ਸ਼ਰੋਮਣੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ ਦੀ 'ਰਹੁ-ਰੀਤ ਸਬ-ਕਮੇਟੀ' ਵਲੋਂ 'ਰਹੁ-ਰੀਤ' ਦੇ ਖਰੜੇ ਦੀ ਪ੍ਰਵਾਨਗੀ 'ਸਰਬ-ਹਿੰਦ ਸਿੱਖ ਮਿਸ਼ਨ ਬੋਰਡ' ਨੇ ਆਪਣੇ ਮਤਾ ਨੰਬਰ ੧, ਮਿਤੀ ੧-੮-੧੯੩੬ ਦੁਆਰਾ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਮੁੜ ਸ਼ਰੋਮਣੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ ਦੀ 'ਧਾਰਮਿਕ ਸਲਾਹਕਾਰ ਕਮੇਟੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਇਕਤ਼੍ਰਤਾ ਮਿਤੀ ੭-੧-੧੯੪੫ ਵਿਖੇ ਇਸਨੂੰ ਵਿਚਾਰ ਕੇ ਇਸ ਵਿਚ ਕੁਝ ਵਾਧੇ ਘਾਟੇ ਕਰਨ ਦੀ ਸਿਫਾਰਸ਼ ਕੀਤੀ । ਧਾਰਮਿਕ ਸਲਾਹਕਾਰ ਕਮੇਟੀ ਦੀ ਇਸ ਇਕਤ੍ਰਤਾ 'ਚ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਵਿਅਕਤੀ ਸਨ ੮. ਗਿਆਨੀ ਬਾਦਲ ਸਿੰਘ ਜੀ, ਇਨਚਾਰਜ ਸਿੱਖ ਮਿਸ਼ਨ, ਹਾਪੜ ਧਾਰਮਿਕ ਸਲਾਹਕਾਰ ਕਮੇਟੀ ਦੀ ਸਿਫਾਰਸ਼ ਅਨੁਸਾਰ ਇਸ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਘਾਟਾ ਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਵਾਨਗੀ ਸ਼ਰੋਮਣੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਇਕੱਤਾਰਤਾ ਮਿਤੀ ੩-੨-੪੫ ਦੇ ਮਤਾ ਨੰਬਰ ੯੭ ਰਾਹੀਂ ਦਿੱਤੀ । ਜੀਵਨ ਵਾਰੇ ਸੰਖੇਪ ਸ਼ਬਦਾਂ 'ਚ: ਚਮਕੀਲਾ ਬਹੁਤ ਹੀ ਵਧੀਆ ਗਾਇਕ, ਗੀਤਕਾਰ, ਕੰਪੋਜਿ਼ਰ ਅਤੇ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਸੀ ਜਿਸ ਦੀ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਸਾਡੇ ਮਨਾਂ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਮੋਹ ਦੀ ਛਾਪ ਰਹੇਗੀ। ਅਮਰ ਸਿੰਘ ਚਮਕੀਲਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਲੁਧਿਆਣਾ ਦੇ ਪਿੰਡ ਦੁੱਗਰੀ ਵਿੱਚ ਦਲਿਤ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਰਾਮਦਾਸੀਆ ਬਰਾਦਰੀ ਦੇ ਸ੍ਰ. ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਦੇ ਘਰ ਮਾਤਾ ਕਰਤਾਰ ਕੌਰ ਦੀ ਕੁੱਖੋਂ 21 ਜੁਲਾਈ 1961 ਨੂੰ ਜਨਮਿਆ ਸੀ। ਗਰੀਬ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਜਨਮੇ ਚਮਕੀਲੇ ਦੇ ਬਚਪਨ ਦਾ ਨਾਂ ਧਨੀ ਰਾਮ ਸੀ। ਬਚਪਨ ‘ਚ ਹੀ ਉਸ ਦੀ ਮਾਤਾ ਗੁਜ਼ਰ ਗਈ ਸੀ। ਚਮਕੀਲਾ ਘਰ ਦੀਆਂ ਤੰਗੀਆਂ ਕਾਰਨ ਸਿਰਫ਼ ਪੰਜ ਜਮਾਤਾਂ ਹੀ ਪਾਸ ਕਰ ਸਕਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਫਿਰ ਉਹ ਹੋਰ ਕਈ ਮੁਸ਼ਕਲਾਂ ‘ਚੋਂ ਲੰਘਦਾ ਹੋਇਆ ਆਪਣੀ ਮਿਹਨਤ ਸਦਕਾ ਉਹਨਾਂ ਬੁਲੰਦੀਆਂ ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ ਸੀ ਜਿੱਥੇ ਪਹਿਲਾਂ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚ ਸਕਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚ ਸਕਿਆ। ਬੇਸ਼ੱਕ ਉਸ ਦੇ ਫੌਤ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬਹੁਤਿਆਂ ਨੇ ਚਮਕੀਲਾ ਬਣਨ ਦੀ ਨਾਕਾਮ ਕੋਸਿ਼ਸ਼ ਕੀਤੀ ਵੀ ਸੀ। ਉਹ ਛੋਟਾ ਹੁੰਦਾ ਹੀ ਗੀਤ ਲਿਖਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਸੁਰਿੰਦਰ ਛਿੰਦੇ ਨਾਲ ਢੋਲਕੀ ਵੀ ਵਜਾਈ ਸੀ। ਸੁਰਿੰਦਰ ਛਿੰਦੇ ਅਤੇ ਸੁਰਿੰਦਰ ਸੋਨੀਆ ਨੇ ਹੀ ਚਮਕੀਲੇ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਗੀਤ ਗਾਇਆ “ਨੀ ਮੈਂ ਡਿੱਗੀ ਤਿਲਕ ਕੇ, ਛੜੇ ਜੇਠ ਨੇ ਚੁੱਕੀ” ਜਿਹੜਾ ਬੇਹੱਦ ਮਕਬੂਲ ਹੋਇਆ। ਫਿਰ 15 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਤੱਕ ਉਸ ਦੇ ਗੀਤ ਕਈ ਮਸ਼ਹੂਰ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਵਲੋਂ ਗਾਏ ਗਏ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ‘ਚ ਨਰਿੰਦਰ ਬੀਬਾ, ਕੁਲੀ ਰਾਮ, ਬੀਬੀ ਤਾਰਾ ਅਤੇ ਸੋਹਣ ਲਾਲ ਆਦਿ ਕਲਾਕਾਰ ਸਨ। ਚਮਕੀਲੇ ਦਾ ਨਾਂ “ਅਮਰ ਸਿੰਘ ਚਮਕੀਲਾ” ਸਨਮੁੱਖ ਸਿੰਘ ‘ਅਜ਼ਾਦ’ ਨੇ ਰੱਖਿਆ ਸੀ ਜਦੋਂ ‘ਅਜ਼ਾਦ’ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਲੋਕਾਂ ਸਾਹਵੇਂ ਸੁਰਿੰਦਰ ਛਿੰਦਾ ਦੀ ਸਟੇਜ ਤੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦਿਨ ਤੋਂ ਚਮਕੀਲਾ ਇਸ ਨਾਂ ਨਾਲ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੋ ਗਿਆ। ਉਦੋਂ ਚਮਕੀਲਾ, ਸੁਰਿੰਦਰ ਛਿੰਦੇ ਨਾਲ ਢੋਲਕੀ ਵਜਾਇਆ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਸੁਰਿੰਦਰ ਛਿੰਦਾ ਹੀ ਚਮਕੀਲੇ ਦਾ ਉਸਤਾਦ ਸੀ। ਸੁਰਿੰਦਰ ਸੋਨੀਆ ਪਹਿਲਾਂ ਸੁਰਿੰਦਰ ਛਿੰਦੇ ਨਾਲ ਗਾਇਆ ਕਰਦੀ ਸੀ, ਫਿਰ ਛਿੰਦੇ ਨੇ ਜਦੋਂ ਗੁਲਸ਼ਨ ਕੋਮਲ ਨਾਲ ਗਾਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਸੋਨੀਆ ਚਮਕੀਲੇ ਨਾਲ ਗਾਉਣ ਲੱਗ ਪਈ। ਫੇਰ ਚਮਕੀਲੇ ਨੇ ਸੁਰਿੰਦਰ ਸੋਨੀਆ ਨਾਲ ਚਾਰ ਗੀਤਾਂ ਦਾ ਤਵਾ ਰਿਕਾਰਡ ਕਰਵਾਇਆ “ਟਕੂਏ ਤੇ ਟਕੂਆ ਖੜਕੇ”। ਜੋ ਸਰੋਤਿਆਂ ਵਲੋਂ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸਲਾਹਿਆ ਗਿਆ। ਫਿਰ ਚਮਕੀਲੇ ਨੇ ਅਮਰਜੋਤ ਨਾਲ ਗਾਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਜੋ ਪਹਿਲਾਂ ਕਲੀਆਂ ਦੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਮਾਣਕ ਨਾਲ ਗਾਇਆ ਕਰਦੀ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅਮਰਜੋਤ ਨਾਲ ਚਮਕੀਲੇ ਨੇ ਦੂਸਰਾ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਲਿਆ ਤੇ ਸਦਾ ਲਈ ਇਕੱਠੇ ਗਾਉਣ ਲੱਗ ਪਏ। ਸੰਨ 1984 ‘ਚ ਚਮਕੀਲੇ ਦੀ ਚੜ੍ਹਾਈ ਜ਼ੋਰਾਂ ਤੇ ਸੀ। ਪਰ ਉਸ ਦੀ ਕਿਸਮਤ ਵਿੱਚ ਇਹ ਸਭ ਬਹੁਤ ਲੰਮੇ ਸਮੇਂ ਲਈ ਨਹੀਂ ਸੀ। 8 ਮਾਰਚ 1988 ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਦੀਆਂ ਅੰਦਰੂਨੀ ਪਰਤਾਂ ਖੋਲ੍ਹਣ ਵਾਲਾ ਮਹਾਨ ਫਨਕਾਰ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਲਈ ਸਾਥੋਂ ਵਿੱਛੜ ਗਿਆ ਸੀ। ਖਾੜਕੂ ਵਾਦ ਦੀ ਓਟ ਵਿੱਚ ਚਮਕੀਲਾ ਪਿੰਡ ਮਹਿਸਮ ਪੁਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਜਲੰਧਰ ਵਿੱਚ ਅੱਤਵਾਦੀਆਂ ਵਲੋਂ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ। ਚਮਕੀਲੇ ਦੇ ਨਾਲ ਅਮਰਜੋਤ ਆਪਣੇ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਬੱਚੇ ਸਮੇਤ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਦੋ ਸਾਥੀ ਹਰਜੀਤ ਗਿੱਲ ਅਤੇ ਬਲਦੇਵ ਸਿੰਘ ਦੇਬੂ ਢੋਲਕ ਮਾਸਟਰ ਵੀ ਮਾਰੇ ਗਏ। 27 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਇੰਨਾ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੋਣਾ ਉਸ ਲਈ ਮੰਦਭਾਗਾ ਸਾਬਤ ਹੋਇਆ। ਪਰ ਕਾਤਲਾਂ ਨੇ ਇਹ ਘਿਣਾਉਣੀ ਕਾਰਵਾਈ ਕਰ ਕੇ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਵਧੀਆ ਫਨਕਾਰ ਖੋਹ ਲਿਆ ਜਿਸ ਦਾ ਘਾਟਾ ਹੋਰ ਕੋਈ ਕਦੀ ਵੀ ਪੂਰਾ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਿਆ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕੋਈ ਕਰ ਸਕੇਗਾ। ਚਮਕੀਲੇ ਦੇ ਗੀਤਾਂ ‘ਚ ਸਚਾਈ ਸੀ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਵਿਚਰ ਰਹੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦੀ। ਗੀਤਾਂ ਦੀ ਸਾਦਗੀ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਜੁਬਾਨ ਤੇ ਸਹਿਜੇ ਹੀ ਚੜ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਗੀਤਾਂ ‘ਚ ਕਹਾਵਤਾਂ, ਮੁਹਾਵਰੇ ਫਿੱਟ ਕਰਨਾ ਉਸ ਦੀ ਕਲਾ ਦਾ ਅਮੁੱਲਾ ਚਮਤਕਾਰ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਗੀਤ ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਚੰਗੇ ਅਤੇ ਮੰਦੇ ਪੱਖਾਂ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਪਰ ਇਹ ਸਭ ਨੂੰ ਪ੍ਰਵਾਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ। ਪਰ ਕਈ ਉਸ ਦੇ ਵਿਰੋਧੀ ਵੀ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਹੱਦ ਤੱਕ ਉਸ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਜਰੂਰ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਉਸ ਨੇ ਧਾਰਮਿਕ ਗੀਤਾਂ ਨੂੰ ਲਿਖਿਆ ਵੀ, ਗਾਇਆ ਵੀ ਅਤੇ ਉਹ ਵੀ ਬਹੁਤ ਦਿਲ ਨੂੰ ਟੁੰਬਣ ਵਾਲੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ। ਜਿਵੇਂ ਉਸ ਦੇ ਗੀਤ ਸਨ, “ਸਾਥੋਂ ਬਾਬਾ ਖੋਹ ਲਿਆ ਤੇਰਾ ਨਨਕਾਣਾ”, “ਤਲਵਾਰ ਮੈਂ ਕਲਗੀਧਰ ਦੀ ਹਾਂ, ਮੈਂ ਤੀਰ ਸੱਚੀ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਹਾਂ”, “ਪਾਣੀ ਦਿਆ ਬੁਲਬੁਲਿਆ, ਕੀ ਬੁਨਿਆਦਾਂ ਤੇਰੀਆਂ”, “ਢਾਈ ਦਿਨ ਦੀ ਪਰੁਹਣੀ ਇੱਥੇ ਤੂੰ” ਆਦਿ। ਇਹਨਾਂ ਦੋ ਕੈਸਿਟਾਂ ਵਿੱਚ ਕਈ ਗੀਤ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਹੋਰ ਨਾਮਵਰ ਚੰਗੇ ਚੰਗੇ ਗੀਤਕਾਰਾਂ ਦੇ ਵੀ ਸਨ। ਇਹ ਗੀਤ ਅੱਜ ਵੀ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਮਨ ਪਸੰਦ ਗੀਤ ਹਨ। ਸਾਡੇ ਪਿੰਡ ਵੀ ਇੱਕ ਵਾਰ ਚਮਕੀਲਾ ਆਇਆ ਸੀ। ਵਿਆਹ ਦੇ ਮੌਕੇ ਤੇ। ਪਿੰਡੋਂ ਥੋੜਾ ਜਿਹਾ ਬਾਹਰ ਕਰਕੇ ਖੂਹ ਤੇ ਘਰ ਸੀ। ਮੈਂ ਉਦੋਂ ਕੋਈ 10-11 ਕੁ ਸਾਲ ਦਾ ਸੀ। ਸੰਨ 85-86 ਦੀ ਸ਼ਾਇਦ ਗੱਲ ਹੈ। ਅੱਜ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਦੋਵਾਂ ਦੇ ਗਾਉਂਦਿਆਂ ਦਾ ਚਿਹਰਾ ਸਾਫ ਝਲਕਦਾ ਦਿਸਦਾ ਹੈ। ਗਰਮੀਆਂ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ‘ਚ ਹਵਾ ਹਾਰੇ ਸਟੇਜ ਲੱਗੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਸਾਰਾ ਕੁਝ ਤਾਂ ਯਾਦ ਨਹੀਂ ਪਰ ਮਾਹੌਲ ਬੜਾ ਰੁਮਾਂਚਕ ਸੀ। ਖੈਰ ਉਹ ਸਮੇਂ ਕੁਝ ਹੋਰ ਹੀ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਸਮਿਆਂ ‘ਚ ਹਵਾਵਾਂ ਅੱਗ ਉਗਲ਼ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਜਿਹੜੀਆਂ ਜਿੱਧਰ ਵੀ ਗਈਆਂ, ਆਪਣਿਆਂ ਨੂੰ ਹੀ ਖਾਂਦੀਆਂ ਗਈਆਂ। ਚਮਕੀਲੇ ਵਾਰੇ ਕਾਫੀ ਲਿਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਦੀ ਜਿੰਦਗੀ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀਆਂ ਕਈ ਕਹਾਣੀਆਂ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਾਰੇ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਲਿਖੇ ਗੀਤਾਂ ਦੀਆਂ ਕਈ ਕਿਤਾਬਾਂ ਵੀ ਛਪ ਚੁੱਕੀਆਂ ਹਨ। ਪਰ ਅੱਜ ਏਸ ਲੇਖ ਵਿੱਚ ਉਹਦੇ ਜੀਵਨ ਸਬੰਧੀ ਸੰਖੇਪ ਜਾਣਕਾਰੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅਸੀਂ ਉਹਦੀ ਗੀਤਕਾਰੀ ਦੀ ਸਮਾਜਿਕ ਢਾਂਚੇ ਨਾਲ ਤੁਲਨਾ ਕਰਾਂਗੇ। ਸਮਾਜ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਬਣਦਾ ਇਹ ਤਾਂ ਸਮੂਹ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੀ ਹੋਂਦ ਦੇ ਇਕੱਠ ਤੋਂ ਬਣਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਇਕੱਠ ਵਿੱਚ ਕਈ ਚੰਗੀਆਂ ਸੋਚਾਂ ਵੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਤੇ ਕਈ ਮਾੜੀਆਂ ਵੀ। ਇਹਨਾਂ ਦੋਵਾਂ ਸੋਚਾਂ ਵਾਰੇ ਚਮਕੀਲਾ ਆਪਣੇ ਗੀਤਾਂ ‘ਚ ਲਿਖਦਾ ਸੀ ਤੇ ਗਾਉਂਦਾ ਸੀ। ਜਿਹੜਾ ਵਿਅਕਤੀ ਸਮਾਜ ਦੀ ਬੁਰਾਈ ਨੂੰ ਦੂਜਿਆਂ ਸਾਹਮਣੇ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰੇ ਉਹ ਮਾੜਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਸਗੋਂ ਜੋ ਬੁਰਾਈ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਉਹ ਆਪ ਮਾੜੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਪਰ ਅਕਸਰ ਚਮਕੀਲੇ ਵਾਰੇ ਉਲਟਾ ਹੁੰਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਉਸ ਦੇ ਕਈ ਗੀਤਾਂ ਵਾਰੇ ਸਾਡੇ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਵਾਦ ਵਿਵਾਦ ਛਿੜਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਛਿੜਦੇ ਰਹੇ ਹਨ। ਕਿ ਚਮਕੀਲੇ ਦੇ ਗੀਤ ਇਸ ਤਰਾਂ, ਉਸ ਤਰਾਂ ਆਦਿ। ਉਸਦੇ ਕਈ ਗੀਤ ਸਮਾਜ ਦੇ ਮਿਹਦੇ ਵਿੱਚ ਛੇਤੀ ਹਜ਼ਮ ਨਹੀਂ ਹੋਏ ਪਰ ਸਮਾਜ ਇਹ ਭੁੱਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਸਭ ਸਾਡੇ ਹੀ ਲੁਕੇ ਹੋਏ ਪੱਖ ਹਨ। ਸ਼ਾਇਦ ਸਮਾਜ ਇਹੋ ਹੀ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦਾ ਕਿ ਸਾਨੂੰ ਕੋਈ ਸਾਡੀ ਬੁਰਾਈ ਦੱਸੇ। ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਵੇਖੀਏ ਤਾਂ ਕੀ ਨਹੀਂ ਹੋ ਰਿਹਾ? ਸਮਾਜਿਕ ਥਾਂਵਾਂ ਤੇ, ਬਜ਼ਾਰਾਂ ‘ਚ ਅਤੇ ਹੋਰ ਤਾਂ ਹੋਰ ਧਾਰਮਿਕ ਸਥਾਨਾਂ ਤੇ ਜਾ ਕੇ ਲੋਕ ਕੀ ਕੁਝ ਕਰਦੇ ਹਨ ਇਸ ਵਾਰੇ ਇੱਥੇ ਬਹੁਤਾ ਕੁਝ ਨਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹੋਏ, ਕਿਉਂਕਿ ਸਿਆਣਿਆਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਸਮਝਦਾਰ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਇਸ਼ਾਰੇ ਦੀ ਹੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਏ। ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ, ਧਾਰਮਿਕ ਲੀਡਰ ਸਮਝਣ ਵਾਲੇ ਤੇ ਆਮ ਜਨਤਾ ਇੱਥੇ ਸਾਰੇ ਦੇ ਸਾਰੇ ਦੁੱਧ ਧੋਤੇ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਬਕੌਲ ਸ਼ਾਇਰ ਹਮਾਮ ਮੇਂ ਸਭ ਹੀ ਨੰਗੇ ਹੋਤੇ ਹੈਂ ਇਸ ਤਰਾਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਦਾ ਜਨਾਜ਼ਾ ਕੱਢ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਸਾਨੂੰ ਵਿਸ਼ਾਲ ਸੋਚ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਤੰਗ ਦਿਲੀ ਸਾਨੂੰ ਤਬਾਹ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਸਿਰ ਭਾਂਡੇ ਭੰਨਣੇ ਬਿਲਕੁਲ ਜਾਇਜ਼ ਨਹੀਂ ਕਹੇ ਜਾ ਸਕਦੇ। ਸਾਡੇ ਸਮਾਜ ਦੀਆਂ ਕੁਰੀਤੀਆਂ ਨੂੰ ਲੋਕਾਂ ‘ਚ ਨੰਗੇ ਸੱਚ ਵਾਂਗ ਲੋਕਾਂ ਸਾਹਵੇਂ ਲਿਆਉਣ ਦਾ ਚਮਕੀਲੇ ਦਾ ਇਹ ਵੱਖਰਾ ਢੰਗ ਸੀ। ਜੇ ਇਸ ਨੂੰ ਮਨੋਰੰਜਨ ਦੇ ਪੱਖ ਨਾਲੋਂ ਸਮਾਜਿਕ ਵਰਤਾਰੇ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਵਿਟਾਂਦਰੇ ਦੇ ਪੱਖ ਤੋਂ ਘੋਖਿਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਖਿਆਲ ਮੁਤਾਬਿਕ ਜਿਆਦਾ ਬਿਹਤਰ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਵੈਸੇ ਗੀਤ ਤਾਂ ਮਨੋਰੰਜਨ ਲਈ ਹੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਜੇ ਅਸੀਂ ਉਸ ਦੇ ਬੁਰੇ ਪੱਖਾਂ ਨੂੰ ਪੜਤਾਲ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਚੰਗੇ ਪੱਖ ਵੀ ਵਿਚਾਰਨੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ। ਚਮਕੀਲੇ ਨੂੰ ਗੀਤਾਂ ‘ਚ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਹਿਣ ਦਾ ਬਹੁਤ ਵਲ ਸੀ। ਲੋਕ ਵਹੀਰਾਂ ਘੱਤ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਵੇਖਣ ਲਈ ਦੂਰ ਦੂਰ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਦੇ ਸੀ। ਚਮਕੀਲੇ ਦੇ ਗੀਤਾਂ ‘ਚ ਦਰਦ ਤੇ ਹਾਸਾ ਇੱਕੋ ਸਮੇਂ ਤੇ ਸਾਨੂੰ ਸੋਚਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਸਮਾਜਿਕ ਬੁਰਾਈਆਂ ਤੇ ਚੋਟ ਕਰਦੇ ਉਸ ਦੇ ਕਈ ਗੀਤ ਮੈਨੂੰ ਯਾਦ ਆ ਰਹੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ‘ਚੋਂ ਬੁੱਢੀ ਘੋੜੀ ਲਾਲ ਲਗਾਮਾਂ, ਨਾ ਕੋਈ ਜੋੜੀ ਨਾ ਕੋਈ ਜਾਮਾ, ਸੰਤਾਂ ਨੇ ਪਾਈ ਫੇਰੀ, ਰਹੇ ਵਸਦੀ ਨਗਰੀ ਤੇਰੀ, ਰੱਬ ਤੈਨੂੰ ਮੁੰਡਾ ਦੇਵੇ, ਸੋਹਣਿਆ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਕੇ ਵੇ, ਤੂੰ ਮਿਲਦਾ ਗਿਲਦਾ ਰਹੀਂ, ਓਏ ਡਰਾਈਵਰ ਰੋਕ ਗਾੜੀ, ਸੱਜਣਾ ਦੇ ਨਾਲ ਧੋਖਾ ਨਈਂ ਕਮਾਈਦਾ, ਕੀ ਜੋਰ ਗਰੀਬਾਂ ਦਾ, ਪਹਿਲੇ ਲਲਕਾਰੇ ਨਾਲ ਮੈਂ ਡਰ ਗਈ ਸਾਡੇ ਪਿੰਡ ਦਾ ਰਿਵਾਜ਼ ਨਿਆਰਾ, ਕਾਕੇ ਦੀ ਲੋਹੜੀ ਨੀ, ਪੁੱਤ ਬਣਾ ਕੇ ਛੱਡਣ ਗੇ, ਅਮਲੀ ਦੇ ਲੜ ਲਾ ਕੇ ਬੇੜੀ ਰੋੜ ਤੀ ਆਦਿ ਅਨੇਕ ਹੋਰ ਵੀ ਗੀਤ ਹਨ ਜੋ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਜ਼ੁਬਾਨ ਤੇ ਸਦਾ ਗੂੰਜਦੇ ਰਹਿਣਗੇ। ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਹੋ ਰਹੇ ਅਣਜੋੜ ਵਿਆਹਾਂ ਵਾਰੇ ਉਹ ਆਪਣੇ ਭਾਵ ਗੀਤ ਬੁੱਢੀ ਘੋੜੀ ਲਾਲ ਲਗਾਮਾਂ ਵਿੱਚ ਲਿਖ ਕੇ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਫੇਰ ਸੰਤਾਂ ਨੇ ਪਾਈ ਫੇਰੀ ਰੱਬ ਤੈਨੂੰ ਮੁੰਡਾ ਦੇਵੇ, ਕਾਕੇ ਦੀ ਲੋਹੜੀ ਨੀ ਗੀਤਾਂ ਵਿੱਚ ਪਾਖੰਡੀ ਸਾਧਾਂ ਦੇ ਬਖ਼ੀਏ ਉਧੇੜਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਕਿਵੇਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਭਰਮਾਉਂਦੇ ਫਿਰਦੇ ਹਨ, ਕਿਵੇਂ ਭੋਲ਼ੀਆਂ ਭਾਲ਼ੀਆਂ ਜ਼ਨਾਨੀਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਹਵਸ ਦਾ ਸਿ਼ਕਾਰ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਕਿਸੇ ਪ੍ਰੇਮੀ ਜੋੜੇ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਡਰਾਈਵਰ ਵਲੋਂ ਯੂਪੀ ਦੀ ਭਈਆ ਰਾਣੀ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਹਵਸ ਦਾ ਸਿ਼ਕਾਰ ਬਣਾ ਲੈਣਾ ਤੇ ਪਿੱਛੋਂ ਉਸ ਦੀ ਸਾਰ ਨਾ ਲੈਣੀ, ਉਸ ਦੇ ਮਨ ਨੂੰ ਖੋਰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਲਿਖਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਤਾਂ ਕੁਝ ਕੁ ਉਦਾਹਰਨਾਂ ਹੀ ਹਨ। ਹੋਰ ਗੀਤ ਵੀ ਉਸਦੇ ਸੋਚਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕਰਦੇ ਨੇ। ਕਈ ਗੀਤਾਂ ‘ਚ ਹਾਸ ਰਸ ਹੈ ਤੇ ਦਰਦ ਵੀ ਨਾਲੋ ਨਾਲ ਹੈ। ਰੋਂਦੀ ਕੁਰਲਾਉਂਦੀ ਨੂੰ ਵੇ ਕੋਈ ਲੈ ਚੱਲਿਆ ਮੁਕਲਾਵੇ ਗੀਤ ਚਮਕੀਲੇ ਦੀ ਬਹੁਤ ਹੀ ਵਧੀਆ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਹੈ। ਲੋਕ ਤੱਥ ਸੱਜਣਾ ਦੇ ਨਾਲ ਧੋਖਾ ਨਈਂ ਕਮਾਈਦਾ ਤਾਂ ਉਸਦੇ ਹਰ ਇਕ ਦੀ ਜੁਬਾਨ ਤੇ ਸਦਾ ਲਈ ਚੜ ਗਏ ਹਨ। ਕਦੀ ਪਾਠਕ ਉਸ ਦੇ ਹੋਰ ਵੀ ਗੀਤਾਂ ਵਿਚਲੀ ਸੋਚ ਨੂੰ ਸੁਣ ਕੇ ਆਪ ਵਿਚਾਰ ਕਰਨ ਕਿ ਕੀ ਉਸ ਨੂੰ ਇਹ ਸਭ ਸਾਨੂੰ ਦੱਸਣਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਚਾਹੀਦਾ। ਅਸੀਂ ਆਪਣੀਆਂ ਹੀ ਬੁਰਾਈਆਂ ਨੂੰ ਲੁਕਾਉਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਾਂਗੇ ਤਾਂ ਉਹ ਵਧਣਗੀਆਂ ਹੀ ਵਧਣਗੀਆਂ, ਘਟਣਗੀਆਂ ਕਦੇ ਵੀ ਨਹੀਂ। ਗੀਤਕਾਰਾਂ ਦੇ ਦਿਲ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸਮਾਜ ਪ੍ਰਤੀ ਕਿੰਨੀ ਸੰਵੇਦਨਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਚਮਕੀਲੇ ਨੂੰ ਸੁਣ ਕੇ ਪਤਾ ਲੱਗ ਸਕਦਾ ਹੈ ਪਰ ਇੱਥੇ ਨਾਲ ਹੀ ਲਿਖਣਾ ਚਾਹਾਂਗਾ ਕਿ ਉਸ ਵਰਗੇ ਸਾਰੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ। ਚਮਕੀਲੇ ਤੇ ਸੁਰਿੰਦਰ ਸੋਨੀਆ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਤਵੇ ਵਾਲੇ ਰਿਕਾਰਡ ਟਕੂਏ ਤੇ ਟਕੂਆ ਖੜਕੇ ‘ਚ ਗੀਤ ਸੀ ਕਿ ਕੁੜਤੀ ਸੱਤ ਰੰਗ ਦੀ, ਵਿੱਚ ਘੁੱਗੀਆਂ ਗੁਟਾਰਾਂ ਪਾਈਆਂ, ਗੀਤ ਸੁਣ ਕੇ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ। ਗੀਤ ਸੁਣ ਕੇ ਬੰਦੇ ਦੀ ਰੂਹ ਨਸਿ਼ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤੇ ਆਪਣੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਤੇ ਮਾਣ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਭਾਵੇਂ ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਬਦਲਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਪੁਰਾਣਾ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਯਾਦ ਕਰਕੇ ਅਸੀਂ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਪੁਰਾਣੇ ਸਮੇਂ ‘ਚ ਜਾਣ ਲਈ ਲੋਚਦੇ ਹਾਂ। ਕਈ ਵਾਰ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਸੁਣਿਆ ਹੈ ਕਿ ‘ਮੱਲਾ ਸਮੇਂ ਤਾਂ ਬੱਸ ਪੁਰਾਣੇ ਵਧੀਆ ਸੀ’। ਉਹਨਾਂ ਮੁਤਾਬਿਕ ਇਕੱਲਾ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮਤਲਬ ਉਸ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਵਿਚਰ ਰਹੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਤੋਂ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਸਾਰੇ ਰੰਗਾਂ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਪਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਨਾ ਤਾਂ ਪੂਰਾ ਸਵੱਛ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਨਾ ਹੀ ਪੂਰਾ ਮਲੀਨ। ਨਾ ਹੀ ਸਾਰਾ ਚੰਗਾ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਮਾੜਾ। ਸਾਰੇ ਤਰਾਂ ਦੇ ਹੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਪੱਖ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਪੱਖ ਹੀ ਚਮਕੀਲਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਲੋਕਾਂ ਅੱਗੇ ਪੇਸ਼ ਕਰਨੇ। ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਜੱਟ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਪੰਜ ਭਰਾਵਾਂ ‘ਚੋਂ ਇੱਕ ਦਾ ਵਿਆਹ ਕਰਨਾ, ਇੱਕ ਤਰਾਂ ਨਾਲ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਦੇ ਵੰਡ ਵੰਡਾਈਏ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਾਰਣ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਤੇ ਬਾਕੀ ਭਰਾ ਛੜੇ ਜੇਠ ਜਾਂ ਦਿਉਰ ਹੀ ਹੁੰਦੇ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਦਿਲਾਂ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਚਮਕੀਲਾ ਪੜ੍ਹਨ ਦਾ ਵਿਦਵਾਨ ਸੀ। ਇਸੇ ਦਾ ਹੀ ਨਤੀਜਾ ਸੀ ਉਸ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਮੈਂ ਸਿਖਰ ਦੁਪਹਿਰੇ ਨ੍ਹਾਉਂਦੀ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਗੱਭਰੂ ਹੋ ਲੈਣ ਦੇ ਕਿਸੇ ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਦੇ ਮੁੰਡੇ ਦਾ ਵਿਆਹ ਹੋ ਜਾਣਾ ਤੇ ਉਸ ਦੀ ਵਿਆਂਹਦੜ ਵਲੋਂ ਇਤਰਾਜ਼ ਕਰਨਾ, ਸਮਾਜ ‘ਚ ਹੋ ਰਹੇ ਅਨਿਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਚਮਕੀਲੇ ਦਾ ਆਪਣਾ ਵਿਆਹ ਵੀ ਛੋਟੀ ਉਮਰ ‘ਚ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਸ਼ਾਇਦ ਇਹ ਗੀਤ ਉਸਨੇ ਉਦੋਂ ਹੀ ਲਿਖੇ ਹੋਣ। ਪਰ ਜਦੋਂ ਉਸਨੇ ਅਮਰਜੋਤ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਇਆ ਤਾਂ ਉਸ ਦੇ ਦੋਸਤ ਦੀ ਮਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਫੋਟ ਦਾਦੇ ਮਗਾਉਣਿਆ ਆਹ ਕੀ ਕੀਤਾ? ਉਦੋਂ ਉਸਨੇ ਲਿਖਿਆ ਸੀ ਫੋਟ ਦਾਦੇ ਮਗਾਉਣਿਆ ਇਹ ਕੀ ਕਰਤੂਤ ਖਿੰਡਾ ਦਿੱਤੀ। ਮੌਕੇ ਤੇ ਹੀ ਗੀਤ ਲਿਖਣਾ ਚਮਕੀਲੇ ਦੀ ਸਮਝ ਦੀ ਚਮਕ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਇਕ ਹੋਰ ਗੀਤ ‘ਚ ਲਾਈਨ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਲਾਹ ਸੈਕਲ ਦੇ ਹੈਂਡਲ ਉੱਤੋਂ, ਝੋਲੀ ਭਰੇ ਮਖਾਣੇ। ਇਹ ਲਾਈਨ ਪੁਰਾਣੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਖਿੱਚ ਕੇ ਸਰੋਤਿਆਂ ਸਾਹਵੇਂ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਪੁਰਾਣਾ ਖੁਸ਼ੀ ਦਾ ਸਮਾਂ ਲੋਕ ਕਿਵੇਂ ਬਿਤਾਉਂਦੇ ਸਨ, ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰੀ ‘ਚ ਜਾਣਾ ਤੇ ਸਾਦਗੀ ਭਰੇ ਮਾਹੌਲ ‘ਚ ਵਿਚਰਨਾ। ਹੁਣ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਸੁਣੀਆਂ ਇਹ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਭਰਪੂਰ ਗੱਲਾਂ ਜਿਹੜੀਆਂ ਚਮਕੀਲਾ ਕਰ ਗਿਆ ਆਪਣੇ ਗੀਤਾਂ ‘ਚ। ਉਸ ਦੇ ਕਈ ਗੀਤਾਂ ‘ਚ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਕਹਿਣ ਅਨੁਸਾਰ ਕਿ ਦੋਹਰੇ ਅਰਥਾਂ ਵਾਲੀ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਦੀ ਭਰਮਾਰ ਹੈ। ਅਮਰ ਸਿੰਘ ਚਮਕੀਲਾ ਸਪਸ਼ਟ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਗੱਲ ਕਹਿੰਦਾ ਸੀ, ਉਹ ਗੱਲ ਨੂੰ ਵਿੰਗ ਵਲੇਂਵੇਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਾਉਂਦਾ, ਸਿੱਧੀ ਗੱਲ ਕਰਦਾ ਸੀ ਜਿਹੜੀ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਦਿਲ ਘਰ ਕਰਦੀ ਸੀ। ਬਾਕੀ ਗੀਤਾਂ ਵਿੱਚ ਪਾਤਰ ਦੀ ਲੋੜ ਅਨੁਸਾਰ ਉਸ ਨੂੰ ਉਸ ਤਰਾਂ ਦੇ ਹੀ ਸ਼ਬਦ ਪਾਉਣੇ ਪੈਂਦੇ ਸੀ। ਜੀਜੇ ਸਾਲੀ ਦੀ ਛੇੜ-ਛਾੜ, ਜੇਠ ਭਰਜਾਈ ਦੀ ਨੋਕ ਝੋਕ, ਦਿਓਰ ਭਰਜਾਈ ਦਾ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਆਦਿ। ਪੁਰਾਣੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੀ ਸਹੀ ਤਸਵੀਰ ਵਿਖਾਉਂਦੇ ਨੇ ਚਮਕੀਲੇ ਦੇ ਗੀਤ। ਕਈ ਗੀਤ ਦੋਹਰੇ ਅਰਥਾਂ ਦੀ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਵਾਲੇ ਅੱਜ ਵੀ ਸਮਾਜ ‘ਚ ਨਵੇਂ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਦੇ ਵਿਕ ਰਹੇ ਨੇ ਅਤੇ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਵਿਕਦੇ ਰਹੇ ਨੇ। ਅੱਜ ਦੇ ਕਈ ਕਲਾਕਾਰ ਤਾਂ ਪੱਛਮੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਖੁੱਲੇ ਸੁਭਾਅ ਦੇ ਹੋ ਗਏ ਨੇ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੁਣਿਆ ਹੀ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਪੁਰਾਣੇ ਕਲਾਕਾਰ ਜਿਵੇਂ ਦੀਦਾਰ ਸੰਧੂ, ਸਦੀਕ, ਛਿੰਦਾ, ਕੇ ਦੀਪ ਜਗਮੋਹਨ ਕੌਰ ਆਦਿ ਵੀ ਦੋਹਰੇ ਅਰਥਾਂ ਵਾਲੀ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਵਾਲੇ ਗੀਤਾਂ ਨੂੰ ਅਵਾਜ਼ ਦੇ ਚੁੱਕੇ ਹਨ। ਚਮਕੀਲੇ ਨੇ ਇਹ ਕੋਈ ਨਵੀਂ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤੀ। ਛੜਾ ਜੇਠ, ਦਿਓਰ ਭਾਬੀ, ਜੀਜਾ ਸਾਲੀ, ਅਮਲੀ, ਪਾਖੰਡੀ ਸਾਧ, ਟਰੱਕ ਡਰਾਈਵਰ ਆਦਿ ਉਸ ਦੇ ਗੀਤਾਂ ਦੇ ਜੀਉਂਦੇ ਜਾਗਦੇ ਪਾਤਰ ਸਾਡੇ ਸਮਾਜ ‘ਚੋਂ ਹੀ ਉਹ ਲੱਭਦਾ ਸੀ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਹੀ ਗੱਲਾਂ ਮੋਤੀ ਬਣਾ ਬਣਾ ਗੀਤਾਂ ‘ਚ ਫਿੱਟ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਜੇ ਮੈਂ ਇੱਥੇ ਗਲਤ ਨਾ ਹੋਵਾਂ ਤਾਂ ਇਹ ਕਹਾਂਗਾ ਕਿ ਗਾਲ਼ਾਂ ਵੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਹੀ ਹਿੱਸਾ ਹਨ। ਭਾਵੇਂ ਇਹ ਮੰਦੀਆਂ ਹੀ ਹਨ। ਚਮਕੀਲਾ ਆਪਣੇ ਗੀਤਾਂ ਦੇ ਪਾਤਰਾਂ ਤੋਂ ਉਹ ਹੀ ਕਹਾਉਂਦਾ ਸੀ ਜੋ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਬਣਦਾ ਸੀ ਤੇ ਸਮੇਂ ਦਾ ਚਿਤਰਣ ਸੀ। ਕਿਸੇ ਨੇ ਸੱਚ ਕਿਹਾ ਹੈ ਕਿ “ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਸਮਾਜ ਦਾ ਸ਼ੀਸ਼ਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।” ਗੀਤਾਂ ਵਿਚਲੇ ਸਮਾਜਿਕ ਦਰਦ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਲੋੜ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੇ ਗੁੱਸਾ ਕਰਨੇ ਦੀ ਨਹੀਂ। ਜਿਵੇਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਚਮਕੀਲੇ ਦੇ ਗੀਤ ਸਾਡੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਹੀ ਚੰਗੇ ਮੰਦੇ ਪੱਖ ਹਨ, ਉਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਹੋਰ ਗੀਤਕਾਰਾਂ ਨੇ ਗੀਤ ਲਿਖੇ, ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਨੇ ਗਾਏ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਹੋਰ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਦੇ ਗੀਤ ਜਿਵੇਂ ਮੁਹੰਮਦ ਸਦੀਕ, ਛਿੰਦਾ, ਕਰਤਾਰ ਰਮਲਾ, ਕੇ ਦੀਪ ਜਗਮੋਹਨ ਕੌਰ ਆਦਿ ਸੁਣੋ ਤਾਂ ਜਿਹੜੀ ਅਸ਼ਲੀਲਤਾ ਤੁਹਾਨੂੰ ਚਮਕੀਲੇ ਦੇ ਗੀਤਾਂ ‘ਚ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੀ ਹੈ, ਉਹਨਾਂ ‘ਚ ਵੀ ਆ ਜਾਵੇਗੀ। ਪਰ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਪਰਤਾਂ ‘ਚ ਸੌ ਸੱਚ ਲੁਕੇ ਹੁੰਦੇ ਨੇ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਹਰ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਵੇਖ ਸਕਦਾ। ਜਿਹੋ ਜਿਹੀ ਗੱਲ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਦਿਲ ਦੀ ਚਮਕੀਲੇ ਨੇ ਕੀਤੀ ਇਸ ਦਾ ਹੀ ਨਤੀਜਾ ਸੀ ਕਿ ਹਰ ਪਾਸੇ ਉਹਦੇ ਹੀ ਨਾਂ ਦੇ ਚਰਚੇ ਸਨ। ਅੱਜ ਵੀ ਦੋਗਾਣੇ ਗੀਤਾਂ ਦਾ ਰਿਵਾਜ ਹੈ, ਅੱਜ ਉਹ ਲਿਖਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਜੋ ਅੱਜ ਦੇ ਸਮੇਂ ‘ਚ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ‘ਚ ਗੀਤਕਾਰ ਦਾ ਕੋਈ ਦੋਸ਼ ਨਹੀਂ, ਉਹ ਤਾਂ ਉਹ ਹੀ ਲਿਖ ਰਿਹਾ ਜੋ ਵੇਖ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪਰ ਮਾਫ਼ ਕਰਨਾ ਇਹ ਵੀ ਸਭ ਤੇ ਲਾਗੂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਅੱਜ ਦੇ ਸਮੇਂ ‘ਚ। ਅੱਜ ਕੱਲ ਕਲਪਨਾਵਾਂ ਦੇ ਘੇਰੇ ਵਿੱਚ ਜਿਆਦਾ ਲਿਖਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਅੱਜ ਟੀ ਵੀ ਤੇ ਜੋ ਪਰੋਸਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ, ਚਮਕੀਲੇ ਦੇ ਗੀਤਾਂ ‘ਚ ਇਹੋ ਜਿਹਾ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਦਾ ਕਹਿਣ ਢੰਗ ਹੋਰ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਗੀਤਾਂ ਨੂੰ ਵੀਡੀਓ ਦੀ ਪੌੜੀ ਤੇ ਚੜ੍ਹਨ ਦੀ ਸ਼ਾਇਦ ਲੋੜ ਨਾ ਪੈਂਦੀ ਜੇ ਉਹ ਬਦਕਿਸਮਤ ਅੱਜ ਜਿਉਂਦਾ ਹੁੰਦਾ। ਇਹ ਅਜੋਕਾ ਸੱਚ ਹੈ ਕਿ ਅੱਜ ਦੇ ਗੀਤਾਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਚਮਕੀਲੇ ਦੇ ਗੀਤ ਸੁਣੋਂ ਤਾਂ ਧਾਰਮਿਕ ਹੀ ਲੱਗਣਗੇ। ਅੱਜ ਦੇ ਗੀਤਾਂ ‘ਚ ਨਸ਼ੇ, ਔਰਤ, ਹਥਿਆਰ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਭਰਪੂਰ ਮਸਾਲੇ ਲਾ ਲਾ ਕੇ ਵਰਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਤੇ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕੌਣ ਨਹੀਂ ਸੁਣਦਾ? ਸਭ ਸੁਣਦੇ ਹਨ। ਦੁਹਾਈ ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਦੀ, ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੀ ਪੈ ਰਹੀ ਹੈ। ਕਦੀ ਘੁੰਮ ਕੇ ਇਸ ਪਾਸੇ ਤੇ ਕਦੀ ਘੁੰਮ ਕੇ ਓਸ ਪਾਸੇ ਹੋ ਰਹੇ ਨੇ ਕਈ ਕਰੈਕਟਰ। ‘ਗੁਰਦਾਸ ਮਾਨ’ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਸੱਚ ਕਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਦੁਨੀਆਂ ਮੰਡੀ ਪੈਸੇ ਦੀ, ਹਰ ਚੀਜ਼ ਵਿਕੇਂਦੀ ਭਾਅ ਸੱਜਣਾ, ਇੱਥੇ ਰੋਂਦੇ ਚਿਹਰੇ ਨਹੀਂ ਵਿਕਦੇ, ਹੱਸਣ ਦੀ ਆਦਤ ਪਾ ਸੱਜਣਾ, ਸਾਨੂੰ ਨਿਰਾਸ਼ ਨਹੀਂ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਆਪਣੀਆਂ ਗਲਤੀਆਂ ਵੀ ਕਬੂਲ ਕਰਨੀਆਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਹਨ ਤਾਂ ਹੀ ਇਸ ਦੁਨੀਆਂ ‘ਚ ਝੱਟ ਲੰਘਾ ਸਕਾਂਗੇ। ਬਾਕੀ ਵਿਰੋਧ ਤਾਂ ਇਸ ਦੁਨੀਆਂ ਤੇ ਸਭ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਚੰਗੇ ਦਾ ਵੀ ਤੇ ਮੰਦੇ ਦਾ ਵੀ। ਪਰ ਸੋਚਣਾ ਸਮਝਣਾ ਤਾਂ ਹਰੇਕ ਦਾ ਵੱਖ ਵੱਖ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਤੇ ਕਿਸੇ ਗੱਲ ਦਾ ਅਸਰ ਹੋਣਾ ਹੈ ਕਿਸੇ ਤੇ ਕਿਸੇ ਦਾ। ਆਪਣੀ ਚੰਗਿਆਈ ਸੁਣਨ ਲਈ ਜੇ ਅਸੀਂ ਲੋਚਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਆਪਣੀ ਬੁਰਾਈ ਸੁਣਨ ਲਈ ਵੀ ਤਿਆਰ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਅਮਰ ਸਿੰਘ ਚਮਕੀਲੇ ਦੀ ਅਵਾਜ਼ ਤਵੇ ਵਾਲੇ ਰਿਕਾਰਡਾਂ ਤੋਂ ਅੱਜ ਸੀ ਡੀ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਗਈ ਹੈ। ਰੀਮਿਕਸ ਦੀ ਦੁਨੀਆਂ ‘ਚ ਚਮਕੀਲਾ ਕਾਫੀ ਨਵੀਂ ਪੀੜ੍ਹੀ ਵਲੋਂ ਪਸੰਦ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇੰਗਲੈਂਡ, ਕਨੇਡਾ, ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਜੰਮੇ ਪਲ਼ੇ ਗੱਭਰੂ ਚਮਕੀਲੇ ਦੇ ਗੀਤਾਂ ਨੂੰ ਰੀਮਿਕਸ ਕਰ ਕੇ ਬੁਲੰਦੀਆਂ ਤੇ ਪਹੁੰਚਾ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਨਾਮਣਾ ਖੱਟ ਰਹੇ ਹਨ। ਪਰ ਕਈ ਗੀਤਾਂ ਦਾ ਅਸਲ ਸੁਆਦ ਖਰਾਬ ਵੀ ਕਰ ਰਹੇ ਨੇ ਰੀਮਿਕਸ ਕਰ ਕੇ। ਇੰਡੀਆ ਦੀ ਮਸ਼ਹੂਰ ਰਿਕਾਰਡ ਕੰਪਨੀ ਐਚ। ਐਮ। ਵੀ। ਅਜੇ ਵੀ ਚਮਕੀਲੇ ਦੇ ਗੀਤਾਂ ਤੋਂ ਅੰਨ੍ਹਾ ਪੈਸਾ ਬਣਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹੁੰਦੇ ਨੇ ਕਿ ‘ਹਾਥੀ ਜਿਉਂਦਾ ਲੱਖ ਦਾ ਤੇ ਮਰਿਆ ਸਵਾ ਲੱਖ ਦਾ’, ਇੰਝ ਹੀ ਹੋਇਆ ਹੈ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਹਰਮਨ ਪਿਆਰੇ ਗਾਇਕ ਚਮਕੀਲੇ ਨਾਲ। ਉਸ ਵੱਖਰੀ ਸੋਚ ਦੇ ਮਾਲਕ ਦੀਆਂ ਸੀਡੀਆਂ, ਕੈਸਟਾਂ ਅਜੇ ਵੀ ਅੱਜ ਦੇ ਕਈ ਗਾਇਕਾਂ ਤੋਂ ਵੱਧ ਵਪਾਰ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਉਸ ਦੀ ਲੋਕ ਪ੍ਰੀਯਤਾ ਦਾ ਹੀ ਦੂਸਰਾ ਰੂਪ ਹੈ। ਚਮਕੀਲਾ ਉਸ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੀ ਅਸਲੀ ਤਸਵੀਰ ਸਾਨੂੰ ਵਿਖਾ ਕੇ ਸਾਥੋਂ ਸਦਾ ਲਈ ਅਜਿਹਾ ਦੂਰ ਹੋਇਆ ਕਿ ਕਦੇ ਵੀ ਮੁੜ ਕੇ ਨਹੀਂ ਆਵੇਗਾ, ਪਰ ਉਸਦੀ ਅਵਾਜ਼ ਸਾਡੇ ਮਨਾਂ ਤੇ ਰਾਜ ਕਰਦੀ ਰਹੇਗੀ। ਅਣਮੁੱਲੇ ਦੋ ਸਿਤਾਰੇ ਅਮਰ ਸਿੰਘ ਚਮਕੀਲਾ ਤੇ ਅਮਰਜੋਤ ਮਰ ਕੇ ‘ਅਮਰ’ ਹੋ ਗਏ ਹਨ। ਯਾਦ ਕਰਾਂਗੇ ਤੈਨੂੰ ਜਿੰਨਾ ਚਿਰ ਸੰਗੀਤ ਹੈ ਦੁਨੀਆਂ ਤੇ, ਤੇਰੇ ਸੁਣਾਂਗੇ ਗੀਤ ਜਿੰਨਾ ਸਮਾਂ ਪਰੀਤ ਹੈ ਦੁਨੀਆਂ ਤੇ ਕਿਉਂ ਆਪਣਾ ਚਿਹਰਾ ਵੇਖਣ ਤੋਂ ਅਸੀਂ ਡਰਦੇ ਹਾਂ ‘ਕੰਗ’, ਕਿਉਂ ਸਾਡੀ ਸੋਚ ਹੀ ਰਹਿੰਦੀ ਸਾਡੇ ਵਿਪਰੀਤ ਹੈ ਦੁਨੀਆਂ ਤੇ? ਸਿਖਿਆ ਕੀ ਵਿਦੇਸ਼ਾ ਵਿਚ ਹੀ ਹੈ ਸਿਖਿਆ ਕੀ ਵਿਦੇਸ਼ਾ ਵਿਚ ਹੀ ਹੈ ਸਮੂਚੇ ਭਾਰਤ ਦਾ ਤਾਂ ਪਤਾ ਨਹੀ ਪਰ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਹਰ ਮਾਪਾ ਅਮੀਰ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਗਰੀਬ ਇੱਛਾ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਦਾ ਬੱਚਾ ਵਿਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਸਿਖਿਆ ਲਵੇ। ਦਸਵੀਂ ਪਾਸ ਕਰਦਿਆਂ ਹੀ ਮੁੰਡਾ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਕੁੜੀ ਦੇ ਖੰਭ ਕਨੇਡਾ, ਨਿਯੂਜੀਲੈਡ, ਇੰਗਲੈਡ, ਅਸਟ੍ਰੇਲੀਆ, ਅਮਰੀਕਾ ਵਿਖੇ ਪੜ੍ਹਾਈ ਲਈ ਫੜ ਫੜਾਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦੇ ਹਨ। ਉਸਦੀ ਵਫ਼ਾ ਨੂੰ ਹੋਰ ਨਾ, ਅਜ਼ਮਾਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰੀਂ | ਰੋਸੇ ਮਿਟਾ ਕੇ ਯਾਰ ਨੂੰ ਗਲ਼ ਲਾਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰੀਂ | ਪੱਕਾ ਠਿਕਾਣਾ ਵੀ ਬਣਾ, ਬੇਸ਼ੱਕ ਬਿਗਾਨੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ, ਫਿਰ ਵੀ ਕਦੇ, ਇਸ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ, ਮੁੜ ਆਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰੀਂ | ਅਪਨੇ ਗ਼ਮਾਂ ਨੂੰ ਸੋਗ ਨੂੰ ਦਿਲ ਵਿੱਚ ਛੁਪਾ ਕੇ ਵੀ ਕਦੇ, ਸਭ ਦੀ ਖੁਸ਼ੀ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਮੁਸਕਾਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰੀਂ | ਦੇਖੀਂ ਕਿਤੇ ਨਾ ਦੂਰ ਹੀ, ਰੁੱਸ ਕੇ ਚਲੇ ਜਾਵੀਂ ਘਰੋਂ , ਸਭ ਕੁਝ ਭੁਲਾ ਕੇ ਸ਼ਾਮ ਤੱਕ, ਘਰ ਆਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰੀਂ | ਔਵੇਂ ਸਹਾਰੇ ਵਾਸਤੇ ਤਿਨਕੇ ਰਹੀਂ ਨਾ ਭਾਲਦਾ , ਹਿੰਮਤ ਕਰੀਂ, ਪਰਲੇ ਕਿਨਾਰੇ ਜਾਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰੀਂ | ਲਾਉਂਦਾ ਰਿਹੈ ਤੇ ਲਾਏਗਾ ਤੈਨੂੰ ਜ਼ਮਾਨਾ ਫੱਟ ਬੜੇ , ਪਰ ਤੂੰ ਕਿਸੇ ਦੇ ਜ਼ਖ਼ਮ ਨੂੰ ਸਹਿਲਾਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰੀਂ | ਇੱਕ ਦੀਦ ਤੋ ਬਗੈਰ ਹੌਰ ਕੰਮ ਕੋਈ ਨਾ, ਸੋਹਣੇ ਹੌਰ ਬੜੇ ਅਸਾਂ ਨੂੰ ਪਸੰਦ ਕੋਈ ਨਾ, ਰੋਟੀ ਪਾਣੀ ਕਿਸੇ ਡੰਗ ਮਿਲੇ ਨਾ ਮਿਲੇ, ਉਹਨੂੰ ਦੇਖੇ ਬਿਨਾ ਲੰਘੇ ਸਾਡਾ ਪਲ ਕੋਈ ਨਾ, ਜੀ ਕੀਤਾ ਰੁੱਸ ਗਏ ਜੀ ਕੀਤਾ ਬੋਲ ਪਏ, ਇਹ ਤਾਂ ਦੋਸਤੀ ਨਿਭਓਣ ਵਾਲਾ ਢੰਗ ਕੋਈ ਨਾ, ਕਿੰਨੇ ਚੇਹਰੇ ਕਿੰਨੇ ਨਾਮ ਯਾਦਾ ਵਿੱਚ ਉਕਰੇ, ਸੱਚ ਪੁਛੋ ਹੁਣ ਕਿਸੇ ਨਾਲ ਸਬੰਧ ਕੋਈ ਨਾ, ਦਿਲ ਤੋੜਣੇ ਵਾਲੇ ਤੇ ਜੇ ਕੋਈ ਕੇਸ ਹੋ ਸਕੇ, ਹਾਲੇ ਤੱਕ "ਦੇਬੀ" ਐਸਾ ਪਰਬੰਧ ਕੋਈ ਨਾ ਕੀ ਹਾਲ ਏ ਤੇਰਾ ਮੁੱਦਤ ਪਿੱਛੋਂ ਟੱਕਰੀ ਏ ਮੈਂ ਵੀ ਬਦਲਿਆ ਹੋਵੇਗਾ, ਪਰ ਤੂੰ ਵੀ ਵੱਖਰੀ ਏ ਦੂਰੋਂ ਦੂਰੋਂ ਤੱਕਦਾ ਰਿਹਾ, ਬੁਲਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸਕਿਆ ਮੈਂ ਕਮ-ਦਿਲ ਜੇਹਾ ਤੇਰੇ ਨੇੜੇ ਆ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸਕਿਆ ਲਿਖ ਕੇ ਤੇਰਾ ਨਾਮ ਮੈਂ ਸੱਜਦੇ ਕਰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸਾਂ ਤੂੰ ਮੇਰਾ ਨਾਂ ਲਿਖ ਕੇ ਕਦੇ ਮਿਟਾਉਦੀ ਸੀ ਕਿ ਨਹੀਂ ਮੇਰੇ ਬਾਰੇ ਹੁਣ ਕੀ ਤੇਰਾ ਖਿਆਲ ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਪੁੱਛਦਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਦੱਸਦੇ ਮੈਨੂੰ ਚਾਹੁੰਦੀ ਸੀ ਕਿ ਨਹੀਂ ਮੇਰੇ ਬਾਰੇ ਹੁਣ ਕੀ ਤੇਰਾ ਖਿਆਲ ਸਾਡੇ ਵਰਗੇ ਫ਼ਕੀਰਾਂ ਦਾ..ਕੀ ਜੀਣਾ ਤੇ ਕੀ ਮਰਨਾ ਏ ਸਾਡੀ ਕਿਸਮਤ ਦੇ ਵਿੱਚ ਹਾਰ ਲਿਖੀ..ਤੇ ਅਸੀਂ ਪੈਰ-ਪੈਰ ਤੇ ਹਰਨਾ ਏ ਸਾਡੇ ਜੀਣ ਦੀ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਖੁਸ਼ੀ ਨਹੀਂ..ਨਾ ਮਰਨ ਦਾ ਗਮ ਕਿਸੇ ਕਰਨਾ ਏ ਸਾਡੀ ਬੇਵੱਸ ਲਾਸ਼ ਨੂੰ ਵੇਖ..ਨਾ ਦਿਲ ਕਿਸੇ ਦਾ ਭਰਨਾ ਏ ਸਾਡੀ ਕਬਰ ਤੇ ਕੋਈ ਫ਼ੁੱਲ ਉੱਗਣਾ ਨਹੀਂ..ਨਾ ਫ਼ੁੱਲ ਕਿਸੇ ਨੇ ਧਰਨਾ ਏ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਨਫਰਤ ਨਹੀਂ ਸਾਡੇ ਨਾਲ, ਪਰ ਪਿਆਰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ਸਭ ਕੁਝ ਹੈ ਮੇਰੇ ਕੌਲ ਬਸ, ਉਹਦੇ ਆਉਣ ਦੀ ਉਮੀਦ ਤਾਂ ਨਹੀਂ, ਪਰ ਕਿਵੇ ਕਹਿ ਦਿਆਂ ਕੇ ਓਹਦਾ, ਘਰ ਆਉਂਦੀਆਂ ਰਾਹ ਵਿਚ ਫ਼ਾਤਿਮਾ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਅੱਲਣ ਛੁਟ ਕੇ ਨਹੀਂ ਆਇਆ ” ਅਜੀਬ ਜ਼ਮਾਨਾ ਆ ਗਿਆ ਏ ਕੋਈ ਈਮਾਨਦਾਰ ਬੰਦਾ ਅੱਖ ਵਿਚ ਪਾਉਣ ਲਈ ਵੀ ਨਹੀਂ ਲੱਭਦਾ ਨਾ ਕਿਸੇ ਬੰਦੇ ਦੀ ਜ਼ਬਾਨ ਏ ਤੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਦੀ ਗੱਲ ਦਾ ਇਤਬਾਰ। ਬੰਦੇ ਕਹਿੰਦੇ ਕੁੱਝ ਨੇਂ ਤੇ ਕਰਦੇ ਕੁਝ ਨੇਂ ਬੜੀਆਂ ਫੜਾਂ ਮਾਰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਹੁਣੇ ਗਿਆ ਤੇ ਅੱਲਣ ਨੂੰ ਛੁਡਾ ਕੇ ਲੈ ਆਇਆ ਇਹ ਕਰਾਚੀ ਸ਼ਹਿਰ ਵੀ ਅਜੀਬ ਏ ਇੱਥੇ ਬੰਦਿਆਂ ਦੇ ਮੂੰਹ ਮੁਹਾਂਦਰੇ ਤੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਬੰਦਿਆਂ ਵਰਗੇ ਈ ਨੇਂ ਪਰ ਇਹ ਬੰਦੇ ਹੋਰ ਨੇਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹਰ ਸ਼ੈ ਈ ਵੱਖਰੀ ਏ ਪਿੰਡਾ ਦਾ ਬੰਦਾ ਭਾਂਵੇਂ ਕਿਡਾ ਸ਼ੋਹਦਾ ਹੋਵੇ ਜੇ ਉਹ ਚਾਰ ਬੰਦਿਆਂ ਵਿਚ ਬਹਿ ਕੇ ਗੱਲ ਕਰੇ ਤੇ ਫ਼ਰ ਭਾਂਵੇਂ ਉਹਦਾ ਸਿਰ ਲਹਿ ਜਾਵੇ ਉਹ ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਦਾ ਪਹਿਰਾ ਦਿੰਦਾ ਏ ਇਥੇ ਤੇ ਬੰਦੇ ਢੋਈ ਤੋਂ ਵੀ ਪਲੀਤ ਨੇਂ ਉਤੋਂ ਕੁਝ ਕਿਹੰਦੇ ਨੇਂ ਤੇ ਵਿਚੋਂ ਕੁਝ ਕਰਦੇ ਨੇਂ ਇਹ ਬੰਦੇ ਕਾਹਦੇ ਇਹ ਤੇ ਜਲੇਬੀ ਸੱਪ ਨੇਂ ” ਫ਼ਾਤਿਮਾ ਕਪਤਾਨ ਸਾਹਿਬ ਬਾਰੇ ਸੋਚਿਆ। ” ਅੱਲਣ ਭਾਈ ਵੀ ਅਜੀਬ ਬੰਦਾ ਏ ਬੈਠੇ ਬਿਠਾਇਆਂ ਮੁਸੀਬਤ ਗੱਲ ਪਾ ਲਈ ਜੇ ਉਹ ਕੁੱਤਾ ਭੌਂਕਿਆ ਈ ਸੀ ਤੇ ਉਹਦੇ ਗਲ ਪੈਂਣ ਦੀ ਕੀ ਲੋੜ ਸੀ ਕੁਤੇ ਤੇ ਭੌਂਕਦੇ ਈ ਰਹਿੰਦੇ ਨੇਂ ਤੇ ਰਾਹੀ ਲੰਘ ਜਾਂਦੇ ਨੇਂ ਉਹ ਕਿਹੜੇ ਕੁੱਤਿਆਂ ਨਾਲ਼ ਕੁਤੇ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਨੇਂ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਭੈਣ ਬਣਾਉਣਾ ਤੇ ਦਿਲ ਦੀ ਗੱਲ ਹੁੰਦੀ ਏ ਜੇ ਦਿਲ ਸਾਫ਼ ਹੋਵੇ ਤੇ ਫ਼ਰ ਭਾਂਵੇਂ ਜੋ ਮਰਜ਼ੀ ਕੋਈ ਕਿਹੰਦਾ ਰਵੇ ਉਹਦੇ ਨਾਲ਼ ਕੀ ਫ਼ਰਕ ਪੈਂਦਾ ਏ ਉਠ ਕੇ ਆਪਣੀ ਸਫ਼ਾਈ ਦੇਣੀ ਯਾਂ ਅਗਲੇ ਬੰਦੇ ਦੇ ਗਲ ਪੈ ਜਾਣਾ ਕਮਜ਼ੋਰ ਦਿਲ ਦੀ ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਏ” ਫ਼ਾਤਿਮਾ ਨੂੰ ਅੱਲਣ ਤੇ ਗ਼ੁੱਸਾ ਆਇਆ । ”ਲੈ ਬਈ ਫ਼ਾਤਿਮਾ ਬੀ ਦੂਜਿਆਂ ਦੇ ਕੀੜੇ ਕਢਣੇ ਸੌਖੇ ਨੇਂ ਤੇ ਆਪਣੀ ਮੰਜੀ ਥਲੋਂ ਡੰਗੋਰੀ ਫੇਰਨੀ ਆਓਖਾ ਕੰਮ ਏ ਹੁਣ ਲੱਗੀ ਐਂ ਅੱਲਣ ਦੇ ਕੀੜੇ ਕੱਢਣ ਪਰ ਤੂੰ ਆਪ ਕਿਹੜੀ ਘੱਟ ਕੀਤੀ ਤੈਨੂਂ ਵੀ ਤੇ ਮੁਖ਼ਤਾਰ ਨੇਂ ਗੱਲ ਈ ਕਹੀ ਸੀ ਤੇ ਤੂੰ ਸਭ ਸ਼ਰਮ ਹਯਾ ਪਾਸੇ ਰੱਖ ਕੇ ਉਹਨੂੰ ਜੁੱਤੀਆਂ ਮਾਰੀਆਂ” ਇਹ ਸੋਚ ਕੇ ਉਹਨੂੰ ਇੰਜ ਲੱਗਾ ਜਿਵੇਂ ਉਹਨੇ ਅੱਲਣ ਪਿੱਛੇ ਬਦਨਾਮੀ ਲਾਈ ਹੋਵੇ । ” ਇਹ ਗ਼ੁੱਸਾ ਵੀ ਔੰਤਰਾ ਕੀ ਚੀਜ਼ ਏ ਕਿਉਂ ਆਉਂਦਾ ਏ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਗ਼ੁੱਸਾ?” ਉਹ ਇਹੋ ਸੋਚਦੀ ਹੋਈ ਤੁਰੀ ਆ ਰਹੀ ਸੀ ਤੇ ਉਹਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸਵਾਲ ਦਾ ਜਵਾਬ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲੱਭ ਰਿਹਾ ਫ਼ਰ ਉਹਦਾ ਧਿਆਣ ਚਮਕੂ ਵੱਲ ਗਿਆ ਖ਼ੋਰੇ ਉਹਦਾ ਕੀ ਹਾਲ ਏ? ਉਹਨੇ ਕੁਝ ਖਾਦਾ ਵੀ ਏ ਕਿ ਨਹੀਂ? ਬਾਲਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਖਾਣ ਲਈ ਕੁਝ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਨਹੀਂ ਕਿ ਬੱਸ ਰੋਣ ਤੇ ਈ ਲੱਗੀ ਹੋਈ ਏ ਉਹਨੇ ਹਾਂਡੀ ਲਈ ਵੀ ਕੁਝ ਲਿਆਂਦਾ ਕਿ ਨਹੀਂ ਫ਼ਰ ਹਾਂਡੀ ਕਾਹਦੀ ਪੱਕੇਗੀ ਰੱਬ ਵੀ ਅਜੀਬ ਤਮਾਸ਼ੇ ਕਰਦਾ ਏ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਹਾਂਡੀ ਨਾਲ਼ ਬੰਨ੍ਹ ਦਿੱਤਾ ਸੂ ਤੇ ਬੰਦਾ ਹਾਂਡੀ ਬਣ ਗਿਆ ਏ ” ਇਹ ਗੱਲਾਂ ਸੋਚਦਿਆਂ ਉਹਦੇ ਮੂੰਹ ਚੋਂ ਨਿਕਲਿਆ ‘ ਹਾਂਡੀ ਆਹੋ ਹਾਂਡੀ ਬੰਦਾ ਤੇ ਹਾਂਡੀ ਏ ਜਦ ਹਾਂਡੀ ਅੰਦਰ ਹਵਾੜ ਵੱਧ ਜਾਂਦੀ ਏ ਤੇ ਇਹ ਹਵਾੜ ਜ਼ੋਰ ਲਾ ਕੇ ਚੱਪਣੀ ਉਤਾਂਹ ਚੁੱਕ ਦਿੰਦੀ ਏ ਤੇ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਜਾਂਦੀ ਏ ਗ਼ੁੱਸਾ ਆਹੋ ਇਹ ਵੀ ਹਵਾੜ ਏ ਜਦ ਬੰਦੇ ਦਾ ਦਿਮਾਗ਼ ਉਬਲਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦਾ ਏ ਤੇ ਇਹ ਹਵਾੜ ਗ਼ੁੱਸੇ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਵਿਚ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਦੀ ਏ ” ਫ਼ਾਤਿਮਾ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸਵਾਲ ਦਾ ਜਵਾਬ ਲੱਭ ਗਿਆ ਤੇ ਉਹਨੂੰ ਅਜੀਬ ਜਿਹੀ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਹੋਇਆ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੋਚਾਂ ਵਿਚ ਡੱਬੀ ਉਹ ਘਰ ਵੜੀ ਤੇ ਅੱਗੋਂ ਚਮਕੂ ਦੁਪੱਟੇ ਦੀ ਪੱਟੀ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਸਿਰ ਨੂੰ ਬੰਨੇਆ ਹੋਈ ਸੀ ਤੇ ਉਹਦੇ ਬਾਲ ਉਹਦੇ ਕੋਲ਼ ਬੈਠੇ ਸਨ ਫ਼ਾਤਿਮਾ ਸਿੱਧੀ ਉਹਦੇ ਕੋਲ਼ ਗਈ ਤੇ ਉਹਦਾ ਹਾਲ ਚਾਲ ਪੁੱਛਿਆ ਤੇ ਉਹਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਚਮਕੂ ਨਾ ਤੇ ਆਪ ਕੁਝ ਖਾਦਾ ਏ ਤੇ ਨਾ ਈ ਬਾਲਾਂ ਨੂੰ ਕੁਝ ਖਾਣ ਲਈ ਦਿੱਤਾ। ਫ਼ਾਤਿਮਾ ਚਮਕੂ ਨੂੰ ਦਿਨ ਦੀ ਵਟਕ ਦਾ ਹਿਸਾਬ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਗਿਣ ਕੇ ਪੈਸੇ ਉਹਦੇ ਹਠ ਵਿਚ ਫੜਾਏ ਚਮਕੂ ਅੱਗੋਂ ਕੋਈ ਗੱਲ ਨਾ ਕੀਤੀ ਫ਼ਾਤਿਮਾ ਨੂੰ ਚਮਕੂ ਦੇ ਬਾਲਾਂ ਦੀ ਫ਼ਿਕਰ ਲੱਗ ਗਈ ਤੇ ਭਮੀਰੀ ਬਣ ਗਈ ਉਹਨੇ ਫ਼ੱਟਾ ਫ਼ੱਟਾ ਘਰੋਂ ਜੋ ਕੁਝ ਪਕਾਉਣ ਲਈ ਲੱਭਾ ਹਾਂਡੀ ਵਿਚ ਪਾਇਆ ਤੇ ਚੁੱਲ੍ਹੇ ਤੇ ਧਰ ਦਿੱਤੀ ਤੇ ਆਟਾ ਗਨਹਨਣ ਲੱਗ ਪਈ ਰੋਟੀ ਸ਼ੋਟੀ ਪੱਕਾ ਕੇ ਉਹਨੇ ਚਮਕੂ ਨੂੰ ਆਵਾਜ਼ ਮਾਰੀ ਚਮਕੂ ਮੰਜੇ ਤੋਂ ਹਾਏ ਹਾਏ ਕਰਦੀ ਇੰਜ ਉੱਠੀ ਜਿਵੇਂ ਮੁੱਦਤਾਂ ਦੀ ਬਿਮਾਰ ਹੋਵੇ। ਫ਼ਾਤਿਮਾ ਰੋਟੀ ਖਾਣ ਲੱਗੀ ਤੇ ਓਹਨੂੰ ਅੱਲਣ ਦਾ ਖ਼ਿਆਲ ਆਇਆ ਤੇ ਪੁੱਛਣ ਲੱਗੀ ” ਭਾਬੀ ਅੱਲਣ ਭਾਈ ਦੀ ਰੋਟੀ ਦਾ ਕੀ ਬੰਦੋਬਸਤ ਏ? ਕੀ ਉਹਨੂੰ ਰੋਟੀ ਭੇਜੀ ਏ ” । ” ਮੈਨੂੰ ਨਹੀਂ ਪਤਾ” ਚਮਕੂ ਏਸ ਤਰਾਂ ਬੀਮਾਰਾਂ ਵਾਂਗੂੰ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ । ਫ਼ਾਤਿਮਾ ਰੋਟੀ ਦੀ ਭੰਨੀ ਬੁਰਕੀ ਓਥੇ ਈ ਛੱਡੀ ਤੇ ਉੱਠ ਖਲੋਤੀ ਤੇ ਕਹਿਣ ਲੱਗੀ ” ਉਹ ਖ਼ੋਰੇ ਸਵੇਰ ਦੇ ਭੁੱਖੇ ਹੋਣ ਗੇ ਇਹਦਾ ਤੇ ਪਤਾ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਏ ਮੁੱਲਾਂ ਦੀ ਦੌੜ ਮਸੀਤ ਤੱਕ ਉਹ ਭੱਜ ਕੇ ਛਕਣ ਦੇ ਢਾਬੇ ਤੇ ਆਈ ਤੇ ਆਕੇ ਪੁੱਛਣ ਲੱਗੀ ” ਛਕਣ ਭਾਈ ਮੈਂ ਹੁਣੇ ਦੁਕਾਨ ਬੰਦ ਕਰ ਕੇ ਆਈ ਹਾਂ ਤੇ ਭਾਭੀ ਚਮਕੂ ਕੋਲੋਂ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਅੱਲਣ ਭਾਈ ਨੂੰ ਰੋਟੀ ਘੱਲੀ ਏ ਕਿ ਨਹੀਂ ਤੇ ਉਹਨੇ ਮੈਨੂੰ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ ਏ ਕਿ ਉਹਨੂੰ ਨਹੀਂ ਪਤਾ ਕੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਏਸ ਗੱਲ ਦਾ ਪਤਾ ਏ ?”। ” ਮੈਨੂੰ ਏਸ ਗੱਲ ਦਾ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਅਸੀਂ ਤੇ ਸਮਝਿਆ ਸੀ ਕਿ ਚਮਕੂ ਭਾਭੀ ਘਰ ਜਾ ਕੇ ਰੋਟੀ ਸ਼ੋਟੀ ਪੱਕਾ ਕੇ ਅੱਲਣ ਭਾਈ ਨੂੰ ਘੱਲ ਦਿੱਤੀ ਹੋਵੇਗੀ”: ਛਕਣ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ । ” ਫ਼ਰ ਤੇ ਛਕਣ ਭਾਈ ਮਾਰੇ ਗਏ ਚਮਕੂ ਭਾਭੀ ਤੇ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਤੇ ਰੋਟੀ ਮੈਂ ਆ ਕੇ ਪਕਾਈ ਏ ਹੁਣ ਕੀ ਕਰੀਏ ਮੈਂ ਤੇ ਘਰ ਆ ਕੇ ਆਪਣੇ ਟੱਬਰ ਦੇ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ਼ ਆਟਾ ਗੁਨ੍ਹਿਆ ਸੀ ਫ਼ਾਤਿਮਾ ਫ਼ਿਕਰ ਨਾ ਕਿਹਾ । ” ਚਲੋ ਰੋਟੀ ਦਾ ਤੇ ਕੋਈ ਮਸਲਾ ਨਹੀਂ ਢਾਬੇ ਤੇ ਰੋਟੀ ਥੋੜੀ ਏ ਪਰ ਹੁਣ ਰੋਟੀ ਲੈ ਕੇ ਜੇਲ੍ਹ ਕੌਣ ਜਾਵੇਗਾ? ” ਛਕਣ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਹੋ ਕੇ ਕਿਹਾ। ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਦੁਕਾਨ ਖੋਲਣ ਆਈ ਤੇ ਰਾਹ ਵਿਚ ਮੁਖ਼ਤਾਰ ਦੀ ਦੁਕਾਨ ਕੋਲੋਂ ਲੰਘੀ ਤੇ ਉਹਨੇ ਫ਼ਾਤਿਮਾ ਨੂੰ ਦੇਖ ਉਹਦੇ ਵੱਲ ਪਿੱਠ ਕਰ ਲਈ ਤੇ ਮੂੰਹ ਚੋਂ ਇਕ ਲਫ਼ਤ ਨਾ ਬੋਲਿਆ । ਬੁਲਬੁਲ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਲ਼ ਲੈ ਜਾਣ ਲਈ ਜਦ ਉਹਨੇ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਖੜਕਾਇਆ ਤੇ ਉਹ ਅੱਗੋਂ ਆਪਣੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਵਾਲੀ ਕਾਪੀ ਲੈ ਕੇ ਤਿਆਰ ਬੈਠਾ ਸੀ । ਦੁਕਾਨ ਖੋਲ ਕੇ ਬੁਲਬੁਲ ਆਪਣੀ ਕੁਰਸੀ ਤੇ ਜਾ ਬੈਠਾ ਤੇ ਫ਼ਾਤਿਮਾ ਆ ਕੇ ਅੱਗੇ ਖਲੋ ਗਈ। ਥੋੜੀ ਦੇਰ ਬਾਦ ਬਸ਼ੀਰ ਖੋਤੀ ਰੀਹੜ੍ਹੀ ਵਾਲਾ ਸਬਜ਼ੀ ਲੈ ਕੇ ਆ ਗਿਆ ਉਹਨੇ ਸਬਜ਼ੀ ਆਪਣੀ ਆਪਣੀ ਥਾਂ ਤੇ ਸਜਾ ਦਿੱਤੀ ਤੇ ਉਹ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਦੁਕਾਨ ਖੁੱਲਣ ਨਾਲ਼ ਗਾਹਕ ਆਉਣ ਲੱਗ ਪਏ। ਬੁਲਬੁਲ ਆਪਣੀ ਡਿਊਟੀ ਬੜੀ ਈਮਾਨਦਾਰੀ ਤੇ ਚੁਸਤੀ ਨਾਲ਼ ਨਿਭਾ ਰੀਆ ਸੀ। ਅੱਲਣ ਦੇ ਪੱਕੇ ਗਾਹਕਾਂ ਚੋਂ ਇਕ ਬੰਦਾ ਜਿਹਨੂੰ ਉਹ ਪ੍ਰਫ਼ੈਸਰ ਕਿਹੰਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਆਇਆ ਅਸਲ ਵਿਚ ਤੇ ਇਹ ਮਾਸਟਰ ਸੀ ਤੇ ਟਿਊਸ਼ਨਾਂ ਪੜਾਉਂਦਾ ਸੀ । ਅੱਲਣ ਦੀ ਇਹ ਆਦਤ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਬੰਦੇ ਵਿਚ ਹਵਾ ਭਰਨ ਲਈ ਉਹਦੇ ਅਸਲ ਉਹਦੇ ਤੋਂ ਦੋ ਚਾਰ ਦਰਜੇ ਉੱਚੇ ਕਰ ਕੇ ਉਹਨੂੰ ਬੁਲਾਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦਾ ਸੀ । ਇਹ ਧੱਕੇ ਨਾਲ਼ ਟਿਊਸ਼ਨ ਪੜਾਉਂਦਾ ਸੀ ਜੇ ਕਿਸੇ ਬਾਲ ਦੇ ਮਾਂ ਪਿਓ ਕੋਲ਼ ਟਿਊਸ਼ਨ ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ਤੇ ਇਹ ਮਾਸਟਰ ਇਸ ਬਾਲ ਨੂੰ ਰੋਜ਼ ਕੱਟਦਾ ਤੇ ਗੰਦੀਆਂ ਗਾਹਲਾਂ ਕੱਢਦਾ ਨਾਲ਼ ਏਸ ਨੂੰ ਹਰ ਸਾਲ ਫ਼ੇਲ੍ਹ ਕਰ ਦਿੰਦਾ। ਆਖ਼ਿਰ ਉਹਦੇ ਮਾਂ ਪਿਓ ਮਜਬੂਰ ਹੋ ਕੇ ਉਹਨੂੰ ਟਿਊਸ਼ਨ ਪੜ੍ਹਨ ਲਈ ਘੁਲ ਦਿੰਦੇ । ਇਹ ਪਿੱਛੋਂ ਯੂ.ਪੀ. ਚੋਂ ਆਇਆ ਸੀ ਤੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਚਿੱਟਾ ਪਾਜਾਮਾ ਕੁੜਤਾ ਪਾਕੇ ਰੱਖਦਾ ਸੀ ਹਰ ਵੇਲੇ ਪਾਨ ਖਾਂਦਾ ਤੇ ਹੋਰ ਈ ਤਰਾਂ ਦੀ ਉਰਦੂ ਬੋਲਦਾ ਸੀ। ਉਹਨੇ ਆਕੇ ਉਰਦੂ ਵਿਚ ਸੌਦਾ ਮੰਗਿਆ ਤੇ ਅੱਗੋਂ ਫ਼ਾਤਿਮਾ ਉਹਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ ” ਤੋਂ ਹੁਣ ਕਰਾਚੀ ਆ ਗਈ ਐਂ ਤੇ ਉਰਦੂ ਬੋਲਿਆ ਕਰ”। ” ਉਹ ਕਿਉਂ ” ਫ਼ਾਤਿਮਾ ਪੁੱਛਿਆ । ” ਇਹ ਸਾਡੀ ਕੌਮੀ ਜ਼ਬਾਨ ਏ ” ਮਾਸਟਰ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ । ” ਇਹ ਕੌਮੀ ਕੀ ਹੁੰਦੀ ਏ?”: ਫ਼ਾਤਿਮਾ ਪੁੱਛਿਆ । ” ਕੌਮ ਦੀ ” ਮਾਸਟਰ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ । ” ਕਿਹੜੀ ਕੌਮ ਦੀ? ਸਾਡੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਤੇ ਸਾਰੀਆਂ ਕੌਮਾਂ ਦੇ ਲੋਕ ਪੰਜਾਬੀ ਈ ਬੋਲਦੇ ” ਫ਼ਾਤਿਮਾ ਪੁੱਛਿਆ । ” ਇਹ ਜ਼ਾਤ ਗੋਤ ਵਾਲੀ ਕੌਮ ਨਹੀਂ ਏ ਇਹ ਹੋਰ ਕੌਮ ਏ ” ਮਾਸਟਰ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ । ” ਉਹ ਹੋਰ ਕਿਹੜੀ ਕੌਮ ਏ ?” ਫ਼ਾਤਿਮਾ ਪੁੱਛਿਆ । ” ਇਕ ਦੇਸ ਦੇ ਲੋਕ ਕੌਮ ਹੁੰਦੇ ਨੇਂ ” ਮਾਸਟਰ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ । ” ਅੱਛਾ ਤੇ ਫ਼ਰ ਮੈਂ ਤੇ ਏਸ ਕੌਮ ਦੀ ਨਹੀਂ ਹਾਂ?” ਫ਼ਾਤਿਮਾ ਸਵਾਲ ਕੀਤਾ । ” ਤੋਂ ਕੌਮ ਤੇ ਹੈਂ ਪਰ ਕੌਮੀ ਜ਼ਬਾਨ ਨਹੀਂ ਬੋਲਦੀ” ਮਾਸਟਰ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ । ” ਫ਼ਰ ਮੈਂ ਜੋ ਜ਼ਬਾਨ ਬੋਲਦੀ ਹਾਂ ਇਹ ਕੌਮੀ ਜ਼ਬਾਨ ਨਹੀਂ ?” ਫ਼ਾਤਿਮਾ ਪੁੱਛਿਆ । ” ਨਹੀਂ ਇਹ ਕੌਮੀ ਜ਼ਬਾਨ ਨਹੀਂ ” ਮਾਸਟਰ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ । ” ਫ਼ਰ ਇਹਦਾ ਮਤਲਬ ਇਹ ਹੋਇਆ ਕਿ ਜੋ ਲੋਕ ਕੌਮੀ ਜ਼ਬਾਨ ਨਹੀਂ ਬੋਲਦੇ ਓ ਪੂਰੇ ਕੌਮੇ ਨਹੀਂ ਨੇਂ ” ਫ਼ਾਤਿਮਾ ਪੁੱਛਿਆ । ‘ ਹਾਂ ਤੋਂ ਇਹ ਕਹਿ ਸਕਦੀ ਐਂ ” ਮਾਸਟਰ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ । ਇਹਦਾ ਮਤਲਬ ਏ ਉਰਦੂ ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ ਕੌਮੇ ਹੋ ਗਏ ਤੇ ਦੂਜੇ ਬੇ ਕੌਮੇ ਨੇਂ ਤੇ ਫ਼ਰ ਇਹ ਕੌਮੇ ਕਿੱਥੇ ਰਹਿੰਦੇ ਨੇਂ? ” ਫ਼ਾਤਿਮਾ ਪੁੱਛਿਆ । ”ਇਹ ਕਰਾਚੀ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ ਨੇਂ ” ਮਾਸਟਰ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ । ” ਕੀ ਕਰਾਚੀ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਕੌਮੇ ਨੇਂ ?” ਫ਼ਾਤਿਮਾ ਪੁੱਛਿਆ । ” ਨਹੀਂ ਸਾਰੇ ਤੇ ਨਹੀਂ ” ਮਾਸਟਰ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ । ” ਫ਼ਿਰ ਕਰਾਚੀ ਦੇ ਕਿਹੜੇ ਲੋਕ ਕੌਮੇ ਨੇਂ?” ਫ਼ਾਤਿਮਾ ਪੁੱਛਿਆ। ” ਉਹ ਲੋਕ ਜੋ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਚੋਂ ਆਏ ਨੇਂ ” ਮਾਸਟਰ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ । ” ਪਰ ਮੇਰੇ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਵੰਡ ਮਗਰੁਨ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਤੋਂ ਆਏ ਨੇਂ ਉਹ ਤੇ ਕੌਮੇ ਨਹੀਂ ਉਹ ਤੇ ਮੇਰੇ ਵਾਂਗੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦੇ ਨੇਂ ” ਫ਼ਾਤਿਮਾ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ । ” ਹਾਂ ਉਹ ਕੌਮੇ ਨਹੀਂ ” ਮਾਸਟਰ ਬੋਲਿਆ । ” ਇਹਦਾ ਮਤਲਬ ਏ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਚੋਂ ਉੱਠ ਕੇ ਆਏ ਉਹ ਮਹਾਜਰ ਜੋ ਉਰਦੂ ਬੋਲਦੇ ਨੇਂ ਉਹ ਕੌਮੇ ਨੇਂ ਤੇ ਬਾਕੀ ਸਭ ਬੇ ਕੌਮੇ ਨੇਂ ਪਰ ਤੁਸੀਂ ਤੇ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕੌਮ ਲੋਕ ਹੁੰਦੇ ਨੇਂ ਇਹਦਾ ਮਤਲਬ ਏ ਇਹ ਥੋੜੇ ਜਿਹੇ ਕੌਮੇ ਲੋਕ ਹੋ ਗਏ ਤੇ ਬਾਕੀ ਸਾਰੇ ਪਸੂ ਨੇਂ ਫ਼ਰ ਉਰਦੂ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਬੋਲੀ ਹੋ ਗਈ ਤੇ ਬਾਕੀ ਸਭ ਬੋਲੀਆਂ ਪਸੂਆਂ ਦੀਆਂ ਨੇਂ ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਤੇ ਦੂਜੀਆਂ ਬੋਲੀਆਂ ਦੇ ਲੋਕ ਵੀ ਲੋਕ ਈ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੇ ਨੇਂ ਮੈਂ ਕਿਸੇ ਪਠਾਣ ਦੇ ਸਿਰ ਤੇ ਸਿੰਘ ਨਹੀਂ ਦੇਖੇ ਕਿਸੇ ਸਿੰਧੀ ਦੀ ਪਿੱਠ ਤੇ ਪੂਛ ਲੱਗੀ ਨਹੀਂ ਦੇਖੀ ਕੋਈ ਪੰਜਾਬੀ ਚਾਰ ਪੈਰਾਂ ਤੇ ਨਹੀਂ ਤੁਰਦਾ । ਮਾਸਟਰ ਜੀ ਮੈਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲ ਕੇ ਪਸੂ ਈ ਰਹਿਣ ਦਿਓ ਮੈਥੋਂ ਮੂੰਹ ਚਿੱਬਾ ਕਰ ਕੇ ਉਰਦੂ ਨਹੀਂ ਬੋਲੀ ਜਾਂਦੀ ਮੈਂ ਰੱਜੀ ਏਸ ਕੌਮ ਤੋਂ ਤੇ ਏਸ ਕੌਮੀ ਬੋਲੀ ਤੋਂ ”। ਤੇ ਫ਼ਰ ਫ਼ਾਤਿਮਾ ਬੋਲਦੀ ਗਈ ਤੇ ਬੋਲਦੀ ਗਈ । “ਭਲੇ ਦਾ ਅੱਜ ਜ਼ਮਾਨਾ ਈ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ,” ਮੌਲਵੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਤੇ ਉਹ ਮੁੜ ਕੇ ਖ਼ਾਲੀ ਹੱਥੀਂ ਜੇਲ੍ਹ ਵੱਲ ਆ ਗਿਆ ਪਰ ਉਹਨੂੰ ਹੌਸਲਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪੈ ਰਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਜੇਲ੍ਹ ਦੇ ਅਫ਼ਸਰਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰੇ। ਜੇਲ੍ਹ ਦੇ ਬਾਹਰ ਇੱਕ ਨਿੱਕਾ ਜਿਹਾ ਖਾਲਾ ਵਗਦਾ ਸੀ ਉਹ ਇਹਦੇ ਕੰਢੇ ‘ਤੇ ਆ ਕੇ ਬਹਿ ਗਿਆ ਤੇ ਸੋਚਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਉਹਦਾ ਇੱਕ ਤੇ ਦਿਲ ਕਰੇ ਕਿ ਨਿੱਕੇ ਹੁੰਦਿਆਂ ਤਰਾਂ ਏਸ ਖਾਲੇ ਵਿਚ ਲੰਮਾ ਪੈ ਜਾਵੇ ਤੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਚਾਦਰ ਤਾਣ ਕੇ ਸਾਰੇ ਜਹਾਨ ਕੋਲੋਂ ਲੁਕ ਜਾਵੇ। ਖ਼ਾਲੀ ਹੱਥਕੜੀ ਬਾਰ-ਬਾਰ ਖੜਕਦੀ ਸੀ ਤੇ ਉਹਨੂੰ ਇੰਝ ਲੱਗਦਾ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਹੱਥਕੜੀ ਵਿਚ ਜਾਨ ਪੈ ਗਈ ਹੋਵੇ ਤੇ ਇਹ ਕਿਸੇ ਕਾਲੇ ਨਾਗ ਵਾਂਗ ਫਨ ਕੱਢ ਕੇ ਉਹਦੇ ਵੱਲ ਆਉਂਦੀ ਹੋਵੇ ਤੇ ਉਹਦੀਆਂ ਬਾਹਵਾਂ ਨੂੰ ਆ ਕੇ ਚਿੰਬੜਦੀ ਹੋਵੇ। ਜਦ ਇਹ ਉਹਦੇ ਹੱਥਾਂ ਨੂੰ ਲੱਗਣ ਲੱਗਦੀ ਤੇ ਉਹ ਇਹਨੂੰ ਝਟਕ ਕੇ ਪਰ੍ਹੇ ਸੁੱਟ ਦਿੰਦਾ। “ਤੈਨੂੰ ਕੀ ਲੱਭਾ? ਸੁਆਦ ਤੇ ਉਹਨੇ ਲੈਣਾ ਸੀ ਤੈਨੂੰ ਕਿਹੜਾ ਉਹਨੇ ਹਿੱਸਾ ਦੇਣਾ ਸੀ। ਤੂੰ ਉਹਦੇ ਸੁਆਦ ‘ਚੋਂ ਸੁਆਦ ਲੈਂਦਾ-ਲੈਂਦਾ ਪੰਗਾ ਪਵਾ ਕੇ ਬਹਿ ਰਿਹਾ ਐਂ,” ਮੌਲਵੀ ਸਿੰਧੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਕੋਸਿਆ। ਉਹਨੂੰ ਖਾਲੇ ਕੋਲ਼ ਬੈਠਿਆਂ ਬੜਾ ਚਿਰ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਹ ਕਦੇ ਏਸ ਕੈਦੀ ਨੂੰ ਗਾਹਲਾਂ ਕੱਢਦਾ ਤੇ ਕਦੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ। ਵੇਲੇ ਦੀ ਤਰਾਂ ਖਾਲੇ ਦਾ ਪਾਣੀ ਵੀ ਵਗਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤੇ ਉਹ ਵੇਲੇ ਨੂੰ ਖਿਲਾਰਨ ਦਾ ਜਤਨ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਜਦ ਸ਼ਾਮ ਪੈਣ ਲੱਗੀ ਤੇ ਉਹਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਕਿਹਾ, “ਮਨਾ! ਤੂੰ ਇਥੇ ਕਿੰਨਾ ਕੁ ਚਿਰ ਬੈਠਾ ਰਵ੍ਹੇਂਗਾ। ਤੂੰ ਇਥੇ ਝੁੱਗੀ ਪਾਉਣ ਤੋਂ ਤੇ ਰਿਹਾ । ਕੀਤੇ ਦਾ ਹਿਸਾਬ ਕਿਤਾਬ ਤੇ ਦੇਣਾ ਈ ਪੈਂਦਾ ਏ।” ਉਹ ਹਿੰਮਤ ਕਰ ਕੇ ਉਠਦਾ ਤੇ ਫ਼ੇਰ ਬਹਿ ਜਾਂਦਾ। ਉਹਦੇ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਰੱਫੜ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਜੇਲ੍ਹ ਦੇ ਅਫ਼ਸਰਾਂ ਨੂੰ ਕੀ ਦੱਸੇਗਾ। ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਸਲੀ ਗੱਲ ਤੇ ਦੱਸਣੋਂ ਰਿਹਾ । ਇਹ ਦੱਸਣ ਨਾਲ਼ ਸਾਰੇ ਜਹਾਨ ਉਹਨੂੰ ਖੱਚਾਂ ਮਾਰਨੀਆਂ ਸਨ। ਕਿਸੇ ਕਹਿਣਾ ਸੀ, “ਕੀ ਇਸ ਕੈਦੀ ਤੈਨੂੰ ਵੀ ਵਾਰੀ ਦਵਾਈ ਸੀ ਜਾਂ ਤੂੰ ਬਾਹਰ ਈ ਬਹਿ ਕੇ ਘਸੇ ਗਿੰਣਦਾ ਰਿਹਾ ਸੀਂ ” ਜਿੰਨੇ ਮੂੰਹ ਓਨੀਆਂ ਗੱਲਾਂ । ਫ਼ਰ ਉਹਨੂੰ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਖ਼ਬਰਾਂ ਯਾਦ ਆਈਆਂ ਪਈ ਫ਼ਲਾਣੀ ਥਾਂ ਫ਼ਲਾਣੇ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਡਾਕੂ ਨੂੰ ਉਹਦੇ ਸਾਥੀ ਦਿਨ ਦਿਹਾੜੇ ਪੁਲਿਸ ਦੀ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿਚੋਂ ਛੁਡਾ ਕੇ ਲੈ ਗਏ। ਇਹ ਸੋਚ ਕੇ ਉਹਨੂੰ ਹਿੰਮਤ ਮਿਲੀ ਪਰ ਦੂਜੇ ਈ ਪਲ ਉਹਨੂੰ ਖ਼ਿਆਲ ਆਇਆ ਕਿ ਇਹ ਕਹਾਣੀ ਨਹੀਂ ਚੱਲਣੀ। ਇਹ ਨਿੱਕਾ ਜਿਹਾ ਸ਼ਹਿਰ ਏ, ਇਥੇ ਕੋਈ ਫੂਸੀ ਵੀ ਮਾਰੇ ਤੇ ਸਾਰੇ ਸ਼ਹਿਰ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ ਏ। ਇਹ ਤੇ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਗੱਲ ਸੀ ਕਿ ਇੱਕ ਕੈਦੀ ਨੂੰ ਉਹਦੇ ਸਾਥੀ ਦਿਨ ਦਿਹਾੜੇ ਛੁਡਾ ਕੇ ਲੈ ਗਏ। ਤਫ਼ਤੀਸ਼ ਹੋਣ ‘ਤੇ ਉਹਦਾ ਝੂਠ ਫੜਿਆ ਜਾਣਾ ਸੀ। ਤਫ਼ਤੀਸ਼ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਪੁੱਛਣਾ ਸੀ, ਇਹ ਵਾਕਿਆ ਕਿੱਥੇ ਤੇ ਕਦੋਂ ਹੋਇਆ?“ ਜਦ ਉਹਨੇ ਕੋਈ ਝੂਠੀ-ਮੂਠੀ ਥਾਂ ਦੱਸਣੀ ਸੀ ਤੇ ਤਫ਼ਤੀਸ਼ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਓਥੇ ਪਹੁੰਚ ਜਾਣਾ ਸੀ ਤੇ ਜਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਆਸੇ-ਪਾਸੇ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਕੋਲੋਂ ਪੁੱਛਣਾ ਸੀ ਤੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਏਸ ਵਾਕੇ ਦੀ ਤਸਦੀਕ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਰਨੀ, ਇਹ ਸੋਚ ਕੇ ਉਹਨੇ ਇਹ ਕਹਾਣੀ ਪਾਸੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤੀ। ਫ਼ੇਰ ਉਹਨੇ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਕਿਉਂ ਨਾ ਕਵ੍ਹਾਂ ਕਿ ਮੈਂ ਇੱਕ ਢਾਬੇ ‘ਤੇ ਚਾਹ ਪੀਣ ਲੱਗਾ ਸਾਂ ਤੇ ਏਸ ਕੈਦੀ ਅੱਖ ਬਚਾ ਕੇ ਮੇਰੀ ਪਿਆਲੀ ਵਿਚ ਨਸ਼ੇ ਵਾਲੀ ਕੋਈ ਸ਼ੈਅ ਪਾ ਦਿੱਤੀ ਤੇ ਮੈਂ ਬੇਹੋਸ਼ ਹੋ ਗਿਆ ਤੇ ਉਹਨੇ ਮੇਰੀ ਪੈਂਟ ਦੀ ਜੇਬ ‘ਚੋਂ ਚਾਬੀ ਕੱਢੀ ਤੇ ਹੱਥਕੜੀ ਖੋਲ੍ਹ ਕੇ ਨੱਸ ਗਿਆ। ਇਹ ਸੋਚ ਕੇ ਉਹ ਖ਼ੁਸ਼ ਹੋਇਆ ਤੇ ਹਿੰਮਤ ਕਰ ਕੇ ਤੁਰਨ ਲੱਗਾ ਤੇ ਫ਼ੇਰ ਇੱਕ ਹੋਰ ਸੋਚ ਆ ਕੇ ਉਹਦੇ ਪੈਰਾਂ ਵਿਚ ਸੰਗਲ ਪਾ ਦਿੱਤਾ। ਤਫ਼ਤੀਸ਼ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਪਹਿਲੀ ਗੱਲ ਇਹ ਕਹਿਣੀ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਡਿਊਟੀ ਤੇ ਸੀ ਤੇ ਉਹਨੂੰ ਕੀਹਨੇ ਇਜਾਜ਼ਤ ਦਿੱਤੀ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਢਾਬਿਆਂ ‘ਤੇ ਬਹਿ ਕੇ ਚਾਹਵਾਂ ਪੀਏ। ਕਾਨੂੰਨ ਇਹ ਕਹਿੰਦਾ ਏ ਕਿ ਜਦ ਕੋਈ ਮੁਲਾਜ਼ਮ ਕਿਸੇ ਕੈਦੀ ਨੂੰ ਤਾਰੀਖ਼ ਭੁਗਤਾਨ ਲਈ ਕਚਹਿਰੀ ਲੈ ਕੇ ਜਾਂਦਾ ਏ ਤੇ ਪੇਸ਼ੀ ਤੋਂ ਵਿਹਲੇ ਹੋਣ ਮਗਰੋਂ ਇਹ ਮੁਲਾਜ਼ਮ ਏਸ ਕੈਦੀ ਨੂੰ ਸਿੱਧਾ ਜੇਲ੍ਹ ਲੈ ਕੇ ਆਉਂਦਾ ਏ। ਮੌਲਵੀ ਸਿੰਧੀ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਉਹਦੇ ਕੋਲ਼ ਏਸ ਗੱਲ ਦਾ ਤੇ ਜਵਾਬ ਹੈ। ਉਹ ਬਹਾਨਾ ਘੜੇਗਾ ਕਿ ਤਾਰੀਖ਼ ਤੇ ਪੇਸ਼ੀ ਦੀ ਵਾਰੀ ਬਹੁਤ ਦੇਰ ਨਾਲ਼ ਆਈ ਤੇ ਉਹ ਸਾਰੇ ਦਿਨ ਦਾ ਭੁੱਖਾ ਸੀ ਤੇ ਨਾਲ਼ ਉਹਦਾ ਸਿਰ ਪੀੜ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਿਆ ਸੀ। ਸਿਰ ਪੀੜ ਦੀ ਗੋਲੀ ਖਾਣ ਲਈ ਉਹਨੇ ਚਾਹ ਪੀਤੀ ਸੀ ਪਰ ਏਸ ਕਹਾਣੀ ਵਿਚ ਕੈਦੀ ਦੇ ਫ਼ਰਾਰ ਹੋਣ ਦੀ ਥਾਂ ਤੇ ਫ਼ਰਾਰੀ ਦੇ ਵਕਤ ਦਾ ਫ਼ੇਰ ਪੰਗਾ ਸੀ। ਤਫ਼ਤੀਸ਼ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਏਸ ਢਾਬੇ ਦਾ ਮਾਲਿਕ ਕਿਵੇਂ ਏਸ ਵਾਕੇ ਦੀ ਗਵਾਹੀ ਦੇਵੇਗਾ। ਜਦ ਇਹ ਵਾਕਿਆ ਉਹਦੇ ਕੋਲ਼ ਹੋਇਆ ਈ ਨਹੀਂ ਤੇ ਉਹ ਐਵੇਂ ਕਿਵੇਂ ਕਹਿ ਦੇਵੇਗਾ। ਇਹ ਢਾਬੇ ਵਾਲਾ ਕਿਹੜਾ ਉਹਦਾ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਸੀ। ਨਾਲ਼ ਏਸ ਢਾਬੇ ਵਾਲੇ ਪੁਲਿਸ ਅੱਗੇ ਝੂਠ ਬੋਲ ਕੇ ਮਰਨਾ ਸੀ। ਸਿੰਧੀ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਏਸ ਝੂਠ ਨੂੰ ਲੁਕਾਉਣ ਲਈ ਉਹਨੂੰ ਹੋਰ ਸੌ ਝੂਠ ਬੋਲਣੇ ਪੈਣੇ ਸਨ ਤੇ ਉਹ ਕਿੰਨੇ ਕੁ ਝੂਠ ਸੱਚ ਸਾਬਤ ਕਰੇਗਾ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਝੂਠਾਂ ‘ਚੋਂ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਜ਼ਰੂਰ ਫੜਿਆ ਜਾਣਾ ਸੀ। ਇਹ ਕੰਮ ਔਖਾ ਸੀ। ਉਹ ਫ਼ੇਰ ਬਹਿ ਗਿਆ ਤੇ ਖਾਲੇ ਵਿਚ ਵਗਦੇ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਦੇਖਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਉਹਨੂੰ ਇੱਕ ਪੁਰਾਣੀ ਗੱਲ ਯਾਦ ਆ ਗਈ। ਪਿੰਡ ਦੇ ਕਈ ਲੋਕ ਪਾਣੀ ਕੋਲ਼ ਜਾ ਕੇ ਮਿੰਨਤਾਂ ਮੰਨਦੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਈਮਾਨ ਸੀ ਕਿ ਪਾਣੀ ਵੀ ਇੱਕ ਫ਼ਕੀਰ ਜਾਂ ਅਵਤਾਰ ਏ। ਕੁਝ ਲੋਕ ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਪਾਣੀਆਂ ਦਾ ਵਲੀ ਜਾਂ ਅਵਤਾਰ ਖ਼ੁਆਜਾ ਖ਼ਿਜ਼ਰ ਏ। ਜਦ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਪੈਂਦੀ ਸੀ ਤੇ ਉਹ ਕਿਸੇ ਦਰਿਆ, ਨਹਿਰ, ਰਾਜਬਾਹ ਜਾਂ ਖਾਲੇ ਕੋਲ਼ ਆ ਕੇ ਪਹਿਲੇ ਕੁਝ ਪੈਸੇ ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਸੁੱਟਦੇ ਸਨ ਤੇ ਫ਼ੇਰ ਮੰਨਤ ਮੰਗਦੇ ਹੋਇਆਂ ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ, “ਏ ਹਜ਼ਰਤ ਖ਼ਵਾਜਾ ਖ਼ਿਜ਼ਰ ਮੇਰੀ ਇਹ ਮੰਨਤ ਪੂਰੀ ਕਰ ਦੇ। ਮੈਂ ਫੇਰ ਇਤਨਾ ਧੰਨ ਤੇਰੇ ਅੱਗੇ ਹਾਜ਼ਰ ਕਰਾਂਗਾ ਜਾਂ ਕਰਾਂਗੀ।” ਫ਼ੇਰ ਜਦ ਕਿਸੇ ਦੀ ਮੰਨਤ ਪੂਰੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਤੇ ਉਹ ਵਾਅਦੇ ਮੁਤਾਬਿਕ ਆ ਕੇ ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਪੈਸੇ ਜਾਂ ਕੋਈ ਹੋਰ ਸ਼ੈਅ ਸੁੱਟਦੇ ਸਨ। ਇਹ ਸੋਚ ਕੇ ਸਿੰਧੀ ਆਪਣੀ ਪੈਂਟ ਦੀ ਜੇਬ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁਝ ਸਿੱਕੇ ਕੱਢੇ ਤੇ ਖਾਲੇ ਵਿਚ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤੇ ਤੇ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, “ਏ ਹਜ਼ਰਤ ਖ਼ਾਜਾ ਖ਼ਿਜ਼ਰ ਮੈਨੂੰ ਕੋਈ ਰਾਹ ਦਿਖਾ ਤੇ ਨਾਲੇ ਮੈਨੂੰ ਏਸ ਰੱਫੜ ਵਿਚੋਂ ਕੱਢ, ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਹਲਾਲ ਦੀ ਕਮਾਈ ‘ਚੋਂ ਦਸ ਰੁਪਈਏ ਤੈਨੂੰ ਚੜ੍ਹਾਵਾ ਚੜ੍ਹਾਵਾਂਗਾ।” ਉਹ ਇਹ ਕਹਿ ਕੇ ਈ ਹਟਿਆ ਸੀ ਜੇ ਉਹਦੀ ਨਜ਼ਰ ਕਮਾਦ ‘ਤੇ ਪਈ ਤੇ ਉਹ ਇੱਕ ਦਮ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਨਾਲ਼ ਖਿੜ ਉਠਿਆ। ਅਸਲ ਵਿਚ ਜੇਲ੍ਹ ਸ਼ਹਿਰੋਂ ਬਾਹਰ ਵਾਰ ਸੀ ਤੇ ਜੇਲ੍ਹ ਪਹੁੰਚਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਰਾਹ ਵਿਚ ਜੇਲ੍ਹ ਦੀ ਜ਼ਮੀਨ ਪੈਂਦੀ ਸੀ ਜਿਥੇ ਕੈਦੀ ਵਾਹੀ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਇਸੇ ਜ਼ਮੀਨ ਵਿਚ ਜੇਲ੍ਹ ਵਾਲਿਆਂ ਕਮਾਦ ਕਢਵਾਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਇਸੇ ਕਮਾਦ ਵਿਚੋਂ ਈ ਮੌਲਵੀ ਸਿੰਧੀ ਨੂੰ ਕੁਝ ਲੱਭ ਗਿਆ ਸੀ। ਖੌਰੇ ਇਹ ਖ਼ਾਜਾ ਖ਼ਿਜ਼ਰ ਦਾ ਕਮਾਲ ਸੀ ਜਾਂ ਸਿੰਧੀ ਦੇ ਆਪਣੇ ਦਿਮਾਗ਼ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਤੇ ਉਹਨੂੰ ਇੱਕ ਕਹਾਣੀ ਲੱਭ ਗਈ ਸੀ। ਪਈ ਜੇਲ੍ਹ ਵਾਪਸ ਆਉਂਦਿਆਂ ਰਾਹ ਵਿਚ ਉਹਨੂੰ ਜ਼ੋਰਾਂ ਦਾ ਝਾੜਾ ਆਇਆ ਤੇ ਜੇਲ੍ਹ ਦੇ ਬਾਹਰ ਗੱਡੇ ਕਮਾਦ ਦੇ ਖੇਤ ਵਿਚ ਜਦ ਉਹ ਝਾੜੇ ਬਹਿਣ ਵੜਿਆ ਤੇ ਕਾਹਲ਼ੀ ਵਿਚ ਉਹਦੀ ਜੇਬ ‘ਚੋਂ ਚਾਬੀਆਂ ਡਿੱਗ ਪਈਆਂ ਜੋ ਏਸ ਕੈਦੀ ਅੱਖ ਬਚਾ ਕੇ ਚੁੱਕ ਲਈਆਂ। ਹੁਣ ਉਹ ਕੈਦੀ ਨੂੰ ਤੇ ਆਪਣੇ ਨਾਲ਼ ਕਮਾਦ ਵਿਚ ਤੇ ਲੈ ਜਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸਕਦਾ। ਉਹਨੇ ਕੈਦੀ ਨੂੰ ਕਮਾਦ ਦੇ ਖੇਤ ਦੇ ਬੰਨੇ ‘ਤੇ ਖੜ੍ਹਾ ਕੀਤਾ ਤੇ ਹੱਥਕੜੀ ਦੀ ਸੰਗਲੀ ਆਪਣੇ ਨਾਲ਼ ਲੈ ਕੇ ਕਮਾਦ ਵਿਚ ਵੜ ਗਿਆ। ਜਦ ਉਹ ਝਾੜਾ ਕਰ ਕੇ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਿਆ ਤੇ ਅੱਗੋਂ ਕੈਦੀ ਗ਼ਾਇਬ ਸੀ। ਏਸ ਕਹਾਣੀ ਦੀ ਖ਼ੂਬੀ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਏਸ ਵਿਚ ਵਾਕੇ ਦੀ ਥਾਂ ਦੇ ਨਾਲ਼ ਜੇ ਟਾਈਮ ਵੀ ਦੱਸਿਆ ਜਾਂਦਾ ਤੇ ਕਿਸੇ ਬੰਦੇ ਦੀ ਤਸਦੀਕ ਜਾਂ ਗਵਾਹੀ ਦੀ ਕੋਈ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਵਾਹ ਹਜ਼ਰਤ ਖ਼ਾਜਾ ਖ਼ਿਜ਼ਰ ਤੂੰ ਹੱਕ ਐਂ, ਤੂੰ ਰਾਹ ਦਿਖਾਉਣ ਵਿਚ ਮਿੰਟ ਨਹੀਂ ਲਾਇਆ ਅੱਗੋਂ ਜਾਨ ਛੁੱਟ ਗਈ ਤੇ ਤੇਰਾ ਚੜ੍ਹਾਵਾ ਹੱਥ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਹਾਜ਼ਰ ਕਰਾਂਗਾ।” ਇਹ ਕਹਿ ਕੇ ਉਹ ਉਠਿਆ ਤੇ ਤੁਰ ਪਿਆ ਤੇ ਆ ਕੇ ਜੇਲ੍ਹ ਦਾ ਗੇਟ ਖੜਕਾਇਆ। ਉਹਨੇ ਆ ਕੇ ਇਹ ਕਹਾਣੀ ਹਵਾਲਦਾਰ ਨੂੰ ਦੱਸੀ ਤੇ ਫ਼ੇਰ ਇਹ ਗੱਲ ਤੁਰਦੀ-ਤੁਰਦੀ ਸਭ ਅਫ਼ਸਰਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਗਈ। ਉਹ ਸਭ ਭੱਜੇ ਆਏ। ਹਵਾਲਦਾਰ ਸਿੰਧੀ ਨੂੰ ਲੈ ਜਾ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਾਮ੍ਹਣੇ ਪੇਸ਼ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਤਫ਼ਤੀਸ਼ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ ਸਿੰਧੀ ਜੋ ਵੀ ਗੱਲ ਕਰਦਾ ਅੱਗੋਂ ਅਫ਼ਸਰ ਉਹਨੂੰ ਵੱਢ-ਵੱਢ ਪੈਂਦੇ ਤੇ ਉਹਦੀ ਇੱਕ-ਇੱਕ ਗੱਲ ‘ਤੇ ਜਿਰ੍ਹਾ ਕਰਦੇ । ਪੁੱਛਗਿੱਛ ਵੇਲੇ ਜਦ ਉਹਨੇ ਇਹ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹਨੇ ਏਨੇ ਘੰਟਿਆਂ ਮਗਰੋਂ ਆ ਕੇ ਏਸ ਲਈ ਰਿਪੋਰਟ ਕੀਤੀ ਕਿ ਉਹ ਏਸ ਕੈਦੀ ਨੂੰ ਲੱਭਦਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਹਦੀ ਇਹ ਗੱਲ ਸੁਣ ਕੇ ਜੇਲ੍ਹਰ ਇੰਝ ਟੱਪ ਕੇ ਉਠਿਆ ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਭੂੰਡਾਂ ਦੀ ਖੱਖਰ ‘ਤੇ ਬਹਿ ਗਿਆ ਹੋਵੇ ਤੇ ਉਹਦੇ ਚਿਤੜਾਂ ਨੂੰ ਸਾਰੇ ਭੂੰਡ ਚਿੰਬੜ ਗਏ ਹੋਣ। ਉਹ ਬਾਹਰ ਤੁਰ ਗਿਆ ਤੇ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, “ਉਹ ਕੋਈ ਮੱਝ ਗਾਂ ਸੀ ਜਿਹਨੂੰ ਤੂੰ ਲੱਭਦਾ ਰਿਹਾ ਐਂ ਪਈ ਉਹ ਕਿਸੇ ਥਾਂ ਤੇ ਤੈਨੂੰ ਪੱਠੇ ਖਾਂਦੀ ਲੱਭ ਜਾਵੇਗੀ ਤੇ ਤੂੰ ਉਹਨੂੰ ਸੰਗਲ ਪਾ ਕੇ ਲੈ ਆਵੇਂਗਾ। ਜੇ ਤੂੰ ਸਿੱਧਾ ਜੇਲ੍ਹ ਆਇਆ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਪੁਲਿਸ ਨੂੰ ਤੁਰਤ ਇਹਦੀ ਫ਼ਰਾਰੀ ਦੀ ਇੱਤਲਾਹ ਦਿੰਦੇ ਤੇ ਉਹ ਉਹਨੂੰ ਲੱਭਣ ਨਿਕਲਦੀ। ਤੂੰ ਹੁਣ ਸਾਰੀ ਦਿਹਾੜ ਭੰਨ ਕੇ ਆ ਗਿਆ ਐਂ। ਏਨੇ ਚਿਰ ਵਿਚ ਤੇ ਉਹ ਕਰਾਚੀ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ ਹੋਵੇਗਾ। ਤੈਨੂੰ ਕਿਸੇ ਕੀਮਤ ‘ਤੇ ਮੁਆਫ਼ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਚੱਲ ਫ਼ੌਰਨ ਪੇਟੀ ਲਾਹ। ਤੈਨੂੰ ਨੌਕਰੀ ਤੋਂ ਮੁਅੱਤਲ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਏ। ਏਸ ਵਾਕੇ ਦੀ ਪੂਰੀ ਪੁਣਛਾਣ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇਗੀ ਜੇ ਤੂੰ ਬੇਗੁਨਾਹ ਸਾਬਤ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਤੈਨੂੰ ਨੌਕਰੀ ‘ਤੇ ਬਹਾਲ਼ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇਗਾ ਨਹੀਂ ਤੇ ਤੈਨੂੰ ਨੌਕਰੀ ਤੋਂ ਬਰਖ਼ਾਸਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇਗਾ। ਹੱਕ ਤੇ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਤੈਨੂੰ ਏਸ ਲਾਪਰਵਾਹੀ ਤੇ ਗ਼ੈਰ ਜ਼ਿੰਮੇਦਾਰੀ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਿਚ ਅੰਦਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ ਪਰ ਮੈਂ ਤੇਰੇ ‘ਤੇ ਏਨੀ ਮਿਹਰਬਾਨੀ ਕਰਦਾ ਆਂ ਕਿ ਤੈਨੂੰ ਅੰਦਰ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ।” ਮੌਲਵੀ ਸਿੰਧੀ ਬੜੀਆਂ ਮਿੰਨਤਾਂ ਤਰਲੇ ਕੀਤੇ ਤੇ ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਨੂੰ ਸੱਚ ਸਾਬਤ ਕਰਨ ਲਈ ਉਹਨੇ ਸੌ ਕਿਸਮਾਂ ਕੁਰਆਨ ਚੁੱਕੇ ਪਰ ਜੇਲ੍ਹਰ ਉਹਦੀ ਇੱਕ ਨਾ ਸੁਣੀ ਤੇ ਮੌਲਵੀ ਸਿੰਧੀ ਪੇਟੀ ਲਾਹ ਕੇ ਜੇਲ੍ਹਰ ਦੀ ਮੇਜ਼ ‘ਤੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤੀ। ”ਮੈ ਤੁਹਾਨੂੰ ਅੱਗ ਲਾਉਣੀ ਏ ਜੇ ਤੁਸੀ੬ ਮੇਰੇ ਏਸ ਵੇਲੇ ਵੀ ਕੰਮ ਨਾ ਆਏ ਤੇ ਕਦੋ੬ ਆਓਗੇ? ਸੱਪਾ੬ ਦਾ ਪਸੀਨਾ,” ਤੁਰਦੀ-ਤੁਰਦੀ ਫ਼ਾਤਿਮਾ ਨੂੰ ਜਦ ਲੱਕ ਨਾਲ਼ ਬੰਨ੍ਹੀ ਗੁਥਲੀ ਉਹਦੇ ਢਿੱਡ ਨੂੰ ਦੋ ਚਾਰ ਵਾਰ ਲੱਗੀ ਤੇ ਉਹਨੇ ਗੁਥਲੀ ਨੂੰ ਟੋਹ ਕੇ ਕਿਹਾ। ਜਦ ਉਹ ਪਿੰਡ ਛੱਡ ਕੇ ਕਰਾਚੀ ਆਈ ਤਾ੬ ਉਹਦੇ ਜੋੜੇ ਪੈਸਿਆ੬ ਵਿਚੋ੬ ਥੋੜੇ ਜਿਹੇ ਪੈਸੇ ਗੱਡੀ ਦੀ ਟਿਕਟ ‘ਤੇ ਲੱਗੇ ਸਨ ਬਾਕੀ ਪੈਸੇ ਬਚ ਗਏ ਸਨ। ਜ਼ਕੀਆ ਦੇ ਘਰ ਉਹ ਨੌਕਰਾਣੀ ਬਣ ਗਈ ਤੇ ਉਹਦਾ ਖ਼ਰਚਾ ਨਾ੬ ਦਾ ਰਹਿ ਗਿਆ ਸੀ। ਰੋਟੀ ਕੱਪੜਾ ਉਹਨੂੰ ਜ਼ਕੀਆ ਕੋਲੋਂ ਲੱਭ ਜਾ੬ਦਾ ਸੀ। ਏਸ ਤੋਂ ਵੱਖ ਹੋਰ ਖ਼ਰਚਾ ਉਹਦ ਕੋਈ ਹੈ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਨਾ ਉਹ ਕਦੇ ਬਾਜ਼ਾਰ ਗਈ ਸੀ ਜਿਥੇ ਉਹਦੇ ਪੈਸੇ ਖ਼ਰਚ ਹੁੰਦੇ। ਮੁੱਲਾ੬ ਦੀ ਦੌੜ ਮਸੀਤ ਤੱਕ ਵਾ੬ਗੂੰ ਉਹ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਅੱਲਣ ਦੀ ਦੁਕਾਨ ਤੇ ਜ਼ਕੀਆ ਦਾ ਸੌਦਾ ਲੈਣ ਆਉਂਦੀ ਸੀ। ਅੱਲਣ ਉਹਨੂੰ ਝੂੰਗੇ ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਨਾ ਕੁੱਝ ਖਾਣ ਨੂੰ ਦੇ ਦਿੰਦਾ ਸੀ। ਪਰ ਜੇ ਕਦੇ ਉਹਨੇ ਭੁੱਲ ਜਾਣਾ ਤੇ ਫ਼ਾਤਿਮਾ ਆਪਣੇ ਪੈਸਿਆ੬ ਨਾਲ਼ ਪਕੌੜੇ ਜਾ੬ ਮੂੰਗਫਲੀ ਲੈ ਲੈਣੀ। ਸਲੀਮ ਦੇ ਜੰਮਣ ਮਗਰੋਂ ਉਹਨੇ ਕੁੱਝ ਪੈਸੇ ਖ਼ਰਚ ਕੀਤੇ ਸਨ ਪਰ ਇਹ ਵੀ ਕੋਈ ਬਹੁਤੇ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਇਹੋ ਜਿਹੀਆ੬ ਸੋਚਾ੬ ਵਿੱਚ ਫਸੀ ਉਹ ਤੁਰਦੀ-ਤੁਰਦੀ ਛਗਣ ਦੇ ਢਾਬੇ ਕੋਲ਼ ਪਹੁੰਚ ਗਈ। ਢਾਬੇ ਅੰਦਰ ਕੋਈ ਟਾਵਾ੬-ਟਾਵਾ੬ ਗਾਹਕ ਬੈਠਾ ਹੋਣ ਪਾਰੋਂ ਹਾਲੇ ਛਗਣ ਬਾਹਰ ਕੁਰਸੀਆ੬ ਮੇਜ਼ਾ੬ ਨਹੀ੬ ਸਨ ਡਾਹੀਆ੬। ਉਹਦੇ ਢਾਬੇ ਦੇ ਬਾਹਰ ਬੰਦਿਆ੬ ਦੀ ਥਾ੬ ਕਾ੬ ਤੇ ਕੁੱਤੇ ਇਕੱਠੇ ਹੋਏ-ਹੋਏ ਸਨ। ਛਕਣ ਰਾਤ ਦਾ ਬਚਿਆ ਖਾਣਾ ਬਾਹਰ ਢਾਬੇ ਦੀ ਕੰਧ ਨਾਲ਼ ਸੁੱਟਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਏਸ ਪਾਰੋਂ ਆਵਾਰਾ ਕੁੱਤੇ ਤੇ ਕਾ੬ ਉੱਥੇ ਇਕੱਠੇ ਸਨ। ਕਾਵਾ੬ ਤੇ ਬੱਸ ਰੌਲ਼ਾ ਈ ਪਾਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਪਰ ਕਿਤੇ ਸੁਲ੍ਹਾ-ਸਫ਼ਾਈ ਨਾਲ਼ ਰਲ ਕੇ ਖਾਣ ਦੀ ਥਾ੬ ਬਾਰ-ਬਾਰ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ਼ ਲੜਦੇ ਸਨ। ਫ਼ਾਤਿਮਾ ਨੂੰ ਕੁੱਤਿਆ੬ ਕੋਲੋਂ ਡਰ ਲਗਦਾ ਸੀ। ਉਹਦਾ ਇੱਕ ਤੇ ਦਿਲ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਹ ਵਲ਼ਾ ਕੇ ਲੰਘ ਜਾਵੇ ਪਰ ਫ਼ੇਰ ਉਹਨੂੰ ਖ਼ਿਆਲ ਆਇਆ ਕਿ ਜੇ ਉਹ ਵਲ਼ਾ ਕੇ ਲੰਘੀ ਤੇ ਛਗਣ ਉਹਨੂੰ ਦੇਖ ਲਿਆ ਤੇ ਬੁਰਾ ਮਨਾਏਗਾ ਪਈ ਕੱਲ੍ਹ ਉਹਦੀ ਸੌ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ ਸੀ ਤੇ ਅੱਜ ਸਲਾਮ ਕੀਤੇ ਬਿਨਾ੬ ਈ ਲੰਘ ਗਈ। ਇਹ ਸੋਚ ਕੇ ਉਹ ਜਿਗਰਾ ਕਰ ਕੇ ਕੁੱਤਿਆ੬ ਕੋਲੋਂ ਲੰਘ ਕੇ ਢਾਬੇ ਸਾਮ੍ਹਣੇ ਪਹੁੰਚ ਗਈ। ਛਗਣ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਸਾਰੀ ਕੇਤਲੀ ਚੁੱਲ੍ਹੇ ‘ਤੇ ਰੱਖ ਕੇ ਚਾਹ ਬਣਾਉਣ ਡਹਿਆ ਸੀ। ”ਛਗਣ ਭਾਈ ਸਲਾਮ,” ਫ਼ਾਤਿਮਾ ਉਹਨੂੰ ਕਿਹਾ। ਛਗਣ ਸੁਣ ਕੇ ਸ਼ਰਮ ਨਾਲ਼ ਅੱਖਾ੬ ਥੱਲੇ ਕਰ ਲਈਆ੬। ਫ਼ੇਰ ਕੁੱਝ ਪਲਾ੬ ਮਗਰੋ੬ ਉਹਨੇ ਅੱਖਾ੬ ਚੁੱਕ ਕੇ ਫ਼ਾਤਿਮਾ ਵੱਲ ਦੇਖਿਆ ਤੇ ਉਹਨੂੰ ਕੁੱਝ ਕਹਿਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਪਰ ਉਹਦੇ ਲਫ਼ਜ਼ ਮੂੰਹ ਵਿੱਚ ਈ ਰਹਿ ਗਏ। ਫ਼ਾਤਿਮਾ ਕੁੱਝ ਚਿਰ ਬੁੱਤ ਜਿਹੀ ਬਣ ਕੇ ਛਗਣ ਦਾ ਜਵਾਬ ਉਡੀਕਦੀ ਰਹੀ ਪਰ ਜਦ ਛਗਣ ਉਹਦੇ ਨਾਲ਼ ਇੱਕ ਲਫ਼ਜ਼ ਵੀ ਨਾ ਬੋਲਿਆ ਤੇ ਉਹ ਤੁਰ ਪਈ। ਜਦ ਉਹ ਹਾਲੇ ਮਸਾਂ ਕੁੱਝ ਈ ਕਦਮ ਤੁਰੀ ਹੋਏਗੀ ਜੇ ਛਗਣ ਪੂਰਾ ਜ਼ੋਰ ਲਾ ਕੇ ਬੋਲਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਤੇ ਉਹਦੇ ਮੂੰਹ ‘ਚੋ੬ ਸਿਰਫ਼ ਫ਼ਾ ਨਿਕਲਿਆ ਤੇ ਅੱਗੋ੬ ਉਹ ਫ਼ੇਰ ਅੜ ਗਿਆ। ਫ਼ਾਤਿਮਾ ਉਹਦੇ ਵੱਲ ਮੁੜ ਕੇ ਦੇਖਿਆ ਤੇ ਉਹਨੇ ਫ਼ੇਰ ਸ਼ਰਮਾ ਕੇ ਅੱਖਾ੬ ਥੱਲੇ ਕਰ ਲਈਆ।੬ ਉਹ ਥੋੜੀ ਦੂਰ ਹੋਰ ਤੁਰੀ ਤੇ ਅੱਗੇ ਮੁਖ਼ਤਾਰ ਦੀ ਦੁਕਾਨ ਆ ਗਈ। ਉਹਨੇ ਰੁਕ ਕੇ ਮੁਖ਼ਤਾਰ ਨੂੰ ਸਲਾਮ ਕੀਤਾ ਤੇ ਉਹ ਅੱਗੋਂ ਇੰਝ ਬੋਲਿਆ ਜਿਵੇ੬ ਵਢਣ ਪਿਆ ਹੋਵੇ ਤੇ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, ”ਕੀ ਏ? ਕੀ ਲੈਣਾ ਈ? ਮੈ੬ ਇੱਕ ਪਾਈ ਦਾ ਉਧਾਰ ਨਹੀ੬ ਦੇਣਾ।” ”ਭਾ ਜੀ ਮੈ੬ ਕੋਈ ਉਧਾਰ ਸ਼ੋਧਾਰ ਨਹੀਂ ਲੈਣ ਆਈ। ਖ਼ੌਰੇ ਤੁਸੀ੬ ਮੈਨੂੰ ਪਛਾਣਿਆ ਨਹੀਂ ਮੈ੬ ਕੱਲ੍ਹ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲ਼ ਅੱਲਣ ਭਾਈ ਨਾਲ਼ ਆਈ ਸਾ੬,” ਫ਼ਾਤਿਮਾ ਅੱਗੋਂ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ। ”ਅੱਛਾ ਅੱਛਾ ਮੈਨੂੰ ਯਾਦ ਆ ਗਿਆ,” ਇਹ ਕਹਿ ਕੇ ਉਹ ਬੁੜ-ਬੁੜ ਕਰਦਾ ਚੂਹਿਆ੬ ਨੂੰ ਗਾਹਲਾ੬ ਕੱਢਦਾ ਉੱਠ ਕੇ ਦੁਕਾਨ ਅੰਦਰ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਫ਼ਾਤਿਮਾ ਫ਼ੇਰ ਤੁਰ ਪਈ। ਬੁਲਬੁਲ ਦੇ ਥੜੇ ਕੋਲ਼ ਆਈ ਤੇ ਉਹ ਉਜੜਿਆ ਪਿਆ ਸੀ। ਥੜੇ ਦੇ ਸੱਜੇ ਪਾਸੇ ਚਿੜੀਆ੬ ਜ਼ਿਮੀਂ ‘ਤੇ ਬੈਠੀਆ੬ ਕੁੱਝ ਚੁਗ ਰਹੀਆ੬ ਸਨ। ਬਾਹਰ ਇੱਕ ਟੁੱਟੀ ਜਿਹੀ ਕੁਰਸੀ ਪਈ ਸੀ ਜਿਹਦੇ ਥੱਲੇ ਇੱਕ ਬਿੱਲੀ ਘਾਤ ਲਾ ਕੇ ਚਿੜੀਆ੬ ਨੂੰ ਫੜਨ ਲਈ ਲੁਕ ਕੇ ਬੈਠੀ ਸੀ। ਫ਼ਾਤਿਮਾ ਨੂੰ ਬੁਲਬੁਲ ਨਾਲ਼ ਕੱਲ੍ਹ ਵਾਲ਼ੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਯਾਦ ਆਈ ਤੇ ਉਹਦਾ ਉੱਚਾ ਜਿਹਾ ਹਾਸਾ ਨਿਕਲ ਗਿਆ। ਉਹਦਾ ਹਾਸਾ ਸੁਣ ਕੇ ਚਿੜੀਆ੬ ਡਰ ਕੇ ਉੱਡ ਗਈਆ੬। ਬੁਲਬੁਲ ਦੇ ਘਰ ਦੇ ਸਾਮ੍ਹਣੇ ਵਾਲੇ ਘਰ ਦੀ ਛੱਤ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਮੁੰਡਾ ਕਬੂਤਰਾ੬ ਵਾਲ਼ੀ ਛਤਰੀ ਫੜ ਕੇ ਕਬੂਤਰ ਭੜਕਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਹ ਫ਼ੇਰ ਤੁਰ ਪਈ ਕੁੱਝ ਦੇਰ ਮਗਰੋਂ ਉਹਨੂੰ ਅੱਗੋ੬ ਇੱਕ ਦਸਾ੬ ਬਾਰਾ੬ ਸਾਲਾ੬ ਦਾ ਮੁੰਡਾ ਮਿਲਿਆ ਜੋ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਸਾਰਾ ਥਰਮੋਸ ਚੁੱਕ ਕੇ ਕੁਲਫ਼ੀਆ੬ ਵੇਚਦਾ ਫਿਰਦਾ ਸੀ ਫ਼ਾਤਿਮਾ ਉਹਨੂੰ ਰੋਕ ਕੇ ਉਹਦੇ ਕੋਲੋ੬ ਇੱਕ ਕੁਲਫ਼ੀ ਮੁੱਲ ਲਈ ਤੇ ਗਲੀ ਵਿੱਚ ਖੜੀ ਹੋ ਕੇ ਕੁਲਫ਼ੀ ਖਾਣ ਲੱਗ ਪਈ। ਉਹਦੇ ਕੋਲੋ੬ ਦੋ ਜ਼ਨਾਨੀਆ੬ ਲੰਘੀਆ੬ ਜਿਹਨਾ੬ ਉਹਦੇ ਵੱਲ ਨੱਕ ਚਾੜ੍ਹ ਕੇ ਦੇਖਿਆ। ਕੁਲਫ਼ੀ ਮੁੱਕ ਗਈ ਤੇ ਉਹਨੇ ਤੀਲਾ ਜ਼ਮੀਨ ਤੇ ਸੁੱਟਿਆ ਤੇ ਫ਼ੇਰ ਤੁਰਦੀ-ਤੁਰਦੀ ਅੱਲਣ ਦੀ ਦੁਕਾਨ ‘ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਗਈ। ਅੱਲਣ ਉਹਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਹੈਰਾਨ ਹੋਇਆ ਤੇ ਪੁੱਛਣ ਲੱਗਾ, ”ਖ਼ੈਰ ਤੇ ਹੈ ਤੈਨੂੰ ਕਿਧਰੇ ਚਮਕੂ ਲੜ ਕੇ ਘਰੋਂ ਤੇ ਨਹੀਂ ਕੱਢ ਦਿੱਤਾ?”ઠ ”ਨਹੀਂ ਨਹੀ ਭਾਈ ਜੀ ਐਸੀ ਕੋਈ ਗੱਲ ਨਹੀ੬ ਏ ਬਿਲਕੀਸ ਭੈਣ ਜੀ ਤੇ ਬਹੁਤ ਚੰਗੇ ਨੇ” ਫ਼ਾਤਿਮਾ ਅੱਗੋ੬ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ। ”ਤੇ ਫ਼ਰ ਕੀ ਕਰਨ ਆਈ ਐ੬?” ਅੱਲਣ ਫ਼ੇਰ ਮਸ਼ੀਨ ਤਰਾ੬ ਕਾਹਲ਼ੀ ਨਾਲ਼ ਪੁੱਛਿਆ। ”ਮੈ੬ ਸੌਦਾ ਲੈਣ ਆਈ ਹਾ੬,” ਫ਼ਾਤਿਮਾ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ। ”ਕੀਹਦੇ ਲਈ ਸੌਦਾ ਲੈਣ ਆਈ ਐਂ? ਘਰ ਵਿੱਚ ਤੇ ਸਾਰਾ ਸੌਦਾ ਮੌਜੂਦ ਏ। ਜਮੀਲਾ ਦੀ ਮੰਗਣੀ ਲਈ ਤੇ ਮੈਂ ਦੁਕਾਨ ‘ਤੇ ਆਉਂਦਿਆ੬ ਈ ਸਾਰਾ ਸੌਦਾ ਘਲਵਾ ਦਿੱਤਾ ਏ,” ਉਹਨੇ ਇਸੇ ਤਰਾ੬ ਕਾਹਲ਼ੀ ਨਾਲ਼ ਪੁੱਛਿਆ।ઠ ”ਦੱਸਦੀ ਆ੬ ਤੁਸੀ੬ ਸਬਰ ਤੇ ਕਰੋ ਮੈਨੂੰ ਜ਼ਰਾ ਸਾਹ ਤੇ ਕੱਢ ਲੈਣ ਦਿਓ,” ਫ਼ਾਤਿਮਾ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ। ਏਨੀ ਦੇਰ ਨੂੰ ਇੱਕ ਗਾਹਕ ਆ ਗਿਆ। ਅੱਲਣ ਉਹਨੂੰ ਸੌਦਾ ਦੇਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਸਲੀਮ ਫ਼ਾਤਿਮਾ ਦੇ ਮੋਢੇ ਨਾਲ਼ ਲੱਗ ਕੇ ਬੜੇ ਚਿਰ ਦਾ ਸੁੱਤਾ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਹ ਉੱਠ ਗਿਆ ਤੇ ਰੋਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਫ਼ਾਤਿਮਾ ਦੁਕਾਨ ਅੰਦਰ ਵੜ ਕੇ ਲੱਕੜੀ ਦੇ ਇੱਕ ਸਟੂਲ ‘ਤੇ ਬਹਿ ਗਈ ਤੇ ਸਲੀਮ ਨੂੰ ਝੋਲ਼ੀ ਵਿੱਚ ਪਾ ਕੇ ਦੁੱਧ ਪਿਆਉਣ ਲੱਗ ਪਈ। ਗਾਹਕ ਆ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ ਤੇ ਅੱਲਣ ਦਾ ਥੇਟਰ ਚਾਲੂ ਸੀ। ਫ਼ਾਤਿਮਾ ਨੂੰ ਅੱਜ ਇਹ ਥੇਟਰ ਹੋਰ ਤਰਾ੬ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਕੱਲ੍ਹ ਉਹ ਬੇਘਰ ਤੇ ਬੇਸਹਾਰਾ ਸੀ। ਜਦ ਉਹ ਅੱਲਣ ਦੀ ਕੋਈ ਮਖ਼ੌਲੀਆ ਗੱਲ ਸੁਣ ਕੇ ਹੱਸਦੀ ਸੀ ਤੇ ਉਹਨੂੰ ਇੰਝ ਲੱਗਦਾ ਸੀ ਜਿਵੇ੬ ਉਹ ਹੱਸ ਨਹੀ੬ ਰਹੀ ਸਗੋਂ ਰੋ ਰਹੀ ਏ। ਕਈ ਵਾਰ ਉਹਨੂੰ ਇੰਝ ਲੱਗਿਆ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਫ਼ਿਕਰ ਤੇ ਮੁਸੀਬਤਾ੬ ਡੈਣਾ੬ ਤੇ ਚੁੜੇਲਾ੬ ਵਾ੬ਗੂੰ ਉਹਦੇ ਗਿਰਦ ਘੇਰਾ ਪਾ ਕੇ ਖੜ੍ਹੀਆ੬ ਨੇ ਤੇ ਉਹ ਹੱਸ ਕੇ ਇਨ੍ਹਾ੬ ਨੂੰ ਇੰਝ ਭਜਾ ਰਹੀ ਏ ਜਿਵੇਂ ਉਹਦਾ ਹਾਸਾ ਕੋਈ ਰੂਹਾਨੀ ਕਲਾਮ ਜਾਂ ਮੰਤਰ ਹੋਏ। ਇੱਕੋ ਹਾਸਾ ਸੀ ਅੱਜ ਥੋੜਾ ਜਿਹਾ ਸਹਾਰਾ ਮਿਲਣ ਨਾਲ਼ ਹਾਸੇ ਦਾ ਮਤਲਬ ਤੇ ਸੁਆਦ ਈ ਬਦਲ ਗਿਆ। ਅੱਲਣ ਨੂੰ ਲੱਲ ਲੱਗੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਉਹ ਹਰ ਗਾਹਕ ਤੋਂ ਵਿਹਲਾ ਹੋਣ ਮਗਰੋਂ ਫ਼ਾਤਿਮਾ ਤੋਂ ਪੁੱਛਦਾ ਸੀ: ”ਕੀਹਦੇ ਵਾਸਤੇ ਸੌਦਾ ਲੈਣਾ ਏ?” ਫ਼ਾਤਿਮਾ ਨੂੰ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲੱਗ ਰਹੀ ਕਿ ਉਹ ਅੱਲਣ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਕਹੇ। ਪਰ ਜਦ ਅੱਲਣ ਪੁੱਛ-ਪੁੱਛ ਕੇ ਉਹਦਾ ਨੱਕ ਵਿੱਚ ਦਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਉਹ ਅੱਕ ਕੇ ਬੋਲੀ: ”ਅੱਲਣ ਭਾਈ ਤੁਸੀਂ ਮੈਨੂੰ ਸਹਾਰਾ ਦਿੱਤਾ ਏ। ਮੈਂ ਤੁਹਾਡਾ ਅਹਿਸਾਨ ਸਾਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨਹੀ੬ ਭੁੱਲ ਸਕਦੀ ਪਰ ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੇ ਉੱਤੇ ਭਾਰ ਨਹੀਂ ਬਣਨਾ ਚਾਹੁੰਦੀ। ਭਾਵੇਂ ਤੁਸੀਂ ਮੈਨੂੰ ਖ਼ੂਨ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤਿਆ੬ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪਿਆਰੇ ਓ ਪਰ ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੇ ਘਰ ਕਿਰਾਏਦਾਰ ਬਣ ਕੇ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਆ।੬ ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਹਰ ਮਹੀਨੇ ਕਿਰਾਇਆ ਦੇਵਾ੬ਗੀ ਤੇ ਆਪਣਾ ਗੁੰਨ੍ਹਾ੬ਗੀ ਤੇ ਆਪਣਾ ਪਕਾਵਾ੬ਗੀ,” ਅੱਲਣ ਉਹਦੀ ਇਹ ਗੱਲ ਸੁਣ ਕੇ ਭੜਕ ਉਠਿਆ ਤੇ ਬੋਲਿਆ, ”ਪੂਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਭੈਣ ਬਣਾਇਆ ਏ ਤੇ ਤੂੰ ਹੁਣ ਭੈਣ ਤੋ੬ ਕਿਰਾਇਆਦਾਰ ਬਣਨਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਐਂ, ਇਹ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ।” ਫ਼ਿਰ ਫ਼ਾਤਿਮਾ ਤੇ ਅੱਲਣ ਵਿਚਕਾਰ ਇਹ ਤਕਰਾਰ ਕਈ ਘੰਟੇ ਹੁੰਦੀ ਰਹੀ ਪਰ ਫ਼ਾਤਿਮਾ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੱਦ ਤੋਂ ਇੱਕ ਇੰਚ ਨਾਲ਼ ਹਿੱਲੀ। ਆਖ਼ਿਰ ਤੇ ਜਦ ਉਹਨੇ ਇਹ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਅੱਲਣ ਕਿਸੇ ਤਰਾ੬ ਮੰਨਣ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਈ ਨਹੀਂ ਏ ਤੇ ਉਹਨੇ ਅੱਲਣ ਨੂੰ ਇਹ ਧਮਕੀ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਜੇ ਉਹ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦਾ ਤੇ ਉਹ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਥਾ੬ ਚਲੀ ਜਾਵੇਗੀ। ਇਹ ਧਮਕੀ ਸੁਣ ਕੇ ਅੱਲਣ ਹਥਿਆਰ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤੇ। ਸ਼ਾਮ ਹੋਣ ਲੱਗ ਪਈ ਸੀ। ਫ਼ਾਤਿਮਾ ਉਹਦੇ ਨਾਲ਼ ਤੈਅ ਕੀਤੇ ਕਿਰਾਏ ਦੇ ਪੈਸੇ ਉਹਨੂੰ ਗਿਣ ਕੇ ਦਿੱਤੇ ਤੇ ਨਾਲ਼ ਉਹਨੂੰ ਸਾਰਾ ਸੌਦਾ ਦੱਸਿਆ। ਅੱਲਣ ਭੈੜੇ ਜਿਹੇ ਮੂੰਹ ਨਾਲ਼ ਸਾਰਾ ਸੌਦਾ ਤੋਲਿਆ ਤੇ ਉਹਨੂੰ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਹਿਸਾਬ ਕਰ ਕੇ ਉਹਦੇ ਕੋਲੋਂ ਪੈਸੇ ਲੈ ਲਏ। ਫ਼ਾਤਿਮਾ ਉਹਨੂੰ ਪੈਸੇ ਦਿੱਤੇ ਤੇ ਸੌਦਾ ਚੁੱਕ ਕੇ ਤੁਰ ਪਈ। ਹੁਣ ਬੁਲਬੁਲ ਕੁਰਸੀਆ੬ ਮੂੜ੍ਹੇ ਡਾਹ ਕੇ ਬੈਠਾ ਸੀ। ਫ਼ਾਤਿਮਾ ਉਹਨੂੰ ਸਲਾਮ ਕੀਤਾ ਤੇ ਕੁੱਝ ਚਿਰ ਸੋਚਣ ਮਗਰੋਂ ਬੋਲਿਆ: ”ਬੈਠੋ ਬੈਠੋ ਮੈ੬ ਹੁਣੇ-ਹੁਣੇ ਇੱਕ ਨਵੀ੬ ਗ਼ਜ਼ਲ ਲਿਖੀ ਏ, ਤੈਨੂੰ ਸੁਣਾਉ੬ਦਾ ਆ੬।” ”ਬਾਬਾ ਜੀ ਨਾ ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਉਰਦੂ ਆਉਂਦੀ ਏ ਤੇ ਨਾ ਈ ਮੈ੬ ਪਹਿਲੇ ਕਦੇ ਗ਼ਜ਼ਲ ਸੁਣੀ ਏ,” ਫ਼ਾਤਿਮਾ ਉਹਨੂੰ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ। ਬਾਬਾ ਦਾ ਲਫ਼ਜ਼ ਸੁਣ ਕੇ ਉਹ ਭੜਕ ਉਠਿਆ ਤੇ ਬੋਲਿਆ, ”ਤੂੰ ਭਾਾਵੇਂ ਮੇਰੀ ਗ਼ਜ਼ਲ ਸੁਣ ਜਾਂ ਨਾ ਸੁਣ ਪਰ ਖ਼ਬਰਦਾਰ ਜੇ ਤੂੰ ਮੈਨੂੰ ਬਾਬਾ ਕਿਹਾ।” ਫ਼ਾਤਿਮਾ ਉਹਦੀ ਝਿੜਕ ਸੁਣ ਕੇ ਸਹਿਮ ਗਈ ਤੇ ਉਹ ਫ਼ੇਰ ਉਸੇ ਤਰਾ੬ ਰੋਅਬ ਨਾਲ਼ ਬੋਲਿਆ: ”ਉਥੇ ਬੈਠ।” ਫ਼ਾਤਿਮਾ ਡਰ ਕੇ ਬਹਿ ਗਈ ਤੇ ਬੁਲਬੁਲ ਫਤੂਹੀ ਵਿਚੋ੬ ਇੱਕ ਕਾਗ਼ਜ਼ ਕੱਢਿਆ ਤੇ ਉਹਨੂੰ ਗ਼ਜ਼ਲ ਸੁਣਾਉਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਫ਼ਾਤਿਮਾ ਘੁੰਨ-ਵੱਟਾ ਬਣ ਕੇ ਚੁੱਪ ਕਰ ਕੇ ਸੁਣਦੀ ਰਹੀ। ਜਦ ਬੁਲਬੁਲ ਗ਼ਜ਼ਲ ਸੁਣਾ ਕੇ ਚੁੱਪ ਹੋ ਗਿਆ ਤੇ ਫ਼ਾਤਿਮਾ ਬੋਲੀ: ”ਬਾ” ਉਹਨੇ ਹਾਲੇ ਏਨਾ ਈ ਕਿਹਾ ਸੀ ਜੇ ਉਹਨੂੰ ਬੁਲਬੁਲ ਦੀਆ੬ ਝਿੜਕਾ੬ ਯਾਦ ਆ ਗਈਆ੬ ਤੇ ਉਹਨੇ ਆਪਣੇ ਮੂੰਹ ਅੱਗੇ ਹੱਥ ਰੱਖ ਲਿਆ ਤੇ ਫ਼ੇਰ ਕੁੱਝ ਪਲ਼ ਠਹਿਰ ਕੇ ਬੋਲੀ: ”ਜੀ ਇਹ ਮੁੱਕ ਗਈ ਏ?” ਬੁਲਬੁਲ ਜਦ ਹਾ੬ ਵਿੱਚ ਸਿਰ ਹਿਲਾਇਆ ਤੇ ਉਹ ਓਥੋਂ ਤੁਰ ਪਈ। ”ਸਾਰੀ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦਾ ਬੇੜਾ ਗ਼ਰਕ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਏ ਇਹਨੇ,” ਪਿੱਛੋ੬ ਬੁਲਬੁਲ ਬੁੜਬੜਾਇਆ। ਉਹ ਮੁਖ਼ਤਾਰ ਦੀ ਦੁਕਾਨ ਕੋਲੋ੬ ਲੰਘੀ ਤਾ੬ ਉਹਨੇ ਆਪਣਾ ਮੂੰਹ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਇੰਝ ਕਰ ਲਿਆ ਜਿਵੇ੬ ਕੁੱਝ ਹੋਰ ਦੇਖ ਰਹੀ ਹੋਵੇ। ਸ਼ਾਮ ਪੈਣ ਨਾਲ਼ ਛਗਣ ਦਾ ਢਾਬਾ ਭਖਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਸੜਕ ‘ਤੇ ਕੁਰਸੀਆ੬ ਮੇਜ਼ ਡਾਹੇ ਹੋਏ ਸਨ ਤੇ ਜ਼ਮੀਨ ‘ਤੇ ਤਰਕਾਅ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਪ੍ਰੋਫ਼ੈਸਰ ਆਪਣੀ ਵਰਦੀ ਪਾ ਕੇ ਇਕੱਲਾ ਚੁੱਪ ਕਰ ਕੇ ਬੈਠਾ ਸੀ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਕੁਰਸੀਆ੬ ‘ਤੇ ਕੱਲ੍ਹ ਵਾਲ਼ੀ ਸਾਰੀ ਢਾਣੀ ਬੈਠੀ ਚਾਹ ਪੀ ਰਹੀ ਸੀ। ਇਨ੍ਹਾ੬ ਵਿੱਚ ਉਹ ਖੀਸਾ ਕੱਟ ਬੜੇ ਜੋਸ਼ੋ ਖ਼ਰੋਸ਼ ਨਾਲ਼ ਆਪਣੇ ਕਿਸੇ ਕਾਰਨਾਮੇ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਸੁਣਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤੇ ਬਾਕੀ ਸਾਰੇ ਬੜੇ ਗੌਹ ਨਾਲ਼ ਉਹਦੀ ਕਹਾਣੀ ਸੁਣ ਰਹੇ ਸਨ।ઠ ਕਬਾਬਾ੬ ਵਾਲ਼ਾ ਮੁੰਡਾ ਸੜਕ ‘ਤੇ ਚੁੱਲ੍ਹਾ ਰੱਖ ਕੇ ਬੈਠਾ ਸੀ ਤੇ ਉਹਨੇ ਅੱਗ ਉੱਤੇ ਕਬਾਬ ਰੱਖੇ ਹੋਏ ਸਨ ਤੇ ਪੱਖੀ ਨਾਲ਼ ਅੱਗ ਨੂੰ ਝੱਲ ਮਾਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਹਦੇ ਕੋਲ਼ ਇੱਕ-ਦੋ ਦਿਹਾੜੀਦਾਰ ਤਰਾ੬ ਦੇ ਬੰਦੇ ਨਾਨਾ੬ ਅਤੇ ਕਬਾਬ ਰੱਖ ਕੇ ਖੜੇ ਖਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਕਬਾਬਾ੬ ਦੀ ਖ਼ੁਸ਼ਬੂ ਨਾਲ਼ ਫ਼ਾਤਿਮਾ ਦੇ ਮੂੰਹ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਆ ਗਿਆ ਤੇ ਉਹਦੀ ਭੁੱਖ ਜਾਗ ਉੱਠੀ। ਏਨੇ ਬੰਦੇ ਦੇਖ ਕੇ ਫ਼ਾਤਿਮਾ ਨੂੰ ਸ਼ਰਮ ਜਿਹੀ ਆਈ ਤੇ ਉਹ ਢਾਬੇ ਕੋਲ਼ ਰੁਕੇ ਬਿਨਾ ਅਗਾ੬ਹ ਤੁਰ ਗਈ। ਉਹ ਹਾਲੇ ਥੋੜੀ ਦੂਰ ਈ ਗਈ ਸੀ ਕਿ ਪਿੱਛੋ੬ ਕਬਾਬਾ੬ ਵਾਲ਼ਾ ਮੁੰਡਾ ਦੌੜਦਾ ਆਇਆ। ਉਹਨੂੰ ਸਾਹ ਚੜ੍ਹਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਜਦ ਉਹਦਾ ਸਾਹ ਕੁੱਝ ਠੀਕ ਹੋਇਆ ਤੇ ਫ਼ਾਤਿਮਾ ਕੋਲ਼ ਆ ਕੇ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ: ”ਬਾਜੀ ਛਗਣ ਭਾਈ ਤੁਹਾਡੇ ਲਈ ਇਹ ਕਬਾਬ ਘੱਲੇ ਨੇ,” ਤੇ ਉਹਨੇ ਗਰਮ-ਗਰਮ ਕਬਾਬਾ੬ ਨਾਲ਼ ਭਰਿਆ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਸਾਰਾ ਲਿਫ਼ਾਫ਼ਾ ਫ਼ਾਤਿਮਾ ਨੂੰ ਫੜਾ ਦਿੱਤਾ ਅੱਲਣ ਦੇ ਜਾਣ ਮਗਰੋਂਂ ਫ਼ਾਤਿਮਾ ਚਮਕੂ ਕੋਲ਼ ਆ ਕੇ ਬਹਿ ਗਈ ਤੇ ਪੁੱਛਣ ਲੱਗੀ, “ਭੈਣ ਜੀ ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਨਾਰਾਜ਼ ਨਾ ਹੋਵੋ ਤਾਂ ਇੱਕ ਗੱਲ ਪੁੱਛਣੀ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਲੱਗ ਰਹੀ ਕਿ ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕੀ ਕਹਿ ਕੇ ਬੁਲਾਵਾਂਂ? ਤੁਹਾਨੂੰ ਆਪਾਂ ਕਹਾਂਂ?” “ਨਹੀਂ, ਨਹੀਂ ਮੈਂ ਆਪਾ-ਸ਼ਾਪਾ ਕੋਈ ਨਹੀਂ। ਆਪਾ ਤੇ ਮੈਂ ਤਾਂ ਹੋਵਾਂਂ ਜੇ ਮੈਂ ਤੇਰੇ ਤੋਂ ਉਮਰੋਂ ਵੱਡੀ ਹੋਵਾਂਂ, ਮੈਂ ਤੇ ਤੇਰੇ ਕੋਲੋਂ ਨਿੱਕੀ ਆਂ,” ਚਮਕੂ ਝੱਟ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ। “ਭੈਣ ਜੀ ਫੇਰ ਜੇ ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਚਮਕੂ ਕਹਾਂ ਤਾਂ ਫੇਰ ਮੈਨੂੰ ਇਹਦਾ ਮਤਲਬ ਤੇ ਦੱਸੋ। ਮੈਂ ਤੇ ਇਹ ਨਾਂ ਪਹਿਲੇ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਸੁਣਿਆਂ,” ਫ਼ਾਤਿਮਾ ਪੁੱਛਿਆ। ਫ਼ਾਤਿਮਾ ਦੀ ਇਹ ਗੱਲ ਸੁਣ ਕੇ ਚਮਕੂ ਏਨੀ ਜ਼ੋਰ ਦੀ ਹੱਸੀ ਕਿ ਉਹਦਾ ਹਾਸਾ ਮੁੱਕਣ ‘ਤੇ ਨਾ ਆਵੇ। ਉਹਨੇ ਹੱਸਦਿਆਂ-ਹੱਸਦਿਆਂ ਕੁੱਝ ਕਹਿਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਪਰ ਹਾਸੇ ਦਾ ਜ਼ੋਰ ਏਨਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹਦੇ ਲਫ਼ਜ਼ ਹਾਸੇ ਵਿੱਚ ਈ ਗਵਾਚ ਗਏ ਤੇ ਫ਼ਾਤਿਮਾ ਦੇ ਪੱਲੇ ਕੱਖ ਵੀ ਨਾ ਪਿਆ। ਕੁੱਝ ਚਿਰ ਮਗਰੋਂ ਜਦ ਉਹਦਾ ਹਾਸਾ ਮੁੱਕਿਆ ਤੇ ਹਾਸੇ ਨਾਲ਼ ਉਹਦੀਆਂਂ ਅੱਖਾਂਂ ਵਿੱਚ ਅੱਥਰੂ ਆ ਗਏ ਸਨ। ਪਹਿਲੇ ਉਹਨੇ ਨੱਕ ਸੁਣਕਿਆ ਤੇ ਫ਼ੇਰ ਕਹਿਣ ਲੱਗੀ, “ਇਹ ਇੱਕ ਲੰਮੀ ਕਹਾਣੀ ਏ। ਅੱਲਣ ਮੇਰਾ ਦੂਰ ਦਾ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਏ। ਏਹ ਜਦ ਜਵਾਨ ਹੋਇਆ ਤੇ ਇਹਨੂੰ ਫ਼ਿਲਮਾਂ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦਾ ਸ਼ੌਕ ਚੜ੍ਹ ਗਿਆ। ਇਹਨੇ ਦਸ ਜਮਾਤਾਂ ਪਾਸ ਕਰਨ ਮਗਰੋਂ ਪੜ੍ਹਾਈ ਛੱਡ ਦਿੱਤੀ। ਇਹਦੇ ਮਾਂ ਪਿਓ ਬੜਾ ਜ਼ੋਰ ਲਾਇਆ ਕਿ ਇਹ ਚਾਰ ਜਮਾਤਾਂ ਹੋਰ ਪੜ੍ਹ ਲਵੇ ਪਰ ਇਹਨੇ ਕਿਸੇ ਦੀ ਇੱਕ ਨਾ ਮੰਨੀ। ਇਹਨੇ ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਬਣ-ਠਣ ਕੇ ਗਲੀ ਵਿੱਚ ਫਿਰਨਾ ਤੇ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਫ਼ਿਲਮ ਦੇਖਣ ਚਲੇ ਜਾਣਾ। ਫ਼ਿਲਮ ਦੇਖਣਾ ਇਹਦੇ ਲਈ ਇੰਝ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਇਹਦੀ ਸਾਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਫ਼ਿਲਮ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਘੁੰਮ ਰਹੀ ਹੋਵੇ। ਇਹ ਕੋਈ ਹੋਰ ਕੰਮ ਭਾਵੇਂ ਕਰੇ ਜ” ਨਾ ਕਰੇ ਪਰ ਸ਼ਾਮ ਦੀ ਫ਼ਿਲਮ ਨਹੀਂ ਸੀ ਛੱਡ ਸਕਦਾ। ਸਿਨਮਿਆਂਂ ਵਿੱਚ ਰੋਜ਼ ਤੇ ਨਵੀਆਂਂ ਫ਼ਿਲਮਾਂਂ ਲੱਗਦੀਆਂਂ ਨਹੀਂ। ਇਹਨੇ ਜਦ ਸਾਰੇ ਸਿਨੇਮਾਂ ਵਿੱਚ ਲੱਗੀਆਂ ਫ਼ਿਲਮਾਂ ਦੇਖ ਲੈਣੀਆਂ ਤੇ ਫ਼ੇਰ ਮੁੜ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਣਾ। ਜਦ ਤੱਕ ਕਿਸੇ ਸਿਨੇਮਾ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਨਵੀਂ ਫ਼ਿਲਮ ਲੱਗਣੀ ਇਹਨੇ ਪੁਰਾਣੀ ਲੱਗੀ ਫ਼ਿਲਮ ਏਨੀ ਵਾਰ ਦੇਖ ਲਈ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ਕਿ ਇਹਨੂੰ ਏਸ ਫ਼ਿਲਮ ਦੇ ਸਾਰੇ ਡਾਇਲਾਗ ਜ਼ਬਾਨੀ ਯਾਦ ਹੋ ਗਏ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ਤੇ ਇਹ ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਮੁਹੱਲੇ ਵਿੱਚ ਮੁੰਡਿਆਂਂ-ਖੁੰਡਿਆਂਂ ਵਿੱਚ ਬਹਿ ਕੇ ਫ਼ਿਲਮਾਂਂ ਦੇ ਡਾਇਲਾਗ ਬੋਲਦਾ ਤੇ ਫ਼ਿਲਮੀ ਐਕਟਰਾਂਂ ਦੀਆਂਂ ਨਕਲਾਂਂ ਲਾਉਂਦਾ। ਇਸੇ ਤਰਾਂ ਨਕਲਾਂਂ ਲਾਹੁੰਦਿਆਂਂ ਕਿਸੇ ਇਹਨੂੰ ਕਹਿ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਇਹਨੇ ਅਸਲੀ ਐਕਟਰਾਂ ਤੋਂ ਵੀ ਚੰਗੇ ਡਾਇਲਾਗ ਬੋਲੇ ਨੇ। ਨਾਲ਼ੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਵੀ ਚੰਗੀ ਐਕਟਿੰਗ ਕੀਤੀ ਏ। ਉਹ ਦਿਨ ਗਿਆ ਤੇ ਅੱਜ ਦਿਨ ਆਇਆ ਇਹਦੇ ਦਿਮਾਗ਼ ਵਿੱਚ ਇਹ ਗੱਲ ਬਹਿ ਗਈ ਕਿ ਇਹਨੇ ਐਕਟਰ ਬਣਨਾ ਏ। ਇਹਨੇ ਦਿਨੇ ਗਲੀ ਵਿੱਚ ਫਿਰਨ ਦੀ ਥਾਂਂ ਫ਼ਿਲਮਾਂਂ ਦੇ ਸਟੂਡਿਓ ਜਾਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਬਹੁਤੀ ਵਾਰੀ ਸਟੂਡਿਓ ਦੇ ਚੌਕੀਦਾਰ ਹਰ ਐਰੇ-ਗ਼ੈਰੇ ਨੂੰ ਸਟੂਡਿਓ ਅੰਦਰ ਵੜਨ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੇ। ਇਹੋ ਹਾਲ ਇਹਦਾ ਹੋਇਆ। ਇਹਨੇ ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਸਟੂਡਿਓ ਦੇ ਬਾਹਰ ਢਾਬਿਆਂਂ ‘ਤੇ ਬਹਿ ਕੇ ਘਰ ਆ ਜਾਣਾ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਢਾਬਿਆਂ ‘ਤੇ ਇਹਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵਰਗੇ ਹੋਰ ਬੰਦੇ ਵੀ ਮਿਲਦੇ ਸਨ ਜੋ ਐਕਟਰ ਬਣਨ ਦੇ ਸ਼ੌਕ ਵਿੱਚ ਖੌਰੇ ਕਿਥੋਂ-ਕਿਥੋਂ ਆਏ ਹੋਏ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਬੰਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਅਜਿਹੇ ਸਨ ਜੋ ਰੋਜ਼ ਆ ਕੇ ਬਹਿੰਦੇ ਸਨ ਤੇ ਕੁੱਝ ਫ਼ਸਲੀ ਬਟੇਰੇ ਸਨ ਜੋ ਕੁੱਝ ਦਿਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਢਾਬਿਆਂ ‘ਤੇ ਆ ਕੇ ਬਹਿੰਦੇ ਸਨ ਤੇ ਜਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ਼ ਚਾਹ ਪੀਣ ਜੋਗੇ ਵੀ ਪੈਸੇ ਨਹੀਂ ਸਨ ਰਹਿੰਦੇ ਤੇ ਇਹ ਕੁੱਝ ਦਿਨਾਂ ਲਈ ਗ਼ੈਬ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਇਹ ਵਿਚਾਰੇ ਜਦ ਖੌਰੇ ਕੀ-ਕੀ ਪਾਪੜ ਵੇਲ ਕੇ ਕੁੱਝ ਪੈਸੇ ਇਕੱਠੇ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਸਨ ਤੇ ਫ਼ੇਰ ਆ ਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਢਾਬਿਆਂ ‘ਤੇ ਬਹਿ ਜਾਂਂਦੇ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਅਜਿਹੇ ਵੀ ਸਨ ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਐਕਟਰ ਬਣਨ ਤੋਂ ਵੱਧ ਐਕਟਰਾਂ ਤੇ ਐਕਟਰਸਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖਣ ਦਾ ਸ਼ੌਕ ਸੀ। ਇਹ ਸਟੂਡਿਓ ਵਿੱਚ ਕਾਰਾਂ ‘ਤੇ ਆਉਂਦੇ ਜਾਂਦੇ ਐਕਟਰਾਂ ਤੇ ਐਕਟਰਸਾਂਂ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਈ ਖ਼ੁਸ਼ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਤੇਰੇ ਭਾਈ ਦੇ ਮਾਂ ਪਿਓ ਕੁੱਝ ਚਿਰ ਤੇ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਕੀਤਾ ਪਰ ਫ਼ਰ ਬੁੜ-ਬੁੜ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਏ। ਉਨ੍ਹਾਂਂ ਜਦ ਇਹਨੂੰ ਕਿਸੇ ਕੰਮ ਕਾਰ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਤੇ ਇਹਨੇ ਅੱਗੋਂ ਜਵਾਬ ਦੇਣਾ, “ਮੈਂ ਕੰਮਕਾਰ ਈ ਤੇ ਲੱਭ ਰਿਹਾ ਆਂ। ਜਦ ਮੈਂ ਫ਼ਿਲਮਾਂ ਦਾ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੀਰੋ ਬਣ ਗਿਆ ਤੇ ਮੇਰੇ ਕੋਲ਼ ਕਾਰ, ਕੋਠੀ ਤੇ ਦੌਲਤ ਆਪੇ ਭੱਜ ਕੇ ਆ ਜਾਵੇਗੀ।” ਜਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਇਹਨੂੰ ਵਿਆਹ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਤੇ ਇਹਨੇ ਅੱਗੋਂ ਜਵਾਬ ਦੇਣਾ, “ਜਦ ਮੈਂ ਫ਼ਿਲਮਾਂ ਦਾ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੀਰੋ ਬਣ ਜਾਵਾਂਗਾ ਤੇ ਫ਼ਰ ਸ਼ੀਮਾ ਨਾਲ਼ ਵਿਆਹ ਕਰਾਂਂਗਾ।” ਭੈਣ ਜੀ ਤੁਸੀਂ ਤੇ ਜਾਣਦੇ ਈ ਓ ਸ਼ੀਮਾ ਫ਼ਿਲਮਾਂ ਦੀ ਮਸ਼ਹੂਰ ਐਕਟਰੈੱਸ ਸੀ। ਏਸ ਮਗਰੋਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਾਂ ਪਿਓ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ਼ ਜੋ ਵੀ ਗੱਲ ਕਰਨੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਹਰ ਗੱਲ ਦਾ ਜਵਾਬ ਇਹ ਦੇਣਾ ਕਿ ਜਦ ਮੈਂ ਫ਼ਿਲਮਾਂ ਦਾ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੀਰੋ ਬਣ ਜਾਵਾਂਗਾ ਤੇ ਇਹ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ, ਉਹ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ। ਇਹ ਬੜੇ ਸਾਲ ਇਸੇ ਚੱਕਰ ਵਿੱਚ ਪਿਆ ਰਿਹਾ ਪਰ ਗੱਲ ਨਾ ਬਣੀ। ਇੱਕ ਦਿਨ ਨਿੰਮੋ ਝੂਣਾ ਹੋ ਕੇ ਬੈਠਾ ਸੀ ਕਿ ਇੱਕ ਬੰਦਾ ਉਸੇ ਢਾਬੇ ‘ਤੇ ਚਾਹ ਪੀਣ ਆਇਆ। ਗੱਲਾਂ ਗੱਲਾਂ ਵਿੱਚ ਏਹਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਉਹ ਬੰਦਾ ਫ਼ਿਲਮਾਂ ਵਿੱਚ ਐਕਸਟਰਾ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਉਹਨੇ ਇਹਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਕੋਈ ਬੰਦਾ ਭੱਜ ਕੇ ਹੀਰੋ ਨਹੀਂ ਬਣ ਜਾਂਦਾ। ਸਭ ਨੂੰ ਮੁੱਢ ਐਕਸਟਰਾ ਤੋਂ ਬੰਨ੍ਹਣਾ ਪੈਂਦਾ ਏ। ਫ਼ੇਰ ਉਹਨੇ ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਐਕਟਰਾਂਂ ਦੇ ਨਾਂ ਗਿਣਾਏ ਜੋ ਐਕਸਟਰਾ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਐਕਟਰ ਬਣੇ ਸਨ। ਇਹ ਇਸ ਬੰਦੇ ਦੇ ਪੈਰੀਂ ਪੈ ਗਿਆ ਤੇ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, “ਮੈਨੂੰ ਸਟੂਡਿਓ ਦੇ ਆਸੇ-ਪਾਸੇ ਗੇੜੇ ਕਢਦਿਆਂ ਖ਼ੌਰੇ ਕਿੰਨੇ ਸਾਲ ਹੋ ਗਏ ਨੇ ਪਰ ਅੱਜ ਤੀਕ ਕੋਈ ਮੌਕਾ ਨਹੀਂ ਮਿਲਿਆ ਤੇ ਨਾ ਈ ਕੋਈ ਅਜਿਹਾ ਬੰਦਾ ਮਿਲਿਆ ਏ ਜੋ ਮੇਰੀ ਬਾਂਹ ਫੜੇ। ਤੁਸੀਂ ਜਿਵੇਂ ਵੀ ਜਾਣੋਂ ਮੇਰੀ ਬਾਂਹ ਫੜੋ। ਮੈਂ ਅੱਜ ਤੁਹਾਡੇ ਪੈਰ ਨਹੀਂ ਛੱਡਣੇ।” ਏਸ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਖ਼ੌਰੇ ਇਹਦੇ ‘ਤੇ ਤਰਸ ਆਇਆ ਜ” ਉਹਦਾ ਕਾਰੋਬਾਰ ਸੀ। ਉਹਨੇ ਇਹਨੂੰ ਕਿਹਾ, “ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਕੰਮ ਦਵਾ ਦਿਆਂਗਾ ਪਰ ਕੰਮ ਦੇ ਅੱਧੇ ਪੈਸੇ ਮੇਰੇ ਹੋਣਗੇ।” ਇਹ ਝੱਟ ਉਹਦੀ ਸ਼ਰਤ ਮੰਨ ਗਿਆ। ਕਈ ਮਹੀਨੇ ਲੰਘ ਗਏ ਇਹਨੇ ਜਦ ਵੀ ਉਸ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਮਿਲਣਾ ਉਹਦੀਆਂ ਮਿੰਨਤਾਂ ਤਰਲੇ ਕਰਨੇ। ਆਖ਼ਿਰ ਇੱਕ ਦਿਨ ਉਹ ਬੰਦਾ ਇਹਨੂੰ ਨਾਲ਼ ਲੈ ਕੇ ਸਟੂਡਿਓ ਅੰਦਰ ਤੁਰ ਗਿਆ। ਓਥੇ ਇਹਦੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਇੱਕ ਬੰਦੇ ਨਾਲ਼ ਕਰਾਈ ਜੋ ਫ਼ਿਲਮਾਂ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਐਕਸਟਰਾ ਲੱਭ ਕੇ ਦਿੰਦਾ ਸੀ। ਏਸ ਬੰਦੇ ਇਹਨੂੰ ਕੰਮ ਲੱਭ ਦਿੱਤਾ ਇਹ ਫ਼ਿਲਮ ਵਿੱਚ ਕੁੱਟ ਖਾਣ ਦਾ ਕੰਮ ਸੀ। ਕਿਸੇ ਫ਼ਿਲਮ ਵਿੱਚ ਫ਼ਿਲਮ ਦਾ ਹੀਰੋ ਫ਼ਿਲਮ ਦੇ ਬਦਮਾਸ਼ ਤੇ ਉਹਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਕੁੱਟਦਾ ਏ। ਬਦਮਾਸ਼ ਦੇ ਕੁੱਟ ਖਾਣ ਵਾਲੇ ਸਾਥੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਇੱਕ ਇਹ ਵੀ ਸੀ। ਇਹ ਮੇਕ-ਅੱਪ ਸ਼ੇਕ-ਅੱਪ ਕਰ ਕੇ ਕੈਮਰੇ ਸਾਮ੍ਹਣੇ ਆਇਆ ਤੇ ਬਹੁਤ ਖ਼ੁਸ਼ ਸੀ। ਪਰ ਸਟੂਡਿਓ ਦੇ ਦੂਜੇ ਬੰਦੇ ਏਹਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਹੱਸਣ ਲੱਗ ਪਏ ਤੇ ਨਾਲ਼ ਉਨ੍ਹਾਂ ਰੰਗ ਰੰਗ ਦੀਆਂ ਟਿਚਕਰਾਂ ਕੀਤੀਆਂ। ਕਿਸੇ ਇਹਦੇ ਰੰਗ ‘ਤੇ ਟਿਚਕਰ ਕੀਤੀ। ਕਿਸੇ ਮਾਤਾ ਦੇ ਦਾਗ਼ਾਂ ਵਾਲੇ ਚਿਹਰੇ ‘ਤੇ, ਕਿਸੇ ਕੱਦ ਬੁੱਤ ‘ਤੇ। ਇਹਨੇ ਕੰਮ ਦੇ ਮਿਲੇ ਅੱਧੇ ਪੈਸੇ ਵਾਅਦੇ ਮੁਤਾਬਿਕ ਕੰਮ ਦਿਵਾਣ ਵਾਲੇ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਫੜਾਏ ਤੇ ਏਸ ਫ਼ਿਲਮ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦਾ ਕਿਸੇ ਅੱਗੇ ਧੂੰ ਨਾ ਕੱਢਿਆ। ਕਿਹਨੂੰ ਦਿਸਦਾ? ਜਿਹਨੇ ਵੀ ਇਹਨੂੰ ਫ਼ਿਲਮ ਵਿੱਚ ਕੁੱਟ ਖਾਂਦੇ ਦੇਖਣਾ ਸੀ ਉਹਨੇ ਈ ਹੱਸਣਾ ਸੀ ਇਹ ਬੜਾ ਢੀਠ ਹੋ ਕੇ ਫ਼ਿਲਮਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ। ਕਦੇ ਫ਼ਕੀਰ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਏ, ਕਦੇ ਜੁੱਤੀਆਂ ਪਾਲਿਸ਼ ਕਰ ਰਿਹਾ ਏ, ਕਦੇ ਭਾਂਡੇ ਮਾਂਜ ਰਿਹਾ ਏ। ਫ਼ਿਲਮਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹਨੂੰ ਕੰਮ ਕਰਦਿਆਂ ਦੋ ਵੱਡੇ ਮਸਲੇ ਸਨ: ਪਹਿਲਾ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਜਦ ਵੀ ਇਹ ਆਪਣੀ ਮਰਜ਼ੀ ਨਾਲ਼ ਐਕਟਿੰਗ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਸੀ ਤੇ ਇਹਨੂੰ ਝਿੜਕਾਂ ਪੈਂਦੀਆਂ ਸਨ, ਦੂਜਾ ਹਰ ਥਾਂ ਇਹਦੇ ਨਾਲ਼ ਮਖ਼ੌਲ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਹਰ ਬੰਦੇ ਇਹਦਾ ਵੱਖਰਾ ਨਾਂ ਰੱਖਿਆ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਮਖ਼ੌਲ ਦੀ ਵੱਡੀ ਵਜ੍ਹਾ ਇਹਦੀ ਸ਼ਕਲ ਸੀ। ਏਸ ਦਾ ਇਹਦੇ ‘ਤੇ ਇਹ ਅਸਰ ਹੋਇਆ ਕਿ ਇਹ ਹਰ ਗੱਲ ‘ਤੇ ਆਪਣੀ ਸ਼ਕਲ ਨੂੰ ਕੋਸਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਜਦ ਵੀ ਇਹਨੂੰ ਕਿਸੇ ਕੰਮ ਵਿੱਚ ਨਾਕਾਮੀ ਹੋਣੀ ਤੇ ਇਹਨੇ ਇਹਦਾ ਕਸੂਰਵਾਰ ਆਪਣੀ ਸ਼ਕਲ ਨੂੰ ਬਣਾਉਣਾ। ਉਹ ਦਿਨ ਗਿਆ ਤੇ ਅੱਜ ਦਾ ਦਿਨ ਆਇਆ ਇਹ ਹਰ ਦੂਜੀ ਗੱਲ ਮਗਰੋਂ ਕਹਿੰਦਾ ਏ ਅਸੀਂ ਤੇ ਸ਼ਕਲ ਤੋਂ ਮਾਰੇ ਗਏ ਨਹੀਂ ਤੇ ਇਹ ਹੋ ਜਾਂਦਾ, ਉਹ ਹੋ ਜਾਂਦਾ। ਖ਼ੈਰ, ਰੋਜ਼-ਰੋਜ਼ ਫ਼ਿਲਮਾਂ ਵਿੱਚ ਐਕਸਟਰਾ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰ-ਕਰ ਕੇ ਤੇ ਲੋਕਾਂ ਕੋਲੋਂ ਮਖ਼ੌਲ ਕਰਵਾ ਕੇ ਇਹ ਤੰਗ ਆ ਗਿਆ ਤੇ ਘਰ ਆ ਕੇ ਬਹਿ ਗਿਆ। ਜਦ ਇਹਦੇ ਮਾਪਿਆਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗ ਗਿਆ ਕਿ ਇਹਦੇ ਸਿਰ ‘ਤੇ ਸਵਾਰ ਹੋਇਆ ਹੀਰੋ ਬਣਨ ਦਾ ਭੂਤ ਲਹਿ ਗਿਆ ਏ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਇਹਨੂੰ ਕੋਈ ਕੰਮਕਾਰ ਕਰਨ ਦਾ ਕਿਹਾ। ਇਹਨੇ ਗਲੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਿੱਕੀ ਜਿਹੀ ਦੁਕਾਨ ਖੋਲ੍ਹ ਲਈ। ਐਕਟਿੰਗ ਦਾ ਸ਼ੌਕ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਇਹਨੇ ਗਾਹਕਾਂ ਅੱਗੇ ਮਸਖ਼ਰੇ ਦੀ ਐਕਟਿੰਗ ਕਰਨੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਗਾਹਕ ਇਹਦੀ ਐਕਟਿੰਗ ਦੇਖ ਕੇ ਹੱਸਦੇ ਤੇ ਖ਼ੁਸ਼ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਜੋ ਇੱਕ ਵਾਰ ਇਹਦੀ ਦੁਕਾਨ ‘ਤੇ ਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਉਹ ਦੂਜੀ ਵਾਰੀ ਜ਼ਰੂਰ ਆਉਂਦਾ ਸੀ। ਏਸ ਐਕਟਿੰਗ ਸਦਕੇ ਇਹਦੀ ਦੁਕਾਨ ਚੱਲ ਪਈ ਤੇ ਦਿਨ ਬ ਦਿਨ ਵਧਣ ਲੱਗ ਪਈ। ਇਹਨੇ ਕੁੱਝ ਚਿਰ ਮਗਰੋਂ ਵੱਡੀ ਥਾਂ ਲੱਭ ਕੇ ਦੁਕਾਨ ਪਾ ਲਈ। ਜਦ ਦੁਕਾਨ ਚੱਲ ਪਈ ਤੇ ਇਹਦੇ ਮਾਂ ਪਿਓ ਵਿਆਹ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਏ। ਪਹਿਲੇ ਤੇ ਇਹ ਨਾ ਮੰਨਿਆ ਪਰ ਜਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਇਹਨੂੰ ਮੁੜ-ਮੁੜ ਕੇ ਇਹ ਯਾਦ ਦਿਵਾਇਆ ਕਿ ਉਹ ਚਾਲੀਆਂ ਸਾਲਾਂ ਦਾ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ਤੇ ਇਹ ਮੰਨ ਗਿਆ ਪਰ ਇਹਨੇ ਨਾਲ਼ ਸ਼ਰਤ ਰੱਖ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਕੁੜੀ ਸ਼ੀਮਾ ਵਰਗੀ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਏ। ਹੁਣ ਜਿਵੇਂ ਦੀ ਇਹਦੀ ਸ਼ਕਲ ਸੀ ਉੱਤੋਂ ਵੱਡੀ ਉਮਰ, ਕਿਸੇ ਵੀ ਸੋਹਣੀ ਕੁੜੀ ਦਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਨਾ ਦਿੱਤਾ। ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਅੱਧੇ ਬੰਦੇ ਹਾਂ ਵੀ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੁੜੀ ਜ਼ਹਿਰ ਖਾ ਲੈਣ ਦੀ ਧਮਕੀ ਦਿੱਤੀ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵੀ ਨਾਂਹ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਇਹਦੇ ਮਾਂ ਪਿਓ ਸਾਡੇ ਘਰ ਰਿਸ਼ਤਾ ਮੰਗਣ ਆ ਗਏ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸਾਡੇ ਕਈ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਮੇਰਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਨੰਦ ਗਏ ਸਨ। ਇੱਕ ਤੇ ਮੇਰੀ ਸ਼ਕਲ ਕੋਈ ਸੋਹਣੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦੂਜਾ ਮੇਰੇ ਮਾਂ ਪਿਓ ਦਾ ਹੱਥ ਤੰਗ ਸੀ। ਨੇੜੇ-ਤੇੜੇ ਦੇ ਦੂਜੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਦੀ ਵੀ ਮਸਾਂ ਰੋਟੀ ਪੂਰੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਜਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਏਸ ਰਿਸ਼ਤੇ ਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਤੇ ਪੂਰੀ ਮੰਡੀ ਲੱਗ ਗਈ। ਸਭ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਕੁੜੀਆਂ ਏਸ ਮੰਡੀ ਵਿੱਚ ਲਿਆ ਕੇ ਖੜ੍ਹੀਆਂ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਭਾਵੇਂ ਸਾਡਾ ਉਮਰ ਦਾ ਅੱਧੋ ਵੱਧ ਦਾ ਫ਼ਰਕ ਸੀ ਪਰ ਮੇਰੇ ਮਾਂ ਪਿਓ ਇਹਦੀ ਹੱਟੀ ਚੱਲਦੀ ਦੇਖ ਕੇ ਫਟ ਹਾਂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ।” ਚਮਕੂ ਇਹ ਗੱਲ ਕਰ ਕੇ ਠੰਡਾ ਸਾਹ ਭਰਿਆ ਤੇ ਫ਼ੇਰ ਕਹਿਣ ਲੱਗੀ, “ਮੇਰੇ ਮਾਂ ਪਿਓ ਮੇਰਾ ਵਿਆਹ ਇਹਦੇ ਨਾਲ਼ ਨਹੀਂ ਇਹਦੀ ਹੱਟੀ ਨਾਲ਼ ਕੀਤਾ। ਵਿਆਹ ਮਗਰੋਂ ਪੂਰਾ ਮਹੀਨਾ ਮੈਂ ਰੋਜ਼ ਵੌਹਟੀ ਬਣ ਕੇ ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਇਹਦੀ ਉਡੀਕ ਕਰਦੀ ਸਾਂ ਪਰ ਇਹ ਮੇਰੇ ਨੇੜੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲੱਗਦਾ। ਜੋ ਮੇਰੇ ਵੱਸ ਵਿੱਚ ਸੀ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਵੱਲੋਂ ਸਭ ਕੁੱਝ ਕੀਤਾ। ਇਹਦੀ ਸੌ-ਸੌ ਖ਼ੁਸ਼ਾਮਦ ਕੀਤੀ ਪਰ ਇਹ ਟੱਸ ਤੋਂ ਮੱਸ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੁੰਦਾ। ਮੈਂ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਹੋ ਕੇ ਪੀਰਾਂ ਫ਼ਕੀਰਾਂ ਦੇ ਦਰਬਾਰਾਂ ‘ਤੇ ਜਾ ਕੇ ਮਿੰਨਤਾਂ ਮੰਨੀਆਂ, ਲੁਕ-ਲੁਕ ਕੇ ਰੋਈ। ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕੁੱਝ ਦੱਸਣ ਜੋਗੀ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸਾਂ। ਇੱਕ ਦਿਨ ਰੱਬ ਮੇਰੀ ਸੁਣ ਲਈ। ਮੈਂ ਰੋਜ਼ ਦੀ ਤਰਾਂ ਰਾਤ ਨੂੰ ਸੁਰਖ਼ੀ ਪੌਡਰ ਲਾ ਕੇ ਤੇ ਗੋਟੇ ਕਿਨਾਰੀ ਵਾਲ਼ਾ ਲਾਲ਼ ਜੋੜਾ ਪਾ ਕੇ ਬੈਠੀ ਸਾਂ ਤੇ ਆ ਗਏ ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਕਹਿਣ ਲੱਗੇ, “ਚਮਕੀਲੀ ਜਾਨ ਇਹ ਮੁਕੱਦਰਾਂ ਦੀ ਖੇਡ ਏ, ਇਹਦੇ ਵਿੱਚ ਤੇਰਾ ਕਿਹੜਾ ਕਸੂਰ ਏ। ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਕਾਹਦੀ ਸਜ਼ਾ ਦੇਵਾਂ। ਬੱਸ ਉਸ ਦਿਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲੇ ਮੇਰਾ ਨਾਂ ਚਮਕੀਲੀ ਜਾਨ ਪਿਆ ਤੇ ਤੇ ਫ਼ੇਰ ਇਹ ਚਮਕੂ ਬਣ ਗਿਆ। ਵੈਸੇ ਮੇਰਾ ਨਾਂ ਬਿਲਕੀਸ ਏ, ਇਹ ਭਾਂਵੇਂ ਹੁਣ ਮੈਨੂੰ ਜੋ ਵੀ ਕਹਿਣ ਮੈਂ ਉਹੋ ਈ ਮੰਨ ਲੈਣਾ ਏ। ਜੇ ਨਾ ਮੰਨਾਂ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਮਾਪਿਆਂ ਤੇ ਦੂਜੇ ਗ਼ਰੀਬ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਮੈਨੂੰ ਮੰਨਣ ‘ਤੇ ਮਜਬੂਰ ਕਰ ਦੇਣਾ ਏ। ਮੇਰੀ ਵਜ੍ਹਾ ਤੋਂ ਤੇ ਕਈਆਂ ਦੇ ਚੁੱਲ੍ਹਿਆਂ ਵਿੱਚ ਅੱਗ ਬਲਦੀ ਏ,” ਚਮਕੂ ਇਹ ਕਹਿ ਕੇ ਪਹਿਲੇ ਠੰਡਾ ਸਾਹ ਭਰਿਆ ਤੇ ਫ਼ੇਰ ਜ਼ੋਰ ਦੀ ਹੱਸ ਪਈ। ਫ਼ਾਤਿਮਾ ਨੂੰ ਚਮਕੂ ਕੋਲ਼ ਬੈਠਿਆਂ ਬੜਾ ਚਿਰ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਹਨੂੰ ਅਚਨਚੇਤ ਕੋਈ ਗੱਲ ਯਾਦ ਆਈ ਤੇ ਅੰਦਰੋਂ ਜਾ ਕੇ ਸੁੱਤੇ ਹੋਏ ਸਲੀਮ ਨੂੰ ਚੁੱਕ ਕੇ ਮੋਢੇ ਨਾਲ਼ ਲਾਇਆ ਤੇ ਪੈਸਿਆਂ ਵਾਲ਼ੀ ਗੁਥਲੀ ‘ਚੋਂ ਕੁੱਝ ਪੈਸੇ ਕੱਢ ਕੇ ਬੋਝੇ ਵਿੱਚ ਪਾਏ ਤੇ ਫ਼ੇਰ ਗੁਥਲੀ ਨੂੰ ਘੁੱਟ ਕੇ ਲੱਕ ਨਾਲ਼ ਬੰਨ੍ਹ ਲਿਆ ਤੇ ਬਾਹਰ ਆ ਕੇ ਚਮਕੂ ਨੂੰ ਕਹਿਣ ਲੱਗੀ, “ਬਿਲਕੀਸ ਭੈਣ ਮੈਂ ਭਾਈ ਜੀ ਕੋਲ਼ ਚੱਲੀ ਆਂ। ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ਼ ਇੱਕ ਜ਼ਰੂਰੀ ਗੱਲ ਕਰਨੀ ਏ,” ਇਹ ਕਹਿ ਕੇ ਉਹਨੇ ਬਾਹਰ ਦਾ ਬੂਹਾ ਖੋਲ੍ਹਿਆ ਤੇ ਬਾਹਰ ਚਲੀ ਗਈ। ਬਹੁਤ ਉਦਾਸ ਹਾਂ ਮੈਂ – ਤੇ ਇਸ ਘੋਰ ਉਦਾਸੀ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਲਿਖਣ ਬੈਠੀ ਹਾਂ । ਪਿਛਲੀ ਰਾਤ ਮੈਂ 11 ਵਜੇ ਜ਼ਹੀਰ ਭੱਟੀ ਨੂੰ ਸਕਾਇਪੀ ਤੇ ਮਿਲਣਾ ਸੀ ਪਰ ਜਦ ਵਕਤ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਮੇਰੀ ਛੋਟੀ ਭੈਣ ਸੌਂ ਚੁੱਕੀ ਸੀ । ਉਹ ਨਿੱਕੇ ਜਿਹੇ ਖੜਾਕ ਨਾਲ ਜਾਗ ਪੈਂਦੀ ਹੈ ਤੇ ਫਿਰ ਦੁਆਰਾ ਸੌਂ ਨਹੀਂ ਸਕਦੀ । ਇਹ ਦੇਖ ਕੇ ਮੈਂ ਆਮਿਰ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਕੀ ਮੈਂ ਦੁਆਰਾ ਸਵੇਰੇ 8 ਵਜੇ ਗੱਲ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹਾਂ ਉਹ ਇੱਕ ਦੰਮ ਹੀ ਮੰਨ ਗਿਆ । ਮਨ ਹੀ ਮਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਰਮ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੀ ਹਾਂ ਕਿ ਮੈਂ ਖੁਦ ਹੀ ਸਮਾਂ ਮੁੱਕਰਰ ਕਰ ਕੇ ਖੁਦ ਹੀ ਵਾਦੇ ਨੂੰ ਤੋੜ ਰਹੀ ਹਾਂ । ਖੈਰ ਕਈ ਦਿਨਾਂ ਤੋਂ ਮੈਂ ਇਹ ਕਾਲਮ ਲਿਖਣ ਬੈਠ ਰਹੀ ਸੀ ਪਰ ਕੁਝ ਸਤਰਾਂ ਲਿਖ ਕੇ ਪਾਸੇ ਬੈਠ ਜਾਂਦੀ ਸੀ । ਰੋਜ਼ ਹੀ ਸੋਚਦੀ ਹਾਂ -ਆਸਿਫ਼ ਜੀ ਦੇ ਪੰਜਵੇ ਵਾਗਹੇ ਤੇ ਬਲਰਾਜ ਸਾਹਨੀ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਤੇ ਹੋਰ ਕਿੰਨਾ ਕੁਝ ਜੋ ਅੱਜਕਲ ਸਾਂਝਾ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਛੱਪ ਰਿਹਾ ਸੀ ਹਰ ਕਾਲਮ ਨਾਲ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਕੰਧਾਂ ਦੀਆਂ ਵੱਲਗਣਾਂ ਦੇ ਕੀਤੇ ਹਨੇਰੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅੱਧੀ ਰੋਸ਼ਨੀ ਦੀ ਕਿਰਣ ਹੱਥ ਆ ਹੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਤੇ ਮੈਂ ਉਹ ਰਿਸ਼ਮ ਆਪਣੇ ਹੀ ਜਾਨ ਜਿੰਨੇ ਪਿਆਰੇ ਦੋਸਤਾਂ ਨਾਲ ਵੰਡਦੀ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹਾਂ । ….ਸਵੇਰੇ ਜਲਦੀ ਉੱਠੀ । ਅਜੇ 8 ਵੱਜਣ ‘ ਚ ਦੇਰ ਸੀ ਤੇ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਜੀਬ ਬੇਚੈਨੀ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ ਤੇ ਸੋਚ ਰਹੀ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਕੀ ਪੁੱਛਾਂ ਅੱਗੋਂ ਉਹ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਮਿਲਣ ਦੀ ਜੋ ਘਬਰਾਹਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ – ਉਹ ਸੀ – ਮੈਂ ਅਜੇ ਤੱਕ ਆਪਣੇ ਕਈ ਵਾਘੇ ਪਾਰ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕੀ – ਅਜੀਬ ਗੱਲ ਹੈ ਨਾ ਮੈਂ ਚੜ੍ਹਦੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚੋਂ ਕਿਸੇ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰਨੀ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਇੱਕ ਕੁਦਰਤੀਪਣ naturalness ਨਾਲ ਤਪਾਕ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰਦੀ ਹਾਂ ਪਰ ਬਾਰਡਰ ਪਾਰ ਕਰ ਲਹਿੰਦੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚੋਂ ਕਿਸੇ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰਨੀ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਹ ਸੌਖਾ ਜਿਹਾ ਲਹਿਜਾ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਹੀਂ ਆਇਆ ਸ਼ਾਇਦ ਮਨ ਦੀ ਕੰਡੀਸ਼ਿਨੰਗ conditioning ਹੈ ਇਹ ਤੇ ਮੈਂ ਵੀ ਸੋਚ ਜਾਂਦੀ ਹਾਂ ਬਲਰਾਜ ਸਾਹਨੀ ਵਾਂਗ ਉਹ ਮੁਸਲਮਾਨ ਹਨ ਤੇ ਮੈਂ ਕੋਈ ਹੋਰ ਭਾਵੇਂ ਇਹ ਖਿਆਲ ਜਿੰਨੀ ਛੇਤੀ ਆਓਂਦਾ ਹੈ ਉੰਨੀ ਛੇਤੀ ਨਿਕਲ ਵੀ ਜਾਂਦਾ ਹੈ – ਹੁਣ ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਦੋਸਤ ਨੇ ਉਸ ਪਾਰ ਜਿੰਨਾ ਦੀ ਦੋਸਤੀ ਦਾ ਹੱਥ ਫੜ੍ਹ ਮੇਰਾ ਲਾਹੋਰ ਵਿੱਚ ਘੁੰਮਣ ਨੂੰ ਜੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ਆਸਿਫ਼ ਜੀ ਦੇ ਖੇਤ ਤੇ ਹੜੱਪਾ ਦੇ ਖੰਡਰਾਤ ਵੇਖਣ ਨੂੰ ਦਿਲ ਕਰਦਾ ਹੈ ਇਮਰਾਨ ਦੇ ਵਿਆਹ ਤੇ ਜਾਣ ਨੂੰ ਜੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਫੈਜ਼ ਨਾਲ ਬੈਠ ਇੱਕ ਕਪ ਚਾਹ ਦੇ ਨਾਲ ਉਸ ਦੀਆਂ ਮਿਠੀਆਂ ਮਿੱਠੀਆਂ ਸਾਹਿਤਕ ਗੱਲਾਂ ਸੁਣਨ ਨੂੰ ਦਿਲ ਕਰਦਾ ਹੈ ….. ਖੈਰ 8 ਵਜਦੇ ਨੇ ਤੇ ਮੈਂ ਆਮਿਰ ਨਾਲ ਗੱਲ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਦੀ ਹਾਂ ਉਹ ਪੂਰਾ ਵੇਲੇ ਦਾ ਪਾਬੰਦ । ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਭਵਿੱਖ ਤੇ ਗੱਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਪਰਗਟ ਦੀ ਨਜ਼ਮ ਬਾਰੇ ਦਸਦੀ ਹਾਂ ਤੇ ਪੁੱਛਦੀ ਹਾਂ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਿਓਂ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੇ ਬਹੁ – ਗਿਣਤੀ ਪੰਜਾਬੀ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ । ਉਸ ਦੇ ਮੁਤਾਬਿਕ ਇਸ ਦੇ ਕਈ ਕਾਰਨ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇੱਕ ਕਾਰਨ ਕਲਚਰਲ ਸ਼ੇਮ ਹੈ । ਭੱਟੀ ਇੱਕ ਵਾਕਿਆ ਦਸਦਾ ਹੈ, ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਹੁਰਾ ਸਾਹਿਬ ਕਰਾਚੀ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਫੈਕਟਰੀ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਯੂ. ਪੀ. ਤੇ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਆਏ ਹੋਏ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਉਹ ਇੱਕਲੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਨ ਕੋਈ ਅਣਸੁਖਾਵੀਂ ਘਟਨਾ ਵਾਪਰ ਗਈ – ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਰਦੂ ਨਹੀਂ ਆਓਂਦਾ ਸੀ ਤੇ ਬਾਕੀ ਸਾਰੇ ਪੰਜਾਬੀ ਨਹੀਂ ਸਮਝਦੇ ਸਨ । ਉਸ ਘਟਨਾ ਦਾ ਜੁੰਮੇਵਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਠਹਿਰਾਇਆ ਗਿਆ ਤੇ ਉਰਦੂ ਬੋਲਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੁੱਟ ਧਰਿਆ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਕਸੂਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਰ ਉਹ ਉਰਦੂ ਵਿੱਚ ਬੋਲ ਕੇ ਦੱਸ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ ਸਨ । ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੇ ਇੰਨਾਂ ਡੂੰਘਾਂ ਅਸਰ ਹੋਇਆ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਫੈਸਲਾ ਕਰ ਲਿਆ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਕਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਨਹੀਂ ਬੋਲਣ ਦੇਣਗੇ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸੱਚਮੁੱਚ ਹੀ ਆਪਣੇ ਸਾਰਿਆਂ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਉਰਦੂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਤਾਲੀਮ ਦਿੱਤੀ- ਸੋ ਭੱਟੀ ਜੀ ਦੀ ਜੀਵਨ ਸਾਥੱਣ ਨੇ ਹੁਣ ਪੰਜਾਬੀ ਸਿੱਖੀ ਹੈ । ਇਸ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਦੁਖਾਂਤ ਕੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਭੱਟੀ ਦਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ 7 ਲੋਕ ਹੀ ਹਨ ਜਿੰਨਾਂ ਦੀ ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਉਰਦੂ ਹੈ – ਪਰ ਦੇਖੋ ਕਲਚਰਲ ਸ਼ੇਮ ਦਾ ਅਸਰ ਕਿ ਇਸ 7 ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਕਿਵੇਂ ਪੰਜਾਬੀ ਨੂੰ ਖੂੰਜੇ ਲਾ ਰੱਖਿਆ ਹੈ । ਲਹਿੰਦੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਨੂੰ ਖੂੰਜੇ ਲਾਇਆ ਹੈ ਤੇ ਚੜ੍ਹਦੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਪੰਜਾਬੀ ਕਮਲੇ ਲਾ ਰਹੇ ਹਾਂ । ਕਿਓਂ ਹਾਂ ਅਸੀਂ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਸ ਜ਼ਿਹਨੀ ਗੁਲਾਮੀ ਨੂੰ ਕਿਓਂ ਨਹੀਂ ਛੱਡ ਰਹੇ ਕਿਓਂ ਅਸੀਂ ਡਰੇ ਹੋਏ ਸਹਿਮੇ ਹੋਏ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਪਣੀ ਬੋਲੀ ਤੋਂ ਭੱਜ ਰਹੇ ਹਾਂ ਪਰਗਟ ਦੇ ਭਤੀਜੇ ਤੋਂ ਕਿਸ ਮਜਬੂਰੀ ਹੇਠ ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਖੋਹੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ ਸਾਨੂੰ ਕੀ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿਓਂ ਅਸੀਂ ਅੰਨ੍ਹਿਆਂ ਵਾਂਗ ਤੁਰ ਰਹੇ ਹਾਂ ਕਿਓਂ ਅਸੀਂ ਅੱਖਾਂ ਤੇ ਪੱਟੀਆਂ ਬੰਨ੍ਹ ਤੁਰ ਰਹੇ ਹਾਂ ਆਸਿਫ਼ ਜੀ ਦੀਆਂ ਛਾਨਣੀਆਂ ਨੂੰ ਮੈਂ ਪੱਟੀਆਂ ਆਖਾਂਗੀ ਕਿਓਂਕੀ ਅਸੀਂ ਸੁਜਾਖੇ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਜਾਣ ਬੁੱਝ ਕੇ ਅੰਨ੍ਹੇ ਹੋ ਰਹੇ ਹਾਂ । ਅੰਨ੍ਹੇ ਹੀ ਤਾਂ ਹਾਂ ਅਸੀਂ ਉਸ ਬੱਚੇ ਤੋਂ ਵਾਰਿਸ ਸ਼ਾਹ ਦੀ ਹੀਰ ਫਰੀਦ ਦੇ ਸਲੋਕ ਤੇ ਨਾਨਕ ਦੀ ਬਾਣੀ ਖੋਹ ਰਹੇ ਹਾਂ । ਕੀ ਹੱਕ ਹੈ ਇਸ ਕਾਸੇ ਦਾ ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਲਿਖਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਮੇਨੂੰ ਇਕ ਬੇਚੈਨੀ ਤੇ ਉਦਾਸੀ ਨੇ ਘੇਰ ਲਿਆ ਹੈ । ਅਸੀਂ ਬਹੁਤ ਇਲਜ਼ਾਮ ਦੇ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਸਿਆਸੀ ਪੰਡਿਤਾਂ ਨੂੰ ਸਰਕਾਰਾਂ ਨੂੰ, ਪਰ ਸਾਡੇ ਘਰ ਵੜ੍ਹ ਕੇ ਤਾਂ ਸਾਥੋਂ ਕੋਈ ਬੋਲੀ ਨਹੀਂ ਖੋਹ ਸਕਦਾ । ਕਲਚਰਲ ਸ਼ੇਮ ਬਾਰ ਗੱਲ ਕਰਦਿਆ ਹੋਇਆ ਆਮਿਰ ਮੇਨੂੰ ਇਹ ਗੱਲ ਵੀ ਦਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਦ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ਾਂ ਪਹਿਲੀ ਵੇਰ ਬੰਗਾਲ ਵਿਚ ਆਏ ਤਾਂ ਬੰਗਾਲ ਪਹਿਲੀ ਥਾਂ ਸੀ ਜਿਥੇ ਬੰਗਾਲੀ ਵਿਚ ਪ੍ਰੇਸ ਲੱਗਿਆ ਬੰਗਲਾ ਜ਼ੁਬਾਨ ਪਹਿਲੀ ਜ਼ੁਬਾਨ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿਚ ਪਹਿਲੀ ਕਿਤਾਬ ਛਪੀ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਬੰਗਾਲੀ ਲੋਕ ਆਪਣੀ ਬੋਲੀ ਬਾਰੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਜਾਗ੍ਰਿਤ ਹੋ ਗਏ ਤੇ ਇਸ ਜ਼ੁਬਾਨ ਵਿਚ ਲਿਖਣ ਵਾਲੇ ਤੇ ਪੜ੍ਹਨ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਇੱਕ ਦੰਮ ਵਧ ਗਈ । ਪਰ ਉਹ ਜਦ ਯੂ ਪੀ. ਵਿਚ ਆਏ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਲੈਗੁੰਇਜ਼ Language ਬਾਰੇ ਪਾਲਸੀ ਬਦਲ ਲਈ । ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕੰਮ ਕਾਰਾਂ ਲਈ ਖਾਸ ਕਿਸਮ ਦੇ ਕਲਰਕ ਚਾਹੀਦੇ ਸਨ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਸੇ ਕਿਸਮ ਦੇ ਸਕੂਲ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਤੇ ਉਰਦੂ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਮੂਹਰੇ ਲਿਆਂਦਾ । ਤੇ ਜਦ 52 ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਲਗਾਤਾਰ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਵੜੇ ਤੇ ਉਹ ਇਸ ਗੱਲ ਤੇ ਪੱਕੇ ਸਨ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਖੋਹ ਲੈਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ, ਕਿਓਂਕਿ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ ਲੋਕ ਬੰਗਾਲ ਵਿਚ ਬੰਗਾਲੀ ਨੂੰ ਡੀਵਲਪ ਕਰਨ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਦੇਖ ਚੁੱਕੇ ਸਨ । ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਖੋਲ੍ਹੇ ਹੋਏ ਸਕੂਲਾਂ ਕਾਲਜਾਂ ਵਿਚ ਉਰਦੂ ਪੜ੍ਹੇ ਲਿਖੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਇੱਕ ਦੰਮ ਨੌਕਰੀਆਂ ਮਿਲ ਗਈਆਂ । ਭੱਟੀ ਦਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਵੇਲੇ ਜਦ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਤੇ ਕਬਜਾ ਕੀਤਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹ ਪੱਕ ਕੀਤਾ ਕਿ ਬੰਗਾਲੀਆਂ ਵਾਂਗ ਹੁਣ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਨਾ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇ । ਕਿੰਨੀ ਹੈਰਾਨੀ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਯੂ ਪੀ ਦੇ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਸਰਕਾਰੀ ਨੌਕਰੀਆਂ ਮਿਲ ਗਈਆਂ, ਜਦੋਂ ਯੂ ਪੀ ਵਿਚ ਖੁਦ ਦੇ ਸਕੂਲਾਂ ਲਈ ਟੀਚਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਮਿਲਦਾ । ਤੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਜਦ ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਵਾਹ ਸਰਕਾਰੀ ਕਰਿੰਦਿਆਂ ਨਾਲ ਪੈਂਦਾ ਤਾਂ ਇਹ ਗੱਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਿਮਾਗ ਵਿਚ ਬੈਠ ਗਈ ਕਿ ਉਹ ਘਟੀਆ ਹਨ ਕਿਓਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਨੌਕਰੀਆਂ ਨਹੀਂ ਹਨ । ਉਸ ਵੇਲੇ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਇਹ ਕਲਚਰਲ ਸ਼ੇਮ ਦਾ ਬੰਨ੍ਹ ਬੰਨਿਆ । ਤੇ ਉਸ ਵੇਲੇ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਇਹ ਸ਼ੇਮ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਅਸੀਂ ਹੁਣ ਲਹਿੰਦੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਦੇਖ ਰਹੇ ਹਾਂ । ਆਮਿਰ ਪੂਰੇ ਦਾ ਪੂਰਾ ਪੰਜਾਬੀ ਹੈ । ਤੁਸੀਂ ਉਸ ਨੂੰ ਜ਼ਰਾ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦਿਆਂ ਵੇਖੋ ਤਾਂ ਸਹੀ ਇਸ ਤੋਂ ਸੋਹਣੀ ਤੇ ਖਾਲਸ ਪੰਜਾਬੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕਿਤੇ ਨਹੀਂ ਮਿਲੇਗੀ ਇਕ ਦੰਮ ਮਿਠੀ ਆਵਾਜ਼ ਤੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਗਲਵਕੜੀ ਪਾਉਂਦੀ ਹੋਈ ਮਿਠੀ ਬੋਲੀ । ਤੇ ਮੇਰਾ ਝਾਕਾ ਇਕਦੰਮ ਹੀ ਲਹਿ ਗਿਆ । ਆਮਿਰ ਬਹੁਤ ਹੀ ਪੜ੍ਹਿਆ ਲਿਖਿਆ ਨੌਜਵਾਨ ਹੈ ਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵਿਸ਼ੇ ਤੇ ਪੂਰੀ ਪੂਰੀ ਪਕੜ ਹੈ ਤੇ ਸੱਚ ਆਖਣ ਦੀ ਪੂਰੀ ਹਿੰਮਤ । ਫਿਰ ਇਕ ਦਿਨ ਗੱਲ ਜ਼ਾਰੀ ਰੱਖਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਉਸ ਨੇ ਮੇਨੂੰ ਦਸਦਿਆਂ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਰਦੂ ਦੀ ਪ੍ਰੇਸ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਨੂੰ ਪਛਾੜਿਆ ਤਾਂ ਹੈ ਸੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੀਆਂ ਪਾਲਸੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਹੋਰ ਵੀ ਕਈ ਕਾਰਨ ਸੀ । ਮੈਂ ਕਾਪੀ ਪੈਨ ਲਈ ਉਸ ਦੀ ਹਰ ਗੱਲ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਸੁਣਦੀ ਹਾਂ । ਜਦ ਵੀ ਮੈਂ ਕਾਲਮ ਲਿਖਣ ਬੈਠਦੀ ਕੋਈ ਸੁਆਲ ਜ਼ਿਹਨ ਵਿਚ ਆ ਜਾਂਦਾ ਉਸ ਨੂੰ ਪੁੱਛਦੀ ਉਹ ਜੁਆਬ ਦਿੰਦਾ ਪੂਰੇ ਵੇਰਵੇ ਨਾਲ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਜੁਆਬਾਂ ਨਾਲ ਨਿੱਤ ਮੇਰੇ ਸੁਆਲ ਬਦਲ ਜਾਂਦੇ ਨਵੇਂ ਜੁਆਬ ਮਿਲਦੇ ਤੇ ਨਿੱਤ ਮੇਰਾ ਕਾਲਮ ਇਕ ਨਵਾਂ ਮੋੜ ਲੈ ਲੈਂਦਾ । ਫਿਰ ਇੱਕ ਦਿਨ ਉਸ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ 1850 ਦੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੀ ਬੋਲੀ ਸਬੰਧੀ ਪਾਲਸੀ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਪੰਹੁਚਾਇਆ ਉਰਦੂ ਨੂੰ ਪਹਿਲ ਮਿਲੀ ਤੇ ਫਿਰ 1890 ਵਿਚ ਹੋਈ ਸਿੰਘ ਸਭਾ ਦੀ ਲਹਿਰ ਨੇ ਹਾਲਾਤ ਨੂੰ ਹੋਰ ਪੇਚੀਦਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਇਸ ਲਹਿਰ ਦਾ ਜੋ ਫਾਇਦਾ ਹੋਇਆ ਉਹ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਹੁਣ ਅਖਬਾਰ ਗੁਰਮੁਖੀ ਵਿਚ ਛਪਣ ਲੱਗੇ ਪਰ ਕਿਓਂਕਿ ਇਹ ਲਹਿਰ ਸਿੱਖਾਂ ਤੱਕ ਹੀ ਮਹਿਦੂਦ ਰਹੀ ਤਾਂ ਗੁਰਮੁਖੀ ਕਰ ਕੇ ਪੰਜਾਬੀ ਵੀ ਜਿਵੇਂ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਬੋਲੀ ਵਾਂਗੂ ਲੱਗਣ ਲੱਗੀ । ਆਮਿਰ ਗੱਲ ਜ਼ਾਰੀ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਦਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰਮੁਖੀ ਦੇ ਫੈਸ਼ਨ ਵਿਚ ਆਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਫ਼ਾਰਸੀ ਵਿਚ ਹੀ ਲਿਖੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ । ਡੋਗਰੀ ਬਿਲਕੁਲ ਹੀ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਵਰਗੀ ਹੈ ਪੰਜਾਬੀ ਹੀ ਹੈ ਪਰ ਡੋਗਰੀ ਲੋਕ ਇਸ ਨੂੰ ਦੇਵਨਾਗਰੀ ਲਿਪੀ ਵਿੱਚ ਹੀ ਲਿਖਦੇ ਹਨ । ਤੇ ਮੇਨੂੰ ਉਹ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਕਿਤਾਬ ‘ ਪੱਕੀ ਰੋਟੀ ‘ ਬਾਰੇ ਦਸਦੇ ਹਨ ਜੋ ਫ਼ਾਰਸੀ ਵਿੱਚ ਹੀ ਲਿਖੀ ਹੋਈ ਸੀ । ਪਰ ਜਿਓਂ ਜਿਓਂ ਗੁਰਮੁਖੀ ਦੇ ਅਖਬਾਰ ਨਿਕਲਦੇ ਗਏ ਇਹ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਬੋਲੀ ਬਣਦੀ ਗਈ ਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਣ ਵੀ ਲੱਗ ਪਿਆ ਤੇ ਮਹਿਸੂਸ ਵੀ ਕਰਵਾਇਆ ਗਿਆ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬੋਲੀ ਉਰਦੂ ਹੈ ਤੇ ਲਿਪੀ ਫ਼ਾਰਸੀ । ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਵੀ ਧਾਰਮਿਕ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰ ਕੇ ਇਹ ਮੰਨ ਹੀ ਲਿਆ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਗੁਰਮੁਖੀ ਵਿੱਚ ਹੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਨੂੰ ਫ਼ਾਰਸੀ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਲਿਪੀ ਵਿੱਚ ਮੰਨਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੁਸਲਮਾਨ ਤੇ ਹਿੰਦੂ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਤੇ ਸਿੱਖ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਗੁਰਮੁਖੀ ਕਰਕੇ ਇੱਕ ਲਿਪੀ ਦੀ ਕੰਧ ਖੜੀ ਹੋ ਗਈ । ਆਮਿਰ ਆਖਦਾ ਹੈ ਜਦ ਹੁਣ ਅਸੀਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਇਸ ਦੇ ਵਿਰੋਧੀ ਇਹ ਆਖਦੇ ਨੇ ਜੇ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਨੀ ਹੈ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਭਾਰਤ ਚਲੇ ਜਾਓ । ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਕਾਲੀਆਂ ਤੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਨੂੰ ਸਿਰਫ ਸਿੱਖਾਂ ਨਾਲ ਜੋੜ ਲਿਆ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੁਣ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਸਿਆਸੀ ਲੋਕ ਪੰਜਾਬੀ ਨੂੰ ਸਿੱਖਾਂ ਨਾਲ ਜੋੜ ਰਹੇ ਹਨ ਤੇ ਜੇ ਕੋਈ ਲਹਿੰਦੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਰੌਲਾ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ ਉਸ ਨੂੰ ਨਫਰਤ ਨਾਲ ਵੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਇਸ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਧਰੋਅ ਹੋਰ ਕੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਮੈਂ ਆਮਿਰ ਨੂੰ ਪੁੱਛਦੀ ਹਾਂ ਕਿ ਕਿਤੇ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਇਹ ਡਰ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦਾ ਕਿ ਜੇ ਪੰਜਾਬੀ ਨੂੰ ਉਸ ਦਾ ਬਣਦਾ ਦਰਜਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਵੇਲੇ ਹਿੰਦੂ, ਸਿਖ ਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਜੋ ਪੰਜਾਬੀ ਹਨ ਇੱਕ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਗੱਲ ਨਾ ਕਰਨ ਇਹੀ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ ਨੇ ਚਾਲ ਚੱਲੀ ਰਖੀ ਸੀ ਤੇ ਇਹੀ ਅਜੋਕੀਆਂ ਸਰਕਾਰਾਂ ਕਰ ਰਹੀਆ ਹਨ । ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਸਿਆਸਤਦਾਨ ਉਹ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਰਤੀ ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਲ ਕੋਈ ਸਾਂਝ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਸਕਣ । ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਫਿਕਰ ਕਰਦਿਆਂ ਆਮਿਰ ਆਖਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ਾਇਦ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਸਿਰਫ ਕਿਤਾਬਾਂ ਤੇ ਲਿਖਤੀ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹੀ ਬਾਕੇ ਬਚੇ । ਅਜੇ ਲੋਕ ਹਨ ਜੋ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਲਿਖ ਰਹੇ ਹਨ ਪੰਜਾਬੀ ਬਾਰੇ ਕੰਮ ਵੀ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ ਪਰ ਆਮਿਰ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਫਿਕਰ ਬੋਲੀ ਜਾਂਦੀ Oral Panjabi ਪੰਜਾਬੀ ਤੋਂ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਅਸੀਂ ਦਿਨ -ਬ – ਦਿਨ ਗੁਆ ਰਹੇ ਹਾਂ । ਉਹ ਦਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹੁਣ ਲਹਿੰਦੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੀ ਇੱਕ ਨਸਲ ਹੈ ਜੋ ਉਰਦੂ ਬੋਲਦੇ ਹਨ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਮਾਪਿਆਂ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦਿਆਂ ਸੁਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਤੇ ਹੁਣ ਜੋ ਅਗਲੀ ਨਸਲ ਤਿਆਰ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ ਜਿੰਨਾ ਨੇ ਸਿਰਫ ਆਪਣੇ ਦਾਦਾ ਤੇ ਦਾਦੀ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦਿਆਂ ਸੁਣਿਆ ਹੈ । ਇਹ ਉਦਾਸ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਹੈ ਦੁਨੀਆ ਵਿਚ 11 12 ਨੰਬਰ ਤੇ ਬੋਲੀ ਜਾਂਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਨੂੰ ਅਗਲੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਸ ਨੂੰ ਗੁਆ ਰਹੀ ਹੈ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਇੱਕ ਦਿਨ ਇਸ ਨੂੰ ਗੁੰਮ ਹੁੰਦਾ ਵੇਖ ਸਕਦੇ ਹਾਂ । ਇਹ ਪਲ ਗੰਭੀਰਤਾ ਨਾਲ ਸੋਚਣ ਦਾ ਹੈ । ਤੇ ਅੱਜ ਜਦ ਮੈਂ ਆਮਿਰ ਬਾਰੇ ਲਿਖ ਰਹੀ ਹਾਂ ਤਾਂ ਸੋਚਦੀ ਹਾਂ ਕਿੰਨੀ ਇਨਸਪਾਇਰੰਗ ਜਿੰਦਗੀ ਹੈ ਉਸ ਦੀ ਕੇ ਮੇਨੂੰ ਉਸ ਨੂੰ ਜਾਨਣ ਦਾ ਤੇ ਆਪਣੇ ਪਾਠਕਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆਉਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਵੀ ਮਿਲਿਆ । ਮੁੰਹਮਦ ਜ਼ਹੀਰਉਦੀਨ ਤੇ ਕੌਸਰ ਤਸਲੀਮ ਦੇ ਜੇਠੇ ਪੁੱਤਰ ਨੇ ਆਮਿਰ ਜ਼ਹੀਰ ਭੱਟੀ । ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਅੱਬਾ ਤੋਂ ਸ਼ਾਹਪੁਰੀ ਸਰਗੋਧੇ ਵਿਚ ਬੋਲੀ ਜਾਂਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਰੰਗ ਲਿਆ ਹੈ ਤੇ ਮਾਂ ਤੋਂ ਧੰਨੀ ਚੱਕਵਾਲ ਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਮੈਂ ਪਹਿਲਾ ਦੱਸਿਆ ਸੀ ਮੇਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਇੰਨੇ ਸਾਰੇ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਰੰਗ ਰੂਪ ਦਾ ਬਿਲਕੁਲ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਇਹ ਸਾਰਾ ਮੇਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਦੋਸਤਾਂ ਮਿੱਤਰਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਪਤਾ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਕਰਾਚੀ ਵਿਚ ਆਮਿਰ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ ਤੇ ਬਚਪਨ ‘ਚ ਉਹ ਆਪਣੇ ਨਾਨਕੇ ਤੇ ਦਾਦਕੇ ਤੇ ਕਰਾਚੀ ਵਿਚਕਾਰ ਸਫਰ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ । ਜੋ ਸਮਾਂ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਨਾਨਕੇ ਤੇ ਦਾਦਕਿਆਂ ਨਾਲ ਕੱਟਿਆ ਹੈ ਉਸ ਨੂੰ ਉਹ ਆਪਣੀ ਜਿੰਦਗੀ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਕੀਮਤੀ ਤੇ ਅਹਿਮ ਸਮਾਂ ਮੰਨਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਕਰਕੇ ਉਹ ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਲ ਜ਼ਿਹਨੀ ਤੌਰ ਤੇ ਵੀ ਤੇ ਦਿਲੋਂ ਵੀ ਜੁੜਿਆ ਰਿਹਾ ਜਿਸ ਦਾ ਉਸ ਨੂੰ ਮਾਣ ਹੈ ਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਲ ਇਹ ਲਗਾਵ ਤੇ ਜੁੜਤ ਉਸ ਦੀ ਜਿੰਦਗੀ ਦਾ ਕੀਮਤੀ ਖ਼ਜ਼ਾਨਾ ਹੈ । ਮਜ਼ੇ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਆਮਿਰ ਦੇ ਦਾਦਾ ਜੀ ਤੇ ਅੱਬੂ ਜਾਨ ਦੋਹੇਂ ਮੌਲਵੀ ਸਨ । ਦਾਦਾ ਜੀ ਨੇ ਮੌਲਵੀ ਵਜੋਂ ਲਾਇਲਪੁਰ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਮਿਰ ਦਾ ‘ ਦੁਆਬੀ ‘ ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਲ ਮੇਲ ਹੋਇਆ । ਦਾਦਾ ਜੀ ਬਾਰੇ ਆਮਿਰ ਦਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਦੇ ਦਾਦਾ ਜੀ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸਿੱਧੇ ਸਾਦੇ ਤੇ ਚੰਗੇ ਇਨਸਾਨ ਸਨ ਜੋ ਪੈਸੇ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ ਤੇ ਪਿੰਡਾਂ ਦੀ ਸਿਧੀ ਸਾਦੀ ਲੁਕਾਈ ਨਾਲ ਨੇੜ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਅੱਬਾ ਜਾਨ ਫੌਜ਼ ਵਿਚ ਨੌਕਰੀ ਕਰਦੇ ਸਨ ਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਮਿਰ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਅਰਬੀ ਤੇ ਫ਼ਾਰਸੀ ਸਿੱਖੀ । ਘੱਟੋ ਘੱਟ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਮੌਲਵੀ ਦਾ ਲਫਜ਼ ਸੁਣਦੀ ਹਾਂ ਤਾਂ ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਅੱਗੇ ਕੱਟੜ ਜਿਹੇ ਇਨਸਾਨ ਦਾ ਤੱਸਵਰ ਬਣਦਾ ਹੈ ਪਰ ਆਮਿਰ ਦਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕੱਟੜਤਾ ਤੋਂ ਉਸ ਦੇ ਮਾਪੇ ਕੋਹਾਂ ਦੂਰ ਸਨ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਾਰੇ ਧਰਮਾਂ ਨਾਲ ਇੱਕੋ ਜਿਹਾ ਪਿਆਰ ਹੈ । ਆਮਿਰ ਦਸਦਾ ਹੈ ਕੀ ਭਾਵੇਂ ਉਸ ਦੇ ਅੱਬੂ ਮੌਲਵੀ ਸਨ ਤੇ ਅੰਮੀ ਜਾਨ ਨੂੰ ਕੁਰਾਨ ਸ਼ਰੀਫ਼ ਹਾਫਿਜੇ ਕੁਰਾਨ ਮੂੰਹ ਜ਼ੁਬਾਨੀ ਯਾਦ ਹੈ । ਪਰ ਬਚਪਨ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅੱਖ ਦਿਲ੍ਹੀ ਦੇ ਰੇਡੀਓ ਸਟੇਸ਼ਨ ਤੋਂ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਤੋਂ ਆ ਰਹੇ ਕੀਰਤਨ ਨਾਲ ਹੀ ਖੁਲ੍ਹਦੀ ਉਸ ਦੇ ਅੱਬੂ ਸਵੇਰੇ ਤੜਕੇ ਰੇਡੀਓ ਲਾਂਦੇ ਅੱਬਾ ਨਾਲ ਨਾਲ ਕੀਰਤਨ ਦੇ ਗਾਂਦੇ ਤੇ ਆਮਿਰ ਨੂੰ ਉਹ ਰੇਡੀਓ ਤੋ ਆ ਰਹੇ ਪਾਠ ਤੇ ਅਰਦਾਸ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਯਾਦ ਸਨ ਬਲਕਿ ਮੈਂ ਹੈਰਾਨ ਹੀ ਰਹੀ ਗਈ ਜਦ ਉਸ ਨੇ ਮੇਨੂੰ ਇਹ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਵੀ ਸੁਣਾਇਆ । ਆਮਿਰ ਯਾਦ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਪ੍ਰੋਗ੍ਰਾਮ ਸੁਣਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੀ ਉਸ ਦੇ ਅੱਬਾ ਸਵੇਰੇ ਦੀ ਆਜ਼ਾਨ ਸੁਣਦੇ । ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਮੈਂ ਕਿੰਨੀ ਹੀ ਦੇਰ ਰਾਤ ਤੱਕ ਮੰਜੇ ਤੇ ਪਈ ਸੋਚਦੀ ਰਹੀ ਕਿ ਸਾਡੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕਿ ਕੋਈ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਕੁਰਾਨ ਦੀ ਕੋਈ ਆਇਤ ਆਓਂਦੀ ਹੋਵੇ ।ਆਪਣੇ ਅੱਬਾ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਦਿਆਂ ਆਮਿਰ ਦਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਗੜੀ ਬੰਨਣ ਦਾ ਬਹੁਤ ਸ਼ੌਕ ਹੈ ਤੇ ਚਾਦਰੇ ਦਾ ਵੀ ਉਹ ਅਕਸਰ ਉਸ ਨੂੰ ਛੋਟੇ ਹੁੰਦੇ ਨੂੰ ਆਖਿਆ ਕਰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਜਦ ਤੂੰ ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ ਜਾਵੇਂ ਤਾਂ ਉਥੋਂ ਚੜ੍ਹਦੇ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਆਇਆ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਆਖੀਂ ਕਿ ਤੇਨੂੰ ਪੱਗ ਬੰਨਣਾ ਸਿਖਾਉਣ ਕਿਓਂ ਜੁ ਉਹ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸੋਹਣੀ ਪੱਗ ਬੰਨਦੇ ਹਨ । ਉਸ ਦੇ ਅੱਬਾ ਕੋਲ ਬਾਕੀ ਧਰਮਾਂ ਦੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਵੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ ਜਿਵੇਂ ਬਾਈਬਲ ਪੰਜਾਬੀ ਅਰਬੀ ਤੇ ਫ਼ਾਰਸੀ ਵਿਚ ਵੀ । ਆਮਿਰ ਆਪਣੇ ਅੱਬਾ ਬਾਰੇ ਦਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਖੁਦ ਵੀ ਲਿਖੀਆਂ ਹਨ ਜਿੰਨਾ ਦਾ ਸੰਬਧ ਧਰਮ ਨਾਲ ਸੀ । ਜ਼ਾਹਿਰ ਹੈ ਕਿ ਧਰਮ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਜੀਣ ਦਾ ਇੱਕ ਢੰਘ ਹੈ ਤੇ ਆਮਿਰ ਆਖਦਾ ਹੈ ਕੇ ਧਰਮ ਇਨਸਾਨ ਲਈ ਹੈ ਇਨਸਾਨ ਧਰਮ ਲਈ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਕਰਾਚੀ ਦੇ ਸਕੂਲ ਬਾਰੇ ਆਮਿਰ ਦਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਭਾਵੇਂ ਸਕੂਲ ਵਿਚ ਸਿਰਫ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ ਤੇ ਉਰਦੂ ਪੜ੍ਹਾਈ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਪਰ ਘਰ ਵਿਚ ਹਮੇਸ਼ਾ ਹੀ ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਮਾਹੌਲ ਰਿਹਾ । ਪਰ ਜਦ ਆਮਿਰ ਲਾਹੋਰ ਆਇਆ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਹੋਰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਾਹੌਲ ਮਿਲਿਆ । ਆਮਿਰ ਯਾਦ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਦ ਅੱਬਾ ਦੀ ਪੋਸਟਿੰਗ ਲਾਹੌਰ ਹੋਈ ਤਾਂ ਉਹ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ ਹੋਏ ਕਿਓਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲਾਹੋਰ ਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਰੰਗ ਬਹੁਤ ਚੰਗਾ ਲੱਗਦਾ ਸੀ । ਆਮਿਰ ਨੂੰ ਅਜੇ ਵੀ ਯਾਦ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ਅਖੇ ਲਾਹੌਰ ਵਿਚ ਰਾਵੀ ਵਗਦੀ ਹੌ ਉਥੇ ਨਹਿਰਾਂ ਹਨ ਤੇ ਜਿੰਨ੍ਹੇ ਲਾਹੌਰ ਨਹੀਂ ਵੇਖਿਆ ਉਹ ਜੰਮਿਆ ਹੀ ਨਹੀਂ । ਆਆਮੀਰ ਦੀ ਇਹ ਗੱਲ ਸੁਣ ਕੇ ਮੇਨੂੰ ਮੁਖਵੀਰ ਦੀ ਨਜ਼ਮ ਚੇਤੇ ਆ ਗਈ ਕਿ ਮੈਂ ਲਾਹੌਰ ਜਾਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ, ਮੈਂ ਜੰਮਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ … ਤੇ ਮੈਂ ਸੋਚਦੀ ਹਾਂ ਕਿ ਮੈਂ ਕਿਸ ਦਿਨ ਜਨਮ ਲਵਾਂਗੀ । ਤੇ ਹੁਣ ਜਦ ਆਮਿਰ ਲਾਹੋਰ ਆ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਜਲੰਧਰ ਦੂਰਦਰਸ਼ਨ ਤੋਂ ਟੀ ਵੀ ਵੇਖਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ । ਜੰਲਧਰ ਟੀ. ਵੀ. ਸਦਕਾ ਆਮਿਰ ਦਾ ਵਾਹ ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿੱਪੀ ਨਾਲ ਪਿਆ । ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਅਚੰਭਾ ਜਿਹਾ ਲੱਗਿਆ ਸੀ ਤੇ ਮੇਰੇ ਹੋਠਾਂ ਤੇ ਮੁਸਕਾਨ, ਆਈ ਜਦ ਮੇਨੂੰ ਆਮਿਰ ਦਾ ਗੁਰਮੁਖੀ ਵਿਚ ਲਿਖਿਆ ਸੁਨੇਹਾ ਮਿਲਿਆ ਤੇ ਮੇਰਾ ਦਿਲ ਧੱਕ ਕਰ ਕੇ ਰਹਿ ਗਿਆ ਸੀ ਜਦ ਮੈਂ ਉਸ ਦੀ ਇੰਨੀ ਸੋਹਣੀ ਪੰਜਾਬੀ ਪੜ੍ਹੀ । ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨੂੰ ਯਕੀਨ ਨਹੀਂ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਉਸ ਦਾ ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਪੀ ਨਾਲ ਸਫਰ ਵੀ ਬੜਾ ਦਿਲਚਸਪ ਹੈ । ਦਸਵੀ ਦੇ ਇਮਤਿਹਾਨ ਦੇਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਮਿਰ ਵਿਹਲਾ ਸੀ ਜਦ ਉਸ ਦੇ ਅੱਬੂ ਇਕ ਦਿਨ ਲਾਹੌਰ ਵਿਚ ‘ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਪੰਜਾਬੀ ਅਦਬੀ ਬੋਰਡ ‘ ਦੇ ਚੇਅਰਮੈਨ ਆਸਿਫ਼ ਖਾਂ ਕੋਲ ਗਏ ਤੇ ਉਥੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਕਿਤਾਬਾਂ ਲੈ ਆਏ ਅੱਬਾ ਨੇ ਉਹ ਕਿਤਾਬਾਂ ਖੁਦ ਵੀ ਪੜ੍ਹੀਆਂ ਤੇ ਆਪਣੇ ਬਚਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਪੜ੍ਹਾਈਆਂ । ਫਿਰ ਇਕ ਵੇਰ ਉਹ ਡਾਕਟਰ ਸੀਤਾ ਰਾਮ ਬਾਹਰੀ ਦੀ ਲਿਖੀ ਹੋਈ ਕਿਤਾਬ ‘ ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਖਾਈ ਪੜ੍ਹਾਈ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ‘ ਲੈ ਕੇ ਆਏ । ਸ਼ੌਕ ਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਹੈ ਹੀ ਸੀ ਸੋ ਹੁਣ ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਪੀ ਵੀ ਸਿਖਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ । ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਸਦਕੇ ਉਸ ਨੇ ਗੁਰਮੁਖੀ ਦੇ ਲਫਜ਼ ਪਛਾਨਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੇ । ਜੁਆਨ ਹੋ ਰਿਹਾ ਆਮਿਰ ਇੱਕ ਕਾਹਲ ਨਾਲ ਟੀ. ਵੀ. ਤੇ ਆ ਰਹੇ ਗੁਰਮੁਖੀ ਵਿਚ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰਾਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ ਕਰਦਾ ਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਸ ਦੀ ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਪੀ ਵਿੱਚ ਪਰੈਕਟਸ ਹੋਈ । ਇੱਕ ਵੇਰ ਉਸ ਦੇ ਅੱਬਾ ਦਿਲ੍ਹੀ ਆਏ ਤੇ ਆਮਿਰ ਲਈ ਪੰਜਾਬ ਸਿੱਖਿਆ ਬੋਰਡ ਦਾ ਛਪਿਆ ‘ ਪੰਜਾਬੀ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ਕਾ ‘ ਲੈ ਗਏ – ਕਰਾਚੀ ਤੋਂ ਛਪਿਆ ‘ ਬੇਲੀ ‘ ਮੈਗਜ਼ੀਨ ਵੀ ਉਹ ਪੜ੍ਹਦੇ । ਜਦੋਂ ਉਹ ਐਫ. ਸੀ. ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਇੱਕ ਝੱਲਪੁਣੇ ਦੀ ਗੱਲ ਸਾਂਝੀ ਕੀਤੀ । ਉਸ ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਵਿਚ ਗੁਰਮੁਖੀ ਵਿਚ ਲਿਖੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਮਿਲਦੀਆਂ ਸੋ ਉਸ ਨੇ ਉਸ ਵੇਲੇ ਦੇ ਮੁਖ ਮੰਤਰੀ ਬਿਅੰਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਇੱਕ ਰਜਿਸਟਰਡ ਚਿੱਠੀ ਲਿਖੀ ਜਿਸ ਦਾ ਸਿਰਨਾਵਾਂ ਲਿਖਿਆ ‘ ਗਵਰਨਰ ਹਾਉਸ ‘ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਪੰਜਾਬ ਇੰਡੀਆ । ਤੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਮੇਨੂੰ ਇਥੇ ਗੁਰਮੁਖੀ ਵਿਚ ਕਿਤਾਬਾਂ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੀਆਂ ਮੇਨੂੰ ਕੁਝ ਕਿਤਾਬਾਂ ਗੁਰਮੁਖੀ ਵਿਚ ਭੇਜੋ । ਖੈਰ ਖਤ ਟਿਕਾਣੇ ਤੇ ਪੁੱਜ ਗਿਆ ਤੇ ਅਜੀਤ ਅਖਬਾਰ ਵਿਚ ਛਾਪ ਵੀ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ । ਪਰ ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਭੇਜੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੇ ਪਾਰਸਲ ਦੀ ਆਮਿਰ ਅਜੇ ਤੱਕ ਉਡੀਕ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਦਾ ਕਿ ਮੁਖ ਮੰਤਰੀ ਨੇ ਵਾਦਾ ਕੀਤਾ ਸੀ । ਪਰ ਅਖਬਾਰ ਵਿਚ ਛਪੀ ਹੋਈ ਖਬਰ ਨਾਲ ਉਸ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਅਨੇਕਾਂ ਖ਼ਤ ਮਿਲੇ । ਇੰਗਲੈੰਡ ਤੋਂ ਪੂਰੀ ਸਾਹਿਬ ਵੱਲੋਂ ਡੇਢ – ਦੋ ਸਾਲ ਲਈ ‘ ਮੇਰੀ ਬੋਲੀ ਮੇਰਾ ਧਰਮ ‘ ਉਸ ਨੂੰ ਮਿਲਦਾ ਰਿਹਾ ਕਿਸੇ ਨੇ ਆਮਿਰ ਨੂੰ ‘ ਤੂਤਾਂ ਵਾਲਾ ਖੂਹ ‘ ਭੇਜਿਆ ਤੇ ਕਈ ਹੋਰ ਕੁਝ ਵੀ ਮਿਲਿਆ । ਪਿਤਾ ਦੀ ਫੌਜੀ ਨੌਕਰੀ ਕਰ ਕੇ ਆਮਿਰ ਨੂੰ ਪਿਸ਼ੋਰ ਰਹਿਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਵੀ ਮਿਲਿਆ ਤੇ ਇਥੇ ਆ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਪਿਸ਼ੋਰ ਵਿਚ ਪਸ਼ਤੋ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ‘ ਹਿੰਦਕੋ ‘ ਬੋਲਦੇ ਨੇ ਪਿਸ਼ੋਰੀ ਲੋਕ ਉਸ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਚੰਗੇ ਲੱਗੇ । ਆਮਿਰ ਨੇ ਭਾਵੇਂ ਆਪ ਸ਼ਾਇਰੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਪਰ ਪਿਸ਼ੋਰ ਵਿਚ ਹੁੰਦੇ ਮੁਸ਼ਾਇਰਿਆਂ ਦਾ ਬਹੁਤ ਮਜ਼ਾ ਲੁੱਟਿਆ ਤੇ ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਬੀ. ਏ. ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਦ ਲਾਹੌਰ ਐਮ. ਏ. ਮਾਸ ਕਮਿਉਨੀਕੇਸ਼ਨ ਕਰਨ ਲਈ ਗਿਆ । ਤੇ ਉੱਥੇ ਉਸ ਦੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਹੋਸਟਲ ਵਿੱਚ ‘ ਸਈਦ ਭੁੱਟਾ ‘ ਜੀ ਨਾਲ ਹੋਈ । ਆਮਿਰ ਯਾਦ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹੋਸਟਲ ਵਿੱਚ ਮੂੜ੍ਹੇ ਤੇ ਬੈਠ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਹੁੱਕਾ ਛਿਕਣਾ ਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਤੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨਾਲ ਹੋਏ ਧਰੋਅ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਆਮਿਰ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਮਿਲੀ ਤੇ ਭੁੱਟਾ ਜੀ ਦੇ ਸਦਕੇ ਉਸ ਦੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ‘ ਕਿਤਾਬ ਤ੍ਰਿੰਜਨ ‘ ਤੇ ‘ ਸੁਚੇਤ ਕਿਤਾਬ ਘਰ ‘ ਨਾਲ ਹੋਈ ਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਜ਼ੁਬਾਨ ਨਾਲ ਉਸ ਦਾ ਸਫਰ ਜਾਰੀ ਰਿਹਾ । ਅਖੀਰ ਆਮਿਰ ਨੇ ਵੀ ਕਲਮ ਚੁੱਕੀ ਤੇ ਇੱਕ ਸਿੰਧੀ ਲੇਖ ਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਤਰੁਜ਼ਮਾ ਕੀਤਾ ਤੇ ਪਹਿਲੀ ਵੇਰ ਉਸ ਨੇ ਕਈ ਬਾਬਿਆਂ ਦੇ ਇੰਟਰਵੀਊ ਲਏ ਤੇ ਛਾਪੇ । ਐਮ. ਏ. ਦੇ ਥੀਸਸ ਲਈ ਉਸ ਨੇ 1947 ਤੋਂ 1999 ਤੱਕ ਪੰਜਾਬੀ ਪੱਤਰਕਾਰੀ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਚੁਣਿਆ, ਜਿਸ ਦੌਰਾਨ ਉਸ ਦੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਅਖਤਰ ਹੁਸੈਨ ਅਖਤਰ ਇਕਬਾਲ ਕੈਸਰ, ਤੇ ਇਲਿਆਸ ਘੁੰਮਣ ਨਾਲ ਹੋਈ । ਇਲਿਆਸ ਕੋਲ ਰਹਿ ਕੇ ਉਲਥੇ ਦਾ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਸਬ – ਐਡੀਟਰ ਰਿਹਾ ਤੇ ਇਲਿਆਸ ਰਾਹੀਂ ਅਜੀਤ ਅਖਬਾਰ ਨਾਲ ਸਬੰਧ ਬਣਿਆ । ਪਰ ਕੁਝ ਸਿਹਤ ਖਰਾਬ ਹੋਣ ਕਰ ਕੇ ਤੇ ਕੁਝ ਅੱਬਾ ਦੇ ਆਖੇ ਲੱਗ ਆਮਿਰ ਇਸਲਾਮਾਬਾਦ ਵਾਪਿਸ ਚਲਾ ਗਿਆ ਤੇ ਫਰੈਂਚ ਬੋਲੀ ਵਿੱਚ ਕੋਰਸ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਲਿਆ । ਇਥੇ ਇੱਕ ਦਿਨ ਉਸ ਨੇ ਬਾਜ਼ਾਰ ਵਿੱਚ ਤੁਰੇ ਜਾਂਦਿਆ ਇਕ ਦੁਕਾਨ ਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਬੋਰਡ ਦੇਖਿਆ ਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਸ ਦੀ ਮੁਲਕਾਤ ਸਈਦ ਅਹਮਦ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ” ਸੂਫ਼ੀ ਵਿਜ਼ਡਮ ” ਨਾਲ ਹੋਈ । ਆਮਿਰ ਨੇ ਇਹਨਾਂ ਕਈ ਕਿਤਾਬਾ ਨੂੰ ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਪੀ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦਾ ਉਹ ਕਈ ਵੇਰ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪੰਜਾ ਸਾਹਿਬ ਲਿਜਾ ਕੇ ਸਟਾਲ ਲਾਂਦੇ ਤੇ ਹਰ ਸਾਲ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਵੀ ਨੁਮਾਇਸ਼ ਲਾਂਦੇ । ਇਸ ਵੇਲੇ ਉਸ ਨੇ ਇਕ ਬੱਚਿਆ ਦੀ ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਕਿਤਾਬ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਉਲਥਾ ਕੀਤਾ । ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਆਮਿਰ ਫਰੈਂਚ ਵਿੱਚ ਪੀ. ਐਚ. ਡੀ. ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤੇ ਫਰੈਂਚ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕਰ ਕੇ ਉਹ ਦੋ ਵਾਰੀ ਫਰਾਂਸ ਵੀ ਜਾ ਆਇਆ ਹੈ । ਮੈਂ ਆਮਿਰ ਨੂੰ ਦੱਸਦੀ ਹਾਂ ਕਿ ਕਿ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਲੇਖ ਵਿਚ ਉਸ ਲਈ ‘ਉਹ’ ਲਫ਼ਜ਼ ਵਰਤ ਰਹੀ ਹਾਂ ਕੋਈ ਫਾਰਮਿਲਟੀ ਨਹੀਂ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ ਤੇ ਉਹ ਹੱਸ ਪਿਆ ਤੇ ਮੇਨੂੰ ਦੱਸਿਆਂ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਕੋਈ ਇਤਰਾਜ਼ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਫਰੈਂਚ ਜ਼ੁਬਾਨ ਵਿਚ ਤਾਂ ‘ ਤੂੰ ‘ ਲਫਜ਼ ਅਪੱਣਤ ਦਾ ਇਜ਼ਹਾਰ ਕਰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਦੁਆ ਕਰਦੀ ਹਾਂ ਕਿ ” ਰੱਬ ਕਰੇ ਆਮਿਰ ਇਹ ਆਪਣਾ ਅਪੱਣਤ ਦਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਹਮੇਸ਼ਾ ਬਣਿਆ ਰਹੇ । ” ਆਮਿਰ ਨੇ ਰੇਡੀਓ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ ਤੋਂ ਤੇ ਅਜਾਦ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੀ ਪਹਾੜੀ ਬੋਲੀ ਦੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ‘ ਸਤਰੰਗੀ ਪੀਂਘ ‘ ਲਈ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀਆਂ ਡਾਇਲੈਕਟਸ ਨੂੰ ਜਾਣਿਆ ਸਮਝਿਆ ਤੇ ਪਸ਼ਤੋ ਸਿੰਧੀ ਬਲੋਚੀ ਬੋਲੀਆਂ ਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਲ ਸਾਂਝ ਉੱਤੇ ਵੀ ਕੰਮ ਕੀਤਾ । ਆਮਿਰ ਦਾ ਸੁਪਨਾ ਇਸਲਾਮਾਬਾਦ ਤੋਂ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਮੈਗਜ਼ੀਨ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਲਿਖੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਉਪ – ਬੋਲੀਆਂ ਦੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਛਾਪ ਸਕੇ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਾਂਝ ਨੂੰ ਉਘਾੜ ਸਕੇ । ਉਹ ਦਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜੋ ਲਹਿੰਦੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀ ਛਪਦੀ ਹੈ ਉਹ ਸਿਰਫ ‘ ਮਾਝੀ ‘ ਰੰਗ ਵਾਲੀ ਪੰਜਾਬੀ ਹੀ ਛਪਦੀ ਹੈ ਤੇ ਦੂਜਿਆਂ ਨੂੰ ਇਸ ਰੰਗ ਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਲ ਕੋਈ ਖਿੱਚ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ । ਆਮਿਰ ਸੋਚਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਜਿਹੇ ਅਖਬਾਰ ਨਿਕਲਣ ਜਿਹੜੇ ਜਿਸ ਇਲਾਕੇ ਜਾਂ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਦੇਣ ਉਸ ਇਲਾਕੇ ਦੀ ਬੋਲੀ ਦੇ ਰੰਗ ਵਿਚ ਦੇਣ ਤਾਂ ਜੋ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਆਪਣੀ ਬੋਲੀ ਵੱਲ ਖਿੱਚ ਵਧੇ । ਆਮਿਰ ਇਹ ਵੀ ਦਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਜਿੰਨੀ ਵੀ ਰਿਸਰਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਉਹ ਸਿਰਫ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਤੇ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਬੋਲੀ ਤੇ ਲਿੰਗੁਇਸਟਿਕਸ Linguistics ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਜੋ ਕਿ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ । ਸਟੇਟ ਪਾਲਸੀਆਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਦੇ ਖਤਰਿਆਂ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਉਹ ਆਖਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਵੇਲੇ ‘ ਹਿੰਦੀ – ਉਰਦੂ ਝੇੜਾ ‘ ਸੀ ਤੇ ਹੁਣ ਇਹ ‘ ਹਿੰਦੀ – ਉਰਦੂ ਗਠ ਜੋੜ ‘ ਹੈ । ਇਧਰ ਪੰਜਾਬੀ ਨੂੰ ਉਰਦੂ ਖਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤੇ ਉਧਰ ਹਿੰਦੀ । ਉਰਦੂ ਤੇ ਹਿੰਦੀ ਵਾਲਿਆਂ ਕੋਲ ਪੈਸਾ ਵੀ ਬਹੁਤ ਹੈ ਤੇ ਅਕਲ ਤੇ ਵੀ ਸਮਝ ਵੀ । ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਦੁੱਖ ਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਪੱਟੀ ਜੋ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਪੰਜਾਬੀ ਨੇ ਬੰਨ੍ਹੀ ਹੋਈ ਹੈ ਉਹ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਸੋਚਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਰਦੂ ਹੀ ਉਸ ਦੀ ਜ਼ੁਬਾਨ ਹੈ । ਪੰਜਾਬੀ ਨੂੰ 47 ਦੀ ਵੰਡ ਨੇ ਤਾਂ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾਇਆ ਹੀ ਸੀ ਤੇ ਹੁਣ ਉਸ ਨੂੰ ਡਰ ਹੈ ਕਿ ਜੇ ਹੁਣ ਪੰਜਾਬ ਫਿਰ ਡਾਇਲੈਕਟਸ ਦੀ ਵਜਹ ਕਰ ਕੇ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਤਾਂ ਇਸ ਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਨੂੰ ਹੋਰ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋਵੇਗਾ । ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਹੈ ਉਸ ਨੂੰ ਕਿ ਜੋ ਲੋਕ ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦੇ ਹਨ ਉਹ ਦਫਤਰਾਂ ਤੇ ਬਾਜ਼ਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਣੋ ਸੰਗਦੇ ਹਨ । ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਦੇ ਪੋਸ਼ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਪੰਜਬੀ ਨਿਕਲ ਚੁੱਕੀ ਹੈ । ਸਿਰਫ ਕੋਠੀਆਂ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਨੌਕਰ ਤੇ ਸਫਾਈ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਹੀ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦੇ ਹਨ । ਆਮਿਰ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਰਕਾਰੀ ਟੀ ਵੀ ਤੇ ਉਰਦੂ ਦੇ ਡਰਾਮਿਆਂ ਵਿੱਚ ਨੌਕਰਾਂ ਚਮਿਆਰਾਂ ਚੋਰਾਂ ਤੇ ਡਾਕੂਆਂ ਦਾ ਰੋਲ ਪੰਜਾਬੀ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵਿਖਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਆਮਿਰ ਦੀ ਫੇਸਬੁਕ ਤੇ ਜੋ ਦੇਣ ਹੈ ਉਹ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਲਿਖੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਫੋਟੋ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਵਿੱਚ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਵਿਖਾਈਆਂ ਜਾਣ ਕਿਓਂ ਕਿ ਉਸ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਵਿੱਚ ਲੋਕ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਦੇ ਨਹੀਂ ਪਰ ਫੋਟੋ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਵਿੱਚ ਬਣਾਈ ਚੀਜ਼ ਜ਼ਰੂਰ ਦੇਖ ਲੈਂਦੇ ਨੇ ਸੋ ਉਹ ਅੱਜ ਕਲ ਇਹ ਕੰਮ ਵੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਕਸਰ ਉਸ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸੋਹਣੀਆਂ ਤੇ ਦਿਲਚਸਪ ਤਸਵੀਰਾਂ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਜਿੰਦਗੀ ਤੋਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਨੇ । ਇੱਕ ਦਿਨ ਮੇਰੀ ਆਮਿਰ ਨਾਲ ਫਿਰ ਗੱਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਬਾਰੇ ਸਾਰੇ ਹੀਲੇ ਇਸ ਲਈ ਵੀ ਕਾਮਯਾਬ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਕਿਓਂਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਜੋ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ਉਹ ਪੋਲੀਟੀਕਲ ਉਰੀਅੰਟਡ Political Oriented ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਰਾਈਟਰ ਉਰੀਅੰਟਡ Writer Oriented ਹੈ । ਕੋਈ ਵੀ ਲਹਿਰ ਜਦ ਤੱਕ ਸਿਆਸੀ ਰੰਗ ਨਹੀਂ ਲੈਂਦੀ ਉਹ ਕਾਮਯਾਬ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ । ਵੈਸੇ ਵੀ ਸਰਕਾਰ ਤੇ ਸੱਜੇ ਪੱਖੀ ਲੋਕ ਇਹ ਮੰਨ ਕੇ ਹੀ ਤੁਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਹ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਨੇ ਤੇ ਉਰਦੂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੌਮੀ ਬੋਲੀ ਹੈ ਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਸੋਚ ਵਿੱਚ ਦੂਜੀ ਥਾਂ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਜਿੰਨਾ ਵੀ ਅਸਲ ਕੰਮ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ਉਹ ਖੱਬੇ ਪੱਖੀ ਪਾਰਟੀਆਂ ਵਾਲੇ ਹੀ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ ਤੇ ਉਹ ਸੋਚਦੇ ਵੀ ਹਨ ਕਿ ਉਹ ਪੰਜਾਬੀ ਹਨ ਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬੋਲੀ ਹੈ । ਇੱਕ ਹੋਰ ਕਾਰਨ ਇਹ ਵੀ ਹੈ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਲਿਖਾਰੀ ਜੇ ਕੋਈ ਕਿਤਾਬ, ਮੈਗਜ਼ੀਨ ਜਾਂ ਰਿਸਾਲਾ ਛਾਪਦੇ ਵੀ ਹਨ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਸਟਾਲ ਤੱਕ ਜਾਂ ਬਾਜ਼ਾਰ ਤੱਕ ਲੈ ਕੇ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੇ ਬੱਸ ਆਪਣੇ ਯਾਰਾਂ ਦੋਸਤਾਂ ਤੱਕ ਇਹ ਮਹਿਦੂਦ ਰਹਿ ਜਾਂਦੇ ਨੇ । ਵੈਸੇ ਜਿੰਨੇ ਵੀ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਲਿਖਾਰੀ ਨੇ ਉਹ ਪਹਿਲਾਂ ਉਰਦੂ ਵਿੱਚ ਲਿਖਦੇ ਰਹੇ ਨੇ ਤੇ ਫਿਰ ਸੋਚਦੇ ਨੇ ਕਿ ਚਲੋ ਹੁਣ ਕੁਝ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਵੀ ਲਿਖ ਦਈਏ । ਉਹ ਆਖਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਾਂ ਫਿਰ ਵਾਹ ਵਾਹ ਲਈ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਲਿਖਦੇ ਨੇ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨਾਂ ਹੋ ਜਾਏ ਕਿ ਉਹ ਪੰਜਾਬੀ ਲਈ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ । ਇਸ ਗੱਲ ਤੋਂ ਮੇਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਇਆ ਕਿ ਇਹ ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਧੋਖਾ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਹੈ । ਇਹ ਵੀ ਇੱਕ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਲਈ ਕੋਈ ਵੀ ਕੀਤਾ ਹਿਲਾ ਸਿਰੇ ਨਹੀਂ ਚੜ੍ਹਦਾ । ਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਵੰਡ ਯਕੀਨੀ ਲੱਗਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬੀ ਕੌਮ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਧੱਕਾ ਲਗੇਗਾ ਤੇ ਸਮਾਜ ਹੋਰ ਵੰਡਿਆ ਜਾਵੇਗਾ । ਇਕ ਹੋਰ ਸੁਆਲ ਜੋ ਮੈਂ ਆਮਿਰ ਨੂੰ ਕਰਦੀ ਹਾਂ ਕਿ ਜੇ ਕੋਈ ਬੰਦਾ ਤੇਰੇ ਸਾਹਮਣੇ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਖਿਲਾਫ਼ ਬੋਲੇ ਤਾਂ ਤੂੰ ਉਸ ਨਾਲ ਕਿਵੇ ਪੇਸ਼ ਆਓਂਦਾ ਹੈਂ ਤਾਂ ਉਹ ਦਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਉਸ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਦੀ ਹਿਸਟਰੀ History ਬਾਰੇ ਦਸਦਾ ਹੈ । ਫੈਕਟਸ facts ਤੇ ਫਿਗਰਸ figures ਦਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ ਕਿੰਨੇ ਲੋਕ ਹਨ ਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਹ ਸਮਝਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਲੋੜ ਹੈ ਕਿ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਪੱਧਰ ਤੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਾਇਆ ਜਾਵੇ । ਰੱਬ ਦਾ ਸ਼ੁਕਰ ਹੈ ਹੁਣ ਤੱਕ ਜਦ ਵੀ ਉਸ ਨੇ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਸਮਝਾਇਆ ਹੈ ਉਸ ਨੇ ਉਸ ਦੀ ਗੱਲ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਸੁਣਿਆ ਹੈ ਤੇ ਉਸ ਦੀ ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਹਾਂ ਹੀ ਕੀਤੀ ਹੈ । ਉਂਜ ਵੀ ਉਹ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਾ ਹੈ ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਰੌਲਾ ਪਾਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਸਿਰਫ ਲਾਹੋਰ ਤੱਕ ਹੀ ਮਹਿਦੂਦ ਹੋ ਕੇ ਰਹਿ ਗਏ, ਇਹ ਲਹਿਰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਬਾਕੀ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਅੱਪੜੀ । ਆਮਿਰ ਆਖਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਕਿਤਾਬਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਲਿਖਤਾਂ ਨਾਲੋ ਸਾਨੂੰ ਜਿਆਦਾ ਜ਼ੋਰ ਬੋਲੀ ਜਾਂਦੀ Oral Language ਪੰਜਾਬੀ ਤੇ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਇੱਕ ਹੋਰ ਗੱਲ ਜੋ ਪੰਜਾਬੀ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾਉਂਦੀ ਹੈ ਉਹ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਬੱਚਾ ਜਦ ਸਕੂਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਉਹ ਫ਼ਾਰਸੀ ਲਿਪੀ ਤਾਂ ਸਿਖਦਾ ਹੈ ਪਰ ਉਰਦੂ ਪੜ੍ਹਨ ਲਈ ਤੇ ਜਦ ਉਹ ਉਰਦੂ ਵਿੱਚ ਪਰਪੱਕ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਬਾਦ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਫ਼ਾਰਸੀ ਲਿਪੀ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਨੀ ਔਖੀ ਲੱਗਦੀ ਹੈ ਇਹ ਉਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਆਪਾਂ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇਵਨਾਗਰੀ ਲਿਪੀ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਨੀ ਔਖੀ ਲੱਗੇ । ਜੋ ਵੀ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਵੀ ਹੈ ਇੱਕ ਗੱਲ ਤਾਂ ਪੱਕੀ ਹੈ ਕਿ ਮੁਸਲਮਾਨ ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਲ ਬੋਲੀ ਦੇ ਮੁਆਮਲੇ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਧੱਕਾ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਅਖੀਰ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਆਮਿਰ ਲਈ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਹੀਲਿਆਂ ਲਈ ਦੁਆ ਕਰਦੀ ਹਾਂ । ਯਕੀਨਨ ਹੀ ਆਮਿਰ ਦੀ ਜਿੰਦਗੀ ਇੱਕ ਇਨਸਪਾਇਰੰਗ ਕਹਾਣੀ ਹੈ । ਉਸ ਨਾਲ ਹੋਈ ਗੱਲ ਬਾਤ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਸਿੱਖਿਆ । ਉਹ ਸਾਰਾ ਕੁਝ ਮੈਂ ਇਸ ਲੇਖ ਵਿੱਚ ਦੱਸ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸਕੀ । ਬਹੁਤ ਹੀ ਸੂਝਵਾਨ ਮਿੱਠ – ਬੋਲੜਾ ਤੇ ਇਲਮ ਦੇ ਖ਼ਜ਼ਾਨੇ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਭਰਿਆ । ਹਰ ਹੋਈ ਗੱਲ ਬਾਤ ਵੇਲੇ ਮੇਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਜਾਣਦੀ ਹੋਵਾਂ । ਜੇ ਆਮਿਰ ਪੰਜਾਬੀ ਨੂੰ ਇੰਨੀ ਤਰਜ਼ੀਹ ਦਿੰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਫਰੈਂਚ ਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ, ਤੇ ਉਰਦੂ ਵਿੱਚ ਮੁਹਾਰਤ ਹਾਸਿਲ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ਫ਼ਾਰਸੀ ਤੇ ਅਰਬੀ ਸਿੱਖ ਸਕਦਾ ਹੈ ਗੁਰਮੁਖੀ ਨੂੰ ਲਿਖ ਪੜ੍ਹ ਸਕਦਾ ਹੈ ਮੇਨੂੰ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਸਲੋਕ ਸੁਣਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਪਰਗਟ ਤੇਰਾ ਭਤੀਜਾ ਕਿਓਂ ਨਹੀਂ ਪੰਜਾਬੀ ਹਿੰਦੀ ਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਸਿਖ ਸਕਦਾ ਉਸ ਦੇ ਪਿਤਾ ਨੂੰ ਆਖ ਕੇ ਉਹ ਉਸ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਸਿਖਾਉਣ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਜਫੱਰਪੁਰ ਆਖਦਾ ਹੈ : ਆਉ ਰਲ ਕੇ ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਦੀ ਖੁਲ੍ਹੀ ਗੁੱਤ ਨੂੰ ਇਹਦੇ ਵਿੱਚ ਮੁੜ ਖੂਬਸੂਰਤ ਬੋਲਾਂ ਦੇ ਫੁੱਲ ਟੰਗ ਦਈਏ “ ਆਮਿਰ ‘ ਸਾਂਝਾ ਪੰਜਾਬ ‘ ਬਾਰੇ ਆਖਦਾ ਹੈ ਕੀ ਇਸ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਵੱਧ ਰਹੀ ਹੈ ਤੇ ਇਸ ਬਾਰੇ ਉਹ ਸੋਚਦਾ ਹੈ ਕਿ ਯਕੀਨਨ ਇਹ ਮੈਗਜ਼ੀਨ ਦੋਹਾਂ ਪੰਜਾਬਾਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਨੇੜੇ ਲਿਆ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਮੈ ‘ ਸਾਂਝਾ ਪੰਜਾਬ ‘ ਨੂੰ ਵਧਾਈ ਦਿੰਦੀ ਹਾਂ । ਆਮਿਰ ਦੋਸਤਾ ਤੇਰਾ ਮੈਂ ਬਹੁਤ ਸ਼ੁਕਰਾਨਾ ਕਰਦੀ ਹਾਂ ਜੋ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਇੰਨੇ ਦਿਨ ਆਵਾਜ਼ ਦੀ ਸਾਂਝ ਕੀਤੀ ਹਰ ਵਾਰੀ ਜਦ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ,ਤਕਰੀਬਨ ਆਸਿਫ਼ ਜੀ ਵੀ ਆ ਰਲਦੇ ਸਨ ਜੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਿਚੋਂ ਮਜਬੂਰੀ ਵਿੱਚ ਉੱਠਣਾ ਪੈਂਦਾ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜਾਣ ਨੂੰ ਜੀ ਨਾ ਕਰਨਾ ਉਹ ਆਪਾਂ ਨੂੰ ਉਡੀਕਣ ਲਈ ਆਖਦੇ ਤੇ ਕਦੀ ਵਿਚੋਂ ਮੇਨੂੰ ਵੀ ਜਾਣਾ ਪੈਂਦਾ ਤੇ ਕਦੀ ਤੇਨੂੰ ਵੀ …ਪਰ ਇਹ ਸਾਰੇ ਦਿਨ ਮੇਰੀ ਇੱਕ ਕੀਮਤੀ ਯਾਦ ਨੇ ਤੇ ਮੈਂ ਰੱਬ ਦਾ ਸ਼ੁਕਰ ਕਰਦੀ ਹਾਂ ਤੇ ਸੋਚਦੀ ਹਾਂ ਕਿ ਮੈਂ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ ਕਿਸਮਤ ਹਾਂ ਕਿ ਇੰਨੇ ਸੋਹਣੇ ਤੇ ਚੰਗੇ ਇਨਸਾਨਾਂ ਨਾਲ ਮੇਰੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਤੇ ਮੈਂ ਦੁਆ ਕਰਦੀ ਹਾਂ ਕਿ ਚੜ੍ਹਦੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਤੇਰੀ ਕਹਾਣੀ ਇੱਕ ਚਾਨਣ ਮੁਨਾਰੇ ਵਾਂਗ ਸੇਧ ਦਵੇ ਤੇ ਇਸ ਗਰਮੀਆਂ ਦੀਆਂ ਛੁੱਟੀਆਂ ਵਿਚ ਜੈਲਦਾਰ ਪਰਗਟ ਤੂੰ ਆਪਣੇ ਭਤੀਜੇ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਜਰੂਰ ਸਿਖਾਵੇਂ । ਆਮਿਰ ਮੇਰੇ ਵਲੋਂ ਸਜਦਾ ਕਬੂਲ ਕਰੀਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਕੰਮ ਆ ਸਕਾਂ ਤਾਂ ਦੋਸਤਾ ਹਾਕ ਮਾਰ ਲਵੀਂ । ਤੇਰੇ ਤੇ ਮੇਰੇ ਵਿਚਕਾਰ ਇੱਕ ਪੱਕੀ ਸਾਂਝ ਹੈ ਬੋਲੀ ਦੀ ਸਾਂਝ ਜੋ ਆਪਾਂ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਤੋਂ ਸਿਖੀ ਹੈ ਤੇ ਇਸ ਸਾਂਝ ਨੂੰ ਰੱਬ ਹਮੇਸ਼ਾ ਜਿਓੰਦਾ ਰੱਖੇ । ਤੇ ਅਖੀਰ ਵਿੱਚ ਵਿਕਾਸ ਕੁਮਾਰ ਦੇ ਜਜ਼ਬਾਤਾਂ ਨਾਲ ਮੈਂ ਤੇਨੂੰ ਸਲਾਮ ਕਰਦੀ ਹਾਂ : ਸਾਡੀ ਜਾਤ ਏ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਡੀ ਪਾਤ ਏ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਨੂੰ ਲਾਡ ਲਡਾਉਣ ਵਾਲੀ ਮਾਤ ਏ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਡਾ ਦੀਨ ਈਮਾਨ ਤੇ ਔਕਾਤ ਏ ਪੰਜਾਬੀ ਕਿਤੇ ਭੁੱਲ ਨਾ ਜਾਇਓ ਪੰਜਾਬੀ ! ਗੁਰੂਆਂ ਪੀਰਾਂ ਵੱਲੋਂ ਮਿਲੀ ਸੌਗ਼ਾਤ ਏ ਪੰਜਾਬੀ। ਪੰਜਾਬੀ ਕੌਮ ਦੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਤੇ ਉਹਦੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਗੁਮਾਸ਼ਤਿਆਂ ਦੀ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਿਚ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਮੁਸਲਮਾਨ ਪੰਜਾਬੀ ਮਗਰੋਂ ਜਿਹਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਵੱਲ ਪਿੱਠ ਕਰ ਲਈ ਏ ਇਹ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਪੰਜਾਬੀ ਹਿੰਦੂ ਏ । ਦੋਹਵਾਂ ਦੇ ਵਰਤਾਰੇ ਵਿਚ ਕੋਈ ਬਹੁਤਾ ਫ਼ਰਕ ਨਹੀਂ ਏ । ਦੋਹਵਾਂ ਨੂੰ ਏਸ ਰਾਹ ਤੇ ਪਾਉਣ ਵਾਲੇ ਤੇ ਹਿੱਕਣ ਵਾਲੇ ਇਕੋ ਨੇਂ । ਅੰਗਰੇਜ਼ ਤੇ ਉਹਦੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਗੁਮਾਸ਼ਤੇ । ਜਿਹਨਾਂ ਇਕੋ ਬੋਲੀ ਨੂੰ ਵੱਖਰੇ ਵੱਖਰੇ ਕੱਪੜੇ ਪਵਾ ਕੇ ਇਕ ਨੂੰ ਇਸਲਾਮੀ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਦੂਜੀ ਨੂੰ ਹਿੰਦੂ । ਇਹ ਕੱਪੜੇ ਸਨ ਲਿਪੀਆਂ। ਫ਼ਾਰਸੀ ਲਿਪੀ ਵਿਚ ਲਿਖੀ ਗਈ ਇਹ ਬੋਲੀ ਉਰਦੂ ਬਣ ਗਈ ਤੇ ਦੇਵ ਨਾਗਰੀ ਵਿਚ ਹੁੰਦੀ। ਇਕੋ ਬੋਲੀ ਦਾ ਸਬੂਤ ਲੱਭਣ ਲਈ ਦੂਰ ਜਾਣ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਏ। ਵੰਡ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਬਣੀਆਂ ਉਰਦੂ ਤੇ ਹਿੰਦੀ ਫ਼ਿਲਮਾਂ ਦੇਖ ਲਓ ਜੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਰਾਈ ਬਰਾਬਰ ਵੀ ਫ਼ਰਕ ਲੱਗੇ । ਦੋਹਵਾਂ ਦੀ ਮੰਜ਼ਿਲ ਇਕੋ ਏ ਸਿਰਫ਼ ਰਾਹਵਾਂ ਵੱਖਰੀਆਂ ਨੇ ਫ਼ਰਕ ਬੱਸ ਏਨਾ ਏ ਕਿ ਇਕ ਨੇ ਉਰਦੂ ਦੀ ਪੂਛ ਫੜ ਲਈ ਤੇ ਦੂਜੇ ਹਿੰਦੀ ਦੀ । ਪੰਜਾਬੀ ਹਿੰਦੂਆਂ ਵਿਚ ਹਿੰਦੀ ਜ਼ਬਾਨ ਨਾਲ਼ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਉਚੇਚਾ ਸੰਬੰਧ ਤੇ ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਨਾਲ਼ ਵਿਤਕਰਾ ਤੇ ਨਫ਼ਰਤ ਬਿਲਕੁਲ ਇਸੇ ਤਰਾਂ ਏ ਜਿਵੇਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਉਰਦੂ ਜ਼ਬਾਨ ਨਾਲ਼ ਸੰਬੰਧ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ,ਪੰਜਾਬੀ ਰਹਿਤਲ ਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਪਹਿਚਾਣ ਨਾਲ਼ ਨਫ਼ਰਤ। ਦੋਹਵੇਂ ਕਲਚਰਲ ਸ਼ਰਮ ਦੇ ਮਰੀਜ਼ ਨੇ। ਜਿਥੋਂ ਤੀਕ ਪੰਜਾਬੀ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੇ ਬਾਲਾਂ ਦੀ ਬੋਲੀ ਦਾ ਤਾਅਲੁੱਕ ਏ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਾਂ ਪਿਓ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਨੂੰ ਇਕ ਮਨਾਹੀ ਜਾਂ ਵਰਜੀ ਬੋਲੀ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ । ਇਹੋ ਹਾਲ ਪੱਛਮੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬਾਲਾਂ ਦਾ ਏ । ਇਸ ਸਾਰੇ ਡਰਾਮੇ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਦੁੱਖ ਦੀ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਬਾਲਾਂ ਦੇ ਮਾਂ ਪਿਓ ਆਪਸ ਵਿਚ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਸੱਜਣਾਂ ਤੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਨਾਲ਼ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੁੱਝ ਹਿੰਦੂ ਸੱਜਣ ਅਜਿਹੇ ਵੀ ਹਨ ਜੋ ਪੰਜਾਬੀ ਰਾਹੀਂ ਰੋਜ਼ੀ ਰੋਟੀ ਵੀ ਕਮਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਸਾਰਾ ਦੁਖਾਂਤ ਠੰਢੇ ਦਿਲ ਤੇ ਦਿਮਾਗ਼ ਨਾਲ਼ ਸੋਚਣ ਅਤੇ ਗੁਚਰਨ ਦਾ ਸੱਦਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਪਹਿਲਾ ਸਵਾਲ ਜੋ ਇਸ ਸਿਲਸਿਲੇ ਵਿਚ ਸਾਮ੍ਹਣੇ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਉਹ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਜ਼ਬਾਨ ਵਿਚ ਉਹ ਕਿਹੜੀ ਗੱਲ ਏ ਜੋ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੂੰ ਏਸ ਤੋਂ ਪਰਾਂਹ ਹਟਣ ਤੇ ਮਜਬੂਰ ਕਰਦੀ ਏ । ਏਸ ਗੱਲ ਦਾ ਜਵਾਬ ਲੱਭਣ ਲਈ ਸਾਨੂੰ ਇਤਿਹਾਸ (ਤਾਰੀਖ਼) ਦੀ ਮਦਦ ਲੈਂਣ ਦੀ ਲੋੜ ਪੈਂਦੀ ਏ । ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਕਿਤਨੀ ਕੁ ਪੁਰਾਣੀ ਏ ਏਸ ਬਾਰੇ ਵੱਖੋ ਵੱਖ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੀ ਵੱਖਰੀ ਵੱਖਰੀ ਖੋਜ ਤੇ ਸੋਚਣੀ ਏ । ਕੁੱਝ ਵਿਦਵਾਨ ਇਸ ਨੂੰ ਹੜਪੇ ਤੇ ਮੋਹਨਜੁਦਾੜੋ ਦਿਆਂ ਤਹਿਜ਼ੀਬਾਂ ਦੀ ਬੋਲੀ ਆਖਦੇ ਨੇ ਇੰਜ ਇਹ ਜ਼ਬਾਨ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਾਲ ਪੁਰਾਣੀ ਏ ਜੇ ਕਰ ਉਸ ਨੂੰ ਹੜੱਪਾ ਤਹਿਜ਼ੀਬ ਦੀ ਬੋਲੀ ਨਾ ਵੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਵੇ ਪਰ ਫ਼ਿਰ ਵੀ ਇਹ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦੀਆਂ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਜ਼ਬਾਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਜ਼ਰੂਰ ਏ । ਦੂਜੀ ਗੱਲ ਜੋ ਇਤਿਹਾਸ ਸਾਨੂੰ ਦੱਸਦਾ ਏ ਕਿ ਇਹ ਬੋਲੀ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੀ ਬੋਲੀ ਸੀ । ਇਹਨੂੰ ਬਾਹਰਲੇ ਧਾੜਵੀਆਂ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਤੇ ਵਧਾਉਣ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਹਿੱਸਾ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦਾ ਏ । ਅਸੀਂ ਸਭ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਧਰਤੀ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਾਲ ਬਾਹਰਲੇ ਧਾੜਵੀਆਂ ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਰਹੀ ਏ । ਹਰ ਧਾੜਵੀ ਨੇ ਜੇਕਰ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਲੁੱਟਿਆ ਤਾਂ ਨਾਲ਼ ਹੀ ਇਥੇ ਆਪਣੀ ਬੋਲੀ ਤੇ ਤਹਿਜ਼ੀਬ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਤੇ ਸਾਰਾ ਜ਼ੋਰ ਲਾਇਆ । ਏਸ ਮਕਸਦ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਧਾੜਵੀਆਂ ਜੇਕਰ ਜ਼ੁਲਮ ਤੇ ਜਬਰ ਦੇ ਹਥਿਆਰ ਵਰਤੇ ਤੇ ਨਾਲ਼ ਹੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਦਿਆ ਤੇ ਧਰਮ ਦਾ ਤਰੀਕਾ ਵੀ ਆਜ਼ਮਾਇਆ । ਏਸ ਸਾਰੇ ਅਮਲ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਹਮੇਸ਼ਾ ਇਕੋ ਰਿਹਾ ਏ ਪਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾੜਵੀਆਂ ਦੇ ਰਾਜ ਵਿਚ ਹਕੂਮਤ ਦੀ ਬੋਲੀ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਧਾੜਵੀਆਂ ਦੀ ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਰਹੀ ਪਰ ਲੋਕਾਂ ਕਦੇ ਵੀ ਏਸ ਸਰਕਾਰੀ ਬੋਲੀ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਨਾ ਬਣਾਇਆ । ਇਹਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿਚ ਜਦ ਵੀ ਕਿਸੇ ਧਾੜਵੀ ਕੌਮ ਦੇ ਰਾਜ ਦਾ ਵੇਲ਼ਾ ਮੁੱਕਿਆ ਤੇ ਏਸ ਧਾੜਵੀ ਕੌਮ ਦਾ ਹਾਕਮ ਤਬਕਾ ਆਪਣੀ ਬੋਲੀ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਪੰਜਾਬੀ ਨੂੰ ਅਪਨਾਂਉਣ ‘ਤੇ ਮਜਬੂਰ ਹੋ ਗਿਆ । ਇਹ ਭਾਵੇਂ ਚਿੱਟੇ ਹਨ ਮਿਸਰੀ ਯੂਨਾਨੀ ਅਰਬ ਤੁਰਕ ਮੁਗ਼ਲ ਇਰਾਨੀ ਜਾਂ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਸਨ । ਹਾਕਮਾਂ ਦਾ ਆਪਣੀ ਬੋਲੀ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਣ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਕੀਤੀ ਗਈ ਬੇ ਅੰਤ ਜੱਦੋ ਜਹਿਦ ਦੀਆਂ ਵੱਡੀਆਂ ਵਜ੍ਹਾ ਇਹ ਹਨ । ਪਹਿਲੀ। ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੀ ਅਜਿਤ (ਨਾ ਕਾਬਲ ਸ਼ਿਕਸਤ) ਕੌਮ ਪੂਜਾ ਤੇ ਇਸੇ ਅਜਿਤ (ਨਾ ਕਾਬਲ ਸ਼ਿਕਸਤ) ਕੌਮ ਪੂਜਾ ਨਾਲ਼ ਕਦੇ ਨਾ ਮੁੱਕਣ ਵਾਲਾ ਪਿਆਰ। ਦੂਜੀ । ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦਾ ਆਪਣੀ ਰਹਿਤਲ ਤੇ ਇਤਿਹਾਸ ਤੋਂ ਨਾ ਟੁੱਟਣ ਵਾਲਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਸੀ । ਕੁਝ ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਏ ਮੈਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਇੱਕ ਪਿਆਰੇ ਸਿੱਖ ਦੋਸਤ ਜਤਿੰਦਰ ਜੂਲੀ ਦੇ ਘਰ ਠਹਿਰਿਆ ਹੋਇਆ ਸਾਂ। ਇੱਕ ਦਿਨ ਚਾਰ ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਦਾਨਿਸ਼ ਸਿੰਘ ਦੇ ਹੱਥ ਪਲਾਸਟਿਕ ਦੀ ਇੱਕ ਟੁੱਟੀ ਭੱਜੀ ਕਲਾਸ਼ਨਕੋਫ਼ ਲੱਗ ਗਈ। ਉਹਨੇ ਆਪਣੇ ਤਾਏ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਅੰਗਦ ਸਿੰਘ ਤੇ ਧੀ ਸਾਰੰਗ ਸਾਹਮਣੇ ਆਪਣੇ ਹੀਰੋ ਬਣਨ ਦਾ ਰੋਅਬ ਪਾਉਣ ਲਈ ਆਖਿਆ ” ਜੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੇ ਮੇਰੇ ਘਰ ਅੰਦਰ ਵੜਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਤੇ ਮੈਂ ਉਹਨੂੰ ਠਾਹ ਠਾਹ ਕਰ ਦਿਆਂਗਾ”। ਹਾਲੇ ਨਿੱਕੇ ਦਾਨਿਸ਼ ਦੀ ਗੱਲ ਪੂਰੀ ਈ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਈ ਜੇ ਧੀ ਰਾਣੀ ਸਾਰੰਗ ਉਹਦੀ ਗੱਲ ਨੂੰ ਟੋਕਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਕਿਹਾ ” ਤੂੰ ਇਹ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ । ਤੂੰ ਦੇਖਦਾ ਨਹੀਂ ਅੰਕਲ ਵੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਤੋਂ ਆਏ ਹੋਏ ਨੇ”। ਸਾਰੰਗ ਦੀ ਇਹ ਗੱਲ ਸੁਣ ਕੇ ਦਾਨਿਸ਼ ਨੇ ਕਲਾਸ਼ਨਕੋਫ਼ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤੀ ਤੇ ਆਖਿਆ ” ਫ਼ਿਰ ਤੇ ਮੈਂ ਠਾਹ ਠਾਹ ਨਹੀਂ ਕਰਾਂਗਾ”। ਨਿੱਕੇ ਦਾਨਿਸ਼ ਸਿੰਘ ਸਾਹਮਣੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦਾ ਕੀ ਰੂਪ ਸੀ ਜੋ ਮੇਰੇ ਨਜ਼ਰ ਆਉਣ ਨਾਲ਼ ਈ ਬਦਲ ਗਿਆ ਤੇ ਉਹਦੇ ਹੀਰੋ ਬਣਨ ਦੀ ਖ਼ਵਾਹਿਸ਼ ਸ਼ਰਮਿੰਦਗੀ ਬਣ ਗਈ ? ਇਹ ਉਹ ਸਵਾਲ ਏ ਜਿਹਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਹਰ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਨੂੰ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਏ । ਇੱਕ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਜਦ ਤੱਕ ਬਾਰਡਰ ਦੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਨਜ਼ਰ ਤੋਂ ਉਹਲੇ ਹੈ ਉਹ ਦੁਸ਼ਮਣ ਏ । ਪਰ ਜਦ ਉਹ ਬਾਰਡਰ ਪਾਰ ਕਰ ਕੇ ਚੜ੍ਹਦੇ ਪੰਜਾਬ ਉੱਪਰ ਜਾਂਦਾ ਏ ਤੇ ਉਹ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਜਾਂ ਚੜ੍ਹਦੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਸ਼ਹਿਰ ਹੁੰਦਾ ਏ ਤੇ ਓਥੋਂ ਦੇ ਉਹਦੀ ਖ਼ਾਤਿਰ ਕਰਨ ਲਈ ਆਪਣਾ ਸਭ ਕੁਝ ਨਿਛਾਵਰ ਕਰਨ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਨੇ ਗੱਲ ਸਿਰਫ਼ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਤੀਕ ਦੀ ਨਹੀਂ ਏ ਸਗੋਂ ਉਹ ਭਾਰਤੀ ਜੋ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਆਏ, ਉਹ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਮਹਿਮਾਨ ਨਿਵਾਜ਼ੀ ਦੀਆਂ ਨਾ ਕਾਬਲ ਯਕੀਨ ਅਣਗਿਣਤ ਕਹਾਣੀਆਂ ਆਪਣੇ ਨਾਲ਼ ਲੈ ਕੇ ਭਾਰਤ ਪਰਤੇ । ਮੈਨੁੰ ਆਪਣੇ ਭਾਰਤੀ ਦੌਰਿਆਂ ਵੇਲੇ ਅੱਜ ਤੀਕ ਇੱਕ ਵੀ ਅਜਿਹਾ ਭਾਰਤੀ ਨਹੀਂ ਮਿਲਿਆ ਜਿਹਨੇ ਆਪਣੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਫੇਰੇ ਵੇਲੇ ਕਿਸੇ ਤਰਾਂ ਦੇ ਭੈੜੇ ਵਰਤਾਰੇ ਦੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਹੋਵੇ ਚੜ੍ਹਦੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਹਰ ਪੰਜਾਬੀ ਮੈਨੂੰ ਇੱਕ ਈ ਗੱਲ ਦੱਸੀ ” ਜੋ ਦੋਸਤੀ ਤੇ ਪਿਆਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲਹੌਰ਌ ਮਿਲਿਆ ਇਸ ਦਾ ਉਹ ਕਦੇ ਸੁਫ਼ਨਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਦੇਖ ਸਕਦੇ ਸਨ । ਲਾਹੌਰ ਵਿਚ ਦੁਕਾਨਦਾਰ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਪੈਸੇ ਨਹੀਂ ਲਏ ਸਗੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਜ਼ੋਰ ਲਾ ਕੇ ਚਾਹ ਵੀ ਪਿਆਈ। ਰਿਕਸ਼ੇ ਵਾਲੇ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਕਿਰਾਇਆ ਲੈਣ ਤੋਂ ਨਾਹ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਸਗੋਂ ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਆਪਣੇ ਗੱਲ ਦਾ ਮਫ਼ਲਰ ਵੀ ਲਾਹ ਕੇ ਦੇ ਦਿੱਤਾ। ਬਾਰਡਰ ਦੇ ਦੇ ਦੋਵੇਂ ਪਾਸੇ ਖਿੱਲਰੀਆਂ ਇਹੋ ਜਿਹਾਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦੀ ਲਿਸਟ ਏਨੀ ਲੰਮੀ ਏ ਕਿ ਨਾ ਤੇ ਉਹ ਗਿਣਨ ਵਿਚ ਆਉਂਦੀ ਏ ਤੇ ਨਾ ਈ ਲਫ਼ਜ਼ਾਂ ਵਿਚ ਆਉਂਦੀ ਏ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਨੂੰ ਬਿਆਨ ਕਰਨ ਲਈ ਬੰਦੇ ਕੋਲ਼ ਲਫ਼ਜ਼ ਮੁੱਕ ਜਾਂਦੇ ਨੇ । ਏਸ ਦੋਸਤੀ ਤੇ ਪਿਆਰ ਦਾ ਘੇਰਾ ਸਿਰਫ਼ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਤੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਬਾਰਡਰ ਤੀਕ ਨਹੀਂ ਏ ਸਗੌਂ ਪ੍ਰਦੇਸ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦਾ ਕੋਈ ਵੀ ਅਜਿਹਾ ਲਹਿੰਦੇ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਹੋਵੇਗਾ ਜਿਹੜਾ ਚੜ੍ਹਦੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕਿਸੇ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਘਰ ਆਉਣਾ ਜਾਣਾ ਨਾ ਹੋਵੇ। ਏਸ ਮੇਲ ਜੋਲ ਚੋਂ ਅਸੀਂ ਕੱਟੜ ਮਜ਼੍ਹਬੀ (ਧਾਰਮਿਕ ਲੌਕਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕੱਢ ਸਕਦੇ । ਸਵੀਡਨ ਵਿਚ ਮੇਰੇ ਖ਼ਾਨਦਾਨ (ਪਰਵਾਰ )ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮੈਂਬਰ ਮਜ਼ਹਬ ਨਾਲ਼ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਹਨ ਤੇ ਉਹ ਬਾਕਾਇਦਗੀ ਨਾਲ਼ ਸਾਰੀਆਂ ਮਜ਼੍ਹਬੀ ਰਸਮਾਂ ਅਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨੇੜੇ ਦੇ ਸਜਨਾਨ ਵਿਚ ਮੈਨੂੰ ਅੱਜ ਤੀਕ ਕੋਈ ਇਰਾਨੀ, ਅਰਬੀ ਮੁਸਲਮਾਨ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਆਇਆ । ਗੱਲ ਸਿਰਫ਼ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਿਲਣ ਵਾਲਿਆਂ ਵਿਚ ਮੈਨੂੰ ਅੱਜ ਤੀਕ ਕੋਈ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਸਿੰਧੀ ਪਠਾਣ ਬਲੋਚ ਜਾਂ ਉਰਦੂ ਬੋਲਣ ਵਾਲਾ ਮਹਾਜਰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਦੱਸਿਆ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਵੱਖ ਨਾ ਈ ਕਿਸੇ ਮਹਿਫ਼ਲ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਪੰਜਾਬੀ ਹਿੰਦੂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਬੰਗਾਲੀ ਹਿੰਦੂ ਨਾਲ਼ ਗੂਹੜੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦਿਆਂ ਦੇਖਿਆ ਏ ਤੇ ਫ਼ਿਰ ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਕੀ ਏ ? ਕੀ ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਪੰਜਾਬੀ ਮਹਿਮਾਨ ਨਿਵਾਜ਼ੀ ਏ? ਇੱਕ ਦਿਨ ਦਰਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਮੁਹੰਮਦ ਦੀਨ ਲਈ ਦੁਸ਼ਮਣ ਏ ਦੂਜੇ ਦਿਨ ਜਦ ਮੁਹੰਮਦ ਦੀਨ ਦਰਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਦੇਖ ਲੈਂਦਾ ਏ ਤੇ ਉਹ ਆਪਣਾ ਸਭ ਕੁਝ ਦਰਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਉੱਤੇ ਵਾਰਨ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੁੰਦਾ ਏ । ਮੌਲਵੀ ਸਦੀਕ ਨਕਸ਼ਬੰਦੀ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਜਦ ਲਾਹੌਰ ਵਿਚ ਜਥੇਦਾਰ ਕ੍ਰਿਪਾਲ ਸਿੰਘ ਨਾਲ਼ ਹੁੰਦਾ ਏ ਤੇ ਉਹ ਉਹਨੂੰ ਦੂਜੇ ਮਜ਼ਹਬ ਦਾ ਬੰਦਾ ਜ਼ਰੂਰ ਸਮਝਦਾ ਏ ਪਰ ਉਹਨੂੰ ਜਥੇਦਾਰ ਕ੍ਰਿਪਾਲ ਸਿੰਘ ਕਿਸੇ ਪੱਖੋਂ ਵੀ ਆਪਣਾ ਦੁਸ਼ਮਣ ਨਹੀਂ ਜਾਪਦਾ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਜਥੇਦਾਰ ਕ੍ਰਿਪਾਲ ਸਿੰਘ ਵੀ ਕਿਰਪਾਨ ਕੱਢ ਕੇ ਮੌਕਾ ਜਾਣ ਕੇ ਮੌਲਵੀ ਸਦੀਕ ਨਕਸ਼ਬੰਦੀ ਦਾ ਗਾਟਾ ਲਾਹ ਪਾਸੇ ਨਹੀਂ ਰੱਖ ਦਿੰਦਾ ਸਗੌਂ ਦੋਹਵੇਂ ਬੰਦੇ ਪੂਰੇ ਅਦਬ ਤੇ ਇਹਤਰਾਮ ਨਾਲ਼ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ਼ ਹੱਥ ਮਿਲਾਉਂਦੇ ਨੇਂ । ਦੋਹਾਂ ਬੰਦਿਆਂ ਅੰਦਰ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ਼ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰਨ ਦੀ ਰੀਝ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਏ ਜਦ ਇਹ ਖ਼ਵਾਹਿਸ਼ ਹਕੀਕਤ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰਦੀ ਏ ਤੇ ਬਹੁਤਾ ਚਿਰ ਨਹੀਂ ਲਗਦਾ ਜਦ ਦੋਹਵੇਂ ਬੰਦੇ ਇਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਖ਼ਾਨਦਾਨ ਬਾਰੇ ਸਭ ਕੁਝ ਜਾਣ ਲੈਂਦੇ ਨੇਂ । ਏਸ ਗੱਲ ਦਾ ਕੀ ਰਾਜ਼ ਏ ਜਦ ਦਲੇਰ ਮੇਹੰਦੀ ਜਾਂ ਕੋਈ ਹੋਰ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਪੰਜਾਬੀ ਗਾਈਕ ਆਪਣਾ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦਾ ਦੌਰਾ ਮੁਕੰਮਲ ਕਰਕੇ ਵਾਪਸ ਜਾਣ ਲਗਦਾ ਏ ਤਾਂ ਉਹਦੇ ਰਾਹ ਵਿਚ ਹੰਝੂਆਂ ਹੌਕਿਆਂ ਦਾ ਇੱਕ ਸਮੁੰਦਰ ਆ ਕੇ ਉਹਦਾ ਰਸਤਾ ਡੱਕ ਲੈਂਦਾ ਏ ਨਾ ਉਹਦਾ ਆਪਣਾ ਵਾਪਸ ਜਾਣ ਨੂੰ ਦਿਲ ਕਰਦਾ ਏ ਤੇ ਨਾ ਈ ਲਾਹੌਰੀਆਂ ਉਹਨੂੰ ਵਾਪਸ ਜਾਣ ਦੇਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਨੇ । ਪੱਛਮੀ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਹਰ ਟੀ. ਵੀ. ਕਲਾਕਾਰ ਪੂਰਬੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਹਰ ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਆਦਰਸ਼ ਏ। ਹੀਰ ਵਾਰਿਸ ਸ਼ਾਹ ਜਦ ਲੇਹਿੰਦੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਹਰ ਪੰਜਾਬੀ ਘਰ ਦੀ ਸਜਾਵਟ ਏ ਤੇ ਚੜ੍ਹਦੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਵੀ ਇਹ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਤੇ ਗੀਤਾ ਮਗਰੋਂ ਹਰ ਘਰ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਏ ਬਾਬਾ ਫ਼ਰੀਦ ਨੂੰ ਜਿੰਨਾ ਚੜ੍ਹਦੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹਿਆ ਤੇ ਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਏ ਇਸ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਲਹਿੰਦੇ ਪੰਜਾਬ ਨਾਲ਼ ਕਰਨਾ ਅਕਲੋਂ ਬਾਹਰ ਏ ਇਹ ਕਿਹੜੀ ਤਾਕਤ ਏ ਜੋ ਦੋ ਬੰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਪਰਦੇ ਪਿੱਛੇ ਤੇ ਇਕ ਦੂਜੇ ਦਾ ਸਿਰ ਵੱਢ ਵੈਰੀ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਏ ਪਰ ਜਦ ਇਹ ਪਰਦਾ ਹਟਦਾ ਏ ਤਾਂ ਦੋਹਵੇਂ ਬੰਦੇ ਪੰਘਰ ਕੇ ਇੱਕ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਨੇ ਕੁਝ ਈ ਪਲਾਂ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਦੀਮੀ ਦੁਸ਼ਮਣੀ ਜਜ਼ਬਾਤ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰ ਕੇ ਦੋਸਤੀ ਤੇ ਮਹਿਮਾਨ ਨਿਵਾਜ਼ੀ ਵਿਚ ਬਦਲ ਜਾਂਦੀ ਏ । ਇਹ ਉਹ ਸਾਰੇ ਸਵਾਲ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅੱਜ ਉਨ੍ਹਾਂ ਭਟਕੇ ਹੋਏ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਕਤਾਰ ਵਿਚ ਬਹੁਤਾ ਚਿਰ ਨਹੀਂ ਖਿਲਾਰਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ । ਭਾਵੇਂ 1947 ਦੀ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਟਰੈਜਡੀ ਤਾਰੀਖ਼ ਦੀ ਹੱਕ ਉੱਤੇ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਖਰੀਂਢ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਟਰੈਜਡੀ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਜਾਣੇ ਬਿਨਾ ਇਹਨਾਂ ਸਵਾਲਾਂ ਦੇ ਜਵਾਬ ਲੱਭਣੇ ਨਾ ਮੁਮਕਿਨ ਏ ।ਨਾ ਤੇ ਕੋਈ ਧਰਮ ਇਖਲਾਕ ਤੇ ਕਾਨੂੰਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਹਿੰਦੂਆਂ ਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਤੇ ਸੁੱਚਾ ਤੇ ਬੇਗੁਨਾਹ ਆਖਦਾ ਸੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਹਿਸ਼ੀ ਦਰਿੰਦੇ ਬਣ ਕੇ ਇਨਸਾਨੀਅਤ ਨੂੰ ਲਹੂ ਵਿਚ ਡੋਬ ਦਿੱਤਾ ਉਹ ਗੱਡੀ ਜੋ ਲਾਹੌਰ ਵੱਲ ਚਲੀ ਜਾਂ ਲਾਹੌਰੋਂ ਚਲੀ ਤੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਪਹੁੰਚੀ ਤੇ ਉਸ ਪੂਰੀ ਗੱਡੀ ਵਿਚ ਡਰਾਈਵਰ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਸਨ ਉਸ ਦੇ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਆਪਣੀ ਬੇਗੁਨਾਹੀ ਵਾਸਤੇ ਕੋਈ ਮਜ਼੍ਹਬੀ ਇਖ਼ਲਾਕੀ ਜਾਂ ਕਾਨੂੰਨੀ ਸਰਟੀਫ਼ਿਕੇਟ ਪੇਸ਼ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਇਸ ਧਰੋਹ ਪਿੱਛੇ ਕਿਹੜੇ ਹੱਥ ਸਨ ਇਹ ਸਾਰੀ ਬੰਦੇ ਮਾਰੀ ਕਿਸ ਦੇ ਇਸ਼ਾਰੇ ਤੇ ਹੋਈ ਜੇ ਕਰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਮੁਹੰਮਦ ਅਲੀ ਜਿਨਾਹ ਚੀਕ ਚੀਕ ਕੇ ਉਸ ਧਰੋਹ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਰੌਲ਼ਾ ਪਾਇਆ ਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦੇ ਵੀ ਕੁੱਝ ਕੌਮੀ ਪੱਧਰ ਦੇ ਲੀਡਰਾਂ ਉਸ ਇਨਸਾਨ ਮਾਰੀ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਆਵਾਜ਼ ਉਠਾਉਣ ਵਿਚ ਕਸਰ ਨਾ ਛੱਡੀ, ਮੁੜ ਉਹ ਕਿਹੜੀ ਤਾਕਤ ਸੀ ਜਿਸ ਨੇ ਉਸ ਖ਼ੂਨ ਦੀ ਹੋਲੀ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੀਤਾ ਉਸ ਵੇਲੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਤਿੰਨ ਤਾਕਤਾਂ ਸਨ :ਕਾਂਗਰਸ ਮੁਸਲਿਮ ਲੀਗ ਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ । ਜੋ ਨਾ ਤੇ ਕਾਂਗਰਸ ਚਾਹੁੰਦੀ ਸੀ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਮੁਸਲਿਮ ਲੀਗ ਤੇ ਫੇਰ ਇਸ ਨਿੱਕੇ ਜਿਹੇ ਨਿਤਾਰੇ ਮਗਰੋਂ ਜੋ ਤਾਕਤ ਨਿੱਤਰ ਕੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਉਹ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਤੋਂ ਵੱਖ ਕੋਈ ਹੋਰ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ ਸਾਡੇ ਆਕਾ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਸੰਨ 47 ਵਿਚ ਜੋ ਨਫ਼ਰਤ ਦਾ ਬੀਜ ਬੀਜਿਆ ਇਸ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਿਚ ਦੋਵਾਂ ਗੁਆਂਢੀ ਮੁਲਕਾਂ ਨੂੰ ਜੋ ਮੁੱਲ ਭਰਨਾ ਪਿਆ ਇਸ ਦੇ ਬਦਲੇ ਦੋਹਾਂ ਮੁਲਕਾਂ ਨੂੰ ਜੋ ਮਿਲਿਆ ਕੋਈ ਮੁਲਕ ਅੱਜ ਜਿੱਤ ਦਾ ਦਾਵਾ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਇਹ ਸਰਮਾਇਆ ਤੇ ਵਸੀਲੇ ਜੋ ਇਸ ਨਫ਼ਰਤ ਦੀ ਦੇਵੀ ਨੂੰ ਭੇਟ ਕੀਤੇ ਗਏ ਇਸ ਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਾਉਣ ਲਈ ਨਾਪ ਤੋਲ ਤੇ ਸਭ ਮੇਚੇ ਫ਼ੇਲ੍ਹ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਨੇ ਜੇ ਕਰ ਇਹ ਸਰਮਾਇਆ ਤੇ ਵਸੀਲੇ ਕੌਮੀ ਵਾਧੇ ਤੇ ਇਲਮ ਲਈ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਤੇ ਅੱਜ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਤੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਏਸ਼ੀਆ ਦੇ ਅਗਾਂਹ ਵਧੂ ਦੇਸ਼ ਹੁੰਦੇ ਅੱਜ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਹਕੀਕਤ ਮੰਡੀ ਏ ਮੰਡੀ ਦੀ ਦੇਵੀ ਏਸ ਰੱਫੜ ਬਾਰੇ ਅਪਣਾ ਅਟੱਲ ਫ਼ੈਸਲਾ ਸੁਣਾ ਚੁੱਕੀ ਹੈ ਏਸ ਫ਼ੈਸਲੇ ਰਾਹੀਂ ਦੋਵਾਂ ਮੁਲਕਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਆਜ਼ਾਦ ਵਪਾਰ ਅਟੱਲ ਹੈ ਦੋਵਾਂ ਮੁਲਕਾਂ ਦੇ ਫ਼ਾਇਦੇ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ਼ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਨੇ ਇਹ ਮੁਫ਼ਾਦ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹਨ ਕਿ ਦੋਵੇਂ ਇਸ ਤੋਂ ਅਪਣਾ ਪੱਲਾ ਨਹੀਂ ਛੜਾ ਸਕਦੇ ਇਹ ਮੁਫ਼ਾਦ ਐਸੇ ਹਨ ਜੋ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਦੋਹਾਂ ਮੁਲਕਾਂ ਨੂੰ ਅਗਾਂਹ ਵਧਣ ਦੇ ਰਾਹ ਤੇ ਪਾਉਣਗੇ ਬਲਕਿ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਰਹਿਣ ਸਹਿਣ ਦਾ ਮਿਆਰ ਅੱਛਾ ਹੋਵੇਗਾ ਸਗੋਂ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਸਰਮਾਇਆਦਾਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮੁਲਕਾਂ ਵਿਚ ਅਪਣਾ ਪੈਸਾ ਲਾਉਣ ਲਈ ਆਜ਼ਾਦ ਵਪਾਰ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਏਸ ਅਣਦੇਖੀ ਦੁਸ਼ਮਣੀ ਦੇ ਖਾਤੇ ਵਿਚ ਮੀਡੀਏ ਦੇ ਨਵੇਂ ਜ਼ਰੀਆਂ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਤੋਂ ਵੀ ਆਖਾਂ ਨਹੀਂ ਮੀਟੀਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਟੀ. ਵੀ ਦੀ ਸਕਰੀਨ ਤੇ ਇੰਟਰਨੈੱਟ ਅੱਜ ਲੋਹੇ ਦੀ ਕੰਧ ਵਿਚ ਮੋਰੇ ਕਰ ਰਹੇ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮੋਰੀਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਧਣ ਦੀ ਰਫ਼ਤਾਰ ਇਕ ਮੂੰਹ ਜ਼ੋਰ ਘੋੜੇ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈ ਅੱਜ ਦੋਹਾਂ ਮੁਲਕਾਂ ਦੀਆਂ ਸਰਕਾਰਾਂ ਏਸ ਹਕੀਕਤ ਤੋਂ ਆਖਾਂ ਨਹੀਂ ਮੇਟ ਸਕਦੀਆਂ ਤੇ ਏਸ ਤੋਂ ਵੱਖ ਇਹ ਹਕੀਕਤ ਦੋਵਾਂ ਮੁਲਕਾਂ ਦੇ ਵਾਸੀਆਂ ਨੂੰ ਏਸ ਗੱਲ ਦੀ ਦਾਅਵਤ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਜੇ ਉਹ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਝਾਕ ਕੇ ਦੇਖਣ ਕੀ ਬਾਰਡਰ ਦੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਬੈਠਾ ਬੰਦਾ ਵਾਕਿਆ ਹੀ ਉਹਦਾ ਦੁਸ਼ਮਣ ਹੈ ? ਕਿਧਰੇ ਇਹ ਦੁਸ਼ਮਣੀ ਉਹਦੇ ਉੱਤੇ ਧੱਕੇ ਨਾਲ਼ ਤਾਂ ਮੜ੍ਹੀ ਨਹੀਂ ਗਈ ? ਇਹ ਅਜਿਹਾ ਵਾਹਗਾ ਏ ਜਿਹਦੇ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕਰਨਾ ਵੀ ਮਨਾਈ ਏ। ਵਾਹਗੇ ਦੀ ਇਹ ਕੰਧ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਤੇ ਮਜ਼ਹਬ ਦੇ ਨਾਂ ਤੇ ਉਸਾਰੀ ਲਗਦੀ ਏ ਪਰ ਅਸਲ ਵਿਚ ਇਹਦਾ ਮਜ਼ਹਬ ਨਾਲ਼ ਦੂਰ ਦੂਰ ਦਾ ਵੀ ਸੰਬੰਧ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਇਹ ਪਖੰਡ (ਮੁਨਾਫ਼ਕਤ) ਤੇ ਦੋਹਰੇ ਇਖ਼ਲਾਕੀ ਮਿਆਰਾਂ ਤੇ ਖਲੋਤੀ ਏ। ਇੰਜ ਤੇ ਤੀਜੀ ਦੁਨੀਆ ਦਾ ਹਰ ਬੰਦਾ ਭਾਰਾਂ ਥੱਲੇ ਦੱਬਿਆ ਹੋਇਆ ਪਰ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤੀਆਂ ਪੰਡਾਂ ਚੁੱਕੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਨੇ ਤੇ ਭਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਇਹ ਪਿੰਡਾਂ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਉਹਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕਰਦੀਆਂ ਨੇ ਸਗੋਂ ਉਹਦੀ ਮੌਤ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਵੀ ਇਹੋ ਪੰਡਾਂ ਕਰਦੀਆਂ ਨੇ ਜਦ ਤੀਕ ਉਹਨੂੰ ਇਹ ਪਿੰਡਾਂ ਇਜ਼ਾਜ਼ਤ ਨਾਮਾ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੀਆਂ ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਨਾ ਤੇ ਉਹ ਕਬਰ ਵਿਚ ਵੜਦਾ ਏ ਤੇ ਨਾ ਈ ਸੂਏ ਵਿਚ ਲੰਮਾ ਪੈਂਦਾ ਏ। ਅਸਲ ਵਿਚ ਤੇ ਉਹਦੇ ਮਰਨ ਨਾਲ਼ ਵੀ ਇਹ ਭਾਰ ਲਹਿੰਦਾ ਨਹੀਂ ਛਿੜੀ ਥਾਂ ਬਦਲ ਲੈਂਦਾ । ਮਾਂ ਪਿਓ ਆਪਣਾ ਇਹ ਭਾਰ ਲਾਹ ਕੇ ਆਪਣੇ ਬਾਲਾਂ ਤੇ ਲੱਦ ਕੇ ਅਗਾਂਹ ਹੁੰਦੇ ਨੇਂ। ਇਹ ਭਾਰ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੇ ਬਾਲਾਂ ਦੇ ਵਿਆਹ ਨੇ । ਇੰਜ ਤੇ ਪੁੱਤਰਾਂ ਦਾ ਵਿਆਹ ਵੀ ਭਾਰ ਏ ਪਰ ਅਸਲ ਭਾਰ ਧੀਆਂ ਨੇ। ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਘਰ ਇੱਕ ਧੀ ਜੰਮਦੀ ਈ ਭਾਰ ਬਣ ਕੇ ਏ। ਉਹਦੇ ਜੰਮਣ ਤੇ ਨਾ ਤੇ ਕੋਈ ਸ਼ਰੀਂਹ ਦੇ ਪੱਤਿਆਂ ਦਾ ਸਿਹਰਾ ਬੂਹੇ ਉੱਤੇ ਬੰਨ੍ਹਣ ਆਉਂਦਾ ਤੇ ਨਾ ਈ ਸ਼ਰੀਕ ਬਰਾਦਰੀ ਮੁਬਾਰਕਾਂ ਦੇਣ ਲਈ ਭੱਜੀ ਆਉਂਦੀ ਏ ਸਗੋਂ ਉਹਦਾ ਸਵਗਤ ਕੀਰਨਿਆਂ ਨਾਲ਼ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਏ । ਪੁਰਾਣੇ ਜ਼ਮਾਨੇ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀ ਏਸ ਭਾਰ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਜੰਮਦਿਆਂ ਧੀਆਂ ਦਾ ਈ ਗੱਲ ਘੁੱਟ ਦਿੰਦੇ ਸਨ ਪਰ ਅੱਜ ਉਹਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕੀਰਨਿਆਂ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਧੀ ਦਾ ਗੱਲ ਘੁੱਟਣ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਰਹੀ । ਪੰਜਾਬੀ ਇਹਦਾ ਇਕ ਮਾਡਰਨ ਹੱਲ ਲੱਭ ਲਿਆ ਏ ਪਈ ਧੀ ਨੂੰ ਜੰਮਣ ਈ ਨਾ ਦਿਓ। ਨਾ ਰਵੇ ਬਾਂਸ ਤੇ ਨਾ ਵੱਜੇ ਵੰਝਲੀ । ਚੜ੍ਹਦੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਡਾਕਟਰ ਚਾਰ ਟਿਕੀਆਂ ਦੀ ਖ਼ਾਤਿਰ ਡਾਕਟਰ ਤੋਂ ਜੱਲਾਦ ਬਣ ਗਿਆ ਏ । ਉਹ ਮਾਂ ਦੇ ਢਿੱਡ ਵਿਚ ਈ ਪਤਾ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਕਿ ਇਹ ਧੀ ਏ ਜਾਂ ਪੁੱਤਰ ਏ ਜੇ ਕੁੜੀ ਹੋਵੇ ਤੇ ਫਿਰ ਉਹਦਾ ਅੱਧ ਬਣਿਆ ਸਰੀਰ ਕੱਚਾ ਕੱਢ ਕੇ ਪਿਓ ਦੇ ਹੱਥ ਫੜਾਉਂਦਾ ਏ । ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਪਹਿਲੇ ਇਹ ਕੰਮ ਕੰਵਾਰੀਆਂ ਮਾਂਵਾਂ ਆਪਣਾ ਗੁਨਾਹ ਲੁਕਾਉਣ ਲਈ ਸੱਤਾਂ ਪੜਦਿਆਂ ਵਿਚ ਕਰਦੀਆਂ ਸਨ ਪਰ ਅੱਜ ਇਹ ਕੰਮ ਵਿਆਹੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਕਰਦੀਆਂ ਨੇ ਫ਼ਰਕ ਸਿਰਫ਼ ਏਨਾ ਏ ਕਿ ਕੰਵਾਰੀ ਲਈ ਇਹ ਗੁਨਾਹ ਉਹਦੀ ਕੁੱਖ ਵਿਚ ਪਲ ਰਿਹਾ ਬਾਲ ਹੁੰਦਾ ਏ ਉਹ ਭਾਂਵੇਂ ਧੀ ਏ ਜਾਂ ਪੁੱਤਰ ਏ ਪਰ ਇੱਕ ਵਿਆਹੀ ਪੰਜਾਬਣ ਲਈ ਇਹ ਪਾਪ ਉਹਦੀ ਕੁੱਖ ਵਿਚ ਪਲ ਰਹੀ ਧੀ ਏ ਤੇ ਉਹ ਏਸ” ਗੁਨਾਹ” ਤੋਂ ਲੁਕ ਛਿਪ ਕੇ ਜਾਨ ਨਹੀਂ ਛੁੜਾਉਂਦੀ ਸਗੋਂ ਸਾਰੇ ਜਹਾਂ ਦੇ ਸਾਮ੍ਹਣੇ ਕਰਦੀ ਏ । ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਘਰ ਜਦ ਧੀ ਜੰਮ ਈ ਪੈਂਦੀ ਏ ਤੇ ਇਹਦੇ ਭਾਰ ਬਣਨ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਸ਼ਕਲ ਉਹਦੀ ਰਾਖੀ ਹੁੰਦੀ ਏ । ਜੇ ਉਹਦੀ ਇਹ ਧੀ ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿਸੇ ਬੰਦੇ ਨਾਲ਼ ” ਖ਼ਰਾਬ” ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਏ ਤੇ ਉਹ ਸ਼ਰੀਕਾਂ ਤੇ ਬਰਾਦਰੀ ਨੂੰ ਮੂੰਹ ਦਿਖਾਉਣ ਜੋਗਾ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦਾ ਤੇ ਇਹ ਉਹਦੀ ਮੁੱਛ ਦਾ ਮਸਲਾ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਏ ਤੇ ਉਹ ਆਪਣੀ ਮੁੱਛ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਆਪਣੀ ਧੀ ਨੂੰ ਕਤਲ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਤੇ ਉਹਦੇ ਲਹੂ ਵਿਚ ਆਪਣੀਆਂ ਮੁੱਛਾਂ ਨੂੰ ਲਬੇੜ ਕੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਕੜਾ ਕੇ ਤੇ ਤਾਅ ਦੇ ਕੇ ਬਰਾਦਰੀ ਤੇ ਸ਼ਰੀਕਾਂ ਵਿਚ ਟੁਰਨ ਦਾ ਇਜ਼ਾਜ਼ਤ ਨਾਮਾ ਲੈ ਕੇ ਆ ਜਾਂਦਾ ਏ । ਸਦਕਾ ਜਾਈਏ ਏਸ ਪਿਓ ਦੇ ਤੇ ਏਸ ਬਰਾਦਰੀ ਦੇ ਜੋ ਇਕ ਸ਼ਖ਼ਸ ਦੇ ਦੋ ਘੜੀ ਪਿਆਰ ਕਰਨ ਦੇ ਬਦਲੇ ਵਿਚ ਉਹਦੇ ਕੋਲੋਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਖੋਹ ਲੈਂਦੇ ਨੇ । ਇਹ ਪਿਓ ਰੱਬ ਤੇ ਕਾਨੂੰਨ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਵਿਚ ਕਾਤਲ ਏ ਪਰ ਇਹਨੂੰ ਕਾਤਲ ਕਹਿਣ ਦੀ ਥਾਂ ਗ਼ੈਰਤਮੰਦ ਤੇ ਹੀਰੋ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਏ। ਉਹਨੂੰ ਗ਼ੈਰਤ ਦਾ ਇਹ ਤਮਗ਼ਾ ਦੇਣ ਵਾਲਿਆਂ ਵਿਚ ਕਾਨੂੰਨ ਦੇ ਰਾਖੇ ਤੇ ਧਰਮ ਦੇ ਵੱਡੇ ਵੱਡੇ ਪ੍ਰਚਾਰਕ ਹੁੰਦੇ ਨੇ । ਜੇ ਏਸ ਪੰਜਾਬੀ ਪਿਓ ਦੀ ਇਹ ਧੀ ” ਖ਼ਰਾਬ’ ‘ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਤੇ ਕਤਲ ਹੋਣੋ ਬਚ ਜਾਂਦੀ ਏ ਤੇ ਫਿਰ ਉਹ ਉਹਦੇ ਲਈ ਵਰ ਲੱਭਣ ਤੁਰ ਪੈਂਦਾ ਏ ਤੇ ਏਸ ਕੰਮ ਲਈ ਉਹ ਕਈ ਛਾਨਣੀਆਂ ਵਰਤਦਾ ਜਿਹਨਾਂ ਰਾਹੀਂ ਉਹ ਛਾਣ ਕੇ ਵਰ ਲੱਭਦਾ ਏ। ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਛਾਨਣੀਆਂ ਦਾ ਘਾਟਾ ਨਹੀਂ ਏ ਸਗੋਂ ਰੰਗ ਰੰਗ ਦੀਆਂ ਛਾਨਣੀਆਂ ਦੀ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਸਾਰੀ ਮੰਡੀ ਏ । ਜਿਹਨੂੰ ਜਿਹੋ ਜਿਹੀ ਛਾਨਣੀ ਦੀ ਲੋੜ ਏ ਉਹ ਆਪਣੀ ਮਰਜ਼ੀ ਦੀ ਛਾਨਣੀ ਲੈ ਆਉਂਦਾ ਏ। ਪਹਿਲੀ ਛਾਨਣੀ ਮਜ਼ਹਬ ਯਾਂ ਧਰਮ ਦੀ ਏ। ਇਹ ਛਾਨਣੀ ਇਕ ਪੰਜਾਬੀ ਨੂੰ ਛਾਣ ਕੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਹਿੰਦੂ, ਸਿੱਖ ਤੇ ਈਸਾਈ ਵੱਖਰਾ ਕਰ ਦਿੰਦੀ ਏ । ਦੂਜੀ ਛਾਨਣੀ ਫ਼ਿਰਕਿਆਂ ਦੀ ਏ ਇਹ ਇਕ ਸਿੱਖ ਨੂੰ ਛਾਣ ਕੇ ਅਕਾਲੀ, ਨਾਮਧਾਰੀ, ਨਿਰੰਕਾਰੀ, ਰਾਧਾ ਸਵਾਮੀ, ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ ਤੇ ਖ਼ੋਰੇ ਹੋਰ ਕੀ ਕੀ ਕੱਢ ਕੇ ਵੱਖਰਾ ਕਰ ਲੈਂਦੀ ਏ, ਇਸੇ ਤਰਾਂ ਦੀ ਛਾਨਣੀ ਮੁਸਲਮਾਨ ਪੰਜਾਬੀ ਕੋਲ਼ ਵੀ ਏ ਜੋ ਛਾਣ ਕੇ ਵਿਚੋਂ ਸੁੰਨੀ ਸ਼ੀਆ, ਵਹਾਬੀ, ਮਿਰਜ਼ਈ, ਦਿਓ ਬਣਦੀ, ਨਕਸ਼ਬੰਦੀ ਤੇ ਖ਼ੋਰੇ ਹੋਰ ਕੀ ਕੀ ਕੱਢ ਕੇ ਵੱਖਰਾ ਕਰ ਦਿੰਦੀ ਏ । ਇਹੋ ਜਿਹਾਂ ਛਾਨਣੀਆਂ ਪੰਜਾਬੀ ਹਿੰਦੂਆਂ ਤੇ ਈਸਾਈਆਂ ਕੋਲ਼ ਵੀ ਨੇ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਛਾਨਣੀਆਂ ਮਗਰੋਂ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਛਾਨਣੀ ਦੀ ਵਾਰੀ ਆਉਂਦੀ ਏ ਜਿਹਦੀ ਹਰ ਮਜ਼ਹਬ ਤੇ ਧਰਮ ਵਿਚ ਮਨਾਹੀ ਏ । ਇਹ ਛਾਨਣੀ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਪਖੰਡ ਦੀ ਸਿਖ਼ਰ ਏ । ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਜਦੋਂ ਦਿਲ ਕਰਦਾ ਏ ਉਹ ਮੁਸਲਮਾਨ ,ਹਿੰਦੂ, ਸਿੱਖ ਤੇ ਈਸਾਈ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਏ । ਜਦ ਉਹਨੂੰ ਇਹ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਪੁੱਜਦੀ ਤੇ ਉਹ ਧਰਮ ਦੀ ਵਰਦੀ ਲਾਹ ਕੇ ਗੋਤ ਦੀ ਵਰਦੀ ਪਾ ਲੈਂਦਾ ਤੇ ਮਜ਼ਹਬ ਤੇ ਧਰਮ ਨੂੰ ਠਿੱਠ ਤੇ ਮਾਰ ਦਿੰਦਾ । ਇਹ ਛਾਨਣੀ ਜ਼ਾਤਾਂ ਤੇ ਗੋਤਾਂ ਦੀ ਏ । ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਵਿਚ ਬਾਬੇ ਨਾਨਕ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਤੱਕ ਸਭ ਗੁਰੂਆਂ ਏਸ ਛਾਨਣੀ ਦੀ ਨਿੰਦਿਆ ਕੀਤੀ ਏ। ਇਸਲਾਮ ਵਿਚ ਨਬੀ ਪਾਕ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਸਭ ਇਸਲਾਮੀ ਹਸਤੀਆਂ ਏਸ ਛਾਨਣੀ ਨੂੰ ਭੈੜਾ ਕਿਹਾ ਏ ਤੇ ਇਹਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦੀ ਮਨਾਹੀ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਏ । ਈਸਾਈ ਮਜ਼ਹਬ ਵਿਚ ਵੀ ਏਸ ਛਾਨਣੀ ਦੀ ਮਨਾਹੀ ਏ । ਏਸ ਛਾਨਣੀ ਦੀਆਂ ਵੀ ਅੱਗੋਂ ਇੱਕਤਰ ਸੌ ਕਿਸਮਾਂ ਨੇ । ਸਿੱਖ ਜੱਟ ਜਦ ਇਹ ਛਾਨਣੀ ਵਰਤਦਾ ਏ ਤੇ ਆਪਣੀ ਧੀ ਲਈ ਵਰ ਲੱਭਣ ਲਈ ਉਹ ਏਸ ਛਾਨਣੀ ਰਾਹੀਂ ਪਹਿਲੇ ਤੇ ਆਪਣੀ ਗੋਤ ਇਕ ਪਾਸੇ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਏ ਫਿਰ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਦੀ ਗੋਤ ਵੱਖਰੀ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਏ ਫਿਰ ਨਾਨਕੇ ਪਿੰਡ ਦੀ ਵਾਰੀ ਆਉਂਦੀ ਏ ਪਈ ਮੁੰਡਾ ਨਾਨਕੇ ਪਿੰਡ ਦਾ ਨਾ ਹੋਵੇ ਫ਼ਰ ਦਾਦਕੇ ਪਿੰਡ ਦਾ ਵੀ ਨਾ ਹੋਵੇ। ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਸਾਰੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਪੰਜਾਬੀ ਤੇ ਖ਼ਾਸ ਤੌਰ ਤੇ ਜੱਟ ਪੰਜਾਬੀ ਆਪਣੇ ਸਿੱਖ ਜੱਟ ਭਰਾ ਦੇ ਉਲਟ ਕਰਦੇ ਨੇ ਉਹ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕੁੜੀ ਲਈ ਵਰ ਆਪਣੇ ਭਰਾ ਭੈਣ ਸਾਲੇ ਤੇ ਸਾਲ਼ੀ ਦੇ ਘਰੋਂ ਲੱਭਦਾ ਏ ਫ਼ਿਰ ਉਹਦੇ ਚਾਚੇ ,ਤਾਏ ਫੂਫੀ ਤੇ ਮਾਸੀ ਦੇ ਪੁੱਤਰਾਂ ਜਾਂ ਧੀਆਂ ਦੇ ਮੁੰਡਿਆਂ ਦੀ ਵਾਰੀ ਆਉਂਦੀ ਏ ਜੇ ਉਹਨੂੰ ਇੰਜ ਘਰੋਂ ਰਿਸ਼ਤਾ ਨਾ ਲੱਭੇ ਤੇ ਉਹਨੂੰ ਵਖ਼ਤ ਪੇ ਜਾਂਦਾ ਏ ਕਿਉਂ ਜੇ ਜੱਟਾਂ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਗੋਤ ਦੇ ਉੱਚੇ ਹੋਣ ਦਾ ਇਕ ਮੁਕਾਬਲਾ ਏ ਹਰ ਜੱਟ ਦੂਜੀ ਗੋਤ ਦੇ ਜੱਟ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਤੋਂ ਹੀਣਾ ਸਮਝਦਾ ਏ। ਇਹੋ ਗੱਲ ਰਾਜਪੂਤਾਂ ਗੁੱਜਰਾਂ ਤੇ ਹੋਰ ਗੋਤਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਏ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਵਿਚ ਏਸ ਛਾਨਣੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਕੱਟੜ ਤੇ ਕਰੜੀ ਸਯੱਦਾਂ ਵਿਚ ਏ। ਸੱਯਦ ਆਪਣੀ ਕੁੜੀ ਦਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਸਿਰਫ਼ ਸਯੱਦਾਂ ਵਿਚ ਕਰਦਾ ਏ । ਉਹਦੇ ਲਈ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੀਆਂ ਬਾਕੀ ਸਾਰੀਆਂ ਗੋਤਾਂ ਉੱਮਤੀ ਯਾਨੀ ਰਈਅਤ ਜਾਂ ਪੈਰੋਕਾਰ ਨੇ । ਮੁਸਲਮਾਨ ਸੱਯਦ ਆਪਣੇ ਵਰਤਾਰੇ ਵਿਚ ਹਿੰਦੂ ਬ੍ਰਹਾਮਣ ਤੋਂ ਵੀ ਚਾਰ ਚੁੱਕੇ ਵੱਧ ਏ । ਉਹ ਸਰਦਾਰ, ਪਾਕ ਤੇ ਨੂਰੀ( ਉਹ ਬਾਕੀ ਇਨਸਾਨਾਂ ਤਰਾਂ ਮਿੱਟੀ ਚੋਂ ਨਹੀਂ ਬਣਿਆ ਸਗੋਂ ਨੂਰ ਚੋਂ ਬਣਿਆ) ਏ। ਏਸ ਪਾਰੋਂ ਉਹ (ਪਵਿੱਤਰ) ਏ ਤੇ ਬਾਕੀ ਸਭ ਗੋਤਾਂ ਘਟੀਆ ਨੇ । ਏਸ ਮਗਰੋਂ ਮਾਲੀ ਹਾਲਤ ਦੀ ਛਾਨਣੀ ਆਉਂਦੀ ਏ ਕੁੜੀ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਦਾ ਇਹ ਕੰਮ ਇਕ ਤਰਾਂ ਦਾ ਸੌਦਾ ਹੁੰਦਾ ਏ । ਮੁੰਡਾ ਕੀ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਏ ਕੁੜੀ ਨੂੰ ਰੋਟੀ ਦੇ ਸਕਦਾ ਏ ਜਾਂ ਨਹੀਂ? ਜੇ ਉਹ ਬਾਹਰ ਰਹਿੰਦਾ ਏ ਤੇ ਕੀ ਉਹਦੇ ਰਾਹੀਂ ਕੁੜੀ ਦੇ ਘਰ ਵਾਲੇ ਬਾਹਰ ਜਾ ਸਕਦੇ ਨੇ ਜਾਂ ਨਹੀਂ ਇਹ ਉਹ ਖ਼ਾਸ ਛਾਨਣੀਆਂ ਨੇ ਜਿਹਦੀ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਸ਼ਕਲ ਹਰ ਪੰਜਾਬੀ ਵਰਤਦਾ ਏ ਏਸ ਤੋਂ ਵੱਖ ਹੋਰ ਵੀ ਕਈ ਛਾਨਣੀਆਂ ਨੇ। ਇਹ ਛਾਨਣੀਆਂ ਸਿਰਫ਼ ਪੰਜਾਬ ਤੱਕ ਮਹਿਦੂਦ ਨਹੀਂ ਹਨ ਸਗੋਂ ਜਦ ਇਕ ਪੰਜਾਬੀ ਬਾਹਰ ਤੁਰ ਜਾਂਦਾ ਏ ਤੇ ਇਹ ਛਾਨਣੀਆਂ ਉਹ ਆਪਣੇ ਨਾਲ਼ ਵੀ ਲੈ ਜਾਂਦਾ ਏ। ਬਾਹਰ (ਖ਼ਾਸ ਤੌਰ ਤੇ ਪੱਛਮੀ ਦੁਨੀਆ ਤੇ ਅਸਟਰੇਲੀਆ) ਜਾ ਕੇ ਜਦ ਇਕ ਪੰਜਾਬੀ ਕੁੜੀ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਦਾ ਏ ਤੇ ਉਹ ਛਾਨਣੀਆਂ ਦੇ ਏਸ ਜਾਲ਼ ਨੂੰ ਤੋੜਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੀ ਏ ਕਦੇ ਕਦੇ ਤੇ ਉਹ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਏ ਪਰ ਬਹੁਤੀ ਵਾਰੀ ਉਹਨੂੰ ਇਹਦਾ ਮਹਿੰਗਾ ਮੁੱਲ ਭਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਜਿਹਦੇ ਵਿਚ ਉਹਦਾ ਕਤਲ ਵੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੁੰਦਾ । ਮਾਂ ਪਿਓ ਉਹਨੂੰ ਧੋਖਾ ਦੇ ਕੇ ਪੰਜਾਬ ਲੈ ਆਉਂਦੇ ਨੇ ਇਥੇ ਆ ਕੇ ਕਤਲ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਨੇ ਜੇ ਉਹ ਕਤਲ ਨਾ ਹੋਵੇ ਤੇ ਉਹਨੂੰ ਪੱਛਮ ਵਿਚ ਮਹਿੰਗੀ ਕੀਮਤ ਦੇਣੀ ਪੈਂਦੀ ਏ । ਇਕ ਪੰਜਾਬੀ ਕੁੜੀ ਮੁੰਡੇ ਦੀ ਏਸ ਬਗ਼ਾਵਤ ਮਗਰੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਪਖੰਡ ਤੇ ਦੋਹਰੇ ਇਖ਼ਲਾਕੀ ਮਿਆਰਾਂ ਦਾ ਭਾਂਡਾ ਫੁੱਟਦਾ ਏ। ਉਹਦਾ ਪਹਿਲਾ ਵਿਤਕਰਾ ਮੁੰਡੇ ਕੁੜੀ ਰਾਹੀਂ ਜ਼ਾਹਰ ਹੁੰਦਾ ਏ । ਜੇ ਮੁੰਡਾ ਬਗ਼ਾਵਤ ਕਰ ਕੇ ਵਿਆਹ ਕਰ ਲਵੇ ਤੇ ਉਹਦੇ ਮਾਂ ਪਿਓ ਕੁਝ ਨਖ਼ਰਿਆਂ ਮਗਰੋਂ ਉਹਨੂੰ ਕਬੂਲ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਨੇ । ਚੌਧਰੀ ਸਰਦਾਰ ਮੁਹੰਮਦ ਵਿਰਕ ਲਹਿੰਦੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਜ਼ਿਲੇ ਗੁਜਰਾਤ ਦੇ ਇਕ ਪਿੰਡ ਦਾ ਰਹਿਣ ਵਾਲਾ ਸੀ ਨਾਰਵੇ ਲਈ ਵੀਜ਼ੇ ਖੁੱਲੇ ਤੇ ਉਹ ਆਪਣੀ ਬਰਾਦਰੀ ਨਾਲ਼ ਸਾਮਾਨ ਬਣਾ ਕੇ ਨਾਰਵੇ ਆ ਗਏ ਇਥੇ ਆ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਧੁੱਸ ਕੇ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਸੰਗਮਰਮਰ ਦੀ ਵੱਡੀ ਸਾਰੀ ਕੋਠੀ ਪਾ ਲਈ। ਬਾਲ ਵੱਡੇ ਹੋ ਗਏ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਾਲ਼ ਲੈ ਕੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਤੁਰ ਗਏ । ਇਕ ਮਹੀਨੇ ਮਗਰੋਂ ਈ ਬਾਲਾਂ ਰੌਲ਼ਾ ਪਾ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਉਹ ਵਾਪਸ ਨਾਰਵੇ ਆ ਗਏ । ਬਾਲ ਵੱਡੇ ਹੋ ਗਏ ਸਨ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਆਹੁਣ ਦੀ ਵਾਰੀ ਆ ਗਈ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਧੀ ਨਾਰਵੇ ਵਿਚ ਜੰਮੀ ਪਲ਼ੀ ਸੀ ਉਹਨੇ ਬਰਾਦਰੀ ਦੇ ਕਿਸੇ ਪੇਂਡੂ ਮੁੰਡੇ ਨਾਲ਼ ਵਿਆਹ ਕਰਨ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਦਿੱਤਾ। ਚੌਧਰੀ ਸਰਦਾਰ ਮੁਹੰਮਦ ਵਿਰਕ ਪੱਗ ਲਾਹ ਕੇ ਉਹਦੇ ਪੈਰਾਂ ਤੇ ਰੱਖੀ ਤੇ ਮਿੰਨਤ ਕਰਦਿਆਂ ਕਿਹਾ ” ਪੱਤਰਾ ਤੂੰ ਜਿੱਤੀ ਤੇ ਮੈਂ ਹਾਰਿਆ ਜਾ ਤੋਂ ਆਪਣੀ ਮਰਜ਼ੀ ਦਾ ਮੁੰਡਾ ਲੱਭ ਲੈ ਪਰ ਮੇਰੀ ਇਕ ਮਿੰਨਤ ਏ। ਇੱਕ ਤੇ ਇਹ ਮੁੰਡਾ ਗੋਰਾ ਨਾ ਹੋਵੇ ਦੂਜਾ ਇਹ ਜੱਟ ਹੋਵੇ ।” ਕੁੜੀ ਵਾਅਦਾ ਕਰ ਲਿਆ । ਕੁਝ ਮਹੀਨਿਆਂ ਮਗਰੋਂ ਉਹਨੇ ਆਪਣੇ ਮਾਂ ਪਿਓ ਨੂੰ ਖ਼ਬਰ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਉਹਨੇ ਮੁੰਡਾ ਲੱਭ ਲਿਆ ਏ ਤੇ ਇਹ ਮੁੰਡਾ ਨਾ ਤੇ ਗੋਰਾ ਏ ਸਗੋਂ ਚੀਮਾ ਜੱਟ ਏ । ਉਹ ਬਹੁਤ ਖ਼ੁਸ਼ ਹੋਏ ਤੇ ਜ਼ਿੱਦ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਏ ਕਿ ਉਹ ਮੁੰਡਾ ਛੇਤੀ ਤੋਂ ਛੇਤੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਾਏ। ਖ਼ੈਰ ਇਕ ਦਿਨ ਕੁੜੀ ਮੁੰਡੇ ਨੂੰ ਘਰ ਲਿਆਉਣ ਦਾ ਵਾਅਦਾ ਕੀਤਾ । ਮਾਂ ਪਿਓ ਨੂੰ ਚਾਅ ਚੜ੍ਹ ਗਏ । ਸਵੇਰੇ ਤੋਂ ਘਰ ਵਿਚ ਖਾਣੇ ਪੱਕਣ ਲੱਗ ਪਏ। ਮੁੰਡੇ ਲਈ ਤੁਹਫ਼ੇ ਖ਼ਰੀਦੇ ਗਏ। ਮਿੱਥੇ ਵੇਲੇ ਤੇ ਕੁੜੀ ਮੁੰਡਾ ਲੈ ਆਈ। ਉਹਨੇ ਘਰ ਦੀ ਟੱਲੀ ਵਜਾਈ ਤੇ ਉਹਦੇ ਪਿਓ ਬੂਹਾ ਖੋਲਿਆ ਉਹਨੇ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਉਹਦੀ ਧੀ ਨਾਲ਼ ਇਕ ਸਿੱਖ ਖਲੋਤਾ ਸੀ। ਏਸ ਮਗਰੋਂ ਚੌਧਰੀ ਸਰਦਾਰ ਮੁਹੰਮਦ ਵਿਰਕ ਨਾਲ਼ ਜੋ ਹੋਈ ਉਹ ਸਰਦਾਰ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਕੋਈ ਵੱਖ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਚੌਧਰੀ ਸਰਦਾਰ ਮੁਹੰਮਦ ਦੀ ਨਾਰਵੇ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੀ ਬਰਾਦਰੀ ਉਹਦਾ ਹੁੱਕਾ ਪਾਣੀ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਹੋ ਜਿਹੀਆਂ ਹੋਰ ਵੀ ਮਿਸਾਲਾਂ ਮਿਲਣ ਗੀਆਂ । ਅੱਜ ਜੇ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਸਾਰੇ ਕੱਪੜੇ ਲਹਾ ਕੇ ਤੇ ਉਹਨੂੰ ਘਾਹ ਦੀ ਨਿੱਕੀ ਜਿਹੀ ਤੜਾਗੀ ਬੰਨ੍ਹਵਾ ਕੇ ਤੇ ਉਹਦੇ ਹੱਥ ਵਿਚ ਪੱਥਰ ਦਾ ਹਥੌੜਾ ਫੜਾ ਕੇ ਜੰਗਲ਼ ਵੱਲ ਘੱਲ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ ਤੇ ਕਿਹਾ ਜਾਵੇ ” ਜਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਕਰ ਤੇ ਗ਼ਾਰਾਂ ਵਿਚ ਰਹਿ”। ਉਹ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਜਾਵੇਗਾ ਸਗੋਂ ਤੁਹਾਡੇ ਦਿਮਾਗ਼ ਦੀ ਸਿਹਤ ਤੇ ਸ਼ੱਕ ਕਰੇਗਾ ਪਰ ਹਕੀਕਤ ਵਿਚ ਜਦ ਉਹ ਆਪਣੀ ਧੀ ਦਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਕਰਦਾ ਏ ਤੇ ਇਹੋ ਕਰਦਾ ਏ । ਇਤਿਹਾਸ ਸਾਨੂੰ ਦੱਸਦਾ ਏ ਕਿ ਪਹਿਲੇ ਇਨਸਾਨ ਦੀ ਪੂਛ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ਫਿਰ ਉਹਦੇ ਅਗਾਂਹ ਵਧਣ ਨਾਲ਼ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਇਹ ਗ਼ਾਇਬ ਹੋ ਗਈ । ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਂਵੇਂ ਬਹੁਤ ਗੱਲਾਂ ਵਿਚ ਮਾਡਰਨ ਹੋ ਗਿਆ ਪਰ ਉਹਦੇ ਨਾਲ਼ ਇਹ ਪੂਛ ਹਾਲੇ ਤੀਕ ਲੱਗੀ ਹੋਈ ਏ । ਇਹ ਪੂਛ ਉਹਦਾ ਕਬੀਲੀ ਰਿਵਾਜਾਂ ਰਾਹੀਂ ਆਪਣੀ ਧੀ ਦਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਕਰਨਾ ਏ । ਇਹ ਸਿਰਫ਼ ਇਕ ਕਬੀਲੀ ਰਸਮ ਈ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਇੱਕ ਵਾਹਗਾ ਬਾਡਰ ਵੀ ਏ। ਪੰਜਾਬੀ ਗੋਰੀ ਨੂੰਹ ਤੇ ਗੋਰੇ ਜਵਾਈ ਨੂੰ ਕਬੂਲ ਕਰਕੇ ਫੁੰਡਦਾ ਏ, ਪਰ ਵਾਹਗੇ ਦੇ ਆਰਪਾਰ ਰਹਿੰਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਨੂੰ ਇਨਸਾਨ ਈ ਮੰਨਣ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਏ ਜਦ ਕੇ ਕੁੱਝ ਪੀਹੜ੍ਹੀਆਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਹ ਇਕੋ ਖ਼ੂਨ ਸਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਾਦੇ ਪੜਦਾਦੇ ਇਕੋ ਸਨ। ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਏ ਆਪਣਾ ਮਾਰੇਗਾ ਵੀ ਤੇ ਛਾਂਵੇਂ ਲਿਆ ਕੇ ਪਰ ਪੰਜਾਬੀ ਏਸ ਮਸਲੇ ਤੇ ਆਪਣੇ ਕੋਲੋਂ ਛਾਂਵੇਂ ਮਰਨ ਦੀ ਥਾਂ ਪਰਾਏ ਕੋਲੋਂ ਧੁੱਪੇ ਮਰਨ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਏ । ਚਲੋ ਇਹ ਕੰਧ ਕਿਸੇ ਹੱਦ ਤੱਕ ਹਿੰਦੂਆਂ ਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿਚ ਢਹਿ ਗਈ ਏ ਪਰ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ, ਬੰਦਾ ਬਹਾਦਰ ਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਦੀ ਖੜੀ ਕੀਤੀ ਇਹ ਕੰਧ ਹਿੰਦੂਆਂ ਸਿੱਖਾਂ ਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਵਿਚ ਇਸੇ ਦੀ ਇਸੇ ਤਰਾਂ ਕਾਇਮ ਏ ਤੇ ਇਹ ਕੰਧ ਇਨ੍ਹਾਂ ਉੱਤੇ ਹੱਸਦੀ ਏ ਤੇ ਇਹ ਉਹਦੀ ਪੂਜਾ ਤੇ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਨੇ। ਇਹ ਉਹ ਵਾਹਗੇ ਵਾਲੀ ਕੰਡ ਏ ਜੋ ਮੁਸਲਮਾਨ ਹਿੰਦੂ ਸਿੱਖ ਤੇ ਈਸਾਈ ਪੰਜਾਬੀ ਆਪਣੇ ਵਿਚਕਾਰ ਖਲ੍ਹਾਰ ਕੇ ਖਲੋਤਾ ਏ । ਹੁਣ ਸਵਾਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਕੀ ਇਹ ਕੰਧ ਸਾਰੀਆਂ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਲਈ ਏ? ਸਰਦਾਰਨੀ ਸਤਨਾਮ ਕੌਰ ਇਕ ਵੱਡੇ ਜਾਗੀਰਦਾਰ ਦੀ ਧੀ ਸੀ । ਵੰਡ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਹਦੇ ਮਾਂ ਪਿਓ ਉਹਨੂੰ ਇੰਗਲੈਂਡ ਪੜ੍ਹਨ ਘੱਲਿਆ । ਓਥੇ ਈ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਜਾਗੀਰਦਾਰ ਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਚੀਫ਼ ਮਨਿਸਟਰ ਸਿਰ ਸਿਕੰਦਰ ਹਯਾਤ ਟਿਵਾਣਾ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਮਹਿਮੂਦ ਵੀ ਪੜ੍ਹਨ ਆਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਦੋਨਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ਼ ਇਸ਼ਕ ਹੋ ਗਿਆ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਆਹ ਕਰ ਲਿਆ। ਨਾ ਮਹਿਮੂਦ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਕੁਝ ਕਿਹਾ ਤੇ ਨਾ ਈ ਸਤਨਾਮ ਕੌਰ ਨੂੰ । ਉਹਦੇ ਮਾਂ ਪਿਓ ਵਡ਼ਨ ਤੁਰੇ । ਉਹ ਸਤਨਾਮ ਕੌਰ ਤੋਂ ਸਤਨਾਮ ਮਹਿਮੂਦ ਬਣ ਗਈ ਤੇ ਸਿੱਖ ਦੀ ਸਿੱਖ ਈ ਰਹੀ । ਆਪ ਇਕ ਜਾਗੀਰਦਾਰ ਦੀ ਧੀ ਤੇ ਇਕ ਵੱਡੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਜਾਗੀਰਦਾਰ ਦੀ ਪਤਨੀ ਹੋਣ ਪਾਰੋਂ ਉਸ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਸਿਖ਼ਰ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਗੁਜ਼ਾਰੀ ਉਹ ਉਤਲੇ ਤਬਕੇ ਕਲਾਸ ਦੀਆਂ ਪਾਰਟੀਆਂ ਦੀ ਜਾਨ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ਤੇ ਹਰ ਥਾਂ ਉਹਨੂੰ ਸਲਾਮ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਦੁੱਗਲ ਪੰਜਾਬੀ ਹਿੰਦੀ ਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦਾ ਮਹਾਨ ਲਿਖਾਰੀ ਏ ।ਏਸ ਤੋਂ ਵੱਖ ਉਹਦਾ ਰੇਡੀਓ ਨਾਲ਼ ਵੀ ਤਾਅਲੁੱਕ ਸੀ ਉਹਦਾ ਤੇ ਆਇਸ਼ਾ ਦਾ ਇਸ਼ਕ ਹੋਇਆ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਆਹ ਕਰ ਲਿਆ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਦੁੱਗਲ ਸਿੱਖ ਤੇ ਆਯਸ਼ਾ ਮੁਸਲਮਾਨ ਈ ਰਹੀ ਤੇ ਇਹ ਜੋੜਾ ਕਬੂਲ ਹੋ ਗਿਆ ਏਸ ਤੋਂ ਵੱਖ ਸਾਨੂੰ ਫ਼ਿਲਮੀ ਦੁਨੀਆ ਵਿਚ ਵੀ ਕਈ ਮਿਸਾਲਾਂ ਮਿਲਦੀਆਂ ਨੇਂ । ਨਰਗਿਸ ਇਕ ਹਿੰਦੂ ਸੁਨੀਲ ਦੱਤ ਨਾਲ਼ ਵਿਆਹ ਕੀਤਾ । ਸ਼ਾਹਰੁਖ਼ ਦੀ ਪਤਨੀ ਹਿੰਦੂ ਏ ਆਮਿਰ ਖ਼ਾਨ ਦੀ ਵੀ ਪਤਨੀ ਹਿੰਦੂ ਏ। ਗੱਲ ਸਿਰਫ਼ ਫ਼ਿਲਮੀ ਦੁਨੀਆ ਜਾਗੀਰਦਾਰਾਂ ਤੇ ਅਦਬੀ (ਸਾਹਿਤਿਕ) ਸਟਾਰਜ਼ ਦੀ ਨਹੀਂ ਏ ਤਾਰੀਖ਼ ਵੀ ਇਹੋ ਜਿਹੀਆਂ ਮਿਸਾਲਾਂ ਨਾਲ਼ ਭਰੀ ਪਈ ਏ ਜਿਥੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਰਿਸ਼ਤੇ ਹੋਏ । ਰਾਣੀ ਜੋਧਾਂ ਸਾਹਨ ਹਿੰਦੂ ਰਾਜਪੂਤਾਂ ਦੀ ਧੀ ਸੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਆਪਣੇ ਹੱਥੀਂ ਅਕਬਰ ਨੂੰ ਵਿਆਹ ਕੇ ਦਿੱਤੀ ਇਹ ਕੋਈ ਇਕੱਲੀ ਹਿੰਦੂ ਰਾਣੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜੋ ਮੁਗ਼ਲਾਂ ਦੇ ਹਰਮ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣੀ ਸਗੋਂ ਹੋਰ ਵੀ ਹਿੰਦੂ ਔਰਤਾਂ ਮੁਗ਼ਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹਾਂ ਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਨਵਾਬਾਂ ਦੇ ਨਿਕਾਹ ਵਿਚ ਆਈਆਂ । ਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਪਿਆਰੀ ਪਤਨੀ ਮੋਰਾਂ ਸਰਕਾਰ ਮੁਸਲਮਾਨ ਸੀ। ਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਇਹ ਏਨੀ ਪਿਆਰੀ ਸੀ ਕਿ ਜਦ ਉਹ ਮੁਹਿੰਮਾਂ ਤੇ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਤੇ ਆਪਣੀਆਂ ਰਾਣੀਆਂ ਦੀ ਫ਼ੌਜ ਚੋਂ ਇਕੱਲੀ ਮੋਰਾਂ ਨੂੰ ਨਾਲ਼ ਲੈ ਕੇ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਜੇ ਕਿਸੇ ਵਜ੍ਹਾ ਤੋਂ ਉਹਨੂੰ ਨਾਲ਼ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲੈ ਜਾ ਸਕਦਾ ਤੇ ਸ਼ਰਾਬ ਪੀ ਕੇ ਉਹਨੂੰ ਮੋਰਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਦਾ ਦੌਰਾ ਪੇ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਤੇ ਉਹ ਉਹਦੇ ਵਿਛੋੜੇ ਵਿਚ ਰੋਂਦਾ ਤੇ ਰੌਲ਼ਾ ਪਾਉਂਦਾ ਸੀ। ਏਸ ਇਸ਼ਕ ਤੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਸਿੱਖ ਨੂੰ ਇਤਰਾਜ਼ ਸੀ ਤੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਨੂੰ । ਵੱਡੇ ਵੱਡੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਤੇ ਸਿੱਖ ਜਰਨੈਲ ਵਜ਼ੀਰ, ਮਸ਼ੀਰ ਤੇ ਨਵਾਬ ਮੋਰਾਂ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਜਾ ਕੇ ਸਲਾਮ ਕਰਦੇ ਸਨ ।ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਏਸ ਤਰਾਂ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਦੀਆਂ ਹੋਰ ਮਿਸਾਲਾਂ ਵੀ ਇਤਿਹਾਸ (ਤਾਰੀਖ਼ )ਵਿਚ ਮਿਲਦੀਆਂ ਨੇ। ਰਾਜ ਤੇ ਤਾਕਤ ਵਿਚੋਂ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਲਈ ਹਾਕਮਾਂ ਜਾਂ ਹਾਕਮ ਕੌਮ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਕੁੜੀਆਂ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਦੇਣ ਦੀ ਰੀਤ ਬਹੁਤ ਪੁਰਾਣੀ ਏ ਤੇ ਇਹ ਅੱਜ ਤੀਕ ਵੀ ਚਾਲੂ ਏ । ਅੱਜ ਦੀ ਦੁਨੀਆ ਦਾ ਹਾਕਮ ਗੋਰਾ ਏ । ਪੱਛਮ ਵਿਚ ਅੱਜ ਜੇ ਇਕ ਪਾਸੇ ਇਕ ਪੰਜਾਬੀ ਮਰਦ ਕਿਸੇ ਗੋਰੀ ਨਾਲ਼ ਵਿਆਹ ਕਰ ਕੇ ਆਕੜ ਕੇ ਫਿਰਦਾ ਏ ਤਾਂ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਜੇ ਇੱਕ ਪੰਜਾਬਣ ਵੀ ਕਿਸੇ ਤਕੜੇ ਗੋਰੇ ਨਾਲ਼ ਵਿਆਹ ਕਰ ਲੈਂਦੀ ਏ ਤੇ ਕੋਈ ਤੂਫ਼ਾਨ ਖੜ੍ਹਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਮਜਾਲ ਜੇ ਕੋਈ ਉਹਦੇ ਵੱਲ ਉਂਗਲ ਕਰਨ ਦੀ ਜ਼ੁਰੱਤ ਕਰੇ ਤੇ ਕਿਸੇ ਪੰਜਾਬੀ ਜਾਂ ਏਸ ਕੁੜੀ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਨੂੰ ਕੋਈ ਇਤਰਾਜ਼ ਹੋਵੇ । ਏਸ ਗੋਰੇ ਨੂੰ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਕਬੂਲ ਕਰ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਏ ਸਗੋਂ ਉਹਨੂੰ ਮਿਲਣਾ ਫ਼ਖ਼ਰ ਵੀ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਏ । ਮੈਂ ਸਟਾਕ ਹਾਲਮ ਵਿਚ ਕਈ ਅਜਿਹੀਆਂ ਮੁਸਲਮਾਨ ਤੇ ਸਿੱਖ ਪੰਜਾਬਣਾਂ ਨੂੰ ਜਾਣਦਾ ਹਾਂ ਜੋ ਸਵੀਡਿਸ਼ ਗੋਰਿਆਂ ਨਾਲ਼ ਵਿਆਹੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਨੇ । ਕੋਈ ਮੁਸਲਮਾਨ ਤੇ ਸਿੱਖ ਇਨ੍ਹਾਂ ਗੋਰਿਆਂ ਨੂੰ ਨੱਕ ਚਾੜ੍ਹ ਕੇ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕੁੜੀਆਂ ਦੇ ਮਾਂ ਪਿਓ ਚਾਅ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਗੋਰੇ ਜਵਾਈ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਨੇ । ਕਈ ਵਾਰ ਗੋਰਾ ਰੰਗ ਵੀ ਮਾਅਨੇ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦਾ ਸਿਰਫ਼ ਪੱਛਮ ਦਾ ਬੰਦਾ ਹੋਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਏ । ਸਰਦਾਰ ਹਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪੱਛਮ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦਾ ਏ ਤੇ ਉਹਦੇ ਕੋਲ਼ ਰੱਬ ਦਾ ਦਿੱਤਾ ਸਭ ਕੁਝ ਏ । ਉਹਦੀ ਇਕੋ ਧੀ ਏ ਜੋ ਮੂੰਹ ਵਿਚ ਸੋਨੇ ਦਾ ਚਮਚਾ ਲੈ ਕੇ ਜੰਮੀ । ਪੜ੍ਹ ਲਿਖ ਕੇ ਵਿਹਲੀ ਹੋਈ ਤੇ ਚੰਗੀ ਨੌਕਰੀ ਲੱਭ ਗਈ । ਮਾਂ ਪਿਓ ਉਹਦੇ ਨਾਲ਼ ਉਹਦੇ ਲਈ ਕੋਈ ਜੱਟ ਸਿੱਖ ਵਰ ਲੱਭਣ ਦੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਤੇ ਉਹਨੇ ਮੋੜ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਕਿਹਾ ” ਮੈਂ ਆਪਣਾ ਵਰ ਆਪੇ ਲੱਭਾਂਗੀ ”। ਮਾਂ ਪਿਓ ਉਡੀਕਣ ਲੱਗ ਪਏ ਪਈ ਧੀ ਰਾਣੀ ਕਦੋਂ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਜਵਾਈ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਦੇਵੇਗੀ । ਬਹੁਤਾ ਚਿਰ ਨਾ ਲੱਗਾ ਜੇ ਖ਼ਬਰ ਆ ਗਈ। ਮਾਂ ਪਿਓ ਚਾਈਂ ਚਾਈਂ ਏਸ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਜਵਾਈ ਨੂੰ ਘਰ ਸੱਦਿਆ । ਜਵਾਈ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਘੜੇ ਪਾਣੀ ਪੇ ਗਿਆ । ਇਹ ਕਾਲ਼ਾ ਸੀ। ਬਰਾਦਰੀ ਵਿਚ ਗਲਾਂ ਹੋਈਆਂ। ਮਾਂ ਪਿਓ ਆਪਣੀ ਧੀ ਨੂੰ ਸਮਝਾਇਆ ਉਹਦੀਆਂ ਮਿੰਨਤਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਪਰ ਉਹ ਨਾ ਮੰਨੀ ਆਖ਼ਿਰ ਮਾਂ ਪਿਓ ਹਾਰ ਕੇ ਹਥਿਆਰ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤੇ ਵਿਆਹ ਦੀਆਂ ਤਿਆਰੀਆਂ ਹੋਣ ਲੱਗ ਪਈਆਂ । ਹਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਨੱਕ ਦਾ ਮਸਲਾ ਸੀ ਉਹਨੇ ਵਿਆਹ ਲਈ ਸਾਰਾ ਜ਼ੋਰ ਲਾ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਵਿਆਹ ਦੀਆਂ ਧੁੰਮਾਂ ਪੇ ਗਈਆਂ । ਏਸ ਕੁੜੀ ਦੇ ਇਕ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਮੈਨੂੰ ਏਸ ਵਿਆਹ ਦੀ ਧੂਮਧਾਮ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਸੁਣਾਈ । ਕਹਾਣੀ ਸੁਣ ਕੇ ਮੈਂ ਉਹਨੂੰ ਇਕ ਸਵਾਲ ਪੁੱਛਿਆ ” ਜੇ ਏਸ ਕਾਲੇ ਈਸਾਈ ਦੀ ਥਾਂ ਇਕ ਮੁਸਲਮਾਨ ਪੰਜਾਬੀ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਕੀ ਇਹ ਵਿਆਹ ਇਸੇ ਤਰਾਂ ਧੂਮਧਾਮ ਨਾਲ਼ ਹੁੰਦਾ?” । ਮੇਰਾ ਸਵਾਲ ਸੁਣ ਕੇ ਟੈਲੀਫ਼ੋਨ ਦੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਇੱਕ ਨਾ ਮੁੱਕਣ ਵਾਲੀ ਚੁੱਪ ਦਾ ਰਾਜ ਹੋ ਗਿਆ। ਹਾਕਮ ਕੌਮ ਵਿਚ ਵਿਆਹ ਕਰਨ ਦੀ ਇਕ ਮਿਸਾਲ ਹੋਰ ਵੀ ਏ। ਅੱਜ ਪੱਛਮ ਤੇ ਪੂਰਬੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਇਹ ਆਮ ਰਿਵਾਜ ਏ ਕਿ ਸਿੱਖ ਤੇ ਹਿੰਦੂ ਆਪਸ ਵਿਚ ਵਿਆਹ ਕਰਦੇ ਨੇ ਇਹ ਨਹੀਂ ਕਿ ਸਿਰਫ਼ ਸਿੱਖ ਮਰਦ ਈ ਹਿੰਦੂ ਕੁੜੀਆਂ ਨਾਲ਼ ਵਿਆਹ ਕਰਦੇ ਨੇ ਸਗੋਂ ਸਿੱਖ ਕੁੜੀਆਂ ਵੀ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨਾਲ਼ ਵਿਆਹ ਕਰਦੀਆਂ ਨੇ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਸਭ ਗੋਤਾਂ ਦੀਆਂ ਕੁੜੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਨੇ ਜੱਟ ਰਾਜਪੂਤ, ਲੁਬਾਣੇ, ਖੱਤਰੀ ਤਰਖਾਣ ਵਗ਼ੈਰਾ ਵਗ਼ੈਰਾ ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕੁੜੀਆਂ ਚੋਂ ਨਾ ਤੇ ਕਦੇ ਕਿਸੇ ਕੁੜੀ ਨੂੰ ਵੱਢਿਆ ਗਿਆ ਤੇ ਨਾ ਈ ਏਸ ਕੁੜੀ ਦੇ ਮਾਪੇ ਸ਼ਰੀਕਾਂ ਤੇ ਬਰਾਦਰੀ ਦੇ ਮਿਹਣਿਆਂ ਤੋਂ ਤੰਗ ਹੋ ਕੇ ਸ਼ਹਿਰ ਛੱਡ ਗਏ। ਹੁਣ ਜੇ ਕੋਈ ਸਿੱਖਣੀ ਕਿਸੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਨਾਲ਼ ਵਿਆਹ ਕਰ ਲਏ ਤੇ ਇਹ ਕਬੂਲ ਨਹੀਂ ਏ। ਇਹਦੀ ਇਹ ਵਜ੍ਹਾ ਨਹੀਂ ਏ ਕਿ ਹਿੰਦੂ ਤੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਇਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਬਹੁਤੇ ਨੇੜੇ ਨੇ ਹਕੀਕਤ ਵਿਚ ਇਸਲਾਮ ਤੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਚਾਚੇ ਤਾਏ ਦੇ ਪੁੱਤਰਾਂ ਵਾਂਗੂੰ ਨੇ ਫਿਰ ਇਹ ਵਿਤਕਰਾ ਕਿਉਂ ਅਸਲ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਸਿੱਖ ਹਿੰਦੂ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਹਾਕਮ ਮੰਨ ਚੁੱਕਿਆ ਏ। ਏਸ ਪਖੰਡHypocracy) ਦੀ ਇਕ ਕਲਾਸੀਕਲ ਮਿਸਾਲ ਸੰਨ ਸੰਤਾਲ਼ੀ ਦੀ ਵੰਡ ਏ। ਵੰਡ ਵੇਲੇ ਲੱਖਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਔਰਤਾਂ ਲੁੱਟਦੇ ਮਾਲ ਵਾਂਗੂੰ ਲੁੱਟ ਕੇ ਲੈ ਜਾਈਆਂ ਗਈਆਂ । ਮੁਸਲਮਾਨ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਹਿੰਦੂ ਸਿੱਖ ਔਰਤਾਂ ਲੁੱਟੀਆਂ ਤੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਸਿੱਖਾਂ ਮੁਸਲਮਾਨ ਔਰਤਾਂ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੁਝ ਤੇ ਫ਼ੌਜ ਬਰਾਮਦ ਕਰ ਕੇ ਮਾਪਿਆਂ ਨੂੰ ਪਹੁੰਚਾ ਦਿੱਤੀਆਂ ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਕਈ ਲੱਖ ਔਰਤਾਂ ਲੁੱਟਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਮਲਕੀਅਤ ਰਹੀਆਂ ਤੇ ਦੋਨਾਂ ਦੇਸਾਂ ਦੇ ਸਮਾਜਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਬੂਲ ਕਰ ਲਿਆ ਤੇ ਅੱਜ ਉਹ ਨਾਨੀਆਂ ਦਾਦੀਆਂ ਬਣ ਚੁੱਕੀਆਂ ਨੇ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਔਰਤਾਂ ਚੋਂ ਕਿਸੇ ਦੀ ਗੋਤ ਲੁੱਟਣ ਵਾਲੀ ਦੀ ਗੋਤ ਦੇ ਮੁਤਾਬਿਕ ਸੀ ਜਾਂ ਨਹੀਂ ਏਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਪਾਸੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਤੇ ਇਹ ਔਰਤਾਂ ਬਾਲ ਜੰਮਣ ਲੱਗ ਪਈਆਂ। ਹੁਣ ਏਸ ਪਖੰਡ ਦਾ ਦਿਲਚਸਪ ਪੱਖ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਵੰਡ ਵੇਲੇ ਜੇ ਕੋਈ ਸਿੱਖ ਔਰਤ ਕਿਸੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਮਰਦ ਨੂੰ ਜਾਂ ਕੋਈ ਮੁਸਲਮਾਨ ਔਰਤ ਕਿਸੇ ਹਿੰਦੂ ਸਿੱਖ ਮਰਦ ਨੂੰ ਲੁੱਟਦੇ ਮਾਲ ਵਾਂਗੂੰ ਲੁੱਟ ਕੇ ਲੈ ਜਾਂਦੀ ਤੇ ਇਹਨੂੰ ਆਪਣਾ ਘਰ ਵਾਲਾ ਬਣਾ ਕੇ ਇਹਦੇ ਬਾਲ ਜੰਮਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦੀ ਤੇ ਏਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਕਬੂਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਰਨਾ ਜਦ ਕੇ ਗੱਲ ਇਕੋ ਏ । ਇਕ ਔਰਤ ਲੁੱਟ ਦਾ ਮਾਲ ਬਣ ਕੇ ਗ਼ੈਰ ਮਜ਼ਹਬ ਤੇ ਓਪਰੀ ਗੋਤ ਦੇ ਮਰਦ ਦੇ ਬਾਲ ਜਮ ਸਕਦੀ ਏ ਪਰ ਇੱਕ ਔਰਤ ਲੁੱਟ ਦਾ ਮਾਲ ਬਣਾਏ ਮਰਦ ਦੇ ਬਾਲ ਨਹੀਂ ਜਮ ਸਕਦੀ। ਹੁਣ ਸੋਚਣ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਸਾਰਾ ਪਖੰਡ(Hypocracy) ਤੇ ਦੂਹਰੇ ਇਖ਼ਲਾਕੀ ਮਿਆਰ Double morals ਕਿਉਂ ਨੇ। ਏਸ ਸਵਾਲ ਦਾ ਜਵਾਬ ਸਾਨੂੰ ਤਾਰੀਖ਼ ਜਾਂ ਇਤਿਹਾਸ ਦਿੰਦਾ । ਪੰਜਾਬੀ ਸਮਾਜ ਚੋਂ ਚੋਂ ਦਾ ਮੁਰੱਬਾ ਏ। ਡਾਰਵਿਨ ਤੇ ਕਾਰਲ ਮਾਰਕਸ ਦੇ ਇਨਸਾਨੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਨਜ਼ਰੀਏ ਦੇ ਉਲਟ ਇਹ ਸਮਾਜ ਫ਼ਿਤਰੀ ਇਰਤਕਾਈ ਅਮਲ Evolutionary process ਰਾਹੀਂ ਨਹੀਂ ਬਣਿਆ ਸਗੋਂ ਏਸ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਰੰਗ ਰੰਗ ਦੀ ਬਣਾਉਟੀ ਟਾਕੀ ਲੱਗੀ ਹੋਈ ਏ। ਏਸ ਦੀ ਵੱਡੀ ਵਜ੍ਹਾ ਧਾੜਵੀ ਨੇ ਜਿਹਨਾਂ ਏਸ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਫ਼ਿਤਰੀ ਅਮਲ ਰਾਹੀਂ ਅਗਾਂਹ ਵਧਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਈ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਸਗੋਂ ਆਪਣੇ ਆਪਣੇ ਸਮਾਜ ਦੀ ਟਾਕੀ ਇਹਨੂੰ ਲਾਉਂਦੇ ਰਹੇ ਇਹ ਧਾੜਵੀ ਸਮਾਜ ਉਹ ਕਦਰਾਂ Valuesਤੇ ਨਾਰਮਜ਼ Normsਇਹਦੇ ਤੇ ਮੜ੍ਹਦੇ ਰਹੇ ਜੋ ਅਸਲ ਵਿਚ ਤੇ ਧਾੜਵੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਆਪਣੇ ਇਰਤਕਾਈ ਅਮਲ Evolutionary process ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਿਚ ਬਣੇ ਸਨ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਇਸ ਸਮਾਜ ਦੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰਨੀਆਂ ਸਨ । ਏਸ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਉਘੜਵੇਂ ਮਿਸਾਲ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਦੀ ਏ। ਅੰਗਰੇਜ਼ ਜਿਹੜੇ ਸਮਾਜੀ ਮਾਡਲ ਇਥੇ ਲਿਆ ਕੇ ਲਾਗੂ ਕੀਤੇ ਉਹ ਅਸਲ ਵਿਚ ਪੱਛਮੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਇਰਤਕਾਈ ਅਮਲ Evolutionary process ਚੋਂ ਲੰਘਣ ਮਗਰੋਂ ਬਣੇ ਸਨ। ਏਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਡਾਰਵਿਨ ਤੇ ਕਾਰਲ ਮਾਰਕਸ ਦੇ ਨਜ਼ਰੀਏ ਰਾਹੀਂ ਇੰਜ ਨਿਤਾਰਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਏ ਕਿ ਇਨਸਾਨ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਸਮਾਜ ਸਾਂਝਾ ਸਮਾਜ ਸੀ ਏਸ ਵਿਚੋਂ ਗ਼ੁਲਾਮੀ ਦਾ ਸਮਾਜ ਨਿਕਲਿਆ ਫਿਰ ਇਹ ਸਮਾਜ ਸ਼ਕਲ ਬਦਲ ਕੇ ਕਬੀਲਿਆਂ ਦਾ ਸਮਾਜ ਬਣ ਗਿਆ । ਏਸ ਸਮਾਜ ਦੇ ਮਰਨ ਮਗਰੋਂ ਇਹਦੇ ਚੋਂ ਜਾਗੀਰਦਾਰੀ ਦਾ ਸਮਾਜ ਨਿਕਲਿਆ। ਜਾਗੀਰਦਾਰੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਮਰਨ ਮਗਰੋਂ ਇੰਡਸਟ੍ਰੀਅਲ ਸਮਾਜ ਨਿਕਲਿਆ। ਯਾਦ ਰਹੇ ਕਿ ਜਾਗੀਰਦਾਰੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਮਰਨ ਮਗਰੋਂ ਤੇ ਇੰਡਸਟ੍ਰੀਅਲ ਸਮਾਜ ਦੇ ਜੰਮਣ ਵਿਚਕਾਰ ਵੇਲੇ ਦੀ ਜੋ ਵਿੱਥ ਏ ਉਹ ਥੋੜੀ ਏ ਏਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੇ ਸਮਾਜਾਂ ਦੇ ਮਰਨ ਤੇ ਨਵੇਂ ਸਮਾਜਾਂ ਦੇ ਜੰਮਣ ਵਿਚਕਾਰ ਵੇਲੇ ਦੀ ਵਿੱਥ ਸੈਂਕੜੇ ਤੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਏ। ਅੰਗਰੇਜ਼ ਦੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨ ਵੇਲੇ ਉੱਥੇ ਕਬੀਲਿਆਂ Tribal ਦਾ ਸਮਾਜ ਸੀ ਕਿਧਰੇ ਇਹਦੀ ਸ਼ਕਲ ਖ਼ਾਲਸ ਕਬੀਲਿਆਂ Tribe ਦੀ ਸੀ ਤੇ ਕਿਧਰੇ ਰਜਵਾੜਿਆਂ ਤੇ ਨਿੱਕੀਆਂ ਨਿੱਕੀਆਂ ਬਾਦਸ਼ਾਹੀਆਂ ਦੀ। ਅੰਗਰੇਜ਼ ਆ ਕੇ ਕਬੀਲਿਆਂ ਦੇ Tribalਏਸ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਭੰਨ ਕੇ ਉਥੇ ਯੂਰਪੀ ਜਾਗੀਰਦਾਰੀ ਨਿਜ਼ਾਮ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਜੋ ਇੱਕ ਫ਼ਿਤਰੀ ਅਮਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸਗੋਂ ਬਣਾਉਟੀ ਸੀ । ਪੱਛਮ ਵਿਚ ਕਬੀਲਿਆਂ ਦੇ Tribalਸਮਾਜ ਤੋਂ ਜਾਗੀਰਦਾਰੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਤਬਦੀਲ ਹੋਣ ਵਿਚ ਜੋ ਸੈਂਕੜੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਾਲ ਲੱਗੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੁਝ ਸਾਲਾਂ ਵਿਚ ਇਸ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। ਹਾਲੇ ਇਹ ਜਾਗੀਰਦਾਰੀ ਸਮਾਜ ਬਣਿਆ ਈ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜੇ ਉਹਨੇ ਇਥੇ ਇੰਡਸਟ੍ਰੀਅਲ ਸਮਾਜ ਦੀ ਵੀ ਨੀਹਂ ਰੱਖ ਦਿੱਤੀ। ਇਹਦਾ ਨਤੀਜਾ ਇਹ ਹੋਇਆ ਕਿ ਇਹ ਸਮਾਜ ਚੋਂ ਚੋਂ ਦਾ ਮੁਰੱਬਾ ਬਣ ਗਿਆ । ਅਸਲ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਜੋ ਸਮਾਜ ਹਾਲੇ ਤੀਕ ਸਭ ਤੋਂ ਭਾਰਾ ਏ। ਇਹ ਕਬੀਲਿਆਂ ਦਾTribal ਸਮਾਜ ਏ । ਸਰਹੱਦ,ਸਿੰਧ ਤੇ ਬਲੋਚਿਸਤਾਨ ਦੀਆਂ ਸਰਹੱਦਾਂ ਨਾਲ਼ ਲਗਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿਚ ਹਾਲੇ ਵੀ ਇਹ ਸਮਾਜ ਆਪਣੀ ਅਸਲੀ ਸੂਰਤ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਏ । ਏਸ ਤੋਂ ਵੱਖ ਬਾਰਾਂ ਵਿਚ ਵਸਦੇ ਪੁਰਾਣੇ ਲੋਕ ਵੀ ਇਸੇ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਰਹਿ ਰਹੇ ਨੇ। ਉਹ ਇਲਾਕੇ ਜਿਥੇ ਉਹਨੇ ਜਾਗੀਰਦਾਰੀ ਨਿਜ਼ਾਮ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਓਥੇ ਦਾ ਜਾਗੀਰਦਾਰ ਘੱਟ ਤੇ ਕਬੀਲੇ ਦਾ ਸਰਦਾਰ ਬਣ ਗਿਆ ਇਹ ਜਾਗੀਰਦਾਰ ਭਾਂਵੇਂ ਵੱਡੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਦੇ ਮਾਡਰਨ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦਾ ਏ ਪਰ ਇਹਦਾ ਰਹਿਣ ਸਹਿਣ ਤੇ ਵਰਤਾਰਾ ਕਬੀਲੇ ਦੇ ਸਰਦਾਰਾਂ ਵਾਲਾ ਏ । ਉਹ ਨਵੇਂ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਘੋਲ਼ ਕਰਕੇ ਕਾਮਯਾਬੀ ਦੀ ਸਿਖ਼ਰ ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਜਾਵੇਗਾ ਉਹ ਇਥੋਂ ਦੀਆਂ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰੋਫ਼ੈਸਰ ਬਣ ਜਾਵੇਗਾ ਹਰ ਗੱਲ ਵਿਚ ਮਾਡਰਨ ਹੋ ਜਏਗਾ, ਉਹ ਮਾਡਰਨ ਤੇ ਮਹਿੰਗੇ ਘਰ ਵਿਚ ਰਵੇਗਾ ਮਾਡਰਨ ਕੱਪੜੇ ਪਾਵੇਗਾ, ਮਾਡਰਨ ਗੱਲਾਂ ਕਰੇਗਾ ਪਰ ਜਦ ਆਪਣੀ ਕੁੜੀ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਦੀ ਗੱਲ ਹੋਵੇਗੀ ਤੇ ਉਹ ਕਬੀਲੀ Tribalਇਨਸਾਨ ਬਣ ਜਾਵੇਗਾ ।ਮੈਂ ਜਦ ਕਿਸੇ ਅਜਿਹੇ ਪੰਜਾਬੀ ਬਾਰੇ ਸੋਚਦਾ ਹਾਂ ਤੇ ਮੇਰੇ ਜ਼ਿਹਨ ਵਿਚ ਇਕ ਫ਼ਿਲਮ ਚੱਲਦੀ ਏ ਪਈ ਇਕ ਬੰਦੇ ਟਸਕੀਡੋ ਪਾਇਆ ਹੋਇਆ ਏ ਉਹਦੇ ਹੱਥ ਵਿਚ ਸ਼ੈਮਪੇਨ ਦਾ ਗਲਾਸ ਤੇ ਉਹਨੇ ਬੋਲਦਾਂ ਵਾਲਾ ਗੱਡਾ ਜੋਇਆ ਹੋਇਆ ਤੇ ਅਮਰੀਕਾ ਦੀ ਕਿਸੇ ਹਾਈਵੇ ਤੇ ਲੱਗਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਏ। ਇਹ ਕਬੀਲੀ Tribalਕਦਰਾਂ Valuesਤੇ ਨਾਰਮਜ਼ Norms ਉਹ ਜੋਕਾਂ ਨੇ ਜੋ ਇਕ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਜ਼ੋਰ, ਅਕਲ, ਇਲਮ, ਮਾਲ ਤੇ ਕੌਮਪ੍ਰਸਤੀ ਨੂੰ ਚਿੰਬੜੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਨੇ ਉਹ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲਾਹ ਕੇ ਸੁੱਟਣ ਦੀ ਥਾਂ ਜਦ ਇਨ੍ਹਾਂ ਚੋਂ ਕੋਈ ਜੋਕ ਉਹਦੇ ਸਰੀਰ ਨਾਲੋਂ ਲਹਿ ਕੇ ਜ਼ਮੀਨ ਤੇ ਡਿੱਗ ਪੈਂਦੀ ਏ ਤੇ ਇਹ ਉਹਨੂੰ ਚੁੱਕ ਕੇ ਫਿਰ ਆਪਣੇ ਸਰੀਰ ਨਾਲ਼ ਚਮੋੜ ਲੈਂਦਾ ਏ। ਅਸਲ ਵਿਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਜੋਕਾਂ ਤੋਂ ਜਾਨ ਛੁੜਾਉਣਾ ਕੋਈ ਔਖਾ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਏ ਤੇ ਏਸ ਦਾ ਹੱਲ ਦੋ ਸਿੱਧੇ ਸਿੱਧੇ ਪੇਂਡੂ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਪਿਆਰ ਤੇ ਪੱਗ ਵਟਾਈ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਰਾਹੀਂ ਕੱਢਿਆ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਇਹ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਤੇ ਧਰਮਾਂ ਵਾਲਾ ਵਾਹਗਾ ਢਾ ਕੇ ਪਰਾਂਹ ਮਾਰਿਆ । ਮੇਰੇ ਨਜ਼ਦੀਕ ਇਹ ਸਾਰੀ ਪੰਜਾਬੀ ਕੌਮ ਲਈ ਮਾਡਲ ਨੇ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ਼ ਮੇਰੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਵਾਹਗੇ ਬਾਡਰ ਤੇ ਲਾਏ ਗਏ ਰਾਜਾ ਪੋਰਸ ਮੇਲੇ ਤੇ ਹੋਈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਸਿੱਖ ਤੇ ਦੂਜਾ ਮੁਸਲਮਾਨ ਸੀ । ਦੋਨੋਂ ਜੱਟ ਤੇ ਇਕੋ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਜੰਮੇ ਨਿੱਕੇ ਹੁੰਦਿਆਂ ਇਕੱਠੇ ਖੇਡੇ ਤੇ ਵੱਡੇ ਹੋਏ ਤੇ ਪੱਗ ਵੱਟ ਭਰਾ ਬਣ ਗਏ। ਵੰਡ ਦਾ ਹਨੇਰ ਝੁੱਲਿਆ ਤੇ ਏਸ ਮੁਸਲਮਾਨ ਜੱਟ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਜਾਣ ਦੀ ਕਰ ਲਈ ਉਹਦੀ ਤਿਆਰੀ ਦੇਖ ਕੇ ਉਹਦੇ ਪੱਗ ਵੱਟ ਭਰਾ ਸਿੱਖ ਨੂੰ ਗ਼ਸ਼ ਪੈਣ ਲੱਗ ਪਏ ਉਹਦੇ ਗ਼ਸ਼ ਦੇਖ ਕੇ ਏਸ ਮੁਸਲਮਾਨ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਜਾਣ ਦਾ ਇਰਾਦਾ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਪਰ ਉਹਦੀ ਪਤਨੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਜਾਣ ਵਿਚ ਈ ਜਾਣ ਦੀ ਈਮਾਨ ਸਮਝੀ । ਦੋਵੇਂ ਆਪਣੀ ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਤੇ ਅੜ ਗਏ । ਇਕ ਨੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਚੁਣ ਲਿਆ ਤੇ ਦੂਜੇ ਨੇ ਯਾਰੀ ਤੇ ਆਪਣਾ ਪਿੰਡ । ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਤੇ ਬਾਲਾਂ ਦੇ ਜਾਣ ਮਗਰੋਂ ਉਹ ਇਕੱਲਾ ਹੋ ਗਿਆ ਉਹਨੂੰ ਇਕੱਲਿਆਂ ਦੇਖ ਕੇ ਉਹਦੇ ਸਿੱਖ ਭਰਾ ਦੇ ਦਿਲ ਨੂੰ ਰੁੱਗ ਭਰਿਆ ਜਾਵੇ ਉਹਨੇ ਆਪਣੀ ਸਾਲ਼ੀ ਦਾ ਵਿਆਹ ਉਹਦੇ ਨਾਲ਼ ਕਰਦਿੱਤਾ । ਨਾ ਕਿਸੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਆ ਕੇ ਰੌਲ਼ਾ ਪਾਇਆ ਤੇ ਨਾ ਈ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਜਥਾ ਗੰਡਾਸੇ ਚੁੱਕ ਕੇ ਆਇਆ। ਵਿਆਹ ਵਾਰੀ ਫੇਰੇ ਵੀ ਹੋਏ ਤੇ ਨਿਕਾਹ ਵੀ ਪੜ੍ਹਿਆ ਗਿਆ। ਉਹ ਮੁਸਲਮਾਨ ਦਾ ਮੁਸਲਮਾਨ ਰਿਹਾ ਤੇ ਉਹਦੀ ਪਤਨੀ ਸਿੱਖ । ਏਸ ਜੌੜੇ ਚੋਂ ਜੋ ਬਾਲ ਜੰਮੇ ਉਹ ਇਨਸਾਨ ਈ ਜੰਮੇ । ਕੋਈ ਰਿੱਛ ਤੇ ਬਾਂਦਰ ਨਹੀਂ ਸਨ ਉਹ ਬਿਲਕੁਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਬਾਲਾਂ ਵਰਗੇ ਸਨ ਜੋ ਜੱਟ ਸਿੱਖ ਸਿੱਖਣੀ ਤੇ ਜੱਟ ਸਿੱਖਣੀ ਤੇ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮਾਂ ਚੋਂ ਜੰਮੇ। ਉਹ ਵਿਹੜੇ ਵਿਚ ਬਹਿ ਕੇ ਹੁੱਕਾ ਪੀਂਦੇ ਏ ਤੇ ਉਹਦੀ ਸਿੱਖ ਪਤਨੀ ਪਾਠ ਕਰਦੀ ਏ। ਦੋਹਵੇਂ ਪੱਗ ਵੱਟਾ ਭਰਾ ਨਾਨੇ ਦਾਦੇ ਬਣ ਗਏ ਨੇਂ ਪਰ ਅੱਜ ਵੀ ਉਸੇ ਤਰਾਂ ਪੱਗ ਵੱਟ ਭਰਾ ਨੇ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਿੱਧੇ ਸਾਧੇ ਪੇਂਡੂਆਂ ਜੱਟਾਂ ਉਹ ਦੀਵਾ ਬਾਲਿਆ ਏ ਜੋ ਵੱਡੇ ਵੱਡੇ ਵਿਦਵਾਨ ਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਨਹੀਂ ਬਾਲ ਸਕੇ। ਇਹ ਦੀਵਾ ਬਾਲ਼ਨਾ ਕੋਈ ਔਖਾ ਨਹੀਂ ਏ ਸਿਰਫ਼ ਇਹਦੀ ਲਾਟ ਨੂੰ ਜਗਾਉਣ ਦੀ ਲੋੜ ਏ । ਗੱਲ ਸਿਰਫ਼ ਇਤਨੀ ਏ ਕਿ ਏਸ ਨੂੰ ਜਗਾਉਣ ਲਈ ਧਰਮਾਂ ਫ਼ਿਰਕਿਆਂ ਗੋਤਾਂ ਤੇ ਦੁਕਾਨਦਾਰੀਆਂ ਦੇ ਪਖੰਡਾਂ (Hypocracy) ਤੇ ਦੋਹਰੇ ਇਖ਼ਲਾਕੀ ਮਿਆਰਾਂ Double morals ਦੀ ਵਰਦੀ ਲਾਹ ਕੇ ਪੰਜਾਬੀ ਤੇ ਅੱਜ ਦਾ ਇਨਸਾਨ ਬਣਨ ਦੀ ਲੋੜ ਏ। ਵਿਕੀਬੁੱਕਸ ’ਤੇ ਜੀ ਆਇਆਂ ਨੂੰ! ਮਿਹਰਬਾਨੀ ਕਰਕੇ ਇਸਨੂੰ ਸਫ਼ੇ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਵਰਤੋ: ਕਾਰਨ ਦੀ ਥਾਂ ਸਫ਼ਾ ਮਿਟਾਏ ਜਾਣ ਦਾ ਕਾਰਨ ਲਿਖੋ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਤੁਸੀਂ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋ ਕਿ ਸਫ਼ਾ ਮਿਟਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਇਸਨੂੰ ਸਫ਼ੇ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਜੋੜੋ। ਹੇਠਾਂ ਮਿਸਾਲ ਵੇਖੋ। ਇਹ ਆਮ ਸਫ਼ਿਆਂ, ਗੱਲ-ਬਾਤ ਸਫ਼ਿਆਂ ਆਦਿ ਵਿਚ ਵਰਤਣ ਲਈ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਸਦੀ ਵਰਤੋਂ ਸਫ਼ੇ ਦੀ ਆਖ਼ਰੀ ਤਬਦੀਲੀ ਦਾ ਵਕਤ ਅਤੇ ਕਰਨ ਵਾਲ਼ੇ ਦਾ ਨਾਮ ਦੱਸਦੀ ਹੈ। ਵਿਕੀਬੁਕਸ ਦਾ ਲੋਗੋ ਅਤੇ ਨਾਮ ਬਦਲਣ ਸੰਬੰਧੀ # ਵਿਕੀਕਿਤਾਬ ਨਾਲੋਂ ਵਿਕੀਕਿਤਾਬਾਂ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਵਧੀਆ ਰਹੇਗਾ। ਇਹ ਇਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਕੱਚ ਦੀਆਂ ਗੋਲ ਗੋਲੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ. ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਰੰਗ ਬਰੰਗੀਆਂ ਧਾਰੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ. ਇਹਨਾਂ ਬੰਟੇ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ. ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਇਹਨਾਂ ਖਾਸ ਤੌਰ ਤੇ ਨਿਸ਼ਾਨੇ ਲਾਉਣ ਖੇਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ. ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਇਸਦੀਆਂ ਬੋਲੀਆਂ (content ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਨਾਮ 'ਪੰਜਾਬ' ਖੇਤਰ ਤੋਂ ਪਿਆ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਫ਼ਾਰਸੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਹੈ, ਜਿਸਦਾ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ 'ਪੰਜ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੀ ਧਰਤੀ’। ਇਹ ਨਾਮ ਮੁਗ਼ਲ ਕਾਲ ਵਿਚ ਪ੍ਰਸਿਧ ਹੋਇਆ। ਇਹ ਪੰਜ ਦਰਿਆ ਹਨ ਸਤਲੁਜ, ਬਿਆਸ, ਰਾਵੀ, ਚਨਾਬ ਅਤੇ ਜਿਹਲਮ। ਭਾਰਤ ਪੰਜਾਬ ਰਾਜ ਵਿਚ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਹੀ ਬੋਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਦੱਖਣ ਪੱਛਮੀ ਕੋਨੇ, ਅਬੋਹਰ ਤਹਿਸੀਲ ਵਿਚ ਬਾਗੜੀ (ਰਾਜਸਥਾਨੀ) ਅਤੇ ਉੱਤਰੀ ਕੋਨੇ, ਜ਼ਿਲਾ ਪਠਾਨਕੋਟ ਵਿਚ ਕੰਡਿਆਲੀ (ਪਹਾੜੀ) ਬੋਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਪੁਣਛ, ਰਾਜੌਰੀ ਜ਼ਿਲਿਆਂ ਅਤੇ ਊੜੀ ਤਹਿਸੀਲ ਵਿਚ ਵੀ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਹਰਿਆਣਾ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਵੀ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਹੀ ਹੈ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਪੰਜਾਬ ਸੂਬੇ ਵਿਚ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਹੀ ਬੋਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਬਹਾਵਲਪੁਰ, ਬਹਾਵਲਨਗਰ ਅਤੇ ਰਹੀਮਯਾਰ ਖ਼ਾਂ ਜ਼ਿਲਿਆਂ ਦੇ ਭਾਰਤ ਨਾਲ ਲਗਦੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿਚ ਰਾਜਸਥਾਨੀ ਬੋਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਡੇਰਾ ਗ਼ਾਜ਼ੀ ਖ਼ਾਂ ਦੇ ਬਲੋਚਿਸਤਾਨ ਨਾਲ ਲਗਦੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਬਲੋਚੀ ਬੋਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਅਜ਼ਾਦ ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿਚ ਵੀ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਹੀ ਬੋਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਖ਼ੈਬਰ-ਪਖ਼ਤੂਨਖ਼ੁਆ ਦੇ ਹਰੀਪੁਰ, ਐਬਟਾਬਾਦ, ਮਾਨਸਹਿਰਾ ਅਤੇ ਡੇਰਾ ਇਸਮਾਈਲ ਖ਼ਾਂ ਜ਼ਿਲਿਆਂ ਵਿਚ ਵੀ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਇਸਲਾਮਾਬਾਦ ਵੀ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਹੀ ਹੈ। ਉੱਤਰ-ਪੂਰਬ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਹੱਦ ਹਿਮਾਲਿਆ ਪਰਬਤ ਹਨ, ਜਿਥੇ ਪਹਾੜੀ ਬੋਲੀ ਜਾਂਦੀ। ਦੱਖਣ-ਪੂਰਬ ਵਿਚ ਘੱਗਰ ਦੇ ਪਾਰ ਹਰਿਆਣਵੀ ਬੋਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਹੋਰ ਦੱਖਣ ਵੱਲ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਹੱਦ ਥਾਰ ਮਾਰੂਥਲ ਹੈ, ਜਿਥੇ ਰਾਜਸਥਾਨੀ ਬੋਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਧੁਰ ਦੱਖਣ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਹੱਦ ਸਾਦਿਕਾਬਾਦ ਤਹਿਸੀਲ ਹੈ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਦੱਖਣ ਵੱਲ ਸਿੰਧੀ ਬੋਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਪੱਛਮੀ ਹੱਦ ਸੁਲੇਮਾਨ ਪਰਬਤ ਹਨ, ਜਿਥੇ ਬਲੋਚੀ ਅਤੇ ਪਸ਼ਤੋ ਬੋਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਉੱਤਰ-ਪੱਛਮ ਵਿਚ ਸਿੰਧ ਪਾਰ ਵੀ ਪਸ਼ਤੋ ਬੋਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਧੁਰ ਉੱਤਰ, ਹਜ਼ਾਰਾ ਖੇਤਰ ਦੇ ਪਾਰ ਕੋਹਿਸਤਾਨੀ ਅਤੇ ਸ਼ੀਨਾ ਬੋਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਪੂਰਬ ਵੱਲ ਪੀਰ ਪੰਜਾਲ ਪਰਬਤਾਂ ਦੇ ਪਾਰ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਬੋਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇੱਕ ਆਜ਼ਾਦ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ,ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਓਹੀ ਪੁਸਤਕਾਂ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਜੋ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਕਾਪੀਰਾਈਟ ਦੇ ਅਜ਼ਾਦ ਸਮੱਗਰੀ ਵਜੋਂ ਜਾਰੀ ਕੀਤੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ।
ਵਿਕੀਬੁਕਸ ਆਜ਼ਾਦ ਸੋਰਸ ਵਿੱਚ ਲਿਖੀਆਂ ਗਈਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੀ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਨੂੰ ਵਿਕੀਮੀਡੀਆ ਫਾਊਂਡੇਸ਼ਨ ਦੁਆਰਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਬਹੁ-ਭਾਸ਼ਾਈ ਹੈ।ਇੱਥੇ ਓਹੀ ਪੁਸਤਕਾਂ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਜੋ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਕਾਪੀਰਾਈਟ ਦੇ ਅਜ਼ਾਦ ਸਮੱਗਰੀ ਵਜੋਂ ਜਾਰੀ ਕੀਤੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਨਈ ਰੋਸ਼ਨੀ ਘੱਟ ਗਿਣਤੀਆਂ ਸਰੋਕਾਰ ਵਜ਼ਾਰਤ ਦੀ ਤੀਵੀਆਂ ਵਿੱਚ ਅਗਵਾਈ ਵਾਲੇ ਗੁਣ ਵਿਕਸਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਸਿਖਲਾਈ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਚਲਾਉਣ ਵਾਲੇ ਅਦਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਮਾਲੀ ਸਹਾਇਤਾ ਦੇਣ ਦੀ ਪੂੰਜੀ ਗਰਾਂਟ ਦੇਣ ਦੀ ਸਕੀਮ ਹੈ। *ਕੇਵਲ ਉਹੀ ਸਿਖਲਾਈ ਅਦਾਰੇ ਦਰਖ਼ਾਸਤ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ ਜੋ ਸਿਖਲਾਈ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਸ਼ਾਮ ਤੌਰ ਤੇ ਚਲਾਂਉਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। *ਰਜਿਸਟਰਡ ਸੁਸਾਇਟੀਆਂ ਜਾਂ ਤੀਵੀਆਂ ਦੇ ਸਵੈ-ਸਹਾਇਤਾ ਗਰੁੱਪ ਲਾਭ ਲੈ ਸਕਦੇ ਹਨ। *ਸਿਖਲਾਈ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ੬ ਦਿਨ ਦੇ ੬ ਘੰਟੇ ਸਮਾਂਕਾਲ ਦੇ ਲਗਭਗ ਹੋਣ। *ਔਨ ਸਾਈਟ ਜਾਂ ਰੈਜ਼ੀਡੈਂਸ਼ਲ ਦੋਵੇਂ ਤਰਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਚਲਾਣੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ। *ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਖੇਤਰ ਅਜਿਹਾ ਚੁਣਿਆ ਜਾਵੇ ਜਿੱਥੇ ਪਿੰਡ ਜਾ ਕਸਬੇ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਘੱਟ ਗਿਣਤੀ ਲੋਕ ਰਹਿੰਦੇ ਹੋਣ। *ਪਿੰਡ/ਕਸਬੇ ਦੇ ਸਰਪੰਚ/ਮੁਖੀਆ ਦੀ ਸਿਖਆਰਥੀ ਚੁਨਣ ਵਿੱਚ ਯੋਗਦਾਨ ਹੋਵੇ। *ਪ੍ਰਾਜੈਕਟ ਮਨਜ਼ੂਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਦ ਸਿਖਿਆਰਥੀਆਂ ਦੀਆਂ ਦਰਖ਼ਾਸਤਾਂ ਔਨਲਾਈਨ ਲੜੀਵਾਰ ਜਾਣ। *ਬੱਚਿਆਂ ਦੀਆਂ ਸ਼ਾਮ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਤੇ ਟੀਕਾਕਰਣ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਘੱਟ ਗਿਣਤੀ ਸਕਾਲਰਸ਼ਿਪ ਸਕੀਮ Wikibooks:ਕਿਤਾਬਾਂ/ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਘੱਟ ਗਿਣਤੀ ਸਕਾਲਰਸ਼ਿਪ ਸਕੀਮਾਂ]] ਈਡੋ ਇੱਕ ਬਣਾਉਟੀ ਭਾਸ਼ਾ ਹੈ ਜੋ 1907 ਵਿੱਚ ਐੱਸਪੇਰਾਂਤੋ ਵਿੱਚ ਸੁਧਾਰ ਕਰਕੇ ਬਣਾਈ ਗਈ। ਸਵਰਾਂ ਦਾ ਉਚਾਰਨ ਸਪੇਨੀ ਜਾਂ ਇਤਾਲਵੀ ਵਾਂਗੂੰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਈਡੋ ਦੇ ਵਿਅੰਜਨ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਨ: | ਦੁੱਤ ਵਿਅੰਜਨ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਸ ਦਾ ਉਚਾਰਨ ਯ਼ ਇਹ ਧੁਨੀ ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਾਲੀ ਹੈ ਕਸ ਇੱਕ ਦੁੱਤ ਵਿਅੰਜਨ ਵਜੋਂ ਜਿਵੇਂ "ਮਾਰਕਸ" ਵਿੱਚ ਸਤਿ ਸ਼੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਜੀ, ਮੇਰਾ ਨਾਮ ਸਤਨਾਮ ਸਿੰਘ ਵਿਰਦੀ ਹੈ। ਮੈਂ ਜਲੰਧਰ ਸ਼ਹਿਰ ਦਾ ਨਿਵਾਸੀ ਹਾਂ ਜੋ ਕਿ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਸੂਬੇ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਮੈਂ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਯੋਗਦਾਨ ਦੇ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਪਰ ਕਦੇ-ਕਦੇ ਹਿੰਦੀ, ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਅਤੇ ਫਿਜੀ ਹਿੰਦੀ ਵਿਕੀਪੀਡੀਏ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸੋਧ ਕਰਦਾ ਹਾਂ। ਈਡੋ ਦੇ ਨਿੱਜੀ ਪੜਨਾਂਵ ਹੇਠ ਮੁਤਾਬਕ ਹਨ: lua ਉਹਦਾ, ਉਹਦੀ, ਉਹਦੇ, ਉਹਦੀਆਂ lia ਉਹਨਾਂ ਦਾ, ਉਹਨਾਂ ਦੀ, ਉਹਨਾਂ ਦੇ, ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਈਡੋ ਵਿੱਚ ਸਾਰੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ 'a' ਨਾਲ ਖ਼ਤਮ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਬਹੁ ਵਚਨ ਰੂਪਾਂ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ "a" ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਉੱਤੇ "i" ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਰੰਗਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਵੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਹਨ: ਈਡੋ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਸਾਰੀਆਂ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਹੀ ਨਿਯਮ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਅਪਵਾਦ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਮੂਲ ਕਿਰਿਆ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਉੱਤੇ ar ਵਰਤਮਾਨ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਅੰਤ ਉੱਤੇ as ਭੂਤ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਅੰਤ ਉੱਤੇ is ਭਵਿੱਖ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਅੰਤ ਉੱਤੇ os ਹੁਕਮੀਆ ਵਾਕਾਂ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ez ਅਤੇ ਸ਼ਰਤੀਆ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਅੰਤ ਉੱਤੇ us ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਉਦਾਹਰਨ ਵਜੋਂ facar ਕਰਨਾ) ਸ਼ਬਦ ਲਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ: Me facus ਮੈਂਨੂੰ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ ਆਮ ਗੱਲਬਾਤ (ਬਾਤ-ਚੀਤ) ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਵਾਕ: 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਹ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਦੇਵਨਾਗਰੀ ਲਿਪੀ ਵਿੱਚ ਲਿਖੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਐੱਸਪੇਰਾਂਤੋ ਇੱਕ ਬਣਾਉਟੀ ਭਾਸ਼ਾ ਹੈ ਜੋ ਲੁਦਵਿਕ ਜ਼ਾਮੇਨਹੋਫ਼ ਦੁਆਰਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਐੱਸਪੇਰਾਂਤੋ ਇੱਕ ਬਣਾਉਟੀ ਭਾਸ਼ਾ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਸਿਰਜਣਹਾਰ ਲੁਦਵਿਕ ਜ਼ਾਮੇਨਹੋਫ ਸੀ। ਉਸਦਾ ਮਕਸਦ ਸੀ ਕਿ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਾਂਝੀ ਸੰਚਾਰ ਭਾਸ਼ਾ ਬਣਾਈ ਜਾਵੇ ਜੋ ਸਿੱਖਣ ਵਿੱਚ ਸੌਖੀ ਹੋਵੇ। | mia ਮੇਰਾ, ਮੇਰੀ, ਮੇਰੇ, ਮੇਰੀਆਂ | ŝia ਉਹਦਾ, ਉਹਦੀ, ਉਹਦੇ, ਉਹਦੀਆਂ (ਇਲਿੰਗ) | lia ਉਹਦਾ, ਉਹਦੀ, ਉਹਦੇ, ਉਹਦੀਆਂ (ਪੁਲਿੰਗ) | ĝia ਉਹਦਾ, ਉਹਦੀ, ਉਹਦੇ, ਉਹਦੀਆਂ (ਵਸਤੂ) | nia ਸਾਡਾ, ਸਾਡੀ, ਸਾਡੇ, ਸਾਡੀਆਂ | ilia ਉਹਨਾਂ ਦਾ, ਉਹਨਾਂ ਦੀ, ਉਹਨਾਂ ਦੇ, ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ==ਆਪਣੇ ਅਤੇ ਹੋਰਾਂ ਬਾਰੇ ਗੱਲਾਂ ਕਰਨਾ== ਇੱਕ ਵਚਨ ਨਾਂਵਾਂ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ "o" ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਬਹੁ-ਵਚਨ ਨਾਂਵਾਂ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ "oj" ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਲਿੰਗ ਨਾਂਵਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚ "o" ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇੱਕ "n" ਜੋੜ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ils eux ਉਹ (ਪੁਲਿੰਗ ਬਹੁਵਚਨ) ਵਿਜ਼ੁਅਲ ਐਡੀਟਰ ਇੱਕ ਟੂਲ ਹੈ ਜਿਸਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਬਿਨਾ ਵਿਕੀਲਿਖਤ ਤੋਂ ਸੋਧਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ। HotCat, ਕੈਟੇਗਰੀਆਂ ਵਿਚ ਤਬਦੀਲੀ ਕਰਨੀ ਆਸਾਨ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ। ProveIt ਹਵਾਲੇ ਜੋੜਨੇ ਆਸਾਨ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਿਨਾ, ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ ਦੇ ਦੂਹਰੇ ਵਿਅੰਜਨ ਜਿੰਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹਿੰਦੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਹਿੰਦ-ਆਰਿਆਈ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਨੇ ਦੀਰਘ-ਸੁਰ ਲਗਾਕੇ ਸੌਖਾ ਕਰ ਲਿਆ ਹੈ, ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਅਜੇ ਵੀ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਾਇਮ ਹਨ। ਸਿੰਧੀ ਅਤੇ ਦਾਰਦੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿਚ ਭਾਵੇਂ ਦੂਹਰਾ ਵਿਅੰਜਨ ਨਹੀ ਹੈ ਪਰ ਸੁਰ ਲਘੂ ਹੀ ਹੈ। ਇਹ ਦੀਰਘ ਅਤੇ ਲਘੂ ਸੁਰ ਵਾਲੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਉੱਤਰ-ਪਛਮੀ ਹਿੰਦ-ਆਰਿਆਈ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਨੂੰ ਬਾਕੀ ਹਿੰਦ-ਆਰਿਆਈ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਤੋਂ ਵੱਖ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ ਪੰਜਾਬੀ ਸਿੰਧੀ ਦਾਰਦੀ ਹਿੰਦੀ | ਉੱਚਕਃ ਉੱਚਉ ਉੱਚਾ ਉਚੋ ਊਂਚਾ | ਸਤ੍ਯਃ ਸੱਚੁ ਸੱਚ ਸਚੁ ਸਾਂਚ/ਸਚ | ਰਿਕ੍ਸ਼ਃ ਰਿੱਛੁ ਰਿੱਛ ਰਿਛੁ ਈਤ੍ਸ ਰੀਛ | ਸ਼ਬ੍ਦਃ ਸੱਦੁ ਸੱਦ ਸਦ ਸਾਦ | ਦੁਗ੍ਧੰ ਦੁੱਧੁ ਦੁੱਧ ਡੁਧੁ ਦੋਦ ਦੂਧ | ਅਗ੍ਰੇ ਅੱਗਹਿ ਅੱਗੇ ਅੱਗੇ ਆਗੇ | ਅਦ੍ਯ ਅੱਜੁ ਅੱਜ ਅਜੁ ਅਜ਼ ਆਜ | ਚਕ੍ਰੰ ਚੱਕੁ ਚੱਕ ਚਕੁ ਚਾਕ ਸਿੰਧੀ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਇਕ ਦੂਜੇ ਬਹੁਤ ਨੇੜੇ ਹਨ। ਸਿੰਧ ਦੇ ਇਕ ਵੱਡੇ ਹਿੱਸੇ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਆ ਕੇ ਵਸੇ ਲੋਕ ਅੱਧੀ-ਅੱਧੀ ਭਾਸ਼ਾ ਬੋਲਦੇ ਹਨ, ਭਾਵ ਅੱਧੀ ਪੰਜਾਬੀ-ਅੱਧੀ ਸਿੰਧੀ। ਦੱਖਣੀ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਉਪਬੋਲੀਆਂ ਦਾ ਉਚਾਰਣ ਵੀ ਸਿੰਧੀ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਮਿਲਦਾ-ਜੁਲਦਾ, ਦੂਹਰੇ-ਵਿਅੰਜਨ ਅਕਸਰ ਸੁਨਣ ਨੂੰ ਮਿਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜੋ ਕੇ ਸਿੰਧੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਖ਼ਾਸੀਅਤ ਹਨ। ਉੱਤਰੀ ਅਤੇ ਦੱਖਣੀ ਪੰਜਾਬੀ ਉਪਬੋਲੀਆਂ ਦੇ ਕਾਰਕ ਪਿਛੇਤਰ ਅਤੇ ਮੂਲ ਕਿਰਿਆ ਦਾ ਭੂਤਕਾਲ ਵੀ ਸਿੰਧੀ ਅਤੇ ਦਾਰਦੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲਦੇ-ਜੁਲਦੇ ਹਨ। ਜਿਵੇਂ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਵਿਚ ਮਾਲੁ ਤੋਂ ਮੋਲੁ ਪਿਉ) ਅਤੇ ਮਾਜੁ ਤੋਂ ਮੋਜੁ ਮਾਂ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੁਲਤਾਨੀ ਉਪਬੋਲੀ ਵਿੱਚ ਕੁੱਕੜੁ ਤੋਂ ਕੁੱਕੁੜ ਵਾਹੜੁ ਤੋਂ ਵਾਹੁੜ ਵਹਿੜਾ ਕੁੱਕੜਿ ਤੋਂ ਕੁੱਕਿੜ ਅਤੇ ਵਾਹੜਿ ਤੋਂ ਵਾਹਿੜ''। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੂਲ ਕਿਰਿਆ ਦਾ ਭੂਤਕਾਲ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਸਾ ਸੀ ਦੱਖਣੀ ਉਪਬੋਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਆਹਾ ਆਹ ਅਸਾ ਆਸਾ ਸਾ ਆਦਿ ਹੈ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਵਿਚ ਓਸੁ ਅਸੁ ਤੋਂ) ਹੈ। ਪਰ ਹਿੰਦੀ ਵਿੱਚ ਮੂਲ ਕਿਰਿਆ ਦਾ ਭੂਤਕਾਲ ਥਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਦੀਆਂ ਉੱਤਰੀ ਉਪਬੋਲੀਆਂ ਦੀ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਵੀ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਨਾਲ ਮਿਲਦੀ ਜੁਲਦੀ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਪੂਰੇ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਜਿੱਥੇ ਜਾਣਾ ਸ਼ਬਦ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉਥੇ ਪੋਠੋਹਾਰੀ ਵਿਚ ਗਛਣਾ ਵਧੇਰੇ ਸੁਣੀਦਾ ਹੈ ਜੋ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਗਤ੍ਸ਼ੁਨ ਨਾਲ ਮਿਲਦਾ-ਜੁਲਦਾ ਹੈ। ਕਈ ਵਾਰ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਦੇ ਕੁਝ ਔਖੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਮੂਲ ਸਮਝਣ ਲਈ ਭਾਸ਼ਾ-ਵਿਗਿਆਨੀ ਪੋਠੋਹਾਰੀ ਬੋਲੀਆਂ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਲੈਂਦੇ ਰਹੇ ਹਨ। ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ 26 ਅੱਖਰ ਹਨ: ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦੁਨੀਆਂ ਦੀ ਬਹੁਤ ਮਸ਼ਹੂਰ ਭਾਸ਼ਾ ਹੈ ਜੋ ਲਗਭਗ ਸਾਰੇ ਹੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਬੋਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਅੱਜ ਦੀ ਤਰੀਕ ਵਿੱਚ ਇਸਨੂੰ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਵਾਤਾਵਰਣ ਚੇਤਨਾ (ਲੇਖ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਪੁਸਤਕ ਦੇ ਸਤੀਸ਼ ਕੁਮਾਰ ਵਰਮਾ ਮੁੱਖ ਸੰਪਾਦਕ ਅਤੇ ਡਾ ਬਲਵਿੰਦਰ ਕੌਰ ਬਰਾੜ ਤੇ ਡਾ ਰਾਜਿੰਦਰ ਪਾਲ ਸਿੰਘ ਸੰਪਾਦਕ ਹਨ। ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਵਿੱਚ ਕੁੱਲ 11 ਲੇਖ ਹਨ। ਮੈਂ ਅਬੋਹਰ ਦਾ ਰਹਿਣ ਵਾਲਾ ਹਾਂ। ਪੁਰਾਤਨ ਜਨਮ ਸਾਖੀ ਪੁਸਤਕ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦੁਆਰਾ ਸੰਪਾਦਿਕ ਕੀਤੀ ਕਿਤਾਬ ਹੈ। ==ਪੁਰਾਤਨ ਜਨਮ ਸਾਖੀ ਵਿਚ ਬਾਬੇ ਨਾਨਕ ਦਾ ਚਰਿਤਰ== ਜਨਮਸਾਖੀ ਪੁਰਾਤਨ ਪੰਜਾਬੀ ਵਾਰਤਕ ਦੀ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਵੰਨਗੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਅਧਿਆਤਮਕ ਪੁਰਸ਼ ਨੂੰ ਨਾਇਕ ਦਾ ਦਰਜਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ. ਜਨਮਸਾਖੀ ਦੋ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਸੁਮੇਲ ਹੈ. ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਸ ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਅਰਥ ਹਨ ਜਨਮ ਦੀ ਗਵਾਹੀ. ਨਾਇਕ ਦਾ ਜਨਮ ਬਿਆਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹ ਅਤੇ ਇਸਦੀ ਗਵਾਹੀ ਸਾਖੀਕਾਰ ਆਪ ਭਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ. ਇਸ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਤੋਂ ਇਹ ਗੱਲ ਵੀ ਸਪਸ਼ਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਰਚਨਾ ਦਾ ਸਾਖੀਕਾਰ ਕੋਈ ਇਤਿਹਾਸਕ ਵਿਅਕਤੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਭਾਵ ਉਸ ਕਲਪਨਾ ਦਾ ਪਾਤਰ ਨਾ ਹੋ ਕੇ ਉਸਨੇ ਅਸਲ ਜੀਵਨ ਗੁਜਾਰਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ. ਦੂਜੀ ਗੱਲ ਉਹ ਇੱਕ ਪਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਵਿਅਕਤੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ. ਇਸਲਈ ਸਾਖੀਕਾਰ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੀ ਲਿਖਤ ਦਾ ਪਾਤਰ ਬਣਾਕੇ ਉਸਦੇ ਸ਼ਰਧਾਲੂਆਂ ਦੇ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਵਧਾਉਦਾ ਹੈ. ਪੁਰਾਤਨ ਜਨਮਸਾਖੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸੰਪਾਦਿਤ ਕਰਕੇ 1926 ਈ. ਵਿਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤੇ. ਇਸਨੂੰ ਪੁਰਾਤਨ ਦਾ ਦਰਜਾ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਹੀ ਦਿੱਤਾ. ਇਸ ਜਨਮਸਾਖੀ ਦੀਆਂ ਦੋ ਆਧਾਰ ਪੋਥੀਆਂ ਹਨ. ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਦੋਹਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਜਨਮਸਾਖੀ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਲੈ ਅਧਾਰ ਬਣਾਇਆ ਹੈ. ਪੁਰਾਤਨ ਜਨਮਸਾਖੀ ਵਿਚ ਕੁਲ 57 ਜਨਮਸਾਖੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੀਆਂ ਅਧਿਆਤਮਕ ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਨੂੰ 5 ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿਚ ਵੰਡ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ. ਪੁਰਾਤਨ ਜਨਮਸਾਖੀ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇ ਚਰਿੱਤਰ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਪੁਰਾਤਨ ਜਨਮਸਾਖੀ ਪੁਰਾਤਨ ਵਾਰਤਕ ਦੀ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਵੰਨਗੀ ਹੈ ਜੋ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਬਾਰੇ ਹੈ. ਇਸ ਵਿਚ ਨਾਨਕ ਦੇ ਚਰਿੱਤਰ ਨੂੰ ਸ਼ਰਧਾ ਅਤੇ ਸਤਿਕਾਰ ਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ. ਭਾਵੇਂ ਜਨਮਸਾਖੀ ਵਿਚ ਹੋਰ ਵੀ ਪਾਤਰ ਹਨ ਪਰ ਸਾਰੀ ਜਨਮਸਾਖੀ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਜੀ ਹੀ ਛਾਏ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ. ਬਾਕੀ ਪਾਤਰਾਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਜੀ ਦਾ ਚਰਿੱਤਰ ਵਧੇਰੇ ਆਧਿਆਤਾਮਕ ਢੰਗ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਹੋਇਆ ਹੈ. ਪੁਰਾਤਨ ਜਨਮਸਾਖੀ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਜੀ ਦੀ ਜੋ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਉਭਰਦੀ ਹੈ, ਉਸ ਉੱਪਰ ਚਰਚਾ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹੈ: ਵੱਡੇ ਭਗਤ ਸਾਖੀ ਦੇ ਸਾਖੀਕਾਰ ਨੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇ ਚਰਿੱਤਰ ਨੂੰ ਦੂਜੇ ਪਾਤਰਾਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਰੱਬ ਦੇ ਵੱਡੇ ਭਗਤ ਵਜੋਂ ਦਰਸਾਇਆ ਹੈ. ਜਦੋ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਜੀ ਨੂੰ ਪਾਂਧੇ ਕੋਲ ਪੜਨ ਭੇਜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਪਾਂਧਾ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਸੁਣਕੇ ਹੈਰਾਨ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ. ਏਨਾ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਸਾਖੀਕਾਰ ਨੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਜੀ ਨੂੰ ਵੱਡਾ ਸਾਬਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਪਾਂਧੇ ਕੋਲੋਂ ਨਾਨਕ ਨੂੰ ਨਮਸਕਾਰ ਵੀ ਕਰਵਾਈ. ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਸਾਖੀਕਾਰ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਨੂੰ ਬਹੁਤੇ ਥਾਵੇਂ ‘ਗੁਰੂ’ ਜਾਂ ‘ਪਰਮੇਸ਼ਰ’ ਵੀ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ. ਅਜਿਹੀ ਬਿਰਤੀ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਵਡਿਆਈ ਦਾ ਸਬੂਤ ਪੁਰਾਤਨ ਜਨਮਸਾਖੀ ਦੀਆਂ ਸਾਖੀਆਂ 1, 10, 21, 22 ਆਦਿ ਵਿਚ ਮਿਲਦਾ ਹੈ. ਸਾਖੀਕਾਰ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਨੂੰ ਹਰ ਵੇਲੇ ਨਾਮ ਖੁਮਾਰੀ ਵਿਚ ਲੀਨ ਦਿਖਾਉਂਦਾ ਹੈ. ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਬ੍ਰਿਤਾਂਤਕ ਜੁਗਤਾਂ ਰਾਹੀਂ ਸਾਖੀਕਾਰ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਬਾਕੀ ਪਾਤਰਾਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਰੱਬ ਦਾ ਵੱਡਾ ਭਗਤ ਸਾਬਿਤ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ. ਕਰਾਮਾਤੀ ਨਾਇਕ ਪੁਰਾਤਨ ਜਨਮਸਾਖੀ ਦੇ ਸਾਖੀਕਾਰ ਨੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਨਾਲ ਕਰਾਮਾਤੀ ਅੰਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਜੋੜਿਆ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਚਰਿੱਤਰ ‘ਕਰਨੀ ਵਾਲਾ’ ਸਿਧ ਹੋ ਸਕੇ. ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੀ ਮਰਜੀ ਨਾਲ ਖੇਤ ਹਰਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ. ਦਰਖਤ ਦੀ ਛਾਂ ਫਿਰਨ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ. ਮਰੇ ਹਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਜਿੰਦਾ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ. ਸਹਾਇਕ ਪਾਤਰ ਮਰਦਾਨਾ ਮਾਸੂਮ ਜਿਹਾ ਬਣ ਕੇ ਕੋਈ ਗਲਤੀ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਆਪਣੀ ਸ਼ਕਤੀ ਨਾਲ ਠੀਕ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ. ਸਾਖੀ ਨ. 47 ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਮੋਏ ਰਾਜਕੁਮਾਰ ਨੂੰ ਜਿੰਦਾ ਕਰਕੇ ਆਪ ਲੋਪ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ. ਇੱਕ ਸਾਖੀ ਵਿਚ ਤਾਂ ਸਾਖੀਕਾਰ ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਹੀ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹਿੰਦੁਆਂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਵਿਚ ਝਗੜਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ. ਮੁਸਲਮਾਨ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਦਫਨਾਉਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਪਰ ਹਿੰਦੂ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਦਾਹ-ਸੰਸਕਾਰ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਪਰ ਇਸਦੇ ਹੱਲ ਲਈ ਜਦੋਂ ਚਾਦਰ ਨੂੰ ਚੁੱਕਿਆ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉਸ ਹੇਠਾਂ ਸਿਰਫ ਫੁੱਲ ਸਨ. ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਾਖੀਕਾਰ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਜੀ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਕਰਾਮਾਤੀ ਸਿੱਧ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ. ਆਦਰਸ਼ਕ ਭੇਖਧਾਰੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਪੁਰਾਨ ਜਨਮਸਾਖੀ ਦੀ ਪੂਰੀ ਲਿਖਤ ਵਿਚ ਛਾਏ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ. ਕਰਤਾ ਦਾ ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਟੀਚਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਬਾਕੀ ਪਾਤਰਾਂ ਤੋਂ ਅਲੱਗ ਦਿਸਣ. ਇਸ ਮਨੋਰਥ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਉਹ ਕਈ ਬਿਰਤਾਂਤਕ ਜੁਗਤਾਂ ਨੂੰ ਅਪਣਾਉਂਦਾ ਹੈ. ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਸਰੀਰ ਉੱਪਰ ਵੰਨ-ਸੁਵੰਨੇ ਵਸਤਰ ਸਜਾਉਂਦਾ ਹੈ. ਸਾਖੀ ਵਿਚ ਇਹ ਗੱਲ ਵੀ ਧਿਆਨ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜਦ ਵੀ ਜਿਸ ਜਗਹ ਉੱਪਰ ਜਾਂਦੇ ਸਨ, ਉੱਥੋਂ ਦਾ ਪਹਿਰਾਵਾ ਪਹਿਨ ਲੈਂਦੇ ਸਨ. ਕਹਿਣ ਤੋਂ ਭਾਵ ਸਾਖੀਕਾਰ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਭੇਖਧਾਰੀ ਦਿਖਾਈ ਹੋਈ ਹੈ. ਸਾਖੀ ਨ. 16 ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਉਦਾਸੀ ਵਿਚ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸਿਰ ਉੱਪਰ ਕਲੰਦਰੀ ਟੋਪੀ ਪਹਿਨੀ ਹੋਈ ਹੈ. ਦੂਜੀ ਉਦਾਸੀ ਵਿਚ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪੈਰਾਂ ਵਿਚ ਖੜਾਵਾਂ ਪਾਈਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ. ਸਾਖੀ ਨ. 49 ਵਿਚ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਮੱਥੇ ਉੱਪਰ ਤਿਲਕ ਸੀ. ਸਾਖੀ ਨ. 51 ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੀਲੇ ਵਸਤਰ ਪਾ ਕੇ ਬਾਲਕਾਂ ਸੰਗ ਖੇਡਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪੈਰਾਂ ਵਿਚ ਚਮ ਦੀਆਂ ਜੁੱਤੀਆਂ ਪਹਿਨੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ. ਇਸ ਸਾਰੇ ਵਿਵਰਣ ਤੋਂ ਇਹ ਸਿਧ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਿਰਫ ਸਰੀਰ ਦੇ ਨਹੀਂ ਮਨ ਦੇ ਵੀ ਪ੍ਰਬਲ ਸੀ. ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਾਖੀਕਾਰ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਸਰੀਰਕ ਵਸਤਰਾਂ ਰਾਹੀਂ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਬਾਰੇ ਖਿਚ ਪੈਦਾ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਜੀ ਨੂੰ ਦੂਜੇ ਪਾਤਰਾਂ ਤੋਂ ਅਲੱਗ ਦਿਖਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ. ਅਣਥੱਕ ਯਾਤਰੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਇੱਕ ਸਦਾਚਾਰਕ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੇ ਧਾਰਨੀ ਸਨ. ਉਹ ਇਸਨੂੰ ਹੋਰ ਅੱਗੇ ਤੋਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ. ਇਸਦੇ ਲਈ ਉਹਨਾਂ ਚਾਰ ਉਦਾਸੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ. ਪੁਰਾਤਨ ਜਨਮਸਾਖੀ ਵਿਚ ਉਹਨਾਂ ਚਾਰਾਂ ਉਦਾਸੀਆਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ. ਪਹਿਲੀ ਇਹ ਕਿ ਮੱਧਕਾਲੀ ਯੁੱਗ ਵਿਚ ਭਾਵੇਂ ਆਣ-ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਸਾਧਨਾ ਦੇ ਘਾਟ ਸੀ ਪਰ ਉਸ ਵੇਲੇ ਦੇ ਆਧਿਆਤਮਕ ਨਾਇਕਾਂ ਦੇ ਲਈ ਇਹ ਗੱਲ ਪਰਚੱਲਿਤ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨੂੰ ਘੁੰਮ-ਘੁੰਮ ਕੇ ਹੀ ਪ੍ਰਚਾਰਨ. ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਲਗਭਗ 25,੦੦੦ ਮੀਲ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕੀਤੀ. ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਾਖੀਕਾਰ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਨੂੰ ਇੱਕ ਅਣਥੱਕ ਯਾਤਰੀ ਸਾਬਿਤ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ. ਗੁਰੁ ਨਾਨਕ ਨੂੰ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰਦਿਆਂ ਦਿਖਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ. ਉਹ ਬਾਬਰ ਕੋਲੋਂ ਵੀ ਨਹੀਂ ਡਰਦੇ. ਕਈ ਹੋਰ ਪਾਤਰਾਂ ਨਾਲ ਸੰਵਾਦ ਰਾਹੀਂ ਸਾਖੀਕਾਰ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਨੂੰ ਬਾਕੀ ਪਾਤਰਾਂ ਤੋਂ ਅੱਡ ਦਿਖਾਉਂਦਾ ਹੈ ਸਿੱਟਾ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਾਖੀਕਾਰ ਦਾ ਇੱਕੋ-ਇੱਕ ਮਨੋਰਥ ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਬਾਕੀ ਪਾਤਰਾਂ ਨੂੰ ਘੱਟ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਦਿਖਾ ਕੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਉਸਾਰੀ ਨੂੰ ਵੱਧ ਤਰਜੀਹ ਦਿੰਦਾ ਹੈ. ਇਸ ਵਿਚ ਕੋਈ ਸ਼ੱਕ ਨਹੀਂ, ਮੱਧਕਾਲ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦਾ ਕੱਦ ਅਧਿਆਤਮਕ ਅਤੇ ਸਾਹਿੱਤਕ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਉੱਚਾ ਹੈ ਪਰ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਨੂੰ ਸਾਖੀ ਵਿਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਉਸ ਰਾਹੀਂ ਪੇਸ਼ ਨਾਇਕ ਯਥਾਰਥ ਤੋਂ ਕਿਤੇ ਦੂਰ ਦਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ. ਸਾਖੀਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਜਿਆਦਾ ਜੋਰ ਉਸਦੀ ਰੁਮਾਂਟਿਕ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਉੱਪਰ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਸਦੀ ਸਦਾਚਾਰਕ ਅਤੇ ਆਧਿਆਤਮਕ ਦਿਖ ਧੁੰਦਲੀ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ. ਵਾਕ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਵਿਆਕਰਨਕ ਪੱਧਰ ਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਇਕਾਈ ਹੈ । *ਬਲੂਮਫੀਲਡ ਅਨੁਸਾਰ (BLOOMFIELD, LANGUAGE “ ਵਾਕ ਇੱਕ ਸੁਤੰਤਰ ਭਾਸ਼ਕ ਰੂਪ ਹੈ, ਜੋ ਕਿਸੇ ਵੀ ਹੋਰ ਵੱਡੇ ਭਾਸ਼ਾਈ ਰੂਪ ਦਾ ਅੰਗ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ”। *ਡਾ. ਬਲਦੇਵ ਸਿੰਘ ਚੀਮਾਂ ਅਨੁਸਾਰ “ ਵਿਆਕਰਨਕ ਅਧਿਐਨ ਦੀ ਵੱਡੀ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਇਕਾਈ ਨੂੰ ਵਾਕ ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਵਾਕ ਆਪਣੀ ਸੰਰਚਨਾਤਮਕ ਬਤਰ ਕਰਕੇ ਕਿਸੇ ਦੂਜੀ ਇਕਾਈ ਦੇ ਅਧੀਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ” । *ਜੋਗਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਪੁਆਰ ਅਨੁਸਾਰ “ ਵਾਕ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਾਕੰਸ਼ਾਂ ਉਪਵਾਕਾਂ ਦਾ ਸਮੂਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ਬਦ ਵਾਕੰਸ਼ ਉਪਵਾਕ ਕਿਸੇ ਖਾਸ ਤਰਤੀਬ ਵਿੱਚ ਵਿਚਰਦੇ ਹਨ ” । ਕੋਈ ਸ਼ਬਦ ਲੜੀ ਵਾਕ ਤਦ ਹੀ ਬਣਦੀ ਹੈ ਜਦ ਉਹ ਕਿਸੇ ਕੜੀਦਾਰ ਸੰਬੰਧਾਂ ਵਿੱਚ ਬੱਝ ਕੇ ਕਿਸੇ ਕਾਰਜ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਕਰੇ । ਰਵਾਇਤੀ ਵਿਆਕਰਨ ਅਨੁਸਾਰ ਵਾਕ ਉਦੇਸ਼ ਤੇ ਵਿਧੇ ਦੀ ਰਚਨਾ ਵਾਲ਼ਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਹੈ । ਉਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਵਿਧੇ ਦੋਵੇਂ ਵਾਕ ਦੇ ਕਾਰਜੀ ਅੰਗ ਹਨ । ਵਾਕ ਵਿੱਚ ਜਿਸ ਬਾਰੇ ਕੁੱਝ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਉਸਨੂੰ ਉਦੇਸ਼ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜੋ ਕੁੱਝ ਉਦੇਸ਼ ਬਾਰੇ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਉਸਨੂੰ ਵਿਧੇ ਦਾ ਨਾਂ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਜਿਵੇਂ ਕੁੜੀ ਖੇਡ ਰਹੀ ਹੈ । ਆਧੁਨਿਕ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਗਿਆਨੀ ਉਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਵਿਧੇ ਦੀ ਥਾਂ ਉੱਪਰ ਨਾਂਵ ਵਾਕੰਸ਼ ਅਤੇ ਕਿਰਿਆ ਵਾਕੰਸ਼ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਅਜੋਕੇ ਵਿਆਕਰਨ ਅਨੁਸਾਰ ਵਾਕ ਦੇ ਵਰਗੀਕਰਨ ਦੇ ਦੋ ਮੁੱਖ ਆਧਾਰ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ। ਬਣਤਰ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਵਰਗੀਕਰਨ ਕਾਰਜ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਵਰਗੀਕਰਨ ਬਣਤਰ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਵਰਗੀਕਰਨ ਬਣਤਰ ਦੇ ਪੱਖ ਤੋਂ ਵਾਕਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਅੰਦਰੂਨੀ ਬਣਤਰ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਵਾਕ ਦੀ ਬਾਹਰੀ, ਅੰਦਰੂਨੀ ਬਣਤਰ ਦੇ ਅੰਤਰਗਤ ਵਾਕ ਵਿੱਚ ਵਿਚਰਨ ਵਾਲ਼ੇ ਤੱਤਾਂ ਦੀ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਜੁੜਨ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਅਤੇ ਵਿਚਰਨ ਸਥਾਨ ਨੂੰ ਮਹੱਤਤਾ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਉਹਨਾਂ ਆਪਸ ਵਿੱਚਲੀ ਜੜ੍ਹਤ ਦੇ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਆਧਾਰ ਤੇ ਵਾਕਾਂ ਨੂੰ ਦੋ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ *ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਬਣਤਰ ਦੇ ਪੱਧਰ ਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਵਾਕਾਂ ਨੂੰ ਤਿੰਨ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਸਧਾਰਨ ਵਾਕ ਦੀ ਬਣਤਰ ਦੇ ਪੈਟਰਨ ਸਧਾਰਨ ਵਾਕ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ ਇੱਕ ਸਵਾਧੀਨ ਉਪਵਾਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਸਵਾਧੀਨ ਉਪਵਾਕ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ ਇੱਕ ਕਿਰਿਆ ਵਾਕੰਸ਼ ਆ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜਿਸਦਾ ਰੂਪ ਕਾਲਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਕਿਰਿਆ ਵਾਕੰਸ਼ ਨਾਲ਼ ਹੋਰ ਬਾਕੀ ਕਿਰਿਆ ਵਾਕੰਸ਼ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਨਾਂਵ ਵਾਕੰਸ਼, ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਵਾਕੰਸ਼, ਕਿਰਿਆ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਵਾਕੰਸ਼ ਆਦਿ ਜੁੜ ਕੇ ਉਪਵਾਕ ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਸਧਾਰਨ ਵਾਕਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਇਹਨਾਂ ਵਾਕੰਸ਼ਾਂ ਦੇ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਜੁੜਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਜਰੂਰੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਵਾਕੰਸ਼ਾਂ ਦੇ ਆਪਸੀ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਸਧਾਰਨ ਵਾਕਾਂ ਦੇ ਕੁੱਝ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਪੈਟਰਨ ਵੇਖੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ:- *ਕਰਤਾ ਨਾਂਵ ਵਾਕੰਸ਼ ਕਿਰਿਆ ਵਾਕੰਸ਼ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਵਾਕਾਂ ਦੀ ਬਣਤਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਾਂਵ ਵਾਕੰਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਹੜਾ ਕਿ ਵਾਕ ਦਾ ਕਰਤਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਵਾਕਾਂ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ਅਕਰਮਕ ਹੰਦੀ ਹੈ ਕੁੜੀ(ਕਰਤਾ ਨਾਂਵ ਵਾਕੰਸ਼ ਹੱਸਦੀ ਹੈ(ਕਿਰਿਆ ਵਾਕੰਸ਼) । *ਕਰਤਾ ਨਾਂਵ ਵਾਕੰਸ਼ ਨਾਂਵ ਵਾਕੰਸ਼ ਕਿਰਿਆ ਵਾਕੰਸ਼ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਵਾਕਾਂ ਦੀ ਬਣਤਰ ਵਿੱਚ ਦੋ ਨਾਂਵ ਵਾਕੰਸ਼ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਪਹਿਲਾ ਨਾਂਵ ਵਾਕੰਸ਼ ਵਾਕ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਦੂਜਾ ਨਾਂਵ ਵਾਕੰਸ਼ ਪਹਿਲੇ ਵਾਕ ਦਾ ਹੀ ਪੂਰਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਦੋਹਾਂ ਨਾਂਵ ਵਾਕੰਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਸਹਾਇਕ ਕਿਰਿਆ ਜੋੜਦੀ ਹੈ । ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਦਾ ਮੁੰਡਾ(ਕਰਤਾ ਨਾਂਵ ਵਾਕੰਸ਼) ਡਾਕਟਰ(ਪੂਰਕ ਨਾਂਵ ਵਾਕੰਸ਼) ਬਣ ਗਿਆ(ਕਿਰਿਆ ਵਾਕੰਸ਼) । *ਕਰਤਾ ਨਾਂਵ ਵਾਕੰਸ਼ ਕਰਮ ਨਾਂਵ ਵਾਕੰਸ਼ ਕਿਰਿਆ ਵਾਕੰਸ਼ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਵਾਕਾਂ ਦੀ ਬਣਤਰ ਵਿੱਚ ਵੀ ਦੋ ਨਾਂਵ ਵਾਕੰਸ਼ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਪਹਿਲਾ ਨਾਂਵ ਵਾਕੰਸ਼ ਵਾਕ ਦਾ ਕਰਤਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਦੂਜਾ ਨਾਂਵ ਵਾਕੰਸ਼ ਵਾਕ ਦਾ ਕਰਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਅਜਿਹੇ ਵਾਕਾਂ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ਸਕਰਮਕ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਕੁੜੀ(ਕਰਤਾ ਨਾਂਵ ਵਾਕੰਸ਼) ਰੋਟੀ(ਕਰਮ ਨਾਂਵ ਵਾਕੰਸ਼) ਖਾਂਦੀ ਹੈ(ਕਿਰਿਆ ਵਾਕੰਸ਼) । *ਕਰਤਾ ਨਾਂਵ ਵਾਕੰਸ਼ ਅਪ੍ਰਧਾਨ ਕਰਮ ਪ੍ਰਧਾਨ ਕਰਮ ਕਿਰਿਆ ਵਾਕੰਸ਼ ਇਸ ਪੈਟਰਨ ਦੇ ਵਾਕਾਂ ਦੀ ਬਣਤਰ ਵਿੱਚ ਤਿੰਨ ਨਾਂਵ ਵਾਕੰਸ਼ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਪਹਿਲਾ ਨਾਂਵ ਵਾਕੰਸ਼ ਕਰਤਾ ਨਾਂਵ ਵਾਕੰਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਦੂਜੇ ਦੋਵੇਂ ਕਰਮ ਨਾਂਵ ਵਾਕੰਸ਼ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਪ੍ਰਧਾਨ ਕਰਮ ਨਾਂਵ ਵਾਕੰਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇੱਕ ਅਪ੍ਰਧਾਨ ਕਰਮ ਨਾਂਵ ਵਾਕੰਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਅਪ੍ਰਧਾਨ ਕਰਮ ਨਾਂਵ ਵਾਕੰਸ਼ ਪ੍ਰਧਾਨ ਕਰਮ ਨਾਂਵ ਵਾਕੰਸ਼ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਆਉਂਦਾ ਹੈ । ਅਪ੍ਰਧਾਨ ਕਰਮ ਨਾਂਵ ਵਾਕੰਸ਼ ਨਾਲ਼ ਨੂੰ ਸੰਬੰਧਕ ਲਗਦਾ ਹੈ । ਪਿਤਾ ਨੇ(ਕਰਤਾ ਨਾਂਵ ਵਾਕੰਸ਼) ਧੀ ਨੂੰ(ਅਪ੍ਰਧਾਨ ਕਰਮ ਨਾਂਵ ਵਾਕੰਸ਼) ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ(ਪ੍ਰਧਾਨ ਕਰਮ ਨਆਂਵ ਵਾਕੰਸ਼) ਬਣਾਇਆ(ਕਿਰਿਆ ਨਾਂਵ ਵਾਕੰਸ਼) । *ਨਾਂਵ ਵਾਕੰਸ਼ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਵਾਕੰਸ਼ ਕਿਰਿਆ ਵਾਕੰਸ਼ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਵਾਕਾਂ ਦੀ ਬਣਤਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਾਂਵ ਵਾਕੰਸ਼ ਅਤੇ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਵਾਕੰਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਜੋ ਕਿ ਨਾਂਵ ਦੀ ਹੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਦਸਦਾ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਵਾਕੰਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਸਹਾਇਕ ਕਿਰਿਆ ਜੋੜਦੀ ਹੈ । ਕੁੜੀ(ਨਾਂਵ ਵਾਕੰਸ਼ ਗੋਰੀ(ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਵਾਕੰਸ਼) ਹੈ(ਕਿਰਿਆ ਵਾਕੰਸ਼) । *ਨਾਂਵ ਵਾਕੰਸ਼ ਕਿਰਿਆ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਵਾਕੰਸ਼ ਕਿਰਿਆ ਵਾਕੰਸ਼ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਵਾਕਾਂ ਦੀ ਬਣਤਰ ਵਿੱਚ ਨਾਂਵ ਵਾਕੰਸ਼ ਦੇ ਨਾਲ਼ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਵਾਕੰਸ਼ ਦੀ ਥਾਂ ਕਿਰਿਆ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਵਾਕੰਸ਼ ਵਿਚਰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰਾਂ ਦੇ ਵਾਕਾਂ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ਅਕਾਲਕੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਨਾਂਵ ਵਾਕੰਸ਼ ਵਾਕ ਦਾ ਕਰਤਾ ਜਾਂ ਉਦੇਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਮੁੰਡਾ(ਨਾਂਵ ਵਾਕੰਸ਼) ਗੱਡੀਓਂ(ਕਿਰਿਆ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਵਾਕੰਸ਼) ਉੱਤਰਿਆ(ਕਿਰਿਆ ਵਾਕੰਸ਼) । *ਕਰਮ ਨਾਂਵ ਵਾਕੰਸ਼ ਕਿਰਿਆ ਵਾਕੰਸ਼ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਾਕਾਂ ਦੀ ਬਣਤਰ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ ਕਰਮ ਨਾਂਵ ਵਾਕੰਸ਼ ਅਤੇ ਕਿਰਿਆ ਵਾਕੰਸ਼ ਹੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਵਾਕਾਂ ਦਾ ਰੂਪ ਕਰਮਣੀਵਾਚੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਅਰਦਾਸ(ਕਰਮ ਨਾਂਵ ਵਾਕੰਸ਼) ਕੀਤੀ ਗਈ(ਕਿਰਿਆ ਵਾਕੰਸ਼) । ਸੰਯੁਕਤ ਵਾਕਾਂ ਦੀ ਬਣਤਰ ਦੇ ਪੈਟਰਨ ਜਿਹਨਾਂ ਵਾਕਾਂ ਦੀ ਬਣਤਰ ਵਿੱਚ ਦੋ ਜਾਂ ਦੋ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਵਾਧੀਨ ਉਪਵਾਕ ਆਉਣ ਉਹਨਾਂ ਵਾਕਾਂ ਨੂੰ ਸੰਯੁਕਤ ਵਾਕਾਂ ਦਾ ਨਾਂ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਉਪਵਾਕ ਇਕੱਲੇ ਤੌਰ ਤੇ ਵਿਚਰ ਸਕਣ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਵੀ ਰੱਖਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਦੋ ਜਾਂ ਦੋ ਵਧੇਰੇ ਸਵਾਧੀਨ ਉਪਵਾਕਾਂ ਨੂੰ ਕਈ ਵਾਰ ਕਾਮੇ, ਤੇ, ਅਤੇ, ਪਰ ਆਦਿ ਯੋਜਕਾਂ ਨਾਲ਼ ਜੋੜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । *ਮੁਖ ਉਪਵਾਕ ਕੌਮਾ ਸਵਾਧੀਨ ਉਪਵਾਕ ਕੁੜੀ ਖੜੀ ਹੈ(ਸਵਾਧੀਨ ਉਪਵਾਕ ਯੋਜਕ) ਮੁੰਡਾ ਬੈਠਾ ਹੈ(ਸਵਾਧੀਨ ਉਪਵਾਕ) । *ਸਵਾਧੀਨ ਉਪਵਾਕ ਤੇ ਸਵਾਧੀਨ ਉਪਵਾਕ ਮੁੰਡਾ ਲਿਖਦਾ ਹੈ(ਸਵਾਧੀਨ ਉਪਵਾਕ) ਤੇ(ਯੋਜਕ) ਕੁੜੀ ਪੜਦੀ ਹੈ(ਸਵਾਧੀਨ ਉਪਵਾਕ) । *ਸਵਾਧੀਨ ਉਪਵਾਕ ਪਰ ਸਵਾਧੀਨ ਉਪਵਾਕ *ਸਵਾਧੀਨ ਉਪਵਾਕ ਅਤੇ ਸਵਾਧੀਨ ਉਪਵਾਕ ਮਿਸ਼ਰਤ ਵਾਕਾਂ ਦੀ ਬਣਤਰ ਦੇ ਪੈਟਰਨ ਮਿਸ਼ਰਤ ਵਾਕਾਂ ਦੀ ਬਣਤਰ ਵਿੱਚ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਇੱਕ ਸਵਾਧੀਨ ਉਪਵਾਕ ਅਤੇ ਇੱਕ ਜਾਂ ਇੱਕ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪਰਾਧੀਨ ਉਪਵਾਕ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਸਵਾਧੀਨ ਉਪਵਾਕ ਵਿੱਚ ਵਿਚਰਨ ਵਾਲ਼ਾ ਕਿਰਿਆ ਵਾਕੰਸ਼ ਕਾਲਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਕਿ ਪਰਾਧੀਨ ਉਪਵਾਕਾਂ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਅਕਾਲਕੀ ਕਿਰਿਆ ਵਾਕੰਸ਼ ਦੁਆਰਾ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਸਵਾਧੀਨ ਇਕੱਲੇ ਤੌਰ ਤੇ ਵਾਕ ਵਜੋਂ ਵਿਚਰ ਸਕਣ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਰੱਖਦਾ ਹੈ । ਜਿੱਥੇ ਪਰਾਧੀਨ ਉਪਵਾਕ ਇਕੱਲੇ ਤੌਰ ਤੇ ਨਹੀਂ ਵਿਚਰ ਸਕਦਾ ਕਿਸੇ ਮੁੱਖ ਉਪਵਾਕ ਨਾਲ਼ ਵਿਚਰ ਕੇ ਮਿਸ਼ਰਤ ਵਾਕਾਂ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸਹਾਈ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਪਰਾਧੀਨ ਉਪਵਾਕਾਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਆਰੰਭ ਵਿੱਚ ਵਿਚਰਨ ਵਾਲ਼ੇ ਅਧੀਨ ਯੋਜਕਾਂ ਰਾਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਪਰਾਧੀਨ ਉਪਵਾਕਾਂ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕਿ, ਜੋ, ਜਿਵੇਂ, ਜਦੋਂ, ਜੇ, ਜਿਹੜੇ, ਜਿਹਨਾਂ ਆਦਿ ਨਾਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । *ਰੂਪ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਪਰਾਧੀਨ ਉਪਵਾਕਾਂ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਵਿਚਰਨ ਵਾਲ਼ੇ ਅਧੀਨ ਯੋਜਕਾਂ ਨੂੰ ਤਿੰਨ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । # ਸਹਿ-ਸੰਬੰਧਕੀ ਯੋਜਕ – ਜੇ – ਤਾਂ ਭਾਵੇਂ -ਫਿਰ ਵੀ । ਕਾਰਜ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਵਰਗੀਕਰਨ *ਕਾਰਜ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਵਾਕਾਂ ਨੂੰ ਤਿੰਨ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਪ੍ਰਸ਼ਨਵਾਚੀ ਵਾਕ ਦੁਆਰਾ ਕੋਈ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਪੁੱਛਿਆ ਗਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਪਹਿਲੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨਵਾਚਕ ਵਾਕਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਸੂਚਕ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਕਿ ਦੂਜੀ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨਵਾਚਕ ਵਿੱਚ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਲਾਜਮੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ । ਦੂਜੀ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਵਾਕਾਂ ਵਿੱਚ ਵਕਤੇ ਦੇ ਉਚਾਰਨ ਲਹਿਜੇ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਹੀ ਪ੍ਰਸਨਵਾਚਕ ਵਾਕਾਂ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਹੁੰਜੀ ਹੈ । *ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਕਿਤਾਬ ਪੜ੍ਹ ਲਈ ਹੈ *ਤੁਸੀਂ ਕਿਤਾਬ ਪੜ੍ਹ ਲਈ ਹੈ ? ਆਗਿਆਵਾਚੀ ਵਾਕ ਉਹ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਹਨਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ ਕਿਸੇ ਕਾਰਜ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਵਾਕਾਂ ਵਿੱਚ ਕਰਤਾ ਦੀ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਅਣਹੋਂਦ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਵਾਕਾਂ ਵਿੱਚ ਕੇਵਲ ਆਗਿਆਬੋਧਕ ਤੇ ਇੱਛਾਬੋਧਕ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਕਾਰਜੀ ਪੱਖੋਂ ਇਹਨਾਂ ਵਾਕਾਂ ਦੀ ਸੁਰ ਹੁਕਮੀਆਂ ਜਾਂ ਬੇਨਤੀਵਾਚਕ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਬੇਨਤੀ ਜਾਂ ਹੁਕਮ ਦਾ ਵਕਤਾ ਦੇ ਉਚਾਰਨ ਲਹਿਜੇ ਜਾਂ ਵਕਤਾ ਸਰੋਤਾ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਤੋਂ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹੈ । ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਵਾਕਾਂ ਦੀ ਬਣਤਰ ਤੋਂ ਹੁਕਮ ਜਾਂ ਬੇਨਤੀ ਦਾ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਲਗਦਾ ਪਰ ਕਿਸੇ ਵਾਕ ਵਿੱਚ ਆਦਰਸੂਚਕ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ ਜਾਂ ਫਿਰ ਆਦਰਬੋਧਕ ਆਗਿਆਵਾਚੀ ਕਿਰਿਆ ਰੂਪਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਵਾਕਾਂ ਦਾ ਬੇਨਤੀਵਾਚਕ ਸਰੂਪ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । *ਕਿਰਪਾ ਕਰਕੇ ਦੁੱਧ ਲਿਆਓ ! ਬਿਆਨੀਆ ਵਾਕਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਹਾਂ ਵਾਚਕ ਜਾਂ ਨਾਂਹ ਵਾਚਕ ਸੂਚਨਾ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਵਾਕ ਵਰਣਨਮੁੱਖ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਵਾਕਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਤੱਥ ਜਾਂ ਸੱਚਾਈ ਨੂੰ ਬਿਆਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਘਟਨਾ ਵਸਤ ਆਦਿ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਜਿਵੇਂ *ਦਿੱਲੀ ਭਾਰਤ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਸੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਵਾਕ ਵਿਆਕਰਨ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਵਿਆਕਰਨਕ ਇਕਾਈ ਹੈ । ਇਸਨੂੰ ਅਸੀਂ ਬਣਤਰ ਅਤੇ ਕਾਰਜ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਵੰਡ ਕੇ ਇਸਦਾ ਵਰਗੀਕਰਨ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ । ਜੰਗਨਾਮਾ ਸਿੰਘਾਂ ਤੇ ਫ਼ਰੰਗੀਆਂ ਜਾਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਤੇ ਸਿੰਘਾਂ ਦੀ ਲੜਾਈ ਸ਼ਾਹ ਮੁਹੰਮਦ ਦੀ ਰਚਨਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਲੇਖਕ ਨੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ 7 ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਦੇ ਤਹਿਸ-ਨਹਿਸ ਹੋਣ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਪ੍ਰੋ. ਸੀਤਾ ਰਾਮ ਕੋਹਲੀ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸਦੀ ਰਚਨਾ ਜੂਨ 1846 ਤੋਂ ਨਵੰਬਰ 1846 ਦੇ ਦਰਮਿਆਨ ਹੋਈ। ਇਸ ਰਚਨਾ ਨੂੰ ਕਿੱਸਾ ਸ਼ਾਹ ਮੁਹੰਮਦ, ਸ਼ਾਹ ਮੁਹੰਮਦ ਦੇ ਬੈਂਤ, ਜੰਗਨਾਮਾ ਸ਼ਾਹ ਮੁਹੰਮਦ ਅਤੇ ਵਾਰ ਸ਼ਾਹ ਮੁਹੰਮਦ ਦੇ ਨਾਵਾਂ ਨਾਲ ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸ਼ਾਹ ਮੁਹੰਮਦ ਦਾ ਜਨਮ 1780-84 ਵਿੱਚ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਪਿੰਡ ਵਡਾਲਾ ਵੀਰਮ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕੁਝ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਨੇ ਇਸਦਾ ਜਨਮ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ ਵਿੱਚ ਬਟਾਲਾ ਵਿਖੇ ਮੰਨਿਆ ਹੈ। ਜੰਗਨਾਮੇ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸਨੇ “ਸਸੀ ਪੁੰਨੂੰ” ਕਿੱਸੇ ਦੀ ਰਚਨਾ ਵੀ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਇਸਦੀ ਮੌਤ 1862-63 ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਮੰਨੀ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜੰਗਨਾਮਾ ਸ਼ਾਹ ਮੁਹੰਮਦ ਨੂੰ ਸਤਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਨੂਰ ਨੇ ਆਧੁਨਿਕ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਮੋਢੀ ਰਚਨਾ ਕਿਹਾ ਹੈ। ਰੂਸੀ ਸਿਮੀਖਿਆਕਾਰ ਆਈ. ਸੇਰੇਬਰੀਆਕੋਵ ਆਪਣੀ ਕਿਤਾਬ “ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ” ਵਿੱਚ ਇਸ ਰਚਨਾ ਨੂੰ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਦੁਖਾਂਤ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਗਹਿਰਾਈ ਨਾਲ ਸਮਝਣ ਮਹਿਸੂਸਣ, ਉਸਦੇ ਕਾਰਣਾਂ ਦੀ ਬਾਰੀਕਬੀਨੀ ਨਾਲ ਨਿਸ਼ਾਨਦੇਹੀ ਕਰਨ ਅਤੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਥੀਮ ਵਜੋਂ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਰਚਨਾ ਦੱਸਦਾ ਹੈ। ਜੰਗਨਾਮਾ ਸ਼ਾਹ ਮੁਹੰਮਦ ਇਤਿਹਾਸਕ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਰਚਨਾ ਹੈ। ਵਿਸ਼ੇ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਇਸ ਰਚਨਾ ਦਾ ਕਲਾ ਪੱਖ ਵੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਥਾਨ ਰੱਖਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਜੰਗਨਾਮੇ ਦੇ ਕਲਾ ਪੱਖ ਨੂੰ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪਹਿਲੂਆਂ ਤੋਂ ਪਰਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਅਲੰਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਗਹਿਣੇ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਸਾਹਿਤਕ ਰਚਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਨਿਖਾਰਨ ਲਈ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਸ਼ਾਹ ਮੁਹੰਮਦ ਨੇ ਵੀ ਇਸ ਜੰਗਨਾਮੇ ਵਿੱਚ ਅਨੇਕ ਅਲੰਕਾਰਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਇਸ ਬਾਰੇ ਸੀਤਾ ਰਾਮ ਕੋਹਲੀ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ,“ਉਸ ਨੇ ਬਹੁਤ ਢੁਕਵੀਆਂ ਉਪਮਾਵਾਂ ਦੇ ਕੇ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਬਿਆਨੀ ਗੱਲ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਦਿਲ ਖਿੱਚਵੀਂ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਉਪਮਾਵਾਂ ਢੁਕਵੀਆਂ ਤੇ ਫੱਬਵੀਆਂ ਹੋਣ ਤੋਂ ਛੁਟ ਸੁਝਾਉ ਵੀ ਹਨ।”ਬਲਬੀਰ ਸਿੰਘ ਪੂਨੀ, ਸ਼ਾਹ ਮੁਹੰਮਦ ਜੰਗ ਸਿੰਘਾਂ ਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ, ਵਾਰਿਸ ਸ਼ਾਹ ਫਾਊਂਡੇਸ਼ਨ, ਪੰਨਾ ਨੰ. 80, ਸਾਲ-1997 ਜੰਗਨਾਮੇ ਵਿੱਚੋਂ ਉਪਮਾ ਅਲੰਕਾਰ ਦੀ ਇੱਕ ਉਦਾਹਰਨ: ਸ਼ਾਹ ਮੁਹੰਮਦਾ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਗੋਰਿਆਂ ਦੇ, ਵਾਂਗ ਨਿੰਬੂਆਂ ਲਹੂ ਨਿਚੋੜ ਸੁੱਟੇ। ਸ਼ਾਹ ਮੁਹੰਮਦ ਨੇ ਰੂਪਕ ਅਲੰਕਾਰ ਦੀ ਵੀ ਬਹੁਤ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਹੈ: ਕੂੰਜਾਂ ਨਜ਼ਰ ਆਈਆਂ ਬਾਜ਼ਾਂ ਭੁੱਖਿਆਂ ਨੂੰ ਚੋਟਾਂ ਕੈਸੀਆਂ ਦੇਖੋ ਚਲਾਂਵਦੇ ਨੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਸ਼ਾਹ ਮੁਹੰਮਦ ਨੇ ਲੋਕੋਕਤੀ ਅਲੰਕਾਰ, ਅਤਿਕਥਨੀ ਅਲੰਕਾਰ, ਦ੍ਰਿਸ਼ਟਾਂਤ ਅਲੰਕਾਰ ਆਦਿ ਅਲੰਕਾਰਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਰਸ ਨੂੰ ਕਾਵਿ ਦੀ ਆਤਮਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜੰਗਨਾਮਿਆਂ ਵਿੱਚ ਬੀਰ ਰਸ ਪ੍ਰਧਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਜੰਗਨਾਮੇ ਵਿੱਚ ਵੀ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈ। ਕਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਬੀਰ ਰਸੀ ਸਤਰਾਂ ਦੀ ਉਦਾਹਰਨ ਹੇਠ ਪੇਸ਼ ਹੈ: ਸਿੰਘ ਸੂਰਮੇ ਆਣ ਮੈਦਾਨ ਲੱਥੇ ਗੰਜ ਲਾਹ ਸੁੱਟੇ ਉਹਨਾਂ ਗੋਰਿਆਂ ਦੇ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਇਸ ਜੰਗਨਾਮੇ ਵਿੱਚ ਰੌਦਰ, ਭੀਪਤਸ, ਕਰੁਣਾ ਅਤੇ ਹਾਸ ਰਸ ਦੀਆਂ ਉਦਾਹਰਨਾਂ ਵੀ ਦੇਖੀਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ। ਰੌਦਰ ਰਸ ਦੀ ਉਦਾਹਰਨ ਪੇਸ਼ ਹੈ: ਰੌਦਰ: ਸ਼ਾਹ ਮੁਹੰਮਦਾ ਲਾਟ ਹੁਣ ਕਹਿਣ ਲਗਾ ਰੱਤ ਸਿੰਘ ਸਿਪਾਹੀ ਦੀ ਚੱਖਣੀ ਜੀ। ਸ਼ਾਹ ਮੁਹੰਮਦ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਠੇਠ, ਸਰਲ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰੀ ਪੰਜਾਬੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਕਿਤੇ-ਕਿਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ।ਜਗਜੀਤ ਸਿੰਘ, ਕਿੱਸਾ(ਜੰਗਨਾਮਾ) ਸ਼ਾਹ ਮੁਹੰਮਦ, ਪੰਨਾ ਨੰ. 113 ਜੋ ਸ਼ਾਇਦ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਵੀ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਹੋਈ ਹੈ। ਉਦਾਹਰਨ ਵਜੋਂ ਅਫਸਰ, ਕਰਨੈਲ, ਪਲਟਨ, ਰਜਮੈਂਟ ਆਦਿ ਸ਼ਬਦ ਤਦਭਵ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਲਏ ਗਏ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਕੰਪਨੀ ਅਤੇ ਕੌਂਸਲ ਵਰਗੇ ਸ਼ਬਦ ਲਗਭਗ ਤਤਸਮ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹੀ ਲਏ ਗਏ ਹਨ। ਸ਼ਾਹ ਮੁਹੰਮਦ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਲਿਖਦੇ ਸਮੇਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਅਫਸਰਾਂ ਤੋਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਉੱਤੇ ਹਿੰਦੀ ਬੁਲਵਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਜੰਗਨਾਮੇ ਵਿੱਚ ਉਹ ਟੁੰਡੇ ਲਾਟ ਦੇ ਮੂੰਹ ਤੋਂ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਸਤਰਾਂ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ: ਟੁੰਡੇ ਲਾਟ ਨੇ ਚੁਕਿਆ ਆਣ ਬੀੜਾ, ਹਮ ਸਿੰਘ ਜਿਉਂ ਜਾਇ ਲੜੇਗਾ ਜੀ। ਘੰਟੇ ਤੀਨ ਮੇਂ ਜਾ ਲਾਹੌਰ ਮਾਰਾਂ, ਇਸ ਬਾਤ ਮੇਂ ਫ਼ਰਕ ਨ ਪੜੇਗਾ ਜੀ। ਸ਼ਾਹ ਮੁਹੰਮਦਾ ਸਦਾ ਨਾ ਰੂਪ ਦੁਨੀਆਂ, ਸਦਾ ਰਹਿਣ ਨਾ ਕਾਲੜੇ ਕੇਸ ਮੀਆਂ। ਸਦਾ ਨਹੀਂ ਜਵਾਨੀ ਤੇ ਅੰਸ਼ ਮਾਪੇ, ਸਦਾ ਨਹੀਂ ਜੇ ਬਾਲ ਵਰੇਸ ਮੀਆਂ। ਵਿਅੰਗ ਕਰਨ ਦੇ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਹ ਮੁਹੰਮਦ ਇੱਕ ਨਿਪੁੰਨ ਕਲਾਕਾਰ ਹੈ। ਸੀਤਾ ਰਾਮ ਕੋਹਲੀ ਅਨੁਸਾਰ ਵੀ ਉਹ ਸਿਰ ਢੁਕਵੀਂ ਟੋਕ ਕਰਨੀ ਜਾਣਦਾ ਹੈ।ਬਲਬੀਰ ਸਿੰਘ ਪੂਨੀ, ਸ਼ਾਹ ਮੁਹੰਮਦ ਜੰਗ ਸਿੰਘਾਂ ਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ, ਵਾਰਿਸ ਸ਼ਾਹ ਫਾਊਂਡੇਸ਼ਨ, ਪੰਨਾ ਨੰ. 88, ਸਾਲ-1997 ਵਿਅੰਗ ਦੀ ਇੱਕ ਉਦਾਹਰਨ ਜੰਗਨਾਮੇ ਵਿੱਚ ਉਸ ਘਟਨਾ ਵਿੱਚ ਦੇਖੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਰਾਣੀ ਜਿੰਦਾਂ ਦੇ ਭਰਾ ਜਵਾਹਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਕਤਲ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਰੋ ਰਹੀ ਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਮਿਹਣਾ ਮਾਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ: ਕਿਹੜਾ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਦਾ ਪੁੱਤ ਮੋਇਆ ਸਾਬੋਣ, ਜਿਹੜੇ ਡੂੰਘੜੇ ਵੈਣ ਤੂੰ ਪਾਵਨੀ ਹੈ। ਇਸ ਜੰਗਨਾਮੇ ਦੇ ਕਲਾ ਪੱਖ ਵਿੱਚ ਇਹਨਾਂ ਪੱਖਾਂ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਕੁਝ ਹੋਰ ਪੱਖਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਵੀ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸ਼ੈਲੀ, ਨਾਟਕੀਅਤਾ, ਕਲਪਨਾ ਆਦਿ। ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਸੰਯੁਕਤ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰੀ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ ਸਮੂਹ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੇ ਸਾਂਝੇ ਇਤਿਹਾਸ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਪਹਿਲੀ ਪੱਧਰ ਤੇ ਭਾਵੇਂ ਇਹ ਇੱਕ ਸਧਾਰਣ ਅਕਾਦਮਿਕ ਮਸਲਾ ਜਾਪਦਾ ਹੈ। ਪਰੰਤੂ ਇਸ ਦੀ ਤਹਿ ਹੇਠ ਵਿਸ਼ਾਲ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਅਰਥ ਸਮਾਏ ਹੋਏ ਹਨ। ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਸੰਯੁਕਤ ਵਿਤਿਹਾਸਕਾਰੀ ਤੋਂ ਭਾਵ ਦੁਨੀਆਂ ਭਰ ਅੰਦਰ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਰਚਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਭਾਵੇਂ ਇਹ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਿਧਾ ਭਾਵ ਨਾਵਲ, ਨਾਟਕ, ਕਹਾਣੀ, ਕਵਿਤਾ ਆਦਿ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਹੋਵੇ। ਸਾਝਾਂ ਇਤਿਹਾਸ ਲਿਖਣ ਤੋਂ ਭਾਵ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਬੈਠੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਰਚੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਇਕਮਿਕ ਸੰਗਠਨ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਵਿਚਾਰਨਾ, ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਭਾਰਤ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਅਤੇ ਵਿਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਰਚੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਇਕਹਿਰੇ ਕਾਲਕ੍ਰਮ ਵਿੱਚ ਬੰਨਣਾ ਅਤਿਅੰਤ ਗੁੰਝਲਾਦਾਰ ਅਤੇ ਗੰਭੀਰ ਕਾਰਜ ਹੈ। ਸੰਯੁਕਤ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰੀ ਵਿੱਚ 1947 ਦੀ ਦੇਸ਼ ਵੰਡ ਨੂੰ ਅਹਿਮ ਬਿੰਦੂ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇੰਝ ਸੋਚਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਦੇਸ਼ ਵੰਡ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਸੰਯੁਕਤ ਸੀ। ਦੇਸ਼ ਦੀ ਅਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੋਹਾਂ ਪੰਜਾਬਾਂ ਵਿੱਚ ਲਿਖੇ ਗਏ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਅੱਧੇ ਅਧੂਰੇ ਹੀ ਹਨ। ਕਿਉਂਕਿ ਪੂਰਬੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਰਚੀਆਂ ਸਾਹਿਤਿਕ ਰਚਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪੱਛਮੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਾਂ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਪੱਛਮੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਰਚੀਆ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਬੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਡਾ. ਕਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਥਿੰਦ ਅਤੇ ਡਾ. ਧਰਮ ਸਿੰਘ ਆਪਣੇ ਖੋਜ ਪੱਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕਰਾਂ ਨੇ ਅਧੂਰੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਰਚਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਪੰਜਾਬੀ ਖਾਸ ਕਰ ਕੇ ਸਿੱਖ ਗੁਰੂਆਂ ਦੇ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਨਿਗੂਣਾ ਸਥਾਨ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਜਾਂ ਅਣਗੌਲਿਆ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਪਰ ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਵੀ ਨਹੀਂ ਭੁੱਲਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਕਿ ਉਧਰ ਵੀ ਨਜ਼ਮ ਹੁਸੈਨ ਸੱਯਦ, ਅਹਿਮਦ ਸਲੀਮ, ਅਫ਼ਜਲ ਅਹਿਸਾਨ ਰੰਧਾਵਾ ਅਤੇ ਇਕਬਾਲ ਕੈਸਰ ਵਰਗੇ ਲੇਖਕ, ਚਿੰਤਕ ਵਸਦੇ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਭਾਵੇਂ ਸਿੱਧੇ ਤੌਰ ਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰੀ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਾਂਝੀ ਰਹਿਤਲ ਦੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਉੱਘੇ ਲੇਖਕ ਵਿਦਵਾਨ ਨਜ਼ਮ ਹੁੁਸੈਨ ਸੱਯਦ ਵੱਲੋਂ ਪੂਰਬੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਾਹਿਤ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਇਧਰਲੇ ਚਿੰਤਕਾਂ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਪੱਛਮੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਗੁਰਬਾਣੀ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਸਾਹਿਤ ਸਮਝ ਦੇ ਅਣਗੋਲਿਆ ਕਾਰਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਸੰਯੁਕਤ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰੀ ਵਿੱਚ ਪਰਵਾਸੀ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ: ਪਰਵਾਸ ਵਿੱਚ ਵਸਦੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਜੋ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਉਸਨੂੰ ਅਸੀਂ ਪਰਵਾਸੀ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਵਰਗ ਵਿੱਚ ਰੱਖਦੇ ਹਾਂ। ਪੂਰਬੀ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ, ਪੱਛਮੀ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਨਾਲੋਂ ਪਰਵਾਸੀ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਵੱਖਰਤਾ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਪਰਵਾਸ ਵਿੱਚ ਵਸਦੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨਾਲ ਸਾਡੀ ਸਿਰਫ਼ ਭਾਸ਼ਾਈ ਸਾਂਝ ਹੈ, ਇਤਿਹਾਸਿਕ, ਆਰਥਿਕ, ਸਮਾਜਿਕ, ਰਾਜਨੀਤਿਕ, ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਸਾਂਝ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਸੰਯੁਕਤ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰੀ ਵਿੱਚ ਇਹ ਸਮੱਸਿਆ ਉਪਜਦੀ ਹੈ ਕਿ ਪਰਵਾਸੀ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੀ, ਸੰਯੁਕਤ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਕੀਤੇ ਜਾਵੇ ਜਾਂ ਨਾ। ਪਰੰਤੂ ਜੇਕਰ ਅਸੀਂ ਉੱਪਰੋਕਤ ਵੱਖਰਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਰੱਖਦੇ ਹੋਏ ਪਰਵਾਸੀ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਸੰਯੁਕਤ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਤਾਂ ਸੰਯੁਕਤ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰੀ ਤੇ ਸਵਾਲੀਆ ਚਿੰਨ੍ਹ ਲਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਸੰਯੁਕਤ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰੀ ਦੀ ਪਰਿਕਲਪਨਾ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਇਸ ਦਾ ਭਾਵ ਸਮੁੱਚੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਕਲਾਵੇ ਵਿੱਚ ਲੈਣਾ ਹੈ। ਸੰਯੁਕਤ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਇਤਿਹਾਸਕਰੀ ਕਿਹੋ ਜਿਹੀ ਹੋਵੇ: ਸੰਯੁਕਤ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰੀ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਰੱਖਦੇ ਹੋਏ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਭਾਗ, ਪੰਜਾਬੀ ਯੁਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵੱਲੋਂ ਪਹਿਲਾ ਦੋ ਰੋਜਾ ਸੈਮੀਨਾਰ ਕਰਵਾਇਆ ਗਿਆ। ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਵੱਲੋਂ ਸਾਹਿਤ ਦੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਵਿਧਾਵਾਂ ਉੱਪਰ ਪੇਪਰ ਪੜੇ ਗਏ ਅਤੇ ਸੰਯੁਕਤ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰੀ ਦੀ ਸਾਰਥਿਕਤਾ ਅਤੇ ਮਸਲਿਆਂ ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਹੋਈ। ਸਾਰੇ ਪੇਪਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਪੇਪਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸੰਯੁਕਤ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰੀ ਦੇ ਆਧਾਰ ਯੋਗ ਵਿਚਾਰ ਵਿਅਕਤ ਕੀਤੇ ਹਨ। ਜੋ ਕਿ ਸੰਯੁਕਤ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਇਤਿਹਾਸਾਕਰੀ ਲਈ ਮੁੱਢਲਾ ਅਤੇ ਯੋਗ ਕਦਮ ਬਣਦੇ ਹਨ। ਜਦਕਿ ਕੁੱਝ ਪੇਪਰ ਸੰਯੁਕਤ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰੀ ਦੀਆਂ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦੀ ਪੈਰਵੀ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ। ਸਮੁੱਚੇ ਤੌਰ ਤੇ ਸੈਮੀਨਾਰ ਵਿੱਚ ਸੰਯੁਕਤ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰੀ ਲਈ ਠੋਸ ਕਦਮ ਪੁੱਟੇ ਜਾਣ ਲਈ ਵਿਚਾਰ ਪੇਸ਼ ਹੋਏ ਪਰੰਤੂ ਅਜੇ ਤੱਕ ਇਸ ਨੂੰ ਅਮਲ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਲਿਆਂਦਾ ਗਿਆ। ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਸੰਯੁਕਤ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰੀ ਲਈ ਦੋ ਲਿਪੀਆਂ ਦਾ ਮਸਲਾ ਵੀ ਇੱਕ ਤਲਖ਼ ਹਕੀਕਤ ਵਾਂਗ ਸਨਮੁਖ ਹੈ। ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਮਸਲਾ ਗੁਰਮੁਖੀ ਅਤੇ ਸ਼ਾਹਮੁਖੀ ਦੋਹਾਂ ਲਿਪੀਆਂ `ਚ ਸੰਪੂਰਨ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਉਪਲੱਬਧੀ ਦਾ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ ਸੰਯੁਕਤ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰੀ ਮੂਲ ਪਾਠਾਂ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂੇ। ਦੇਸ਼ ਵੰਡ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪੂਰਬੀ ਪੰਜਾਬ ਤੇ ਪੱਛਮੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਸਾਹਿਤ ਦੀਆਂ ਚਲ ਰਹੀਆਂ ਤੇ ਨਵੀਆਂ ਉਪਜ ਰਹੀਆਂ ਵਿਧਾਵਾਂ ਦਾ ਸਮਾਂ ਵੱਖਰਾ ਹੈ ਇਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਰੱਖਣਾ ਸੰਯੁਕਤ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰੀ ਦੀ ਇੱਕ ਮੁੱਢਲੀ ਸਮੱਸਿਆ ਹੈ। ਅਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮੇਂ ਸਾਹਿਤ ਦੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀਆਂ ਚਲਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਇਨਾਂ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਸਾਂਝ ਨਾ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਸੰਯੁਕਤ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰੀ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸਮੱਸਿਆ ਪੇਸ਼ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ, ਇਤਿਹਾਸ, ਆਰਥਿਕ, ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਵਖਰੇਵੇਂ ਪੂਰਬੀ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ, ਪਰਵਾਸੀ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ, ਪੱਛਮੀ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ, ਇਤਿਹਾਸਕ, ਆਰਥਿਕ, ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਵਖਰੇਵਾਂ ਪਾਇਆ ਜਾਣ ਕਰ ਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਉਥੋਂ ਦੇ ਸਾਹਿਤ ਤੇ ਵੀ ਪਿਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਵੱਖਰਤਾ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਸੰਯੁਕਤ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰੀ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸਮੱਸਿਆ ਆ ਰਹੀ ਹੈ। ਸਮੁੱਚੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਜੇ ਅਸੀਂ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਸੰਯੁਕਤ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰੀ ਕਰਨੀ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਪਿਛਲੀ ਸਦੀ ਨੂੰ ਇੱਕ ਇਕਾਈ ਮੰਨ ਕੇ ਇਸ ਨੂੰ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਅਨੁਸਰ ਦੋਹਾਂ ਪੰਜਾਬਾਂ ਤੇ ਪਰਵਾਸੀ ਸਾਹਿਤ ਦੀਆਂ ਵਿਧਾਵਾਂ ਦੇ ਹਵਾਲਿਆਂ ਰਾਹੀਂ ਕਾਲਕ੍ਰਮ ਵਿੱਚ ਬੰਨ੍ਹਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਕੁਝ ਸਾਂਝੀਆਂ ਸਮਾਨਤਾਵਾਂ ਅਤੇ ਵਿੰਭਿਨਤਾਵਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਆ ਜਾਣਗੀਆਂ ਜਿਹਨਾਂ ਦੇ ਤੁਲਨਾਤਮਿਕ ਪਰਿਪੇਖ ਤੋਂ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰੀ ਦੀ ਗੱਲ ਅੱਗੇ ਤੋਰੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਪਹਿਲਾ ਅਧਿਆਪਕ ਨਾਵਲੈਟ ਚੰਗੇਜ਼ ਆਇਤਮਾਤੋਵ ਦਾ ਲਿਖਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਵਲੈਟ ਨੂੰ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਰਾਦੁਗਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਮਾਸਕੋ ਸੋਵੀਅਤ ਯੂਨੀਅਨ ਨੇ 1989 ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਕੀਤਾ। ਬਆਦ ਵਿੱਚ 2006 ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਦਸਤਕ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਨੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਕੀਤਾ। ਹੁਣ ਇਸ ਨਾਵਲੈਟ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਪੀਪਲਜ਼ ਫੋਰਮ ਨੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਸ੍ ਨਾਵਲੈਟ ਵਿੱਚ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀ ਸਚੀ ਕਹਾਣੀ ਬਿਆਨ ਕੀਤੀ ਗਏ ਹੈ,ਜਦੋ ਵੀਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀ ਦੂਜੇ ਦਹਾਕੇ ਕਿਰਗਿਜ ਅੰਦਰ ਸੋਵੀਅਤ ਸਤਾ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਆਈ ਸੀ।ਇਕ ਅਧਿਆਪਕ ਅਤੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਦੇ ਸੁਆਰਥ ਰਹਿਤ ਰਿਸ਼ਤੇ,ਸਮਰਪਣ ਭਾਵਨਾ ਅਤੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਜੋ ਤਸਵੀਰ ਇਸ ਨਾਵਲੈਟ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ਓਹ ਹੁਣ ਦੇ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਸਾਡੇ ਸਭ ਲਈ ਮਿਸਾਲ ਹੈ। ਕੰਪਿਊਟਰ ਨੂੰ ਅਸੈਂਬਲ ਕਰਨਾ ਇਹ ਬਹੁਤ ਹੀ ਇਨਾਮ ਦੇਣ ਯੋਗ ਤਜੁਰਬਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਨੂੰ ਇਸ ਲਈ ਪੜ੍ਹ ਰਹੇ ਕਿਓਕਿ ਤੁਸੀਂ ਕਿਸੇ ਕੰਪਨੀ ਵਲੋਂ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਕੰਪਿਊਟਰ ਖਰੀਦਣ ਨਾਲੋਂ ਆਪ ਕੰਪਿਊਟਰ ਬਣਾਉਣ ਬਾਰੇ ਸੋਚ ਰਹੇ ਹੋ। ਇਹ ਅੱਜ ਦੀ ਇਕ ਮੁਮਕਿਨ ਚੋਣ ਹੈ ਤੇ ਤੁਸੀਂ ਇਸਨੂੰ ਅਜਮਾ ਕੇ ਫਾਇਦਾ ਵੀ ਪਾ ਸਕਦੇ ਹੋ; ਆਪ ਕੰਪਿਊਟਰ ਬਣਾਉਣ ਨਾਲ ਤੁਸੀਂ ਕੰਪਿਊਟਰ ਹਾਰਡਵੇਅਰ ਬਾਰੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰਾ ਗਿਆਨ ਇਕੱਠਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ, ਤੁਸੀਂ ਆਪਨੇ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਆਪਣਾ ਮਨਪਸੰਦ ਕੰਪਿਊਟਰ ਬਣਾ ਸਕਦੇ ਹੋ, ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੀ ਪਸੰਦ ਦੇ ਵਧੀਆ ਕੰਪਿਊਟਰ ਦੇ ਭਾਗ ਚੁਣ ਸਕਦੇ ਹੋ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਕੰਪਨੀ ਦੇ ਬਨਾਏ ਹੋਏ ਕੰਪਿਊਟਰ ਨੂੰ ਚੁਣਨ ਦੀ ਬਜਾਏ ਆਪਣਾ ਕੰਪਿਊਟਰ ਬਣਾ ਕੇ ਪੈਸੇ ਬਚਾ ਸਕਦੇ ਹੋ। ਇਸ ਤੋ ਇਲਾਵਾ, ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਅਜਿਹੇ ਵਿਅਕਤੀ ਹੋ ਜੋ ਇਹ ਸਿੱਖਣ ਦਾ ਚਾਹਵਾਨ ਹੈ ਕੀ ਚੀਜਾਂ ਕਿਵੇਂ ਕੰਮ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ, ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਬਿਲਕੁਲ ਸਹੀ ਥਾਂ ਤੇ ਹੋ। ਕੰਪਿਊਟਰ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਖਰੀਦਦਾਰ ਦੇ ਲਈ ਗਾਈਡ]] {{ਕੰਪਿਊਟਰ ਨੂੰ ਅਸੈਮਬਲ ਕਿਵੇਂ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ/ਹਿੱਸਿਆਂ ਦੀ ਚੋਣ}} [[Category:ਕੰਪਿਊਟਰ ਨੂੰ ਅਸੈਮਬਲ ਕਿਵੇਂ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ noinclude> {{ਕੰਪਿਊਟਰ ਨੂੰ ਅਸੈਮਬਲ ਕਿਵੇਂ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ/ਅਸੈਮਬਲੀ}} ਹੁਣ ਜਦੋਂ ਤੁਸੀਂ ਸਾਰੇ ਹਿੱਸੇ ਇੱਕਠੇ ਕਰ ਲਏ ਹਨ, ਇਸਤੋ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਦਾ ਕੰਮ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਜੋੜਨਾ ਹੈ; ਕੰਪਿਊਟਰ ਅਸੈਮਬਲ ਕਰਨ ਲਈ ਤੁਹਾਨੂੰ ਪੇਚਕਸ ਤੋ ਇਲਾਵਾ ਹੋਰ ਸੰਦਾਂ ਦੀ ਜਰੂਰਤ ਨਹੀ ਹੈ, ਪਰ ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਇਹ ਥੱਲੇ ਦਿੱਤੇ ਹੋਏ ਸੰਦਾਂ ਨੂੰ ਇਕੱਠਾ ਕਰ ਲਵੋਂਗੇ ਤਾਂ, ਤੁਹਾਨੂੰ ਕੰਪਿਊਟਰ ਦੇ ਪੁਰਜਿਆਂ ਨੂੰ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਜੋੜਨਾ ਸੌਖਾ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ। ਕੰਪਿਊਟਰ ਨੂੰ ਅਸੈਮਬਲ ਕਰਨ ਤੋ ਪਿਹਲਾਂ, ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲ ਇਹ ਆਮ ਸੰਦ ਹੋਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ: 2 ਫਿਲਿਪਸ ਸਿਰੇ ਵਾਲੇ ਪੇਚਕਸ # ਇੱਕ ਸਾਫ਼ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਜਗਾਹ ਕੁਝ ਹੋਰ ਸੰਦ, ਜੋ ਬਹੁਤੇ ਜਰੂਰੀ ਨਹੀਂ ਹਨ: # ਸਪਰਿੰਗ ਅੈਕਸਨ ਪਾਰਟ ਗ੍ਰੈਬਰ # ਵਾਇਰ ਜਾ ਨਾਈਲੋਨ ਸਬੰਧ # ਇੱਕ ਹੋਰ ਕੰਪਿਊਟਰ ਤਾਂ ਕਿ ਉਸਦੇ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਪੁਰਜਿਆਂ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਕੁਝ ਮਦਦ ਲੀਤੀ ਜਾ ਸਕੇ। # ਇੱਕ ਵੈਕੁਮ ਕਲੀਨਰ, ਜੋ ਕੀ ਬਿਜਲੀ ਵਾਲੇ ਪੁਰਜਿਆਂ ਨੂੰ ਸਾਫ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਬਣਿਆ ਹੋਵੇ। # ਕੇਬਲ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਲਈ ਜ਼ਿੱਪ ਸਬੰਧ ਜਾ ਵੈਲਕਰਰੋਸ਼ਾਮਲ ਸਬੰਧ ਇੱਕ ਚੰਗੀ ਤਿਆਰੀ ਇੱਕ ਵਧੀਆ ਅਸੈਮਬਲ ਲਈ ਜਰੂਰੀ ਹੈ. ਇਸਤੋ ਤੋਂ ਪਿਹਲਾਂ, ਧਿਆਨ ਰੱਖੋ ਕੀ ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲ ਸਾਰੇ ਜਰੂਰੀ ਸੰਦ ਹਨ, ਫਿਰ ਆਪਨੇ ਸਾਰੇ ਸਮਾਨ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਡੱਬਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਕੱਢ ਕੇ ਇਕ ਜਗਾਹ ਤੇ ਰੱਖ ਲਵੋ, ਅਤੇ ਇੱਕ ਵਾਰ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਨਜਰ ਮਾਰੋ ਕੀ ਸਾਰਾ ਸਮਾਨ ਇੱਕਠਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਨਹੀ. ਕੰਪਿਊਟਰ ਦੇ ਹਿਸਿਆਂ ਨੂੰ ਬਿਲਕੁਲ ਨੰਗਾ ਕਰਕੇ ਨਾ ਰੱਖੋ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਨਾਲ ਆਏ ਰਗੜ ਤੋ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਬਿਜਲੀ ਤੋ ਬਚਾਉਣ ਵਾਲੇ ਲਿਫਾਫੇ ਵਿੱਚ ਹੀ ਰੱਖੋ. ਯਾਦ ਰਖੋ ਕਿ ਰਗੜ ਨਾਲ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਬਿਜਲੀ ਤੁਹਾਡੇ ਸਮਾਨ ਨੂੰ ਖਰਾਬ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ. ਫਿਰ ਸਾਰੇ ਹਿਸਿਆਂ ਦੀ ਗਾਇਡਾਂ ਨੂੰ ਇਕੱਠਾ ਕਰ ਲਵੋ. ਤੁਸੀਂ ਕੰਪਿਊਟਰ ਤੇ ਹਿਸਿਆਂ ਨੂੰ ਜੋੜਨ ਤੋ ਪਿਹਲਾਂ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਗਾਇਡਾਂ ਜਰੂਰ ਪੜ ਲਵੋ ਤਾਂ ਜੋ ਤੁਹਾਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਬਣਤਰ ਦੀ ਕੁਝ ਆਮ ਜਾਣਕਾਰੀ ਮਿਲ ਸਕੇ. ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪੜਨ ਨਾਲ ਤੁਹਾਡਾ ਸਮਾਂ ਤਾਂ ਬਰਬਾਦ ਹੋਵੇਗਾ ਪਰ ਤੁਸੀਂ ਆਪਨੇ ਖਰੀਦੇ ਹੋਏ ਸਮਾਂ ਨੂੰ ਖਰਾਬ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਚਾ ਸਕਦੇ ਹੋ. ਨਿੱਕੀ ਜਿਹੀ ਗ਼ਲਤੀ ਕੰਪਿਊਟਰ ਦੇ ਹਿਸਿਆਂ ਨੂੰ ਖਰਾਬ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ ਕਿਓਂਕਿ ਇਸਦੇ ਸਾਰੇ ਹਿੱਸੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਨਾਜ਼ੁਕ ਅਤੇ ਕਮਜੋਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ. ਇਸ ਲਈ ਕਿਸੇ ਵੀ ਪੁਰਜੇ ਨੂੰ ਹੱਥ ਲਗਾਉਣ ਤੋ ਪਿਹਲਾਂ ਉਸਦੇ ਨਾਲ ਆਈ ਗਾਇਡ ਨੂੰ ਪੜਨ ਤੋਂ ਨਾ ਝਿਜਕੋ. ਆਪਨੇ ਕੰਮ ਨੂੰ ਕਰਨ ਲਈ ਇਕ ਸਾਫ਼ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਅਤੇ ਸੁੱਕੀ ਜਗਾਹ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਕਰੋ ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲ ਰੌਸ਼ਨੀ ਦੀ ਸੁਵਿਧਾ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਜੇ ਸੰਭਬ ਹੋਵੇ ਤਾਂ, ਇਜੀਹੀ ਥਾਂ ਲੱਭੋ ਜਿੱਥੇ ਫ਼ਰਸ਼ ਦੇ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਤੱਪੜ ਵਿਸ਼ਿਆ ਹੋਵੇ ਜੋ ਕੀ ਰਗੜ ਨਾਲ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਬਿਜਲੀ ਜਿਸਨੂੰ ਸਟੈਟਿਕ ਬਿਜਲੀ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਨੂੰ ਘੱਟ ਉਤਸਰਜਿਤ ਕਰੇਗਾ. ਇੱਕ ਸਾਫ਼ ਜਗਾਹ ਕੰਪਿਊਟਰ ਨੂੰ ਅਸੈਮਬਲ ਕਰਨ ਲਈ ਵਧੀਆ ਹੈ. ਸੁਰੱਖਿਆ ਸਾਵਧਾਨੀਆਂ ਤੁਹਾਡੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦੇ ਲਈ ਬਹੁਤ ਜਰੂਰੀ ਹਨ. ਕਿਰਪਾ ਕਰਕੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਸਾਵਧਾਨੀਆਂ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਪੜੋ। # ਸਟੈਟਿਕ ਬਿਜਲੀ ਤੁਹਾਡੇ ਇਕੱਠੇ ਕੀਤੇ ਹੋਏ ਸਮਾਨ ਲਈ ਸਭ ਤੋ ਵੱਡਾ ਖਤਰਾ ਹੈ, ਇਹ ਬਣੇ ਹੋਏ ਬਿਜਲਈ ਸਰਕਟਾਂ ਨੂੰ ਮਿਟਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਕੀ ਮਨੁੱਖੀ ਵਾਲ ਤੋਂ ਵੀ ਛੋਟੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਸਰਕਟਾਂ ਨਾਲ ਹੀ ਸੀਪੀਯੂ, ਰੈਮ ਅਤੇ ਹੋਰ ਚਿੱਪਾਂ ਉਸਰੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ ਕੰਪਿਊਟਰ ਦੇ ਹਿਸਿਆਂ ਨੂੰ ਹੱਥ ਲਗਾਉਣ ਤੋਂ ਪਿਹਲਾਂ ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲ ਇੱਕ ਐਂਟੀ-ਸਟੈਟਿਕ ਗੁੱਟ ਤਣੀ ਹੋਣੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਇੱਕ ਵਾਰੀ ਜਦੋਂ ਤੁਸੀਂ ਪਾਵਰ ਸਪਲਾਈ ਕੰਪਿਊਟਰ ਕੇਸ ਵਿੱਚ ਲਗਾ ਦਿਤੀ ਹੈ ਤਾਂ ਐਂਟੀ-ਸਟੈਟਿਕ ਗੁੱਟ ਤਣੀ ਦਾ ਕਲਿਪ ਜੋ ਕੀ ਉਸਦੇ ਸਿਰੇ ਉੱਤੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਉਸਨੂੰ ਪਾਵਰ ਸਪਲਾਈ ਨਾਲ ਲਗਾ ਦੇਵੋ ਆਪਨੇ ਕੰਪਿਊਟਰ ਨੂੰ ਕਦੇ ਵੀ ਬਿਜਲੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਨਾ ਕਰੋ ਜਦੋ ਤੁਸੀਂ ਕੰਪਿਊਟਰ ਨਾਲ ਐਂਟੀ-ਸਟੈਟਿਕ ਗੁੱਟ ਤਣੀ ਜੁੜੇ ਹੁੰਦੇ ਹੋ)। ਹੁਣ ਤੁਹਾਨੂ ਰਗੜ ਨਾਲ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਬਿਜਲੀ ਤੋਂ ਕੋਈ ਦਰ ਨਹੀ ਰਹੇਗਾ। ਇਸ ਲਈ ਕੰਪਿਊਟਰ ਅਸੈਮਬਲ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਿਹਲਾਂ ਇਹ ਗੱਲ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਜਰੂਰ ਰਖੋ। ਮਦਰਬੋਰਡ ਦੇ ਡੱਬੇ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਚੁਣੀ ਹੋਈ ਜਗਾਹ ਤੇ ਖੋਲੋ, ਧਿਆਨ ਰੱਖੋ ਕਿ ਡੱਬੇ ਦਾ ਮੂੰਹ ਉੱਪਰਲੇ ਪਾਸੇ ਨੂੰ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਪਾਵਰ ਸਪਲਾਈ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਬਹੁਤ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ, ਜੇ ਇਹ ਤੁਹਾਡੇ ਕੇਸ ਨਾਲ ਪਿਹਲਾਂ ਤੋ ਹੀ ਪਾਈ ਹੋਈ ਸੀ ਅਤੇ ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਨੂੰ ਮਦਰਬੋਰਡ ਲਗਾਉਣ ਲਈ ਉਤਾਰ ਲਿਆ ਸੀ, ਫਿਰ ਹੁਣ ਇਸਨੂੰ ਵਾਪਸ ਲਗਾਉਣ ਦਾ ਸਮਾਂ ਹੈ। ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇੱਕ ਕੇਸ ਦੇ ਸਿਖਰ' ਤੇ ਇਕ ਬਰੈਕਟ ਹੋਵੇਗਾ ਜਿੱਥੇ ਪਾਵਰ ਸਪਲਾਈ ਮਾਊਂਟ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਕੁਝ ਸਕ੍ਰਿਊ ਇਸ ਨੂੰ ਠੀਕ ਤਰਾਂ ਲਗਾਉਣ ਲਈ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਕੁਝ ਕੇਸ ਪਾਵਰ ਸਪਲਾਈ ਨੂੰ ਵੱਖਰੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਲਗਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਕੇਸ ਨਾਲ ਆਏ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਜਰੂਰ ਵੇਖੋ। ਕੁਝ ਸਪਲਾਈ ਸਪਲਾਈ ਮੌਡਿਊਲਰ ਕੇਬਲ ਦੇ ਨਾਲ ਆਉਂਦੀ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਤੁਸੀਂ ਸਿਰਫ਼ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਤੁਸੀਂ ਵਰਤਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋ, ਹੁਣ ਇਹ ਪਤਾ ਲਗਾਉਣ ਦਾ ਵਧੀਆ ਸਮਾਂ ਹੈ ਕਿ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕੀ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪਲੱਗ ਵਿੱਚ ਲਗਾਓ। ਹੋਰ ਪਾਵਰ ਸਪਲਾਈ ਵਿੱਚ ਸਾਰੀਆਂ ਤਰਾਂ ਹਾਰਡਵਾਈਰਡ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਤਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣਾ ਚਾਹੋਗੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੋਵੇਗੀ ਅਤੇ ਬਾਕੀ ਬਚੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਕੁਸ਼ਲਤਾ ਨਾਲ ਕੋਇਲ ਕਰੋ। ਜੇ ਤੁਹਾਡੀ ਬਿਜਲੀ ਸਪਲਾਈ ਵਿੱਚ 115v ਜਾਂ 220v ਦੀ ਚੋਣ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਸਵਿੱਚ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਓ ਕਿ ਇਹ ਸਹੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਸੈੱਟ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਇਹ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ। ਕਈ ਨਵੀਆਂ ਪਾਵਰ ਸਪਲਾਈ ਆਪ ਹੀ ਚੁਣ ਲੈਂਦੀਆਂ ਹੈ ਅਤੇ ਅਜਿਹੀ ਕੋਈ ਸਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਇੱਕ ਵਾਰ ਜਦੋਂ ਤੁਸੀਂ ਪਾਵਰ ਸਪਲਾਈ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹੋ ਤਾਂ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਓ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਪਾਵਰ ਸਾਕਟਾਂ ਦੇ ਸਥਾਨ ਲਈ ਮਦਰਬੋਰਡ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਦੀ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਜਾਂਚ ਕੀਤੀ ਹੈ ਜਾ ਨਹੀਂ। ਫਿਰ ਤੁਸੀਂ ਮੁੱਖ ਪਾਵਰ, 20 ਜਾਂ 24 ਪਿਨ ਪਲੱਗ ਨੂੰ ਮਦਰਬੋਰਡ ਵਿਚ ਜੋੜ ਸਕਦੇ ਹੋ। ਇੱਥੇ ਵਾਧੂ ਚਾਰ ਜਾਂ ਅੱਠ ਪਿੰਨ ਦੀ ਪਾਵਰ ਲੀਡ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਮਦਰਬੋਰਡ (ਸੀਪੀਯੂ ਪਾਵਰ ਕਨੈਕਟਰ) ਵਿੱਚ ਜੋੜਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪ੍ਰੋਸੈਸਰ ਸਾਕਟ ਦੇ ਕੋਲ ਸਥਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਜੇ ਤੁਹਾਡੇ ਮਦਰਬੋਰਡ ਵਿੱਚ ਪਿਹਲਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਗ੍ਰਾਫਿਕ ਮੈਮਰੀ ਹਾਈ ਤਾਂ, ਇਸ ਭਾਗ ਨੂੰ ਛੱਡ ਦੇਵੋ। ਬਿਜਲੀ ਦੇਣ ਦੇ ਲਈ ਤਿਆਰੀ ਹੁਣ ਜਦੋਂ ਤੁਸੀਂ ਕੰਪਿਊਟਰ ਦੇ ਹਿਸਿਆਂ ਨੂੰ ਅਸੈਮਬਲ ਕਰ ਲਿਆ ਹੈ ਇਸਤੋ ਬਾਅਦ ਦਾ ਕੰਮ ਉਸ ਵਿੱਚ ਓਪੇਰਾਟਿੰਗ ਸਿਸਟਮ ਇੰਸਟਾਲ ਕਰਨ ਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਕੀ ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਤੇ ਅਗਲੇ ਭਾਗ (ਸਾਫਟਵੇਅਰ) ਵਿੱਚ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਓਪੇਰਾਟਿੰਗ ਸਿਸਟਮ ਨੂੰ ਇੰਸਟਾਲ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਿਹਲਾਂ ਇਹ ਚੰਗਾ ਰਹੇਗਾ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਵਧੀਕ ਹਾਰਡਵੇਅਰ ਅਤੇ ਕੰਪਿਊਟਰ ਪੈਰੀਫਿਰਲਾਂ (ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸਾਉਂਡ ਕਾਰਡ, ਮੌਡਮ, ਗ੍ਰਾਫਿਕ ਕਾਰਡ ਪ੍ਰਿੰਟਰ, ਜੁਆਏਸਟਿਕ, ਆਦਿ) ਨੂੰ ਕੰਪਿਊਟਰ ਨਾਲ ਨਾ ਜੋੜੋ। ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਓਪੇਰਾਟਿੰਗ ਸਿਸਟਮ ਦੇ ਇੰਸਟਾਲ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਹੀ ਲਗਾਓ। {{ਕੰਪਿਊਟਰ ਨੂੰ ਅਸੈਮਬਲ ਕਿਵੇਂ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ/ਸਾਫਟਵੇਅਰ}} [[Category:ਕੰਪਿਊਟਰ ਨੂੰ ਅਸੈਮਬਲ ਕਿਵੇਂ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ noinclude> [[Category:ਕੰਪਿਊਟਰ ਨੂੰ ਅਸੈਮਬਲ ਕਿਵੇਂ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ noinclude> [[Category:ਕੰਪਿਊਟਰ ਨੂੰ ਅਸੈਮਬਲ ਕਿਵੇਂ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ noinclude> {{ਕੰਪਿਊਟਰ ਨੂੰ ਅਸੈਮਬਲ ਕਿਵੇਂ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ/ਓਵਰਕਲਾਕਿੰਗ}} [[Category:ਕੰਪਿਊਟਰ ਨੂੰ ਅਸੈਮਬਲ ਕਿਵੇਂ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ noinclude> {{ਕੰਪਿਊਟਰ ਨੂੰ ਅਸੈਮਬਲ ਕਿਵੇਂ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ/ਕੰਪਿਊਟਰ ਨੂੰ ਚੁੱਪ ਚਪੀਤਾ ਬਣਾਉਣਾ}} {{ਕੰਪਿਊਟਰ ਨੂੰ ਅਸੈਮਬਲ ਕਿਵੇਂ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ/ਸਿੱਟਾ}} [[Category:ਕੰਪਿਊਟਰ ਨੂੰ ਅਸੈਮਬਲ ਕਿਵੇਂ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ noinclude> [[Category:ਕੰਪਿਊਟਰ ਨੂੰ ਅਸੈਮਬਲ ਕਿਵੇਂ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ noinclude> {{ਕੰਪਿਊਟਰ ਨੂੰ ਅਸੈਮਬਲ ਕਿਵੇਂ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ/ਕੰਪਿਊਟਰ ਨੂੰ ਚੁੱਪ-ਚਪੀਤਾ ਬਣਾਉਣਾ}} [[Category:ਕੰਪਿਊਟਰ ਨੂੰ ਅਸੈਮਬਲ ਕਿਵੇਂ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ noinclude> ਕੰਪਿਊਟਰ ਨੂੰ ਅਸੈਮਬਲ ਕਿਵੇਂ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ਇਹ ਨਾਟਕ ਅਜਮੇਰ ਸਿੰਘ ਔਲਖ ਦੇ ਇਕਾਂਗੀ ਨਾਟਕ ਤੂੜੀ ਵਾਲਾ ਕੋਠਾ ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਟਕ ਨੂੰ ਕੁੱਲ ਤਿੰਨ ਐਕਟ ਅਤੇ 8 ਝਾਕੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। [[ਐਪਿਕ ਥੀਏਟਰ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਸਿਰਜਣ ਲਈ ਨਾਟਕਕਾਰ ਨੇ ਹਰ ਝਾਕੀ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਬੋਲੀਆਂ ਪਾਉਂਦੇ ਦੋ ਗੱਭਰੂ ਵਰਤੇ ਹਨ। ਇਸ ਨਾਟਕ ਦੇ ਸਾਰੇ ਹੀ ਪਾਤਰ ਮਾਲਵੇ ਦੀ ਨਿਮਨ ਕਿਸਾਨੀ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵੀ ਠੇਠ ਮਲਵਈ ਹੈ। ਜੈ ਕੁਰ, ਬਚਨਾ, ਭੰਗਾ, ਨਾਹਰੀ, ਮਿੰਦੋ, ਕਰਮਾ, ਧਰਮਾ, ਧਿੰਦੀ, ਘੋਗਾ, ਚੰਦੂ ਚੁਗਲ, ਲੱਕੜਚੱਬ, ਮਰਾਝੋ, ਬਲਵੰਤ, ਇੰਦਰ, ਦੋ ਸੂਤਰਧਾਰ ਗੱਭਰੂ, ਪੁਲਿਸ ਇੱਕ ਥਾਣੇਦਾਰ, ਇੱਕ ਹੌਲਦਾਰ, ਦੋ ਸਿਪਾਹੀ।ਅਜਮੇਰ ਸਿੰਘ ਔਲਖ, ਸੱਤ ਬਗਾਨੇ, 2011, ਲੋਕਗੀਤ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ, xvi * ਸੰਤੀ (ਕਾਕੂ ਲੋਹਾਰ ਦੀ ਪਤਨੀ) * ਬੈਣੋ (ਕਾਕੂ ਲੋਹਾਰ ਦੀ ਬੇਟੀ) * ਦੀਪਾ (ਕਾਕੂ ਲੋਹਾਰ ਦਾ ਪੁੱਤਰ) * ਸਰਵਣ (ਪਿੰਡ ਦਾ ਇੱਕ ਨੌਜਵਾਨ, ਬੈਣੋ ਦਾ ਪ੍ਰੇਮੀ) ਇਸ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ "ਪਰੀਆਂ ਦਾ ਸਵਾਗਤ" ਵਿੱਚ ਨਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਕਪੂਰ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ,"ਇਸ ਨਾਟਕ ਵਿੱਚ ਜਸੂਜਾ ਜੀ ਦੀ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਪਛਾਣ ਬਣਨ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ਾਲ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਛੁਪੀਆਂ ਪਈਆਂ ਹਨ।" * ਸਰੋਜ ਦੇ ਮਾਤਾ ਪਿਤਾ *ਸਰੋਜ ਦੀ ਸੱਸ ਤੇ ਸਹੁਰਾ *ਇੱਕ ਦਰਸ਼ਕ ਤੇ ਕੁਝ ਹੋਰ ਮਰਦ ਤੀਵੀਆਂ ਰੱਤਾ ਸਾਲੂ ਸ਼ਾਬਦਿਕ ਅਰਥ: ਲਾਲ ਰੰਗ ਜਾਂ ਲਹੂ ਵਿੱਚ ਭਿੱਜਿਆ ਕੱਪੜਾ ਹਰਚਰਨ ਸਿੰਘ ਦੁਆਰਾ 1957 ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਇੱਕ ਨਾਟਕ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਟਕ ਦਾ ਸਮਾਂ ਪਰਜਾਮੰਡਲ ਲਹਿਰ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਬਿਸਵੇਦਾਰੀ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸਨੂੰ 4 ਅੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਨਾਟਕ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਅੰਗ ਦੀ ਸ਼ੁਰੁਆਤ ਜਗੀਰਦਾਰ ਨੌਨਿਹਾਲ ਸਿੰਘ ਦੀ ਕੋਠੀ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਮੁਜਰੇ ਅਤੇ ਸ਼ਰਾਬ ਦੇ ਨਾਲ ਜਗੀਰਦਾਰ ਦੇ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਮੁੜ ਆਉਣ ਕਰ ਕੇ ਜਸ਼ਨ ਮਨਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। * ਮਾਲਣ (ਜੋਗੇ ਦੀ ਮਾਂ) * ਲਖਬੀਰ (ਜੋਗੇ ਦੀ ਭੈਣ) * ਝੰਡਾ (ਜੋਗੇ ਦਾ ਪਿਓ) ਗਿੰਦਰ, ਹਰਨਾਮੀ, ਅਰਜਨ, ਝੰਡਾ, ਹਰਦਿੱਤ, ਚਰਨਦਾਸ, ਨੰਦ ਕੁਰ, ਮੀਤੋ, ਜੀਤੋ, ਮੱਲਣ,ਸੱਜਣ, ਪੁਸ਼ਪਿੰਦਰ, ਮੁਕੰਦ, ਜਲ ਕੁਰ, ਗ੍ਹੀਰਾ, ਹਰਿੰਦਰ, ਨਸੀਬ, ਬਦਰੀ ਨਾਰਾਇਣ ਰਾਮ ਸਰੂਪ ਅਣਖੀ ਦਾ ਕਥਨ ਹੈ ਕੋਠੇ ਖੜਕ ਸਿੰਘ ਪਿੰਡ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਕਲਪਨਾਂ ਨਾਲ ਵਸਾਇਐ। ਨਾਵਲ ਲਿਖਣ ਵੇਲੇ ਸੁਪਨਿਆਂ ਚ ਮੈਂ ਹਰ ਰੋਜ ਇਸ ਪਿੰਡ ਦੀ ਗਲੀ ਗਲੀ ਗਾਹੀ ਤੇ ਆਲਾ ਦੁਆਲਾ ਵੀ। ਹਕੀਕਤ ਵਿੱਚ ਵੀ ਮੈਂ ਤਖਤੂਪੁਰਾ, ਸਲਾਬਤਪੁਰਾ, ਫੂਲ, ਮਹਿਰਾਜ ਪਿੰਡਾਂ ਦਾ ਸਾਇਕਲ ਤੇ ਦੌਰਾ ਕੀਤਾ ਸੀ।" (ਕੋਠੇ ਖੜਕ ਸਿੰਘ ਪਿੰਡ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਕਲਪਨਾਂ ਨਾਲ ਵਸਾਇਐ। ਨਾਵਲ ਲਿਖਣ ਵੇਲੇ ਸੁਪਨਿਆਂ ਚ ਮੈਂ ਹਰ ਰੋਜ ਇਸ ਪਿੰਡ ਦੀ ਗਲੀ ਗਲੀ ਗਾਹੀ ਤੇ ਆਲਾ ਦੁਆਲਾ ਵੀ। ਹਕੀਕਤ ਵਿੱਚ ਵੀ ਮੈਂ ਤਖਤੂਪੁਰਾ, ਸਲਾਬਤਪੁਰਾ, ਫੂਲ, ਮਹਿਰਾਜ ਪਿੰਡਾਂ ਦਾ ਸਾਇਕਲ ਤੇ ਦੌਰਾ ਕੀਤਾ ਸੀ।" [[ਡਾ. ਜੋਗਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਰਾਹੀ ਆਪਣੇ ਲੇਖ ‘ਕੋਠੇ ਖੜਕ ਸਿੰਘ’ ਵਿੱਚ ਇਸ ਨਾਵਲ ਨੂੰ ਇੱਕ ਅਹਿਮ ਰਚਨਾ ਮੰਨਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਨਾਵਲ ਸਮੱਸਿਆ ਦੇ ਚਿਤ੍ਰਣ ਅਤੇ ਨਾਵਲ ਦੀ ਕਲਾ ਦੇ ਪੱਧਰ ਉੱਤੇ ਰਾਮ ਸਰੂਪ ਅਣਖੀ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਨਾਵਲਾਂ ਨਾਲੋਂ ਵਡੇਰੀ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਉਸ ਅਨੁਸਾਰ ਇਸ ਨਾਵਲ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਦੁਖਾਂਤ ਸਥਿਤੀ ਦੇ ਮੁਖ਼ਤਲਿਫ਼ ਪਹਿਲੂਆਂ ਨੂੰ ਨਾਵਲ ਵਿੱਚ ਕਿਰਸਾਣੀ, ਸਿਆਸਤ, ਸ਼ਾਹੂਕਾਰੇ, ਕਰਾਂਤੀ, ਧਾਰਮਿਕ ਡੇਰਿਆਂ, ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ, ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਅਤੇ ਇਸਤਰੀਆਂ ਦੇ ਵਿਭਿੰਨ ਵਰਗ ਰੂਪਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧ ਪਾਤਰਾਂ ਰਾਹੀਂ ਸਿਰਜਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। [[ਗੁਰਬਖ਼ਸ਼ ਸਿੰਘ ਫਰੈਂਕ ਆਪਣੇ ਲੇਖ ‘ਅਣਖੀ ਦੀ ਰਚਨਾ: ਕੋਠੇ ਖੜਕ ਸਿੰਘ’ ਵਿੱਚ ਇਸ ਰਚਨਾ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਵਲ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਰਣਨ ਯੋਗ ਘਟਨਾ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਇਸਨੂੰ ਵਾਰਤਕ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਮਹਾਂਕਾਵਿ ਵੀ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ। [[ਡਾ. ਸਤਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਨੂਰ ਆਪਣੇ ਲੇਖ ‘ਕੋਠੇ ਖੜਕ ਸਿੰਘ ਬਾਰੇ’ ਵਿੱਚ ਇਸ ਨਾਵਲ ਨੂੰ ਨਵੇਂ ਪ੍ਰਤਿਮਾਨ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਰਚਨਾ ਮੰਨਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਨੂੰ ਇੱਕ ਐਪਿਕ-ਨਾਵਲ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ। [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਰਾਮ ਸਰੂਪ ਅਣਖੀ ਦੇ ਨਾਵਲ]] ਨਾਵਲ ਦੀ ਸ਼ੁਰੁਆਤ ਵਿੱਚ ਨਵਜੋਤ ਅਤੇ ਜਾਹਨ ਕੀਥ ਮਾਨਚੈਸਟਰ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਇੱਕ ਕੈਫੇ ਵਿੱਚ ਬੈਠੇ ਕਾਫੀ ਪੀ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਗੱਲਾਂ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। * ਪੂਰੋ (ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ, ਹਮੀਦਾ) * ਤਾਰਾ (ਪੂਰੋ ਦੀ ਮਾਤਾ) * ਮੋਹਨ ਲਾਲ ਪੂਰੋ ਦਾ ਪਿਤਾ) * ਸ਼ਿਆਮ ਲਾਲ (ਰਾਮ ਚੰਦ ਦਾ ਪਿਤਾ) ਹਾਸ਼ੀਏ ਦੇ ਹਾਸਲ ਇਕ ਅਜਿਹਾ ਕਾਵਿ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਕਵੀਆਂ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਜੋ ਸ਼ੁਰੂ ਤੋ ਹੀ ਹਾਸ਼ੀਏ ਤੇ ਧੱਕੇ ਗਏ ਹਨ। ਇਹ ਕਾਵਿ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਡਾ. ਰਾਜਿੰਦਰ ਪਾਲ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਡਾ.ਜੀਤ ਸਿੰਘ ਜੋਸ਼ੀ ਦੁਆਰਾ ਸੰਪਾਦਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਪੁਸਤਕ 2013 ਵਿੱਚ ਪਬਲੀਕੇਸ਼ਨ ਬਿਊਰੋ ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਪਟਿਆਲਾ ਰਾਹੀਂ ਛਾਪੀ ਗਈ। ਇਸ ਵਿੱਚ 30 ਕਵੀਆਂ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ। ਹਾਸ਼ੀਏ ਦੇ ਹਾਸਲ ਪੁਸਤਕ ਵਿੱਚ ਗਦਰ ਲਹਿਰ ਬੱਬਰ ਅਕਾਲੀ ਲਹਿਰ ਅਕਾਲੀ ਲਹਿਰ ਆਦਿ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਰਚਨਾਵਾਂ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਵੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਥਾਨ ਮਿਲਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਕਾਵਿ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਵਿੱਚ ਕਿਰਸਾਨੀ, ਦਲਿਤ ਵਰਗ, ਸਮਰਾਜਵਾਦ, ਜੀਵਨ ਸੇਧ, ਅਤੇ ਔਰਤ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਵਿਸ਼ਿਆ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈੋ। ਲਾਲਾ ਬਾਂਕੇ ਦਿਆਲ ਪਗੜੀ ਸੰਭਾਲ ਜੱਟਾ ਸੰਤ ਵਿਸਾਖਾ ਸਿੰਘ ਸਟੋਕਟੋਨ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਬਨਾਉਣ ਦਾ ਹਾਲ ਗਿਆਨੀ ਭਗਵਾਨ ਸਿੰਘ ਪ੍ਰੀਤਮ ਗੁਲਾਮ ਬਨਾਮ ਗਦਰੀ ਇਕ ਪੰਜਾਬੀ ਸਿੰਘ (ਹਰਨਾਮ ਸਿੰਘ ਟੁੰਡੀਲਾਟ ਗਦਰ ਦਾ ਹੋਕਾ ਫ਼ਿਰੋਜ਼ਦੀਨ ਸ਼ਰਫ ਜੱਲ੍ਹਿਆਂ ਵਾਲਾ ਬਾਗ ਗੁਰਮੁਖ ਸਿੰਘ ਮੁਸਾਫਰ ਸਾਡਾ ਗੁਰੂ ਤੇ ਗੁਰੂ ਦਾ ਬਾਗ ਸਾਡਾ ਕਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਗੜਗੱਜ ਸੂਰਬੀਰ ਅਕਾਲੀ ਬਹਾਦਰੋ ਜੀ ਬਾਬੂ ਰਜਬ ਅਲੀ ਭੇਜੇ ਤਾਰ ਵੈਸਰਾ ਜੀ ਤਾਹਿਰ ਸ਼ਹੀਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਘੋੜੀ ਭਾਈਆ ਈਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਮਜ਼ਬ ਤੇ ਮੋਹੱਬਤ ਸਾਧੂ ਦਯਾ ਸਿੰਘ ਆਰਫ਼ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਹਾਲ ਬੂਟਾ ਸਿੰਘ ਝਗੜਾ ਚਾਹ ਤੇ ਲੱਸੀ ਦਾ ਪੰਡਤ ਬ੍ਰਹਮਾ ਨੰਦ ਪਤੀ ਜੀ ਘੜੋਲਾ ਮੈ ਚਕਾ ਨਾ ਸਕਦੀ ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ ਸੀਤਲ ਢਾਡੀ ਪ੍ਰਸੰਗ -ਭਾਈ ਡੱਲੇ ਦਾ ਸਿਦਕ ਇੰਦਰਜੀਤ ਹਸਨਪੁਰੀ ਕਿਥੇ ਗਏ ਓਹ ਦਿਨ ਸੁਖਵੰਤ ਕੌਰ ਮਾਨ ਕਰਮੋ ਕਮਲੀ ਸੰਤ ਰਾਮ ਉਦਾਸੀ ਕੰਮੀਆ ਦਾ ਵਿਹੜਾ ਬਾਬੂ ਸਿੰਘ ਮਾਨ ਬੁਝ ਮੇਰੀ ਮੁਠੀ ਵਿੱਚ ਕੀ ਭੂਸ਼ਣ ਧਿਆਨਪੁਰੀ ਹੱਸ ਨਈ ਸਕਦਾ ਅਮਿਤੋਜ ਲਾਹੋਰ ਦੇ ਨਾਂ ਇਕ ਖਤ ਜਨਕ ਸ਼ਰਮੀਲਾ ਮੈ ਕਲਾਬਾਜੀਆਂ ਖਾ ਬੈਠੀ ਧਰਮ ਕੰਮੇਆਣਾ ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਮੋਰ ਖ਼ਾਲਿਦ, ਜ਼ੀਨਤ ਆਪਾ, ਫ਼ਰਹਾਨਾ, ਫ਼ਰਗਾਨਾ, ਰਿਜ਼ਵਾਨਾ, ਬਾਸੂ, ਨੂਰਾ, ਗਫ਼ੂਰਾ, ਸਰਵਰ, ਸਲਮਾ, ਚਾਂਦਾ, ਨੱਜੀ, ਪ੍ਰਵੀਨ ੳਰਫ਼ ਨੈਨਤਾਰਾ, ਰੂਬੀ, ਮਲਿਕ ਮੁਰਾਦ ਅਲੀ, ਸਲੀਮ, ਸ਼ਹਿਨਾਜ਼, ਮਲਿਕ ਅੱਲਾ ਯਾਰ, ਸਕੀਨਾ, ਬਸ਼ੀਰਾ ਚੰਦੜ, ਸ਼ੀਸ਼ਮ ਸਿੰਘ, ਕੁੱਬਾ ਜੁਲਾਹਾ, ਮਲਿਕ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਮੁਹੰਮਦ, ਤੀਫ਼ਾ, ਆਦਿ ਜਤਿੰਦਰਪਾਲ ਸਿੰਘ ਜੌਲੀ ਇਸ ਨਾਵਲ ਬਾਰੇ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਵਲ' ਕਹਿ ਕੇ ਇਸ ਰਚਨਾ ਨੂੰ ਸੀਮਾਬੱਧ ਕਰਨਾ ਵੀ ਇਸ ਨਾਲ ਬੇਇਨਸਾਫ਼ੀ ਹੋਵੇਗੀ। ਸਮੁੱਚੇ ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਵਲ ਵਿੱਚ ਇਹ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਵਾਧਾ ਹੈ।" ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਗਾਰਗੀ ਲੋਹਾ ਕੁੱਟ ‘[[ਬੇਬੇ]]’, ‘[[ਕੇਸਰੋ]]’ ਅਤੇ ਕਣਕ ਦੀ ਬੱਲੀ ਚਾਰ ਨਾਟਕ ਲਿਖ ਚੁੱਕੇ ਸਨ ਅਤੇ ਕਣਕ ਦੀ ਬੱਲੀ ਤੋਂ ਬਾਰਾਂ ਸਾਲ ਦੇ ਵਕਫੇ ਦੇ ਬਾਅਦ 'ਧੂਣੀ ਦੀ ਅੱਗ' ਸਾਹਮਣੇ ਆਇਆ। ਉਸ ਦੇ ਆਪਣੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ,“ਕਣਕ ਦੀ ਬੱਲੀ ਪਿਛੋਂ ਬਾਰਾਂ ਸਾਲ ਮੈਂ ਕੋਈ ਨਾਟਕ ਨਾ ਲਿਖਆ। ਮੇਰੇ ਅੰਦਰ ਕਈ ਨਾਟਕ ਜਨਮੇ ਤੇ ਮਰ ਗਏ ਕਿਉਂ ਜੁ ਉਹ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਰੂਪ ਅਤੇ ਨਵੀਂ ਮੰਚ- ਵਿਧੀ ਭਾਲਦੇ ਸਨ। ਮੈਂ ਕਈ ਤੀਬਰ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਤੇ ਕਈ ਮਾਨਿਸਕ ਚੌਥੀ ਕੂਟ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਵਰਿਆਮ ਸਿੰਘ ਸੰਧੂ ਦਾ ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਹੈ ਜੋ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ 1998 ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਇਸਨੂੰ 2000 ਵਿੱਚ ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਇਨਾਮ ਮਿਲਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਵਿੱਚ ਪੰਜ ਕਹਾਣੀਆਂ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ। ਮੈਂ ਹੁਣ ਠੀਕ ਠਾਕ ਹਾਂ [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਵਰਿਆਮ ਸਿੰਘ ਸੰਧੂ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ]] ਵਿਸ਼ਾ ਲੋਕਧਾਰਾ ਦੇ ਵੱਖ ਵੱਖ ਪੱਖਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ 'ਚੌਥੀ ਕੂਟ' ਪੰਜਾਬੀ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਵਰਿਆਮ ਸਿੰਘ ਸੰਧੂ ਦਾ ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਹੈ ਜੋ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ 1998 ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਇਸਨੂੰ 2000 ਵਿੱਚ ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਇਨਾਮਮਿਲਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਵਿੱਚ ਪੰਜ ਕਹਾਣੀਆਂ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ। ਇਸ ਵਿਚਲੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਚੌਥੀ ਕੂਟ ਅਤੇ ਮੈਂ ਹੁਣ ਠੀਕ ਠੀਕ ਹਾਂ ਦੇ ਅਧਾਰ ਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਚੌਥੀ ਕੂਟ ਨਾਂ ਦੀ ਫ਼ਿਲਮ ਵੀ ਬਣ ਚੁੱਕੀ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਗੁਰਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਨਿਰਦੇਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ। | name ਪਰਦਾ ਤੇ ਰੌਸ਼ਨੀ | subject =20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦਾ ਮਲਵਈ ਪੰਜਾਬ ਜੀਵਨ ਪਰਦਾ ਤੇ ਰੌਸ਼ਨੀ ਰਾਮ ਸਰੂਪ ਅਣਖੀ ਦਾ ਲਿਖਿਆ ਇੱਕ ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਵਲ ਹੈ। [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਰਾਮ ਸਰੂਪ ਅਣਖੀ ਦੇ ਨਾਵਲ]] [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਰਾਮ ਸਰੂਪ ਅਣਖੀ ਦੇ ਨਾਵਲ]] | subject =20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਮਲਵਈ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਜੀਵਨ [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਰਾਮ ਸਰੂਪ ਅਣਖੀ ਦੇ ਨਾਵਲ]] | subject =20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਮਗਰਲੇ ਅਧ ਦੇ ਸਮੇਂ ਮਲਵਈ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਜੀਵਨ ਜੱਸੀ ਸਰਪੰਚ ਰਾਮ ਸਰੂਪ ਅਣਖੀ ਦਾ ਲਿਖਿਆ ਹੋਇਆ ਦੁੱਲੇ ਦੀ ਢਾਬ ਲੜੀ ਦੇ ਪੰਜ ਨਾਵਲਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਤੀਜਾ ਨਾਵਲ ਹੈ। [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਰਾਮ ਸਰੂਪ ਅਣਖੀ ਦੇ ਨਾਵਲ]] | subject =ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਇੱਕ ਔਰਤ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਗੇਲੋ ਰਾਮ ਸਰੂਪ ਅਣਖੀ ਦਾ ਲਿਖਿਆ ਇੱਕ ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਵਲ ਹੈ। [[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਰਾਮ ਸਰੂਪ ਅਣਖੀ ਦੇ ਨਾਵਲ]] ਮੰਤਵ ਇਹ ਪੁਸਤਕ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਸਕੂਲ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਲਈ ਬਣਾਈ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਇਹ ਵਿਆਕਰਨ ਦੇ ਸਾਰੇ ਨਿਯਮਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਦਾਇਰੇ ਵਿੱਚ ਲਵੇਗੀ। ਉਦੇਸ਼ ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਸਕੂਲ ਪੱਧਰ ਦੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਲਈ ਆਸਾਨ ਅਤੇ ਰੌਚਕ, ਚਿੱਤਰਾਂ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਆਕਰਨ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ਤਿਆਰ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਬਹੁਤੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਇੱਕ ਸ਼ਬਦ]] ਆਓ ਇਹਨਾਂ ਚਿੱਤਰਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖੀਏ ਅਤੇ ਸਮਝੀਏ। ਮੰਮੀ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਕਿਤਾਬ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਸੁਣਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਘਰ ਸ਼ਬਦ ਬਣਿਆ ਹੈ ਘ ਰ ਤੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਲਿਖਣ ਸਮੇਂ ਸ਼ਾਮ ਦਾ ਸਮਾਂ ਹੈ। ਦਾਦਾ ਜੀ ਸੋਫ਼ੇ ਤੇ ਬੈਠੇ ਪੁਸਤਕ ਪੜ੍ਹ ਰਹੇ ਹਨ। ਪਿਤਾ ਜੀ ਅਖ਼ਬਾਰ ਪੜ੍ਹ ਰਹੇ ਹਨ। ਮਾਤਾ ਜੀ ਟੀ.ਵੀ ਵੇਖ ਰਹੇ ਹਨ। ਉਪਰ ਦਿੱਤੇ ਚਿੱਤਰਾਂ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਦੇਖੋ। ਇਹ ਚਿੜਿਆਘਰ ਵਿੱਚੋਂ ਲਏ ਗਏ ਹਨ। ਉਹ ਸ਼ਬਦ ਜੋ ਨਾਂਵ ਦੀ ਥਾਂ 'ਤੇ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਪੜਨਾਂਵ ਅਖਵਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਬਹੁਤ ਸੋਹਣੀ ਗੁੱਡੀ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਘੁੰਗਰਾਲੇ ਵਾਲ਼ ਹਨ। ਇਸ ਦੀਆਂ ਗੱਲ੍ਹਾਂ ਲਾਲ ਹਨ। ਉਹ ਮਨੁੱਖ ਬਹੁਤ ਅਮੀਰ ਹੈ। ਉਹ ਆਦਮੀ ਬਹੁਤ ਦੌਲਤਮੰਦ ਹੈ। ਜੋ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਾਉਂਦਾ ਹੈ ਅਧਿਆਪਕ ਜੋ ਬਿਮਾਰ ਦਾ ਇਲਾਜ ਕਰੇ ਡਾਕਟਰ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਬੋਲਣ ਅਤੇ ਲਿਖਣ ਲਈ ਇਹ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ਬਦ-ਜੋੜ ਸ਼ੁੱਧ ਹੋਣ। ਹੋਠਾਂ ਕੁਝ ਸ਼ਬਦ ਜੋੜ ਦਿੱਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਅਸ਼ੁੱਧ ਤੋਂ ਸ਼ੁੱਧ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ: ! ਅਸ਼ੁੱਧ ਸ਼ੁੱਧ ਅਸ਼ੁੱਧ ਸ਼ੁੱਧ | ਓਰਤ ਔਰਤ ਕੇਸ਼ ਕੇਸ | ਅੱਦਾ ਅੱਧਾ ਖੇਡਨਾ ਖੇਡਣਾ | ਮਿਸਾਲ ਮਿਸਾਲ ਮਿਸਾਲ ਮਿਸਾਲ | ਮਿਸਾਲ ਮਿਸਾਲ ਮਿਸਾਲ ਮਿਸਾਲ | ਮਿਸਾਲ ਮਿਸਾਲ ਮਿਸਾਲ ਮਿਸਾਲ | ਮਿਸਾਲ ਮਿਸਾਲ ਮਿਸਾਲ ਮਿਸਾਲ | ਮਿਸਾਲ ਮਿਸਾਲ ਮਿਸਾਲ ਮਿਸਾਲ | ਮਿਸਾਲ ਮਿਸਾਲ ਮਿਸਾਲ ਮਿਸਾਲ | ਮਿਸਾਲ ਮਿਸਾਲ ਮਿਸਾਲ ਮਿਸਾਲ | ਮਿਸਾਲ ਮਿਸਾਲ ਮਿਸਾਲ ਮਿਸਾਲ | ਮਿਸਾਲ ਮਿਸਾਲ ਮਿਸਾਲ ਮਿਸਾਲ | ਮਿਸਾਲ ਮਿਸਾਲ ਮਿਸਾਲ ਮਿਸਾਲ | ਮਿਸਾਲ ਮਿਸਾਲ ਮਿਸਾਲ ਮਿਸਾਲ | ਮਿਸਾਲ ਮਿਸਾਲ ਮਿਸਾਲ ਮਿਸਾਲ | ਮਿਸਾਲ ਮਿਸਾਲ ਮਿਸਾਲ ਮਿਸਾਲ ਰਿਸ਼ਭ, ਤੂੰ ਬੜੇ ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ ਮਿਲਿਆ ਹੈਂ, ਤੂੰ ਤਾਂ ਈਦ ਦਾ ਚੰਨ ਹੀ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈਂ। ਚਿੱਠੀ-ਪੱਤਰ ਕਈ ਕਿਸਮਾਂ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ; ਜਿਵੇਂ ਸਮਾਂ: 1 ਘੰਟਾ 30 ਮਿੰਟ 1. ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਅੱਖਰਾਂ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਵਰਗਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲ਼ਾਓ- "pa ਟੈਕਸਟ ਪੰਨੇ ਦੇ ਸੱਜੇ ਪਾਸੇ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।", ਰੇਖਾ-ਗਣਿਤ ਜਾਂ ਜਿਓਮੈਟਰੀ (Geometry) ਗਣਿਤ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ। ਇਹ ਦਰਸ਼ਨੀ ਆਕਾਰਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੈ ਜੋ ਅਸੀਂ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਜੀਵਨ ਤੋਂ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ। ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਇਹ ਕਿਤਾਬ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ (ਜਾਂ ਅਧਿਆਪਕ ਜਾਂ ਨਿਗਰਾਨ) ਅਤੇ ਬੱਚੇ ਦੁਆਰਾ ਵਰਤਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਇਹ ਸਿਫਾਰਸ਼ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਰੇਖਾ-ਗਣਿਤ ਨਾਲ ਕੁਝ ਜਾਣੂ ਹੋਣ, ਪਰ ਇਹ ਜ਼ਰੂਰੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਮਾਪੇ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਸਿਖਾਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਅਧਿਆਇ ਪੜ੍ਹ ਸਕਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਫਿਰ ਇਕੱਠੇ ਸਿੱਖ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਅਸੀਂ ਕਿਤਾਬ ਦੇ ਕੁਝ ਹਿੱਸਿਆਂ ਨੂੰ ਬੱਚਿਆਂ ਲਈ ਅਨੁਕੂਲ ਬਣਾਵਾਂਗੇ ਅਤੇ ਕਿਤਾਬ ਨੂੰ ਸਪਸ਼ਟ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਕੁਝ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਦੇ ਕ੍ਰਮ ਨੂੰ ਸੋਧਾਂਗੇ। ਸਿਖਲਾਈ ਉਸਾਰੀ ਅਤੇ ਸਬੂਤਾਂ ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਹੋਵੇਗੀ। ਸਾਧਨਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਸਮੂਹ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਇੱਕ ਜਿਓਮੈਟ੍ਰਿਕ ਵਸਤੂ (ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਇੱਕ ਤਿਕੋਣ) ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਤਰੀਕਾ ਇੱਕ ਉਸਾਰੀ ਹੈ। ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ, ਅਸੀਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਾਂਗੇ ਉਹ ਇੱਕ ਕੰਪਾਸ ਅਤੇ ਇੱਕ ਪੈਮਾਨਾ ਹਨ। ਇੱਕ ਸਬੂਤ ਇੱਕ ਤਰਕਪੂਰਨ ਖੋਜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਅਸੀਂ ਕੁਝ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਜਾਣਕਾਰੀ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਕੇ ਇੱਕ ਤੱਥ ਨੂੰ ਪ੍ਰਮਾਣਿਤ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਉਸ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੇ ਅਧਾਰ ਤੇ ਸਿੱਟਿਆਂ ਦੀ ਇੱਕ ਲੜੀ ਬਣਾ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਕਈ ਵਾਰ ਨਤੀਜਾ ਲੱਭਣ ਨਾਲੋਂ ਨਤੀਜਾ ਪ੍ਰਮਾਣਿਤ ਕਰਨਾ ਵਧੇਰੇ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਉਸਾਰੀ (ਰਚਨਾ) ਬੱਚੇ ਲਈ ਜਿਓਮੈਟ੍ਰਿਕ (ਰੇਖਾ-ਗਣਿਤੀ) ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਕਰਨ ਅਤੇ ਦਰਸ਼ਨੀ ਨਤੀਜੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਉਪਯੋਗੀ ਹੈ। ਪ੍ਰਮਾਣ ਰੇਖਾਗਣਿਤ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦਾ ਇੱਕ ਵਧੀਆ ਤਰੀਕਾ ਹਨ ਅਤੇ ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਤਰਕ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਲਈ ਇੱਕ ਚੰਗਾ ਆਧਾਰ ਹਨ। ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਕਿਤਾਬ ਬੱਚਿਆਂ ਲਈ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਅਸੀਂ ਪ੍ਰਮਾਣ ਦੇ ਕੁਝ ਵੇਰਵਿਆਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਸਹੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਬਜਾਏ ਅਨੁਭਵ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹਾਂ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ, ਅਸੀਂ ਸਹੀ ਅਤੇ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਸਬੂਤਾਂ 'ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ। ਸਟੀਕ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਅਤੇ ਸਟੀਕ ਪ੍ਰਮਾਣ ਨਿਯਮਤ ਜਿਓਮੈਟਰੀ ਕਿਤਾਬਾਂ ਵਿੱਚ ਲੱਭੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੁਝ ਬੱਚਿਆਂ ਲਈ ਸਮੱਗਰੀ ਵਿਸਥਾਰ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਕਿਤਾਬ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਵਰਤੇ ਗਏ ਸੰਕੇਤਾਂ ਨੂੰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਇਸਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨੂੰ ਸਰਲ ਬਣਾਉਣ ਲਈ, ਇਸ ਨੂੰ ਕਿਤਾਬ ਦੇ ਅਖੀਰ ਵਿੱਚ ਸੰਮੇਲਨ ਅਧਿਆਇ ਦੇ ਸੰਕੇਤ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸੰਖੇਪ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਵਿੱਚ ਕਿਵੇਂ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਉਣਾ ਹੈ ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਓ ਕਿ ਹੇਠ ਦਿੱਤੇ ਸਾਧਨ ਉਪਲਬਧ ਹੋਣ: * ਇੱਕ ਕੋਣ ਮਾਪ ਯੰਤਰ, ਪਰੋਟ੍ਰੈਕਟਰ * ਇੱਕ ਪੈਮਾਨਾ, ਰੂਲਰ (ਜਿਸ ਨਾਲ ਲਕੀਰਾਂ ਵਾਹੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ) ਇਸ ਭਾਗ ਵਿੱਚ, ਅਸੀਂ ਜਿਓਮੈਟਰੀ ਦੀਆਂ ਮੂਲ ਧਾਰਨਾਵਾਂ (basic concepts of geometry) ਬਾਰੇ ਸਿੱਖਾਂਗੇ। ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰੋ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਇਹ ਸਵਾਲ ਪੁੱਛੋ: ਜਿਓਮੈਟਰੀ ਬਾਰੇ ਮੈਂ ਸਭ ਤੋਂ ਬੁਨਿਆਦੀ ਚੀਜ਼ਾਂ ਕੀ ਸਿੱਖੀਆਂ ਹਨ? ਇਸ ਭਾਗ ਵਿੱਚ, ਅਸੀਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕਰਾਂਗੇ। ਇਹ ਸਭ ਤੋਂ ਥਕਾਉਣ ਵਾਲੀ ਇਕਾਈ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਵੀ; ਇੱਕ ਵਾਰ ਜਦੋਂ ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਨੂੰ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਝ ਲੈਂਦੇ ਹੋ, ਤਾਂ ਬਾਕੀ ਸਭ ਕੁਝ ਆਸਾਨ ਲੱਗੇਗਾ। ਇਹ ਇਸ ਲਈ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਇਕਾਈ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਬੁਨਿਆਦੀ ਸੰਕਲਪਾਂ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕਰਾਂਗੇ, ਬੁਨਿਆਦ ਜੋ ਤੁਹਾਨੂੰ ਹੋਰ ਦਿਲਚਸਪ ਭਾਗਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਬਣਾਉਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਬਿੰਦੂਆਂ, ਰੇਖਾਵਾਂ, ਕੋਣਾਂ, ਸਮਤਲ ਅਤੇ ਠੋਸ ਆਕਾਰਾਂ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕਰਾਂਗੇ। ਫਿਰ ਅਸੀਂ ਕੁਝ ਬੁਨਿਆਦੀ ਮਾਪਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘਾਂਗੇ ਜੋ ਸਾਨੂੰ ਜਾਣਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਇਸਨੂੰ ਜਿੰਨਾ ਸੰਭਵ ਹੋ ਸਕੇ ਸੰਖੇਪ ਵਿੱਚ ਰੱਖਾਂਗੇ। ਫਿਰ ਅਸੀਂ ਕੁਝ ਸਖ਼ਤ ਚੀਜ਼ਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘਾਂਗੇ ਜਿਵੇਂ: ਸਮਾਨਾਂਤਰ ਰੇਖਾਵਾਂ, ਸਮਰੂਪਤਾ, ਪਰਿਵਰਤਨ, ਅਤੇ ਸਮਾਨਤਾ ਦੇਖਣੀ ਜਾਂ ਤੁਲਨਾ ਕਰਨਾ। ਇੱਕ ਬਿੰਦੂ Point ਇੱਕ ਨੁਕਤਾ ਹੈ ਜੋ ਇੰਨਾ ਛੋਟਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸਦੀ ਉਚਾਈ ਅਤੇ ਚੌੜਾਈ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਜ਼ੀਰੋ ਹੈ! ਇਹ ਬਹੁਤ ਛੋਟਾ ਲੱਗ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇੰਨਾ ਛੋਟਾ ਹੈ ਕਿ ਅਜਿਹੀ ਕੋਈ ਚੀਜ਼ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ। ਪਰ ਇਹ ਸੰਸਾਰ ਬਾਰੇ ਸਾਡੀ ਸੂਝ ਨਾਲ ਮੇਲ ਖਾਂਦਾ ਹੈ। ਭਾਵੇਂ ਸਾਡੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਭੌਤਿਕ ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਹਰ ਚੀਜ਼ ਐਟਮਾਂ ਤੋਂ ਵੱਡੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦੀ ਹੈ, ਫਿਰ ਵੀ ਇਹਨਾਂ ਪਰਮਾਣੂਆਂ ਦੇ ਕੇਂਦਰਾਂ, ਜਾਂ ਇਲੈਕਟ੍ਰੌਨਾਂ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕਰਨਾ ਬਹੁਤ ਲਾਭਦਾਇਕ ਹੈ। ਇੱਕ ਬਿੰਦੂ ਨੂੰ ਨੁਕਤਿਆਂ ਦੀ ਸੀਮਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਆਕਾਰ ਘਟ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਇਹ ਜਾਣ ਕੇ ਹੈਰਾਨ ਹੋਵੋਗੇ ਕਿ ਇਹ ਬਿੰਦੂ ਨਹੀਂ ਹਨ: ਇੱਕ ਬਿੰਦੂ ਇੰਨਾ ਛੋਟਾ ਹੈ ਕਿ ਜੇਕਰ ਅਸੀਂ ਇਹਨਾਂ ਬਿੰਦੀਆਂ ਦੇ ਆਕਾਰ ਨੂੰ 100, 1,000 ਜਾਂ 1,000,000 ਨਾਲ ਵੰਡਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਵੀ ਇਹ ਇੱਕ ਬਿੰਦੂ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਇੱਕ ਬਿੰਦੂ ਨੂੰ ਅਨੰਤ ਛੋਟਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਬਿੰਦੂ ਦੇ ਆਕਾਰ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣ ਲਈ ਸਾਨੂੰ ਚੱਕਰ ਦੇ ਆਕਾਰ ਨੂੰ ਦੋ – ਨਾਲ ਵੰਡਦੇ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਬਿੰਦੂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਅਨੰਤ ਛੋਟੇ ਬਿੰਦੂ ਵਜੋਂ ਕਿਉਂ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰਦੇ ਹਾਂ? ਇੱਕ ਚੀਜ਼ ਲਈ ਇਸਦਾ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸਟੀਕ ਸਥਾਨ ਹੈ, ਨਾ ਸਿਰਫ ਇੱਕ ਮੋਟੇ ਬਿੰਦੂ ਦਾ ਕੇਂਦਰ, ਬਲਕਿ ਬਿੰਦੂ ਵੀ। ਇੱਕ ਹੋਰ ਕਾਰਨ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਜੇਕਰ ਡਰਾਇੰਗ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਜਾਂ ਛੋਟਾ ਬਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਬਿੰਦੂ ਦਾ ਆਕਾਰ ਇੱਕੋ ਜਿਹਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਬਿੰਦੂ ਜੋ ਇੱਕ ਅਨੰਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਛੋਟਾ ਬਿੰਦੂ ਹੈ, ਦੇਖਣ ਲਈ ਬਹੁਤ ਛੋਟਾ ਹੋਵੇਗਾ, ਇਸ ਲਈ ਸਾਨੂੰ ਦਿੱਸਣ ਵਾਲੀ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਆਮ ਬਿੰਦੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ, ਜਾਂ ਦੋ ਲਾਈਨਾਂ ਇਸ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਣ ਲਈ ਜੋ ਕਾਗਜ਼ 'ਤੇ ਇਸਦੇ ਅਨੁਮਾਨਿਤ ਸਥਾਨ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਕਿਸੇ ਬਿੰਦੂ ਨੂੰ ਨਾਮ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ, ਅਸੀਂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਅੱਖਰ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹਾਂ। ਜੇਕਰ ਅਸੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਅਕਸਰ ਅਸੀਂ "ਪੁਆਇੰਟ" ਲਈ $P$ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਾਂਗੇ, ਅਤੇ ਜੇਕਰ ਇੱਕ ਤੋਂ ਵੱਧ ਬਿੰਦੂ ਹਨ, ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਵਰਣਮਾਲਾ ਦੁਆਰਾ ਆਪਣੇ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰਾਂਗੇ ਅਤੇ $Q$RP ਅਜੇ ਵੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਤਰੀਕਾ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਕੁਝ ਬਿੰਦੂ ਇੱਕੋ ਲਾਈਨ 'ਤੇ ਹਨ, ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ 'ਸਮਰੇਖੀ' ਕਹਿੰਦੇ ਹਾਂ। ਜੇ ਉਹ ਇੱਕੋ ਪਲੇਨ 'ਤੇ ਹਨ, ਤਾਂ ਉਹ 'ਕੋਪਲਾਨਰ' ਹਨ। ਦੋ ਬਿੰਦੂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਇਕਸਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਪਰ ਇੱਕ ਬਿੰਦੂ ਕਈ ਬਿੰਦੂਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਸਮਕਾਲੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਦੋ ਤੋਂ ਤਿੰਨ ਬਿੰਦੂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਕੋਪਲਾਨਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਬੇਸ਼ੱਕ ਇਹ ਟੌਟੋਲੋਜੀਕਲ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ 'ਰੇਖਾ' ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ 'ਦੋ ਜੁੜੇ ਬਿੰਦੂ' ਹੈ, ਅਤੇ 'ਪਲੇਨ' ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ 'ਤਿੰਨ ਬਿੰਦੂਆਂ ਦੁਆਰਾ ਨਿਰਧਾਰਤ ਸਤਹ' ਹੈ। {ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੇ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਹੜਾ ਬਿੰਦੂ ਕੋਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ? {ਬਿੰਦੂਆਂ ਦਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਸਮਰੇਖੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੇਕਰ ਉਹ ਹਨ: - ਜੇਕਰ ਉਹ ਇੱਕੋ ਸਤਹ ਤੇ ਹੋਣ। - ਜੇਕਰ ਉਹ ਇੱਕੋ ਗੋਲੇ ਤੇ ਹੋਣ। + ਜੇਕਰ ਉਹ ਇੱਕੋ ਰੇਖਾ ਤੇ ਹੋਣ। {ਬਿੰਦੂਆਂ ਦਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਕੋਪਲਾਨਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੇਕਰ ਉਹ ਹਨ: + ਜੇਕਰ ਉਹ ਇੱਕੋ ਸਮਤਲ ਸਤਹ ਤੇ ਹੋਣ। - ਜੇਕਰ ਉਹ ਇੱਕੋ ਘਣ ਤੇ ਹੋਣ। - ਜੇਕਰ ਉਹ ਇੱਕੋ ਸ਼ੰਕੂ ਤੇ ਹੋਣ। ਇੱਕ ਰੇਖਾ ਜਾਂ ਲਾਈਨ (Line) ਅਨੰਤ ਬਿੰਦੂਆਂ (ਇੱਕ ਕਤਾਰ ਵਿੱਚ) ਦਾ ਸਮੂਹ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜਿਸਦੀ ਅਨਿਸ਼ਚਿਤ ਲੰਬਾਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਪਰ ਕੋਈ ਮੋਟਾਈ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਇਸਨੂੰ ਦੋਨਾਂ ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਅਨੰਤ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵਧਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਅਸੀਂ ਰੇਖਾ ਖਿੱਚਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਦੋਵਾਂ ਸਿਰਿਆਂ 'ਤੇ ਇੱਕ ਤੀਰ ਲਗਾ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ। ਕੋਈ ਵੀ ਦੋ ਰੇਖਾਵਾਂ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਬਿੰਦੂ 'ਤੇ ਹੀ ਕੱਟ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ। ਰੇਖਾਵਾਂ ਜੋ ਇੱਕੋ ਸਮਤਲ 'ਤੇ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਕੋਪਲਾਨਰ' ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਵਿਕੀਮੀਡੀਆ ਅੰਦੋਲਨ ਰਣਨੀਤੀ ਨਿਰਧਾਰਨ 2017 ਸਬੰਧੀ ਵਿਚਾਰ ਚਰਚਾ ਵਿਕੀਮੀਡੀਆ ਅੰਦੋਲਨ ਰਣਨੀਤੀ ਨਿਰਧਾਰਨ ਤਹਿਤ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਮਾਹਿਰਾਂ ਨਾਲ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਕੀਮੀਡੀਅਨਜ ਦੀ ਪੂਰੀ ਟੀਮ ਨਾਲ ਵਿਚਾਰ-ਚਰਚਾ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ,ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਭਾਗ,ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਸਹਿਯੋਗ ਨਾਲ 15 ਜੁਲਾਈ 2017 ਨੂੰ ਕਰਵਾਉਣਾ ਨਿਯਤ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਚਾਰ ਚਰਚਾ ਵਿਚ ਸਾਰੇ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਕੀਮੀਡੀਅਨਜ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਣ ਲਈ ਨਿਮਰਤਾ ਸਹਿਤ ਸੱਦਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। *ਸਥਾਨ ਮੇਨ ਹਾਲ,ਗੈਸਟ ਹਾਉਸ,ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਪਟਿਆਲਾ (ਨੇੜੇ ਡਿਸਪੈਸਰੀ) *ਸਮਾਂ ਸਵੇਰ 10 ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੁਪਿਹਰ 2 ਵਜੇ हरियाणा सृजन उत्सव 14-15 ਮਾਰਚ ਨੂੰ ਵਿਕੀ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ 'ਦੇਸ ਹਰਿਆਣਾ' ਹਿੰਦੀ ਮੈਗਜ਼ੀਨ ਦੇ ਸੰਪਾਦਕ ਅਤੇ ਕੁਰੁਕਸ਼ੇਤਰਾ ਯੁਨੀਵਰਸਟੀ ਦੇ ਹਿੰਦੀ ਵਿਭਾਗ ਦੇ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਡਾ.ਸੁਭਾਸ਼ ਨਾਲ ਕੁਝ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਗੱਲ ਹੋਈ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਸਲਾਨਾ ਲਿਟਰੇਰੀ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ हरियाणा सृजन उत्सव 2020 ਮੌਕੇ ਸੈਣੀ ਸਮਾਜ ਭਵਨ ਕੁਰੁਕਸ਼ੇਤਰ ਵਿਖੇ 14-15 ਮਾਰਚ ਨੂੰ ਹੋ ਰਹੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਵਿਚ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਦੀ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਿਰਕਤ ਕਰਨ ਦੀ ਗੱਲ ਛੋਹੀ ਸੀ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਸੱਤਪਾਲ ਦੰਦੀਵਾਲ, ਚਰਨ ਗਿੱਲ ਜੀ ਅਤੇ ਮਨਪ੍ਰੀਤ ਸਰ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਗਈ ਅਤੇ ਇਹ ਸੋਚਿਆ ਗਿਆ ਕਿ ਅਸੀਂ ਓਥੇ ਦੋਵੇਂ ਦਿਨ ਟੀਮ ਵਜੋਂ ਬੈਠ ਕੇ ਲੇਖਕਾਂ, ਰੰਗਕਰਮੀਆਂ, ਚਿੰਤਕਾਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟਾਂ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਸਾਂਝੀ ਕਰੀਏ ਅਤੇ ਮੁੱਢਲੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਮੁਹੱਈਆ ਕਰਵਾਈਏ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੋਰਨਾਂ ਅਜਿਹੇ ਸਾਂਝੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਿਰਕਤ ਕਰਨ ਲਈ ਅੱਗੇ ਕਦਮ ਵਧਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਉਤਸਵ ਵਿੱਚ ਜਿਆਦਾ ਗਿਣਤੀ ਹਿੰਦੀ ਪੜ੍ਹਨ, ਲਿਖਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਹੋਏਗੀ ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਸਿਰਫ਼ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਰੁਚੀ ਅਨੁਸਾਰ ਸਾਰਿਆਂ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟਾਂ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕਰਨਾ ਚਾਹਾਂਗੇ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਸੱਤਪਾਲ ਦੰਦੀਵਾਲ, ਮਨਪ੍ਰੀਤ ਸਰ ਅਤੇ ਮੈਂ ਦੋਵੇਂ ਦਿਨ ਰਹਾਂਗੇ। ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਸਾਰੇ ਵਰਤੋਂਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਕੇ ਇਸ ਨੂੰ ਗੁਣਾਤਮਕ ਪੱਖੋਂ ਬੇਹਤਰ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਸੱਦਾ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਆਉਣ ਦੀ ਸੂਚਨਾ ਸੱਥ ਤੇ ਜਰੂਰ ਸਾਂਝੀ ਕਰਨਾ ਜੀ। ਕਮਿਊਨਿਟੀ ਟੈਕ ਟੀਮ ਤਜ਼ਰਬੇਕਾਰ ਵਿਕੀਮੀਡੀਆ ਸੰਪਾਦਕਾਂ ਲਈ ਟੂਲਸ ਤੇ ਕੇਂਦ੍ਰਤ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਲਿਖ ਸਕਦੇ ਹੋ, ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਤੁਹਾਡੇ ਲਈ ਇਸਦਾ ਅਨੁਵਾਦ ਕਰਾਂਗੇ। ਧੰਨਵਾਦ, ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਤੁਹਾਡੇ ਪ੍ਰਸਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖਣ ਦੀ ਉਮੀਦ ਕਰਦੇ ਹਾਂ!