यावरुन तिची प्रचिती येते. ज्ञानरुप शारदेला वंदन करुन उपासना केल्यास आपली उत्तमा आणि मध्यमा वाणी प्रसन्न होते. साधकाचे अभ्यंतरी ते शारदा ।। शब्दब्रह्माची निजलता । कल्पतरु वाग्देवता ।। शारदादेवी ही वेदांची जननी असून ब्रह्मदेवाची दुहिता (कन्या)आहे. या देवतेचे वाहन हंस असून शब्दब्रह्माची लता (वेली) आहे. ही वाग्देवता इच्छिलेलें मनोरथ पूर्ण करणारा कल्पतरु असून ब्रह्मविद्येचे उगमस्थान आहे. संत रामदास म्हणतात, शारदादेवी आपली माता असून अनेक कथांमधून तिला वंदन केले आहे. चत्वार वाचा बोलवी । सकळजन चालवी । हातांमध्यें विणा व पुस्तक धारण करणारी,अनेक प्रकारच्या पापांचे व दुष्टाचारांचे परिमार्जन करून तिन्हीं भुवनांना तारणारी,वैखरी,मध्यमा,पश्यंती परा या चारही वाणींना प्रकट करणारी आणि सर्व लोकांना जागवणारी,त्रिभुवन हालविण्याची शक्ति असलेली ही शारदादेवी वंदनीय आहे. संत रामदास म्हणतात, ही देवता आपल्या अंतरी नांदते, तसेच सर्व जगताच्या अंतरांत वास्तव्य करुन राहते.वेदांचे रहस्य स्पष्ट करून त्यांचे विवरण करते आणि आपुले हित करते. एक तो गुरु दुसरा सद्गुरु म्हणोनि वेगळा सद्गुरु निराळा । लक्षांमध्यें कोणी एक साधु विरळा ।। रामदास म्हणे कैसी होईल रे गति ।। संत रामदासांच्या मतें गुरु व सद्गुरु या मध्यें मूलत:भेद आहे.सद्गुरु शिवाय ज्ञानाचा खरा विचार कळणार नाही. गुरु केलातरी साधकाला आत्मप्रचीति होतनाही,आत्मज्ञान मिळत नाही.आपण देह नसून आत्मतत्व आहोत हे सद्गुरु शिवाय अनुभवास येत नाही म्हणुन सद्गुरु इतर गुरुंपेक्षा निराळा आहे.लक्ष लक्ष साधुंमधून एखादाच सद्गुरु असतो, त्यांची प्रचिती न आल्यास साधक विपत्ति मध्ये सांपडतो. सर्वार्थानें बुडतो.अशा सद्गुरुला खरा पारखी,ज्ञानी ओळखतो.सद्गुरु शिवाय सद्गती प्राप्त होणार नाही असे संत रामदास निक्षून सांगतात. तुजविण गुरुराज आज कोण प्रतीपाळी । तुजविण मज वाटे तसे धांव लवलाही ।। रामदास धरुनि आस। पाहे वास दिवसरात । खास करिल काळ ग्रास, ध्यास हा मनासी ।। एकही शब्द न बोलता केवळ नजरेच्या दृष्टीक्षेपातून गुरुमाउलीने जो बोध केला त्यामुळे मन या कल्पनेचा पूर्णपणे निरास झाला. पंचमहाभूते आणि ईंद्रिये यांच्या संगामुळे निर्माण झालेले नश्वरतेचे ओझे सद्गुरांच्या सान्निध्याने उतरलें. संत रामदास म्हणतात अत्यंत उदारपणे सद्गुरुंनी आपणास त्यांच्या चरणांशी आश्रय दिला.आपला अहंकार पूर्णपणे विलयास नेण्याचे अभिनव कार्य केले. अपराधी आहे मोठा । मारणें कृपेचा सोटा ।। गुरुराज सुखाचे कंद । नेणुनि केला हा निजानंद । तुझे पाय काशी गया । आहे मजला सर्वस्वी ।। रामदास तुझे पाय । वारंवार वंदितो ।। नयनी श्रीराम दाविती हे गुरुपाय।। पूर्णकृपेचे सागर हे गुरुपाय ।। रामदासाचे जीवन हे गुरुपाय । दास म्हणे कथानिरूपण । संगचि करी नि:संगा रे ।। वैद्य पहातो औषध घेतो प्रचितीवीण अपाय ।। या पदांत संत रामदास म्हणतात, संतसंगती शिवाय परमेश्वराचे स्वरूप लक्ष्यांत। येणार नाही. बाणाच्या वेगाने साधनांची घाई केल्याने किंवा केवळ स्वप्न बघून उपाय होणार नाही. रोग जडला तर आपण वैद्याचा शोध घेतो, अनुभव घेतल्याशिवाय औषध घेतो, त्यामुळे काहीतरी अपाय होतो.अशाप्रकारे कितितरी राजे,ऋषी व देवदेवता आले आणि लयास गेलें.जो हे सर्व पहातो तो जाणू शकतो. रामदास देवाचे गुण गातात. नेणे मी मज काय करूं । मज माझा पडिला विसरूं ।। असतां योग वियोग पातला । जाऊन सज्ज्नसंग धरूं।। आपणांस आपलाच विसर पडला असून आपण आपलेच स्वरूप ओळखेनासे झालो आहोत. सतत भेटीचा योग घडत असतांना वियोगाचे दु:ख होत आहे. अशावेळी सज्जनांची संगत धरल्यास सर्व भेद मिटून जाऊन जिवा शिवाची भेटी घडते असे संत रामदास सांगतात. जागृतीसहित अवस्था तुर्या स्वरूपी समूळ निमाली ।। या पदांत संत रामदास साधुच्या संगतीचे महत्त्व सांगतात. साधुच्या संगतीमुळे मनाची चंचलता जाऊन ते निश्चळ बनलें.या सर्व विश्वांत आपणच आत्मरुपाने भरून राहिलो आहे अशी दृढ भावना झाली. गाढझोप,स्वप्नावस्था जागृती या तिनही अवस्था तुर्येमध्ये मिळून गेल्या.अनेक जन्मामध्यें जप,तप करुन जो पुण्यसंचय झाला तो सर्व अत्यंत विमल स्वरुपांत फलदायी झाला.मीपणाचा अहंभाव आणि माझेपणा या मुळे आलेली ममता पूर्णपणे विलयास गेली.राम आणि दास भिन्न आहेत ही भावना समूळ नाश पावली.श्रीगुरुरायाच्या अढळ कृपाप्रसादानें अज्ञान सरून अचल निष्ठा निर्माण झाली. आशा, तृष्णा राहिल्या नाहीं कांही । गोविंदाचे गुणगायन करतांना मनामधे अत्यंत प्रेमभावना असावी ही मागणी साधुसंता कडे करून संत रामदास म्हणतात,संसाराविषयीच्या हवे नकोपणाच्या सर्व वृत्ती शून्य झाल्या नंतर आपण संतपदांचा आश्रय घेतला.आतां कोणत्याही आशाअपेक्षा राहिल्या नाहीत,प्रारब्धाने आलेले कोणतेही भोग भोगतांनां वाटणारे भय संपले आहे.आतां कृष्ण हरीचे ध्यान लावून,त्याचे गुण संकिर्तन भक्तिभावानें निरंतर करीत राहू. मायासिंधु तात्काळ सर्व आटे ।। ब्रह्मानंदे सर्वदा पूर लोटे ।। गंगा सिंधु होय सिंधूसि मिळतां ।। साधुंच्या संगतीत रामाचे सतत स्मरण राहते आणि मायेचा सागर तात्काळ आटून जातो.जेथे जावें तेथें अच्युतानंदाचे दर्शन घडते व ब्रह्मानंद उसळून येतो. गंगानदी सिंधुला मिळतांच ती सिंधू होते किंवा कोशातिल किटकाची अळी फुलपाखरू होते तसेच श्रीरामाचे सतत ध्यान लावल्यास साधक राम बनतो असे संत रामदास स्वानुभवानें सांगतात. आहे आहे आहे गति आहे रे । दास म्हणे ज्ञानें हित करा रे ।। संत रामदास या अभंगात म्हणतात, सज्जनांच्या संगतीत माणुस निर्भय बनतो यासाठी सज्जनसंगती अत्यंत आवश्यक आहे. सारासार विचारांती आपणास समजून येते की, जीवन गतीमान आहे. आयुष्य सरत जाते वय निघून जाते आणि नेणतेपणा मुळें अनहित होते. यासाठी ज्ञानाची कास धरणे जरुर आहे, ज्ञानाने जीवनाचा मार्ग सुलभ होतो. सर्वांगसुंदर ठाण मनोहर दासाचा आधार ।। या पदांत संत रामदास रामरूपाचे वर्णन करीत आहेत. श्री रामरूप प्रगट झालें आणि त्या रूपाचे लावण्य पाहून प्रत्यक्ष लावण्यच लज्जीत झाले. लाजलेलें हे लावण्य मनामध्ये लपून बसले.हे सर्वांगसुंदर मनोहर रूपच संत रामदासांच्या जीवनाचा आधार आहे. सर्वांगीं तनु सुनीळ हा राघव ।। सुंदर लावण्यखाणी हा राघव । उभा कोदंडपाणी हा राघव ।। रामदासासी प्रसन्न हा राघव ।। संत रामदासांवर प्रसन्न असलेल्या राघवाच्या रुपाचे वर्णन या पदांत केलें आहे. वदनावर सुहास्य धारण केलेला हा रसाळ राघव सुंदर नीलवर्णाचा आकाशासारखा निळसर आहे.राघवानें कपाळावर कस्तुरी टिळा लावला आहे आणि मस्तकावर फुलांच्या माळा घातल्या आहेत. गळ्यांत वैजयंती माळ शोभून दिसत आहे तर पायांत भक्त रक्षणासाठी घातलेलें तोडर गर्जत आहेत. हातामध्यें कोदंड धारण केला आहे. असा हा प्रसन्न राघव सकळ सजीव सृष्टीच्या जीवनाचें जीवन आहे. पहातां न पुरे धणी । या डोळ्यांची ।। घननीळ सांवळा । कांसे सोनसळा । तयाचा लागला वेधू । रामदासीं ।। हातामध्यें कोदंड धारण करुन पैलतीरावर कोण उभा आहे असा कीं, ज्याच्याकडे कितिही वेळ बघूनही डोळ्यांचे समाधान होत नाही. कानामध्ये मकराकार कुंडलें तळपत आहेत. त्यामुळे श्रीमुखाला रामदास स्वामी उदास । सेवीला वनवास ।। श्रीराम वनवासाला जाण्यासाठी निघाले असतांना नगरजनांची व राजजनांची अवस्था अत्यंत केविलवाणी होते, उदासिनतेची छटा अयोध्या नगरीला झाकून टाकतें. राघवानें आपलें प्रतिज्ञापालन करण्यासाठी फारतर राज्यत्याग करावा पण वनवास गमन करु नये अशी सर्वांचीच ईच्छा आहे. संत रामदास अत्यंत उदास मनानें या प्रसंगाचे वर्णन करीत आहेत. राम वनवासाला गेल्यावर अत्यंत अस्वस्थ झालेली कौसल्या माता म्हणते,राघव आतां परत केव्हां भेटेल अशा प्रकारे राजभवनातील सर्वच स्त्रिया उदास मनाने रुदन (शोक) करीत होत्या. ही उदासिनता सर्वांच्या मनाला व्यापून राहिली होती. शबरीने दिलेली उष्टी बोरे रघुवीराने आदराने स्विकारून आनंदाने खाल्ली. देवाला भावभक्तीची आवड असून कोणत्याही वैभवाची ईच्छा नाही, अनन्यपणे शरण आलेल्या भक्तांच्या सर्व ईच्छा राघव पूर्ण करतो.एका अनन्य भावाशिवाय वानरसेने जवळ काहिही नव्हते, तरी ब्रह्मादिदेवांना दुर्लभ असलेला श्रीराम केवळ भक्तीभावामुळे सुलभ होतो. संत रामदास म्हणतात,राघव दयाळूपणे वानरसेनेचे नेतेपण स्विकारून त्यांना रणामध्यें विजयी करतो. दास चौताळला । त्रिकुट जाळिला थोर आधार वाटला ।। सांग मला हनुमंता । राघव माझा सुखी आहे कीं, ।। श्रीरामांच्या आज्ञेवरुन हनुमंत सिता शोधासाठी निघून लंकेपर्यंत येऊन अशोक वनातील सितेची भेट घेतो.राम विरहानें व्याकुळ झालेली सिता रामदास मारुतिला रामाचे कुशल विचारते. कनकमृगाच्या मोहांत पडल्यामुळे आपली कशी फसवणूक झाली, अत्यंत प्रेमळ,विचारी,आज्ञाधारक अशा सुलक्षणी लक्ष्मण भाउजींना कटुशब्दांनी दुखविलें याचा पश्चाताप व्यक्त करतें.रामभक्त हनुमान श्रीरामांचे कुशल सांगून ते चिंतेने व्याकूळ झाले आहेत असे वर्तमान सांगतात. उदार रामचंद्र हा वदावा किती ।। उत्तानचरण बाळ होत शरण तया देत । जीव जीवाचा जप शिवाचा ।कृपाळु दीनाचा राघव ।। प्राण सुरांचा। मुनिजनांचा । भरवसा तयाचा राघव ।। विसर झाला। काय तयाला । दासांनी गोविला राघव ।। शिवशंकर ज्याच्या नामाचा सतत जप करतात, जो अत्यंत कृपाळू असून दीनांचा कैवारी आहे,देवादिकांचा केवळ प्राणच आहे आणि मुनिजनांच्या विश्वासाचे स्थान आहे असा राघव आज अजून का येत नाही असे संत रामदास विचारतात आणि उत्तरादाखल सांगतात कीं श्री रामाला विसर पडला असावा किंवा इतर भक्तांनी गुंतविला. असावा. नयेल काय आजि रामु । माझिया जीवाचा विश्रामु ।। या पदांत संत रामदासांच्या मनाची श्री राम विरहानें व्याकूळ झालेली अवस्था व्यक्त झाली आहे. श्रीराम हा आपल्या जीवाचा विश्राम असून त्याची वाट पाहून अनेक दिवस सरले आहेत,धैर्य संपून गेले असून वियोगाने प्राण जावू पहात आहे. आठही दिशांनी शोध घेऊनही रामाचे दर्शन होत नाही त्यामुळें मन विकल झाले आहे,रामाला भेटण्यासाठी आतुरले आहे. प्रजापालक हा रघुनायक ऐसा कदापि नाहीं। उद्वेग नाही चिंता नाहीं काळ दुष्काळही नाहीं ।। वार्धक्य नाहीं मरण नाहीं कांहींच नाही शंका ।। सुंदर लोक सभाग्य बळाचे बहु योग्य बहुत गुणांचे । विद्यवैभव धर्मस्थापना कीर्तिवंत भूषणाचे ।। पुण्यपरायण धार्मिक राजा । आनंद केला बहुत ।। रामराज्य सुखरूप। भूमंडळ ।दु:खशोक दुरी जाय ।। दास म्हणे हा पूर्णप्रतापी । महिमा। सांगो काय ।। राघव हा पुण्यपरायण ,धार्मिक राजा असून नितिमंन्त आहे. सर्वांना सारखा न्याय देणारा आहे.रामराज्यांत सर्वत्र सुखशांती नांदत असून दु:ख व शोकाचा लवलेशही नाही. संत रामदास म्हणतात, राघव पूर्णप्रतापी आहे त्याचा महिमा वर्णन करावयास शब्दच अपूरे आहेत. वैकुंठवासी रम्य विलासी देवांचा वरदानी । तेहतीस कोटी सुरवर। भक्तांचा अभिमानी ।। वाणी जर्जर घोर महावीर केले पूर्ण प्रतापी ।। तेहतीस कोटी देवांची बंदीवासातून मुक्तता करणारा,अतिशय रम्य विलासी जीवन जगणार्या देवांना वरदान देणाय्रा ,भक्तांचा अभिमानी अशा राघवाचे शिवशंकर सतत ध्यान करतात व श्रीरामाच्या नामाचा जप करतात मुनीजनांना अतिशय प्रिय असणारा,पापी राक्षसांचे दमन करणारा राघव अतिशय मनोहर आहे.तो जिंकण्यास कठिण असा महावीर असून अत्यंत पराक्रमी आहे, रामाचे वरदान लाभलेला बिभीषण रामाचा अनन्य दास असून जोपर्यंत चंद्र ,सूर्य असित्वांत आहेत तो पर्यंत त्याला मृत्युचे भय नाही तो चिरंजीव आहे.वैकुंठवासी रामाचे अशाप्रकारे संत रामदासांनी या पदांत यथायोग्य वर्णन केले आहे. दहा तोंडे असलेल्या दशाननाची बहिण ताटिका हिचा वध करून विश्वामित्र ऋषींचा यज्ञ पूर्णत्वास नेला. रावणाचा वध करून हनुमानाला चिंरजीवपद देऊन निज धामाला पाठवलें.जानकी देवींची कारावासातून सुटका करून अयोध्येस परत आले. संत रामदास म्हणतात श्रीराम अत्यंत दयाळू असून त्यांचे नाम सर्व भक्तांना अतिशय प्रियतम आहे. कमलासारखे नयन असलेला पतितांना पावन करून त्यांची संसार भयापासून सुटका करणारा अनेक राक्षसांचे निर्दालन करून दशानन रावणाचा कंठछेद करणारा श्रीरघुनंदन दानवांचा विनाश करून या जगताला मंडित करतो. रामभक्तांच्या मेळाव्यांत तो शोभून दिसतो. संत रामदास म्हणतात श्रीराम संसाराची अखिल बंधन तोडून भक्तांच्या संसार बंधनांचे निवारण करतो, सर्व लोकांना पावनकरतो. तो दीनदुबळ्या लोकांचे रक्षण करतो.श्रीरामाच्याहातातिल वाकी भक्तरक्षणासाठी सतत खळाळत असतेव पायातील तोडर भक्तरक्षण हे आपले ब्रीद आहे असे गर्जून सांगत असतो.अशा पतितपावन रघुवीराची अभिनव किर्ति स्वर्गलोकीचा इंद्र जाणतो कीं,राघव सकळ जगाला सुख देणारा आहे. खर आणि दुषण यांचा वध करून विश्वामित्र ऋषींचा यज्ञसंकल्प पूर्ण करून त्यांचे दु:ख हरण करणारा श्रीराम,मदनाचा शत्रु जो शिवशंकर त्याच्या धनुष्याचा भंग करून जनकराज्यकन्या सीता हिला स्वयंवरांत जिंकतो. दशरथपुत्र श्रीराम सागरावर सेतू बांधून रावणाचा वध करतो. संत रामदास म्हणतात,अशा पूर्णप्रतापी रामचरणांशी आपण अनन्यभावाने शरणागत असून त्याच्या कृपेनेच ही भवनदी पार करुन जाणे शक्य होईल. भक्तांच्या सर्व कामना पूर्ण करणारा श्रीराम सुखाचे भांडार आहे. विविध पापांचे क्षालन करून जीवन पावन करणार्या श्रीरामांच्या गुणांना सीमा नाही असे सांगून संत रामदास म्हणतात,वाल्मिकी ,व्यास व देवेंन्द्र हे देखील श्रीरामांच्या गुणांचे वर्णन करु शकत नाहीत. कोण वानर कोण निशाचर । बांधिती सागर काय ।। कोण सुरवर कोण गिरीवर । अघटित घटित उपाय ।। संत रामदास म्हणतात राघवाचा महिमा इतका अपरंपार आहे कीं,त्यांनी वानर आणि निशाचर यांच्या कडून सागरावर सेतू बांधून घेतला. लक्ष्मणाला सावध करण्यासाठी द्रोणाचला सारखा प्रचंड पर्वत बाहुबलानें हिमालयातून लंकेपर्यंत वाहून आणण्याचे अघटित काम हनुमानाने तडीस नेलें.गुणांचे भांडार असलेल्या राघवाच्या या लिळांचे संत रामदासांना नेहमीच कौतुक वाटते. ते राघवाच्या नागर लीळांचे गुण गातात. राम आमुचा जीव निजाचा । ठाव विश्रामाचा ।। कीर्ति जयाची वर्णितांची । मुक्ति रे फुकाची ।। श्रीराम हा भक्तांचा आत्मरुपी जीव असून चिरंतन विश्रांतिचे ठिकाण आहे, वाचेने राम किर्ति वर्णितांच जीवाची जन्ममरणाच्या फेर्यातून सहजपणे सुटका होऊन मुक्ती मिळते असा विश्वास संत रामदास व्यक्त करतात. वाल्याकोळी संत कबीर केवळ रामनामाच्या जपाने संसारसागर तरून गेले.अनन्यभावाने, संपूर्ण शरणागत होऊन रामनाम जपावें,रामनामाच्या रंगात रंगून जावे,रामचरणाशी गुंतून रहावे आणि रामदास ही अक्षय पदवी प्राप्त करावी असा उपदेश संत रामदास या पदांत करतात. सर्व गुणागुण निर्मळ ते गुण । श्रीराम सर्व पराक्रमी वीरांमध्ये श्रेष्ठ असून रघुवंशामध्यें सर्वोत्तम आहे.सर्वगुणांमधील निर्मळ गुणांनी शोभत असून भक्तांचे भूषण आहे. गुणी भक्त,मुक्त मुनीजन, संतजन तसेच सर्व देवदेवता श्रीरामाला वंदन करतात असा सर्वोत्तम राम कोमल सुमनांच्या शय्येवर शयन करीत असलेला आपण पाहिला असें संत रामदास या पदांत वर्णन करतात. रामीरामदास सर्वस्वें उदास ।निष्कामता सर्वकामी ।। संत रामदास सच्चिदानंद घनश्याम रामचरणाशी गुंतून गेलें,रामरंगांत गुंतलेले मन कामवासनेपासून परावृत्त झालें. मनाचा मीपणा समूळ नाहीसा झाला आणि श्री रामपदासी मन विश्राम पावलें.संत रामदास सर्व कामनांपासून विरत्त होऊन निष्काम उदासीन बनलें. संत रामदास म्हणतात, राघवाची निळसर सावळी सुंदर देहकांती पाहून मन देहभान विसरून गेले ,आपोआप शांतीसुखाचा अनुभव येऊन मन निवांत झालें. सुख सुखाला मिळून दु:ख लोपून गेले. पीत पितांबर कासिला कांसें । शोभतसे दिव्यठाणे ।। मन हरण करणार्या ,अत्यंत सुंदर राघवाचे हतात धनुष्य बाण धरलेलें रुप पाहून आपण देह देहभान विसरून गेलो राम लक्ष्मण आणि डाव्या बाजुला जनक राजाची कन्यका सीता शोभून दिसत आहेत. राघवाने पिवळा पीतांबर परिधान केला असून समोर भीमकाय भयानक मारुती आज्ञापालनासाठी हात जोडून उभा आहे श्रीरामाचे असे वर्णन संत रामदासांनी या पदांत केले आहे. कळिकाळा रे विक्राळा । नेत्री भयानक ज्वाळा रे ।। संगिताचे उत्तम ज्ञान असलेला हनुमंत उत्तम बुध्दीबल, शारिरीक बल धारण करणारा असून त्याच्या गुणांना सीमा नाही हनुमंताच्या नेत्रांमध्ये भयानक ज्वाळा असून प्रत्यक्ष काळाला सुध्दा भय वाटावें असे विक्राळ रूप धारण केले आहे.हनुमान हा विविध गुणांचे भांडार असून श्रीरामाला अत्यंत प्रिय आहे. सामर्थ्याचा गाभा । तो हा भीम भयानक उभा । पाहतां सुंदर शोभा । लांचावले मन लोभा ।। दास म्हणे वीर गाढा ।रगडित घनसर दाढा । पाठी असतां तो जगजेठी । वरकड काय गुमान ।।1।। दासानुदासा हा भरवसा । वहातसे त्याची आण ।।4 ।। संत रामदास या अभंगात लक्ष्मणाचे प्राण वाचवण्या साठी द्रोणागिरी घेऊन येणार्या हनुमानाची महती सांगत आहे.नाना परीने हनुमान भक्तांचे रक्षण करतो.हनुमानाच्या सर्व भक्तांना याची खात्री वाटते, तो पाठराखा असल्याने इतरांची पर्वा करण्याची कांहीच गरज नाही असे विश्वासाने संत रामदास सांगतात. वज्राप्रमाणे कणखर शरीर असलेला मारुति अतिशय पराक्रमी आहे बलभीम संगीत व गायन कलेंत निपुण आहे. अंजनीमातेच्या आज्ञेनुसार तो आपले बल दाखवतो.संत रामदास त्रिभुवनपालक मारुतीला आपले रक्षणकरण्याची विनंती करतात. अचपळ चपळ तनु सडपातळ । दास म्हणे मदनारी रे ।।2।। संत रामदास हनुमान मारुतीला आनंदरुप वनारी असे संबोधुन तो सूरवर व मुनिजनांच्या मनाला मोहिनी घालून त्यांना आनंद देणारा आहे, सर्व जनांना सुख देणारा आहे. अतिशय सडपातळ तनु असलेला हनुमान अती अचपळ असून संत रामदास सांगतात कीं, तो मदनाचा शत्रु जो शिवशंकर त्यांचा अवतार आहे. किती प्रताप वर्णू याचा । श्रीसमर्थ मारुतीचा ।।धृ 0 ।। सूर्य तपेल बाराकळी । पृथ्वीची होईल होळी । काय बोलूं मी एट जिभेचा। ।।3।। तो हा प्रळयरुद्र हनुमान ।न वर्णवे महिमान ।।ध्रु ।। ठाण उड्डाण मांडूनी उभा लांगुळ भूमी थरारी ।।1।। दास उदास रामासन्मुख हस्तक जोडुनी आहे .श (राग विहाग, ताल धुमाळी ) नटनाट्यकळा सकळ जाणे । चाकाटल्या किन्नरी ।।2।। या पदांत संत रामदास देवाधिदेवाच्या तांडवनृत्याचे वर्णन करीत आहेत .अतंत्य जलद गती असलेल्याया नृत्याची बरोबरी कुणीच करु शकत नाही .महादेव सर्वनटनाट्य कलांचे जाणकार असून गीत, नृत्य,वाद्य व स्वरयांचा सुरेख मेळ जमला आहे गंधर्व स्त्रिया सुध्दा चकित होतात. अंतरिचा हरि अंतरल्यावरी । मग काय भूषण ।।3।। त्याविण हा जीव जाइल माझा । दास म्हणे मरणे। ।।4।। या श्रीहरीने नकळत मनाचा वेध घेतला आहे ,तो मनमोहन धन्य आहे. या मोहनाचा मनोहर विलास सर्व सृष्टींत भासमान होतांना दिसून येतो.त्याच्या गुणांची गणना करणे केवळ अशक्य आहे.मोहनाचा हा गुणविलास पाहून चित्त आश्चर्यचकितहोते,त्याच्यास्वरुपांततल्लीनहोते.अंत:करणांत वसणारा हा हरी अंतरला तर त्याच्याशिवाय प्राण निघून जाईल,मरण ओढावेल. विकळ होती हे प्राणु। भैटीकारणे। ।।1।। फिरे रामदास ।वेधु लागला हरीचा ।।4।। संत रामदास म्हणतात, यदुवीर जेव्हां वेणु वाजवतो तेव्हां ते सुरस ,मधुर स्वर त्याच्या भेटीसाठी प्राण व्याकुळ करतात यदुवीराचे रुप आठवून मनांत त्याची आवड निर्माण होते. सर्व सोडून त्याला पहावे असे वाटते.यदुवीराच्या स्वरुपांत मन गुंतून त्याचे अखंड ध्यान लागते,सर्व लोकांमध्ये तोच सामावला आहे असे वाटते.सगळ्या आशा,ईच्छा सोडून उदासीनबनलेलेरामदास हरिचा शोध घेत फिरतात. आडवितो आमुची वाप । करितो मस्करी । ।।1।। संगे घेउनी गोपाळ। हिंडतसे रानोमाळ । करितो आमुचे बहु हाल । सोसावे कुठवरी ।।2।। गुण याचे सांगू किती । सांगता मज वाटे भ्रांती । वाईट आहे याची रीति । ऐसा हा ब्रह्मचारी। ।।3।। या पदांत गौळणी राधेकडे कृष्णाची कागाळी करीत आहेत. कृष्ण गौळणीच्या घरी जाऊन दह्या दुधाची चोरी करतो, डोक्यावर दुधाची घागर घेऊन मथुरेच्या बाजाराला जात असतांनाकान्हा वाट अडवून मस्करी करतो. गोपाळांना बरोबर घेऊनरानोमाळ भटकतो,खोड्या कढून सतावतो. ब्रह्मचारी असून कृष्णाची वागण्याची रीति अगदी वाईट आहे.अशाप्रकारे तक्रार करणार्या गौळणी शरणागती पत्करुन हरीला शरण जातात. संत रामदास यामनमोहनाची क्षमा मागून चरणाशी नतमस्तक होतात. युगासम दिवस जातो । रामदास वाट पहातों। ।।2।। या पदांत संत रामदास मनाला लागलेल्या हरिदर्शनाच्या ओढी विषयी बोलत आहेत. हरिच्या दर्शना शिवाय एक एक घडी युगासारखी वाटते. मनातिल शोक संपत नाही.त्याचे मनोहर रुप नजरेपासून हलत नाही,सतत याकृष्णाचे ध्यान लागते. कंठी आहे हळाहळ । माथां वाहे गंगाजळ ।।1।। हिमाचलाचा जामात । हातीं शोभे सरळ गात। ।।4 ।। रामीरामदास स्वामी । चिंतीतसे अंतर्यामी ।।5 ।। या पदांत संत रामदास शिवशंकराच्या स्वरुपाचे वर्णन करीत आहेत हातामध्ये दंड, डमरु धारण केलेला असून समुद्र मंथनातून निघालेले हळाहळ (विष कंठामध्ये धारण केले आहे तर मस्तकावरील जटांमधून गंगाजल वाहत आहे. गळ्यामधे सर्पमाळ घातलेली असून ती कंठमाळे सारखी शोभून दिसत आहे .असा हा पिनाकपाणी हिमालयाचा जामात असून संत रामदास या शिवशंकराचे अंतर्यामी सतत ध्यान करतात. शिवशंकराच्या गळ्यामध्ये समुद्र मंथनातून निघालेले विष असून माथ्यावरील जटांमधून गंगेचे उदक वाहत आहे. कपाळावर तिसरा डोळा असून हातामध्ये त्रिशुळ धारण केले आहे,दंडावर सर्प माळा असून सर्वांगावर भस्म माखले आहे पाच मुखे असलेला शीवशंभु निवांत आणि निरामय आहे. संत रामदासांचे हृदय या महादेवाने व्यापले आहे.ते शिवशंभुच्या नावाचा जयजयकार करतात. संत रामदास म्हणतात पैसा संतती आणि पत्नी यांच्या मोहातून बाहेर पडणे महा कठीण आहे. सत्य आणि असत्य मी जाणत नाही .सांब सदाशिवाचे कृपादान म्हणजे स्वसुखाची प्रभाच उजळली आहे किंवा हा सर्व सुखाचा मौल्यवान दागिनाच भेट मिळाला आहे. शिवनामामृत घेणे हाच आपला ध्यास असून त्या शिवाय कोणतिही ईच्छा नाही. तुझे भजन लागे सदैवा रे। ॥ध्रु ।। नाना प्रकारिचे विखार ।।प्र ।। ॥२॥ महाकाळाचाही काळ । दास म्हणे तो हा क्षेत्रपाळ।।3॥ काळभैरव ,बाळाभैरव, टोळाभैरव, बटुभैरव या विविध नावे प्रसिध्द असलेल्या भैरवाचा जयजयकार करून संत रामदास त्याचे भजन सदैव लागो असे म्हणतात. भैरवनाथ महाकाळाचाही काळ असून तो क्षेत्रपाळ फआहे.नाना प्रकारचे विखारांचा तो संहार करतो. रामवरदायिनी जननी । रूप कळे कळे मननी रामाला वर देणार्या अंबा मातेचे रुप केवळ मनालाच समजून येते.आकाश मंडळांत स्वैर संचार करणारे गुप्त खेचर यांना व योगीमुनिजनांना ध्यानावस्थेंत हे रूप बघतां येते. या योगिनीची नाटकलिला भुवनातिल सर्व प्राणिमात्रांच्या वर दिसून येते असे संत रामदास म्हणतात. सोडविल्या देवफौजा ।आला वैकुंठींचा राजा । दास मी समर्थाचा । मजला कोणी जाणेना । मुळींची कुळदेव्या हे । तिणे रक्षिलें मना ।।१॥ देव ,भक्तांच्या रक्षणासाठी वैकुंठीचा राजा धावून आला.काराग्रुहांत अडकून पडलेल्या देवांना सोडविलें.अजिंक्य निशाचरांचा संहार केला. या राक्षसांच्या पापाच्या भाराने त्रासलेल्या भूमीचा भार हलका झाला. अशा समर्थ श्री रामांना कुळदेवीने वर दिला.हा प्रसंग ध्यानीं आणून तुळजा भवानिला शरण गेलो असतां तिने आश्वासन देवून रामरायाची दर्शन भेट घडवून आणली असे संत रामदास या पदांत म्हणतात. राम आणि वरदायिनी । दोन्ही एकचि पाहतां ॥१॥ प्रत्यक्ष जगन्माता प्रसन्न झाल्यावर भक्ताला कशाचीच कमतरता नसते. सर्वकांही परिपूर्ण असल्याने भूमंडळा वरील सर्वच प्रसन्न होतात. श्री राम व वरदायिनी माता भिन्न नसून एकच आहेत हे समजून आल्यावर सर्व चिंता संपली. तिनही भुवनीं एकच रामरूप अस्तित्वात असून त्याचीच सत्ता सर्वत्र चालते असे सांगून संत रामदास म्हणतात, देव व देवी यांचे निजरूप ओळखतां आल्याने सगळीकडे तेच रूप भरून राहिले आहे याचा प्रत्यय आला . जगदंबा माता प्रसन्न झाली ,तिच्या दयेचा पूर लोटला. सर्व लोकांच्या मनांत उत्साहाचे वारे वाहू लागले. आनंदवनभुवनी(महाराष्टांत)वरदायिनी ठरली .मनोकामना पुरवणारी, भाग्य उजळवणारी, कीर्तिपसरवणारी अशी तुळजाभवानी. शिवरायांच्या वंशाचे मूळ, त्या मूळाला फुटलैली फांदी व फांदीला लागलेलें स्वराज्याचे फळ ,ही भवानी रामाची वरदायिनी, रामदासांना वर देणारी असून सदा रक्षणासाठी तत्पर असते. दास म्हणे करुणालया । जीव व्याकुळ जाला ॥३॥ या अभंगात संत रामदास दीनांवर दया करणाऱ्या श्री रामाची व्याकुळतेने आळवणी करीत आहेत. अहं ममता ही अत्यंत घातकी आसून ती अचानक घाव घालून जाते. अशा वेळी माणसाचा धीर खचून जातो,जीव व्याकुळ होतो.आता विलंब न करता यातून सुटका करावी. दास म्हणे तूं करुणार्णव हे सीतालंकृटतवामा ॥५॥ मनुष्य म्हणून जन्माला येणे हा योग अनेक जन्मांनंतर येतो .हा दुर्लभ देह मिळूनही श्री रामाविषयी मनात प्रेम नाही. मनुष्य जन्माला येऊन इंद्रियजन्य विषयात व्यर्थ आयुष्य वाया घालवले. नयनांसारखी दिव्य ज्योतीची देणगी मिळूनही विश्वाला प्रकाशित करणारे मेघश्यामाचे रूप पाहू शकत नाही. कर्णेद्रिये सावध असतांना श्री रामाच्या गुणांची किर्ति ऐकतांना त्रास वाटतो. सहा प्रकारचे स्वाद असणार्या भोजनाला चटावलेली जीभ भगवतांच्या नामस्मरणात रममाण होत नाही. सुगंधामुळे आनंदित होणारी घ्राणेंद्रिय श्री रामांच्या पदकमलावरील निर्माल्याच्या सुवासाचा लाभ घेत नाही. सर्वश्रेष्ठ इंद्रिय मस्तक हे असूनही ते श्री राम चरणकमलांना वंदन करीत नाही. संत रामदास म्हणतात,डाव्या बाजूस सिता शोभून दिसत आहे अशा करुणासागर श्री रामांनी या सर्व अपराधाबद्दल आपल्याला क्षमा करावी. वय थोडे रे बहु झाडे रे। संसार सांकडें बहु कोडे रे।। 1।। तुझ्या गुणें रे काय उणे रे। भजन घडावे पूर्वपुण्ये रे।। 2।। भक्तिभावें रे उध्दरावें रे। संसाराचे दु:ख विसरावे रे।। 3।। या पदांत संत रामदास श्री रामाला विनंती करीत आहेत, मनाला रामभक्तीचा छंद लागावा,अंत:करणाला रामभेटीचा वेध लागावा, भजनाचा नाद लागावा .पूर्वपुण्य फळाला येऊन भजनात तल्लीन व्हावे, रामाच्या गुणसंकिर्तनांत कांही उणे राहू नये त्यांत संसाराच्या सर्व दु:खांचा विसर पडावा.श्री रामांनी आपला उद्धार करावा. विलसत मणिमकरंदा। जयजयकार जगदानंदा ।।1।। दानवांच्या बलशाली राजाचा संहार करणारा,शरयु तीरावर वास करणारा, जगताचा आधार, वेदांचे रहस्य जाणणारा, रघुवंशाचे भुषण,संसारचक्राला गतीमान करणारा, नाभीकमलातून उत्पन्न झालेल्या ब्रह्मदेवाचा परमेश्वर, बोचणार्या पापाचे निवारण करणारा (कलितकलुषनिवारा) गुणांचा गौरव करणारा, योगीजनांना उदारपणे सहजसमाधी पर्यंत घेऊन जाणारा, अशा विविध गुणसंपन्न श्री रामाचे हे सर्वच गुण अमृता प्रमाणे मधुर व चिरंतन आहेत. असे संत रामदास म्हणतात. पद 77 राग-शंकराभरण किंवा सारंग,ताल-दादरा या पदांत श्री रामाचा जयजयकार करून संत रामदास म्हणतात, कमलफुलांच्या पाकळ्या प्रमाणे नेत्र असलेला श्रीराम मुनीजनांचे मनोरंजन करणारा, स्वर्ग, पृथ्वी, पाताळ या तिन्ही लोकांचा नायक असून सुख प्रदान करणारा आहे. दशरथनंदन राम संसाराची बंधने छेदणारा असून शत्रुच्या कुळाचा समूळ नाश करणारा आहे. स्वामी श्री राम रामदासांचे भुषण आहे पतितपावन हे नाम श्री रामाला शोभून दिसते असे संत रामदास म्हणतात. पतितपावन हे नाम रामानी सार्थ करून दाखवावे, श्रीराम दिनाचा नाथ व अनाथांचा बंधु असून त्यांच्या शिवाय भक्तांना तारणारा कोणी नाही रामभक्तांना हे नाम अतिशय प्रिय असून ते राम नामाचा जयजयकार करतात दीनदयाळ क्रुपाळ क्रुपानिधि । मी एक दीन अनाथ।। 1।। दास म्हणे करुणाघन पावन। देवाधिदेव समर्थ ।।3 ।। रघुनाथ हा आपला पक्ष घेणारा असून तो दीनांवर दया करणारा क्रुपेचा सागर आहे. तिनही भुवनांचा स्वामी असून प्रतापी आहे. देवांचा अधिपती श्री राम समर्थ दीनानाथ आहेत. तरि तुम्हांप्रति काय विनंती ।।2।। या पदांत संत रामदास श्री रामाकडे तक्रार करतात कीं भक्तांच्या हाकेला धावून जाऊन मदत करण्याची सवय लावली आहे आतां त्यांची उपेक्षा करणे योग्य नाही. अंत:करणातिल सर्व भावना श्रीराम जाणतात. भक्त रामांची काकुळतेने वाट पहातात . चरणी उध्दरी दिव्य सुंदरी। शापबंधनें मुक्त जो करी।। 2।। श्रीराम दयेचे सागर असून दिनाचे बंधु आहेत भक्त वत्सल रामांनी शबरी भिल्लिणीची उष्टी बोरे सुध्दां अत्यंत प्रेमाने सेवन केली. गौतम ऋषींच्या शापाने शिळा होऊन पडलेल्या दिव्यसुंदरी अहिल्येचा पदस्पशाने उद्धार केला. श्री राम वेद जाणणारे असून शिवशंकर श्री रामाचे सतत चिंतन करतात आपले मनोगत वानरांना सांगून त्यांना आपलेसे करून घेतात, त्यांच्या मदतीने लंकापती रावणाचा वध करून रावणबंधु बिभिषणाला लंकेचे राज्य मिळवून देतात. कमलासारखे प्रसन्न वदन असलेले श्रीराम दैत्यांचा विनाश करुन विश्वाला मोहिनी घालतात. एक वेळे भेटी दे रे ।।ध्रु0।। प्रीति खोटी खंती मोठी। वाटते रे ।।1।। विवेक येना विसर येना। काय करावे रे ।।2।। तुझ्या वियोगें घटिका युग। जातसे रे ।।3।। भुवनपाळा दीनदयाळ। दास हे रे। ।।5।। या पदांत संत रामदास दीनदयाळ रामचरणी व्याकुळतेने भेट देण्याची मागणी करीत आहेत. आपली रामावरची प्रिती खोटी तर नाही ना अशी शंका येऊन खंत वाटते रामाच्या वियोगाने एक एक घटिका युगासारखी वाटते. राम स्वरुपाचा वेध लागला असून जीव कासावीस होऊन खेद वाटतो. मनासारखे भजन घडत नाही या जाणिवेने नाराज झालेले संत रामदास रामाला शरण जातात. अंत:करणांत ज्याचे सतत ध्यान करतो त्या रामाने आपल्यावर दया करावी एव्हढी एकच आस धरून भक्तीभावाने रामाला विनंती करतात. दास म्हणे शरणांगत तुझा । निश्चय माझा भावना रे।। 3।। धांव रे रामराया। किती अंत पाहसी। मीपण अहंकारें। अंगीभरला ताठा । राघवेंद्र वैद्यराजे। कृपा औषध द्यावे । दयेचा पद्महस्ता। माझे शिरी ठेवावे। ।।3।। कौतुक पाहतोसी। काय जानकीकांता । दयाळू दीनबंधो। भक्तवत्सल आतां। ।।4।। दास म्हणे मज बुध्दी कळाया। भक्तिमार्ग निवळाया।। 5।। हा प्रपंच्याचा व्यर्थ शीण असून देह व्याकुळ झाला आहे. यांतून सुटण्याचा कांही मार्ग सापडत नाही ,जिवाचे जिवलग पत्नी, संतती) ही प्रेमास पात्र नाहीत हे आतां समजले आहे.काळ कठीण आला आहे, सर्व सुख दु:खरुप बनले आहे. श्रीरामानी ही माया निरसून टाकावी, आत्मबुध्दी देवून भक्तीमार्गाला लावावें. रामनाम हे कल्याणाचे निवासस्थान असून दु:खाचे निरसन करून सुखरूप करणारे सुखाचे भांडार आहे.रामनाम मूर्तिमंत सुख असून सर्व गुणांचे वस्तिस्थान आहे. भक्तांच्या संसारातील भयानक दारिद्र्य दूर करून मनोकामना पूर्ण करणारे आहे. रामनामाचा महिमा अभिनव आहे असे सांगत संत रामदास राम कृपेचा आनंद या पदांत व्यक्त करतात. कुंडलमंडित दंडितदानव। मानवदेव नमो ।।1।। विधिहर सुंदर वंदिती सुल्लभ। दुल्लहदेव नमो पालक दासविलासविभूषण। भूषणदेव नमो ।।2।। सावळी अंगकांती, कमलासारखे नयन असलेल्या दीनदयाळ राघवाला संत रामदास वंदन करीत आहेत. कानातील कुंडलांनी शोभून दिसणारा श्री राम दानवांचे निर्दालन करणारा मानवाचा देव आहे. ब्रह्मा आणि शिवशंकर ज्याला वंदन करतात त्या राघवाला नमस्कार असो. भक्तांचा आनंद हेच ज्याचे विभुषण आहे त्या भूषण देवाला नमस्कार असो . तुजविण सीण वाटतो रे। जानकीनायका रे ।धृ।। कामक्रोधमदमत्सरमगरें। विभांडिली सर्व काया।। 1।। नको लावू वेळु तूं दीनदयाळू ।तुझी मन वास पाहे। येथून सोडवी ऐसा ।मज तुजविण कोण आहे ।।2।। तपस्वी मुनींचे मन हे ज्याचे विश्रांतीस्थान आहे अशा परम सुखदायक जानकीनायकाला संत रामदास साद घालत आहेत. माया व मोह यांनी व्यापलेल्या संसार सागरात वाहून जाणार्या दासाला राघवाने धांव घेऊन वाचवावें. काम क्रोध, मद, मत्सर हे षड़रिपु भयानक मगरीच्या रूपांत या देहाची चिरफाड करीत आहेत. श्रीराम दीनदयाळ असून दासांचे एकमेव तारणहार आहेत. भक्ताची सत्वपरिक्षा न पाहतां आतुरतेने वाट पहात असलेल्या रामदासांना तात्काळ सोडवावे. राम माझ्या जीवींचे जीवन। राम माझ्या मनींचे मोहन। जवळीं आहे संग न साहें। कोणा न चोजवे तो। रामदास म्हणे आत्मनिवेदनें राघव पाविजेतो ।।2।। या पदांत संत रामदास म्हणतात, आत्मनिवेदन भक्तीने (संपूर्ण शरणागती) राघव प्रसन्न होतो. पद्मासन घालून मन अंत:करणांत स्थिर करुन श्री रामाचे चिंतन करण्याचा प्रयत्न करुनही देहबुध्दीमुळें परमेश्वरी साक्षात्काराचे रहस्य तर्कशक्तीने जाणता येत नाही. परमेश्वर आपल्या अगदी जवळ असूनही त्याचा संग लाभत नाही.मनाला मोहिनी घालणारा, जीवांचे जीवन असा श्रीराम एकवेळ भेटला तर तनमनधन रामचरणी अर्पीन . जन्म मृत्युच्या चक्रांत सापडलेल्या भक्तांची श्रीहरीनारायणाला करुणा येत नाही. नारायणाचे सर्व भक्त हे त्याचेच अंश असूनही तो आपल्या भक्तांना उदास कां करतो असा प्रश्न विचारून संत रामदास म्हणतात कीं, नारायणाला करुणाघन कसे म्हणावे. पुष्कळदा ऐकलं आहे कीं, श्रीहरि भक्तवत्सल आहे तरी भक्तांबद्दल ईतकी उदासिनता कां असावी, तो भक्तांचे ईतके सत्व कां पहातो या प्रश्नांनी बेचैन झालेले संत रामदास म्हणतात त्रैलोक्य चालवणारे, समर्थ श्रीराम धन्य होत कारण ते दीनानाथ असून भक्तांना सनाथ बनवतात. काय करूं मज कंठत नाही। मन उदासीन होतचि आहे ।।1।। शोधित आहे मन तयाला ।।3।। संत रामदासांच्या मनाला जाळणारी उदासिनता प्रकर्षाने व्यक्त झाली आहे. भोगविलासात मन रमत नाही.एक एक दिवस घालवणे कठिण वाटते.घर रानासारखे उदास वाटते त्यामुळे मन आधिकच उदास बनते. सृष्टीत घडणाऱ्या घटना बघून मनाला त्रास होतो. संत रामदास म्हणतात, या घटना घडवणार्याला मन शोधात आहे माझे जीवींचा जिव्हाळा सखा जिवलग सांगाती। आजीं भेटे रघुवीर माझ्या बाह्या स्फुरती।। 1।। आजीं कंजती साळ्या माझे लवती लोचन। रामदास म्हणे आतां तुजविण। उदास वाटे तरी।। 3।। सर्वांच्या अंत:करणांत वास करून प्रेरणा देणार्या, सर्व जीवांचे पालन करणार्या रघुवीराने मन कठोर न करता,दुरावा न धरता दयाळू पणे, वात्सल्याने भक्तांना आपलेसे करावे. कमलनयन श्रीहरीने आता तत्परतेने भेटी द्यावी कारण त्याच्याशिवाय आतां उदास वाटत आहे. तळमळ तळमळ होतचि आहे। हे जन हातीं धरीं।। 1।। सतत चुका करणार्या अपराधी लोकांकडे पाहून संत रामदासांच्या मनाची तळमळ होत आहे. दिवसेंदिवस परिस्थिती कठिण होत असून ती सुधारण्याची कांही लक्षण दिसत नाही. देवरायाने जनहिताचा विचार करून त्यांना योग्य मार्गदर्शन करुन त्यांचे कल्याण करावे अशी विनंती संत रामदास या पदांत करीत आहेत. नावरे निरंतर मन हें अनावर। रामीरामदासी भाव। धरता प्रगटे देव । मनाचा स्वभाव पालटावा रे ।।3।। आपलेच स्वरुप आपल्याला समजू शकत नाही. आपणच आपल्याला परके झाले आहोत आणि आपल्यास्वरुपाची ओळख होण्यासाठी संत रामदास श्री रामाला शरण जात आहेत व श्री रामांनी शरणागताची लाज राखावी अशी विनंती करतात. रामचरणीं गुंतलेले मन अभिमान विसरु शकत नाही. संत रामदासांचा रामचरणीं उत्कट भक्तिभाव असल्याने देवाने प्रत्यक्ष दर्शन देवून मनातील अहंकार दूर करून स्वभाव पालटावा. चालविले हितगुज। कृपाळुपणें सहज। ।। ध्रु ।। मागणी संत रामदास करीत आहेत. तुजविण शीण होतसे। वय जातसे। काळ सकळ खातसे । जन भीतसे ।।1।। दास म्हणे तुझा आधार। पाववी पार। करी दीनाचा उद्धार। जगदोध्दार ।।2।। पतित मी देवराया। शुध्द करावी हे काया। कर ठेउनि माथां ।।3।। हस्त जोडुन वारंवार। दास करी नमस्कार। चरणी ठेउन माथा ।।4।। संत रामदास श्री रामाला आपली जन्मदात्री माता व पालन पोषण करणारे पिता आहेत असे मानतात. त्यांच्या चरणावर माथा ठेवून त्यांना वारंवार नमस्कार करतात. जानकीनाथ श्री राम हे दीनबंधु या नावाने ओळखले जातात तरिही ते आपल्या दासाबद्दल उदासीन आहेत. देवरायाने आपल्या मस्तकावर हात ठेवून या पतिताची काया शुध्द करावी. वारंवार हात जोडून, चरणांवर माथा ठेवून संत रामदास देवाची प्रार्थना करतात. राम लक्ष्मण भरत शत्रुघ्न। पुढें उभा हनुमान ।।2।। दास म्हणे भावबंध निवारीं । रामा गुणधामा ।।3।। श्री राम हे सर्व गुणांचे आश्रयस्थान असून ते लक्षुमण,भरत, शत्रुघन व हनुमान या समवेत उभे आहेत. श्रीरामांनी तेतीस कोटी देवांची रावणाच्या कारागृहातून सुटका केली तसे त्यांनी या भवबंधनातून आपणास सोडवावे अशी कळकळीची विनंती संत रामदास श्री रामाला करतात. प्रस्ताव घडला। सर्व कळों आला। दास म्हणे रे देवा। चुकलों तुझी सेवा। आपण आपल्याच अवगुणांमुळे दु:ख भोगतो पण दोष मात्र देवाला किंवा दैवाला देतो .सुख भोगतांना मात्र देव आठवत नाही, तेव्हां मनांत अहंकार असतो. परिणामी आपदा भोगाव्या लागतात. लोकांकडून निंदा नालस्ती ऐकावी लागते. नंतर केल्या कर्माचा पश्चाताप होतो. घडून गेलेल्या सर्व चुकांची जाणिव होते पण ते कुणालाच सांगता येत नाही संत रामदास म्हणतात देवाची सेवा करण्यात कुचराई केल्याने हे सर्व भोगावे लागते. कानकोंड्या सुखाकारणे मने लुलु केली। शरण रविकुळटिळका दास दीन मी रंक रे। ।।1।। माझे जीवींचा सांगात। माझे मनांचा सांगात। पावन तो रे आठवतो रे। गळत ढळत अश्रुपात।। 1।। कोण तयाला भेटवि त्याला। निकटमनें प्राप्त।। 2।। संत रामदास उदासिन मनाने आपल्या जीवींचा, मनांचा जो सांगाती आहे त्या श्री रामाची अकस्मात भेट घडावी अशी इच्छा व्यक्त करीत आहेत. पीडितांना पावन करणारा श्री राम आठवतांच डोळ्यातून अश्रुपात सुरु होतो. जो कोणी त्या करुणाघन रामाला भेटवील त्याला मनापासून नमस्कार असो असे संत रामदास म्हणतात. रघुराजा भक्तांचा कैपक्षी असून तो त्यांच्या कामना पूर्ण करतो.रघुराजाच्या या उपकारासाठी कसे उतराई व्हावे, त्यांना काय अर्पण करावे असा प्रश्न करून संत रामदास म्हणतात, रघुराजाची लीळा अगाध आहे, तो सर्व कांही जाणतो. प्रकाश मोडला भ्रांत पडली अंधारें ।।1।। सिध्दपणाचा ताठा अंगी घेऊनि बैसलों। ज्ञानामुळे मीपणा (अहंता) निर्माण झाली,अभिमान रुपी चोराकडून पुरती फसवणुक झाली. मीपणाच्या धुंदीनें उसंत मिळेनासी झाली ,ज्ञानदीप प्रकाश निमाला आणि भ्रांतीचा अंधार पसरला. श्रवण भक्तीने ज्ञानलाभ झाला आणि ज्ञाता बनलो. सिध्द पुरुष म्हणुन ओळखला जाऊ लागलो, त्या मुळे गर्व निर्माण झाला, वाचा आणि वर्तन यांची फारकत झाली. स्वता:ला स्वता:ची लाज वाटू लागली. शब्दज्ञानाची पोपटपंची करु लागलो. शब्दज्ञानरुपी डफाचे गाणं आवडू लागलं, दुसऱ्याच्या देहबुध्दीचा उपहास करु लागलो. ज्ञातेपणाचा गर्व मनांत भरून राहिला. संत रामदास श्रीरामाला शरण जाऊन आपणास नि:संग करावे अशी प्रार्थना या पदातून करीत आहेत. गोडी लागली रामीं। न गुंतत कामी हो।। श्री।। रामभक्तीत तल्लीन झालेले मन निष्काम बनले. सोन्यासारखा घर संसार सोडून विजनवास स्विकारला, सुंदर स्त्रीचा त्याग करून गिरीकंदरीं रामचरणीं लीन झालेले शुक सनकादिक ऋषी ,नारद,तुंबर, आर्षभ मुनिंनीं राम चरणाचा आश्रय घेतला.संत रामदास उदासिन होऊन समाज,राजाश्रय यांचा त्याग करून विजनवासात रामभक्तीत रममाण झाले. अन्नत्याग रे हट्टयोग रे। फट्ट काय रे हिंडसी वनीं।। 3।। तपश्चर्या करून देहदंडन करणे, डोक्यावरील केस कापून मुंडन करणे, भगवी वस्त्रे परिधान करणे, सर्वांगाला चिताभस्म फासणे, तृणासन, रुद्राक्षाच्या माळा ही सर्व मुर्खांची लक्षणे आहेत. अन्नत्याग, विजनवास हा हठयोग आहे. संत रामदास म्हणतात, यांतून खरे वैराग्य निर्माण होणार नाही. ज्ञानातून वैराग्याचा उदय होतो. ज्ञानयोग साधणे अधिक श्रेयस्कर आहे. संसारी शिणसी थोर। कोणास उपकार। सांडून आपुले हित। धरिले गणगोत। गेले हे जीवित। हातोहातीं रे ।।2।। म्हणे रामीरामदास। आता होईं उदास। आपले हित सोडून नातेवाईक, सगेसोयरे यांच्या साठी काळ घालवल्यास सारे जीवन व्यर्थ जाते.संसारात अपार कष्ट केले तरी कोणावर उपकार केला असे होत नाही.परंतु त्यांमुळे ईश्वराला मात्र अंतरतो.यापेक्षा संत सज्जनांना शरण जाऊन निष्काम मनाने,उदासीन वृत्तीने,शांतपणे रामभक्तींत लीन व्हावे. उपायांचा होतसे अपाय रे ।।ध्रु0।। त्यांचे संगतीचा जनीं कोण गोडी रे ।।1।। वासना ओढाळ आवरावी रे । विषयबुध्दी ते सावरावी रे ।।3 ।। उत्कट भक्तिभाव असल्याने मानव सहजपणे संसार सागर तरून जातात. रामनामाचा सतत जप केल्याने भक्त आत्मपदीं स्थिर होतात. सार व असार यांचा निवाडा करून जन्म मृत्युच्या फेरा चुकवून आत्मस्वरुपाशी एकरुप होऊन आत्मानंदीं तल्लीन होतात. असे संत रामदास या पदात सांगतात. भावची दृढ जाला। हरी सन्निध त्याला ।। धृ0।। रामीं दासपणाचा आठव। सहजीं सहज विराला ।।3।। ज्याचा भक्तिभाव हरिचरणी दृढ झाला त्याला हरी नेहमीच सन्निध (जवळ) आहे. हरीच्या नामाचा सतत जप करणाऱ्रा साधक वर्णभेद, लिंगभेद, जातीभेद या पलिकडे असतो. भक्तिप्रेमाने हरिकिर्तनांत दंग होऊन नाचणारा भक्त आणि राम एकरुप होतात . वाजत गाजत साजत वांकी काय कोण महिमा ।।2।। दास उदास सदा समबुद्धी विषमबुध्दि असेना। रघुनाथ अनाथांचा नाथ होऊन त्यांना सनाथ करतो. विशेष दोषांचे समूळ उच्चाटन करतो.रघुनाथाचे नामस्मरणाने स्वर्गपदाची प्राप्ती होते. श्रीराम तिन्ही भुवनाचे स्वामी असून नर, वानर, जळचर, शरण आलेले दीन अनाथ यांनाच नव्हे तर आकाशात तसेच जमिनीवर राहणारे, रात्री संचार करणारे निशाचर या सर्वांना भुवनेश्वर रघुनाथ तारून नेतात. रघुनाथ दैत्यांचा गर्व हरण करून आपले ब्रीद राखतात. त्यांच्या नामाचा डंका त्रिभुवनांत वाजत गाजत असतो. सदा समबुध्दी असलेले संत रामदास म्हणतात,श्री राम सर्वांना आराम देणारे असून त्यांच्या कृपेशिवाय विराम (विश्रांती) मिळत नाही. राम करी सांभाळ। दिनांचा ।। धृ0।। सुरवर मुनिवर योगी विद्याधर। रीस हरी प्रति पाळ ।।1।। करुणा करणारे ,दयासागर श्रीराम सर्वांच्या अंतकरणातिल भाव जाणतात. ते मूकपणे भाविक भक्तांच्या संकटांचे निवारण करतात. भक्तांसाठी निर्गुणातून सगुणांत अवतरलेले श्री राम अनंत रूपे घेऊन भक्तांचे रक्षण करतात. देव भक्तीप्रेमामुळे भक्तांचे ऋणी (अंकित) असतात असे संत रामदास म्हणतात. भक्तजनांचा भार वाहून नेणारे श्रीराम स्वता:बद्दल अत्यंत उदासीन, निश्चिंत आहेत. सर्व पापांचा नाश करून भक्तांना संकटातून सोडवतात. भाविकांची संसार बंधनातून मुक्तता करतात यांत कांहीच संशय नाही असे संत रामदास म्हणतात. दास म्हणे तो अंतर माझें। भिन्नभेद अपहारी ।।2।।नृ सर्व सजीव सृष्टीला जीवन प्रदान करणारा, मनमोहन श्री हरि कल्याणकारी असून संसार दु:खांचा निरासकरणारा आहे. संत रामदास म्हणतात, श्री हरीआपला अंतरात्मा आहे हे ओळखल्यास आपपर भाव न ठेवता भेदाभेद नाहिसे करतो. पावेल किंवा न पावेल ऐसा। सोडून द्या अनुमान।। 1।। भजनरहित सकळ आडवाट। घेऊं नका आडरान ।।2।। एक देव तो दृढ धरावा। वरकड काय गुमान ।।4।। दास म्हणे मज कोणीच नाहीं ।त्याचे पाय जमान।। 5।। सकळ तारी सकळ मारी। सकळ कळा विवरी ।।1।। चाळितसे रे पाळितसे रे। दास म्हणे विलसे रे।। 2।। श्रीहरी जगताचा अंतरात्मा आहे या बोधवचनाचे मनांत सतत विवरण करावें. सर्वांना तारणारा किंवा मारणारा, सर्व सजीवांना चलनवलन देवून पालन करणारा केवळ हरीच आहे. जगात घडणाऱ्या सर्व घटना भगवंताचा लीला विलास आहे. असे संत रामदास या पदांत म्हणतात. लक्षांश पुढे भेदिला लागवेगें ।।2।। श्रोते तुम्ही समाधान असावें ।।4।। श्रोत्यांनी श्रवण करतांना मनाने एकाग्र असावें. ऐकलेल्या गोष्टींवर विचार करून मनन केल्यानें शब्दार्थ कळून भावार्थ सुध्दा समजतो. श्रवण, मनना नंतर प्रत्यक्ष अनुभव घेणे आवश्यक असते. त्यां शिवाय परमार्थात प्रगती होत नाही. संत रामदास म्हणतात, भक्तिभावाने मनन केल्यास परमार्थात प्रगती होते. सृष्टीकर्ता ब्रह्मा तोही नाडला जाणा ।।1।। या पदांत संत रामदास आपल्या मनाला उपदेश करीत आहेत. मनाने स्थिर राहून धीर धरून राघवाचे स्मरण करावें. मन अतिशय चंचल, चपळ असून मनाला आवर घालणे सृष्टी निर्माण करणार्या ब्रह्मदेवाला सुध्दा शक्य होत नाही. ही वेळ निघून गेल्यावर श्रीरामाचा लाभ होणार नाही. श्रीराम कृपेचा लाभ होण्यासाठी रामनामांत सावध असले पाहिजे.सावळा सुंदर राम परावाणीच्या पलिकडे असून तो रामदासांच्या अंतरंगात वास करतो. संत रामदास म्हणतात, ज्ञानामुळे मनाला गर्वाची बाधा होते मीपणा वाढतो.वैभव आले कीं, संसारिक स्थिती बदलते. कर्म करतांना अनेक अडचणींचा सामना करावा लागतो.दुष्कर्माचे प्रायश्चित्त घ्यावे लागते. जीव उपासनेच्या नाना पंथांमुळे संशयाच्या भोवऱ्यात सापडतो. या पेक्षा रामाच्या नामस्मरणाचा मार्ग अधिक चांगला व सोपा आहे. हरि नाम तुझे अमृतसंजीवनी ।।धृ0।। हरीचे नाम हे संजीवन देणार्या अमृता सारखे असून मांगल्याचा ठेवा आहे. सर्व कार्य सिद्धीस नेण्यास समर्थ आहे. हरिनामा शिवाय अन्य तरणोपाय नाही. वेद व शास्त्र संताची संगति यांनी देवमुनींचे चित्त वेधून घेतले. संत रामदास म्हणतात, करुणाघन हरीचे नाम पावन असून त्रिभुवनांत तारक आहे. घेउनि रुची त्या नामरसाची ।भवबेडी हे तोड ।।1।। रामदास म्हणे आवरूनि मन हें। सद्गुरुचरणा जोड।। 3।। हरीचें नाम अत्यंत गोड असून त्या नामरसाची गोडी लागल्यास संसार बंधनाची बेडी तुटण्यास वेळ लागणार नाही.घरांत बसून भलती बडबड करण्यांत वेळ घालवण्यापेक्षा मनाला आवर घालून मन सद्गुरु चरणांसी स्थिर करावें असे संत रामदास आपल्या शिष्यांना उपदेश करतात. पुष्कळ दिवसांचे भाग्य फळाला आले आणि अंतरांत श्रीराम प्रकट झाला. नामावर प्रेम जडले, रामाशिवाय दुसरे कांही दिसेनासे झाले.श्रीरामाची आठवण कधी झाली आणि विसर केव्हां पडला हे शोधून पाहतांना मन रामचरणीं विश्राम पावले. इतर योग याग विषमपथीं कां शिरावे ।।1।। रामदास विनवि तुज। अझुनि तरी समज उमज। श्रीगुरूंच्या चरणांचे अंतःकरणात स्मरण करावें, साधारणपणे वेदांतात सांगितलेलें हे सर्वांत सुलभ साधन आहे. योग याग हे अवघड मार्ग आहेत, या मार्गिने जाऊ नये. सर्वश्रेष्ठ अशी नरदेह रुपी नौका लाभली असतांना मूर्खपणे तिला बुडवून ,परमेश्वर प्राप्तीची संधी वाया घालवू नये. संत रामदास साधकांना विनंती करतात कीं इंद्रियसुखाचे विषय विषासारखे आहे त्यांच्या मागे लागून आयुष्य फुकट घालवू नये हे समजून घ्यावे. त्याविण आणीक कोण करी अनन्य। साधकांना उपदेश करतांना संत रामदास या पदांत म्हणतात,मनाने गुरुचरणांशी लीन व्हावे, लोकेषणा वित्तेषणा यांचा त्याग करावा. हा भवसागर पार करणे अवघड आहे हे जाणून रामनामाचे अमृत सेवन करावे. उदासीन वृत्तीने गुरुचरणांचा आसरा धरावा. त्या शिवाय दुसरा तरणोपाय नाही. समर्थ श्रीरामाचे चरणसेवेत अपार सुख मिळाले. आत्मरूपाचा साक्षात्कार झाला. तोच मी आहे सो हम) या बोध वाक्याचा शोध घेताना मीपणाचा लोप होवून परमेश्वरी तत्वाशी एकरूप झालो. सुख दु:ख, हर्ष शोक,जन्म मरण या कल्पनांपासून मुक्त झालो,अत्यंत उत्साहित झालो. जनीवनीं केवळ रामरुप दिसू लागले.श्रीराम आणि रामदास यातिल अलगता लोप पावून ऐक्य पावलो. राम प्रगटे भेद हा तुटे रामदास मी अर्पिली रामीं ।।3।। या पदांत संत रामदास रामनवमी साजरी करा असे सांगत आहेत. कृष्णाष्टमी पेक्षां नवमी अधिक चांगली असून तिची सर दुसऱ्या कोणत्याही पवित्र तिथीला येणार नाही.नवमीला श्री राम या भूतलावर अवतीर्ण झाले. प्रत्यक्ष परमेश्वर मानव रूपाने प्रगट झाल्यानें भक्त आणि भगवान हा भेदच नाहीसा झाला. अभेदपणे राम आणि रामदास एकरूप झाले. सर्व भक्तांनी आनंदाने प्रसन्नवदन श्रीरामाचे दर्शन घ्यावे. संसारातील बरे वाईट अनुभव संसारिक दु:ख सोसून रामदास व हरिजन यांनी भेदाभेद विसरून भगवंताला शरणागत होऊन भजन करावें. असे संत रामदास या पदांत सुचवतात. मीपण तूंपण निवडोनो गेले ।।धृ0।। या पदांत संत रामदास एका पारमार्थिक अनुभवाचे वर्णन करतात. ध्यानाला बसलेला साधक, ध्यानाची क्रिया आणि ज्याचे ध्यान लावले तो परमेश्वर एकरूप ह्मेऊन साधक, साधना व साध्य ही त्रिपुटी लयास जाऊन भक्त व भगवान याच्या मधील मी तूं पणा नाहिसा होतो.भवभयाची बाधा लोप पावून अंतर शुध्द होते. अनावर असे भयंकर विघ्न टळतें. साधकाचे पूर्व पुण्य फळाला येते. हरी अनंत लीळा ।अभिनव कोण कळा ।।धृ0।। खेचर भूचर सकळ चराचर। हेत बरा निवळा।। 1।। दास म्हणे तो अंतरवासी। सकळ कळा विकळा।। 2।। संत रामदास म्हणतात, हरि अनंत रुपानें सर्व चराचराला अंतर्बाह्य व्यापून राहिला आहे.आकाशांत पृथ्वीवर वास करणार्या सर्व सजीव सृष्टीत विविध रुपें घेऊन तो अभिनव लीळा करतो. दास म्हणे मौन्ये अंतर जाणा। नि:शब्द अंतरखुणा।। 3।। यथार्थ गोष्टीचा अनुभव आल्यानंतर तो नेमक्या शब्दांत व्यक्त करणे आणि त्यां प्रमाणे आचरण करणे ही गोष्ट समजून घेतली पाहिजे.त्यामुळे भाग्य उदयास येते. अंत:करणाला जे समजतें ते सर्वच बोलून दाखवतां येत नाही अशा वेळीं मौन बाळगणें चांगले. संत रामदास म्हणतात, नि:शब्द भावना मूकपणे अंतरखुणेने जाणून घेण्याची कला शिकणें म्हणजेच सकळ भाग्य फळाला येणे. क्षीर नीर एक हंस निवडिती।काय कळे वायसां।। 1।। दास म्हणे वंद्य निंद्य वेगळें। कर्मानुसार ठसा ।।3।। रामदास म्हणे सत्य निरंजन विरहित मायिक माया।। 2।। ब्रह्म सत्य चिरकाल टिकणारे) असून माया असत्य (क्षणभंगुर) आहे. वरवर पाहतां ती खरी भासते मन मायाजालात गुंतून पडते. मानवी देह पंचभूतांचा बनलेला आहे, जे आज अस्तित्वात आहे ते अविनाशी नाही,त्याचा शेवट ठरलेला आहे. संत रामदास म्हणतात सत्य निरंजन असून ते चिरंतन आहे. नित्यानित्य विवेक करावा। बहुजन उध्दरीं।। 1।। संत रामदास या पदांत मनाला उपदेश करतात. मनाने आपले अनहित न करता पतितपावन परमात्म्याची भक्ती करावी, नित्य काय व नश्वर याचा विचार करावा. बहुजनांना सनमार्गाला लावावे. आत्मा कोण आणि अनात्मा कसा असतो हे विवेकाने ओळखून स्वता:चे हित करावे कारण आपणच आपला मित्र किंवा शत्रु असतो. कोण मी मज कळतचि नाहीं। दास म्हणों तरि रामचि आहे। साधकानें प्रथम आपल्या आत्मतत्वाची ओळख करून घ्यावी असे संत रामदास या पदांत सुचवतात सार (अविनाशी) व असार(नश्वर) याचा विवेक करावा.नर आणि नारी, स्थूळ आणि सूक्ष्म, भक्त मीपण तूंपण शोधून पाहतां आपण आपणा शोध।। 1।। जडासी चंचल चालविताहे चंचळ स्थिर न राहे।।2।। प्रचित आहे शोधूनि पाहें निश्चळ होऊन राहें निरंजन (अत्यंत निर्मळ) असे आत्मतत्त्व सर्व सृष्टीत सदोदित स्पष्टपणे दिसून येणारें(प्रगट) अवस्थेत आहे. सर्व वेद, शास्त्र, संतसाहित्य सद्गुरूंची वचने याची साक्ष देतात. आपण जेव्हां आपला शोध घेऊ लागतो तेंव्हा एकच आत्मतत्व सगळीकडे भरून राहिलें मी तूपणा हा भेद दिसत नाही. जड देहाला चंचल आत्मा चैतन्य देतो, याचा अविचल राहून शोध घेतल्यास त्याचा अनुभव घेतां येतो. श्रवण, मनन, भजन, आणि आत्मनिवेदन (संपूर्ण शरणागती) हे भक्तीमार्ग आहेत, त्यांचा अवलंब केल्यास आत्मतत्वाचें रहस्य समजून येतें व भवबंधने तुटून जातात. हरीच्या स्वरुपाचे कांही अनुमान (अंदाज) काढता येईना त्यामुळें देहाला देवपण मिळेना. नाना प्रकारचे विचार, शंका, कुशंका यामुळें पारमार्थिक हित घडेना.अनेकांची विविध मते व वाचाळता या मुळें कोणताही प्रत्ययकारी अनुभव येईना. संत रामदास म्हणतात, अस्थिर वातावरणात सर्वत्र गचगच (निष्फळ चर्चा) झाल्याने कशाचा कशालाही मेळ राहिला नाही. जनपाळा गोपाळा। सुंदर नाटक लीळा ।।1।। सर्व जाणे रे खूण बाणे। आम्ही दास पुराणे। ।।3।। दास म्हणे तो चंचळ आहे। सर्वांच्या अंत:करणरुपी घटामध्यें तो एकटाच जनदीश व्यापून राहिला आहे, तो स्मरणरुप असून केवळ स्मरणानेच त्याचा साक्षात्कार घडतो. शिव शक्तिचे स्वरुप जाणण्यासाठी करायची भक्ती व विभक्ति कशी करावी हें समजत नाही, सर्व प्राणिमात्रांचा चालक असून तो दिसत नाही.संत रामदास म्हणतात, तीक्ष्ण बुध्दीनें विचार केल्यास असे समजते कीं, ते शिवरुप अत्यंत चंचळ असल्याने निरंजन(निर्मळ)स्वरुपाचे आहे. दास म्हणे आम्ही भक्त विभक्त नव्हों । दास म्हणे सत्कीर्ति करावी। सृष्टि सुखेचि भरावी ।। 3।। माणसाचे आयुष्य दोन दिवसांचे नश्वर आहे, त्याला शाश्वत म्हणतां येत नाही.शरीर आणि संपत्ती काहीच कायम टिकणारे नाही.किती लोक जन्माला येतात आणि काळाच्या मुखांत नाहिसे होतात. या साठीं चांगली कामे करून ही सृष्टी सुखाने भरावीं असे संत रामदास सुचवतात. देवासि जाऊनि वेडे आठवी संसारकोडें। मागील आठवण करितां होतसे सीण। कांहीजण देवदर्शनाला मंदिरात जातात मनोभावे देवाची प्रार्थना करण्याऐवजी संसारातील समस्या आठवतात,दीनवाणे होऊन रडतात. मागील आठवणी मनाला यातना देतात. हरिकथाश्रवण करून निरूपण ऐकण्याचे सोडून एकमेकांशी भांडण करतात. संत रामदास म्हणतात, जे कमनशिबी असतात त्यांचे दु:ख देवाकडे जाऊन दुणावतें. भक्ति नको भक्ति नको विषयांची ।।धृ0।। या पदांत संत रामदास सांगतात कीं, इंद्रिय विषयांची आसक्ती धरु नये, त्यामुळे आपली अधोगती होते. विषय भोगतांना सुख वाटतें परंतू ते दु:खाचे मूळ आहे. विषयांचे सेवन केल्याने गोड वाटते परंतू परिणामी ते सहन करण्यास कठिण असते. आयुष्याचा नाश होतो राम कां रें म्हणाना।। धृ0।। संत रामदास म्हणतात, घटिका मागून घटिका, तासा मागून तास व दिवसा मागून दिवस सरतात शेवटीं आयुष्य संपून जातें आणि रामस्मरण करायचे राहून जाते. दिवसाचे चार प्रहर संपून रात्र होते. रात्रीचा कांहीं काळ स्रीसंगात संपतो व बाकी झोपेंत निघून जातो, अशा प्रकारे आठ प्रहरांची वासलात लागते. दिवसाचा प्रत्येक तास ठोके देऊन सर्वांना रामानामाचे स्मरण करुन देतो. विवेकाला विसरुनि आपण कष्टी कां व्हावें।। धृ0।। दास म्हणे जरि समजसि अंतरीं मुळीची सोय धरीं।। 3।। माणसानें चांगल्या वाईटाचा सारासार विचार न केल्यास संसारसागरांत प्रवाहपतिता प्रमाणे वाहून जातो. सकळ चराचर ज्या आत्मतत्वातून उत्पन्न होतें व लयास जाते हे समजून घेतले तर आत्मबोध होईल असे संत रामदास म्हणतात. जाणत्याचा संग धरा। हित आपुले करा। सुखदु:ख सर्व चिंता। आपुली आपण करावी । दास म्हणे करूनिया। वाट सुखाची धरावी ।।3।। संत रामदास या पदांत साधकांनी कसे वागावें या साठी कांही सूचना देत आहेत. स्वहित साधण्यासाठीं जाणत्या लोकांच्या संगतीत राहावें,न्यायनीतीनें वागावे, रामकथांचे निरूपण करावें, प्रत्यक्ष अनुभव घ्यावा व आत्महित साधावें नाहीतर तो आत्मघातकी ठरतो.पुण्यमार्गाचे आचरण न केल्यास पूर्णघातकी समजावा. आपले विचार व वर्तन समजून घ्यावे. आपल्या सुखदु:खाची आपणच चिंता करावी, सुखकारक मार्गाने वाटचाल करावी. आपण जे पेरतो तेच उगवतें हे समजून घ्यावे. संत सज्जन, मुनीजन व योगी यांना मानतो पण त्यांची जाणीव होत नाही.काम,क्रोध,मद,मत्सर,मोह,दंभ या भयंकर शत्रूंनी व्यापलेल्या भवसागराची भिती वाटत असूनही त्याची जाणीव ठेवत नाही. संत रामदास म्हणतात, सगुण भक्तीने निर्गणाकडे कसे जावे याच्या खुणा माहिती असूनही त्याची जाणीव राहात नाही. तेथें आहे आमुचा रामराणा ।।धृ0।। भाव दाविला तोहि असे गोंविला । संत रामदास त्याला सकळ भेटले ।।3।। संत रामदास या पदांत आपल्या मनाला संत सज्जनांच्या भेटींस जाऊं असे सुचवित आहे, कारण रामराणा नेहमी सज्जनांच्या सहवासांत रमतो. तेथें जाऊन पोटभर राम दर्शनाचे सुख घेतां येईल ,जो भक्तिभावाने रामचरणीं लीन होतो तो तेथेच अडकून पडतो. सर्व कामना सोडून निष्काम मनाने रामाला शरण गेले कीं, आत्मबोध होतो व सकळ साध्य होतें असे संत रामदास चारी मुक्तींचा विचार ।चरणीं पहाती थोर। ।।3।। दास गातसे पाळणा ।रामा लक्षूमणा ।।5।। राम लक्ष्मणा साठी संत रामदास पाळणा गात आहेत. श्रीराम हे निजसुखाचे आगर असून सर्व गुणांचे आश्रयस्थान आहेत. कौसल्या मातेच्या मांडीवर निद्रासुख घेणाऱ्या रामरुपाचें मुनिजन व योगीजन ध्यान करतात. वेदशास्त्राची मती (बुध्दी) रामस्वरुपी लीन झाली असून चारी मुक्ती राम चरणाशीं खिळून राहिल्या आहेत. शिवशंकर रात्रंदिवस ध्यान लावून रामनामाचा जप करतात. ज्याच्या चरणी कावेरी कृष्णा वेणी। त्या रामाचा पालख विश्वधाम । पिवळ्या कुंडलांच्या दाटी ।पिंवळ्या। कंठी मालिका।। 1।। पिंवळा कांसे पीतांबर । पिंवळ्या घंटांचा गजर । पिंवळ्या ब्रीदाचा तोडर । पिंवळ्या वाकी वाजती ।।2।। श्रीराम सावळ्या अंगकांतीचा असून पिवळ्य रंगाचे सुवर्ण अलंकार परिधान केलें आहेत. त्यां अलंकारांत जडवलेल्या रत्नांचे तेज झळाळत आहे. मस्तकावर सोनेरी मुकुट व कपाळावर केशराचा पिवळा टिळा शोभून दिसत आहे कानांत सुवर्णाची कुंडले व कंठात सुवर्णाची माळ घातली आहे ब्रीदाचा पिवळा तोडर,हतांत पिवळी वाकी रुणझुणत आहे. पिवळा पीतांबर परिधान करून पिवळ्या रंगाच्या भव्य मंडपात अग्रभागी ठेवलेल्या पिवळ्या सिंहासनावर विराजमान असलेल्या राम सीता लक्ष्मणाचे संत रामदास गुणगान करीत आहे. जीव शिव दोघेजण । भरत आणि तो शत्रुघ्न । आला वायूचा नंदन । श्रीचरण पहावया ।।4।। माझ्या जिवींचा जिव्हाळा ।दीनबंधु दीनदयाळा। भक्तजनांच्या वत्सला । देई दयाळा दर्शन ।।5।। कौसल्या माता भूपाळी गाऊन श्रीरामाला उठवित आहे. प्रभात झाली असून सर्वांना श्रीमुखाचे दर्शन द्यावें असे सुचवित आहे. सुवर्ण तबकांत क्षमा, शांती, दया करुणाष्टके म्हणजे करुण-रसाने भरलेली आठ भक्तीगीते. परंतु सध्या सहाच करुणाष्टके उपलब्ध आहेत. ही एकदा वाचली की, रोजरोज परत परत वाचाविशी वाटतात. श्री समर्थ रामदासांना कामिनी कांचनाचा मोह नाही. कारण त्यामुळे माणूस जन्म मृत्यूच्या चक्रात सापडतो असे रामदासांचे मत आहे. त्यांना ज्ञानमार्गाची लालसा नाही. कारण ज्ञानामुळे मनात गर्वाचा फुगारा निर्माण होतो. त्यांना सगुण भक्तीचा मार्ग अधिक पसंत आहे. या सगुण भक्तीची ते रामाकडे मागणी करीत आहेत. संसाररुपी संकटे व चिंता यांनी व्याप्त झालेल्या आपल्या मनाला श्री रामाने प्रीतीछाया देवून शांत करावे. ते कृपासागर असून सर्व संकटे व चिंता यापासून आपली सुटका करावी अशी विनंती समर्थ रघुनायकाला करीत आहेत. मनात निर्माण होणाऱ्या अनंत कामना व अमर्याद कल्पना, कुबुध्दी व वाईट वासना यांचे निरसन व्हावे. संसारातील दु:खे, मानसिक व्यथा, संशय यांचा निरास व्हावा अशी विनंती समर्थ रघुनाथाला करीत आहेत. आपल्या मनात दुराशा, चिंता व संशय यांनी घर केले आहे. त्यांनी मन भरून गेले आहे. विचारांची गती कुंठीत झाली आहे. रघुनायकाकडे काय मागणे मागावे हे कळेनासे झाले आहे. तरीही संशय निरसून सर्व चिंता दूर कराव्यात अशी विनंती श्री समर्थ करीत आहेत. दिनानाथ हे रघुनाथाचे ब्रीद असल्यामुळे त्यांनी दीनांना हाती धरावे. प्रेमळ भक्तांचा उध्दार करावा. त्यांची उपेक्षा केल्यास रघुनायकाचे ब्रीद खोटे ठरेल. आपले वचन सांभाळण्यासाठी तरी श्री रामाने आपल्यावर कृपा करावी. अशी निर्वाणीची मागणी श्री समर्थ या करुणाष्टकात करीत आहेत. भक्ती व करुण रसाने ओथंबलेली ही करुणाष्टके वाचून आपल्याला श्री समर्थांच्या मन:स्थितीची पूर्ण कल्पना येते आणि मन त्यात नकळत गुंतून जाते. ती परत परत वाचाविशी वाटतात. प्रारंभीच समर्थांनी आपल्या व्यतिमत्वाचे परीक्षण करून आपले दोष वर्णन केले आहेत. ज्ञान, भक्ती व मनाची एकाग्रता यापैकी एकही गुण आपल्याकडे नाही तसेच मनात प्रेम व शांती नाही. आपण अत्यंत अज्ञानी, दीन असूनही रघुनायकाने आपला भार (जबाबदारी) स्विकारला आहे. सर्व लोकांत रामांचा दास म्हणून ओळखला जात असूनही श्रीरामांच्या अनेक गुणांपैकी एकही गुण आपल्यात दिसून येत नाही उलट अहंकारासारखे अनेक दोष आहेत अशी कबुली देऊन हा अहंकार छेदून टाकून गुणांची वृद्धी करावी, भवसागरातून तरून जाण्यासाठी मदत करून उध्दार करावा अशी कळकळीची विनंती समर्थ करीत आहेत. रघुनायकाने दीन भक्तांना हाताशी धरावे. त्यांचा अहंभाव छेदून टाकून सद्गुणांची वृध्दी करावी. संसाररुपी सागरातून तारुन न्यावे अशी रामदासांची मनापासून इच्छा आहे. श्रीराम हे दीनांचे नाथ असून भक्तांची संकटातून सुटका करतात. त्यांच्या केवळ दर्शनाने देह व मनाची शांती होते. अशा रघुनायकावर आपण फार मोठा भार घालीत आहोत, त्यामुळे त्यांना शीण होईल अशी अपराधीपणाची भावना या करुणाष्टकात व्यक्त झाली आहे. श्री राम हा कैवल्यदाता असून तो सर्व चिंताचे हरण करणारा आहे. त्यांच्या या उपकाराची फेड केवळ सदासर्वदा रामनामाचा जप करूनच होईल असा विश्वास समर्थ रामदास प्रकट करतात. आपले स्वामी रघुनाथ हे पूर्णप्रतापी (पराक्रमी) असूनही त्यांचा दास मात्र दैन्यवाणा व शीघ्रकोपी (चटकन रागवणारा आहे. दासाची ही उणीव स्वामींना उणेपणा आणणारी आहे.अशी लीनता श्री समर्थ प्रांजळपणे व्यक्त करतात. स्वत:च्या गुणदोषांचे उणेपणाचे मार्मिक, परखड परीक्षण करुन ते उघडपणे मांडण्याचा प्रांजळपणा, स्वामीभक्ती, विनयशीलता हे दुर्मिळ गुण या करुणाष्टकात पहावयास मिळतात व मस्तक आदराने लीन होते. आपण श्रीरामाचा केवळ बुध्दीहीन टोणपा (कष्टाळू पशूप्रमाणे) आहोत व जीवनात कोणत्याही प्रकारचे सौख्य नाही यासाठी समर्थ श्रीरामाची करूणा मागत आहेत. आपणास नेटके लिहिता येत नाही, वाचतांना चुका होतात, अर्थ सांगता येत नाही. अशा अनेक उणिवा आहेत त्यावर मात करण्यासाठी श्री समर्थ बुध्दीची देणगी मागत आहेत. आपणास योग्य प्रसंग किंवा वेळ ओळखता येत नाहीं तसेच भविष्यात काय करावं याविषयी अचूक सूचना सुचत नाही. लोकांशी जिव्हाळ्याचे नाते जोडता येत नाही हे साधण्यासाठी रघुनायकने आपणास चातुर्य द्यावे अशी विनंती श्री समर्थ आपल्या स्वामींना करतात. जगात कोणी कौतुकास्पद शब्द उच्चारत नाही. उलट सर्व लोक कुचेष्टेने हसतात. सावधानता नसल्याने काही गोष्टींचा विसर पडतो. यासाठी श्री समर्थ सावधानी बुध्दीची श्रीरामाकडे याचना करीत आहेत. हे लाज तुजला माझी बुध्दि दे रघूनायका ।।१५।। काया, वाचा, मनाने आपण केवळ रघुनायकाचे आहोत. तेव्हा आता आपली लाज राखणे केवळ रघुनायकालाच शक्य आहे. त्यांनी आपली लाज राखावी अशी विनंती श्री समर्थ रघुनायकाला करतात. श्री रामांनी अनेक कोटी देवांची बंधनातून सुटका केली आहे, पृथ्वीचा भार हलका केला आहे. प्रेमळ भक्तांना फक्त रघुनायकाचाच आधार वाटतो. तेव्हा स्वामींनी आपल्याला चांगली बुध्दी देवून उपकृत करावे. रघुनायकांना उदंड भक्त असून ते आपली कदाचित उपेक्षा करतील, परंतु आपले वचन खरे करण्यासाठी तरी रघुनायकाने आपल्याला योग्य मार्ग सुचवावा. असे श्री समर्थ म्हणतात. आपण आपल्या प्रभूची उदंड कीर्ती ऐकली आहे. ते पतितपावन आहेत पण आपण एक दुर्बुध्द, दरिद्री भक्त असून सारासार बुद्धी देवून रघुनायकाने आपणास मदत करावी अशी आशा श्री समर्थ करीत आहेत आणिक न लगे कांही बुध्दि दे रघूनायका ।।१९।। श्री राम हे अत्यंत दयाळू असून त्यांनी आपल्याला सद्बुद्धी देऊन दया करावी यापेक्षा अधिक काहीही मागणी नाही असे श्री समर्थ आवर्जून सांगतात. रामदासांनी पूर्ण शरणागती पत्करून आपली सर्व जबाबदारी रघुनायकावर सोपविली आहे, तरीही मन शंकाग्रस्त आहे. अत्यंत काकुळतीने ते रघुनायकाची करूणा मागत आहेत. प्राकृतात ग्रंथरचना करण्याची ज्ञानेश्वरापासून चालत आलेली परंपरा नाथांनीही पुढे चालविली. नाथांनी आपले विचार व्यक्त करण्यासाठी विविध पद्धतींची योजना केली. पंडित आणि विद्वानांसाठी चतु:श्लोकी भागवत व एकनाथी भागवताचे लेखन केले. मध्यमवर्गासाठी रुक्मिणीस्वयंवर व भावार्थरामायणाची योजना केली. जो तळाचा वर्ग होता त्यासाठी भारूडांची निर्मिती केली. लोकभाषेत लोकरंजन करताना लोकशिक्षण देणारे एकनाथ हे पहिले कवी होत. ग्रंथ, भारूडे, पदे, गौळणी आणि अभंग मिळून नाथांची काव्यसंपदा पाऊण लाख भरते. दत्तउपासक आणि वारकरी, प्रपंच आणि परमार्थ, काव्य आणि तत्वज्ञान, संस्कृत आणि प्राकृत, पंडितश्रेष्ठ आणि सामान्यजन असा समन्वय नाथांनी आपल्या जीवनात व धर्मग्रंथात घातला. भागवतातील नवव्या अध्यायाच्या ३२ ते ३५ या चार श्लोकावर एकनाथांनी १०३६ ओव्यांचे भाष्य लिहिले. सृष्टीनिर्मितीपूर्वीं ब्रह्मदेवाने केलेल्या तपश्चर्येने श्रीआदिनारायण प्रसन्न झाले व त्यांनी जे ज्ञान सांगितले ते या चार श्लोकात आले आहे. हा आपला पहिलाच ग्रंथ असल्याने ‘वाकुडे तिकुडे आर्ष‘ आहेत असे नाथ संकोचाने व विनयाने सांगतात. ग्रंथाच्या शेवटी “जे बोलविले जनार्दने । तेचि ग्रंथकथने कथिलें म्यां ।“ या शब्दांत ग्रंथलेखनाचे सारे श्रेय नाथ आपले गुरू जनार्दनस्वामींना अर्पण करतात. नाथांची भारूडरचना विविध स्वरुपाची असून त्यातून लोकजीवनातील उदाहरणे देऊन लोकभाषेतून अध्यात्म शिकवले आहे. मनोरंजनातून परमार्थाची भाषा शिकवली आहे. त्यामुळे नाथांचे वर्णन लोकसाहित्यकार असे केले जाते. नाथकालीन समाजजीवनाचे म्हणजे चालिरिती, सणवार, कुटुंबव्यवस्था, ग्रामजीवन, समाजव्यवस्था यांचे अत्यंत स्पष्ट दर्शन ही भारूडे घडवतात. अशी सुमारे ३०० भारूडे नाथांनी लिहिली आहेत. याशिवाय ‘हस्तामलक ‘स्वात्मसुख’, ‘शुकाष्टक’, ‘आनंदलहरी’, ‘गीतासार’, ‘चिरंजीवपद’, ‘गीतामहिमा’ अशी स्फुटप्रकरणे नाथांनी लिहिली आहेत. त्यातील ओव्यांची एकूण संख्या सुमारे ४००० आहे. विविध देवदेवतांवर एकनाथांनी अभंगरचना करून भक्तीच्या नाना छटांचे मनोरम दर्शन घडवले आहे. अभंगातून कृष्णजन्म, बालक्रिडा, कृष्णमहिमा, पंढरीमहिमा विठ्ठलमहिमा, राममहिमा, नाममहिमा, नामपाठ, किर्तनमहिमा, संतमहिमा, सद्गुरूमहिमा, अद्वैतज्ञान, आत्मभूमी अश्या विविध विषयांवर प्रासादिक, सुबोध अभंगरचना करून नाथांनी सामान्यजनांना तसेच भक्तजनांना परमार्थाच्या सहजसुलभ वाटा दाखवून मार्गदर्शन केले आहे. सुलभता, गेयता, प्रासादिकता हे नाथांच्या अभंगांचे प्रमुख गुणविशेष आहेत. झाडावर फूल उमलते. कालांतराने ते कोमेजून जाते. फूल झडून गेल्यावर झाडावर फळ लागते. यथावकाश फळ पिकून मधुर बनते आणि हळूहळू नासून जाते. हा निसर्गनियम असून विकास आणि विनाश एकापाठोपाठ येतात. तरीही मरणाची कल्पना माणसाला भेडसावते. तो मरणापासून दूर पळण्याचा प्रयत्न करतो आणि शेवटी काळामुखी पडतो. जीवनातील हे सत्य सांगून एका जनार्दनी म्हणतात, काळ वेळ आल्याशिवाय मरण येत नाही. जे जे डोळ्यांना दिसते, ते ते सर्व नाशवंत आहे. उत्पत्तीनंतर विकास व शेवटी विनाश ठरलेला आहे. या तत्वाशिवाय दुसरे काहीही सत्य नाही. या अविनाशी विठ्ठलचरणी भक्तिभाव ठेवावा, असे एका जनार्दनी या भजनांत सांगतात. याचा न धरी विश्वास । एका जनार्दनाचा दास । माणुस जन्माला येतो आणि देहबुध्दीने ममत्व निर्माण होते. आपला देह, इंद्रियसुखाची साधने, आप्तपरिवार आपली वाटू लागतात. सर्व माझे-माझे म्हणुन गाढवाप्रमाणे ओझे वाहतो. हेच अंतकाळीचे बंधन बनते. जनार्दनस्वामींचे दास एकनाथ सांगतात की या सर्व गोष्टी अशाश्वत आहेत, त्यावर विश्वास धरु नये. त्यामुळे अंतकाळीचे पतन-निवारण करणाऱ्या देवाला आपण पारखे होतो. देह हा अशाश्वत असून शेवटी तो काळामुखी जाणार आहे, त्याची लालसा धरून उपयोग नाही. प्रपंच हा काबाडकष्ट देणारा असून एकनाथ प्रपंचाला रस-स्वाद नसलेल्या एरंडाच्या झाडाची उपमा देतात. प्रपंच नाशवंत असून त्याचे दु:ख करण्यापेक्षा संतांना शरण जाणे श्रेयस्कर आहे. कारण एकदा संतांची भेट झाली की जन्ममरणाची चिंता करण्याचे कारण नाही, असे संत एकनाथ म्हणतात. फार पूर्वीच संतांनी उपदेश केला की संसार ही केवळ लटकी माया असून तिच्या बंधनात अडकणे म्हणजे व्यर्थ जीवन घालवणे. जो सत्याचे दर्शन घेऊ शकत नाही, अशा अंधास दुसरा अंध भेटला तर कोण कुणाला योग्य मार्ग दाखवणार आणि त्यापासून कोणते सुख प्राप्त होणार म्हणून एकनाथमहाराज सांगतात की संसार-बंधनात अडकून मिळालेला मनुष्यजन्म वाया घालवू नका. नरदेह मिळूनही जर ब्रह्मज्ञान मिळवण्याचा प्रयत्न केला नाही, तर मनुष्यजन्म मिळूनही जीवन कुत्रा व डुकराप्रमाणे पशुवत, लाजिरवाणे होऊन वाया जाईल. एकनाथमहाराज म्हणतात, अशा पामरांना अनंत अघोर यातना भोगाव्या लागतात. नरदेही येऊन परमार्थ साधणे अत्यंत श्रेयस्कर आहे, कारण नरदेहाद्वारेच देवत्व साधता येते. परमेश्वरकृपेने मिळालेल्या नरदेहाचा त्यागही करु नये आणि त्याचा अहंकारही मानू नये. हा नरदेह परमार्थ साधण्याचे साधन आहे, असे समजून जीवन परमेश्वराच्या भक्तिभावात घालवावे. जसजसा भक्तिभाव वाढत जातो तसतसा देहात देव प्रकट होतो आणि असा देह भजनांत तल्लीन होतो, तेव्हा सत्व-रज-तमोगुण लयास जाऊ लागतात. असा भक्तिभाव धरावा की हा त्रिगुणात्मक देह नश्वर आहे असा भाव निर्माण व्हावा, असे एका जनार्दनी म्हणतात. परमार्थवचनांचा आनंदाने स्विकार केल्याने नारायण प्रसन्न होतात. याउलट इंद्रियविषयांचे चिंतन केल्याने नारायणाचा कोप होतो. भक्ती आणि प्रेमाच्या वचनांनी नारायण प्रसन्न होतात, तर वाईट विचारांचा अंगिकार केल्याने नारायण क्रोधिष्ट होतात. एकनाथमहाराज म्हणतात, सद्गुरू जनार्दनस्वामींची वचने स्विकारल्यास स्वामी संतोष पावतात. मेघ सर्व काळी सर्व स्थळी, निर्मळ जळाचा वर्षाव करीत असतात, तरीही झाडांवर येणारी सर्व फळे एकाच प्रकारची नसतात. जसे बीज तसे फळ येते, हा निसर्गनियम आहे. चंदनाच्या बीजापासून चंदनाचे झाड आणि बांबूपासून बांबू उगवणार या निसर्ग नियमाचा दाखला देवून एका जनार्दनी स्पष्टीकरण करतात की, भक्त आणि अभक्त एकाच भगवंताचे अंश असले तरी त्यांचे स्वाभाविक गुणधर्म भिन्न असल्याने ते परस्परांपासून वेगळे असतात. जेव्हा लोकांमध्ये अधर्म, अनाचार यांचे प्राबल्य वाढते तेव्हा भविष्यात घडून येणाऱ्या गोष्टींची विपरित चिन्हे दिसू लागतात. धान्याच्या कोठारातील कापूर उडणे, समुद्रात जहाज बुडणे, ठकांकडून फसवणूक होणे, परचक्र येऊन तळघरे फोडली जाणे, धान्याच्या पेवात (कोठारात) पाणी भरुन सगळं धान्य नासून जाणे, गाई-म्हशी, शेळ्या यासारख्या पाळीव प्राण्यांवर रोग पडून मृत्यु येणे, भूकंप होऊन जमीन खचणे ही सर्व अधर्म वाढल्याची लक्षणे आढळून येतात. या अधर्म-स्थितीत लोकांना असुरक्षितता, अवहेलना सोसावी लागते असे एका जनार्दनी म्हणतात. ज्या साधकांना स्वतःचे हित साधायचे असेल त्यांनी आपली नित्य व नैमित्तिक (रोज नियमितपणे करावी अशी नित्य व काही निमित्ताने करावी लागणारी नैमित्तिक) कर्मे यथाकाल, यथाविधी, यथासांग पूर्ण करून स्वधर्माचे आचरण करावे असे सांगून एका जनार्दनी म्हणतात, कर्माच्या आचरणाने आपले चित्त शुध्द होऊन आत्मदर्शनाचा मार्ग मोकळा होतो. ईश्वरभक्तीचे हेच रहस्य आहे. कर्माने चित्त-शुद्धी होते हा पारमार्थिक सिध्दांत सांगून एका जनार्दनी म्हणतात, ज्यांना चित्त-शुध्दीची आस लागली आहे त्यांनी कर्माचे आचरण करावे. त्यामुळे मनाची मलिनता नाहिशी होऊन ते शुध्द होते. परिणामी मनाचे रोग (आधि) व देहाच्या व्याधी सहज तुटतात. देवाच्या नियमित उपासनेने चित्ताची स्थिरता लाभते. चित्त निश्चळ झाल्याने मनाची तळमळ नाहिसी होते आणि मन आत्मस्वरुपाशी एकरुप होते. नित्य, नैमित्तिक कर्मे सद्भावनेने आचरावी, कारण त्यामुळे चित्तशुध्दी होते. चित्त स्थिर होण्यासाठी नारायणाची अनन्यभावे उपासना केल्याने नारायणकृपेने विवेक व वैराग्याची प्राप्ती होते. विवेक व वैराग्य आले की सद्गुरूभेटीची ओढ लागते. सद्गुरूने कृपा केल्याने पूर्ण आत्मबोध होतो. आत्मबोधाचा लाभ करुन देणाऱ्या सद्गुरूचरणांची नित्य सेवा करावी असे सांगून एकाजनार्दनी सांगतात, सद्गुरूचरणांशी मन एकाग्र केल्याने मन शुध्द होऊन उच्च पातळीवर स्थिर झाले, मनाचे उन्मन झाले. नित्यकर्म, नैमित्तिक कर्मे, प्रायश्चित्त कर्मे व चौथी उपासनाकर्मे केल्याने चित्त शुध्द होऊन परब्रह्म प्राप्ती होते. चित्त स्थिर होऊन ज्ञानासाठी अधिकारी बनते. सद्गुरुंची भेट हीच ज्ञानप्राप्ती होय, आत्म-स्वरुपाशी पूर्णपणे एकरूप होणे हेच ब्रह्मज्ञान. एकनाथमहाराज जनार्दनस्वामींना भेटले आणि ब्रह्मज्ञान होउन ब्रह्म-स्वरूप झाले असे म्हणतात. निरपेक्ष भक्ती, निरपेक्ष कर्म हेच निरपेक्ष ज्ञान मिळवण्याचे एकमेव साधन आहे. निरपेक्षतेशिवाय अन्य कोणतेही साधन नाही. निरपेक्ष साधकाच्या प्रेमामुळे प्रत्यक्ष ब्रह्मज्ञान धाव घेते असे सांगून एकनाथ महाराज म्हणतात, एका जनार्दनी निरपेक्षपणे शरणागत झाल्याने ब्रह्मज्ञानाचा अधिकारी झाला. जेव्हा साधक काहितरी फळ मिळवण्यासाठी वेदांचा अभ्यास, पठण करतो. त्यामुळे नारायण प्रसन्न होत नाही. जप, तप, होम हवन ही नैमित्तिक कर्मे जेव्हा सत्ता, संपत्ती, संतती, लौकिक मिळवण्याच्या आशेने केली जातात, तेव्हाही नारायण संतुष्ट होत नाही. जेव्हा केवळ मनाच्या समाधानासाठी, चित्तशुध्दीसाठी जी कर्मे केली जातात, तेव्हा एकनाथांचे जनार्दनस्वामी आनंदित होतात. योग-याग, होम-हवन करतांना ज्या वेदमंत्रांचे पठण केले जाते ते मंत्र मुख्यतः कामनापूर्तीसाठी गायले जातात. त्यामुळे मनात नवनवे संकल्प उठतात. या संकल्पानुसार यज्ञादिक कर्मे यथासांग पार पाडली जातात. त्यामुळे मनाला मीपणाचा संसर्ग होतो. अहंकाराची बाधा होते. यासाठी एका जनार्दनी सांगतात, मीपणाचा त्याग करून केलेल्या सर्व कर्माची फळे श्रीकृष्ण नारायणाला श्रध्देने अर्पण करावी. कर्म करतांना निष्कर्म होणे हेच कर्माचे अंतिम साध्य आहे. फलाशा सोडून कर्म करणे म्हणजे कर्माचे फळ ईश्वराला समर्पित करणे होय. परंतु कर्म करत असताना आपण निष्कर्म न होता अधिकाधिक कर्मठ होत जातो. ब्रह्मज्ञान मिळवण्याचा प्रयत्नात आपली सर्व नित्य व नैमित्तिक कर्मे सोडून देणे म्हणजे पाय तोडून टाकून पुढे चालण्याचा प्रयत्न करण्यासारखे आहे. कारण कर्म हेच ब्रह्मज्ञानाचे मुख्य साधन आहे असे सांगून एका जनार्दनी कोणतेही कर्म सोडू नये असे आग्रहाने सांगतात. योग्यायोग्यतेचा कोणताही विचार न करता साधक कर्माच्या पाठीमागे लागला तर तो निष्कर्मी बनण्याची ऐवजी कर्मठ बनतो, त्याची दृष्टी उफराटी बनते असे सांगून एका जनार्दनी म्हणतात, कर्माची कोणती पध्दत शुद्ध व कोणती अशुध्द यांच्या वादात न पडता, वाचेने सतत नारायणाचे नाम घेत कर्म केले की ते ब्रह्मार्पण होते व सर्व धर्मांचे पालन केल्याचे श्रेय मिळते. रामनामाचा अखंडित जप करीत जो प्रपंच करतो त्याचा प्रपंच व परमार्थ एकरूप होतो, म्हणजे प्रपंच करीत असताना त्याला परमार्थ साधतो. रामनामस्मरणात संसार सहजपणे घडून येतो. याविपरीत उदाहरण हा अपवाद समजावा. येथे जन्म-मरणाची बंधने तुटून पडतात, असे एकनाथ महाराज सांगतात. रामनाम घेत संसार करणारा साधक जगाच्या दृष्टीने संसारी असला तरी तो अंतर्यामी स्फटिकासारखा शुध्द असतो. लौकिक, सत्ता, संपत्ती याविषयी त्याच्या मनात लालसा नसते. पत्नी, संतती याविषयी संसारात असूनही ममत्व नसते. असा भक्त सामान्यांना विपरीत वाटतील अशा गोष्टी करीत नाही. इष्ट मित्रांना खुष ठेवण्याचा प्रयत्न तो करीत नाही. असा भक्त संसारात राहून परमार्थ साधत असतो असे एका जनार्दनी म्हणतात. ज्या पुरुषाच्या चित्तातील मी-तू पणाचा भेद, द्वैत-अद्वैत हा भेद पूर्णपणे लयास गेला आहे तो उत्तम पुरुष समजावा. सर्व प्रकारचे भेदाभेद नाहिसे होऊन चित्त शुद्ध झाले असता सद्गुरुने केलेला बोध चित्तात स्थिरावतो, विवेक प्रकट होऊन ब्रह्मज्ञान होते. जळी-स्थळी, काष्ठी-पाषाणी केवळ एकच आत्मतत्व भरून राहिले आहे असा प्रत्यय येतो. सर्वत्र परमेश्वराचे उदात्त दर्शन घडते. अशा साधकाचे मन दया, क्षमा, शांती यांनी भरून जाते. एका जनार्दनी म्हणतात, जेथे द्वैत संपून अद्वैताचा अनुभव आला तेथे ही उत्तम लक्षणे दिसून येत असल्याचे जाणवते. येथे एकनाथमहाराज समुद्र व योगी यांची तुलना करीत आहेत. अनेकवेळा समुद्रात वादळे निर्माण होतात, वडवानल उठतात. योगी पुरुषांच्या अंत:करणातमात्र कधीच क्षोभ निर्माण होत नाही. पर्वकाळी अमावस्या, पौर्णिमेला समुद्राला भरती येते. योगीमात्र सदासर्वकाळ परमानंदाने प्रसन्नचित् असतो. समुद्राचे पाणी क्षारयुक्त असते, तर योगेश्वराचे चित्त माधुर्याने परिपूर्ण असते. सदा परमार्थभक्ति ही योगीजनांची कायमस्वरूपी योग-स्थिति असते. जनार्दनस्वामींच्या चरणी शरणागत असलेले संत एकनाथ योग्यांची योगचिन्हे सांगून योग्याचा महिमा वर्णन करतात. मिथ्या साधनांच्या मागे लागु नका पाषाणाची, धातूची, देवाची मूर्ती तयार करून ती मंदिरात ठेवतात. मंदिरात देवदर्शनाला आलेल्या स्त्रिया भक्तिभावाने या प्रतिमेला पुत्रप्राप्तीसाठी नवस बोलतात. एका जनार्दनी म्हणतात, प्रतिमेचा खोटा देव खरा मानून केलेला नवस फळाला येणे शक्य नसते, फसगत होऊन केवळ दु:खच पदरी पडते. दगडाचा देव आणि मेणाचा भक्त याविषयी एकनाथमहाराज आपले मत व्यक्त करतात. खरा देव दगडाच्या प्रतिमेत नसून तो भाविक भक्ताच्या अंतरात नांदतो. दगडाचा देव व अभाविक भक्त दोन्ही खोटे आहेत असे सांगून एका जनार्दनी म्हणतात, खोट्या देवाची कामनापूर्तीसाठी पूजा करणारे दोन्ही दांभिक, निलाजरे होत. नीच (दलीत) माणसाच्या स्पर्शाने देव विटाळला (अशुध्द) झाला म्हणून पाण्याने धुऊन शुध्द केला. जो परमेश्वर सजीव व निर्जीव सृष्टीतील सर्वांच्या अंतर्यामी वास करुन सर्वांना पावन करतो तो नीचाच्या स्पर्शाने अपवित्र कसा होऊ शकेल आणि पाण्याने धुऊन तो सोवळा केला असे मत व्यक्त करणे म्हणजे पाण्याला देवापेक्षा अधिक सबळ मानणे हे अज्ञानाचे लक्षण असून ते ज्ञानाला कमीपणा आणते असे सांगून एका जनार्दन म्हणतात, जेथे मनातील भक्तिभाव खरा नसेल, तेव्हा मनात संशय निर्माण होतो आणि देवाविषयी विपरित भावना व्यक्त केली जाते. सदासर्वदा इंद्रियविषयांचा ध्यास असलेला सामान्य भक्त त्या विषयत भुलून जातो, त्याच्या सर्व वृत्ति संसारात गुंतलेल्या असतात. तीर्थयात्रेला जाऊन त्यांना काही गौरव, थोडी प्रतिष्ठा प्राप्त होते. पण त्याच्या मनाची पापे धुतली जात नाहीत किंवा बुध्दी शुध्द होत नाही, मनाची पापे आणि बुध्दीची मलिनता जाण्यासाठी सद्गुरुंना शरण जावे लागते. संतसंगतीत अंतरंगात शांतीचा उदय होतो, असे एका जनार्दनी सांगतात. परमात्म्याचे अधिष्ठान आपला हृदयात असतांना, त्याला शोधण्याची धावपळ करणे व्यर्थ आहे. जिवा-शिवाची जोडी दीप-छाये सारखी आहे. आत्मस्वरुपाच्या पवित्र तीर्थात मन भिजून शुध्द होणे यासारखे दुसरे साधन नाही असे सांगून एका जनार्दनी म्हणतात, मनाच्या सर्व वृत्ती आवरून वागल्यास संसारी धन्यता मिळते. देवाचा शोध घेत सामान्यजन वेड्यासारखी फिरतात. ज्याचे चित्त शुध्द नाही, त्याला देवाचा साक्षात्कार घडणे शक्य नाही. खरा भक्तीभाव असलेल्या भाविकाला सर्व दिशा व्यापून देव सर्वत्र भरला आहे असा अनुभव येतो. सर्व सृष्टीत भरुन राहिलेली देवाची अनंत रूपे त्याला सतत दिसत असतात, असे एका जनार्दनी म्हणतात. सर्व प्रकारच्या जीवांचे प्राणतत्व असलेला जनार्दन सर्व प्राणिमात्रांच्या देहात वास करतो, हे जाणून न घेणारे अज्ञानी-जन देवाचा शोध घेत व्यर्थ श्रम करून काया झिजवतात. एका जनार्दनी म्हणतात, यज्ञ-याग-तप या साधनांनी देव प्रसन्न होत नाही तर मनाच्या संकल्पसिध्दीने हरि जोडला जातो. आपण स्वत:च परमेशाचे रूप आहोत ही जाणीव ठेवून आत्मसन्मान हीच खरी देवपूजा आहे हे समजून न घेता देवपूजेचा व्यर्थ अट्टाहास करण्यापेक्षा अज्ञानी असणे अधिक बरे असे सांगून एका जनार्दनी म्हणतात, जाणतेपणी किंवा अजाणतेपणी विठोबाला भक्तिभावाने शरण जाऊन त्याचे चरण पूजावे हेच योग्य होय. ओंकार हे वेदांचे सार तर शास्त्र हे वेदांताचे सार आहे. सर्व मंत्रामध्ये गायत्रीमंत्र प्रमुख, तर गुरुचरणांचे तीर्थ सर्व तीर्थात पवित्र मानले जाते. दानामध्ये दान अन्नदान, नवविधा भक्तीत कीर्तन-भक्ती कलियुगात श्रेष्ठ मानली जाते. वाणी, रुची (जिव्हा) व कामवासना यांचा संयम हा सर्वश्रेष्ठ संयम असून शांति-सुख हे भोगाचे सार आहे असे सांगून एका जनार्दनी म्हणतात, आत्म-ज्ञान (मी देह नसून आत्मा आहे, अमृताचा पुत्र आहे) हे ज्ञान सर्वश्रेष्ठ ज्ञान आहे संस्कृत भाषेचे अभिमानी लोक गर्विष्ठपणे सांगतात की, संस्कृत (वेदांची भाषा) वाणी देवांनी निर्माण केली आहे. संत एकनाथ मराठी प्राकृत भाषेचे अभिमानी असल्याने ते विचारतात, संस्कृतशिवाय बाकी भाषा चोरापासून आल्या आहेत असे नसून सर्व वाचा वदवणारा देवच आहे. कोणत्याही वाणीतून भगवंताची स्तुति केली तरी ती देवाला पावते. एका जनार्दनी म्हणतात, वाणी निर्माण करणारा आणि वदवणारा केवळ जगन्नाथच आहे. शंभरापेक्षा अधिक ग्रंथांचे श्रवण (वाचन) केल्याने अनेक गोष्टींचे ज्ञान झाले. परंतु मनात विवेक निर्माण झाला नाही, तर बुध्दी परिपक्व होऊ शकणार नाही आणि मनामध्ये खऱ्या ज्ञानाचा उदय झाल्याशिवाय निर्भेळ समाधान लाभणार नाही असे एका जनार्दन म्हणतात. हरिकथा ऐकतांना सामान्य माणसाचे अष्टसात्विक भाव दाटून येत नाहीत. देहावर रोमांच उभे रहात नाहीत किंवा स्वेद (घाम) येत नाही. परंतु पैसा खर्च करतांना मात्र प्राणांतिक वेदना होतात कारण धन, पत्नी, संतती यांचा मनाला लोभ वाटतो. या लोभरुपी अग्नीत भक्तीभावाचे बीज रुजत नाही, जसे अग्नीमध्ये कोणत्याही वनस्पतीचे बीज रुजत नाही. असे सांगून एका जनार्दनी म्हणतात, काम, क्रोध, लोभ, पत्नी आणि धन यांचा जो त्याग करु शकतो तो नित्य मुक्त समजावा. तोच हरिकथा श्रवणात भक्तभावाने रममाण होऊ शकेल चित्तामध्ये काम, क्रोध,मोह,लोभ या विकारांची पुटं चढलेली असतील तर या मलिन चित्तात परमार्थाचे निर्मळ रूप दिसणार नाही. जसे आरशावर धुळीची पुटं चढली की, निर्मळ मुख-दर्शन होणार नाही हा विचार एका जनार्दनी स्पष्ट करून सांगतात. श्रुतींचे वचन आहे परमार्थ साधु इच्छिणार्यांनी हिंसा करू नये. वेदांच्या वचनाप्रमाणे अहिंसा आणि सत्यवचन निष्ठेने पाळावे. शस्त्राचा आघात करून शरिराला घायाळ करणे आणि खोटे बोलून, अविश्वास दाखवून मन दुखावणे या दोन्ही गोष्टी परस्परावलंबी किंवा समान आहेत. एका जनार्दनी सांगतात की श्रुतींचा किंवा वेदांचा जोपर्यंत खरा बोध होत नाही, तोवर त्यातील रहस्य कळणार नाही. ब्रह्मांडरूपी पाळण्याची दोरी भगवंताच्या हातात असून तो एका कराने तो हालवित आहे. पंचप्राण हृदयांत स्थित असून कमळ हे त्याचे अधिष्ठान आहे. कठपुतळ्यांचा खेळ करून दाखवणारा हातामधील दोरीने बाहुली नाचवून नाना प्रकारचे नाच करून दाखवतो. एका जनार्दनी म्हणतात, तो ब्रह्मांडनायक सूत्रधारी असून सर्व प्राणिमात्रांकडून अनेक प्रकारच्या क्रिडा करवून घेतो. सर्व प्राणिमात्रांमध्ये परस्परांविषयी मैत्रीची भावना असावी या भजनात संत एकनाथ अर्थाने कसे अनर्थ घडतात याचे वर्णन करीत आहेत. पैसा मिळवण्यासाठी लबाडी, खोटेपणा यांचा आश्रय घेतला जातो. पैसा मिळवण्यासाठी आणि टिकवण्यासाठी दांभिकता व स्वार्थीपणाचा अवलंब करावा लागतो. अर्थामुळे साधक परमार्थाला पारखा होतो. आपल्या मनात पैशाविषयी विचार कधीही येऊ नयेत असे एका जनार्दनी म्हणतात. संसारातील सर्व भेदाभेद केवळ इंद्रियांच्या विषय-तृष्णेने भासतात. जेथे विषयांची प्रिती आहे, तेथे मुक्ती राहू शकत नाही. जेथे मनात स्त्री-पुरुष हा भेद निर्माण होतो, तेथे ब्रह्मज्ञान प्रवेश करु शकत नाही. धुळीच्या एका कणाने भरलेला डोळा शरीराला दु:ख देतो, तसाच विषयाचा अत्यल्प संसर्गसुध्दा संसारबंधनास कारणीभूत ठरतो. यासाठी साधकाने विषयतृष्णेचा सर्वस्वी त्याग करून नंतरच साधनेला सुरवात करावी. या विवेकानंतरच वैराग्य येते हे ज्ञान गुरूंकडून प्राप्त होते. सद्गुरुंकडून मिळालेली ज्ञानशक्ति, विषयवासनांपासून मुक्त झालेले मन हेच अभेद भक्तिचे मुख्य लक्षण आहे असे एका जनार्दनी म्हणतात. परक्याचे धन आणि परस्त्री या दोन गोष्टींचा मोह टाळण्याचा सतत अभ्यास व सद्गुरूंची निरंतर सेवा याशिवाय अन्य कोणत्याही साधनाची गरज नसल्याचे संत एकनाथमहाराज आवर्जून सांगतात. परमार्थ हा शब्द कोणत्या मूळ धातूपासून निर्माण झाला, त्याचा अर्थ काय यांचा व्यर्थ उहापोह करण्यापेक्षा परमार्थी कसा ओळखावा हे जाणून घेणे अधिक उद्बोधक आहे. कनक (धनसंपत्ती) व कांता (स्त्री-सौख्य) याविषयी ज्याच्या चित्तात मोह निर्माण होत नाही तो परमार्थी समजावा असे सांगून एका जनार्दनी म्हणतात, सत्य हेच केवळ सार असून वाचेने सत्यवचन बोलणे हेच शुध्दपणाचे लक्षण असून जन हेच जनार्दनाचे रुप आहे, जनसेवा हीच ईश्वरसेवा होय. जिवात्मा रसनेच्या अधीन राहून जिव्हेद्वारा सर्व रसांचा आस्वाद घेतो. या रसमयतेचे सेवन करण्यासाठी तो अनेकदा जन्म-मरणाच्या बंधनात अडकतो. ज्याचे जिभेवर बंधन नाही (बोलण्यात) त्याचे बोल पोकळ आहेत असे समजावे. जनार्दनस्वामी शरणागत संत एकनाथ म्हणतात, रस व रसना दोन्ही जनार्दनाचे रुप आहे. टाकावयाच्या गोष्टी : अविश्वास, अभिमान ममत्व अविश्वास हा सर्व दोषांमधला सर्वात अपायकारक दोष समजला जातो. ज्याच्या मनात इतरांबद्दल अविश्वास असतो त्याचे मन अनेक प्रकारच्या संशयाने, विकल्पाने ग्रासलेले असते. तेथे आत्मविश्वासाचा अभाव असून सद्गुरूंविषयी श्रध्दा निर्माण होऊ शकत नाही. जेथे श्रध्दा नाही, तेथे परमार्थ सुदृढ होणे शक्य नाही; असे एका जनार्दनी म्हणतात मनातील अविश्वासामुळे अभिमान निर्माण होतो. अहंकाराने इतरांचे गुण-दोष पहाण्याची वृत्ती बळावते, त्यामुळे परमार्थाची हानी होण्याची भिती वाढते. एका जनार्दनी सांगतात की ज्याचा गुरुवचनावर पूर्ण विश्वास असतो, तो कोणत्याही भयापासून मुक्त होतो. काही साधक मानवी देहाचे महत्त्व समजून न घेतल्याने, काही ज्ञानाचा गर्व झाल्याने, तर काहीची उपेक्षा झाल्याने वाया गेले. काही अयोग्य पद्धतीने साधना केल्याने फसले, तर काही निश्चय दृढ नसल्याने किंवा आळस बळावल्याने साधनेत प्रगती करु शकले नाहीत. ब्रह्मप्राप्ति व्हावी यासाठी जे ज्ञान संपादन केले ते इंद्रियसुखाच्या शोधात खर्च करून ज्ञानरुपी भांडवल गमावून काही मुक्तिला पारखे झाले. मी ब्रह्मरुप आहे हे जाणून त्यातून समाधान मानणे, हा केवळ भ्रम आहे असे सांगून एका जनार्दनी म्हणतात, अभिमानाने ब्रह्मादिक (ब्रह्मा, विष्णू, महेश आदि) देवांचेसुध्दा स्वर्गातून पतन होते असे वेद-श्रुती वचन आहे. मी देह नसून आत्मरुप आहे, हे अनादी तत्व जाणून उपाधीरहित होणे अधिक श्रेयस्कर आहे लोखंडाची बेडी तोडून आवड म्हणून सोन्याची बनवली, तरी ते शेवटी बंधनकारकच आहे. मी ब्रह्म आहे हे शुध्द ज्ञान नसून केवळ अभिमान आहे, जसे मेघातून पडलेल्या गारा हे पाण्याचेच घनरुप आहे. असे सांगून एका जनार्दनी म्हणतात, मुक्तीसाठी साधना केल्याने लोकांकडून लौकिक मिळाला पण तो सोन्याच्या बंधनात सापडून वाया गेला. बंधन आणि मुक्तता हा केवळ जाणिवेचा शीण आहे. विषाची परिक्षा घेऊनही जाणूनबुजून ते विष प्राशन करणे हे विचित्र कर्म आहे, त्यातून शेवटी कोणतेही सुख लाभणार नाही. अभिमानाची बाधा विषासारखी घातक असून मीच तेवढा पवित्र आणि बाकी सर्व जग अपवित्र असे समजून वागल्याने साधकाचे मन अशुध्द बनते आणि तो गुरु-उपदेशाला अपात्र ठरतो, असे एका जनार्दनी प्रतिपादन करतात. साधक मोक्ष-मुक्तीसाठी प्रयत्न करीत असतांना मोह आणि ममता त्याला बंधनकारक होतात. सगे-सोयरे, नातेवाईक, पत्नी, पुत्र आणि कन्या यांच्या ममतेमध्ये तो मनाने गुंतून पडतो. तसेच घरदार, संपत्ती, सांसारिक सुख यांचा मोह असतो. एका जनार्दनी म्हणतात, हे ममत्व आधी सोडून नंतर अभिमानाचा त्याग केल्यास मोक्ष-सुख सहज साध्य होते. मोह-ममतेचे पूर्ण निरसन झाल्यानंतर साधकाचे चित्त शुद्ध होते. हे शुध्द झालेले चित्त गुरुसेवेत पूर्ण रममाण होते. त्यामुळे गुरुकृपा होऊन ज्ञानप्राप्ती होते. एका जनार्दनी सांगतात, गुरुकृपेने संपूर्ण ब्रह्मज्ञान होऊन ते प्रत्यक्ष अनुभवता येते. अत्यंत ज्ञानी साधकसुध्दा मनातील मत्सराला बळी पडतो. मत्सराने ज्याच्या मनाला वेधून टाकले आहे अशा ज्ञानी साधकाला अनेक भोग भोगावे लागतात, तर इतर सामान्य माणसाला किती यातना भोगाव्या लागत असतील याची कल्पनाच करता येत नाही. एका जनार्दनी म्हणतात, मत्सराने व्यापलेले मन परमार्थाचा विचार करु शकत नाही. ब्रह्म हे परिपूर्ण असून ते गुणदोषरहित आहे. तेथे गुण-दोषांचा संपूर्ण अभाव असल्याने इतरांचे दोष पहाणे हा महादोष आहे व जे दुसऱ्यांचे दोष बघतात ते महादोषी आहेत असे समजावे, असे एका जनार्दनी सांगतात. आपण आत्मरुप नसून देह-रुप आहोत ह्या देहबुध्दिचा त्याग करावा, कारण देहबुध्दिमुळे इंद्रियांच्या वासना निर्माण होतात व त्यातून जन्म-मृत्यूचे चक्र चालूच राहते. मीपणाने त्यात गुंतून पडतो. हे मी-तूपण द्वैत निर्माण करुन परमेश्वरी तत्वापासून साधकाला अलग करते. एका जनार्दनी सांगतात, आपणच आपल्याला ओळखावे. परमेश्वरीसृष्टीतील कोणत्याही प्रकारच्या श्रेष्ठ किंवा कनिष्ठ प्राण्यांचा जो हेवा करीत नाही, तो थोर (मोठ्या मनाचा) समजावा आणि जो देहाने, वाचेने, मनापासून देवाचे निरंतर भजन करतो त्याला विनम्र (लहान) म्हणावे; असे सांगून एका जनार्दन म्हणतात, देवावाचून कोणी काही जाणू शकत नाही. एका जनार्दनी येथे अभिमानाने सांगतात की आम्ही ब्रह्मपुरीचे ब्राह्मण आहोत, थोर कुळात जन्मलो आहोत. शुध्द विचारांमुळे सोवळ्या-ओवळ्याच्या संकुचित कल्पनांपासून दूर असल्यामुळे कोणाचाही विटाळ मानत नाही. जाती-कुळाच्या अनिष्ट रुढी ज्यांना मान्य नाहीत अशा सज्जनांशी सोयरिक असल्याने जाती-कुळाचा संबंधच फिटला आहे. अनिवार वासना, रागीटपणा, हावरटपणा, दांभिकपणा, गर्विष्टपणा, मत्सर हे माणसाचे सहा शत्रू असून ते माणसाचा विनाश करण्यासाठी अत्यंत तत्पर असतात. भूक, तहान, मोह, शोक, वार्धक्य या सहा माणसाच्या नैसर्गिक ऊर्मी आहेत. आशा (भविष्यकालीन इच्छा) मानसिक इच्छा, कल्पना, शारिरीक वासना, अनावर ओढ असे अठरा मानवी देहाचे गुण आहेत असे समजावे. या अठरा गुणांचा त्याग करणारा या जगात शुध्द, सात्विक समजला जातो, असे एका जनार्दनी या भजनात स्पष्ट करतात. मन हे अत्यंत चंचळ असून ते सतत सहजपणे एका ठिकाणावरून दुसर्‍या ठिकाणी भरकटत असते, तळमळत असते. ध्यानधारणा यासारख्या विधिंमध्ये मन एकाग्र होत नाही, त्यामुळे ध्यानधारणेतून् सिध्दी प्राप्त होत नाही. अशा चंचळ मनाला कोणत्या उपायाने एकाग्र करावे हे समजत नाही. जेथे मनाला निवांतपणा लाभेल असे ठिकाण सापडत नाही. एका जनार्दनी म्हणतात, गुरुचरणांपाशी मात्र हे मन सहजपणे धाव घेऊन स्थिर होते. बाह्य शत्रू आपल्यापासून दूर असतात, त्यांना जवळपास येण्यास काही कालावधी लागतो, बाह्य शत्रुंचे भय काही प्रमाणात कमी वाटते. परंतु मनात असलेले अविवेक, अहंकार, संशय यासारख्या शत्रुंचे मूळ रहस्य समजत नाही. आसनावर बसलेले असतांना किंवा मंचकावर निद्रिस्त असतांना, एकांतात जप करीत असतांना किंवा ध्यानात असतांना या मनाला जिंकता न आल्यास देवपण येत नाही एका जनार्दनी म्हणतात. देवपणाचा हव्यास धरणारे देवालामात्र नीटपणे ओळखत नाहीत. मनाचा शत्रू होऊन त्याचे दमन करावे, मनाच्या अधीन होऊ नये, मन सांगेल तसे आचरण करू नये. आपण मनामागे न जाता मनाला आपल्या बंधनात ठेवण्याचा प्रयत्न करावा. मनाला जे सुखाचे वाटते ते दु:खाचे कारण असू शकते. असे सांगून एका जनार्दनी म्हणतात, मनाला निश्चयपूर्वक संयमाचे बांध घालावेत. देवाने आपले मन त्याच्या चरणांशी दृढ करावे. त्यामुळे ते कोठेही जाऊ शकणार नाही, तर चरणकमळी गुंतून राहिल. मनाला एकाग्र करण्याची शक्ति केवळ एका परमेश्वराकडे आहे. देवाने कृपा करून मनोबल वाढवावे अशी प्रार्थना करतात. एका जनार्दनी म्हणतात, आपण देवनगरीचे ज्योतिष असून या शास्त्रात निष्णात आहोत. ज्यामुळे चौऱ्यांशी लक्ष योनींचे फेरे चुकतिल असा होरा (भविष्यातील मार्ग) सुचवतो, चंचळ मनाच्या मागे गेल्याने फसवणूक होण्याची शक्यता असते. मनोवासना अतिशय वाईट असते असा अनुभव आहे. वाचेने सतत रामनामाचा जप केल्याने संसार सागरातून विश्वासाने तरून जाता येते, हा शकून सर्वांना कल्याणकारी आहे. संसाराती तापाने होरपळलेला जीव पश्चातापदग्ध होतो, तेव्हा त्याच्या मुखातून हरीनामाचे भजन सहजपणे घडते. अनुतापातूनच भजनाचा संकल्प होतो, त्यामुळे चित्त शुध्द होते. अनुताप झाल्यावर ईश्वरभजनात मन तल्लीन होऊन सहज समाधि लागते आणि सर्व उपाधी (सर्व शीण, कष्ट) नाहिसे होतात, असे सांगून एका जनार्दनी म्हणतात, अशा साधकाच्या जवळ देव सतत राहतो. साधक नेहमीच असा प्रश्न विचारतात की, कोणत्या गुणांमुळे चित्तामध्ये बाधा निर्माण होऊन चित्त विचलित होते. या प्रश्नाला उत्तर देताना एका जनार्दनी सांगतात की एकच गुण पूर्णपणे आत्मसात करून एकविध वृत्ति वाढते. एकाच प्रकारची गुणावस्था जोडली गेली नाही, तर एकविधता साधली जात नाही. चित्त हे चैतन्याने पूर्णपणे भरलेले आहे. आंबा पाडाला लागला तरी त्याची चव आंबट असते. तो भट्टीत घालून पिकवला की गोड होतो. अग्नी देवून अन्न शिजवतात, पण वाफ जिरली की ते परमान्न होते. साधक साधनेत एकाग्र झाला, तेव्हाच परमेश्वराशी एकरूप होतो. जो औदार्य व धैर्य यांचा ठेवा आहे, अशा विठ्ठलाचे नामस्मरण आधी करावे. ज्याच्याकडे पतितांना पावन करणारी सिध्दि आहे, अशा विठ्ठलाला आधी स्मरावे. जो सुख देणारा सागरनिधी आहे, अशा विठ्ठलाचे नाम आधी जपावे. एका जनार्दनी म्हणतात, विठ्ठलनामस्मरण करण्याची बुद्धी सद्गुरूंकडे मागावी. विठ्ठलाच्या नामाची गोडी एकदा चाखली की त्यापुढे आंबे, केळी, द्राक्षे यांची गोडी अगदीच फिकी वाटते. नाम इतके गोड आहे की हरिउच्चारण करताच सर्व इच्छा पूर्ण होतात. गुळसाखरच काय, पण अमृताची चवसुध्दा हरिनामाच्या तुलनेत फिकी वाटते. एका जनार्दनी म्हणतात, हरिनामाच्या गाडीने जिभेला अशी मिठी पडते की एकदा चव घेता ती कधीच विसरत नाही. एका जनार्दनी म्हणतात, ज्याचे भाग्य चांगले असेल त्यालाच रामनामाचा छंद लागून मुखात सतत रामनामाचा जप असेल. रामनामाची अवीट गोडी निर्माण होईल. ध्यानी-मनी-स्वप्नी ही नामसंजीवनी वदनी वसेल. साधकाला निरंतर सुखाची प्राप्ती होईल, तो केवळ लौकिक व्यवहार उरणार नाही. मध सेवन करण्यासाठी गेलेला भ्रमर कमळफुलात गुंतून पडतो आणि अत्यंत आनंदाने आदरपूर्वक मधाचा आस्वाद घेतो. तसेच साधकाचे रामनामी ध्यान लागून मन उच्च पातळीवर स्थिर होते. मन रामनामात एकाग्र होऊन मनाची चंचलता नाहिसी होऊन त्याचे उन्मन होते. एका जनार्दनी म्हणतात, राम परिपूर्ण असून तोच प्रपंच व परमार्थ साधण्याचे साधन आहे. रामनामात रंगलेला साधक नामसाधनेने भुक्ती, मुक्ती मिळेल किंवा नाही हे जाणत नाही. कारण साध्यापेक्षा त्याचे साधनेत मन गुंतलेले आहे. रामाचे नामस्मरण आणि किर्तन या साधनेतच त्याच्या सर्व इच्छा पूर्ण होतात. राममंत्र हे बीज असून त्याने मूळ धरले की फळ मिळणारच. एका जनार्दनी म्हणतात, फळापेक्षा बीजमंत्राची गोडी अवीट आहे. मनातला भक्तिभाव हेच ईश्वरसेवेचे प्रमुख कारण आहे, बाकी सर्व केवळ उपाधी असून इंद्रियांना शीण देणाऱ्या आहेत. नामस्मरण हेच ईश्वरभक्तीचे खरे साधन असून ऋध्दि-सिध्दि यांपासून अलिप्त होऊन नामजपांत तल्लीन झाल्यानेच विरक्ती येईल असे एका जनार्दनी सांगतात. राम-नाम जप हा अतिशय सहज-सुलभ मंत्र आहे. समजण्यास सोपा व उच्चारण करण्यास सुलभ असून राम-नामाचा जपाचे स्तोत्र शिवशंकर सदैव गातात असे सांगून एका जनार्दनी म्हणतात, रामनामाचा जप करण्यात साधकांनी आळस करु नये, कारण चौर्यांशी लक्ष जन्म-मरणाचे फेरे चुकवणारा हा अगाध मंत्र आहे. रात्रंदिवस वाचेने रामजप करणारा भक्त कळीकाळाला जिंकू शकतो. साधकाने देवाच्या नामाचा अखंड जप करावा. कारण देवाला एकच गोष्ट अत्यंत प्रिय आहे, ती म्हणजे त्याचे नाम. कोणतीही कला किंवा कौशल्य हे अपूर्ण आहे, रामनाममात्र मंगलदायी, पवित्र आहे. एका जनार्दनी म्हणतात, सायुज्य मुक्ती ही सर्वश्रष्ठ मुक्ती असून मुखाने नाम गाणाऱ्या साधकाला सायुज्यता प्राप्त होते. न समजता अशुध्द उच्चारपध्दतीने वेदांचे वाचन निषिध्द, बाधक मानतात. परंतु नामजपाला शुध्दाशुध्देचे कोणतेही बंधन नाही, नामाने प्राणी शुध्द होतो. चुकीच्या पध्दतीने मंत्राचे पठण केले तर साधक बुध्दीभ्रष्ट होतो तर अजाणता नामजप केला तरी मूर्खच नव्हे तर जड (अचेतन) सुध्दा उध्दरुन जातात. स्वधर्माचे आचरण करतांना काही उणिवा राहून जातात, परंतु विष्णुस्मरणाने सर्व मुळापासून पवित्र होते असे सांगून एका जनार्दनी म्हणतात, नामाच्या सान्निध्यात सर्व सृष्टी ब्रह्मानंदाने भरून जाते. विठोबाचे नाम हे सर्व साधनांचे सार आहे, सर्व साधना जेथे फलदायी होऊ शकतात असे धाम म्हणजे विठोबाचे नाम. शुक, सनकादिक ऋषी नामावर दृढ श्रध्दा ठेवून प्रपंचाच्या बंधनापासून मुक्त झाले. एका जनार्दनी म्हणतात, सामान्य जनांसाठी नाम हेच ब्रह्म असून नामाने सर्व धर्म साध्य होतात. संसार-सागरात अविद्येसारखे पाच प्रकारांचे क्लेश-तरंग उसळत असतात. त्यांत प्राण्याला बुडण्याचे भय सतत भेडसावत असते. संसारसागरात बुडणाऱ्या प्राण्याला हात देवून सोडवणारे फक्त नामच आहे असे सांगून एका जनार्दनी म्हणतात, जो परमेश्वराच्या नामाचा मनापासून वैखरीने जप करतो त्याला सुख-शांति प्राप्त होते. औषध घेतल्यानंतर ज्याप्रमाणे शारिरीक व्याधींचे निराकरण होते किंवा अमृत प्राशन करताच अमरपद प्राप्त होऊन जन्ममरणाच्या चक्रातून सुटका होते, त्याप्रमाणे राम-नाम हे अत्यंत प्रभावशाली औषध किंवा अमृत आहे असे समजावे. राम-नाम रुपी रसाने मनातिल काम क्रोधादि विकारांचा निचरा होतो असे सांगून एका जनार्दनी म्हणतात, जशी ज्याची श्रध्दा तशी त्याच्यावर देवाची कृपा होते. ज्या साधकाला आपले कल्याण साधायचे असेल त्याने हे नामाचा जप करण्याचा आळस करू नये. हे नाम चित्तात सतत धारण केल्याने मनातील सर्व हेतू पूर्ण होतील. भुक्ति आणि मुक्ति या सिध्दि पायाशी लोटांगण घालतील, बुध्दी देहनिष्ठा सोडून आत्मनिष्ठ बनेल. या नामाचा जप करणाऱ्या साधकाच्या सर्व कामना पूर्ण होतील असे एका जनार्दनी खात्रीपूर्वक सांगतात. ज्याची परमेश्वराच्या नामावर श्रध्दा नाही, मनात भक्तिभाव नाही त्याला नाम निरर्थक वाटते. परंतु अनुभवांती नामस्मरणात संसारातील ऐहिक इच्छा चुकवण्याचे सामर्थ्य आहे, जन्म-मरणाच्या वाटेवर धोंडा पडतो आणि जन्माचा थारा राहात नाही. एका जनार्दनी म्हणतात, जन्ममरणाचे मुळ कारण कर्म असून त्याचे खंडन नामस्मरणाने होते हे रहस्य जाणून घेतले पाहिजे. सागरांत अनेक तरंग उमटतांना दिसतात. परंतु त्या तरंगांनी सिंधुचे एकत्व भंगत नाही, तो सागर अभंग असतो. तसा विठ्ठल नाना रुपांनी चराचरांत प्रतिबिंबीत होत असला; तरी तो एकमेवाद्वितीय, अभंग आहे असे सांगून एका जनार्दनी म्हणतात; मनांत द्वैतभाव न आणता एका विठ्ठलाशिवाय दुसरा कोणी आहे, अशी कल्पना स्वप्नातदेखिल करू नये. विठ्ठलाचे नाम घेता-घेता त्या चराचरांत व्यापून राहिलेल्या विठ्ठलाशी एकरुप होशील यात संदेह धरु नये. लोखंड परिसाच्या सान्निध्यात आले की, त्याचा काळिमा लोपून त्याच्यात परिसाचे गुणधर्म येतात. गंगेचा प्रवाह सागराला जाउन मिळाला की, तो उगमस्थाकडे परत येत नाही. तसे मन एकदा रामनामी गुंतले की ते फिरुन संसारिक व्यापात गुंतत नाही. असे सांगून एका जनार्दनी म्हणतात, परमेश्वरी कृपेने जेव्हा सद्गुरूंची भेट होते तेव्हा स्थूल, सूक्ष्म कारण, महाकारण या चारी देहाच्या गाठी सुटून देहबुध्दी लयास जाते. जनार्दनस्वामींनी राममंत्र देवून रामनामाचा पवित्र जप करण्यास सांगितले. संसार-संकटापासून राम सुटका करतील आणि काम, क्रोध, मोह, लोभ, मत्सर या षड्रिपुंची बेडी तुटून पडेल. एका जनार्दनी म्हणतात, मनातील सर्व संशय टाकून हृदयात प्रेम व मुखी रामनामाचा जप असावा. भक्तिमार्गावरुन वाटचाल करतांना अनेकांची असंख्य उपदेशपर वचने ऐकावयास मिळतात. ती सर्वच आचरणात आणणे शक्य नसते असा अनुभव येतो. हरिनाम वचन हेच प्रमाण मानले जाते. ते कोणीही अमान्य करीत नाही. एका जनार्दनी म्हणतात, सद्गुरूवचनास प्रमाण मानून, त्यास अनुमोदन देऊन त्याचा स्वीकार करावा. जागेपणी, स्वप्नी व गाढ झोपेत असताना सतत हरिनामाचा जप अखंडपणे सुरू ठेवावा. हेच परमेश्वर प्राप्तीचे एकमेव साधन आहे, याशिवाय वेगळ्या साधनाची गरज नाही. अनंत पापांचे पर्वत छेदून टाकण्याचे सामर्थ्य या नामरुपी वज्रात (अमोघ शस्त्र) आहे असे थोर ऋषी सांगतात. नाम हे आत्मधैर्य देणारे साधन असून ते मनाला पावन करते असे एका जनार्दनी सांगतात. मनातील सर्व चिंता सोडून देऊन अंत:करणात नामाचा सतत जप करावा आणि वारंवार देवाच्या पावलांचे चिंतन करावे. अत्यंत भक्तिभावाने देवाला आळवावे असे सांगून एका जनार्दनी म्हणतात, त्यामुळे जन्माचे जाळे उकलून त्यातून सुटका होईल याचा प्रत्यक्ष अनुभव घेऊन पहावा. साधकाने देवावर विश्वास ठेवून भविष्याचा विचार न करता परमेश्वराच्या भक्तीत तल्लीन व्हावे. देव सर्व योगक्षेम चालविल अशी खात्री बाळगावी. ईश्वरप्रेमात रंगून सतत भजनात दंग व्हावे. वाचेने राम-कृष्णाच्या नामाचे संकिर्तन करीत असताना यमयातना चुकतील. स्वामी जनार्दनांना शरणागत असलेले संत एकनाथ म्हणतात, श्रीराम कैवल्याचा दानी असून केवळ नामस्मरण केल्याने तो भक्तांचे रक्षण करतो. परमेश्वराच्या नामस्मरणाने पशु-पक्षीसुध्दा संसार-सागरातून तरून नेले जातात; तर नामावर विश्वास ठेवून प्रेमाने आळवल्यास देव उपेक्षा करणार नाही अशी खात्री धरावी. संसारात अनेक प्रकारची सुख-दु:खे येतात आणि जातात, परंतु नामाशिवाय विश्रांती मिळवण्याचा दुसरा साधना-मार्ग नाही. एका जनार्दनी म्हणतात, नाम इतके प्रत्ययकारी आहे की पाप तेथे औषधालासुध्दा उरत नाही. एका जनार्दनी म्हणतात, आम्ही संतजन मुखाने गोविंदाची नामावळी गात, त्याच्या कीर्तनात रंगून जाऊन भक्तीसुखात गोविंदाला रंजवु. कोणी काही बोलले तरी त्यांच्या बोलण्याकडे जाणूनबुजून दुर्लक्ष करु. हाच आमचा एकमेव धंदा आहे. सामान्य माणसे रामनामाचा जप करतात. पण त्यांच्यावर राम-कृपा होऊन मुक्ती मिळत नाही, नामाचा अनुभव येत नाही. कारण त्यांचा जप वरवरचा असतो, ती स्मरणातील ठेव नसते. एका जनार्दनी म्हणतात, रामानामाचा ध्यानी-मनी-स्वप्नी ध्यास लागला तरच गणिकेवर झाली तशी रामकृपा होईल. केवळ मुखाने रामनामाचा जप सुरू आहे पण चित्त मात्र इंद्रिय-विषयांचे चिंतन करीत असेल, तर ते राम-स्मरण नव्हे विस्मरण आहे. नामस्मरण करतांना रामरुप ध्यानी नसेल, तर तो केवळ वाचेचा गोंधळ समजावा असे सांगून एका जनार्दनी म्हणतात, रामनामात परमानंद असून तो मनाला लागलेला छंद आहे. राम-नाम हेच भव-रोगावरचे शुध्द औषध आहे. त्यामुळे सर्व रोग, आधि-व्याधी समूळ नाहिशा होतील. रामनामाशिवाय वेगळ्या उपायांची गरज नाही. वाचेने राम-नाम घेणे ही एक प्रकारची शुध्दी-क्रिया असून ते भव-रोगावरचे पथ्य आहे ते पाळणे आवश्यक आहे असे एका जनार्दनी आग्रहाने सांगतात. हरिनाम घेऊन भक्ति करणारा साधक दोषपूर्ण आचरण करीत असेल त्याचे नामस्मरण आणि भक्ति व्यर्थ आहे असे समजावे. हरिनामाच्या बळावर केलेला अधर्म हे अशुध्द कर्म होय. सत्याचे व्रत घेऊन आचरलेला धर्म हा सद्-यज्ञ आहे. असत्यवचनाने तो यज्ञ फलद्रुप होणार नाही असे सांगून एका जनार्दनी म्हणतात, हे सद्गुरूवचन असून अंतर्बाह्य शुध्द आहे. संतजन त्याप्रमाणे आचरण करतात. जेव्हा साधकाच्या मनातील मी-तूपण (द्वैतभाव) समूळ नाहीसा होईल, हे सर्व विश्व एकाच आत्मरूप चैतन्याने भरलेले आहे याचा साक्षात्कार होईल तेव्हाच विठ्ठलनामाची व्यापकता समजून येईल आणि स्वत:ची खरी ओळख पटेल. तेव्हा मनाचे उन्मन होईल. एका जनार्दनी म्हणतात, नाम-जपाने माणुस पशूचा माणुस बनेल. हरिदासाला उत्कट भावभक्तिमुळे सर्वत्र दाही दिशांना हरिरुप दिसते. हरीनामाचा सतत जप करीत असल्याने हरिदासाच्या सर्व चिंता मिटून जातात, त्याला परत जन्म घ्यावा लागत नाही, कारण त्याच्या सर्व वासना हरिरुप झालेल्या असतात. एका जनार्दनी म्हणतात, हरिरुप ध्यानी-मनी धरुन केवळ हरिनामाचा जप करावा. जो कोणी मानापमानाच्या कल्पनांचा त्याग करुन अभिमान, आपपर भाव सोडून इतरांशी मित्रत्वाचे नाते जोडतो तो जीवनात सुखी होतो. ईश्वरावरील अतूट भक्तिभावामुळे जगाचे बाजारी स्वरुप दिसत नाही अशा भक्ताला जनी-वनी केवळ जनार्दनच भरला आहे हे ओळखता येते असे सांगून एका जनार्दनी म्हणतात, अज्ञानी लोकांना सन्मार्ग दाखवून त्यांचे दु:ख दूर करावे. मुखाने केवळ हरिनामाचा जप करावा किंवा मौन धरावे व्यर्थ गलबला करु नये. ज्याने परमेश्वरी तत्व जाणून घेतले त्याला सिध्दीसहित मोक्ष प्राप्त होतो. परंतु सिध्दी साधकाच्या मनाला वेड लावतात. त्यामुळे साधक देवाच्या भक्तिला पारखा होतो. राजहंसाला दूधापासून पाणी वेगळे करण्याची सिध्दी प्राप्त झालेली असते. पण त्या सिध्दीला फारसे महत्त्व नसते. परमेश्वरी तत्व सगुण की निर्गुण या संदेहात पडलेले मन ज्ञानमार्गाने जावे की भक्तिमार्ग आचरावा याविषयी साशंक बनते. कर्ममार्ग अनुसरला तरी कर्माची फळे भोगावी लागतात. असे सांगून एका जनार्दनी म्हणतात, यापैकी कोणतीही यातायात न करता हरिस्मरणात सुखाची विश्रांती मिळते. जे जे डोळ्यांना दिसते ते ते सर्व हरिरुप आहे, सर्वत्र चैतन्य रुपाने हरि व्यापून राहिला असून कोठेही रिकामी जागा नाही सृष्टीची उत्पत्ती, स्थिती, लय या तिन्ही अवस्थांमध्ये हरि हेच अविनाशी तत्व अस्तित्वात आहे आणि हे तत्व अनंत असून त्याला अंत नाही. एकच हरिरुप सृष्टीतिल अनंत रुपानें नटले आहे.जीव व शिव एकरुप होतो तेव्हा सर्वत्र हरिदर्शन विनासायास घडते. वैकुंठात, कैलास पर्वतावर आणि तीर्थक्षेत्री भक्तांसाठी देव तिष्ठत उभा आहे. एका जनार्दनी म्हणतात, पूजा, ध्यान, तप यांची गरज नाही. सद्गुरुकृपेने वैष्णवांचे हे रहस्य समजून येते. सच्चिदानंद या परमेश्वरी नामाची फोड करून सांगतांना एका जनार्दनी म्हणतात, ब्रह्म हे सत्पद (सत्य माया हे चित्पद (सनातन) आणि हरि हे आनंद-पद आहे. ब्रह्म हे निर्गुण, माया ही सगुण तर हरि हा सगुण, निर्गुण असून आनंदमय आहे. ब्रह्म आणि माया ह्या पैलवस्तु डोळ्याला अगोचर आहेत असे गीतेमध्ये भगवान सांगतात. भोळ्या भाविकांना हरिपदाची प्राप्ति होऊन मोक्षाचा मार्ग सुलभ होतो, तर ज्ञानामुळे अहंकार निर्माण होऊन जन्ममरणाच्या बंधनात पडावे लागते. कोणतीही वस्तू देतांना, घेतांना, खातांना तसेच गातांना हरिचे नाम घ्यावे. हसून खेळून आनंदात असतांना, कष्टाची कामे करतांना किंवा रागाने भांडतांनासुध्दा हरिनाम स्मरण करावे. एकांतामध्ये चिंतन करतांना किंवा चारचौघांत हास्य विनोद करतांना, जनी-विजनी हरीच्या नामाचा वाचेने सतत जप करावा. लक्ष्मीचा पती सर्व जीवांचे पालन-पोषण, सांभाळ करणारा व सर्वांची चिंता करणारा आहे, सर्व कांही जाणणारा आहे. या परमेश्वरी शक्तिवर विश्वास ठेवून ज्या परिस्थितीत आहे तिचा स्विकार करावा व भविष्यात जे घडेल त्याचा संचित म्हणून अंगिकार करावा. या घटना आपल्या प्रारब्धाचा भोग आहेत असे मानावे. कोणत्याही गोष्टीचा खेद न करता मनापासून हरिचे नामस्मरण करावे. त्यामुळे हरिकृपा होऊन प्रारब्धातील दु:खांचा नाश होईल असे एका जनार्दन सांगतात. आवडीने हरिचे कीर्तन करतांना मनाला जे सुख मिळते त्याची तुलना दुसऱ्या कोणत्याही सुखाची होऊ शकत नाही. हे सुख अप्रतिम असते कारण त्या वेळी प्रत्यक्ष जनार्दन हृदयात प्रगट होतात. काही संकट आल्यास चक्र, गदा हाती घेऊन येतात व त्या संकटाचे निवारण करतात म्हणुनच एका जनार्दनी कीर्तनभक्ती सर्वांत श्रेष्ठ भक्ती आहे असे मानतात. दीनांचा नाथ, पतित-पावन अशा देवाला कीर्तनाची इतकी आवड आहे की तो कीर्तनासाठी वैकुंठाहून धावत येतो आणि नवल असे की, तो संताच्या मेळ्यात, कीर्तनाच्या रंगात रंगून नाचतो. भोळ्या भाविकांच्या भावासाठी देव त्यांच्यापाठोपाठ धावत येतो. त्यांचे दु:ख आपण भोगतो आणि त्यांच्या सुखाचा भागीदार बनतो. हे एका जनार्दनीचे वचन सार्थ आहे. अंगामध्ये ताप असला की, जिभेची चव जाते आणि गोड पदार्थ कडु लागतात. तसेच इंद्रियविषयांचा मोहरुपी रोग जडला की, परमार्थ कडु वाटतो. हा रोग बळावला असता हरिकथेचा काढा घ्यावा आणि रोग विकोपाला गेला तर गुरुचरणांना शरण जावे असे एका जनार्दनी म्हणतात. हरिकीर्तनाने चित्त शुध्द होते. मी-तूपणाचा द्वैतभाव लयास जातो. काम-क्रोधरुपी शत्रु परागंदा होतात. महापापांची होळी होते. हरिकीर्तनाच्या गजराने पशुपक्षीसुध्दा पावन होतात. एका जनार्दनी म्हणतात, संसारसरिता तरून जाण्याचा हरिकीर्तन हा एकच उपाय आहे. परमेश्वराचे कीर्तन म्हणजे त्याच्या पवित्र कथांचे श्रवण. या श्रवणभक्तीने अंत:करणातील वाईट भावनांचे निर्मूलन होते, कीर्तन करणारा आणि ऐकणारा दोघेही पावन होतात. भक्त प्रल्हाद आणि ध्रुव दोघेही कीर्तनभक्तीने मोक्षाप्रत गेले. एका जनार्दनी म्हणतात, ब्रह्माविष्णुमहेश हे तिन्ही देव कीर्तनकारांना वंदन करतात. देवाच्या कीर्तीचे गुणगान कळीकाळालासुध्दा वंदनीय आहे. आपल्या बाळलीळांचे वर्णन गोपाळकृष्णाला ऐकायला आवडते. देवाच्या हास्यमुखाचे वर्णन करणाऱ्या भक्तांचे संसारदु:ख देव नाहीसे करतो. एका जनार्दनी म्हणतात, देवाच्या कृपादृष्टीचे मनाला ध्यान लागते. हरिकीर्तनाच्या गजरात हरिदास जेव्हा आनंदाने नाचतात, तेव्हा सर्व चराचर सृष्टी पावन होते. या कीर्तनसुखाची मागणी एका जनार्दनी देवाकडे करतात. याशिवाय दुसरी कोणतीही मागणी नाही असे ते देवाला सांगतात. कीर्तन \भक्तीचा महिमा एवढा आश्चर्यकारक आहे की, कीर्तनात रंगलेला भक्त स्वत:च देव बनतो. मन एका उच्च पातळीवर पोचून तेथेच स्थिर होते. ह्या उन्मनी अवस्थेत मन रात्रंदिवस गुंतुन राहते. वाचेने सतत हरिनामाचा जप अखंडपणे सुरू असतो. प्रपंचाचे भान हरपून जाते. आंतरबाह्य शुध्द झालेले मन देहबंधनापासून मुक्त होते असा अनुभव एका जनार्दनी येथे व्यक्त करतात. योगी-मुनीजन ज्याचे सतत चिंतन करतात आणि सनकादिक श्रेष्ठ मुनी ज्याच्यावर निरंतर ध्यान लावतात, अशा पांडुरंगाचे दर्शन योगसाधनेने मिळत नाही. हरिची लाघवी, सुंदर मूर्ती पाहून डोळ्यात साठवण्यासाठी दृष्टी धावत असताना नवल घडले आणि संतकृपेने मिळालेल्या दर्शनसुखाने मन अपार भरून विश्रांत झाले. आनंदाने एका जनार्दनी कीर्तनरंगी रंगून गेले. कीर्तनातील पदात ईश्वरीतत्वांचे जे निरुपण केले असेल त्याचे हृदयात ध्यान करीत असतांना तेथे मन सहजपणे स्थिर राहते. कीर्तनात रंगलेला कळिकाळसुध्दा आनंदी होवून समाधानाने समाधिस्त होतो. अत्यंत सात्विक भावाने जो अखंडपणे दिवस-रात्र कीर्तनात रंगतो त्याच्याकडे पाप प्रवेश करीत नाही. नामजपाने निष्पाप बनलेले अंत:करण पाहून देव त्या ठिकाणी उभा राहतो. हरि-नाम-कीर्तनात रंगून गातांना, नाचतांना भक्त लौकिकाची, लाज-लज्जेची चाड विसरून जातो. अभिमान, मीपणा पिकलेल्या फळाप्रमाणे गळून पडतो. जो परमेश्वर अनेक प्रकारच्या व्रतांनी, खडतर तपाने, तीर्थक्षेत्री भेटत नाही तो कीर्तनात हमखास सापडतो. कीर्तन भक्तीभावाला वासुदेव हरि विकला गेला आहे. एका जनार्दनी म्हणतात, कीर्तनभक्तीत श्रोता, वक्ता हाती हरिनामाचा झेंडा घेऊन हरिचा नामघोष करित वैकुंठाची वाटचाल करतात. कीर्तनभक्तीत रंगून गेलेले श्रोते आणि वक्ते श्रीरंगात तल्लीन होऊन स्वत: श्रीरंगमय होतात. जेव्हा वैष्णव हरिनामाचा जयघोष करतात, तेव्हा त्यांचा आनंद गगनात मावेनासा होतो. भक्तांच्या प्रत्येक पदागणिक श्रोत्यांचे मन निवत जाते, विश्रांती पावते. एका जनार्दनी म्हणतात, हरिचे नाम गातांना इंद्रिये विषयवासना विसरून जातात, मन निष्काम बनते; हा एक अलौकिक पारमार्थिक अनुभव आहे. या भजनात श्रीहरी उध्दवाला कीर्तनभक्तीच्या मर्यादा विशद करुन सांगत आहेत. हरिभजनात गावे, नाचावे. मिळाले तर अन्न खावे नाहीतर झाडाची पाने खाऊन भुक भागवावी. प्राण गेला तरी कीर्तन सोडू नये. कीर्तनात कोणतीही तक्रार करु नये किंवा अजाणतेपणी भलत्याच गोष्टींची चर्चा करु नये. कीर्तनकाराच्या ठिकाणी आपण स्वत: उभा असून कोणतेही संकट निवारण्यास सज्ज असतो, जशी माता आपल्या बाळाचे संकट निवारण करते. एका जनार्दनी म्हणतात, कीर्तन-भक्तीचे हे रहस्य देव भक्त उध्दवाला सांगतात. सज्जनांच्या समुदायाला मनोभावे वंदन करुन परमेश्वराची अत्यंत पवित्र अशी सगुण-चरित्रे कीर्तनात वर्णन करावी. संतजनांबरोबर मनापासून ईश्वर नामाचा जयघोष करावा. प्रेमाने, विवेकाने वैराग्य कसे मिळवता येईल याचे विवरण करावे. श्रोत्यांच्या अंतकरणात श्रीहरिची स्पष्ट प्रतिमा स्थापन करावी. ही संतांची कीर्तनभक्तीची पध्दत आहे असे सांगून एका जनार्दनी म्हणतात, श्रीहरीच्या अखंड नाम स्मरणाने अद्वैत निर्माण होऊन भक्त ईश्वराशी एकरुप होऊन तात्काळ भव-बंधनातून मुक्त होतो. राम कृष्ण वासुदेव या नामाने स्मरण करुन हरिकीर्तनात दंग होऊन नाचतो तो धन्य होय. या हरिभक्ताच्या दृष्टीने सुखदु:खे समान असतात. तो सुखाने हरखून जात नाही आणि दु:खाने खचून जात नाही. तो सृष्टीतील सर्व जीवांवर प्रेम करतो. त्याच्या अंतरात भक्ती-प्रेम उसळून येते व बुद्धीत विवेकाचा संचार होतो. विवेकातून वैराग्याचा उगम होतो, मी-तूपणा, आपपर भाव लयास जातो. तो सदा संतुष्ट, समाधानी असतो. ज्ञानाचे ओझे दूर फेकून तो एखाद्या वाटसरूसारखा विरक्तपणे संसारात राहतो. आसनावर बसून किंवा मंचावर शयन करतांना तो सतत हरीकीर्तनात, चिंतनात मग्न असतो. त्याचा हरिभक्तीचा निर्धार पक्का असतो. असा भक्त धन्य होय असे एका जनार्दनी म्हणतात. वैष्णवांच्या गोड संगतीत देव सुखावला, कारण देवाला कीर्तन-भक्ती अतिशय प्रिय आहे. वैष्णव देवाच्या सर्व इच्छा पुरवतात. वैष्णवांची संगत देवाला आवडते. वैष्णव देवाला दूर करतात, पण देवाला वैष्णवांचा दुरावा सहन होत नाही. एका जनार्दनी म्हणतात, देव आनंदाने कीर्तन-भजनात भक्तांशी एकरुप होतो. देव व संत यांचा निकटचा संबंध वर्णन करतांना एका जनार्दनी म्हणतात, सागराच्या पृष्ठभागावर जसे लाटांचे तरंग उमटतात तसे देव व संत एकरुप असतात. सोने आणि सुवर्णाचे अलंकार भिन्न-रुप भासतात, परंतु ते एकरुप असतात. सुमन आणि सुगंध जसे वेगळे करता येत नाहीत तशी संत व देवाची संगत असते संताची थोरवी वर्णन करतांना एका जनार्दनी सांगतात, भक्तिमार्गावर साधकाला संत आधी भेटतात. संताच्या मार्गदर्शनाने देव ओळखता येतो. संत सगुण असून देव निर्गुण आहे. संत आपल्या विवेकाने, विचारांनी, वाणीने, कृतीने देवाला निर्गुणातून सगुणात आणतात. दृष्टीला जो अगोचर असतो तो प्रत्यक्ष डोळ्यासमोर उभा करतात. संत वाल्मिकींनी निर्गुण विष्णुरूप रामरुपाने सगुणात आणले. त्यामुळे देवाचा महिमा वाढला. संत हे देवापेक्षा थोर आहेत हे समजून घ्यावे. देवाच्या नवविधा-भक्तीची गोडी चाखण्यासाठी संतांच्या सहवासात राहावे आणि संतांचा महिमा देवच जाणतो. देव आणि संत एकमेकांपासून वेगळे करता येत नाही. जसे पाण्याचे रंग वेगवेगळे दिसतातम् पण उदक एकच असते. एका जनार्दनी म्हणतात, देव आणि संत दोन्ही सारखेच प्रत्ययकारी असतात. दोघांना समदृष्टीने बघावे. अभक्तांना देव कंटाळतो, परंतु संतकृपेने तो भवसागर तरुन जातो. असे सामर्थ्य संताच्या अंगी असते. प्रेमळ भक्तीचे बळ मंत्र-तंत्रापेक्षा अधिक असते. वेद-शास्त्रांचे पाठांतर ही जुनाट पध्दत असून वेद, उपनिषदे हे केवळ कालबाह्य, जीर्ण भांडार आहे असे सांगून एका जनार्दन म्हणतात, संतांचा सहवास हा सर्वात सोपा व अचूक मार्ग आहे. संतांची निंदा करून जो भक्त देवाला वंदन करतो, तो परमेश्वरी कृपेला पात्र होत नाही. पण संतांना आदरभावाने वंदन करतो आणि देवाची निंदा करतो. असा भक्त मात्र गोविंदाला आपलासा वाटतो हे पटवून देण्यासाठी एका जनार्दनी कंसाचे उदाहरण देतात. कंस सतत कृष्णाचा द्वेष करतोम् पण नारदांचा सन्मान करत असतो. त्याला सायुज्य मुक्तीचा लाभ होतो. सतत संतांच्या सहवासात रममाण व्हावे असे एकनाथ महाराज सांगतात. संत हे मेघाप्रमाणे उदार असून मनातील सर्व इच्छा पूर्ण करतात. काया-वाचा-मनाने शरण आलेल्या भक्ताचा सर्व प्रकारे भार हलका करतात. भक्तांच्या सर्व उपाधी, संकटे दूर करतात. भक्ताला आपल्यासारखे बनवतात. अज्ञानीजनांना मार्गदर्शन करून तारुन नेणाऱ्या गुरूचरणांना एका जनार्दनी शरणागत होतात. प्रत्येक साधकाच्या मनातील हेतु समजून संत तो हेतु पूर्ण करतात. उदारपणे सर्वांना समप्रमाणात, कोणताही दुजाभाव न ठेवता दान देतात. कोणत्याही भावनेने संत-सेवा केली तरी परमेश्वराला ती मान्य असते. एकनाथमहाराज जनार्दनस्वामींचे दास असून ते आपल्यावर पूर्ण कृपेचा वर्षाव करतात असे एका जनार्दनी म्हणतात. संतांच्या मनात कोणताही दुजाभाव नाही, त्यांना धनवान आणि निर्धन सारखेच असतात. त्यांना शत्रू आणि मित्र समानच वाटतात. संत म्हणजे मोक्षाचे उघडे द्वार संतांचा गौरव हेच त्यांचे वैभव असून तेच त्यांचा थोरपणा, त्याचा ठाव देवांना सुध्दा लागत नाही. एका जनार्दनी म्हणतात, संतसेवेमुळेच त्यांना परब्रह्मज्ञानाचे भांडार प्राप्त झाले. संतांना जेव्हा आपण माय-बाप म्हणतो, तेव्हा मनापासून लाज वाटते. कारण माय-बाप जन्म देतात तर संत जन्ममरणाच्या फेऱ्यातून सुटका करतात. वेद-शास्त्र जाणणारे संत मायबापापेक्षा खात्रीपूर्वक श्रेष्ठ आहेत. संत सर्वात मुकुटमण्याप्रमाणे शोभून दिसतात असे एका जनार्दनी म्हणतात. ज्यांच्या चरणस्पर्शाने तीर्थाला पावित्रपणा येतो त्या संतांची ह्रदयात साठवण केली. संतांचा महिमा इतका मोठा आहे की त्यांच्या कुशीतून तीर्थे उगम पावतात. काशी या तीर्थक्षेत्री मरण आल्यास मुक्ति मिळते असे सांगितले जाते, पण संतांच्या गावी न मरताच मुक्तिचा लाभ होतो. एका जनार्दन जेव्हा गुरूंना भेटतात तेव्हा सर्व तीर्थे पायाशी लोळण घेतात असे एका जनार्दनी अभिमानाने सांगतात. चंदनाचे झाड़ सर्वांगात सुवासाने भरलेले असते. परंतु ते वेगळे न राहता आपल्या सभोवतालच्या वृक्षांना सुगंधित करते. पूर्ण तेजस्वी असा वैरागर मणि जवळपासच्या पाषाणांचे मौल्यवान हिरे बनवतो. एका जनार्दनी म्हणतात आध्यात्मिक ज्ञानाने परिपूर्ण असलेले संत आपल्या संगतीने सामान्यांना उन्नत करतात. पंढरीचा विठुराणा आपल्या भक्तांची भूषणे लेऊन विटेवर उभे आहेत अशी सुंदर कल्पना एकनाथमहाराज या अभंगात करतात. विठुरायाच्या मस्तकावर निवृत्ती रूपी मुकट शोभून दिसते आहे आणि गळ्यात मुक्ताई नावाची वैजयंतीमाळ विराजमान झाली आहे. या वैजयंतीमाळेतील मोहक पदक म्हणजे संत नामदेव पंढरीरायाने कमरेला बांधलेला रेशमी पीतांबर हेच संत कबीर, विठोबा ज्या विटेवर उभा आहे ती वीट झाली आहे संत चोखामेळा तर चरण तळीची वर जाणारी रेषा म्हणजे संत एकनाथ असे एका जनार्दनी म्हणतात. जेव्हा धर्माची अवनती होते आणि अधर्माचे प्राबल्य वाढते, तेव्हा संतांना पृथ्वीवर जन्म घ्यावा लागतो. हरिभक्ति व नामस्मरण या साधनांनी जड जीवांचा उध्दार करणे व वेद वाणीचे प्रतिपादन करून कर्म योगाचे महत्त्व वाढवणे या दोन गोष्टी संताना कराव्या लागतात. नास्तिकता वाढवणारी पाखंडी मते व कर्मठता यांचा हरिभजनाने निरास करण्याचा प्रयत्न करावा लागतो. अर्जुनासारख्या भक्तांना विश्वरुप दाखवण्यासाठी नविन दृष्टी देवून भगवंतानी त्याच्या मनातील सर्व संशय, भेदाभेद नाहिसे केले. असे सांगून एका जनार्दनी म्हणतात, मनातले सर्व भेद नाहिसे झाले तर चित्त परमेश्वरी शक्तीशी एकरूप होते आणि निंदक दुरावतात. जो जे बोलतो तसेच वागतो, ज्याच्या मनात कोणतीही चलबिचल नसते त्याचे मन निवांत असते. तो अत्यंत जाणता असूनही विनम्र असतो.कोणाच्या निंदेने अगर स्तुतीने तो विचलित होत नाही. तो शांतीचा मांदूस (पेटी)असतो, ही लक्षणे असलेला संत धन्य असून त्याचे दर्शन सर्वांना प्रिय असते असे एका जनार्दनी म्हणतात. प्रपंचात अनेक प्रकारची कमतरता असूनही सतत देवाच्या नामस्मरणात रममाण असलेला संत गंगाजळाप्रमाणे शांत असतो. त्याच्या अंतरंगात कोणत्याही गोष्टीची तळमळ नसते. निर्धन (गरीब) असूनही तो समाधानी असतो. एका जनार्दनी म्हणतात, असे भक्त क्वचितच पहावयास मिळतात, लाखामधे एखादाच आपणास कोणी ओळखु नये यासाठी लोकांच्या नजरा चुकवून अलिप्तपणे साधना करणारे काही भक्त असतात. त्यांना मान-सन्मान, आत्म-स्तुती यांची अपेक्षा नसते. आपण सर्व सामान्यांपैकी एक आहोत असे ते मानतात. एका जनार्दनी म्हणतात असे भक्त सज्ञानी असून अत्यंत निरपेक्ष असतात. काही साधक असे असतात की, त्यांच्या अखंड साधनेमुळे ते परमात्मशक्तीसी एकरुप झालेले असतात. त्यांच्या मनातील सर्व संशय मिटतात आणि भेदाभेद संपून जातात. कोणताही आपपर भाव नसतो. जाती-पातिचा भेद न मानता सर्वांसी समभाव ठेवून वागतात असे एका जनार्दनी म्हणतात. आपली पत्नी व्यभिचारी आहे हे जाणूनही ज्याच्या अंतरात क्रोध निर्माण होत नाही, आपले धन चोराने चोरुन नेले आहे हे लक्षात येऊनही ज्याचे मन विचलित होत नाही, शत्रुने आपल्या मुलाचा वध केला आहे हे समजूनही जो मोहाने शोकाकुल होऊन रडत नाही, परक्या माणसाने आपल्या शरीराला वेदना दिल्या तरी ज्याची मन:शांती ढळत नाही, अशा साधुपुरुषाला पूर्ण बोध झाला असून असा साधु जगामधे एखादाच सापडतो असे एका जनार्दनी म्हणतात. मुखाने जो कुणाचीही निंदा किंवा स्तुती करत नाही जो स्वत:च्या आत्मस्वरुपात रममाण असतो, ज्याच्या मनातील सर्व राग-द्वेष विलयास गेले आहेत, देण्याघेण्याच्या व्यवहारातून जो अलिप्त झाला आहे. अशा साधुसारखा दुसरा कोणी नाही. एका जनार्दनी म्हणतात, अशा संताच्या हृदयात भगवंताचा निवास असतो. जो साधक देहाने या जगात वावरत असला तरी मनाने तो देहातीत असतो आपण देह नसून आत्मतत्व आहोत असा आत्मबोध झालेला असतो. ध्यानयोगाच्या अखंड साधनेमुळे तो सतत समाधी अवस्थेत असतो. त्याला कोणतीही मानसिक अथवा शारिरीक आधि-व्याधी नसते. तो जगातील सामान्य व्यवहारापासून मुक्त असतो तो मनाने संपूर्ण समाधानी असतो असे एका जनार्दनी या अभंगात म्हणतात. जो भक्त परमेश्वर चिंतनाने ब्रह्मरुप झाला आहे. त्याच्या मनात संपूर्ण प्राणिमात्रांविषयी दयाभाव निर्माण झालेला असतो. त्याचे अंतकरण कोमल भावनेने भरलेले असते. रज, तम गुणांचे उच्चाटन होऊन केवळ सत्वगुणांची वस्ती असते, तेथे द्वेष लोभ यांना थारा नसतो. तेथे केवळ ज्ञानज्योती प्रकाशत असते. या शुध्द ब्रह्मज्ञानामुळे तो ब्रह्मरुपाशी सहज एकरुप होतो असे एका जनार्दनी म्हणतात. ब्रह्म हे सर्वत्र सलगपणे समप्रमाणात व्यापून राहिलेले आहे. जेथे कोठेहि विषमता नाही हे समजण्यास अत्यंत कठीण असलेले शुध्द तत्व जे जाणतात अशा ब्रह्मज्ञानी साधुंची भेट होणे हे अतिशय भाग्याचे लक्षण आहे. ज्यांचा उपदेश तर्काने जाणतां येत नाही.असे साधू आत्मानंदात निमग्न असतात त्यांचा उपदेश परम आनंद देणारा असतो. या साधुंचा महिमा समजून घेणेसुध्दा सामान्य माणसाच्या कुवती बाहेरचे आहे. कदाचित वाऱ्याला पदरात बांधणे शक्य होईल, पायाने आकाश चढून जाणे शक्य होईल, वर्तमान काळात राहून भूत आणि भविष्याचा वेध घेता येईल, पण या साधुंचा महिमा वर्णन करतात येणार नाही. एखादे वेळी मावळत्या सूर्याला रोकता येईल चंद्राचे शीतल चांदणे सुखाने सेवन करता येईल केवळ दोन्ही हातांनी सागर तरून जाता येईल परंतु या साधुंची भेट होणे संभवत नाही. ध्यानस्थ, ध्यान आणि ध्येय ही त्रिपुटी संपून ध्याता ध्येयाशी समरस होईल. ज्ञाता ज्ञेयाशी एकरूप होऊन ब्रह्मज्ञान मिळवण्याचा प्रयत्न करीत असतांना समजून येईल की हे साधुजन ज्ञान आणि ध्यानाचे मूळस्थान आहेत. असे साधू स्वाभाविक वृतींचा नरोध करून जीवा-शिवाचे ऐक्य घडवून आनंद देणारे आहेत, त्यांच्या केवळ दर्शनाने संसाराची बंधने गळून पडतात असे एका जनार्दनी म्हणतात. संतांची सेवा हे सर्वोत्तम साधन या अभंगात संत एकनाथ संतसेवेचे महत्त्व सांगत आहेत. संतांच्या घराचा द्वारपाळ होऊन त्यांची सर्व कामे केल्याने मनाला समाधान मिळेल. संतांच्या घरच्या उषट्या पत्रावळी काढल्याने पूर्वीच्या संचितकर्माची होळी होईल. एका जनार्दनी म्हणतात, हाताने संतसेवा घडावी एवढीच मागणी आहे. संतसेवेशिवाय अन्य कोणताही हेतू नाही. संताच्या परिवाराचा सुखेनैव सहवास घडल्याने जीवाला मोठा लाभ होईल. यामुळे शिवशंकर आपला थोरपणा सोडून पायाशी लोळण घेईल. एका जनार्दनी म्हणतात, संतपरिवारात आपला थोरपणा विसरून संतांच्या चरणी जीव ओवाळून टाकावा. संत हे संसारसागर तारून नेणारी होडी (तारू) असून त्यांच्या मदतीने भवसिंधु पार करणे सहज शक्य होते. संतांची पायधूळ हे जन्मोजन्मींची दु:खे दूर करणारे औषध आहे. संत जेव्हा हरिकीर्तनाला जातील तेव्हा त्यांच्या चरणांच्या पादुका होईन असे एका जनार्दनी म्हणतात. संताच्या घरचा कुत्रा बनून राहिल्याने संतानी प्रेमपूर्वक दिलेले उष्टे अन्न खाण्यास मिळेल त्यामुळे देह-शुध्दी होईल. मोह, ममता यांचे निवारण होऊन सर्व प्रकारचा भ्रमनिरास होईल. आशा-पाश तुटून जीव बंधनातून मोकळा होईल. एका जनार्दनी म्हणतात, संतचरणांना वंदन करून त्यांच्या करुणेची वारंवार याचना करावी. ज्याच्या मनात विठ्ठलभक्ती आहे असा संत कोणत्याही जातीचा असला तरी तो वंदनीयच आहे. विठ्ठलाचे नामस्मरण करणारा संत कोणत्याही जातीचा असला तरी त्याचे स्थूल, सुक्ष्म, कारण, महाकारण हे चारी देह नामजपाने पावन झालेले असतात. त्यांच्या पायाशी लोळण घ्यावी असे एका जनार्दनी खात्रीपूर्वक सांगतात. या अभंगात संत एकनाथ संतांना विनंती करीत आहेत की संतांनी कृपा करून एकदा तरी हरिदर्शन घडवावे. कारण ते त्यांना सहज शक्य आहे. हरी संतांच्या भक्तीचा भुकेला आहे. एका जनार्दनी म्हणतात, संतानी आपल्या पायाशी आसरा द्यावा अशी काकुळतीची याचना आहे. संतकृपेने अंतरंगात हरिचे रूप प्रगट झाले. मनीचा हेत पूर्ण झाला. ही जिवा-शिवाची भेट फारच सुखदायक झाली. सर्व परिश्रमाचे निवारण झाले. संतांच्या चरण-दर्शनाने अवघे दैन्य, दारिद्र्य लयास गेले. एका जनार्दनी म्हणतात, अत्यंत भक्तिभावाने संताची सेवा करावी. संतजन मोक्षप्राप्तीचे सर्वोतम साधन आहे, ते कैवल्य-निधान म्हणून ओळखले जातात. देहाने मनाने व वाचेने साधक संतांशी जोडले जातात. जे जे दृष्टीला दिसते ते ते सर्व ब्रह्मरूप आहे असा संपूर्ण बोध होऊन अंतरात ज्ञानदीप प्रकाशित होतो. या अपूर्व लाभाने साधक संताचा कायमचा दास बनतो. संतांचा समुदाय भेटल्याने मनातले सर्व संशय विलयास गेले. मनुष्य देहाचे सार्थक झाले. आजचा दिवस धन्य झाला कारण संतांचे पाय घराला लागले. जनार्दनस्वामींनी एकनाथांचा शिष्य म्हणून स्विकार केला.घरात दिवाळी, दसरा साजरा झाला असे एका जनार्दनी म्हणतात. ज्या परमेश्वराचे रुप ध्यानाने, मनाने, बुध्दीने प्रयत्न करूनही दिसत नाही त्या विठ्ठलाचे घर दाखवून तो प्रत्यक्ष डोळ्यांना दाखवला हे संतांचे फार मोठे उपकार आहेत. मनातला संकल्प फळास आला. एका जनार्दनी म्हणतात, सर्व संत सारखेच कृपावंत असतात. संत एकनाथ सांगतात, कुत्रा होऊन भुंकत भुंकत संताच्या दाराशी आलो. संताच्या ज्ञानरुपी थारोळ्यात (डबक्यात) बसून प्रेमरसाचे प्राशन केले. आपल्या हितासाठी याचना करीत असतांना संतानी कृपा करुन मस्तकावर हात ठेवला आणि गळ्याची साखळी मोकळी केली. याचना करणारे तोंड दात पाडून बोचरे केले. येथे एका जनार्दनी आपली गुरुनिष्ठा व विनयशीलता प्रकर्षाने प्रकट करीत आहेत. शिष्याचे मनोगत सद्गुरूंनी जाणून घेतले आणि सगुण रुपाने साकार झालें. सद्गुरु-राजा पाहुणा होऊन घरासी आला असून त्यांच्या कृपेनें अंत:करण म्हणजे चित्त व मन शुध्द झाले.या निर्मळ अंतकरणांत स्वामींनी आपले आसन स्थिर केलें गंगाजला सारख्या पवित्र जलानें सद्गुरुंचे चरण धुतले. वासना रुपी चंदनाचे खोड उगाळून त्याना चंदनाचा टिळा लावला.अहंकार रुपी धूप व सद्भावनेचा दीप प्रज्वलित केला.प्राण,आपान, व्यान उदान,समान या पंच-प्राणांचा नैवेद्य केला.अशा प्रकारे सद्गुरुंची षोडपोचारे पूजा केली,असे सांगून एका जनार्दनी म्हणतात,देव व भक्त यांमध्ये द्वैत नसून सद्गुरू हेच देवता रुप आहेत यांत संशय नाही. श्रीगुरुंचे नाम हेच शिष्यांचे वेदशास्त्र असून सद्गुरुंच्या चरणाची धूळ मस्तकी धारण केल्याने शिष्याचे सर्व मनोरथ पूर्ण होतात. श्रीगुरुंच्या प्रतिमेवर ध्यान लावून उपासना करणे हीच शिष्याची योग-निद्रा होय असे सांगून एका जनार्दनी म्हणतात, सद्गुरुंच्या चरणी मनाला सर्वार्थाने लीन केल्याने योग-निद्रेचा अपूर्व अनुभव मिळाला. गुरु हाच प्रत्यक्ष परमेश्वर आहे असा ज्याचा दृढ विश्वास असतो त्याच्यावर परमेश्वराचा विश्वास असतो. देव त्याचा अंकित असतो. देव स्वत: हा त्याच्या घरच्या पाहुणा म्हणून येतो. सद्गुरू जनार्दनस्वामी परमेश्वराचे रूप आहेत याबाबत कोणताही संशय नाही असे एका जनार्दनी नि:संशयपणे सांगतात. गुरुसेवेची मनात आवड निर्माण झाली की अर्धा ताससुध्दा आराम करावा असे वाटत नाही. सतत गुरुसेवेत गुंतलेल्या मनात गुरुविषयीचा प्रेमभाव वाढत असून आळस कायमचा पसार होतो. आराम करण्याची इच्छाच होत नाही, तहान, भूकेची जाणिवच होत नाही. गुरुसेवेत अशारितीने मन एकाग्र होते, असे एका जनार्दनी म्हणतात. सद्गुरू जनार्दनस्वामी इच्छिलेले फळ देणारे कल्पतरु असून त्यांनी देहाभिमान समूळ नाहीसा करुन भव-बंधने छेदून टाकावित. संतकृपेने रंकाचा राजा बनतो. सद्गुरू जनार्दनस्वामी हे कामधेनु असून त्यांच्या कृपारुपी गोरसासाठी मनाला वेध लागला आहे. स्वामींच्या कृपाप्रसादाशिवाय कोणत्याही इतर वासना मनात नाही असे एका जनार्दनी म्हणतात. परमार्थ साधण्यासाठी आई-वडील, व्याही, जावई यापैकी कुणाचेही साह्य होत नाही. आपणच आपले साह्यकारी असतो. परमार्थात सद्गुरूच समर्थपणे मदत करु शकतात. तेच आपले हित करु शकतात. एका जनार्दनी म्हणतात, सद्गुरूचरणी एकनिष्ठपणे शरणागत होण्यानेच परमार्थ साधणे शक्य आहे. संत एकनाथ म्हणतात, सद्गुरू जनार्दनस्वामींच्या पुण्यपावन नगरात येऊन गुरुचरणांचा आश्रय घेतला, दोन्ही कर जोडून चरणांवर मस्तक ठेवले. स्वामींवर पूर्णपणे विसंबून दासाच्या दु:खाचा प्रतिकार करण्याची काकुळतीने विनंती केली. अनेक जन्मांचे साचलेले पुण्य-कर्म फळास आले आणि गुरु-चरणांशी चित्त (मन) जडले. प्रयत्न करुनही आता ते गुरुचरणांपासून अलग होणार नाही, हा प्रेमाचा धागा तुटणार नाही. कितीही दु:खे कोसळली तरी गुरु-चरण सोडणार नाही असा मनाचा निश्चय असून गुरुचरणीच विश्वंभर प्रगट होईल असा विश्वास एका जनार्दनी प्रगट करतात. अत्यंत मोहक अशा रामाला मांडीवर घेऊन कौसल्यामाता गीत गाते. मनमोहन बालकृष्ण नंद राजाच्या अंगणात गोपाळ, गोपिकांबरोबर खेळ खेळतो. सर्वांगी सुंदर असा श्रीकृष्णभक्त पुंडलिकासाठी चंद्रभागेच्या तटावर उभा राहिला आहे. एका जनार्दनी म्हणतात, हाच परमेश्वर विश्वातील सकळ लोकात, सर्व वनस्पतींमध्ये आणि प्रत्येक व्यक्तीच्या मनात भरून राहिला आहे. सामवेदासह चारही वेद ज्याचे नित्य स्तवन करतात असा हा पांडुरंग वेदमूर्ती म्हणुन पुजला जातो. सूर्य,चंद्र या ज्योती प्रकाशित करणारा पांडुरंग तेजोमूर्ती म्हणुन ओळखला जातो. पृथ्वी,आकाश,जल,अग्नी,वायु या पाचही महाभूतांवर ज्याची सत्ता आहे असा पांडुरंग ज्ञानाची खाण असून तो स्वर्ग, पृथ्वी, पाताळ या तिन्ही लोकांचा गुरुराज स्वामी आहे. असा हा पांडुरंग सर्वांच्या अंतरंगी वसत असल्याने त्याची प्रभा सर्वत्र व्यापून राहिली आहे आणि जगत्-जन याच पांडुरंगाच्या रुपाने नटले आहे. सामान्य लोकांच्या उध्दारासाठी पांडुरंग अनेक अवतार धारण करतो. एकनिष्ठ भक्तांना वैकुंठात स्थान देवून चिरंजीव करतो. असा हा पांडुरंग प्रेमळ भक्तांचा मायबाप बनून त्यांना आनंदी करतो, अशा पांडुरंगाचे दास होऊन सेवा करण्यातच जीवनाची सार्थकता आहे असे सांगून एका जनार्दनी म्हणतात, अनन्य भक्त पांडुरंगाशी एकरुप होऊन पांडुरंगच होतो. परमेश्वराच्या चरणांना वंदन करणारे एकनिष्ठ भक्त जसे परमेश्वराच्या समीप राहाण्याचा मान मिळवतात तसेच देवाची निंदा करणारे सुध्दां सलोकांत जातात. श्रीरामाच्या चरणांना भक्तिभावाने वंदन करणारी अहिल्या राघवाने ज्या ज्या ठिकाणी मनाची वासना जाईल तेथून ती परत फिरवावी एव्हढी एकच मागणी एका जनार्दनी नारायणाकडे करीत आहेत. वारंवार नामाची आठवण द्यावी, भेदाची भावना तोडून वाईट वासना समूळ नाष्ट करावी परमेश्वराचे सगुण रुपांत ध्यान करावे तर तो विश्व-व्यापी परमेश्वर एकदेशी बनून स्थळ-काळानें मर्यादित होतो. निर्गुण रूपांत ध्यान करीत असतांना रुप डोळ्यांना अगोचर असल्याने ध्यानात येत नाही.याच कारणाने या भजनांत संत एकनाथ देवापुढे देवा विषयी तक्रार करीत आहे परमानंद गोविंदाला आपले खडे बोल सुनावले आहेत. परमेशाने सगुण रुप धारण केले नसते तो केवळ निर्गुण निराकार रुपांत असतां तर भक्तांच्या दृष्टीने काहीं मोल नाही. हे भक्तांचे मनोगत जाणून देवाने मायेचा आधार घेऊन नसते देवपण स्विकारलें आणि भक्तांना खोटे जीवपण दिले. स्वता:कडे थोरपणा घेऊन भक्तांकडून सेवा घेऊ लागला भक्तांची अविद्या, अज्ञान यांचा फायदा घेऊन त्यांना जन्म-मरणाच्या संसार-चक्रांत अडकवले. आपले महत्त्व वाढवण्यासाठी कर्मफल म्हणून शिक्षा देऊ लागलास. एका जनार्दनी म्हणतात असा आकस धरून वैर करणे योग्य नाही. देव -भक्तांत असे वैर निर्माण झाल्याने भक्त गुरु-चरणाला शरण गेले. देवाला देवपण आणि भक्ताला भक्तपण कोणत्या कर्माचे फळ आहे असे विचारु लागले. ही सर्व माया (नश्वर आहे असा सद्गुरुंनी निर्णय दिला. देव आणि भक्त एकरुप आहेत या सद्गुरू वचनाने देवाचे देवपण गळून पडले. जीव हे शिवाचे अंशरुप आहे, देव -भक्तांत अद्वैत आहे. या सिध्दाताने भक्त सुखी झाले असून देवाला चिंता लागली. भक्त विवेक बळाने आपले देवपण उडवील अशी चिंता लागून राहिल्याने देव च भक्त -जनांना घाबरू लागला. आता भक्तांसी ऐक्य करण्यासाठी देवाला दर्शन द्यावे च लागेल असे एका जनार्दनी म्हणतात. भक्तांच्या मनांत एका विठ्ठला शिवाय दुसरी कोणतीही गोष्ट नाही.विठ्ठलाचे सतत ध्यान करावें त्याच्या कीर्तनात रमावें या शिवाय कशाचेही चिंतन एकनिष्ठ भक्त करीत नाही.ध्यानाची क्रिया,ध्यान करणारा आणि ज्याचे ध्यान सद्गुरू जनार्दन स्वामींचे संकीर्तन हें च आपले संध्या-स्नान असून त्यांच्या चरणांचे वंदन हेच अनुष्ठान आहे.सद्गुरूंची चरण-सेवा हाच मनाचा विरंगुळा,स्वामींच्या नामस्मरणांत आलेली निद्रा हीच ध्यान-मुद्रा.हा सर्व संसार ब्रह्म-रुप आहे हे जाणून घेणे हे च परमार्थाचे सार आहे असे एका जनार्दनी सांगतात. अनाथांचे नाथ अशा स्वामी जनार्दनांच्या कृपा-प्रसादानें माय-बाप जगन्नाथाच्या चरणीं चित्त एकाग्र झाले. एका जनार्दनी एकटाच जगन्नाथाच्या चैतन्याची शोभा अवलोकन करीत असताना तिन्ही लोक आनंदाने भरून गेले आहेत अशी अनुभूती त्यांना आली. सावळा श्री हरी म्हणजे नित्य,निरामय,अतुलनीय आनंद आहे असे मनाला वाटते.काया,वाचा,मनाला या सावळ्या रुपाने जीवाला भुरळ घातली असून वेध लावला आहे.या रुपाकडे आकर्षित झालेल्या मनाचे उन्मन झालें असून ते उच्च पारमार्थिक पातळीवर स्थिर झाले असून देहभान विसरून केवळ चरण-कमळावर दृष्टी खिळून राहिली आहे असे सांगून एका जनार्दनी म्हणतात,या अनुभवातून देव सत् चिदानंद स्वरुप आहे याची प्रचिती आली. विठ्ठल जगताचा आधार,भक्तांच्या मनाला मोह घालून भक्ती.-साधनेंत गुंतवून टाकणारे, योग्यांना ध्यान लावणारे असामान्य रुप असून हा विठ्ठल द्वैत व अद्वैत यापेक्षा वेगळा आहे.पौर्णिमेच्या चंद्र कलेप्रमाणे तो परिपूर्ण आहे. विठ्ठलाचे स्वरूप वेद,शास्त्र,श्रुती यांना सुध्दा समजण्यास कठीण आहे असे सांगून एका जनार्दनी म्हणतात,प्रेमळ भक्तांना मात्र हा विठ्ठल सहज सापडतो. या अभंगात संत एकनाथ गोविंद-भेटीचा आनंद व्यक्त करीत आहेत. सर्वांच्या मनाला आणि देहाला व्यापून उरणारा गोविंद पाहिला पण तो अनुभव शब्दांत वर्णन करता येत नाही. जेथे पहावे तेथे गोविंद च दिसतो.गोविंदाला पहात असतांना दृष्टी त्याच्या ठिकाणी खिळून राहिली आणि मन तटस्थ झाले.या पुरुषोत्तमाने मन आतून बाहेरून व्यापून टाकले.मनाला एव्हढा आनंद झाला असूनही दर्शन सुखाने मनाचे समाधान होईना.असे एका जनार्दनी म्हणतात. चार भुजा असलेली, हातामध्ये शंख,चक्र परिधान केलेली, पीतांबर नेसलेली, गळ्यांत वैजयंती माळ शोभून दिसणारी सांवळी मूर्ती पाहिली आणि विश्वाचा पसारा दिसेनासा झाला.देहाचे भान हरपून गेले. हा विदेही भक्त जेव्हां देवाला भेटला तेव्हां देवाचे देवपण आणि भक्ति एकरुप झाली. भक्तीचे रहस्य उलगडले.या अनुभवाचे वर्णन करून एका जनार्दनी म्हणतात,काया,वाचे,मने नामाचा छंद जोपासल्याने देव भक्ताच्या अंकित होतो. सद्गुरु जनार्दन स्वामींच्या कृपेने विश्वव्यापक परमात्म्याचे दर्शन घडले आणि मनतील सर्व शंकांचे निरसन झाले. मनाच्या सर्व वृत्ती आवरून ते सद्गुरू चरणांशी एकाग्र केले. अवघी सृष्टी जनार्दन स्वामींच्या रूपाने नटली आहे,दृष्टी या रूपांत हरवून गेली,मनांत दुसरी कोणतीही ईच्छा उरली नाही असे एका जनार्दनी म्हणतात. कैवल्याचा दानी विटेवर उभा असलेला प्रत्यक्ष पाहिला, ज्ञानियाच्या राजा डोळ्यापुढे साकार उभा राहिला आणि मनातला संदेह फिटला. जन्म मरणाचे संकट कायमचे टळले. एका जनार्दनी या देहाला पुन्हा जन्म-मरण येणार नाही असे खात्रीपूर्वक सांगतात. अंतकरणाच्या गाभाय्रांत देवाचे दर्शन झाले आणि धन्य झालो, जीवनात आतापर्यंत केलेले सायास (साधना) फळाला आली.शंख,चक्र,गदा,पद्म परिधान केलेल्या या चतुर्भुज देवाला पाहिलें आणि मनातले सारे संशय समूळ नाहिसे झाले असे एका जनार्दनी कृतार्थ भावनेनें सांगतात. एका जनार्दनी म्हणतात, सावळ्या विठ्ठलाची चरण-कमल दृष्टीस पडली आणि या डोळ्यांचे पारणे फिटले.जन्मभर केलेल्या साधनेचे सुफळ पदरांत पडले. मागचा सारा शीण-भार उतरुन गेला,कुठल्या कुठे दिसेनासा झाला. परमेश्वर दर्शनाची अंत्यंतिक इच्छा होती ती पूर्ण झाली. देव -दर्शन होतांच धन्यता पावलो.जन्मोजन्मीच्या सत्-कृत्याचे फळ पदरांत पडले,हरि-चरणांचे दर्शन झाले. आजवर केलेल्या तपस्येचे सार्थक झाले,मनातले सारे भय सगळ्या चिंता लयास गेल्या. एका जनार्दनी सांगतात, सद्गुरू जनार्दन स्वामींचा दास व्हावे असा नवस केला होता तो पुरवला गेला. येथे संत एकनाथ भक्तीचे महत्त्व वर्णन करतात. भक्ती ही ज्ञानाचे उगमस्थान असून भक्तिमुळे च ज्ञानाला महत्त्व प्राप्त झाले आहे. भक्ती हे मूळ असून वैराग्य हे भक्तिच्या रोपट्यावर उमललेले सुंदर फूल असून ज्ञान हे फळ आहे फूल व फळ एकमेकांच्या पाठोपाठ येतात तसे भक्तिच्या पोटी ज्ञान व वैराग्य! भक्ती शिवाय ज्ञान मिळवू पाहणे म्हणजे मुळा शिवाय फळाची अपेक्षा करण्या सारखे वेडसर पणाचे आहे. असे सांगून एका जनार्दनी म्हणतात, भक्ती-साधना ही एव्हढी पवित्र गोष्ट आहे कीं, ब्रह्मज्ञान भक्तिच्या पायाशी लोळण घेते. भक्ति-प्रेमा शिवाय जे ज्ञान प्राप्त होते त्यां मुळे मनांत अहंकार निर्माण होऊन अभिमान वाढतो तो साधनेत बाधा निर्माण करतो असे सांगून एका जनार्दनी असे ज्ञान देऊ नये अशी विनंती देवाला करतात. देवाने आपल्याला प्रेमसुख द्यावे कारण प्रेम-भक्तिच्या समाधानाची गोडी अवीट असून अनुभवी लोक ती जाणतात,असे एका जनार्दनी म्हणतात. भक्ति-साधना करता करता साधकाला मुक्ती प्राप्त होते भक्ती ही माता असून मुक्ती ही तिची कन्या (दुहिता आहे हे जाणून घेऊन परमेश्वराचे भजन करावें असे सांगून एका जनार्दनी म्हणतात, भक्ती सोडून मुक्तिची ईच्छा करणे हे अज्ञानाचे लक्षण आहे, गूळ टाकून देऊन गोडी चाखण्याची ईच्छा करण्या सारखे अडाणी पणाचे आहे.भक्तिद्वारे सलोकता मुक्ति मिळवून परमेश्वराच्या सन्निध ध्यान-योग, ज्ञान-योग, कर्म-योग या पैकी कोणत्याही मार्गाने विठ्ठलाचे रूप कळेलच असे नाही. भक्तिमार्गात देव व भक्त वेगळे राहत नाही, अभेदा शिवाय परमात्म तत्वाशी एकरूप झाल्यानंतर च भक्तीचे महत्त्व समजून येते. मोक्ष प्राप्तीसाठी करावे लागलेले सायास, साधना करतांना घेतलेला त्रास, चंचल मनाला वळवतांना करावा लागणारा निर्धार या पैकी काहिही भक्ती मार्गात अपेक्षित नाही. विठ्ठलावर असलेला अढळ विश्वास पुरेसा असतो. असे सांगून एका जनार्दनी म्हणतात, मनातील सर्व ईच्छा, कामना, सोडून देऊन काम, क्रोधाला जिंकून विठ्ठलावर दृढ भक्तिभाव ठेवल्यास त्याच्या चरणी पूर्ण शरणागती पत्करल्याने कळीकाळाचे भय संपून जाईल यात शंका नाही. अभागी लोक परमेश्वराचे भजन करीत नाहीत, पृथ्वी अशा लोकांना जडत्व देते कारण जडत्व हा पृथ्वीचा। गुण आहे. दुसरे महत्-तत्व जळ (पाणी पाणी नेहमी उताराकडे वाहते, भाग्यहीन लोकांना हें तत्व अधोगती देते. तिसरे तत्व आहे तेज ,तेजाचा गुण आहे दाहकता, अभागी लोकांना तेज संताप-वृत्ति देते. वायुचा गुण चंचलपणा अभागी लोक मनाने वायुसारखे चंचल असतात या भजनांत संत एकनाथ देवाकडे प्रार्थना करून काही मागणे मागत आहेत. ते वासुदेवाच्या नावाने व्याकुळतेने टाहो फोडून दान देण्यासाठी चरणांशी विनंती करतात. पांडुरंगाचे सावळें रुप मनांत सतत राहावें आणि संतजनां विषयीं आदरभावना असावी. सर्व चिंताचे निराकरण होऊन संत -चरणांचे ध्यान लागावें जे भाविक प्रेमळ भक्त असतील त्यांच्या संगतींत चित्त रममाण व्हावें, ईंद्रियविषयांच्या मोहा पासून मन मुक्त व्हावें, अशी ईच्छा व्यक्त करून संत एकनाथ म्हणतात, मनातले द्वैत संपून अद्वैत भक्तियोगाचे अखंड आचरण घडावे या भक्तीत मिळणाऱ्या आनंदात ईतर सर्व भोगांचा विसर पडावा.स्वप्नांत सुध्दा द्वैत भावनेचा स्पर्श ना घडावा. या सर्व चल आणि अचल सृष्टींत भरलेला परमात्मा डोळ्यांना दिसावा. परमेश्वराच्या सत्कथा रुपी अमृत कर्णांना चाखावयास मिळावे, रसनेला देवाच्या नामाचे प्रेम निर्माण व्हावे. एकनिष्ठ भक्ताची ही प्रार्थना ऐकून देवानें आनंदाने दान दिले. हे दान शांतीरुप सद्गुरूंना आत्मरुप पांडुरंगाला, सर्वव्यापी सर्वेश्वराला पावलें असे सांगून एका जनार्दनी म्हणतात, या दानाने आपले सर्व दोष नाहिसे झाले, आपण कृतार्थ झालो. या भजनात संत एकनाथ नवविधाभक्तीचे आचरण करणाऱ्या नऊ भक्तांची महती सांगत आहेत. प्रात:काळी या भक्तांचे नामस्मरण केल्यास काया, वाचा मनाने केलेल्या सर्व पापांची होळी होते. पांडवांचा वंशज परिक्षित राजाने सात दिवस भागवत ग्रंथाचे श्रवण केले आणि त्यांची संसार-बंधनातून सुटका होऊन मुक्ति मिळाली. श्रीशुकानी केलेले कृष्णलीलांचे किर्तन श्रवण करुन परिक्षिताचा उध्दार झाला. हरिनामाचा अखंड जप करुन प्रल्हादाला प्रभुकृपेचा लाभ झाला. पादसेवन भक्तीने लक्ष्मी पुरषोत्तम विष्णुला प्रिय झाली अर्चनभक्तीने पृथुराजाला निरंतर शांती-समाधानाचे वरदान मिळाले. कृष्ण-वधाचा हेतूने प्रेरित होऊन कंसाने अक्रुराला गोकुळात पाठवले तेथिल गोप-गोपिकांचे निष्काम प्रेम पाहून आणि गाईंच्या मागे फिरणारी श्रीकुष्णाची पाऊले पाहून वंदनभक्तीने अक्रुर तरुन गेला. दास्यत्वभक्तीने मारुतीने सीता-शुध्दी केली आणि श्रीरामाकडून चिरंजीवपद प्राप्त केले. सख्यभक्तीने अर्जुन श्रीहरीचा सखा, सोयरा बनला. आत्मनिवेदनभक्तीने बळीराजाने श्रीहरीला आपला द्वारपाळ बनवले. या नऊ अनन्य भक्तांना नवविधाभक्तीने परमेश्वराची प्राप्ती झाली. एका जनार्दनी म्हणतात, आत्मनिवेदनभक्तीने देव व भक्तात दुजेपण उरत नाही. भक्त जेव्हा देवाच्या भजनात तल्लीन होतो तेव्हा भक्तिभाव निर्माण होतो आणि या भक्तिभावातून देव जागृत होतो. अशाप्रकारे साधकाच्या भजनातून देव जन्म घेतो. भक्ताच्या संकल्पातून देवाची निर्मिती होते. भक्त देवाचा बाप आहे, म्हणून भक्ताच्या मनात देवाविषयी स्वाभाविक प्रेम (आवड)आहे. एका जनार्दनी म्हणतात, ही मोठी नवलाची गोष्ट आहे की भक्त देवत्वाला पोचला आहे. वडील भक्त धाकुला देव । एका जनार्दनी नाही संदेह । आधी देवाचा अवतार आणि नंतर भक्त असे मानण्याची पूर्वी पध्दत होती. परंतु हे बोलणे सत्य नाही. भक्त हा भावाचा शिरोमणी असून देव या भक्तीभावामुळे वेडा झाला असून तो भक्तांसाठी अवतार धारण करण्याचा निर्धार करतो. एका जनार्दनी म्हणतात, भक्त वडील असून देव धाकटा आहे, याविषयी मनामध्ये कोणताही संशय नाही. भक्तांची भावभक्ती ही छोटी गोष्ट नाही, या भक्तिभावाने देव भक्ताचे पाय आपल्या हृदयात धारण करतो. भक्त हाच देव असून ते एकरुप आहेत, हे केवळ अनुभवी सद्गुरूच जाणतात. सर्वस्वाचे दान देणारा दैत्यराजा बळी याचा वनमाळी द्वारपाल झाला. एका जनार्दनी म्हणतात, भक्तिभावाची महती अमर्याद आहे, भक्तांसाठी देव तिष्ठत राहून त्यांची सेवा करतो. भक्ताला होत असलेले थोडेसेही दु:ख भगवंताला सहन होत नाही. आपले सर्वस्व पणाला लावून देव या भक्ताचे संकट निवारण करतो. भक्ताचा अंकित होऊन तो त्याचा सारथी होतो. एका जनार्दनी म्हणतात, देव हा भक्तिभावाचा भुकेला आहे. एकनिष्ठपणे देवाला जे शरण जातात त्यांना वैकुंठपती विप्णु कधीच विसरत नाही. जशी परक्या देशात सासरी गेलेली मुलगी आई-वडिलांची, माहेरची सारखी आठवण काढत असते, जसे पतिव्रतेचे मन सतत पतीभोवताली घोटाळत असते, तसा देव भक्ताच्या ठिकाणी गुंतून पडतो. एका जनार्दनी स्वानुभवाने सांगतात की जनार्दनस्वामींच्या कृपेने आपल्याला देव-भक्ताचे नाते समजले. एका जनार्दनी या भजनात परमेश्वराच्या भक्ताविषयी वाटणाऱ्या आत्मभावाचे वर्णन करीत आहे. थकला-भागलेला भक्त दिसताच देव त्याचा श्रमपरिहार करण्यासाठी धावतो. प्रेमाने आलिंगन देतो. योगीजनांची भेट घेण्यासाठी देव अत्यंत आतूर असतो. भोळ्या भाविकांना सावळा श्रीहरी प्रेमाने मिठी घालतो. संसाराची सर्व बंधने, सर्व मायापाश तोडून, पूर्ण शरणागत होऊन, भक्तिभावाने जे भक्त श्रीपतीला शरण जातात त्यांच्या संसाराचे ओझे श्रीपती स्वत: वाहतो. अनन्य भक्त भुक्ति-मुक्तिची अपेक्षा करीत नाही. सतत देवाचा नामजप करीत असतो, देव त्याचा अंकित असतो. एका जनार्दनी म्हणतात, अशा अनन्य भक्ताच्या घरी देव पाणी भरतो. पंढरीचा पांडुरंग संताच्या भक्तिप्रेमाचा भुकेला असून तो त्यांच्यासाठी अनेक कामे करतो. सावता माळ्याबरोबर भगवंत मळ्याची खुरपणी करतो तर गोरा कुंभाराची मडकी घडवतो. चोखामेळ्यासाठी गुरे ओढतो. सजन कसायाचे घरी मांस विकायचे काम करतो. दामाजीचा दास बनून त्याची संकटातून सुटका करण्यासाठी निजरुप प्रकट करतो. जनाबाईबरोबर दळण, कांडण करुन तिला मदत करतो असे एका जनार्दनी सांगतात. एका जनार्दनी म्हणतात, देव आपला देवपणा विसरून भक्ताच्या देही निरंतर वास करतो. धर्म आणि अर्थ अर्पण करतो. भक्तांच्या मनोकामना, वासना तत्परतेने पूर्ण करतो. तो भक्ताचा अंकित होतो, त्याच्या दाराशी तिष्ठत उभा राहतो. भजनाचा निर्भेळ आनंद लुटताना देव-भक्त एकरुप होतात. कोठेही भेदाभेदाचा लवलेश ऐकू येत नाही. सारा भूतकाळ या आनंदात बुडून जातो. देवाचे मोठेपण आणि भक्ताचे सानपण हरपून नाहिसे होते. जनार्दन भक्तीरंगात रंगून जातो. एका जनार्दनी म्हणतात, देव प्रत्यक्ष पुढे उभा राहतो. देव भक्तांना लडिवाळपणे म्हणतो, तो त्यांचा सेवक झाला आहे. भक्तांच्या प्रेमासाठी तो त्यांचे कोणतेही काम करण्यास तयार असून तो केवळ निरपेक्ष भावाचा भुकेला आहे. आणखी कोणतीही गोष्ट त्याला हवीशी वाटत नाही. मनापासून देव बोलतो आणि भक्तांबरोबर गोकुळात गोपाळांसह खेळ खेळतो असे एका जनार्दनी म्हणतात. देव हा केवळ पंचभूतात्मक शरीर असून भक्त त्याचे पंचप्राण आहेत. देवाच्या शरिरात भक्त आत्मरुपाने नांदतो. देव देह असून भक्त त्या देहापलिकडील अविनाशी आत्मतत्व आहे. एका जनार्दनी म्हणतात, देवाचे देवपण भक्तांच्या अंकित आहे, देवावर भक्तांचे स्वामित्व आहे. भक्तांचे देवाविषयीचे वचनांचा प्रत्यय येत नसेल तर देवाचे अस्तित्व सिद्ध होणार नाही, देवाचे जीवित्व व्यर्थ होईल आणि हातातील गदा, सुदर्शनचक्राला काही कारण उरणार नाही. भक्तांच्या श्रध्देला उणेपणा येऊ नये अशी देवाची इच्छा आहे. भक्तांचा थोरपणा प्रकाशित व्हावा असे देवाचे मनोगत आहे असे एका जनार्दन म्हणतात. जे भक्त देवाची काया, वाचा, मने करून भक्ति करतात, सतत भगवंताचे चिंतन करतात, परमेश्वराचे किर्तन करतात त्या भक्तांचा देव अनंत जन्माचा ऋणी असतो. त्यांच्या दारात श्रीहरी लक्ष्मीसह याचक रुपाने उभा असतो. या एकनिष्ठ भक्तांचा योगक्षेम चालवून त्यांचे ओझे हलके करतो. एका जनार्दनी म्हणतात, भक्तांची पाठराखण करणे हा देवाचा नेम आहे. जे भक्त देवाच्या सेवेत देह झिजवतात, वाणीने देवाचे किर्तन करतात, मनाने देवाचे चिंतन करतात त्या भक्तांचा देव अंकित असतो. त्यांची सर्व कामे देव स्वत: करतो, त्यांचा कमीपणा कोठे दिसू देत नाही. या भक्तांची ताबेदारी स्विकारून देव त्यांच्या दारात तिष्ठत उभा राहतो असे एका जनार्दनी म्हणतात. भगवंताला शरण गेलेला भक्त केविलवाणा दिसत असेल तर ती गोष्ट देवाला कमीपणा आणणारी आहे. समर्थाचा मुलगा अन्नावाचून उपाशी राहत असेल तर समर्थ या नावाला विरोध करणारी आहे. एका जनार्दनी म्हणतात, भगवंताला भाव-भक्तिने पूर्णपणे शरणागत झाल्याने भक्ताचे कर्म-धर्म विनासायास घडतात. भावपूर्ण भक्ति याशिवाय देवाला कसलिही अपेक्षा नाही. आपल्याकडून घडणारी सर्व कर्मे भगवंताला अर्पण केल्यास मन शुध्द होते. ही कर्मे करीत असतांना काही उणिवा राहिल्यास भगवान ते पूर्णत्वास नेतात. भक्त देहाने कोठेही असला तरी मनाने तो देवाच्या सन्निध असावा. एका जनार्दनी म्हणतात, भक्ताने आपले मन देवाला अर्पण करावे, त्याने देव प्रसन्न होईल. उध्दव हा श्रीहरीचा प्रेमळ भक्त आहे. त्याला श्रीहरी आपले मनोगत व्यक्त करीत आहेत. देव उध्दवाला भक्तराज असे संबोधून आपल्या मनातील विचार ऐकावे अशी सूचना करतात. भगवंत स्थिरचित्ताने आसनावर बसून ज्या मूर्तीची रात्रंदिवस पूजा करतात ती मूर्ती कोणाची आहे हे त्यांच्या प्रिय भक्ताला (उध्दवाला) देखिल माहिती नाही. भगवंताचे हे कोडे उलगडण्याचा प्रयत्न उध्दवाने करावा अशी देवाची इच्छा आहे असे एका जनार्दनी सूचित करीत आहेत. भगवंत ज्याची आराधना करतात ते दैवत कोणते हे भगवंताचे भक्त जाणतात, कारण भगवंताच्या जीवनाचे हेत केवळ भक्तच जाणू शकतात. भक्त हे भगवंताच्या विश्रांतीचे स्थान, सुख मिळण्याचे ठिकाण असून या प्रेमळ भक्तांनी भगवंताला काया, वाचा, मनाने विकत घेतले आहे. या भक्तांची नावे हृषीकेशी (श्रीकृष्ण) उध्दवाला सांगतात. एका जनार्दनी सर्वांना त्याच भक्तांची नावे सांगतात. ब्रह्म-स्वरुपाचे रहस्य जाणणारा ब्रह्मनिष्ठ सोळा लक्षणांनी ओळखला जातो. जो आपल्या देहातच देव पाहतो तो खरा ब्रह्मज्ञानी समजावा. लोकांनी केलेली निंदा किंवा स्तुती तो समान भावानें स्विकारतो. कोणी स्विकार अगर धिक्कार करो ब्रह्मज्ञानी भेदाभेद मानत नाही. असा ब्रह्मज्ञानी कार्य व त्याची कारणे यांची चर्चा करीत नाही. त्याची उन्मनी व समाधी अवस्था कधी भंग पावत नाही. ब्रह्मज्ञानी आपण केलेल्या कामाचा किंवा न केलेल्या अयोग्य कामाचा कधी गर्व मानत नाही निरुपयोगी प्रयत्नांचा हव्यास धरीत नाही. अशा ब्रह्मज्ञात्याला एका जनार्दनी शरण जातात, त्याच्या केवळ दर्शनाने अनेकांचा उध्दार होतो असे ते म्हणतात. जो मनाने पूर्णपणे निरपेक्ष आहे, ज्याला कुणाकडूनही कांही मिळावे अशी अपेक्षा नाही तो ब्रह्मज्ञानी समजावा.तो सदोदित अंतर्बाह्य शुध्द, निर्मल असतो कारण तो इतरांची निंदा किंवा स्तुति कानाने ऐकण्याचे टाळतो. ब्रह्मज्ञानी इतरांचा मोठेपणा डोळ्यांनी बघत नाही आणि स्वता:चा मोठेपणा जगाला दाखवत नाही.एका जनार्दनी म्हणतात,हा ब्रह्मज्ञानी स्वता:च्या आत्मानंदांत रममाण असतो.परिपक्व झालेले फळ आढींत घातले असतां जसे मधुर आणि रसमय बनते तसा हा ब्रह्मज्ञानी समजावा. जनार्दन स्वामींनी आपल्यावर फार मोठा उपकार केला आहे. त्यांच्या कृपेनें नश्वर प्रपंचाची बंधने तुटून पडली आणि प्रपंचाचा विसर पडला. ज्या प्रपंच्याच्या मोहाने अनेक दुराचार घडतात त्या प्रपंचा पासून सुटका झाली, काम व क्रोध चित्तातून हद्दपार झालें. आशातृष्णा जाळ्यांत अडकलेलें मन जाळे तोडून मुक्त झाले. कामनेचे पूर्ण उच्चाटन झाले अत्यंत गोड फळे देणार्या जनार्दन स्वामींनी केलेल्या उपदेशाने ऐहिक गोष्टीं बाबत उदासीन वृत्ती निर्माण झाली. स्वामींचा एकनिष्ठ दास बनलो. स्वता:चे आत्मरुप बघावयास मिळाले, परब्रह्म स्पष्टपणें अनुभवास आले.आत्मबोधारुपी सूर्यप्रकाशाचा उदय झाला काम क्रोधाचा अंधार नाहीसा झाला. सद्गुरू जनार्दन स्वामींचा उपदेश हृदयांत कायमचा ठसविला असे एका जनार्दनी सांगतात. सद्गुरूघ्या कृपेने मी-तू पणाचे सर्व भेदाभेद नाहिसे झाले.प्रपंचाचे जाळें मोकळे झाले.काम, क्रोध, लोभ, मोह, दंभ,अहंकार या षड्ररिपूंनी तोंड काळें केले.सूर्योदय व सूर्यास्त या शिवाय निरंतर आत्मबोधाचा प्रकाश सर्व देही भरून राहिला.एका जनार्दनी म्हणतात सद्गुरू वचनात मन कायमचे गुंतून राहिले. सद्गुरूंनी सांगितलेल्या अभिनव गोष्टींनी विस्मय वाटला. आपल्या देहातच देव सामावलेला आहे या सत्य वचनाची प्रचिती आली. कोणत्याही साधनेचा आटापिटा न करता अंत:करणांत वसत असलेला देव दाखवला. एका जनार्दनी म्हणतात सद्गुरूंचा महिमा अपार असून त्याचे वर्णन करणे शक्य नाही. सद्गुरूंना अनन्यपणे शरण जाणे च योग्य आहे. कामक्रोधांच्या उपटोनी बेडी। कल्पनेच्या काथा काढी प्रेमाचे एव्हढे अमाप पीक पिकले कीं ते साठवण्यासाठी गगन अपुरे पडले सुयोग्य अशी भूमी शोधून तेथे बी पेरले आणि सद्गुरू कृपेने ते बीज सहज उगवले. काम क्रोधाचे तण काढून टाकले कल्पनेचा समूळ नाश केला. एका जनार्दनी म्हणतात भाव-भक्तिच्या योगानें विश्वंभर देव प्रसन्न झाला. गुरु-कृपा रुपी अंजन डोळ्यांत घातले की, सारे विश्व रामरुप दिसू लागते. देहाच्या अंतरांत आणि बाहेर सर्वत्र रामाचे दर्शन घडते. जिकडे पहावे तिकडे रामरुप भरून राहिले आहे याचा प्रत्यय येतो.जागेपणी आणि झोपेंत तसेच स्वप्नांत देखील केवळ राम च दिसतो. एका जनार्दनी म्हणतात राम-चरणाशी असलेला भक्ति -भाव हा च प्रत्ययकारी असून या भक्तिभावाने भेटणारा प्रत्येक जण राम च आहे असे वाटते. एका जनार्दनी म्हणतात मी-तूं पणाचे सर्व भेदाभेद नाहिसे झाले. दृष्टीस भासणारे सर्व विश्व निराभास झाले द्रुष्य, द्रष्टा आणि दर्शन ही त्रिपुटी विलयास जाऊन द्वैत-अद्वैत यांचे मायाजाल विरुन भक्त आणि देव एकरुप झाले, हे सद्गुरू जनार्दन स्वामींच्या कृपा-प्रसादाने घडून आले वेणुनादाचिया किळा। पान्हा फुटला निराळा स्वानुभवाचे सरिता। जेंवि जीवना दाटे भरते श्री हरीच्या बासरीचा स्वर कानी पडला आणि भक्तिभावना उचंबळून आल्या. आर्त, जिज्ञासू आणि साधक हे तिन्हीं चातकरुपी जीव स्वानुभवरुपी सरितेच्या जीवनाने तृप्त झाले. एका जनार्दनी म्हणतात, जनार्दन स्वामींच्या कृपा प्रसादानें जीवनाचे सार्थक झाले. सद्गुरू कृपेने चित्त चैतन्य या अविनाशी तत्वाशी एकरुप झाले आतां त्यांची ताटातुट होणे शक्य नाही.पूर्विच्या संचित कर्मांची बंधने तुटून पडली.बाह्य विश्वाच्या दृश्यांवर जडलेलें मन उलटे फिरुन अंतर्यामी स्थिर झाले अनिर्वचनिय सुखाचा उदय झाला, त्याचे वर्णन करण्यासाठी शब्द सापडेनासे झाले. देह बुध्दी लयास जावून मी तूं पणाच्या द्वैत भावनेचा निरास झाला.एका जनार्दनी म्हणतात सद्गुरू कृपेने विदेही अवस्था सहज प्राप्त झाली. जाणिवेची कळा लोप पावली, मनाच्या सर्व वृत्ती मुळापासून मावळल्या, पाहतां पाहतां सर्व दृष्ये हारपून गेली. एका जनार्दनी म्हणतात, मनाचे मीपण त्या साक्षात्कारांत संपून गेलें. चित्ताच्या अंतरंगात,बाह्यविश्वांत सभोवतालच्या अवकाशात ते च आत्मरुप व्यापून राहिले. त्या आत्मरुपाने चंद्र, सूर्याला ग्रासून टाकलें.या आत्मरुपाच्या साक्षात्काराने अवर्णनीय आनंदाचा अनुभव आला. एका जनार्दनी म्हणतात परब्रह्म हे साक्षात ज्ञान त्या ज्ञानाचे रहस्य समजले.मन पूर्ण समाधान पावले. तन मन परमेश्वरी चरणांशी गुंतून राहिले कीं, जनांत आणि वनांत सगळीकडे देवाचे अस्तित्व जाणवते. चार भिंतिंच्या आंत घरांत आणि बाहेर व्यवहारात देव दिसू लागतो. मागे पुढे सभोताली दृष्टिपुढे चैतन्याचा अनुभव येतो. एका जनार्दनी म्हणतात चैतन्य सहजपणे एकमेव पुढे उभे ठाकले आहे असे वाटते. ज्या भक्ताला पुढे मागे देवाचे अस्तित्व जाणवू लागते त्याला साधनेचा आटापिटा करावा लागत नाहीं. स्थल-कालाचा भेद नाहिसा होऊन त्याला सर्वत्र देव दिसतो. पअसा एकनिष्ठ भक्त संसाराला लाथ मारून जगापासून अलिप्त होतो इंद्रिय विषयांचा संग टाळून मुक्त होतो पंचमहाभुतानी बनलेल्या देहाचे बंड मोडून टाकतो. एका जनार्दनी म्हणतात, या एकनिष्ठ भक्तांच्या भक्ति साठी देव देव भक्तिभावाचा एव्हढा भुकेला आहे कीं त्याचा लज्जा भाव लोपून गेला आहे अशी एक वेगळी कल्पना या भजनांत वाचायला मिळते. देव भक्तांसाठी आपले अंतर्बाह्य स्वरुप उघड करुन दाखवतो देव निलाजरा आहे असा संदैश एका जनार्दनी देतात एका जनार्दनी म्हणतात सद्गुरू गंगेच्या प्रवाहांत स्नानासाठी उतरले आणि त्या पवित्र जलाने देहाचे देहपण च हरपले चिरंतन इश्वरी तत्वाचा जीवनाला स्पर्श झाला आहे असा भास झाला. गंगा-जलाची मलिनता लोप पावली. सकळ तीर्थे पावन झाली. या भजनांत संत एकनाथ पारमार्थिक संध्येचे वर्णन करीत आहेत. ज्ञान -सूर्याच्या स्वयं प्रकाशांत स्नान केल्याने चित्तातिल द्वैत-भावाची मलिनता लोप पावून चित्त निर्मळ झाले. सुविद्येचे वस्त्र नेसून भूतदयेची विभूति अंगाला लावली. चोविस तत्वाच्या पलिकडे असजलेल्या ॐ काराचा उच्चार मूळारंभी करून सर्व प्राणिमात्रांना नमन केले अशा प्रकारे संध्या-पाठ संपूर्ण झाला. एका जनार्दनी या भजनांत सांगतात, संध्या झाली आणि मनातिल संदेह समूळ नाहिसा झाला. ह्रदयांत आत्माराम प्रगट झाला .गुरु-कृपेची भागीरथी, शांतिरुपी यमुना आणि क्षमा रुपी सरस्वती यांच्या त्रिवेणी संगमांत स्वानुभवाचे स्नान करून मुक्त-स्थिती प्राप्त झाली. सद्बुद्धीचे सुखासन घालून शम-दमाची विभूति अंगाला लावली. वाचेने केशव नारायण या नामाचा जप सुरू केला. या पुण्याईने सारी कर्मे सहजपणे इश्वर-चरणी अर्पण केली. गुरु-कृपेने जनीं वनीं अंत:करणी एकच जनार्दन भरुन राहिला आहे असा साक्षात्कार झाला. ही श्रध्दा चित्तांत कायम स्वरुपी दृढ झाली. एका जनार्दनी म्हणतात, सद्गुरूंच्या मुखातून बाहेर पडलेल्या उपदेशामृताची गोडी रसनेने चाखली आणि सर्व गोड पदार्थापेक्षा मधुर रुप रसनेनें धारण केले. रसनेलाच एव्हढी गोडी प्राप्त झाली कीं त्यापुढे अमृताची गोडी फिकी पडली. रसनेचे हे माधुर्य चाखण्यासाठी सर्वांगाला जिभा फुटल्या. गुरु- मुखांतून आलेल्या उपदेशाच्या अमृताची गोडी एक क्षणभरही सोडण्यास रसना तयार नाही. कंसाच्या बंदीशाळेंत असलेली देवकी आपले डोहाळे वासुदेवाला सांगत आहे. गोकुळांत गवळ्या-घरी अवतार घेऊन सवंगडी जमवून खेळ खेळणारा, हातांत वेणू घेऊन पावा वाजवणारा, शिळंधार पावसांत गोवर्धन पर्वत करांगुली वर उचलून धरणारा, यमुनेच्या जळांत शिरून कालिया सर्पाला घालवून लोकांना भय-मुक्त करणारा,कंसा सारख्या दुष्टांचा संहार करणारा, उग्रसेनाला राजपद मिळवून देणारा, त्रैलोक्य जिंकून समुद्रात सोन्याची द्वारका वसवणारा, असा घननीळ जन्माला यावा असे वाटते. हे आपल्या मनीचे डोहाळे नारायणाने पूर्ण करावेत असे देवकी आपल्या पतीदेवाला कारागृहांत सांगत आहे. अगे  हा स्वत: सिध्द हरी।  स्वयंप्रकाश  करीं । मीपणा  माझारीं। गर्भ वाढे।। 2।। दाहीं  ईद्रिया माझारीं। गर्भाची वाढे  थोडी। कर्म तदाकारी । इंद्रिय वृत्ति  ।।4।। चितप्रकाशासी डोहळे। सद्रूप सोहळे। आनंदकल्लोळे  गर्भ वाढे।। 5।। तेथें  स्वस्वरूपस्थिती ।सुखरुप  प्रसुती। आनंद त्रिजगतीं  परिपूर्ण।।6।। आपल्या  उदरांत वाढणाऱ्या  गर्भाचे देवकी माता कौतुकाने निरिक्षण  करीत असतांना  देहाच्या आंतबाहेर  व्यापकपणे  श्रीकृष्ण  रुप भरुन राहिले आहे,  हे रुप स्वयंसिद्ध असून स्वयंप्रकाशी  आहे असा अनुभव  येऊ लागला. विशेष नवलाची  गोष्ट अशी कीं,  या आठव्या गर्भाच्या  अंतरी देवकी  मातेला आपले  रुप दिसत आहे, पांच कर्मेंद्रिये  आणि पांच ज्ञानेंद्रियें यांच्या  सर्व वृत्ति हरिरुपाशी तदाकार झाल्या  आहेत असा  अनोखा अनुभव येऊ लागला. सद्चिदानंद स्वरुपांत देवकी तल्लीन झाली. स्वस्वरुपस्थिची  अखंड जाणीव चित्त व्यापून राहिली त्रैलोक्य निरामय  आनंदाने पूर्ण भरून गेले. सारी चराचर सृष्टी श्रीकृष्ण  रुपाशी एकरुप झाली. निखळ आनंदात सुखरुप  प्रसुती झाली. असे  एका जनार्दनी म्हणतात. तंव न दुखताच पोट । वेण न लगता उध्दट । कृष्ण झाला प्रगट । स्वयें अयोनिया ।।२।। वेगी वासुदेवाते म्हणे । तुम्ही गोकुळासी न्या तान्हे । एका जनार्दने कृपा केली ।।५।। देवकीच्या मन हे आठवे अपत्य कसे वाचेल या भयाने चिंताग्रस्त  झाले, या भावनेने जीव तळमळु लागला. बाळाचे आकाशासारखे निळेसावळे रुप स्वतेजाने झळाळत होते, ते पाहून ती विस्मयचकित झाली. प्रसुतिच्या कोणत्याही कळा (वेदना) न येता कृष्ण प्रगट झाला. त्या कृष्णरुपाने देवकीला मोहिनी घातली. हे अवर्णनीय कृष्णरुप कोणाला दिसु नये म्हणून ती त्याला पांघरूणाने झाकण्याचा प्रयत्न करु लागली. परंतु ते झळाळणारे स्वयंतेज देवकीला आवरणे शक्य नव्हते. एका जनार्दनी म्हणतात, देवकी आवेगाने वसुदेवाला सांगते की बाळाला त्वरेने गोकुळाला घेऊन जावे. देवकी म्हणे वासुदेवासी । वेगी बाळक न्यावे गोकुळासी । घवघवीत तेजोराशी । देखे श्रीकृष्ण ।।१।। पूर्ण प्रकाश निजतेजे । पाहता न दिसे दुजे । तेथ कैचे माझे तुझे । लपणे छपणे ।।२।। एका जनार्दन खरे । निजरूप निर्धारे । अहं कंसाचे वावरे । मिथ्या भय ।।११।। घवघवीत तेजोराशीसारखा दिसणाऱ्या या बाल्काला वेगाने गोकुळात न्यावे असे देवकी वासुदेवाला सांगते. श्रीकृष्णाच्या स्वयं तेजासमोर दुसरे  काही दिसेनासे झाले असता तेथे तुझेमाझ ही द्वैतभावनाच लोपून जाते, लपणे छपणे संभवत नाही. प्रत्यक्ष परब्रह्म जवळ असतांना कंसाचे भय बाधू शकत नाही असे सांगून वासुदेव कृष्णरुपाचे वर्णन करतात. कमलासारखे वदन असलेल्या श्रीहरीचे नेत्र कमलदलासारखे आहेत. हातामध्ये धारण केलेले कमळ हरीच्या चरण-कमळाला स्पर्श करीतआहे मस्तकावर मुकुट, कानांत कुंडले, गळ्यात वनमाळा, कंठाशी तेजस्वी कौस्तुभमणी, हातामध्ये छोटया घंट्या असलेली बाहुभुषणे, रत्नजडित मणी असलेली वीर-कंकणे अशी दिव्यमूर्ति वासुदेवानी डोळ्यांनी अवलोकन केली. छातीवर उजव्या बाजूला द्विज-पदाचे चिन्ह धारण करणार्या चतुर्भुज श्रीहरीने हातात शंख, चक्र ही आयुधे धारण करून पीतांबर परिधान केलेला दिसत होता. निर्गुण परब्रह्ममाचे हे सगुण साकार रुप निरखित असतांना वसुदेवाला मनातील कंसाचे भय मिथ्या आहे याची खात्री पटली, असे एका जनार्दनी सांगतात. जळो जळो  ही तुमची  बुध्दी  । सरली संसारशुध्दी। कृष्ण  लपवा त्रिशुध्दी। जग प्रगट न  करावा ।।2।। येरी  म्हणे सांडा चावटी । कोरड्या  काय सांगू  गोष्टी गोकुळासी  उठाउठी बाळ न्यावें  माझें ।।7।। आतां  मी काय करूं  वो। वसुदेव म्हणे  नवलावो। तुझ्या  बोलाचा अभिप्रावो। तुझा तुजची न कळे।।11।। श्री  कृष्ण दर्शनाने  हर्षभरित होऊन गर्जना करणाऱ्या  वसुदेवाला पाहून देवकी हतबुद्ध होते. स्त्री  सुलभ ममतेने  तिने  कृष्णाला  अच्छादिलें  पण पुरुष स्नेहाच्या  बंधनांत बांधला  जात नाही  असे असतांना  बाळाच्या संरक्षणाचा विचार  न करतां  वसुदेव मोहबंधनात  अडकत आहे हे पाहून  त्याला शांत करून वेगाने  बाळाला गोकुळी न्यावें अशी  विनंती  करते. श्री  कृष्ण स्वयंप्रकाशी  असून त्यानेच हे विश्व  प्रकाशित केले आहे, त्याला अच्छादिलें  असे म्हणणे मूर्खपणा आहे ज्याच्या केवळ  नामस्मरणाने जन्म मरणाचे  बंधन तुटून पडते, जो  जन्म मरणाच्या अतित आहे  त्याला कोणी मारील असे म्हणणे  अज्ञानाचे लक्षण आहे असे तत्वज्ञान  सांगणाऱ्या वसुदेवाला सावध करण्यासाठी श्रीकृष्ण  स्वयंमसिध्द असूनही तो बाळरुपांत असल्याने  प्राण पणाला  लावून त्याचे कंसापासून  रक्षण करा असे कळकळीने सांगून  देवकी स्तब्ध होते. देवकीचा भावार्थ  लक्षांत येताच  पती-पत्नीच्या विचारांचे  मीलन होऊन संकटापासून मोक्ष (सुटका)  मिळतो. असे एका जनार्दनी सांगतात. श्रीकृष्ण  न्यावा गोकुळा  । पायीं स्नेहाच्या  शृंखळा। कायाकपटीं  अर्गळा । मोह   ममतेच्या ।। 1।। श्रीकृष्ण  अंगशोभा। नभत्व लोपलें नभा।  दिशेची  मोडली प्रभा  । राखते कवण।। 5।। अंध ते बंधन गेले। राखतो  राखणे ठेलें । एका जनार्दनी केलें। नित्य  मुक्त ।।7।। श्री  कृष्णाला  गोकुणाला न्यावे  पण पायांत स्नेहाच्या  साखळ्या देहाच्या तिजोरीला  ममतेची कडी आणि मोहाचे बंधन! कृष्णाचा  ध्यास लागताच स्नेह-ममतेची बेडी आपोआप गळून  पडते, मोक्षाची पर्वणी येते, जो पर्यंत कृष्ण सखा  आपलासा होत नाही तोपर्यंत सर्व बंधन बांधून ठेवतात. कृष्ण-कृपा  होताच मोक्षच बंदी बनतो बाळाचे रक्षण करु पाहणारी देवकी, रक्षण  करण्याचे विसरून दूर जाणाऱ्या कृष्णाकडे एकटक बघत राहते. कृष्णाच्या  निळसर सावळ्या अंगकांतीघ्या शोभेत  आकाशाची निळसर शोभा लोपून जाते. दिशांची  प्रभा निस्तेज बनते. मावळता सूर्य अंधारांत  अलगद बुडत जातो तसा मोह-बंधनाचे अज्ञानाचे  पटल दूर सारून  वसुदेव  कृष्णाला  घेऊन यमुनेच्या  दिशेने निघतो वसुदेव नित्यमुक्त  होतो असे एका  जनार्दनी म्हणतात. वसुदेव म्हणे कटकटा यमुना  रोधिली वाटा।  कृष्ण असतां निकटा। मोहे  मार्ग न दिसे।। 2।। कृष्ण  असतां हातीं। मोहें  पडली भ्रांती। मोहाचिये  जाती। देव नाठवे बा।। 3।। अगा वनींच्या  वाघोबा। पावटेकीच्या  नागोबा  । तुम्ही  माझिया कान्होबा। जीवें  जतन करा।। 5।। हातीचा  कृष्ण विसरुन। देव  देवता होतों दीन। मोहममतेचे महिमान। देवा  ऐसें आहे।। 6।। मोहे  कृष्माची आवडी ।तेथें न  पडे  शोक सांकडीं।  एका जनार्दनी पावले  परथडी। यमुनेच्या  ।।7।। वसुदेव  श्री कृष्णासह  यमुनेच्या तीरावर  पोचलें. हर्षभरित  झालेल्या  यमुनेला स्वानंदाचा  पूर आला. श्री हरिच्या  चरण-वंदना साठी यमुनेच्या  पाण्याला भरती आलेली पाहून  वसुदेव संभ्रमात पडलें, परमात्मा  श्रीकृष्ण जवळ  असूनही  मार्ग दिसेनासा  झाला.मोहानें चित्त  भ्रांत झाले. काकुळतीला  येऊन कुळदेवतेची,  वन्य प्राणी वाघोबा, नागोबा  यांना कान्होबाचे रक्षण करण्यासाठी  विनवू लागले मोह ममतेची झापड आल्याने हाती  असलेले कृष्ण रुपी भाग्य विसरून देव-देवतांपुढे  दीन झालें. परंतू जेथें  कृष्ण प्रेमाची  आवड तेथील दु:ख, संकटे  आपोआप दूर पळतात असे सांगून  एका जनार्दनी म्हणतात, वसुदेव कृष्णासह  यमुनेच्या पैलतीरावर  सुखरूप पोचले. तंव  तुटली जडली बेडी ।कपाटा  पडली कडी। भव भयाच्या काडी।  अहं कंस पावे ।।2।। कंस  पुसे लवलाह्या।  काय प्रसवली तुझी  जाया। म्हणोनी आणिली  योगमाया  । वसुदेवें  ।।4।। ते  देतां देवकीजवळी  । गर्जे ब्रह्मांड किंकाळी। टाहो  फुटली आरोळी  । दैत्यनिधीची ।।6।। तंव  ती गर्जलीं अंबरी  । पैल गोकुळी  वाढे  हरी। तुज  सकट बोहरी । करील  दैत्यकुळाची।।12।। वधितां  देवकीची बाळें।  माझे पाप मज फळलें। माझे  निजकर्म  बळें। आलें  मरण मज ।।13।। कृष्णरुपी   परमात्मा गोकुळीं  पोचतांच वसुदेवानें   कृष्णाला  यशोदेच्या  पुढे ठेवले  आणि यशोदेने प्रसवलेली  योगमाया घेऊन  वेगानें  मथुरेला पोचले. कंस  येतांच त्याच्या हातीं  ही योगमाया द्यावी असे सांगून  योगमायेला देवकीच्या स्वाधीन केली.  मरण भयाने गांजलेला कामक्रोधाने पेटलेला  कंस त्वरेने देवकीच्या काराग्रुही आला असतां आठव्या  कृष्णा ऐवजी  आठवी माया त्याच्या  गळ्यांत पडली. दुष्कर्माची  फळे कपाळावरील कर्म रेषांना  पुसता येत नाही म्हणून पश्चातापाने पोळलेला  कंस योगमायेला हतांत  घेऊन शिळेवर  आपटणार तोच हातांतून  निसटून कडाडत  वरचेवर आकाशाकडे  झेपावतांना गरजली ,संपूर्ण दैत्यकुळाचा  विनाश करणारा  श्रीहरी गोकुळांत  नांदत आहे असे सांगून  एका जनार्दनी म्हणतात देवकीच्या बाळांचा  वध करणारा  कंस आपल्याच  पाप कर्माचे फळ काळरुपाने  समोर उभे राहिले  असे पाहून मृत्यु भयाने मूर्चिछित  झाला. कृष्ण भयाने  कंसाचे चित्त व्यापून  टाकले.आसनी,  भोजनीं,  शयनीं आसनावर  बसला असता, जेवण  घेत असतांना झोपला  असतांना नगरात किंवा वनांत  सर्वत्र कंसाला मृत्यु-रूपांत  कृष्ण दिसू लागला .कृष्ण-भयाने  कंस आपला कंसपणा  (दुष्टपणा विसरून गेला. एका  जनार्दनी म्हणतात,  कृष्ण भयाने कंस जीवनमुक्त  झाला. गोकुळीं  आनंद जाहला । रामकृष्ण  घरा आला ।नंदाच्या दैवाला  । दैव आले  अकस्मात।। 1।। एका  जनार्दनी अकळ । न कळे ज्याचें  लाघव  सकळ । तया  म्हणती बाळ जो  म्हणती बाळ। हालविती।। 4।। श्रावण वद्य अष्टमीला  रोहिणी नक्षत्रावर  बुधवारी नंदाच्या घरीं  बलराम व  श्रीकृष्णमूर्ति  प्रगट झाली. नंदाचे  भाग्य उजळले. गोकुळीचा आनंद त्रिभुवनांत  मावेनासा झाला. बाळासाठी वाण घेऊन गौळणी  नंदाराणीच्या सदनाकडे झेपावू  लागल्या.ज्याचे  लिलालाघव अगम्य आहे अशा सर्वसाक्षी परब्रह्माला जो जो बाळा म्हणून पाळणा हलवणार्या गोपींच्या भावना अकलना पलिकडच्या आहेत असे  एका जनार्दनी  म्हणतात. पुत्रप्राप्तीची  आनंददायक बातमी कुणीतरी  घाईघाईने नंद  रायाला  सांगते आणि  पुत्रमुख पहावयास  चला असे  सुचवतो. ब्राह्मणाला  बरोबर घेऊन सर्वजण उत्सुकतेने  पुत्रवदन  पहाण्यासाठीं  निघतात. कमलनयन,  मेघश्याम, हसतमुख, सुंदर   कृष्णवदन पाहून सगळे  कौतुकाने स्तब्ध होतात. निळेसावळे  परब्रह्मरुप सर्वांचे  मन वेधून घेते. मनाला  कृष्णरुपाचे  वेध लागतात असे  एका जनार्दनी म्हणतात. वेधल्या  गोपिका सकळ । गोवळ  आणि गोपाळ। गायी म्हशी  सकळ । तया कृष्णाचे ध्यान  ।। 1।। करितां  संसाराचा धंदा । आठविती त्या  गोविंदा । वेधें  वेधल्या कृष्णछंदा। रात्रंदिवस  समजेना  ।।3।। सर्व  गोप गोपिका  आणि गुराखी तसेच  गाई म्हशी सारखे मुके  प्राणी यांना  श्रीहरिचे ध्यान  लागलें. कृष्णावांचून  दुसरे कांहीं  सुचेनासे  झाले. सर्व  वस्तुमात्रांत  कृष्णरुप दिसू लागले.  गोपिका संसाराची कामे  करतांना गोविंदाला आठवूं लागल्या. मनाला    कृष्णाचा छंद जडला. काळाचे भान बाह्य जगाचे  नियम आणि बंधने विसरून गोविंदाशी एकरुप झाल्या . ध्यानीं  ध्यातीं कृष्ण।आणिक  नाहीं दुजी तृष्णा  । विसरल्या विषयध्याना  । सर्व देखती  कृष्ण ।।2।। गोकुळीच्या  लोकांना कृष्णाचे  ध्यान लागले. त्यांना  सर्व जग कृष्णमय दिसू  लागले. जेवताना उठतां बसतां  ते कृष्णाचे  नामस्मरण करु लागले. इंद्रिय विषयांचे  ध्यान विसरून सर्व ईच्छा आकांक्षांचा  त्याग करून मन कृष्णाला अर्पण करून त्या  सर्व गोप-गोपिका जीवे -भावे कृष्ण चरणी लीन  झाल्या. गाढ झोपेत,स्वप्नावस्थेंत, जागृत असतांना, त्यांच्या   सर्व वृत्ती कृष्णरुपानें  वेधून घेतल्या. काया, वाचा  मनाने ते कृष्णरुप  झाले, आपल्या देहाचा विसर पडला. असे  एका जनार्दनी या अभंगात म्हणतात. व्रजांत कोणे एक वेळेशी। आले गर्गाचार्य ऋषी। त्यासी दाखवितां कृष्णासी । चिन्हें बोलतां झाला.।। 1।। यशोदाबाई ऐक पुत्राची लक्षणें ।।ध्रु0।। मध्यें मुख्य यशोदा बाळा । सन्मुख रोहिणी वेल्हाळा। भोंवता गोपिकांचा पाळा । त्या गोपाळा दाखविती ।।2।। करील दह्या दुधाची चोरी। भोगिल गौळियांच्या पोरी। सकळ सिंदळांत चौधरी। निवडेल निलाजरा।। 3।। चोरूनी नेईल त्यांची लुगडीं। त्यांचे संगे घेईल फुगडी। मेळवुनी गोवळ गडी । सुगडी फोडी शिंकींचीं । ।।4।। पांडव राजियांचे वेळी । काडील उष्टया पत्रावळी । ढोरें तुमच्या घरची वळी । निवडेल निलाजरा ।।।5।। यावरी कलवंडतील झाडें ।लत्ता खळाळ हाणील घोडे । महा हत्ती धरील सोंडें। परी ती विघ्ने मावळतीं ।।6।। यावरी गाडा एक पडावा ।अथवा डोहामाजीं बुडावा। वावटुळीनें उडुनी जावा ।सांपडावा वैरीयाला ।।7।। एकदां व्रजभूमीत गर्गाचार्य ऋषी आले त्यांनी कृष्णाची बाल-लक्षणे अवलोकन करून यशोदेला भविष्यात घडून येणार्‍या कृष्ण -लीलां वर्णन करुन सांगितल्या. मध्यें यशोदेचा कृष्ण त्याच्या समोर रोहिणीचा बलराम, भोवती गोपाळांचा मेळा भरला असतांना ऋषी श्रीकृष्णाचे जातक सांगतात. हा कृष्ण गोकुळांत दह्यादुधाची चोरी करील,गौळणींची लुगडी चोरून नेऊन त्यांच्या खोड्या काढील गोपाळ-गडी जमवून गवळ्यांच्या घरांत शिरून शिंक्यावरची दह्यादुधाची भांडी फोडील. गोप-गोपिकांना जमवून रासक्रीडा, फुगडी असे खेळ करील नंद-यशोदेच्या घरच्या गाई राखिल बालपणी कृष्णावर अनेक संकटे येतील. बालकृष्णावर झाडे कोसळतील, घोड्यांच्या टापांचे प्रहार होतील, बलाढ्य हत्ती सोंडेत पकडतील या शिवाय गाडा अंगावर पडणे डोहांत पडणे वावटळीने उडून जाऊन वैर्याच्या हाती सापडणे अशा अनेक दुर्घटना घडून येतील परंतू ही सर्व विघ्ने मावळतील. पांडवांच्या शराजसूय यज्ञाच्या वेळी श्रीकृष्ण उष्टया पत्रावळी काढील. कारण नंदाचे बीज नसून सच्चिदानंदाचा अवतार आहे. त्याने गोविंद रुपाने जन्म घेतला असून हृदयावर ब्राह्मणाने मारलेल्या लाथेचा प्रहाराने झालेल्या जखमा भूषण म्हणून धारण करील. श्रीकृष्णाचे ऋषींनी सांगितलेले जातक एका जनार्दनी या अभंगात वर्णन करुन सांगतात. नंद पुजेसी बैसला। देव जवळी बोलाविला।। 3।। नंद पाहे भोंवतालें। एका जनार्दनी बोले।। 5।। म्हणे कृष्णराया शाळीग्राम देई । येरे लवलाही वदन पसरी।। 1।। नंदरायाने कृष्णा कडे शाळीग्राम मागितला असतां श्रीकृष्णाने लगेच मुख पसरून दाखविले,तेव्हां नंदरायाला वदनामध्ये चौदा भुवने सप्त पाताळांचे दर्शन घडलें तसेच स्वर्गीय देवांचे दर्शंन घडले. हा चमत्कार बघून नंदाच्या चित्तवृत्ती लोप पावल्या नंदराया स्वता:चे अस्तित्व विसरून गेले. एका जनार्दनी म्हणतात नंदराया सर्व ऐहिक भावना विसरून गेले. घालुनी माया म्हणे नंदराया । भजे यादव राया कायावाचा ।।1।। नंद म्हणे देव दूर आहे बापा। आम्हांसी तो, सोपा कैसा होय।। 3।। मायेचे हे नवल बघून नंदराया काया, वाचा, मनानें यादव रायाचे भजन करु लागला, तेव्हां निर्मळ परब्रह्माचे सतत भजन केल्यास चिरकाल संसारसुख भोगतां येईल परंतु देव भक्तापासून खूप दूर असल्याने भक्तांना तो सहजसुलभ कसा होईल हे नंदरायाचे वचन ऐकतांच नारायणानें शंख, चक्र, गदा पद्म धारण केलेले, मस्तकावर सुंदर मुगुट असलेले आपले शोभायमान रूप प्रगट केले हरीचे हे मनोहर रुप पाहून नंदरायास अवर्णनीय आनंद झाला. एका जनार्दनी म्हणतात, नंदाला श्रीहरी जीवेभावे भेटला. सावळ्या रंगाचा बालकृष्ण वृंदावनात क्रिडा करतो गोपवेष घालून गोपाळांसवे नृत्य करणाऱ्या बालकृष्णाचे नागर रूप अतिशय विलोभनीय दिसते. एका जनार्दनी म्हणतात, ह्या आगळ्या-वेगळ्या रुपाचे रहस्य वेदशास्त्रांनादेखिल उलगडत नाही. वेदादिक श्रमले न कळे जया पार । शास्त्रसी निर्धार न कळेची ।।१।। तो हा श्रीहरी नंदाचिया घरी । क्रीडे नानापरी गोपिकासी ।।२।। चोरावया निघे गोपिकांचे लोणी । सौंगडे मिळोनी एकसरे ।।३।। एका जनार्दनी खेळतसे खेळ । न कळे अकळ आगमानिगमा ।।४।। नंदाघरी नांदणाऱ्या श्रीहरीच्या अवतार लीलेचे रहस्य जाणून घेण्याच्या प्रयत्नात असताना वेद थकून गेले आणि शास्त्रांना त्याचा निर्णय करणे अशक्य झाले. सवंगडी मिळवून गोपिकांच्या घरातील लोणी चोरून नेणे, गोपिका जमवून त्यांच्यासवे रासक्रीडा करणे, नाना प्रकारचे खेळ खेळणे यांची कारणे समजून घेणे वेदशास्त्रांना कळेनासे झाले, असे एका जनार्दनी म्हणतात. मेळवोनि मुले करावी हे चोरी । पूर्ण अवतारी रामकृष्ण ।।१।। पाळती पाहती एका जाणविती । सर्वे जाऊनी खाती दहीदूधा ।।२।। एका जनार्दनी नाटकी तो खेळ । न कळे अकळ वेदशास्त्रा ।।४।। बलराम आणि श्रीकृष्ण अवतारी पुरुष असतांना मुले गोळा करून, पाळत ठेवून, एकमेकांना बोलावून, सर्व मिळून गोपिकांच्या घरचे दहीदूध खातात, ताकाचे मडके फोडतात, लोण्याचे गोळे झेलतात. एका जनार्दनी म्हणतात, या नाटकी खेळांचा अर्थ वेदशास्त्रांना आकलन होत नाही. पाळतोनि जाती घरासी तात्काळ । खेळ तो अकळ सर्व त्याचा ।।१।। गोपाळ सवंगडे मेळवोनि मेळा । मध्ये तो सावळा लोणी खाये ।।२।। निजलियाच्या मुखा माखिती नवनीत । नवल विपरीत खेळताती ।।३।। न कळे लाघव करी ऐशी चोरी । एका जनार्दनी हरी गोकुळात ।।४।। गोपाळ सवंगडी जमवून त्यांच्यामधे बसून सावळा श्रीहरी लोणी खातो, झोपेत असलेल्या गोप-गोपिकांच्या मुखास लोणी माखतो असे नवलाईचे विपरीत खेळ खेळतो. चोरी करताना अशा सहजपणे करतो की त्याचे लाघव कळतच नाही असे एका जनार्दनी या अभंगात म्हणतात. धाकुले सवंगडी घेऊनि आपण । चालती रामकृष्ण चोरावया ।।2।। बाल सवंगड्यांना सवे घेऊन राम-कृष्ण गोरसाची चोरी करायला निघतात. गोपिकांनी ठेवलेले लोणी बाहेर काढून सवंगडी ते नेहमी च खाऊन फस्त करतात. एका जनार्दनी म्हणतात श्रीहरीच्या या लीलांचे कौतुक ब्रह्मदेवांना सुध्दा कळत नाही. येतो जातो हे न कळे त्याची माव । वाउगीच हांव थरिताती ।।2।। पाच, सात, बारा असे गट करून गौळणी श्री हरीला पकडण्यासाठीं दाराआड लपून बसतात. एकटक नजरेने सगळीकडे बघत असतात. श्री हरीला पकडण्याची निरर्थक खटपट करु पाहतात पण श्रीहरी त्यांना चकवा देऊन येतो आणि निघून जातो. एका जनार्दनी म्हणतात, रात्रंदिवस ध्यान धारणा करूनही योग्यांना श्रीहरी सापडत नाही. अहर्निशी योगी साधिती साधन । तयांसी महिमान न कळेची ।।1।। तो हा श्रीहरी बाळवेषे गोकुळीं । खेळे वनमाळी गोवळियांसी ।।2।। एका जनार्दनी म्हणतात, रात्रंदिवस ध्यान योगाची साधना करुनही योगी जनांना ज्या श्रीहरीचा अवतार महिमा कळत नाही तो वनमाळी बाळवेष धारण करून गवळ्यांच्या सवे खेळ खेळतो. न सांपडे हाती वाउगी तळमळ । म्हणोनि विव्हळ गोपी होती ।।1।। समस्ता मिळोनी बैसती त्या द्वारें। नेणवेचि खरे येतो जातो।। 3।। श्रीहरीला पकडण्यासाठी दारामागे लपून बसलेल्या गोपी श्रीहरी हाती लागत नसल्याने निराश झाल्या,त्यांना वेगळ्याच प्रकारची तळमळ लागून राहिली. एका जनार्दनी म्हणतात, गोपींना श्रीहरी केव्हां येतो आणि जातो हे समजत नाही त्यांचा हा खटाटोप व्यर्थ आहे. वाउगे ते बोल बोलती अबळा । कवळ ते गोपाळा धरूं शके ।। 1।। प्रेमावीण कोण्हा न सांपडे हरी । वाउगी येरझारी घरामध्यें ।।2।। एका जनार्दनी या अभंगात म्हणतात, गोपींचे बोलणे वाउगे (अयोग्य) असून श्रीहरी प्रेम भक्ती शिवाय कोणालाही आपलासा करता येऊ शकत नाही. गोपिकांना यामुळे शीण होत असून त्या घे ते हम मी हे व्यर्थ गोंधळ घालीत आहे. नवल ती कळा दावी गोपिकांसी। लोणी चोरायासी जातो घरा ।।1।। लोणी चोरायला घरांत जातांना श्रीहरी बाळ सवंगड्यांना बाहेरच ठेवून आपण एकटाच घरांत प्रवेश करतो. दार बंद करून बसलेल्या गोपिकांना गोपाळांचा सखा हरी दिसतो .एका जनार्दनी म्हणतात गोपी धावत जाऊन हरीला पकडण्याचा खटाटोप करतात गोपिका हरीच्या मागे धावून त्याला पकडण्याचा प्रयत्न करतात, एका जनार्दनी म्हणतात हरी अशा प्रकारे नवलाचे खेळ खेळतो. वोडोनियां नेती यशोदे जवळी। आहे वनमाळी कडेवरी ।।4।। एका जनार्दनी यशोदेच्या करी । उभा श्रीहरी लोणी मागें ।।5।। पाहती तो उभा यशोदे जवळी । वाउगी ती कळी दिसताती ।।2।। गोपिका धांवती घेऊनिया कृष्ण । न कळे विंदान कांही केल्या ।।3।। घेऊनिया येती तटस्थ पाहती। विस्मित त्या होती आपुलें मनीं ।।4।। गोपींनी कृष्णाला पकडलें ही बातमी घरोघरी पोचली.या धिटुकल्या हरीला राजद्वारी आणले, आणि पाहतात तर बालकृष्ण यशोदे जवळ उभा आहे. हा वेगळाच चमत्कार गोपी तटस्थपणे बघत राहिल्या. विस्मयचकित झाल्या.एका जनार्दनी म्हणतात, श्रीहरीचे लाघव,अवतार लीला ब्रह्मादी देवांना सुध्दा उमजत नव्हत्या. मिळाल्या गोपिका यशोदे जवळा। तटस्थ सकळां पाहताती।। 1।। एका जनार्दनी बोलण्याची मात। खुंटली निवांत राहिल्या त्या।। 3।। धरुनिया करी जाती तेथवरी । उभा असे हरी जवळीच ।।3।। दुसरा कोणताही हेतू मनांत न ठवता,नि:शब्द होऊन गोपी यशोदे कडून निघाल्या. एक-दुसरीला दोष देत,मनांत आश्चर्य व्यक्त करीत त्या मूकपणे घरी परतल्या. एका जनार्दनी म्हणतात, ही विस्मयकारक लीला बघून गोपी मनामध्ये कांही सुचेनासे होऊन तटस्थ झाल्या. कृष्णाला हातात पकडणे अशक्य आहे, हे नि:संशयपणे सत्य आहे. अथक प्रयत्नांनंतर सुध्दां जो ध्यानांत देखील योग्यांना सापडत नाही, त्याला हातांत पकडू असे गोपी म्हणतात, त्यासाठी मनांत तळमळतात अकारण गोंधळ करतात. एका जनार्दनी म्हणतात,नि:ष्काम भक्ती शिवाय नारायण कोणाच्याही हातीं सापडणार नाही. अभाविकांसी तो जवळीचा दुरीं । दुरीचा जवळी हरी भाविकांसी ।। 1।। अभाविक लोकांना हरी जवळ अजूनही प्रेमभक्ती नसल्याने दुरावलेला असतो तर निष्काम भाविकांना तो दूर असूनही अगदी सहजसाध्य असतो.अंत:करणांत प्रेमभक्ती नसल्याने गोपिकांची फसगत होते, त्या श्रीहरीला आपलासा करु शकत नाही. मनाच्या हव्यासामुळे त्यांना कष्ट सोसावे लागतात, एका जनार्दनी म्हणतात, गोपिकांचा हा व्यर्थ शीण पाहून हृषीकेश मनांत हसत असतो. भाविका त्या गोपी येती काकुळती । तुमचेनी विश्रांती मजलागी ।।1।। दावितो लाघव भोळ्या भाविकांसी । शहाणे तयासी न संपडे ।।3।। एका जनार्दनी भाविकांवाचून । प्राप्त नोहे जाण देव तया ।।4।। एका जनार्दनी व्यापक तो हरी । गोकुळा माझारीं खेळ खेळे।। 4।। खेळतसे खेळ सवंगडियांसहित । गोपिकांचे हेत पुरवितसे।। 1।। जया जैसा हेत पुरवी तयांचा । विकला काया वाचा भाविकांचा ।।3।। एका जनार्दनी या अभंगात म्हणतात, भक्तांच्या मनातील सर्व ईच्छा नरायण पुरवतो. श्रीहरी सवंगड्यां बरोबर खेळ खेळतो, गोपिकांच्या मनातील भावना जाणून त्यांचे हेतु पूर्ण करतो. काया, वाचा, मनाने नरायण भक्तांचा अंकित असून भक्तांच्या प्रेमामुळे तो भक्तांसाठी वनोवनी धावतो. खेळ मांडिला हो खेळ मांडिला। न कळे ब्रह्मादिका अगम्य त्याची लीळा वो ।।2।। चोरी करावया जरी येसी सदनी । कृष्णा धरुनी तुझी शेंडी बांधीन खांबालागुनी ।।5।। पती आणि गौळणी एके सेजे पहुडली। बैसोनियां सेजे विपरीत करणी केली ।।2।। करुनी कारण आले आपुले मंदिरा । यशोदे म्हणे कृष्णा काय केलें सुंदरा ।।4।। जाहला प्रात:काळ लगबग उठे कामिनी । वोढतसे दाढी जागा झाला ते क्षणीं ।।5।। मध्यरात्री पती सह गौळणी सुखसेजेवर झोपली असताना सावळा हरी तेथे आला. गोपीची वेणी, पतीची दाढी एकत्र बांधून ब्रह्मदिक देवांना सुध्दां सोडवता येणार नाही अशी गांठ दिली. हे काम करून श्रीहरी आपल्या मंदिरी परतले.प्रात:काळ होताच गोपी लगबगीने उठली,दाढी ओढली गेल्याने पतीदेव जागे झाले आणि संतापले.श्रीहरीच्या या विपरीत करणीचे वर्णन करून एका जनार्दनी सांगतात कीं, गौळणीने ही गोष्ट शपथेवर नाकारली गोदोहन राहिलें दिवस आला दुपारी । धाउनी शेजारी येती पहाती नवलपरी ।।2।। शस्रे घेऊनिया ग्रंथी बळें कापिती । कापिताचि शस्रे न कांपे कल्पांतीं ।। 3।। घेऊनिया अग्नि लाविताती दाढी वेणी । न। जळेची वन्ही ऐशी केली कृष्णे करणी ।।4।। गौळण पतिसह संतापाने रुदन करीत असतां दुपार झाली.गाईंचे दूध काढायचे राहिले,शेजारी धावून आले, त्यांनी दाढी वेणीच्या गांठीचे नवल पाहिले.शस्रे घेऊन गांठ कापणे त्यांना जमेना,अग्नि लावून गांठ जाळण्याचा प्रयत्न केला पण ते ही जमेना,अग्नीच विझून गेला.अनेक लोकांनी हा चमत्कार बघितला.लोक तोंडाला येईल ते बोलू लागले.एका जनार्दनी म्हणतात,या विपरित करणीचे नवल नंदरायाला सांगण्यासाठी लोक राजमंदीराकडे धांवले. नंदरायाच्या सेवकांनी गवळ्यासह गवळणीला चावडींत आणलें. ते दोघेही रडून आकांत करत असताना भोवतीं घरलोकांची गर्दी जमली.नंदरायाच्या मांडीवर बसून गदगदां हास्य करणारा सावळा हरी या विपरित करणीचे कारण व देवाचा न्याय स्पष्ट करतो.गौळण,गवळ्याचे दु:खित चेहरे बघून श्रीहरीचे मन दयेने भरले,त्याने लाघव करुन दोघांना मुक्त केले.एका जनार्दनी म्हणतात, करुणाकर, मोक्षदानी श्रीहरीने सहज दृष्टीने बघतांच वेणी दाढीची गांठ सुटली. म्हणे यशोदा बा कृष्णा न करी तूं खोडी । बोलती गोपिका वाईट त्या जगझोडी ।।2।। या प्रसंगानंतर गोपिका आपल्या घरीं आणि नंदासह श्री हरी राजभुवनी परतले तेव्हां कुष्णाने अशा खोड्या करु नयेत त्यामुळे गोपिका वाईट बोलतात असे यशोदेने स्पष्ट केले.एका जनार्दनी म्हणतात,यांत मोक्षदानी श्री हरीचा दोष नाही, ज्याच्या मनांत जसा भाव असेल त्याप्रमाणेच त्याला देव दिसतो. भली केली गोविंदा भली केली गोविंदा । निजभक्तांलागी दाखविसी लीला ।।2।। गोपींच्या घरी जाऊन हृषीकेशी चोरी करतो,दार उघडून शिंके तोडून दही दूध खातो,ताकाचे भांडे लवंडून टाकतो.असे गाऱ्हाणे गोपी येऊन यशोदेला सांगतात. गोविंदाची ही करणी भक्तांना लीला दाखवण्यासाठी आहे असे सांगून एका जनार्दनी म्हणतात, भक्तांचे मन अंतर्बाह्य व्यापून टाकणाऱ्या श्रीहरीचे चरण कधी सोडणार नाही. एकमेक गौळणी करिती विचार । चोरी करी कान्हा नंदाचा कुमर ।।1।। गौळणी एकमेकींना भेटून विचार करतात नंदाचा कान्हा चोरी करून पळून जातो,धरायला गेलो तर सांपडत नाही.दही दूध लोणी चोरी करून खातो,नवल असे कीं,घराचे दार जसेच्या तसे बंद असते.एका जनार्दनी म्हणतात, श्रीहरीची ही लीला कुणालाच समजत नाही.ब्रह्मदिक देवांना सुध्दां ही माया कळत नाही. आम्ही अबला घालितो चोरी। श्रीहरी परापश्यंती वेगळा ।।1।। घरां घेऊनि जातां उभा आहे । न कळे विंदान सखे काय सांगू ।।2।। श्रीहरीला चोरी करतांना धरले आणि यशोदेच्या घरी जाऊन पाहतां यशोदे जवळ कान्हा उभा आहे असे दिसले.ही काय जादू आहे हे गोपींना कळत नाही. हा काहीतरी चमत्कार आहे असे त्यांना वाटते.एका जनार्दनी म्हणतात, अबलांच्या घरी चोरी करणारा श्रीहरी परा आणि पश्यंती या वाणींच्या पलिकडे आहे परमेशाने हा अवतार धारण केला असून तो विश्वव्यापक, सर्वांठायी जनींवनीं पूर्णात्वाने भरून राहिला आहे. एके दिवशीं मी गेले यमुनातट जीवना । गाई गोप सांगाते घेऊनि आला कान्हा । न सुटे गांठीं पाहिला दृष्टी । नित्य आनंदु । वेध लाविला ।।3।। किती खोडी याच्या सांगु तुज साजणी । गुण यांचे लिहितां न पुरे मेदिनी । हासोनिया राधा बोले यशोदेसी । पहा वो हा चोर बोले विश्वासी ।।1।। आण वाहतसे लाटकीची मामिसें । याचिया वचनीं सर्वास विश्वासे ।।2।। कान्हा नांवाचा चोर अत्यंत विश्वासाने बोलतो, कांहीतरी सबबी सांगून खोट्या शपथा घेतो असे असुनही याच्या शब्दावर सर्वांचा विश्वास बसतो.खोडी करणार नाही अशी शपथ घ्यायला सांगतांच गोरसाशिवाय शपथ घेणार नाही (गोरसाशिवाय दुसरी चोरी करणार नाही)असे म्हणतो असे राधा यशोदेला सांगून हसते.एका जनार्दनी म्हणतात, कान्हाच्या या गर्भितार्थी विनोद वाणीवर यशोदेसह सर्व गौळणी हांसतात. ऐशा लांचावल्या नंदनंदना । घरींच बैसती लक्ष लावीत कान्हा ।।2।। वेदश्रृतीसी । न कळे जयांची शुध्दी । तो नवनीत खावया लाहे। लाहे घरामधीं ।।3।। गोकुळातील सगळ्या गोपिका मिळून परसद्वारीं बसतात आणि कृष्णाला बोलावतात, कृष्णाच्या (नंदनंदन) भेटीच्या लालसेने घरीच बसून असतांना त्यांचे सारे लक्ष कृष्णाकडे लागलेलें असते.वेदश्रुतींना देखील ज्याचा ठाव लागत नाही तो कान्हा लोणी खाण्यासाठी घरांत शिरतो. एका जनार्दनी म्हणतात, परिपूर्ण ब्रह्मरुपाने अवतरलेल्या श्री कृष्णाने सर्वांच्या अंतरंगाला वेध लावले आहेत. घरां घेऊनि जातां उभा आहे। न कळे विंदान सये काय सांगू ।।2।। रस्त्याने जातांना विस्मयचकित झालेल्या गोपी श्रीहरीने दाखवलेल्या चमत्कारा विषयी विचार करतात, चोरी करताना पकडलेल्या कान्हाला यशोदेकडे नेले तव्हां तो यशोदा जवळ उभा असलेला दिसतो.श्री हरीच्या लीलांचे रहस्य अगम्य असून तो परापश्यंती वाणीच्या पलिकडे आहे.एका जनार्दनी म्हणतात, परब्रह्मरुपी परमात्मा सर्वांच्या अंत:करणांत वसत असून व्यापक असून परिपूर्ण आहे.जनींवनीं दिसणार्या या जनार्दनाचा महिमा बुध्दीला आकलन होत नाही. आम्ही असता माजघरी । रात्र झाली दोन प्रहरी । मी असता पतिशेजारी । अवचित हरी तुझा आला ।।१।। एका जनार्दनी म्हणे भला । आता सापडता न सोडी त्याला ।।५।। गोकुळीची एक गोपी तिचे गाऱ्हाणे सखीला सांगतांना म्हणते, रात्रीच्या दोन प्रहरी माजघरात पतीसह शयन केले असतांना वेदशास्त्रांना अगम्य असणारा श्रीहरी हातात मुंगुस घेऊन घरात शिरला आणि दोघांमध्ये मुंगुस सोडले. त्या मुंगसाने बोचकारून हैराण केले, अंगावरची वस्त्रे फाडली. दोघे भयाने गर्भगळीत झाले. ही खोडी काढून कान्हा घरी जाऊन आईमागे लपला. एका जनार्दनी म्हणतात, हे सावळे परब्रह्म हाती सापडल्यास मोकळे सोडणार नाही. म्हणती गे कृष्णाला । धरु आजी ।।५३।। आपण तात्काळ । पळे बाहेरी ।।5।। एका जनार्दनी । ऐशी करूनी करणी । यशोदे जवळी येउनी । वोसंगा बैसे ।।6।। कडेवरी घेऊनिया फिरलें मी द्वारोद्वारी।।1।। एका जनार्दनी हरीला भगी राधा सुंदरा ।।3।। गोविंदा गोपाळा कृष्णा मुकुंदा शेषशाई । जगज्जीवना गोकुळभुषणा गोपी भुलवणा बाई । दही घुसळत असतांना कान्हा परत परत रवी धरुन ठेवतो, कितिही समजावले तरी त्याला समजत नाही.या कान्हाला कडेवर उचलून घरी घेऊन जाण्यास यशोदा राधेला सांगते.राधा आनंदाने हरीला हळुवार पणे बोलवतें, पाळण्यांत निजवून झोके देण्याचे,दही भात कालवून देण्याचे, अमिष दाखवते.यशोदेला सोडून येण्यासाठी कान्हाची विनवणी करते. तेव्हां हरि निश्चळ होतो.एका जनार्दनी म्हणतात, शेषशाई भगवान गोकुळाचे भुषण बनून गोविंद, गोपाळ, कृष्ण, मुकुंद ही नावे धारण करून गोकुळीच्या गवळणींना भुलवतो. कडे घेउनी वेगेसीं आणिला घरा ।।4।। हळूच म्हणे कृष्णाला । लहान असशी ।।5।। कृष्ण म्हणे राधिकेसी । मंत्र आहे मजपाशीं । वैकुंठीचा मनमोहन । सर्व जगाचे जीवन । एके दिवशी श्रीकृष्ण (शारंगपाणी) राजवाड्यांत खेळत असतांना गौळण राधिकेने पाहिला.कृष्णाला बघण्यासाठी पाणी आणण्याचे निमित्त करून राधा गौळण तेथें गेली.कृष्णाला उचलून घेऊन आलिंगन देऊन चुंबन घेतले आणि सुख-संतोष पावली.यशोदेने राधिकेला कृष्णाला तिच्या घरी घेऊन जाण्यास सांगितले आणि राधा कान्हाला घेऊन घरी आली. एकांतात लहान आहेस असे राधिकेने कृष्णाला सांगताच आपल्याकडे थोर होण्याचा मंत्र आहे असे कृष्णाने स्पष्ट केले. एका जनार्दनी म्हणतात, मनमोहन,जगत् जीवन, वैकुंठीचा राणा आपले लिला लाघव जगाला दाखवत आहे. राधा गौळण हरीला घेऊन घरी येतांच वृध्देने दार उघडून बघितले आणि कृष्ण दर्शनाने झालेला आनंद गगनांत मावेनासा झाला, घाईघाईने कृष्णाला उचलून तिने त्याचे चुंबन घेतांच तिचे मन मोहरलें, मनातला आपपर भाव क्षणांत मावळला.कान्हाला राधेकडे देवून तिने सांगितले एकटेपणा घालवण्यासाठी याला नेहमी घरी आणावे.एका जनार्दनी म्हणतात, हा जगजेठी श्री कृष्ण अत्यंत मायावी, लाघवी असून सर्व कांही करूनही अकर्ता आहे,मनातले सगळे विकल्प नाहीसे करणारा आहे. शोभतसे राजीवनयन । राधेजवळी ।।1।। राधा म्हणे मामिसे । गृहामध्यें कृष्ण असे । माझी होईल आपदा । जगामाजी।। 10।। कमला सारखे नयन, सुंदर मुखचंद्रमा, हातामध्यें शंख,चक्र धारण केलेला श्रीहरी राधे समीप रत्नजडित मंचकावर आनंदांत सुखाने पहुडला असतांना विस्मयकारक गोष्ट घडली. राधेची सासु घरी येऊन दार उघडायला सांगते.घरांत कृष्ण असून भोजनाला बसला आहे तेव्हां थोडा वेळ थांबा, बाहेरच्या पावलांनी आंत येऊं नका असे राधा सासुला विनविते. दारांत वृध्द सासु बसली असून दोघांना ही गोष्ट लज्जास्पद आहे असे ती कृष्णाला सांगते.आतां आपण मंत्र विसरलो असून कसा विसर पडला हे सांगता येत नाही असे कृष्णाने सांगताच राधा अतिशय घाबरली. लोकांत आपली निंदा नालस्ती होईल या विचाराने दीन वदनाने ती कृष्णाची करुणा भाकते. एका जनार्दन म्हणतात,शरणागत झालेल्या राधेची शोकमग्न अवस्था पाहून भक्तवत्सल श्रीहरी परत सानरुप धारण करतो गोकुळीच्या गौळणी दूध विकण्यसाठी मथुरेला जाण्यासाठी निघाल्या असतां कान्हाने राधिकेला पाहिले.जवळ जाऊन तिची वेणी धरली.घरांत चोरी करून वाट आडवणार्या लोकांमध्ये नाव रुपाला काळिमा लावणाऱ्या शारंगपाणीला ओढून यशोदा कडे नेते अशी धमकी राधेने दिली असतां कान्हा साडीचा पदर पकडून आपले गोरसाचे दान मागू लागला. हे पाहून बाकीच्या गौळणी हसू लागल्या. एका जनार्दनीं म्हणतात, भक्तीप्रेमाने राधा देहभान विसरून श्रीहरीशी समरस झाली. फणस जंबीर कर्दळी दाटा । हातीं घेऊनी नारंगी फाटा।।1।। हरी पाहुनि भुलली चित्ता । राधा घुसळी डेरा रिता ।।4।। फणस, डाळिंब कर्दळी यांचा लाकुडफांटा घैऊन मार्गीं चाललेल्या राधेच्या कानातील कुंडल वाऱ्याने हालत आहेत आणि कावरी बावरी नजर कान्हाला शोधत आहे असे वर्णन करून या अभंगात एका जनार्दनी म्हणतात,राधेला पाहून भुललेले श्रीहरी नंदाघरी बैलाचे दूध काढतात तर हरीला पाहून भुललेली राधा रिकामा डेरा घुसळते.भक्तीरसांत मने समरस होतात. आल्या पांच गौळणी पांच रंगाचे शृंगार करूनी ।।ध्रु0 ।। पहिली गौळण रंग सफेद । जशी चंद्राची ज्योत । मंथन करीत होती दारांत । धरून कृष्णाचा हात । ऐशा आल्या पांच गौळणी ।।1।। दुसरी गौळण साधीभोळी । रंग हळदीहुनि पिवळी । एक लहान तनु उमर कवळी । जशी चांफ्यांची कळी । तिसरी गौळणी रंग काळा । नेसून चंद्रकळा । काळे काजळ लेऊन डोळा । रंग तिचा सांवळा । मुखी विडा रंग लाल । जसे डाळिंबांचे फूल । पांचवी गौळण हिरवा रंग । अवघ्या झाल्या दंग । हिरव्या कांकणांचा पहा रंग । जसे आरशीत जडलें भिंग । गोकुळातील एक गवळण यशोदेला कान्हाचे गाह्राणे सांगते. गौळण यमुनेवर पाणी आणण्यासाठी गेली असतां कान्हाने सवंगडी जमवून घागर फोडली. गौळणीने कान्हाचे हात पकडले.कांगावा करुन कान्हा आपणच रडू लागला.एका जनार्दन श्री हरीचे गुण वर्णन करतांना म्हणतात, श्रीहरी जन्म मरणाच्या फेऱ्यातून सुटका करणारे परमात्मा आहेत. एक गौळण कान्हाची तक्रार करते कीं, संध्याकाळी श्यामने गोठ्यांत दावणीला बांधलेली गाय सोडून दिली.घरातील दही, दूध,लोणी चोरून नेऊन बालगोपाळांना खाऊं घातले. सुनेने प्रतिकार केला तेंव्हा तिचे केस पकडले. एका जनार्दन म्हणतात, यशोदेच्या कान्हाने सर्वांना वेड लावून सतावून सोडलं. गोकुळीची गौळण सांगते, नंदलाल नंदाचा लाडला असून त्याचे मंगलमय नाम आणि सुंदर रूप मनामध्ये ठसले आहे,सर्वांना त्याने भक्तीप्रेमानें जिंकले आहे.वारंवार मनाला त्याचे ध्यान लागते. एका जनार्दन सतत श्री हरीचे नामस्मरण करतात, हृदयात ध्यान लावतात. कोणी म्हणती यासी शिक लावूं । कोणी म्हणती आला बाऊ । दाखवी लाघव नवलाऊ । अगम्य खेळ ज्याचा कवणा न कळे कांहीं ।।3।। चोरी करितां बांधिती उखळी दावें । येतो काकुळती माते मज सोडावें। आवरी आवरी आपुला हरी। दुर्बळ्याची केली चोरी । घरा जावयाची उरी ।कृष्णे ठेविली नाहीं ।।1।। होती क्रोधाची कर्गळा। हळूचि काढिलेसे बळां। होती अज्ञानाची खिळा तीहि निर्मूळ केली।। 4।। प्रपंच सडा हा ताकाचा। केला तुझिया कृ जे जे मी मीष्णे।।5।। संचित हे शिळें लोणी । याचि केली धुळधाणीं। द्वेष रांजण सगळे । स्पर्शे होती हात काळे । त्याहीं टाकिल्या बाहेरी। तुझिया कृष्णें।। 10।। कल्पनेची उतरंडी। याची केली फोडाफोडी । होती आयुष्याची दुरडी। तेंही मोडिली कृष्णें ।।11।। पोर रे अचपळ आमुची। संगती धरली या कृष्णाची । मिळणी मिळाली तयांची। संसाराची शुध्द नाहीं ।। 12।। कन्हैयाच्या चमत्कारिक लिलांनी हैराण झालेली गवळण उताविळपणे यशोदेकडे येऊन आपली तक्रार दाखल करते, जो अतिशय दुर्बल आहे त्याच्या घरीं कृष्ण चोरी करतो, संसार मायेने भ्रांत(भयभीत) झालेल्या चित्ताची कवाडे उघडून श्रीहरी मायेचे कुलूप मोडून टाकतो. शिरावर असलेलें अविद्येचे शिंके (अज्ञान) फोडून गळ्यांत असलेली क्रोधाची शृंखला सहजपणें दूर करतो. अज्ञान समूळ नाहिसे करतो.सत्व,रज,तमोगुणाच्या तिवुईवर उभारलेला दंभाचा डेरा फोडून जीवाची प्रपंचातून सुटका करतो. अहंकार रूपी मजबूत खांब समूळ उपटून टाकतो. जन्मोजन्मीच्या पापपुण्याचा संचय म्हणजे शिळे लोणी, या संचिताची श्रीहरी धूळधाण करुन जीवाची मुक्तता करतो.संकल्प आणि विकल्प यांच्या पासून मन मुक्त करतो. प्रारब्ध रूपी शिळे दही खाऊन संपवतो.माणसाचे भलेबुरे कर्म म्हणजे दुधावरची साय! ह्या कर्मफलापासून सुटका करतो.मानवी मन म्हणजे द्वेषाने भरलेले रांजण, त्याला स्पर्श करताच हात काळे होतात,या द्वेषापासून श्रीहरी मनाची सुटका करतो. लोभीपणाने भरून ठेवलेल्या सुचित आणि दुश्चित रूपी तुपाच्या घागरी श्रीकृष्ण बाहेर काढतो, कल्पनांची उतरंडी फोडून आणि आयुष्याची दुरडी मोडून मुक्तीचा मार्ग मोकळा करतो. कृष्णरूपाशी एकरूप होतांच देहबुध्दी लयास जाऊन द्वैताचे बंधन फिटून जाते, आपपर भाव संपून चित्त कृष्णस्वरुपांत मिळून जाते असे एका जनार्दनी सांगतात. चंद्रहुनी शीतळ रवीहुनी सोज्वळ। तेणे मज केवळ वेधियेलें ।।1।। एका जनार्दनी आनंदु परिपूर्ण। काया वाचा मने वेधिलें वो बाई ।।3।। चंद्र किरणापेक्षा शीतळ, सूर्यनारायणाच्या तेजापेक्षा निर्मळ अशा श्रीहरीच्या रूपाने चित्त वेधले जाते, अमृतापेक्षा गोड, आकाशापेक्षा तरल, इंद्रियजन्य सुखाशिवाय निरागस आनंद अनुभवास आला असे सांगून एका जनार्दनी म्हणतात, श्रीहरीचे दर्शन म्हणजे काया वाचा मनाला भरून टाकणारा परिपूर्ण आनंद! सर्व मिळून गौळणी मथुरेच्या बाजारीं जाण्यासाठीं निघाल्या हे पाहून जगदीश श्रीकृष्ण आपले गोप सवंगड्यांना गोळा करून वेगानें निघाला. त्या सासुरवासिनी गौळणी कान्हाला परत मागे फिरण्याची ,वाट न अडविण्याची विनंती करतात. घरी सासुसासरे प्रतिक्षा करीत असून विलंब झाल्यास क्रोध करतील असे त्या गौळणी परोपरीने सांगतात. शारंगपाणीला हृदयमंदिरी ठेवून मथुरेची वाट चालू लागतात असे सांगून एका जनार्दनी म्हणतात,कृष्णपदी शरणागत झालेल्या त्या गोपिका एकनिष्ठपणे भक्तिभावाने समरस झाल्या आहेत. ऐक ऐक सखये बाई नवल मी सांगून काई । त्रैलोक्याचा धनी तो हा यशोदेसी म्हणतो आई ।।1।। देवकीनें वाईला यशोदेने पाळिला। पांडवांचा बंदीजन होऊनियां राहिला ।।2।। एक गौळण आपल्या सखीला नवलाची गोष्ट सांगते कीं,तिन्ही लोकांचा स्वामी श्रीहरी यशोदेला आई म्हणतो. देवकीने नऊ महिने गर्भांत जतन केला, यशोदेने गोकुळात पालनपोषण केले. पांडवांच्या प्रेमभक्ती बंधनांत बंदी बनून राहिला.तिन्ही ब्रह्मांड ज्याच्या रुपांत साठवलेली आहेत,जो योगीजनांचे परम भाग्य आहे अशा बाल कृष्णाला चोरीच्या निमित्ताने उखळाला बांधून ठेवलें.सगळी तीर्थे ज्याच्या चरण स्पर्शाने पावन होतात तो शूलपाणी आवडीनें राधिकेची वेणीफणी करतो.जनार्दन स्वामींच्या पायी शरणागत असलेले एका जनार्दनी म्हणतात, कैवल्याचे दान देवून जो जन्म बंधनातून मुक्त करतो तो श्रीहरी गोकुळातील गोप गोपिकांना आपलेपणाने हृदयाशी कवटाळतो. तुळशी माळ गळां गे कस्तुरीचा टिळा गे । अर्धांगी रुक्मिणी विंझणें वारित गोपी बाळा गे ।।2।। एकनिष्ठ भक्तांना प्राणाहून प्रिय असलेली कृष्णाची मूर्ती पाहून जीवनाचे सार्थक झाले असे वाटते,सारे सुख दाटून येते. राणी रुक्मिणी सह विराजमान असलेल्या श्री कृष्णाच्या कपाळावर कस्तुरीचा टिळा आणि गळ्यांत तुळशीची माळ शोभून दिसते आहे .कमरेला पिवळा पीतांबर कसला आहे. गोपी पंख्याने वारा घालीत आहेत तर नारद तुंबर पुढे उभे असून गायन करीत आहेत. भक्तांवर कृपेची सावली धरणारी विठाई पाहून एका जनार्दनी विटेवरील कृष्णमूर्ती पुढे नतमस्तक होतात. देखिला अवचिता डोळां सुखाचा सागरु । मन बुध्दी हारपली झाले एकाकारु । अद्वया आनंदा रे अद्वया आनंदा रे । वेधियेल्या कामिनी अद्वया आनंदा रे ।।2।। श्री कृष्णरुपाने सुखाचा सागर अचानक सामोरा आला.मन,बुध्दी हरपून केवळ एकाकार कृष्णरुप सगळीकडे भरून राहिले.देहाचे,संसाराचे भान विलयास गेले. कृष्ण रुप पाहून मन मोहरून आलें.अनुपमेय आनंदाने मन वेधले. आपपर भाव नाहीसा झाला, घर,संसाराचा विसर पडला.आंतबाहेर सर्व विश्व कृष्णरुप व्यापून राहिलें.सद्गुरू कृपेने निर्गुण स्वरुपाचा साक्षात्कार झाला. एका जनार्दनी या अनुभवाचे साक्षात दर्शन या अभंगात कथन करतात. एका जनार्दनी जिवीचा जिव्हाळा। एकपणें पाहतां न दिसे दृष्टीवेगळा ।।6।। या अभंगात एका जनार्दनी कृष्ण रुपाचे वर्णन करतांना म्हणतात,कृष्ण मुखावर दिव्य तेज झळकत आहे ते अगणित रत्नांच्या तेजाप्रमाणे दैदिप्यमान आहे.त्याचा कानडा सुंदर रूपडा मन मोहून टाकतो आणि आलिंगन देण्यासाठी जीव उताविळ होतो.प्रेमभराने मिठी घालतांच माणसाचे मीपण संपून जाते.आंत बाहेर सगळीकडं ते च कृष्णरुप भरून राहिले आहे असे वाटते.बाहेर पाहू गेल्यास तो अंतरांत प्रगट झाल्याचा भास होतो,मन कोड्यांत पडते.मागे,पुढें चहूकडे ते रुप नजरेसमोर दिसते,मन तेथे समरस बनते.जीवाला वेड लावते.चित्त एकाग्र बनते. मध्यें सुकुमार सावळा शारंगपाणी । चिमणा पितांबर पिवळा । गळां वैजयंती माळा। घवघवित घनसांवळा पाहे नंदाराणी ।।1।। नाचतो सांवळा सुंदर निमासुर वदन । वाळे घोळ घागरियांचा झणत्कार पूर्ण । आकर्ण नयन सुहास्य वदन पाहुनी भुले मदन । हातीच्या मुद्रिका झळकती। चंद्र सूर्य रसनायक दीप्ती । ऋषीमंडळ धाक तोडिती । परिवारेसी नाचती पृथ्वीचे भूपाळ । मेरु पर्वत भोगी नायक । नाचती गोपाळ गोपिका सुंदर मंदिरे । उखळे जाती मुसळे पाळी आणि देव्हारे । गोकुळामध्ये चक्रपाणी आपल्या अवतार लीला दाखवतो. सगळ्या गौळणी गोलाकार बसल्या असून मध्ये सुकुमार, सावळा शारंगपाणी शोभून दिसत आहे. मेघाप्रमाणे सावळ्या रंगाचा, पिवळ्या रंगाचा पितांबर नसलेला, गळ्यात वैजयंती माळ घातलेल्या घनश्याम हरीकडे नंदराणी कौतुकाने पाहत आहे. कृष्णाचा नाच पहाण्यासाठी यशोदा आतुर झाली आहे. पायातील वाळे, घोळ यांच्या घंटानादाच्या तालावर सावळा, सुंदर हरी नाचत आहे. श्रीहरीचे विशाल नयन, हसरा चेहरा पाहून मदनालासुध्दा भूल पडते. श्रीहरीच्या हातातील अंगठ्या, पायातील पैंजणे यांच्याकडे गौळणींचे मन वेधले गेले आहे. आकाश, धरणी, सप्तपाताळे हरीच्या छंदी नाचत आहेत. स्वर्ग, वैकुंठ, कैलासामधील देव, गण, गंधर्व हरिपदांच्या तालावर नृत्य करतात. सारे ऋषीमंडळ, चंद्र-सूर्य श्रीहरीच्या या अद्भुत नृत्यात रंगून गेले आहे. शेष, वासुकी यांसह सर्व नागदेवता, चौदा भुवनांचे लोकपाळ, पृथ्वीवरचे सर्व भूपाळ (सम्राट) कैलासपती शिवशंकर परिवारासह या नृत्यानंदात मग्न आहेत. गोपाळ, गोपिका सुंदर मंदिरात नाचत आहेत. त्यांच्याबरोबर सर्व वनस्पती, वृक्षवेली कौतुकाने हर्षभरित होऊन डुलत आहेत. सजीव सृष्टीसह जडसृष्टीसुध्दा उखळे, जाती, मुसळे, पाळी, देव्हारा, धातुमूर्ती या आनंदात सहभागी झाली आहे. आश्चर्यचकित झालेल्या गौळणी देहभान विसरून गेल्या आहेत. अलोट प्रेमाने धावत जाऊन यशोदा श्रीहरीला कडेवर उचलून घेते. हे विश्वरूप दर्शन घेऊन गोपी धन्य होतात असे सांगून एका जनार्दनी म्हणतात, एकनिष्ठ, अनन्य भक्तांसाठी श्रीकृष्ण असे लाघव दाखवतो, आपल्या भक्तांसाठी काम करतांना तो कधी थकत नाही. द्वितीय अवतारीं आपण कच्छरूप झाला ।सृष्टि धरुनी पृष्ठीं शेवटीं सांभाळ केला ।।3।। दहावे अवतारीं आपण झालासें वारूं । एका जनार्दनी वण्रिला त्याचा वडिवारूं ।।11।। या दश्अवतारांचा महिमा एका जनार्दनी वर्णन करतात. नंदाचा बाळ श्रीहरीची वाट पाहाणाऱ्या गोपिका खेद करीत आहेत. त्यांचे मन उदास झाले आहे. कोणत्या देवाला नवस करावा, कोणत्या गुरुचे मार्गदर्शन घ्यावे, कोणत्या उपायाने कृष्ण भेटेल याचा विचार करीत आहेत. एका जनार्दनी म्हणतात, संपूर्ण शरणागती पत्करून श्रीहरी चरणांशी लीन होणे हाच परमेश्वरप्राप्तीचा एकमेव मार्ग आहे. परा-पश्यंती-मध्यमा या वाणी निरंतर ज्याचे ध्यान करतात, श्रुति आणि सहा शास्त्रे ज्याच्यासाठी वादविवाद करतात असा श्रीपती कोणी अडवला, तो का रुसला असा प्रश्न विचारून गोपी कान्हाने भेट देऊन त्यांचे मनोरथ पूर्ण करावे अशी विनवणी करीत आहेत. यात आपला काही अपराध नसून हा सर्व श्रीहरीचा खेळ आहे हे सांगण्यास गोपी विसरत नाही. एका जनार्दनी म्हणतात, अनन्य भक्तांसाठी श्रीकृष्ण धावून येवून भेट देतात यात नवल नाही. गोकुळीच्या गोपिका श्री कृष्णाला प्रार्थना करतात कीं, ह्या संसार छंदातून सुटका करावी कारण त्यामुळे गोविंद दुरावतो. श्रीहरीने अंतरांत प्रगट होऊन मनातिल द्वैत भावना दूर करावी.विरहव्यथा समूळ नाहिसी करून हरिचरणाशी ठाव द्यावा.एका जनार्दनी म्हणतात विरही गोपिकांप्रमाणे सर्व अनन्य भक्तांची हीच मागणी असते. संसारातिल विषय विरहांत गुंतून पडलेला जीवाची जन्म मरणाच्या फेऱ्यातून जन्म जन्मांतरी सुटका होत नाही.या साठी या संसार पासून निर्धाराने दूर राहिलें पाहिजे.हा भवसागर क्षणभंगूर असून तो पैलपार होण्यासाठी संतसज्जनांची संगती जोडावी असे सांगून एका जनार्दनी म्हणतात, सद्गुरू कृपेशिवाय हा संतसंग त्रिभुवन शोधून मिळणार नाही.अन्यनपणे सद्गुरू जनार्दन स्वमींना शरण गेल्यानंतर श्रीहरीपदाचा विरह संपूर्ण निरसून गेला. मन पवनाचे कोणतीही साधना न करतां संत-संगतीनें परा वाणीच्या पलिकडे असलेल्या श्रीहरीचे दर्शन घेण्याचा निर्धार विरहिणी गोपी करते.श्रीहरिचे नामस्मरण हाच परमेश्वर प्राप्तीचा एकमेव मार्ग आहे,नामांत रंगलेल्या मनाला विरह जाणवत नाही. एका जनार्दनीचे हे सत्यवचन आहे,नामसाधना करतांना विरहिणीचा विरह समूळ नाश पावला.मन स्थिर झाले. रात्रंदिवस मनाला श्रीहरीचा छंद जडला, हरिचरणांशी चित्त गुंतून गेलें.विरहाचे दु:ख सरून सुख झाले.संसार आनंदाने फुलला, संत-संगतीने मोह ममता विलयास गेली, चित्तावरील भ्रांतीचे पटल सहजपणे गळून पडले. विरहिणी गोपीचा संसार धन्य झाला.असे सांगून एका जनार्दनी म्हणतात, संतांच्या संगतीने विरहभ्रांती निरसून चित्ताला पूर्ण विश्रांती मिळाली.असे संत धन्य होत. गोकुळीची गोधनें वनाकडे सैराट चालली असतांना वैकुंठीचा राणा श्रीकृष्ण त्यांच्यामागे निघाला.मेघाप्रमाणे सांवळ्या रंगाचा चार भुजा असलेला मनमोहन श्रीहरी गोपांसमवेत यमुनेच्या काठीं चेंडूफळीचा खेळ खेळतो. एका जनार्दनी म्हणतात, नंदराजाचा श्रीहरी मदना सारखा शोभून दिसत असलेला या डोळ्यांनी पाहिला. गाई आणि गोपाळ सवंगड्यांना सोबत घेऊन नंदाचा कान्हा वनांत जातो.यमुनेच्या तीरावर विटी दांडू चेंडू लगोरी असे नाना प्रकारचे खेळ खेळतो. एका जनार्दनी म्हणतात, चित्त वृत्तीसह या रूपाकडे वेधले जाते, मन तन्मय होते.शंख,चक्र, गदा पद्म हातांत धारण केलेली चतुर्भुज विष्णुमूर्ती नयनांसमोर साकार होते.या मुर्तिच्या गळ्यांत वनमाळा शोभून दिसतात. नंदाचा नंदन, यशोदेचा तान्हा ज्याला त्याचे सवंगडी गोपाळ प्रेमाने कान्हा असे म्हणतात, त्याच्या दर्शनाने शिवशंकरासह स्वर्गीच्या देवांची तृप्ती होत नाही. सहा शास्त्रे, चारी वेद, अठरा पुराणे ज्याच्या रूप-गुणांचे वर्णन करतात, योगीजन सदासर्वकाळ हृदयात ज्याचे ध्यान लावतात, असे असताना हजार मुखे असलेला शेषनाग श्रीहरीचा महिमा वर्णन करु शकत नाही. परा, पश्यंती, मध्यमा, वैखरी त्याला पूर्णपणे जाणू शकत नाहीत, त्या श्रीकृष्णाच्या दिव्यरुपाचे ठायी वेडावलेलें मुनिजन अष्टांग साधन करतात पण त्यांना श्रीहरीची भेट घडत नाही. असे वर्णन करून एका जनार्दनी म्हणतात, हातात काठी घेऊन तो जगजेठी आवडीने गोपाळांसह नंदाघरच्या गाई चारतो. एका जनार्दनी म्हणतात, यमुनेच्या तीरावर मधुर सुरांत मुरली वाजविणारा नंदाचा कान्हा स्थूल. सूक्ष्म, कारण या देहाच्या पलिकडील महाकारण देह साक्षात् परब्रम्ह असून तो वैखरी, मध्यमा, परा वाणीहून वेगळा आहे. या परब्रम्ह स्वरुपाचे.अनुमान चारी वेद आणि सहा शास्त्रे यांनाही आकलन होत नाही, शिवशंकरांच्या चित्ताला.ज्याचा वेध सतत लागलेला असतो तो हा परमात्मा. सर्व जीवांचे ठिकाणी एकपणे विलसत आहे.केवळ सदगुरू कृपेनेच हा परमात्मा जाणता येतो. दुथडी भरून वाहाणार्या यमुनेच्या पैलतीरावर नंदाचा कान्हा मुरली वाजवतो आहे, कान्हाच्या कानांत कुंडल,कपाळीं कस्तुरी टिळा, कमरेला पितांबर शोभून दिसतो.कान्हाच्या मुरलीने घायाळ झालेली गोपी वृंदावनात जाण्यासाठी आतुर झाली असून भरलेल्या यमुनेतून पैलथडी कसे जावे, काय करावे असा प्रश्न पडला आहे.पाण्याने भरलेली यमुना नदी संसाराचे प्रतिक असून हरीनाम हे नावे सारखे संसार बंधनातून मुक्त करणारे साधन आहे (सांगड) आहे.असे सुचवून एका जनार्दनी म्हणतात, परमात्मा भक्तांच्या अंतरीचे भाव जाणून अवतार लीला करतो पण देवाचे महात्म्य भोळ्या भक्तांच्या लक्षात येत नाही. एकांतात रासक्रीडा खेळण्यासाठी गोपिका वनामध्ये जातात, ज्याच्या चित्तांत जसा भाव असेल तसा चक्रपाणी त्याच्याशी खेळतो. प्रत्येक व्यक्तिच्या मनातिल भाव पुरविण्यासाठीं नारायण अवतार धारण करतात असे एका जनार्दनी म्हणतात. कृष्णाच्या रुपावर गोपिका नारी भाळल्या ,नेहमी नविन रुप धारण करणारा कृष्ण त्यांना विशेष आवडू लागला. सद्चीद् आनंदाचा नित्य अनुभव घेऊ लागल्या. बारा किंवा सोळा नारी मिळून सकाळीं. यमुनेच्या तीरावर जाऊन कृष्णासाठी गौरीपुजू लागल्या. श्रीहरीची एकांतात भेट घेऊन त्याच्याशी गुजगोष्टी कराव्या,मनीचे दु:ख सांगावे अशी आस लागली. कृष्णाचे वेध लागले, अन्नपाणी सुचेनासे झाले. माया,विलास विसरून हरीचरणाशी एकरुप झाल्या. असे वर्णन एका जनार्दनी. या अभंगात करतात. हातामध्ये काठी आणि खांद्यावरी घोंगडी घेऊन सांवळा श्रीहरी गोकुळांत गाई चारीत आहे आणि बासरी वाजवत आहे.गोकुळीच्या गौळणी आणि गोपाळ एकमेकांचे हात धरून नाचत आहेत. रासमंडळाचे. असे वर्णन करून एका जनार्दनी. म्हणतात, जिकडे पहावे तिकडे ब्रह्मानंद कोंदून राहिला आहे. गोकुळांत श्रीहरी नाना प्रकारे रासक्रीडा खेळत आहे.या विस्मयकारी अवतार लीला बघून वेदांना देखिल मौन पडलें आहे, ते सामान्य जीवांनाच काय ऋषी,मुनी,तापसी यांना सुध्दां हे कोडे सोडवतां येत नाही. एका जनार्दनी म्हणतात,परब्रह्म नंदाघरी असे खेळ खेळत आहेत. गोकुळातील स्त्रिया रासक्रीडा खेळून परतल्या. कृष्ण भावनेने भारावून गेलेल्या त्यांच्या मनाला दुसरा विचार सुचत नव्हता. नजरेस पडणारी. प्रत्येक गोष्ट त्यांना कृष्णमय भासत होती. बसतां,उठतां, येतां जातां, खातां,पितां, झोपेत असताना सुध्दां त्या गोपी कृष्णरुपाशी समरस झाल्या . कळंबातळीं बसून सकळ गोपाळांनी मिळून काला केला.नानापरींची उत्तम पक्वान्नें सर्वांना योग्यप्रकारे वाढली.मध्यभागीं सावळा. हरी शोभून दिसतो. बोबडे बोलणारा पेंदा आणि सवंगड्यांनी काल्याच्या मुदी आपल्या हातात घेतल्या आणि सर्वांना समान मिळतील अशा कौशल्याने वाढण्यांत आले. असे वर्णन करून. एका जनार्दनी म्हणतात, कृष्णाने पहिला कवळ मुखी घ्यावा अशी गोपाळांची ईच्छा पण कृष्णदेव सवंगड्यांनी प्रथम भोजनास सुरवात करावी असे सुचवतात. सगळे सवंगडी कृष्णाने कवळ घ्यावा म्हणुन आग्रह करतात. कृष्ण ते मान्य करत नाही, सवंगडी आपला. हट्ट. सोडत नाहीत. कृष्ण नाराज होऊन वृदांवन सोडून चालू लागतो सवंगडी कृष्णाची आज्ञा. पाळण्याचे. वचन देऊन श्रीहरीला माघारी आणतात एका जनार्दनीं म्हणतात चक्रपाणी आपले लाघव दाखवून भक्तांची मने जिंकून भक्तिमहिमा वाढवतात काळ्या. कांबळ्यवर सवंगडी हरीला बसवून मुखीं कवळ घालतात. कृष्ण आपल्या हाताने सवंगड्यांना घास भरवून त्यांची उष्टी शिते आनंदाने मुखीं घालतो ,ब्रह्मानंदांत मग्न होतो एका जनार्दनीं म्हणतात, काया. वाचा मनाने भक्त देवाशी एकरूप होतात हीच एकाग्र भक्तिची खूण आहे गाईंना कदंबातळी बसवून सर्व गोपाळ मिळून यमुनातटीं चेंडूफळीचा खेळ खेळू लागली. खेळतां. खेळतां दुपार झाली.नवलक्ष गोपाळांनी मिळून काला मांडिला. पंगती बसल्या. बोबडा पेंदा पंगतीला नानापरींचे भात,भक्तिभावाची पुरणपोळी वाढूं लागला.जयाला जे आवडते तें त्याला मिळू लागलें. नामस्मरणाची भूक लागली असल्यानें सहजपणे सर्वांची तृप्ती झाली,परमानंदाचा प्रसाद मिळाला. एका जनार्दनीं म्हणतात, कोणताही भेदभाव नसलेल्या शुध्द मनाला समाधी सुखाचा बोध झाला. वृंदावनांत नित्य चालू असलेला कालासोहळा पाहण्यासाठीं देव आतुर झाले. श्रीपती स्वता: काला करीत आहे तर देव उच्छिष्ट प्रसाद सेवन करण्यासाठी मत्स्यरुप धारण करतात. एका जनार्दनी परब्रह्म स्वरुपाची खूण जाणून विस्मयकारी अवतार लीला समजून घेतात. वैकुंठीचा राणा श्रीकृष्ण सवंगड्यांना सांगतो कीं, यमुनेवर पाण्यासाठी. कुणी जाऊं नये कारण तेथें बागुलबुवा आला आहे. कृष्णाचे मधुर बोल. सर्वांना आवडतात,सगळे त्याला संमती दर्शवतात असे सांगून. एका जनार्दनी म्हणतात, श्रीहरिचे वचन ऐकून पुढे पेंदा बोलतो. श्रीकृष्णाने यमुनेवर जाऊ नका असे कां सांगितले आणि तो बाऊ कोठून आला असे विचारून पेंदा तो बाऊ कसा आहे ते पाहतो असे बोलून त्वरित उठला आणि यमुना जळांत शिरला. यमुनेचे पाणी खळखळ आवाज करून वाहत होते पण बाऊ मात्र कोठे दिसेना तेंव्हां पेंदा रागाने आपण कृष्णाचे दास असून बलशाली आहे स्त्री असून कृष्णदासासी हुंबरी. घेणे योग्य नाही असे यमुनेला बोलून मनाचा निर्धार करून पेंदा तेथें बसला. पेंदाला शोधण्यासाठी क्रृष्णाने एका सवंगड्याला. पाठवले एकामागून एक असे सगळे यमुनेकांठी. गोळा झाले रामकृष्ण दोघेही काय झाले हे समजून घेण्यसाठी यमुनेवर आले आणि घुमरीच्या छंदाने देहभान विसरून गेलेल्या गोपाळांना सावध केले. एका जनार्दनी म्हणतात, भोळ्या भक्तांची दया येऊन कान्हा त्यांच्या प्रेमानें.धावून येतो. गोपाळांचे निर्वाणीचे प्रयत्न पाहून देव कळवळला, काळजीने घाबरला. गोपाळांना सावध करण्यासाठी कृष्णानें मुरलीचे सूर छेडलें, चराचर या नादानें भरून गेले. वायूचा वेग मंदावून स्थिर झाला. यमुनेचा खल्लाळ थांबला, ती शांत झाली. हा प्रसंग वर्णन करुन एका जनार्दनी म्हणतात, सावध व्हा रे हे श्रीहरीचे शब्द ऐकून पेंदा निश्चिंत झाला. कृष्णाच्या मुरलीनादाने सर्व सृष्टी मोहून गेली. स्वर्ग, पृथ्वी, आणि पाताळ तिन्हीं लोक विस्मयचकीत झालें.सावध झालेले गोपाळ स्थिर झालेले यमुनाजळ पाहून कृष्णाला सांगतात यमुनेतला बाऊ त्यांचे धाडस पाहून पळाला. ते त्रिजगती धन्य झाले.कारण त्यांच्यावर श्रीपतीने कृपा केली. सर्वजण आनंदाने नाचू लागले, श्रीहरी त्यां आनंदात सहभागी झाले. काकुळतीला येऊन गोपगडी हरीला विनंती करतात, गाई माघारी फिरत नाहीत, प्रयत्न. करून थकून मार्ग खुंटला आहे, असे बोलून ते कृष्णाला सांगतात, कृष्ण सख्यावाचून त्यांना मदत करणारा कैवारी कोणी नाही. एका जनार्दनी म्हणतात, संसाराच्या येरझर्यातून भक्तांची सुटका करणारे श्रीहरिशिवाय दुसरे कोणतेही साधन नाही. गोपगड्यांचे हे उत्तर ऐकून श्रीकृष्णाने नवलाई केली.त्याने गोपाळांसह सर्व गाईंचे मन स्वस्वरुपाशी वेधून घेतले.सकळ गोपाळ आश्र्चर्यचकित झाले, सगळ्या गाई कृष्णा सभोवताली येऊन कृष्णाला पाहून हंबरु लागल्या.एका जनार्दनी म्हणतात, विश्वनायक गाई आणि गोपाळांचे मन वेधून घेतो. काळे सावळे गोपगडी एका पुढे एक वेगानें धावतात,सारे लक्ष त्यां नंदनंदन त्रिभुवननायक,जो अलक्ष्य लक्ष्य असल्याने सम्यक दर्शन घडत नाही. ज्याचे वेद सुध्दां सम्यक वर्णन करु शकत नाहीत. ध्यान लावूनही सृष्टीकर्ता ब्रह्मा देखील ज्याला जाणून घेऊ शकत नाही,ज्याच्या साठी योगीजन ध्यानधारणा,अष्टांग योगसाधना करतात त्यांना तो परमात्मा दृष्टीपथांत येत नाही तो गोकुळात गौळ्यांच्या सह गोपाळ काला करून त्यांचे उच्छिष्ट आवडीने खातो.एका जनार्दनी म्हणतात, हा जनार्दन सर्व सृष्टीत व्यापकरुपे भरून राहिला आहे. हा वैकुंठीचा नायक शत्रु आणि मित्र यांना समान दृष्टीने बघणारा असून चराचरावर प्रेम करणारा आहे. सूर्य मावळला, सर्व गोपाळ आपल्या घरां परतलें, गोपिकांनी गोपबाळांना आरतीने ओवाळलें.रामकृष्ण दोघे राजमंदिरांत परतलें परतलें यशोदा रोहिणीने नाना प्रकारची पक्वान्ने रामकृष्णाला भोजनीं वाढलें. गोकुळांत आपली अवतार लीला दाखवणारे देव सुख शय्येवर पहुडलें असे एका जनार्दनी म्हणतात. सखे सांगाती यांचे पाश तोडून टाकणारी, मायेच्या बंधनातून सोडवणारी, व्यक्तिमहात्म्य बुडविणारी शमदमादि साधनांचा खटाटोप संपवणारी ही कृष्णगती भली नव्हे असे स्पष्ट करून एका जनार्दनीं म्हणतात,कृष्ण स्वरुपाचे दर्शन होतांच दृश्य (देखावा) द्रष्टा पहाणारा आणि दर्शन क्रिया ही त्रिपुटी लयास जावून अज्ञाना सहित ज्ञानाचा निरास होतो. मी ब्रह्म आहे ही शुध्द जाणीव होऊन अभिमान शून्य होतो .हे सर्व गुरुकृपेने समजते. काल्याचा सोहळा संपवून गाईवासरे, गोपाळ सर्वजण गोकुळांत परतलें. गोपिकांनी सर्व गोपगड्यांना ओवाळले. रामकृष्णाला ओवाळून आनंदाने जयजयकार केला. एका जनार्दनी म्हणतात, हा आनंद सोहळा पाहून मन समाधानाने भरून गेले ==श्रीकृष्णाचे मथुरेस प्रयाण गौळणींचा आकांत== नंदाच्या अंगणात जमा झालेल्या गौळणी यशोदेला विचारतात की सावळा कोठे आहे हा रथ कशासाठी सजविला आहे तेव्हां भरल्या कंठाने यशोदा मैत्रिणींना सांगते की चक्रपाणी मथुरेला जात आहेत. शोकाकूल होऊन गौळणी अक्रूराला दूषण देऊन त्याची निंदा करतात की तो नावाप्रमाणेच क्रूर असून घात करण्यासाठीं गोकुळांत आलेला चांडाळ आहे. वनमाळी रथारूढ होतांच गोकुळांत एकच आकांत माजतो. व्रजकन्या भूमीवर कोसळून आकांत करु लागतात. त्यांच्या अश्रुंनी धरणी भिजून जाते. गोपींच्या शोकाने घायाळ झालेल्या श्रीहरीच्या विनंतीनुसार अक्रूर वेगाने रथ हाकतो. कृष्णासह रथ निघून गेला असे एका जनार्दनी खिन्नपणे वर्णन करतात. ज्याच्या पायीं मन गुंतून गेले आहे तो सांवळा हरी गोकुळांत गाई राखित आहे. भक्तीप्रेमाचे हे विस्मयकारी रुप ब्रह्मादिदेवांना सुध्दां अनाकलनीय आहे. हे जाणून घेण्यांच्या प्रयत्नांत वेदश्रुती थकल्या. साही दर्शने अचंबित झाली.खांद्यावर कांबळे घेऊन गाई राखणाय्रा जगजेठीला पाहून सगळे कोड्यांत पडलें.एका जनार्दनीं म्हणतात,गोकुळांत नांदणारे हे उघडे परब्रह्म पाहतांना मन तेथें गुंतून पडलें. खांद्यावर कांबळे घेऊन जगजेठी गोकुळांत गाई राखतो,या विस्मयकारक करणीचे मर्म ब्रह्मादिदेवांना देखील उलगडत नाही.वेद आणि श्रुती याची मिमांसा करतांना थकून गेल्या, साही दर्शने हतबुद्ध झाली. सगळेजण कोड्यांत पडलें.एका जनार्दनीं म्हणतात,या सांवळ्या श्रीकृष्णाने सर्वांचे चित्त वेधून घेतले. ब्रह्मज्ञान जाणणारे योगीजन ज्याच्या रुपाची आस धरून निरंतर ध्यान लावून बसतात त्यांना देखील जो सापडत नाही. ब्रह्मादिदेव आणि जाणते योगीजन यांना जो अनाकलनीय आहे तो श्रीहरी गोपाळांना सहज प्राप्त होतो, घरोघरीं जाऊन चोरून लोणी खातो.एका जनार्दनींम्हणतात,चेंडू आणण्याच्या निमित्ताने श्रीहरी यमुनेच्या डोहांत उडी घालतो . गोकुळीच्या गोपींच्या देहवृति आणि मनोवृत्ति कृष्णमय झाल्या.देह आणि घरा विषयींच्या ममत्वाच्या भावनांचा.पूर्ण निरास झाला.आपपर भाव लोपला. बाह्य सृष्टीत नजरेला दिसणाय्रा कृष्णरूपाने हृदय व्यापून टाकले. या शब्दांत गोपींच्या प्रेमभक्तीचे वर्णन एका जनार्दनीं करतात. नंदाघरीं नांदत असलेलें विश्वाचे निधान पाहून शब्द कुंठीत होऊन वाचा अबोल झाली.सकळ विश्वाचे व्यापक अधिष्ठान, जगाला ईच्छिले फळ देणारा कल्पतरु श्रीधर सर्वत्र ओतप्रोत भरून राहिला आहे.असे वर्णन करून एका जनार्दनीं म्हणतात, परमात्म्याच्या प्रतिबिंब रूपी सृष्टितिल बिंब असुन सर्वसाक्षी आहे. एका जनार्दनीं वाटी शिदोरी गोपाळा ।।४।। वैकुंठीचा राणा गोकुळांत भक्तांसाठी गोधने राखतो.यांत कोणतिही उणीव जाणवूं देत नाही. आपला थोरपणा बाजूला सारून भक्तांचे काम पूर्ण करतो. रथाचे सारथ्य करतो, उष्ट्या पत्रावळी उचलतो,उच्छिष्ट खातो.चुका सुधारून घेतो.असे सांगून एका जनार्दनीं म्हणतात,या गोकुळवासी जनांचे पुण्य थोर असल्याने त्यांना हे भाग्य प्राप्त झाले. वैकुंठीचा राणा हातांत काठी घेऊन गाईंच्या मागे पुढे उभा राहतो आणि वळत्या गाईंच्या पाठीमागे धावतो.गोपाळांच्या वासना पूर्ण करण्यासाठी त्यांना विश्रांती देवून आपण गाईंच्या मागे धावतो.मनांत वासना निर्माण करणारा देव त्यां वासना पुरवतो हे ब्रीद खरे करतो.देव भक्तांचे कोड पुरविण्यासाठी गोपाळां समवेत खेळ खेळतो. एका जनार्दनीं म्हणतात कान्हाची ही माया ब्रह्मादिदेवांना आकळत नाही. स्वर्ग पृथ्वी पाताळ या तिन्ही भुवनांत ज्याची सत्ता चालते तो गोपाळांचे उच्छिष्ट खाऊन तृप्त होतो.यज्ञयागाकडे दुर्लक्ष करतो. एका जनार्दनीं म्हणतात, गोपाळांविषयी श्रीहरीला जो आपलेपणा. वाटतो ते अनाकलनीय आहे. वैकुंठीचा राजा गोपाळांच्या मागे धावतो,त्यांचे वचन ऐकून त्यांचा अंकित होतो.गोपाळ देवाला प्रेमाने कान्हा म्हणतात आणि भक्तांच्या मनांतिल भाव जाणून कान्हा त्यांच्या सर्व ईच्छा पूर्ण करतो. एका जनार्दनीं सद्गुरू जनार्दन स्वामींच्या चरणीं शरणागत होतात. सांवळा श्रीकृष्ण भक्तांचे मनोरथ पूर्ण करण्यासाठी करांगुलीवर गोवर्धन पर्वत उचलतो.यमुनेचे पाणी विषारी बनवणार्या कालिया सर्पाचे मर्दन करतो.कशिया असुराचा वध करतो. कंसासुराला मारून उग्रसेनेला मथुरेच्या सिंहासनावर बसवतो.द्वारका नगरी वसवून प्रजेला आनंद देतो या आनंदघन श्रीकृष्णाला एका जनार्दनीं सर्वभावें शरण जातात. भक्त प्रल्हादा साठी नृसिंह रूपानें अवतार धारण करणारा श्रीकृष्ण ब्रह्मदेवाच्या नाभिकमळांतून जन्मला असे या पुराणपुरूषाचे वर्णन विष्णुपुराणांत आढळते.चंद्राचे तेज ज्याच्या तेजापुढे फिके पडते असे याचे रूप सोळा कलांनी परिपूर्ण भासते.सर्वांचे लक्ष वेधून घेणार्या या नंदनंदनाने चंदनाची उटी अंगाला लावली आहे.या सांवळ्या श्रीकृष्णापुढे अक्रूर,उध्दवा समवेत सर्व भक्त उभे राहून त्याचे साजिरे,गोजिरे रूप डोळ्यांत साठवित आहेत. श्रीकृष्णरूपाचे असे यथार्थ वर्णन करून एका जनार्दनीं म्हणतात,या रूपाच्या दर्शनाने मनाची आस कधीच पुरी होत नाही चित्त सतत झुरत राहते. निर्गुणरुपे जो विश्वाचे अधिष्ठान असून सगुणरुपाने भक्तांचे मनमोहन रूप गोकुळांत नंदाघरीं यशोदेच्या मांडीवर खेळत आहे. शिवशंकरासह इंद्रादि देव ज्याच्यासाठी ध्यानधारणा करतात तो गवळ्यांचे घरी लोणी चोरुन खातो. सर्वांवर ज्याची सत्ता चालते तो बागुलबुवा आला म्हणतांच उगा राहतो. ज्याने एका-पदाने दैत्यराजा बळीला पाताळांत ढकललें त्याला यशोदेने उखळाला बांधले.जो त्रिभुवनाची भूक भागवून तृप्त करतो तो गोकुळांत लोण्याचे गोळे मागून खावून संतोष पावतो. एका जनार्दनीं म्हणतात,जो अखिल विश्व केवळ दशांगुळे व्यापून उरला तो प्रेमभक्तीसाठी पंढरींत एका विटेवर उभा ठाकला आहे. श्रीहरी जेथे उभा राहून वेणु वाजवित असे त्या स्थळाला वेणुनाद असे म्हणता. जेथें गोपाळ समचरण ठेवून उभे राहिलें,तेथे सकळ देव येऊन सभोवतालीं उभे राहिलें त्याला विष्णुपद म्हणतात. जेथें गाईंचे कळप उभे असून सभोवती गोपाळ नाचतात तेथे अजुनही गाईंचे खूर उमटलेलें दिसतात अशी भक्तांची श्रध्दा आहे. एका जनार्दनीं म्हणतात,पंढरींत दोन्ही कर कटावर ठेवून उभा असलेला पांडुरंग शोभून दिसतो. द्वापार युगाच्या अंती श्रीकृष्णाने यादव कुळाचा नाश करून द्वारका समुद्रांत बुडविली असे सांगून एका जनार्दनीं म्हणतात, द्वारकेपेक्षां पंढरीचे सुख अपार आहे म्हणून पंढरीचे रक्षण करून करूणाकर विठ्ठल भीमातीरीं भक्तांसाठी कटीवर कर ठेवून निरंतर उभा आहे. नीळकंठ शिवशंकर स्मशानांत निवांतपणे ध्यानस्थ बसून विठ्ठलाचे पंढरपूरांत उभे ठाकलेले सगुण रुपआठवतात. असे कथन करुन एका जनार्दनीं म्हणतात,पंढरी हे वेदांचे माहेरघर असल्याने ते चारी युगांचे अंती (कल्पांती) देखील बुडणार नाही.म्हणुनच पंढरी पृथ्वीवरील वैकुंठ म्हणून ओळखले जाते. ज्या परब्रह्म रुपातून ओंकाराचा उगम झाला ते सुंदर रुप पंढरीत प्रगटरुपाने कर कटीवर ठेवून उभे आहे असे वर्णन करून एका जनार्दनीं म्हणतात,त्यां रुपाचे दर्श़न घेत असताना भाविकांचे चित्त त्या रुपाशी एकरुप होऊन जाते आणि पांडुरंग,(ध्येय) ध्यान करणारा भाविक आणि ध्यानाची क्रिया ही त्रिपुटी लयास जाते आणि तो पंढरीनाथ सारी पंढरी व्यापून उभा आहे अशी प्रचिती येते. हे सानुले रुप ज्ञेय,ज्ञाता,ज्ञान हे द्वैत संपवून परमात्म्याच्या भक्तीप्रेमाचा अवीट आनंद देते. समुद्रमंथनातून निघालेले विष प्राशन केल्याने जे जाश्वनीळ या नावाने ओळखले जातात ते शिवशंकर निवांतपणे स्मशानांत ध्यानस्थ बसून विठ्ठलरुपाचे ध्यान लावतात,त्यां वेदरुपी पांडुरंगाचे पंढरी हे माहेरघर असल्याने ते कल्पांती देखील बुडणार नाही.असा विश्वास व्यक्त करून एका जनार्दनीं म्हणतात,पंढरी हे भुतलावरील वैकुंठ असून कल्पाचे अंती केवळ निर्विकल्प पंढरी उरणार आहे. विश्र्वातील सर्व चिरंतन तत्वाचे जे आत्मतत्व,गुढरम्य तत्वातील गहन तत्व पांडुरंग रुपाने पंढरींत उभे असून वैखरी,मध्यमा,परा,पश्यंती या चारी वाणी या रुपाचे यथार्थ वर्णन करु शकत नाही.साही शास्त्रांचे सार असून जे वेदांना देखिल अनाकलनीय आहे.एका जनार्दनीं म्हणतात,सर्व विश्व व्यापून जो उरला त्या परात्पर विठ्ठलाचे दर्श़न पंढरींत घडते गाई आणि गोपाळांचे सवंगडी यांच्या समवेत गोकुळाहून श्रीहरी पंढरींत आले.भक्तशिरोमणी पुंडलिकाच्या भक्तीला भुलून त्याच्यासाठी विटेवरी कर कटीवर ठेवून निरंतर अठ्ठाविस युगे उभा आहे.एका जनार्दनीं म्हणतात, प्रेम भक्तीचा आदर करणार्या या विश्वव्यापी जगज्जीवन परब्रह्माला शरण जातो. निर्गुण निराकार परमात्मा भक्त पुंडलिकालाच्या भावभक्तीला भुलून सगुण साकार रुप धारण करतो याचे रहस्य जाणून घेण्यासाठी साहीशास्त्रे वादविवाद करून थकून जातात,वेदांची मती कुंठित होते.तो भक्तराज पुंडलिक धन्य होय असे सांगून एका जनार्दनीं म्हणतात,पंढरीची ही पुण्यपावन भूमी अतिशय सुंदर असून या भूमीचे वर्णन करतांना मन प्रेमानंदाने डोलू लागते. भाविकांना मोक्ष आणि मुक्ती प्रदान करण्यासाठी परमात्मा कर जोडून उभे ठाकले आहेत. भगवंताचे अनेक भाग्यवंत भक्त होवून गेले परंतु पुंडलिक सर्वश्रेष्ठ भक्त मानले जातात कारण पुंडलिकांनी लहान थोर असा भेदाभेद न करता,परब्रह्म परमात्म्याचे विठ्ठलाचे दर्शंन सर्व भक्तांना घडवून जगाचा उध्दार केला.संसार सागर पार करून मोक्षाची प्राप्ती करून देणारा तारु, केवळ सुखाचे आगर असा पांडुरंग नजरेसमोर आणून उभा केला या शब्दांत एका जनार्दनीं आपली कृतज्ञता आदरपूर्वक. व्यक्त करतात. वैकुंठाचे स्वामी भक्तीप्रेमाने पंढरींत आले आणि भक्तराज पुंडलिकासाठी अठ्ठविस युगे कर कटावर ठेवून विटेवर उभे आहेत असा भाविकांचा विश्वास आहे. पांडुरंग दर्शनाचा लाभ होऊन मोक्षाचा मार्ग सोपा होतो अशी भक्तांची श्रध्दा आहे.पाप,पुण्य, गरीब, श्रीमंत, उच्च-नीचता असा भेदाभेद न मानता सर्वसमावेशक असा हा भागवत धर्म सुखाचे माहेर आहे असे एका जनार्दनीं म्हणतात. पंढरी या तीन अक्षरी नामाचा जप केला असतां जन्म-मरणाच्या फेर्यातून सुटका होते असा पंढरीचा महिमा महाभारतकार महर्षी व्यासांनी सांगितला आहे.कलियुगांत भक्त पुंडलिकाच्या पुण्याईने हा मार्ग सोपा झाला आहे. विठ्ठल नामाचा टाळी वाजवत गजर केला असतां महा पापराशी लयास जातात असा पंढरीचा महिमा वर्णन करून एका जनार्दनीं म्हणतात, कलियुगांत पांडुरंगाच्या दर्शनाने जड जीवांचा उध्दार होतो अयोध्या,मथुरा,माया,काशी,कांची,अवंतिका आणि द्वारका या सात नगरी मोक्षदायिका मानल्या जातात. तसेच कन्याकुमारी सारखी अनेक अनुपम तीर्थक्षेत्रे भारतात आहेत परंतु पंढरीचे तीर्थस्थान सर्वांत वरती आहे.या अध्यात्मिक देशांत अनेक देव देवतांची भव्य दिव्य मंदिरे आहेत पण पंढरीची विठ्ठलमुर्ती अनुपम आहे. आषाढी कार्तिकेला येथे भरणारा वैष्णवांचा मेळावा, हरीनामाचा गदारोळ,काळ- चिपळ्यांचा गजर यांना इतर कशाची उपमा देता येत नाही. असे वर्णन करुन एका जनार्दनीं म्हणतात, हरीचरणांशी शरणागत होऊन या नामगजरांत तल्लीन होऊन जाण्यासारखे दुसरे सुख नाही. चारी वेद आणि साही शास्त्रे यांच्यातून मिळणार्या प्रगाढ ज्ञानाच्या तुलनेत भेदाभैद न मानता सर्वांना आपुलकीने जवळ करणार्या भागवत धर्माचे ज्ञान अनुपमेय आहे. पंढरींत पहावयास मिळणारी भोळी भाबडी भक्ति,आपपर भाव न ठेवता एकमेकांविषयी वाटणारा जिव्हाळा, विठ्ठलभक्तिचा सोहळा अतुलनीय आनंद देणारा आहे. मनामध्यें दया, शांती निर्माण करुन, चित्तशुध्दी करुन विरक्तीच्या मार्गाने मुक्ति मिळवून देणार्या पंढरीचा महिमा अनुपमेय असे एका जनार्दनीं या अभंगात म्हणतात. गुरू पदाला शरणागत होऊन एका जनार्दनीं म्हणतात, पैठणच्या जवळपास वसलेले.पंढरपुर हे पावन तीर्थ आहे.वेदमूर्ती पांडुरंग, पुंडलिका सारखा श्रेष्ठ भक्तराज आणि चंद्राकृती भीमेचे पावन तीर्थ हे तिन्ही एका ठिकाणीं एकवटलेले असे हे एकमेव अद्वितीय तीर्थस्थान आहे. अनेक देवस्थाने,अनेक तीर्थस्थाने आहेत पण त्यांना पंढरीची सर नाही.उजवीकडे अर्धचंद्राकृती भीमेचे पात्र आणि पलिकडे विटेवर उभा असलेला परमात्मा,मध्यभागीं भक्त पुंडलिक. यांच्या दर्शनाने सर्व पातके समूळ नाहीशी होतात. भाविकांचा उध्दार होतो असे सांगून एका जनार्दनीं म्हणतात,पंढरी हे अविनाशी तीर्थक्षेत्र असून पांडुरंग दर्शन हे जीवनाचे सार आहे. अनेक तीर्थै आणि अनेक क्षेत्रांचे दर्शन घेतले पण पंढरीसारखे चराचर सृष्टीला तारक असे दुसरे क्षेत्र अनुभवास आले नाही चंद्रभागेचे सामर्थ्य असे कीं, ती केवळ जल-स्नाने मुक्ति प्रदान करते. भक्त पुंडलिकाला साधा नमस्कार केला असतां सकळ पूर्वजांचा उध्दार होतो.पंढरीनाथाच्या मंदिरावरील ध्वजा भाविकांना संसार-तापातून मुक्त करते. असे सांगून एका जनार्दनीं म्हणतात, विठ्ठभेटी पासून केव्हढां लाभ होत असेल याची कल्पना च करतां येणे शक्य नाहीं. सकळ तीर्थे पाहून झाली पण अंत:करणाला निवांतपणा लाभला नाही चंद्रभागा तीर्थ पहातांच सगळ्या दोषांचे निराकरण झाले. सावळ्या विठ्ठलाचे रूपाने प्रत्यक्ष परब्रह्म डोळयांना दिसलें. पांडुरंगाचे ध्यान लागले, मन तेथेच गुंतून गेले. असा दर्शन सुखाचा अनुभव एका जनार्दनीं या अभंगात वर्णन करतात. पंढरी हे परब्रह्म क्षेत्र असून येथे सदैव पर्वकाळ पर्वणी असून पवित्र वातावरणाने परिसर भरून गेलेला असतो.सगळेच पंढरीवासी अत्यंत भाग्यवान असून येथे दु:खाचा लवलेश नसलेले निरामय सुख नांदते.पंढरीच्या आनंदभरित वातावरणाचे वर्ण़न एका जनार्दनीं या अभंगात करतात. श्री भगवान विष्णूंच्या नाभीकमळातून ब्रह्मदेव उत्पन्न झाले परंतू त्यांना देखील या परब्रम्ह परमात्म्याचा महिमा आकलन होत नाही, असे सांगून एका जनार्दनीं म्हणतात, पंढरी क्षेत्र पुरातन असून अत्यंत पवित्र असे पृथ्वीवरील दुसरे वैकुंठच आहे. परमार्थाचे विशेष ज्ञान नसलेले पण भोळ्याभाबड्या भक्तीरसांत तल्लीन होऊन विठ्ठलनामाचा गजर करणार्या भाविकांच्या सगळ्या उपाधी तुटून जातात. पंढरीनाथाशी एकरुप होऊन शरणागत झाल्याने जन्म-मरणाची सारी बंधने लयास जातात. सर्व देवांचे माहेर (विश्रांतीचे स्थान )संतांच्या उपासनेचे मंदीर म्हणुन नावाजलेले पंढरपूर हे पुरातन तीर्थ क्षेत्र आहे. पुरषोत्तम भगवान श्रीकृष्ण येथे माता रुक्मिणी सहित सर्वदा निवास करुन आहेत. सर्व संतांचा शिरोमणी असा भक्त पुंडलिक धन्य आहे पंढरीला केवळ पंढरीचीच उपमा शोभून दिसते ,अन्य नाही. असे एका जनार्दनीं म्हणतात. अनेक कोटींचा विठ्ठल नामाचा जप करुन, अष्टांग योगाची साधना करुन, यज्ञ, धुम्रपान अशी कडक तपश्चर्या करुनही कांहीं भाग्यहीनांना परमेश्वर प्राप्ति होत नाही.तो परमात्मा पुंडलिकाच्या भक्तीला भुलून विटेवरी कर कटी ठेवून निरंतर समचरणी उभा आहे. एका जनार्दनीं म्हणतात केवळ एका दर्शनानेच भाविकांची कोटी जन्माची पातके समूळ नाहीशी होतात. एका जनार्दनीं म्हणतात, या ब्रह्मांडामध्यें जे स्थान देवांनाही मिळणे कठीण ते सामान्य माणसाला अत्यंत सुलभ आहे असे तीर्थक्षेत्र म्हणजे पंढरी पंढरीच्या वाटेवरील एक एक पाऊल वारकर्यांना अश्वमेध यज्ञ केल्याचे पुण्य मिळवून देते यांत शंका नाहीं. संतासाठी आणि भक्तांसाठीं विठ्ठल निरंतर समचरणी उभा आहे. रामायणकर्ते ब्रह्मर्षी वाल्मिक,महाभारतकार व्यासमुनी, नारद मुनी आपल्या चिंतनांत पंढरपुर भुवनीं येऊन विठ्ठल दर्शनाची अभिलाषा करतात. पंढरीला जमलेले वैष्णव आणि गाईंचे कळप वाळवंटी नाचत हरिनामाचा गजर करतात भक्तिप्रेमांत रंगलेल्या श्रीहरीचे दर्शन घेतात. भिमा नदीत स्नान करतात, भक्त पुंडलिकाला नमस्कार करतात, विठ्ठलाची स्तवने ,संतांचे अभंग गातात. पंढरीच्या वारीचे असे वर्णन संत एकनाथांनी या अभंगात केले आहे. देवभक्तांचा आनंदमेळा अवलोकन करून सनकादिक मुनी हर्षभरित होतात दीन-दुबळ्या भाविकांचा सखा श्रीहरीला पाहण्यासाठी पंढरीला येतात. पंढरीचा तो सोहळा पाहून विठृठलचरणीं लीन होतात. एका जनार्दनीं विठ्ठलचरणांशी शरणागत होतात. देव,भक्त आणि संतांचा मेळावा जेथे एका ठिकाणी बघायला मिळतो असे एकमेव क्षेत्र म्हणजे पंढरी हे जाणून घ्यावे असे सांगून एका जनार्दनीं म्हणतात, विटेवर उभा असलेल्या देवापुढे नतमस्तक होण्यासाठी भाविक लोटांगणे घालित येतात. देव भक्तांना सामोरे जाऊन प्रेमभराने आलिंगन देतो, त्यांचे क्षेमकुशल विचारतो. भक्तांच्या मनोकामना जाणून त्या पूर्ण करतो देव भक्तांचे हे प्रेम पाहून आनंदाने मिठी माराविशी वाटते. भाविकांच्या सर्व कामना पूर्ण करणारे कल्पतरू (सर्व ईच्छा पूर्ण करणारा वृक्ष),ईच्छिले फळ देणारा चिंतामणी मनाच्या कामना पूर्ण करणारी कामधेनू ज्या पंढरीत सहजसुलभ आहेत तेथे प्रत्यक्ष पांडुरंग पीतांबर सावरून आणि बाहु उभारून ईच्छादान देण्यास उभा आहे. पंढरीस आलेल्या प्रत्येक भक्ताला ,त्याच्या मनाप्रमाणे दान देण्याचा भगवंतांच्या संकल्प आहे असे सांगून एका जनार्दनीं म्हणतात, चंद्रभागेच्या पात्रात नेहमी स्नान करणार्या भक्तांसाठी हा महालाभ आहे. जो परात्पर परमात्मा वैखरी, मध्यमा, पश्यंती या सह परा वाणीच्या पलिकडे ब्रह्मलोकांत निवास करतो, ज्याचा आदि,मध्य आणि अंत वेदशास्त्रांना आकलन होत नाही तो भक्तिप्रेमाने पंढरींत उभा आहे. संतांच्या मेळाव्यात उभा असलेला पांडुरंग धन्य होय. ज्या भक्तांचे भाग्य थोर त्यांनाच पंढरीचे दर्शन घडते. असे वर्णन करुन एका जनार्दनीं म्हणतात, निरा आणि भीमा नदीच्या प्रवाहासमोर भक्तराज पुंडलिक उभा असून चराचर सृष्टींत भरुन राहिलेल्या विठ्ठलाचे समदृष्टीने अवलोकन करीत आहे. पंढरीत नित्यानंद देणारा दिवाळी दसरा साजरा होतो. येथील रहिवासी भाग्यवान आहेत. जेथे देहबुध्दी, मनातिल अहंकार लयास जाऊन अंतरीच्या ईच्छा पूर्ण होतात असे तीर्थक्षेत्र म्हणजे पंढरी! येथे भक्त पुंडलिकासह सर्व भक्तांना आलिंगन देण्यासाठी देव विटेवरी उभा आहे. चंद्रभागेच्या स्नानाच्या पुण्याईने भक्तांच्या पूर्वजांचा उध्दार होतो. एका जनार्दनीं विठ्ठलचरणी शरणागत होतांना पंढरी हे भुतलावरील वैकुंठ आहे हे जाणून घ्यावे असे सुचवतात. पंढरीच्या तीर्थक्षेत्रात तिळाभरा इतक्या अन्नदानाने अश्वमेधाचे पुण्य प्राप्त होते भाविक पातकांपासून मुक्त होतात. अठरापगड जाती आणि कोणताही वर्णभेद न मानता सर्वजण विठ्ठल चिंतनांत मग्न होतात. मुखाने पांडुरंगाचे नाम घेत कीर्तनांत दंग होतात एका जनार्दनीं म्हणतात, येथे मनाला शुध्द,अशुध्द, सोवळे,ओवळे या भ्रामक कल्पनांची बाधा होत नाही. पंढरीचे निवासी नित्यनेमाने हरी दर्शन चा लाभ घेतात त्याच्या सारखे पुण्यवान लोक त्रिभुवनांत शोधून सापडणार नाहीत असे सांगून एका जनार्दनीं म्हणतात, भीमातीरावरील हे तीर्थक्षेत्र धन्य होय. चंद्रभागेच्या पुण्य जलांत स्नान करणार्या भाविकांची जन्म-मरणाच्या चक्रातून सुटका होते,जे या क्षेत्राला प्रदक्षिणा घालतात त्यांचे पदरी अपार पुण्यराशी पडतात,ते भक्त धन्य होत. ज्या भाविकांना नेहमी चंद्रभागाचे स्नान व विठ्ठलाचे दर्शन घडते भक्त पुंडलिक डोळ्यांना दिसतो त्यांच्या पुण्याला गणती नाही. मंदिराला उजव्या बाजूने प्रदक्षणा घातल्यास पातकांच्या रासी जळून जातात. संतांच्या मेळाव्यात आनंदाने टाळी वाजवून किर्तन करीत असतांना मोक्ष हात जोडून पुढें उभा राहतो. एका जनार्दनीं म्हणतात, पंढरीचा हा सोहळा धन्य होय. ‌‌एका जनार्दनीं म्हणतात,या कलीयुगांत भागीरथी (गंगा) आणि भिमा समान पुण्यदायी आहेत प्रात:काळीं विठ्ठल नामाचा जप करीत तीर्थात स्नान केले असतां जन्म-मरणाच्या चक्रातून सुटका होऊन मृत्यूलोकांत आगमन होत नाही. गंगा, यमुना, सरस्वती यांच्या प्रयाग तीर्थांत स्नान केल्याने मिळणारे मोक्षफल प्राप्त होते. पौर्णिमेच्या चंद्राची उपमा पंढरीच्या विठ्ठलाला देऊन एका जनार्दनीं भीमा नदीला क्षीरसिंधुची उपमा देतात. तर भक्त पुंडलिक सनकादिक ऋषीं प्रमाणे थोर आहे असे सांगतात विष्णूपत्नी लक्ष्मी रुक्मिणी च्या रूपांत विराजित आहे पंढरीची शोभा अलौकिक असून एका जनार्दनीं विठ्ठलचरणीं लीन होतात. ज्या भाविकांना मुक्तीची लालसा त्यांना पंढरीचे विशेष आकर्षण आहे कारण देव भक्त संत आणि तीर्थक्षेत्र यांचा अद्वितीय मेळ पहावयास मिळतो. स्त्री-पुरुष, लहान थोर नामगजरांत कौतुकाने नाचतात. एका जनार्दनीं या नामघोषांत तल्लीन होऊन नाचतात. आध्यात्मिक आधिभौतिक, आधिदैविक या तीन प्रकारच्या तापांनी पोळून निघालेल्या लोकांसाठी पंढरी हे विश्रामधाम असून पंढरीसारखे सुख अनेक जन्म घेऊनही लाभणार नाही प्रत्यक्ष कळीकाळाचेही सामर्थ्य येथे चालत नाही. पंढरी भूतलावरील वैकुंठ आहे असे वेदशास्त्रात सांगितले आहे. एका जनार्दनीं म्हणतात असा दृढ विश्वास. धरून वारकरी पंढरीची वारी करतात. दुष्ट प्रवृत्तीने निरपराधी लोकांवर अन्याय करणारे, पाप करणारे पतित,दुष्ट या सर्वांसाठी पंढरी ही मोक्षभूमी आहे. हे आपण स्वमुखाने सांगत असून या विषयीं कोणी संशय घेऊं नये वृक्ष पाषाण या सारखे अचरांपासून चार पायांचे प्राणी पक्षी कीटक यां सारखे चर प्राण्यांपर्यंत सर्वांचा उध्दार पंढरींत होतो. असे सांगून एका जनार्दनीं म्हणतात, विठुरायाच्या केवळ दर्शनाने सर्वांचे पापताप विलयास जातात. या विषयीं कोणी संशय धरुं नये. जो अभक्त पंढरीस राहून विठ्ठलाचे दर्शन घेत नाही तो महापातकी चांडाळ समजावा तो जिवंतपणी नरकयातना भोगतो. भाविक या पातक्याचे दर्शन अभद्र समजतात जो चंद्रभागेंत स्नान करण्याचे टाळतो त्याच्या सर्वांगावर कोड (कुष्ठरोग येते जो पंढरींत भक्त पुंडलिकाचे दर्शन घेत नाही तो संसार बंधनांत अडकतो. असे एका जनार्दनीं म्हणतात. अनेक जन्म जन्मांतरीच्या सत्कृत्यांचे पुण्य पदरीं असेल तरच पंढरींत निवास घडतो. कोटी यज्ञांचे पुण्य-फळाने चंद्रभागेचे स्नान घडते, त्याच क्षणीं सायुज्यता मुक्ती लाभते. असंख्य गाईंचे दान किंवा भूदानाने मिळणार्या पुण्याची तुलना पुंडलिक दर्शनाने मिळणार्या पुण्यराशींशी होऊ शकत नाही. असे खात्रीपूर्वक सांगून एका जनार्दनीं म्हणतात, विठ्ठलाच्या भेटीने जन्ममृत्युच्या चक्रातून कायमची सुटका होते. पंढरी हे भुतलावरील चिरंतन टिकणारे शाश्वत क्षेत्र असून अद्वितीय आहे. येथे पांडुरंग भक्तांची वाट पहात उभा आहे. इतर क्षेत्रीं विधी-निषेधांची बंधन आहेत. पंढरींत केवळ भोळ्या भाबड्या मनाचा भक्तिभाव पुरेसा आहे. तीर्थांत स्नान करून भक्त पुंडलिकाचे दर्शन घ्यावें आणि विठोबाच्या चरणी नतमस्तक व्हावे एका जनार्दनीं म्हणतात, पंढरी सोडून पृथ्वीवरील कोणत्याही तीर्थक्षेत्रीं जाण्याची ओढ वाटत नाही. भाविकाचे नाव, गांव, जातपात,वर्ण कोणताही असो पवित्र तीर्थक्षेत्र पंढरी या नामाच्या वाचेने केलेला उच्चार देवाला पोचतो.असे सांगून एका जनार्दनीं म्हणतात, अंतकरणात वसत असलेला पांडुरंग आणि शुद्ध,सात्विक भक्तिभाव देवाला प्रिय आहे. मथुरा, मायावती वाराणसी ,कांची अवंतिका, अयोध्या, आणि द्वारका या सात नगरी मोक्षदायिका मानल्या जातात. यापेक्षां पंढरी पावन नगरी आहे हे जाणून वैष्णव पंढरीचा नित्य नामघोष करतात. पंढरीचा विठ्ठल केवळ वाचेने नाम घेताच भक्तांच्या मनोकामना पूर्ण करतो. या शिवाय वेगळी कांहीं साधना करावी लागत नाही. असे सांगून एका जनार्दनीं म्हणतात, विठ्ठलावाचुन अन्य दैवत नाही. जे भाविक नित्यनेमाने पंढरीची वारी करतात त्यांच्या पुण्याचा राशींनी संचय होतो या भाविकांना चंद्रभागेचे स्नान घडते, भक्त पुंडलिकाचे दर्शन घडते. चराचरात व्यापलेल्या पुराणपुरुष जगदीशाचे ध्यान याच देही याचडोळां बघावयास मिळतें. वारकरी सतत विठुनामाचा घोष करुन देवाला आळवतात त्यां पवित्र स्थळीं निवास लाभावा अशी इच्छा व्यक्त करुन एका जनार्दनीं सद्गुरु जनार्दन स्वामींना शरण जातात. पांडुरंग पंढरीत वसत असल्याने सनकादिक ऋषीं पंढरीस येतात,भक्त पुंडलिकाला नमस्कार करून विठ्ठलाचे चरण- वंदन करून कीर्तनरंगी रंगून जातात. नाना वाद्यांच्या गजरांत आनंदाने नाचतात. एकादशीला दिंडी निघते. रात्रीचे जागरण करतात. द्वादशीला आवडीनें दुधाच्या खीरीचा नैवेद्य दाखवला जातो खीरीच्या शेष भागाने देवदेवताप्रसन्न होतात. एका जनार्दनीं म्हणतात, स्वर्गीच्या या देवदेवता वैष्णवांच्या दास बनतात. हरीचे दास पंढरीस नित्यनेमाने येऊन विठ्ठलाचे दर्श़न घेतात चंद्रभागेचे स्नान करुन लाभलेल्या पुण्यफलाने पूर्वजांचा उध्दार होतो. गोपाळपुरीं एकत्र जमून गोपाळकाला करतात असा नेम ज्यांना घडतो ते भक्त निष्काम कर्मयोगी आहेत असे एका जनार्दनीं म्हणतात. या अभंगात एका जनार्दनीं पंढरीच्या वारकर्यांना विनंती करीत आहेत. विठ्ठलाच्या भक्तांच्या पायावर डोके टेकवून त्यांची चरणधूल मस्तकी धारण करतात पंढरीच्या वाटेवरील गोटे बनून भक्तांच्या चरण-स्पर्शाचे सुख लाभावे अशी ईच्छा व्यक्त करुन एका जनार्दनी म्हणतात, भक्तांचे चरणरज हे आनंदाचे भोग असून वैकुंठीचे सुख सुध्दा त्यां पेक्षा कमी च आहे. संतांच्या भेटीसाठी चंद्रभागेच्या वाळवंटीचे खडे बनून संतांच्या चरणी लीन होण्याची कामना करतात. संताची बसतां ,उठतां कीर्तन करतांना, विश्रांती घेतांना नित्य आठवण करतात. पंढरीला विटेवरील अनुपम सुंदर मूर्ति, गोजिरे, कोमल समचरण पाहून वेडावलेंले मन माघारीं परतेना मन वेधून घेणार्या ते दर्श़न सुख अपार आनंददायी अनुभव आहे असे सांगून एका जनार्दनीं म्हणतात, पंढरी ही सुखाचे, विश्रांतीचे वसतीस्थान आहे पंढरी हे संताचे माहेर असून भाविकांचे विश्रांती स्थान आहे म्हणजे वारकर्यांसाठी पंढरी माहेराचे माहेर आहे सर्व पापांचे परिमार्जन व्हावे या अपेक्षेने पंढरीस आलो आणि पावन झालो. मंदीरावरील गरूडध्वज पाहताच मानवी जन्माचे सार्थक झाले.भीमेच्या तीरावरील पांडुरंगाची मूर्ती पाहून सर्व श्रमाचा परिहार होऊन मन विश्रांत. झाले. असा पंढरीचा महिमा या अभंगात एका जनार्दनीं वर्णन करतात. सागरतीरावरील अनेक पवित्र तीर्थक्षेत्रे या भरत खंडांत आहेत परंतू भीमातीरी जमणारा असा संतमेळावा, विठ्ठ नामाचा असा जयघोष, असा आनंदसोहळा इतर क्षेत्रीं पहावयास मिळत नाही. असा पंढरीचा. महिमा एका जनार्दनीं या अभंगात वर्णन करतात. सभोवतालचे सारे दृष्य विश्र्व बाजूला सारून भीमेच्या वाळवंटी कर कटीवर ठेवून उभा असलेला, कंठी वैजयंती माळ परिधान केलेला कृष्णनाथ पाहिला आणि त्याच्याशी मन एकरुप झाले. मनाचे मनपण हरपून गेले पूर्ण कृपा झाली असा विलक्षण अनुभव या अभंगात एका जनार्दनीं सांगतात. देव आणि भक्त जेथें एके ठिकाणी उभे आहेत त्या पंढरीला पायीं चालत जावे, चंद्रभागेत स्नान करून भक्त पुंडलिकाचे दर्शन घ्यावें, महाद्वारी उभ्या असलेल्या सांवळ्या श्रीकृष्णाला निंबलोण उतरावे. विठ्ठल नामाचा गजर करुन वाळवंटी नाचावे. विठ्ठलाच्या नामाचा वाचेने उच्चार करतांच मनीचे सर्व हेतू पूर्ण होतील एका जनार्दनीं म्हणतात, भक्तांचे सर्व मनोरथ पूर्ण होऊन कोणतिही वासना उरणार नाही. भीमातीरी वसलेली अत्यंत शोभायमान पंढरीं नगरी दक्षिण द्वारका म्हणून ओळखली जाते.तेथें जाऊन संतांचे चरण वंदावे, भक्त पुंडलिकाला पाहून आनंदाने नाचावे.अशी ईच्छा व्यक्त करुन एका जनार्दनीं म्हणतात,पद्मतळें पाहताना सूखसोहळा पाहिल्याचा आनंद मिळतो.विठ्ठल दर्शनाने हा आनंद द्विगुणित होऊन पोटांत मावेनासा होतो. पंढरींत विठ्ठल मंदिरावरील गरूडध्वज पाहतांच आशा धरुन पंढरीला आल्याने पावन झालो, जन्म सुफळ झाल्याचे समाधान वाटले. भीमा तटावरील पांडुरंगाची मूर्ती पाहून मनाला अपूर्व शांतीचा अनुभव आला असे एका जनार्दनीं या अभंगात वर्णन करतात. भीमातीरावर सम चरण विटेवर ठेवून उभा असलेला परमात्मा पांडुरंग केवळ दर्शनाने भाविकांना संसार सागरातून तारुन नेतो. पंढरीच्या पंचक्रोशीचे सर्व भक्त पावन होतात असे या तीर्थक्षेत्राचे महात्म्य सांगितले आहे. एका जनार्दनीं म्हणतात,पंढरीतील कीर्तनाचा गजर श्रवण केला तरी जीवांचा उध्दार होतो. वेदशास्त्रे दोन्ही हात उभारून घोषणा करतात की, भावभक्ती आणि श्रध्देने मिळणारे अमाप सुख पंढरींत आहे.कोणत्याही वैदिक उपचारांचे स्तोम पंढरींत नाही.केवळ भागवत धर्मावर विश्वास ठेवून विठोबाचा अनन्य भक्त व्हावे असे एका जनार्दनीं या अभंगातून सुचवतात. मनांत स्वहिताचा विचार करुन देहाला क्लेश न देतां सावधान होऊन,संतसंगतीची ईच्छा चित्तात धारण करुन पंढरीची वाट धरावी. वैष्णवांचे गुणगान करुन त्यांची किर्ति वाढवावी.संतसंगतीने अनेक भक्त मोक्षपदास पोचले याचा विश्वास धरुन विठ्ठल भक्तीचा सोपा सुगम मार्ग स्विकारावा.असा उपदेश करून एका जनार्दनीं म्हणतात, विठ्ठलनामाच्या जपाने चौर्यांशी लक्ष योनीच्या फेर्यातून सुटका होते. पंढरी ही भक्त पुंडलिकाची पेठ सर्वांसाठीं अत्यंत सुगम,सोपी आहे.येथें जातांना कोणी सांगाती, सखासोबती यांची गरज नाहीं.मनाचा पूर्ण निश्चय करुन,सगळ्या चित्तवृत्ती दृढ करुन आणि मी तूं पणाचे ओझे बाजूला सारून संतचरणांची माती आदराने मस्तकीं धारण करावी. त्या मुळे संसारातिल गुंता सुटून सहज विरक्ती येते.असे एका जनार्दनीं म्हणतात. पंढरीचा निवास आणि पांडुरंगाचे दर्शन या मुळे कोटी यागांचे पुण्य लाभते असा विश्वास धरुन संतसहवासाचा ध्यास धरल्यास मोक्ष मिळवण्यासाठी वेगळे सायास करण्याची गरज नाही. मोक्षमुक्तीचा हव्यास धरुन योग याग तप यांच्या फासांत गुंतून जाण्यापेक्षां मी तूं पणाचे ओझे फेकून कीर्तनरंगी रंगून भक्तीप्रेमाने विठ्ठलनामाच्या गजरांत आनंदाने नाचावें आणि मुक्त व्हावे असे एका जनार्दनीं सांगतात. परमात्म प्राप्तीचे अनेक मार्ग उपलब्ध आहेत परंतू पंढरीचा भगवद्भक्तीचा पंथ सुगम असून या मार्गाने संसार चिंतेचे हरण होते, कामक्रोध पळून जातात. मनातिल संशयाचे जाळे नाहिसे होते.सर्वांसाठी भागवत धर्म आचरणास सहजसुलभ आहे असे एका जनार्दनीं प्रतिपादन करतात. भाविकांनी मनाचा निर्धार करुन पंढरीस जावें, तेथें कशाचीच कमतरतां नाही. भक्तांची संकटे, व्यथा दूर करण्यासाठी देव शंख,चक्र घेउन त्वरेने धावत येऊन रक्षण करतो असे एका जनार्दनीं सांगतात. भक्त पुंडलिकाच्या नामाच्या उच्चाराने जन्माच्या पापाचे परिमार्जन होते,भाग्यवान भाविकांनाच पुंडलिकाचे चरणदर्शन घडते.जे भक्त पंढरीची नित्यनेमाने वारी करतात त्यांच्या सर्व समस्यांचे निराकरण होते ,त्यांना ऋध्दि सिध्दी प्राप्त होतात. भुक्ति मुक्ति चरण वंदन करुन त्यांचा अंगिकार करण्याची विनंती करतात असा पंढरीचा महिमा सांगून एका जनार्दनीं म्हणतात, मोक्ष देणारा परात्पर परमात्मा विटेवर उभा आहे ,त्याच्या चरण-स्पर्शाने पुनरपि जन्मास यावे लागत नाही. वेद शास्त्रे जाणणारे पंडित आणि भोळी भाबडी भक्ति करणारे भाविक यांनी एका पंढरीनाथाचे भजन कीर्तन करावे योग,याग,तप या सारख्या साधनांच्या भरीस पडू नये. पंढरीची वाट धरुन संसार बंधनातून मुक्त व्हावे. याच देहीं या भगवद्भक्तीचा प्रत्यक्ष अनुभव घेउन पहावा. विठ्ठल नामाच्या सत्यतेची प्रचिती घ्यावी.असे एका जनार्दनीं या अभंगातून सुचवतात. एकनिष्ठ भक्तीने पुंडलिकाने वैकुंठ नायकाला आपल्या अधीन केलें.हा चमत्कार कसा झाला हे समजणे कठीण आहे.केवळ दर्शनाने सर्व प्रकारच्या प्राण्यांचा उध्दार होईल अशी किर्ति चराचरांत पसरली. एका जनार्दनीं म्हणतात,पुंडलिक भक्त शिरोमणी म्हणून ओळखला जातो. कर कटीवर ठेवून विटेवर उभा असलेल्या सावळ्या सुंदर पांडुरंगाचे रुप मन वेडावून टाकते,सनकादिक ऋषीं या दर्शनासाठी आतुर होतात आणि शिवशंकराला या रुपाचे ध्यान लागते. एका जनार्दनीं म्हणतात, सावळा श्रीहरी भक्तराज पुंडलिकाची प्रेमभक्ती पाहून भुलला. पंढरीचा विठुराया मदनाचा पुतळा असून सर्व भक्तांना भुलवाणारा आहे. शिवशंकराचे आराध्यदैवत असलेला परमात्मा कीर्तनाच्या रंगात देहभान विसरून नाचतो. विठ्ठलाचे असे वर्णन करुन एका जनार्दनीं म्हणतात, पुंडलिकाच्या भक्तीनें वेडा होऊन पंढरींत आलेला परमात्मा समचरणीं विटेवर उभा आहे. त्या भक्तवत्सल पांडुरंगाच्या चरणांवरुन मन ओवाळून टाकावें. सर्व चराचर सृष्टी जेथुन उत्पन्न झाली आणि ही सृष्टी जेथे विलीन होते ते परात्पर परब्रह्म भीवरेच्या तीरावर साजिरे गोजिरे कर कटीवर ठेवून विटेवर उभेठाकलेआहे.पराकाष्ठेची योगसाधना करुनही योगी जनांना ध्यानांत सापडत नाही,वेद,पुराणे ज्या स्वरुपाचे यथार्थ वर्णन करु शकत नाही,कैलासीचा राणा निरंतर ज्याचे ध्यान करतो.जे स्वरुप परावाणीच्या पलिकडे ब्रह्मलोकांत निवास करते ते परब्रह्म पुंडलिकाचे दारी विटेवर उभे आहे असे एका जनार्दनीं या अभंगात वर्णन करतात. सर्व चराचर सृष्टी ज्या देवतेच्या आधाराने निर्माण होते आणि लयास जाते असा चिरंतन,आनंदस्वरुप परिपूर्ण परमात्मा भक्त पुंडलिकाच्या भक्तीप्रेमाने सर्व भाविकांना लाभला.अनायसे पंढरींत अवतरला. मायेचा सारा पसारा बाजूला सारुन पुंडलिकाच्या प्रेमाचा आसरा घेतला. एका जनार्दनीं म्हणतात, परब्रह्म परमात्म्याच्या दर्शनाने मी कोण ?या संशयाचे निराकरण झाले आणि देव आणि भक्त यांच्या एकरुपतेचा प्रत्यय आला. ज्या स्वरुपाचे वर्ण़न करतांना वेदांची मती कुंठित झाली, ज्याचा स्वरुपाचा यथार्थ निर्णय करतांना अठरा पुराणे वाद-विवाद करुन थकून गेली. असा जगजेठी पुंडलिकाच्या अनन्य भक्तीने भाविकांना सहजसोपा झाला. विटंवर रुक्मिणी सह उभ्या असलेल्या श्रीहरीला सत्यभामा पंख्याने वारा घालीत आहे. मौल्यवान रत्नहाराचा त्याग करून श्रीहरीने तुळशीची माळ परिधान केली आहे.केशरयुक्त चंदनाचा टिळा कपाळावर शोभून दिसतो.विठ्ठलाचे सभोवती गोपाळ हरीनामाचा गजर करुन आनंदानै नाचत आहेत. सर्वांचे मन मोहून टाकणारा या योगेश्वर श्री कृष्णाला एका जनार्दनीं अनन्य भक्तीने शरण जातात. स्थूल, सूक्ष्म,कारण व महाकारण या चारही देहांपेक्षा वेगळा असलेला पांडुरंग पुंडलिकाच्या अनन्य भक्तीप्रेमाने मुकपणे विटेवर उभा आहे. एका शब्दानेही कोणाशी संभाषण न करता, वंदनीय तसेच निंदनीय असा भेदभाव न बाळगता दर्शनास येणार्या सर्व भाविकांचा उध्दार करीत आहे.अत्यंत आपुलकीने भक्तांशी खेळ खेळणारा हा परमात्मा अलिप्तपणे निराळा आहे.असे सांगून एका जनार्दनीं म्हणतात,असा हा निर्विकल्प पंढरीचा राणा डोळ्यांनी प्रत्यक्ष पहावयास मिळाला. अभक्त आणि सभक्त तसेच पाप पुण्य असा भेदाभेद न करता सर्वांना समदृष्टीने अवलोकन करणारा, ह्या चराचर सृष्टीतिल सर्व व्यवहार अलिप्तपणे चालवणारा,नाना वेषधारी,बहुरुपी परात्पर परमात्मा भीवरेच्या तीरावर भक्त पुंडलिकाचा सोइरा बनून त्याच्या पाठीशी मौन धरुन उभा राहिला आहे.परब्रह्म परमात्म्याचे हे रुप अंत:करणांत कायमचे दृढपणे धारण करावे अशी ईच्छा एका जनार्दनीं या अभंगात व्यक्त करतात. सांवळा श्रीहरी भक्तराज पुंडलिकाच्या मागे दोन्ही हात कमरेवर ठेवून, विटेवर समचरण ठेवून गरुडपारी उभा आहे. विठ्ठलाच्या बाजूला रुक्मिणी शोभून दिसत आहे. वैष्णवांचा मेळा सभोवताली जमला आहे. एका जनार्दनीं म्हणतात, विठोबाचे हे नयनरम्य रुप पाहून मन परमात्म्याच्या रुपाशी एकरुप होऊन उन्मनी (उच्चतर अवस्थेत स्थिर होते. चराचर सृष्टीतिल अणुरेणुंमध्यें अंतरबाह्य व्यापून उरलेला हा परमात्मा उघडपणे संतासमवेत उभा ठाकला आहे.कर कटीवर ठेवून पुंडलिकासमोर तिष्ठत उभा आहे. चंद्रभागेच्या तीरावर मुकपणे उभ्या असलेल्या सांवळ्या श्रीकृष्णाच्या दर्श़नासाठी शिवशंकर विष्णुसह उभे आहेत असे एका जनार्दनीं म्हणतात. ध्वज,वज्र,अंकुश ज्याच्या चरणीं शोभून दिसतात, करांत कमळ आणि एका हातीं गदा घेऊन पुंडलिकाला वरदान देणारा श्रीहरी विटेवर उभा आहे.गंगा भागिरथी प्रमाणे चरण स्पर्शाने पावन झालेली चंद्रभागा भक्तांची महापापे धुवून काढीत आहे. एका जनार्दनीं म्हणतात, सकळ तीर्थस्थानांचा अधिपती असलेला परमात्मा पांडुरंग विटेवर उभा आहे. या अभंगात एका जनार्दनीं श्रीहरीच्या सुकुमार सुंदर पाउलांचे अत्यंत समर्पक वर्णन करतात. क्षीरसागरांत शेष नागाच्या शय्येवर विश्रांती घेणार्या भगवतांची पाऊलें लक्ष्मी ज्यांची चरणसेवा करते त्या भगवान विष्णुंची पाउलें, गरुडाच्या पाठीवर विसावलेली पाऊलें ,बळीराजाला तीन पाउलांच्या भूमीचे दान मागून त्याला पाताळांत लोटणारी बलशाली पाउले, भक्तराज पुंडलिकाला वर देऊन विटेवर उभी राहिलेली ही सुकुमार सुंदर पाऊले आहेत असे एका जनार्दनीं सांगतात. ज्या पाउलांच्या सेवेसाठी लक्ष्मी आतुरलेली असते, सनकादिक ऋषीं मनापासून ज्या चरणांची अभिलाषा करतात त्या हृषीकेशीची परमपावन पाऊलें भक्त पुंडलिकाच्या सुखासाठी विटेवर उभी आहेत तो भक्तराज पुंडलिक धन्य होय असे एका जनार्दनीं म्हणतात भक्त पुंडलिकाच्या भक्तीप्रेमासाठी अठ्ठावीस युगे पांडुरंग विटेवर उभा आहे. नवलाची गोष्ट म्हणजे चारी वेदांना ज्याच्या स्वरुपाचे यथार्थ आकलन झाले नाही साही शास्त्रे अथक वादविवाद करुनही ज्या स्वरुपाचा निर्णय करु शकली नाही.अठरा पुराणे आणि दर्शने ज्याचा महिमा वर्णन करतांना थकून मूक झाली. मध्यमा वैखरीच नव्हे तर परा पश्यंती या चारी वाणी स्तब्ध झाल्या.असे सांगून एका जनार्दनीं म्हणतात, पंढरीनाथाचे हे गोमटे चरण पाहतांना तो देवाधिदेव अंतरबाह्य हृदय व्यापून राहिला. कितीही वेळ त्या चरणांचे दर्श़न घेतले तरी मनाचे समाधान होईना. त्या स्वरुपाचा असा वेध लागला कीं, मन परत परत माघारीं या चराचर सृष्टींत जे अतिशय सुंदर आहे, ते स्वरुप पाहून वेद मुक होतात, तो पांडुरंग पुंडलिकाच्या पंढरींत विटेवर समचरणीं उभा आहे.साही शास्त्रे या परमात्म स्वरुपाचा महिमा गातात परंतु तो वेदांना सुध्दा पूर्णपणे आकलन झाला नाही तो सामान्य भाविकांना भक्तिमार्गाने सहज सुलभ झाला आहे. अठरा पुराणे तिन्ही लोकी मान्य झाली असून सहस्त्र मुखांचा शेष ज्या परत्पर परमेशाचे वर्णन करतांना थकून गेला तो देवाधिदेव प्रेमळ भक्तांची भक्ती पाहून किर्तनरंगी रंगून नाचतो. ऐका जनार्दनीं म्हणतात भागवत धर्म आचरणास सोपा असून भवताप नाहिसे करुन भाविकांचा उध्दार करतो. सच्चिदानंद परमात्मा पांडुरंगरुपाने विटेवर उभा असून भोवताली गोपाळांचा मेळा उभा आहे. चंद्रभागेच्या तीरावर पुंडलिक, हरीनामाचा गजर करीत असलेल्या संतांच्या मेळाव्यात शोभून दिसत आहे. भोळेभाबडे भाविक हरीनामाचा जयजयकार करीत आहेत, ह्या प्रेमळभक्तांचा प्रेमभाव विठ्ठलाला विशेष आवडतो. एका जनार्दनी म्हणतात, हे प्रेमळ भक्त अनन्यभावाने विठोबाचे भजन करतात ज्या अनंताच्या गुणांचा पार वेद आणि श्रुतींना कळत नाही, तो अपरंपार गुणसागर परमात्मा विटेवर कटीवर कर ठेवून उभा आहे. लावण्याचा गाभा असा तो जगजेठी आपला मित्र पुंडलिकाकडे कृपादृष्टीने बघत आहे असे सांगून एका जनार्दनी म्हणतात, पुंडलिकाच्या भक्तीप्रेमाने हा पांडुरंगरुपी ठेवा पंढरीसी जोडला गेला आहे. त्याची सेवा करुन कृतार्थ व्हावे. कटीवर पितांबर,गळ्यांत तुळशीचे हार धारण करून सर्व विश्वाचा परमेश्वर भक्तांच्या उद्धारासाठी विटेवर उभा आहे. या आनंदघन श्रीहरीच्या मुखाची शोभा अवर्णनीय आहे. या लावण्यरुपाची शोभा भक्त पुंडलिक डोळे भरुन बघत आहे. या एकमेव,अद्वितीय सर्वेश्वराचे रुप पाहतांना सर्व कामना पूर्ण होउन मन अपूर्व शांततेने भरुन जाते.सर्व संतांची माउली असलेला हा पांडुरंग भाविकांचे विश्रांतीस्थान आहे असे एका जनार्दनीं म्हणतात. प्रत्येक देहांत आत्मरुपाने वास करुन जो सर्व इंद्रियांना आनंद देतो, जो अनादि,अनंत असून ज्याचा आरंभ, मध्य, अंत कुणालाही निश्चित करता येत नाही तो हृषिकेशी पुंडलिकाच्या प्रेमभक्तिसाठी विटेवर उभा आहे.साही दर्शने ज्या स्वरुपाचे वर्णन करतांना वादविवाद करतांना पूर्ण आकलन न झाल्याने थकून स्तब्ध झाली. श्रुती न इति असे म्हणुन नि:शब्द झाल्या तो सच्चिदानंद परमात्मा भीमातिरी उभा आहे असे एका जनार्दनीं म्हणतात. अत्यंत शोभिवंत साजिरेगोजिरे सांवळे रुप धारण करुन श्रीहरी पुंडलिकाच्या नगरी पंढरीला उभा असून भाविकांच्या मनोकामना पूर्ण करीत आहे .मोक्ष आणि मुक्ति यांची लयलूट होत असून पुंडलिकाला दिलेले वरदान खरे करीत आहे. एका जनार्दनीं म्हणतात अठ्ठाविस युगांपासून पांडुरंग दोन्ही हातांनी भक्तांना इच्छिले फळ देत आहे. पांडुरंगाच्या चरणांचा महिमा वर्णन करताना चारी वेद नि:शब्द बनले. श्रीहरीच्या लीलांचे गुणगान गातांना अठरा पुराणे थकून गेली. परात्पर परमेश्वराच्या स्वरुपाचे यथार्थ आकलन न झाल्याने सहा शास्त्रे हतबल झाली.तो विश्वव्यापक विश्वेश्वर पुंडलिकाच्या भक्तीप्रेमामुळे विटेवर उभा आहे.असे एका जनार्दनीं या अभंगात कथन करतात. ज्या परात्पर परब्रह्ममाचा महिमा वर्णन करताना सहस्र जिव्हा असलेला शेष नाग अवाक् झाला. साही शास्त्रे आणि अठरा पुराणे ज्याचे वर्णन करतांना असमर्थ ठरली .ज्याचा आदि अंत कुणालाही सांगता येत नाही, जेथे परा, पश्यंती, मध्यमा, वैखरी या चारी वाणी तटस्थ होतात तो श्रीहरी विटेवर उभा आहे ही मोठी नवलाची गोष्ट आहे या परब्रह्म परमेशाला डोळे भरुन पाहिला आणि जन्म मरणाच्या चक्रातून कायमची सुटका झाली असे सांगून एका जनार्दनीं म्हणतात भक्तराज पुंडलिक भाविकांसाठी कल्पतरू आहे, मोक्षमुक्तीचे फळ देणारा! क्षीरसागरांत निवास करणारे लक्ष्मीपती श्रीविष्णु पुंडलिकाच्या वचनपूर्तीसाठी गोजिरे रुप धारण करून भक्तांना साक्षात दर्शन देण्यासाठी पंढरीत उभे आहेत. हातामध्ये शंख, चक्र घेऊन गळ्यांत वैजयंती माळ लेऊन, कमरेला पितांबर कसून भीमेच्या तीरावर उभे आहेत. भीमेच्या प्रवाहांत भाविकांचे पापक्षालन करून भक्त पुंडलिकाला दिलेल्या वचनाची पूर्तता करण्यासाठी मौन धारण करून तिष्ठत उभे आहे. जनार्दनस्वामींचे शरणागत असलेले एका जनार्दनीं म्हणतात त्रैलोक्याचा स्वामी भगवान श्रीकृष्ण भक्तांमागे उभे राहून कीर्तनांत नाचतात,त्यांचे हे रुप डोळे भरून पहावे. वैकुंठनायक श्रीपती पंढरपुरला येऊन भक्तराज पुंडलिकासमोर उभा ठाकून दोन्ही हात उभारून भक्तांना इच्छित दान देत आहे. जातीभेद लिंगभेद न करतां दर्शनाने सर्वांचा उद्धार करीत आहे या अलौकिक दानाला भिमानदीचा प्रवाह साक्षित्वानें अखंडपणे वाहत आहे असे एका जनार्दनीं सांगतात. चंद्रभागेच्या वाळवंटी संतसभा भरली असतांना अठ्ठावीस युगांपासून देव विटेवर उभा आहे अशी संतवाणी ऐकून सखी आपल्या सखीला देव विटेवर का उभा आहे असा प्रश्न विचारते.ह्या प्रश्नाचे समाधान सहस्रजिव्हाधारी शेष नाग च काय पण चारी वेद ही करु शकले नाही. भिवरेच्या तीरावर सगळे गोपाळ मिळून गोपाळकाला करतात. विठ्ठलनामाचा गजर करीत आनंदाने नाचतात .या भोळ्या भाबड्या भाविकांच्या भक्तिभावाला भुकेलेला श्रीहरी त्यांच्या लोभाने वैकुंठ सोडून भक्त पुंडलिका साठी पंढरपुरी येऊन विटेवर उभा आहे. ध्वज, वज्र, अंकुश या चिन्हांनी सुशोभित अशी श्यामसुंदर विठ्ठलमूर्ति गोजिरे पाउले विटेवर ठेवून उभी आहे. कमरेवर ठेवलेले दोन्ही कर अनुपम्य शोभून दिसतात. असा विठ्ठल डोळे भरुन पाहून एका जनार्दनीं या अभंगात देवाचे गुणगान करतात. चिरंतन चैतन्याचा गाभा,निर्गुण,निराकार,परब्रह्म चतुर्भुज, सगुण रूप धारण करून भक्तांसाठी उभा आहे. चारी भुजा शंख, चक्र, गदा ,पद्म धारण केल्याने सुशोभित दिसत आहेत. कटीवर सोज्वळ पीतांबर कसला असून वर मेखला शोभत आहे. मस्तकीं मुगुट, कानी कुंडले डुलत आहेत. वक्षस्थळावर(छाती) भक्ताची पदचिन्ह दिसत आहेत. निर्गुण परमेशाच्या या सगुण,साकार रुपाचे ध्यान एका जनार्दनीं अनन्य भावाने करीत आहेत. या अभंगात एका जनार्दनीं वैकुंठीचा राणा परब्रह्म परमेशाचे वर्णन करीत आहेत. गळ्यामध्यें वैजयंती माळ कौस्तुभ मण्यासह शोभून दिसत आहे.पीतांबरधारी भगवंताने चारी हातांमध्ये शंख, चक्र, गदा, पद्म धारण केले असून कटीवर कडदोरा व पायांमध्ये वाळे व वाक्या दिसत आहेत. कान्होबाच्या या सुंदर रूपाने धारण केलेल्या अलंकारांना अधिक तेज आले आहे. भाविकांना मोक्ष-मुक्ती चे दान देणारा परमात्मा पौर्णिमेच्या चंद्र जसा आकाशांत शोभून दिसतो तसा विटेवर शोभत आहे. या परब्रह्म पुतळ्याची अंगकांती बालसूर्या सारखी तेजस्वी असून भाळीं कस्तुरी तिलक लावला आहे. मेघासारखा सांवळा पांडुरंग समचरण विटेवर ठेवून उभा आहे. त्याचे निरंतर ध्यान मनाला लागते असे एका जनार्दनीं म्हणतात. चंदनाची उटी अंगाला लावलेला मस्तकावर मोरपिसांचा तुरा खोवलेला, हातांमध्ये शंख, चक्र, कमळ धारण केलेला श्रीहरी विटेवर उभा असून सभोवतालीं नारद, तुंबर उभे आहेत असा आनंद सोहळा एका जनार्दनीं अवलोकन करीत आहेत. असे या अभंगांत सांगतात. सर्वांगाला केशराची उटी लावून गळ्यांत वैजयंती माळ परिधान करून दोन्हीं कर कमरेवर ठेवून भाविकांची वाट पाहत उभा असलेला हा कान्हा अंत:करणाला वेध लावतो. हे सांवळे सुंदर रुप निरंतर ध्यान लावून साधना करणार्या योगीजनांना ध्यानात सापडत नाही. वेदशास्त्र जाणणार्या ज्ञानी लोकांना पंढरीला जाऊनही या चरणांचे दर्शन घडत नाही. तो उदार मोक्षदानी चक्रपाणी सामान्य गोप-गोपींच्या भक्तीला भुलून युगानुयुगे वाट पाहतो. एका जनार्दनीं या पांडुरंगाला अनन्यभावे शरण जातात. विश्वंभर विश्वव्यापक परमेश्वर मूर्तरूपांत पंढरींत निवास करतो. सांवळे, सुंदर कर कमरेवर ठेवून भक्ती प्रेमामुळे हा वैकुंठपती विटेवर तिष्ठत उभा आहे.परब्रह्मपरमेशाचे हे स्वरूप पाहून वेडावलेले वेद मूक झाले आहेत असे एका जनार्दनीं या अभंगात कथन करतात. ज्या स्वरुपाचे यथार्थ ज्ञान मिळवण्यासाठी योगीजन गिरीकंदरी राहून निरंतर तप करतात तो चैतन्याचा गाभा पांडुरंग चंद्रभागेच्या तीरावर उभा आहे. सांवळ्या रंगाचे गोजिरे सुंदर रूप धारण करून विटेवर समचरण ठेवून उभा आहे. कपाळीं चंदनाचा टिळा, गळ्यांत तुळशीहार आणि वैजंयती माळ शोभून दिसत आहे. एका जनार्दनीं मूकपणे या पांडुरंगाचे रूप डोळ्यांत साठवत आहेत. आकाशात जसे चंद्र आणि चांदण्या शोभून दिसतात तसा विटेवर समचरण ठेवून उभा असलेला, शोभून दिसणारा पांडुरंग पाहून मनाला समाधान होते. या पुरुषोत्तमाचे ध्यान धरल्यास चित्त आनंदित होते. चारही भुजांत शंख, चक्र, गदा, पद्म आणि गळ्यातील वैजयंतीमाळेची शोभा केवळ अवर्णनीय आहे. कमरेला पीतांबर व त्यावर मेखला झळकत आहे असे वर्णन करुन एका जनार्दनी भक्तीभावाने पांडुरंगाच्या चरणावर मस्तक ठेवतात. अनंत गुणांचा सागर असलेला, ज्याचा महिमा अपरंपार असून काळाचा नियंता शिवशंकर ज्याचे दास्यत्व करीत आहे, जो अत्यंत उदार, प्रेमळपणे भक्तांचा सांभाळ करणारा आहे असा देवाधिदेव भीवरेच्या तिरी उभा आहे. अत्यंत धीरोदात्त, बलशाली भगवंत क्षीरसमुद्रात शेषशय्येवर निद्रा करतो. सदासर्वदा प्रत्यक्ष लक्ष्मी सेवेसाठी समोर आहे, असे सांगून एका जनार्दनी म्हणतात, अत्यंत कृपाळु असा परमेश्वर कौतुकाने लीला करून भक्तांचे विश्वरुपी मायाजाल तोडून मोक्षपद देणारा विठ्ठल भक्तांचा स्वामी आहे. या अभंगात एका जनार्दनी पंढरीच्या विठ्ठलाचा अगाध महिमा वर्णन करतात. हा पांडुरंग वेदमूर्ती असून ज्ञानाची खाण आहे. अठरा पुराणे भागवत धर्मातितील भक्तीरसाचे सविस्तर वर्णन करतात. या मधुर भक्तीरसाचे माधुर्य या विठ्ठलमूर्तीत एकवटले आहे. सृष्टीचे सृजन करणारे ब्रह्मदेव या पांडुरंगाला वंदन करतात आणि शिवादिदेव या विठ्ठलमूर्तीचे ध्यान करतात. मुनीजनांच्या तपसाधनेचा, ध्यानधारणेचा हा परमात्मा हा आवडता विषय आहे. परम पावन अशी ही विठ्ठलमूर्ती आहे. वेदांनी या जगजेठीचे जसे वर्णन केले आहे, त्याच स्वरूपांत तो विटेवर पाहिला असे सांगून एका जनार्दनीं म्हणतात पुराणे कथारूपाने आणि साही शास्त्रे वादविवाद करून ज्या परमेशाचे गुणगान करतात तोच विटेवर समचरणीं उभा आहे. भक्तीप्रेमाने अंकित असलेल्या या भगवंताच्या महिमा चारी वेद श्रुती ,पुराणे यथार्थपणे करू शकत नाही. त्या पांडुरंगाला अन्यनभावे शरण जावे. विटेवर उभा असलेला हा विश्वंभर चारी वेदांचे सार असून श्रुतींचे माहेरघर आहे. साही शास्त्रे याच परमात्म तत्वातून निर्माण झाली असून अठराही पुराणे याच पुराणपुरूषाच्या चरित्रकथा सांगतात. सृष्टीचा संहार करणार्या काळावर ज्याची सत्ता चालते तो दीनदयाळ भक्तांचा सांभाळ करण्यासाठी विटेवर सूर्यासारखा तळपत उभा आहे. एका जनार्दनीं म्हणतात, पंढरपूरच्या भक्तांचे भाग्य च फळाला आले आहे. ज्याच्या दर्शन सुखासाठी भाविकांचे मन आतुर होते त्या कानडा देह तीन ठिकाणी वाकवून उभा असलेला विठ्ठलाचे चरण विटेवर शोभून दिसतात. वेद आणि श्रुती या कैवल्यदानी पांडुरंगाचे सतत गुणगान करतात त्यांना सुध्दां त्या स्वरुपाचे रहस्य पूर्णपणे आकलन होत नाही. परात्पर परब्रह्माचे सांवळे, गोजिरे बाळरूप ज्यांच्या घरीं नांदत आहे ते पंढरीचे निवासी भाग्यवंत आहेत असे एका जनार्दनीं म्हणतात. ज्याच्या स्वरूपातून चारी वेद निर्माण झाले आहेत, सारी उपनिषदे जेथून उत्पन्न झाली आहेत तो परात्पर परमात्मा साही शास्त्रे आणि अठरा पुराणे यांच्या चिंतनाचा मुख्य विषय आहे. प्रत्यक्ष काळावर ज्याची सत्ता चालते तो दीनदयाळ भक्तांचा सतत सांभाळ करतो. एका जनार्दनीं म्हणतात, पंढरीच्या भक्त-जनांचे भाग्य फळाला आले असून हा विश्वंभर उगवत्या सूर्याप्रमाणे विटेवर शोभून दिसत आहे. चारी वेद ज्याच्या उपदेशाचे अनुसरण करतात. शास्त्रे, पुराणे ज्याच्या स्वरूपाची चर्चा करीत वादविवाद करतात तो देवाधिदेव विठ्ठल रूपाने सर्व भाविकांना माहित आहे. श्रुती ज्याचे स्वरूप आकलन करू शकत नाही तो भक्त पुंडलिकाने सहज प्रेम भक्तीने आपलासा केला आहे असे सांगून एका जनार्दनीं म्हणतात या अपरंपार विश्वंभराचा महिमा वेद, उपनिषदे यांना निश्चितच समजला नाही. सहस्त्र मुखे असलेला शेष नाग या परब्रह्म स्वरूपाचे वर्णन करतांना थकून गेला. वेद नि:शब्द होऊन त्यांनी मौन धारण केले त्या पूर्णानंद परमेश्वर चरित्राच्या कथा सांगून पुराणे स्तब्ध झाली. शास्त्रांची मती कुंठित झाली. ज्याच्या प्राप्तीसाठीं कर्मयोगी यज्ञ जप तप करतात, तत्वज्ञानी तर्कशास्त्राचा आधारावर हे परमात्म तत्व जाणून घेण्याचा अटोकाट प्रयास करतात तो वेदमूर्ती पांडुरंग भाविकांची वाट पहात विटेवर उभा आहे असे एका जनार्दनीं या अभंगात स्पष्ट करतात. गोजिरे पाउले विटेवर ठेवून उभा असलेला यशोदेचा कान्हा शोभून दिसते आहे.शास्त्रे आणि पुराणे यांचे ज्याच्या स्वरूपाविषयी एकमत होत नाही तो श्रीहरी भाविकांच्या भोळ्या भक्तीप्रेमाशी एकरुप होऊन त्यांच्या मनोकामना पूर्ण करीत आहे असे एका जनार्दनीं म्हणतात. परा, पश्यंती, मध्यमा वैखरी या चारी वाणी सदोदित ज्याच्या गुणरुपाचा महिमा गातात, पुराणे रात्रंदिवस वादविवाद करतात वेद आणि उपनिषदे ज्याचे स्वरूप जाणून घेण्यासाठी तत्वज्ञानाचा आधार घेऊन अट्टाहास करतात. तो श्रीहरी भक्तराज पुंडलिकापुढे भक्तीप्रेमाने वेडा होऊन उभा आहे. सनक, सनंदन मुनी ज्याचे ध्यान लावून साधना करतात तो श्रीहरी बाळस्वरूपांत गोप गोपिकांसवे क्रीडा करतो. हेच परमात्मा तत्व योगी जनांच्या अंतरीचा ठेवा आहे असे एका जनार्दनीं म्हणतात. योगी जनांच्या योग साधनेचे लक्ष असलेला पांडुरंग पंढरीला विटेवर उभा आहे. मोक्षसंपदा संपादन करण्यासाठी यज्ञयाग, जप, तप अशी खडतर साधना करणारे योगी ज्या परमात्म तत्वाचे निरंतर चिंतन करतात तो सच्चिदानंद निराकार, निर्गुण मधुसुदन विठ्ठलरूपाने विटेवर उभा आहे असे एका जनार्दनीं सांगतात. यज्ञयाग, पूजा अर्चना, जप, तप ईश्वर प्राप्ती साठी ही कर्मे करणार्या कर्मयोग्यामध्यें निर्माण होणारा कर्मठपणा आणि धर्मनिष्ठ धार्मिक मार्तंडामध्ये असलेला अंध धर्माभिमान असे दोष निर्माण होतात असे सांगून एका जनार्दनीं म्हणतात, कर्मयोग्यांचा कर्मयोग, धार्मिकांचे धर्मतत्व तसेच उपनिषदांचे सार आणि वेदांचे तत्वज्ञान भगवतभक्ती रुपाने विटेवर उभे आहे. पांडुरंगाचा हा अवतार वेद आणि श्रृती यांना अनाकलनीय आहे. जे जे जगीं जगते त्यांना चैतन्य देणारा, मनाचे उदात्तीकरण करणारा असा चैतन्यमूर्ती, गोपीकेचा स्वामी सांवळा विठ्ठल विटेवर उभा असून त्याच्या दर्शनाने अंतरांत प्रेम दाटून येते. एका जनार्दनीं म्हणतात हा चैतन्यघन परमात्मा अद्वितीय आनंद देणारा असून ब्रह्मादिक देव याच्या अवतार लीलांचे रहस्य जाणूं शकत नाही. विटेवरचे विठ्ठलचरण हे भाविकांचे विश्रांतीस्थान असून या चरणांचे दर्शन होतांच काया, वाचा, मन हे या विठ्ठलरूपाशी एकरुप होतात. जागेपणीं ,स्वप्नांत आणि गाढ निद्रेत असताना हे विठ्ठरुप चित्ताला व्यापून राहते. नगरांत, जनसमुदायांत, वनांत किंवा निर्जनस्थळीं सर्वत्र हा विठ्ठल भरून राहिलेला आहे अशी प्रचिती येते. एका जनार्दनीं परमात्म दर्शनाचा हा आगळावेगळा अनुभव या अभंगात वर्णन करतात. ज्या परात्पर परमेशासाठी साधक रात्रंदिवस विविध प्रकारे साधना करतात. यज्ञ, याग, होमहवन करतात. तर कांहीं ध्यान, धारणा, व्रत, अनुष्ठाने करतात. हटयोगी अष्टांग योगाची साधना करतात. तो भगवंत भक्तिमार्गाने सामान्य जनांसाठी सहजसुलभ केला. भोळ्याभाबड्या भक्तिभावाने वेडा होऊन अठ्ठाविस युगे विटेवर उभा राहिला आहे. एका जनार्दनीं म्हणतात, भक्तांवर करुणा करणारा हा कृपासागर असून भवसागर तारून नेणारा नावाडी भीवरेच्या तीरावर उभा राहून आपल्या चरण दर्शनाने जड जीवांचा उध्दार करतो. अनादी अनंत निर्गुण निराकार परब्रह्म भक्तांचा प्रतिपाळ करण्यासाठी सगुणरुपांत प्रकट होऊन भिमातिरी साकार रूपांत उभे आहे. ज्याच्या स्वरुपाचे कैलासीचा राणा निरंतर ध्यान करतो. शुका सारखे परम विरागी रात्रंदिवस ज्याच्या स्वरुपाचा वेध घेण्याचा प्रयत्न करतात तो सर्व इंद्रियांना सुखानंद देणारा (हषिकेशी) जीवसृष्टीचे आदिमूळ आहे असे स्पष्ट करून एका जनार्दनीं म्हणतात सगुण निर्गुण ही दोन्हीं एकाच परब्रह्माची दोन रुपे आहेत. कळीकाळाचा नियंता शिवशंकर, मुनिजन आणि योगीजन ज्याच्या स्वरुपाचे यथार्थ ज्ञान मिळवण्यासाठी ध्यानमग्न होऊन अविरत साधना करतात ते सनातन परब्रह्म श्रीहरी रुपाने नंदाच्या घरीं गाई राखतो. असे सांगून एका जनार्दनीं म्हणतात, सगुण आणि निर्गुण हे केवळ देहाचे आवरण असून अठरा पुराणे ज्या स्वरुपाचे वर्णन करतात ते अनाकलनीय असून चारी वेद आणि साही शास्त्रे या स्वरुपाचे रहस्य जाणून घेण्यासाठी सतत प्रयत्न करतात. ज्या वैष्णवांच्या घरी भुक्ति मुक्ति पाणी भरतात तेथें सावळ्या रंगाची तेजस्वी अंगकांती असलेला कैवल्यदाता श्रीहरी विठ्ठलरुपाने उभा राहिला आहे. मुनीजनांची ध्येयपूर्ती करणारा ,योगीजनांच्या योगसाधनेत मनाचे उन्मन (उच्चतर पातळीवर) स्थिर करण्यात सहाय्य करणारा, अष्टांग योगाची साधना करणार्यांच्या योगसाधनेतिल अडचणी (सांकडें) दूर करणारा ,सगुण निर्गुण या पलिकडचे चैतन्यतत्व भाविकांना दर्शन देण्यासाठी विटेवर उभे आहे असे एका जनार्दनीं या अभंगात म्हणतात. एका भक्त पुंडलिकासाठी अनेक भाविकांच्या मनोकामना पूर्ण करणारा श्रीहरी चंद्रभागेच्या तिरावर दोन्ही कर कटीवर ठेवून अवलोकन (निरिक्षण) करीत उभा आहे. संकटकाळीं तो भक्तांना मदत करण्यासाठी धांवत जातो. गोपाळांबरोबर गोपालकाला करतो. यज्ञातिल अविर्भाग (प्रसाद) स्विकारतांना नाराज असलेला श्रीपती गौळणींघरचे लोणी आणि शिदोरी चोरुन आनंदाने खातो. एका जनार्दनीं म्हणतात, संतांघरचा हा ठेवा पंढरीला विटेवर उभा आहे. वामन अवतारांत दैत्यराजा बळी याच्या दारांत उभे राहून तीन पावले भूमीचे दान मागणारा श्रीपती राजसूय यज्ञांत पांडवांच्या घरीं उष्टया पत्रावळी उचलतो. नंद यशोदेच्या घरचे लोणी चोरून खातो. दुर्योधनाच्या राजवाड्यातिल पक्वानें नाकारणारा श्रीहरी द्रौपदीच्या थाळीतिल भाजीचे उरलेले पान खाऊन तृप्त होतो. सुदाम्याचे पोहे मिटक्या मारत खातो आणि विदुराच्या घरी समाधानाने निवास करतो. भोळ्याभाबड्या भाविकांना भुक्तिमुक्ती देणारे, सर्व जिवांमध्ये चैतन्यरुपाने अस्तित्वांत असणारे परब्रह्म पंढरींत विटेवर उभे आहे असे एका जनार्दनीं म्हणतात. अनाथांना आपल्या कृपेची सावली देणारी विठ्ठलमाऊली विटेवर उभी ठाकली आहे. भक्तांवर करूणा करून त्यांना मोक्षपद देणारा कैवल्यदानी उच्चनीच, लहानथोर असा भेदभाव न करता केवळ भक्तीभावाने दर्शनास येणाऱ्या सर्वांना मोक्ष-मुक्तीचे दान देणारा कैवल्याचा गाभा एकपणे उभा आहे असे एका जनार्दनी या अभंगात स्पष्ट करतात. चैतन्यरुपाने सजीवसृष्टीतील सर्व जीवांना आणि ध्यानरुपाने जो शिवाच्या मनाला व्यापून उरले ते परब्रह्म विटेवर उभे आहे. त्याच्या चरणांशी मन खिळून राहते आणि रुप पाहून मन समाधानाने भरून जाते. समाधी अवस्थेतील विश्रांती लाभून चित्त त्या सावळ्या मुर्तीशी एकरूप होते. एका जनार्दनी म्हणतात, सर्वांठायी असुनही सर्वांपेक्षा वेगळा असलेला हा श्रीहरी बाळलीला करीत आहे. ज्याच्या रुपाचे एकाग्रपणे दर्शन घेताना त्या स्वरुपात सर्व विश्व एकपणे प्रत्ययास येते, त्या स्वरुपाचा योगीजनांना सतत वेध लागतो. हे परब्रह्मस्वरुप आनंदमय, अद्वितीय, निरामय असून परा-पश्यंती वाणीलासुध्दा यथार्थ वर्णन करता येत नाही. तोच हा विश्वव्यापक विश्वंभर वैष्णवांच्या कीर्तनमेळ्यात प्रत्यक्ष दिसतो. सत्व, रज, तम या तिन्ही गुणांनी व्यापलेल्या चराचर सृष्टीतील सर्व जीवांपेक्षा वेगळा असलेला विठ्ठल डोळे भरून पहावा असे एका जनार्दनी सांगतात. चैतन्यमय परमात्मा सर्वांचे परिक्षण करीत असतो. परंतु हे लक्षात न घेणाऱ्यांना ते उमजत नाही. योग-याग विधी करुन भागलेल्या, ध्यानधरणा करुन थकलेल्या साधकांना या रुपाचे दर्शन घडत नाही. भोळ्याभाबड्या भक्तीला भुलून तो सर्वव्यापक, वैकुंठीचा नायक सावळ्या विठ्ठलाचे रूप घेऊन भक्तांचा आनंदगाभा बनून पंढरीत उभा आहे असे एका जनार्दनी म्हणतात. भक्तराज पुंडलिकाच्या भगवद्भक्तीने वेडावलेला श्रीहरी मौन धारण करून विटेवर उभा आहे. अनन्य भक्तांना त्याने आपलेसे केले आहे. श्रीहरीच्या चरणकमळांची सतत सेवा करणाऱ्या लक्ष्मीला ज्या चरणांची थोरवी कळली नाही, ते चरण विटेवर पाहिले. एका जनार्दनी म्हणतात, विश्वव्यापक हरी या विश्वाला अंतरबाह्य कोंदून राहिला आहे. स्वर्ग, पृथ्वी व पाताळ या तिन्ही लोकांची शोभा वाढवणारा चैतन्यरुपी पांडुरंग हा भक्तांचे जीवन, साधकांची साधना आणि सकळजनांचे सुखनिधान आहे. एकाएकी प्रकट झालेला, मुक्तीरूपी फळ देणारा हा कल्पवृक्ष असून सदासर्वदा भक्तांच्या उध्दारासाठी उभा राहिला आहे असे एका जनार्दनी या अभंगात म्हणतात. भोळ्याभाबड्या सर्व भाविकांना ठाऊक असलेला देव अभाविक लोकांना कळत नाही. त्या देवाचे दर्शन होताच मन त्या चरणांशी खिळून राहते. संसाराची सारी बंधने आपोआप तुटून पडतात. देवाचे साजिरे रूप पाहतांना डोळ्यांचे पारणे फिटते. त्या चरणांशी चित्त एकरुप होताच मनातील काम-क्रोध विकार लोप पावून केवळ परमानंदाने मन भरून जाते. एका जनार्दनी म्हणतात, या परमानंदासाठी गोविंदरूपाचे दर्शन अभेदपणे (अद्वैतभावाने) घ्यावे. दोन्ही कर कटीवर ठेवून उभा असलेला विठोबा लावण्याचा गाभा असून त्याच्या मुखकमळाची शोभा अवर्णनीय आहे. कोटी सूर्याचे तेज या विठ्ठलमूर्तीच्या चरणांवरून ओवाळून टाकावे. असे कथन करून एका जनार्दनी म्हणतात, जे भक्त या चरणांशी संपूर्ण शरणागत होतात ते याच देही जीवन्मुक्त होतात, ते धन्य होत. भीमा नदीच्या तीरावर कटी दोन्ही हातांनी धरून पांडुरंग विटेवर उभा आहे. त्याठिकाणी कर्म, अकर्म, विकर्म याविषयी वाद नाही. अमंगळ भेदाभेद नाही, अभेदाचे अनुपम सुख नांदत आहे. टाळ-चिपळ्यांच्या तालावर वैष्णव आनंदाने हरिनामाचा गजर करीत नाचत आहेत. तेथे वैष्णवांच्या पायी लोटांगणी जाण्यात अनुपम आनंद आहे. एका जनार्दनी म्हणतात, हरीनामाच्या छंदात गात नाचतांना भक्तीप्रेमाने मन भरून जाते. तीन ठिकाणी देह वाकवून विटेवर उभ्या असलेल्या कानडा विठ्ठलाच्या गोड नामाचा गजर करीत त्याला चित्तात धारण करावा. या कानड्या विठ्ठलाचे सावळे रूप डोळे भरून पहावे. कानडा विठ्ठलाचे कानडे बोल भक्तांचे मन वेधून घेतात. हा कानडा विठ्ठल मन असे गुंतवून ठेवतो की संसारातील सर्व तापत्रयांचा विसर पडतो असे एका जनार्दनी म्हणतात. पंढरपुरी भीमानदीच्या प्रवाहाने चंद्रकोरीसारखे वळण घेतले आहे. त्यामुळे हा तीर्थप्रवाह व तीरावर वसलेले क्षेत्र दोन्ही कानडे असून सावळा पांडुरंगही भीमेच्या सन्मुख विटेवर तीन ठिकाणी वाकून उभा आहे. या कानडा विठ्ठलाचे भक्तही कानडे आहेत असे सांगून एका जनार्दनी म्हणतात, देव पुंडलिकाच्या भक्तीसाठी कौतुकाने उभा आहे. त्रैलोक्याची शोभा वाढवणारा परमात्मा पंढरीत भक्तांची उताविळ होऊन वाट पहात उभा आहे. मनाने विठ्ठलनामाचा छंद घेऊन निराकार परब्रह्माचे साकार रूप डोळे भरून पहावे. गळ्यात वैजयंतीमाळेसह तुळशीच्या माळा शोभत आहेत, कपाळावर केशरी टिळा असून अंगाला चंदनाची उटी लावली आहे. एका जनार्दनी म्हणतात, हे सावळे सुंदर रूप डोळ्यात साठवण्यासाठी नजर परत-परत धाव घेते. ज्या परमात्म्याचे दर्शन व्हावे म्हणुन योगी योग-याग आणि तपस्वी तप करतात तो विठ्ठल बाळरूप धारण करून उभा आहे. तेजाची प्रभा देही न सामावल्याने आसमंतात पसरली आहे. त्रैलोकी भरुन उरलेले हे परब्रह्मस्वरुप दोन्ही कर कटीवर ठेवून विटेवर सामावले आहे. सर्वांगावर कस्तुरीमिश्रित चंदनाची उटी लावली असून कंठात वैजयंतीमाळ धारण केली आहे. डाव्या बाजूला गोमटी रूक्मिणी उभी आहे. असा सर्वसुखाचे निधान असलेला विठ्ठलराज दोन्ही हात उभारून भक्तजनांना अभयदान देत आहे. एका जनार्दनी देव-भक्तांच्या सोहळ्याचे वर्णन या अभंगात करतात. अठरा पुराणे ज्याचा चरित्रमहिमा वर्णन करण्यास असमर्थ ठरली, योगी आणि मुनिजन सतत ध्यानमग्न होऊन ज्याची आराधना करतात तो चक्रपाणी भोळ्या भाविकांच्या भक्तिने सहज वश होतो. एका जनार्दनी म्हणतात, कंठी वैजयंती माळ, मस्तकी मुकुट, कानी कुंडले लेऊन विटेवर उभ्या असलेल्या या सावळ्या रुपाचे चरण मन वेधून घेतात, डोळ्याचे पारणे फिटते. भक्तांचा करुणाकर श्रीहरी विटेवर उभा असून वामांगी रूक्मिणी आणि समोर गरुड हात जोडून उभा आहे. चैतन्यरुपाने शोभून दिसणार्‍या विठ्ठलमूर्तीच्या मुखावरील तेज गगनात सामावत नाही. या श्रीहरीचा महिमा वर्णन करतांना वेदश्रुती नि:शब्द होतात. अविरत ध्यान धरूनही मनाचे समाधान होत नाही. एकटक दर्शनसुख घेऊनही तो नजरेत सामावत नाही, असे सांगून एका जनार्दनी म्हणतात, श्रीहरीचरणांना आवडीने वंदन करावे. एका जनार्दनी या अभंगात म्हणतात, सावळे विठ्ठलरूप डोळ्यात रुतून बसते. त्या दर्शनाने त्रिविध (आधिभौतिक, आध्यात्मिक, आधिदैविक) तापांचे निवारण होते. सारे संकल्प, विकल्प विरून जातात. देवाधिदेव स्वयमेव विटेवर उभा असलेला पाहिला आणि चौर्यांशी लक्ष योनींमधील जन्म-मृत्युचे फेरे चुकले. आता आणिक सायास करण्याची गरज नाही, कारण पंढरीनाथ भक्तांचे पाहुणे असून आनंदाने पंढरीत नांदत आहेत. चंद्रभागेच्या तीरावरील पंढरी पावन तीर्थक्षेत्र असून विठ्ठल देव भक्तांचा अमोल ठेवा आहे. भक्तराज पुंडलिक मध्यभागी उभा असून त्याच्या दर्शनाने पातकांच्या राशी जळून जातात. वैकुंठीचा जगजेठी दोन्ही कर कटी ठेवून उभा आहे. पंढरीच्या या सुखापुढे स्वर्गसुख तुच्छ वाटते. पांडुरंगभेटीचे हे सुख अतुलनीय आहे असे एका जनार्दनी या अभंगात म्हणतात. पंढरीला विटेवर ठाकलेले दोन गोमटे चरण पाहून मनाला वेध लागले. देह आणि देह धारण करणारा आत्मा दोघांनाही विलक्षण समाधान झाले. वेद आणि श्रुती यांचे माहेर असलेले हे तीर्थक्षेत्र विश्रांतीचे विश्रांतीघर आहे असे सांगून एका जनार्दनी म्हणतात, या चरणांवरून देह ओवाळून कुर्वंडी करावा असे वाटते. विटेवर उभा असलेला आनंदाचा कंद, भक्तांना निरंतर लाभणारा परमानंद निराकार निर्गुण परब्रह्म सगुण रुपाने विटेवर उभे आहे. तो अनादी, अनंत परमात्मा सत्व, रज, तम या तिन्ही गुणांच्या अतीत असून वैखरी, मध्यमा, परा, पश्यंती या चारी वाणींच्या पलिकडे वेगळा आहे. जो अनादी अनंत असून डोळ्यांना अगोचर आहे. एका जनार्दनी म्हणतात, विटेवर दिसणारा हा परमात्मा गोरा, सावळा, काळा, पिवळा यापैकी कोणत्याही वर्णाचा नसून सत्व, रज, तम या गुणाहून वेगळा आहे. डोळ्यांना दिसणारे हे सारे विश्व नश्वर आहे असा अनुभव आल्यानंतर विटेवर उभे असलेले हे परब्रह्म रूपच शाश्वत (अविनाशी) आहे याची खात्री होते. हे रूप डोळे भरून पाहतांना मनाला अतीव समाधान लाभते, पण या दर्शनाची वासना चरणांशी खिळून राहते. एका जनार्दनी या विठ्ठलचरणी प्रार्थना करतात की,ब्संताच्या चरणी मनाचा विश्वास सदासर्वदा अभंग राहो. महाभारत युध्दप्रसंगी भीष्माचार्य शरपंजरी पडून उत्तरायणाची वाट पहात असतांना ज्या श्रीकृष्णाचे ध्यान करीत होते, राजसूय यज्ञानंतर इंद्रप्रस्थनगरी धर्मराजाने ज्या श्रीधराला प्रथम पूजेचा मान दिला, शंभर अपराध सहन करून ज्या चक्रपाणीने शिशुपालाला मृत्युदंड दिला त्याच जगदीश्वराला विटेवर उभा असलेला पाहून त्याचे पूजन केले असे एका जनार्दनी म्हणतात. गोकुळात गोप गोपिकांबरोबर क्रीडा करीत असताना जे श्रीहरी रूप शोभून दिसत होते, यमुनेच्या काळ्या डोहात कालियानागाच्या फण्यावर श्रीधराने जे रूप धारण केले होते, पूतनेचा वध करतांना बाळकृष्णाचे जे स्वरुप प्रत्ययास आले, काळयवनाच्या अंतसमयी योगेश्वराचे जे भयानक रौद्र रूप दिसले तेच रुप विटेवर दिसत आहे असे एका जनार्दनी या अभंगात कथन करतात. हस्तिनापूरच्या राजसभेंत द्रौपदी वस्त्र हरणाच्या प्रसंगीं द्रौपदीने ज्याचा धावा केला.महाभारताच्या अंतिम युध्दांत अर्जुनाने सतत ज्याचे स्मरण केले,मगरीच्या मगरमिठींत सापडलेल्या गजेंद्राला ज्याने मुक्त केले,भक्तराज पुंडलिकाने ज्या चरणांना अठ्ठावीस युगे विटेवर उभे केले त्याच चरणांचे एका जनार्दनीं एकाग्र चित्ताने दर्शन घेतात. साजिरे सुंदर मुखकमल धारी श्रीहरीला रखुमाई पंख्याने वारा घालित आहे.हे अनुपम सौंदर्य डोळ्यांत साठवित असतांना त्या रुपाने मन असे वेधले गेले की,तहान भूक हे देहभाव तसेच लज्जा,अपमान हे मनोभाव त्यां रूपांत विरघळून गेले.एका जनार्दनीं म्हणतात,अपूर्व सुंदर मुख दर्शनाने सारे दु:ख विसरले. भक्तांच्या उध्दारासाठी विटेवर उभा असलेला पांडुरंग भक्तांचा कैवारी असून वेदांना ह्या अवतार लीला अगम्य वाटतात. भागवत धर्माचे आचरण हाच ह्या रुपाला समजून घेण्याचा मार्ग आहे.भक्तवत्सल पांडुरंग दीनांचा नाथ आहे. या पांडुरंगाचे दर्शंन कोटी जन्माचे दु:ख संपवते. एका जनार्दनीं सतत या विठ्ठलमूर्तीचे ध्यान करतात. चंद्रभागेच्या वाळवंटी दोन्ही कर कटीवर ठेवून उभा असलेला त्रैलोकीचा गाभा पांडुरंगाच्या सगुण रुपांत शोभून दिसतो. हे साजिरे सुंदर श्रीमुख पाहतांच भक्त संसाराच्या सगळ्या भय-चिंता विसरून जातो. भाविकांवर उदारपणे सतत कृपेचा वर्षाव करणारा देवाधिदेव कटीवर कर ठेवून उभा आहे.जे भक्त काया,वाचा,मनाने या देवाला शरण जातात त्यांच्या उदरनिर्वाह तो चालवतो.श्रध्दापुर्वक या विठ्ठलाच्या नामाचा घोष करणार्या भक्तांच्या संसारातील मायेंत गुंतलेल्या वासना नाहिशा करून त्यांना निष्काम भक्तीप्रेमाचा मार्ग दाखवतो.एका जनार्दनीं म्हणतात,या देवाचे सत्य स्वरुप पंढरीचे भोळेभाबडे भक्त जाणतात. भक्तीप्रेमाने सहज आपलासा करता येतो असे एका जनार्दनीं या अभंगात सांगतात. परब्रह्म परमात्मा विठ्ठलमूर्ति स्वरूपांत चंद्रभागेच्या तीरावर विटेवर उभा आहे त्याच्या चरणांचे नित्य स्मरण करावे.अविनाशी सुखाचा सोहळा प्राप्त होईल. या विठ्ठल चरणांना अनन्यभावें शरण जावे असे एका जनार्दनीं या अभंगात सांगतात. अनंत जन्म घेऊन मोठा पुण्यसाठा गाठीं असेल तरच पंढरीनाथाचे दर्शन घडते या अलभ्य दर्शनाने सर्व पापांचे हरण होऊन सर्व दु:खांचे निवारण होते.त्रैलोक्याचा गाभा विठ्ठलरूपाने विटेवर उभा आहे,या दर्शनाची गोडी सोडून अन्य तीर्थयात्रा करून निष्कारण देह शिणवतात असे एका जनार्दनीं या अभंगात सुचवतात. विठोबाचे चरण सोडून आणखी कोणाला शरण जाणे हे कमीपणाचे आहे.विठोबाचे दास होऊनि सर्व सुखाचे भागीदार व्हावे.एका जनार्दनीं म्हणतात,विठोबा दासांच्या सर्व कामना पूर्ण करतो. अनाथांचा नाथ विठ्ठल शरण आलेल्या भोळ्याभाबड्या भाविकांचे मनोरथ पूर्ण करण्यासाठी उभा आहे.एका जनार्दनीं म्हणतात,भक्तीभाव अर्पून करुणा भाकणार्या भक्तांचे तो जन्ममरण चुकवतो. मानवी देह पृथ्वी,आकाश,वायु,अग्नीं,पाणी यांपासून बनलेला असून नाशवंत आहे.हा देह मातीचा असून शेवटी मातितच मिळतो.या देहाची चिंता करणे निरर्थक आहे.एका जनार्दनीं म्हणतात, याविषयीं अनेक मत मतांतरे आहेत त्यांत लक्ष न घालतां भक्तीभावाने पंढरीनाथाचे भजन करणे श्रेयस्कर आहे. लक्ष्मीपती श्रीहरी अत्यंत उदार असून भक्तीभावानें शरण जाणार्या भाविकांची जन्ममरण चिंता निवारण करतो. कोणत्याही वयाचे लहान थोर नर नारी पंढरींत आल्यास त्यांना मोक्षाची चिंता करावी लागत नाही. केवळ एका दर्शनाने जन्ममरणाचे फेरे चुकवून मुक्ति मिळतें,शाश्वत सुख प्राप्त होते असे एका जनार्दनीं या अभंगात म्हणतात. लक्ष्मीपती श्रीहरी अत्यंत उदार असून भक्तीभावानें शरण शरण जाणार्या भाविकांची जन्ममरण चिंता निवारण करतो. कोणत्याही वयाचे लहान थोर नर नारी पंढरींत आल्यास त्यांना मोक्षाची चिंता करावी लागत नाही.केवळ एका दर्शनाने जन्ममरणाचे फेरे चुकवून मुक्ति मिळतें, शाश्वत सुख प्राप्त होते असे एका जनार्दनीं या अभंगात म्हणतात. ज्याच्यासाठी योगी खडतर तपश्चर्या करतात तो विश्व चैतन्याचा गाभा कोणत्याही साधनेशिवाय केवळ नामजपाच्या सोप्या मार्गाने सहजसाध्य होतो.नर,नारी,सदाचारी,दुराचारी असा भेदभाव न करता केवळ दर्शनाने तो विश्वात्मा जडजीवांचा उध्दार करतो.भक्त पुंडलिकाला दिलेले वचन पाळण्यासाठीं तो अजुनही भक्तांसाठी विटेवर उभा आहे असे एका जनार्दनीं सांगतात. श्रीविठ्ठलाचे मंगल नाम सर्व अमंगलाचा उध्दार करते असा या नामाचा महिमा आहे हें शिव पार्वती जाणतात. सरहे नादब्रह्म असून जप करण्यास अती सुलभ आहे असे एका जनार्दनीं म्हणतात. दीनदुबळ्या भक्तांसाठी धावत येणारा वैकुंठीचा राजा समचरण विटेवर ठेवून भक्त पुंडलिकासाठीं दृढपणे उभा आहे.विठ्ठल नामाने पतीत पावन होतात असे सांगून एका जनार्दनीं विठ्ठल चरणीं शरणागत होतात. गोकुळांत नंदाच्या अंगणांत लीला करणारा श्रीहरी हाच परब्रह परमात्मा कैवल्याचा धनी भक्त पुंडलिका साठी भीमातीरी पांडुरंग रूपांत आनंदाने विटेवर उभा आहे.वैष्णवांचा मेळा आनंदानें क्विठ्ठल नामाचा जयघोष करीत आहेत असे वर्णन करुन एका जनार्दनीं म्हणतात,हा कैवल्यमूर्ति पांडुरंग जगद्गुरू असून त्याच्या ईतका वंदनीय त्रीभुवनांत कोणी सापडणार नाही. सदा सर्वकाळ ज्या भक्ताच्या अंतरात देव वसत असतो त्या भक्तापुढे काळनियंता मुखाने नाम गात हात जोडुन उभा असतो.आदराने विठ्ठलाचे नाम घेऊन रात्रंदिवस त्याचे ध्यान करावे असे सांगून एका जनार्दनीं म्हणतात, वाचेने निरंतर नामजप करण्याने पूर्वजांना वैकुंठ पदाची प्राप्ती होते. पंढरीचा राणा अत्यंत उदार असून भक्तांच्या सर्व कामना पूर्ण करतो.या पंढरीनाथाचे एकवार दर्शन घेतांच भक्त सायुज्यता मुक्तीचा भागीदार होतो.जन्म मृत्युच्या बंधनातून मूक्त होतो. एका जनार्दनीं म्हणतात, काया, वाचा मनाने या पंढरीनाथाशी एकरूप व्हावे. सदासर्वकाळीं वाचेने विठ्ठलनामाचा जप करणे हे परमेश्वर प्राप्तीचे सुलभ साधन आहे. घरदार, धनसंपत्ती, सामाजिक प्रतिष्ठा या लौकिक गोष्टींचा हव्यास सोडून देवाचे नामसंकीर्तन करावे. ईतर खडतर साधनांपेक्षा नामसाधना वरिष्ठ आहे त्याने अनायासे देवाची कृपा होते असे सांगून एका जनार्दनीं म्हणतात, विठ्ठलनाम हा सोपा मंत्र आहे तो आधी जपावा. व्यर्थ वायफळ गप्पा मारण्यापेक्षां सहज बोलतां विठ्ठल नाम आठवावें असा मोलाचा सल्ला देऊन एका जनार्दनीं सांगतात, तिन्ही लोक पावन करण्याचे सामर्थ्य विठ्ठलनामांत आहे.ते परम अमृत असून महापापांची होळी करुन पतितांना पावन करते. विठ्ठल हा जीवाच्या मनाचे विश्रांतीस्थान असून त्याच्या दर्शनासाठी पंढरीस जावे.विठ्ठल हा सोय जाणणारा जिवलग सोयरा आहे.विठ्ठलाचे गुणकीर्तन करावे,विठ्ठलमूर्तीचे सतत ध्यान करावें, विठ्ठलनामाचा निरंतर जप करावा. एका जनार्दनीं म्हणतात, विठ्ठलाशिवाय कशाचाही संग स्वप्नीं देखील नसावा. दोन्हीं करांनी विठ्ठलाचे पूजन, मुखाने नामस्मरण, चित्तांत विठ्ठलाचे ध्यान आणि संतसेवा ह्या शिवाय कोणत्याही खडतर साधनेची अपेक्षा विठाई करीत नाही असे सांगून एका जनार्दनीं म्हणतात,संत हे साधकांचे सांगाती असून त्यांच्या वचनातून विठ्ठलनामाचा महिमा समजतो. एका जनार्दनीं ऐशीं माझी भाष। धरावा विश्वास विठ्ठलनामीं।। 4।। br> चांगल्या किंवा वाईट कोणत्याही पध्दतीने विठ्ठलनामाचा जप केल्यास भक्त विठोबाचा सखा बनतो.कोणाच्याही सोबतीने पंढरीची वारी केली तरी संसारापासून मुक्ती मिळते.विनासायास सहज विठ्ठलाचे गुणकीर्तन ऐकले तरी अनेक जन्म पतनाचे भय संपून जाते.एका जनार्दनीं म्हणतात,हे संतवचन असून या सत्य वचनावर विश्वास धरावा. विठ्ठल नामाचा जप करतांना तो विश्वात्मा अंतरांत प्रकाशमान होतो याची प्रचिती घ्यावी.हे रुप पिहतांना मन आनंदाने भरून जाते.जीवाचे जन्म बंधन तुटून,काळाचे भय नाहीसे होते.एका जनार्दनीं म्हणतात,मन त्या ईश्वर चरणीं चिरंतन जोडले जाते. या मनुष्यदेहाचे सार्थक करायचे असेल तर हरघडीला गोविंदाचे स्मरण करावें.काया,वाचा,मनाला या गोविंदाचा छंद लागावा.गोविंदा खेरीज अन्य दैवत नाही असा ध्यास लागावा.सर्व सुख देणारा सखा आहे गोविंदा शिवाय अन्य दैवत शोधण्याचा प्रयास करून चित्त विचलीत करू नका असे एका जनार्दनीं या अभंगात कथन करतात. या नश्वर देहाचे ममत्व आणि प्रपंचाची चिंता सोडून एका विठ्ठलाला सर्वभावें शरण जावे.हा देह व गेह(घर) यांची अभिलाषा सोडून ते विठ्ठलचरणीं समर्पित करावे. हा विठ्ठल परब्रह्म स्वरूप असून त्याचे निरंतर पावन चिंतन करावे असे एका जनार्दनीं या अभंगात सांगतात. भक्तीभावाने विठ्ठल नामाचा सदासर्वदा उच्चार करावा.नामसाधना हे हे सर्व साधनेचे सार आहे.विठ्ठलमूर्तीचे ध्यान आणि चिंतन हा सर्वांत सोपा मंत्र असून त्याचा सदोदित जप करा असे एका जनार्दनीं परत परत सांगतात. विठ्ठल नामांतच विठ्ठलाशी एकरुप होण्याचे सामर्थ्य आहे यांविषयीं संदेह धरुं नये.जसे सागरांत अनंत तरंग उमटतात तरी तो सागर अभंग असतो.विठ्ठल तत्व या सागरासारखे समजावें.सर्व चराचरांत व्यापलेले चैतन्यतत्व विठ्ठलाचेच रूप आहे हे अद्वैत भावाने जाणावे.स्वप्नांत देखील याविषयीं संदेह नसावा असे प्रतिपादन करून एका जनार्दनीं म्हणतात, विठ्ठलाचे नाम घेतांघेतांच विठ्ठ होशील. अनंत जन्माचे दोष निवारण करण्यासाठी विठ्ठल नामाचा जप करावा.संसाराची सारी बंधने तोडून टाकण्याचे हे सोपे साधन आहे.जागेपणीं, स्वप्नांत किंवा गाढ झोपेतही विठ्ठलनामाचा रात्रंदिवस जप करावा त्यांत आळस करू नये असे आवाहन एका जनार्दनीं या अभंगांत करतात. अखंडपणे वाचेने विठ्ठलनाम घेतल्याने कर्म,अकर्म,विकर्म यांची बंधने चुकतात आणि कर्मभेदाने भोगाव्या लागणार्या पतनापासून मुक्ती मिळते.सदासर्वदा विठ्लनाम घेऊन भजन,चिंतन करणारा पुण्यपावन म्हणुन मान्यता पावतो.याची जन्मदात्री धन्य होय असे सांगून एका जनार्दनीं म्हणतात, ह्या पुण्यपुरुषाचे सुख अलौकिक आहे. संताना शरण गेल्यानंतर ज्ञान मार्ग सांपडतो.या मार्गाने प्रवास सुरू झाला की,परमेश्वरी रुपाचा साक्षात्कार घडतो.नामाचे जे मुळरुप तोच पंढरीनाथ असून त्याला अंत:करणांत सदैव धारण करावें.हे विठ्ठल नाम प्रपंचांत आणि परमार्थांत तारक आहे.हे नाम परब्रह्म असून सच्चिदानंद हे त्याचे स्वरूप आहे.त्यामुळे जीवनांत ब्रह्मानंद व भक्तिप्रेम निर्माण होते.परमेश्वराचे नाम हे स्वयं ब्रह्म आहे हे जाणून घ्यावे असे एका जनार्दनीं या अभंगात म्हणतात. शिव शिव ह्या दोन अक्षरी नामाचा जो रात्रंदिवस जप करतो तो संसारांत धन्यता पावतो.त्याचे घर परमार्थाचे निवासस्थान बनते.एका जनार्दनीं म्हणतात,शिवनामाचा मंत्र अत्यंत सोपा असून सर्व मंत्रांत श्रेष्ठ आहे.सदासर्वकाळ या मंत्राचा वाचेने जप करावा. वाच्य वाचक जगन्नाथ स्वये शिवाचा आत्माराम । रामनामाच्या भजनाने वाल्याचा वाल्मिकी झाला ,त्याचा उध्दार झाला. शिवशंकर रामाचे सतत चिंतन केल्याने तरुन गेले. कोणतेही कार्य सहज सफल होण्यासाठी मानवाने रामनाम भजावे या वचनाचा प्रत्यक्ष अनुभव घ्यावा असे सांगून एका जनार्दनीं म्हणतात, नामाचा परिपाठ ठेवल्याने माणसाचे अनेक दोष आणि कोटी पातकें पळून जातात. मुखाने रामनामाचा जप म्हणजेच संसारसुखाविषयीं विन्मुखता. रामनामाच्या अखंडित जपाने गजेंद्राची प्राणसंकटातून सुटका झाली असा अनुभव आहे. राम हा परब्रह्म स्वरूप असून पूर्ण निष्काम आहे असे एका जनार्दनीं म्हणतात. रामनाम त्रिभुवनांत सर्वोत्तम मंत्र असून शिवशंकरांनी आदराने या मंत्राचा स्विकार केला आहे. रामनाम उच्चारताच सर्व कामना पूर्ण होऊन जीवनाचे सार्थक होते कारण रामनामाने जन्म, कर्म आणि धर्म यांचे आचरण करणे सुलभ होते. एका जनार्दनीं म्हणतात, वाचेने रामनाम, श्रीराममूर्तीचे सर्वकाळ ध्यान केल्याने कोटी यज्ञाचे फळ साधकाला तात्काळ प्राप्त होते. शिवशंकर गिरजेला सांगतात की रामनामानें जीवाला उत्तम गती मिळते.अत्यंत पापी चांडाळाचे कुळ पावन करण्याचे सामर्थ्य रामनामांत आहे. श्रेष्ठ साधकांचा हा अत्यंत श्रेष्ठ मंत्र असून भवसिंधू तरून नेणारी नौका आहे असे एका जनार्दनीं म्हणतात. जो नंदीवर आरूढ झाला असून डाव्या मांडीवर हिमालय कन्या गिरिजा विराजमान आहे. मस्तकावर चंद्रकोर आणि गंगेचा प्रवाह शोभून दिसत आहे.मांडीवर कार्ति केय आणि गजानन असून या उमापती शिवशंकराचे ध्यान अत्यंत प्रसन्न दिसत आहे.सर्वांगावर चिताभस्माचा लेप लावला आहे.मुखी अखंड रामनामाचा जप चालू असून मन सतत समाधींत तल्लीन झालेले आहे.सभोवतालीं भूतें आणि वेताळांचा समूह असलेला गिरिजापती शंकराला पाहून परमानंद दाटून येतो असे एका जनार्दनीं म्हणतात. पृथ्वी,आकाश जल,वायू आणि अग्नीं ही पंचमहाभूते आणि प्रत्येकाचे पांच गुण असे पंचवीस तत्वें मिळून सदाशिव हा अमंगल आहे असे म्हणतात परंतू या देवाधिपती शिवशंकराचे महात्म्य कोणालाच कळत नाही. जो सत्व,रज,तम या गुणांविरहित,अवयवरहित,निराकार असून ज्याच्या रुपाचे वर्णन शब्दांनी करतां येत नाही.वैखरी,मध्यमा,परा,पश्यंती या चारही वाणीने ज्याचे यथार्थ वर्णन करणे अशक्य आहे.तो पंचमहाभुतांहुन वेगळा असून सर्व सृष्टीत व्यापून राहिला आहे.ध्यान,धारणा,समाधी या ध्यान मार्गाने त्याचे आकलन होत नाही.भक्तीमार्गाने मात्र तो सहजसुलभ आहे.असे वर्णन करून एका जनार्दनीं म्हणतात,नामरुपावेगळा हा परब्रह्म परमेश्वर शिवशंकर आहे हे जाणून घ्यावे. प्रत्येक जीवाच्या हृदयांत परमात्मा नांदत असतो परंतू जीवात्मा ईंद्रिय विषयांचा आनंद घेण्यात गुंतलेला असतो. शिव हा सनातन,सर्वसाक्षी,परिपूर्ण परब्रह्म असून प्रत्येक जीवाच्या भावभावना जाणतो.एका जनार्दनीं म्हणतात,देहीं परब्रह्म आहे हे जाणून घ्यावे. चारी वेद आणि साही शास्त्रें यांनी ज्याचा महिमा गाईला असून पुराणे ज्याच्या चरित्राचे वर्णन करतात तो शिवशंकर आपण डोळे भरून पाहिला असे सांगून एका जनार्दनीं म्हणतात,या शिवदर्शनाने मनाचे समाधान झाले.सर्व इंद्रियांना विश्रांती मिळाली.परत परत या शिवचरणांची आठवण येऊन मन शांत होते.एका जनार्दनीं म्हणतात, सुखरूप पणे संसार करतांना शिवाचे भजन नित्यनियमाने करावें. भोळ्या चक्रवर्ती शिवाचे चरणकमल आपण चित्तांत धारण केले असून वाचेनें शिवाच्या परमपवित्र नामाचा जप करणार्या साधकाला काम क्रोधाचा उपद्रव होत नाही.शिव-दर्शनानें धर्म, अर्थ, काम मोक्ष हे चारी पुरूषार्थ साधले जातात. एका जनार्दनीं म्हणतात, शिवशंकर मनातील कळीकाळाच्या भयाचे निवारण करतात. डाव्या बाजूस गौरी आसनस्थ असून यां उभयतांच्या तेजापुढे सूर्यतेज फिके वाटत आहे.एका जनार्दनीं म्हणतात,भक्तीभावानें या परात्पर परब्रह्म स्वरूपाचे ध्यान केल्यास साधकांचे जन्म-मरणाचे फेरे चुकतात. स्वर्ग पृथ्वीं पाताळ या तिन्ही भुवनांत औदार्यासाठीं सर्वोत्तम असलेला भोळा शिवशंकर प्रत्येक भक्ताच्या मनातिल वासना त्याच क्षणीं पूर्ण करतो.जाती कुळाचा विचार न करतां भक्ताला कैलासांत निवास देतो. असे सांगून एका जनार्दनीं म्हणतात, शिवनाम अत्यंत पवित्र असून वाचेला अतिशय सुलभ आहे. शिव शिव हे नाम उत्तम पावन असून सर्वश्रेष्ठ आहे असा या नामाचा महिमा पुराणांत वर्णन केला आहे.वेदशात्रांना सुध्दां ज्याचे स्वरूप पूर्णपणे आकलन होत नाही.ज्या स्वरूपिविषयी सतत वादविवाद होतात तो शिव ज्योती स्वरूप आहे.या शिवाचे रूप आगळेवेगळे असून ते प्रत्यक्ष डोळ्यांनी पाहावे असे एका जनार्दनीं म्हणतात. सोमवार आणि एकादशीचे व्रत करणाऱ्या भक्तांच्या चरणांना आदराने वंदन करावे.शिव व विष्णु या दोन्ही देवांची एकच प्रतिमा आहे असा ज्यांचा दृढ विश्वास आहे त्यांना प्रेमाने वंदावें. जो भक्त सदोदित शिवाचे कीर्तन करतो,ज्याचे चित्त भेदभावरहित आहे त्यांच्या चरणांना मिठी घालावी असे सांगून एका जनार्दनीं म्हणतात,एकादशी आणि सोमवार या व्रताचा महिमा न समजल्याने ब्रह्मदेव उपरमला. शिवलिंग पाहूनही जो साष्टांग नमस्कार करीत नाही तो भक्त मुखाने हरीनामाचा जप करीत असला तरी तो वैरी समजावा.सर्वांना पापमुक्ती देणारे शिवरात्रीचे व्रत जो करीत नाही तो पावन होणार नाही, अशा पाखंडी लोकांना खात्रीने यमपुरींत पडावें लागते असे एका जनार्दनीं म्हणतात. यथासांग शिवरात्रीचे व्रत जो करतो, भक्तिभावाने आधीं शिवलिंगाची पूजा करतो त्याच्या जन्माचे बंधन तुटते त्या शिवभक्ताला परत जन्माला यावे लागत नाही.एक बेलाचे पान,चंदन आणि अक्षता एव्हढीच सामुग्री लागणारे हे व्रत अतिशय सोपे आहे.एका जनार्दनीं सुचवतात शिवरात्रीचे दिवशी शिवलिंगाचे पूजन भक्तीभावाने केल्यास शिवशंकर आणि विष्णु मनोकामना पूर्ण करतात. सत्व,रज,तम या तिन्ही गुणांवर सत्ता चालवणारा,सर्व देवांचा निर्माता अशा देवाधिदेव शिवशंकराला शरण गेल्यास मायारुप असलेला संसार विलयास जातो. सर्व भेदाभेद संपून जातात, मनातला द्वैतभाव विरून जातो. सर्व विश्वांत एकच शिवरूप कोंदून राहिले आहे याची जाणीव होते.जीवाची देहबुध्दी नाहिशी होते,म्हणजेच देह जीवपणाला मुकतो असे एका जनार्दनीं म्हणतात. शैव आणि वैष्णव यांच्या मध्यें जे भेद करतात,असे मत असलेल्या लोकांना निशिध्द मानावे.श्रीहरी आणि श्रीहर एकच स्वरूपी असतांना मूढपणे वाद घालणे निरर्थक आहे.साखरेची माधुरी आणि साखर वेगळी करता येत नाही.एका जनार्दनीं म्हणतात, हरिहर या मंत्रजपाने सायुज्य मुक्ती (वैकुंठ,कैलास) लोक प्राप्त होतो. दीनदुबळ्यांचा सांभाळ करणारा पांडुरंग विश्वाचा कृपाळू जन्मदाता आहे.मनातिल द्वैतभावना दूर करून डोळ्यांत प्राण आणून त्याचे दर्शन घ्यावे.या भगवंतासाठी योगी कठोर तप करतात तो करूणाकर भीमातटी कटीवर कर ठेवून विटेवर उभा आहे.एका जनार्दनीं म्हणतात,भक्तीभावाने डोळे भरून दर्शन घेतल्यास तो महापापांची होळी करतो. दत्तजन्माच्या उत्सव सोहळा साजरा करण्यासाठी अनेक स्त्री-पुरूष एकत्र जमले.अव्यक्त परब्रह्म दत्तात्रय या नामरूपाने अवतरले असतां सती अनुसूया त्याला पायांवर घेऊन न्हाऊ घालते,पीतांबराच्या पदरानें त्याचे अंग पुसते.या घननिळाला निर्मळ करून पाळण्यांत निजविते.कडुलिंबाची पाने,कात आणि सुंठ ही त्रीगुणी भुकटी सर्वांना प्रेमाने प्रसाद वाटते. एका जनार्दनीं म्हणतात, अनुसूया दत्ताचा पाळणा हलक्या हाताने झुलवते. विभुती लावली आहे.एका जनार्दनीं म्हणतात, हे रूप अंत:करणांत भरून राहिले आहे. स्थूल सुक्ष्म कारण महाकारण या चारी देहांच्या कर्म, धर्म,शुध्द, सबळ या चारी क्रिया दत्तात्रयाला अर्पण केल्या. इंद्रियांच्या कडुन घडणाऱ्या उचित अथवा अनुचित क्रिया दत्तचरणी पदार्पण केल्या.असे सांगून एका जनार्दनीं म्हणतात, आत्मतत्त्व देवदत्त असल्याने चित्त स्थिर झाले. सुबुध्दीरूपी सुगंधी चंदन दत्तात्रयाला अर्पण केले. सुगंध,सुगंध घेण्याची क्रिया सुबुध्दीरूपी चंदन ही त्रिपुटी लयास जाऊन दत्तगुरूंच्या ठायीं सुबुध्दी तद्रुप झाली.शांती,क्षमा रूपी तिलक रेखून त्यावर अक्षता अहंकार आणि ममता यांना मुळांसह उपटून टाकून गुरूचरणी संपूर्ण शरणागती पत्करली.चंचल मन दत्तगुरूंना समर्पित केले.सर्व भोग भोगण्याच्या ईच्छेसह हरपून गेले. एका जनार्दनीं म्हणतात, हे चतुर्विध (चार जन्म-मृत्युचे सारे दोष लयास जातात. परमेश्वर प्राप्तीसाठीं दान, धर्म, योग, याग, तप, अनुष्ठान करून जे फल साध्य होते ते सर्व नामजपाने मिळते.वेद,शास्त्रे, पुराणे वाचून परमेश्वरी तत्वाचे जे ज्ञान प्राप्त होते ते सर्व नामपठनाने ज्ञात होते.ब्रह्म विद्येचे रहस्य केवळ नामाच्या उच्चाराने उलगडते.असे मत स्पष्ट करून एका जनार्दनीं म्हणतात, नाम हे भक्तांच्या विसाव्याचे ठिकाण (माहेरघर) आहे. नामजप हे सहजसोपी भक्तीसाधना असून पापांचे पर्वत भंग करण्याचे सामर्थ्य या साधनेंत आहे.या नामसाधनेवर विश्वास असणाऱ्या भक्तांसाठी कलियुगातील हे उत्तम साधन आहे.अहोरात्र नामस्मरण करण्याचा छंद जडलेला साधकामुळे ही पृथ्वी धन्य झाली आहे.असा साधक सर्वांचा तारणहार बनतो. स्वर्ग,पृथ्वी,पाताळ या तिन्हीं लोकांत नाम पावन समजले जाते.शिवशंकरा सारख्या वरिष्ठ देवाला नामस्मरण श्रेष्ठ आहे असे वाटते.भक्त शिरोमणी हनुमंत रामनामाचा जप केल्याने सर्व शक्तिमान बनला.भक्तराज पुंडलिकाच्या नामजपाने वैकुंठनायक विटेवर उभा राहिला. नामधारकांची अशी उदाहरणे देऊन एका जनार्दनीं नामभक्तीचा महिमा सांगतात. नामाचा महिमा असा आहे की, त्याने अगणित लोकांचा उध्दार झाला.नामसाधनेने पाषाण तरले तर महापापी जन तरले यांत नवल नाही.नामस्मरणाने दैत्य,दानव,राक्षस या सर्वांना मुक्तीपद प्राप्त झाले.एका जनार्दनीं म्हणतात,नामजप हे भक्तीचे सार आहे.परमेश्वराचे नाम निरंतर जपावे. सर्व दोषांचे दहन करणारे नाम अग्नीप्रमाणे पावन आहे.पतितांना पावन करण्याचे सामर्थ्य नामांत आहे.नेहमी हरिकथा गाणारा पावन होतो.टाळी वाजवून नाम गाणारा भवबंधनातून मुक्त होतो.एका जनार्दनीं म्हणतात,नाम भवसिंधु तारक असून भाविकांसाठी सोपे,सुगम साधन आहे हे निश्चित. एकाग्रतेने चित्तांत दृढभाव धरून नामस्मरण केल्यास मनाला नितांत शांतता लाभते.भुक्ति मुक्ति चित्तांत वास करतात. नामाचा ध्यास घेऊन रात्रंदिवस हरिनामांत राहिल्यास कळीकाळाचे भय संपून जाते.एका जनार्दनीं आत्मविश्वासाने सांगतात की,अखंड नामजपाने नामाचा उत्तम संस्कार अंतरंगात उमटला आहे. परमेश्वराच्या नामसाधनेने नित्य आनंद मिळतो.श्रेष्ठ पद प्राप्ती होते.संसारतापा पासून मुक्ती मिळते.हा भक्तीभाव मनांत दृढ धरावा. व्यर्थ जन्म-मरणाच्या फेर्यांत गुंतून पतनीं पडूं नये असा उपदेश करून एका जनार्दनीं म्हणतात,पापी लोकांचा उद्धार करणारे हरिनाम जपल्याने वैकुंठपद प्राप्त होते. जे जे डोळ्यांना दिसते ते सर्व नाशवंत असल्याने लयास जाते.एक हरिनाम सत्य,अविनाशी असून बाकी सर्व संसार व्यर्थ शीण आहे.वदनीं नाम धारण करणारा देहधारी गोविंदस्वरूप होऊन ब्रह्मपद मिळवू शकतो.एका जनार्दनीं सुचवतात, नामसाधनाने कामक्रोधावर विजय मिळवतां येतो. चारी वेदातून मिळणारे परमात्म तत्वाचे ज्ञान, श्रुतींनी केलेला या तत्वांचा अनुवाद,अठरा पुराण कथांमधून वर्णिलेली हरिकथा रसाची माधुरी आणि साही शास्त्रांनी मान्य केलेला हरिचरित्राचा इतिहास या पेक्षा श्रेष्ठ असे कोणतेही भाष(लिखित साधन) उपलब्ध नाही असे संतांचे मत आहे असे एका जनार्दनीं या अभंगात सुचवतात. कोणतेही विशेष सायास न करता एखादी गोष्ट साध्य झाली तरी ते श्रम वायां गेले असे म्हणणे योग्य नाही.नामजप हे सहज सोपे साधन असून नामजपाने सर्व काही साध्य होते.एका जनार्दनीं म्हणतात,योगयागाची अवघड साधना करण्यापेक्षा वाचेने सदासर्वदा श्रीरंगाला आठवावे. योगयाग,अनेक प्रकारची खडतर तपे,कठिण व्रते करण्याने जे पुण्यफळ मिळते ते सर्व सहज सोपे नाम घेतल्याने साध्य होते.याची एकदा प्रचिति घ्यावी.नामजपाने नाना संकटांचे निवारण होते.एका जनार्दनीं म्हणतात,नामाचा महिमा वर्णन करतांना सहस्त्र मुखे असलेला शेष सुध्दां थकून स्तब्ध झाला. हरिनाम धारकाला कळीकाळाचे भय नाहीं कारण नामधारक कळिकाळापेक्षा अधिक सामर्थशाली आहे.नामसाधकासाठी कळिकाळ कृपाळु बनतो. असे एका जनार्दनीं सुचवतात. हरीनाम कंठांत धारण करणार्या साधकाचे जाती,कुळ,वर्ण यांचा विचार न करता देव त्याच्या मागे पुढे धावत जातो.नामसाधक जनांत अथवा वनांत कोठेही जात असला तरी देव त्याला इच्छित साधन पुरवण्यासाठी उभा राहतो.एका जनार्दनीं म्हणतात, भोळ्याभाबड्या भक्तांच्या भक्तीप्रेमाने देव भक्तांचा अंकित होतो. एका जनार्दनीं त्याचा दास। नामें आपुल्या अंकित।। 3।। भक्त वचनाची अतिशय आवड असलेला विश्वंभर एका नामासाठी कोरड्या खांबातून नरसिंहाचे.रुपाने प्रगट होतो.पांडवांच्या राजसूय यज्ञाचे वेळी उच्छिष्ट काढतो.बळीच्या घरीं द्वारपाल होतो.नंदाघरीं गुरे राखतो आणि गवळणींच्या घरचे लोणी चोरून खातो. भक्त पुंडलिकाची वाट पहात अठ्ठाविस युगे विटेवर उभा राहतो. एका जनार्दनीं या हरीचा दास असून त्याच्या नामाचा अंकित आहे असे म्हणतात. श्रीहरी आपल्या नामाचा महिमा आपणच वाढवतो.नाना अवतार धारण करून अनेक प्रकारच्या लीला करतो.भक्तांचे पालन, रक्षण करतो.भक्तांच्या सर्व कामना पूर्ण करतो.कसलीच उणीव भासू देत नाही.थोरपणाचा बडिवार न करता हलकी कामे करुन श्रमाचा महिमा वाढवतो.द्रौपदीच्या थाळीतिल भाजीचे पान खाऊन तृप्त होतो आणि विश्वाला तृप्त करतो.एका जनार्दनीं म्हणतात, या साऱ्या चरित्रकथा ऐकून मनाला समाधान वाटते. कांहीवेळा साधक वाचेने नामजप करीत असतो परंतू त्याचे चित्त नामांत रममाण झालेले नसते.मन इंद्रिय विषयांकडे धावत असते.हरिस्मरणांत हे विषयांचे स्मरण होऊन हरिनामरुपाचा मेळ नाहिसा होतो .अशा वेळीं नामजप म्हणजे केवळ शब्दांचा गोंधळ ठरतो.एका जनार्दनीं म्हणतात, हरिनामाचा छंद लागला की हरिनाम जपांत परम आनंद मिळतो. हरिनामाने पतितांचा उध्दार होतो अशी नामाची किर्ती सर्व लोकीं पसरली.हाच अनुभव घेउन वैष्णव जन सतत नामगायनीं दंग झाले. या वैष्णवांची त्रिभुवनीं सत्ता निर्माण झाली.पतितांचा विनासायास उध्दार होऊ लागला. हरिनाम पाप दाहक आहे असे एका जनार्दनीं म्हणतात. राजाने प्रजेच्या कल्याणकारी कामांत किंवा न्यायदानांत आळस करणे,संन्याशाने नाना खटपटी करणे आणि विधवेने विलास करणे निंदनीय आहे.वाघासारख्या हिंस्त्र प्राण्याने शांत राहाणे,गाई सारख्या मवाळ प्राण्याने उग्र रूप धारण करणे वेश्येने हरिकथा करणे विपरित आहे. दान न देता हातावर पाणी सोडणे,नाकाशिवाय दुर्गंधी,देवाचे नाम जप न करणारी वाणी असणे निरर्थक आहे असे दाखले देवून एका जनार्दनीं म्हणतात, भावभक्ती शिवाय पुण्य करणे ही विटंबना आहे. हाताने टाळी वाजवत मुखाने हरिनामाचा गजर करणे ही नामसाधना उत्तम आहे कारण कलियुगांत योगयाग तप ही साधना घडत नाही. दुसरा कोणताही संकल्प पुरा होत नाही.संताच्या चरणांशी मन एकाग्र करून हृदयांत पांडुरंगाचे ध्यान करावे. एका जनार्दनीं सुचवतात, श्रीहरीची हीच सेवा सर्वश्रेष्ठ आहे. देहाने वाणीने आणि मनाने जो साधक संतांचे ध्यान करतो,तो दुसरे कांही जाणत नाही.तो पावन होतो.सतत वाचेने हरिनामाचा जप एव्हढीच साधना तो नित्यनेमाने करतो.एका जनार्दनीं म्हणतात,अशा साधकाला देव सायुज्यमुक्ती देवून वैकुंठांत चिरंतन स्थान देतो. जो मुखाने कधी परमेश्वराचे नामस्मरण करीत नाही त्या अधम माणसाचे दर्शन घेऊ नये.चुकून नजरेस पडला तर डोक्यावरून स्नान करावे.त्याची दर्पोक्ती ऐकून शरिराचा घात होतो.असा नामहीन प्राणी जगांत पापी समजला जातो.या साठी भावभक्तीने देवाला स्मरावे असा उपदेश एका जनार्दनीं करतात. नामधारक जेव्हां नामजप करीत असतो तेव्हां श्रीहरी सुदर्शन चक्र हातात धरून उभा असतो.भक्ताची हाक ऐकताच तत्परतेने भक्ताच्या घात आघातांचे निवारण करतो.एका जनार्दनीं म्हणतात,भक्तीप्रेमाने वेडा होऊनि भक्तांच्या मागे धावत असतो. देवाच्या नामस्मरणाने पशु पक्षी तरून जातात ते नामस्मरण साधकाची उपेक्षा करणार नाही असा विश्वास धरून सतत नामजप करावा.सद्गतींत राहून अखंड साधना करावी.सुखदु:ख येतात आणि जातात,नामाशिवाय मनाला खरी विश्रांति मिळणार नाही.एका जनार्दनीं सांगतात, नामाचा महिमा असा आहे की,नाम जेथे आहे तेथे औषधाला सुध्दां पाप उरणार नाही. ज्या साधकाच्या मनांत भक्तिभाव नाही त्याला नामजप म्हणजे वाचाळता वाटते.परंतू अनुभवांती नामस्मरणाने संसार सुखाविषयी वैराग्य निर्माण होते हे नामधारकाला समजून येते.या वैराग्याने जन्म मरणाच्या फेऱ्यातून सुटका होते.एका जनार्दनीं म्हणतात,भक्तियुक्त नामजपाने कर्मशृखंला खंडित होते हा सोपा उपाय लक्षांत येतो. ब्राह्मण क्षत्रिय वैश्य शूद्र या चारी वर्णांसह चांडाळांना सुध्दा नामजप साधनेचा अधिकार आहे असे सांगून एका जनार्दनीं सुचवतात, क्रोध,काम यांचा त्याग करून भक्तिभावाने हरीचे नाम गावे.सुखाची आशा आणि माझेपणाने येणारी ममता दूर सारल्यास मनाच्या इच्छा आणि पोकळ कल्पना यांना मनांत ठाव राहात नाही.असे शुध्द झालेले मन देवाला अर्पण करावें. ज्या साधकाने नित्य नारायण नामाचा जप करण्याचा नेम केला आहे त्याचे सुकृत मेरूपर्वता प्रमाणे अढळ राहील यांत संदेह नाही.या साधकाच्या भाग्याला उपमा नाही.तो जनार्दन स्वामींप्रमाणे गुरूस्थानीं मानावा.त्या साधकाची संगती जोडावी,असे एका जनार्दनीं सुचवतात. वेद मंत्रांच्या ऋच्या समजून घेण्याचा अभ्यास नको कारण वेदांत नाममाधुरी नाही.पुराणे परमेश्वराची अनंत नामे कशी रूढ झाली याच्या अनेक कथा सांगतात परंतू तेथे नामस्मरण नसल्याने ते व्यर्थ आहे.अनंत हे नाम संत या नामातून आले आहे हे जाणून न घेतल्याने संतसेवेचा मार्ग चुकला.संतांना शरण गेल्या शिवाय नामाचा महिमा कळणार नाही असे एका जनार्दनीं सुचवतात. ज्या रामनामाने सेतुबंधन प्रसंगी पाषाण पाण्यांत तरंगले त्याच नामाने प्रल्हादाचे अग्नी व विष बाधेपासून रक्षण केले.उत्तुंग पर्वत आणि खोल दरी यांतून रामनाम भक्तांचे रक्षण करते.ब्राह्मण हत्येचे पातक करणारा वाल्हा कोळ्याचा रामनामाने उध्दार होऊन रामायणकर्ता म्हणून त्रैलोक्यांत आदरणीय ठरला.रामनामाने अनेक युगांत जडजीवांचा उध्दार झाला आहे असे एका जनार्दनीं या अभंगात स्पष्ट करतात. नामधारकांना काळाचे भय नसते.नामाचे श्रेष्ठत्व असे आहे कीं, कळीकाळ नामधारकांचे दास्यत्व करतो.नाममंत्र इतके समर्थ आहे की ते सर्वांचा उद्धार करते.मुखाने हरीचे नामस्मरण करावे असे एका जनार्दनीं सांगतात. मोक्ष मुक्ती या कल्पनांचे अवघड ओझे मनांत न आणता मुक्त कंठाने जो हरिनाम गातो त्या साधकाच्या पुढे मोक्ष हात जोडून सर्वदा तिष्ठत उभा राहतो.एका जनार्दनीं म्हणतात,मुक्ती तेथे फुकट दास्यत्व करतात. संतांच्या संगतीने जो साधक नामपाठ गातो त्याला परत जन्म-मरणाची फेरी नाही.भक्तीभावाने गायलेला हरिपाठ गर्भवास चुकवतो.एका जनार्दनीं नामपाठ गातो आणि जनीं वनीं सद्गुरू जनार्दनस्वामींचे दर्शनाचा लाभ घेतो असा स्वअनुभव कथन करतात. नामपाठ किर्ति तिन्हीं लोकांत वरिष्ठ समजली जाते.नामपाठमाला भक्तिभावाने हृदयांत धारण करून मुकपणे जपावी.नामपाठ साधनेसाठी कोणतेही सायास करावे लागत नाही.असे एका जनार्दनीं सुचवतात. नामपाठ हे वाचे द्वारे प्रगट होणारे साक्षात परब्रह्म आहे असा वेदांचा निर्णय आहे.नामपाठ हे भावभक्तीचे कारण असून त्यासारखे दुसरे साधन नाही.एका जनार्दनीं नामपाठ आ रेवडीने गातात आणि संसाराची बेडी तोडून मुक्त होतात. नामपाठ साधनेला काळवेळाचे बंधन नाही.कोणत्याही वेळेला भक्तिभावाने नामपाठ गायन करावे.नामपाठाशिवाय कोणतिही साधना करण्याची गरज नाही.एका जनार्दनीं नामपाठ साधनेंत इतके रममाण होतात कीं,नामपाठा शिवाय कोणतिही गोष्ट करीत नाही. वेगवेगळी मते मांडून वादविवाद आणि मतखंडन करण्याची आवड असणाऱ्यांसाठी नामपाठ नसून भोळ्या भाविकांसाठी नामपाठ साधना सहजसोपी आहे.न्ऊ दिवस मुदतीचा तापाचा विकार (न्युमोनिया )झालेल्या रोग्यास दूध अपथ्य कारक असते.त्याचप्रमाणे श्रध्दाहीन अभाविकास नामपाठ साधना अहितकारक आहे.यासाठी एका जनार्दनीं आदरयुक्त प्रेमाने साधकांना नामपाठ साधना करण्याचा उपदेश करतात. नामपाठाचा महिमा पुराणांत सांगितला आहे. भागवत पुराणाचे रचनाकार महर्षि व्यासमुनींनी नामपाठ गायनाचा नित्यनेम केला होता.असे सांगून एका जनार्दनीं म्हणतात,शास्त्र जाणणारे ज्ञानीजन मनाच्या विश्रांती साठी सदोदित नामपाठ करतात. हनुमंताने नामपाठ भक्ति करून आपली सेवा श्रीराम चरणीं रुजू केली.या भक्तिने हनुमंताच्या देहीं अद्भुत शक्तिचा संचार झाला.वानरराज धन्य झाला.जनार्दन स्वामींचा शिष्य एका स्वानुभवे नामपाठ जपावे असे सांगतात. संकटांत सापडलेल्या द्रौपदीसाठी श्रीहरी धावत पांडवांच्या घरीं गेले आणि संकटातून तारून नेले.नामपाठाने अनेक पतितांचा उध्दार होतो असे सांगून एका जनार्दनीं नामपाठ सदासर्वदा जपावा कारण हे साधन विनासायास घडते असे आवर्जून परत परत सांगतात. नामपाठाच्या प्रभावानें अक्रूराचे सारे संशय,भेदाभेद,संकल्प मावळले.गोकुळातिल पावन माती त्याने कपाळी लावली,गोप गोपींची निष्काम,भोळी भाबडी भक्ती पाहून त्याने लोटांगण घातले.देव भक्तातिल द्वैत बंधन तुटून गेले.जनार्दनाचा एका नामपाठाने मुक्त होऊन संतचरणी शरणागत झाला. नामपाठाने रावणबंधु बिभीषण राजपदाला पोचला,वरिष्ठ झाला. श्रीरामाला शरण जाऊन त्याने चिरंजीव पद प्राप्त करून घेतले.राक्षसवंश देशोधडीला मिळाला.एका जनार्दनीं नामपाठाचा महिमा वर्णन करताना सांगतात, नामपाठ अनेक युगापासून श्रेष्ठ साधन मानले जाते. नामपाठ साधनेने कौरवांचे पितामह भिष्माच्यार्यांनी आपल्या कामविकाराला जिंकून जीवनाचे सार्थक केले.भावपूर्ण भक्तीने नामपाठाचे गायन केल्याने सर्वश्रेष्ठ पद प्राप्त होते.असे मत व्यक्त करून जनार्दन शिष्य एका संतचरणीं लोटांगण घालतात. नामपाठ भक्तीने चोखा महार भक्तांमध्ये उच्च श्रेणीला पोचला.नामपाठ साधनेने जगांत सर्वत्र त्याची किर्ति पसरली.परमेश्वर कृपेने चोखा अद्वितीय बनला. एका जनार्दनीं नित्य नामपाठाचे अनुसरण करणार्या संतांचे वर्णन करतात. प्रेमयुक्त भक्तीने सावता माळी नामपाठ गातो.नामपाठ साधना अत्यंत फलदायी असून देव भक्तासाठी शेतांत गवताची खुरपणी करतो.जनार्दनाचा एका संतांपुढे हे नवलाईचे बोल कथन करतात. नामा शिंपी हा देवाचा आवडता भक्त होता. देव नामदेवा घरीं जाऊन जेवण घेत असे.नामाचा उच्छिष्ट आवडीने खात असे.नामदेवाला इच्छेनुसार फल पुरवित असे.जनार्दनाचा एका हे वर्णन करताना सद्गदित होतात आणि आवडीने नामपाठांत दंग होतात. जनाबाईच्या नामपाठाने प्रसन्न झालेला श्रीहरी तिच्या बरोबर धान्य दळतो,कांडण करतो.शेणी वेंचतो.भक्तांचे सर्व प्रकारची कामे करतांना आनमान करीत नाही.जनार्दनाचा एका देवाचे भक्तावरील हे प्रेम पाहून आनंदाने कीर्तनरंगी नाचतो. स्थुल, सुक्ष्म,कारण,महाकारण हे चारी देह निरसून मुक्ताई मुक्तीपदास पोचली.नामपाठाने परमात्म तत्वाशी एकरूप झाली. करूणभावाने हे सांगून जनार्दनाचा एका नामपाठाचा महिमा विसरूं नका अशी विनंती साधकांना करतात. नामपाठ साधनेंत विहित कर्मे करीत असताना निवृत्ती नाथांना अपूर्व शांतीचा लाभ होत असे.या नामपाठानेच निवृत्ती विश्रांती पावला असे सांगून एका जनार्दनीं प्रेमभावें नामपाठ गायन करावे,संतसंगत करावी,नामपाठाचे सतत चिंतन करावे,नामपाठ हा मोक्षप्राप्तीचा सोपा मार्ग आहे असे जनार्दनाचा एका सांगतात. मच्छिंद्रनाथांनी गोरक्षनाथांना नामपाठाची दीक्षा दिली आणि चौदेहाच्या बंधनातून मुक्त केले.नामपाठ हा सोपा मोक्षमार्ग असून वाचेने नाम साधना करतांना कोणतिही बाधा येत नाही.जनार्दनाचा एका अद्वैत भावाने सदासर्वदा नामसाधनेंत दंग होतात. गोरक्षनाथांनी नामपाठाचा उपदेश गहिनीनाथांना केला.ध्यान मार्गाने अखंड साधना करून गहिनीनाथ समाधी अवस्थेपर्यंत पोचले,उन्मनीं अवस्थेचा अभ्यास केला.एका जनार्दनींनी उन्मनी अवस्थेचा अनुभव कधी घेतला नाही.ते सदोदित संतसंगतीत रममाण होत असत. गहिनीनाथांनी नामपाठाचा महिमा निवृत्तीनाथांना उपदेशिला,परब्रह्माचे स्वरूप समजावून सांगितले.नामपाठ हेच पूर्णब्रह्म असून ते नामसाधनेने जाणतां येते.हरिनामाशिवाय दुसरे कोणतेही साधन नाही.असे स्पष्ट करून जनार्दनाचा एका सद्गुरु जनार्दन स्वामींच्या सेवेंत निमग्न राहून नामपाठ साधनेंत दंग होतो. नामपाठाने वेदांचे रहस्य उलगडते आणि शास्त्रांचा बोध समजतो.वेद आणि शास्त्रे यांचे समग्र ज्ञान ज्ञानदेवी पठनाने जाणता येते.एका जनार्दनीं ज्ञानेश्वरी हा ग्रंथ हृदयांत धारण करावा असे अत्यंत विनयाने सुचवतात. नामपाठा पेक्षां श्रेष्ठ असे काहिही नाही.स्वर्ग मिळावा अशी अपेक्षा करणे निरर्थक आहे.त्यापेक्षा परत परत जन्म घेऊन नामपाठ साधना करण्याचे भाग्य देवाने आपल्याला द्यावे असे जनार्दनाचा एका देवाला विनवतात. नामपाठाने मोक्ष प्राप्ती होते या शिवाय आणखी साधन नाही.नामपाठ हे सर्व साधनांचे सार आहे. यापेक्षा वेगळा विचार करू नये असे स्वानुभवातून जनार्दनाचा एका स्पष्ट करतात. नामपाठाची युक्ती साध्य झाली कीं, सर्व साधनांची समाप्ती होते. दुसरे काही मिळवण्याचे बाकी राहतच नाही. नामपाठ हाच वैकुंठ पदाचा मार्ग आहे.एका जनार्दनीं नामपाठांत रंगून आनंदाने संताच्या मेळाव्यांत नाचतात. कळिकाळाची बाधा टाळायची असेल तर मुखाने सदासर्वदा नामपाठ गावा.विठ्ठलाचे नाम वाचेसी अतिशय सोपे आहे. जनार्दनाचा एका नामपाठाचा महिमा सतत सांगतात,नामपाठाची किर्ति त्रिभुवनांत गाजत आहे. नामपाठ हे कलियुगातील सहजसोपे, साधन आहे.अखंड नामपाठ गाणारा भक्त सर्वदा सुखी होतो. कलीयुगांत धन्य होतो.नामपाठ साधना करून जनार्दनाचा एका लोकादरास पात्र झाले.श्रीरंगाची कृपा प्राप्त झाली. नामपाठ साधना ही ज्ञानमार्ग आणि ध्यानमार्ग यांचा संगम आहे.नामपाठ भक्ती हे साधकांचे विश्रांती स्थान आहे.जनार्दनाचा एका अखंड नाम गातात आणि भक्ति प्रेमांत आनंदाने नाचतात. नित्यनेमाने हरिपाठ गायन करणारा भक्त हरिकृपा प्राप्त करतो. प्रत्यक्ष नारायण या भक्ताचे अंतर्बाह्य रक्षण करतो.विघ्नांचे निवारण करतो.या सत्य वचनाची प्रचिती आल्यानें जनार्दन शिष्य एका आवडीने नामपाठ गातात. देहमनाच्या सगळ्या दोषांचे भंजन करणारी नामपाठ साधना म्हणजे गंगेचा पवित्र प्रवाह आहे. नामपाठ सरिता आणि सागर यांचा संगम आहे.असे वर्णन करुन जनार्दनाचा एका म्हणतात,देव, भक्त आणि नाम यांचा बोध देणार्या त्रिवेणी संगमांत स्नान करून पुण्य फल प्राप्त होते. या अभंगात श्रीकृष्ण उद्धवाला संतसेवेचा महिमा सर्वश्रेष्ठ आहे असे स्वमुखाने सांगत आहे.हाच खरा योग असून योगचाग तप व्रत ही साधने सोडून संतसेवेचा मार्ग धरून सर्वभावे कीर्तन व भजन करावे संतांना शरण जावे.राका जनार्दनीं म्हणतात' आपल्या मनीचे हितगुज सांगून ते उद्धवाला स्वता:चे हीत साधायला सांगतात. या अभगांत एका जनार्दनीं श्रीकृष्ण आणि उद्धवाचा संवाद कथन करीत आहे.ज्या संतांची किर्ती ऐकून कलीयुगांत वैष्णव धन्य होतात त्यांचा श्रीकृष्णाला नित्य वेध लागतो त्यांच्या छंदात मनाला परमानंद मिळतो.अशा संतांची संगती अहोरात्र मिळावी व त्यामुळे जन्ममरणाची पुनरावृत्ती कायमची टळावी असे उद्धव श्रीकृष्णाला सांगतो.यावर श्रीकृष्णाला अतिशय आनंद होतो.तो 3ध्दवाला सांगतो की, संत त्याला अतिशय आवडतात आणि त्यांचे सतत ध्यान लागते. संतांच्या अंतरांत देव आणि देवाच्या अंतरांत संत निवास करतात. संत जेथें असतील तेथे देव तिष्ठत उभा राहतो. एका जनार्दनीं म्हणतात,देव संतांच्या अंकित आहे. देव निर्गृण असून संत सगुण सत्व,रजो,तम या गुणांनी युक्त्त आहेत. तर देव या गुणांच्या अतित आहे.म्हणुन देवाचा महिमा श्रेष्ठ आहे. परंतु देवाच्या नामरूपाचे चिंतन करणे भक्तांना शक्य नव्हते .जो अव्यक्त आहे त्याला दृष्टीने बघणे अशक्य होते. संतांनी या निर्गुणाचे सगुण साकार रूपात वर्णन केले.एका जनार्दनी म्हणतात, संत देवापेक्षां थोर आहेत,कारण संतांनी देवाला देवपण दिले. यासाठी संत थोर आहेत हे जाणले पाहिजे. देव पंढरीला आला आणि गुळाला जसा गोडवा वेढून टाकतो तसा देवाला संतांनी वेढून टाकले.संत आणि देव दोघे मनाने एकरूप झाले. देव भक्तासाठी अठ्ठाविस युगे तिष्ठत उभा राहिला.अशा संत चरणांशी एका जनार्दनीं आपला जीवभाव अर्पण करतात. भक्तश्रेष्ठ पुंडलिका मुळे श्रीहरी अठ्ठाविस युगे विटेवर उभा राहिला. त्याने जगाचा उद्वार केला.काया वाचा मनाने एकरूप होऊन संत पुंडलिकाच्या चरणांना वंदन करावे असे सांगून एका जनार्दनीं म्हणतात, या परमात्म परमेश्वराच्या दर्शनानें संसारातिल सर्व व्याधी निरसून जातात, मन शांत होऊन समाधी लाभते. संत अतिशय उदार व कृपाळु असतात. ब्रह्मा,विष्णु ,महेश या देवाधिदेवांना देखील संतांचा महिमा यथार्थपणे वर्णन करता येत नाही साही शास्त्रे,अठरा पुराणे आणि चारी वेद सुद्धां संतमहिमा गातांना थकून गेले.व्यतिरेकाने नेति नेति या शब्दांनी संताचे वर्णन करतांना श्रृती निःशब्द होऊन स्तब्ध झाल्या. एका जनार्दनीं संतांना शरण जावून त्यांनी आपली आठवण धरावी अशी विनंती करतात. संत समुदायाचे दर्शन होतांच भक्ति आणि मुक्ति तेथें धाव घेतात. देव तेथे तात्काळ प्रगट होतात आणि भक्ति भावाने लोटांगण घालतात. त्यामुळे ब्रह्मज्ञान प्राप्त होते असे सांगून एका जनार्दनी संतांच्या उष्ट्या अन्नाच्या एका कणासाठी त्यांना शरण जातात. संत संगतीत जे अपार सुख असते तसे सुख दुसरीकडे कोठेही दिसणार नाही.अनेक प्रकारचे भरपूर सुख संत सहवासांत मिळते त्याची सर ईतर कोणत्याही सुरवाला येत नाही.स्त्रिया,पुत्र तसेच धनसंपदे पासून मिळणारे सुख नाशवंत असते.एका जनार्दनीं म्हणतात,संतसुखाची तुलना ब्रह्मांडातील कोणत्याही सुरवाशी होऊं शकत नाही. संत मोक्ष मुक्तीचे वरदान देतात, त्यासाठी साधकाला कोणत्याही अवघड साधनेचे सायास करावें लागत नाही.संन्यास घेऊन अरण्यांत जाऊन तप करावे लागत नाही.संत हे देवांसमान असून त्यांच्या केवळ दर्शनाने साधकांना लाभ होतो.एका जनार्दनी यासाठीं संतांना शरण जावें असे सुचवतात. संसार तापाने जे लोक ग्रासले आहेत त्यांनी संतांचे चरण धरावे. यापेक्षा वेगळ्या उपायांचा विचार करू नये. संत उपासनेचे जे जे मार्ग भाविकांना दाखवतात, त्यामुळे मनातिल कामक्रोधाचा निरास होतो.लोकांना उपदेश करून परमेश्वराच्या नामजपाचा सोपा मार्ग दाखवतात ते संत धन्य होत असे एका जनार्दनीं या अभंगात सुचवतात. जो परमात्मा अनादी अनंत आहे तो संतासाठी तिष्टत उभा राहतो.संत जेथे आवडीने भक्तीगीते गातात त्या ठिकाणी नारायण आनंदाने नाचत असतो.संतांच्या मुखातून आलेले नामामृत देवाला गोड वाटते.राका जनादिनीं म्हणतात, संतसेवेने लाभणारे पुण्य कोटी यज्ञ केल्याने मिळणाऱ्या पुण्याच्या समान आहे. जो संतांची निंदा करतो तो पापी मनुष्य दुराचारी समजावा.त्याच्या बरोबर संभाषण केल्याने जे पाप लागते त्याचे परिमार्जन करण्यासाठीं डोक्यावरून स्नान करावे.आपण अशा पापी माणसाच्या घरीं जाऊं नये आणि त्याला आपल्या घरीं बोलावू नये.त्याथी संगती टाळावी.असे एका जनार्दनीं या अभंगांत परखडपणे निवेदन करतात. कर्म व उपासना यांचे वर्म ज्यांना कळत नाही त्यांनी संतांना शरण जावे.जाणिव बोध होणे)नेणिव बोध न होणे यांचा विचार करू नये.वेद शास्त्रांच्या अभ्यासाने अंगीं अहंकार वाढतो.भक्तीभावाने हरीनामाचा जप केल्याने देहाने सत्कर्मच घडत असते.एका जनार्दनीं निःसंशयपणे आपले मत स्पष्ट करतात. आपली पत्नी व्यभिचार करीत आहे हे कळूनही जो मनांत राग धरीत नाही,चोराने आपले धन चोरून नेले तरी ज्याच्या मनाची शांती बिघडत नाही,शत्रुने स्वपुत्राचा वध केला तरी जो पुत्रमोहाने अश्रु गाळीत नाही किंवा त्याच्या देहाला कुणी पीडा दिली तरी चित्ताची शांती ढळत नाही असा ज्याला पूर्ण बोध झालेला साधु म्हणुन जगांत मान्यता पावतो असे एका जनार्दनीं या अभंगांत सांगतात. संसारांत पुरेशी संपदा (धन नसतांना जो सतत हरिनामाचा जप करतो,ज्याचे मन गंगाजळाप्रमाणे सदा शांत असते, दरिद्री असूनही जो समाधानी असतो असा भक्त लाखामध्ये एखादाच सापडतो.असे एका जनादनीं या अभंगांत म्हणतात. ज्या संतांना सन्मानाची आवड नसते, इंद्रिय विषयांची ईच्छा नाही ते श्रीहरीला अनन्य भावानें शरण जातात त्यांना चारी युगांच्या अंतापर्यंत कल्पांत कशाचीही उणीव वाटत नाही.एका जनार्दनीं म्हणतात,संसार सुखाची कामना नसलेल्या या निर्भिड संतांना सर्वभावें शरण जाऊन त्यांचा दास होऊन रहावे. संतांचे दास्यत्व स्विकारणारा देवाचा आवडता भक्त असतो. त्याच्या दर्शनाने पतीतांचा उद्धार होतो आणि त्याच्या पदस्पर्शाने तीर्थे पावन होतात,पृथ्वी धन्य होते. असे समभावाने सर्वांवर कृपा करणाऱ्या संतामुळे सर्व कर्म आणि अकर्म यांचा विपाक होतो.असे एका जनार्दनीं या अभंगांत स्पष्ट करतात. ज्या साधुला कशाचाही लोभ नाही,निरपेक्ष भावनेने जो धनसंपदेला मातीसमान मानतो तो परमेश्वराला प्रिय होतो.ज्याने क्रोध कामावर विजय मिळवलेला आहे तो आत्माराम आहे हे जाणून त्याला वंदन करावे कारण त्याच्या घरी भुक्ती मुक्ति एकत्र नांदत असतात असे एका जनार्दनी म्हणतात. ज्याला आत्मबोध झाला आहे तोच साधु समजावा. ज्याचे मन सदासर्वदा नामस्मरणांत गुंतले आहे मुखांत रामनामाची धून गुंजत आहे,जो प्रपंचांत असूनही परमार्थ साधण्यासाठी तत्पर असून अद्वैत भक्त आहे.तो परमात्म तत्वाशी एकरूप झालेला परम भक्त आहे असे सांगून एका जनार्दनीं म्हणतात,त्याच्या अंत:करणांत भेदाभेदाला स्थान नाही. काम क्रोध यांचा विकार नसलेला नरदेह पुण्यवान समजावा.ज्याप्रमाणे सूर्योदय होताच अंधार नाहीसा होतो त्याप्रमाणे त्याचे दर्शनाने देहाची बंधने तुटून जातात. एका जनार्दनीं म्हणतात,अशा पुण्यवंताला सर्वभावे शरण जावे. ज्याच्या मनांत निरामय शांती वसत असते त्याच्या घरीं देव निवास करतो. हा अनुभवाचा विचार मनीं धरून त्याची प्रचिती पुराणात पहावी.श्रीकृष्ण भगवान धर्मराजाच्या घरीं निवास करीत आणि अर्जुनाच्या रथात बसून त्याचे सारथ्य करीत. एका जनार्दनीं ही उदाहरणे देवून सांगतात, की, देव भावाचा भुकेला आहे. जो साधक आसनावर बसला असतांना,भोजन (जेवण) घेत असतांना किंवा विश्रांती घेत असतांना सतत परमात्म रूपाचे मनांत चिंतन करीत असतो जागेपणीं,स्वप्नांत किंवा गाढ झोपेंत सुद्धां तो भक्त परमेश्वराच्या रुपाचे ध्यान करीत असतो, अन्यत्र जो कोठेही मनाने गुंतत नाही अशा अनन्य भक्तांना एका जनार्दनीं शरण जातात. साधकाचे भाग्य उदयाला आले की, संत भेटतात संतांच्या चरणांचे दर्शन होतांच कळत नकळत घडलेल पाप आध्यात्मिक,आधिभौतिक आधिदैविक हे सर्वताप आणि दैन्य नाहिसे होते.आत्मस्वरूपाला जे देहाचे बंधन पडते ते संतदर्शनाने तुटून पडते.असे सांगून एका जनार्दनीं संतांना शरण जातात. अतरांत जर संदेह असेल तर भक्तीचे फळ वाढणार नाही.जसे बीज पेरावे तसे च फळ मिळणार हे जाणून घ्यावे.योग,याग,शास्त्रांचे अध्ययन हे सर्व तर्कशास्त्राची खटपट असून शास्त्रोक्त कर्माने संतांची भेट होणार नाही.खऱ्‍या भक्तीभावाने शरणागत झाल्याने जे संत मनोकामना पूर्ण करतात त्यांना शरण जावे असे एका जनार्दनीं या अभंगांत सोगतात. जन्मोजनीचा अज्ञान अंधकार नाहीशी करणारी संतसंगती पूर्वपुण्य गांठीशी असल्या शिवाय लाभत नाही असे मत व्यक्त करून एका जनार्दनीं म्हणतात, संत हे कृपावंत असून सुखसागर आहेत. चारी वेद आणि साही शास्त्रे संतांच्या चरणांना वंदन करतात. पुष्कळ पुण्य गांठी असेल तरच संतांची भेट होऊन सारे पाप नाहीसे होऊन आध्यात्मिक,आधिभौतिक,आधिदैविक तापांपासून सुटका होते.सारे दैन्य लयास जाते.संतांच्या चरण दर्शनाने मोक्ष मुक्तीचा सहज लाभ होतो.संतकृपेने सर्व प्रकारच्या भयापासुन सुटका होते.एका जनार्दनीं म्हणतात, मनातिल सर्व हेतू संतकृपेने पूर्ण होतात. संतांना परमेश्वर रूपी मुद्दलच हाती आले.संतांचे सारे सायास सफल झाले.आपणच देव स्वरूप आहोत अशी ओळख पटल्याने द्वैत संपून गेले.सर्व वासनांचे निर्मुलन झाले.सदगुरुंच्या वचनाने नामजपाचा भक्तीरूप मार्ग सापडला.वस्त्र विणतांना जसे आंत बाहेर एकच सूत व्यापून असते तसा परमात्मा जीवाला आतून बाहेरून व्यापून आहे हे मर्म समजले.एका जनार्दनीं म्हणतात सद्गुरुंच्या भेटीने संसाराची यातायात संपली. आषाढ महिन्याचा पुण्यकाळ सुरु झाला सारे भक्त विठोबाच्या पंढरींत जमा झाले.निवृति झानदेवा सह सोपानदेव आणि मुक्ताबाई तसेच चांगदेव,विसोबा खेचर, गोरा कुंभार,सावता माळी हे सर्व विविध व्यवसाय करणारे पण एकाच भागवत धर्माची उपासना करणारे भक्त पंढरीची वाट चालू लागले.रोहिदास,सूरदास,भानुदास,नरहरी सोनार आणि कबीर ही सर्व संतांची मांदियाळीं जमली. विठ्ठलाचा लाडका भक्त नामदेव कीर्तन रंगी तल्लीन होऊन नाचू लागला.पंढरीच्या सोहळ्याचे असे सुरेख वर्णन एका जनार्दनीं या अभंगांत करतात. परत परत जम्म घेऊन पंढरपूरची वारी करून वैष्णव जनांची सेवा करण्याची संधी मिळावी यापेक्षा वेगळे मागणे नाही अशी प्रार्थना करून एका जनार्दनीं म्हणतात, भुक्ति आणि मुक्ती ही केवळ फसव्या मृगजळाप्रमाणे आहेत असे समजून कीर्तन रंगी रंगून जावे. संसार बंधनांत बद्ध असलेल्या भक्ताचे मन या सायासांत गुंतून पडत नाही.तर संतांच्या संगतींत तो परमेश्वराचे नाम संकीर्तन करण्यांत दंग असतो.सारी लोकलज्जा सोडून तो भक्त कीर्तनांत नाचत असतो.एका जनार्दनीं देवाला विनंती करतात कीं, यापेक्षा वेगळी अपेक्षा नाही.इश्वराविषयीचा हा भक्तिभाव सदैव मनांत जागतां राहावा. संतसहवास जडावा यासाठी कोणता उपाय करावा या विचारांत दिवस-रात्र मन व्यग्र असते,जप,तप,ध्यान यांपैकीं कोणतिही साधना न करता;तीर्थयात्रेचे सायास न करता संत चरणांशी मन एकाग्र करावे असा निजध्यास मनाला जडला आहे असे एका जनार्दनीं या अभंगांत सांगतात. या अभंगांत संत एकनाथ निरपेक्षता या सद्गुणा 'विषयी बोलत आहेत. निरपेक्ष भक्तांना प्रत्यक्ष काळाचा नियंता यमराज आदराने वंदन करतो.निरपेक्ष साधकासाठी ब्रह्मदेव तातडीने धावत येतो.निरपेक्षते वाचून कोणतिही साधना साध्य होत नाही असे सांगून एका जनार्दनी म्हणतात;अशा निरपेक्ष संतांना शरण जाऊन त्यांच्या चरणांना वंदन करावे कारण ते च खरे ज्ञानी असतात. निर्मल अंतःकरणातील शुद्ध संकलपाशिवाय संतसेवा घडत नाही.काम वासना)आणि क्रोध संताप) यामुळे दुराचार घडतो,यांचा कधीहि स्विकार करू नये तसेच विवेकाने मनातिल आशा-अपेक्षांचे जाळे छेदून टाकावे.असे सांगून एका जनार्दनीं म्हणतात,संतसेवा घडण्यासाठी सदैव संतचरणांचे ध्यान करावे. जाणिव आणि नेणिव या निरर्थक द्वंव्दांत न पडतां आधी संतांना शरण जावे. त्यांमुळे संसार बंधन तुटून जाते आणि जीवाची देहबुद्धी नाहिशी होऊन त्याला आत्मबोध होतो.एका जनार्दनीं म्हणतात,संत ज्ञानाने परिपूर्ण असून उदार अंतःकरणाचे आहेत,त्यांना शरण गेल्याने सर्व उपाधींपासून सुटका होते. ज्याचे मन संतचरणांशी जडले आहे तोच नारायणाला आपलेसे करू शकतो.निरपेक्ष भक्ती भावानेच देव प्रसन्न होतो यासाठी सदा सर्वकाळ संतांची सेवा करावी असे सांगून एका जनार्दनीं म्हणतात,संतांच्या प्रेमासाठीच देव अनेक अवतार धारण करतो.स्वता: संताचा योगक्षेम चालवतो.संतच देवाचा महिमा वाढवतात. जो साधक संतांना आवडतो त्याला कळीकाळाचे भय नसते.या साधकाला कोणत्याही प्रकारची वासना नसते.संत चरणांशिवाय कोणतिही अपेक्षा नसते.त्याचे संताविषयीचे प्रेम आणि भक्ती भाव यामुळे मुक्ती या भक्ताच्या पायी लोळण घेतात. असे एका जनार्दनीं या अभंगात सुचवतात. संतसहवासाचे सुख ज्यांनी अनुभवले ते अनेक जन्मांतरी जीवमुक्त झाले.या भक्तांना सत्यलोकाची प्राप्ती होते असे सांगून एका जनार्दनीं म्हणतात,संतसेवेचा हा अनुभव आल्याने परमानंदाने मन भरून गेले. संतसहवासाच्या सुखाला कशाचिही उपमा देता येत नाही कारण नामाने ते सतत द्विगुणीत होत असते.सर्व कर्मफळांचे दहन करण्याचे सामर्थ्य संतसेवेंत सामावलेले आहे हेच यांतील मुख्य रहस्य आहे.वाणीने केवळ कृष्णहरी या नामाचा जप केल्याने सर्व पापांचे परिमार्जन होते.हा सत्संगाचा महिमा जाणावा.काशी,प्रयाग अशी अनेक तीर्थक्षेत्रे या भूतलावर आहेत पण संतसंगतीचे थोरवी या तीर्थक्षेत्रांना नाही.कारण तेथील दैवतांना संत समागमाचे सामर्थ्य नाही.एका जनार्दनीं या अभंगात सांगतात की,संतचरणांचे दृढ ध्यान केल्यास सत् चिद् आनंद असा विठ्ठल देव क्षणभरही भक्तांना विसंबणार नाही. तीर्थयात्रा करणे,पर्वतांच्या गुहेमध्ये निवास करणे, शरीराचा विनाश न करता संतांच्या सहवासांत राहून त्यांची सेवा करणे हेच देवाला विशेष प्रिय आहे.रामनाम जप केल्याने सर्व धर्म आपोआप साध्य होतात. संतचरणांच्या दर्शनाने सर्व कर्मफळांचा नाश होतो असे सांगून एका जनार्दनीं म्हणतात, सद्गुरू कृपेने मनातिल सर्व अपेक्षा सफल होतात. वेदांचे शास्त्रोक्त पठण करून मान्यता मिळवण्याचा प्रयत्न करण्यापेक्षा संतांना शरण जाणे हे सोपे साधन आहे.त्यामुळे जडजीवाचे बंधन तुटून जन्म मरणाच्या फेऱ्यातून सहज सुटका होते.हा अभ्यासाचा सोस सोडून संतांनी दिलेल्या नामाचा जप करावा असे एका जनार्दनीं या अभंगात सांगतात. संतांच्या सहवासात सामान्य माणसाच्या भावनांमध्ये बदल घडवून आणण्याचे सामर्थ्य असते. संतसंगतीने अभाविक माणसांत भक्ती प्रगट होते. संतांचे हे उपकार वेदशास्त्रेसुध्दा मान्य करतात असे प्रतिपादन करून एका जनार्दनी म्हणतात, अनेक साधकांना विठ्ठलनामाचा मंत्र देऊन संत त्यांची संसारचक्रातून सुटका करतात. संतसंगतीने परमार्थ साधणे हाच नरदेहाचा मुख्य स्वार्थ आहे.सदासर्वदा हरि नामाचे मुखाने स्मरण करणे याशिवाय दुसरे कोणतेही साधन नाही.पत्नी आणि संपत्ती ही सुखाची साधने नसून त्यांची आशा सोडून द्यावी.शरिराचे कितिही पोषण केले तरी ते केव्हांतरी मृत्युमुखी पडणार हे अटळ आहे.एका जनार्दनीं म्हणतात,संतचरणीं संपूर्ण विश्रांति लाभेल. संतांना सर्वभावे शरण जाऊन त्यांच्या चरणांचा आश्रय घेतल्याने पंढरीचा राजा आपोआप हृदयी प्रगट होतो या सद्गुरू वचनावर विश्वास ठेवून आशा -तृष्णेचे पाश तोडून टाकणे हेच भगवंताच्या भक्तीचे मुख्य लक्षण आहे.कुणाचेही दोष-गुण न पाहतां सर्व प्राणिमात्रांशी सम भावाने वर्तन ठेवले असतां मनाला समाधान मिळते.सर्वत्र एकच परमात्म तत्वत भरून उरले असताना भेदभावाचे कारण नाही.या सत्य वचनावर पूर्ण विश्वास ठेवल्याने हेच परमात्म रूप पंढरींत स्वयमेव उभे ठाकले आहे अशी मनाची खात्री होते असे एका जनार्दनीं या अभंगात सुचवतात. संत हे भवसिंधू पार जाण्यासाठी तारू (छोटे जहाज)असून त्याद्वारे हा संसार सागर सहज तरून जाणे शक्य होते.संताच्या चरणांची धूळ हे जन्मांतरीच्या भवरोगा पासून मुक्ती देणारे औषध आहे असे सांगून एका जनार्दनीं म्हणतात,संत जेव्हां हरिकीर्तनाला जातात तेव्हां तेव्हां त्यांच्या पायीच्या वहाणा वाहून नेण्याचे सद्भाग्य प्राप्त व्हावे.किंबहुना संताच्या पायींच्या वहाणाच आपण व्हावे अशी कामना करतात. परमेश्वराची निष्काम भक्ती मनाचा सारा संकुचितपणा घालवून देऊन भेदाभेद नाहिसे करते हा नवविचार या अभंगात एका जनार्दनीं प्रगट करतात. ज्या संताच्या मनांत अखंडपणे विठ्ठल नांदत असतो तो कोणत्याही जातीकुळाचा असला तरी तो वंदनीय मानावा.विठ्ठल नामाचा सदैव जप करणाय्रा भक्ताचे चारी देह स्थूल,सूक्ष़मकारण व महाकारण) पावन असतात. संतांच्या संगतीचा लाभ जेव्हां होतो तो दिवस सोनियाचा दिन म्हणून साजरा करावा.साधकाच्या मनातील को हम मी कोण या कोड्याचे उत्तर मिळून अद्वैत तत्वाचा बोध होतो.देव भक्तातिल द्वैत संपून आपण परब्रह्म परमेशाचा अंश आहोत याची खात्री पटते.सर्वत्र दृष्टीपुढे परब्रह्म दिसू लागते.असे सांगून एका जनार्दनीं म्हणतात,या संत कृपेने जिवाभावाने संतसेवेच्या व्रताचा अंगिकार करावा. ज्या वैष्णवांच्या दर्शनाने,आध्यात्मिक,आधिदैविक आणि आधिभौतिक अशा तिन्ही तापांपासून भक्तांची सुटका होते त्या संतचरणांचे दर्शन झाले.अनेक जन्माचा शीण गेला.या संतांना आलिंगन देऊन त्यांचे चरण कधीच सोडू नये अशी कामना व्यक्त करून या संतदर्शनाचा आनंद या अभंगात एका जनार्दनीं व्यक्त करतात. संतांनी दिलेल्या नामाच्या आधाराने संतरूपी सुखसागरांत बुडी मारली आणि भवदु:खाचा निरास झाला.संतकृपेचा महिमा अनुपमेय असून त्याचे वर्णन करता येत नाही.या नामाची अवीट गोडी लागली आणि ब्रह्मसुखाची प्राप्ती झाली.संत वचन सत्यवचन आहे याची प्रचिती आली.कृपावंत संत दीन भक्तांना त्वरित तारून नेतात याची खात्री पटली असा अढळ विश्वास या अभंगात एका जनार्दनीं व्यक्त करतात. संतजनांनी आपली विनंती ऐकून आपल्यावर कृपा करावी आणि एकदांतरी हरिदर्शनाची आस पुरवावी अशी कळकळीची विनंती करून एका जनार्दनीं म्हणतात,हरिदर्शनाची भक्तांची आस केवळ संतच पूर्ण करु शकतात असा विश्वास असल्याने आपणास चरणाशी थारा द्यावा. संताच्या जीवनांत माया आणि भ्रांती (भ्रामक कल्पना) यांना थारा नाही.संतचरणीं साधक देह मनाने पूर्ण विश्रांत होतो.या वचनावर विश्वास ठेवून संतांना सर्वभावें शरण जावे.समाधानी संत पाहून देवही प्रसन्न होतात,एका जनार्दनीं म्हणतात संतचरण हे सर्व सुख देणारे माहेर आहे.संतानी दिलेल्या नाममंत्राचा अखंड जप करावा. संतांची कीर्ति अवघ्या ब्रह्मांडांत दुमदुमत आहे.संताचा महिमा वर्णन करणे चार मुखे धारण करणार्या ब्रह्मदेवालासुध्दां शक्य झाले नाही.सहस्त्र मुखे धारण करूनही संतांच्या गुणांचे यथार्थ वर्णन करता येणार नाही.संतांचे गुणवर्णन अल्पबुध्दी एक मुखी भक्त करू शकत नाही.असे स्पष्ट करून एका जनार्दनीं म्हणतात,पंढरीच्या पुण्यक्षेत्रांत उभे राहून संतमहिमा वर्णन करून त्यांचे पोवाडे गाईन. परत परत जन्म घेऊन गर्भवासाचे दु:ख भोगण्यास जे लोक घाबरतात त्यांना अज्ञानी समजावे.जन्माला येऊन संतसेवेची संधी मिळून भगवंताची भक्ती प्राप्त होते.मुक्ती मिळाल्यास साधक भक्तिला मुकतो असे सांगून एका जनार्दनीं या अभंगात सांगतात,मुक्तिचा हव्यास सोडून सुखाने गर्भवास सोसल्यास संतकृपेचे अमृत हाताला लागेल. अत्यंत अल्प अशा संतसंगतीने सुध्दां महान पापांचे परिमार्जन होते.दुस्तर संसार प्रवाह टाळून परमार्थाच्या मार्गाने जाण्याचा निश्चय करून जनार्दन स्वामींना शरणागत असलेले एका जनार्दनीं परमेश्वर चरणी विनंती करतात कीं,या परमार्थ तत्वाचे संपूर्ण ज्ञान त्यांना प्राप्त व्हावे यासाठी संतसंगतीचा लाभ व्हावा. जेव्हां जगांत अधर्माची वाढ होऊन धर्माचे प्राबल्य कमी होते तेव्हा परमेश्वराला संत रुपाने अवतार घ्यावा लागतो. हरिभक्ती आणि नामस्मरण यांचा महिमा वर्णन करून जडजीवांचा उद्धार करण्यासाठी, वेदांच्या मतांचे प्रतिपादन करण्यासाठी संतांचे आगमन होते. नाना प्रकारची नास्तिक मतांतरे, कर्मठता यांचे अवडंबर कमी करुन सामान्य लोकांना भक्तिमार्ग दाखवून हरिभजनाचा जे भक्त आपला देह झिजवून परमात्म परमेश्वराची अखंड सेवा करतात, त्यांची सर्व कामे परमेश्वर या भक्तांचा अंकित होऊन स्वता: पूर्ण करतो.या कार्यात देव कोणत्याही प्रकारची उणीव राहू देत नाही.एका जनार्दनीं भक्तांना दिलेल्या वचनांची पूर्तता करणे हे भगवंताचे ब्रीद असून ते सार्थ करण्यासाठी परमेश्वर मासा, कासव ,सुकर असे दशावतार धारण करतो.अंबऋषींची शापातून मुक्तता करण्यासाठी परमात्म परमेश्वर स्वता: गर्भवास सोसतो.एका जनार्दनीं सांगतात, भक्तांचा अभिमान जपण्यांत भगवंत कधीच उणीव भासू देत नाही. भक्ताची भेट होतांच देव त्याला प्रेमाने आलिंगन देतो. श्रम परिहार करण्यासाठी भक्ताचे पाय चेपण्यासाठी धावतो. योगी जनांना आपुलकीने जवळ घेतो. एका जनार्दनीं म्हणतात,सांवळा श्रीहरी भोळ्या भाविकांना आपलासा करतो. मानवी देह देवाचे मंदिर असून परमात्मा परमेश्वर या देहांत आत्मरुपाने वास करतो.भक्त भाविकांना या गोष्टीची प्रत्यक्ष प्रचिती येत नसल्याने भक्त देवाचा शोध घेत रानींवनीं गिरीकंदरी भटकत फिरतो.एका जनार्दनीं सुचवतात, भक्ताची ही भावना केवळ भ्रम असून या भ्रामक कल्पनेने तो भ्रमंती करून कष्टी होतो. भक्ताने भगवंताशी एकचित्त होऊन विचार केला तर त्याला आपणच देव आहोत ह्या सत्याची जाणीव होईल. जातीपातीचा कोणताही विधीनिषेध न मानता परब्रह्म परमात्मा सावत्या माळ्याबरोबर शेतातील गवत खुरपण्याचे काम करतो.गोरा कुंभाराची मडकी घडवतो.चोखा मेळ्याला ढोरे मृत जनावरे) ओढून र्नेण्याच्या कामांत मदत करतो.सजन कसया बरोबर मांस विकतो.दामाजीचा दास बनतो.एका जनार्दनीं सांगतात,जनाबाईस धान्याचे दळण कांडण करण्यांत हातभार लावतो. भक्तांच्या प्रेमळ भक्तीभावाचा आनंद घेण्यासाठी देवाने सगुण रूप धारण केले.वेदांना ज्याच्या स्वरुपाचे वर्णन करता येत नाही तो हा पंढरीचा राणा भाविकांच्या पाठीमागे धावतो.त्या साधकांनी अर्पण केलेले तुळशीचे पान लाखमोलाचे मानून त्याचा आवडीने अस्वाद घेतो.एका जनार्दनीं म्हणतात,श्री हरी आपला थोरपणा विसरून भक्तांशी समरस होतो. भक्तांच्या उपकाराची फेड करण्यासाठी, त्यांचे उतराई होण्यासाठी परब्रह्म परमात्मा ज्ञानेश्वरासाठी भिंत चालवतो.जेष्ठ पांडव धर्मराजाच्या राजसूय यज्ञांत उष्टी पात्रे काढतो.नामदेवाच्या हट्टासाठीं जेवण करतो. सुदाम्याचे पोहे खाऊन तृप्तीचा ढेकर देतो.मीराबाईचे सत्व राखण्यासाठी विषाचा पेला प्राशन करतो.विदुराच्या कण्या बाजारांत नेऊन विकतो.बळीराजाचा द्वारपाल होतो.एका जनार्दनीं म्हणतात,देव एकनिष्ठ भक्तांचा अंकित होऊन त्यांच्यासाठी कष्टाची कामे करतो. कौरवांच्या सभेंत द्रौपदी पणाला लावली गेली,तिच्यावर दारूण संकट कोसळले तेव्हां नारायणाने त्वरेने धावून त्या संकटाचे निवारण केले.द्वारके सारखी सुंदर सुदाम नगरी वसवून सुदाम्याचे दरिद्र कायमचे नष्ट केले.अंबरूषी साठी गर्भवास सोसला.सारथी बनून अर्जुनाचे घोडे राखले.गर्भातिल परिक्षिताचे रक्षण केले.गोपांळांसाठी गोवर्धन पर्वत उचलला.कंसासुराचा वध करून पितरांचे रक्षण केलें.एका जनार्दनीं म्हणतात आपल्या भक्तांसाठी भगवंत क्षणाचाही विलंब न करता धांव घेतो. उत्तम पक्वान नजरेला पडतांच आई ते बाळासाठीं सांभाळून ठेवते.आपल्या तान्हुल्याची ती सतत चिंता वाहते.बाळाला गोड कडु समजत नाही.माता जशी बाळाची काळजी घेते तसा देव भक्ताची काळजी घेऊन त्याच्या घरीं धांव घेतो.देव-भक्तामधील जिव्हाळा एका जनार्दनीं या अभंगात व्यक्त करतात. रानांत चरावयास गेलेली गाय जशी वासराच्या ओढीने आपोआप घराकडे धांव घेते तसा नारायण भक्ताघरी धांव घेतो.हाच कृपाळू भगवान मुंग्यांना साखरेसाठी मूळ धाडतो.या चराचर सृष्टीची भगवंत प्रेमाने काळजी घेतात असे एका जनार्दनीं या अभंगात सांगतात. भक्तिभावाने भक्त आपला देह देवाला अर्पण करतो.रानांतिल रानटी वनमाला आणून भक्त देवाच्या गळ्यांत घालतो.भक्ताच्या या प्रेमळ भक्तिभावाची गोडी भगवंत पूर्णपणे जाणतो.या च भक्तिभावाने वेडा होऊन देव भक्ताच्या अंतरांत वास करतो असे एका जनार्दनीं या अभंगात स्पष्ट करतात. पंढरीनाथ भक्तांच्या प्रेमासाठी आसुसलेला असून दीनदयाळु आहे.भक्तांनी अर्पण केलेली वनमाला सुध्दां तो अत्यंत आवडीने स्विकारतो.एकनिष्ठ भक्तांच्या मनोकामना पूर्ण करण्यासाठी श्रीविठ्ठल विटेवर समपद आणि कटीवर कर ठेवून अठ्ठावीस युगे उभा राहतो.एका जनार्दनीं म्हणतात,पंढरीनाथ भक्तांची माउली असून कृपेची कोवळी साउली आहे. भक्तांच्या दर्शनाने देवाला मनापासून आनंद होतो.भक्ताची स्तुती ऐकून देवाला संतोष वाटतो.भगवंताच्या एकनिष्ठ भक्तांची कोणी निंदा केल्यास भगवंताला क्रोध येतो.भक्तांचा संतोष हेच देवाचे सुख असे सांगून एका जनार्दनीं देव भक्तांचा जिवाभावाच्या संबंधाचे वर्णन या अभंगात कथन करतात. भक्तांचे कणभरही दु:ख भगवंताला सहन होत नाही.परमेश्वर अंबर्षिसाठी गर्भवास सोसतो.प्रल्हादासाठी खांबातून नरसिंह रूपाने प्रगट होऊन हिरण्यकश्यपूचा वध करतो.गोपाळांसाठी बोटाच्या करंगळीवर गोवर्धन पर्वत उचलून धरतो.वनवासांत पांडवांचे रक्षण करण्यासाठी त्यांना भुयारीमार्गाने सुखरूप बाहेर काढतो.अशा प्रकारे भक्तांचा अंकित होऊन त्यांचे रक्षण करणाऱ्या भगवंताचे एका जनार्दनीं ध्यान करतात. कोणत्याही प्रकारे इंद्रियांचे दमन न करतां,कोणताही जप,तप,अनुष्ठान किंवा दानधर्म,कठिण व्रत किंवा खडतर तप यांचा अंगिकार न करतां स्वता:च्या अंतकरणांत परमेश्वराचे दर्शन सद्गुरू जनार्दन स्वामींनी घडवले ही अतिशय नवलाची गोष्ट आहे.त्यामुळे सर्व पापांचे परिमार्जन होऊन देह निष्पाप झाला.पापपुण्यापासून मन मुक्त झाले.असे सांगून एका जनार्दनीं विनयाने म्हणतात, सूक्ष्म, स्थूल,कारण आणि महाकारण या चारी देहापासून आपण जनार्दन स्वामींच्या चरणीं शरणागत आहोत. एका जनार्दनीं या अभंगात सांगतात, जनार्दन स्वामींच्या कृपेने देहबुध्दी लयास जाऊन आत्मबुध्दी उदयास आली. विश्वंभर परब्रह्म स्वरूपाने विश्व व्यापले आहे याची प्रचिती आली.अकार (ब्रह्मा) उकार विष्णू) मकार (महेश) ही परमेश्वर दर्शनाची अभिलाषा धरून दाही दिशा फिरूनही मनाचे समाधान झाले नाही. निरर्थक शीण झाला या भावनेने निराश झालो.पंढरीस जाऊन पांडुरंगाचे दर्शन घेण्याचा हेतू मनांत धरून पंढरीस आलो आणि सुखाचे भांडार लाभल्याचा परमानंद मिळाला. असा स्वानुभव एका जनार्दनीं या अभंगात सांगतात. गाढवाची संगत धरल्यास केवळ लाथा खाव्या लागतात. तसेच मूर्खांशी वादविवाद केल्याने जाणत्या माणसाचे ज्ञान वाया जाते.असे सांगून एका जनार्दनीं म्हणतात,विठोबाचे नामस्मरण हेच प्रेमाचे मुख्य कारण आहे. श्री रामाचे दास्यत्व स्विकारून रामनामाची सोपी वाट अंगिकारली आणि श्रीरामाचा चरणस्पर्श होऊन मनाचे समाधान झाले.जन्म मृत्युच्या फेर्यात अडकून मन अशांत झाले असताना श्री राम दर्शनाने मनाला विश्रांती लाभली. देहाने जगांत वावरत असूनही देहभावना नष्ट झाल्याने मन विदेही झाले.कर्म करीत असूनही मी करतो हा कर्तेपणाचा अहंकार गेल्याने ते अकर्म झाले.शब्दांचे प्रयोजन संपल्याने वाचा कुंठीत झाली.पाहणारा, पाहण्याची क्रिया आणि देखावा एकरूप झाला.पहाणे,ऐकणे,बोलणे या क्रिया शुन्यवत झाल्या.गुरूकृपेने हे नवल घडून आले.हे पाहून काया,वाचा,मनाने सद्गुरु जनार्दन स्वामींच्या चरणी शरणागत झालो. विरून गेले.एकाच परमात्म स्वरूपाने मन व्यापून टाकले.परमात्मा तत्वाने सारे विश्व भरून टाकल्याची जाणीव झाली.मन परमेश्वराच्या ध्यांनांत मग्न झाले.हा अलौकिक अनुभव एका जनार्दनीं या अभंगात व्यक्त करतात. या अभंगात सद्गुरू जनार्दन स्वामींची थोरवी गातांना एका जनार्दनीं म्हणतात, काया वाचा मनाने दीनांवर कृपा करणाऱ्या जनार्दन स्वामींसारखे समर्थ या जगांत दुसरे कोणी नाही.सद्गुरू कृपेने आराध्य दैवताचे दर्शन झाले.यासाठी जन्मभर त्यांचा शरणागत होऊन ऋणी राहीन. विटेवर उभ्या असलेल्या विठोबाच्या पाउलांचे दर्शन झाले आणि डोळ्यांचे पारणे फिटले.जन्मोजन्मीचा शीणभार उतरला.जन्माला येऊन केलेल्या अनन्य भावभक्तीचे फळ पदरीं पडले.एका जनार्दनीं म्हणतात, सावळ्या विठ्ठलाच्या चरणांचे दर्शन हा अलभ्य लाभ झाला. चार भुजा असलेल्या देवाचे मनोहारी रूप डोळ्यांना दिसले आणि जीवन धन्य झाले.अनेक जन्मींचे भाग्य उदयास आले.परब्रम्ह परमात्मा ह़दयांत साठवला.मनांतले सारे संशय लयास गेले.ही कृतार्थतेची भावना एका जनार्दनीं या अभंगात व्यक्त करतात. मनानेच परमात्म्याचे मानस पूजन करणे,मनातच ध्यान मग्न होऊन मूर्तीचे अवलोकन करणे,मनानेच तप,आणि वाणीने जप करणे या मानसिक क्रियांयोगे पापपुण्याच्या भ्रामक कल्पना आणि लौकिकाची अभिलाषा मनांत येत नाही.एका जनार्दनीं सुचवतात,मनाने केलेले अनुष्ठान,तीर्थयात्रा,ध्यान,धारणा आणि समाधी यामुळे जीवनातिल सर्व उपाधी निरसून मनास अपूर्व शांतता लाभेल. मनातच देवाच्या अव्यक्त मूर्तीची स्थापना करून तिची यथासांग स्नान,संध्या आणि पूजा केल्याने मनांत द्रुढ भक्तिभाव निर्माण होतो.हाच मानसिक ब्रह्मयज्ञ साकार होतो.मनातच सद्गुरुंसाठी आसन तयार करून त्या वर मनानेच जनार्दन स्वामींची स्थापना करून मनानेच त्यांना पूर्ण शरणागत व्हावे असे आवाहन एका जनार्दनीं या अभंगात करतात. एका जनार्दनी माझा तो निर्धार । आणिक विचार दुजा नाहीं ॥५।। चारी वेद,साही शास्त्रे,अठरा पुराणे याविषयीं कितीही मतभेद निर्माण झाले असले तरी हे वादविवाद नसून शाब्दिक संवाद आहे.त्यामुळे हृदयात अंतरबाह्य परमानंद दाटून येतो.हे केवळ कवित्व नसून संसार दु:खाची पीडा दूर करणारा प्रेमरसाचा काढा (रसायन) आहे.हे वासना निर्माण करणारे नसून मनाला निष्काम करणारे रसायन आहे.याचे स्मरण होतांच जन्मोजन्मीचे दु:ख निवारण होते.असे सांगून एका जनार्दनीं म्हणतात,हे केवळ मत नसून मनाचा निर्धार आहे यापेक्षा वेगळा विचार नाही. प्रत्यक्ष काळाचा जो शासनकर्ता तोच सर्व प्राणिमात्रांचे पालनपोषण करणारा मातापिता असून हा जनार्दन अतिशय उदार आहे.तो सर्वांची संकटे दूर करून आपल्या कृपादृष्टीने सर्वांवर प्रेमाची पाखर घालतो.असे सांगून एका जनार्दनीं म्हणतात,जन हे जनार्दनाचे रूप असून जनसेवा हेच जनार्दनाचे भजन आहे. जनार्दन विश्वांत दाही दिशांमध्ये भरला आहे.सर्वच प्राणिमात्रांत तो आत्मरूपाने वसत आहे.मायबापा होऊन प्रेमाने संगोपन करणारा जनार्दन असतांना काळाचे भय वाटण्याचे कारण नाही.एका जनार्दनीं सांगतात,या परमात्म्याचे निरंतर ध्यान करावे. स्वर्ग,मृत्यु,पाताळ या त्रिभुवनांवर ज्याची सत्ता चालते तो पाठिराखा असतांना यम यातनेचे भय बाळगण्याचे कारण नाही.वार्धक्य,मृत्यु,शारिरीक आणि मानसिक व्याधी यांना घाबरण्याची गरज नाही.सदैव सुखासमाधांत,जनार्दनाच्या नामसंकिर्तनांत काल व्यतित करावा.सुखदु:खाच्या गोष्टींचा स्वप्नांत देखिल विचार करू नये असा उपदेश एका जनार्दनीं या अभंगात करतात. या संसारांत जन्माला येऊन विठ्ठलाचे दास्यत्व स्विकारले.पूर्व जन्मांत केलेल्या पुण्याने हा योग जुळून आला.पांडुरंगावर अनन्य विश्वास निर्माण झाला.सुगंधी फुलावर जसा भ्रमर किंवा मधाच्या पोळ्यावर जशी मधमाशी आसक्त होते तसे मन विठ्ठल चरणीं गुंतून पडले.विठोबाच्या गुणांचे गोड गीत गातांना इतके सुख होते कीं,इतर देव देवतांकडे चित्त वळतच नाही.एका जनार्दनीं सद्गुरू जनार्दन स्वामींनी कृपा करावी आणि अखंड संत-संगतिचा लाभ घडावा.अशी मनोकामना अभंगाच्या शेवटी व्यक्त करतात. परमेश्वराची अगाध लीला कशी समजून घ्यावी,परमेश्वराची भक्ती,भजन कसे करावे,परमेश्वर चरणीं लीन होऊन त्याची सेवा कशी करावी हे कळत असूनही त्याचे आकलन होत नाही.परमात्म्याचे दृष्टीने मानव रूप असलो तरी त्यापासून वेगळे नाही,सोने आणि सोन्याचा अलंकार वेगळे करता येत नाही.एका जनार्दनीं म्हणतात हे आत्मतत्त्व विश्वाला आंतून बाहेरून व्यापून राहिले आहे.हा बोध झाला कीं,द्वैताचे हे बंधन स्वप्नासारखे विरून जाईल. एका जनार्दनीं मौनची घोटी। एकपणे तेंही घातले पोर्टी ॥८॥ एका जनार्दनीं वृक्ष तो सबळ। उभा विटे समूळ वो ॥४॥ ॐकार वृक्ष बहरला तो चार शाखांमध्ये विस्तार पावला.नंतर सहा शास्त्रे निर्माण झाली.अठरा पुराणांचा मोहर फुटला.चौर्यांशी लक्ष प्राण्यांच्या योनींची पालवी फुटली.एक हजार अठ्यांशी पुष्पांचा बहर येऊन वृक्ष शोभायमान झाला.कालांतराने तेहतीस कोटी फळे लोंबू लागली.या अश्वस्थ वृक्षाचे अनुपम स्वरूप नजरेंत भरत होते पण त्याचे मूळ मात्र अगम्य वाटत होते.एकवीस स्वर्ग आणि सात पाताळ यांना व्यापून राहिलेला हा वृक्ष अतिशय सबळ असून पंढरीला विटेवर समचरणीं उभा आहे असे एका जनार्दनीं या अभंगात वर्णन करतात. या वृक्षाचे स्वरुप जाणून घेणे आगमा-निगमास दुर्गम (कठिण) वाटले.वेदशास्त्रांना त्याचे रहस्य उलगडून दाखवता येईना.चारी वेद आणि साही शास्त्रे यांची मती कुंठित झाली.चौर्यांशी लक्ष योनितून फिरणारे तेहतीस कोटी मानव या विठ्ठलनाम वृक्षाला पाहून स्तंभित झाले असे वर्णन करुन एका जनार्दनीं या वृक्षाला आदराने वंदन करतात. सहज सोपा भक्तीभावाचा हा वृक्ष फळाफुलांनी बहरून आला.विठ्ठलनामाने त्याचा विस्तार झाला.चारी वेदांना या वृक्षाचे मूळ हाती लागेना.साही शास्त्रे वादविवाद करून थकली.याच्या स्वरूपाचे वर्णन करताना अठरा पुराणे नि:शब्द झाली.असे वर्णन करुन एका जनार्दनीं म्हणतात,जनार्दन नावाचा हा वृक्ष जनमानसांत पूर्ण विस्तार पावला. सुक्ष्म, स्थूल,कारण आणि महाकारण हे चार देह,ध्यान,धारणा,समाधी,या अवस्था,सामवेद,ऋग्वेद,यजुर्वेद,अथर्ववेद हे चार वेद या शिवाय ईतर गोष्टींचा विचार करण्याचे कारण नाही. सत्ययुग,त्रेतायुग,द्वापारयुग, कलियुग या चार युगांशिवाय पाचव्या युगाचे स्पष्टीकरण करणे अवघड आहे.जनार्दन स्वामींचा शरणागत एका जनार्दनीं ही चारी युगे शोडून पांचवे स्थानी विठ्ठलपायीं लीन झाला. शिवशंकर सदोदित ध्यानमग्न होऊन ज्याचे नामस्मरण करतात तो सातवा पुरुषोत्तम ह़दयांत धारण करून त्याचे नित्य स्मरण करावे.त्याच्या पुण्यस्मरणाने जन्ममरणाचे बंधन तुटून पडते.जनीवनी सर्वत्र व्यापून राहिलेल्या या परमेश्वराचे सतत ध्यान करावे.एका जनार्दनीं सांगतात,या सातव्या पुरुषोत्तमाचा ज्याला ध्यास लागतो तो पुरूष धन्य होय. श्रीकृष्ण हा परमात्म्याचा आठवा अवतार असून त्याचे सदोदित स्मरण करावे.कलियुगात जन्म सार्थक करण्याचे सहज सोपे साधन आहे.सदाचारी पांडवांचा सहाय्यक होऊन दुराचारी कौरवांचा विनाश करणार्या या श्रीहरीची ह़दयांत साठवण करावी.त्यामुळे हा मानवी जन्म पावन होतो.असे एका जनार्दनीं या अभंगात सुचवतात. सर्वांआधी आत्मतत्त्व निर्माण झाले,त्यानंतर परमात्म शक्ती माया रूपाने उदयास आली.पृथ्वी,आकाश, वायू,आप,अग्नी ह्या पंचमहाभूतांनी सर्व व्यापून टाकले. ही पंचभूतात्मक सृष्टी निर्माण झाली.निवृत्ती,ज्ञानेश्वर, सोपानदेव यांना बोध झाला.ज्ञानेश्वरी सारखा काव्यत्मक ग्रंथ निर्माण झाला.आणि ते कृतकृत्य होऊन समाधींत लीन झाले.एका जनार्दनीं म्हणतात,जनार्दन स्वामींच्या कृपेने हे व्यापक तत्व मनांत ठसले आणि सारा देहभाव नाहीसा झाला. पूर्ण बोधाचा अर्क उदया आला ६|| पृथ्वीवरील असंख्य गांवे आपल्या प्रकाश किरणांनी व्यापून टाकणारा सूर्य जसा सर्वसाक्षी आहे तसा आत्मा सर्व सृष्टी व्यापून राहिला आहे.सद्गुरू कृपेने या ज्ञानाचा साक्षात्कार होऊन अज्ञानाचा अंध:कार लयास जातो.हिरवा आणि पिवळा रंग एकत्र मिसळून निळा रंग दिसतो.स्फटिक मात्र दोन रंगाचे मिश्रण नसून तो स्वयंभू आहे तसा आत्मा.अज्ञानाची कुलपें उघडण्यासाठी सद्गुरु कृपा रुपी ज्ञानकिल्ली हाती लागावी लागते असे सांगून एका जनार्दनीं म्हणतात, सद्गुरू जनार्दन स्वामींच्या ज्ञान बोधाने विवेकरूपी पूर्ण बोधाचा सूर्य उदयास आला. मानवी देहातील आत्मतत्व परमात्म्याचे अंशरूप आहे हे सोहंबीज मी परमात्म्याचे अंशरूप आहे हे ज्ञान परावाणीतून पश्यंती वाणीत स्फुरले,तेथून मध्यमेत (कंठात) उतरले आणि सद्गुरू मुखातून वैखरीवाटे प्रगट झाले.श्रवणाने या गुरुबोधाचा निजध्यास लागला.मननाची अवीट गोडी लागली,सुख दुःखाचा विसर पडला.परमार्थाचे हे रहस्य एका जनार्दनीं या अभंगात सुचवतात. स्वयंप्रज्ञेच्या प्रकांशात शुचिर्भूत होऊन द्वैताचा त्याग केला आणि मनाची मलीनता धुवून टाकली.भूतदयेची विभूती अंगाला लावून वैराग्याचे वस्त्र परिधान केले.चोविस तत्वा- पलिकडील पंचविसावे तत्व ओळखून प्रारंभीच त्या नामाचा उच्चार केला.अकार तो ब्रह्मा,उकार तो विष्णू,मकार तो महेश्वर हे द्वैत हरपले.कर्म आणि अकर्म यांचे सायास सोडून संसाराला तिलांजली दिली.आत्मतत्वाला अर्घ्य देवून सोहंम् या गायत्री मंत्राचा अखंड जप सुरू केल्याने बुध्दीज्ञान प्राप्त झाले.विश्वातील सर्व प्राणिमात्रांच्या ठिकाणी एक आत्मभाव निर्माण झाला.असा पारमार्थिक अनुभव एका जनार्दनीं या अभंगात व्यक्त करतात. सद्गुरुंची कृपा देह-मनाची मलीनता धुवून टाकणारी निर्मळ भागीरथी आहे.शांति ही मनाला गोपाल कृष्णाच्या रासक्रीडेचा आनंद देणारी यमुना असून क्षमा ही अंतरांत गुप्तपणे वास करणारी सरस्वती आहे.गंगा यमुना,सरस्वती यांच्या संगमात मनाचा आप-पर भाव विरून जातो.सारे भेदाभेद संपून जातात आणि मन मुक्त झाल्याचा अनुभव येतो.सद्गुरू कृपेने प्राप्त झालेल्या सद्बुद्धीचे आसन घालून,शम-दमाची विभूती राख) फासून वाचेने केशव नारायणाचा नामजप सुरू केला.त्यायोगे ज्ञानबोध पुत्ररूपाने उदयास आला.ममतेची बंधने तुटून पडली.प्रेमळ भक्तीभाव भगिनी रुपाने भेटीस आला.या भक्तिभावाने मन ईतके आनंदून गेले कीं,नित्यकर्म सहजपणे विरून गेली.जन हाच जनार्दन या सत्याची प्रचिती आली.मनाचा संदेह नाहीसा झाला आणि हृदयांत आत्माराम प्रगटला.हा पारमार्थिक अनुभव या अभंगात एका जनार्दनीं वर्णन करतात. | नाव श्री. अरविंद धरेप्पा बगले | चित्रशीर्षक सोलापूर २०१७ मधील फोटो | जन्म_स्थान चवड्याळ इंडी तालुका विजयपूर जिल्हा]] | निवासस्थान सैफुल,विजापूर रोड ,सोलापूर | शिक्षण बी.एससी.,एम. सी. ए एम. ए. जनसंज्ञापन व पत्रकारिता (एम. जे पुण्यशलोक अहिल्यादेवी होळकर सोलापूर विद्यापीठ,सोलापूर ) | प्रशिक्षणसंस्था डी.बी.एफ. दयानंद कॉलेज, सोलापूर | मूळ_गाव चिंचपूर, तालुका: दक्षिण सोलापूर, जिल्हा: सोलापूर | ख्याती शिस्तबद्ध शिक्षक, लोकप्रिय शिक्षक | संचालकमंडळ ड्रीम फाऊंडेशन, सोलापूर | जोडीदार सौ. स्मिता अरविंद बगले | वडील श्री धरेप्पा मुतण्णा) भिमशा बगले | भाऊ रविंद्र धरेप्पा बगले | भाऊंचेजोडीदार सौ. रश्मी रविंद्र बगले | भाऊंचेअपत्ये १ मुलगी कु. रुही रविंद्र बगले | पुरस्कार डॉ. ए. पी. जे. अब्दुल कलाम ड्रीम फौंडेशनच्या वतीने ड्रीम टिचर इनस्पायर अवॉर्ड 2016 चा पुरस्कार मिळालं चव्हाण मोटर्स तर्फ "बेस्ट टीचर अवॉर्ड २०१५ चा पुरस्कार मिळालं * मी जून २००७ पासून सोनी महाविद्यालयात कॉम्पुटर विभागामध्ये लॅब सहाय्यक म्हणून सुरवात केले * सन २०११ जुन पासून मी असिस्टंट प्रोफेसर म्हणून सोलापुरातील नामवंत महाविद्यालय देशभक्त हरिनारायण बंकटलाल सोनी महाविद्यालय, सोलापूर येथे कार्यरत आहे * मला माझ्याकडे असलेला ज्ञान इतरांना द्यायला खूप आवडतो. मला समाजासाठी काय तरी जगावेगळ करून दाखव्याच आहे * आता पर्यंत मी समजासाठी ३० वेळा रक्तदान केलोय. मला विद्यार्थी बनून ज्ञान संपादन करायला खूप आवडतो * मला जन्मभर विद्यार्थी बनून राहायचा आहे आणि भारतीय समाजासाठी, मायबोली भाषा वापरून विविध विषयावर लेखाचे संपादन करायचं आहे * माझ्या जवळ असलेलं ज्ञानकोश मी माझ्या देशातील व जगातील लोकासाठी देण्याचं संकल्प केलेला आहे. मित्रांनो, एक आनंदाची बातमी मी Arvind Bagale या नावानी YouTube Channel काढलोय या मध्ये 179+ माहितीपट विडीओ आहेत आणि फक्त 13 महिन्यात 1330+ subscribers आणि 61847+ views आहेत तुम्हाला सांगायला आनंद होत आहे की मला गुजरात, जम्मूकाश्मीर, पुणे, औरंगाबाद,पंढरपूर, नागपूर आणि मुंबई येथील विद्यार्थी माझे Motivational Video lecture ऐकून स्व:त्याच्या जीवनामध्ये बद्दल होत आहे असं feedback दिलेला आहे तरी आपण सर्वांनी सुद्धा या सर्व विषयावरील व Motivational Video एकदा जरूर पाहावं ही नम्र विनंती. Links: ए. पी. जे. अब्दुल कलाम]] विकिपीडिया:विकिपीडिया कार्यशाळा जनसंज्ञापन विभाग, सोलापूर विद्यापीठ (जुलै २०१९ प्रोजेक्ट टायगर लेखन स्पर्धा २०१९ सध्या मराठी विकिपीडिया मध्ये एकूण लेख ७४+ आणि लेखांची एकूण संपादन संख्या २०००+ आहे आपल्या पाठिंब्यासाठी धन्यवाद [[वर्ग:१००० पेक्षा जास्त संपादने केलेले सदस्य]] [[वर्ग:५०० पेक्षा जास्त संपादने केलेले सदस्य]] [[वर्ग:२००० पेक्षा जास्त संपादने केलेले सदस्य]] कोविड-१९ ह्या विषाणुजन्य आजाराच्या संसर्गासंदर्भात माहिती देण्यासाठी ही पुस्तिका तयार करत आहोत. ह्या पुस्तिकेत कोविड-१९चा संसर्ग कसा रोखता येईल ह्यासंदर्भातील माहिती तसेच कोविड-१९चा संसर्ग झालेल्या व्यक्तींसाठी कोणकोणत्या तऱ्हेेचे साहाय्य उपलब्ध आहे ह्याविषयी उपलब्ध असलेली माहिती संकलित करण्याचा हेतू आहे. कोविड-१९ हा एक विषाणुजन्य सांसर्गिक आजार आहे. हा आजार कोरोना ह्या प्रजातीतील नव्याने आढळलेल्या विषाणूमुळे होतो. कोविड-१८ ह्या आजारात प्राधान्याने श्वसनसंस्था बाधित होते. कोरोना विषाणूच्या संसर्गामुळे होणाऱ्या ह्या आजारात अगदी सौम्य, श्वसनाशी संबंधित नसलेल्या लक्षणांपासून ते श्वसनसंस्थेचा तीव्र आजार, श्वसनेंद्रिय निकामी होणे आणि मृत्यू होणे इतपत गंभीर लक्षणेही रुग्णांमध्ये आढळतात ref>कोविड-१९च्या संदर्भात मुखपटाचा पृ. १ कोविड-१९चा संसर्ग व्यक्तींना दोन तऱ्हेने होऊ शकतो. संसर्गित व्यक्तीच्या जवळ असताना तिच्या श्वसनसंस्थेशी संबंधित उत्सर्गातून शिंतोडे उडाल्यामुळे किंवा संसर्गित व्यक्तीने वापरलेल्या वस्तूंशी संपर्क आल्याने. अनेकदा संसर्गित व्यक्तीमध्ये कोणतीही लक्षणे दिसत नसतात. अशा व्यक्तीच्या संपर्कात आल्यानेही ह्या आजाराची लागण होऊ शकते असे दिसून येते.कोविड-१९च्या संदर्भात मुखपटाचा पृ. २ संसर्गित वस्तूंद्वारे होणारा संसर्ग संसर्गित व्यक्तीच्या निकटच्या संपर्कात असलेल्या वस्तूंद्वारे कोविड-१९चा संसर्ग होऊ शकतो.कोविड-१९च्या संदर्भात मुखपटाचा पृ. २ | शीर्षक कोविड-१९च्या संदर्भात मुखपटाचा (मास्कचा) वापर करण्याविषयी सूचना | प्रकाशक जागतिक आरोग्य संघटना | ॲक्सेसदिनांक दि. ०६ जून २०२० ! मथळा मजकूर मथळा मजकूर मथळा मजकूर संस्था ! संस्थेचे नाव शहर संस्थेचा प्रकार चाचणीची पद्धत # दररोज आपले हात अल्कोहोल असलेल्या सॅनिटायझरने किंवा साबणाने धुवा. # स्वत: आणि इतरांमध्ये कमीतकमी १ मीटर (३ फूट) अंतर ठेवा. # गर्दीच्या ठिकाणी जाण्याचे टाळा. # डोळे, नाक आणि तोंडाला स्पर्श करणे टाळा # मुखपटाचा (मास्कचा) वापर करा. खोकला व शिंक आल्यास हातरुमालाचा किंवा टिश्यू पेपरचा वापर करा व नंतर त्याची योग्य विल्हेवाट लावा. कोविड-१९चा प्रसार रोखण्यासाठी मुखपटाचा वापर करावा अशा सूचना विविध माध्यमांतून देण्यात येत आहेत. त्याबाबतचे काही मुद्दे लक्षात घेणे आवश्यक आहे. एखाद्या आरोग्य सेवा यंत्रणेतील संसर्ग-जोखमीची पातळी किंवा त्या यंत्रणेची कार्यपद्धती ह्यांना अनुलक्षून योग्य उत्पादनाचा वापर केला जावा म्हणून आंतरराष्ट्रीय किंवा राष्ट्रीय मानकांनुसार प्रमाणित असलेले वैद्यकीय मुखपटच वापरले जावेत. वैद्यकीय मुखपट हे एका वापरापुरते असतात. सामान्य लोकांमध्ये हे वैद्यकीय मुखपट वापरण्यात आले तर त्यामुळे आरोग्य कर्मचाऱ्यांना किंवा ज्या व्यक्तींना ह्याप्रकारच्या मुखपटांची जास्त गरज आहे अशांना त्यांचा तुटवडा निर्माण होऊ शकतो. ज्या यंत्रणांमध्ये मुखपटांचा तुटवडा आहे, तिथे वैद्यकीय मुखपट हे केवळ आरोग्य कर्मचाऱ्यांसाठी किंवा जिवाला धोका असलेल्या व्यक्तींसाठी राखून ठेवावेत वैद्यकीयेतर मुखपट म्हणजेच विणीचे मुखपट हे विविध प्रकारच्या कापडांनी तयार केलेले तसेच बिनविणीचे म्हणजेच पॉलिप्रॉपायलीनने (polypropylene) तयार केलेलेही असतात. अनेक प्रकारची कापडे जोडून हे मुखपट बनवले जाऊ शकतात आणि ते विविध आकारांत उपलब्ध असतात. कापडांतील पदर हे मर्यादित असावेत जेणेकरून त्यामुळे श्वसनाला बाधा येणार नाही. वैद्यकीयेतर मुखपट हे समाजातील संसर्गावर नियंत्रण ठेवण्याच्या उद्देशाने संसर्गबाधित व्यक्तींनी वापरायचे आहेत. त्यामुळे संसर्ग प्रतिबंध होतो असे मानू नये. सार्वजनिक वाहतुकीतून प्रवास करताना शारीरिक अंतर पथ्याचे पालन करणे शक्य नसते. अशावेळी तात्पुरती खबरदारी म्हणून अशा प्रकारचे मुखपट वापरावेत. मात्र वापर करतेवेळी नेहमी स्वच्छता राखणेही गरजेचे आहे. * अवैद्यकीय मुखपटांच्या निर्मितीवेळी पुढील मुद्दे लक्षात घ्यावेत १. वापरण्यात येणाऱ्या सामग्रीचा प्रकार त्यांच्या पदरांची गालनक्षमता, श्वसनक्षमता मुखपटांच्या निर्मितीत योग्य सामग्रीची निवड करणे ही एक महत्त्वाची पायरी आहे. वापरात आलेल्या कापडावर मुखपटाची गालनक्षमता तसेच श्वसनक्षमता अवलंबून असते. विणीच्या मुखपटांमध्ये वापरण्यात आलेले कापड, धागे इत्यादींची विण कितपत घट्ट आहे ह्यावरून त्यांची गालनक्षमता ठरवली जाते. तर बिगरविणीच्या मुखपटांमध्ये गालनक्षमता ही त्यांच्या निर्मिती प्रक्रियेवर अवलंबून असते मुखपटाची सामग्री श्वसनक्षम असावी. त्यातून श्वासोच्छ्वास करण्यास अडथळा येता कामा नये. मुखपटासाठी वापरात येणाऱ्या कापडात गालनक्षमता आणि श्वसनक्षमता दोन्हींचा समतोल राखणे महत्त्वाचे आहे मुखपटांच्या निर्मितीसाठी शक्यतो लवचिक सामग्री वापरू नये. असे केल्यास वापर करताना मुखपटाची सामग्री चेहऱ्यावर ताणली जाईल आणि त्यामुळे श्वसनाला बाधा येऊ शकते. नायलॉन किंवा पॉलिस्टरच्या कापडाचे दोन वा जास्तीत जास्त चार पदरी मुखपट वापरल्याने त्यांची गालनक्षमता वाढते. सुती रुमालाच्या मुखपटात किमान चार पदर तरी असावेत. सच्छिद्र कापडांचा वापर टाळावेत, त्यांची गालनक्षमता फारच कमी असते. मात्र, घट्ट विणीच्या मुखपटांमध्ये पदरांची संख्या वाढवल्यास त्यांच्या श्वसनक्षमतेत घट होऊ शकते. त्यामुळे त्यांच्या निर्मितीनंतर लगेचच त्यांची श्वसनक्षमता तपासण्यासाठी नाकावाटे व तोंडावाटे श्वसनाचे प्रयोग करून पडताळणी करून घ्यावी ३. मुखपटासाठी वापरण्यात येणाऱ्या सामग्रीतील मिश्रणे वैद्यकीयेतर मुखपटाच्या सामग्रीत पुढीलप्रमाणे तीन पदरांचे मिश्रण असावे अ) सर्वात आतील पदर हा जलग्राही म्हणजेच सुती कापडाचा असावा ब) सर्वात बाहेरील पदर हा जलापकर्षि म्हणजेच पॉलिप्रॉपायलीन, पॉलिस्टर किंवा त्यांच्या मिश्रणाचा असावा, ज्यामुळे बाहेरील संसर्गाचा वापरकर्त्याच्या नाकातोंडाशी थेट संपर्क येणार नाही क) मधला पदर हा पॉलिप्रॉपायलीनसारख्या कृत्रिम धाग्यांच्या (संश्लेषित) कापडाचा किंवा सुती कापडाचा असावा ज्यामुळे गालनक्षमता वाढते मुखपट हे साधारणतः पसरट वा चोचीच्या आकाराचे असतात. वापरकर्त्याचे नाक, गाल व हनुवटी एवढा भाग व्यापण्याच्या उद्देशाने त्यांची निर्मिती केली जाते. जर मुखपटाच्या कडा चेहऱ्याच्या जवळ नसतील तर बोलताना आतील वा बाहेरील हवा त्या कडांमधून सहजपणे आत-बाहेर जाऊ-येऊ शकते. तेव्हा, मुखपटांच्या निर्मितीवेळी ही बाबदेखील लक्षात घेणे गरजेचे आहे. कापडावर मेण किंवा तत्सम काही मिश्रणांचे आवरण असावे, ज्यामुळे हवेतील कणांच्या प्रवेशावर प्रतिबंध येईल शिवाय कापडही द्रव-प्रतिरोधक होईल. पण अशा आवरणांमुळे नकळत कापडावरील छिद्रे बुजू शकतात व मुखपटाद्वारा श्वास घेण्यास बाधा येऊ शकते वैद्यकीयेतर मुखपट हे सतत धुऊन स्वच्छ केले पाहिजेत. इतर वस्तू त्यामुळे दुषित होऊ नयेत म्हणून त्यांची व्यवस्थित हाताळणी केली पाहिजे. कापडातील पदर विरलेले आढळल्यास ताबडतोब मुखपटाची विल्हेवाट लावावी. कापडाच्या प्रकारानुसार योग्य त्या तापमानाच्या पाण्यात त्यांचे निर्जंतुकीकरण केले पाहिजे गरम पाणी उपलब्ध नसल्यास साबणाने मुखपट धुवावेत व लगेचच साध्या पाण्यात एक मिनिटभर बुडवून मग स्वच्छ करावेत ज्यामुळे त्यात साबणाचा काही अंश उरणार नाही. | शीर्षक कोविड-१९च्या संदर्भात मुखपटाचा (मास्कचा) वापर करण्याविषयी सूचना | प्रकाशक जागतिक आरोग्य संघटना | ॲक्सेसदिनांक दि. ०६ जून २०२० ! संस्थेचे नाव शहर संस्थेचा प्रकार चाचणीची पद्धत अ) बृहन्मुंबई महानगरपालिका क्षेत्रात कोविड-१९ संबंधी मदत क्रमांक १०९६ ब) बृहन्मुंबई महानगरपालिका क्षेत्रातील कोविड उपचार रुग्णालये ! रुग्णालयाचे नाव रुग्णालयाचा प्रकार | सेव्हन हिल्स रुग्णालय महापालिका | गोकुळदास तेजपाल रुग्णालय राज्य शासन | सेंट जॉर्ज रुग्णालय राज्य शासन | मुंबई रुग्णालय (बॉम्बे रुग्णालय खाजगी | ब्रीच कँडी रुग्णालय खाजगी | होली फॅमिली रुग्णालय खाजगी कोविड-१९संदर्भात विविध माध्यमांतून अनेक गैर समज प्रसृत होत आहेत. त्यांसंदर्भात काळजी घेण्याची आवश्यकता आहे. कोविड-१९शी संबंधित अनेक बाबींवर अद्याप अभ्यास चाललेला असल्याने नेमकी कोणती माहिती विश्वसनीय धरायची आणि कोणती नाही ह्याचा निर्णय घेणे सर्वसामान्य व्यक्तींसाठी कठीण आहे. तरी विविध माध्यमांतून जी माहिती प्रसृत होत असते तिच्या संदर्भात सर्वसाधारण धोरण पुढीलप्रमाणे असावे. # कोणत्याही माध्यमात एखादा उपाय सांगितला असेल तर तो आपला आपण अनुसरू नये. असा कोणताही उपाय अनुसरण्यापूर्वी शक्यतो आपल्या वैद्यकीय मार्गदर्शकांचे मार्गदर्शन घ्यावे. # माहितीचा स्रोत विश्वसनीय आहे की नाही हे शक्यतो पडताळावे. उदा. जागतिक आरोग्य संघटना, केंद्रशासन, राज्यशासन ह्यांच्या अधिकृत संकेतस्थळांवर दिलेली माहिती व मार्गदर्शक सूचना ह्या एखाद्या अनुदिनीवरील वा चर्चापीठावरील माहितीच्या तुलनेत प्रमाण मानता येतील. संत तुकाराम यांच्याशी संबंधीत पाने काही पानांचा मर्यादीत मजकुर असलेली आणि पुस्तका इतकी मोठी नसलेली पाने. मराठी विकिस्त्रोतात स्थलांतरीत केलेल्या पानांची यादी. [[वर्ग:विकिपीडिया प्रारुपण व क्रिया साचे PAGENAME | text ह्या पानावर मतदान घेतले जात आहे, आपण खालील साच्यांचा वापर करून आपले मत मांडू शकता. दिलेला कोड आणि त्यापुढे आपली सही केली की मत नोंदवले जाईल टोमॅटोची कोशिंबीर हा खाद्यपदार्थ आहे भारतीय साहित्यात सुमारे अठराव्या शतकापासून कोशिंबीरीचे उल्लेख आढळतात महाराष्ट्र राज्यात कोशिंबीर करण्याच्या अनेक पद्धती आहेत. ही गोड तिखट किंवा मिश्र चवीचीही बनवली जाते. काहीवेळा कोशिंबीरीस मोहरी वापरून फोडणी ही दिली जाते. मिश्र चवीची कोशिंबीर करण्याची पद्धती खालील प्रमाणे आहे. या कृतीमध्ये टोमॅटो परतला जात नाही तर गरम फोडणीचे तेल चिरलेल्या टोमॅटोवर घातले जाते. यामुळे टोमॅटो शिजत नाही पण फोडणी मात्र बसते. * एका पसरट कुंड्यात पातेल्यात कांदा आणि टोमॅटो एकत्र करून घ्या. * त्यात चवीनुसार तिखट, मीठ, साखर घाला दाण्याचा कूट घाला. * एका कढल्यात/लोखंडी पळीत छोट्या कढईत तेल गरम करून त्यात मोहरी, हिंग, हळद घालून फोडणी करून घ्या. * ही फोडणी कांदा, टोमॅटोच्या मिश्रणावर घाला. अमेरिकेतील युद्धाच्या वेळी मुंबईतील कापड गिरणीतील कामगारांना अधिक वेळ काम करावे लागे.त्यांना अमेरिका येथे कापड पुरवठा करण्यासाठी सतत काम करावे लागत असे. या दरम्यान पोळी किंवा भाकरी ऐवजी पाव या पदार्थाचा वापर वाढला आणि पातळ भाजी किंवा आमटी याऐवजी वेगळ्या प्रकारची भाजी त्यांच्या आहाराचा भाग झाली असे मानले जाते. मराठी मध्ये काही ठिकाणी चपातीसाठी पोळी हा शब्द आहे. एक अर्थ होतो की भरलेली चपाती. पोळी हा शब्द पल या धातूपासून बनलेला आहे त्याचा अर्थ असा आहे की विस्तार,पांगापांग आणि संरक्षण करणे. अशा प्रकारे पोळीचा अर्थ असा होती की ज्याचा विस्तार केला जावू शकतो असा पदार्थ. लाटण्याच्या प्रक्रियेने पोळीचा विस्तारच केला जातो. पोळी बनवण्याची प्रत्येक प्रांतात वेगवेगळी पद्धत आहे. महाराष्ट्र ,कर्नाटक आणि आंध्रप्रदेशामध्ये वेगवेगळी पद्धत आहे. पुरणपोळी तूप, ताक, दुध, गुळवणी किवा कटाची आमटी ह्या सोबत खातात. तसेच, पुरणपोळीसोबत मिरचीचे लोणचेही चवीला खातात. कर्नाटक मध्ये पुरणपोळी बटाटा आणि वांगी या भाजीसोबतही खाल्ली जाते. अपवाद गुजरात मधे तूर डाळ वापरतात. सामान्यपणे तूर डाळ किंवा तोगरि बेले ह्यांचा कर्नाटक आणि तमिळनाडू राज्यांमध्ये उपयोग करतात. काहीजण पुरणपोळी कटाच्या आमटीबरोबर सुद्धा खातात. पुरणपोळीच्या जेवणात शक्यतो लोक तळलेले पदार्थ आवडीने खातात. प्रामुख्याने कांदाभजी आणि पापड हे पदार्थ या जेवणात समाविष्ट केले जातात. जेवताना ताटात गरमागरम पुरण पोळी गुळवणी आणि सार(कटाची आमटी)भात ताटात वाढले जाते कटाची आमटी कशी बनवतात ते खालील प्रमाणे पहा . तेल जिरे मोहरी हळद हिंग काळा मसाला किंवा लाल तिखट धणे जिरे पूड. २-३ बटाटे, एक छोटा कांदा मीठ चवीनुसार, एक छोटा चमचा साखर प्रथम बटाटा स्वच्छ पाण्याने धुवून घ्यावा. त्यानंतर बटाट्याची साल काढून घ्यावी कांदा आणि बटाटा बारीक चिरून घ्यावा. नॉनस्टिक पॅन घेवून त्यात तेल टाकावे तेल तापल्यावर त्यात जिरे मोहरी हिंग घालावे. त्यानंतर कांदा घालून परतावा. कांदा भाजून झाला की त्यात हळद एक छोटा चमचा तिखट, धणे-जिरे पूड घालावी.हे सर्व मिश्रण निट परतून घ्यावे.त्यानंतर त्यात बटाटा घालावा.मीठ,साखर घालून १० मिनिटे झाकण लावून शिजू द्यावे. असे लिहिले असता लेखात असे दिसते मलईयुक्त दुधास मंद आंचेवर लोखंडी कढईत तापवून व आटवून,त्यात साखर घालून हा पदार्थ तयार करतात. घट्ट बासुंदीला रबडी म्हणतात कुरुंदवाड तसेच नृसिंहवाडी येथील बासुंदी सुप्रसिध्द असून तिला पुणे, मुंबई इथून मोठ्या प्रमाणात मागणी असते. या गावातील बासुंदीचे वैशिष्ट्य म्हणजे साखर न घातलेली बासुंदी येथे मिळते लातूर जिल्ह्यातील उजनी सातारा जिल्ह्यातील लिंब गोवे ही गावे सुद्धा बासुंदीसाठी प्रसिद्ध आहेत. हल्ली बासुंदीमध्ये सीताफळाचा गर मिसळून सीताफळ बासुंदी केली जाते. आडनाव (लेखक दुसरा आडनाव (लेखक दुसरा पहिले नाव (लेखक दुसरा पहिले नाव (लेखक दुसरा ['long'] जानेवारी 1 फेब्रुवारी 2 मार्च 3 एप्रिल 4 मे 5 जून 6 जुलै 7 ऑगस्ट 8 सप्टेंबर 9 ऑक्टोबर 10 नोव्हेंबर 11 डिसेंबर 12}, category संदर्भांना फक्त संकेतस्थळांचे दुवे असलेली पाने', बास्केट चाट हा एक खाद्यपदार्थ आहे. प्रथम एका भांड्यामध्ये मैदा कॉर्नफ्लावर, रवा आणि चवीनुसार मीठ हे सर्व घेऊन चांगले मळून घ्यावे त्यानंतर मळलेल्या मिश्रणाला किमान ३० मिनिटे भिजत ठेवावे त्यानंतर तेल गरम करण्यासाठी ठेवावे तेल गरम होईपर्यंत त्या मिश्रणाचे छोटे छोटे गोळे करून घ्यावेत त्यानंतर एक छोटी वाटी घेऊन त्या वाटीच्या खालच्या सर्व बाजूला थोडसे तेल लावावे. त्यानंतर त्या वाटीच्या खालच्या बाजूला ते मिश्रण लावावे मिश्रणाला जरा खालच्या बाजूला छिद्रे द्यावीत छिद्रे दिल्यामुळे त्यात तेल जाते व ते चांगले कूरकूरीत होते त्यानंतर ती वाटी तेलात सोडून द्यावी तेलात सोडल्या नंतर ती वाटी आपोआप बाहेर पडते व त्या मिश्राला वाटीचा आकार प्राप्त होऊन बास्केट तयार होते. ते बास्केट चांगले तळून घ्यावे ते बास्केट थोडे गार झाल्यानंतर त्यामध्ये सर्वात खाली मुग ठेवावे त्याच्यावर दही नंतर चिंचेचा कोळ बारीक शेव ,बारीक चिरलेला कांदा आणि कोथिंबीर घालावे त्यानंतर सर्वात वर चाट मसाला घालावा. अशा पद्धतीने बास्केट चाट खाण्यासाठी तयार होईल बास्केट चाट बनविण्यासाठी आपण वेगवेगळ्या पालेभाज्यांचा उपयोग करू शकतो. जसे की पालक, मेथी, चालवत. मशरूम सूप हा एक खाद्यपदार्थ आहे. ३/४ कप अर्धवट उकडलेले मशरूम अर्धा कप मध्यम आकाराचे फ्लॉवराचे तुकडे,१/२ कप गाजर चिरून,४ लेट्युसची अथवा पानकोबीची पान,१ टेबलस्पून आलं ठेचून,१/४ टीस्पून अजीनिमोतो,१ कप मशरूम स्टॅाक,४ कप पाणी,२ टेबलस्पून तेल,१ टीस्पून साखर,१ टीस्पून मिरपूड, १ टीस्पून सॉयसॉस,मीठ चवीप्रमाणे तेल गरम करून त्यात मशरुम्स २ मिनिट परतून घ्या.मग फ्लॉवर, गाजर, आले अजिनोमोटो घालून २ मिनिट पुन्हा परतावा.मशरूम स्टोक,पाणी,साखर,मिरपूड, सोयासॅास आणि मीठ घाला.लेट्युसची पान तोडून त्यात घाला.१ मिनिट शिजू दया. मशरूम स्टॉक तयार नसेल तर ४ कपाऐवजी ५ काप पाणी घाला सोयासॅासचे प्रमाण नेहमी कमीच ठेवा. खाताना प्रत्येकाच्या चवीप्रमाणे ते घेता येऊ शकत. सोयासॅासचे प्रमाण जास्त झाले तर पदार्थ बिघडू शकतो. मालपुआ रबडी हा एक गोड खाद्यपदार्थ आहे.तो मालपुआ व रबडी या दोन पाककृतींचे एकत्रिकरण आहे. १ वाटी मैदा, अर्धी वाटी कणीक, पाव वाटी बारीक रवा, पाव लिटर दूध, ४ चमचे पिठीसाखर, अर्धा चमचा वेलची पूड, बदामाचे काप आवश्क्तेनुसार, तेल किवा तूप. १ लिटर फॅट दूध, अर्धी वाटी साखर २ थेंब केवडा इंसेन्स, वेलची पूड, गुलाब पाकळ्या. {{हा लेख मिसळ पाव नावाचा पदार्थ मिसळपाव (निःसंदिग्धीकरण १) मटकी(मोड आलेली) पाव किलो १०) काळा मसाला १ चमचा २) कांदे ४ ११) लाल तिखट २ चमचे ४) ओला नारळ १३) गूळ ५) कोथिंबीर १४) चिंचेचा कोळ ६) आले १ इंच १५) फरसाण पाव किलो ७) लसूण ६-७ १६) बारीक शेव १०० ग्रॅम ८) चिवडा १०० ग्रॅम १७) खारे दाणे मूठभर १. एक पातेलीत तेल गरम करून मोहरी, हिंग, हळदीची फोडणी करावी. त्यात चिरलेला निम्मा कांदा गुलाबी रंगावर परतावा. १. चिवडा नसेल तर वाटीभर कांदापोहे घालावेत. स्टफड् कॅप्सिकम किंवा भरलेली मिरची हा खाद्यपदार्थ आहे. मिरची आडवी मध्यभागी चिरून बिया काढून टाका. आवरणाला धक्का लावू नका. मिरची चांगली धुवून बाहेरच्या भागाला मीठ लावून ठेवा. बटाटा उकडून साल काढून कुस्करून घ्या. त्यात मीठ घालून बाजूला ठेवा. २ टेबल स्पून तेल गरम करून त्यात आल, लसून, कांदा, गाजर, मुग, फरसबी, अजिनोमोटो, मिरपूड व मीठ घालून मोठ्या आचेवर ३ मिनिटे परता, त्यात सोया सोस, बटाटा घालून चांगल मिसळा. मिश्रण थंड होऊ द्या. त्याचे ८ समान भाग करा. प्रत्येक भाग एकेका मिरचीच्या भागात भरून घ्या. उरलेले तेल गरम करून त्यावर या मिरच्या ठेवा. झाकण ठेवून मंद आचेवर शिजवा. दोन्ही बाजू शिजवझाल्या की सजवून वाढा. वर्ग:विकिपीडिया लघुपथ त्रुटी असलेली पाने PAGENAME वर्ग:विकिपीडिया लघुपथ त्रुटी असलेली पाने PAGENAME * तुम्हांला विकिपीडियाची जास्त गरज आहे आणि हे वास्तव आहे. हे आकडेवारीही सांगते आणि धडधडीत वास्तव आहे की, तुम्हांला विकिची गरज आहे. जर तुम्ही खूप भाव खात असाल तर विकिला तुमची‌ नक्कीच गरज नाही इथे तुमची‌ गरज आहे, तुमचे योगदान, तुमचा वावर इथे आवश्यक आहे, तुम्ही‌ इथे खाते उघडणे गरजेचे आहे, इथल्या लेखांवर तुम्ही काम करायची गरज आहे, शुद्धलेखन तपासायची गरज आहे, संदर्भ द्यायची गरज आहे, पण तरीही‌ विकिपीडियाला तुमची गरज नाही. इथे लेखन शैलीनूसार लेख लिहिले जावेत, संदर्भाच्या याद्या भरल्या जाव्यात, चर्चापानांवर प्रकल्पांची नावे जोडली जावीत, प्रचालकांच्या विनंतीवर किंवा चावडीवर होणाऱ्या चर्चांमध्ये तुम्ही केलेले वेडे विनोद हवे आहेत. पण तरीही विकिपीडियाला तुमची गरज नाही. * एखादा दिवस असाही येईल जिथे प्रशासक/प्रचालक यांची चर्चा होईल, त्यातून तुमच्या चुका उघडकीला येतील आणि तुम्हांला कायमचे तडीपार करण्यात येईल. तरीही‌ लक्षात ठेवा, जग तसेच चालू राहील, तुमच्या घरासमोरच्या माळावरच गवत तसेच वाढेल, शेजारच्या झाडावरचे पक्षी तसेच चिवचिवाट करत रहातील, त्यांच्या घरट्यांमधे अंडीही देतील, पोकेमोन बद्दलचे लेख आठवड्याला दुप्पट वेगाने लिहिले जातील, आ‌‌णि अनेक लेख काढूनही टाकले जातील, आता हे सगळे तुम्ही असताना जसे केले होते त्या शिताफ़ीने आणि कौशल्याने कदाचित होणार नाही, पण होईलच. आणि विकिपीडिया तसाच चालू राहील, हो तुम्ही नसताना सुद्धा हे खूपच वाईट आहे पण वास्तव आहे * जर विकिवरची भांडणे खूपच त्रासदायक असतील, तुम्ही‌ खूप ताणात असाल, तर चक्क विकिसुट्टी घ्या, किंवा विकिपीडिया सोडून द्या. वास्तविक सोडून देणे खूपच वाईट होईल, पण तुम्ही गेलात तरीही उद्या विकिपीडिया इथे असणारच आहे, विकिपीडिया माझ्यापेक्षा, तुमच्यापेक्षा, अगदी जिंम्बो वेल्सपेक्षाही मोठा आहे. त्यामुळे तुम्हांला असे वाटत असेल की, ह्या प्रकल्पाला तुमची गरज आहे म्हणून तुम्हांला कोणी हात लावणार नाही? लक्षात ठेवा तुमची गरज नाही, खरेतर एक कप चहाने तुमच्या इथल्या अनेक समस्या सुटणार आहेत, आणि मग हवे तर विकि आणि तुम्ही एकत्र चांगला वेळ घालवू शकाल. सभ्य, आदरयुक्त भाषेत आणि आवेशात केलेली सुधारणात्मक टिका ही अनेक जणांनी एकत्र येऊन काम केलेल्या कोणत्याही प्रकल्पास हवीच आहे. विकिपीडियासारख्या प्रकल्पनांना तर ती आणखीनच महत्त्वाची आहे, त्यामुळे अश्या सुधारणात्मक टिकेचा कायमच पुरस्कार केला जावा. अनेकदा वाचकांकडून चर्चापानावर किंवा मुख्य मजकूरातही मजकूराच्या सत्यतेविषयी किंवा आवेशाविषयी मत मांडले जाते, वाचकांना कदाचित त्या लेखात बदल करण्याचे तांत्रिक ज्ञान नसेल पण त्यांचे मजकूराविषयीचे मत महत्त्वाचे आहे. त्यामुळे त्यांच्या मताचा विचार नक्कीच केला जावा. लेखाच्या सुधारणेची कसलीही जबाबदारी न घेता फक्त साचे लावत लेखानंतर लेख असे पळत जाणे नेहमीच चुकीचे मानले जाईल. शिवाय साचे लावून त्याविषयीचे स्पष्टिकरण न देणे किंवा संपादन सारांशही न देणे हे ही चुकीचे मानले जाईल. त्याच विरुद्ध, अगदीच स्पष्ट दिसणाऱ्या चुकां आणि समस्या जसे की, इतर भाषांतून यांत्रिक भाषांतराने आणलेला मजकूर, संदर्भहीन लेख, अविश्वकोशीय भाषाशैली, चुकीचे किंवा अर्धवट स्वरूपण, अशा आणि इतर अनेक चुका/समस्यांविषयी साचे लावणे आवश्यक आहे. कोणताही सदस्य ज्यांना साचे दिसतात पण त्या साच्यांचे त्या पानावर असण्याचे कारण स्पष्ट दिसते आणि इतरांना ते संपादन सारांश आणि चर्चापानावर लिहून कळवण्याचे कष्ट घेता येऊ शकतात त्या सर्वांनी साचे असणाचे कारण नसण्याच्या परिस्थीत साचे काढायला हरकत नाही. अनेकदा असे ही असु शकते की, ते साचे चुकून लावले गेलेले असू शकतील परंतू साचे काढताना त्याविषयीचा उल्लेख चर्चापानावर आणि संपादन सारांशामधे नक्कीच करणे आवश्यक आहे. हा पदार्थ मसालेदार तसेच तिखट (spicy) या प्रकारामधे येतो. या पदार्थचि पाक कृति(recipe) पुढिलप्रमाणे : डाल (तूरडाल/हरभरा) स्वच्छ धुन घ्या.त्या नंतर ती व्यवस्थित उकडून घ्या. योग्य प्रमाणात तेल घेऊन त्यामधे बारीक़ चिरलेला कांदा परतून घ्या.यामधे मोहरी,जीरे,योग्य प्रमाणात हींग,गरम मसाला,चटणी,मीठ परतून घेऊन उकडलेल्या दलित फोडणी द्यावी. * लेखन ससंदर्भ; तटस्थ, वस्तुनिष्ठ, अधिकतम नि:संदिग्ध, तर्कसुसंगत, समतोल, साक्षेपी- समिक्षीत ससंदर्भ टिकेसह, अद्ययावत ठेवा. * लेखात सुयोग्य विभाग बनवा, इतर विकिपीडिया लेखांना अंतर्गत दुवे जोडा, वर्गीकरण करा | या लेखात किंवा विभागात नुकताच मोठा बदल किंवा पुनर्लेखन झाले आहे. कृपया या बाबत आपले मत/विचार TALKPAGENAME चर्चा पानावर मांडा. आलू पराठा हा खाद्यपदार्थ उत्तर भारतात विशेषतः प्रचलित आहे. गव्हाच्या पोळीत उकडलेल्या बटाट्याचे तिखट मीठ जिरे इ. घालून केलेले सारण भरून हा पदार्थ तयार केला जातो. १) ५००-६०० मिलीलीटर डाळ निथळून काढलेले पाणी 2) खाद्य-तेल फोडणीसाठी चार चमचे (मध्यम आकाराचे) ३) जिरे-मोहरी प्रत्येकी एक छोटा चमचा ६) लाल तिखट किंवा काळे तिखट चवीनुसार ७) आले-लसुन पेस्ट एक चमचा ९) गरम मसाला किंवा गोड मसाला (आवडीनुसार) १०) एक कांदा, खोवलेला नारळ आणि कोथिऺबिर मुगाला मोड आणून केलेल्या उसळीला मुगाची उसळ म्हणतात. १ मोड आलेले मूग पाव किलो ३ धने-जिऱ्याची पूड दोन चमचे ५ तेल दोन मोठे चमचे ७ चवीपुरतं मीठ व चिमुटभर साखर १ मूग आधी कुकरमध्ये शिजवून घ्यावेत असं करायचं नसेल तर प्रेशर पैनमध्ये तेलाची फोडणी करून त्यात मोडाचे मूग धने-जिरे पूड लाल तिखट मीठ चवीपुरती साखर पाव वाटी कोथिंबीर आणि एक वाटी पाणी घालून मंद आचेवर दहा मिनिटं शिजू दयावं २ नंतर खाली काढून डिशमध्ये घालताना लिंबाची टोमाटोची चकती व कोथिंबीरीनं सजवावी [[गणेश चतुर्थी]]ला या पंचखाद्याचा नैवेद्य दाखवितात. गट ३- खारीक खोबरे डाळे लाह्या पोहे]] हणमंते श्री.शा संकेत कोश (१९६४ ref> महाराष्ट्रात कोकण विभागात उकडीचे मोदक या प्रकारास महत्त्व असते.हे मोदक तांदळाच्या पिठापासून केले जातात. *आवश्यक प्रमाणात पाणी घेऊन (साधारण पिठीच्या निम्म्या प्रमाणात) ते उकळवतात. *उकळी आल्यावर त्यात पिठी, आवश्यक वाटल्यास मैदा आणि किंचित मीठ व तेल घालून एकजीव करतात. गुठळ्या राहू देत नाहीत. *हे मिश्रण थंड झाल्यावर मळून घेतात. खोबरे आणि गूळ यांचे सारण शिजवून थंड होऊ देतात. सुकामेवा किंवा अन्य पौष्टिक पदार्थही या सारणात मिसळता येतात *पिठाच्या गोळ्याची पारी करून तिला पाकळ्या करतात. पारीच्या आत खोबऱ्याचे सारण भरतात. *हा कच्चा मोदक. पाकळ्या बंद करून असे सर्व मोदक भांड्यात किंवा कुकरमध्ये चाळणी ठेवून त्यावर वाफवून घेतात. लेखांच्या नावात साधर्म्य किंवा किंचित फरक असल्यामुळे गोंधळ उडण्याची शक्यता असल्यास. महाराष्ट्रात विशेषकरून अधिक मास काळात जावयाला ३३ अनारसे भेट देण्याची पद्धती आहे. तुरीच्या किंवा मुगाच्या डाळीच्या वरणाला फोडणी देऊन, वर भरपूर पाणी घालून जो पातळ पदार्थ बनतो त्याला आमटी म्हणतात. आमटीसाठी या पातळ पदार्थात चिंचेचा कोळ/आमसूल आमचूर गूळ, ओले खोबरे, मसाल्याची पूड, मीठ इत्यादींपैकी काही किंवा सर्व जिन्नस चवीप्रमाणे टाकून भरपूर उकळतात. घट्ट वरणावर पळीने फोडणी ओतून केलेल्या वरणास पळी-फोडणीचे वरण म्हणतात. फोडणीच्या वरणात चिंचेचा कोळ/आमसूल आमचूर गूळ, ओले खोबरे, मसाल्याची पूड, पाणी यांपैकी काहीही नसते, फारतर मूळ वरणात नसेल तर मीठ असते.. खूप आंबट ताक १ मोठा ग्लास भरुन, खायला देताना खोलगट डीशमधे उकड घालून त्यावर कच्चे तेल५-६ चमचे घालून देणे. कच्चे तेल जितके जास्ती घालू तितके ते उकडीमधे मुरते व चवीला चांगली लागते. गरम गरम उकड खाताना बरोबर पांढऱ्या कांद्याचे काप खायला विसरु नये. लेखात अविश्वकोशिय/अशुद्ध मजकूर इतर भाषेतील मजकूर असल्यास. १ हा पॅरामिटर दिल्यास ज्या तारखेपासून हा नोंदवला गेला आहे ती तारीख देखिल दिसते. धान्याला मोड आणून केलेला एक पदार्थ उसळ हा आहे मटकीची उसळ एक महाराष्ट्रीय खाद्यपदार्थ आहे. या उसळीत मोड आलेली मटकी वापरतात. वालाला मोड आणून केलेल्या उसळीला वालाची उसळ म्हणतात. लेखनाव हा विशेषकरून दीपावली]]मध्ये केला जाणारा एक मराठी खाद्यप्रकार आहे लेखनाव भाजणी]]पासून बनवतात. करंजी हा महाराष्ट्रातील व दक्षिण भारतातील एक गोड पदार्थ आहे. यात सुक्या किंवा ओल्या खोबऱ्याचे गोड सारण रव्याच्या गोल पुरीत भरून ती बंद केली जाते. त्याची कडा कातणीने कापून ती तेलात किंवा तुपात तळली जाते. काही वेळा मटारचे तिखट सारण भरूनसुद्धा करंजी तयार करतात. पुरणपोळीचे सारण भरून जी करंजी केली जाते तिला कडबो असे म्हटले जाते. कारंजी करण्यासाठी मैद्या प्रमाणे रवा  हि वापरतात. पद्धत १ मैदा, मैदा भिजव‍िण्यासाठी दूध तळण्यासाठ‍ी साजूक तूप]] पद्धत २- रवा, रवा मळण्यासाठी पाणी आणि थोडेसे मोहन (गरम तेल) खोबर्‍याचा क‍िस, दळलेली साखर मावा काजू मनुके बदाम खसखस चारोळ्या इलायची पावडर जायफळ पूड. पद्धत २ प्रमाणे कारंजी करण्यासाठी लोणी साटा म्हणून वापरतात मैदा बारीक चाळणीने चाळून घ्या. त्यात मोहन घालून दुध]]ात मळून घ्या. आतील सारणासाठी खोबर्‍याच्या किसात आवडीप्रमाणे दळलेली साखर घाला. एका कढईत मावा घेऊन मंद आचेवर गुलाबी रंग येईपर्यंत भाजून घ्या. हा मावा थंड झाल्यावर वरील सारणात मिळवा. यात काजू बदाम]]ाचे तुकडे करून ‍टाका खसखस चारोळ्या इलायची पूड जायफळ पूड टाकून सर्व मिश्रण एकजीव करा. भ‍िजविलेल्या मैद्याचे छोटे गोळे तयार करा. प्रत्येक गोळ्याला गोल आकारात लाटून घ्या. त्यात वरील सारण भरून करंजीचा आकार द्या. एका कढईत तूप गरम करून करंज्या मंद आचेवर खरपूस तळून घ्या. रवा बारीक चाळणीने चालून घ्यावा. रवा घट्ट मळून घ्यावा. त्यानंतर चपाती प्रमाणे त्याच्या पोळ्या लाटून घ्याव्या. त्यानंतर एका पोळीला लोणी लावून त्यावर दुसरी पोळी ठेवावी. अश्या प्रमाणे २ किंवा ३ पोळ्या एकावर एक ठेवून एकत्र रोल करून ठेवाव्या. त्यानंतर त्याच्या चाकूने छोटे छोटे तुकडे करून पुरी प्रमाणे लाटून घ्यावे. आणि त्यामध्ये वरती सांगितल्या प्रमाणे सारण भरून कारंजी बनवावी. मंद आचेवर थोडीशी लालसर तळून घ्यावी. या कारंजीला पुडगे फुटतात, त्यामुळे या कारंजीला पुडग्याच्या करंज्या असे हि म्हणतात. भात शिजविण्यास टाकावा.थोडा शिजल्यावर व पाणी आटल्यावर, त्यावर तयार केलेले गोळे टाकावे व पुन्हा भात शिजु द्यावा. भात वाढल्यावर त्यावर गोळा कुस्करुन वाढावा.त्यावर हिंगाची फोडणी वाढुन कालवुन खाल्ल्यास चवदार लागतो. मुगाची खिचडी हा भारतातील सर्वांच्या परिचयाचा असा रुचकर व पौष्टिक खाद्यपदार्थ आहे. हा बनवायला तांदूळ मूगडाळ हळद आणि मीठ लागते. २:१ या प्रमाणात तांदूळ व् मूगडाळ घेऊन ते मिश्रण भाताप्रमाणे शिजवले जाते. लहान मुलांकरिता खिचडी आसट (जास्त पाणी घालून) करतात. खिचडी पचनास सोपी व पोटाला हलकी समजली जाते. म्हणून ती खास उपवासाला बनवली जाते. भारतीय संस्कृतीत खिचडी हा साधारण पदार्थ समजला जातो. बहुधा साधे जेवण हवे असेल तेव्हा किंवा रात्रीच्या जेवणासाठी करतात. पचायला सोपी असल्याने लहान मुले आणि आजारी व्यक्तींसाथी खिचडी चांगला आहार समजली जाते.. खिचडी हा शब्द मराठी भाषेत अनपेक्षित घटकांच्या अथवा व्यक्तींच्या एकत्र येण्यास उपहासाने वापरला जातो. * ३/४ कप फाटलेले दुध * ८ चमचे दुधाची भुकटी * १/२ चमच वेलची पूड * एका भांडयात फाटलेले दुध, साखर,मलई आणि वेलची पूड यांचे मिश्रण करुन घ्यावे. * वरिल मिश्रण १०-१५ मिनिटे मंद आचेवर ढवळत राहावे. * मिश्रण खाली लागणार नाही तसेच मिश्रण उतू जाणार नाहीयाची काळजी घ्यावी. * मिश्रण चांगले घट्ट होऊ द्यावे. * आता एका बशीत थापून, ठंड होण्याकरता ठेऊन द्यावे. * बर्फीच्या आकारत कापून घ्या, सजावटीसाठीवरुन चांदीचा वर्ख, बदामाचे तुकडे, पिस्त्याचे तुकडे घालावेत. * कलाकंद खाण्यास तयार आहे. नारळाच्या किसाने सजवून गरमागरम चहासोबत खायला द्यावे. {{विस्तार यालाच काही ठिकाणी सांबार वडी असेही म्हणतात. [[वर्ग:महाराष्ट्रातील खाद्यपदार्थ]]काकडी, कांदा,दही, टोमॅटो, कोथिंबीर यांच्या मिश्रणास चकली हा विशेषकरून दीपावली]]मध्ये केला जाणारा एक मराठी खाद्यपदार्थ आहे. हा पदार्थ चकली भाजणी]]पासून बनवतात. चटणी हा एक भारतीय तिखट खाद्यपदार्थ आहे. चाटण या संस्कृत शब्दावरून चटणी हा शब्द भारतीय भाषांत आला. हा भारतीय जेवणातला महत्त्वाचा पदार्थ आहे प्रांताप्रांतांनुसार चटण्यांमध्ये वैविध्य आले आहे. यामध्ये अनेक चटण्या घरामध्ये पिढ्यान्‌‍पिढ्या बनवल्या जातात. * आजीच्या विविध चटण्या (प्रमिला पटवर्धन) * कहाणी चटणीची (मृणाल तुळपुळे) * चटकदार चटण्याच चटण्या (शीला काकडे) * चटण्या कोशिंबिरी (अनिता राजगुरू * चटण्या, कोशिंबिरी, भरीत, रायती (वंदना वेलणकर) * चटण्या चवीपरीच्या (शीला निपुणगे * चटण्या मसाले व अभिनव पाककला (नीला जोशी * झणझणीत अनेक प्रकारच्या चटण्या (वंदना वेलणकर * लज्जतदार मसाले, चटण्या आणि सॉस (वैजयंती केळकर) * विविध चटण्या (उषा पंढरपुरे शेंगदाणे चिक्की व्यतिरिक्त चिक्कीच्या विविध प्रकार आहेत. ज्यामध्ये भाजलेला हरभरा, तीळ, तांदूळ, खोबर आणि बदाम, काजू, पिस्ता आणि काजूंचा समावेश आहे. गूळ हा गोड पदार्थ असला तरी, विशिष्ट प्रकारच्या चिक्कीमध्ये साखर हा बेस म्हणून वापरली जाते. काहीजण चिक्कीमध्ये ग्लूकोज देखील घालतात उत्तर भारतातील प्रदेशांमध्ये, विशेषतः बिहार आणि उत्तर प्रदेशमध्ये चिक्कीला लईया पट्टी असे म्हणतात. भारतातील सिंध आणि सिंधी प्रदेशांमध्ये त्याला लेई किंवा लाई असे म्हणतात आणि उत्तर भारतातील इतर राज्यांमध्ये त्याला गजाक किंवा मारोंडा असेही म्हणतात. बांगलादेशात त्याला गुर बदाम म्हणतात. दक्षिण भारतातील तेलंगणा आणि आंध्र प्रदेश मध्ये त्याला पल्ली पट्टी म्हणतात. ब्राझीलमध्येही असेच पदार्थ लोकप्रिय आहेत, जिथे त्याला पे-दे-मोलेक आणि पेराग्वे मध्ये या पदार्थाला काओ लॅड्रिलो म्हणतात. चिक्की हा पदार्थ एकत्रित मिश्रणाने बनवला जातो. काजू, बदाम, पिस्ता आणि तीळ यापासून खास चिक्की तयार केल्या जातात. त्याला तमिळ मध्ये एलू असे म्हणतात. गूळ हा नेहमीचा गोड पदार्थ असला तरी काही विशिष्ट प्रकारच्या चिक्कीमध्ये साखरेचा बेस म्हणून गुळाचा वापर केला जातो. ग्रामीण आणि शहरी दक्षिण आशिया भारत पाकिस्तान बांगलादेश नेपाळ आणि श्रीलंका या देशांमध्ये चिक्की ही एक अतिशय लोकप्रिय गोड वस्तू आहे. काही जण चिककीमध्ये ग्लुकोज देखील घालतात, चिक्की ची सुरुवात शेंगदाणा आणि गूळ हे पदार्थ वापरुन तयार करण्यापासून झाली. आणि आज बाजारात स्ट्रॉबेरी क्रॅनबेरी सारखे विविध विदेशी चिक्की चे प्रकार उपलब्ध आहेत. दक्षिण भारतीय राज्यात, चिक्की बनवण्यासाठी मोठ्या प्रमाणात गुळाचे मिश्रण घातले जाते लोणावळा येथील चिक्की खूप प्रसिद्ध आहे चिक्कीचा प्रसार लोणावळ्यातून झाला, मात्र तिचं मूळ वेगळ्या स्वरूपात पूर्वीपासून अस्तित्वात होतंच. घरी आलेल्या पाहुण्याला गूळपाणी द्यायची पद्धत होती. प्रवासामुळे आलेला थकवा दूर करण्याची कामगिरी तो गुळाचा खडा करायचा. या गुळासोबतच काही वेळा शेंगदाणेही दिले जायचे. हे सारे पदार्थ कच्च्या रूपात होते. पण याच गूळ, शेंगदाणा व तुपाचा वापर करून गुडदाणा किंवा गुडदाणी तयार केली जायची. हा गुडदाणा म्हणजेच आजची चिक्की. गुडदाणा हे ढोबळ रूप होतं तर चिक्की नेटकं. सहज म्हणून चघळल्या जाणाऱ्या गुडदाण्याला चिक्की नावाने मिळालेल्या प्रसिद्धीची कथा सुरस आहे. अशा प्रकारे विविध पदार्थ वापरुन चिक्की तयार केली जाते. चिक्की तयार करणाऱ्या भारतातील कंपन्या * नॅशनल चिक्की अँड स्नॅक्स चिवडा हा विशेषकरून दीपावली]]मध्ये केला जाणारा एक मराठी खाद्यपदार्थ आहे. हा पदार्थ बऱ्याचदा खाऱ्या, तिखटसर तसेच गोड चवीचा बनवतात. चिवडा या पदार्थाशिवाय दीपावली हा सण अपूर्ण असल्यासारखा वाटतो. कढईमध्ये तेल गरम करून त्यात मोहरी टाकावी. मोहरी तडतडल्यानंतर आले, लसूण, गोडलिंबाची पाने, खसखस, डाळ्या, शेंगदाणे हे तेलात वेगवेगळे तळून घ्या व काढून घ्या. तेलात कांदा वाटण कांद्यांचे काप टाका. मंद आचेवर त्यातील ओलसरपणा निघेपर्यंत चांगले गुलाबी होऊ द्या. आता त्यात हिरव्या मिरच्यांचे वाटण टाका. त्याचा रंग किंचित बदलल्यावर त्यात हळद, तिखट टाका. लगेच नंतर धने कूट, जिरे कूट टाका. आधी तळून ठेवलेले आले, लसूण, गोडलिंबाची पाने, खसखस, डाळ्या, शेंगदाणे हेदेखील त्यात टाका. आता पोहे व मीठ टाका. चवीसाठी थोडा आमचूर व साखर घालून झाऱ्याने नीट एकत्र करा. चिवड्याला विशेष अशी सजावट नाही. खायला देताना त्यावर बारीक चिरलेली कोथिंबीर व कांदा घालून देतात. त्यामुळे तो आकर्षक दिसतो. महाराष्ट्रात चिवडयाचा न्याहारी म्हणूनही अनेकदा वापर होतो. लहान जिलाबी मिळते. जिलबी मठ्ठा बरोबर पण खातात. महाराष्ट्रात खूप ठिकाणी २६ जानेवारी व १५ ऑगस्ट ला जिलबि आणि पापडी खातात. तो गोवा व उत्तर कर्नाटकमध्ये जेव्हा बनतो तेव्हा त्याला पिठले म्हणतात. उत्तर भारतात बेसन म्हणतात. तांबडापांढरा रस्सा हा पदार्थ दोन वेग वेगळ्या रंगाच्या रस्स्यांपासून बनतो. हे दोन वेगळे वेगळे रस्से त्यांच्या नावा प्रमाणेच लाल (तांबडा) आणि पांढरा रंगाचे असतात. हे कोल्हापूर शहरात जास्त प्रसिद्ध आहेत हे शक्यतो मांसाहारी (मटण किंवा कोंबडी) असतात. काहीजण त्यात भाज्या टाकून फक्त शाकाहारी तांबडापांढरा रस्सा सुद्धा बनवतात. पाहूणे घरी आल्यावर मुख्य मेजवानीला सुरुवात होण्याआधी ‘स्टार्टर’ म्हणून या या दोन्ही रश्शांना मोठी पसंती असते. त्यातही पांढरा रस्सा खास करून सूप सारखा पितात. पांढरा रस्सा बनवन्यासाठी बेस म्हनून मटण शिजवतानाचे पाणी वापरतात. तर तांबडा रस्सा बनवताना लाल तिखट जास्त वापरतात. दोन्ही रस्स्यांमध्ये वेगवेगळ्या प्रकारचा तिखटपणा असतो. ताक हा एक दुग्धजन्य खाद्यपदार्थ आहे. [[दूध तापवून निवल्यावर त्याला दह्याचे विरजण लावले, की ८-१० तासांत दही तयार होते. व्यवस्थित लागलेले, कवडीयुक्‍त गोड दही उत्तम समजले जाते. मात्र नुसते दही खाण्यापेक्षा दही घुसळून लोणी काढून घेतलेले ताक अतिशय पथ्यकर असते. केवळ दह्यात पाणी टाकून पातळ केलेले पेय म्हणजे ताक नव्हे, तर दह्यात पाणी टाकून लोणी येईपर्यंत घुसळून, लोणी काढून घेऊन उरते ते ‘ताक’. ताक हे दही किंवा सायीपासून बनवल्या जाते एक भाग दही आणि दोन भाग पाणी एकत्र करून, घुसळले असता त्यातून लोणी वेगळे होते आणि उरते ते ताक. आयुर्वेदात ताकाला पृथ्वीवरचे अमृत म्हटले आहे. आयुर्वेदानुसार ताक हे आंबट, तुरट, रसात्मक असून भूक वाढवणारे आहे. ताकाचा महत्त्वाचा गुण म्हणजे अजीर्णामुळे पोटात साठलेला आमदोष कमी होतो. ताक बनविण्यासाठी वापरलेल्या विरजणात लॅक्टोबॅसिलस, स्ट्रेप्टोकोकस जीवाणू असतात, त्यामुळे ताक शरीरासाठी जास्त फायदेमंद असते. लोणीविरहित १०० ग्रॅम ताकाचे साधारणतः पोषणमूल्य- | ऊर्जा १६९ कि. ज्यूल्स (४० किलो कॅलरीज) | कॅल्शियम १२ ११६ मिलिग्म. [[वर्ग:मराठी विकिबुक्स बंधूप्रकल्पात स्थानांतरित करावयाचे लेख]] # पाव वाटी काजू]]चे तुकडे प्रथम १ वाटी तिळ मिक्सर मधुन बारिक करुन घ्या.त्याच बरोबर अर्धी वाटी साखर मिक्सर मधुन बारिक करुन घ्या.१ पातेले घेउन त्यात २ वाटी मैदा घ्या.त्यात १ वाटी तुप गरम करुन टाका.त्याचा गोळा करुन घ्या.त्याचे लहान लहान गोल करुन घ्या. बारिक करुन घेतलेले १ वाटी तिळ व अर्धी वाटी साखर मिक्स् करुन त्यात पाव वाटी काजुचे तुकडे व चविनुसार मीठ घालुन मिक्स् करुन घ्या. मिश्रण लहान गोल्यात भरुन तयाचि पोलि लाटुन घ्या.तवा गरम करुन त्यात पोलि भाजुन घ्या. सगळ्या प्रकारच्या धान्याची पीठे,सुक्क्या भाज्या,उरलेलं अन्न हे सगळ एकत्र करूनही उत्तम थालीपीठ बनवता येते. सगळीे वेेगवेगळी पाीठे एकत्र करूनही थालीपीठ बनवता येते. असा हा थालीपीठ पदार्थ मराठी लोकांची ओळख करून देतो. प्रथम कांदा/मेथी/पालक/मुळा/हिरव्या मिरच्या/आले ‍इत्यादी वापरावयाचे असल्यास, नीट धुवून बारीक चिरून घ्यावे. ५-६ बारीक चिरलेल्या हिरव्या मिरच्या प्रथम उकळलेल्या/शिजवलेल्या रताळ्यांची साल काढून घ्यावी एका परातीत/बाउलमध्ये साल काढलेली रताळी कुस्करून एकजीव करून घ्यावी आता एकजीव केलेल्या रताळ्यात बारीक चिरलेल्या हिरव्या मिरच्या, जिरेपूड, चवीप्रमाणे मीठ घालून एकत्र करावे. वरील मिश्रणात सामावेल तशी उपवासाची भाजणी घालत जाऊन, मिश्रणाचा एकसंघ गोळा होईपर्यंत मळावे. मळलेल्या मिश्रणाचे लिम्बापेक्षा किंचित मोठे गोळे करावे आणि पोळपाटावर प्लास्टिक टाकून त्यावर थोडे तूप/तेल लावून थालीपीठ थापावे गरम तव्यावर तूप/तेल टाकून थालीपीठ दोन्ही बाजूनी खरपूस भाजून घ्यावे. गरम गरम थालीपीठ शेंगदाण्याच्या चटणीसोबत खायला द्यावे. सर्व कडधान्ये, तांदुळ, गहू, ज्वारी एकत्र भाजून पीठ दळून आणावे व वरील साहित्य घालून थालीपीठ करावे पौष्टीक लागते दशमी हा एक मराठी खाद्यपदार्थ आहे. हा पोळी/भाकरीचा एक प्रकार आहे. दशमी म्हणजे दुधात कालवलेल्या पिठाची पोळी किंवा भाकरी ही काहीकाही उपासांना चालते. प्रवासासाठी गुळाची दशमी करतात. ही पाच-सहा दिवस टिकते. साहित्य: पालक;कांदा कोशिंबीर लसुण पाकळ्या कणिक पाणी तिखट मिठ जिरे गोडतेल क्रती: हे सर्व साहित्य बारीक चिरून घ्यावे व त्यात कनीक योग्य प्रमाणात घ्यावी चवीनुसार तिखट नमक जिर घालाव व नंतर छोटे छोटे गोले करून तव्यावर योग्य प्रकारे टाकावेत चवीनुसार खरपुस खमंग तेलात भाजावेत नि दह्याबरोबर सर्व्ह करण्यास द्यावे धपाटे तयार टिडींग टिंग खावो shemi नैवेद्य केवळ खाद्य पदार्थांचाच दाखवला जातो परंतु आशीर्वादस्वरूप प्रसाद हा खाद्य अथवा कोणत्याही खाद्येतर गोष्टीचाही असू शकतो. मंगल कार्यप्रसंगी प्रसाद सर्व उपस्थित-अनुपस्थतांमध्ये वाटतात. तर नैवेद्याच्या भोजनाची थाळी बहुधा विशिष्ट व्यक्तींला देतात नैवेद्याचे तीन प्रकार प्रामुख्याने मानले जातात- या सर्वांनी युक्त नैवेद्याला महानैवेद्य म्हणतात.शास्त्र असे सांगते-वेदवाणी प्रकाशन पूजा करणारे यजमान यथाशक्ती शक्य असलेल्या पदार्थाने देवतांना नैवेद्य दाखवतात. वेगवेगळ्या देवतांना अथवा वेगवेगळ्या पूजा अथवा सण समारंभांप्रसंगी विशिष्ट पदार्थांचे नैवेद्य दाखवण्याच्या परंपराही असतात. ==सोळाव्या आणि सतराव्या शतकातील नैवेद्याच्या थाळीचे स्वरूप== भोजनाच्या थाळीचे तीन भाग असतात : कोणकोणत्या शाखेत (भागात) कोणकोणते पदार्थ वाढावयाचे त्याचे वर्णनः ही सुमारे ३५० वर्षापूर्वीची समर्थ शिवाजी च्या काळातली नैवेद्याची संकल्पना आहे. साखरमांडा, गु़ळपोळी वेलदोडे घातलेला गुळयुक्त शिरा, केळ्यांचे शिकरण, दही-दूध-साय-साखर यांचे मिश्रण, आंब्याच्या रसाने भरलेली वाटी, ताकाची कढी, करंज्या, अमृतफळें क्षीरधारी, वळवट (वळून केलेल्या शेवया-गव्हल्यांची खीर मधुवडा, कोरवडा, अंबवडा, तिळाच्या लाडूंची जोडी, जिरेसाळी भात, सोललेल्या मूगदाळीचे वरण, नुकतेच कढवलेल्या (गाईच्या) तुपाचा घमघमाट. आणि तुपात बनवलेले जिन्नस असा नैवेद्याच्या थाळीचा उल्लेख एकनाथी भागवतातून येतो. cat वर्ग:स्वच्छता आवश्यक असणारी सर्व पाने if cat-date वर्ग:साच्यात दिनांकाचा अवैध प्राचल असणारे लेख]] वर्ग:साच्यात दिनांकाचा अवैध प्राचल असणारे लेख]] वर्ग:साच्यात दिनांकाचा अवैध प्राचल असणारे लेख]] | cat वर्ग:मृत बाह्य दुवे असणारे सर्व लेख]] प्रथम कांदा/मेथी/पालक/मुळा/हिरव्या मिरच्या/आले ‍इ. टाकावयाचे असल्यास, निट धुवुन चिरुन घ्यावे. कणिक घेउन त्यात थोडे गोडेतेल घालावे.वरील सर्व वस्तु आवडीप्रमाणे त्यात टाकाव्या.मग पाण्याने कणिक भिजवावी. त्याचा गोळा बनवावा.गोल लाटुन त्याला तेल लावून मग दोन घड्या घालाव्या. तव्यावर थोडे भाजुन मग त्यावर तेल घालावे मंद आचेवर शिजु द्या नंतर उलथवुन पुन्हा थोडे तेल घाला व शिजु द्या. साधा पराटा भाजी सोबत खाता येतो.रोजच्या जेवणाताला पदार्थ असल्यामुळे विशेष सजावट नाही. लेख शीर्षकात वर्णनात्मकता टाळा, लेखन दोन परिच्छेदांपेक्षा कमी असेल तर दुसऱ्या आधीपासूनच्या लेखात विलीन करणे शक्य आहे का तपासा लेखन ससंदर्भ; तटस्थ, वस्तुनिष्ठ, अधिकतम नि:संदिग्ध, तर्कसुसंगत, समतोल, साक्षेपी- समिक्षीत ससंदर्भ टिकेसह, अद्ययावत ठेवा लेखात सुयोग्य विभाग बनवा, इतर विकिपीडिया लेखांना अंतर्गत दुवे जोडा, वर्गीकरण करा switch NAMESPACE ns:0 Talk वर्ग:विकिकरण करण्याजोगे लेख if दिनांक वर्ग:विकिकरण date पासून वर्ग:विकिकरण करण्याजोगे लेख if NAMESPACE if दिनांक ifexist:वर्ग:विकिकरण date पासून वर्ग:साच्यात चुकीचे दिनांक पॅरामीटर नोंदवलेले लेख noinclude> पाट्रोडे हा एक मुळ भारतीय खाध्यपदार्थ आहे. त्याची अनेक नावे आहेत. त्याला पत्र, पाथ्रोडो, पाथ्रोडे, पाथ्राडो, पातोडे, टींपा, वडया, अळुवडी, या नावाने भारतीय विविध भाषेतील लोक म्हणतात. महाराष्ट्रात त्याला अळू वडी म्हणतात. बेसन पीठ, तांदूळ पीठ, चिंच कोळ, गुळ, हळद, लाल तिखट, धणे – जिरे पूड, १ चमचा तेल आणि चवीपुरते मीठ घालून एकत्र घट्ट करावे. तांदूळ भिजवून आणि बंगाली हिरवा मसूर, हळद आणि लाल मिरची पूड आणि आमसूल चे सार त्यात मिसळून हे मिश्रण मिक्सरवर बारीक करावे. वाफवून घेतलेले अळूचे पान पसरून त्यावर बटर व थोडी हळद माखावी. या वर वरील मिश्रण सम प्रमाणात पसरवून लावावे. आता या पानाची गुंडाळी करून वाफवावे आणि त्या नंतर त्याचे तुकडे करावेत. नंतर हे तुकडे तेलात किंवा तूपात तळावेत आणि खावयास ध्यावेत. किंवा मसाल्याची ग्रेवी बनवून यात हे अळूवडीचे तळलेले तुकडे मिसळावेत. अळू इडली हा एक थोडा वेगळा प्रकार आहे. त्यात ही अळू पाने कापून बारीक केली जातात आणि ती इडलीच्या भांड्यात शिजवितात आणि इडलीबरोबर देतात. switch NAMESPACE ns:0 Talk वर्ग:शुद्धलेखन करण्याजोगे लेख if दिनांक वर्ग:शुद्धलेखन date पासून वर्ग:शुद्धलेखन करण्याजोगे लेख if NAMESPACE if दिनांक ifexist:वर्ग:शुद्धलेखन date पासून वर्ग:साच्यात दिनांकाचा अवैध प्राचल असणारे लेख लेखात अशुद्ध लिहिलेला व्याकरणदृष्ट्या अयोग्य मजकूर वा शीर्षक असल्यास हा साचा वापरावा. १ हा पॅरामीटर दिल्यास ज्या तारखेपासून हा नोंदवला गेला आहे, ती तारीखदेखील दिसते. पाणीपुरी हे अतिशय चवीने खाल्ला जाणारा पदार्थ आहे.त्यामध्ये पुरी,चिंचेची चटणी,पुदिना चटणी असते.पाणीपुरी बरोबरच शेवपुरी ही आवडीने खाल्ली जाते. पुरी हा बव्हंशी गव्हाच्या पिठापासून तेलात तळून केलेला भारतातील एक खाद्यपदार्थ आहे. पुरी बरोबर बटाटा भाजी बरोबरआवडीने खातात याच पुऱ्या साखरेच्या पाका मध्ये भिजवत ठेऊन गोड पुरी म्हणून खाता येते. पेढा हा खवा आणि साखर यापासून गोल आकाराचा बनवला जातो.त्यात केशर, खाण्याचा रंग, जायफळ इत्यादी पदार्थही घालतात नृसिंहवाडी कुरुंदवाड पुणे सातारा कोल्हापूर ही गावे पेढ्यासाठी प्रसिद्ध आहेत. सातारचे पेढे हे खवा जास्त भाजल्यामुळे भुरकट दिसतात म्हणून "कंदी पेढे" तर कोल्हापूरचे पेढे हे "फिके पेढे तुलनेने मध्यम गोड) म्हणून प्रसिद्ध आहेत. पुण्यामधे "चितळे बंधू कोल्हापुरात "दगडू बाळा भोसले" हे पेढ्यांसाठी प्रसिद्ध आहेत. खव्यापासून बनवलेले आणि मलईपासून बनवलेले असे दोन प्रकारचे पेढे इथे मिळतात. खव्यापासून बनविलेल्या पेढ्यास नुसते 'पेढा' तर मलईपासून बनविलेल्या पेढ्यास 'मलई पेढा' असे म्हणतात. शिवाय साखर लावलेला साखरी पेढा, धारवाडी पेढा, कुरुंदवाडचां पेढा हा खव्या पासून बनवलेला व कोरडा पेढा असतो.तो अनेक दिवस टिकतो. साखरपुडा,लग्न, बारसे, परीक्षेतील यश अशा आनंदाच्या प्रसंगी आप्तेष्ट, मित्रमंडळी यांना पेढे वाटण्याची प्रथा महाराष्ट्रात आहे. चपातीचे तुकडे फोडणी देउन खातात या पदार्थास तुकडे कोल्हापुरी चिवडा/माणिक पैंजण नावे आहेत. भाजण्याच्या ऐवजी तळण्याची क्रिया केल्यास लहान आकारास पुरी व मोठ्या आकारास भटुरा असे म्हणतात. कणिक भाजण्याच्या ऐवजी उकडुन तळ्ल्यास बिट्ट्या व वरणात घालुन उकडल्यास वरणफळे हे पदार्थ बनतात. चपातीस हिंदी भाषा भाषेत रोटी असे संबोधतात पराठा दशमी नान रुमाली पुरी हे पोळीचे उपपदार्थ आहेत. पाण्या ऐवजी दुधात भिजवलेल्या कणिकेच्या चपातीस 'दशमी' असे म्हणतात. चपातीत विविध सारण प्रकारचे सारण भरता येते जसे गुळपोळी तिळ-गुळ पोळी पुरण पोळी खवा पोळी बटाटा पोळी मेथी पोळी इत्यादी. अलिकडे चपाती महाराष्ट्रातील प्रमुख अन्न घटक बनली आहे.सारणाप्रमाने नाव बदलते जसे तिळ-गुळ पोळी पुरण पोळी]]स महाराष्ट्रात मोठे सांस्कृतिक महत्त्व आहे. पारंपारीक दृष्ट्या ज्वारी बाजरी नाचणी]]पासून बनवलेली भाकरी हे महाराष्ट्रातील प्रमुख अन्न घटक आहे. चपातीस महाराष्ट्रातील काहीच शहरी (नागर भागातील) लाेक पोळी म्हणतात, मात्र ज्या कणकेत ज्याचे सारण असते त्यास तसे संबोधतात. उदा.गुळ असेल तर गुळपोळी इ. अशा चपात्या विविध पद्धतींनी खाल्ल्या जातात. # पातळ रश्श्यात बुडवून किंवा भाजीचा घास भाकरीने उचलून (स्कूपिंग उदा भाकरी पोळी पुरी]] # भाजी/ सारण चपातीवर पसरवून उदा पिझ्झा]] # भाजी/ सारण चपातीत गुंडाळून उदा. मेक्सिकन बरिटो, इटालियन स्ट्रॉम्बोली किंवा कॅलझोन # भाजी किंवा सारण चपातीच्या आत भरून उदा आलू पराठा पनीर पराठा पुरणपोळी पिटा {{लेखनाव हा एक महाराष्ट्रातील खाद्यपदार्थ आहे. बटाटेवडा हा तेलात तळलेला खाद्यपदार्थ आहे. तो दिसायला गोलाकार असतो. त्याचे वरचे आवरण हे द्रवरूप डाळीच्या पिठाचे असते (जे तळल्यावर घट्ट होते व आतमध्ये उकडलेल्या व फोडणी दिलेल्या बटाट्यांचे मसालायुक्त मिश्रण असते. या वड्याला इंडियन बर्गर असे सुद्धा म्हणतात. वडा-पाव या खाद्यपदार्थातील वडा हा प्रमुख घटक म्हणजे बटाटेवडाच होय. वडा-पावच्या गाडीवर महाराष्ट्रातील अनेक कुटुंबाचा रोजगार चालतो. महाराष्ट्रातात रोजगारासाठी आलेले अनेक गरिबांचे वडापाव हे अन्न आहे. बटाटा हे संपूर्ण जगात मोठ्या प्रमाणावर खाल्ले जाणारे जमिनीखाली येणारे एक पीक आहे बटाटा हे त्याच्या रोपाचे खोड आहे. हा बटाटा भारतामध्ये डुप्ले आणला असे सांहितले जाते. बटाट्यापासून विविध उपवासाचे पदार्थ बनविले जातात. तसेच वाळवणीचे पदार्थ बनवतात. बटाटा हे कंदमूळ(तना) आहे त्याचे मुख्य प्रकार दोन, एक भाजीचा बटाटा आणि दुसरा चकत्या/काचऱ्या (वेफर्स कीस पापड वगैरे ज्याच्यापासून होतात तो बटाटे ह्या दुसऱ्या प्रकारचे बटाटे महाराष्ट्रातील सातगाव पठारावर होतात. त्या बटाट्यांना तळेगाव बटाटा म्हणतात. पुण्यापासून ६० किलोमीटवरचे सातगाव पठार. सात गावांचे मिळून बनले आहे, म्हणून त्याला सातगाव पठार म्हणतात इथले 'तळेगाव बटाटे' देशभरात प्रसिद्ध आहे. इथे वातावरण बटाटा पिकासाठी अत्यंत पोषक असल्याने या सातही गावात खरीप हंगामात सुमारे साडेदहा हजार एकरावर बटाटा पीक घेतले जाते. हे बटाटा पीक महाराष्ट्र राज्यात सर्वाधिक आहे. कुफरी चंद्रमुखी झाड मध्यम उंच, जोमदार वाढीचे बटाटे आकर्षक, मळकट पांढऱ्या रंगाचे असतात. यातील गर मळकट पांढरा व पिठूळ असतो. याचा तयार होण्याचा कालावधी ९० ते १०० दिवस असून हेक्टरी २०० ते २२५ क्विंटलपर्यंत उत्पन्न मिळते. कुफरी ज्योती याचा कालावधी ९० ते १०० दिवस असून हेक्टरी १७५ ते २०० क्विंटल पर्यंत उत्पन्न मिळते. कुफरी सिंदुरी फुले फिकट जांभळ्या रंगाची असतात. कालावधी ११० ते १२० दिवस असून हेक्टरी २०० ते २२५ क्विंटल पर्यंत उत्पन्न मिळते. पाने मुरडणाऱ्या रोगास प्रतिबंध करणारे असे हे वाण आहे. कुफरी जवाहर जे एच २२२ संकरित वाण. करपा रोग प्रतिबंधक. हेक्टरी बियाण्याचे प्रमाण २० ते २५ क्विंटल व उत्पन्न हेक्टरी २०० ते २२५ क्विंटल. | title =सुधारित पद्धतीने करावी बटाटा लागवड | दिनांक ४ डिसेंबर २०१९ बटाट्याची पाने सुमारे ९०% सुकल्यावर किंवा पिवळी पडल्यावर, बटाट्याच्या फांद्यांची जमिनीलगत छाटणी करतात. त्यानंतर बटाटे काढून ८-१० दिवस कडुनिंब]]ाच्या पाल्याने अथवा कोरड्या गवताने झाकून त्यांना थंड जागी ठेवतात मोठे, मध्यम बटाटे वेगळे करून, त्यांतील हिरवे, साल निघालेले, कीडग्रस्त व सडलेले बटाटे काढून टाकतात. चांगल्या बटाट्याची त्वरित विक्री न करता आल्यास ते शीतगृहात ठेवतात. {{लेखनाव हा एक खाद्यपदार्थ आहे. खारी बिस्किटे आणि गोडी बिस्किटे असे याचे मुख्य प्रकार आहेत. [[वर्ग:मराठी विकिबुक्स बंधूप्रकल्पात स्थानांतरित करावयाचे लेख]] भजे (अनेक वचन भजी) हा एक खाद्यपदार्थ आहे. बर्‍याच भाजा तसेच बरीच पीठे वापरून भजी करता येतात. गूळ वापरून केलेल्या गोड भज्यांना गुलगुले म्हणतात. # हरबर्‍याच्या डाळीचे पीठ (बेसन) # कांदा/बटाटा/मुळा/घोसावळे/कारले/केळे इत्यादींचे काप; पालक आदी पालेभाजीचे पान, आख्खी मिरची, वगैरे. काप केलेले कांदे बटाटे हरबर्‍याच्या पिठात बुडवून तळल्यावर भजी बनतात. कांद्या-बटाट्याऐवजी अन्य भाज्याही चालतात. ही भजी नुसती किंवा चटणीशी लावून खातात. बेसनाऐवजी मुगाची भिजवून वाटलेली डाळ घेतल्यास ते मूग भजी होतात. भाता पासून मिळणारे स्टार्च खूप चांगले असते. भातापासून खीर,लाडू पण बनवले जाते. विकिपीडिया:शीर्षकलेखन संकेत अनुसार काही अपवाद वगळता लेख शीर्षके मराठीतच असणे अभिप्रेत आहे *एकूण लेख संख्येच्या अंदाजे २% पेक्षा अधिक लेख भाषांतर प्रतिक्षेत (इंग्रजी मसुद्याच्या स्वरूपात) असू नयेत असा संकेत आहे. स्वतःच्या संपादन संख्येच्या २% पेक्षा अधिक लेखात मसुदे परभाषेत चिटकवू नयेत कांदा, उकडलेला बटाटा, टोमॅटो, कैरी, बारीक चिरून घ्यावेत. एका भांड्यात वरील सर्व साहित्य एकत्र करावे त्यावर आवडीप्रमाणे शेव व कोथिंबीर टाकावी. आजकाल वेगवेगळ्या कंपन्यांची भेळ् बाजारात मिळते.ती घरी आणुन त्या पाकिटावरच्या निर्देशाप्रमाणे ती तयार करावी लागते. [[वर्ग:मराठी विकिबुक्स बंधूप्रकल्पात स्थानांतरित करावयाचे लेख]] भेळपुरी कोठे आणि केव्हा बनविली याचा कोठेही उल्लेख नाही पण मुंबई आणि पूर्ण भारतभर गल्लो गल्ली मौज म्हणून मित्रा मंडळी एकत्र येऊन तसेच कुटुंबे चवदार भेळपुरीचा दिल खुश होऊन आस्वाद घेतात. गिऱ्हाइकाच्या सवयीनुसार नुसार आणि आदेशानुसार चाट मसाला, तिखट, यांचे प्रमाण वापरून भेळपुरी बनविली जाते. उत्तर भारतात शिजविलेल्या बटाट्याचे लहान लहान तुकडे करून वापर करतात. चाट साठी मुख्यता दोन प्रकारच्या चटणी असतात. त्यात एक म्हणजे गोडी असणारी तपकिरी रंगाची प्रसिद्धचटणी आणि दुसरी हिरव्या रंगाची तेलकट की जी हिरव्या मिरच्या आणि कोथिंबीरी पासून बनविलेली असते! यांचा वापर करतात. भेळपुरीच्याच ज्या अनेक विविधता आहेत त्यांची नावे अनेक आहेत त्यात सेवपुरी, दहिपुरी, सेव पापडी चाट, चुरमुरी, यांचा समावेश होतो. सेवपुरी – भेळपुरीतील पदार्थाबरोबर सेव, पापडी असते. दहिपुरी – भेळपुरीतील पदार्थाबरोबर सेव, पापडी व चटकदार दही मिश्रण असते. सेव पापडी चाट – भेळपुरीतील पदार्थाबरोबर सेव, पापडी व वेगवेगळ्या तीन चटणी चाट असतात. चुरमुरी – भेळपुरीतील पदार्थाबरोबर कांद्याचे तुकडे, टोमॅटो, कोथिंबीर,मिरची पूड, यांचे मिश्रणात दोन तीन खोबरेल तेलाचे थेंब,कांही वेळा भाजलेले शेंगदाने ही मिसळतात. भेळपुरी साधारणपने कागदाचा गोलाकार किंवा कोण करून त्यात खावयास देतात. ती खाण्यासाठी जाड पेपरचा एक तुकडा देतात किंवा पापडी देतात. कधी कधी प्लेट मध्ये देऊन ती खाण्यासाठी पापडी देतात. [[वर्ग:मराठी विकिबुक्स बंधूप्रकल्पात स्थानांतरित करावयाचे लेख]] मांडे हा महाराष्ट्रातील एक खाण्याचा गोडसर पदार्थ आहे बेळगाव भागातील मांडे विशेष प्रसिद्ध आहेत. ३ कप मैदा, पाऊण कप दूध, २ चमचे तूप २ कप पिठीसाखर अर्धा ते पाऊण कप पोह्याची पूड १/२ कप भाजलेले तीळ १२-१४ वेलची पूड केलेली मैदा, दूध, तूप एकत्र करा आणि घट्ट मळून घ्या. सारणाचे साहित्य एकत्र मिसळून घ्या. मैद्याच्या पात़ळ पुऱ्या लाटून घ्या साधारण १२ सेमी व्यासाच्या. पुऱ्या खूप मोठ्या लाटल्यास तळ्ण्यासाठी मोठी कढई घ्यावी लागेल आणि मग तेल तूप ही जास्त घालावे लागेल. पुऱ्या पातळच लाटाव्यात.) तूप गरम झाल्यावर पुऱ्या तळून घ्या. पुऱ्या फार कुरकुरीत आणि लाल तपकीरी नकोत. मऊ आणि पांढऱ्याच राहिल्या पाहिजेत. त्यांमुळे जास्त वेळ तळू नये. कढईतून पटकन बाहेर काढून गरम असतानाच पीठीसाखरेचे सारण २ चमचे त्यावर पसरवा. सारण अर्ध्या भागावरच पसरावे. मग पुरीची अर्धी घडी घालावी. आता परत अर्ध्या भागावर १/२ ते १ चमचा सारण पसरावे आणि परत अर्धी घडी घालावी. असे त्रिकोणी आकारातील मांडे थाळीत एकावर एक न ठेवता वेगवेगळे मांडून ठेवावेत. टीप सारण गरम गरम पुरीवरच पसरावे. म्हणजे पीठीसाखर व्यवस्थित पुऱ्याना चिकटते. पोह्याची पूड करण्यासाठी पोहे थोडेसे भा़जून घेऊन गार झाल्यावर मिक्सरमध्ये जाडीभरडी पूड करा. मांडे गार झाल्यावर हवाबंद डब्यात ठेवल्यास ७-८ दिवस चांगले राहातात. :बोले माऊली रडू नको मुक्ता देतो तुला तापवुनी तवा | :घेई पाठीवरी भाजोनी मांडे, विठ्ठल विठ्ठल डोलू लागला | [[वर्ग:मराठी विकिबुक्स बंधूप्रकल्पात स्थानांतरित करावयाचे लेख]] ४ मोठ्या लसूण पाकळ्या, बारीक चिरून १ टीस्पून लाल तिखट, १/४ टीस्पून हळद, १/८ टीस्पून हिंग २ हिरव्या मिरच्या, पेस्ट करून (ऐच्छिक) १/४ टीस्पून हळद, १/८ टीस्पून हिंग, १ टीस्पून लाल तिखट, १/२ टीस्पून जिरं १)सारण बनवण्यासाठी तीळ, सुकं खोबरं आणि खसखस कोरडीच, निरनिराळी भाजून घ्यावी. गार झाले मी मिक्सरमध्ये सरसरीत दळून घ्यावे.. २)कढईत तेल गरम करून त्यात हिंग हळद घालावे. कांदा आणि बारीक चिरलेली लसूण घालून परतावे. कांदा चांगला परतला गेला कि बाजूला काढून ठेवावा आणि गार झाला कि मिक्सरमध्ये वाटावा. वाटताना लाल तिखट, गरम मसाला आणि मीठही घालावे. वाटलेले कांद्याचे मिश्रण आणि तीळ सुकं खोबऱ्याचे मिश्रण एकत्र करावे. चव पाहून लागेल ते जिन्नस घालावे. ४)पीठ शिजले कि कोमट होवू द्यावे. नंतर हातानेच प्लास्टीकच्या पेपरवर मध्यमसर थापावे. यावर तयार सारणाचा पातळ थर द्यावा आणि घट्ट सुरळी करावी. शेवटचे टोक नीट चिकटवावे. वड्या पाडाव्यात. या वड्या झणझणीत रश्श्याबरोबर छान लागतात. [[वर्ग:मराठी विकिबुक्स बंधूप्रकल्पात स्थानांतरित करावयाचे लेख]] मिसळीकरता नाशिक,पुणे आणि कोल्हापूर ही तीन गावे प्रसिद्ध आहेत. महाराष्ट्रात सर्वाधिक प्रसिद्ध मिसळ नाशिक येथे मिळते. * हिरव्या रश्श्याची ग्रीन मिसळ वरील मिश्रण चांगले वाटून झाले की त्याच मिक्सरच्या भांड्यात एक वाटीभर खोवलेला ताजा नारळ घालावा व घातलेल्या नारळासकट पुन्हा ते मिश्रण नारळ उत्तम वाटला जाईपर्यंत वाटावे. त्यानंतर पूर्वतयारीत सांगितल्याप्रमाणे कैऱ्या-गूळ-मिठाचे‍ सारखं करून ठेवलेले मिश्रण मिक्सरमध्ये घालावे आणि सगळेच मिश्रण पुन्हा एकदा अगदी एकजीव होईपर्यंत वाटावे. वडा-पावचा वडा पहिल्यांदा मुंबईत गिरणी कामगारांच्या डोक्यातुन भूक भागवण्यासाठी सुचलेली कल्पना आहे. ह्या पदार्थाचे दोन मूळ भाग आहेत वडा आणि पाव dn * रामेश्वर वडापाव सेंटर कुर्ला मुंबई]] विकिबुक्स् येथे पाककलेवरील पुस्तकाचा एक दुवा जोडणे वरण हा महाराष्ट्र]]ातील खाद्यपदार्थ आहे. [[तूर डाळ] शिजवल्यावर हा पदार्थ तयार होतो. सहसा डाळ प्रेशर कूकर]]मध्ये शिजवली जाते. शिजविलेल्या तुरीच्या डाळीस फोडणी देउन फोडणीचे पातळ वरण तयार करावयास ठेवा.त्यात चविसाठी चिंच गुळ साखर टाका कृती १) यात आता तयार केलेली फळे टाका. चांगले शिजु द्या. कृती २) कणकीचे गोळे घेउन त्याच्या जाडसर पोळ्या लाटा,शंकरपाळयाच्या आकारात कापा .फोडणीचे पातळ वरणात चांगले शिजु द्या. यास सजावट नाही.चिरलेली कोथिंबीर टाकुन खाण्यास द्या. मराठी खाद्य संस्कृतीतील एक महत्वाचा पदार्थ,भाजी म्हणुन खाल्ला जातो. भरीत करण्यासाठी बाजारात भरीताची वांगे विकत मिळतात,ही नेहमीच्या वांग्यापेक्षा आकारानी मोठी असतात. *वांग्याचे भरीत संपुर्ण महाराष्ट्रात केले जात असले तरी जळगांव व परिसरातील वांग्याचे भरीत प्रसिद्ध आहे. *एक भरीताचे वांगे, लसुन, हिरव्या मिरच्या, कांद्याची पात, कोथींबीर, शेंगदाणे, सुके खोबरे, तेल, जिरे, मोहरी, हिंग. *मोठे वांगे भाजुन घेताना त्यामध्ये लसूण आणि ओल्या मिरच्या चिरडून भराव्या. *भाजलेल्या वांग्याची साल काढून टाका, लसूण आणि हिरव्या मिरच्या खलबत्त्यात बारीक करुन घ्याव्यात व त्यात वांग्याचा गर घालुन एकजीव करुन घ्यावा. आता कढईमधे तेल तापायला ठेवुन त्यात जिरे, मोहरी, हिंगाची फोडणी द्यावी. त्यात शेंगदाणे आणि खोबरे घालुन परतावे. खोबरे चांगले भाजले गेले की त्यात कांद्याची पात घालुन २-३ मिनीटे परतावे. त्यावर वांग्याचा गर, मीठ टाकुन व्यवस्थीत परतुन घ्यावे. वरुन कोथींबीर घालुन २-३ मिनीटे परतुन घ्यावे. आवश्यकते प्रमाणे तुमची कल्पकता पणाला लावा.. सांभार-वडीचा आकार साधारपणे १० सेंमी x ६ सेंमी इतका असतो. जाडी साधारणपणे २ सेंमी इतकी असते. कोथिंबीर, सूके खोबरे, खसखस, मिरची पेस्ट, सफेद तीळ, भाजलेल्या शेंगदाण्यांचा कूट, तेल, बेसन, मैदा, मीठ इ. सारण- प्रथम कढईत तेल गरम करून त्यात सूके खोबरे भाजून घ्यावे मग त्या खसखस, तीळ, मिरची पेस्ट, शेंगदाण्याचा कूट टाकून ते मिश्रण परतून घ्यावे. पाती- बेसन व मैदा एकत्र करून त्यात चवीपूरते मीठ टाकून त्यावर मोहन टाकावे व हे मिश्रण मळून घ्यावे. या पीठाच्या पाती कराव्यात. या पातीत सारण भरून त्या चित्रात दाखविल्याप्रामाणे बंद कराव्यात आणि तापल्या तेलात बूडवून तळून काढाव्यात. सुरळीच्या वड्या हा एक मराठी खाद्यपदार्थ आहे. बेसन पीठ आणि ताक शिजवून ते ताटात पसरवले जाते. नन्तर त्याच्या २ इन्च लाम्बीच्या पट्ट्या कापून त्यांच्या सुरळ्या करतात. याला खांडवी असेही म्हणतात. साबुदाणा १०० ग्रॅम (रात्रभर भिजवून ठेवलेला, जास्त पाणी घालू नये.) * मध्यम बटाटा सोलून आणि पातळ काप करून) * हिरवी मिरची बारीक चिरून) जिरे १ चहाचा चमचा (टीस्पून) शेंगदाणा तेल २ चहा]]चे चमचे (टीस्पून)(शक्यतोवर गाईचे तुपच वापरावे) # तूप कढईमध्ये चांगले गरम झाल्यावर त्यात जिरे आणि हिरवी मिरची घालावी. # आच कमी करून आणि झाकण ठेवून बटाटा गुलाबी होईपर्यंत परतावा. # त्यात भिजवलेलया साबुदाण्याचे मिश्रण घालावे आणि परतावे. # वाफ येईपर्यंत चांगले परतावे. # लिंबाचे लोणचे/ताक अथवा गोड दह्याबरोबर ही खिचडी वाढावी. खिचडी ला एक वाफ देउन झाली की झाकण काढून टाकावे नाही तर खिचडी गिजगा होते. साबुदाण्याचे उपवासाचे थालीपीठ ही करतात. त्यासाठी साबुदाण्यात शेंगदाणे चा कूट, हिरव्या किंवा लाल मिरच्या चवीप्रमाणे, मीठ, लिंबाचा रस, थोडी साखर,जीरे, कोथिंबीर हे सर्व अंदाजे घालून मळून घ्या, थोडे तेल किंवा तूप लावा. आता चौकोनी कापड अोला करा त्या वर मध्यम आकाराचे थालीपीठ थापून गरम तव्यावर खरपूस भाजून घ्या. ==कृती २- उपवासाला चालणारी गोड खिचडी== ==कृती ३-उपवासाला न चालणारी खिचडी== कांदा – 1 (बारीक चिरलेला) हिरव्या मिरच्या – 2-3 (बारीक चिरलेल्या) आल्याची पेस्ट – 1 चमचा हळद पावडर – ½ चमचा जिरे पावडर – 1 चमचा सर्वप्रथम मैदा, मीठ व थोडे तेल घेवून एका भांड्यात चांगले मिसळून थोड पाणी घाला व त्याची कडक कणिक बनवा त्यात थोडा बेकिंग सोडा घाला व त्याच्या छोट्या छोट्या पुऱ्या लाटून घ्या. बटाट्याची साल काढून त्याला चांगले बारीक करून घ्या. कढईत तेल घेवून त्यात कांदा, जीर, आल्याची पेस्ट, हिरव्या मिरच्या चांगल्या एकत्र होऊ द्या व त्यात कुस्करलेले बटाटे घाला. 2-3 मिनिटे होवू द्या. त्यात हळद, जिरे पावडर, मीठ घालून शिजू द्या. नंतर 5 मिनिटांनी मिश्रण काढून घ्या. थंड होऊ द्या. मैद्याच्या पिठाची पुरी लाटून त्यात बटाट्याचे मिश्रण भरावे व समोस्याचा आकार देवून तयार करावे. कढईत तेल घेवून त्यात हळूहळू समोसे टाका. तपकिरी रंगाचे होईपर्यंत तळा व गरमागरम खायला द्या. आपण सर्व जण गेल्या वर्षभराहून अधिक काळ कोविडच्या साथीमुळे अवघड परिस्थितीतून जात आहोत. या कठीण प्रसंगात विकी सदस्यांना एक सहाय्य योजना सीआईएस तर्फे राबविण्यात येत आहे. यामध्ये सुरक्षा संच, लसीकरण खर्च तसेच समुपदेशन सेवा देण्याचे योजले आहे. या योजनेचे अधिक तपशील पाहण्यासाठी पुढील दुवे उघडा – मिष्टी दोई बांग्ला: মিষ্টি দই) हा एक गोड दह्याचा प्रकार असून हा पदार्थ खास बंगाली मिष्टान्न म्हणून ओळखला जातो. * प्रथम एका पसरट भांड्यात दूध उकळायला ठेवणे. दूध उकळत असताना सतत ढवळत राहावे. अर्धे दूध उकळले की अंदाजे अर्धी साखर (१५०ग्रॅम) त्यात मिसळणे. आता हे दूध गॅस वरून खाली उतरवणे. * दुसरे पातेले गॅस वर ठेऊन त्यात उर्वरित साखर टाकणे. मंद आचेवर साखर काळजीपूर्वक ढवळणे. हळूहळू साखर पातळ होऊन तिचा रंग तपकिरी व्हायला लागतो. याला कॅरॅमल असे म्हणतात. * हे पातेले गॅस वरून खाली उतरवून त्यातील पातळ साखर दुधात ओतणे आणि चांगले ढवळणे. साखरेचे खडे झाले तरी ते हळूहळू विरघळेपर्यंत दूध सतत ढवळत राहावे. थोडे दूध साखरेच्या पातेल्यात ओतून ती साखर पण विरघळून घेणे. * आता दूध थंड करायला ठेवणे. हलके कोमट असताना त्यात अर्धा कप ताजे दही मिसळणे आणि चांगले फेटणे. * हे सर्व दूध ५ मातीच्या कपात किंवा साध्या कपात ओतून झाकून कपाटात ठेवणे. १२ तासात त्याचे गोड दही (मिष्टी दोई) तयार होते. यात पाहिजे असल्यास विलायची पूड घालून हे दही फ्रीजमध्ये ठेवणे. ३/४ तासात थंडगार सर्व करणे. * यात साखरेच्या कॅरॅमल ऐवजी ब्राऊन शुगर किंवा गुळाची काकवी पण वापरू शकता. फक्त काळजी एवढी घेणे की काकवी ही दूध कोमट-थंड झाल्यावर त्यात मिसळणे. भारत देशात केले जाणारे खाण्याचे पदार्थ यांचे लेख या वर्गात समाविष्ट आहेत. हे पदार्थ भारताच्या विविध राज्यांमध्ये केले जातात. कांदे पोहे किंवा पोहे हा एक मराठी खाद्यपदार्थ आहे. हा बहुतेक वेळा संध्याकाळी किंवा कुणी पाहुणे आले तेव्हा नाश्ता म्हणून खाल्ला जातो. पोहे क‍रण्या अगोद‍र पोहयांचे दोन प्रकार असतात हे जाणून घेणे आवश्यक आहे. पोहे निवडून व पाण्याने भिजवून रोळी मध्ये काढून घ्यावे म्हणजे पाणी निथळून जाईल. जाड पोहे भिजवण्यासाठी पाण्याचा हबका{प्रमाण}जास्त मारावा लागतो. आणि पातळ पोहे भिजवण्यासाठी पाण्याचा हबका{प्रमाण}कमी मारावा लागतो. कढई मध्ये तेल टाकुन त्यात मोहरी/जिरे टाकावे. तडतडल्यानंतर त्यात चिरलेले कांद्याचे काप टाका व नंतर थोड्यावेळाने त्यात चिरलेल्या हिरव्या मिरच्या टाका. मिरच्या थोड्या पांढुरक्या झाल्यावर नंतर हळद व भिजवलेले पोहे टाका. हळदीचा समान रंग येईपर्यंत परता. खायला देताना कोथिंबीर व खोबऱ्याचा किस टाकुन द्यावे. आणि त्यावर मिरची चे बारीक काप टाकुन घ्या. मराठी भाषेशी संबंधित विविध साधने आता महाजालावर उपलब्ध होत आहेत. ही साधने विविध स्वरूपात उपलब्ध आहेत. अशा साधनांची एक सूची हे ह्या विकिपुस्तकाचे स्वरूप आहे. महाजालावरील साधने सहजगत्या सापडावीत. त्यांच्याविषयीची माहिती थोडक्यात उपलब्ध व्हावी हा हेतू ह्या विकिपुस्तकाच्या निर्मितीमागे आहे. ह्या विकिपुस्तकात ज्या साधनांची सूची करायची आहे, त्याविषयी खालील निकष विचारात घेण्यात येतील. * साधन मराठी भाषेशी संबंधित असावे. उदा. मराठी शब्दकोश, मराठी ज्ञानकोश, मराठीच्या अभ्यासासाठी वा उपयोजनासाठी आवश्यक अशी साधने इ. * साधन द्वैभाषिक वा बहुभाषिक असल्यास त्यांपैकी एक भाषा मराठी ही असावी. * साधन महाजालावर उपलब्ध असावे. * साधन प्रतिमुद्राधिकारमुक्त (कॉपिराइटच्या मर्यादेत नसलेले) असावे किंवा प्रतिमुद्रिधिकार-धारकाने अथवा एखाद्या मान्यताप्राप्त संस्थेने वापरासाठी उपलब्ध करून दिलेले असावे. महाजालावरील मराठी साधने/संदर्भसाधने/٘शब्दकोश/एकभाषिक शब्दकोश| एकभाषिक शब्दकोश]] महाजालावरील मराठी साधने/संदर्भसाधने/٘शब्दकोश/अनेकभाषिक शब्दकोश| अनेकभाषिक शब्दकोश]] महाजालावरील मराठी साधने/संदर्भसाधने/ज्ञानकोश/सर्वसाधारण सर्वसाधारण ज्ञानकोश]] महाजालावरील मराठी साधने/संदर्भसाधने/ज्ञानकोश/विषयविशिष्ट विषयविशिष्ट ज्ञानकोश]] * प्रत्येक साधनाच्या नोंदीसाठी एक स्वतंत्र पान तयार करावे. * पान तयार करताना ते उचित वर्गाखाली यावे. उदा. जर शब्दकोश असेल आणि तो एकभाषिक शब्दकोश असेल तर त्याच्या पानाच नाव महाजालावरील मराठी साधने/संदर्भसाधने/٘शब्दकोश/एकभाषिक शब्दकोश/<शब्दकोशाचे नाव> असे असेल असा टोकेरी कंस वगळून शब्दकोशाचे नाव लिहावे) * प्रत्येक संदर्भसाधनाच्या पानावर त्या संदर्भसाधनांचे शक्य तितके तपशील नोंदवावे. * संदर्भसाधनाचा महाजालावरील दुवा जोडावा. * अशा प्रकारे तयार केलेले पान वर्गीकरणातील उचित विभागात दुवा देऊन जोडावे. उदा. एकभाषिक शब्दकोश ह्या वर्गांतर्गत विविध एकभाषिक शब्दकोशांचे यादीच्या स्वरूपात दुवे लिहावे. ==ह्या विकिपुस्तकात काही चुका/ त्रुटी आढळल्या तर काय करायचे * तुमची निश्चिती झाली असेल तर तुम्ही पुढीलप्रकारे गोष्टी करू शकाल. तुम्ही स्वतःच ती चूक/ त्रुटी दूर करा. संपादन करण्यासाठी तुमचे विकिबुक्स ह्या संकेतस्थळावर खाते असण्याची आवश्यकता नाही. मात्र तुमचे संपादन तुमच्या नावे नोंदले जावे अशी तुमची इच्छा असेल तर सदस्यखात्यात प्रवेश करून संपादन करावे. तुम्हाला काही शंका असेल तर तुम्ही पुढील गोष्टी करू शकता. नोंदीच्या चर्चा ह्या विभागावर टिकटिकवा. आवश्यकता भासल्यास इतिहास पाहा ह्या विभागात जाऊन तुम्हाला अपेक्षित असलेले बदलांशी संबंधित नोंदी कुणी केल्या आहेत ते पाहून त्या व्यक्तीला साद घाला त्यासाठी असे लिहून साद घालता येईल) संदर्भसाधने विविध प्रकारची असू शकतात. ह्यांत शब्दकोश, ज्ञानकोश, सूची, दर्शनिका इ. विविध साधनांचा समावेश होतो. शब्दकोश म्हणजे शब्दांचे अर्थ स्पष्ट करून देणारे संदर्भसाधन. शब्दकोशाला विशिष्ट रचना असते. शब्दकोशांचे रचनेनुसार विविध प्रकार असू शकतात. उदा. शब्दकोशातील नोंदीचा शब्द आणि त्या शब्दाचे स्पष्टीकरण जर एकाच भाषेत असेल तर तो एकभाषिक शब्दकोश ठरेल. ह्याउलट नोंदीचा शब्द एका भाषेत आणि शब्दाचे स्पष्टीकरण दुसऱ्या भाषेत असे असेल तर तो द्वैभाषिक शब्दकोश होईल. मराठी शब्दाचा अर्थ मराठीत स्पष्ट करणारा शब्दकोश हा एकभाषिक शब्दकोश असेल तर मराठी शब्दाचा अर्थ हिन्दी वा इंग्लिश अशा अन्य भाषेत स्पष्ट करणारा शब्दकोश हा द्वैभाषिक शब्दकोश असेल. काही वेळा शब्दकोश हे बहुभाषिकही असू शकतात. म्हणजे नोंदींचा शब्द एका भाषेत आणि त्याचे स्पष्टीकरण दोन वा अधिक भाषांत असेही शक्य आहे. एकभाषिक शब्दकोशांत नोंदीचा शब्द आणि स्पष्टीकरण हे एकाच भाषेतले असतात. महाजालावर उपलब्ध मराठीतील एकभाषिक शब्दकोशांच्या नोंदी ह्या पृष्ठावर करण्यात येत आहेत. ज्या शब्दकोशांत नोंदींचा शब्द आणि स्पष्टीकरण ह्यांत मराठी भाषेचा समावेश असेल आणि अन्य कोणत्या तरी भाषेचा समावेशही असेल तर अशा शब्दकोशांचा समावेश अनेकभाषिक शब्दकोशांचा वर्गात केला असला तरी एकभाषिक शब्दकोशांच्या पृष्ठांवरही त्यांचा दुवा नोंदवला आहे. ह्यामुळे द्विरुक्ती झाल्याचे वाटले तरी शोधसुकरता येईल असा विचार केला आहे. महाजालावरील मराठी साधने/संदर्भसाधने/٘शब्दकोश/एकभाषिक शब्दकोश/महाराष्ट्र शब्दकोश महाराष्ट्र शब्दकोश]] महाजालावरील_मराठी_साधने/संदर्भसाधने/٘शब्दकोश/अनेकभाषिक_शब्दकोश/डिक्शनरी_ऑफ_ओल्ड_मराठी डिक्शनरी ऑफ ओल्ड मराठी]] महाराष्ट्र शब्दकोश (विभाग १ ते ७ पुरवणी विभाग य. रा. दाते आणि चिं. ग. कर्वे (संपा १९३२ १९५०) * विभाग पहिला (अ-ऐ १९३२ * विभाग दुसरा (ओ-ख १९३३ * विभाग तिसरा (ग-ठ १९३४ * विभाग चवथा (ड-न १९३५ * विभाग पांचवा (प-भ १९३६ * विभाग सहावा (म-वृ १९३८ * पुरवणी विभाग (अ-ज्ञ १९५० शब्दकोशाच्या विविध खंडांच्या प्रस्तावना खालील दुव्यावर संगणकीय प्रतिमांच्या स्वरूपात उपलब्ध करून देण्यात आल्या आहेत. ज्या शब्दकोशांत नोंदीचा शब्द तसेच स्पष्टीकरण ह्यांसाठी दोन वा अधिक भाषा वापरलेल्या असतात अशा शब्दकोशांना अनेकभाषिक शब्दकोश असे म्हणता येईल. मराठी-मराठी, इंग्लिश असे शब्दकोश किंवा मराठी-इंग्लिश, हिन्दी असे शब्दकोश ह्या वर्गात येतील. मराठी भाषेचा अनेकांपैकी एक भाषा म्हणून समावेश असलेले शब्दकोश खाली दिले आहेत. महाजालावरील_मराठी_साधने/संदर्भसाधने/٘शब्दकोश/अनेकभाषिक_शब्दकोश/डिक्शनरी_ऑफ_ओल्ड_मराठी डिक्शनरी ऑफ ओल्ड मराठी]] महाजालावरील_मराठी_साधने/संदर्भसाधने/٘शब्दकोश/अनेकभाषिक_शब्दकोश/केरी ए डिक्शनरी ऑफ महरट्टा लॅंग्वेज]] महाजालावरील_मराठी_साधने/संदर्भसाधने/٘शब्दकोश/अनेकभाषिक_शब्दकोश/केनेडी ह्यांचा कोश केनेडी ह्यांचा कोश]] महाजालावरील_मराठी_साधने/संदर्भसाधने/٘शब्दकोश/अनेकभाषिक_शब्दकोश/बर्नसन ए बेसिक मराठी-इंग्लिश डिक्शनरी]] महाजालावरील_मराठी_साधने/संदर्भसाधने/٘शब्दकोश/अनेकभाषिक_शब्दकोश/रानडेकोश दि ट्वेंटिएट्थ सेंच्युरी इंग्लिश-मराठी डिक्शनरी]] महाजालावरील_मराठी_साधने/संदर्भसाधने/٘शब्दकोश/अनेकभाषिक_शब्दकोश/भारतीय भाषा कोश भारतीय भाषा कोश]] * तुळपुळे, शं. गो. आणि फेल्डहाऊस ॲन (संपा ए डिक्शनरी ऑफ ओल्ड मराठी. २०००, द्वितीयावृत्ती, ऑक्सफर्ड युनिव्हर्सिटी प्रेस, न्यू यॉर्क. * मोल्सवर्थ जेम्स, ए डिक्शनरी, मराठी ॲण्ड इंग्लिश १८३१ साहाय्य थॉमस कॅण्डी आणि जॉर्ज कॅण्डी, मुंबई * मोल्सवर्थ जेम्स, ए डिक्शनरी, मराठी ॲण्ड इंग्लिश. सुधारित आणि विस्तारित आ. २री १८५७ साहाय्य थॉमस कॅण्डी आणि जॉर्ज कॅण्डी, मुंबई सरकार, गव्हर्नमेंट एज्युकेशन सोसायटीचा छापखाना, मुंबई {{पानकाढा कारण चुकीच्या पत्त्यावर पान तयार केले. लक्षात आल्यावर उचित ठिकाणी नवीन पान केले आहे ==भाषा संचालनालयाचे पारिभाषिक-संज्ञा-कोश आणि शब्दावल्या (एकत्रित ==भाषा संचालनालयाचे पारिभाषिक-संज्ञा-कोश आणि शब्दावल्या (सुटे महाजालावरील मराठी साधने/संदर्भसाधने/शब्दावली/औषधशास्त्र परिभाषा कोश औषधशास्त्र परिभाषा कोश]] महाजालावरील मराठी साधने/संदर्भसाधने/शब्दावली/धातूशास्त्र परिभाषा कोश धातूशास्त्र परिभाषा कोश]] महाजालावरील मराठी साधने/संदर्भसाधने/शब्दावली/लोकप्रशासन परिभाषा कोश लोकप्रशासन परिभाषा कोश]] महाजालावरील मराठी साधने/संदर्भसाधने/शब्दावली/कृषिशास्त्र पारिभाषिक शब्दावली कृषिशास्त्र पारिभाषिक शब्दावली]] महाजालावरील मराठी साधने/संदर्भसाधने/शब्दावली/भौतिकशास्त्र पारिभाषिक शब्दावली भौतिकशास्त्र पारिभाषिक शब्दावली]] महाजालावरील मराठी साधने/संदर्भसाधने/शब्दावली/विकृतिशास्त्र पारिभाषिक शब्दावली विकृतिशास्त्र पारिभाषिक शब्दावली]] महाजालावरील मराठी साधने/संदर्भसाधने/शब्दावली/वित्तीय शब्दावली वित्तीय शब्दावली]] महाजालावरील मराठी साधने/संदर्भसाधने/शब्दावली/शासन व्यवहार शब्दावली शासन व्यवहार शब्दावली]] महाजालावरील मराठी साधने/संदर्भसाधने/शब्दावली/न्याय व्यवहार कोश न्याय व्यवहार कोश]] महाजालावरील मराठी साधने/संदर्भसाधने/शब्दावली/पदनाम कोश पदनाम कोश]] महाजालावरील मराठी साधने/संदर्भसाधने/शब्दावली/प्रमाणलेखन नियमावली प्रमाणलेखन नियमावली]] महाजालावरील मराठी साधने/संदर्भसाधने/शब्दावली/प्रशासन वाक्प्रयोग प्रशासन वाक्प्रयोग]] महाजालावरील मराठी साधने/संदर्भसाधने/शब्दावली/प्रशासनिक लेखन प्रशासनिक लेखन]] महाजालावरील मराठी साधने/संदर्भसाधने/शब्दावली/भारताचे संविधान भारताचे संविधान]] महाजालावरील मराठी साधने/संदर्भसाधने/शब्दावली/मंथन राजभाषा वर्षातील वैचारिक लेखांचे संकलन मंथन राजभाषा वर्षातील वैचारिक लेखांचे संकलन]] महाजालावरील मराठी साधने/संदर्भसाधने/शब्दावली/मराठी टंकलेखन प्रवेशिका मराठी टंकलेखन प्रवेशिका]] महाजालावरील मराठी साधने/संदर्भसाधने/शब्दावली/मराठी लघुलेखन मराठी लघुलेखन]] महाजालावरील मराठी साधने/संदर्भसाधने/शब्दावली/राजभाषा परिचय राजभाषा परिचय]] महाजालावरील मराठी साधने/संदर्भसाधने/शब्दावली/राजभाषा परिचय (कार्यरूप व्याकरण राजभाषा परिचय (कार्यरूप व्याकरण महाजालावरील मराठी साधने/संदर्भसाधने/शब्दावली/शासनव्यवहारात मराठी शासनव्यवहारात मराठी]] =ए डिक्शनरी ऑफ महरट्टा लॅंग्वेज विल्यम केरी= ह्या कोशात अर्थशास्त्रातील इंग्लिश पारिभाषिक संज्ञांचे मराठी पर्याय देण्यात आले आहेत. [भाषा इंग्लिश मराठी; लिपी रोमी, देवनागरी] * अर्थशास्त्र-परिभाषा-कोश; भाषा-सल्लागार-मंडळ, अर्थशास्त्र-परिभाषा-कोश-उपसमिती; १९८७; भाषासंचालनालय; मुंबई ह्या कोशात ग्रंथालयशास्त्रातील इंग्लिश पारिभाषिक संज्ञांचे मराठी पर्याय देण्यात आले आहेत. [भाषा इंग्लिश मराठी; लिपी रोमी, देवनागरी] ह्या कोशात कृषिशास्त्रातील इंग्लिश पारिभाषिक संज्ञांचे मराठी पर्याय देण्यात आले आहेत. [भाषा इंग्लिश मराठी; लिपी रोमी, देवनागरी] *कृषिशास्त्र-परिभाषा-कोश; कृषिशास्त्र-परिभाषा-समिती; १९८३ (पु.मु. १९८७);भाषासंचालनालय; मुंबई ह्या कोशात गणिताशास्त्रातील इंग्लिश पारिभाषिक संज्ञांचे मराठी पर्याय देण्यात आले आहेत. [भाषा इंग्लिश मराठी; लिपी रोमी, देवनागरी] ह्या कोशात वनस्पतिशास्त्र आणि प्राणिशास्त्र ह्या दोन क्षेत्रांतील इंग्लिश पारिभाषिक संज्ञांचे मराठी पर्याय देण्यात आले आहेत. [भाषा इंग्लिश मराठी; लिपी रोमी, देवनागरी] * जीवशास्त्र-परिभाषा-कोश; भाषा-सल्लागार-मंडळ, वनस्पतिशास्त्र-परिभाषा-उपसमिती आणि प्राणिशास्त्र-परिभाषा-उपसमिती; १९८४; भाषासंचालनालय; मुंबई ह्या कोशात तत्त्वज्ञान आणि तर्कशास्त्र ह्या दोन क्षेत्रांतील इंग्लिश पारिभाषिक संज्ञांचे मराठी पर्याय देण्यात आले आहेत. [भाषा इंग्लिश मराठी; लिपी रोमी, देवनागरी] * तत्त्वज्ञान-व-तर्कशास्त्र-परिभाषा-कोश; भाषा-सल्लागार-मंडळ; १९७६ (पु.मु. २००९ भाषासंचालनालय; मुंबई ह्या कोशात न्यायवैद्यक आणि विषशास्त्र ह्या क्षेत्रांतील इंग्लिश पारिभाषिक संज्ञांचे मराठी पर्याय देण्यात आले आहेत. [भाषा इंग्लिश मराठी; लिपी रोमी, देवनागरी] * न्यायवैद्यक-व-विषशास्त्र-परिभाषा-कोश; भाषा-सल्लागार-मंडळ, न्यायवैद्यक-व-विषशास्त्र-उपसमिती; २००५; भाषासंचालनालय; मुंबई ह्या कोशात भाषाविज्ञान आणि वाङ्मयविद्या ह्या क्षेत्रांतील इंग्लिश पारिभाषिक संज्ञांचे मराठी पर्याय देण्यात आले आहेत. [भाषा इंग्लिश मराठी; लिपी रोमी, देवनागरी] * भाषाविज्ञान-व-वाङ्मयविद्या-परिभाषा-कोश; भाषा-सल्लागार-मंडळ, भाषाशास्त्र-उपसमिती; २००१; भाषासंचालनालय; मुंबई ह्या कोशात भूगोलशास्त्रातील इंग्लिश पारिभाषिक संज्ञांचे मराठी पर्याय देण्यात आले आहेत. [भाषा इंग्लिश मराठी; लिपी रोमी, देवनागरी] * भूगोलशास्त्र-परिभाषा-कोश; भाषा-सल्लागार-मंडळ, भूगोलशास्त्र-उपसमिती; २००१; भाषासंचालनालय; मुंबई ह्या कोशात भूशास्त्रातील इंग्लिश पारिभाषिक संज्ञांचे मराठी पर्याय देण्यात आले आहेत. [भाषा इंग्लिश मराठी; लिपी रोमी, देवनागरी] * भूशास्त्र-परिभाषा-कोश; भाषा-सल्लागार-मंडळ, भूशास्त्र-उपसमिती; १९७७ (पु.म १९८८ भाषासंचालनालय; मुंबई ह्या कोशात भौतिकशास्त्रातील/ पदार्थविज्ञानातील इंग्लिश पारिभाषिक संज्ञांचे मराठी पर्याय देण्यात आले आहेत. [भाषा इंग्लिश मराठी; लिपी रोमी, देवनागरी] * भौतिकशास्त्र-परिभाषा-कोश; भाषा-सल्लागार-मंडळ, भौतिकशास्त्र-उपसमिती; १९८१ (पु.मु. १९८८ भाषासंचालनालय; मुंबई ह्या कोशात मनोविज्ञानातील इंग्लिश पारिभाषिक संज्ञांचे मराठी पर्याय देण्यात आले आहेत. [भाषा इंग्लिश मराठी; लिपी रोमी, देवनागरी] * मानसशास्त्र-परिभाषा-कोश; भाषा-सल्लागार-मंडळ, मानसशास्त्र-परिभाषा-कोश-उपसमिती; १९९१; भाषासंचालनालय; मुंबई ह्या कोशात यंत्र-अभियांत्रिकीतील इंग्लिश पारिभाषिक संज्ञांचे मराठी पर्याय देण्यात आले आहेत. [भाषा इंग्लिश मराठी; लिपी रोमी, देवनागरी] * यंत्र-अभियांत्रिकी-परिभाषा-कोश; भाषा-सल्लागार-मंडळ, यंत्र-अभियांत्रिकी-उपसमिती; १९८० (पु.मु. १९८८ भाषासंचालनालय; मुंबई ह्या कोशात रसायनशास्त्रातील इंग्लिश पारिभाषिक संज्ञांचे मराठी पर्याय देण्यात आले आहेत. [भाषा इंग्लिश मराठी; लिपी रोमी, देवनागरी] * रसायनशास्त्र-परिभाषा-कोश; आ. २री (सुधारित) भाषा-सल्लागार-मंडळ, रसायनशास्त्र-उपसमिती; १९९५; भाषासंचालनालय; मुंबई ह्या कोशात राज्यशास्त्रातील इंग्लिश पारिभाषिक संज्ञांचे मराठी पर्याय देण्यात आले आहेत. [भाषा इंग्लिश मराठी; लिपी रोमी, देवनागरी] * राज्यशास्त्र-परिभाषा-कोश; भाषा-सल्लागार-मंडळ, राज्यशास्त्र-उपसमिती; १९८६; भाषासंचालनालय; मुंबई ह्या कोशात वाणिज्यशास्त्रातील इंग्लिश पारिभाषिक संज्ञांचे मराठी पर्याय देण्यात आले आहेत. [भाषा इंग्लिश मराठी; लिपी रोमी, देवनागरी] * वाणिज्यशास्त्र-परिभाषा-कोश; आ. २री भाषा-सल्लागार-मंडळ, वाणिज्यशास्त्र-उपसमिती; १९८५; भाषासंचालनालय; मुंबई ह्या कोशात विद्युत-अभियांत्रिकीतील इंग्लिश पारिभाषिक संज्ञांचे मराठी पर्याय देण्यात आले आहेत. [भाषा इंग्लिश मराठी; लिपी रोमी, देवनागरी] * विद्युत-अभियांत्रिकी-परिभाषा-कोश; भाषा-सल्लागार-मंडळ, विद्युत-अभियांत्रिकी-उपसमिती; १९८२ (पु.मु. १९८८ भाषासंचालनालय; मुंबई ह्या कोशात वृत्तपत्रविद्येतील इंग्लिश पारिभाषिक संज्ञांचे मराठी पर्याय देण्यात आले आहेत. [भाषा इंग्लिश मराठी; लिपी रोमी, देवनागरी] * वृत्तपत्रविद्या-परिभाषा-कोश; २००३; वृत्तपत्रविद्या-परिभाषा-कोश-समिती; १९८३ (पु.मु. १९८७ भाषासंचालनालय; मुंबई ह्या कोशात व्यवसाय-व्यवस्थापन ह्या क्षेत्रातील इंग्लिश पारिभाषिक संज्ञांचे मराठी पर्याय देण्यात आले आहेत. [भाषा इंग्लिश मराठी; लिपी रोमी, देवनागरी] * व्यवसाय-व्यवस्थापन-परिभाषा-कोश; भाषा-सल्लागार-मंडळ, व्यवसाय-व्यवस्थापन-उपसमिती; १९९४; भाषासंचालनालय; मुंबई ह्या कोशात शरीरक्रियाशास्त्रातील इंग्लिश पारिभाषिक संज्ञांचे मराठी पर्याय देण्यात आले आहेत. [भाषा इंग्लिश मराठी; लिपी रोमी, देवनागरी] * शरीरक्रियाशास्त्र-परिभाषा-कोश; भाषा-सल्लागार-मंडळ, शरीरक्रियाशास्त्र-समिती; १९८४; भाषासंचालनालय; मुंबई ह्या कोशात शारीर (अॅनाटॉमी) ह्या विषयातील इंग्लिश पारिभाषिक संज्ञांचे मराठी पर्याय देण्यात आले आहेत. [भाषा इंग्लिश मराठी; लिपी रोमी, देवनागरी] * शारीर-परिभाषा-कोश; भाषा-सल्लागार-मंडळ, शारीर-उपसमिती; १९८७; भाषासंचालनालय; मुंबई पूर्वीच्या काळी मुला-मुलींची लहानपणीच लग्नं होत जावा-जावा/ नणंद-भावजयी दोघींनाही पहाटे उठून जात्यावर ४-४ शेराचं (म्हणजे ८ किलो/पायलीभर) दळण करावं लागे. आधी घट्याची/ जात्याची हळद-कुंकू वाहून पूजा करण्यात येई. एवढं दळण दळतांना गाण्यात येणाऱ्या ओव्यांमधे काही परंपरागत तर काही लगेच सुचलेल्या ओव्यांचा समावेश असे. मग त्यात नणंद-भावजयींचे खटके असो, त्या त्या काळातली परिस्थिती असो, माहेरासारखा जिव्हाळ्याचा विषय असो किंवा अध्यात्म सगळ्यांचंच प्रतिबिंब दिसतं. मंग धरतीमातेवर पाय देवा ठेऊ त्याच्या गं कमरेत साखळी दुह्यरे नादान हरी मन्हा, आला रांगोळी मोडोनी गाडीवर जाती, घुंगरु त्याच्या इंजनाला महादेव पार्वती हा कंदील डाव्या हाती पृथमी पृथ्वी) ढुंढल्यानी जोडी मारुतीला न्हाई राम सांगे कथा देवधरमनी (देवधर्माची असा वाळुन गेला हिरवा बाग तुळशीचा रामाचे रामफळे रुमाले रस गळे रामासारखा भरतार हिने भोगु नाही दिला दिवाळी दसरा एका रातीचा इसावा भाऊला ओवाळायला, भाऊबिजेचा एक दिस शिंपी भाऊ मोठा येडा, भाऊ बहिणीना सौदा मोडा लोकाची लेक बाया याने घेतली नजरात स्वर्गी गेले माझे पिता, दिवा लावुन पाणी पिऊ सांगते सुनबाई, पदराखाली झाक हिरा लई गं दिस झाले, आत्या माहेराला चाल काल नादान बंधु माझा, छत्री साजे गोपाळाला जाते माहेराला, माझ्या पतीला जीव लावा चतुर भाऊ माझा हाताने पाणी घेतो आस्तोरी(बायको)च्या पुढे त्याचा विलाज चालेना भाऊ कसा म्हणे नित्य होतो रामराम तिच्या गं पोटची, भाची गं आपल्या गोताची पानीपाऊसना माले, चार महिना धाक बाहेर गं निघाल्या सुना कोण मालणीच्या असे ओवाळीले पाची पांडव माझे भाऊ असे ओवाळीले मायबाई तुझे हिरे काम करी करी माझ्या दंड-बाह्या लोखंडाच्या माऊलीनं दूध, मी हारले ना जाऊ आताना भावजाया मान ठेवणार नाही भाचाले लेऊ कडे, भावजाई पाया पडे भाची करु सून पोरी चांदीनी रकम धुळ्यात नांदती, मामा तुझे लखोपती कशी पडु पाय, दोन्ही हात घागरले रामाच्या पुढे चाले हा मारुति ब्रम्हचारी दूर नि ओळखला माझ्या भाऊचा हिरवा शेला पह्यले भेट पाव्हण्याला, मग भेटजो बहिणीला पोटी आल्या लेकी, बहिणी भाची इसरल्या असा सुना लागे, तुन्हा बैठकी बंगला हाती घेतली सांडशी, आता होतील गणपती खरेदी करे हा पंढरीचा बेपारी(व्यापारी दळण संपत आले, आता माझी शेवटची ओवी ऐका! आज अशा एकावर एक इतक्या सुंदर ओव्या सुचल्या की जणू काही माझ्या संगतीला संत नामदेवांच्या घरच्या बायका होत्या. *अहिराणी पारंपारिक मौखिक लोकगीतातून साभार. * उर्दू-मराठी शब्दकोश; १ली आ. १९६८; २री आ. १९८९ पुनर्मुद्रण)१९९९; महाराष्ट्र राज्य साहित्य आणि संस्कृती मंडळ, मुंबई हा कोश मराठी-इंग्लिश आणि इंग्लिश-मराठी असा उभयलक्ष्यी आहे. ह्या कोशात शिक्षणशास्त्रातील इंग्लिश पारिभाषिक संज्ञांचे मराठी पर्याय देण्यात आले आहेत. [भाषा इंग्लिश मराठी; लिपी रोमी, देवनागरी] शिक्षणशास्त्र-परिभाषा-कोश; भाषा-सल्लागार-मंडळ, शिक्षणशास्त्र-उपसमिती; १९८० (पु.मु. १९८८ भाषासंचालनालय; मुंबई ह्या कोशात संख्याशास्त्रातील इंग्लिश पारिभाषिक संज्ञांचे मराठी पर्याय देण्यात आले आहेत. [भाषा इंग्लिश मराठी; लिपी रोमी, देवनागरी] संख्याशास्त्र-परिभाषा-कोश; भाषा-सल्लागार-मंडळ, संख्याशास्त्र-उपसमिती; १९९६; भाषासंचालनालय; मुंबई ह्या कोशात समाजशास्त्रातील इंग्लिश पारिभाषिक संज्ञांचे मराठी पर्याय देण्यात आले आहेत. [भाषा इंग्लिश मराठी; लिपी रोमी, देवनागरी] समाजशास्त्र-परिभाषा-कोश; भाषा-सल्लागार-मंडळ, समाजशास्त्र-उपसमिती; १९७४; भाषासंचालनालय; मुंबई ह्या कोशात साहित्य-समीक्षेतील इंग्लिश पारिभाषिक संज्ञांचे मराठी पर्याय देण्यात आले आहेत. [भाषा इंग्लिश मराठी; लिपी रोमी, देवनागरी] ह्या कोशात स्थापत्य-अभियांत्रिकीतील इंग्लिश पारिभाषिक संज्ञांचे मराठी पर्याय देण्यात आले आहेत. [भाषा इंग्लिश मराठी; लिपी रोमी, देवनागरी] * स्थापत्य-अभियांत्रिकी-परिभाषा-कोश; भाषा-सल्लागार-मंडळ, स्थापत्य-अभियांत्रिकी-उपसमिती; १९८० (पु.मु. १९८८ भाषासंचालनालय; मुंबई [भाषा मराठी इंग्लिश; लिपी देवनागरी, रोमी ] * शासन-व्यवहार-शब्दावली; भाषा-सल्लागार-मंडळ; २००५; भाषासंचालनालय; मुंबई ह्या कोशात विकृतिशास्त्रातील इंग्लिश पारिभाषिक संज्ञांचे मराठी पर्याय देण्यात आले आहेत. [भाषा इंग्लिश मराठी; लिपी रोमी, देवनागरी] * विकृतिशास्त्र-पारिभाषिक-शब्दावली; भाषा-सल्लागार-मंडळ, विकृतिशास्त्र-उपसमिती; २००२; भाषासंचालनालय; मुंबई ह्या कोशात वित्त ह्या क्षेत्रातील इंग्लिश पारिभाषिक संज्ञांचे मराठी पर्याय देण्यात आले आहेत. [भाषा इंग्लिश मराठी; लिपी रोमी, देवनागरी] * वित्तीय शब्दावली; भाषा-सल्लागार-मंडळ; १९७२; भाषासंचालनालय; मुंबई ह्या कोशात भौतिकशास्त्रातील इंग्लिश पारिभाषिक संज्ञांचे मराठी पर्याय देण्यात आले आहेत. [भाषा इंग्लिश मराठी; लिपी रोमी, देवनागरी] * भौतिकशास्त्र पारिभाषिक शब्दावली; भाषा-सल्लागार-मंडळ; २००६; भाषासंचालनालय; मुंबई ह्या कोशात कृषिशास्त्रातील इंग्लिश पारिभाषिक संज्ञांचे मराठी पर्याय देण्यात आले आहेत भाषा इंग्लिश मराठी; लिपी रोमी, देवनागरी] * कृषिशास्त्र पारिभाषिक शब्दावली; भाषा-सल्लागार-मंडळ; २००९; भाषासंचालनालय; मुंबई ह्या संगणकीय प्रतिमा पुस्तकाचे आहे तसे स्वरूप दाखवणाऱ्या नाहीत. पुस्तकात शब्दकोशाचा मजकूर प्रत्येक पृष्ठावर दोन स्तंभ करून त्यांत विभागलेला आहे. संगणकीय प्रतिमांत प्रत्येक स्तंभाची स्वतंत्र प्रतिमा देण्यात आलेली आहे. ह्या कार्यदर्शिकेत इंग्लिश शब्दांचे मराठी पर्याय देण्यात आले आहेत. [भाषा इंग्लिश मराठी; लिपी रोमी, देवनागरी] ह्या कोशात विधिव्यवहारात वापरण्यात येणारे इंग्लिश पारिभाषिक शब्द, वाक्प्रयोग, शब्दसमुच्चय ह्यांचे मराठी पर्याय देण्यात आले आहेत. [भाषा इंग्लिश मराठी; लिपी रोमी, देवनागरी] * न्यायव्यवहारकोश; विधि-अनुवाद-व-परिभाषा-सल्लागार-समिती; २००८; भाषासंचालनालय; मुंबई ह्या कोशात शासनव्यवहारातील विविध इंग्लिश पदनामांचे तसेच संस्था, कार्यालये, मंडळे ह्यांच्या नावांचे मराठी पर्याय देण्यात आले आहे.[भाषा इंग्लिश मराठी आणि मराठी इंग्लिश; लिपी रोमी, देवनागरी] * पदनामांची सूची (इंग्लिश मराठी) * पदनामांची सूची (मराठी इंग्लिश) * संस्था, कार्यालये, मंडळे इत्यादींची सूची (इंग्लिश मराठी) * संस्था, कार्यालये, मंडळे इत्यादींची सूची (मराठी इंग्लिश) * पदनामकोश; आ. २; भाषा-सल्लागार-मंडळ; १९९०; भाषासंचालनालय; मुंबई प्रमाणलेखन नियमावलीत शुद्धलेखनाचे नियम, वाक्यरचना, शब्दयोजना, विशेषण-विशेष्य संबंध, विशेषण-विशेष्याचा लिंग-वचन संबंध, वाक्यातील नाम व सर्वनाम यांचा लिंग-वचन संबंध आणि लेखनदोष हे भाग समाविष्ट आहेत. ह्या पुस्तकात प्रशासनातील इंग्लिश संज्ञा आणि वाक्प्रयोग ह्यांचे मराठी पर्याय देण्यात आले आहे. तसेच मराठी पर्यायांच्या मूळ इंग्लिश संज्ञा आणि वाक्प्रयोगही देण्यात आले आहेत. [भाषा इंग्लिश मराठी आणि मराठी इंग्लिश; लिपी रोमी, देवनागरी] * प्रशासन-वाक्प्रयोग; भाषा-सल्लागार-मंडळ; १९६४ (पु.मु. २००३ भाषासंचालनालय; मुंबई यामध्ये प्रशासनिक लेखन सुलभतेने करण्यासाठी प्रशासनिक लेखन दिशा व स्वरूप, मसुदे व टिप्पणी लिहिण्यासंबंधी सूचना, टिप्पणी लेखन, पत्रलेखन इ. विविध विभाग समाविष्ट केले आहेत. हा भारतीय संविधानाचा मराठी अनुवाद आहे. =मंथन राजभाषा वर्षातील वैचारिक लेखांचे संकलन= १९७९-८० या राजभाषा वर्षाच्या निमित्ताने, त्या वर्षात निरनिराळ्या क्षेत्रांतील मान्यवरांनी लिहिलेल्या लेखांचे संकलन या पुस्तकात आहे. मंथन राजभाषा वर्षातील वैचारिक लेखांचे संकलन; भाषा-सल्लागार-मंडळ; १९८३ पु.मु.)२०११; भाषासंचालनालय; मुंबई मराठी टंकलेखन प्रवेशिका ही टंकलेखनाचा अभ्यास कसा करावा याचे दिग्दर्शन करणारी पुस्तिका आहे. मराठी लघुलेखन करण्यास उपयुक्त असे विविध पाठ या पुस्तकात समाविष्ट आहेत. या पुस्तकात वर्णमाला-परिचय व अंकलेखन, वाचन पाठ, संभाषण पाठ, व्याकरण पाठ, सूक्ष्म अभ्यासाकरिता पाठ, शासन व्यवहारविषयक शब्दावली, प्रशासनिक शब्दकोश व वाक्यांचा अनुवाद, परिशिष्ट या आठ भागांत राजभाषा मराठीचा परिचय करून दिलेला आहे. * राजभाषा परिचय; मराठी भाषा प्रशिक्षण सल्लागार मंडळ; १ली आ. १९६८; २री आ. १९८२ पु. मु १९८८ पु. मु २००९;भाषासंचालनालय; मुंबई राजभाषा परिचय या पुस्तकातील व्याकरणपाठ हा भाग वेगळा करून राजभाषा परिचय (कार्यरूप व्याकरण) या पुस्तकाद्वारे प्रकाशित केलेला आहे. ह्या कोशात लोकप्रशासनातील इंग्लिश पारिभाषिक संज्ञांचे मराठी पर्याय देण्यात आले आहेत भाषा इंग्लिश मराठी; लिपी रोमी, देवनागरी] * लोकप्रशासन परिभाषा कोश; भाषा-सल्लागार-मंडळ, लोकप्रशासन उपसमिती; १९८७; भाषासंचालनालय; मुंबई ह्या कोशात धातुशास्त्रातील इंग्लिश पारिभाषिक संज्ञांचे मराठी पर्याय देण्यात आले आहेत भाषा इंग्लिश मराठी; लिपी रोमी, देवनागरी] * धातुशास्त्र परिभाषा कोश; भाषा सल्लागार मंडळ, धातुशास्त्र उपसमिती; १९८९; भाषासंचालनालय; मुंबई ह्या कोशात औषधशास्त्रातील इंग्लिश पारिभाषिक संज्ञांचे मराठी पर्याय देण्यात आले आहेत भाषा इंग्लिश मराठी; लिपी रोमी, देवनागरी] * औषधशास्त्र परिभाषा कोश; भाषा-सल्लागार-मंडळ,औषधशास्त्र उपसमिती; १९९८; भाषासंचालनालय; मुंबई गच्चीवरील किंवा घरातील परसबागेत, कुंड्यामध्ये लावण्याजोग्या झाडांची माहिती. | ओलस्पाईस d:Pimenta dioica लवंग, इलायची, जायफ़ळ यांच्या एकत्र सुवास आणि चव असलेला मसाला | pan kapoor कापराच्या वासाची पाने ''या विषयाचा विस्तृत लेख पहा महाराष्ट्राचा इतिहास मध्ययुगीन इतिहास व इस्लामी राज्य ब्रिटिश राज्य व स्वातंत्र्योत्तर काळ ''या विषयावरील विस्तृत लेख पहा संयुक्त महाराष्ट्र चळवळ महाराष्ट्र राज्य हे भारतीय उपखंड]]ाच्या साधारण पश्चिम-मध्य दिशेलाआहे. महाराष्ट्राची जमीन प्राकृतिकदृष्ट्या एकसारखी (homogeneous) आहे व खूप मोठे क्षेत्र (महाराष्ट्र देश) पठारी आहे. डेक्कन वा दख्खन असे या पठारांना संबोधले जाते. दख्खनचा पठारी प्रदेश विविध नद्यांनी व्यापलेला आहे. महाराष्ट्राच्या पश्चिमेस व अरबी समुद्र]]ाला समांतर अशा सह्याद्री पर्वतरांगा (किंवा पश्चिम घाट) आहेत ज्यांची उंची सुमारे २१३४ मी अंदाजे ७,००० फूट) आहे. ''या विषयाचा विस्तृत लेख महाराष्ट्रातील जिल्हे सन १९७०नंतरच्या दशकातील योग्य आर्थिक धोरणांमुळे महाराष्ट्र राज्य भारताच्या अग्रगण्य औद्योगिक राज्य बनले. आर्थिक क्षेत्रात पहिला क्रमांक मिळविण्याच्या प्रयत्न करणाऱ्या आणि प्रगतिशील, पुरोगामी अशा राज्यांपैकी ते एक आहे. परंतु महाराष्ट्रात विकास सारख्या प्रमाणात होऊ शकला नाही. मुंबईसह पश्चिम महाराष्ट्राचा विकास झाला पण विदर्भ मराठवाडा व कोकण हे भाग मागास राहिले. महाराष्ट्रातील राजकारणात व नोकरशाहीतही पश्चिम महाराष्ट्राचा अधिक प्रभाव आहे{{संदर्भ हवा * महाराष्ट्रातील प्रमुख उद्योगधंदे रासायनिक आणि संबंधित उत्पादने, विद्युत आणि साधी यंत्रे, कापड, पेट्रोलियम आणि तत्सम उद्योग हे आहेत. * इतर महत्त्वाचे उद्योगधंदे धातू उत्पादने, वाईन (द्राक्षापासून तयार केले जाणारे मद्य दागिने, औषधे, अभियांत्रिकी सामान, यांत्रिक सामान, पोलाद व लोह उद्योग, प्लास्टिक वायर्स. * महत्त्वाची पिके आंबा द्राक्षे, केळी, संत्री गहू तांदूळ ज्वारी बाजरी आणि कडधान्ये. * महत्त्वाची नगदी पिके शेंगदाणे कापूस ऊस हळकुंड व तंबाखू. माहाराष्ट्रातील सिंचनाखालील जमीन ३३,५०० चौ.कि.मी. इतकी आहे. [[मुंबई महाराष्ट्राची राजधानी, भारताची आर्थिक राजधानी म्हणून ओळखली जाते. जवळजवळ सर्व प्रमुख बॅंका, आर्थिक संस्था, विमा संस्था व गुंतवणूक संस्थांची मुख्य कार्यालये येथे आहेत. भारताच्या चित्रपट आणि दूरचित्रवाणी कार्यक्रमांचे पहिल्या क्रमांकाचे निर्मिती केंद्र मुंबई आहे मुंबई शेअर बाजार भारताच्या सर्वांत मोठा व आशियातील सर्वांत जुना) ही महत्त्वाची संस्था मुंबईत आहे. महाराष्ट्र सरकारने सॉफ्टवेअर पार्क्स पुणे, मुंबई, नाशिक, नागपूर, आणि औरंगाबाद येथे स्थापन केली आहेत. [[कोळसा]]निर्मित व अणुनिर्मित वीज या क्षेत्रात महाराष्ट्राचा प्रथम क्रमांक आहे. जट्रोफा लागवडीसाठी महाराष्ट्राने नवा प्रयोग सुरू केला आहे. ४१% पेक्षा जास्त S&P CNX 500 कंपन्यांची महाराष्ट्रात कार्यालये आहेत. | गीत जय जय महाराष्ट्र माझा]] राज्यात ८० हिंदू ६ बौद्ध १२ मुस्लिम १ जैन व १ ख्रिश्चन धर्मीय लोक आहेत. काही प्रमाणार शीख ज्यू व पारशी धर्मीय देखील आहेत. मराठी स्त्रियांचा पारंपरिक वेष नऊवारी साडी तर पुरुषांचा धोतर/पायजमा आणि सदरा असा आहे. परंतु शहरी भागात आधुनिक पेहराव केले जातात. भारताच्या इतर प्रांतांप्रमाणेच क्रिकेट हा खेळ येथेही लोकप्रिय आहे. कबड्डीसुद्धा खेळली जाते. लहान मुलांत विटी-दांडू पकडा-पकडी हे खेळ लोकप्रिय आहेत. [[दिवाळी रंगपंचमी गोकुळाष्टमी व गणेशोत्सव होळी हे महाराष्ट्राचे मुख्य उत्सव आहेत. यांपैकी गणेशोत्सव सर्वांत मोठा व लोकप्रिय सण आहे जो आता देशभर साजरा केला जातो. दहा दिवस साजरा होणारा हा सण बुद्धी व विद्येचे दैवत असणाऱ्या गणपती]]चा आहे. त्याचबरोबर शिव-जयंती वटपौर्णिमा मकरसंक्रांती दसरा इ. सण देखील साजरे केले जातात. स्वातंत्र्यपूर्व काळात सामाजिक सुधारणा व चळवळ व स्त्री शिक्षणाची चळवळ महाराष्ट्रातूनच सुरू झाली. ह्यात महात्मा जोतिबा फुले गोपाळ गणेश आगरकर धोंडो केशव कर्वे हे अग्रणी होते. राज्याचा सर्व भाग मान्सून प्रकारच्या हवामानाच्या पट्ट्यात मोडतो. मार्चपासून सुरू असणारा उन्हाळा मे महिन्यात संपतो. जूनच्या आरंभापासून मोसमी वाऱ्यांपासून पाऊस पडतो. पावसाळ्यात जमिनीवर पसरलेली हिरवळ त्यानंतर येणाऱ्या सौम्य हिवाळ्यात देखील टिकून राहते. मात्र एकदा का उन्हाळा सुरू झाला की हिरवळ वाळून जाते व सर्वत्र रूक्षपणा पसरतो जून ते सप्टेंबर या चार महिन्यात पडणारा मोसमी पाऊस जोराचा असतो आणि घाटमाध्यावर त्याचे प्रमाण ४०० सें.मी. वर जाऊन पोहोचते. सह्यादीच्या पश्चिमेकडील, वाऱ्यांच्या दिशेत येणाऱ्या कोकण भागात मुसळधार पाऊस पडतो. मात्र उत्तरेकडे त्याचे प्रमाण कमी होत जाते सह्याद्री]]च्या पूर्वेकडे पर्जन्यछायेच्या प्रदेश असून मावळ भागातून हळूहळू पूर्वेकडे गेल्यास पावसाचे प्रमाण कमी होते व महाराष्ट्र पठाराच्या (Deccan Plateau) पश्चिम भागात ते ७० से.मी. इतके खाली येते सोलापूर व अहमदनगर हे जिल्हे कोरड्या भागाच्या मर्मस्थानीच आहेत. मोसमी ऋतूच्या उत्तरकाळात पूर्वेकडील मराठवाडा आणि विदर्भ या भागात पावसाचे प्रमाण थोडेसे वाढते. मराठवाड्यात थोडासा वळवाचा पाऊस पडतो तर विदर्भात बंगालच्या उपसागरावरून येणारी मोसमी वाऱ्यांची शाखादेखील थोडासा पाऊस देते. महाराष्ट्रातील डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर आंतरराष्ट्रीय विमानतळ नागपूर छत्रपती शिवाजी आंतरराष्ट्रीय विमानतळ मुंबई असे एकूण पाच आंतरराष्ट्रीय विमानतळ आहेत नागपूर व पुणे विमानतळांवर देशांतर्गत तसेच काही आंतरराष्ट्रीय उड्डाणेदेखील होतात औरंगाबाद रत्‍नागिरी कोल्हापूर व सोलापूर येथेही राष्ट्रीय विमानतळ आहेत मुंबई]]तल्या बंदरांपासून कोकण किनारपट्टीवरील इतर बंदरात फेरी-सेवा (समुद्रावरून वाहतूक) होत असते. शहरी भागात ३ आसनी रिक्षा तर उपनगरात सहाआसनी रिक्षा लोकप्रिय आहेत. महाराष्ट्रात महामार्गांचे मोठे जाळे आहे मुंबई–पुणे द्रुतगतीमार्ग हा भारताच्या सर्वांत पहिला टोलमार्ग आहे. मुंबई–नागपूर दरम्यानच्या या प्रतीच्या मार्गाचे काम सुरू आहे. मुंबई व न्हावा-शेवा ही महाराष्ट्रातील मोठी बंदरे आहेत. मुंबई मुंबई ही महाराष्ट्र राज्याची राजधानी असून भारताच्या सर्वांत जास्त लोकसंख्या असलेले शहर आहे. मुंबई ही भारताची आर्थिक व मनोरंजनाची राजधानी आहे. मुंबईत अनेक कंपन्यांची मुख्य कार्यालये आहेत. मुंबईत व्यवसाय व नोकरीच्या अनेक संधी उपलब्ध असल्याने भारताच्या विविध भागांतून लोक रोजगारासाठी येथे मोठ्या संख्येने येतात. पुणे शिवाजीपूर्वकाळापासून ज्ञात इतिहास असलेले पुणे शहर ही महाराष्ट्राची सांस्कृतिक राजधानी मानली जाते. शिक्षण आणि संशोधनसंस्था येथे मोठ्या संख्येने आहेत. पुणे शहर परिसरात आधुनिक उद्योगव्यवसाय मोठ्या संख्येने उभे राहिले आहेत. विशेषतः माहिती तंत्रज्ञान क्षेत्रात भारताच्या आघाडीचे शहर असा लौकिक पुण्याने मिळवला आहे. औरंगाबाद महाराष्ट्राची पर्यटन राजधानी असा लौकिक असलेल्या या शहरात आणि परिसरात अनेक जागतिक दर्जाची पर्यटनस्थळे आहेत मुंबई उच्च न्यायालय]]ाचे खंडपीठ येथे आहे. वाहनांचे सुटे भाग आणि पेयनिर्मितीच्या कारखान्यांची संख्या औरंगाबाद परिसरात मोठी आहे मराठवाडा विभागाचे मुख्यालय औरंगाबाद येथे आहे. नाशिक हे उत्तर महाराष्ट्रातील ऐतिहासिक व औद्योगिक शहर आहे. दर १२ वर्षांनी येथे सिंहस्थ कुंभमेळा भरतो. या मुहूर्तावर गोदावरी नदीत स्नान करणे पवित्र मानले जाते. त्यासाठी हिंदू साधू आणि भाविक मोठ्या संख्येने येथे येतात. कोल्हापूर शिवाजीच्या काळापासून व्यूहात्मकदृष्ट्या महत्त्वाचे असलेले हे शहर अंबाबाईच्या महालक्ष्मी मंदिरासाठी प्रसिद्ध आहे. त्याच बरोबर येथे शिवाजी विद्यापीठ आहे. सोलापूर महाराष्ट्राच्या दक्षिण भागातील एक प्रमुख शहर. एके काळी कापड गिरण्यांसाठी प्रसिद्ध होते. येथील सिद्धेश्वराचे मंदिरही प्रसिद्ध. अमरावती एक प्रमुख शहर. एके काळी कापूस उत्पादनात प्रसिद्ध होते. भारताच्या पहिल्या महिला राष्ट्रपती प्रतिभा पाटील यांचे गांव. आधुनिक संत गाडगे महाराज व राष्ट्रसंत तुकडोजी महाराज यांचा जिल्हा म्हणुन ओळख. सातारा मराठी साम्राजाची राजधानी म्हणून प्रसिद्ध असणारे शहर. या शहरात इतिहासाच्या पाऊलखुणा प्रखरतेने जानवतात. शूरवीरांचा जिल्हा म्हणून ओळख. नांदेड नांदेड हे गोदावरी नदीच्या खोऱ्यात आहे. येथे औरंगाबाद प्रशासकीय विभागाचे उप मुख्यालय आहे. येथेच शीख धर्मीयांचे दहावे गुरु श्री गोविंदसिंग यांची समाधी (गुरुद्वारा) आहे स्वामी रामानंद तीर्थ विद्यापीठ येथेच आहे. महाराष्ट्राच्या इतिहास-भूगोलावर आणि संस्कृतीवर अनेक पुस्तके लिहिली गेली आहेत. त्यांतली काही अशी:- * आधुनिक महाराष्ट्राचे राजकारण लेखक वसंत सिरसीकर * मराठ्यांचा युद्धेतिहास ब्रिगेडियर का.गं. पित्रे * महाराष्ट्र लेखक प्रा. वि.पां. दांडेकर * महाराष्ट्र एका संकल्पनेचा मागोवा लेखक माधव दातार * महाराष्ट्र दर्शन (संपादक सुहास कुलकर्णी * महाराष्ट्र संस्कृती लेखक पु.ग. सहस्रबुद्धे]] * महाराष्ट्र संस्कृती प्रा. शेणोलीकर आणि प्रा. देशपांडे * महाराष्ट्राचा सांस्कृतिक इतिहास लेखक डॉ. शं.दा. पेंडसे * महाराष्ट्रातील दुर्ग लेखक निनाद बेडेकर]] desc विकिडाटा वरील माहिती पासून माहितीचौकट तयार करणारे साचा खालील विकिडाटा गुणधर्म दाखविल्या जाउ शकतात: "description हा साचा मराठी विकिपीडियावर विकिडाटा प्रकल्पातून माहिती एक माहितीचौकटच्या रुपात दकवण्यासाठी उपयोग केला जातो" शहरातील अनेकांना आपल्या गच्चीवर/गैलरीमध्ये शहरातील लहान घरांमध्ये बाग सुरु करताना येणार्र्या अडचणी, शंका, आणि सुरुवातीची माहिती मिळवण्यासाठी आवश्यक असलेली सर्व संसाधने या पुस्तकात एकत्र करण्याचा प्रयत्न केला गेला आहे. त्यामध्ये अगदी जागेच्या उपलब्धतेपासून सुरुवात करुन त्यानुसार तुम्हांला काय काय शक्य आहे याचा विचार केला गेलेला आहे. शहरातील अगदी कमीत कमी जागेमध्ये आपण आपली बागकामाची हौस कशी भागवू शकतो, यासाठी जागा, सुर्यप्रकाश, हवा आणि तुमच्या गावच्या हवामानाचा थोडासा आढावा आवश्यक आहे. त्यानुसार तुम्ही उपलब्ध जागेचा जास्तीत जास्त उपयोग करुन आपले स्वत:चे छोटेखानी जंगल आपल्या स्वत:साठी नक्की तयार करू शकाल. जागेची उपलब्धता आणि त्यानूसार झाडांची निवड * कोणत्या झाडाला किती सुर्यप्रकाशाची आवश्यकता आहे हे झाडांच्या संदर्भ यादीमध्ये उल्लेखलेले आहे. त्यानुसार तुम्ही कोणती झाडे लावू शकाल याचा विचार करावा. पुर्ण गच्ची तुमच्याकडे नक्की किती जागा उपलब्ध आहे, त्यानुसार तुम्ही कोणती झाडे लावायची याचा विचार करावा, जर तुमच्याकडे पुर्ण गच्ची उपलब्ध असेल तर गच्चीवर दिवसाचा बहुतांश काळ पुर्ण सुर्यप्रकाश मिळेल त्यामुळे तुम्हांला बहुतांश प्रकारची झाडे लावता येतील. उलटपक्षी त्यातही सावलीत वाढणारी झाडे जपून इतर झाडांच्या सावलीत लावावी लागतील किंवा त्यांच्यासाठी सावलीची काही वेगळी व्यवस्था करणे भाग पडेल. जागेच्या मुबलक उपलब्धतेमुळे तुम्ही बहुतांश प्रकारची झाडे लावू शकाल, त्यातही बाहेरच्या बाजूने मोठी व गच्चीच्या मधल्या बाजूला लहान, कमी सुर्यप्रकाश असलेल्या झाडांची रचना तुम्ही करू शकाल. भिंतीच्या बाजूला वेली ठेवता येतात जेणेकरून त्या भिंतींवर किंवा भिंतीला बांबू किंवा धातूचे मंडप उभे करणे सहज शक्य होते. शक्यतो मधला भाग मोकळा ठेवावा जेणे करून तुम्हांला सर्व झाडांकडे एकाच वेळी बघता येते. आणि स्वच्छता ठेवणे सोपे होते. छोटी गैलरी तुमच्याकडे छोटीशी गैलरी असेल तर मात्र तुम्हांला दिवसातील काहीच काळच सुर्यप्रकाश उपलब्ध असेल आणि गैलरीच्या दिशेनुसार तुम्हांला झाडांची निवड, खासकरून कमी सुर्यप्रकाशात किंवा काहीवेळाच्या सुर्यप्रकाशातही जी झाडे टिकू शकतील अशीच झाडे लावणे शक्य असेल. उदा, मसाले, निवडूंग जातीतील झाडे, गवत प्रकारातील झाडे. लहान जागेमध्ये तुम्ही, नेहमी लागणारी घरगुती औषधे, मसाले, शोभेची झाडे लावू शकता, त्यात औलस्पाईस, मायाळू, अळू, गवतीचहा, तुळस, पुदीना, पेपरमिंट, खाऊचे पान, अशी रोजच्या उपयोगाची झाडे लावू शकता ज्यांचा रोजच्या आहारात वापर केला जाऊ शकतो आणि त्यांना फ़ार काळजी घ्यायची गरजही नसते. शिवाय कमी सुर्यप्रकाशातही ही झाडे आरामशिर वाढतात. फ़क्त भिंती किंवा गैलरीची जाळी तुमच्या जागेत खाली जमिनीवर झाडे ठेवण्यास जागा नसल्यास तुम्ही लटकत्या कुंड्यांचा वापर करून त्यात काही लहान झाडे लावू शकाल, म्हणजेच यामध्ये तुम्हांला लटकणार्या वेली, तुळस, पुदीना, गवतीचहा, आले, ओफ़िस टाईम किंवा इतर शोभेची झाडेच लावणे शक्य असेल. किंवा भिंतीत ठोकून लावता येईल अशा स्टेंडचा वापर करून त्यावर कुंड्या ठेवता येतील. किंवा आता नव्याने उपलब्ध असलेला उभ्या बागेचा पर्यायही तुम्हांला उपलब्ध आहेच. यामध्ये तुम्हांला अगदी कमीत कमी सुर्यप्रकाशात जगणारी झाडेच निवडता येईल. अगदी लहान जागेत म्हणजेच फ़क्त भिंती किंवा कठडे किंवा गैलरीची/खिडकीची जाळीच जिथे उपलब्ध असेल त्याठिकाणी तुम्ही लहान लहान झाडे जसे कि, मधुकामीनी, तुळस, पुदीना, पेपरमिंट किंवा एक दोन वेली पांढरा थंनबर्जीया, खाऊचे पान, मनी प्लांट, रानजाई, गणेश वेल इ. लावू शकता. त्यातही लटकणार्या कुंड्या लहान व पाण्याचा निचरा न करणाऱ्या अश्या असल्याने झाडांची निवड तशीच करणे भाग आहे. या प्रकारे लटकत्या कुंड्यांमध्ये झाडे लावताना शक्यतो पाण्यासाठी छिद्रे असलेल्या कुंड्या वापरू नयेत. किंबहुना जास्तीचे पाणी चालेल अशाच झाडांची निवड करावी, नाहीतर त्या लटकत्या कुंड्या खालची जागा तुम्हांला वापरणे शक्य होणार नाही. * आपण येथे गृहित धरले आहे की, ही बाग कोणत्यातरी बांधलेल्या जागेत उभी केली जाणार आहे त्यामुळे तेथे कुंड्या ठेवण्याच्या जागी खाली जमिन/माती नसेल. * शिवाय आपण रहातो, झोपतो, वावरतो ती जागा या कुंड्यांपासून काही फ़ुटांच्या अंतरावरच असणार आहे, त्यामुळे माती आणि पालापाचोळा यांच्या कचऱ्याची सतत काळजी घेणे आपल्याला भाग पडते. * या सर्वांचा विचार करता, खाली फ़रशी असलेली सर्वात उत्तम, सर्व कुंड्यांना खाली प्लेट्स लावणे म्हणूनच आवश्यक आहे. जेणेकरून जास्तीचे पाणी जेव्हा कुंडीमधून बाहेर पडेल तेव्हा ते प्लेट मध्ये जमा होईल आणि हळूहळू कुंडीतील माती ते परत वर ओढून घेईल. * कोणत्याही परिस्थीतीत प्लेट्स न लावता कुंडी डायरेक्ट स्लेबवर ठेवणे टाळा. शक्यतो कुंड्या स्लेबपासून थोड्या उंचीवर स्टेंडवर ठेवल्यास उत्तम. * स्लेबला वॉटर प्रुफ़ींग करुन घेणे आवश्यक आहे. * अनेकदा झाडांना घातलेले पाणी ओघळून खाली येते तेव्हा जिथे तुम्ही झाडे ठेवत आहात तिथे पाण्याचा निचरा करण्याची निट व्यवस्था आहे याकडे लक्ष द्या. शक्यतो सर्व कुंड्यांना प्लेट्स लावल्यास ही समस्या येतच नाही. गच्ची, गैलरी यांचे छत आणि भिंती/जाळ्या * शक्यतो छताला हिरवी जाळी लावल्यास, झाडांना उन पावसाचा त्रास होत नाही. जरी संपुर्ण उऩ्हात राहणारी झाडे असतील तरी ती हिरव्या जाळी खाली सुंदर वाढतात. जास्तीचे उन आणि जास्तीचे पावसाचे पाणी या दोऩ्हीपासून संरक्षण मिळवता येते. * शक्यतो बाजूच्या भिंतींना वेली लावता येतात, जेथे चौकोनी गच्ची उपलब्ध आहे तिथे पॅराफ़िट वॉलवर आणि हिरव्या जाळीच्या छताखाली अशा कमरेपासून वरच्या उंचीच्या भागात वेली चढवता येतील अशा विरळ प्लास्टीकच्या किंवा काथ्याच्या जाळ्या तयार कराव्यात जेणे करून, त्यांचा वेलींची भिंतही तयार होते आणि वेलींना सगळीकडून सुर्यप्रकाश मिळतो. शिवाय आतील झाडांना जास्तीचा वाराही लागत नाही. नुसत्या काळ्या/लाल मातीमध्ये कुंडीत झाडे लावल्यामुळे पाण्याचा निचरा, पाणी धरुन ठेवणे, आणि मुळांच्या वाढीसाठी योग्य भुसभुशीतपणा असणे आवश्यक आहे. त्यानुसार आपल्याला तश्या प्रकारचे मिश्रण ज्यात भरपूर सेंद्रिय पदार्थ, तंतू, माती असेल अशा मिश्रणाचा उपयोग बहुतेक झाडांना होतो. आपण टाकलेले कोको पिट साधारण: एक ते दीड वर्षात सेंद्रिय घटकात बदलून जाते, त्यावेळी परत त्यात तंतू घालणे आवश्यक असेल. पण झाडाच्या प्रकारानुसार, किंबहुना ती झाडे कोणत्या भागात जास्त येतात त्यानुसार त्याच्या कुंडीतल्या मातीच्या मिश्रणात बदल करणे अपेक्षित आहे. फ़ुलझाडे, फ़ळभाज्या, लहान झाडे या झाडांना 33% माती(तुमच्या भागात उपलब्ध कोणतीही 33% कोकोपिट/तांदळाचा भुसा/कडब्याचा चाळ, 33% सडवलेला पाला पाचोळा/गांडूळ खत या झाडांना भरपूर सेंद्रीय घटक भरपूर पाणी आणि मुळे वाढण्यासाठी भुसभुशीत माती हवी असते. त्यामुळे सर्व घटकांचा एकत्रित परिणाम म्हणून सर्व घटक समान वापरल्यास झाडांची वाढ चांगली होते. अळू, शाक भाजी/पाण्यातला पालक/चिखलात येणारी झाडे या झाडांना जरी चिखल हवा असला तरीही कुंडीच्या तळाशी म्हणजेच मुळे धरुन ठेवणारा भाग मातीच्या गोळ्याचा असणे आवश्यक आहे, या साठी याची कुंडी बंदिस्त असलेली चांगली यात माती जास्त म्हणजे 50% आणि कोको पिट 25 सेंद्रिय घटक 25 असे मिश्रण केल्यास चिखलात, पाणथळ जागेत येणाऱ्या झाडांना त्यांचे नैसर्गिक वातावरण मिळते. मोठी झाडे, फ़ळझाडे, मोठ्या वेली म्हणजे मोठी झाडे जी आपण ड्रम अर्धे कापून, मोठ्या कुंड्यांमध्ये, किंवा तत्सम मोठ्या भांड्यामध्ये लावतो त्यांमध्ये खालच्या भागात जास्त प्रमाणात कोको पिट आणि वरच्या थरामध्ये सडवलेला पाला पाचोळा/गांडूळ खत असे भरल्यास कालांतराने वरील सेंद्रीय घटक खाली झिरपत जातात, शिवाय मातीचे प्रमाण कमी असल्याने मोठ्या कुंड्यांचे वजनही कमी रहाते. या झाडांना मुळांच्या जलद वाढीसाठी कोकोपिटमुळे मदतही होते. शिवाय अगदी शेवटपर्यंत म्हणजे दोन वर्षापेक्षा जास्त काळ माती भुसभुशीतच रहाते. त्यामुळे त्याचे पुर्नभरण करताना, मातीबदल करताना कमी त्रास होतो. झाडांना 25% माती(तुमच्या भागात उपलब्ध कोणतीही 45% कोकोपिट/तांदळाचा भुसा/कडब्याचा चाळ, 30% सडवलेला पाला पाचोळा/गांडूळ खत * साधारणत: झाड सुदृढ अवस्थेत त्या कुंडीत किती काळ राहू शकेल याचा अंदाज घेऊन तुम्ही त्या झाडासाठी कुंडीचा आकार आणि आकारमान ठरवावे. * आपण भरत असलेले मातीचे मिश्रण साधारण: दोन वर्षांपर्यंत बदलण्याच्या लायकीचे होते. त्यामुळे पुढील दोन वर्षात तुम्ही निवडलेले झाड साधारण किती मोठे होईल याचा अंदाज करावा. * तरी 14 इंची पेक्षा लहान कुंडी कोणत्याच झाडाला घेऊ नका असा माझा कायम अनुभव आहे. तरच तुम्हांला अपेक्षित वाढ, फ़ुले, विस्तार झाडाला टिकवता येतो. त्यापेक्षा लहान कुंडीमध्ये माती सतत कोरडी होण्याचे प्रमाणही जास्त असते. * कोणती झाडे मी कुंडीत लावू शकतो? * फ़ळझाडे कुंडीत लावता येतात का? * शोभेची झाडे कि उपयोगाची झाडे? * मुंग्या समस्या कि उपाय? * बिना मातीचे बागकाम किती सफ़ल? * किड, जिवाणू, पाणी, प्राणी यांमुळे झालेले आजार * मातीच्या चुकीच्या मिश्रणामुळे किंवा मुळांची पुर्ण वाढ होऊन कुंडी भरल्यामुळे होणारे आजा मराठीतील विकिबुक्स वर तयार झालेली पुस्तके कोठे पाहायला मिळतील? श्रीमाताजींनी यामध्ये प्रामुख्याने तीन गोष्टींचा समावेश केलेला आहे. २) शरीराच्या विविध अंगांचा विकास ३) काही दोष असल्यास, व्यंग असल्यास त्याच्यात सुधारणा घडवून आणणे शारीरिक शिक्षणाद्वारे विकसित करायची मूल्ये शारीरिक शिक्षणासंबंधी श्रीमाताजींनी व्यक्त केलेले विचार १) शरीराचे शिक्षण हे जन्मापासूनच सुरु केले पाहिजे आणि ते आयुष्यभर चालू राहिले पाहिजे. सर्वंकष शिक्षण तत्त्व आणि पद्धत * शिक्षण (भाग १ श्रीमाताजी, अनुवादक कु.विमल भिडे, प्रकाशन संजीवन कार्यालय, श्रीअरविंद आश्रम, पुडुचेरी, ऑक्टोबर १९८० श्रीमाताजींनी मानसिक शिक्षणामध्ये खालील गोष्टींचा मुख्यत्वेकरून समावेश केला आहे. २) जाणीव विशाल, व्यापक करणे, तिची समृद्धी वाढविणे ३) सर्व संकल्पना, कल्पना व विचार यांची मध्यवर्ती संकल्पनेभोवती गुंफण करणे ५) मानसिक शांती, स्थिरता आणि ग्रहणशीलता यांचे विकसन श्रीमाताजीनी प्राणिक शिक्षणामध्ये पुढील घटकांचा समावेश केला आहे. * २) सौंदर्यदृष्टीचा विकास आणि * ३) स्वभाव परिवर्तन यांचा समावेश होतो. यामध्ये स्वत:च्या अंतरंगात डोकावून तेथे अंतरात्म्याचा शोध घेणे यास महत्त्व आहे. अंतरात्म्यास पूर्णयोगाच्या परिभाषेत चैत्य पुरुष (Psychic Being) अशी संज्ञा आहे. यामध्ये २ गोष्टी महत्त्वाच्या असतात. परमेश्वर हा प्रत्येक व्यक्तीच्या हृदयात स्थिर असून ब्रह्मांड जिंकण्याची ही ताकद प्रत्येक व्यक्तीमध्ये उपजत असते. तिला ओळखण्याची व जागृत करण्याची आवश्यकता आहे. Wikibooks नामविश्वाचे मराठी रूप उपलब्ध करवून घ्यावयाचे आहे जसे मराठी विकिपीडियासाठी Wikipedia नामविश्वासाठी विकिपीडिया हे रुप उपलब्ध आहे Wiktionary साठी विक्शनरी. तसे Wikibooks साठी विकिबुक्स हे रुप सुचवतो आहे. विकिबुक्स हे लेखन बऱ्याच वर्षा पासून मराठी विकिप्रकल्पांमध्ये उपयोग होतेच आहे, शिवाय Wikibooks हे विशेषनाम आहे म्हणून इतर पर्यायी रूपांचा विचार केला नाही पण इतर एखाद्या पर्यायी रुपाची मागणी असेल तर तसाही विचार करता येईल. कुणाचे प्रतिसाद न आल्यास विकिबुक्स हे रुप निश्चित समजले जाईल. आपण हे का करतो आहोत ? सध्या मराठी विकिबुक्स (आणि इंग्रजी विकिबुक्सवर मराठी विषयक) माझे काम चालू आहेच. विकिबुक्सची काही प्रकल्पपाने आणि साहाय्यपाने अद्ययावत करावयाची आहेत. यादृष्टीने मराठी विकिबुक्सचे सध्या Wikibooks हे नामविश्व अद्याप केवळ इंग्रजीत आहे आणि साहाय्य पाने बनवताना सर्वत्र इंग्रजी Wikibooks नावानेच आंतर्गत दुवे देणे जीवावर येणारी बाब आहे. म्हणून काही प्रस्तावित साहाय्य पानांचे काम अडखळलेले आहे ते मार्गी लागेल. * एक सजेशन विकीपुस्तके अस आल आहे, पण प्रकल्प नामविश्वासाठी असल्यामुळे विकीपुस्तक असे एकवचन प्रत्यक्ष वापरताना जास्त उपयूक्त ठरेल. शॉर्टफॉर्म विपु असे करूयात * मुख्य लेख नामविश्वाचे नामाभिधान लेख एवजी पुस्तक करून घ्यावे. * मुख्य लेख नामविश्व हे ग्रथाचे दालन पद्धतीवर आधारीत पहिले पान म्हणूनही वापरता यावे आणि इतर पुस्तकपृष्ठे ट्रांन्सक्लूड करता यावीत यासाठी पुस्तकपृष्ठ असे अजून एक नामविश्व जर शोध मुख्य नामविश्वासोबत होऊशकत असेल तर मागावे. * पाककृतींची संख्या बऱ्यापैकी येते तेव्हा पाककृती हे वेगळे नामविश्व इंग्रजी विकिबुक्स पद्धतीने मागवून घ्यावे. इंग्रजी विकिबुक्सवर विकिज्युनीयर नावाचे नामविश्व उपलब्ध आहे त्या धर्तीवर मराठी विकिबुक्सवर नामविश्व असावे असा मानस आहे त्यासाठी मराठी शब्द सुचवणी हवी आहे. [[विकिबुक्स:मराठी प्रमाणलेखनाचे संकेत साठी मराठी विकिपीडियावरून आयात केलेले साचा:अविशिष्ट उपपान त्रुटी दाखवते. स्टेबल आणि सेक्युअर्ड सपोर्ट ने Template:Random Subpage अद्ययावत स्वरूपात चालण्यात साहाय्य हवे आहे. १८:३०, ५ फेब्रुवारी २०१५ (UTC) आज या विकिवर आटोपशीर भाषा दुवे सक्षम करण्यात आलेले आहेत आजपासून,आटोपशीर भाषा दुवे हे, या विकिवर, आंतरभाषिक दुव्यांसाठी एक अविचल यादी असतील. तरीपण,खाली असलेली कळ वापरुन,आपण संबंधित लेख ज्या-ज्या भाषेत लिहिल्या गेला आहे, त्या सर्व भाषांची विस्तृत यादीपण बघु शकता. (या संदेशाचे भाषांतर, द्वारा विजय नरसीकर.) सात वर्षांपूर्वी याच महिन्यात बहुतेक विकिपीडिया संपादकांना व्हिज्युअल एडिटचा प्रस्ताव दिला होता तेव्हा पासून संपादकांनी अनेक मैलाचे दगड गाठले आहेत. * डेस्कटॉप वर व्हिज्युअल एडिटरच्या सहाय्याने ५० मिलियनहून अधिक संपादने/सुधारणा करण्यात आल्या. वर्ष २०१९ मध्ये व्हिज्युअल एडिटरमध्ये दोन मिलियनहून अधिक नवे लेख तयार केले गेले. ते मंगळवार, दिनांक १ सप्टेंबर २०२० रोजी दुय्यम डेटा सेंटरवर सर्व रहदारी बदलतील. आपण अल्पावधीतच सर्व विकी वाचण्यास सक्षम असाल, परंतु संपादन करू शकणार नाही *आपण या वेळी संपादित करण्याचा किंवा जतन करण्याचा प्रयत्न केल्यास आपणास एक त्रुटी संदेश दिसेल आम्हाला आशा आहे की या मिनिटांमध्ये कोणतीही संपादने गमावली जाणार नाहीत परंतु आम्ही याची हमी देऊ शकत नाही आपल्याला त्रुटी संदेश दिसत असल्यास, कृपया सर्वकाही सामान्य होईपर्यंत प्रतीक्षा करा मग आपण आपले संपादन जतन करण्यात सक्षम असाल परंतु, आम्ही शिफारस करतो की तुम्ही तुमच्या बदलांची प्रत प्रथम बनवा. *पार्श्वभूमी कृती प्रणाली वेग मंदावला जाउ शकतो आणी काही कृती अपूर्ण राहू शकतात सुटू शकतात. लाल दुवे सामान्य तितक्या लवकर अद्यतनित केले जाऊ शकणार नाहीत. आपण आधीपासूनच कोठेतरी दुवा साधलेला एखादा लेख तयार केल्यास दुवा नेहमीपेक्षा जास्त वेळ लाल राहील. काही दीर्घकाळ-चालू असलेल्या स्क्रिप्ट्स थांबवाव्या लागतील. *दिनांक १ सप्टेंबर २०२० च्या आठवड्यात कोड गोठवले जातील अनावश्यक कोड उपयोजित होणार नाही. १८:०९, २० नोव्हेंबर २०२० (UTC) हे परिणाम संपादन कार्यसंघाला आत्मविश्वास देतात की हे साधन उपयुक्त आहे. तुम्ही टाईप करत असताना पुढे आपोआप अपेक्षित शब्द सुचवला जातो. पानाची सय रिकामी करा/पर्ज करा. "months जानेवारी फेब्रुवारी मार्च एप्रिल मे जून जुलै ऑगस्ट सप्टेंबर ऑक्टोबर नोव्हेंबर डिसेंबर 'cite-named-refs-title जोडल्या जाणाऱ्या संदर्भाला नाव द्या', 'cite-no-namedrefs पृष्ठावर कोणतेही संदर्भनाव मिळाले नाही', 'cite-namedrefs-intro संदर्भाची सामग्री पाहण्यासाठी एक संदर्भनाव निवडा. संदर्भाला पृष्ठावर जोडण्यासाठी 'जोडा' वर टिचकी द्या (क्लिक करा सामाजिक शास्त्रज्ञांना नेहमी विचारले जाणारे प्रश्न]] विकिबुक्स वरील तोंडवळा प्रचालक/तांत्रिक प्रचालक यांना सर्व सदस्यांच्या तोंडवळा आणि सर्व प्रकारची साईटवाईड अवजारे संपादित करण्याचे हे अधिकार आहेत. जगभरात खूप मोठ्याप्रमाणात चहा हे पेय प्यायले जाते. प्रत्येक भागात थोडे फार बदल पहायला मिळतात. एकूणच चहाची वाळवलेली पाने फक्त दुधात/ फक्त पाण्यात उकळणे ही मुख्य कृती आहे. ह्या जोडीला साखर,लिंबाचा रस किंवा दुध,साय घातली जाते. यातील सर्वसामान्य भारतीय पद्धतीच्या चहाची कृती पाहू. * १ चमच चहा पूड *सर्व प्रथम एका लहान पातेल्यात १ कप पाणी,२ चमचे साखर व १ चमच चहा पूड घालावी. *मध्यम आचेवर हे मिश्रण ५-७ मिनिटे उकळून घ्यावे. *चहा उतू जाणार नाही, याची काळजी घ्या. कॉफी हे एक गरम पेय आहे. | course नाष्टा म्हणून आणि कधी कधी जेवणातील एक जिन्नस म्हणून | minor_ingredient लिंबाचा रस, शेंगदाणे, मिरच्या, हळद, मोहरी इत्यादी | variations लिंबू चित्रान्न, कांदा चित्रान्न, आंबा चित्रान्न, नारळी चित्रान्न * लिंबू चित्रान्न: हा तांदूळ हळद आणि लिंबाचा रस मिसळून बनविला जातो. * कांदा चित्रान्न भाजलेले कांदे, मोहरी, चणा आणि हिरव्या मिरच्या यात मिसळल्या जातात. * आंबा चित्रान्न कैरीचे तुकडे तांदळात मिसळले जातात. * नारळी चित्रान्न नारळाचा किस आणि मोहरीचे दाणे पेस्ट म्हणून तांदळात मिसळले जातात. | label7 प्रदेश किंवा राज्य | label15 अन्न बनवायला लागणारा वेळ | label17 अन्न वाढण्याचे तापमान | label21 सामान्यतः वापरले जाणारे साहित्य root:wikitext Category:डाटा रो नसलेले माहितीचौकट साचे वापरणारे लेख root:wikitext Category:अंतःस्थापित माहितीचौकट साचे वापरणारी शीर्षक प्राचल असलेली पाने return image वर्ग:इवल्याश्या चित्रांसह माहितीचौकटी वापरणारी पाने return image वर्ग:जूने चित्र वाक्यविन्यास वापरणारी पाने * २ वाटया गूळ चिरून २ नारळ खरवडून घ्यावेत, अळीवात बारीक खडे असतात, अळीव स्वच्छ निवडून नारळामध्ये मिसळून एका कल्हईच्या जाड बुडाच्या पातेल्यात ३-४ तास झाकून ठेवावे. अळीव नारळाच्या ओलसरपणामुळे फुलून आले की त्यात जिरलेला गूळ व साखर घालावी व गॅसवर मंद आचेवर शिजायला ठेवावे. मधून मधून ढवळावे, लाडू होत आले की कडेने मिश्रण सुटू लागते. गॅस बंद करून मिश्रण कोमट असतांना तूपाचा हात लावून लाडू वळावेत. वरील साहित्यात मध्यम आकाराचे १५ लाडू होतात. हे लाडू जास्त टिकत नसल्याने एकावेळी जास्त प्रमाणाचे करू नयेत. *३ वाटया सुक्या खोबऱ्याचा कीस डिंक जाडसर कुटावा, खारका कुटून बारीक पूड करावी बदाम सोलून पूड अथवा काप करावेत खसखस गुलाबी रंगावर भाजून तिचा बारीक कूट करावा. कणिक तूपावर खमंग भाजावी खोबरे किसून भाजून हाताने कुस्करून घ्यावे. कढईत तूप गरम करूल थोडा थोडा डिंक घालून फुलवून तळून घ्यावा. परातीत तळलेला डिंक, खारीक पूड, बदाम काप, कुटलेली खसखस, जायफळ पूड, खोबरे सर्व एकत्र चांगले कालवावे. त्यात तीन वाटया किसलेला गुळ व साखर मिसळावी. फार कोरडे वाटले तर २ चमचे साजूक तूप गरम करून घालावे व मध्यम आकाराचे लाडू वळावेत. वरील साहित्यात २०-२२ लाडू होतात. रवा लाडू हा एक गोड खाद्यपदार्थ आहे. एक वाटी रवा, अर्धी वाटी पिठी साखर ३-४ चमचे साजूक तूप, एक वाटी दुध,काजू, बदाम, मनुके इत्यादी. एक वाटी रवा कढईत थोडेसे तूप टाकून तांबूस रंग होईपर्यंत परतावा. नंतर रवा थोडासा थंड झाल्यावर त्यात अर्धी वाटी पिठी साखर घालून दूध, काजू, बदाम, मनुके टाकून एकत्र करून लाडू वळून घ्यावेत. अशा प्रकारे रवा लाडू तयार होतील. रोज दोन उकडलेली अंडी खाल्ल्याने आपले डोळ्याची नजर तेज बनते, व आपल्या डोळ्यांमधून सर्व घान बाहेर पडते.ज्यांची हाडे कमकुवत असतात, अशांची हाडे मजबूत बनतात. हाडांची योग्य प्रकारे योग्य वेळी वाढ ठेवते. हाडे झिजण्यापासून बचाव होतो. अंड्यामध्ये नऊ ॲनिमो ऍसिड आहेत जे आपल्या शरीरासाठी अत्यंत लाभदायक आहेत. व्हिटॅमिन A, B, B12 आणि व्हिटॅमिन डी, ई हे अंड्यामध्ये आहेत. शरीराला ज्याची आवश्यकता आहे अशे फायदेशीर ऍसिड अंड्यामध्ये आहेत. अंड्या मध्ये ॲंटीऑक्सिडेंट्स ल्युटीन आणि जिंजेथिन आहे ज्यामुळे आपल्या डोळ्यांवर पडणारे अनितीन किरण नष्ट करते. अंडी खाल्ल्याने आपले वजन कमी होऊ शकते, अंडी खाल्ल्याने आपल्याला भूक कमी लागते, आणि आपण जेवण प्रमाणात करतो. त्यामुळे आपले वजन संतुलित राहते. यापेक्षाही अनेक बरेच आजार अंडी खाल्ल्याने नष्ट होतात. भारतात बनवले जाणारे अंड्याचे पदार्थ आदिम मानव शिकार करत असे आणि आगीचा शोध लागल्यावर ते मांस भाजून खाणे ही सामान्य प्रथा होती. मात्र स्वयंपाकाचे कौशल्य अवगत झालेल्या प्रगत माणसाने याच सामान्य प्रक्रियेवर पाककौशल्याचे चवदार प्रयोग केले व त्यांतून कबाब जन्माला आला संदर्भ हवा कबाब या मूळच्या पर्शियन शब्दाचा अर्थ ‘भाजणे’ असा होतो. मोरक्कन प्रवासी इब्न बतूता याने त्याच्या भारतीय वास्तव्यातील निरीक्षणे नोंदवताना लिहिले आहे की, भारताच्या उत्तर भागात कबाब व नान हा लोकप्रिय नाश्ता होता. मध्ययुगीन काळात सैनिक आपल्या तलवारीलाच मांसखंड खोचून, शेकोटीवर तो भाजून त्यावर मसाले भुरभुरवून खात असाही उल्लेख येतो. उत्तर भारतातील काही नबाबांनी त्यांच्या खवय्येगिरीने या कबाबाला शाही रूप दिले. सीगला (सळईला) मांसाचा गोळा लावून भाजल्यावर जो कबाब बनतो त्याला सीग कबाब म्हणतात. अवध प्रांताचा नवाब असदउद्दौला खाण्याचा विलक्षण शौकीन होता. त्याचा मुख्य आचारी हाजीमुराद अली हा एक निष्णात बल्लवाचार्य होता. कबाब हा पदार्थ अधिक चवदार होण्यासाठी तो सतत वेगवेगळे प्रयोग करून पाहत असे. मात्र एके दिवशी तो छपरावरून खाली पडला आणि त्याचा हात कायमचा जायबंदी झाला. पण तरीही या घटनेने त्याला कबाबवरील नवनव्या प्रयोगांपासून रोखले नाही. अतिशय मेहनतीने १६० विविध मसाले, तसेच घटकपदार्थ यांच्या वापराने या हाजीने एकहाती जे कबाब बनवले ते चवीला अद्वितीय होते. हात नसलेल्या माणसाला ‘टुंडा’ म्हणतात. त्या हाजीच्या जायबंदी हातामुळे या कबाबना टुंडे के कबाब म्हणून जे नाव मिळाले ते आजतागायत कायम आहे. लखनौ भागातील टुंडे के कबाब विलक्षण लोकप्रिय आहेत. लखनौच्या सय्यद मोहम्मद हैदर काझमी या नवाबाने ब्रिटिश अधिकारी मित्रास मेजवानीकरता आमंत्रित केले होते. लखनवी दावतची खासियत असणारे सीगकबाब या ब्रिटिश मित्रासमोर पेश केले गेले. पण त्या ब्रिटिश अधिकाऱ्याने मात्र त्या कबाबच्या चवीबद्दल टिप्पणी करताना मांस मऊसर नसल्याबद्दल टीका केली. खाणे, पिणे आणि खिलवण्याचा शौक असलेल्या नवाबाला ही टीका जिव्हारी लागणे स्वाभाविक होते. त्याने आपल्या सर्व आचाऱ्यांना पाचारण करून असे खास कबाब तयार करायला सांगितले, की जे चवीसोबत चावायलाही उत्तम असतील. या आचाऱ्यांनी त्या मोसमाचा विचार करत कच्ची कैरी आणि पपईची पेस्ट त्या मांसाला लावून जे कबाब बनवले तेे चवीला उत्कृष्ट होते. ह्याच कबाबांना काकोरी कबाब हे नाव पडले. जगभरातल्या विविध देशांत विविध प्रकारचे कबाब खाल्ले जातात. भारतीय उपखंडात कलमी, तंगडी, बोटी, राजपुती, रेशमी, लसूणी, शामी, हराभरा, हरियाली, आणि इतर बरेच कबाब लोकप्रिय आहेत. आजही रानात जाळ करून त्यावर मांस भाजून खाणाऱ्या जमाती आहेत. कोल्हापुरी चिकन थाळी हे कोल्हापुरी पद्धतीचे चिकन रस्सा असलेले ताटभर जेवण आहे. यात भाकरीबरोबर तांबडा रस्सा आणि पांढरा रस्सा ह्यांचा समावेश असतो.कोल्हापुरी चिकन थाळी मध्ये भाकरी ही चुलीवर बनवलेली असती,त्यामुळे याला अजून जास्त चव येते. | list1 कोल्हापुरी बोली · · कोल्हापुरी साज · · कोल्हापुरी चपला · · कोल्हापुरी चिकन थाळी · · कोल्हापुरी मिसळ · · कोल्हापुरी फेटा]] | list2 कोल्हापूर · · कोल्हापूर जिल्हा | list3 कोल्हापुरी बंधारा · · मोडी लिपी · · मराठी भाषा *पाणी उकळत ठेवून त्यात मीठ व तेल घालावे. *पाण्याला उकळी आल्यावे त्यात पाण्याच्या सम प्रमाणात तांदूळ पिठी घालावी आणि झाकण ठेवावे. *वाफ आल्यावर धग बंद करावी. *उकड कोमट असताना मळून घ्यावी. *नारळाचा चव आणि गूळ वेलची पूड कढईत घ्यावे आणि मऊसर होईपर्यंत शिजवून घ्यावे. *हे मिश्रण फार घट्ट करू नये, सैलसर ठेवावे. *हळदीच्या पानाला तेल अथवा तूप लावून त्यावर उकडीचा गोळा थापून पसरवून घ्यावा. *त्यावर तयार सारण पसरवून घ्यावे आणि हळदीचे पान एका टोकाकडून दुसऱ्या टोकाकडे दुमडून घ्यावे. स्वादिष्ट बनलेले दही टिकवण्यासाठी त्यात पोटॅशियम मेटा बाय सल्फईट (K2S2O5) किंवा तत्सम रसायन (Sodium Benzoate) वापरण्याची गरज नसते. केवळ थंड जागेत (उदा० रेफ्रिजरेटरमध्ये) ठेवले तरी दही बराच वेळ टिकते. दही हा भारतीयांच्या उन्हाळ्यातल्या जेवणातील एक महत्त्वाचा घटक आहे. रायते, ताक, कढी किंवा कोशिंबीर इत्यादी पदार्थ बनवण्यासाठी दही वापरतात. दह्याचे आरोग्यास बरेच फायदे आहेत. दही पचायला खूप सुलभ असते. ज्यांना दूध पचत नाही त्यांना दही पचते. दही हे प्रोबायोटिक म्हणून कार्य करते. दही खाल्ल्याने प्रतिकारशक्ती सुधारते. तसेच मजबूत हाडे आणि दातांसाठी, निरोगी आणि तेजस्वी त्वचेसाठी ते फायदेशीर आहे . जेव्हा दूध गरम (कोमट) असताना त्यात थोडे दही टाकले जाते तेव्हा -दह्यातील लॅक्टोबॅसिलस बॅक्टेरियांचा गुणाकार होतो आणि म्हणून दूध दह्यामधे बदलते.या प्रक्रियेस किण्वन प्रक्रिया किंवा फरमेंटेशन असे म्हणतात. दुधात केसीन (casein) नावाचे ग्लोब्युलर प्रथिन (Protein) असते. लॅक्टिक ॲसिड बॅक्टेरिया आणि केसीन यांच्या दरम्यानच्या रासायनिक प्रतिक्रियेमुळे दही तयार होते. किण्वन प्रक्रियेदरम्यान, बॅक्टेरिया लॅक्टोजपासून ऊर्जा (एटीपी) तयार करण्यासाठी एन्झाइम्स वापरतात. हे एटीपी वापरून लॅक्टिक ॲसिड तयार होते. दुधात असलेले ग्लोब्युलर प्रोटीनवर लॅक्टिक ॲसिड काम करते आणि पचायला जड असलेल्या प्रोटीनचे छोट्या आणि पचायला हलक्या असलेल्या प्रथिनात रूपांतर करते. या प्रक्रियेमुळे प्रोटीनची तृतीयक आणि चतुष्कीय रचना नष्ट होते आणि ग्लोब्युलर प्रथिने तंतुमय प्रथिने बनतात. अशा प्रकारे प्रथिनांच्या विघटनामुळे दह्याचा जाड पोत (घट्टपणा) तयार होतो. तापवून थंड केलेल्या दुधामध्ये किंचित दही किंवा ताक घालून दही तयार करतात. हे जे दही अथवा ताक दुधामध्ये घातले जाते त्याला विरजण असे म्हणतात. स्ट्रोप्टोकोकस लॅक्‍टिस, स्ट्रेप्टोकोकस (Streptococcus) डायॲसिटिलॅक्‍टिस, स्ट्रेप्टोकोकस केमोरिस जीवाणूंमुळे दुधाचे दही होते . बाजारात योगर्ट (Yoghurt) नावाचे दही मिळते, त्याने विरजण लागत नाही. योगर्टमध्ये लॅक्टोज नसतात. दह्यात योगर्टपेक्षा जास्त आंबटपणा असतो. दुधाची साय साठवून तिच्यात घातलेल्या विरजणानंतर साईचे दही बनते. या दह्यापासून चक्का (पाणीविरहित घट्ट दही लस्सी (पाणीविरहित ताक लोणी करता येते. लोण्यापासून घरचे लोणकढे तूप, आणि चक्क्यापासून श्रीखंड. *२कप दूध (५०० मिली ग्रॅम ) *घरातील पोहे खाण्याचा १ चमचा दही(विरजण: १०-२० मिली ग्रॅम ) खालील मजकूर आज्ञार्थक/विध्यर्थक/सल्लादायक असल्याने काढून टाकला आहे. दही तयार करण्यासाठी दोन पद्धती आहेत, रेनेट आणि आम्लसह. लिंबाचा सिडचा वापर जसे, लिंबाचा रस, दही तयार करण्यासाठी लैक्टिक आम्ल लैक्टोज पाण्यात सोडतो. अशा प्रकारे या पद्धतीने तयार केलेली घन दही लैक्टोज असहिष्णुता असलेल्या लोकांसाठी चांगली आहे. या प्रकारची दही भारतामध्ये छेना म्हणून ओळखली जाते. दही बनविण्यासाठी रेनेटचा वापर करून दुग्धशर्कराला भरीव कॉग्युलेटेड प्रथिने जोडतात. अशाप्रकारे लैक्टोज असहिष्णुतेसह असलेल्या लोकांसाठी याची शिफारस केली जात नाही. या प्रकारचे दही व्यावसायिक चीज आहे जसे की चेडर, मोजझारेला, स्विस, परमेसन या सुपरमार्केटमध्ये उपलब्ध आहे. शाकाहारी रेनेट, सामान्यत: विठानिया कोगुलान्सचा, भारतात पनीर तयार करण्यासाठी वापरला जातो. दही उत्पादनांमध्ये प्रदेशानुसार बदलू शकतात आणि कॉटेज चीज, दही चीज (दोन्ही जीवाणूंनी बनविलेले आणि कधीकधी रेनेट देखील करतात शेतकरी चीज, भांडे चीज, क्वेको ब्लान्को आणि पनीर यांचा समावेश आहे. हा शब्द समान स्वरुपाच्या किंवा सुसंगततेच्या दुग्धशाळेच्या पदार्थाचा देखील संदर्भ घेऊ शकतो, जरी या प्रकरणांमध्ये सुधारक किंवा वलय हा शब्द सामान्यतः वापरला जातो. इंग्लंडमध्ये रेनेट वापरून बनवलेल्या दही यांना जांकेट म्हणून संबोधले जाते; खरे दही आणि मठ्ठा दुधाच्या वातावरणामुळे (तापमान, आंबटपणा) नैसर्गिक विभक्ततेपासून तयार होते. दही वापरली जाते तशी, तसेच रवा, मनुका, चिरलेली शेंगदाणे आणि इतर घटकांसह. हे बेक केले जाऊ शकते किंवा पातळ कस्टर्ड पॅनकेक्स बेक करण्यासाठी दहीची खीर वापरली जाऊ शकते मराठी शब्द सुचवा}} 1. या साचा मुळे मराठी शब्द हवे असलेल्या लेखन विभागांचे वर्ग:मराठी शब्द सुचवा येथे वर्गीकरण होईल झाले. 3. तुमचे मत नक्की नसल्यास चावडीवर चर्चा करा बर्फी ही खवा आणि साखर वापरून तयार केली जाणारी मिठाई आहे. यात अनेकदा खाण्याचा रंग टाकतात. मग चौकोनी आकाराच्या अल्युमिनीयमच्या ट्रे मध्ये त्यास थापतात व त्याच्या चाकूने/सुरीने वड्या पाडतात. विविध प्रकारचे दुग्धजन्य पदार्थ हे भारतीय पाककृतींचा एक महत्त्वाचा भाग आहेत. यापैकी बहुतेक उत्पादनांना खव्यासारख्या व्हेर्न (हे चीज बनवणाऱ्या कंपनीचे नाव आहे उत्पादनांमध्ये वर्गीकृत केले जाऊ शकते. * लस्सी (गोडी आणि खारी) * छेना पोडा हा भाजलेला, गोड आणि घट्ट असा छेना असतो. * छेना गाजा हा छेना आणि रवा यांचे मिश्रण असते. हाताच्या आकाराचे आयताकृती तुकडे (गज) तयार केले जातात. नंतर जाड साखरेच्या पाकात उकडून घेतात. * रसाबली एक लालसर तपकिरी रंगाची तळलेली चपटी वडी असते. ती दाट, गोड दुधात भिजवून घेतात. * संदेश हे छेना आणि साखर मिसळून तयार केलेले मिश्रण आहे. नंतर कॅरेमेल करण्यासाठी हलके किसून घेतात असते. याचे चेंडूसारखे गोळे बनवले जातात. * खीरा सागर म्हणजे दुधाचा सागर. यात गोड दुधात छेनाचे छोटे छोटे गोळे एकत्र केले जातात. दुधावर आलेल्य स्निग्ध सायीला एखाद्या आंबट पदार्थाचे, साधारणपणे आंबट दह्याचे, विरजण लावले की सायीचे दही बनते. असे दही पाणी घालून रवीने घुसळून काढले की पृष्ठभागावर लोणी जमा होते. पाण्याने स्वच्छ धुतलेल्या या लोण्याचा गोळा साठवता येतो. भारतात या लोण्यापासून तुपाखेरीज दुसरा कोणताही पदार्थ बनवला जात नाही. तूप हा अनेक महिने रेफ्रिजरेटरबाहेर टिकणारा पदार्थ आहे. [[थालीपीठ आणि भाकरी यांच्यावर लोण्याचा गोळा ठेवून खाण्याची संस्कृती महाराष्ट्रात आहे हे लोणी कढवले की त्याचे लोणकढे तूप बनते. लोणी जर अगदी ताजे असेल तर त्यापासून बनलेल्या तुपाला साजूक तूप म्हणतात. समारंभातील जेवणाची आणि अनेकांच्या घरच्या महाराष्ट्रीय जेवणाची सुरुवात वरण-भात-तूप वाढून होते. दुधापासून घुसळून थेट बनविलेल्या लोण्यासारख्या पदार्थाला बटर म्हणतात. किंचित मीठ घातलेले पिवळ्या रंगाचे हे बटर रेफ्रिजरेटरमध्ये खूप दिवस टिकते. बटर आणि लोणी यांच्या आरोग्यविषयक गुणधर्मांत बराच फरक आहे. असेच बटर शेंगदाण्याच्या दुधापासूनही बनवता येते त्याला पीनट बटर म्हणतात. दक्षिणी तळलेली कोंबडी, ज्याला फक्त तळलेली कोंबडी म्हणूनही ओळखली जाते. यात कोंबडीचे तुकडे आवरण लावून तलात खोल तळतात किंवा पॅनमध्ये कमी तेलात तळतात किंवा उच्च दाब देउन तळतात. कोंबडीच्या बाह्य भागात ब्रेडक्रम्स लावल्याने कोंबडीच्या मांसांत रस टिकुन राहतो आणि आवरण मस्त कुरकुरीत होते. या पदार्थासाठी बहुधा ब्रॉयलर कोंबडीचा वापर केला जातो. गावठी कोंबडीत मांस कमी असल्याने तिचा वापर टाळतात. ॲपिसियस यांचे रोमन कूकबुक (चौथे शतक) मध्ये पुलम फ्रंटोनियनम नावाने खोल-तळलेल्या कोंबडीची पाककृती आहे ref> विकिसुट्टी, विकिआराम, विकिविश्रांती किंवा विकिरजा म्हणजे असा काळ की, जेव्हा सदस्य विकिपीडिया हून दूर राहतात, आणि हा काळ छोटासाच असणे अपेक्षित असते. इतर सदस्यांच्या अस्तित्वाने अनेकांना वेगवेगळ्या स्तरावर त्रास होतो, काही सदस्यांना ह्या त्रासातून बाहेर पडणे सोपे पडते, काहींना त्याचा खूपच त्रास होतो आणि मग ते सतत ऑनलाईन जाऊन फक्त तपासण्या साठीच, की काय घडते आहे, पुन्हा-पुन्हा अलीकडील बदल तपासत राहतात. विकिवर होणाऱ्या त्रासाची पातळी वेगवेगळी असू शकते शिवाय कधी-कधी ती खूपच त्रासदायक असू शकते, त्यामधून काही जुने व अनुभवी सदस्य स्वत:हून विकिसुट्टी घेतात आणि आपल्याला त्यांचे त्यांच्या ह्या क्षमतेबद्दल कौतुक केले पाहिजे. परंतु, काही सदस्यांना मात्र हे शक्य होत नाही आणि मग इतरांच्या त्रासात ते चुका करुन इतके गोत्यात येतात की त्यांना सक्तीची विकिसुट्टी घ्यावी लागते. आपल्यापैकी कुणावरही ही वेळ येऊ देऊ नका आणि म्हणूनच योग्य वेळीच विकिसुट्टी घ्या विकिवेड्या सदस्यांना अशा सक्तीच्या विकिसुट्टी घेण्याची वेळ येण्याची शक्यता सर्वात जास्त असते, त्यामुळे त्यांनी ह्याबाबत जरा जास्तच सावध रहावे. विकिसुट्टीवर जाताना सदस्यांना हा साचा आपल्या सदस्य पानावर लावता येईल. * जर तुम्ही आरामासाठी सुट्टीवर जात असाल तर, * जर तुम्ही विद्यार्थी असाल आणि तुमच्या परिक्षा जवळ आल्या असतील तर, * एकतर तुम्ही लग्न करणार असाल किंवा घटस्फोट घेणार असाल * तुमच्या आसपासच्या वातावरणामुळे तुम्ही अस्वस्थ असाल तर, * जर तुमच्या कामाकडे पूर्णपणे दुर्लक्ष होत असेल तर, * तुमच्या पालक म्हणून असलेल्या जबाबदारीमधे जर दुर्लक्ष होत असेल तर, * जर तुम्हाला एखादा नविन व्हिडीयो गेम मिळाला असेल ज्यावर तुम्हांला लक्ष देणे महत्त्वाचे आहे, * जर तुम्हांला इतर सर्वच सदस्य सद्भावना गृहित धरत नाहीत असे सतत वाटत असेल तर, * तुम्ही इतके थकलेले आहात कि, त्याचा तुमच्या संपादनांवर परिणाम होऊ लागला आहे, * जर तुम्हांला नविन प्रियकर किंवा प्रेयसी मिळाली आहे, * तुमच्या प्रियकर/प्रेयसीची अशी इच्छा आहे की तुम्ही त्यांच्याबरोबर जास्त वेळ घालवावा, * जर तुमचा नुकताच प्रेमभंग झालेला असेल तर, * जर तुम्हांला नविन जोब/काम शोधायचे असेल तर, * जर तुम्हांला आत्ताचा जॉब हातातून घालवायचा नसेल तर, * तुम्ही तुमच्या व्यवसायाकडे तुमच्या ग्राहकांकडे लक्ष देणे आवश्यक असेल तर, * तुम्ही सतत उल्लेखनीयता नसलेले लेख बनवत असाल, किंवा प्रताधिकार भंग करत असाल तर, * जर तुम्हांला कायमचे अवरुद्ध केले गेले असेल तर, * जर तुम्हांला सतत, अलिकडचे बदल बघावेसे वाटत असेल, आणि न बघितल्यास तुम्ही बैचेन होत असाल तुमच्या प्रियकर/प्रेयसीवर निष्कारण चिडचिड करत असाल, * तुम्हांला असे वाटू लागले आहे की, तुम्ही दिलेले योगदान फुकट गेले आहे, विकिपीडियावर योगदान देऊन काही उपयोग झालेला नाहीये, तर तुम्हांला विकिसुट्टीची सर्वात जास्त गरज आहे, * इतरांनवर अधिकार आणि हुकूम गाजवणे आणि सतत इतरांची संपादने करण्यापासून अडवणूक करण्यातून तुम्हांला आसूरी आनंद मिळवण्या पेक्षाही बाहेर खरे-खरे जग आहे हे जेव्हा तुमच्या लक्षात येईल तेव्हा, * तुम्ही इतर सदस्यांनी केलेला उत्पात उलटवत असाल, आणि सतत उलटवत असाल, तरीही तुम्ही क्लूबॉट एन जी इंग्रजीवरील उत्पात परस्पर उलटवणारा सांगकाम्या पेक्षा कमी गतीने हे काम केल्याबद्दल जर तुम्ही दु:खी होत असाल तर, विकिपीडियावर संदर्भ देताना विश्वासार्ह स्त्रोताचेच संदर्भ दिले जावेत. मोठी वृत्तपत्रे, वस्तुनिष्ठ आणि मोठ्याप्रमाणावर प्रकाशने करणारी पुस्तके. वस्तुनिष्ठता आणि अचुकता जोपासणारी चांगल्या गुणवत्तेची मुख्यप्रवाही प्रकाशने. यांचेच संदर्भ दिले जावेत असे संदर्भ विश्वासार्ह असतात. या विरुद्ध चर्चापाने, फेसबुक, मायस्पेस, ब्लॉग्ज, एकाच व्यक्तीने/लेखातील विषयाने स्वत:प्रकाशित केलेली पुस्तके आणि संकेतस्थळे विश्वासार्ह नसतात. येथील मजकूर नि:पक्षपातीपणे लिहिला जाणे अपेक्षित आहे. शिवाय येथील मजकूरात स्वत:चे संशोधन मांडण्यास सक्त मनाई आहे. आधी प्रकाशित झालेल्या संशोधनांवर आधारित विश्वकोशीय लिखाण येते अपेक्षित आहे. आणि त्याच्या पडताळणीसाठी म्हणूनच प्रत्येक विधानाच्या शेवटीच, म्हणजे ओळीच्या शेवटीच संदर्भ जोडला जाणे आवश्यक ठरते जेणेकरून त्या विशिष्ट ओळीच्या सत्यतेची पडताळणी वाचकाला करता येते. अनेकदा संपूर्ण परिच्छेदाला मिळून एकच संदर्भ दिल्याचे दिसते, त्याचा तोटा असा होतो की, त्या परिच्छेदातील सर्वच विधाने त्या एकाच संदर्भाने तपासता येत नाहीत. शिवाय विकिकरणाच्या प्रक्रियेत अनेकदा मजकूराची पुर्नरचना होत असते, त्या पुर्नरचनेत विधाने आणि त्याला दिलेले संदर्भ ह्यांची जागा बदलण्याची शक्यता असते. त्यामुळे शक्यतो प्रत्येक विधानाच्या शेवटी संदर्भ दिले जाणे अपेक्षित आहे. जेणेकरून संदर्भहीन मजकूर वगळला जाण्याची शक्यता कमी करता येते. * विकिवरील सर्वच सदस्यांप्रती अचानक सद्भावना गृहित धरणे सोडून देऊन प्रत्येकालाच अवरुद्ध करायच्या धमक्या/ताकिद देऊ लागतात. * इतरांच्या चर्चापानांवर आणि लेखांच्या तपासणीमध्ये अचानक शिवीगाळ करायला लागतात. * प्रत्यक्षात विकिवर म्हणजे पांढऱ्या स्क्रिनवर काळी अक्षरे लिहायचे सोडून फक्त इतरांच्या चुका शोधण्यात आणि इतरांना धमक्या/ताकिद देऊ लागतात. * अचानक राग येऊन अनेकांना अवरुद्ध करणे आणि अनेकांवर इतर कुणाचेही मत न घेता कारवाई करुन मोकळे होतात. * सतत मी प्रचालक आहे हे दाखवत फिरतात आणि प्रत्येक संवादात मी तुमच्यावर कारवाई करीन एवढेच वाक्य बोलतात. चर्चापानांवरच राहायला सुरूवात करुन प्रत्यक्ष मुख्य नामविश्वात काही लिहायचे असते हे विसरून जातात. * लेख वाढवणे किंवा प्रत्यक्ष सुधारणे, मजकूर लिहिणे पूर्णपणे विसरून जातात * अलिकडचे बदल सतत तपासून त्यातली उलटवायची संपादने हेरण्यातच दिवस अन रात्र वेळ घालवतात. * त्यांना असे वाटू लागते की तेच सर्वदा आणि सर्वत्र बरोबर आहेत. * जेव्हा पण कोणीही मतदान हा शब्द उच्चारते तेव्हा ते त्या व्यक्तिला कायमचे अवरुद्ध करतात किंवा निदान तशी धमकी/ताकिद देऊन मोकळे होतात. * आधीचे चांगले संपादक आणि उपयोगी संपादने करणारे सदस्य म्हणवणारे आता जगातल्या मोठ्या इंटरनेट ट्रोल बनण्याच्या मार्गावर जाऊ लागतात. * अनेकदा फक्त कारण दाखवायचे म्हणून सर्वांना कोणतेही पानावर संपादन करायचे रोखू लागतात शिवाय त्यासाठी धोरणांचा वाट्टेल तसा उलटा अर्थ लावू लागतात. इतरांचे मत घेणे किंवा सामान्यज्ञान वापरणे सोडून फक्त धोरण, धोरण आणि धोरण असे ओरडायला सुरूवात करतात. * अनेकदा हे धोरण मला लागू होत नाही अशी त्यांची ओरड सुरू होऊ लागते. * ज्या प्रचालकांना हे पानही विनोदी वाटत नाही त्यांना नक्कीच ह्या आजाराने पूर्णपणे ग्रासलेले आहे. * जी प्रचालकीय अवजारे, टूल्स, संहिता, सांगकामे आधी कधीच वापरली गेलेली नाहियेत आणि ज्या विशिष्ट कामांसाठी ती वापरलीही जात नाहीत असा मोठ्याप्रमाणावर अचानकच उपयोग ते करू लागतात. * ते प्रत्येक नव्या सदस्याला जुन्या सदस्यांची कळसुत्री खाते असल्याचे घोषीत करायला लागतात, त्यामुळे प्रत्येक नवीन सदस्याला ते अवरुद्ध करण्याच्या धमक्या देतात आणि अनेकांना अवरुद्ध करतात सुद्धा. * त्याला असे वाटू लागते की तोच एकमेव विकिच्या कल्याणासाठी या भूमीवर अवतरला आहे आणि इतर सर्व सदस्य हे विकि उध्वस्त करायला आलेले आहेत. * जेव्हा इतर सदस्य त्याच्याशी सद्भावना गृहित धरुन काहीही बोलायला जातात तेव्हा त्याला वाटते ते सर्वजण त्याच्यावर हल्ला करायलाच आलेले आहेत. * त्याच्या बद्दल केलेली प्र त्येक मत आणि टिका तो वैयक्तिक शेरेबाजी किंवा कधी-कधी तर शिवीगाळ म्हणून काढून टाकतो. आणि अवरुद्ध करायची धमकी/ताकीद देतो. * सगळे नविन सदस्य त्याला चविष्ट वाटू लागतात त्यामुळे तो प्रत्येक नविन सदस्यांना चावायला लागतो. या आजाराच्या शेवटच्या काळात तो फक्त आणि फक्त प्रत्येक सदस्याला अवरुद्ध करणे आणि पाने, त्याचा इतिहास, चर्चापाने, पूर्णपणे काढून टाकणे एवढेच काम करू लागतो ह्या आजारावरील उपचार प्रत्येकासाठी वेगळे असू शकतात,सध्या CURRENTYEAR कोणत्याही एका उपचार पद्धतीवर एकमताने धोरण ठरलेले नाही, खालील काही पद्धती वापरल्या जाऊ शकतात : * त्या रोगी प्रचालकानी काही लेख लिहावेत, हो स्वत: स्वत:च्या बोटांनी टंकन करुन नवीन लेख लिहावेत, म्हणजे ते पांढऱ्या स्क्रिनवर काळी अक्षरे लिहितात ती लिहावीत म्हणजे विकिपीडियावर प्रत्येकानी अशीच सुरूवात केलेली असते त्याची आठवण जर असेल तर * विकिसुट्टी घ्यावी किती काळाची घ्यावी हे रोगाच्या गांभिर्यावर अवलंबून आहे. पण निदान एक दोन वर्षांची तरी घ्यावीच.) * इतरांचे मत घ्यावे अर्थातच विकिवर काहीही नविन करताना ते आवश्यक असते हे विसरून गेले नसाल तर.) * अशा आजारातून बरे झालेल्यांचे मत घ्यावे सध्यातरी असे कोणी बरे झालेले प्रचालक अस्तित्वात नाहीत.) * स्वत:च प्रचालक पदाचा राजीनामा द्यावा. * तुम्ही जिथे प्रचालक नाही अश्या विकिवर संपादने करायला लागा. विकिपीडिया निबंध हे विकिपीडियावरील सल्ला म्हणून, मत म्हणून एक किंवा अनेक सदस्यांकडून लिहिले जातात ह्या निबंधाचे कारण विश्वकोशावर प्रकाश टाकणे हे असून ते एखाद्या मुद्द्यावर किंवा व्यक्तिवर टिप्पणी करण्यासाठी नाहीत. निबंधांना कसल्याही प्रकारचे औपचारिक अस्तित्व नाही, निबंध विकिसमुदायाचे प्रतिनिधित्व करित नाहीत, ते फक्त काही सदस्यांनी तयार केलेले असतात आणि त्यामध्ये कोणीही बदल करू शकतात. ह्या निबंधांच्या मार्गदर्शनाचा उपयोग करणे ना करणे पूर्णपणे सदस्यांच्या मर्जीवर अवलंबून राहील. [[पनीर]]चे गोळे करून ते साखरेच्या पाकात सोडले जातात आणि रसगुल्ला तयार केला जातो. गावी हे एक भारतीय पाकसाधनातील एक प्रकारचा चिमटा आहे. गावी ही मुख्यतः स्टील लोखंड किंवा पितळ या धातूची असते. गावीचा वापर सर्वसाधारणपणे गरम भांडे उचलण्यासाठी केला जातो. तांब्याभांडे हे एक पाणी साठवण्याचे आणि पिण्याचे साधन आहे. तांब्या हे सर्वसाधारण तांबे पितळ चांदी स्टील इ. धातूचे असतात. जुन्या काळात तांब्याचा तांब्या वापरण्याची पद्धत होती. यामध्ये पाणी साठवून ठेवत असत. व ते पाणी भांड्याच्या किंवा फुलपात्राच्या सहायाने प्याले जात असे. तांब्याच्या तांब्यातून पाणी पिण्याला आयुर्वेदिक दृष्ट्या फार महत्त्व आहे. आले आणि हिरवी मिरची यांपासून हे बनवले जाते. कांद्याचे लोणचे हे कांदा व मिरची आले इ. ओल्या मसाल्याचे पदार्थ यांचे लोणचे आहे. साहित्य भोकराची हिरवी कच्ची फळे, तेल, मिरेपूड, मोहरी डाळ, मिरची पावडर, मीठ, हिंग, हळद, मेथी पावडर, लोणच्याचा मसाला इत्यादी. कृती भोकराची कोवळी फळे धुऊन चिरावीत व त्यातील बिया काढून टाकाव्यात व परत फळांच्या (गरजेप्रमाणे) फोडी कराव्यात. काही ठिकाणी फळे न चिरता अखंड फळे लोणच्यासाठी वापरतात. नंतर फोडींना मीठ लावून चोळावे. तेल गरम करून त्यात मोहरी डाळ, मिरची पावडर, मिरेपूड, हिंग पावडर, मेथी पावडर, हळद टाकून फोडणी करावी. फोडणी थंड झाल्यानंतर मीठ लावलेल्या फोडींवर ओतावे व सर्व मिश्रण चांगले मिसळून घ्यावे. आवश्‍यकता असल्यास लोणच्याचा मसाला घालावा. नंतर हे सर्व बरणीत भरावे व झाकण बंद करून काही दिवस ठेवावे व नंतर लोणच्याचा वापर करावा हिरव्या मिरचीचे लोणचे हा भोजनातील एक तोंडी लावण्याचा पदार्थ आहे. साहित्य 1/2 किलो हिरवी मिरची, 1 वाटी मोहरीची डाळ, पाव चमचा मेथीची (कच्ची) पूड, 3/4 चमचा हळद, 1 चमचा हिंग, दीड ते दोन वाट्या मीठ, 6 लिंबाचा (रस 1/2 वाटी तेल. कृती सर्वप्रथम एका ताटात किंवा परातीत मोहरीची डाळ, मेथीपूड, हळद व हिंग घालावे. कढईत तेल कडकडीत तापवावे. तेल तापले की ते परातीतल्या पदार्थांवर ओतावे व झाऱ्याने ढवळावे. मसाला एकत्र कालवला गेला की गार होऊ द्यावा. मिरच्या धुऊन फडक्यावर कोरड्या होऊ द्याव्यात. नंतर त्याचे तुकडे करावे. त्यात 2 चमचे बाकी ठेवून बाकीचे मीठ मिसळावे. गार झालेल्या मोहरीच डाळीचा मसाला घालावा. बरणीत 2 चमचे मीठ घालावे. त्यात मिरच्या व मसाला कालवून भरावा. वरून एक चमचे मीठ घालावे. दुसऱ्या किंवा तिसऱ्या दिवशी 6 लिंबाचा रस काढून लोणच्यात घालावा हिरव्या मिरची प्रमाणे लाल मिरच्या वापरून त्यांचेही लोणचे केले जाते. लिंबाचे लोणचे हे लिंबू व इतर ओल्या मसाल्याचे पदार्थ मिरची आले इ) यांचे लोणचे आहे. याचे दोन मुख्य प्रकार आहेत या प्रकारच्या लोणच्यात मिरची, आले व इतर मसाल्याचे पदार्थ असतात. या प्रकारात फक्त लिंबू वापरले जाते तसेच याच्या मसाल्यात कांदा लसूण इ. वर्ज्य असते. साखरेचा पाक बनवण्यासाठी पाण्यात साखर घालून त्यास उकळी येईपर्यंत तापवले जाते. पाण्यात साखर विरघळल्यानंतर साखरेचा पाक तयार होतो. स्वादासाठी त्यात वेलदोड्याची पूड केशर गुलाबपाणी किंवा केवड्याचा अर्क टाकला जातो. मूळ गुलाबजाम प्रथम मध्ययुगीन भारतात तयार केला गेला होता आणि मध्य आशियाई तुर्किक आक्रमकांनी भारतात आणलेल्या भांडणातून ते प्राप्त झाले होते. इतर सिद्धांत असा दावा करतात की तो चुकून मुघल सम्राट शाहजहांच्या वैयक्तिक शेफने तयार केला होता. पोराबारी चमचमचा इतिहास, आधुनिक बांगलादेशातील टांगेल जिल्ह्यातील पोराबारी येथील चॉमचोमची अंडाकृती-आकाराची तपकिरी विविधता, 19 व्या शतकाच्या मध्यापर्यंतचा आहे. या डिशची आधुनिक आवृत्ती मतिलाल गोरे यांनी तयार केली होती, जी त्यांचे आजोबा राजा रामगोर यांनी तयार केलेल्या गोड पदार्थावर आधारित होती, जे उत्तर प्रदेश, भारतातील बलिया जिल्ह्यातील मूळ रहिवासी होते. साखर, बेसन, मैदा, तूप, दूध आणि वेलची हे त्याचे मुख्य घटक आहेत. तसेच सोनपापडी ही 'पतीसा' नावाच्या प्राचीन मिठाईची बहीण असल्याचे म्हटले जाते. पतीसा आणि सोनपापडीमध्ये फरक एवढाच आहे की, पाटिसा थोडा कडक असते, तर सोनपापडी पूर्णपणे विरघळते. साहीत्य- १ किलो कोबी,१ फ्लावोर,१/२ किलो गाजर, सव्वाशे ग्रम ढोबळी मिरची तुमचे सदस्यनाव बदलण्यासाठी या पानावर दिलेल्या सुचनांचे पालन करा. तुमचे सदस्यनाव हे तुमच्या सोयीसाठी आहे, त्यामुळे तुम्ही ते कधीही बदलू शकता आणि त्यात आवश्यक बदलही करू शकता. फक्त विकिमिडीया प्रकल्पांवर सदस्यनावात बदल करण्यासाठी काही नियम आहेत त्यांचे पालन करणे आवश्यक आहे. पुर्वी सदस्यनाव बदलाची प्रक्रिया खूप जटील होती पण आता ती प्रक्रिया खूप सोपी झाली आहे त्यामुळे फक्त एक अर्ज भरून दिल्यास तुमच्या नावात योग्य तो बदल करता येतो. सदस्यनाव बदल होण्यासाठी खालील सर्व अटींची पुर्तता होणे आवश्यक आहे. * नविन सदस्यनाव काळजीपूर्वक निवडलेले असावे, अनावश्यक, वारंवार केलेल्या आणि चुकीच्या नावाच्या विनंत्या नाकारल्या जातील. स्थानिक धोरणांविषयी वैश्विक सदस्यनाव बदल करणार्या रिनेमर/स्टीवर्ड यांना कल्पना असेलच असे नाही त्यामुळे तुमचे सदस्यनाव तुम्ही स्थानिक धोरणांविषयी तपासणी करावी. * तुमच्या जुन्या सदस्यनावाशी नवे सदस्यनाव जोडलेले असावे. तुमच्या सदस्यनावाशी/खात्याशी तुमच्या वाईट वागणूकीचा इतिहास तोडण्यासाठी नाव बदलून दिले जात नाही. * तुमचे नवीन नाव कुठल्याही विकि प्रकल्पावर आधीच वापरात नसावे, तरच तुम्हाला ते सदस्यनाव घेता येणार नाही. त्यामुळे Special:CentralAuth येथे तुम्हाला हवे असलेले सदस्यनाव भरून खात्री करून घ्या की ते कुणीही वापरत नाही. सर्व सामान्यपणे खालील कारणे सदस्यनाव बदलासाठी योग्य मानली जातात. * तुमचे खरे नाव लपवण्यासाठी. * तुमच्या वैयक्तिक माहिती लपवण्यासाठी. * आधीचे नाव जाहिरातबाजी करणारे असल्यास नवीन वैयक्तिक नाव देण्यासाठी. * आधीच्या नाव सदस्यनाव धोरणाच्या विरुद्ध असल्यास नवीन योग्य नाव देण्यासाठी. * जर सदस्यनाव तुम्हाला आवडत नसेल आणि नवीन सदस्यनाव तुमच्या आवडीचे द्यायाचे असल्यास. या प्रकारचे नवीन सदस्यनाव अमान्य आहे * फक्त आकड्यांचा वापर करून लिहिलेले. * दोन किंवा जास्त वेगवेगळ्या भाषांमध्ये/लिपिंमध्ये लिहिलेले सुरेSh, Viनोद इ.) * अनाकलनीय, अगम्य अक्षरे, उलट सुलट लिहिलेली तीच तीच अक्षरे असलेले अकर्ल्फ़ोअप्रलप इ.) * अश्लिल, इतरांना अपमानकारक, इतरांच्या सदस्यनामाची नक्कल करणारे. * जाहिरातबाजी, एकच सदस्यनाव अनेक लोक वापरतात असा अविर्भाव असणारे रिलायन्स, टाटा, पार्ले जी) * संस्था, कंपन्या, सरकारी पदे किंवा अशाच अधिकारी कायद्याने सत्ता दाखविणारे अधिकार असलेली पदे असल्याचा अविर्भाव दाखवणारी नावे रिलायन्स, टाटा, पार्ले जी, कमिशनर, पंतप्रधान इ) सदस्यनाव बदलाची विनंती येथे करा * कैरीचा किस- १ वाटी, * बारिक चिरलेला गुळ -१ वाटी, * वेलची पुड २ चमचे, *सर्वप्रथम कढई मंद आचेवर ठेवावी,त्यात चिरलेला गुळ घालावा. *गुळाला पाणी सुटू लागल्यावर त्यात कैरीचा किस घालावा. *कैरी व गुळाचे प्रमाण साधारण एकसारखे असावे, आपण कमी गोड खात असल्यास एक चतुर्थांश गूळ कमी घालावा. *वरील मिश्रणात दोन चमचे वेलची पुड घालावी. चवीपुरते मीठ घालून मिश्रण चांगले ढवळून घ्यावे. *थोडा तिखटपणा हवा असल्यास घरचे तिखट १चमचा घालावे *साधारण ह्या कृतीस १०-१२ लागतील. *एका हवाबंद डब्यात काढुन फ्रिजमध्ये अर्धा ता सेट करायला ठेवावे. *आता गोडांबा तयार आहे. साधरण पोळी बरोबर किंवा पुर्ण जेवणाबरोबर आपण पानात वाढू शकतो. गोपाल गजानन खंडेतोड वानखेड तालुका संग्रामपूर जिल्हा बुलढाणा आळूवडी हा महाराष्ट्रीय व गुजराती थाळीतील एक रुचकर गोड पदार्थ होय. * सर्व प्रथम आळूची पाने धुऊन, पानाच्या शिरा काढून घ्याव्या.(आळूची पाने हाताळताना हातना खाज येण्याची शक्यता असते काळजी घ्यावी.) * एका भांड्यात २ वाट्या बेसन, १ चमचा हळद, १ चमचा तिखट, १/२ कप चिंचेचे पाणी (ह्या ऐवजी लिंबाचा रस घेतला तरी चालेल पांढरे तीळ, साखर, चवीपुरते मीठ, चिमूठभर ओवा मिश्रण एकजीव करुन घ्यावे, मिश्रणात १/२ कप पाणी घालावे. * वरील मिश्रण हाताने पानाच्या मागे लावावे. एकावरएक अशी किमान २-३ पाने अश्याच प्रकारेकरुन गोल विडा करुन घ्यावा. * एका पातेल्यात पाणी घ्यावे. त्यावर एक चाळणीत पातळ फडके घेऊन विडे ठेवावेत. आता एक झाकण ठेऊन साधारण (१५-२०मिनिटे) मोदकाप्रमाणे वाफवून घ्यावे. * अलगद विडे काढून घ्यावेत, त्याचे गोल काप करुन घ्यावेत व कमी आचेवर तळून घ्यावेत. * त्यावर कोथिंबिर, खोबर्याचा किस घालून पानात वाढावे. * आळूवडी खाण्यास तयार आहे. महाजालावरील मराठी साधने/संदर्भसाधने/ज्ञानकोश/सर्वसाधारण/केतकर महाराष्ट्रीय ज्ञानकोश]] महाजालावरील मराठी साधने/संदर्भसाधने/ज्ञानकोश/सर्वसाधारण/विश्वकोश मराठी विश्वकोश]] महाजालावरील मराठी साधने/संदर्भसाधने/ज्ञानकोश/सर्वसाधारण/विकिपीडिया मराठी विकिपीडिया]] मराठी विश्वकोश हा सर्वसाधारण स्वरूपाचा ज्ञानकोश आहे. महाराष्ट्र राज्य विश्वकोश निर्मिति मंडळाच्या द्वारे तो प्रकाशित करण्यात आला असून तो महाजालावर उपलब्ध आहे. सामाजिक शास्त्रज्ञांना, समाजविज्ञान, लिंगभाव अभ्यास, स्त्री-अभ्यास, समाजकार्य, संस्कृती अभ्यास या क्षेत्रात काम करणारे आणि हे विषय शिकणारे यांना नेहमी काही मोजके प्रश्न पुन्हा पुन्हा विचारले जातात आणि त्या प्रश्नांना उत्तरे नाहीत असा समज विचारणारे पसरवत असतात. मला खटकलेले आणि नोंद करण्यास आवश्यक वाटलेले काही प्रश्न एकत्र करुन त्याचा एकुणच सर्वांना उपयोग होईल असे वाटल्यानी मी हा लेखन प्रपंच हातात घेतला. सध्याच्या लिखाणाच्या सोयीसाठी आणि विस्तार भयास्तव मी प्रत्येक विषयाचे मुख्य एकवीस प्रश्नच घेईन, पुढे जर कुणाला यात भर घालावीसी वाटली तर ते त्यात भर घालु शकतील. आंतर्विवाही गट म्हणजे जात, फ़क्त आपल्याच गटातील सदस्यांशी विवाह करणारा गट म्हणजे जात. जात हा एकाच व्यावसायातील, एकाच भुभागात वास्तव्यास असलेले, एकाच जनुकीय जडण-घडणीचे असू शकतात. अशी व्याख्या आधीच्या समाजशास्त्रज्ञ आणि मानववंशशास्त्रज्ञांनी केली आहे. पण जेव्हा प्रत्यक्षात दलित जातींमधून लिखाण आणि संशोधन होऊ लागले तेव्हा, बाबासाहेब आंबेडकर, पेरीयार, महात्मा फुले यांनी जातीची किंबहुना जात पाळण्याची इतर अनेक महत्वाची लक्षणे उघड केली. * त्यात महत्वाचे म्हणजे अस्पृश्यता पाळणे, ज्याची सुरूवात मुळातच पवित्र आणि अपवित्र, शुध्द-अशुध्द, उच्च-निच्च अशा फरकांच्या धारणांमध्ये आहे. ज्या व्यक्ती ह्या कल्पना मानातात ते जात पाळतात. * जातिनिहाय व्यवसाय अबाधित ठेवणे, ज्या व्यक्तिंना अजुनही असे वाटते की बालाजी मंदिर, सिद्धीविनायक मंदिर, किंवा अशा मोठ्या मंदिरांमध्ये ब्राह्मणेतर पुजारी असू शकत नाही, किंवा मंदिराच्या गाभार्यात सर्वांना प्रवेश देणे चुकीचे आहे. ते जात पाळतात. जातीनिहाय आरक्षणाची भारतात सुरूवात शाहू महाराजांनी २६ जुलै १९०२ रोजी कोल्हापूर संस्थानात अवघे ५०% जागा समाजातील दुर्लक्षित गटाला देऊन केली. संस्थानातील नोकरदार आपल्या वर्गांमध्ये ब्राह्मण, मराठा या व्यतिरिक्त कोणत्याही इतर जातीच्या लोकांना सामावून घेण्यास तयार नव्हते तरीही त्यांचा विरोध पत्करून शाहू महाराजांनी इतर जातींना सहभागी करून घेतले. त्यावेळी त्यांचे म्हणणे होते की, जो पर्यंत आपण मागास जातीच्या लोकांना सन्मानाच्या जागांवर आणत नाही/ते येत नाहीत, तो पर्यंत ही सामाजिक दरी कशी कमी होणार. आणि त्यांना शिक्षण असूनही, योग्यता असूनही त्यांना फक्त जातीमुळे नोकरी नाकारणे चुकिचे आहे असे त्यांचे मत होते. त्यामुळे समाजात जो पर्यंत जात पाळली जाईल, जाती मूळे नोकरी, शिक्षण नाकारले जाईल तो पर्यंत जाती निहाय आरक्षण आवश्यक आहे. ==जात नष्ट का होत नाही जात किंवा कोणतीही पूर्वनिर्धारित नियमावली पाळण्याने अनेक फायदे होतात. ते म्हणजे तुम्हाला काहीच करावे लागत नाही, सर्व काही आधिच ठरलेले असते. वास्तविक पूर्वनिर्धारित बाबींना पूर्वनिर्धारित नियम आणि बंधने असतात. ==आता कुठे जात पाळली जाते== अनेक जण हा प्रश्न विचारतात की आपण आता कुठे जात पाळतो? आणि जात पाळणे म्हणजे नक्की काय? ==मी जात मानत नाही, पण ते लोक सारख त्यांच्या जातीचा उल्लेख करतात मग जात कशी जाईल तुम्ही जात मानत नाही म्हणजे नक्की काय करता? मी एक यादी तयार केली आहे ती तुम्हांला जात मानता कि नाही हे समजुन घ्यायला मदत करेल. * तुम्ही तुमच्या जातीतच विवाह केला आहे/तुमच्या प्रियकर/प्रेयसीची जात तुमच्या जातीशी मिळती जुळती आहे. * तुमचे जास्तीत जास्त मित्र/मैत्रिणी तुमच्याच जातीचे आहेत. * तुमच्या खाण्या-पिण्याच्या सवयी तुमच्या जातीतल्याच लोकांसारख्याच आहेत. * तुम्ही पवित्र-अपवित्र, शुद्ध-अशुद्ध, असे सर्व मानता. * तुम्ही जाति निहाय व्यावसायांचा पुरस्कार करता. ==अट्रोसिटी कायदा काय आहे? या कायद्याचा गैरवापर होतो का अनुसूचित जाती आणि अनुसूचित जमाती (अत्याचार प्रतिबंधक) कायदा, १९८९ हा कायदा अनुसूचित जाती आणि जमातींवर होत असलेल्या सामाजिक, आर्थिक आणि सांस्कृतिक अन्यायाच्या विरुद्ध तसेच अशा सामाजिक प्रथांवर बंदी आणण्यासाठी ज्यांमूळे अनुसूचित जाती आणि जमातींना अपमान, अमानविय वागणूक सहन करावी लागते. मुळात या कायद्याची अंमलबजावणी होताना दिसत नाही. लोक या कायद्या अंतर्गत गुनाह दाखल करुन घ्यायला तयार नसतात. त्यामुळे या कायद्याचा गैरवापर होणे दुरापास्त आहे. ==आशियातील उत्पादनाची व्यवस्था काय असते ==जातीच्या चारित्र्यात इतिहासात झालेले बदल== ==गे, हिजडे वगैरे हे लोक ऐड्ससारखे आजार पसरवतात ==तुम्ही काहीही म्हणा या विषयावर बोलणं म्हणजेच अश्लिल अश्लिल म्हणा किंवा काहीही म्हणा, एड्स आणि तत्सम आजारांनी हे दाखवून दिल आहे की, जर आपण लैंगिकतेवर बोललो नाही तर त्यातून होणारे नुकसान खूप मोठे आहे. अगदी अनेकदा जिवावर बेतणारे आजार आणि आयुष्यभर सोसावे लागणारे परिणाम करणारे आहे. त्यामुळे लैंगिकता, लैंगिक आजार, लैंगिक कल, लैंगिक आरोग्य या विषयी मोकळेपणाने बोलणे, लिहणे खूप आवश्यक आहे. ==३७७ आता काढलं आहे, मग आता तर गे लोकं लग्न करु शकतात ना ==गेंना मुल होत नाहीत त्यामुळे ते अनैसर्गिक आहेत अनेक विषमलिंगी जोडप्यांनाही मुले होत नाहीत, म्हणून ती जोडपी अनैसर्गिक होत नाहीत. किंबहुना लैंगिकता संदर्भात अनैसर्गिक अस काहीच नसतं. कारण मानवी लैंगिकता हीच पूर्णपणे कृत्रिम आहे ==गे लैंगिक सुख मिळवतात तो मार्ग/क्रिया अनैसर्गिक आहे ==गे, लेस्बियन हे सगळं मोकळ ते पाश्चात्य जगातलं आहे, आपल्या भारतीय संस्कृतीत असलं काहीही नाही ==गे म्हणजे नक्की काय असत गे म्हणजेच समलिंगी लैंगिकता असलेले पुरुष ज्यांना ते स्वत: पुरुष म्हणून ओळख सांगतात आणि त्यांना लैंगिकदृष्ट्या पुरुषच आवडतात. त्यांच्यामध्ये आणि इतर विषमलिंगी पुरुषांमध्ये कोणताही इतर फरक नसतो. गे पुरुषांच्या शरीरात आणि विषमलिँगी पुरुषांच्या शरिरात कोणताही फरक नसतो. गे पुरुषांना त्यांच्या बायकी वागण्या-बोलण्या बद्दल वेगळे मानले जाते पण जैविक/शारिरीक पातळीवर कोणताही बदल त्यांच्यात झालेला नसतो. ==गे आणि हिजडा एकच असत का ==सगळे बायकी पुरुष गे असतात का सगळे बायकी पुरुष गे नसतात, मूळातच गे असण्याचा आणि बायकी असण्याचा काहीही संबंध नाही. काही गे पुरुष बायकी असतीलही. पण अनेक गे पुरुष बायकी नसतात. इथे हे लक्षात ठेवले पाहिजे की, बायकी असणे हा वर्तनाचा प्रकार आहे. गे किंवा विषमलिंगी असणे हा लैंगिकतेचा प्रकार आहे तर हिजडा असणे हा लिंगभावाचा प्रकार आहे त्यामुळे हे सर्व वेगवेगळे मुद्दे आहेत. ==हिजडे एवढा आरडा ओरडा का करतात हिजड्यांना त्यांच्या पेहराव, त्यांच्या वेगळेपणामुळे, लोकांमध्ये असलेल्या अनेक गैरसमजांमुळे समाजात वावरताना नेहमी हिंसा, नाकारलेपणा, घृणास्पद वागणूक सहन करावी लागते. त्या वागणूकीला उत्तर म्हणून त्यांच्यामध्ये सतत चिडचिडेपणा आणि रागावून बोलणे-वागणे येते. वास्तविक जिथे त्यांना सन्मानाने वागणूक मिळते तिथे त्यांचे असे वागणे दिसून येत नाही. त्यामुळे तुम्ही जर शांतपणे वागलात तर नक्कीच त्यांचे वागणेही तुमच्याशी तसेच असेल. ==हिजड्यांना काम करुन पैसे मिळवायला काय हरकत आहे?‌ ते भिक का मागतात या तक्त्यामध्ये विकिप्रकल्प आणि त्यांवर कोणत्या प्रकारचा मजकूर स्वीकार्य आहे याची माहिती दिली गेली आहे स्वत: लिहिलेली पुस्तके, बहुतांशवेळा ही मार्गदर्शक असतात/ शब्द आणि त्यांचे अर्थ व इतर माहिती !सामग्रीचे मुक्तस्त्रोत असणे कसे निर्धारित केले जाते यात असलेल्या पदार्थांमुळे हे वातनाशक ठरते. हे पंचाम्रुत चटणी बरोबर खाल्यास फारच छान लागते. हा पदार्थ पेशव्यांच्या जेवणात असल्याचेही म्हंटले जाते. पाट्रोडे हा एक मुळ भारतीय खाद्यपदार्थ आहे. त्याची अनेक नावे आहेत. त्याला पत्र, पाथ्रोडो, पाथ्रोडे, पाथ्राडो, पातोडे, टींपा, वडया, अळुवडी, या नावाने भारतीय विविध भाषेतील लोक म्हणतात. महाराष्ट्रात त्याला अळू वडी म्हणतात. बेसन पीठ, तांदूळ पीठ, चिंच कोळ, गुळ, हळद, लाल तिखट, धणे – जिरे पूड, १ चमचा तेल आणि चवीपुरते मीठ घालून एकत्र घट्ट करावे. तांदूळ भिजवून आणि बंगाली हिरवा मसूर, हळद आणि लाल मिरची पूड आणि आमसूलचे सार त्यात मिसळून हे मिश्रण मिक्सरवर बारीक करावे. वाफवून घेतलेले अळूचे पान पसरून त्यावर बटर व थोडी हळद माखावी. या वर वरील मिश्रण सम प्रमाणात पसरवून लावावे. आता या पानाची गुंडाळी करून वाफवावे आणि त्या नंतर त्याचे तुकडे करावेत. नंतर हे तुकडे तेलात किंवा तूपात तळावेत आणि खावयास ध्यावेत. किंवा मसाल्याची ग्रेवी बनवून यात हे अळूवडीचे तळलेले तुकडे मिसळावेत. अळू इडली हा एक थोडा वेगळा प्रकार आहे. त्यात ही अळू पाने कापून बारीक केली जातात आणि ती इडलीच्या भांड्यात शिजवितात आणि इडलीबरोबर देतात. [[वर्ग:मराठी विकिबुक्स बंधूप्रकल्पात स्थानांतरित करावयाचे लेख]] आपल्याला अनेकदा इंटरनेटवर किंवा आपल्या मोबाईलवर अनेक प्रकारची माहिती व्हिडीओ, ऑडीओ किंवा लेखांच्या माध्यमातून मिळते. ती माहिती आपल्या जीवनातल्या आवश्यक घटकांबद्दलचीही असते त्यामुळे आपण अनेकदा त्यावर विश्वास ठेवतो आणि आपले नुकसान होण्याची शक्यता निर्माण होते. ह्या प्रकारच्या माहितीने होणारे नुकसान टाळण्यासाठी आणि विज्ञाननिष्ठा किंवा प्रयोगशीलता काय असते याची ओळख होण्यासाठी हे पुस्तक मदत करेल अशी आशा ठेवून हा लेखन प्रपंच मी हातात घेतला आहे. हा कंद वात आणि कफ नाशक असून, पचनशक्ती वाढवणारा व वीर्यवर्धक आहे. मटारूचे कंद, गोड तेल, बारीक चिरलेला कांदा, मिरची/तिखट, लसुण, जिरे, मीठ, हळद, टोमॅटो, कोथींबीर, व फोडणीचा मसाला ई. एक लोखंडी पातेले घेऊन त्यात पाणी तापवुन मटारूचे कंद आणि मिठ टाकून चांगले नरम होईपर्यंत उकडावे. कंद सोलुन त्याचे मध्यम ते छोटे तुकडे करावेत. पातेल्यात किंवा कढईत तेल ओतावे. तेल गरम झाल्यावर त्यात बारीक चिरलेला कांदा लाल होई पर्यंत तळावा. मग मिरची आणि लसुन तपकिरी होईपर्यंत शिजवावे. मग जिरे, मिठ, हळद आणि फोडणीचा मसाला टाकावे. नंतर त्यात चिरलेले मटारूचे कंद टाकुन शिजु द्यावे. आवश्यक वाटल्यास रस्साभाजी करावी. शेवटी चिरलेली बारीक कोथींबीर टाकावी. मटारुची कोवळी पाने, बेसन, तेल, तिखट, मीठ, हळद. प्रथम बेसन पाणी टाकून चांगले मळुन घ्यावे. त्यात चवीनुसार तिखट, मिठ आणि हळद टाकावी. हे मळलेले बेसन पीठ मटारूच्या पानावर लावावे. ही कोवळी पाने एकावर एक ठेऊन गुंडाळून घ्यावे. या गुंडाळ्या वाफेवर शिजवून घ्याव्यात. शिजल्यावर यांच्या वड्या करुन तेलात तळून घ्याव्यात. ह्याची परत भाजी करता येईल किंवा तसेच खाता येईल. सध्या महाराष्ट्रात एकूण ६२% आरक्षण आहे, ते शासकिय शैक्षणिक संस्था आणि नोकऱ्यांमध्ये दिले जाते तुम्ही आपले पहिले संपादन केले आणि मटारूची भाजी हे पान तयार केले त्याबद्दल तुमचे आभार. आपण असेच लेख येथे तयार करत रहाल ही आशा. बुक्स, विश्कनरी आणि स्त्रोत या प्रकल्पांवर अनुभवी सदस्य कमी आहेत त्यामुळे आपण येथे सक्रिय झालात तर खूप बरे होईल. धन्यवाद आंबुशी किंवा आंबुटी हीं. चंगेरी, चंपामेथी, अमरूल गु. आंबोलो क. हुळितिन्निचेगिड सं. अम्लिका, शुक्लिका इं. इंडियन सॉरेल, क्रीपिंग सॉरेल लॅ. ऑक्सॅलिस कॉर्निक्युलेटा कुल-ऑक्सॅलिडेसी ही लहान, तीव्र वासाची व आंबट चवीची भुईसरपट वाढणारी तण वनस्पती आहे. तिचा प्रसार भारताच्या उष्ण भागात सर्वत्र असून हिमालयात २,७०० मी. उंचीपर्यंत व श्रीलंकेतही आहे. हिची पाने संयुक्त, हस्ताकृती, त्रिदली व बारीक पण लांब देठाची दले फार लहान देठाची, व्यस्त हृदयाकृती, फुले कक्षास्थ, अर्धवट चवरीसारख्या फुलोऱ्यात ऑक्टोबर-मेमध्ये येतात. पाकळ्या पाच, सुट्या, पिवळ्या व लांबट बोंड लांबट, पंचकोनी व टोकदार असून त्यात अनेक गोलसर, भुऱ्या व अध्यावरणयुक्त बिया असतात अध्यावरण बियांच्या कठीण सालीपासून अलग होताना बी बाहेर फेकले जाते. :साहित्य आंबुशीची पाने, कांदा, लसूण, गूळ, शेंगदाणा कूट, हिरवी मिरची, मीठ इ. :कृती प्रथम भाजीची पाने स्वच्छ धुऊन आणि चिरून घ्यावीत. कढईत तेल तेल गरम करून त्यात कांदा परतून घ्यावा. मग त्यामध्ये लसूण, हिरवी मिरची चिरून घालणे. वरून आवश्यकतेनुसार मीठ घालावे. हिरवी मिरची ऐवजी लाल मिरचीपूड देखील घालू शकता. शेवटी त्यात किसलेला गूळ आणि शेंगदाणे कूट घालून भाजी शिजवणे. :साहित्य आंबुशीची पाने, तूरडाळ मूगडाळ मसूरडाळ, शेंगदाणे कूट, हिरव्या मिरच्या, तेल, डाळीचे पीठ, लसूण, मोहरी, हिंग, हळद, मीठ गूळ इ. :कृती प्रथम भाजीची पाने स्वच्छ धुऊन आणि चिरून घ्यावीत. आंबुशीची भाजी व डाळ कुकरमध्ये शिजवणे. गॅस वरून खाली उतरवून घोटून त्यात डाळीचे पीठ मिसळणे. मग कढईत तेल गरम करून त्यात मोहरीची फोडणी देऊन लसणाचे तुकडे टाकणे. या फोडणीत घोटलेली भाजी, मिरची पेस्ट, हळद, मीठ, शेंगदाणेकूट व गूळ घालून थोडेसे शिजवणे. :साहित्य आंबुशीची भाजी, डाळीचे पीठ, तेल, मोहरी, हिंग, हळद, गूळ, मीठ, काळा मसाला, लसूण, मिरचीपूड किंवा लाल मिरच्या इ. :कृती प्रथम कढईत तेल घेऊन त्यात फोडणी करून भाजी परतून घेणे. मिरची पूड, मीठ आणि काळा मसाला टाकून वाफ येईपर्यंत शिजवणे. मग त्यात किसलेला गूळ घालावा. नंतर डाळीचे पीठ घालून ढवळून थोडे गरम पाणी देऊन शिजवणे. एका लहान कढईत तेलाची फोडणी करून त्यात लसणाच्या पाकळ्या आणि लाल मिरच्याचा तडका देऊ भाजीवर ओतावा. साहित्य: चणा/हरभरा डाळ, मीठ, तेल, मोहरी, जिरे, मिरची, कोथिंबीर, कढीपत्ता, इत्यादी कैरीची डाळ हा अगदी सोपा आणि चविष्ट महाराष्ट्रीयन पदार्थ आहे. यासाठी प्रथम हरभरा/चणा डाळ तीन ते चार तास भिजत घालायची. डाळ चांगली भिजली का याची खात्री करून झाल्यावर हि डाळ मिक्सर मध्ये जाडसर वाटून घ्यायची. दुसऱ्या बाजूला कैरी सोलून किसून घ्यावी. वाटलेली डाळ आणि कैरी एकत्र करून घ्यावे.यात चवीनुसार मीठ घालावे. गॅसवर कढई मध्ये गोडे तेल गरम करावे. तेल गरम झाल्यावर त्यात मोहरी आणि जिरे घालावे. मोहरी तडतडली कि त्यात मिरचीचे तुकडे आणि गोडलिंब घालावा. गरम गरम फोडणी एकत्र केलेल्या डाळ आणि कैरीच्या मिश्रणावर घाला. वरून थोडी बारीक चिरलेली कोथिंबीर पेरावी. कैरीची डाळ तयार. सामग्री २ वाट्या जाड गव्हाचे पीठ पद्धत गव्हाच्या पिठात सर्व सामग्री एकत्र करून पाणी टाकून घट्ट पीठ मळा हाताने गोल करून चपटी वळी करून जोडा एका कढई मध्ये तूप टाकून वळ्या शेजारी शेजारी ठेवा दोन्ही बाजूने छान तळून घ्या कोणत्याही डाळी बरोबर सर्व्ह करा सगळ्यात आधी वाटीभर बेसन घेणे. नंतर कढईत साजूक तूप घेणे मग ते कढईत लालसर भाजून घेणे जेवढे बेसन तेवढीच पिठी साखर घेणे . बेसन थंड झाल्यावर त्यात साखर मिक्स करणे त्यानंतर त्याचे छोटे लाडू वळा. चविष्ट व सुंदर लाडू तयार . उत्तर भारतात् हा प्र्कार् महत्वाचा आहे. भेंडीची भाजी कशी तयार करतात ते पाहणार आहोत. बनवण्‍याची पाडत एका मोठ्या भांड्यात 2 वाटी बेसन पीठ घ्येवे त्‍यात 1 वाटी पाणी टाकावे पावशेर गुल बारीक करूण त्‍याला 1/2 वटी पण्‍यात विरघळवे कणिक ,ज्वारीचे पीठ ,हुलग्याचे पीठ एकत्र करुन त्यात लसून व तीळ घालावे .चविप्रमाणे तीखट मीठ घालावे .व फोडणीच्या पाण्यात टाकून चांगले शिजवावे.कोंथिबीरघालावी साहित्य एक कप पाणी चहाची पावडर. गवती चहाची वनस्पतीची पाने, साखर, दूध, गॅस इ. प्रक्रिया चहाच्या भांड्यात एक कप पाणी गरम करत ठेवा. ते गरम होत असताना चहाची पूड टाका. यांनतर गवती चहाच्या वनस्पतीची पाने कट करून टाका, ती पाने या गरम पाण्यात चांगली उकळवा. साखर टाका. पूर्ण एकजीव झाल्यावर दूध टाका. मस्त गवती चहाची चव जीभेवर रेंगाळेल पण घशालाही चांगला शेक बसेल. बटाटे कापून घेणे ,बेसनाचे सारण तयार करून त्यात कापलेले बटाटे ,मीठ ,चटणी टाकून घेणे ,गरम तेलात तळणे. * फोडणीसाठी तेल, मोहरी, हळद जाड पोहे भिजवून त्यातले पाणी पुर्ण काढून घ्यायचे आहे. आणि पोहे निथळत ठेवायचे. पोहे भिजवावे भिजेपर्यंत कांदा टोमॅटो चिरून घ्यावा दाणे छान खरपूस भाजून घ्यावे पोहे भिजल्यावर तेल तापवावे त्यात मोहरी जिरा घालावे मोहरी नीट फुटली कि मग जिरा टाकावे नाहीतर मोहरी कडू लागते नंतर त्यात कडीपत्ता हिंग टाकावे हे करताना गॅस बारीक ठेवावा नाहीतर फोडणी करपेल हळद मिरची टाकावी पोह्यात हे सगळं मिक्स करून घ्यावे मीठ टाकावे चवी साठी थोडी साखर टाकावी पाणी टाकावे त्यावर बारीक चिरलेली कोथिंबीर टाकून सर्व करावे त्या बरोबर चहा असेल तर मज्जा वेगळी एकदा खाल तर पुन्हा पुन्हा कराल कांदा भजी कशी तयार करायची ते पाहणार आहोत. मुरमुरे थोड्या वेळा साठी पाण्यात भिजवावे लागतात त्या नंतर कांदे बारीक कापून चिरून हळद टाकायचं टमाटा बारीक कापून मुरमुऱ्या मध्ये टाकणे शेंदण्याची बारीक चटणी चटणी करून त्या मध्ये टाकणे मीठ चव प्रमाणे टाकणे जर जास्त चव आणि स्वाद पाहिजे असेल तर चाट मसाला टाकणे कडीपत्ता बारीक कापून टाकणे कोथींबीर सुद्धा बारीक कापून टाकणे वाटाणा ,पुटणं चिरून टाकणे १. दोडका भाजी बनवण्यासाठी: ३ त ४ कोवळा शिरी दोडका, हिरवी मिरची, कोथिंबीर, तेल, हिंग, मोहरी, जिरे, तिखट, मीठ, जिरे पूड, धने पूड गोड मसाला, इत्यादी २. मुठे बनवण्यासाठी: कणिक, मीठ, तेल ;घटक ०१ पाठ ०१ प्रारंभ करण्यापूर्वी ;घटक ०१ पाठ ०३ वाक्याचे प्रकार ;घटक ०१ पाठ ११ हो आणि नाही ;घटक ०१ पाठ १३ फ्रेंच भाषेतून लेखन करा.