Datasets:

danielpleus

/

wiki-nds

like 0

1

https://nds.wikipedia.org/wiki/Astronomie

Astronomie

De Astronomie (greeksch αστρονομία, nipp un nau De Gesett von de Steerns, ut άστρο, ástro - de Steen un νόμος, nómos - dat Gesett) is de Wetenschap vun den Heben, de Sünn, den Maand, de Steern un de Planetens un woans dat allns funkschoneert. Anfungen hett de Astronomie al in de Steentiet. Dat is t.B. an de Anlaag vun Stonehenge in England to sehn, obers ok an de Himmelsschiev vun Nebra. De Hoogkulturen in Ägypten un Mesopotamien hebbt sick denn besünners dorum kümmert. In de ole Tied weer de Astronomie temlich mit de Astrologie verknütt. De Astronomie weur besünners dorför bruukt, de Position vun de Planetens voruttobereken. In de niege Tiet güng dat denn mit wetenschaplich Astronomie los. Sünnerlich weern dat Nikolaus Kopernikus, Johannes Kepler, Tycho Brahe un Galileo Galilei, de de Astronomie to een richtige Naturwetenschap mookt harrn. As Galileo Galilei denn dat Kiekrühr utklambüstert harr, geev dat een Dörbrook. He harr denn al de Maanden vun den Jupiter un de Ring vun den Saturn ankeken un beschreven. Weblinks Astronomie

2

https://nds.wikipedia.org/wiki/Albanien

Albanien

Albanien is en Republiek, de in'n Süüdoosten vun Europa up den Balkan liggt un sik vun de Adria bet Noordmakedonien streckt. Navers sünd Montenegro, Serbien, Noordmakedonien un Grekenland. De Hööftstadt is Tirana. Spraken Amtsspraak is Albaansch (Tosksch un Geegsch). In den Süden warrt en beten Greeksch snackt. Staat Albanien is en Republiek. De Verfaten is demokraatsch. Städer Tirana Shkoder Durrës Vlore Sarande Weblenken Land Albanien

3

https://nds.wikipedia.org/wiki/Andorra

Andorra

Andorra is en lütt Förstendom, wat in den Süüdwesten vun Europa in’e Pyrenäen liggt - inklemmt dör Spanien un Frankriek. De Hööftstadt is Andorra la Vella. Spraken Amtsspraken sünd Katalaansch, Franzöösch un Spaansch. Geografie Staat Andorra warrt regeert vun den Präsident vun Frankriek un den Bischop vun Urgel in Spanien. De Verfaten is demokraatsch. Kiek ok nah bi de List vun de Städer in Andorra Land Andorra Europa

4

https://nds.wikipedia.org/wiki/Adam%20vun%20Bremen

Adam vun Bremen

Adam vun Bremen (Adamus Bremensis) weer en Schoolmeester un Baas vun de School to Bremen in dat 11. Johrhunnert. He weer ut Franken. Ünner den Arzbischop Adalbert vun Bremen keem he 1066 na Bremen an de School vun dat Bisdom. Dor schreev he denn bet 1076 de Gesta Hammaburgensis ecclesiae pontificum, wat en Chronik vun dat Arzbisdom Hamborg is. Beröhmt sünd de veer Böker besünners, wieldes dor ok Grönland (Gronland) un Vinland, wat Noordamerika is, opschreven sünd - 416 Johr vör Christoph Kolumbus. Aver de Gesta sünd ok noch anners interessant. Se gifft uns een goot Tüügnis woans dat in den Noorden vun Sassen weer un wo sik Sassen un Slawen un Dänen strieden un wedder verdragen hebbt. He seggt uns ok nipp un nau, wat dat för gröttere Karken geev un wo de Stämm sitten deen, to'n Bispeel schrifft he över de Sassen nördlich vun de Ilv: Transalbianorum Saxonum populi sunt tres: primi ad occeanum sunt Tedmarsgoi, et eorum ecclesia mater in Melindorp, secundi Holcetae dicti a silvis quas accolunt; eos Sturia flumen interluit, ecclesia Scanafeld; tercii et nobiliores Sturmarii dicuntur, eo quod seditionibus ea gens frequens agitur. Inter quos metropolis Hammaburg caput extollit, olim viris et armis potens, agro et frugibus felix; nunc vero peccatorum vindictae patens, in solitudinem redacta est. Dat heet: Vun de Völkers vun de Sassen op de anner Sied vun de Ilv (vun Bremen ut seehn) gifft dat dree: Eerstens de Tedmarsgoi, wat de Dithmarschen sünd, de sitten twüschen Stör un Eider neest to den Ozean. Ehr Moderkark is in Meldörp. Tweedens de Holsteener (Holcetae), de so vun de Hölten naamt sünd woneem se in waahnt. Dör ehr Rebeet geit de Stör (Sturia), de Kark is in Schenefeld (Scanafeld). Drüttens un an vörnehmsten sünd de Stormarn (Sturmarii), mit den ehr Steden un Slechten dat faak dreewen ward. Dortwüschen is de Metropole Hamborg, wat fröger riek an Mannen un Wapen weer, glücklich mit Acker un Frücht; nu obers vun wegen de Rache rünnergahn is. He schrifft ok, dat dat Piratens (Ascomannos nöömt, wat de Wikingers sünd) geev, de dat Land vun de Freesen un Hadeln wüst maakt hebbt. Un dat Stadius, vun em an anner Steed ok Stade naamt, een Haven harr un de Hööftstadt vun dat Rebeet weer. He schrifft ok, dat dat Bischöp in Palmis bi de Eider (hüüt Pahlen), Heliganstade, Razzispurg (Ratzborg), Aldinburg (Oldenborg in Holsteen), Michilinburg (Mekelnborg), Stood, Lismona (Lesum), Wildishusin, Bremen, Ferde (Veern), Ramsola (Ramßel) un Fresia (Freesland) geev. Aver de in Ferde, so schrifft he, weer nich so beröhmt. Wenn du Latiensch kannst, kannst di den Adam sien Böker ok originaal ankieken: http://hbar.phys.msu.su/gorm/chrons/bremen.htm Mann Historie Bremen Boren in dat 11. Johrhunnert Storven in dat 11. Johrhunnert

5

https://nds.wikipedia.org/wiki/Afrika

Afrika

Afrika is en Eerddeel, wat in’n Süden vun de Middellannsche See liggt. In’n Westen vun Afrika is de Atlantik, in’n Oosten sünd de Indisch Ozean un de Arabisch Halfinsel. Tallenkram: Flach: 30,3 Mill. km² Inwahners: 924 Mill. Länner na Laag Zentralafrikanisch Länner Zentraalafrikaansche Republiek Tschad Demokraatsche Republiek Kongo Republiek Kongo Noordafrikanisch Länner Algerien Ägypten Libyen Mauretanien Marokko Sudan Tunesien Westsahara Oostafrikanisch Länner Äthiopien Eritrea Dschibuti Burundi Komoren Kenia Ruanda Tansania Seychellen Uganda Somalia Westafrikanisch Länner Benin Burkina Faso Äquatoriaal-Guinea Guinea-Bissau Gabun Gambia Ghana Guinea Elfenbeenküst Kamerun Kap Verde Mali Senegal Sierra Leone Niger Nigeria Togo Liberia São Tomé un Príncipe Sahara Süüd-Afrikanisch Länner Angola Botswana Lesotho Madagaskar Malawi Mauritius Mosambik Namibia Sambia Süüdafrika Simbabwe Swasiland Strööm Kongo Niger Nil Oranje Sambesi Senegal Seen Viktoriasee Tanganjikasee Tschadsee Malawisee (Njassasee) Wösten Kalahari Sahara De wichtigste Spraken Afro-Asiatische Spraken Arabsch Nilo-Saharanische Spraken Hausa Niger-Kongo-Spraken Swahili Wolof (Senegal) Yoruba (Nigeria) Zulu Khoisan-Spraken Kiek ok Historie vun Afrika Afrikaansch Union (AU) Eerddeel

6

https://nds.wikipedia.org/wiki/Amerika

Amerika

Dat Wort Amerika is vun Amerigo Vespucci sien Naam afleet (1454 - 1512). He hett verklaart, dat de Eerddeel, den Christoph Kolumbus funnen harr, nich identisch mit Indien oder Asien is. De eersten Inwahners weern för 12.000 (?) Johrn na Amerika kamen. De Kinnskinners vun jüm sünd de Indianers. De eerste Europäer, wat ca. 1000 (?) n.Chr. Amerika funnen hett, weer Leif Eriksson (Wikinger). Amerika warrt as Naam bruukt för: Noordamerika Middelamerika Süüdamerika de USA Eerddeel

7

https://nds.wikipedia.org/wiki/Asien

Asien

Asien is de Deel vun Eurasien wat liggt in'n Ossen. As Traditschoon warrt Europa un Asien as kulturell verschillige Eerddelen sehn. De Ural-Bargen, de Ural-Fluss, dat Kaspisch Meer, de Kaukasus un dat Swarte Meer sünd de Grenz zwischen Europa un Asien. Eerddeel

8

https://nds.wikipedia.org/wiki/Australien

Australien

Australien is en Land (Commonwealth of Australia) in’n Nordwessen vun Niegseeland un in’n Söden vun Indonesien, Oosttimor un Papua-Niegguinea. De Fläck vun’t Land is 7,686,850 km². Australien is dat süstgrotste Land vun de Eer. Australien liggt op den Eerddeel, de ok den Naam Australien hett. Australien hett 23.625.600 Inwahner (Stand: Dezember 2014). De Premierminister is siet 2018 Scott Morrison. De Hööftstadt is Canberra (siet 1927), de gröttsten un bekanntesten Städer sünd Sydney (4 Mio. Inwahners), Melbourne (3,4 Mio. Inwahners), Brisbane (1,4 Mio. Inwahners), Perth (1,2 Mio. Inwahners) un Adelaide (1,1 Mio. Inwahners). Amtsspraak is Engelsch, Natschonalfierdag is de 26. Januar. Australien

9

https://nds.wikipedia.org/wiki/Afghanistan

Afghanistan

Afghanistan is en Staat in Zentralasien, dat an Iran, Turkmenistan, Usbekistan, Tadschikistan, China un Pakistan grenzt. Afghanistan is 652.864 km² groot. 26,8 Mio Lüüd leevt in dat Land. De Bargen vun den Hindukusch (7.500 m) un dat Sefid Kuh reckt över de grotste Deel vun dat Land hen. In’n Süüdosten is en Ebene mit de Hilmendsee an'e Grenz to’n Iran. De Hööfdstadt is Kabul. Annere wichtige Städer sünd Kandahar, Herat, Baghlan un Jalalabad. Historie Afghanistan is in’n Johr 1747 vun Achmed Schah Durrani grünnt wurrn. Na de Terroranslääg vun'n 11. September 2001 in’e USA fung de USA an, dat Talibansystem, wat dor al siet 1995 inricht' weer, to störten. Ok de Terrororganisatschon El Kaida mit ehrn Anföhrer Osama bin Laden, de dor togange weer, is Teel vun de US-Operatschonen wurrn. Mit Hülp vun de oppositschonelle Noordallianz is dat Land erovert wurrn. In en internatschonale Konferenz in Bonn is Hamid Karsai as Övergangspräsident insett un een internatschonal Schutztrupp upstellt worrn. Kiek ok nah bi de List vun de Städer in Afghanistan. Provinzen Siet 2004 is Afghanistan opdeelt in 34 Provinzen. Weblenken Land Afghanistan

11

https://nds.wikipedia.org/wiki/Ankara

Ankara

Ankara is de Hööftstadt vun de Törkie. Is al ut de Römertiet, dor heet dat noch Ancyra. Later weer dat ok Angora nöömt. De Stadt hett 4.104.387 Inwahner (2008) un is dormit nah Istanbul de tweetgröttste Stadt vun dat Land. Oort Törkie Hööftstadt Stadt

12

https://nds.wikipedia.org/wiki/Athen

Athen

Athen (greeksch Αθηναι = Athinai) hett sien Naam vun de greeksche Göttin Athene un is de Hööftstadt vun Grekenland. De Stadt liggt in dat Küstenflachland van den Äginetischen Golf.Twüschen den 156 m hogen Kalkfelsen mit de Akropolis un den 277 m hogen Lykabettos-Felsen breedt sik dat Hüsermeer van de ne’e Stadt ut. In de Tiet van de Türkenherrschap över Grekenland (15.-19.Jh.) weer Athen to enen Oort ahn Bedüden afsunken. Eerst mit dat Upstahn van dat ne’e Grekenland vör 170 Jahren wurr Athen wedder de Middelpunkt van dat kulturelle un weertschapliche Leven. Neven de Ruinen ut de olen Tieden wurnn ne’e moderne Regeergeböden, de Universität, de Technische Hoochschool un vele Museen upboot.Up de sünnigen, breden Straten is unbannig veel Verkehr un darum is de Luft in Athen so öwel as in kuum ene annere europääsche Grootstadt. Groot-Athen is mit de Havenstadt Piräus tosamenwussen un besteiht ut 88 Gemeenden mit rund veer Millionen Inwahners. Dat sünd gode 37 % van de 11,3 Millionen Greken. De Akropolis is dat Wahrteken van Athen. Dat Ingangsdoor sünd de Propyläen. Well dar dörgeiht, kann den Nike-Tempel, den Parthenon un dat Erechtheion bewunnern. To Föten van de Akropolis liggt dat ole Theater ut de Antike. Wietere beröhnte Geböden sünd dat Odeon, de Theseustempel un dat ole Königsslott, dat vandagen as Parlamentsgeböde deent. To enen Besöök in Athen höört up jeden Fall en Bummel dör dat Ooltstadtviddel mit den Naam Plaka. In dat Panathinaikos-Stadion funnen 1896 de eersten Olympischn Spele van de Neetiet statt. För de Olympiade 2004, de na Athen inberopen wurr, muss en groot neet Stadion boot weern. Attraktschonen Akropolis Agora Plaka Historie Athen is - mit de Verfaat vun Solon un denn de Reform vun Kleisthenes - de eerste Demokratie in de Historie wesen. Beamte wurrn dör dat Los funnen ellers wählt, de meesten Ämters sünd tiedlich limiteerd wesen. Prominente Politiker, de dör ehr Macht de Demokratie bedrohen, kunnen na Afstimmen tiedlich limiteerd in’e Verbannung schickt warrn (Ostrakismos, up Platt: „Schörengericht“). To Anfang vun dat 19. Johrhunnert is dat instmaals so mächtige Athen bloots noch en lütt Dörp wesen. In’n greekschen Unafhängigkeitskrieg gegen dat Osmanisch Riek wurrn grote Delen vun de Akropolis toschannen maakt, as dat törksche Munitschonsdepot, dat dar leeg, exploderen de. De eerste greeksche König, Otto I. ut dat Huus Wittelsbach, hett Athen to’n Hööftstadt utbuen laten un hett vele klassizistisch Hüüs in’n Updrag geven. Bekannte Athener Solon Kleisthenes Perikles Peisistratos Alkibiades Sokrates Miltiades Sophokles Themistokles Demosthenes Oort Grekenland Hööftstadt Stadt

13

https://nds.wikipedia.org/wiki/Antarktika

Antarktika

Antarktika is de Eerddeel, wat bi den geograafschen Süüdpool vun de Eer in de Eerdregion von de Antarktis liggt. Füürland an de Süüdspitz vun Süüdamerika is de neegste Punkt vun en anner Eerddeel. De Antarktis höört nümms, aver en poor Länner beansprookt Delen vun’n Eerddeel. Tyypsch för Antarktika sünd de Iesbargen un Pinguinen. De poor Minschen, de in düsse Region sünd, leevt in Polarstatschonen, de vun de verscheedenste Länner upboot worrn sünd. Hüüt is dat bannig koolt in Antarktika. Geiht bit ünner -88 °C. In de Iestiet is dat wohl noch köller ween. Aver fröher, so in de Tiet vun de Sauriers, dor weer dat nich so koolt, vun wegen, dat de Eerddeel to de Tiet in annere geograafsche Breden legen hett. Dor geev dat Bööm un sogor Saurier in de Antarktis. De hüng dormols ok noch mit Süüdamerika un Afrika un Indien tosamen. Düsse grote Eerddeel warrt hüüt Gondwana nöömt. Eerddeel Antarktis

14

https://nds.wikipedia.org/wiki/Atom

Atom

En Atom is en lütt Deelken. De Naam kümmt vun dat greeksche άτομος (átomos), wat so veel heet as kanns nich tweimaken. Dat weer al de greeksche Philosoph Demokrit, de sik en Kopp mookt harr, vun wat de Saken nu so mookt sünd. He harr sik vörstellt, he hett en Stück Materie, to'n Bispeel en Stück Holt. Dat haut he denn in sien Gedanken in twee Stücken. De kunn he obers wieder tweimooken. Obers denn, so harr he dacht, kann dat jo nich jümmers so wiedergahn. Wenn de Stücken ganz lütt sünd un denn noch lütter, denn heurt dat op mit dat tweimaken. Un dat sünd denn de Atomens. Anner Philosophen harrn sik dat anners denkt un meenen, dat allens ut Füür, Water, Luft un Eer besteiht. Eerst as dat so richtig losgüng mit de Chemie, dor keem John Dalton 1808 wedder op de Idee, dat dat Atomen gifft. He stell sik för, dat dat Kuller sünd, de so wat as lütte Armens hebbt. Dormit köönt se sik verbinnen. Ernest Rutherford hett denn mol Alphastrahlen op Gold schoten. Dorbi is rutkamen, dat de Alphastrahlen tomeist dör dat Gold dör sünd. Een poor obers sünd aflenkt woorn. Un een ganz lütten Deel vun de Strahlen is wedder trüchspegelt woorn. Dor wüss he, dat so en Goldatom meist nix is. Vakuum seggt de Physikers ok dorto. Un denn noch ’n lütten Karn. De is positiv opladen. Un üm den Atomkarn rüm suust de Elektronens. Dat mit de Elektronens, de dor rumsuust, hett denn Nils Bohr nich slapen laaten un he mook sik ok en Vörstelln vun de Atomens. Hüüt hebbt wi düsse Vörstelln: Dat Atom besteiht ut en Karn un en Elektronenhüll. De Karn is ut Protonens un Neutronens. Protonens un Neutronen sünd ut Quarks opbaut. Protonens un Neutronens sünd swor. Elektronens sünd licht. De Masse vun dat Atom hangt meist blots vun de Tall vun de Protonens un Neutronens in den Karn af. De Elektronenhüll ward vun de Elektronens bildt. De Elektronens suust rüm. Kanns obers nie nich toglieks seggen, woneem se sünd un wo gau se sünd. Dat kümmt vun de Heisenbergsche Unschärpsrelatschoon. In en neutral Atom sünd dat liekers so veel Elektronens as Protonens. De Elektronens hebbt ünnerscheedlich Energie. Bi en cheemsch Reakschoon ännert sik wat bi de Elektronens. De Karn blifft as he is. Moleküle sünd ut Atomens tosomensett. Vun wegen de Protonens un de Neutronens un de Quarks is dat ok, dat en Atom denn doch tweimookt warrn kann. Dat passert bi de Radioaktivität. Un besünners bi de Karnopspaltung, wat in Karnkraftwarken un Atombomben passert. Vun datwegen kanns egentlich gor nich mehr seggen dat en Atom en Atom is, as Demokrit dat meent harr. Ober nu hebbt wi dat Woord al över tweedusend Johr un nu blifft dat dorbi. Atomphysik

15

https://nds.wikipedia.org/wiki/Anion

Anion

Een Anion (n.) is een Ion, wat negativ oplaadt is. Dat heet tomeist, dat dat een Atom is, wo een ellers ok mehr Elektronens tokaamen sünd. Bispeel: Fluorid-Ion F- Chlorid-Ion Cl- Oxid-Ion O2- Sulfid-Ion S2- Nitrid-Ion N3- Carbid-Ion C4+ Gifft ook Moleküle, wo Anionen maakt, to'n Bispeel ward ut H2 SO4 (Swevelsüür) SO4 2-, wenn dor de beiden Protonens (H+) utneiht, vun wegen dat de Swevelsüür jo een Süür is. Bi een Elektrolys wannert de Anionen na de Anood, wat de Pluspol is. Dorvun heet se ook Anionen. Kiek ok bi Chemie - Periodensystem - Kation - Solt Chemie

16

https://nds.wikipedia.org/wiki/Aanten

Aanten

Aanten sünd Vagels, de to de Familie vun de Aantenvagels (Anatidae) tohören doot. In de Systematik vun de Vagels weert de Unnerfamilien vun Prickelsteertaanten (Oxyurinae) un vun de echten Aanten (Anatinae) Aanten nömmt. Wo wi in de Umgangsspraak meist Aanten to seggt, dat sünd de Grauen Aanten (Anas platyrhynchos). Se höört to dat Geslecht vun de „Aanten an sik“ (Anas), de nu wedder en Deel vun de Swemmaanten utmaakt. Se sünd in Düütschland in Stadt un Land allerwegens tohuse. Blangen de Swemmaanten höört noch de Tribus Malacorhynchini (Rosenohr-, Salvadoriaant), Dükeraanten (Aythyini) un Seeaanten un Saagsnavels (Mergini) to de Anatinae. De Stippelaanten ut Australien seht woll just so ut, as wi us Aanten vorstellen doot, man sünd ut Grünnen vun de Morphologie ehrder verwandt mit de Echten Göse un de Swöne. Liekers weert se Aanten nömmt. Dat kümmt in de Familie vun de Aantenvagels fökener vör. Ok bi de Tribus Merganettini weet Forschers nich for wiss, ob se to de Halfgöse, oder man doch to de Swemmaanten rekent weern mütt. Ok de Piepgöse, de vunwegen ehr Utsehn mank de Aantenvagels vun Forschers as primitiv ankeken weert, erinnert bannig an Aanten un weert vundeswegen in de Engelsche Spraak ok Whistling duck nömmt. Dat Heken von de Aanten warrt Arpel, Draak, Wedik oder Woort nöömt. Wo de Aanten leven doot un wat ehre Kennteken sünd Aanten sünd sunnerlich Watervagels, tomeist wat lüttjer, as de Verwandten Swöne un Göse. Se hefft ok en Hals, de wat körter is. Aanten leevt in Sööt- un ok in Soltwater. Wo de Minschen Aanten for bruken doot De Feddern weert för de Puuch bruukt, besünners de Dunen. De Eier warrt af un an ok to’n Backen bruukt. Dat Fleesch is wat fetter as bi dat Hohn un smeckt fein. Ok de Chinesen hebbt dat mit de Aanten in de Köök. Besünners goot is de Pekingaant, wo de Huut opplustert warrt un besünners kross is. Huusaanten weert allerwegens in'e Landweertschop holen. Systematik De Systematik vun de Aantenvagels, de hier unner steiht, hollt sik an Kear, 2005, un böört ok Stippelaanten, Prickelsteertaanten un Halfgöse in den Stand vun Unnerfamilien: Unnerfamilie Piepgöse (Dendrocygninae) Unnerfamilie Dendrocheninae † Unnerfamilie Göse (Anserinae) Tribus Swöne (Cygnini) Tribus Höhnergöse (Cereopsini) Tribus Echte Göse (Anserini) Tribus Moa-Nalos (Thambetochenini) † Unnerfamilie Stippelaanten (Stictonettinae) Unnerfamilie Prickelsteertaanten (Oxyurinae) Unnerfamilie Halfgöse (Tadorninae) Tribus Merganettini Tribus Plectropterini (Sporngoos, Buckelglanzgoos) Tribus Tadornini (annere Halfgöse) Unnerfamilie Echte Aanten. Tribus Malacorhynchini (Rosenohr-, Salvadoriaant) Tribus Swemmaanten (Anatini) Tribus Dükeraanten (Aythyini) Tribus Seeaanten un Saagsnavels (Mergini) Literatur Janet Kear (Hrsg.): Ducks, Geese and Swans. Oxford University Press, 2005, ISBN 0-19-854645-9 Josep del Hoyo u. a.: Handbook of the Birds of the World. 1. Band (Ostrich to Ducks). Lynx Edicions, 1992, ISBN 84-87334-10-5 Kiek ok bi Huusaant List vun Vagels, mit allerhand plattdüütsche Vagelnaams un Naams ut de Naberspraken Projekt: Deerternaams up Platt Weblenken Duckdata: Bibliographic Database of North American Waterfowl (Anatidae) Aantenvagels

17

https://nds.wikipedia.org/wiki/Araabsche%20Spraak

Araabsche Spraak

De araabsche Spraak (op Araabsch: اللغة العربية) is en semitsch Spraak un so is dat nah mit de Hebrääsche Spraak verwandt. Araabsch warrt in de Nahoost un in Noordafrika snackt, un ook en beten an de Küst vun Noordoostafrika (Dschibuti un Eritrea). Araabsch is ok de hillige Spraak vun’n Islam un en Spraak vun de Vereente Natschonen. Araabsche Spraak

19

https://nds.wikipedia.org/wiki/Atlantik

Atlantik

De Atlantik is en Ozean, de twüschen Amerika in’n Westen un Europa un Afrika in’n Osten liggt. He is de tweetgröttste Ozean na den Pazifik. In’n Norden vun den Atlantik liggt de Noordpolarsee un de Insel Gröönland, in’n Süden liggt de Antarktis. Nebenseen vun den Atlantik sünd de Noordsee un de Oostsee, de Middellannsche See, de Hudson-Bay un de Golf vun Mexiko. Gröttste Inseln sünd Gröönland, Iesland, England, Irland, Kuba un Haiti. Lüttere Inseln un Inselgruppen sünd to'n Bispeel de Antillen, Trinidad, de Falklands, de Azoren, Madeira un de Kanarischen Inseln. Mittenmang den Atlantik treckt sik vun Noord na Süüd de Middelatlantsche Rüch. Dor kümmt Magma vun binnen de Eer na Baven und de Bodden spreit sik ut. Dorvun kümmt dat, datt Europa un Afrika op de een Siet un Amerika op de anner Siet jümmers wieder vun eenanner wegseilt. Op düssen Rüch liggt Iesland und dat is de Grunn, datt dor so veel Vulkane sünd. De Atlantik is wichtig för den Fischfang, besünners an den Rand, den so naamten Kontinentalschelf. Ook för den Hannel per Schipp is he wichtig. För dat Klima is de Golfstroom besünners wichtig. Dat is en Waterstroom, de koolt vun de Antarktis kümmt, över Süüdafrika na Norden geiht, sik bi den Äquater opwarmt un na baven geiht un denn över den Golf vun Mexiko un de Küst vun Noordamerika na Noordoost blangen Iesland vörbi geiht. Delen vun den Stroom treckt in de Noordsee, anner Delen in den Noordatlantik bi Norwegen. Düsse Golfstroom is en Warm-Water-Heten för Europa und den Süden vun Noordamerika. See

20

https://nds.wikipedia.org/wiki/Anorgaansch%20Chemie

Anorgaansch Chemie

De Anorgaansche Chemie is de Deel vun de Chemie, de över allens geiht, wat nich to de Orgaansch Chemie heurt. Dat heet, vun de Chemie vun all de chemisch Elementen, de nich Kohlenstoff sünd un dorto noch de Oxide vun den Kohlenstoff un de Kohlensüür un de Carbonatens. Na dat, wat wi mit de Anorganisch Chemie anfangt, ünnerscheed wi de analytisch Anorganisch Chemie mit de qualitativ Analyys, dat heet, ruttofinnen, wat för Elementens un Verbinnungen in een Gemisch binnen sünd un de quantitativ Analyys, dat heet, ruttofinnen, wo veel vun een Stoff in een Gemisch binnen is. de synthetisch Anorgaansch Chemie, de dorvun is, woans een anorgaanschen chemischen Stoff tosomenbosselt warn kann. Chemie

23

https://nds.wikipedia.org/wiki/Biologie

Biologie

De Biologie is de Wetenschop vun de lebennig Wesen, besünners Deerter un Planten. De Deel, de vun de Deerter hanneln deit, is de Zoologie De Deel, de vun de Planten hanneln deit, is de Botanik De Deel, de vun de Bakterien un anner ganz lütten lebennig Deerter un vun de Viren hanneln deit, is de Mikrobiologie Allens wat leevd, ward in dree Domänens indeelt: Archea Bacteria Eukaryota Protista, wat de sünd, de bloots een Zelle hebbt Fungi, wat de Swämme sünd. Animalia, wat de Deerter sünd Planta, wat de Planten sünd Fackrebeete sünd ook: Anatomie un Morphologie, de seggt woans de Planten un Beester utkiekt un woans se opbaut sünd Systematik un Taxonomie, wat över dat Indeeln vun all de veelen Planten un Beester is Ökologie, wat vun de Umwelt is Ethologie, wat dorvun is woso de Beester wat mookt Physiologie, wat dorvun is wo dat mit den Stoffwessel löppt Biochemie, wat vun de Chemie in de lebennigen Wesen is Paläontologie, wat vun de Oorten is, de utstorven un to Steen worn sünd, so as de Sauriers !

24

https://nds.wikipedia.org/wiki/Bremen

Bremen

Bremen is een Stadtstaat un dat lüttjeste Bundsland vun Düütschland mit 650.000 Inwahners (Lann) oder 550.000 Inwahners (Stadt). To’t Lann warrd ok Bremerhoben tellt. De Stadt höör al fröh in siene Historie to de Hanse to. Ok vandaagen is Bremen en Hansestadt. Offiziell heet se Free Hansestadt Bremen. Op Plattdüütsch nennt man se ook „Breem“ oder „Bräm“. In dat Johr 2004 sünd de Roland un dat Raathuus in de UNESCO-List vun dat Weltkulturarv upnahmen wurrn. Historie Hööftartikel: Geschicht vun Bremen Middeloller De eersten Bischöpp Grünnt wurrn is de Stadt in de Tiet vun Karl den Groten an dat Enn vun dat 8. Johrhunnert. 782 warrt de Naam vun Bremen to'n eersten Mol in en Urkunn upschreven. De eerste Bischop weer Willehad ut Northumbria. He hett Bremen 789 to'n Seet vun sien Bisdom maakt un an'n 1. November vun datsülbige Johr den Bremer Dom inwieht. 848 is Ansgar Bischop wurrn. Ansgar grünn in de junge Stadt dat eerste Armenspital ööstlich vun den Rhien un maak sik dor för stark, dat Willehad to'n Hilligen verklaart wurrn is. He süms schreev twuschen 860 un 865 en Schrift över de Wunner an dat Graff vun Willehad. 865 is he dootbleven. Rimbert (865 - 888) is em folgt. 888 kreeg Rimbert vun den düütschen König Arnulf en Urkunn, wo noch mol in fastleggt warrt, dat de Bremers ehren Bischop free wählen dröffen un wo ok allerhand över Markt, Munte un Toll in steiht. Düsse Urkunn is de öllste Urkunn, de hüdigendags noch in'n Original to sehn is. 937 is Adaldag (937 - 988) Bischop wurrn. He hett unner de Kaisers Otto I., Otto II. un Otto III. in dat Riek deent un hett dor för sien Bisdom allerhand rutslahn. In siene Tiet füng dat ok an, dat dor en Koopmannsstadt torecht keem. En Urkunn vun Kaiser Otto I. ut dat Johr 965 warrt as de Anfang vun Bremen as en börgerliche Stadt ansehn. Adaldag schaff dat ok, dat sien Arzbisdom nu endlich anner Bisdömer ünner sik kreeg, as sik dat för en Arzbisdom hören deit. Dat weern de Bisdömer Aarhus, Ribe un Sleswig. 1013 - 1029 weer Unwan en duchtigen Arzbischop. He hett allerhand Bowarken utföhren laten. Dormank weer de eerste Gemeendekark vun Bremen. Düsse Kark is as „St. Vitii-Kark“ grünnt wurrn, man later ünner dat Patrozinium vun „Use leve Fro“ kamen. Düsse Kark scholl later to de Marktkark, noch later to de Kark vun den Raat to Bremen weern. Adam vun Bremen schrifft, dat de Arzbischop düsse eerste holten Kark ut Böömstämm vun en „Heidenholt“ hett boen laten. 1035 bit 1043 weer Bezelin Arzbischop vun Bremen. He kreeg in dat Johr 1035 vun Kaiser Konrad II. Verlööf, en tweten freen Markt in't Johr in Bremen aftohollen. De scholl in de Week för den Hilligen Willehad sien Dag (8. November) stattfinnen. Düssen Markt gifft dat hüüttodaags jummers noch, dat is de Bremer Freemarkt, en vun de öllsten Volksfeste in Düütschland. De beröhmteste Arzbischop weer Adalbert vun Bremen. He weer en Raatsmann un Macker vun Kaiser Hinrich III. un Vörmund för den jungen Hinrich IV.. He harr sik dat vörnahmen, in sien Arzbisdom as en egenstännig Först to regeern un streev na de Graafschopsrechten in dat Bisdom. Dor harr he sik Würzborg mit to'n Vörbild nahmen. Mit em fung dat an, dat dat Arzbisdom en Landsherrschop wurrn is un ok politisch vun de Bischöpp regeert wurr. He harr den groden Plaan vun en „Patriarchat in'n Noorden“. Man de Paapst Leo IX. konn mit siene Plaans nix anfangen un hett dor nich bi mitspeelt. He heel nix vun so en Idee. Man he möök Adalbert denn doch to'n pääpstlichen Vikar un Legaten bi de Völker in den Noorden. Dor tell he ok Iesland, Finnland un Gröönland mit to. To Adalbert siene Tied keem ok Adam vun Bremen na de Stadt un weer dor Domscholast un Baas vun de Latiensche School. He hett dor 1076 sien beröhmte Historie vun dat Arzbisdom Hamborg schreven, wo he sogor vun Wienland schreev, wat hüde Amerika is. Stadt un Börgerschup In dat Middeloller weer de Bischop de Baas vun de Stadt, man de Börgers un Kooplüe hefft jümmers versöcht, jem ehr Freeheit gegen den Bischop to gewinnen. As Teken vun de Freeheit hefft de Bremers 1404 den Roland upstellt. Dat is een Denkmol ut Steen un up sien Schild steiht to lesen: „Vrieheit do ik jo openbor, de Korl un männig Vorst vorwohr, desser Stede gegeben hat-des danket Got is mien Rat“. So geev dat dör dat ganze Middelöller hen Striet twuschen den Rat vun de Stadt un den Bischop. Am Enn güng dat so ut, datt in de Stadt süms de Bischop nich regeeren dö, man bloß noch een Residenz harr. Dat weer dat Palatium, datt stünn dor, wo vundaage dat Nee Rathuus is. Regeeren dö de Bischop aber in dat Land vun dat Erzbisdom Bremen un in de Hüser vun de Domimmunität. Dat sünd de Hüser rund üm den Dom un den Domshoff ümto. Reformatschoonstiet In de Tiet vun de Reformatschoon hett dat de eerste evangeelsche Predigt in de Stadt in dat Jahr 1522 geven. Heinrich vun Zütphen hett in en Kapell vun de Ansgarii-Kark predigt. Dor dä de Börgermeester Daniel von Büren de Ole achter steken. De Stadt is in dat Johr 1534 luthersch wurrn, man loterhen hett dat allerhand Striet geben. Bremen is denn 1562 nah de reformeerte Karken öbergohn. Bi düsse Saak hett de Borgermeester Daniel von Büren de Junge siene Hannen in’t Speel harrt. In dat Johr 1582 hett de Rat vun de Stadt den Theologen Christoph Pezel ut Hessen beropen, datt he de reformeerte, tweete Reformation vöranbringen scholl. Up düsse Aart is Bremen een reformeerte Stadt wurrn, midden in luthersch Territorium. 1595 hett Pezel den „Consensus Bremensis“ upschreben, dat is een reformeert Bekenntnisschrift. Sweden Nah den 30-jöhrigen Krieg hefft de Sweden dat Arzbisdom Bremen öbernahmen. Nu weer de sweedsche Gouverneur de Nafolger vun den Arzbischop. Em höörde nich bloß dat Land twuschen Elv un Werser to, man ok de Domimmunität. Dat weeren Hüser midden in de Stadt, dune bi’n Marktplatz. Wenn wi düsse Hüser al hefft, so säen de Sweden, denn so mütt wi ok den Rest vun de Stadt hebben. Se versöchen, de Stadt intonehmen, man hefft keen Glück harrt. Jem ehr Generool Wrangel möß up´n 15. November 1666 den Freden to Hobenhusen mit de Bremers sluten. So bleef Bremen bit noh de Franzosentiet free. Dat 19. Johrhunnert Vun'n 18.Dezember 1810 bit to’n 26.Oktober 1813 harrn de Franzosen Bremen in'e Hannen. De Stadt weer een Deel vun dat franzöösche Kaiserriek. 1811 hefft de Franzosen een nee Departement inricht' mit Naam Departement des Bouches du Weser, dat heet up Platt Departements vun de Wersermünn. Dor höör een groten Deel vun Noordwestdüütschland to. Nah dat Enn vun de Franzosentiet hett de berühmte Borgermeester Johann Smidt dat Leit vun de Stadt övernahmen. He hett ook dorför sorgt, datt 1827 denn Bremerhoben grünnt wurrn is. 1831 is in Bremen up’n Domshoff to’n lesten Mal een Minsch vun’n Scharprichter mit’n Sweert de Kopp afneiht wurrn. Dat weer bi de beröhmte Gesche Gottfried. De harr 15 Minschen mit Gift ümbröcht, dor mank ehr eegen Öllern, Kinner un Mannslüde. An de Steed, wo dat Schaffott stünn, is hüdigendags de Spucksteen in dat Plaster inlaten - dor gaht de Lüüd hüüt noch hen und spuckt ut - . De grote Tiet vun Bremen weer eegentlich de Tiet an’t Enn vun dat 19. Johrhunnert, as de Stadt wassen dö, as dull. Kooplüe as H.H. Meier un annere bröchen de Weertschop vöran. Bremen wüss vun ca. 30.000 up ca. 200.000 Inwohners. De Habens in de Vörstadt wurrn boot un allens güng vöran. Nah den Eersten Weltkrieg Nah den Eersten Weltkrieg wurr dat minner mit Bremen siene Weertschopskraft un de Nazis hefft versöcht, dat Land Bremen uptolösen un mit Ollnborg tosomen to sluten. Se hefft sik dar vun versproken, dat dat „rode“ Bremen vun de Landkoort vun de Politik verswinnen dö. De Gauleiter seet in düsse Tiet worraftig in Ollnborg. In de Nazitiet sund en poor Kuntreien to Bremen hento komen: De Dörper Hemeln, Mahndörp, Aumund, Blomendal un annere, de vördem Hannobersch un later preußisch weern, sünd siet den 1. November 1939 een Deel vun Bremen. Tweete Weltkrieg An’n 18. Mai 1940 hefft de Briten de eersten Bomben up Bremen afsmeten. Dat geef 16 Dode. Siet Januar 1941 geef dat gröttern Schaden. De Briten grepen bloß Nachts an, man Anfang 1943 keemen de Amerikaners dorto. Siet Oktober 1943 geef dat jümmers mehr swaare Angreep up Bremen. Bilüttjen full de Stadt in Schutt un Asch. De swaarste Angreep weer in de Nacht vun'n 18. to den 19. August 1944. 273 Bombers hefft dortiets den ganzen Bremer Westen in Dutt leggt. Dat geef 1.053 Dode in düsse eene Nacht. An'n 6. Oktober 1944 keemen de Briten mit 246 Bombers un maakden de Ooltstadt un de Ole Neestadt vun Bremen mit ehr histoorsche Hüser in Dutt. Alltohopen geef dat in den Luftkrieg mehr as 4.000 Dode. 62% vun de Hüser in de Stadt weern kaputt. In de ole Binnenstadt weern dat bi 90%. Vundage Noh den Krieg güng dat mit de Weertschop bargup. De Binnenstadt is wedder upboot wurrn. Man de Stadtplaners hefft vör allen up den tokümstigen Autoverkehr keken un ganz nee, breede Straten dwars dör de ole Kwartiere boot. Dordör hefft de dat Gesicht vun de Stadt för all Tieden verännert. De eerste Börgermeister nah den Krieg weer Willem Kaisen vun de SPD. Hütigendags hett dat Land Bremen Schullen as keen anner Land in Düütschland. Dat sünd just bi 15 Milliarden Euro. Up jeden Börger vun’t Söögkind bit to’n öllsten Minschen sünd dat knapp 20.000 Euro Schulden. Dat is de afslute Rekord in Düütschland. Dat Land kann düsse Schulden unmöglich ut eegen Kraft afbetohlen. So sünd de Bremers bang, wat düt Land in de Tokumst öberhaupt noch besteiht oder wegen de Schullen vun Neddersassen öbernohmen warrt. Bi de Wahl an’n 13. Mai 2007 is de Grode Koalitschoon ut CDU un SPD na 12 Johren uteneen gahn un Bremen is vun dor af an vun en Root-Gröne Koalitschoon regeert wurrn. Börgermeester is Jens Böhrnsen vun de SPD bleven. Twee Organisatschonen, de ok in Bremen sitten, sünd de DGzRS un de ADFC. Politik Exekutive un Legislative sünd vun'anner scheedt. De Regeern föhrt de Börgermeester tohopen mit den Senaat. Börgermeester Siet 1349 gifft dat dat Amt vun den Bremer Börgermeester. Dormals weer dat afsunnerlich, weil annervorsik de Bischop Baas över de Stadt weer. Later geev dat veer Börgermeester, de sik in den Vörsitt vun den Senat afwesseln döen. Siet 1854 geev dat twee Börgermeester. So is dat vundagen noch. De eerste Börgermeester in Bremen is ok Präsident vun den Senat un steiht de Regeeren vun Stadt un Land Bremen vör. He hett jümmers een tweeten Börgermeester an sien Siet. De Börgermeester in Bremen nah den tweeden Weltkrieg weeren: Richard Duckwitz, för’n Övergang, as de Krieg in Bremen to Enn weer, man in Düütschland noch nich. Johannes Schroers, för’n Övergang Börgermeester vun den 26. April 1945 bit 30. April 1945 Erich Vagts (* 9. Februar 1896;† 20. Februar 1980, DNVP (vör de Nazi-Tiet), Börgermeester vun 2. Mai 1945 bit 31. Juli 1945 Willem Kaisen (* 22. Mai 1887;† 19. Dezember 1979), SPD, Börgermeester vun 1. August 1945 bit to'n 17. Juli 1965 Willy Dehnkamp (* 22. Juli 1903;† 12. November 1985), SPD, Börgermeester vun 20. Juli 1965 bit 28. November 1967 Hans Koschnick (* 2. April 1929), SPD, Börgermeester vun 28. November 1967 bit 18. September 1985 Klaus Wedemeier (* 12. Januar 1944), SPD, Börgermeester vun 18. September 1985 bit 4. Juli 1995 Henning Scherf (* 31. Oktober 1938), SPD, Börgermeester vun 4. Juli 1995 bit 8. November 2005 Jens Böhrnsen (* 12. Juni 1949), SPD, Börgermeester vun den 8. November 2005 af an. Carsten Sieling (*13. Januar 1959), SPD, Börgermeester vun den 15. Juli 2015 af an. Andreas Bovenschulte (*11. August 1965), SPD, Börgermeester vun'n 15. August 2019 af an. Kiek ok bi: List vun de Bremer Börgermeesters Börgerschop De Börgerschop vun Bremen is dat Parlament un dor de Legislative vun dat Bundsland Bremen mit. Dor höört hüdigendags 83 Afordenten to. To glieke Tied is se ok dat Kommunalparlament vun de Stadt Bremen. Denn höört dor de 16 Afordenten ut Bremerhaben nich to, man bloß 66 ut Bremen. Wat bi de Wahlen to de Börgerschop 2007 rutkamen is Kiek ok bi: Börgerschop vun Bremen/17. Wahlperiode. Plattdüütsch in de Bremer Börgerschop Normolerwiese is de Sprake vun de Debatten in de Bremer Börgerschop natüürlich Hoochdüütsch. Man an'n 9. Mai 2008 hett dat en plattdüütschen Andrag vun de CDU-Fraktschoon geven: „An Plattdüütsch fasthollen un Plattdüütsch starker maken“. Över düssen Andrag is in de 25. Sitten an'n 2. Juli 2008 en Debatte in de Börgerschop föhrt wurrn (Börgerschopsdebatte över den Andrag vun de CDU-Fraktschoon) Dor hett dat Reden vun al veer Fraaktschonen to geven. Bloß de SPD hett hoochdüütsch snackt. De annern Fraktschonen hefft up Platt reedt (Bi Bündnis 90/De Grönen Platt un Hooch). Redners weern Frank Imhoff vun de CDU, Emin Sükrü Senkal vun de SPD, Klaus-Rainer Rupp vun de Linke, Dr. Magnus Buhlert vun de FDP un Frank Werner Willmann vun de Grönen. Börgermeester Jens Böhrnsen hett up Hoochdüütsch dat Slusswoort spraken. De Andrag vun de CDU is denn vun dat Hoge Huus eenstimmig wietergeven wurrn an de Deputatschoon för Kultur. Midderwielen is en Biraat Platt an der Bremer Borgerschop inricht wurrn. He steiht unner dat Leit vun den Präsidenten vun de Borgerschop, Christian Weber. To düssen Biraat höört Vertreders ut de plattdüütschen Institutschonen un Vereene, sunnerlich vun dat INS un den Plattdüütschen Runnen Disch, vun de Speeldeelen un vun'e Evangeelsche Karken. Vertreders vun'e Behörden (sunnerlich vun'e Bildungs- un Kulturbehörde) un vun de Fraktschonen vun de Borgerschop maakt mit un snackt dor over, wie dat mit Platt in Stadt un Land wietergahn schall. De Biraat kummt twee oder dreemol in't Johr tosamen un drüppt sik in dat Huus vun de Borgerschop. Verhannelt warrt up Hooch- un up Plattdüütsch. Stadtdeele un Oortsdeele Dat Land Bremen deelt sik in de twee Städer Bremen un Bremerhoben up. De Stadt Bremen is in fief Bezirke un 23 Stadtdeele opdeelt. To de 23 Stadtdeele höört wedder 89 Oortsdeele. Vunwegen de Verwaltung sünd de 23 Stadtdeele to 17 Oortsämter tosamenfaat. Een List mit all Stadtdeele findt sik ünner Bremer Stadtdelen. Sprake Hüde sitt dat Institut för nedderdüütsche Spraak in Bremen. In de Stadt warrt hüdigendags tomeist hoochdüütsch snackt. Um un bi de Hälft vun de Inwahners vun Bremen stammt nich ut Bremen. Na en Telefonumfraag vun dat INS könnt noch mehr as 20 Prozent vun de Lüde Platt snacken. Historie vun de Sprake in Bremen Bit to dat 16. Johrhunnert hen weer in Bremen Plattdüütsch de Sprake vun Staat un Kark. Man denn hett sik dat al an't Enne vun’t 16. Johrhunnert ännert. De eerste luthersche Karkenordnung vun 1534 „De ehrbaren stadt Bremen christelyk ordeninge“ weer noch up Platt schreven, man 1595 keem mit den reformeerten Consensus Bremensis to’n eersten Mal een Hoochdüütsche Ordnung rut. Vun dor af an is Hoochdüütsch de Spraak för all de Lüde ween, de in dat Land wat to seggen harrn. Platt snacken döen tomeist noch de Handwarkers un de Buurn, de „Lüttjen Lüde“. De Bremer Börgereed in sien middelnedderdüütsche Form is in Bremen vun de neen Borgers noch bit in dat Johr 1815 spraken wurrn. Vunwegen de Industrialiseerung vun de Midden vun dat 19. Johrhunnert af an keemen veel Lüde ut de plattdüütschen Landstreken um Bremen umto nah de Stadt rin. So bleev Platt in Bremen toeerst mal noch lebennig. Man de meisten Towannerers versöchen, in de Stadt Hoochdüütsch to snacken un wesseln de Spraak. An't Enne vun dat 19. Jahrhunnert geev dat mit Heinrich Goltermann un Willem Rocco noch plattdüütsche Schrievers, de geern lesen wurrn sünd. De bekannteste plattdüütsche Schriever vun Bremen is Georg Droste. Besunners sien Ottjen Alldag hett veel Uplagen beleevt un is bit in de 1970er Johren veel verköfft wurrn (un is jummers noch in’n Hannel). Nah den 2. Weltkrieg güng dat mit de plattdüütsche Spraak ok in de Dörper, de nah Bremen hören döön, fix bargdal. Vor'n Krieg harrn de meisten Kinner in Dörper as Habenhusen un Oorssen Plattdüütsch as Mudderspraak, man nah den Krieg is dat anners wurrn. Hüdigendags gifft dat meist keen Kinner mehr in Bremen, de Platt snacken könnt un dat sünd ok nich veel, de dat verstaht. Plattdüütsch Theater Lange Tiet hett dat in Bremen een plattdüütsch Theater geben. Dat weer de „Niederdeutsche Bühne“. Later is de umwannelt wurrn in een Boulevard-Theater un hett den Naam „Ernst Waldau-Theater“ kregen. De keem mit dat Geld nich torecht un nu is dat Theater to. Plattdüütsche Speeldelen gifft dat noch, dormank besunners de Neestädter Speeldeel. De hefft aber keen egen Hüser, man speelt in Scholen un Karken usw. Universität An de Universität Bremen gifft dat Plattdüütsch-Kursen. Dor könnt nich bloß Studenten mitmaken, nee, ok anner Lüde, de dat geern möögt. Scholen Af un an gifft dat Plattdüütsch-Unnerricht an Bremer Scholen. Man dat liggt meist jummers an den Schoolmeester. Is dat een, de dor Lust to hett, denn kann he dor wat maken. Anners löppt dor nix. Gifft ok man wenig Scholen un weert jummers minner, wo Platt an'e School een Rull speelt. In'n Lehrplan steiht jedenfalls nix. Vörlese-Wettbewerb De Spaarkass in Bremen hett sik tohopen mit de Scholen in de 1970er Johren dor an maakt, een plattdüütsche Vörlese-Wettbewerb up de Beene to stellen. Dor hefft fröher ok allerhand Kinner bi mitmaakt, man hüdigendags sütt dat man minne ut. Karken Jummers mal wedder gifft dat plattdüütsche Gottesdeensten in Bremer Evangeelsche Karken. Meist up de vörmaligen Dörper un hüdigen Vorstäder. Man dat liggt dor ok jummers an, ob een Pastor dor is, de Platt predigen kann. Meist is denn een mal in’t Johr plattdüütsche Karken. Kiek ok nah bi den Artikel Bremer Platt. Football Bekannt is Bremen allerwegens in Europa un ok in de grote, wiede Welt vunwegen sien Footballvereen SV Werder Bremen. De hett sien Tohuse in dat Werserstadion direkt an den Werserstroom. Werder Bremen is al veermal Düütsche Meester wurrn. 1992 hett de Vereen den Europapokal vun de Pokalwinners wunnen. 2005, 2006, 2007 un 2008 hett de Vereen as een vun dree düütsche Vereenen in de Champions-League mitspeelt. Se hebbt sik ook för 2009 qualifizeert. Hoochscholen un Universitäten In Bremen gifft dat de Universität Bremen, de Jacobs University Bremen in Bremen-Grohn un verscheeden Hoochscholen ünner den Namen Hochschule Bremen. Weertschop un Infrastruktur De Stadt Bremen billt en Böverzentrum för de Öörd in de Ümgegend. Söhns un Döchter vun de Stadt Carl Georg Barkhausen (1848-1917), Börgermeester Jan Böhmermann (* 1981), Satiriker un Moderater Karl Carstens (1914-1992), Politiker un Bundspräsident Johannes Coccejus (1603-1669); reformeert Theoloog un Philoloog Georg Droste (1866-1935), Verteller Arnold Duckwitz (1802-1881), Koopmann, Politiker un Börgermeester Georg Ferdinand Duckwitz (1904-1973), Koopmann un Gerechten mank de Völker Richard Duckwitz (1886-1972), Politiker un Senator Johann Friedrich Gildemeister (1750-1812), Afkaat un Perfesser Otto Gildemeister (1823-1902), Schriever, Senator un Börgermeester Heinrich Goltermann (1823-1899), plattdüütsch Schriever un Heimatdichter Albert Gröning (1839-1903), Börgermeester Johann Jacobs (1869-1958), Ünnernehmer (Jacobs-Kaffee) Klaus Johann Jacobs (1936-2008), Koopmann un Ünnernehmer Johann Georg Kohl (1808-1878), Schriever, Ethnograaf un Geograaf Martin Mushard (1699-1770], Pastor un Historiker Simon Hermann Nonnen (1777-1847), Afkaat un Börgermeester Sven Regener (* 1961), Musiker un Schriever Willem Rocco (1819-1897), Schriever, Schauspeler un Danzlehrer Ingelore Rosenkötter (* 1953), Politikerin un Senatorin Johann Smidt (1773-1857), Börgermeester vun Bremen, Theoloog, Politiker un Grünner vun Bremerhoben Weblenken Websteed vun Bremen (hoochdüütsch) Oort Bremen Düütschland Weltkulturarv Hööftstadt (düütsche Bundslänner) Stadt Oort mit Seehaven

25

https://nds.wikipedia.org/wiki/Belgien

Belgien

Belgien (nedderlandsch: België, franzöösch: Belgique ), offiziell Königriek vun Belgien (nedderlandsch: Koninkrijk België, franzöösch: Royaume de Belgique ) is een parlamentaarsche Monarkie, de in't Westen vun Europa liggt. Belgien is een Bundsstaat. Navers sünd de Nedderlannen, Düütschland, Luxemborg un Frankriek. De Hööftstadt is Brüssel, wat ok de Seet vun de Verwalten vun de EU is. Dat Land is 32.545 km² groot un in dat Johr 2005 leven dor 10.379.067 Inwahners. Staat De Verfaten is demokraatsch. Staatsbaas is siet den 21. Juli 2013 König Philipp. Kuntreien un Provinzen Belgien sett sik tohopen ut dree Kuntreien (nl.: Gewesten). Dat sund de Kuntreien Flannern, Wallonien un de Kuntrei vun de Hööftstadt Brüssel. De Kuntrei vun Brüssel steiht för sik. De annern beiden Kuntreien deelt sik up in tein Provinzen: Flannern Provinz Antwarp, Hööftstadt Antwarp Provinz Limborg, Hööftstadt Hasselt Provinz Oost-Flannern, Hööftstadt Gent Provinz West-Flannern, Hööftstadt Brügge Provinz Fläämsch-Brabant, Hööftstadt Löwen Wallonien Provinz Welsch-Brabant, Hööftstadt Waver Provinz Hennegoh, Hööftstadt Bergen Provinz Namur, Hööftstadt Namur Provinz Luxemborg, Hööftstadt Arlen Provinz Lüttich, Hööftstadt Lüttich Spraken Amtsspraken sünd Nederlannsch (bi 60%), Franzöösch (bi 40%) Hoochdüütsch (minner as 1%) Religion Statistiken öber dat, wat de Lüde in Belgien glöben doot geevt ganz ünnerscheedliche Tallen af. So kann een sik dor nich goot up verlaten. Klaar is: De öbergrode Mehrheit vun de Lüde in Belgien is röömsch-kathoolsch. Dat schöllt woll twuschen 60% un 90% ween. Man bloß noch 5%-knapp 10% vun de Kathoolschen gaht Sönndags nah Kark. Een grode Deel vun de Belgiers sünd Freesinnig (atheistisch). Dat schöllt so bi 28% ween. Muslim sünd bi 4% vun de Lüde in Belgien, Protestanten sünd bi 1% un Jöden sünd minner, as 1%. Städer Antwarp Arlen Bergen Brügge Brüssel Charleroi Dinant Gent Hasselt Kortrijk Löwen Lüttich Mechelen Namur Oostenn Sint-Truiden Ypern Waver Land Belgien

26

https://nds.wikipedia.org/wiki/Bosnien-Herzegowina

Bosnien-Herzegowina

Bosnien-Herzegowina is en Staat, de ut twee Delen besteit un in’n Süüdoosten vun Europa up den Balkan liggt. Navers sünd Kroatien, Serbien un Montenegro. De Hööftstadt is Sarajewo. Spraken Amtsspraken sünd Bosnisch, Kroaatsch un Serbsch. Geografie Bosnien-Herzegowina warrt dominiert vun de Dinarische Bargen. Staat De Verfaten is demokraatsch. De twee Delen sünd de Bosniaksch-Kroatsche Föderatschoon un de Republika Srpska. Städer Sarajewo Banja Luka Mostar Bihac Zenica Land

27

https://nds.wikipedia.org/wiki/Bulgarien

Bulgarien

Bulgarien (Република България) is en Republiek, de in’n Süüdoosten vun Europa liggt. Navers sünd Rumänien, Serbien, Noordmakedonien, Grekenland un de Törkie. De Hööftstadt is Sofia. Dor leevt hüdigendags (2021) 6.875.040 Inwahners up 110.994 km². Spraken Amtsspraak is Bulgarsch. Geographie De dominierende Barggrupp in Bulgarien heet Stara Planina. Staat De Verfaten is demokraatsch. Städer Sofia Plovdiv Warna Burgas Weblinks Land Bulgarien

28

https://nds.wikipedia.org/wiki/Brackwater

Brackwater

Brackwater (dat, n.) is all dat Water, wat twüschen 0,1% un 1% Solt hett. Brackwater gifft dat in de Oostsee un in de Tideströöm, so as Ilv, Werser, Eems un Eider. Water mit mehr Solt heet Soltwater, ünner 0,1% heet dat Seutwater. De Naam Brackwater kümmt vun de Bracks, dat sünd de Dieken, die bi een Stormflood achter een Diek entstahn sünd, wenn dat Water över den Diek geiht oder de Diek twei gahn is. Water

29

https://nds.wikipedia.org/wiki/Berlin

Berlin

Berlin is de Hööftstadt vun de Bundsrepubliek Düütschland un en Bundsland, wat vun dat Land Brannenborg umgeven is. Berlin hett 3.769.495 Inwahners (2020) un hett en Flach vun 89.169 ha. Berlin liggt bi 70 km af vun de Grenz to Polen. Vör de Weddervereenigung vun de beiden düütschen Staaten Bundsrepubliek Düütschland (BRD, West) un Düütsche Demokraatsche Republiek (DDR, Oost) in't Johr 1990 weer Bonn (an’n Rhien) de provisoorsche Hööftstadt vun de Bundsrepubliek Düütschland (West) un Oost-Berlin Hööftstadt vun de DDR (Oost). Dat gesamtdüütsche Parlament hett na de Weddervereenigung besloten, dat Berlin de niege Hööftstadt vun dat vereente Düütschland is. Historie De bedüütsamste historisch Daten: 1237 De Naam vun Berlin steiht to’n eersten Mol in en Urkunn 1307 Berlin un Kölln weert vereenigt 1451 Berlin warrt Residenzstadt vun Markgrafen un Kurförsten 1701 Berlin warrt Hööftstadt vun dat Königriek Preußen 1871 Berlin warrt Hööftstadt vun dat Düütsche Riek 1918 Na den eersten Weltkrieg warrt in Berlin de Republiek utropen 1920 veele Gemenden kaamt to Berlin hento vunwegen dat Groot-Berlin-Gesett 1933 Berlin warrt to de Machtzentrale vun’e Natschonalsozialisten 1945 Berlin warrt na den Tweten Weltkrieg „Veer-Sektor-Stadt“ 1949 politisch Updeelung vun Berlin in’n Oost-West-Konflikt 1961 de Muur warrt an’n 13. August boot 1989 de Wenne in'e DDR, Fall vun'e Muur 1990 Weddervereenigung vun Düütschland un vun beide Stadtdelen, Berlin warrt Hööftstadt vun dat weddervereenigt Düütschland Verwaltungsbezirken vun Berlin Berlin-Mitte (3.947 ha, 322.577 Inw.) Börgermeester: Christian Hanke, SPD Friedrichshain-Kreuzberg (2.016 ha, 252.495 Inw.) Börgermeester: Franz Schulz, Bündnis 90/De Grönen Pankow (10.301 ha, 343.228 Inw.) Börgermeester: Matthias Köhne, SPD Charlottenburg-Wilmersdorf (6.472 ha, 315.854 Inw.) Börgermeestersche: Monika Thiemen, SPD Spandau (9.191 ha, 255.488 Inw.) Börgermeester: Konrad Birkholz, CDU Steglitz-Zehlendorf (10.250 ha, 288.149 Inw.) Börgermeester: Norbert Kopp, CDU Tempelhof-Schöneberg (5.309 ha, 337.535 Inw.) Börgermeester: Ekkehard Band, SPD Neukölln (4.493 ha, 307.038 Inw.) Börgermeester: Christian Rehm, SPD Treptow-Köpenick (16.842 ha, 233.010 Inw.) Börgermeester: Oliver Igel, SPD Marzahn-Hellersdorf (6.174 ha, 257.324 Inw.) Börgermeester: Dagmar Pohle, De Linke. Lichtenberg (5.229 ha, 260.908 Inw.) Börgermeestersche: Christina Emmerich, De Linke. Reinickendorf (8.946 ha, 245.844 Inw.) Börgermeestersche: Marlies Wanjura, CDU Wat een sik ankieken schall un wo een hengahn kann In Berlin gift dat völ Sehnswördigkeiten, so to’n Bispeel, den Neptunbrunnen, dat Rode Raathuus, de Funktoorn, Gendarmenmarkt, Brannenborger Door, de Holocaust-Gedenksteed, Berliner Dom, St. Marienkark, Siegesgöddin, Siegessüül, Slott Bellevue un mehr. Söhns un Döchter vun de Stadt Heinrich Louis d’Arrest, düütsch-däänsch Astronom (1822-1875) Karin Baal, Schauspelerin (*1940) Curt von Bardeleben, Schachspeler (1861-1924) Paul Fentz, Ieskunstlöper (*1992) Traudel Haas, Schauspelerin und Synchoonsnackerin (*1945) Heinz Hax, Sportler un Offizier (1900-1969) Henry Kolarz, Journalist, Schriever un Dreihbookschriever (1927-2001) Regina Lemnitz, Schauspelerin, Singerin und Synchroonsnackerin (*1946) Lou Massenberg, Waterspringer (*2000) Ernst Reuter, düütsch Politiker, Börgermeester von West-Berlin von 1947 bis 1953 Hans Rosenthal, düütsch Moderater un Entertainer (1925-1987) Rupert Scholz, Politiker un Bundsminister (*1937) Peggy Schwarz, Ieskunstlöperin (*1971) Gustav Stresemann, Politiker un Freedensnobelpriesdräger (1878-1929) Heinrich Zille, Maler un Teekner (1858-1929) Borns Weblenken Berlin Oort Hanse Hööftstadt Hööftstadt (düütsche Bundslänner) Stadt

30

https://nds.wikipedia.org/wiki/Barg

Barg

Bargen sünd 1. en grot Högel (Hümpel). In Norddüütschland heeten ook lüttje Hümpel Eer Barg, so as de Düwelsbarg bi St. Peter Ording un all de veelen Möhlenbargen. De höchste Barg in Sleswig-Holsteen is mit swindelerregende 168m de Bungsbarg. 2. en Rebeet mit Bargen Dat gifft Middelbargen un Hoochbargen. De Grenz is bi 1500 m (dat is nich defineerd). Hoochbargen in Düütschland: de Bayerische Alpen Middelbargen in Düütschland: Bayerische Woold, Eifel, Arzbarg, Harz (Middelbarg), Hunsröck, Kyffhüserbarg, Lienbargland (Leinebergland), Odenwald, Suurland, Swartwoold, Taunus, Teutoborger Woold, Döringer Woold, Werserbargland, Zittauer Barg Bargen in Europa: Sudeten, Karpaten, Pyrenäen, Balkanbarg, schottische Highlands, Ardennen, Vogesen Bargen in Asien: Altai, Himalaya, Ural, Pamir, Kaukasus, Hindukusch, Stanowojbarg Bargen in Afrika: Atlas, Drakensbargen, Kilimandscharo, Ruwenzori Bargen in Australien: Snowy Mountains, Neeseelandsche Alpen Bargen in Nordamerika: Rocky Mountains, Appalachen, Sierra Nevada Bargen in Södamerika: Anden Geografie

31

https://nds.wikipedia.org/wiki/Baden-W%C3%BCrttemberg

Baden-Württemberg

Baden-Württemberg is en düütsch Bundsland in’n Süüdwesten. De Hööftstadt is Stuttgart. Baden-Württemberg liggt twischen de Swiez in’n Süüden un den Main in’n Noorden. De gröttste Stroom is de Rhien. In dat Land leven 11,100 Mio. Inwahner (Stand: 31. Juli 2019) up en Flach vun 35.751,46 km². Nah Inwahner un Flach liggt Baden-Württemberg dormit up den darten Platz vun all düütsch Bundslänner. Städer Stuttgart Mannheim Karlsruhe Freiburg im Breisgau Ulm Heilbronn Heidelbarg Reutlingen Tübingen Weblenken Websteed vun Baden-Württemberg (hoochdüütsch) Baden-Württemberg

32

https://nds.wikipedia.org/wiki/Bayern

Bayern

Bayern is en düütsch Bundsland in'n Süden. De Hööftstadt is München. Navers sünd Tschechien, Österriek, Baden-Württemberg, Hessen, Döringen un Sassen. De gröttsten Strööm sünd de Main un de Donau. Hier warrt Mittelbairisch, Franksch, Nordbairisch, Südbairisch, Schwäbsch un anner Dialekten sproken. Bezirke Dat Bundsland Bayern is in söven Regerungsbezirke indeelt, de gliektiedig ok de söven Bezirke billt. De Grenzen von Regerungsbezirke un Bezirke sünd de sülven, aver dat gifft en Ünnerscheed: de Regerungsbezirke sünd Behörden von de Bayerische Staatsregerung wieldes de Bezirke kommunale Inrichtungen sünd, in de de Landkreise tohoopslaten sünd. De Bezirke sünd: Böverbayern, Böverfranken, Böverpalz, Middelfranken, Nedderbayern, Swaben un Ünnerfranken. Städer München Nürnbarg Augsborg Würzborg Regensborg Düütschland

34

https://nds.wikipedia.org/wiki/B%C3%BClgenl%C3%A4ng

Bülgenläng

De Bülgenläng is de Läng vun en Bülg. Dat is Physik. Se ward meten vun en Bülgenkopp to den annern, gliek wat vun Oort vun Bülgen dat sünd. Bülgenläng un Frequenz, dat is wo faken de Bülgen in de Sekund kaamt, hangt tosamen: Je grötter de Bülgenläng, desto lütter de Frequenz. Tyypsche Bülgenlängen vun Bülgenoorten: Mechanische Bülgen: Waterbülgen: 1 cm - 100 m, gifft aver ok gröttere. Seismische Bülgen vun Eerdbeven: twüschen 500 m un 120 - 180 km Elktromagneetsche Bülgen Middelbülgen vun dat Radio: poor hunnert Meters Kortbülgen vun dat Radio: 30 - 50 m Ultrakortbülgen: 3 - 4 m Bülgen för’n Kiekschapp: 20 cm - 2 m Infrarootbülgen: … - 750 nm Bülgen vun’t Licht: 350 - 750 nm Ultravigelettbülgen: 5 - 380 nm Röntgenbülgen: 0,1 - 10 nm Gammabülgen ut de Radioaktivität: 0,124 - 0,5 nm Elektronen (sünd ok Bülgen): veel lütter. Physikalsch Grött Eingerückte Zeile

35

https://nds.wikipedia.org/wiki/B%C3%BClg

Bülg

Bülg betekent Bülg, en Form vun Energieutbreden dör Swingen, Waterbülg, in’n Sünnern en Bülgenbilln an Waterbavenflachen, Leebülg, en meteoroloogsch Phänomen, La ola, en sünnere Oort vun Bedeligen vun de Tokiekers bi grote Veranstalten.

36

https://nds.wikipedia.org/wiki/B%C3%BClg%20%28Physik%29

Bülg (Physik)

En Bülg is en physikaalsch Phänomen, wat dör Swingen Energie transporteeren deiht, wobi de överdrägende Materie an Oort un Steed blieven deit. Dat Deelrebeet vun de Physik, wat sik mit Bülgen ut’neensetten deit, weer fröher as Bülgenlehr betekent, man, vundaag seggt een dorto Bülgenphysik. Dat gifft 'n Slag Phänomenen, de bi verscheeden Oorten vun Bülgen vörkümmt, to'n Bispeel Böögen, dat heet, dat sik en Bülg aflenken laat Speegeln, dat heet, dat de Bülg reflekteert ward Ward to'n Bispeel för dat Radar bruukt Tosomenspeel vun Bülgen, so as Överkrüüz gahn, wo se sik addeert an den Krüüzungspunkt, obers denn wiederlöppt as wenn nix ween weer. Physik

37

https://nds.wikipedia.org/wiki/Bull

Bull

Bull betekent dat Heken vun de Kauh, dat heet en Rindveeh, Bull, en vun de 88 modernen Steernbiller, dat ok to’n Deerkrink höört, Bull, Soort Boot, dat fröher vör allen op de Werser bruukt worrn is, Bull, en Schrieven vun den Papst. Bull is de Familiennaam von Ben Bull (1872–1951), engelschen Footballspeler, Birke Bull-Bischopf (* 1963), düütsche Politikerin, Bruno Horst Bull (* 1933), düütschen Schriever, Charles Bull (1909–1939), engelschen Dischtennis- un Cricketspeler, Dan Bull (* 1986), brietschen Rapper un Songschriever, Emma Bull (* 1954), US-amerikaansche Schrieversche, Francis Bull (1887–1974), noorweegschen Literaturhistoriker, Fredrik Bull-Hansen (1927–2018), noorweegschen Generaal un Diplomaat, Fredrik Rosing Bull (1882–1925), noorweegschen Informatschoonstechniker, Gerald Bull (1928–1990), kanaadschen Artilleriewetenschopper, Hans Peter Bull (* 1936), düütschen Jurist, Hans-Joachim Bull (1906–1977), düütschen Jurist, Hedley Bull (1932–1985), austraalschen Politoloog, Henrik Bull (1864–1953), noorweegschen Architekt, Henryk Bull (1844–1930), noorweegsch-austraalschen Geschäftsmann un Opdecker, Ida Bull (* 1948), noorweegsche Historikerin, Jacob B. Bull (1853–1930), noorweegschen Schriever, Johan Bull (1893–1945), US-amerikaanschen Maler, Johan Lausen Bull (1781–1817), noorweegschen Richter, , Karl Bull (1911–1984), noorweegschen Skispringer, Kirsti Strøm Bull (* 1945), noorweegsche Juristin, Leonard Bull (* 1935), keniaanschen Sportschütten, Marcus Graham Bull (* 1962), Historiker, Melville Bull (1854–1909), US-amerikaanschen Politiker, Mike Bull (* 1946), brietschen Staffhoochspringer, Niels Rosing Bull (1760–1841), noorweegschen Beamten un Inspekter von Gröönland, Nikki Bull (* 1981), engelschen Footballspeler, , Ole Bull (1810–1880), noorweegschen Kumponist un Vigelienspeler, Peter Bull (1912–1984), engelschen Schauspeler, Reimer Bull (1933–2012), plattdüütschen Schriever, Richard Bull (1924–2014), US-amerikaanschen Schauspeler, Ronnie Bull (* 1980), engelschen Footballspeler, Sitting Bull (üm 1831–1890), Hööftling von de Sioux, Steve Bull (* 1965), engelschen Footballspeler, Ted Bull (1898–1967), austraalschen Roderer, Trevor Bull (1944–2009), brietschen Radrennfohrer, Trygve Bull (1905–1999), noorweegschen Politiker, Werner Bull (1902–1989), düütschen Elektrotechniker un Politiker, . Kiek ok bi: Bul, Büll, Bulle, Boulle.

38

https://nds.wikipedia.org/wiki/Bewick

Bewick

Bewick (op hoochdüütsch Bardowick) is en Dörp un Gemeen an de Ilmenau. De Gemeen hett un liggt twüschen Winsen un Lümborg in Neddersassen, Düütschland. Bi Bewick höört ok de lüttjeren Öörd Vrestörp un Brauk mit bi. Historie In’t fröge Middelöller weer Bewick en rieke und (för domols) grote Stadt. Blots denn keem Hinnerk de Leuw un hett de Stadt meist plattmookt. Later hett sik Bewick denn op den Spars smeten. Un is dorför beröhmt. Oort Landkreis Lümborg

39

https://nds.wikipedia.org/wiki/Book

Book

Dat Book (n., pl. Böker, Beuker, Beukers) - dat is Papeer, wat bunnen is un wo wat binnen steiht. Böker gifft dat ’n ganzen Slag. Dat beropenste is de Bibel, wat de Hillige Schrift is. Dat is in meist jede Spraak översett, de dat gifft, ok in’t Plattdüütsche. Böker sünd to’n Lesen dor. Kannst ok Smökern seggen, wiel di de Smook ut de Lepel rutkümmt, wenn du dor richtig binnen büst un nix mehr markst vun de Welt. Et gifft ganz ünnerscheedliche Böker, wat dat angeiht, wat binnen steiht, t.B. dat Kontobook, wo dat Geld opschreven warrt dat Lederbook, wo Leder to’n Singen binnen sünd, t.B. för de Kark dat Gedichtbook, wo allens in Riemels schreven warrt dat Nokieksel, wat en Lexikon odder en Enzyklopädie sien kann. dat Billerbook, wo blots Biller binnen sünd. Is meist för de Kinners. de Romaan, wat en grötteret Vertellen is: de Krimsche, wat de Kriminolromaan is un vun Verbrekers hannelt de Leevesromaan, de Tokumstromaan, wat ok op ingelsch Science Fiction heet. Alle Böker, egal wat dor insteiht, hebbt mindest enen Schriever hatt. Wenn een Book veele Sieden hett, warrt dat bunnen. Dat mookt de Bookbinner. Wenn dat bannig veele Sieden sünd, dat mookt de Bookbinner mehr Bände. Um de Sieden to moken, bruukt een’n Papeer. Üm dat wat op to schrieven, ohn dat een dat veel mol kopeern mutt, warrt dat Book druckt. De Technik dorför heet Bookdruckeree. Ok de Billers warrt so in dat Book druckt. Kultur

40

https://nds.wikipedia.org/wiki/Billers

Billers

Billers , dat is Kunst, de opmolt is. Vun een Moler. De eersten Billers, de Minschen molt hebbt un de wi hüüt noch ankieken köönt, sünd Billers in Höhlen. Ut de Steentied. Dor hebbt se feine Beesters molt. Un ook Minschen. Un Hannen. Mit de Kunst vun de Molerie güng dat denn so richtig los bi de olen Ägypters. Kanns hüüt noch op Papyri un in de Pyramidens un Tempels bekieken. De Greeken hebbt sünnerlich op Vasen malt. Un de Römers weern besünners good bi de Mosaiken. In dat Medeloller hebbt se besünners de Karken utmolt. Un denn güng dat los mit de Molers, de wi hüüt noch bi Namen kennt. Meester Bertram Albrecht Dürer Rembrandt Caspar David Friedrich, de de scheunen Billers vun Rügen un so molt hett Youri Messen-Jaschin Paula Modersohn-Becker un veel anner noch dorto. Bildkunst

41

https://nds.wikipedia.org/wiki/Blood

Blood

Dat Blood (lat.: sanguis, ooltgr.: αἷμα, haima) is, wat dör de Adern vun’n Lief fleet. Dat Hart pumpt dat Blood mechaansch dör de Adern un dormit dör all de Organen. De Adern, de vun’t Hart wegföhrt, warrt Arterien nöömt, de na’t Hart henföhrt sünd de Venen. Dit so nöömte Hart-Kreisloop-System hett verscheeden Opgaven, welke de Funkstschonen vun Organen un Geweev sekern doot. Mitünner warrt dat Blood sülvst ok as en „fletig Organ“ ansehn. In de Medizin gifft dat ok en Fachrebeet, dat sik mit dat Blood uteneensett. Dat is de Hämatologie. Dat Blood is root bi de Warvelbeester un dormit ok bi den Minschen. Dat Blood hett bi Minsch un Deer teemlich lieke Funkschonen, dorüm gifft dat blots lütte Ünnerscheeden. De Suerstoff, dat Kohlenstoffdioxid un de Nährstoffen warrt vun dat Blood in den Körper verdeelt. Bi utwassen Minschen bargt dat Fattensystem 70 bit 80 ml Blood op’n Kilogramm Gewicht vun’n Lief. Insgesamt sünd dat in’n Lief 5 bit 6 Liter Blood. Mannslüüd hebbt in’n Dörsnitt 1 l mehr as Froonslüüd, wat vör allen an de ünnerscheedlich Grött un Gewicht liggt. Evolutschoon Üm den Stoffwessel in Gang to hollen, sünd de Zellen in’n Lief op den Uttuusch mit de Ümgeven anwiest. As sik in de Evolutschoon aver komplexe Veelzellers rutbillt hebbt, stünnen nich mehr all Zellen in direkten Kontakt mit de Böverflach vun’n Lief. Butendem geiht de Vörgang vun de Diffusion teemlich langsom vör sik mit en Duer, de proportschonal is to dat Quadraat vun’n Afstand. Mit tonehmen Grött vun en Leevwesen, warrt dorüm en Transportmedium nödig, dat de Uttuuschvörgäng oprecht hollt. Disse Transportfletigkeit bringt de Stoffen in de Neeg vun de Zellen, de versorgt warrn schüllt, un maakt den Afstand bi de Diffusion lütter. Bi de Deerten mit en apen Bloodkreisloop (t. B. Liddfööt (Arthropoda) oder Weekdeerten (Mollusca)) is dat Blood nich vun de interstitiell Fletigkeit (Fletigkeit in’n Twüschenruum vun’t Geweev) splitt. De Fletigkeit, de hier zirkuleert, warrt as Hämolymphe betekent. De Nadeel, dat dit Blood in’n apenen Kreisloop teemlich langsom ströömt, gliekt de Insekten dordör ut, dat de Hämolymphe nich för den Suerstofftransport bruukt warrt. Dat warrt över de Tracheen maakt. Bi all Deerten, de en afslaten Bloodkreisloop hebbt, as ok de Warveldeerten, warrt de zirkuleerende Fletigkeit „Blood“ nöömt. Bestanddelen un Egenschoppen Blood is ut sünnere Zellen tohopensett, de ruchweg 44 % utmaakt, un ut Bloodplasma (55 %), wo de Zellen binnen swemmt. Dat is en Lösen ut 90 % Water mit Solten, Proteinen un siet-molekulare Stoffen as t. B. Monosacchariden (Eenfachzucker). Dorto kamt wietere Bestanddelen as Hormonen, löste Gasen un Nehrmiddel (Zucker, Fett oder Vitaminen), de na de Zellen henbrocht warrt, as ok Stoffwessel- un Affallprodukten (t. B. Harnstoff un Harnsüür), de vun de Zellen weg na de Öört brocht warrt, wo se vun’n Lief wedder utscheed warrt. Cheemsch-physikaalsch sehn is Blood en Suspension, also en Mischen ut de Fletigkeit Water un de Zellbestanddelen, de Faststoffen sünd. Dat stellt en nichnewtonsch Fletigkeit dor. Dat verklort sien sünneren Loopegenschoppen. Blood hett vun wegen de Erythrozyten dor binnen en högere Viskosität as rein Plasma. Je höger de Hämatokritweert is, üm so langsomer ströömt dat Blood un üm so grötter is de Viskosität. Wiel de roden Bloodkörpers aver verformt warrn künnt, verhollt sik Blood bi högere Ströömsnelligkeiten nich mehr as ein Zellsuspension, man as en Emulsion. Blood hett vun Natur en pH-Weert vun 7,4, de dör verscheeden Bloodpuffers gliekmatig hollen warrt. Fallt de Weert ünner en Grenzweert (üm un bi 7,37) is dat Blood översüürt un man snackt vun en Azidoos. Wenn de Weert to hooch stiggt (över 7,43), denn is dat Blood to basisch un man snackt vun en Alkaloos. De tyypsch rode Klöör vun’t Blood kummt vun dat Hämoglobin, nipp und nau vun den Andeel, de Suerstoff binnen kann, de Hämgrupp. Hämoglobin warrt dorüm to de Koppel vun Bloodfarven rekent. Mit Suerstoff anriekert Blood hett en hellere un kräftigere Klöör as suerstoffarm Blood, wiel de Hämgrupp na de Opnahm vun Suerstoff de Konformatschoon ännert. Dordör ännert sik dat Absorpschoonsspektrum vun’t Licht. Plasma Hööftartikel: Bloodplasma De Protein-Andeel in’t Bloodplasma is ungefäähr 60-80 g/l, wat ruchweg 8 % vun’t Volumen utmaakt. Na de Beweglichkeit bi de Elektrophorees warrt se ünnerscheedt in Albuminen un Globulinen. An Ionen gifft dat in’t Blood vör allen Natrium-, Chlorid-, Kalium-, Magnesium-, Phosphat- un Calciumionen. Warrt ut dat Plasma de Stollfakters rutnahmen, snackt man vun Bloodserum. Wunnen kann dat warrn, wenn dat Blood, na’t vullstännig Stollen zentrifugeert warrt. Dorbi sett sik ünnen de so nöömte Bloodkoken af un baven de klore Fletigkeit, de as Serum betekent warrt. In dat Serum finnt sik ok Stoffen, de in’t Plasma nich binnen sünd, wiel se eerst bi’t Stollen freesett warrt, sünners dat Wassdomshormon PDGF. Zelluläre Bestanddelen Bi de Mannslüüd hett Blood en Zellandeel vun 40 bit 53 %, bi de Froonslüüd sünd dat 36 bit 48 %. Disse Proportschoon warrt as Hämatokrit betekent. Bi Nee’borenen liggt de Hämatokrit bi ruchweg 60 %, bi lütte Kinner blots noch bi 30 %. Bit to de Pubertät stiggt de denn wedder an bit op den Weert vun Utwassen Lüüd. De Zellen in’t Blood warrt ünnerscheedt in Rode Bloodkörpers (Erythrozyten), Witte Bloodkörpers (Leukozyten) un Bloodplattkens (Thrombozyten). De Erythrozyten oder roden Bloodkörpers sorgt för’n Transport vun’n Suerstoff un vun’n Kohlenstoffdioxid. Se bargt Hämoglobin, wat en Protein is, dat för’t Binnen vun’n Suerstoff tostännig is un ut dat Protein Globin un de Häm-Grupp besteiht, dat mit Iesen en Komplex billt. Dit Iesen maakt dat Blood vun de Warveldeerten root. Wenn man dat Iesen in dissen Komplex dör Kopper uttuuscht, denn harrn wi blauet Blood. Bi annere Deerten as de Spinnen oder bi’n Oktopus warrt disse Funkschoon dör en Kopperverbinnen övernahmen. Vun de roden Bloodkörpers sünd ungefäähr 0,5 bit 1 % Retikulozyten – dat sünd Erythrozyten, de noch nich vullstännig utriept sünd. De witten Bloodkörpers oder Leukozyten warrt noch mol ünnerdeelt in Eosinophile, Basophile un Neutrophile Granulozyten, Monozyten un Lymphozyten. De Granulozyten sünd na dat Farvverhollen vun jemehr Protoplasma nöömt. Se deent to de nichspezifischen Immunafwehr, wieldat de Lymphozyten un de Monozyten mit de spezifischen Immunafwehr to kriegen hebbt. De Bloodplattkens oder Thrombozyten sünd för’t Wunnenhelen dor. De Tall vun de enkelten Zellbestanddelen in’t Blood is ünner de Warveldeerten ünnerscheedlich. Sünners veel Erythrozyten hebbt Zegen (bit 14 Mio/µl), sünners wenig hett dat Fedderveeh (3–4 Mio/µl). Bi de Leukozytentall gifft dat liek grote Ünnerscheeden. Wieldat Peer un Rinner mit 8.000/µl ruchweg so veel as de Minschen hebbt, hebbt Schaap (bit 17.000/µl) un Vagels (bit 25.000/µl) sünners hoge Andelen an witte Bloodkörpers. Ok de Proportschonen vun de Ünnertypen vun de Leukozyten sünd bannig verscheeden: Bi Minschen un Peer gifft dat sünners veel Granulozyten (granulozytäär Bloodbild), wiel bi Rinner de Lymphozyten (lymphozytäär Bloodbild) domineert. Utgleken is de Proportschoon twüschen beide t. B. bi de Swien (granulo-lymphozytäär Bloodbild). Op- un Afbo vun Bloodzellen All Zellen in’t Blood warrt in dat Knakenmark billt in en Vörgang, de as Hämatopoese betekent warrt. Dor gifft dat de pluripotenten Stammzellen, worut elk Oort vun Zell entstahn kann. Dorut kamt de multipotenten Stammzellen tostannen, de al op verscheeden Zelllienen fastleggt sünd. Un dorut entstaht denn de enkelten Bloodzeelen. To’n Ünnerscheeden warrt de Entwickeln vun’n Stammzellen to rode Bloodkörpers as Erythropoese betekent. De Vörgang vun’t Riepen un vun de Proliferatschoon vun de Zellen warrt dör dat Hormon Erythropoetin föddert, dat in de Lebber un in de Neren produzeert warrt. En wichtige Rull bi de Erythropoese speelt Iesen, dat för’t Billen vun Hämoglobin nödig is. Butendem sünd dorbi ok Vitamin B12 (Cobalaminen) un Folsüür vun Bedüden. Kummt dat in’n Lief to en Suerstoffmangel, t. B. bi’n Opholen in grote Hööch, warrt mehr vun dat Hormon utschütt, wat vör en längere Tiet to en gröttere Tall rode Bloodkörpers in’t Blood föhrt. De künnt denn mehr Suerstoff transporteeren un fangt den Mangel op. De Afbo vun de roden Bloodkörpers passeert in de Milt un in de Kupffer’schen Steernzellen in de Lebber. In’n Dörsnitt leevt de Erythrozyten 120 Daag. Dat Hämoglobin warrt in mehrere Stopen över Bilirubin to Urobilin un Sterkobilin afboot. Wieldat dat Urobilin den Urin geel farvt, is dat Sterkobilin verantwoortlich för de tyypsche Klöör vun de Schiet. Funkschoon vun’t Blood Dat Blood un siene Bestanddelen warrt för bedüdende Vörgäng in’n Lief bruukt, üm den Organismus an’n Leven to hollen. De Hööftopgaav is dat Transporteeren vun Suerstoff un Nährstoffen na de Zellen un de Aftransport vun Stoffwesselprodukten as Kohlenstoffdioxid oder Harnstoff. Butendem warrt över dat Blood ok de Hormonen un annere Wirkstoffen twüschen de Zellen transoprteert. Blood is bito ok wichtig för’t Regeln un Oprechthollen vun de Homöostase, also den Water- un Elektrolythuusholt, den pH-Weert un de Lieftemperatur (Homoithermie). As Deel vun dat Immunsystem hett dat Blood ok noch de Opgaav, den Lief to schulen un Frömdkörpers (nichspezifische Afwehr) un Antigenen (spezifische Afwehr) aftoblocken dör Phagozyten (Freetzellen) un Antikörpers. Wieterhen is Blood en bedüdend Bestanddeel bi de Reakschoon op Wunnen (Bloodstollen un Fibrinolys.) Un denn hett dat Blood dör sien egen Fletigkeitsdruck ok noch en stüttend Wirken. De Rull vun Blood bi’t Aten Een vun de wichtigsten Opgaven vun’t Blood is de Suerstofftransport vun de Lung na de Zellen un de Aftransport vun’n Kohlenstoffdioxid as Stoffwesselprodukt torüch na de Lung. Bi’t Aten kummt de Suerstoff in de Luft över de Luftrühr in de Lung bit in de Lungenblasken. Dör jemehr dünne Membran kann de Suerstoff in de Bloodfatten und dormit in’n Bloodkreisloop kamen. Dör den Lungenkreisloop warrt Blood vun’t Hart na de Lungen pumpt. Dor gifft dat toeerst suerstoffarme Blood Kohlenstoffdioxid (CO2) af un nimmt gliektietig Suerstoff op. Dat mit Suerstoff anriekerte Blood warrt denn över mehrere Lungenvenen (Venae pulmonales) torüch na’t Hart pumpt, wo dat in’n linken Vörhoff ankummt. Vun dor warrt dat Blood wiederpumpt un över en afslaten Nett ut Bloodfatten an de meisten lebennigen Zellen in’n Lief verdeelt. Dat warrt as de Bloodkreisloop betekent. Dorvun utnahmen sünd Zellen, de keen direkten Ansluss an dat Bloodsystem hebbt, as t. B. Knorpel oder de Hoornhuut vun’t Oog. De warrt as bi de primitiveren Leevwesen över Diffusion nährt (bradytroph Geweev). För den baven beschrevenen Gasuttuusch sorgt de Bloodfarvstoff Hämoglobin, de in de Roden Bloodkörpers binnen is. Elk Hamoglobinmolekül besteiht ut veer Ünnereenheiten, de elk een Hämgrupp bargt. In de Mitt vun de Hämgrupp is en Iesenion bunnen, dat en düchtig antreckende Kraft (as Affinität betekent) op Suerstoff utöövt. Dordör warrt Suerstoff an dat Hämoglobin ankoppelt. Wenn dat passeert is, snackt man vun oxigeneert Hämoglobin. De Affinität vun Hämoglobin för Suerstoff warrt grötter bi en högeren Blood-pH-Weert, en Afsacken vun den Deeldruck vun’n Kohlendioxid, en lüttere Konzentratschoon vun 2,3-Bisphosphoglycerat oder bi sietere Temperaturen. Wenn de Affinität vun’n Hämoglobin för Suerstoff hooch is un jüst so ok de Deeldruck vun’n Suerstoff, so as dat in de Lungen is, denn warrt de Suerstoff lichter an dat Hämoglobin bunnen, in’n gegendeligen Fall – so as in’t Geweev in’n Lief – warrt Suerstoff afgeven. De Suerstoff in’t Blood is to 98,5 % cheemsch an dat Hämoglobin bunnen. Blots de restlichen 1,5 % sünd physikaalsch in’t Plasma löst. Dormit is dat Hämoglobin bi de Warveldeerten dat bedüdenste Transportmiddel för den Suerstoff. Ünner normale Bedingen is dat Blood, wat vun de Lungen wegpumpt warrt to bit to 97% mit Suerstoff sättigt. Aver ok dat Blood, dat sien Suerstoff afegeven hett ist noch to 75 % sättigt. De Suerstoffsättigen betekent de Proportschoon ut wirklich bunnen Suerstoff un den meist mööglichen bunnen Suerstoff. De Kohlenstoffdioxid warrt op verscheeden Oorden in’t Blood transporteert: De lüttere Deel dorvun is physikaalsch in’t Plasma löst, man de Hööftandeel warrt as Hydrogencarbonat (HCO3-) un as dat an’t Hämoglobin bunnen Carbamat transporteert. De Ümwanneln vun Kohlenstoffdioxid to Hydrogencarbonat warrt dör dat Enzym Carboanhydrase mööglich maakt. Bloodstillen un -stollen Hööftartikel: Hämostaas De Vörgäng, de den Lief vör’t Blöden schulen schöllt, warrt ünner den Böverbegreep Hämostaas tohopenfaat. Man ünnerscheed dorbi de primär un de sekundär Hämostaas. An de primären Hämostaas sünd neven de Thrombozyten verscheeden Bestanddelen vun’t Bloodplasma un Fakters an de Fattwannen bedeeligt. Dat Tohopenspeel vun disse Komponenten föhrt binnen twee bit veer Minuuten to’n Afdichten von Löcker in de Wannen vun Bloodfatten. Disse Tietruum warrt ok as Blödenstiet betekent. Toeerst tütt sik dat Bloodfatt tosamen un warrt dranger, denn verkleevt de Thrombozyten dat Leck un an’n End billt sik en fasten Proppen ut Fibrin, de sik tosamentütt, wenn dat Stollen afslaten is. Dat latere Wedderfreemaken vun’t Bloodfatt maakt de Fibrinolys. De sekundäre Hämostase findt dör dat Tohopenspeel vun verscheeden Stollfakters statt. Bit op Calcium (Ca2+) sünd dat Proteinen, de in de Lebber tüügt warrt. Disse Stollfakters sünd normalerwies nich aktiv, warrt aver in en Reeg vun Vörgang aktiveert, wenn dat nödig warrt. Se künnt endogen, d. h. dör den Kontakt vun’t Blood mit anionische Laden vun’t subendothelial (ünner de Fattbinnenbavenflach liggend) Kollagen oder exogen aktiveert warrn, d. h. dör Kontakt mit Geweevsthrombokinase, de bi gröttere Wunnen ut dat Geweev in den Bloodkreisloop kummt. Teel vun’t sekundäre Bloddstollen is dat Billen vun Fibrinpolymeren, de sik nich in Water löst un dat Blood to Klutens stollen lett. Fibrinolys warrt de Vörgang nöömt, dör den de Fibrinklutens wedder oplöst warrt. Dat passeert över dat Enzym Plasmin. Bi ünnerscheedlich medizinsche Indikatschonen as t. B. Hartrhythmusstören warrt de Anlaag to’n Stollen vun’t Blood künstlich rünnersett. Dorto warrt Antikoagulantien (Stolltörners) insett. De wirkt dordör, dat se dat för’t Stollen nödige Calcium binnen doot (man blots in’t Reagenzglas, t. B. Citrat oder EDTA), dordör dat se dat Tosamenspeel twüschen de Stollfakters vermasselt (t. B. Heparin) oder dordör, dat se dat Billn vun Stollfakters sülvst ünnerdrücken doot (t. B. Cumarinen). Medizinsch Bedüden Krankheiten Vele Krankheiten künnt dör sünnere Verännern vun de Bestanddelen vun’t Blood in en Bloodbild künnig maakt un vun de Swor her inordent warrn. Blood is dorüm de an’n fakensten ünnersochte Fletigkeit vun’n Lief in de Labormedizin. Noch en bedüdende Ünnersöken is de Bloodafsackreakschoon (BSR) bi de an de Tiet, welke de fasten Bestanddelen bruukt, üm sik ut mit Stolltörners behannelt Blood aftosetten, torüchslaten warrn kann op villicht vörliggen Sweren. Neven de Krankheiten, de sik dör en verännert Bloodbild nawiesen laat, gifft dat aver ok welke, de dat Blood sülvst btw. Bestanddelen dorvun angriepen doot. Dat medizinsche Fachrebeet, wat sik mit solke Krankheiten befaten deit is de Hämatologie. De wichtigsten dorünner sünd de Anämie (Bloodarmot), de Hämophilie (Blöderkrankheit) un de Leukämie (Bloodkrebs). Bi en Anämie warrt de Lief ut ünnerscheedlich Grünnen mit to wenig Suerstoff versorgt (Hypoxie). Bi Hämophilien löpt dat Bloodstollen nich so af, as dat wesen schall. Dat föhrt dorto, dat Wunnen blots slecht oder gor nich helen doot un so ok ganz lütte Wunnen al düchtig gefährlich warrn künnt. Bi de Leukämie warrt veel to veel witte Bloodkörpers billt un al veel to fröh in’t Blood utstött, wenn se noch gor nich so wiet sünd. Dordör warrt annere Zellbestanddelen vun’t Blood in’t Knakenmark un in’t Blood sülvst verdrängt. En övermatig Produkschoon vun Bloodzellen warrt ok Zytoos oder Philie nömmt, de na Zelloort in Erythrozytoos, Leukozytoos (mit de ganzen Ünneroorden Granulozytoos, wieter ünnerscheedt in: Eosinophilie, Basophilie un Neutrophilie; Monozytoos un Lymphozytoos) un Thrombozytoos ünnerdeelt warrt. Wenn to wenig rode Bloodkörpers dor sünd, snackt man vun Erythropenie (Anämie), bi witte Bloodkörpers vun Leukopenie (je na Zelloort Eosinopenie, Basopenie, Neutropenie, Monopenie, Lymphopenie) un vun Thrombozytopenie bi de Bloodplattkens. Solke Ännern vun de Proportschonen vun de Zelloorden warrt över dat Differentialbloodbild ünnersocht un geevt to’n Deel Henwiesen op de Oort un dat Stadium vun en Krankheit. Vun wegen de Rull, de dat Blood bi’t Versorgen vun de Zellen hett, besteiht bi en Ünnerversorgen mit Blood jümmer ok de Gefahr, dat Zellen Schaden nehmt oder afstarvt. Bi en Ünnerversorgen vun’n ganzen Lief, t. B, dör Verlust vun veel Blood dör grote Wunnen, snackt man vun’n Schock, wat sik to en gefährlichen Tostand utwieten kann. Dör Bloodklutens, man ok dör annere Grünnen, kann in’n Lief en Thromboos, Embolie oder en Infarkt – t. B. Hart- oder Bregeninfarkt (Slaganfall) – kamen. Üm dat to vermasseln, künnt Medikamenten geven warrn as Aspirin®, Heparin oder Marcumar®, welke dat Stollen minnern doot. Wenn Blood in gröttere Mengden in den Magen-Darm-Trakt kummt, föhrt dat dorto, dat man mehr ut de Büchs mutt. Bloodgruppen Hööftartikel: Bloodgrupp In de Zellmembran vun de roden Bloodkörpers sünd Glykolipiden binnen, de as Antigenen wirken doot. De warrt faken ok as Bloodgruppen betekent. Warrt Blood vun verschedene Bloodgruppen mitenanner mischt, denn billt sik tomeist Klutens. Vör en Bloodtransfuschoon mööt dorüm de Bloodgruppen vun den Spenner und vun den, de dat Blood kriegen schall, bestimmt warrn. Anners kann dat Komplikatschonen geven, de in’n sworsten Fall döödlich wesen künnt. In de Medizin sünd sünners dat AB0-System un de Rhesusfakter vun Bedüden, de beid vun Karl Landsteiner un sien Mitarbeiders beschreven worrn sünd. Bi den Minschen gifft dat aver noch ruchweg twintig wietere Bloodgruppensystemen, de woll nich ganz so wichtig sünd, aver liekers ok Komplikatschonen maken künnt. Dat AB0-System kennt de Bloodgruppen A, B, AB un 0. De Beteken vertellt, welk Antigenen op de roden Bloodkörpers anleggt sünd. A hett blots A-Antigenen, B blots B-Antigenen, AB hett beide un 0 hett gor keen. To glieken Tiet seggt dat ut, welke Antikörpers (vun’n Tyyp IgM) in’t Serum vörkamt: Bi de Grupp A sünd dat B-Antikörpers, bi B A-Antikörpers, Ab hett keen Antikörpers un 0 hett beide. Rhesusfakters künnt in de Ünnergrupen C, D un E vörkamen. De D-Fakter is in de Medizin sünners vun Bedüden. Wenn dat D-Antigen vörhannen is, snackt man vun „Rhesus-positiv“, wenn nich, denn heet dat „Rhesus negativ“. Bi dat Rhesussystem sünd de Antikörpers (vun’n Tyyp IgG) nicht foorts anleegt, se kamt eerst tostannen wenn de Lief dat eerste mol op Blood mit Antigenen dröpt. Wieldat IgG-Antikörpers in de Laag sünd, dör de Plazenta dörtogahn, kann dat to Komplikatschonen kamen, wenn en Fro dat tweete Kind kriggt. Dat kann passeeren, wenn de Moder Rhesus-negativ is, dat Kind aver Rhesus-positiv. Dorbi kummt dat to en Oplösen (Hämolys) vun de Erythrozyten vun’t Kind verbunnen mit en nafolgend krankhaften Neebillen, de as fetal Erythroblastoos betekent warrt. De Bloodgruppen hebbt nich blots en Bedüden bi Transfuschonen oder Organtransplantaschonen un in de Swangerschap, se sünd ok wichtig för de Rechtsmedizin, woneem se to’n Ünnersöken vun Identitäten oder vun Verwandtschoppen bruukt warrt. De Nawies is nich so bewiesstark as en DNA-Analys un is op’t Utsluten vun Personen begrenzt. Bloodtransfuschoon Hööftartikel: Bloodtransfuschoon In de Medizin warrt tomeist bi grote Bloodverlusten, bi verscheeden Krankheiten as dat myelodysplastische Syndrom un faken ok üm gegen de Nevenwirken vun all Chemotherapien Bloodtransfuschonen geven, üm dat Bloodvolumen optofüllen oder sünnere Bestanddelen vun’t Blood, wenn dorvun to wenig dor sünd. Dorbi mutt dorop acht warrn, dat bestimmte Bedingen inhollen warrn mööt, wat de Bloodgruppen un de Rhesus-Fakters vun den Spenner un den Patienten angeiht. Wenn dat nich tohopenpasst, kann dat swore Twüschenfäll kamen. Dat een överhööft Transfuschonen maken kann, sünd vörher Bloodspennen nödig. Bi’t Spennen warrt ünnerscheedt twüschen Vullbloodspennen, Egenbloodspennen un de Spenn vun sünnere Bestanddelen (t. B. Bloodplasma oder Thrombozythen). Bi en Vullbloodspenn warrt den Spenner ruchweg 500 ml venöös Blood afnahmen, konserveert, ünnersocht un, wenn dat egent is, in verscheden Produkten opsplitt. De warrt denn in en Bloodbank inlagert. Egenbloodspennen warrt normalerwies as vör Operatschonen maakt, üm egen Blood praat to hebben, dat bi mööglichen Verlust vun veel Blood ahn Komplikatschonen wedder torüchgeven warrn kann. Een Bloodspenn köst för den Patienten btw. för sien Krankenkass in Düütschland 109,90 €. De gröttste Deel vun den Bedrag warrt bi de Spenn sülvst verbruukt vun wegen dat ganze Material. Wietere Kosten entstaht bi de Laborünnersöken, dat Konserveeren, dat Verdelen un dör de Verwalten. An de Steed vun de Bloodspennen is dat ok möglich, künstlich Blood, dat ut lang holltbore freerdröögte rode Bloodkörpers in en isotonisch Lösen besteiht, oder Bloodersatz to bruken, dat groten Bloodverlust utglieken schall, wenn keen Bloodkonserven to kriegen sünd. Disse Uttuuschmiddel künnt entweder dat Blood verdünnen, wat noch dor is, üm so dat notwennig Volumen to sekern, dat för en funkschoneerenden Kreisloop bruukt warrt (so nöömte Volumenexpander) oder dat Blood dör aktiven Suerstofftransport ünnerstütten. Ok bi de annern Söögdeerten gifft dat ünnerscheedlich Bloodgruppensystemen (bi Huusdeerten söven bi Footeihn) elk mit en Tall vun Bloodgruppenfakters. Man, in’n Ünnerscheed to den Minschen gifft dat bi de Deerten bi de eersten Bloodtransfuschoon kuum Reakschonen op verscheden Bloodgruppen. Aver Unverdräglichkeitsreakschonen kann dat ni nafolgende Transfuschonen geven dör de Antikörpers, de sik na dat eerste mol billt. Bloodgiften Hööftartikel: Bloodgift Bloodgiften warrt ok as Hämotoxinen betekent. Dat sünd Stoffen, de dör jemehr cheemsch Egenschoppen dat Blood-, Bloodstollen- oder Bloodbillnsystem so düchtig verännert, dat de Funkschoon vun’t Blood minnert oder gor hinnert warrt. Dordör kann de Kreisloop schädigt warrn bit hen to’n Kreislooptosamenbrook. To de cheemsch Verbinnen, de as Bloodgift wirken doot, tellt ü.a. Kohlenstoffmonoxid (CO), Benzol, Nitroverbinnen, Arsen- un Blieverbinnen. Bispelen för hämotoxische Stoffen, de in Platen binnen sünd, sünd t. B. de Saponinen oder Chinin. Ok en Reeg vun Deertengiften wirkt op dat Blood, so t. B. de Hööftbestanddelen vun dat Gift vun vele Vipernoorden. Kulturhistorie vun Blood Blood is al fröh vun de Minschen as de Dräger vun de Levenskraft ansehn worrn. Man hett den Blood övernatürlich Kräft tospraken, wat wohrschienlich mit de biologischen Insicht vun de Menstruatschoon bi de Froonslüüd un de dormit verbunnen Anlaag, Kinner kriegen to künnen as en positiv, Leven tügend Wirken vun’t Blood to doon hett, wieldat gliektietig dat Verblöden en negative, Leven tonichten makende Wirken weer. De Beobachten, woans bi’t Verblöden vun en Minschen oder bi’t Utblöden vun en slacht Deer de Kräft langsom nalaat, leet de Minschen dorop sluten, dat Blood de Oorstoff vun’t Leven weer. In de greeksch-antiken un in de germanschen Mythologie weer dorüm annahmen, dat de Minsch ut dat Blood vun de Gödder maakt worrn weer. Disse Vörstellen hett ok dat Ole Testament prägt, wona de Minsch ut „Fleesch un Blood besteiht“. Dit Verstahn vun Blood as dat Geheemnis vun’t Tostanenn Kamen vun Leven verklort ok de sünnere Bedüden vun Blood un de rode Klöör as Teken för Leven un Fruchtborkeit. In de Politik – so as op Flaggen – steiht de Klöör Root dorgegen faken för dat Blood vun de Fallen vun Kriegen oder allgemeen för den Dood. In’t Antike Grekenland weer frisch Blood deelwies as Heelmiddel gegen Epilepsie ansehn. Dorachter stünn de Ansicht, dat bi’t Utströmen vun Blood ut’n Lief ok de Seel mit rutgeiht. De Bewusstlosigkeit vun Epileptikers hett to de Annahm föhrt, dat jemehr Seel flau worrn weer un se dör frisch Blood wedder to Kräften kamen künnen. Un so bestünn de Nohren vun de Schaddens in’n Hades – dat sünd de Selen vun de Doden – in de Odyssee (11) ut Widderblood, dat Odysseus in en Kuhl geven harr, üm de Schaddens antolocken. Ok in de Bibel findt sik an vele Steden de Vörstellen wedder, dat Blood wat mit Leven oder Seel to doon hett, und warrt faken as Teken dorvör bruukt. So steiht in’t Ole Testament dat dat eten vun Blood vun slachte Deerten verboden is, gliektietig aver reinigt dör dat Blood vun Opperdeerten vun Sünnen un schuult Blood, wat an’n Döörrahmen streken warrt, vör böse Geister. Ok in dat Niege Testament is Blood en christlich Teken: Jesus gifft an’t Krüüz sien Blood för de Sünnen vun de Minschen. En Teken, wat bi dat Avendmahl opgrepen warrt. Dor steiht de Wien för dat Blood vun Jesus. In’t 20. Johrhunnert is wiel de Tiet vun den Natschonalsozialismus de Blood un Bodden-Ideologie vun Hitler utnütt worrn, üm de Lüüd achter sik to sammeln. Dor weer Blood mit de Rasse in Tosamenhang brocht. Un eerst 2000 is in dat düütsche Staatsanhörensrecht neven dat Prinzip vun de Afstammen (Ius sanguis oder Bloodrecht) ok dat Geboortsoortprinzip (Ius Soli) opnahmen worrn. Opletzt hett Blood as Teken ok Intog hollen in Mysterien un Sagen. So is de Sagenfigur vun’n Vampir, en Wesen, dat Blood vun annere Lüüd drinken mutt, üm sülvst an’t Leven to blieven. In’n Vördergrund steiht hier dat Blood as Levenssaft, den de Vampir bruukt as en Gestalt, de sülvst nich mehr richtig Deel vun’t Leven is. Blood as Nohren Hööftartikel: Blood (Levensmiddel) Dat Blood vun de Deerten, wat bi’t Slachten anfallt, warrt vun de Minschen in ünnerscheedliche Wies bruukt. Bloodwust is de öllste bekannte Wustsort. Vun ehr weer al in Homer sien Wark Ilias snackt, un vundaag höört se weltwiet to vele regionale Köken dorto, as t. B. in Grootbritannien as Black Pudding oder as Kölner Flönz. De Hööftbestanddelen sünd Blood, Fett oder Speck, faken ok smorte Zibbeln un Melk oder Rahm. Regional warrt de Wust denn ünnerscheedlich würzt. Jüst in noorddüütschen Ruum is ok dat Swartsuur teemlich begäng, wo ok Blood mit bi is. Blood is aver ok de Hööftnohren vun eenige so nöömte hämatophage (bloodtehrend) Parasiten. De Bloodiel suggt sik an de Huut fast un bitt sik denn dordör. In en halfe Stünn künnt Ielen dat Fieffache vun jemehr egen Gewicht an Blood opnehmen. Dorbi sett se Stoffen free, de dat Bloodstollen hinnern doot, as t. B. Heparin un Hirudin, wat jem för de Medizin intressant maakt. Annere Bloodsugers sünd de Steekmüggen, Bauen, en poor Mieten (as de Rode Vagelmiet), Teken un eenige Wörm. Vun de Warveldeerten leevt blots wenige ganz oder deelwies vun Blood. Dat sünd neven de Vampirfleddermüüs blots noch de Populatschonen vun den to de Darwinfinken höörenden Spitzsnavel-Grundfink, de op Wolf un Darwin, de beiden nöördlichsten vun de Galápagos-Inseln leevt. Disse so nöömten „Vampirfinken“ drinkt dat Blood vun annere Seevagels, wiel dat op de Eilannen keen Water gifft. Se pickt de Ansätz vun de Fedderkielen an un hollt sik so de Fletigkeit, de se bruken doot. Bloodsugende Deerten sünd faken Överdrägers vun Krankheiten, wiel se as Vekters de krankmakenden Viren, Bakterien, Protozoen oder annere Organismen överdrägen künnt. Eenige vun disse Mikroleevwesen leevt sülvst direkt vun dat Blood vun disse Deerten, as t. B. de eenzelligen Krankmakers vun de Malaria (de Plasmodien). Na den Dood vun en Organismus un dat Tohopenbreken vun de Immunafwehr fangt de Fuulbakterien, de sik in’n lebennigen Lief nich vermehren künnt, an’n düüdlichsten an, toeerst dat Blood ünner Freesetten vun biogen Aminen as Cadaverin un Putrescin ümtosetten. Disse Vörgang föhrt to dat dörslahn Venennett, wat en seker’t Teken för den Dood is. Dormit is dat Farven vun’t bövere Venensystem in en düsteret Gröön meent. Annern Bruuk Bloodagar is en Nehrbodden, de in de Mikrobiologie för Mikroleevwesen nütt warrt. Bloodagar bargt Blood vun Deerten oder Minschen. Dormit künnt verscheeden Krankmakers nawiest warrn, bispeelswies Streptokokken. Bloodmehl, dat ut dröög Blood vun Slachtdeerten wunnen warrt, warrt deelwies noch as Proteintosatz in Fuddermiddel för Deerten insett. Mit dat Opkamen vun BSE dröff Bloodmehl blots noch vun Slachtereen maakt warrn, de keen Wedderkauers slachten doot (Verorden (EG) Nr. 1234/2003). Bloodmehl warrt vör allen bi’t Fischfodern verwennt, aver mitünner ok as Düngermiddel. Ossenblood is en Binnmiddel för Farvanstrieken, womit fröher Fackwarkbalkens vör dat Weder schuult worrn sünd. Anners as faken annahmen, heet disse Farv nicht Ossenblood-Farv vun wegen de röödlich Klöör, man wieldat se tatsächlich Ossenblood bargt. För’t Herstellen vun disse Farv warrt dat Blood vun frisch slachte Ossen afstahn laten, bit sik dat Plasma un de roden Bloodkörpers afscheden doot. Ut dat Plasma un Calciumhydroxid (löschten Kalk) warrt ünner Togaav vun Pigmenten en goot wederfaste Farv wunnen. Borns Literatur Robert F. Schmidt, Florian Lang, Gerhard Thews: Physiologie des Menschen. Springer, Berlin 2004, ISBN 3-540-21882-3 Friedhelm Schneidewind: Das Lexikon rund ums Blut – Der rote Lebenssaft in Mystik und Mythologie, Magie und Medizin, Religion und Volksglaube, Legende und Literatur. Lexikon-Imprint-Verl., Berlin 1999, ISBN 3-89602-224-5 Stefan Silbernagl, Agamemnon Despopoulos: Taschenatlas der Physiologie. Thieme, Stuttgart 2003, ISBN 3-13-567706-0 Weblenken Dat Blood – gode graaphsch Dorstellen as PDF (hoochdüütsch) Red Gold — The epic story of blood – bannig gode Siet rund üm’t Blood (engelsch) !

42

https://nds.wikipedia.org/wiki/Baltikum

Baltikum

Baltikum warr Litauen, Lettland un Eestland nannt. Tosamm mit Skandinavien is dat Nordeuropa. De wichtigsten Städer sünd Revel, Tartu, Riga, Daugavpils, Liepaja, Vilnius, Kaunas un Klaipeda. Europa

44

https://nds.wikipedia.org/wiki/Pre%C3%9Fburg

Preßburg

Preßburg (Slowaaksch: Bratislava) is de Hööftstadt vun de Slowakei. Dor leven 426.927 (31. Dezember 2007) Inwahner up en Rebeet vun 367.584 km². Preßburg liggt an de Donau tüschen Wien un Budapest. Dor se blots ruch weg 60 km vun Wien weg liggt, wurrd de beid Städer ok as "twin cities" betekend. Oort Slowakei Hööftstadt Stadt

45

https://nds.wikipedia.org/wiki/Botanik

Botanik

De Botanik is de Deel vun de Wetenschop Biologie, de vun de Planten is. Ok de Bakterien un Swämme ward faken dor to tellt. Dat Woort kümmt ut dat Greeksche vun botaníké = Wetenschop vun de Planten un dat kümmt vun botáné, wat de Wisch för dat Veehtüüch is. Delen vun de Botanik: Allgemeen Botanik Taxonomie un Systematik vun de Planten Plantenphysiologie (dat is, wo se funktschoneert) Anwendt Botanik (dat is dorvun, för wat wi de Planten bruuken köönt) Genetik Plantensoziologie Holtbiologie Mikrobiologie (dat is vun de Bakterien) Molekularbiologie Biologie

46

https://nds.wikipedia.org/wiki/Base

Base

En Base is in de Chemie dat Tegendeel vun en Süür. De Base is defineert as Protonenakzepter, dat heet, dat en Base en H+-Ion, wat nix anners as en Proton is, opnehmen kann. Wenn en Base in Water oplöst warrt, denn gifft dat en Laug. Kennte Basen sünd NaOH, dat Natriumhydroxid, wat in Water de Natronlaug gifft. KOH, dat Kaliumhydroxid, wat in Water de Kalilaug gifft. NH3, de Ammoniak, wat en Gas is, dat sick good in Water oplöst. Süür un Base hangt tosomen. Wenn en Süür en Proton afgifft, denn kümmt dor de konjugeerte Base rut HCl + H2O → Cl- + H3O + Dorbi is Cl- (dat Chlorid-Anion) de konjugeerte Base to de Soltsüür. As Regel kann en dorvun utgahn: En starke Süür gifft en swacke konjugeerte Base, en swacke Süür en starke konjugeerte Base. Chemie

47

https://nds.wikipedia.org/wiki/Christoph%20Kolumbus

Christoph Kolumbus

Christoph Kolumbus (* 1451 in Genua; † 20. oder 21. Mai 1506 in Valladolid) ellers Klumbumbus, wat sien plattdüütsche Ökelnaam is, Cristóbal Colón, as de Spanschen seggen un Cristoforo Colombo, as he op Italieensch heet, weer een Italiener ut Genua oder en Spanier. He wüss, dat de Eer rund is - wat de allgemeen Meenen weest is. Denn harr he överleggt, dat een denn jo na Indien ook över West seilen kann. He froog bi König Johann II. in Portugal na, man de meenen, dat de Weg langer wöör. In Spanien bi de Königin Isabella vun Kastilien harr he denn Spood. Se stell em dree Scheep to Verfögen. An'n 17. April 1492 unnerschreven se, de König Ferdinand II. un Kolumbus in Santa Fé enen Verdrag över ene Expeditschoon na Oostasien. An'n 3. August 1492 is he denn vun den Hoben Palos na Westen schippert mit sien dree Schippen, de Santa Maria, Niña un Pinta heten harrn. He seil över de Kanarschen Inseln un denn straks nah'n Wessen. An'n 12. Oktober güng he denn in San Salvador, wat to de Bahamas heurt, an Land. Dor harr he denn ook Lü drapen, un vun wegen dat he meen, he weer in Indien, harr he se Indianers naamt. Denn is he ook langs Kuba un Hispaniola seilt. An'n 4. Januar 1493 is he wedder trüchseilt, man ahn de Santa Maria, de harr he op Grund sett. An'n 15. März 1493 weer he denn wedder in Spanien. Dor hebbt se em fiert un weern reinweg ut de Büx. Nich toletzt vun wegen dat Gold, wat he mitnahm harr un vun wegen de Indianers, de he fungen harr. Dat weer de Anfang vun een Amerika-Boom, un denn sünd veele ut Europa na Amerika. Dat heet, Columbus harr Amerika entdeckt, man dat stimmt so nich, vun wegen dat de Wikingers ut Grönland al 500 Johr fröger na Amerika seilt sünd. Weer ook in Middeleuropa kunnig woorn (Adam vun Bremen), man dat harrn se al wedder vergeten. So hett Kolumbus Amerika denn to'n tweeden Mol entdeckt. Later harr he denn noch dree Reisen maakt. De tweete gung na de Lütten Antillen, Porto Rico un Jamaika, de drüdde na Trinidad un in de Orinoco-Münn. De spaansche Kroon sett em as Stattholler in, aver siene Lüüd verklagen em bi den König un so wurr he afsett un na Spanien trüchhaalt. He kunn sik aver rechtfardigen un segel noch eenmaal wedder los. Noch ümmer soch he dat egentliche Fastland von Indien, un dittmaal nehm he von Kuba ut Kurs na Westen bit an de middelamerikaansche Küst. He harr dat woll al ahnt, dat wieter na Westen noch en Ozean överqueert weern muss, aver he fund de Dörfahrt nich . As kranken Mann keem he in'n November 1504 trüch na Spanien. Königin Isabella weer kort vörher dood bleven un König Ferdinand weger sik, em as Vizekönig vun de updeckten Kolonien intosetten. Vereensaamt un verbittert toog Kolumbus sik na Valladolid trüch. He sturv dar twee Jahr later in den fasten Gloven, dat he den westlichen Seeweg na Indien funnen harr. Sien Verdoon leevt wieter in den Naam „Westindien“ för de middelamerikaansche Inselwelt, un de Uurinwahners vun Middel- un Südamerika weert noch vundage „Indios“ nöömt. Dat Kolumbus enen ganz neen Kontinent updeckt hett, is em sülvst nie bewusst wurrn. Eerst as Magellan (1519-1522) den Weg um Südamerika un dör den Pazifik na Oostasien funnen harr, kunn man sik en Bild darvun maken, wo de Eerdkugel wahrhaftig utseeg. Kiek ok Opdecken vun Amerika Kolonisatschoon vun Noordamerika Kolonisatschoon vun Süüdamerika Literatur Gerhard Prause: Niemand hat Kolumbus ausgelacht (op hooch) Kolumbus, Christoph Kolumbus, Christoph Boren in dat 15. Johrhunnert Storven in dat 16. Johrhunnert

49

https://nds.wikipedia.org/wiki/Chemie

Chemie

De Chemie, een exakt Naturwetenschap, is de Wetenschap vun'n Upbau un Verholl vun Materie un de dorbi geltende Naturgesett. Chemie as Wetenschap is in ehr aktuell Form in'n 17.-18. Johrhunnert vun'n Anwennung vun dat rationale Denken up de Alchemie vun'n Middelöller entstann. Ünnergruppen Allgemeen Chemie chemische Grundbegrepen chemische Elementen Periodensystem vun de chemischen Elementen chemische Stoffen Atomens, Molekülens und Ionens cheemsch Reakschonen Chemisch Verbinnung Anorganisch Chemie Metallen Nichtmetallen Mineralogie Ionenchemie Süüren un Basen Orgaansch Chemie Nomenklatur Kunststoffchemie Naturstoffchemie Petrochemie Physikalisch Chemie Thermodynamik Kinetik Quantenmechanik Elektrochemie Kristallographie Biochemie Genetik Biotechnologie Lebensmiddelchemie Medizinisch Chemie Pharmazeutisch Chemie Theoretisch Chemie Quantenmechanik Thermodynamik Statistisch Mechanik Analytisch Chemie Anorganisch Analytisch Chemie Organisch Analytisch Chemie Mikrochemie un Spurenanalyse Klinisch Chemie un Toxikologie Chemisch Verfohrnstechnik Technisch Chemie Waterchemie Chemie

50

https://nds.wikipedia.org/wiki/Cheemsch%20Element

Cheemsch Element

En chemisch Element is en reinen Stoff, den en nich mit cheemsch Reakschonen opdelen kann. Elementen bestaht ut een un de sülvige Oort Atomen. Anners sünd dat chemisch Verbinnen. Elk een Element hett sien Naam, de fröher tomeist ut dat Latinsche keem. Man dat gifft ok Elementen, de ehr Naam vun Lüüd oder Städer hebbt, so Holmium (vun Stockholm), Erbium, Terbium un Ytterbium (vun Ytterby), Einsteinium (vun Albert Einstein), Fermium (vun Enrico Fermi), Meitnerium (vun Lise Meitner). Dor is denn blots „ium“ ranbummelt woorn. Dat lichteste Element is de Waterstoff. In de Natur gifft dat keen Element, dat swarer is as Uran, man de Physikers hebbt dat fardig bracht, niege Elemente to maken, de aber tomeist bloots een Plinkoog bestahn, eh dat se wedder tohoopfallen. To den Atomkarn hören ok de Neutronens. Dat gifft Atome vun een Element, de een annere Antahl vun Protonens in den Kern hebbt, as se egentlich hebben schallt. To’n Bispeel gifft dat vun Waterstoff, de egentlich keen Neutron hebben schall, ok Atomens, de een Neutron (Deuterium, swor Waterstoff) oder twee Neutronens (Tritium, överswor Waterstoff) hebbt. Dat heet denn Isotop. De Isotopen benöömt man mit een Tall, de achter dat Teken ut dat Periodensystem sett ward. So gifft dat vun’t Uran (U) Atomens mit 235 und mit 238 Protonens, de heten dann Uran 235 un Uran 238 oder, kott, U 235 un U 238. Um den Kern suust de Elektronens. Een Element hett jümmers soveel Elektronens as Protonens. Anners ward dat Element een Ion. Denn is dat opladen un kann sik mit annere Elementen to’n Molekül tohoopdahn. Dat is denn en cheemsch Reaktschoon. Just nah den Oorknall geev dat bloots de veer lichtesten Elementen, Waterstoff (um un bi 3/4), Helium (um un bi 1/4) un'n Tick Lithium und Beryllium. De sworeren Elementen bet to'n Iesen kummt ut de Steernen, de se mit Karnfusion tohoopsmolten hebben. Vunwegen disse Karnfusion kummt dat, dat de Steernen lüchten: In de Sünn to’n Bispill ward ut Waterstoff Helium. Dorbi blifft Energie över, de de Sünn denn afstrahlen deiht. (mutt noch wieder mookt warrn) List vun de Elementen na Naam Chemie !

51

https://nds.wikipedia.org/wiki/Cheemsch%20Reakschoon

Cheemsch Reakschoon

En cheemsch Reakschoon liggt vör, wenn Stoffen wat mitnanner maakt un dorbi wat nieget rutkümmt. Dat kann sien en Stoff fallt utnanner, to’n Bispeel Water in Waterstoff un Suerstoff bi een Elektrolys Twee ellers mehr Stoffen geeft een niegen Stoff, t.B.: Natrium un Chlor reagert to dat Solt Natriumchlorid Twee ellers mehr Stoffen geeft mehr anner Stoffen, t.B.: Natronlaug un Soltsüür reagert to Natriumchlorid un Water. Wi schreewt chemische Reaktschonen mit een Piel oder mit een Dubbelpiel. Links steiht, wat insett ward (Edukten), rechts steiht, wat rutkümmt (Produkten). Edukten Produkten NaOH + HCl ⇒ NaCl + H2O Dat gifft ’n ganzen Barg Oorten vun Reakschonen, t.B. Süür-Base-Reakschonen, so as NaOH + HCl ⇒ NaCl + H2O Redox-Reakschonen, so as 2 Fe + 3 O2 ⇒ 2 Fe2O3 Komplexreakschonen, t.B. Ligandentuusch In de Organik ook t.B. Additschoonsreakschonen Substitutschoonsreakschonen Bi so en cheemsch Reakschoon geiht dat ook faken üm Energie. De ännert sick. Dorna ünnerscheed wi Endotherme Reakschonen, de bruukt Energie Exotherme Reakschonen, de sett Energie frie. Un för dat een Reakschoon mol losgeiht, dor bruukt de Stoffen faken Aktiveerenenergie. Dat heet, dat eersmol wat an Energie tosett warrn mutt, bevör dat losgeiht, ook bi een exotherme Reakschoon. As Bispeel kanns dat Füür nehmen. Dor mutts eersmol wat lüttet hebben, wat brennt. Een Füürtüch oder een Rietsticken. Dormit kanns denn dat Papeer ansteken. Un wenn dat brennt, denn fangt ook dat Holt Füür. De Aktiveerenenergie kann man ok vun de Ümgeven opbracht warrn, wenn dat warm nok is, ellers wann de Aktiveerungsenergie nich so grot is. Denn löpt de Reakschoon all vun alleen af. (t. B. bi de Knallgasreakschoon) Un denn könn' bi so ne Reakschoon ook Katalysaters in' speel sin, de mookt, dat nich so veel Aktiveerenenergie nötig is. Dat mookt, dat de Reakschoon loos geiht, ook wenn das nich warm nok is. Chemie

53

https://nds.wikipedia.org/wiki/Cheemsch%20Verbinnen

Cheemsch Verbinnen

Een chemisch Verbinnen is een reinen chemischen Stoff, de keen chemisch Element is. Dat bedüüd, dat tominns twee Oorten Atomens dor binnen sünd. To'n Bispeel ward ut de chemischen Elementens Iesen un Swevel de chemisch Verbinnung Iesensulfid: Fe + S ⇒ FeS Chemisch Verbinnen köönt sien Moleküle Ionens Een chemisch Verbinnen kanns nich dör eenfache physikalsche Methoden utnannerbringen. Dor bruuks Chemie dorto. Chemisch Verbinnen hebbt meist jümmers heel anner Eegenschoppen as de Elementens. To'n Bispeel dat Water. Ween een Waterstoff mit Suerstoff verbrennt, denn kümmt Water rut. Waterstoff un Suerstoff sünd Gase. Water is flüssig. Waterstoff kanns verbrennen. Water nich. !

56

https://nds.wikipedia.org/wiki/Cheemsch%20Stoff

Cheemsch Stoff

En cheemschen Stoff is de Böverbegreep för Materialen, worut de Materie besteiht. In de Chemie warrt Stoffen ünneerscheedt in Reinstoffen, de ut en eenzige Oort vun cheemsche Elementen oder Verbinnen dorvun bestaht, un Mischen, de ut twee oder mehrere Reinstoffen tosamenmischt sünd. Je Stoffpostschoon hett en Masse, en Volumen un bargt en Binnere Energie (Warmsenergie). De Form vun en Körper kann ok bi glieke Stoffen ünnerscheedlich wesen (t.B. Pulver, Blick, Wull, Barren oder Draht vun Iesen). För’t Ümwanneln vun en Stoff in een oder mehrere annere Stoffen, wat as cheemsche Reakschoon betekent warrt, lett sik en Reakschoonsschema angeven. Wovun Stoffen in en Mischen sünd, warrt in de Chemie dör Nawiesreakschonen opdeckt. Dorför gifft dat qualitative Nawiesreakschonen methoodsch beschreven. Fört Bestimmen vun de nipp un naue Mangde vun Stoffen in en Mischen (quantitative Analyys) warrt vundaag moderne Instrumenten mit hoge Nauigkeit insett (Instrumentelle Analytik). Materie kann also dör ehr Elementareenheiten defineert warrn, worut se tohoensett is. Disse Eenheiten künnt Atomen, Molekülen oder Formeleenheiten (as bi de Solten) wesen. Cheemsche Stoffen warrt dorbi dör jemehr physikaalschen Egenschoppen charakteriseert, as de Dicht, Smöltpunkt oder elektrische Leddanlaag. Bedüdene Reinstoffen in de Chemie sünd to’n Bispeel Water, Kaaksolt, Iesen oder Alkohol, wichtige Stoffmischen sünd ü.a. Luft, Soltsüür oder Kalilauge. Stoffen, de dör jemehr Egenschoppen en sünnere Gefohr dorstellen künnt, warrt as Gefohrstoffen betekent. Se künnt to’n Bispeel brennbor, explosiv, giftig oder radioaktiv wesen. As Chemikalien warrt cheemsche Stoffen betekent, wenn se in en Chemielabor oder in de cheemschen Industrie bruukt oder produzeert. Borns <references >/ Chemie

57

https://nds.wikipedia.org/wiki/D%C3%BC%C3%BCtschland

Düütschland

Düütschland ( [dʏʏtʃ:lant] ) amtlich Bundsrepubliek Düütschland (de. Bundesrepublik Deutschland) is een Bundsrepubliek, de in’t Zentrum vun Europa liggt. Düütschland besteiht siet 1990 ut 16 Lännern un is as freeiheidlich-demokraatsch un sozialer Rechtsstaat verfaatst. De 1949 grünnt Bundsrepubliek Düütschland is de jüngste Utprägung vun een düütschen Nationalstaat. Bundshööftstadt un Regierungssitt is Berlin. Düütschland hett 83 Millionen Inwahners un tellt bi een Flach vun 357.582 km² mit dörgahns 233 Inwahners pro km² to den grootste Lännern in Europa. Düütschland is in 16 Bundslänner indeelt, de na dat Verfatensprinzip vun de kommunale Sülvstverwalten noch mal indeelt sünd. Düütschland hett 9 Navers. De Bundsrepubliek hett Andelen an de Noord- un Oostsee in de Noord, sowo an'n Bodensee un Alpen. Dat liggt in de matig Klimazoon un verföögt över 16 National- un över 100 Natuurparks. De Stadt mit den meesten Inwahners is Berlin; anner Metropolen mit mehr as een Million Inwahners sünd Hamborg, München un Köln. De grootste Ballungsruum is dat Ruhrgebiet, Frankfort an'n Main is as düütschen Finanzzentrum internationaal vun Bedüden. Land un Inwahner Landsnaam De etymologischen Vörförms vun düütsch (deutsch) bedüden an d' Begünn „to de Lüüd hören“, woneem dat Adjektiv eerst de Dialekten vun de kontinental-westgermaanschen Dialektkontinuums betekent. De Betekung Düütschland word siet den 15. Jahrhundert bruukt, is in eenkelten Schriftstücken aver al froher betüüg; in de Frankfurter Översettung de 'Goldenen Bulle' (um 1365) heetst dat Dutschelant. Geographie In Düütschland worden all tosamen 51 Prozent de Flach landwertschoplich bruukt (2016), Walden sünd 30 Prozent. 14 Prozent worden as Siedlungs- un Verkehrsflach bruukt. Waterflachen kummen op twee Prozent, de ännern dree Prozent verdelen sük op anner Flachen, meestens Unland un anner. Düütschland hett all tosamen negen Navers: In'n Noorden grenzt Düütschland an Däänmark, in'n Noordoosten an Polen, in'n Oosten an de Tschech’sche Republiek, in'n Süüdoosten an Öösterriek, in'n Süden an de Swiez, in'n Süüdwesten an Frankriek, in'n Westen an Luxemborg un an Belgien, un in'n Noordwesten an de Nedderlannen. De Länge vun de Grenz bedraggst all tosamen 3876 km². Daarmit is Düütschland dat europäisk Land mit den meesten Navers. Bevölkerung un Spraak Na Fortschreibung de Zensus 2011 leevden an'n 30. September 2020 in Düütschland 83.190.556 Inwahners op een Flach vun 357.381 km². Dat Land höört mit ungefähr 233 Minschen pro km² to den dicht besiedelten Flachenstaaten. 18,3 Prozent vun de Inwahners worren in'n Joohr 2015 unner 20 Johren, 24,5 Prozent tüsken 20 un 40 Johren un 29,8 Prozent tüsken 40 un 60 Jahre oold. In'n Oller van 60 bit 80 Johren worren 21,6 Prozent de Bevölkerung, 5,8 Prozent worren öller. In'n Joohr 2019 legg dat dörgahns Oller bi 44,5 Jahren. Düütschland höört daarmit to den oollste Gesellskuppen de Welt. In alle Rebeden is de Mehrheitsspraak Hoochdüütsch. In den Oosten warrt ok Sorbsch snackt, wat mit de slaawschen Spraken Tschechsch un Poolsch verwandt is. In'n Noorden warrt ok Freesch, Däänsch un Plattdüütsch snackt. Verdeelt över grote Rebeden in Düütschland leevt ok en Minnerheit vun Lüüd, de Romani snacken doot. Vele Inwahners snackt vandaag ok Russ'sch, Törksch, Poolsch, Serbsch un Kroaatsch. Dit Spraken sünd först de lesten Johren dartokamen - mit Gastarbeiders in de 1950er Johren un mit Utwannerers, de ut de fröhere Sowjetunion kamen sünd un vun Düütschen afstammt. Kultur De düütschen Künst- un Kulturhistorie, deren Ruten bit in de Tied de Kelten, Germanen un Römers torügg gahn, hett siet den Middteloller stil- un epochenprenten Persönlichkeiten broch. De düütschen Kultur hettt sük, da Düütschland lang neet as Nationalstaat existeerde, över Joohrhunnerten vör allem över de gemeensame Spraak defineert; ok över de Rieksgründung 1871 herut is Düütschland faak as Kulturnation verstunn worden. Dör de Verbredung van Massenmedien in'n 20. Jahrhundert hett de Popkultur in de düütschen Gesellskupp een hoog Stellenwert krieg. Religion Historie Na den Tweten Weltkrieg worr dat Düütsche Riek oplööst un de Rest vun Düütschland indeelt in Besettenzonen. En annern Deel weer vun de Naverstaten annekteert. Vun den Deel, vun dat Düütsche Riek, de besett weer, sünd de Bundsrepubliek Düütschland, de Republiek Öösterriek un de DDR vun worrn. An'n 3. Oktober 1990 is de DDR to'n Gellensbereek vun’t Grundgesett vun de Bundsrepubliek Düütschland bitreden. Alliieert Besattung (1945–1949) Düütschland worr in den Grenzen van de 31. Dezember 1937 updeelde; an'n 5. Juni 1945 liggten de veer Siegermachten – USA, UdSSR, Vereenigte Königriek un Frankriek – Besatzungszonen fast un harr sodenn westelk de Oder-Neiße-Lienje de Hoheitsdwang. Düütschland (siet 1990) De düütsche Weddeverenigung worr an'n 3. Oktober 1990 mit de Bitritt van de DDR to de Bundsrepubliek Düütschland vollzogen; disse Dag de düütschen Eenheid worr Natschonalfierdag. De 1991 in Kraft tradd Twee-plus-Veer-Vertrag regelte de düütschen Fraag endgültig: De Veer Machten geven hör Hoheitsrechten op, bit Ende 1994 verleet hör Trupps dat Land, Düütschland kreeg sien vull staatlich Souveränität. Düütschland hett sück dorto verplicht, blots noch maximal 370.000 Soldaten to hemm. Staat Politik Düütschland is en Bundsrepubliek. De Bundspräsident is siet den 12.2.2017 Frank-Walter Steinmeier. Bundskanzler is siet 2021 Olaf Scholz. De Verfaten is demokraatsch un sozial. Bundsdag Wahl 24. September 2017: Christlich Demokratsche Union vun Düütschland (CDU) 26,8% Sozialdemokratsche Partei Düütschland (SPD) 20,5% Christlich-Soziale Union in Bayern (CSU) 6,2% De Linke 9,2% Bündnis 90/De Grönen 8,9% Fre’e Demokraatsche Partei (FDP) 10,7% Alternative för Düütschland (AfD) 12,6% All Annere 5,0% Reebet vun Düütschland De föderal opboot Bundsrepubliek besteiht ut 16 Gliedstaaten, de amtlich as Länner (Bundslänner) betekent worden. De Stadtstaaten Berlin un Hamborg bestahn jüst ut gleechnamig Eenheidsgemenen, Wiels Bremen, as dard Stadtstaat, mit Bremen un Bremerhoben twee separate Stadtgemenen umfasst. Bispelen för Städer in Düütschland Berlin Bottrop Brannenborg an de Havel Bremen Düörpm Düsseldörp Essen Frankfort an'n Main Hamborg Hannober Karlsruhe Kiel Köln Lübeck Meideborg München Mönster Rostock Stuttgart Gelsenkiärken Weblenken Enkelnawiesen www.deutschland.de – mehrspraakig Düütschland-Portal (hoochdüütsch, engelsch un veer annere Spraken) Land Düütschland

58

https://nds.wikipedia.org/wiki/D%C3%A4%C3%A4nmark

Däänmark

Dat Königriek Däänmark (däänsch Kongeriget Danmark []) is en souverän Staat in dat nördlich Europa un en parlamentarsch Monarkie. To dat Staatsrebeet hörrn Däänmark un de Färöer, de beid geographisch to Nordeuropa hörrn, as ok Gröönland, dat to Nordamerika tellt. Dat Königriek Däänmark is dormit en interkontinental Staat. Dat Moderland, de Deel tüschen de Skandinaavsch Halfinsel un Middeleuropa, umfaat en Flach vun 43.094 km², 23.872 km² höört to de Halfinsel Jütland un de Rest besteiht ut Eilannen. Hööftstadt vun dat Land is Kopenhagen. Däänmark is en vun de twalf Grünnensliddmaaten vun de (an' 4. April 1949 grünnd) NATO un siet den 1. Januar 1973 vun de Europääsch Union bzw. hör Vörgängerin EWG). De autonomen Rebeeden Gröönland un de Färöer föhren eegen Flaggen, hemm eegen Amtsspraaken un hörrn to de NATO, man nich to de EU. De allenige Landsgrenz hett Däänmark to Düütschland. In dat dortige, ehmals däänsch Südsleswig leevt en däänsch Minnerheit In Däänmark gifft dat in dat tüschen 1866 un 1920 preußisch respektive düütsch Nordsleswig en süütsch Minnerheit. Dor is Düütsch anerkannt regionale Minnerheitenspraak as de Europääsche Charta der Regional- oder Minderheitensprachen dat bestimmen deiht. Politik De Verfaten is demokraatsch. Königin is Margrethe vun Sleswig-Glücksborg. Glederung Siet den 1. Januar 2007 af an is Däänmark indeelt in fief Regionen, de ut alltohoop 98 Kommunen bestaht. Kiek ok bi Amtsrebeden vun Däänmark. Städer Kopenhagen - 591.481 Aarhus - 239.865 Odense - 145.374 Aalborg - 121.100 Esbjerg - 72.613 Randers - 55.897 Kolding - 54.526 Vejle - 49.782 Weblenken Websteed vun Däänmark (däänsch, hoochdüütsch) Land Däänmark

59

https://nds.wikipedia.org/wiki/D%C3%BC%C3%BCtsche%20Spraak

Düütsche Spraak

De düütsche Spraak, kort Düütsch, is een vun'e westgermaanschen Spraken. De Herkummst un dat rebeet van dat Woord „düütsch“ De Naam düütsch kummt vun dat ole Woort theodisce, wat soveel heet as de „Spraak vun de normalen Lüüd“ (de Volksspraak). In’t Middelöller weer allns theodisce oder Teutsch or Düütsch, wat nich latiensch weer, to'n Bispeel ok de ingelsche Spraak vun de Angeln un Sassen in England. So to dat Enn vun dat Middelöller harr sik denn de Begreep Düütsch för de Spraken in Düütschland dörsett. De düütsche Standardspraak höört to de westgermaansche Dialektkontinuum. Disse Dialektkontinuum is nich nipp un nau in verscheedene Spraken oder Dialekten indeelbar. To disse Kontinuum höört ook dat Engelsche, dat Hoochdüütsche, Jiddisch, Nedderdüütsch, Nedderlannsch, Frees'sch, Afrikaans, Scots un Luxemborgsch. Dat Düütsche un siene Dialekten nehmt en grodet Rebeet mang de westgermaansche Spraken in. Dat Hoochdüütsche wardt as Dackspraak bruukt un vun de meesten Dialektsprekers beherrscht. De düütschen Dialekten Dat gifft ’n ganzen Barg hoochdüütsche Dialekten: Middeldüütsch Westmiddeldüütsch Middelfranksch Ripuarisch Moselfranksch Rheinfränkisch Pälzisch Pennsilfaanisch Hessisch Mittelhessisch Osthessisch Nordhessisch Lothringer Platt Oostmiddeldüütsch Thüringisch Obersächsisch Nordobersächsisch Lausitzisch-Neumärkisch Schlesisch Hochpreußisch Böverdüütsch Oberfränkisch Südfränkisch oder Süüdfränksch Ostfränkisch Schwääbsch oder Schwäbsch Alemannsch Nedderalemannsch Elsässerdüütsch Mittelalemannisch Hoochalemannsch Höchstalemannisch Baiersch Noordbaiersch (Nordbairisch) Middelbaiersch (Mittelbairisch) Süüdbaiersch (Südbairisch) Mócheno Zimbrisch Jiddisch Westjiddisch Oostjiddisch Wymysorys Missingsch Unserdeutsch Un dat gifft nedderdüütsche Dialekten: Plattdüütsch (Neddersassisch) Westnedderdüütsch Noordnedderdüütsch (wat de meesten Lüüd snackt, de op Nedderdüütsch snackt) Dithmarsch Ollnborger Platt Sleswigsch Holsteensch (u. a. Reinfelder Platt) Nordhannoversch Oostfreesch Platt Emslänner Platt Westfälsch Platt Mönsterlänsk Platt oder Mönsterlänner Platt Westmönsterlänner Platt Süüdwestfälsch Siuerlänner Platt Ostwestfälsch Ostfälsch Platt Nedderlandsch-Neddersassisch Grunnengs un Noord-Drents (Noord-Drentsch) Westerkwartiers Westerwolds Midden-Drents Zuid-Drents (Süüd-Drentsch) Twentsch Twents-Graafschaps Twents Stellingwarfs Gelders-Overijssels en Urks Gelders-Overijssels Achterhoeks Sallands Urkers Veluws Noord-Veluws West-Veluws Oost-Veluws Kollumerlands Oostnedderdüütsch Mekelnborg-Vörpommersch Platt Mekelnborger Platt Vörpommersch Rügener Platt Mittelpommersch Oostpommersch Pomerano Mark-Brannenborger Platt Nedderpreußisch oder Nedderprüßisch Plautdietsch Nedderfranksch Nedderlannsch West-Vlaams Frans-Vlaams Zeeuws Hollandsch Utrechts-Alblasserwaards Oost-Vlaams Brabants Südgeldersch Niederrheinisch, Oostnedderfranksch) Limborgsch (Niederrheinisch, Oostnedderfranksch) Afrikaans Kaapse Afrikaans Oosgrensafrikaans (Oosgrens-Afrikaans) Oranjerivier-Afrikaans Oos-Kaapse Afrikaans Oorlams De hoochdüütsche Spraak hett denn in de Nutiet de Överhand wunnen över dat Nedderdüütsche un Neddersassische. Dat keem vunwegen de Reformatschoon un denn ok vunwegen dat Berlin de Hööftstadt weer un nich mehr to dat plattdüütsche Rebeet höört harr. De linguistsche Situatschoon üm de nedderdüütschen un neddersassischen Mundarten is noch nich heel kläärt. Aver egentlich ward de nedderdüütsche Spraaktwieg as egenstännig anseht un bildet mang de westgermaansche Dialektkontinuum en egen Spraak. Enkeld Nahwiesen Spraak Düütsche Spraak Westgermaansch

60

https://nds.wikipedia.org/wiki/Danzig

Danzig

Danzig (poolsch Gdańsk, kaschubsch Gduńsk) is en pommersche Havenstadt. De Stadt hett 460.517 Inwahners (Stand: 31. Dezember 2011). Historie 1180/1181 wörr dat Klooster Oliva grönnt un 1224 erfolg dorbi de Stadtgrönnung vun Danzig mit Lübschen Stadtrecht. Danzig weer 1361 Liddmaat vun de Hanse. Na de Eersten Weltkrieg weer Danzig denn sülvstannig as Fre’e Stadt Danzig. Dor geev dat to’n Bispeel en düütsche Post un ok en poolsche Post. Na 1945 wörr de ole Stadt vun poolsche Restauratoren wedder rekonstrueert. Beröhmte Danziger Johannes Dantiscus 1485 Bernhard von Reesen 1490 Albrecht IV Giese 1524 Johannes Hevelius 1611 Georg Daniel Schultz 1615 Andreas Schlüter 1660 Jacob Theodor Klein 1685 Gabriel Daniel Fahrenheit 1686 Daniel Gralath 1708 Louise Adelgunde Gottsched 1713 Adam Kazimierz Czartoryski 1734 Johann Wilhelm Archenholz 1741 Georg Forster 1754 Johanna Schopenhauer 1766 Johannes Daniel Falk 1768 Arthur Schopenhauer 1788 Max Halbe 1865 Daniel Chodowiecki 1726 Günter Grass 1927 Helmut Kater 1927 Jan de Weryha-Wysoczański 1950 Jolanta Kwaśniewska 1955 Donald Tusk 1957 Krzysztof Kolberger 1950 Dariusz Michalczewski 1968 Jerzy Samp 1951 Spraken Mehrsttiets harrn de Lüüd in Danzig plattdüütsch snackt. In de Hansetiet weren ok de opschreven Saken op Middelnedderdüütsch. Dat opschreven Platt weer nich veel anners as in Hamborg un Lübeck un Bremen. Later geev dat beten gröttere Ünnerscheed vun dat Danzjer Platt na dat Noordneddersassische. Dat keem vun den Infloot vun de Kolonisten, de ut dat hoochdüütsche Rebeet kemen. Spraakproov: Em Sommer jeft de Herrgott Sejen, torr röcht'gen Tied moal Sonn', moal Rejen De Wäse fett, de Kleewer hoch doar jefft it fresche Mälk jenooch De Jarscht, de Weite prächtich steiht uck Raps onn Rewe goot jedeiht. Em Aust, wänn voll de Woaje schwankt, de Buer omm dat Wädder bangt. (ut: Mien Heimatland vun Heinz Loewen) Ünnerscheed na dat Nordnedersassische sünd to’n Bispeel: Präfix je- bi dat Partizip, Bookstaav un Luud „j“ för „g“. För de opschreven Saken hett sik later denn dat hoochdüütsche dörsett. Na 1945 is de Stadt denn na Polen kamen un vun dor weg wörr mehrsttiets Poolsch snackt. Weblenks http://www.gdansk.pl/ (poolsch) http://www.trojmiasto.pl/ (poolsch) http://www.gdynia.pl/ (poolsch) http://www.sopot.pl/ (poolsch) Woiwodschop Pommern Oort Hanse Oort mit Seehaven

61

https://nds.wikipedia.org/wiki/Drinken

Drinken

Tee Mit Alkohol Beer (Drinken) Wien Kööm (geel un witt) Rum Eten

62

https://nds.wikipedia.org/wiki/Duun

Duun

Duun betekent Duun, en Fedder vun en Vagel, de week is un för dat Warmholln dor is, Duun, anneret Woort för de Düün, Duun Industrier, en norweegsch Ünnernehmen för Landmaschinen, duun is een, wenn he besapen is. Dat heet, wenn een toveel Alkohol intus hett, In Bremer Platt bedutt duun: dicht. Duun is de Familiennaam vun Olav Duun, norweegschen Schriever.

63

https://nds.wikipedia.org/wiki/Fauna

Fauna

De Fauna is de Meenheit vun all Orden vun Deerter in en Rebeet. De Wetenschop, de dor tohören deit, is de Geozoologie. Wenn de ganze Eer ankeken warrt, umfaat de ehre Fauna all Deerter tohopen. Dor warrt in de Umgangsspraak woll ok Riek vun de Deerter, Deerterriek oder Tierwelt to seggt. De Fauna kann nu ok for en sunnerlichen Tiedafsnitt bekeken weern, to'n Bispeel in de Paläontologie, wo vun en „Fauna vun de Kriedetied“ snackt warrt. De Utdruck kummt vun en Naam vun de röömsche Göddin Bona Dea. Wat de Fauna for de Welt vun de Deerter is, is de Flora for de Plantenwelt. In en engeren Sinn höört to de Fauna all Organismen, de sik heterotroph nehren doot. Faken warrt nich de ganze Fauna vun en Rebeet unnersocht (Seefauna, Wöstenfauna, Wooldfauna oder Waddenseefauna) man blot bestimmte systemaatsche Gruppen: Nah Taxonomie: Avifauna – Vagels Entomofauna – Insekten Herpetofauna – Reptilien, faken sünd dor ok Amphibien mit meent Ichthyofauna – Fische Malakofauna – Weekdeerter Na Grötte: Mikrofauna – Mikroorganismen un luerlüttje Deerter Meiofauna – Deerter, de twuschen Mikro- un Makrofauna rangeert Makrofauna – Deerter, de een mit dat blote Ooge sehn kann (0,2 bit 20 Millimeter) Megafauna – grote Deerter Annere Kriterien: Epifauna – Organismen, de keen Photosynthese bedrievt un ahn veel Suerstoff utkamen mütt un up Lockersedimente leevt Infauna – Deerter in't Water, de up'n Bodden oder in Lockersedimente leevt Kryofauna – Deerter an'n Ies (Kryal) Kryptofauna – „versteken“ Deerter (kiek bi Kryptozoologie) Literatur Matthias Schäfer (Hrsg.): Brohmer – Fauna von Deutschland. Ein Bestimmungsbuch unserer heimischen Tierwelt, 20. Aufl., Quelle & Meyer Verlag, Wiebelsheim 2000, ISBN 3-494-01295-4 Geozoologie Paläozoologie

64

https://nds.wikipedia.org/wiki/D%C3%A4%C3%A4nsche%20Spraak

Däänsche Spraak

De Däänsche Spraak is ene vun de nordgermanschen Spraken un ward in Däänmark un Söödsleeswig snackt. Dat warrt seggt, dat ok Spraakformen in Norwegen un Sweden to’t Däänsche höörn. Däänsch un Plattdüütsch hebbt op ünnerscheedlich Oort ehr Verwandtschap. Op de een Sied hett Däänsch so as Plattdüütsch dat Luutschuven nich mitmookt. Un Dänen un Sassen weern jümmer Navers. Denn kümmt dorto, dat in de Hansetiet Plattdüütsch de Hannelsspraak in den Norden weer. Later harr denn dat Däänsche Königshuus Sleswig un Holsteen kregen. Un Sleswig weer eerst Däänsch, Holsteen weer Düütsch. Vun de Tiet is ok een Deel Verwandtschap. Däänsch is ober en egen Spraak, ok wenn Grammatik un en Deel vun de Wöör mit Plattdüütsch gliek sünd. Bispeel: Jeg er - Ik bün Du er - Du büst Han er, hun er - He is, se is vi er - wi sünd. Et stort skib - Een groot Schipp So as in dat Plattdüütsche, warrn hüüt blots noch dree Kasus bruukt. Un dat Partizip Perfekt is ahn „ge-“, so as in dat Nordneddersassische. Op Däänsch warrt snakkt, so as op platt. Man al de Grammatik is ’n lütt beten anners, obers nich so ünnerscheedlich as twüschen Plattdüütsch un Hoochdüütsch: Jeg snakker - Ik snack Jeg har snakket - Ik heff snackt De Däänsche Spraak geiht - wat den Nawies angeiht - op dat freuge Medeloller trüch. Vun wegen de Personalunion, de dat twüschen dat Däänsche un Norweegsche Königriek geev, is de in Norwegen sproken Förm Bokmål Däänsch. De Sünnerheit vun disse Förm is mier de Utspraak denn de Schrievwies. Överhaupt, dat Utsnacken. Dat is för de meesten, de Däänsch nich as Moderspraak hebbt, wat vigelinsch. Dat R is achtern utsnackt, nich vörn as op Platt un Norweegsch. Un - besünners op de Inseln na Osten (Seeland un so), nich avers bi de Dänen in Söödsleswig, hebbt se ehrn Stöttluud. Geiht mittenmang dör een Vokal un warrt nich opschreven. Standardspraak Däänsch

65

https://nds.wikipedia.org/wiki/Europa

Europa

Europa is de westliche Deel vun Eurasien. Geographie As Traditschoon warrn Europa un Asien as kulturell verschillige Eerddelen sehn. In'n Norden liggt dat Noordpolarmeer un de Atlantik, in'n Westen de Atlantik, in'n Söden de Middellannsche See. In'n Osten is Europa vun Asien dör de Bargen Ural, den Strom Ural, dat Kaspische Meer, de Bargen von’n Kaukasus, dat Swarte Meer un den Bosporus afscheeden. Länner En grooten Deel vun de Länner hett sick in de Europäisch Union (EU) tosomensluten. Eerddeel

66

https://nds.wikipedia.org/wiki/Etymologie

Etymologie

De Etymologie (latiensch etymologia, kümmt aver ut dat Greeksche) seggt di, woneem en Woort vun kümmt. To'n Bispill de Trecker. De kümmt vun dat plattdüütsche (un nedderlannsche) Woord trecken / trekken. En Trecker is een oder ok wat, de oder dat wat treckt. Dat Woord trecken hett en olen indogermanschen Stamm: neddersassisch: trecken ooltnedderlandsch: trecken neenedderlandsch: trekken norweegsch: trekke sweedsch: träcka/draga latiensch: trahere (dor kümmt Traktor vun). däänsch: trække wieder af, obers ok tohöörig sünd ingelsch: to draw. Trekking un trigger kümmt ok vun trahere/trecken. hoochdüütsch: drehen/tragen/ziehen De plattdüütsche Etymologie is vun Woord to Woord ünnerscheedlich. En grooten Deel vun de Wöör kümmt ut dat ole Sassisch. Dorüm gifft dat veele Wöör, de verwandt sünd mit dat Ingelsche, Nedderlandsche un Hoochdüütsche. Un von düsse Wöör sünd 'n Slag gemeen Arv vun de olen Germanen. Dorüm sünd sik ok Plattdüütsch, Däänsch, Sweedsch un Ieslandsch ähnlich. Un wedder anner sünd sogor dorto verwandt mit de romanschen un slaavschen Spraaken, vun wegen dat se en ole indogermansche Woddel hebbt. Anner Wöör sünd as Lehnwöör later tokamen, Bispeel sünd de Buddel (Boddel / Butallje). De kümmt ut dat ole franzöösche botele un is över dat ingelsche botel (middelingelsch) un bottle in dat Plattdüütsche kamen. Dat franzeusche Woord kümmt wedder ut dat Latinsche butticula un buttis. Denn is dat Woord noch en tweetet Mol kamen, un twors in de Franzosentied ünner Napoleon Bonaparte. Ut dat niegere franzeusche „bouteille“ is denn de „Butallje“ woorn. Tschüss un Atschüss. De kemen vun dat spansche „Adios“ över de Seelüü in uns Spraak rin. Spraakwetenschop

68

https://nds.wikipedia.org/wiki/Eestland

Eestland

Eestland is en lütte Republiek, de in’n Noordoosten vun Europa an’e Oostsee liggt (Baltikum). Navers sünd Finnland, Russland un Lettland. De Hööftstadt is Tallinn (up Platt: Revel). Inwahners Spraken Amts- un Natschonalspraak is Eestnisch. Eestensch is ene finno-ugrische Spraak un warrt vun bi 70 % vun de Inwahners snackt. De gröttste Deel vun de annern 30 % snackt Russ’sch. De eestnische Dialekt vun’n Süden un dorbi besünners dat Võro warrt faken as egene Spraak ansehn. Võro warrt vun üm un bi 70.000 Lüüd vör allen in dat Amt Võru snackt. Ethnien Na Tallen vun dat eestnische Butenministerium vun 2007 sett sik de Inwahners vun Eestland so tohoop: De Andeel vun Russen is vör allen in de Tiet na 1940, as dat Land Deel vun de Sowjetunion weer, hoochgahn, as de Sowjetunion Lüüd in Eestland ansiedelt hett. De Andeel vun Düütsche (Düütschbalten) un vun Sweden weer fröher veel höger. Düütsche un Sweden hebbt dat Land verlaten un sünd verdreven worrn, as de Sowjetunion de Macht övernehm. Kulturelle Autonomie De Republiek Eestland hett 1918 de Minnerheiten in dat Land kulturelle Autonomie tokennt. Dit Recht is 1925 in dat Gesett över kulturelle Autonomie för natschonale Minnerheiten fastsett worrn. Dat Gesett verlööv dat Inrichten vun Kultur- un Lehrinstituten, de vun en wählten Kulturraat överkeken warrt. Dorför kemen de Russen, Düütschen, Sweden un Juden in Fraag un annere Minnerheiten mit mehr as 3000 Lüüd, de al siet lange Tiet mit Eestland verbunnen weren. Blot de Düütschen un Juden hebbt so’n Kulturraat opricht, ehrdat dat Gesett mit de Besatten dör de Sowjets utsett worrn is. Eestland hett dit Gesett 1993 wedder nee in Kraft sett. 2005 hebbt de Ingrier en Raat insett un kulturelle Autonomie tokennt kregen, 2007 de eestnischen Sweden. Religion Dat Christendom na Eestland bröcht hett de Düütsche Orden in dat 13. Johrhunnert. Eestland hett temlich glieks in de Johren 1520 de Reformatschoon mitmaakt un is evangeelsch-luthersch worrn. Aver ok de orthodoxe Kark hett Foot faat. Vör allen mit den Instroom vun Russen in de Sowjettiet hett de orthodoxe Kark mehr Toloop kregen. De luthersche Kark hett bi 180.000 Liddmaten in 165 Gemeenden, de eestnische apostoolsch-orthodoxe Kark 59 Gemeenden mit 20.000 Liddmaten un de eestnische orthodoxe Kark 30 Gemeenden mit 150.000 Liddmaten. Dat gifft ok 11 Gemeenden vun Ooltorthodoxe. Denn gifft dat noch 83 Gemeenden vun Baptisten (6000 Liddmaten), 15 vun Methodisten, 15 vun de Söventen-Dags-Adventisten un 5 vun de kathoolsche Kark. Juden gifft dat so bi 3000 mit blot ene Synagoog in ganz Eestland. 70.000 Lüüd in Eestland seggt vun sik, dat se Atheisten sünd. Theologie warrt an de Universität Dorpat un an dree annere Hoochscholen lehrt. Geografie Staat De Verfaten is demokraatsch, de Traditschoon is vun’e Hansetied präägt. De Staat is indeelt in 15 Ämter, de wedder in alltohoop 227 Gemenen indeelt sünd. De Gemenen wedder bestaht ut alltohoop 47 Städer, 9 Marktöörd, 173 lüttjere Marktöörd un 4430 Dörper. Amt Harju Amt Hiiu Amt Oost-Viru Amt Jõgeva Amt Järva Amt West Amt West-Viru Amt Põlva Amt Pärnu Amt Rapla Amt Saare Amt Derpt Amt Valga Amt Viljandi Amt Võru Städer Revel Derpt Narva Pärnu Footnoten Weblenken Websteed vun Eestland (eestnisch, engelsch, russ’sch) Land Eestland

69

https://nds.wikipedia.org/wiki/Eerddeel

Eerddeel

As’n Eerddeel warrt in’n Allgemenen en Deel vun de Eerdböverflach betekent, de över’n Seespegel liggt un en gröttert tosamenhangen Rebeet billt as normale Eilannen. Man seggt dorto ok Kontinent (vun latiensch (terra) continens „tosamenhangen (Land)“). Meent is dormit also normalerwies dat Fastland, wat tosamen ruchweg 29 % vun de Eerdböverflach utmaakt. Wat aver nu nipp un nau mit den Begreep meent is, hangt vun sien Definitschoon af, wovun dat mehr as een gifft. Definitschonen In’n topograafschen Sinn versteiht man ünner en Kontinent en grote tosamenhangen Landmasse, de dör en natürliche Grenz – tomeist dör de See – kloor afgrenzt is. So warrt grote Landmassen, de blots över’n drangen Landweg mit’nanner verbunnen sünd (t. B. twüschen Afrika un Asien) as twee verschedene Kontinenten ansehn. Na de geoloogschen Definitschoon höört to en Eerddeel aver ok noch dat Schelfrebeet, wat ümto liggt. Dat is de Fastlandsockel in’t Flachmeer, wat to’n Bispeel bi Europa de helen Rebeden vun de Noordsee un de Oostsee mit inslutt. De Ünnerscheed liggt hier in de kontinentale Eerdköst, de mit en middlere Dicht vun 2,7 g/cm³ lichter is as de ozeaansche Eerdköst, de en annere cheemsche Tosamensetten hett un en middlere Dicht vun 3,0 g/cm³ opswiest. Butendem gifft dat aver ok noch en histoorsch-politische Definitschoon, na de en Kontinent en groot Rebeet is, dat ut sozio-kulturelle Grünnen vun annere Grootrebeden op de Eerd ünnerscheedt warrn kann. Ünner dissen Aspekt kann Europa licht as Kontinent defineert warrn, wat na de eersten beiden Definitschonen nich so eenfach is – normalerwies warrt dor de Uralbargen as de natürliche Grenz annahmen. De Verdelen vun de Landmassen un Erddelen schient för de Minschheit bannig bestännig. Liekers is dat in’n geoloogschen Sinn nich mehr as ’n Momentopnahm, as de Eerddelen vun wegen de Platentektonik jümmer in Bewegen sünd un sik in’n Verloop vun de Eerdhistorie al mehrmols to en grote Landmassen (de so nöömten Superkontinenten as to’n Bispeel Pangäa, Gondwana oder Rodinia) tosamenschaven hebbt, üm later wedder in lüttere Kontinenten tweitobreken un ut’eneen to drieven (Kontinentaldrift). Indelen vun de Eerddelen De Welt weer anfangs mol vun Herodot in dree Eerddelen indeelt: Europa, Asien und Libyen (Afrika). Disse Dreedelen hett dat hele Öllerdom dör gellt. Man, siet de Tiet is de Tellwies vun de Eerddelen nich mehr so unümstreden. Eenig sünd sik all, dat Afrika, Antarktika un Australien Kontinenten dorstellt. Streden warrt aver över de Indelen vun Amerika, Europa un Asien. Ut histoorsche Sicht gellt Amerika as een Eerddeel, de vun de Europäers in’t 15. un 16. Johrhunnert innahmen worrn is. Vun wegen de teemlich drange Landverbinnen twüschen de beiden Hälften vun den Eerddeel un ok ut politische un sozio-kulturelle Grünnen warrt Amerika faken in Noord- un Süüdamerika ünnerscheedt. Ut histoorsch Grünnen warrt ok Europa un Asien as twee verscheden Kontinenten ansehn. Hekataios vun Milet hett in’t 6. Johrhunnert v. Chr. in sien Eerdbeschrieven de Grenz vun de Ägäis över’t Marmarameer un dat Swarte Meer na’n Don togen. In de Neetiet is dat begäng worrn, de Uralbargen as de Grenz twüschen Europa un Asien antosehn. Op de annern Siet warrt de beiden Eerddelen faken ok tosamen as Eurasien bekeken, wat tosamen een grtote Landmasse billt, de to’n gröttsten Dell ok noch op de sülven Kontinentalplatt liggt. Lüttere afsplitte Platen gifft dat blots in’n Süden un Oosten vun Asien. Vundaag warrt twüschen twee bit söven Eerddelen ünnerscheedt: Dat gifft aver ok noch wietere Indelen, de dorvun afwieken doot. Histoorsch-politisch intoorden sünd de Versöken, Middelamerika oder den Negen Oosten as egene Eerddelen antosehn, as jüst so ok dat Tohopenfaten vun de Eilannen vun’n Pazifik to en Kontinent, de Ozeanien nöömt warrt. Kontinenten un de See sünd de gröttsten geograafschen Eenheiten vun de Eer. De Eerddelen warrt dör de Ozeanen vunenanner scheedt, wobi de Schelf to’n Kontinent rekent warrt. De op disse Oort tostannen kamen Eerddelen sünd naturrüümliche un humangeograafsche Eenheiten. In Europa un to’n Deel ok in Amerika warrt so de humangeograafschen Fakters al bi’t Fastleggen vun de Grenz vun de Kontinenten apen mit inbetogen. Jüst so as de Deer-un Plantenwelt, de to de physischen Geografie tellt, bestimmt se jümmer mit, vun wegen dat sik dat üm en Indelen vun de Eerdböverflach hannelt. Dat föhrt to de söven Kontinenten, to de man de ozeaanschen Eilannen to de neegsten Eerddelen mittorekent. Ozeaansche Eilannen sünd an sik keen Fastland, vun wegen dat se tomeist en vulkaansche Natur hebbt, also Vulkankegels oder Vulkanen, de bit op den Seespegel erodeert worrn sünd, un opletzt Atollen warrt. De Naams vun de Eerddelen In jemehr oorsprünglichen latienschen Form her sünd all Naams vun de Eerddelen feminin un ennt dorüm mit’n -a. Afrika (lat. Africa) weer in’t Öllerdom de Naam vun dat hüütige Tunesien. De Römers harr dat so nöömt vun wegen den Stamm vun de Afri, de üm Karthago rüm leven deen. Amerika (lat. America) is na den italieenschen Seefohrer Amerigo Vespucci nöömt, de kort na Christoph Kolumbus de Oostküst vun Süüdamerika befohren is. Dat weer en Vörslag vun Martin Waldseemüller. To de dormoligen Tiet künn noch keeneen ahnen, dat sik dat egentlich üm twee verscheden Landmassen hannelt, de blöots över en enge Landbrüch verbunnen sünd. Antarktika (lat. Antarctica) hett sien Naam vun sien Laag midden in de Antarktis kregen, wat op dat greeksche ἀνταρκτικός („gegenöver vun de Arktis“) torüch geiht. Dat Woort ἀρκτις is wedder afleidt vun’t greeksche Woort för Boor ἀρκτός un düüt op „Dat Land ünner’n Groten Boor“. Asien (lat. Asia) kummt ut dat Assyrsche vun Assu „Sünnopgang“ un steiht för Oosten. Australien (lat. Australia) is afleidt vun’t latiensche Terra Australis „süüdlich Land“. Europa kummt mööglicherwies vun’t greeksche Erebos „düster“ un steiht in’n överdragen Sinn för’t Avendland. Dat is aver ümstreden. De Naam Europa künn ok ut de greekschen Saag kamen: Dor warrt de Jumfer Europa ut ehr Heimat vun Zeus in de Gestalt vun’n Bull na Kreta versleept. Vergliek vun Grött, Inwahnertallen un Böverflach Kiek ok Superkontinent Subkontinent Terran Platentektonik Weblenken !

70

https://nds.wikipedia.org/wiki/Eresborg

Eresborg

De Eresborg weer een vun de wichtigsten Borgen vun de Sassen. Kaiser Karl de Grote harr se jümmer un jümmer wedder einnehmen mööten. Bi de Eresborg weer ok de Irminsul, en hilligen Eekboom un en vun de gröttsten Hilligdömer vun de Sassen. De Eresborg leeg dor, wo hüüt Stadtbjerge liggt, in Westfalen, süden vun Patterbuorn. Weblinks Eresborg (hoochdüütsch) Borg Middelöller Noordrhien-Westfalen

72

https://nds.wikipedia.org/wiki/Eider

Eider

De Eider is de gröttste Stroom vun Sleswig-Holsteen. Se is 190 km lang. De eerste opschreven Naricht is vun Adam vun Bremen ut dat Johr 1076, de vun de Egdor schrifft un dat düsse Stroom twüschen de Dänen un de Sassen liggt. He schrifft ok, dat de Dithmarscher, de he Tedmarsgoi naamt, glieks an de Küst twüschen Eider un Elv seten un dat ehr Moderkark in Meldörp is. Ok dat glieks blangen de Eider en Bischop in Pahlen seet, wat dormals Palmis heet. Verloop De Eider kümmt ut den Bothkamper See un geiht denn na Noorden an Bordesholm un Flintbek vörbi bet na den Süüdwesten vun Kiel. Denn böögt se na Westen af un geiht dör den Westensee. Denn wedder na Noord dör den Flemhuder See in den Noord-Oostsee-Kanal un kümmt denn bi Rendsborg wedder rut. Denn maakt se vele Sliepen, geiht över Nübbel na Süüdwest, böögt denn wedder na Noorden un denn na Westen un geiht denn twüschen Pahlen un Erfde dör. Bi Friedrichstadt geiht de Treene in de Eider. Dor warrt de Eider denn ok to'n Tiedenstroom. Bi Tünn warrt se breed un kriggt so’n richtig Ästuar. Dat is denn vun dat Eider-Sparrwark afsparrt, wenn en Stormfloot kümmt. Weblenken Stroom Sleswig-Holsteen

73

https://nds.wikipedia.org/wiki/Eurasien

Eurasien

Eurasien is de tosammfatende Wort för Europa un Asien, wat in'n geographischen Sinne een Eerddeel is. Eerddeel

74

https://nds.wikipedia.org/wiki/Elektrolys

Elektrolys

En Elektrolys is en cheemsche Reakschoon, bi de elektrischen Strom insett warrt, üm en cheemsch Verbinnen ut’nannertodröseln. Eenfach is de Elektrolys vun Water, bi de Waterstoff un Suerstoff rutkümmt. Elektrolys warrt to’n Bispeel ok insett för dat Reinmaken vun Kopper, as in de Noorddüütsche Affinerie in Hamborg. De Elektrolys mutt in en Fletigkeit maakt warrn. Dat kann Water sien, aver ok smölt Solt oder Metall. So warrt to’n Bispeel Aluminium maakt. Op de een oder de annere Oort mööt aver Ionen binnen wesen. Dat Prinzip is, dat in de Fletigkeit twee Elektroden rinkamt. En is de Pluspool (Anood), en de Minuspool (Kathood). Denn wannert de positiv opladen Ionen (Kationen) na de Kathood, vunwegen dat sick + un - antreckt. Un de negativ opladen Ionen (Anionen) wannert denn na de Anood, vun wegen dat dor jo Plus is. Weblinks Physik Chemie

75

https://nds.wikipedia.org/wiki/Energie

Energie

De Energie is dat wat wat bewerkt. Een Bispeel: De Appel an den Boom. He is baben. Dor hett he potentschelle Energie. Wenn he denn rünnerfallt, denn ward de Energie frie. Denn hett he kinetisch Energie. Un wenn he di op den Kopp fallt, denn kriss een Buul. Ahn Energie harrs keen Buul. Un je grötter de Appel un je hööger he daal fallt, desto grötter is de Energie. Un de Buul. Dat gifft verscheeden Oorten vun Energie potentschelle Energie kinetische Energie elektrisch Energie Wärmeenergie De Energieoorten kanns ook ümwanneln. To'n Bispeel in de Dampmaschin. Dor ward dat Water hitt mookt. Un denn to Damp. Mit bannig veel Druck. Un de Damp kümmt denn in den Zylinder. Dor kann he sick utbreiden. Denn ward de Kolben wegdreewen. Nu hess kinetische Energie. Un wenn du dormit een Dynamo andriffs, denn kriggs dor elektrisch Energie rut. Kümmt de in een Elektromotor, denn mookt de dor wedder kinetisch Energie rut. Albert Einstein hett rutfunnen, dat Masse un Energie tosomenhangt. Dat hett he in sien beröömte Formel tosomenfaat: E = M · c2 Kiek ook bi: Physik - Chemie Physik Physikalsch Grött

76

https://nds.wikipedia.org/wiki/Elektron

Elektron

Een Elektron is een ganz bannig lüttet Deel, wat negativ opladen is. Dat Elektron höört to de Elementardeelken, to de Klass vun de Leptonen, un is een vun de Bausteen vun dat Atom. Dat Elektron is so lütt, dat du 1856 Elektronens op een Waag smieten mütts, för dat du de Mass vun een Proton kriggs. Obers dat geiht blots in de Vörstelln. In echt geiht dat nich, dor is de ole Heisenberg vör, vun wegen dat dat nich geiht, dat du een Elementardeelken angrieps un toglieks rutfinnen wills, wat dat för een Energie hett. Elektron un Atom In een Atom suust de Elektronens jümmers üm den Kern rum. Fröger, to Niels Bohr sien Tied, dor hebbt se dacht, dat wöör so as mit de Sünn un de Planetens. Obers dat is nich so, vun wegen den Heisenberg un de ganze Relativitätstherorie. Man de Elektronens sünd nich een liekers as dat anner. In Tegendeel: Dor sünd keen twee Elektronens, de sick nich tominns in een Eegenschap ünnerscheed. Dat sünd de grooten Energieniveaus, de ook Schal naamt warrn (K, L, M, N, O) de lütteren Energieniveaus, de (s, p, d, f) heet un de Spin, de mit + 1/2 un - 1/2 betekend ward. Düsse Energieniveaus kanns to'n Bispeel bi een Füürwark ankieken. Dor bruukt se besünners Alkalimetalle un Eeralkalimetalle för. Kanns ook mit Solten vun de Metalle un een Gasbrenner mooken. Wenn t.B. so een Kalium-Atom hitt ward, denn kladdert dat büterste Elektron op een böveret Energieniveau. Vun wegen dat dat Energie opnimmt. Un denn fallt dat wedder dal op een deeper Energieniveau. Dorbi kümmt denn Lücht rut. In een bestimmte Klöör. To 'n Bispeel rood. Kanns in een Spektrum ankieken, denn sühst du, dat dat blots een lütten Streek is. Nipp un nau een un de sülvige Bülgenläng. Dat heet, dat dor nich rümsmeert ward vun de Elektronens, se jumpt exaktemang vun een Energieniveau to dat anner. Un wat dortwüschen is nich tolaaten. Elektron un Chemie Wenn nu een chemisch Bindung tostann kümmt, denn gifft dat anner Energieniveaus, de tolaaten sünd. Un denn köönt de Elektronens daljumpen. Un denn kümmt Energie rut. So as in dat Bispell baben, blots tomeist as Wärme. Faaken passert dat, dat de Elektronens ganz vun dat Atom utneiht. Denn ward ut dat Atom een Ion. Solten sünd t.B. ut Ionen opbaut. Un een ganze Reakschoonsoort hangt vun de Elektronens af. Dat sünd de Redox-Reakschoonen. Elektron un Physik Elektronens speelt obers nich blots in de Chemie een Rull. Se sünd ook in de Physik un Technik bannig wichtig: de elektrisch Stroom kümmt dorvon, dat de Elektronens sick bewegt. de Elektronik hangt vun de Elektronens af. Beta-Strahlen sünd nix anners as gaue Elektronens. Chemie Atomphysik Elementardeelken

77

https://nds.wikipedia.org/wiki/Eukaryoten

Eukaryoten

Unner Eukaryoten oder Eukaryonten (Eukaryota/Eukaryonta/Eucarya/Eukarya); vun ooldgr. εὖ (eû) „good, echt“ un κάρυον (káryon) „Nööt“ weert all Leevwesen tohopenfaat, de ehre Zellen en Zellkarn hefft. Just dor wiest de Naam up hen. Blangen de Bakterien un de Archaeen sünd de Eukaryoten een vun de dree Domänen in de bioloogsche Systematik. Bakterien un Archaeen weert tosamenfaat unner den Begreep Prokaryoten. De hefft alltohopen keen Zellkarn. Kennteken De Eukaryoten ehre Zellen hefft mehrstendeels en Döörmeter vun 10-30 µm. Normolerwiese sünd se dor veel grötter mit, as de Prokaryoten ehre Zellen. Ehr Volumen is 100 bit 10.000 mol so groot. Dormit in de Zellen mit ehre grötteren Afstänne allens leifig aflopen deit, wat dor nödig is, mütt se good organiseert ween. De Zellruum is updeelt in Unnerdeele (afgrenzte Rüüme) un dat gifft Transport twuschen düsse Unnerdeele in de Zellen. Vundeswegen hefft de Zellen so nömmte Organellen rutbillt, de, just so, as de Organe in’t Lief, de Arbeit overnehmen doot. Dat Organell, wat den Naam geven hett, is de Zellkarn. Dor finnt sik de grote Deel vun dat geneetsche Materiol vun de eukaryotschen Zellen in. Annere Gene gifft dat, je nadem, in de Mitochondern-Organellen, de as „Kraftwark“ for de Zellen arbeiden doot. Se stellt dör cheemsche Reaktschoon Energie praat. Ok in de Plastiden kaamt Gene vör. Dat sünd Organellen, de Photosynthese bedrievt. For den Transport in de Zellen sünd de Organellen vun dat Endomembransystem tostännig. Struktur un Form kriegt de Zellen vun de Eukaryoten dör dat Cytoskelett, wo se sik ok mit rögen könnt. Dat is tosamensett ut Mikrotubuli, Intermediärfilamente un Mikrofilamente. Dat gifft ok Eukaryoten, as Planten un Swämme, de hefft en Zellwand. De slutt de Zellen buten um de Cytoplasmamembran rum in un bestimmt de Form vun de Zell. Bovenhen könnt de Eukaryoten Protobiosynthese bedrieven. Zelltahl Eukaryoten könnt Eenzellers oder Mehrzellers ween. Mehrzellers bestaht ut en gröttere Tahl vun Zellen mit gemeensom Stoffwessel. Dor overnehmt denn sunnerliche Zelltypen bestimmte Upgaven bi. De meisten bekannten Mehrzellers sünd Eukaryoten, dormank de Planten, Veelzellers (Deerter) un mehrzelligen Swämme. Systematik In de Systematik vun de Biologie billt de Eukaryoten een vun de dree Domänen, de dat gifft. De Domänen sünd de hööchste Kategorie, wo de Leevwesen insorteert weern könnt. De Systematik vun de Eukaryoten, de in’n Momang aktuell is, is 2012 vun Adl et al. tohoopstellt wurrn. Se deelt de Eukaryoten so in: Amorphea super-group Amoebozoa, eenzellig Organismen, normolerwiese mit amöbenhaftig Utsehn. super-group Opisthokonta, mit Deerter un Swämme dor bi. Diaphoretickes super-group Sar super-group Archaeplastida, mit Planten dor bi. super-group Excavata, eenzellig Organismen, de to’n groten Deel een oder en Reeg vun „Pietschen“ (as’n Steert) hefft. Denn gifft dat noch en ganze Reeg vun Taxa, bi de dat nich kloor is, wo se henhören deit (incertae sedis), dor höört unner annern to: Cryptophyceae Centrohelida Haptophyta Telonemia Kamera lens, en Aart mank de Pietschendeerter un de enzigst Vertreder vun dat Geslecht Kamera Picozoa Geschicht De ollsten mehrzelligen, unner Umstänn eukaryootschen Fossilien, de een mit dat blote Ooge sehn kann, sünd bi 1,5 Mrd. Johre oold. Dat is bitherto nich bekannt, ob düsse eersten Eukaryoten al Organellen harrt hefft (an un for sik weer dat vunwegen de Grötte nödig ween), oder ob se de eerst later kregen hefft, nadem se bi en annern Grad vun Organisatschoon anlangt weern. De bekannteste Theorie, wie de Organellen tostanne kamen sünd, is de Endosymbiontentheorie. De seggt, datt Mitochondrien un Chloroplasten sik ut Bakterien entwickelt hefft, de sik in de fröhen Eukaryoten inlagert harrn. Belege <references> Annere Borns Adl, S. M., Simpson, A. G. B., Lane, C. E., Lukeš, J., Bass, D., Bowser, S. S., Brown, M. W., Burki, F., Dunthorn, M., Hampl, V., Heiss, A., Hoppenrath, M., Lara, E., le Gall, L., Lynn, D. H., McManus, H., Mitchell, E. A. D., Mozley-Stanridge, S. E., Parfrey, L. W., Pawlowski, J., Rueckert, S., Shadwick, L., Schoch, C. L., Smirnov, A. and Spiegel, F. W.: The Revised Classification of Eukaryotes. Journal of Eukaryotic Microbiology, 59: 429–514, 2012, PDF Online Weblenken Eukaryonten Zellupbo Eukaryoten (Tree of Life Web Project) (engelsch) Botanik online Eukaryoten

79

https://nds.wikipedia.org/wiki/Experiment

Experiment

En Experiment (vun’t lat.: experimentum – Versöök, Proov, Bewies) is, wenn een wat na sünnerlich Methoden utprobeert. Wenn dat na wisse Regelns geiht, denn is so en Ünnersöken de Grunnlaag för dat Weten sünners in de Naturwetenschapen, so as Physik, Chemie, Biologie, aver ok in de Psychologie un in de Soziologie. Experimenten sünd en Oort vun bekieken. Plietsche Lüüd hebbt mol seggt, en Experiment is en „Fraag an de Natur“. To dat Experiment höhrt, dat een dat goot opschrifft. Dat nöömt sik Versööksprotokoll. Dat mutt so sien, dat jedereen dat namaaken kann. Anners gellt dat nix in de Wetenschoppen. In de Wetenschoppen sünd Experimenten de wichtigste Methood, Betöög twüschen Oorsaken un Wirken ruttofinnen. De Utwerten vun de Ergevnisse warrt denn as Slussfolgern betekend. Dordör warrt nieg Weten rutfunnen, un op dissen Weg künnt Annahmen bewiest oder wedderleggt warrn. Tohopen mit Modellen, de beschrievt, woans man sik wat vörstellt, is dat Experiment de Grundlaag för en Theorie. Aver in welke Rebeeten vun de Wetenschoppen künnt keen Experimenten maakt warrn – mitünner is dat to düer oder dat geiht nicht vun wegen moralisch Grünnen, wenn an Minschen experimenteert warrt. mutt noch utboot waarn... Wetenschop

80

https://nds.wikipedia.org/wiki/Finnland

Finnland

Finnland is en Republiek, de in'n Noorden vun Europa in Skandinavien liggt. Navers sünd Sweden, Norwegen un Russland. De Hööftstadt is Helsinki. Dor leven 5.429.894 Lüüd (Stand: 28. Februar 2013) up en Rebeet vun 338.144 km². Spraken Amtsspraken sünd Finnsch un Sweedsch. In Lappland is ook Samisch, de Spraak vün de Lappen, Amtspraak. Vun den Finnen hebbt 92% Finnsch un 5,5% Sweedsch as Moderspraak. Geographie Finnland warrt ok „Land vun de dusend Seen“ nöömt. Dat Land hett 6554 Eilannen, dorvan sünd ruch weg 60 bewahnt. Staat De Verfaten is demokraatsch. Staatspräsident is siet den 1.3.2012 Sauli Niinistö. Städer Helsinki Esbo Tampere Vanda Turku Oulu Lahti Kuopio Rovaniemi Jyväskylä Land

81

https://nds.wikipedia.org/wiki/Frankriek

Frankriek

Frankriek (fr. France [fʁɑ̃ːs]), amtlich Franzöösk Republiek (fr. la République française [ʁe.py.ˈblik fʁɑ̃.ˈsɛz]) is een demokraatsch Eenheidstaat in Westeuropa mit Kuntreis op anner Kontinenten. De europääsch Deel van Frankriek geiht van de Middellannsche See bit to de Engelschen Kanal, to de Noordsee sowo van Rhien bit to de Atlantik. Sien Fastland warrt wegen de Form as Sösseck betekent. Frankriek is na Flach dat grootste un na Inwohner (achter Düütschland) dat tweedgrootste Land in de Europääsche Union. Frankriek hett (na Russland un de Ukraine) da dardgrootste Kuntrei in Europa. Paris is de Hööftstadt. De Franzöösk Republiek warrt in hör Verfatung as undeelbar, laizistisch, demokraatsch un sozial verklaart. Ihr Grundsatz lautet: „Regerung van de Lüüd dör de Lüüd un för de Lüüd“. Frankriek is de sövengrootste Wertschop op de Welt. Levensstand, Bildungsgrad un dörgahns Levensweertschop gellen as hoog. As meist besöökst Land op de Welt upnimmt Frankriek rund 83 Millionen utlandsk Touristen pro Jahr. Frankriek hett 8 Navers: Belgien, Luxemborg, Düütschland, de Swiez, Italien, Monaco, Andorra un Spanien. Geografie Allgemeen Dat Kuntrei van Frankriek is 632.733,9 km² groot. Dat „franzöösk Moderland“ in Europa (France métropolitaine) hett een Flach van 543.939,9 km². Frankriek hett de Form van een Sösseck. As een van de grootsten Lannen Europas hett Frankriek vööl verscheden Landskupps. Frankriek is vör all van Felden of Höchten prentje. In'n Süden un an de Grenz to de Iberischen Halveiland is dat Land bargerg. Höfftbargen sünd de Pyrenäen in'n Südwest. Anner Bargen sünd de Vogesen, de Jura un de Alpen. De hoogste Bargen Frankrieks is de 4810 Meter hoog Mont Blanc in den Alpen; He schall oft ok as hoogster Bargen van Europa betekent. Frankriek hett Küsten in'n Süden to'n Middellannsche See, in'n West un Noorden to'n Atlantik, to'n Engelschen Kanal un to de Noordsee. Frankriek grenzt in'n Süden an Spanien un Andorra, in'n Nourden un in'n Oosten an Belgien, Luxemborg, Düütschland, de Swiez un Italien sowo in'n Südoosten an Monaco. Bovendeem grenzt Frankriek dör dat Översee-Département Franzöösk-Guayana an de Lanner Surinam un Brasilien un dör dat Överseekuntrei Saint-Martin an dat autonoom Land Sint Maarten van de Nedderlannen. Kuntreien Frankriek is in 18 Kuntreien unnerdeelt, daarvan befinnen sük 13 in Europa, un 5 sünd franzöösk Överseekuntreien – Franzöösk-Guayana, Guadeloupe, Martinique, Mayotte und Réunion. Bit to de 31. Dezember 2015 weren de europääsch Delen van Frankriek in 22 Kuntreien unnerdeelt. Steden De Kuntrei um Paris (franzöösk région parisienne) liggt in de Kuntrei Île-de-France un hett mehr as twalv Millionen Inwahners. De Grootrumen um Lyon (Métropole de Lyon), Marseille, Toulouse, Bordeaux un Lille hebb mehr as een Million Inwahners. Naturschuulrebeet Frankriek hett Naturschuulrebeet verscheden Aarden. Dat sünd negen Nationalparks mit een Flach van sowat 4,5 Millionen Hektar, negen Meernaturparks, 54 regionaal Naturparks mit een Flach van mehr as 9 Millionen Hektar un een Vöölheid van Schutzzonen, wo Naturreservats (réserve naturelle), Natura-2000-Rebeten de EU un Biosphärenreservate van de UNESCO. Bevölkerung Spraken Amtsspraak is Franzöösch. Dat gifft bannig vele Dialekten in Frankriek. In de Süden, na't Middelmeer hen, warrt ok Okzitaansch prot, wat en romaansch Spraak is. In de Bretagne snackt se ok Bretoonsch, wat en keltisch Spraak is. In't Elsaß snackt se Elsässerditsch, wat en hoochdüütschen Dialekt is un vun welke Lüüd to'n Niederalemannisch rekent warrt. Up dat Eiland Korsika word Koors'sch snackt, un heel in d' Südwesten leven de Basken, de Basksch snacken. In d' Noordoosten bi de Stadt Dünkerk, nett an d' Grenz to Belgien, leven Flamen, de en nedderlandsch Dialekt proten. Anner as z. B. in Italien gifft dat in Franrkiek keen regionalen Amtsspraak. Franzöösk is Amtsspraak bi den Vereente Natschonen. Historie In Frankriek hett dat bis to de Franzöösche Revolutschoon jümmers ne Monarkie geben. Nadem 1870 de Republikaners de Bobenhand kregen hett, gifft dat nu eene Republik in Frankriek. Siet 1958 hett de Präsident vun Frankriek de böberste exekutive Gewalt. Staat De Verfaten is demokraatsch un heft en Präsident. Dat Land is vunwegen de Verwaltung updeelt in 26 Regionen un 100 Départements. Nawiesen Land Frankriek

83

https://nds.wikipedia.org/wiki/Iesensulfid

Iesensulfid

Iesensulfid (cheemsch Formel: FeS) is en cheemschen Stoff, de ut Fe2+ un S2- -Ionen besteiht. Dat Iesensulfid is gries bit swart. Wenn dor en Süür to kümmt, denn rüükt dat gresig na Swevelwaterstoff. Chemie

84

https://nds.wikipedia.org/wiki/Fedder

Fedder

Fedder betekent Fedder, vun’n Vagel, Fedder, in de Mechanik, Fedder, en plattdüütschen Vörnaam. Fedder is de Familiennaam von Jan Fedder (1955–2019), düütschen Schauspeler, Judith Ann Fedder (* 1958), US-amerikaansche Generalin, Otto Fedder (1873–1918), düütschen Maler. Kiek ok bi: Feder, Vedder, Feeder, Veder.

85

https://nds.wikipedia.org/wiki/Franzosentiet

Franzosentiet

As Franzosentiet ward de Tiet betekent, as de Franzosen ünner Napoléon Bonaparte an'n Anfang vun dat 19. Johrhunnert Middeleuropa besett harrn. Fritz Reuter hett doröber sien Book „Ut de Franzosentid“ schreven. Tietöller Frankriek

86

https://nds.wikipedia.org/wiki/Geografie

Geografie

De Geografie hörrt to de Eerdwetenschoppen, un ünnersocht de Eer ehr Utsehn, de Länner un woans se funkschoneert. Wi ünnerscheed physische Geografie - dat is woans de Eer opbaut is un wo se utkiekt. Geiht üm de Eerddelen oder Kontinenten, de See, de Strööm, de Bargen un anner Landschapen. politische Geografie - dat is, wat dat för Länner gifft un woans se regeert warrn Wertschapsgeografie - dat is, wo dat mit de Wertschap in de Länner steiht un vun den Hannel twüschen de Länner. Beröhmte Geografens Strabo Ptolomäus Adam vun Bremen Yâkût al-Hamawî ar-Rûmî Martin Behaim Fernando Magellan James Cook Alexander von Humboldt Fridtjof Nansen Alfred Wegener ! Eerdwetenschoppen

88

https://nds.wikipedia.org/wiki/Grekenland

Grekenland

Grekenland (Ελλάδα - Ellada / Ελλάς - Ellas) is en Republiek, de in’n Süden vun Europa liggt. Dat Land süht sik as de „Weeg vun de Demokratie“. Navers sünd de Törkie, Bulgarien, Noordmakedonien un Albanien. De Hööftstadt is Athen. De Verfaten is demokraatsch. Spraken Amtsspraak is Neegreeksch. (Kiek ok: Greeksche Spraak) Geografie Dat hütige Grekenland (neegreeksch: Hellas) umfött en Rebeet van 132 562 km² (dreemaal so groot as Neddersassen), dat van blot 10,4 Millionen Minschen bewahnt warrt. Dat Land besteiht ut den Süüddeel van de Balkanhalfinsel, de Ionischen Inseln vör de Westküst, de Inseln in dat Ägää'sche Meer twüschen dat Fastland un de Törkie süüdwaarts bit Kreta. En Viddel van de Landflaag besteiht ut Inseln. Landsnatur Grekenland is to’n groten Deel bargig. Dör den Westen treckt sik parallel to de Küst de bit to 2500 m hogen Pindusbargen, de bit an den Süüdtippel van de Halfinsel Peloponnes reekt. An de Oostküst liggt enkelte Bargen, t.B. de 2917 m hoge Olymp. In den Oostdeel van Grekenland is dör dat Bewegen van de Eerdköst veel Land versunken un darbi sünd vele Inseln un depe Meeresbuchten entstahn. De bekanntsten van de 600 Inseln sünd: vör de Westküst: de Ioonschen Inseln Korfu, Paxos, Leukas, Kephalonia, Ithaka, Zakynthos un Kythara, in dat nördliche Ägäische Meer: Thasos, Samothraki, Imbros, Lemnos un Lesbos, vör de Oostküst: de Nöördlichen Sporaden (Skiathos, Skopelos u. Alonnisos) Euböa un Skyros, vör de westlich Küst van de Törkie: de Süüdlichen Sporaden (Dodekanes), Chios, Samos, Nikaria, Patmos, Kos un Rhodos, twüschen de Sporaden un Kreta: de Kykladen Andros, Tinos, Syros, Paros, Naxos, Milos, Ios, Amorgos un Santorin un Kreta ( mit 8375 km² de gröttste Insel) Klima Dat Klima is in’t Binnenland van de meist waldlosen un öden Bargen middeleuropääsch, an de Küsten un up de Inseln is Middelmeerklima mit regegenarme, hete Sommers un regenrieke, milde Winters. De Regen kummt mehrstens mit de Westwinden, so dat de Oostsieten veel dröger sünd. De middlere Temperatur van Athen is in’n Januar 8,6 °C un in’n Juli 25,8 °C. De Nedderslag van Athen is 390 mm, van Korfu 1300 mm. Plantenwelt Anpasst an dat Middelmeerklima kaamt vör allen de ümmergrönen Hartloofplanten an’n fakensten vör. De schragen Kalkboddens weert wiethen mit Loorbeer, Oleander, Zistrosen, Pistazien un Kermeleken bedeckt. De stark utlichte Bargwald hett mit siene Nadel- un Loofbööm en middeleuropääsch Utsehn. Weertschap Weertschaplich is Grekenland en Agrarstaat. En Drüddel van all Arbeitnehmers hefft wat mit de Landweertschop to doon. In de to’n Deel künstlich bewaterten Anboflachen warrt vör allen Weten, Mais, Gassen, Ries, Gemüüs, Süüdfrüchten, Tabak, Wien, Oliven, Kattuun un Muulbeerbööm anboot. De bedüdenste Koornkamer is dat oostgreeksche Thessaalsche Flachland. De Anbo van Tabak is up Mazedonien kunzentreert, de van Wien un Oliven an de Küsten van’n Peloponnes un up de Inseln. So wat bi en Drüddel van de Wienboflaag deent för dat Maken van Korinthen. Veel Weideflagen gifft dat nich, un darum staht de Schaap un Zegen in de Veehtucht an eerste Steed. Up de Inseln un an de Küsten warrt de Fischeree van Thunfisch, Sardellen un Swämm bedreven. Tabak, Ööl un Korinthen sünd de wichtigsten Utföhrgöder. Grote Boddenschätt fehlt jüst so as gröttere Industrien. An'n mehrsten fehlt dat an Köhl un Waterkräften. De Industrietwieg, de sik an’n besten steiht, is de Textilindustrie un dat Verarbeiden van de landweertschaplichen Produkten. Grekenland hett ene grote Hannelsflott. Inföhrt weert besunners Köhl, Stahl un Industriekraam. Dat Volk Dat greeksche Volk hett enen tämlich gliekmatigen Charakter, sietdem de törksche Andeel (0,5 Millionen) in de Jahren 1922-1925 mit de Törkie uttuuscht wurrn is. De Greken sünd stark up Freeheit bedacht un bannig natschonaalstolt. Se drängt sik all na de Küsten un in de Städer. De Hälft van all Greken leevt in den Grootruum Athen. 96% van dat Volk sünd greeksch-orthodox. Städer Athen Thessaloniki Piräus Patras Peristeri Kallithea Geschicht in’n Överblick Greeksche Mythologie An de Spitz van de greekschen Gödder stund Zeus (lat. Jupiter ). Zeus sorg darför, dat de moraalsche Weltorden un de Gerechtigkeit bestahn bleven. Sien Wahnsitt weer de Barg Olymp. De Bröder van Zeus weren Poseidon (de Meergott) un Hades, de Fürst van de Unnerwelt). Hera (latiensch Juno), de Froo van Zeus, weer de Bistahnersche van de Ehe. Ut disse Gemeenschap stamm Ares (lat. Mars), de Gott van de Kriegen. Zeus harr fökener mol wat mit annere Froon harrt, so dat vele Gödder van em afstammen: Pallas Athene (latiensch Minerva), de kloke Kriegsgöttin; Artemis (lat. Diana), de Göttin van de Jagd; Hermes (lat. Mercurius), de listige Gödderbood, un vele annere. De greekschen Göddergestalten sünd mit vele Sagen umgeven, so dat de uursprünglichen Gloveninhalten faken kuum noch to’n Vörschien kaamt. Se weren mit den Schicksalsgloven eng verbunnen. All Levewesen unner dat Gesett van Moira (Schicksalsgöddin). Darvan weren ok de Gödder nich utnahmen. Sogaar Zeus, de hööchste Gott, muss sik unner dat Schicksal bögen. So harrn de olen Greken nich dat Geföhl, dat de Gödder mit de Minschen nix gemeen harrn. Se sehgen in ehr enen Deel van ehr Minschenleven. Liekers versochen se. de Gödder mi ehre Oppers günstig to stimmen. In fröhere Tieden geev dat ok Minschenopper, laterhen wurrn blot noch Deerter un Feldfrüchten oppert. Mit dat Upkamen van dat Christendom treed de greeksche Mythologie ümmer mehr torüch un verloor letzenns ganz un gaar ehr Bedüden. Ehre Vörstellen sünd us vandaag aver noch dör de greekschen Sagen, Kunstwarken un Theaterstücken lebennig. Grekenland Europa

89

https://nds.wikipedia.org/wiki/Vereenigt%20K%C3%B6nigriek%20vun%20Grootbritannien%20un%20Noordirland

Vereenigt Königriek vun Grootbritannien un Noordirland

Dat Vereenigte Königriek vun Grootbritannien un Noordirland is en Land un en Staat in Westeuropa. Dat liggt twuschen de Noordsee un den Atlantik un hett um un bi 60,6 Millionen Inwahners. In de moderne Geschicht hett düsse Staat as Grootmacht en wichtige Rull speelt. Dat Land is unnerdeelt in veer Länner, de sik in düt Königriek vereenigt hefft. Düsse veer Länner liggt up twee grote Inseln. Up dat Eiland Grootbritannien liggt: 1. England, in'n Süden, mit um un bi 50.714.000 Inwahners; 2. Schottland, in den Norden, mit 5.108.000 Inwahners; 3. Wales in'n Westen mit 2.977.000 Inwahners; In den noordööstlichen Deel vun dat Eiland Irland liggt: 4. Noordirland mi um un bi 1.733.000 Inwahners. In düsse Länner kann jummers noch en düütliche Egenaart funnen weern, wat Kultur, man to'n Deel ok, wat de Politik angeiht. Düsse Egenaart lett sik hören in verscheden Spraken un Dialekten, de dor snackt weert un lett sik sehn in (u. a.) egene Flaggen, Geldschiene un Oortsschiller. Bovenhen is in de jungste Tied för de Inwahners to spören, datt in Noordirland, Schottland un Wales sunnerliche Formen vun begrenzte Sülms-Regeerung tostanne kamen sünd. Man dat ännert allens nix dor an, dat in de internatschonalen Angelegenheiten alleen man dat souveräne Vereenigte Königriek en Rull speelt. In den strengen Sinn vun en 'unafhängigen Staat' sünd de 'Länner binnen dat Königriek' keen Länner, man in den wat wietern Sinn vun 'Begrenzt Rebeet mit en politische Egenaart' denn doch. Wenn een düssen dubbelten Sinn togrunn leggt, kann vun dat Vereenigte Königriek snackt weern as vun 'veer Länner in een Land'. Wie dat Vereenigte Königriek indeelt is In de lesten dartig Johren hett dat in dat Vereenigte Königriek groten Wannel geven, wat de Verwaltung vör Oort angeiht. För de Verwaltung is jedet Land in dat Königriek nu wedder ok anners indeelt. England kennt negen Regionen för de Verwaltung. De sund nu wedder updeelt in 82 „Graafschoppen vun England in Stadt un Land“ (counties). Noordirland is unnerdeelt in 26 Distrikte. Schottland is unnerdeelt in 32 „council-areas“ (Raats-Rebeden). Vun düsse 32 areas bestaht dree ut Eilannen (Buten-Hebriden, Orkney-Eilannen un Shetlandeilannen). Wales is unnerdeelt in 22 Rebeden för de Verwaltung, dat sünd de „principal areas“. In England gifft dat eenmol Groot-London („Greater London“) un de annern „Metropol-Graafschoppen“ („metropolitan counties“), as „Greater Manchester“, „Merseyside“ mit Liverpool, „South Yorkshire“ mit Sheffield, „Tyne & Wear“ mit Newcastle, „West-Midlands“ mit Birmingham un „West-Yorkshire“ mit Leeds, un denn de annern Grafschoppen („non-metropolitan areas“). In de Historie is dat Vereenigte Königriek ok in Graafschoppen updeelt wurrn, dat weern de „histoorschen Graafschoppen“. De hüdigen Graafschoppen vun de Verwaltung in England un Wales hefft avers meist annere Grenzen, as düsse histoorsche Graafschoppen. Graafschoppen vun England Graafschoppen vun Schottland Graafschoppen vun Wales Graafschoppen vun Noordirland Överseekuntreien Anguilla Bermuda Brittsch Antarktis-Territorium Brittsche Jumferninseln Brittsch Territorium in′n Indischen Ozean Kaimaninseln Falklandinseln Gibraltar Montserrat Pitcairninseln St. Helena, Ascension un Tristan da Cunha Akrotiri un Dhekelia Turks- un Caicosinseln Süüdgeorgien un de Süüdlichen Sandwichinseln Städer London Birmingham Manchester Glasgow Edinburgh Cardiff Belfast Geographie . Grootbritannien, (England, Schottland un Wales un Noordirland sünd tohopen dat „Vereenigte Königriek vun Grootbritannien un Noordirland“ (United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland). Dat liggt up de Brittschen Inseln in de Noordsee in’n Westen vun Europa. Wales hett al to England tohöört, ehr düt Land 1707 en Deel vun dat Vereenigte Königriek wurrn is. Ok en Tahl vun wat lüttjere Eilannen höört to dat Königriek mit to: Dat Eiland Wight (Isle of Wight, an England siene Süüdkant), Lundy (twuschen Devon un Wales, de Scilly-Eilannen (in’n Süüdwesten vun England), Anglesey (an de Noordwestkant vun Wales) un de Inselgruppen bi Schottland, wo de Hebriden, de Orkey-Eilannen un de Shetlandinseln tohören doot. De Insel Man („Isle of Man“) un de Kanalinseln (dormank Jersey, Guernsey, Alderney un Sark höört woll na de Geographie hen to Grootbritannien, man sünd formaal keen Deel vun dat Vereenigte Königriek. Se hefft en sunnerlichen Status as so nömmte Dependencies of the Crown (Kroonbesitt) un sünd, anners, as dat Vereenigte Königriek, keen Deel vun de EU. Weertschop De Münteenheid vun dat Vereenigte Königriek is dat Pund Sterling (£, GBP). Dat Pund is updeelt in 100 pence (Eentahl: penny). Dat Dezimalsystem is 1971 inföhrt wurrn. För de Tied bestünn een Pund ut 20 Shilling un een Shilling ut 20 pence. So hett dat Pund 240 pence harrt. Ofschoonst dat vereenigte Königriek Liddmaat vun de Europääsche Union is, hett dat, just so, as Däänmark un Sweden, beslaten, eerst mol bi de Weertschops- un Geldunion buten to blieven. De hüdige Premier Gordon Brown will denn Euro in sien Land eerst inföhren, wenn dat Vereenigte Königriek na siene Meenung so wiet is. Sien Vörweser Tony Blair weer an un for sik mit de Inföhren vun den Euro inverstahn, man hett de Sake doch jummers vör sik hen schaven, mit datsülvige Argument. Staatsform Dat Vereenigte Königriek is ene Konstitutschonelle Monarkie. Vun 1917 af an heet dat Königshuus Huus Windsor. De Utövende Macht liggt in’n Updrag vun de Königin in de Hannen vun den Premierminister un de annern Ministers vun de Regeerung. De Monarch hett sülms keen politische Macht un schall so de Eenheit un de Duerhaftigkeit vun den Staat utdrücken. De königliche Familie Monarch vun 1952 af an: Elisabeth II. De Königin is ok formal Hööft vun den Staat in de so nömmten Commonwealth realms, as Australien, Kanada, Neeseeland un Jamaika. Ok dat Vereenigte Königriek is en Commonwealth-realm. Bovenhen is se Hööft vun den Commonwealth of nations. Man nich jedet Liddmaat vun den Commonwealth lett de Königin as Hööft vun den Staat gellen, dat sünd man bloß de Commonwealth-realms. Veel vörmolige Kolonien sünd ja midderwielen Republieken wurrn. De Königin is ok Hööft vun de Brittsche Staatskarken: The Church of England (Anglikaansche Kark). Prinzgemahl: Prinz Philipp. Throonfolger: Prinz Charles, dornah sien öllsten Söhn Prinz William, dornah Prinz Henry. Annere Kinner vun Elisabeth un Philipp: Prinzess Anne, Prinz Andrew, Prinz Edward. Regeerung De Grupp vun den Premier un siene Ministers driggt den Naam vun Her Majesty's Government (Regeerung vun ehre Majestät). All Ministers hefft ehren Weg as Politiker anfungen as Liddmaten vun dat Parlament. Dat blievt se ok, wenn se Minister wurrn sünd. De Reegerung mutt Rekenschop afleggen för dat Parlament. Dat is de Gesettgevend Macht, de na de Traditschoon as „övermächtig“ ankeken warrt, dat heet, se kann up jedet Terrain Gesetten rutgeven un mutt sik dor nich an dat bi holen, wat ehre Vörwesers fastleggt hefft. Dat Vereenigte Königriek is jummers noch en vun de wenigen Länner up de Welt, de keen upschreven Verfaten hefft. Liekers warrt dat Vereenigte Königriek as en vun de stabilsten Demokratien up de Welt ansehn. Spraken Amtsspraak is Ingelsch. In Delen vun dat Land warrt ok keltische Spraken snackt. Belegen Land Grootbritannien Vereenigt Königriek

90

https://nds.wikipedia.org/wiki/Gr%C3%B6%C3%B6nland

Gröönland

Gröönland is de gröttste Insel vun de Eer. Politisch höört dat to Däänmark, is aver sülvstannig, vun wegen dat dat en Autonomiestatut hett un en egen Regeren. Geograafsch, kulturell un spraaklich höört dat to Noordamerika. Gröönland is binnenpolitisch komplett unafhängig, wurr aber in all butenpolitischen Angelegenheiten vun Däänmark vertreden. An' 25. November 2008 funn en Volksabstimmung statt, mit de dat Ersetten vun dat 1979 geltend Autonomiestatus dör en Selbstverwaltungsordnung hennkreegen wurr. An' 22. Juni 2009 wurr dat denn ok umsett. Geografie Hööftstadt: Nuuk (däänsch: Goodthåb). Gröttere Städer: Ilulissat (Jakobshavn) Kangerlussuaq (Sønderstrømfjord) Narsasuaq Paamiut (Frederikshåb) Qaanaaq (Thule) De gröttste Deel vun Gröönland is dat Inlandsies, en groten Gletscher, vun den ok de Iesbargen op den Atlantik vun af kümmt. Aver an de Küst, dor is en Stremel vun bet to 250 km ahn Ies. Gröönland is ok bargig. De gröttsten Bargen sünd in’n Oosten un so wat bi 3700 Meter hooch. Mehrst all de Dörpen un Städer sünd an de Westküst, vun wegen dat dor dat Klima beter is. De Inwahners sünd Gröönlanners. Se stammt af vun de Inuit, de de Indianers den Naam Eskimos geven harrn. Inuit heet Minsch. Dat weern dree Trecks vun Inuit, de vun Alaska un Kanada na Gröönland trocken sünd. De eersten sowat bi 3000 v. Chr. De Gröönlanners hüüt sünd aver en Mischvolk, vun wegen dat dor ok de Dänen un de Waalfangers ut Düütschland, Holland, Norwegen, Amerika un England ehr Arvgood togeven harrn. Dat wöör so Mood bi de olen Inuit, dat de Fruunslüüd mit Verloov vun ehrn Mann ok mit anner Mannens harrn slapen schööt. De Waalfangers hebbt sik dat nich tweemol seggen laten. Un so kümmt dat, dat jede drütte Grönlanner vun sik seggen kann, dat he ok plattdüütsche Vöröllern hett. In’n hogen Noorden, bi Thule gifft dat noch Inuit, de noch rein Bloot hebbt. Wikinger De Wikingers weren de eersten Lüüd ut Europa, de na Gröönland seilt sünd. 875 n. Chr. harr Gunnbjörn Gröönland to’n eerstenmal op’n Utkiek sehn. 982 n. Chr. harr Erik de Rode wen doodslaan un muss ut Iesland utbüxen. Dor is he denn na Gröönland seilt. He hett Gröönland den Naam geven, vun wegen dat de Insel (an de Küst) schöön gröön is un dat he ok anner Lüüd dor hen kriggt. Dat weer sien Oort vun Marketing. De Wikingers hebbt denn ’n Slag Dörpen an de Westküst boot in twee Rebeden, de se "Oosten Wahnsteed" (Eystribygð) un "Westen Wahnsteed" (Vestribygð) nöömt hefft. 1000 n. Chr. is denn Leif Eriksson, de Söhn vun Erik, na Westen un Süden seilt un hett Markland un Vinland funnen. Bjarni Herjolfsson, en Wikinger ut Gröönland harr de Küst al 985 ankeken, is aver nich an Land gahn. Dat is dor, wo hüüt Baffinland un Niegfunnland (engelsch: Newfoundland) is, dat heet Amerika. Dor hebbt se en Dörp boot, wat bi L’Anse aux Meadows liggt. Leif Eriksson weer dat ok, de dat Christendom na Gröönland bröcht hett. 1076 schreev Adam vun Bremen in sien Gesta Hammaburgensis ecclesiae pontificum (Historie vun dat Arzbisdom Hamborg) över Gronland un Vinland un dat de Bischop vun Hamborg Lüüd na Gröönland utschickt hett, dat se den Gloven dor hen bringen schullen. Gröönland kreeg later denn ok sien egen Bischop. Vun 1408 is dat laatste Dokument, wat vun de Wikingers in Gröönland opschreven wöör. Dat weer över en Hochtiet in de Kark vun Hvalsey. 1721 n. Chr. keem denn de norweegsche Preester Hans Egede na Gröönland un wull nakieken, wat dor noch Wikingers sünd. Aver dor weren keen dor. Denn harr he de Inuit missioneert un weer so de Apostel vun de Gröönlanners. Gröönland keem denn to Däänmark un so is dat bet hüüt. Moderne Polarforschen De Polarforscher Alfred Wegener möök twüschen 1906 un 1930 veer Reisen na Gröönland, bi de he de polare Atmosphäär utforsch. Bi sien letzte Reis bleev he in’t ewige Ies dood. Noordamerika ! Eiland

91

https://nds.wikipedia.org/wiki/Gemeen%20Grunneng

Gemeen Grunneng

Grunneng (Nederlannsch Groningen, Grunnengs Grönnen) is ene Gemeen in de Provinz Grunneng in de Nedderlannen. To ehr höört de Stadt Grunneng, wat de Hööftstadt vun de Provinz Grunneng (Groningen) is. In de Gemeen ward Grunnengs snackt, wat en Deel vun den neddersassischen Dialekt Nedderlandsch-neddersassisch is. Bavenhen snackt se dor ok Nedderlannsch. Grunneng hett een groote Universität, de van Ubbo Emmius grünnd wurrn is, un ist een wichtige Stadt. In de Gemeen is de amerikaansche Politiker Hoekstra boren (Rep). Weblinks http://www.groningen.nl Provinz Grunnen

92

https://nds.wikipedia.org/wiki/Groningen

Groningen

Groningen is de nederlannsche Naam vun Grunneng. Dat is De Stadt Grunneng de Gemeen Grunneng de Provinz Grunneng

93

https://nds.wikipedia.org/wiki/Grunnegs

Grunnegs

Grunnegs, ok Grönnengs of Grunnegers , is de Naam för de freesch-sassischen neddersassischen Dialekten, de in de Provinz Grunnen in de Nedderlannen snackt warrt. Groningsch steiht up freeschen Grund un liggt nich wiet af dat oostfreesch Platt. Faken werrt dat Oostfreesche un dat Grunnengs ok as en Dialekt ankeken. De Taal Taalmarkmalen So as al seggt, förmt datt Grunnegs tosamen mit dat Oostfreesche n apaarte groep binnen t Leegsaksisch. Dit het onderaandere te moaken, mit dat der ienvlouden binnen van aal kaanten. t Maist kenmaarkende van t Grunnegs binnen de twijklanken, dij zowel Frais as Westfeels van oart binnen en dij bestoan ien laange en körte vörms Historie De Grundlaag vun Groningsch is dat Oostlauwersk Freesch. Dat weer en Spraak, de in de Kuntreien vun de Lauwers bit hen na de Werser to snackt wurrn is. In de lesten Johren seggt de Spraakforschers dor tomeist Klassisch Ooldfreesch to. Hüdigendags is dat Oosterlauwersk Freesch tomeist utstorven, bloß in dat Saterland warrt dor noch de Dialekt Saterfreesch snackt. De Lüde in dat Groningerland hefft vun dat 15. Johrhunner af an nich mehr Freesch, man Platt snackt. Man de freeschen Wuddeln (Substratspraak) sünd dor noch to spören. Groningsch un Oostfreesch Groningsch un Oostfreesch is meist desülbige Twieg vun de plattdüütsche Spraak. In de Nedderlannen weert de beiden Dialekten faken tohopenbunnen to en egen Grupp mank de plattdüütschen Dialekten. Dor snackt se denn vun de Friso-Saksischen-Dialekten. Groningers un Oostfresen könnt goot mit'nanner snacken un verstaht sik ok. De meisten Wöör weert övereen bruukt. Bloß bi de Lehnwöör un bi dat Schrieven gifft dat Ünnerscheden: In Oostfreesland gifft dat veel düütsche Lehnwöör un de Schrievwies is vun de Hoochdüütsche Spraak övernahmen. In't Groningerland gifft nu anners nedderlannsche Lehnwöör un de Schrievwies sleiht na de nedderlannsche Siet. Kennteken för groningsch-oostfreesche Dialekten sünd besunnere Kläng as -ou (Groningsch: blout, oostfreesch: bloot, Utspraak: bloutt) un -ai (Groningsch: nait, oostfreesch: neet, Utspraak: neit). De Utspraak up Groningsch un Oostfreesch is meist övereen, ofschoonst de Schrievwies ganz anners utsütt. Dialekten Dat gifft 7 groningsche Dialekten: Oldambtster Platt (stark overeen Rheiderlanner Platt) Hoogelanner Platt (stark övereen mit dat Emder Platt) Westerwoldinger Platt (Westerwolds, stark övereen mit dat Eemslänner Platt) Fehnkoloniaalsk Noordenvelder Platt Westerquarteersk Stadt Grönnegsk (in de Stadt Groningen) Pompster Platt (in de Provinz Freesland) Henwiesen Dideldom Groningana Krödde (Grunneger Tiedschrift) Spraakvarietät Plattdüütsch

94

https://nds.wikipedia.org/wiki/Gaumakerphysik

Gaumakerphysik

De Gaumakerphysik bruukt Deelkengaumakers, dat sünd grote Labors so as DESY un so. In de Gaumakers scheet de Physikers Elektronen, Protonen, Ionen, un Atomen op enanner. Dorbi kanns klorkreegen, woneem de Materie opbaut is. Physik

95

https://nds.wikipedia.org/wiki/Gravitatschoon

Gravitatschoon

De Gravitatschoon is en Grundkraft. Dat weer Isaac Newton, de se opfunnen harr un sik denn en Kopp vun maakt harr. De Gravitatschoon sörgt dorför, dat Saken swoor sünd. Kanns se dorüm ok Swoorkraft naamen. Un se is ok de Grunn dorför, dat di en Appel op den Kopp fallt un nich na baben. De Gravitatschoon is en Egenschap vun de Materie un hangt direkt vun de Masse af. Se sorgt aver ok dorför, dat de Maand sik üm de Eer dreiht un de Eer üm de Sünn. Physik

96

https://nds.wikipedia.org/wiki/Gallien

Gallien

Gallien, dat is een Begreep ut de Römertied. Dat weer dor, wo de Galliers (Kelten) weern, dat sünd hüüt Frankriek, Belgien un dat westliche Düütschland. Un ok de nördliche Deel vun Italien wöör Gallien naamt. De Römers hebbt dat toeerst so ankeken: Gallia cisalpina, dat weer op de italieensche Sied vun de Alpen. Dat heet, rund üm den Po. Gallia transalpina, dat weer allens, wat - vun de Römers ut keeken - op de anner Sied vun de Alpen weer. Gaius Julius Caesar weer dat denn, de sick heel Gallien för de Römers ünnern Nagel reeten harr. Antike Röömsch Riek

99

https://nds.wikipedia.org/wiki/Griepswohld

Griepswohld

Griepswohld (ook Gryps nöömt, op hoochdüütsch Greifswald) is een ole Hansestadt in Mekelnborg-Vörpommern. Sei lieggt in' Landkreis Vörpommern-Griepswoold. De Stadt liggt södlich vun de Insel Rügen un vun Stralsund. Se liggt an den Ryck Fluss, de in den Griepswohlder Bodden geiht. Inwahners: 55 000 Kfz-Teken: HGW Historie Griepswohld geiht op dat Kloster Eldena trüch, den sien Ruinen vun den Moler Caspar David Friedrich faaken molt worn sünd. Al in 1248 ward vun Griepswohld as Oppidum Gripheswaldis schrewen. Anno 1250 kreeg de Stadt dat Lübsche Stadtrecht. Weer ook een wichtige Stadt vun de Hanse. Griepswohld hett een vun de öllsten Universitäten in Norddütschland. De Burmeester Rubenow hett de Ernst Moritz Arndt-Universität in’t Johr 1456 gründt. In den Dörtigjohrigen Kreeg keemen de Sweden. Ok na den Freeden vun 1648 weer Griepswohld sweedsch, so as Stralsund un Rügen un anner Deelen vun Vörpommern. De swedschen Keunige weern denn ook düütsche Rieksförsten. In 1815 güng dat denn an Preußen. Na den tweeden Weltorlog wöör Griepswohld denn an de Sowjetsche Besetter gahn un höör denn to de DDR. Griepswohld hett dree groote Karken ut Backsteen: Den Dom St. Nikolai, St. Marien, St. Jakobi. Beröhmte Griepswohlder Hans Fallada (1893-1947), Schriever Caspar David Friedrich (1774-1840), Moler ut de Romantik Wolfgang Koeppen (1906–1996), Schriever Alexander Kowalski (* 1978), Plattenmixer un Techno-Produzent Landkreis Vörpommern-Griepswoold Oort Hanse

101

https://nds.wikipedia.org/wiki/Huusgoos

Huusgoos

De Huusgoos oder Buerngoos (Anser anser f. domestica) is en Goos, de in de Landweertschop för dat Fleesch tagen warrt. Se is de tücht Form vun de Griesgoos. Dat Heken bi de Goos warrt Ganner nöömt un de Lütten heet Gössels. Göös sünd ok goot to’n Wach hollen. Dat hebbt al de olen Römers markt. Se harrn op den Kapitol Göös, de glieks an’t Schreen weren, wenn dor annere Lüüd henkemen. De Göös köönt hüüt mehrsttiets nich mehr flegen. Dor sünd se to swoor to, denn de Minsch hett de Göös jümmer dor op tücht, dat se schöön fett warrt. Kiek ok bi Göse List vun Vagels, mit allerhand plattdüütsche Vagelnaams un Naams ut de Naberspraken Projekt: Deerternaams up Platt Göse Oort (Biologie) Veehtucht

102

https://nds.wikipedia.org/wiki/Grundschool

Grundschool

De Grundschool is de School, wo de lütten Kinners hengaht, wenn se twüschen soss un teihn bet twölf Johr oolt sünd. Dat gifft meist de Klassen 1 bit 4, af un an ok bit 6. In de Grundschool warrt de Kinners de Grundlaag in’t Lesen, Schrieven un Reken bipuult. Ok wat vun Naturwetenschap un praktische Saken. Later könnt de Kinners denn na de Hauptschool, Realschool, Gesamtschool oder dat Gymnasium gahn. Af un an is bi de Grundschool ok de Vörschool anseten. De is för Kinner, de noch nich in de eerste Klass gaht. Schooltyyp

104

https://nds.wikipedia.org/wiki/Hamborg

Hamborg

Hamborg () is de tweetgröttste Stadt in Düütschland. Hamborg liggt an de Elv, an de Alster un an de Bill. In Hamborg wahnt 1,8 Millionen Lüüd. De Haven is de gröttste Haven vun Düütschland. In’n Noorden vun Hamborg is Sleswig-Holsteen, in’n Süden is Neddersassen. Geografie Inn Noorden un Süden vun de Elv gifft dat op beide Sieden de Geest (dat is en dicke Schicht vun Stenen un Eer, de Gletschers in de Iestiet dor henschaven hebbt) un de Masch (dat is dat Land dichter bi de Elv, wo bi Floot fröher jümmer dat Water henkamen is un Sand un Schutt mitbrocht hett). An de Elv gifft dat överall noch Dieken, un ok midden in de Stadt gifft dat Schotts, de sünd dor för, dat dat Water bi Floot nich in de Stadt rinkümmt; fröher is dat af un an passeert, dat denn midden in de Stadt Landünner weer. Vun de Alster is vör allen de Butenalster bekannt, dat is en groten See midden in Hamborg, wo dat Water vun’n Alsterstroom un vun’n poor Kanalen un Beken rinfleten deit. Hier gifft dat veel Parks un ok bannig fiene Hüüs. In de hele Stadt gifft dat unbannig veel Water un natürlich ok veel Brüggen, nich blots över de Elv un de Alster, man ok över all de lütten Fleten un Kanalen, de dat dor noch geven deit. In Hamborg gifft dat över 2500 Brüggen, dat sünd mehr as in Venedig. Dat is noch nich lang so, dat Hamborg so’n grote Stadt is as hüüt. Dat keem 1937 dör dat Groot-Hamborg-Gesett: Dor sünd Altno, Horborg un Wandsbek to Hamborg tokamen. Man ok ’n Barg lütte Dörper weern vun do af an en Deel vun Hamborg. Dorför müssen de Hamborgers avers ok ’n beten wat afgeven, wat fröher ok to de Stadt höört harr (vör allens Cuxhoben un Geesthacht). Denn gifft dat noch Neewark un Scharhöörn: Dat sünd twee Inseln in de Noordsee (bi Cuxhoben), de höört ok to Hamborg to, wiel dat de Hamborgers dor mal ’n groten Haven hensetten wullen. Hebbt se avers bet hüüt nich. Wedder Hamborg liggt dicht an de See, un dat heet: Dat Wedder is mal so un mal so. Den enen Dag gifft’t Regen, un’n annern Dag schient de Sünn; dat blifft also nie lang so, as dat is. Vör allens sleit dat nie so ut as in’t Binnenland: In’n Juli sünd dat in’n Dörchsnitt 16,6 °C, un in’n Januor 0,4 °C. Dat sünd de warmste un de köllste Maand hier. Un wiel dat vun de Noordsee jümmers ’n beten Wind weiht, is de Luft hier tomehrst nich so dick un schietig as in annere Gegenden. Mennigmal is dat avers ok richtig veel Wind, denn gifft dat Storm oder ok ’n richtigen Orkaan. Gefährlich ward dat bi Stormfloot: Denn drückt de Wind dat Water so dull in de Elv rin, dat de Straten un de Hüüs dicht an de Elv vull Water lopen doot. Dor sünd de Hamborgers jümmers bang vör. Lüüd In Hamborg wahnt üm un bi 1,8 Millionen Lüüd. Dicht bi in Sleswig-Holsteen un in Neddersassen wahnt avers ok veel Lüüd, de in Hamborg schuft’n doot un de dor egentlich ok mit tohöört. Alltohoop gifft dat hier mehr as twee Millionen Lüüd. De mehrsten Lüüd in Hamborg sünd Protestanten; dat gifft avers ok kathoolsche un islaamsche Lüüd un Minschen, de mit Religioon gor nix to doon hebbt. Spraak Histoorsch is de Spraak vun Hamborg Plattdüütsch, man de Spraak geiht gräsig gau torüch. Hier is en Tabell mit de Sprekertallen in Hamborg: De Tallen kaamt vun en Ünnersöken vun’t Institut för nedderdüütsche Spraak ut’t Johr 2007. De op’t fakenst spraken Spraak is also Hoochdüütsch. Plattdüütsch verleert also jümmers mehr an Sprekers. In’t Hamborger Platt gifft dat twee grote plattdüütsche Dialektgruppen: Geest-Platt un Masch-Platt. De verscheelt sik blots in welke Punkten in de Utspraak. Dat gifft ok noch faken en Mischspraak vun Hoochdüütsch un Plattdüütsch, de sik Missingsch nöömt un op en hoochdüütschen Woordschatt mit plattdüütsch Substrat baseert, man mehrstendeels plattdüütsche Grammatik bruukt. Staat un Politik Hamborg is nich blots ’n Stadt, man ok ’n Bundsland vun Düütschland. De vörnehme Naam dor för is Friee un Hansestadt Hamborg, dat schall vör allen heten, dat Hamborg nich to’n anner Land mit tohören deit, man över sik sülven bestimmen kann. Dat is al lang so, un dor sünd de Hamborgers ok stolt op. Na de Traditschoon un de Verfaten is dat so, dat dat Parlament in Hamborg Börgerschop heten deit, un de Regeern heet Senaat. De Vörsitter dorvun is de Eerste Börgermeester, un de annern Lüüd in de Regeern, dat sünd de Senaters. Reglementeert ward dat vun de Verfassung von de Friee un Hansestadt Hamborg, de dat sied 1996 ok op Platt gifft. In Hamborg gifft dat söven Bezirken (Altno, Bardörp, Eimbüddel, Horborg, Hamborg-Midd, Hamborg-Noord un Wandsbeek), elkeen mit sien egen Bezirksamt, wo de Lüüd hengahn doot, wenn se wat vun’n Staat bruukt. Un denn gifft dat noch de Stadtdelen, to’n Bispeel Eimbüddel, Iserbrook, Langenhoorn, Lurup, Nienstedten un Othmarschen un so wieder, Neewark höört ok dorto. Dat sünd 105 Stück all tosamen. Sitten in de Börgerschop Verkehr un Weertschop Dat Wichtigste is in Hamborg de Haven, dat is de gröttste vun Düütschland un een vun de gröttsten op de Welt. Wiel dat de Noordsee so dicht bi is, gifft dat hier de Tied: Twischen Ebb un Floot sünd dat 3,50 Meter Ünnerscheed. Wenn Hoochwater is, kann dorüm hier ok ’n Schipp henfohren, wat anners blots op See t’rechtkümmt. Gifft avers ok noch 'n groten Flegerhaven in Hamborg, de liggt in Fuhlsbüttel. Vun hier kümmt en meist överall in de Welt hen. Wiel dat de Flegers midden in de Stadt lannen un loosflegen deit, is dat bannig luut för de Lüüd dor in de Gegend. Dorüm gifft dat ok Lüüd, de meent, de Flegerhaven schull lever ümtrecken, na Kolenkarken buten vör de Stadt. Mit de Iesenbahn kümmt een in Hamborg an'n Hauptbahnhof an oder an enen vun de lütten Statschonen an't Dammdoor oder in Horborg, Bardörp oder Altno. In Hamborg kann een denn mit de S-Bahn, mit de Hoochbahn oder mit'n Bus wedderfohren; op de Elv gifft dat ok Fähren. Industrie gifft dat in Hamborg as in all de annern groten Städen ok. Dat dat hier alltiet Warften geven hett, is kloor, un Luftwarften gifft dat ok een: In Finkwarder schruuvt se de Maschinen för Airbus tosamen. Un denn gifft dat hier noch veel, wat mit Medien to doon hett: Hier sitt de Spiegel, de Stern, de Zeit un de Bild-Zeitung. De bekanntste Zoo in Hamborg is de Deerpark Hagenbeck. Dat Gegenstück to Hagenbecks för Grööns is Planten un Blomen. Geschicht Hamborg is üm dat Johr 810 op Befehl vun Karl de Grote hen för de Misschonieren vun de Sassen bildt worrn. Von dor schullen all de Lüüd in’n Noorden, as Sleswig-Holsteen, Däänmark un Sweden bekehrt warrn. 831 is Hamborg vun Paapst Gregor IV. to en Bisdom maakt worrn. Eerster Bischop is de Benediktinermönk Ansgar wesen. Opgrund de Rieksdelen 843, dörch de Hamborg sien Inkamen ut de Abtei Turholt in Flandern verloren hett, is dat mit de Macht vun de Karolingers mehr un mehr bargdal gahn. Disse Schangs hebbt de Wikingers bruukt, as se 845 de düütschen Dörpen in de Region üm Hamborg tonicht maakt hebbt. Bischop Ansgar is aftreckt, un hett dat Bisdom ut Bremen wiederregeert. Hamborg is in Vergangheit bannig faak angrepen worrn. Toerst vun de Wikingers, denn vun de Obodriten un ok vun Wenden un Dänen. Na de Obodriten-Angriep 915 hett Bischop Adalgag all wedder opstellen laten, hett Hamborg dat Marktrecht geven. So hett he Hamborg as een Hannelsstadt etableert. In't Johr 964 hett Paapst Benedikt V. sien Levensavend in Hamborg verbröcht, wiel he ut Rom verdreven ward. 966 is Herrmann Billung de böverste Mann in Hamborg worrn, op Befehl vun Otto I.. Düsse Tiet nöömt man ok de Billunger Tiet. 983 hett Mistui, en Obodritenfürst, Hamborg den Eerdboden glieks maakt. Dat Wiederopbuen hett bet in't 11. Johrhunnert duert. Üm 1037 sünd mit de Marienkark, dat Klooster un den Erzbischoplichen Palast de eersten Steenhüüs buut worrn. För de Vertedigen is en Wall mit twölf Toorns buut worrn, un en faste Borg, de Wiedenborg. Vun denn an hett dat nienich en Slacht üm Hamborg geven. 1189 schall Friedrich I. Barbarossa Hamborg den Freebreef utstellt hebben, man een weet dat nich so akraat, of dat stimmt. För Hamborg hett dat heten, dat se nich mehr in'e Armee rin möten, dat se keen Toll bet in de Noordsee betahlen möten, dat keeneen 15 Kilometers üm Hamborg en Borg buen dröff un dat se Veeh hebben dröfft, Fisch fangen un Bööm roden dröfft. Söhns un Döchter vun de Stadt Fatih Akın (* 1973) Filmspeelbaas, Dreihbookschriever, Schauspeler un Filmproduzent Hans Apel (1932-2011) Politiker un Bundsminister Johannes Brahms (1833-1897) Komponist, Pianist un Dirigent Johanna Gastdorf (* 1959) Schauspelersche Reinhard F. Hahn (* 1947) Schriever un Sprakwetenschopler Ernst Hartert (1859-1833) Ornitholoog Klaus Hasselmann (* 1931) Meteoroloog, Klimaforscher un Nobelpriesdräger Ludwig Jürgens (1893-1966) plattdüütsch Schriever Heidi Kabel (1914-2010) Volksschauspelersche Martha-Luise Lessing (* 1964), plattdüütsch Schrieversche Felix Mendelssohn Bartholdy (1809-1847) Komponist Angela Merkel (* 1954) Politikersche un Bundeskanzlersche Tim Ole Naske (*1996) Roderer Michael Richey (1678-1761) Gelehrten Dirk Sager (1940-2014) Journalist Helmut Schmidt (1918-2015) Politiker un Bundeskanzler Friedrich Schnoor (1879-1966) plattdüütschen Vördragskünstler un Schriever Uwe Seeler (1936-2022) Footballnatschonalspeler Hilde Sicks (1920-2007) Volksschauspelersche Klaus-Peter Siegloch (*1946) Journalist un Nahrichtenspreker Jana Sussmann (* 1990) Lichtathletin Matthias Wahls (* 1968) Schachspeler Footnoten Weblenkens Websteed vun Hamborg (hoochdüütsch) Düütschland Oort Stadt Oort mit Seehaven Hööftstadt (düütsche Bundslänner)

106

https://nds.wikipedia.org/wiki/List%20vun%20de%20H%C3%B6%C3%B6ftst%C3%A4der

List vun de Hööftstäder

De Hööftstadt is de Seet vun de Regeren vun en Land. Dat gifft Utnohmen as Amsterdam, wat Hööftstadt vun de Nedderlannen is, wiel de Regeren in Den Haag sitt. Politik Geografie Hööftstadt List

107

https://nds.wikipedia.org/wiki/Hansetiet

Hansetiet

De Hansetiet is de Tiet vun de Hanse, dat heet een Deel vun dat Middeloller un de Nutiet. Al in’t 11. Jorhunnert hebbt sich Kooplü to Hansen tosomensluten, dat weern de Kooplü-Hansen. Anno 1269 hebbt sik denn de Städer Lübeck, Wismer un Rostock tosomensluten, dat se de Seerövers beter in’n Grep kriegen schulln. Anno 1293 sünd dor ok anner Städer tokomen, so as Stettin, Stralsund un Griepswohld. Anno 1356 wöör de Bund offiziell Bund van der düdeschen hanse naamt. 1361 harr de däänsche König Waldemar IV. de Hanse lüttkregen wulln. Man de Hanse hett den Krieg wunnen un in den Freden vun Stralsund anno 1370 harr he denn de Hanse ehr Privilegien tosteihn möten. De Hanse wöör jümmers grötter. De Flott vun de Hanse kunn in dat 14. Johrhunnnert över 100.000 Tonnen dragen. Na den Krieg harrn de Vitalienbröder, wat Seerövers weern, de Hanse düchdig wat Schaden andohn. 1401/1402 hett de Hanse denn den Seeröver Klaus Störtebeker fungen un he is in Hamborg op den Grasbrook een Kopp körter mookt worrn. 1494 wöör denn dat Kontor in Nowgorod dichtmookt. Denn güng dat mit de Hanse dal. De Holländers un de Ingelschen kregen grote Deel vun den Hannel in de Hann, besünners in’n Westen. Un Kolumbus harr denn den Seeweg na Amerika funnen. Un Vasco da Gama na Indien. Dat bedüüd, dat de Portugiesen un Spaanschen grote Deel vun den Hannel övernehmen deen. Dorto keem de Reformatschoon un wat dat an Krieg in Düütschland vun dütwegen geev. Bit na den Dörtigjohrigen Krieg 1618-1648. Dor weer besünners Düütschland in’n Dutt. Mit Hannel weer dat nich mehr so good. De Sweden harrn sik Dele vun Noorddüütschland grepen un regeern dor. Un de Hanse harr nix mehr to seggen. 1669 geev dat den letzten Hansedag in Lübeck. Dor weern noch Lübeck, Hamborg, Bremen, Danzig, Rostock, Brunswiek, Hilmessen, Ossenbrügge un Köln dorbi. Dat weer dat letzte Enn vun de Hansetied. In de Nutied hebbt sik wedder Städer tosomenfunnen un in Zwolle de Niege Hanse gründt. Tietöller Hanse

108

https://nds.wikipedia.org/wiki/Hessen

Hessen

Hessen is en düütsch Bundsland. De Hööftstadt is Wiesbaden, de gröttste Stadt is Frankfort an’n Main. Spraak In Hessen warrt as överall in Düütschland veel de hoochdüütsche Standardspraak bruukt. Bi de traditionellen Dialekte warrt in Hessen vör allen de middeldüütsche Dialekten Mittelhessisch, Nordhessisch un Osthessisch spraken. Dat höört to dat Rhienfränksche to. In’n Westen warrt to’n Deel woll ok Moselfranksch snackt. Dor, wo fröher dat Fürstendom Waldeck weer, man ok in de vörmalige Landgraafschop Kassel, in’n Noorden vun Hessen, dor warrt en plattdüütschen Dialekt snackt, de to dat Westfäälsche höört. Politik Hessen is siet 1981 vun de Verwalten her indeelt in dree Regerungsbezirke: Darmstadt, Gießen un Kassel. De sünd wedder in fief kreisfre’e Städer un 21 Landkreise mit 426 Gemenen opdeelt. Landkreisen Regerungsbezirk Darmstadt Kreis Bergstraße Landkreis Darmstadt-Dieburg Kreis Groß-Gerau Hochtaunuskreis Main-Kinzig-Kreis Main-Taunus-Kreis Odenwaldkreis Landkreis Offenbach Rheingau-Taunus-Kreis Wetteraukreis Regerungsbezirk Gießen Landkreis Gießen Lahn-Dill-Kreis Landkreis Limburg-Weilburg Landkreis Marburg-Biedenkopf Vogelsbergkreis Regerungsbezirk Kassel Landkreis Fulda Landkreis Hersfeld-Rotenburg Landkreis Kassel Schwalm-Eder-Kreis Werra-Meißner-Kreis Landkreis Waldeck-Frankenberg Kreisfre’e Städer Darmstadt Frankfort an’n Main Kassel Offenbach Wiesbaden Städer Frankfort an’n Main Wiesbaden Kassel Offenbach Darmstadt Hanau Fulda Giessen Marborg Wetzlar Weblenken Hessen

109

https://nds.wikipedia.org/wiki/Hannober

Hannober

Hannober () is de Landshööfdstadt vun Neddersassen, an de Leine un an’n Maschsee, mit bi 532.000 Inwahners. Hannober is Seet vun’n Landkreis Region Hannober. Hannober is mehrfach Hoochschooloort: Hier sünd blangen de Universität Hannober de Medizinsche Hoochschool Hannober, de Musikhoochschool Hannober, de Veehdokter-Hoochschool Hannober un de Hoochschool Hannober. In Hannober warrt elk Johr dat gröttste Schüttenfest op de Eer fiert. Hannober is de Seet vun de Evangeelsche Kark in Düütschland. Dat is nich all, wiels hier ok Nichchristen stark vörhannen sünd: Vör den Krieg weer Hannober ene vun de twee groten düütschen Städer mit över twee Perzent freereljöse Lüüd in Düütschland, de anner weer Meideborg. Vundaag sünd vele Lutheraner in disse Stadt mit Russ’sch as Moderspraak. Vundaag hett Hannober Leipzig as Partnerstadt. Hannober hett een vun de gröttsten Messen op de Eer. Dat Messegelände is dat gröttste op de Eer. Hannober is de Stadt, wo de vörmalsche Bundskanzler Gerhard Schröder leevt. Hannober, siet mehr as 100 Johr ene bannig starke SPD-Stadt, hett in sien Historie keen CDU-Böverbörgermeester hatt. Beröhmte Lüüd ut de Stadt weern to’n Bispeel de Philosoph Gottfried Wilhelm Leibniz, de Schauspeler August Wilhelm Iffland un de Schriever Frank Wedekind, de Astronomen Wilhelm un Caroline Herschel, de dadaistisch Maler Kurt Schwitters, Benno Ohnesorg un de SPD-Politiker Egon Franke. De Vorwärts, dat Zentralorgan vun de SPD, wörr hier na den Tweten Weltkrieg grünnt. Hannober is ok en Deel vun Neddersassen, de Deel, wat inst dat Königriek Hannober weer. Dat Königshuus Hannober weer denn ok in England an de Macht. Politik Börgermeester is Belit Onay vun de De Grönen. Regeren deit ene Koalitschoon ut SPD, Bündnis 90/De Grönen un FDP. Stadtraat De Stadtraat hett alltohoop 65 Sitten. SPD: 24 Sitten CDU: 16 Sitten Bündnis 90/De Grönen: 14 Sitten De Linke: 3 Sitten PIRATEN: 2 Sitten Die Hannoveraner: 2 Sitten FDP: 2 Sitten Wir für Hannover: 1 Sitt (Stand: 2014) Opdeelen Hannober is indeelt in dörteihn Stadtbezirke un 51 Stadtdelen. Mitte (01: Mitte, 02: Calenberger Neustadt, 08: Zoo, 09: Oststadt) Fahrnwoole-List (10: List, 11: Fahrnwoole) Boutfelle-Vahrenheide (12: Vahrenheide, 21: Sahlkamp, 22: Boutfelle, 24: Lahe, 48: Isernhogen-Süüd) Baukholte-Kleefeld (25: Groten-Baukholte, 26: Kleefeld, 27: Heideviertel) Misburg-Anderten (50: Misburg-Nord, 51: Misburg-Süd, 52: Anderten) Kerkreoe-Beimeroe-Wülferoe (28: Kerkreoe, 47: Beimeroe/Kronsberg, 53: Wülferoe) Südstadt-Bult (04: Südstadt, 07: Bult) Döhren-Wülfel (05: Waldhausen, 06: Waldheim, 29: Döhren, 30: Seelhorst, 31: Wülfel, 32: Mittelfeld) Ricklingen (39: Bornum, 40: Ricklingen, 41: Oberricklingen, 42: Mühlenberg, 43: Wettbergen) Linden-Limmer (33: Linden-Nord, 34: Linden-Mitte, 35: Linden-Süd, 36: Limmer) Ahlem-Badenstedt-Davenstedt (37: Davenstedt, 38: Bahnstäe, 44: Ahlem) Herrnhusen-Stöcken (14: Herrnhusen, 15: Burg, 16: Leinhusen, 17: Ledeburg, 18: Stöcken, 19: Marienwerder, 20: Nordhafen) Nord (03: Nordstadt, 13: Hainholz, 45: Vinnhost, 49: Brink-Hafen) Spraak vun Hannober In Hannober snackt de Minschen ok Plattdüütsch. Hier en lütjet Bispeel, wat in dat Book "Twischen Bronswiek un Hannower" vum Ostfaliaverlag to finnen is: "Wenn Heinrich mit den Keihen heruttog, denn ging Hedwig me, aber sei ging naher hin un freue sek, wenn sei den Jungen Freuhstücke oder Vesper herut bringen dröffte. De meiste Tied gaff de Pastor Heinrich me up den Weg: Heinrich, passe meck awer up, dat dei Wildfang - hei meine Hedwig- nich in de Beeke fällt!" Hei sä dat man jümmer ut Spaß, wenn Hedwig dat heure, hei wuste ganz gut, dat hei seck up heinrich verlaten könne, wenn hei den einmal wat eseggt harre." (Dat is ut Christian Flemes sien Vertellen "Wo Hedwig Oberwald Plattdütsch lehre") Sport In Hannover gifft dat verschillene Sportvereene, to'n Bespill: De VfL Hannover is de öllste Sportvereen vun Hannover un hett eene Afdelung Rullstohldanz. Darbi danzen entweder een Rollifohrer tosamen mit eenem Footgänger (Kombi) odder twee Rullstohlfohrer miteenanner (Duo) de Standardtänze- den Walzer, de Wiener Walzer, de Tango, de Foxtrott sowie de Quickstep un Lateinamerikanische Tänze- Samba, Cha-Cha-Cha, Rumba, Paso Doble un de Jive. De Danzpoore vun'n VfL Hannover sin up internatschonalen und natschonalen Parkett spoodriek. Square Dance mit Rullstohl danzt man bi de Dancing Wheels Hannover Hannover 96 (Footballvereen) Arminia Hannover (Footballvereen) In'n November 2010 weer'n in Hannober de 7. Weltmeesterschapen in'n Rullstohldanz, wo 150 Dänzer mitmaakt hebben. Weblenks Websteed vun de Stadt (hoochdüütsch) Enkeld Nahwiesen Oort Hannober Hanse Hööftstadt (düütsche Bundslänner) Stadt

110

https://nds.wikipedia.org/wiki/Holt

Holt

Holt betekent Holt, wo de Bööm ut mookt sünd un wat ut Cellulose un Lignin opbaut is, Holt, wat ut’n Slag Bööm besteiht un ok Woold nöömt warrt, Holt, en Familiennaam (för Lüüd mit düssen Naam kiek dor), Holt Manufacturing Company, Ünnernehmen ut de USA, Holt, Gemeen in’n Kreis Sleswig-Flensborg, Sleswig-Holsteen, Holt, Oort in de Gemeen Cuxhoben in’n Landkreis Cuxhoben, Neddersassen, Holt, Oort in de Gemeen Lox in’n Landkreis Cuxhoben, Neddersassen, Holt, Oort in de Gemeen Bentem in’n Landkreis Groafschup Bentem, Neddersassen, Holt, Oort in de Gemeen Straelen in’n Kreis Kleve, Noordrhien-Westfalen, Holt, Oort in de Gemeen Kierspe in’n Märkschen Kreis, Noordrhien-Westfalen, Holt, Oort in de Gemeen Mönchengladbach, Noordrhien-Westfalen, Holt, Oort in Wales, Holt, Oort in Norfolk, England, Holt, Oort in Wiltshire, England, Holt, Oort in Iesland, Holt, Oort in Noorwegen, Holt, Oort in’n Kreis Bacău, Rumänien, Holt, Oort in Alabama, USA, Holt, Oort in Florida, USA, Holt, Oort in Kentucky, USA, Holt, Oort in Michigan, USA, Holt, Oort in Minnesota, USA, Holt, Oort in Missouri, USA. Kiek ok bi: Holt County, Holt Township, Holte, Holth, Hold, Holdt.

111

https://nds.wikipedia.org/wiki/Hanse

Hanse

De Hanse (latiniseert:Hansa, egentlich: Schar) weer een Tohaupsluten toeerst vun Kooplü, denn ok vun Steden. De Tiet vun de Hanse is de Hansetiet. All in’t 11. Johrhunnert hebbt sik Kooplü to Hansen tohaupsluten, dat weern de Kooplü-Hansen. Dat weer, vun wegen dat dor veel Rövers weern, to Lann un ok op de See. De Hannel vun de Hanse güng tomeest över de See. Dorför harr sik en egen Schippsaart rutsuert, de Hansekogge. De kunn mehr drägen as de olen openen Knorrs, un harr ok al en Deck, en grötter Seil un en Kraiennest. Later is denn ut de Kogge de Hulk entwickelt woorn. Anno 1269 hebbt sik denn de Steden Lübeck, Wismer un Rostock tohaupsluten, dat se de Seerövers beter in'n Greep kriegen schulln. Anno 1293 sünd dor ok anner Steden tokomen, so as Stettin, Stralsund un Griepswol. Hansesteden weern to’n Bispeel Lübeck Düörpm Hamm Saust Stood Wisby Wismer Rostock Stralsund Hamborg Bremen Meideborg Mönster Griepswohld Stettin Danzig Königsbarg Memel Riga Revel (Tallinn) Kuntoren in’t Utland weern Visby up Gotland, dat Huus van de Osterlinge in Brügge, de Stahlhoff in London, de Tyske Brügge in Bargen un de Petershoff in Nowgorod. De wichtigsten Hansestäder in Düütschland weern Lübeck, Köln, Bruunswiek un Danzig Ahnen den Schuul dör en starket düütschet Riek kunn de Hanse gegen de nedderlandsche und engelsche Flott nich standhooln un verfull so in den Dartigjährigen Krieg. De Hansestäder Bremen, Hamborg un Lübeck sloten 1630 enen engeren Bund un so kunnen de Naam un dat Arv rett weern. De Bewahners van de olen Hansestäden weert vandaag noch Hanseaten nöömt. Weblenken Middelöller Weertschop Hanse

112

https://nds.wikipedia.org/wiki/Hinrich%20de%20L%C3%B6%C3%B6w

Hinrich de Lööw

Hinrich de Lööw (* 1129 an’n Bodensee, woll in oder bi Ravensburg; † 6. August 1195 in Bruunswiek), ut dat Huus vun de Welfen, weer Hartog vun Sassen (1142-1180) un vun Bayern (1156-1180). To Sassen höörn dormols ok noch Westfalen un Engern mit to. He weer dor een vun de mächtigsten Försten in dat Hillige Röömsche Riek mit un hett verscheden Molen Striet harrt mit de Staufers, wat to düsse Tiet dat Königshuus weer. Leven Hinrich siene Familie Hinrich sien Vadder weer Hinrich de Stolte. De weer vun 1126 bit 1138 ünner den Naam Hinrich X. Hartog vun Bayern un vun 1137 af an ok Hartog vun Sassen un Markgraaf vun Tuskien. Man al 1139 is he storven. He weer bloß 31 Johr oolt. Siene Mudder weer Gertrud vun Süpplingenburg. Dat weer de Arvdochter vun Kaiser Lothar III.. 1147 hett Hinrich de Lööw Clementia vun Zähringen to’e Fro nahmen. Dor hett he de Gemarken üm de Borg Badenweiler in dat Land Baden mit in’e Hannen kregen. Ehr Dochter Gertrud hett later König Knut VI. vun Däänmark freet. 1162 hett Hinrich sik vun Clementia scheedt. Dor steek wohrschienlich sien Vedder, Kaiser Frerich I. „Barbarossa“ achter. De harr dat up Badenweiler afsehn un wull dat tuuschen gegen de Borgen Herzberg un Scharzfeld an’n Harz un gegen den Königshoff Pöhlde. Hinrich hett den Tuusch annahmen. He woll dor siene Stammlannen in Sassen mit afsekern in’n Striet mit Albrecht I., „den Baarn“, vun Brannenborg un siene Söhns. An’n 1. Februar 1168 hett Hinrich noch mol heiraat. Dütmol weer de engelsche Prinzessin Mathilde vun England siene Bruut. Mathilde weer eerst 12 Johre oolt un weer de Dochter vun König Hinrich II. vun England un de Süster vun Richard I. „Löwenhart“ vun England. Mit düsse Hochtiet hett he den Grundsteen leggt dorför, dat de Kroon vun England un dat Huus vun de Welfen so dicht bi’nanner kamen sünd. Striet mit Konrad III. Konrad III. hett vunwegen en Striet twuschen de Welfen un de Staufers Hinrich sien Vadder de Hartogdömer Bayern un Sassen wegnahmen. Man so gau hefft sik de Welfen nich unnerkriegen laten. Hinrich de Stolte hett sik toeerst mol to Wehr sett gegen de Askaniers in Brannenborg, sien Broder Welf VI. stell sik up de Achterbeen in Bayern gegen de Babenbergers. Na Hinrich den Stolten sien Dood in’n Oktober 1139 hett Richenza vun Northeim sik an de Spitz vun de Welfenpartei in Sassen stellt un hett den Vörmund speelt för ehren Enkelsöhn, den lüttjen Hinrich den Löwen. Richenza weer de Wittfro vun den vörmoligen düütschen Kaiser Lothar III. un de Mudder vun Hinrich siene Mudder. Man 1141 is se storven. To düsse Tiet hett Konrad III. insehn, dat he mit duerhaftigen Striet gegen de Welfen ok nich togange keem un hett dat Stüürrad ümdreiht. 1142 geev he Hinrich dat Hartogdom Sassen torüch, wat he sien Vadder wegnahmen harr un wat twuschendör in Albrecht vun Brannenborg siene Hannen legen harr. Bavenhen hett he dat so hendreiht, dat Hinrich siene Mudder Gertrud de Fro vun den Babenberger Hinrich II. Jasomirgott wurrn is. De hett denn 1143 Bayern to Lehn kregen. Hinrich siene Familie harr nu wedder grote Delen vun Hinrich den Stolten sien Land in’e Hannen, man bloß weern dat verscheden Lüde in de Familie, de sik de Macht delen mössen. Man Hinrich woll süms alleen dat Seggen in bayern un Sassen hebben. Toeerst bedreev he mit Macht de Kolonisatschoon vun den Oosten. He hett vörmolige Gemarken vun de Wennen un annere Slawen dalslaken un to en Deel vun Sassen maakt. 1147 hett he de Försten vun Vörpommern dwungen, sien Herrschop över dat land gellen to laten. In dat sülbige Johr hett he verhinnert, dat Konrad III. de Froenkloosters Kemnade un Fischbeck an de Rieksabtei Corvey ansluten dö, wat bedüüd harr, dat de König nu in düsse Kloosters dat seggen kregen harr. Up Bayern harr he dat jummers noch afsehn. As dat losgüng mit den Tweeten Krüüztog hett Konrad III. en Rieksdag tohopenropen in Frankfort an’n Main. He woll dor sien Söhn Hinrich VI. to sien Nafolger as König wählen laten. Man bi düssen Rieksdag hett Hinrich sik henstellt un verlangt, he scholl Bayern torüch kriegen. Vunwegen düt Verlangen keem de Rieksdag mit de Wahl vun den neen König nich to Potte. Man de Dag, wo dat mit’n Krüüztog losgahn scholl, rück jummers neeger ran. So keem Konrad in’e Bredullje. He hett den Hinrich verspraken, na den Krüüztog scholl över Bayern noch mol verhannelt weern. Hinrich weer eerst mol tofreden. Man Konrad stünn unner Druck. Hinrich hett ok bi den Krüüztog nich mitmaakt, man hett an de Spitz vun en Bulten Ridders ut den sassischen Adel upmaakt to en Krüüztog gegen de Wennen twuschen Elv un Oder. To düsse Tiet weer dat ok, dat Hinrich Clementia heiraat hett. Vunwegen dat Clementia ut dat hoge Huus vun de Zähringers afstamm, de veel to Seggen harrn in dat Riek, konn sik Hinrich nu noch en beten dicker maken. Vun 1149 af an hett Hinrich siene Hannen ok mehr un mehr na Bayern utstreckt. In’n Harfst 1151 hett Konrad nu wedder versöcht, Bruunswiek an to griepen. Man bi düssen Överfall is nix bi rutkamen. Striet mit Kaiser Frerich „Barbarossa“ 1180 weer dat toenn mit sien Hartogspelen. Denn harr he sik mit Kaiser Frerich Barbarossa in de Wull kregen, vun wegen dat he bi den Italienkrieg nich mehr mitmoken wull. Hinrich harr dorför nämlich de Stadt Goslar hebben wullt. Friedrich Barbarossa hett em denn in Bann leggt. Hinrich harr denn 1182 na England möten. Obers 1189 is Frerich denn wedder op en Krüüztog gahn un denn is Hinrich gau wedder trüch. Besünners harr em dat rieke Bewick andohn. He harr dat nich so mit de Bewickers wun wegen dat se em nich so leev hatt harrn. Denn is he 1189 vör Bewick trocken mit en grotet Heer un hett de Stadt belagert. Dat duur 'n Tied, man denn is de Bewickers en Bull weglopen un straks in dat Lager vun Hinnerk. Hinnerk sien Lü harrn den Bullen den jaagt un denn is de dör de Ilmenau in de Stadt. Dor hett Hinnerk dat kloorkregen, dat he dör de Ilmenau kunn. Un denn hett he de Stadt plattmookt. Blots de Karken hett he stahn laten. Dor weer dat toenn mit de rieke Stadt Bewick. Na den Arger mit Kaiser Frerich hett he sik denn wedder mit Frerich sien Arven Kaiser Hinrich VI. verdragen un is denn in Brunswiek doodbleven. Städer, de Hinrich grünnt hett Hinrich harr sik besünners vörnahmen, dat sassische Rebeet grötter to moken. Dorför harr he en Stadt na de anner grünnt, ok in Bayern, besünners obers in Sassen. Bispeel: 1154 Ratzeborg 1158 München 1159 Lübeck 1160 Swerin Mann Middelöller Sassen Bayern Boren in dat 12. Johrhunnert Storven in dat 12. Johrhunnert

113

https://nds.wikipedia.org/wiki/Holsteen

Holsteen

Holsteen is en Deel vun Sleswig-Holsteen, un twors dat süüdliche Rebeet. Afgrenzt warrt Holsteen in’n Westen un Süüden vun de Nordsee un de Elv, in’n Oosten vun den Ratzeborger See un de Wakenitz, in’n Noorden vun de Eider. De Naam Holsteen kümmt vun Holcetae, wat de ole Naam vun een vun de dree Sassenstämm in Noordalbingien to Noorden vun de Elv weer to de Tiet as Adam vun Bremen sien Gestae schreev. Översett schreev he: Twedens de Holstener (Holcetae), de so vun de Hölten naamt sünd, woneem se in wahnt. Dör ehr Rebeet geit de Stör (Sturia), de Kark is in Schenefeld (Scanafeld). Sleswig-Holsteen

115

https://nds.wikipedia.org/wiki/Hohn

Hohn

Dat Hohn (pl. de Höhner, wetenschaplick Gallus gallus domesticus) höört to dat Geslecht Höhnervagels mit verscheden formten Huutkamm up ’n Kopp, twee Huutlappen an ’n Ünnersnavel un enen Spoor bi dat Heken. Dat Heken hett mehrstens buntere Feddern as dat Seken. De Höhner sünd Nestflüchters, dat heet, dat de Küken, kuum dat dat ut dat Ei utkrapen is, sik up ’n Padd maakt, un wat to freten söökt. Dat Hohn is in ’n engern Sinn dat Seken, warrt ok Heen to seggt. Dat Heken warrt Hahn nöömt. Dat Seken heet Kluck, wenn dat Junge hett, un to disse Jungen seggt een Küken. De Eier un dat Fleesch van de Höhner hebbt enen hogen Nährweert un sünd ene goot verdauliche Krankenkost. Darum warrt de Höhnertucht up de ganze Welt geern bedreven. Fröher, dor weren de Höhner op ’n Mess un halen sik dor de Möörken to ’n Freten. Denn güng dat los mit de Legebatterien un de groten Ställ. Hüüt geiht dat wedder annersrüm, denn ok wenn en Hohn nich so plietsch is as en Papagei, denn is dat doch en Deert, dat wat mitkriggt. Un smecken deit en Hohn, wat free lopen kann un scharren, ok veel beter. Dat is ok bi de Eier so. De Höhner warrt in’n Höhnerstall hollen un sitt dor op’n Wiemen. Uns Hohn stammt vun dat Bankivahohn af, wat ut Indonesien is. Höhnerrassen Dat gifft von Höhner n barg ünnerscheedliche Rassen. Bekannte Rassen sünd: Bergsche Kreier, n Langkreierrass Bielefelder Kennhohn, n Ras ut Bielefeld Brahma, n groot Rass ut Asien Italiener, n gode Eierleger ut Italien Hollandsch Haubenhohn, mit n Ferenhaube up de Kopp Krüper, n Rass ut Westfalen un dat Bergsche Land mit lüttje Poten Ostfreesche Mööv, n old Rass ut Ostfreesland Ramelsloher, n old Rass ut Nord-Düütschland Rhodeländer, n dunkerrood Rass ut Amerika Wyandotte, n amerikaansch Rass Westfäälsche Doodleger, n gode Eierleger ut Westfalen Kiek ok bi List vun Vagels, mit allerhand plattdüütsche Vagelnaams un Naams ut de Naberspraken Projekt: Deerternaams up Platt Weblenken Vagels Ünneroort

117

https://nds.wikipedia.org/wiki/Elv

Elv

De Elv is mit 1.091 km de tweedlängste Stroom vun Düütschland. De Borns sünd in Tschechien, in dat Riesengebirge. Bi Mělník stött de Moldau dorto. Bi Cuxhoben geiht de Elv in de Noordsee. Op Latiensch heet se Albis, op Hoochdüütsch Elbe. In de Elv münnen vun links Moldau, Eger, Mulde, Saale un von rechts de Havel, de Alster un de Bill. Grote Sted an de Elv sünd Dresden Meißen Meideborg Hamborg Cuxhoben Weblenks Stroom Europa Elv

118

https://nds.wikipedia.org/wiki/Engelsche%20Spraak

Engelsche Spraak

Engelsch is een Süsterspraak to dat Plattdüütsche. Engelsch is een Weltspraak. Kümmt ut England, wat hüüt to Grootbritannien to heurt. Historie Ingelsch hett desülven Wuddeln as dat Ooltsassische un dat Ooldfreesche. Een Verwandtschap mit dat Nedderlannsche un Nedderfranksche is betherto ümstridden. De Verwandtschap keem dorvun, dat so üm dat Enn vun de Römertiet Angeln, Sassen, Nedderfranken un Fresen na Britannien seilt sünd. Dat geef denn dat Angelsassisch ellers Anglosaxon, wat teemlich dicht bi dat ole Sassisch is un vermoodlich fröher ok gegensiedig verstännig weer. De Angeln un Sassen hebbt obers ok wat vun de Römers övernahm. Denn weern dor ok de Dänen un Norwegers. De sünd as Wikingers ok na England röver un harrn dor röövt, later obers ok Land nahmen. So kreeg dat Angelsassische ok noch wat vun de Skandinaavschen Spraken mit. Denn keem 1066. Dat wöör dat Johr, as Willem, de Normann, ut de Normandie na Hastings schippert is. De Normannen weern twoors ok Wikingers, man se harrn de franzöösche Spraak al opnahmen. So keem dat Franzöösche in dat Engelsche rin. De franzööschen Influss keem ok vör allen daarvun, dat dat vele Französen in de högeren Bevölkernsklassen geev. Later weer dat denn, dat in de Hansetied de Kooplü ok na England sünd. Un denn sünd jo ingelsche Lü op plattdüütsche Scheep fohrt, obers besünners hebbt ok plattdüütsche Lü op engelsche un amerikaansche Scheep anhüürt. So keem dat ok to plattdüütsche Utdrück in dat Engelsche un engelsche in dat Plattdüütsche. De Spraak Engelsch is in sien Grammatik minner kumplezeert as anner Spraken. Dat gifft dree Fäll: Nominativ, Genitiv un Objektiv. Man de Objektfall is morpholoogsch nich mehr markeert un warrt dör Präpositschonen utdrückt. Bispeel: The cat is white. - The cat’s food is brown. - I give the cat food. - I see the cat. De Katt is witt. - De Katt ehr Foder is bruun. - Ik geev de Katt Foder. - Ik seh de Katt. Weblenken Standardspraak Engelsch

119

https://nds.wikipedia.org/wiki/Italien

Italien

Italien (italieensch Italia) is en Republiek, de in'n Süden vun Europa an de Middellannsche See liggt. Navers sünd Frankriek, de Swiez, Österriek, Vatikan, San Marino, Kroatien (de Grenz löppt öber de See) un Slowenien. De Hööftstadt is Rom. To Italien höört de groden Eilannen Sizilien un Sardinien to un ok noch en ganze Tall vun lüttjere Eilannen, as Elba un de Lipaarschen Eilannen. Geografie Italien liggt up de Halfinsel vun den Apennin. De sütt as een Stebel ut, wenn een sik dat Land up de Kaart ankieken deit. De längsten Strööm sünd de Po, de Etsch (italieensch Adige), de Arno un de Tiber. Grode Waters gifft dat in Italien ok: De Gardasee, de Lago Maggiore, de Comer See in Böver-Italien un de Lago di Bolsena un de Lago Trasimeno in Middelitalien. De Vesuv bi Neapel un de Ätna up Sizilien sünd de bekanntest Vulkanen vun dat Land. Dor kaamt denn noch de Stromboli un annere, lüttjere, rund üm Sizilien ümto, hento. De höögste Barg vun Italien is de Mont Blanc de Courmayeur in de Alpen. He is 4.748 m. hooch. Inwahners Hüdigendags leevt in Italien 58.679.441 Inwahners. In de Welt steiht Italien dor mit up Platz 22, binnen de europäsche Union liggt Italien an veerte Steed achter Düütschland, Frankriek un Grootbritannien. Inwahners in Stadt un Land Üm un bi 67 % vun de Italieners leevt in Städer. Besunners in den Noorden leevt de Lüde in de Stadt. In de Jahren vun 1950 bit 1960 sünd bannig veel Minschen ut dat platte Land wegtrocken nah de Städer hen. Siet de 1980er Jahren hett sik de Wind dreiht: Hüdigendags wüllt de Lüde an'n leevsten in de lütten Städer un Vöröörd rund um de groden Städer rum wohnen. Gröttste Städer (Inwohners 31. Dezember 2004) Spraken Amtsspraak is Italiensch, in't Aostatal warrt ok Franzöösch, in Südtirol ok Hoochdüütsch un Ladiensch, up Sardinien ok Sardisch snackt un in Triest ok Slowensch snackt. In'n Süden von Italien gifft et Lüüd, die vor en paar hunnert Johrn von Albanien oder Grekenland kamen sünd un jümmer noch ihr Spraak snacken. Staat De Verfaten is demokraatsch. De Präsident is Sergio Mattarella. Land Italien

120

https://nds.wikipedia.org/wiki/Binnere%20Medizin

Binnere Medizin

Innere Medizin is de grootste deel vun de Medizin. In de weeteren Sinne sün dat all nich-operative disziplinen. In de engere Sinne sün dat Kardiologie, Gastroenterologie, Rheumatologie, Pulmonologie, Geriatrie, Onkologie, Hepatologie un veele lüttsche fächer. !

121

https://nds.wikipedia.org/wiki/Iesbarg

Iesbarg

En Iesbarg (de, m, pl.: Iesbargen) is en grootet Stück Ies, wat in't Water swimmt. De Iesbargen kümmt vun de Gletschers, besünners in Gröönland un in de Antarktis. Ies is en beten lichter as Water. Een vun teihn Delen Ies is baven över den Waterspegel. Man de övrigen negen Delen sünd ünner Water. Dat bedüüd, dat de Iesbarg ünner Water veel grötter is as över dat Water. Dor kümmt dat vun, dat so mennig Scheep mit en Iesbarg tosamenstött sünd un den ünnergahn. Dat beröhmtest Bispeel is de Titanic. Ok wenn en Schipp noch en poor hunnert Meter vun en groten Iesbarg weg is, langt dat Ies ünner Water mööglicherwies bet na dat Schipp un kann dat denn oprieten. Iesbargen köönt bannig groot warrn. In Gröönland gifft dat to'n Bispeel den Ilulissat-Gletscher, ok Jakobshavn Isbree naamt. De is de gauste Gletscher op de Noordhälft vun de Eer. Dat Ies kümmt dor wat bi 60 Meter den Dag na den Fjord. De Iesbargen, de de Gletscher dor kalvt (kalven bedüüd, dat de Iesbarg afbreekt), sünd deelwies een Kilometer lang un breed. Se sünd wat üm 100 bit 150 Meter hooch över den Waterspegel. Un ünner Water hebbt se en Deepgang bet över 600 m. Noch grötter warrt de Iesbargen vun de Antarktis. De köönt över 200 km lang un över 30 km breed warrn. Water

122

https://nds.wikipedia.org/wiki/Ies

Ies

Ies is fastet Water (H2O). Normal warrt dat fletig Water bi en Temperatur vun 0 °C (=273,15 K) un 1 Bar Druck to Ies. Een seggt dorto ok: Dat Water früsst oder ok dat Water freert. Wenn dat Water Solt binn hett, denn früsst dat nich so licht. Seewater is noch bi -3 °C fletig. Wenn een Ies un Solt tosamenmischt, denn warrt de Temperatur afköhlt. Dat naamt wi ok en Köhlmischung. Geiht bet -18 °C. So kannst denn Ies to’n Eten maken. Un mit Solt kannst Ies smölten. Dat warrt in’n Winter bruukt för de Straten. Ünner Druck smölt dat Ies ok. Kannst beleven, wenn du mit en Sleden oder mit Slittschoh op Ies in’n Winter glitscht. Denn gifft dat ’n lütte Waterschicht op dat Ies. Anners wöör dat Ies ok nich so glitschig. Kiek ok Iesbarg Gletscher. Weblenken Water Mineral