id
stringlengths 1
8
| text
stringlengths 1
443k
|
|---|---|
1 |
Faqja kryesore |
49 | Thanas Qerama (7 prill, 1945 – 4 prill, 2004), ishte shkrimtar shqiptar, novelist dhe shkrues i tregimeve fantastiko-shkëncore, botues i revistës Horizonti gjatë viteve 1979–1989, revistë për moshat adoleshente me përmbledhje, kuriozitete dhe tregime nga shkencat natyrore dhe historike.
Tituj të veprave
1981: Për ditët e lirisë
1981: Roboti i pabindur
1982: Një javë në vitin 2044
1984: Fajtori i Padukshëm - novelë
1984: Dy rrugë drejt yllberit
1987: Misteri i tempullit të lashtë
1993: Njëzet vjet në Kozmos - tregime
Filmi Lundrimi i parë është bazuar në veprën e tij me të njëjtin titull.
Shkrimtarë shqiptarë
Science fiction
Lindje 1945
Vdekje 2004 |
627 | Dhjetori (ose dimërori ose shënëndreu) është muaji i dymbëdhjetë dhe i fundit në Kalendarin Gregorian dhe ka 31 ditë. Emri dhjetor është përkthim dhe adaptim nga Latinishtja për fjalën "dhjetë" (decem). dhjetori ishte muaji i dhjete për Romakët e antikitetit, përpara se të shtoheshin muajt janar dhe shkurt. |
637 | Nëntori, brymësi, britmi i tretë, vjeshta e tretë ose shëmëhilli është muaji i njëmbëdhjetë në Kalendarin Gregorian dhe ka 30 ditë.
Emri nëntor është përkthim dhe adaptim nga latinishtja për fjalën "nëntë" (novem). Nëntori ishte muaji i nëntë për romakët e antikitetit, përpara se të shtoheshin muajt janar dhe shkurt.
28 Nëntori është dita e Pavarësisë së Shqipërisë. |
639 | Tetori (britmi i dytë, vjeshta e dytë ose shëmitri) është muaji i dhjetë në Kalendarin Gregorian dhe ka 31 ditë. Emri tetor është përkthim dhe adaptim nga latinishtja për fjalën "tetë" (octo). Tetori ishte muaji i tetë për romakët e antikitetit, përpara se të shtoheshin muajt janar dhe shkurt. |
1183 | Shtatori (ose britmi i parë ose vjeshta e parë) është muaji i nëntë në Kalendarin Gregorian dhe ka 30 ditë. Emri shtator është përkthim dhe adaptim nga latinishtja për fjalën "shtatë" (septem). Shtatori ishte muaji i shtatë për romakët e antikitetit, përpara se të shtoheshin muajt janar dhe shkurt. Ne shtator fillon zyrtarisht stina e vjeshtës dhe ndërrohet ora verore në atë dimërore.
Periudha e kohë që përfshin ditët e fundit të gushtit dhe ditët e para të shtatorit quhet gushtovjeshtë.
Shtator |
1185 | Esperanto është gjuhë artificiale,e krijuar nga Ludwik Lejzer Zamenhof më 1887. Ludwik, i njohur me nofkën Doktoro Esperanto, pati si qëllim të krijojë një gjuhë të lehtë për tu mësuar, politikisht neutrale që do të kapërcente kombësitë dhe do të sillte paqe dhe mirëkuptim ndërmjet njerëzve.
Bibliografi
E. van Someren, Republication of the thesis 'The EU Language Regime, Lingual and Translational Problems';
P. G. Forster, The Esperanto Movement. The Hague: Mouton Publishers, 1982. ISBN 90-279-3399-5;
C. Gledhill, The Grammar of Esperanto: A Corpus-Based Description. Second edition. Lincom Europa, 2000. ISBN 3-89586-961-9;
J. Wells, Lingvistikaj aspektoj de Esperanto ("Linguistic aspects of Esperanto"). Second edition. Rotterdam: Universala Esperanto-Asocio, 1989;
W. Auld. La fenomeno Esperanto ("Il fenomeno esperanto"). Rotterdam. UEA. 1988;
C. Piron. La bona lingvo (La lingua buona) trattato sulla lingua, Paperback, 1989. ISBN 978-963-571-294-6;
U. Lins. La lingua pericolosa. Storia delle persecuzioni contro l'esperanto sotto Hitler e Stalin. Traccedizioni. 1990. ISBN 88-7205-000-6;
P. Janton. Esperanto. Lingua, letteratura, movimento. Cooperativa Ed. Esperanto. 1996. ISBN 88-85872-07-7;
F. Amerio; G. Bonvecchiato; G. C. Fighiera. Esperanto: dati e fatti. FEI Fondo Marelli. 2002. ISBN 88-85872-11-5;
G. Formizzi, Le radici culturali dell'esperanto. La pedagogia di Giovanni Amos Comenio. Gabrielli Editori. 2006. ISBN 88-6099-007-6;
C. Minnaja. L' esperanto in Italia. Alla ricerca della democrazia linguistica. Il Poligrafo. 2007. ISBN 88-7115-546-7.
Shiko edhe
Arahau
Gjuha ido
Gjuha interlingua
Gjuha ndërsllave
Lidhje të jashtme
Esperanto – lernu.net
E |
1204 | Burgu i Mërgimit është një film artistik që trajton gjëndjen reale të viteve 1990-ta. Filmi tregon për vuajtjet e Shqiptarëve të ndjekur nga atdheu i tyre nëpër vëndet e botës për t'iu shmangur burgjeve të ish-Jugosllavisë.
Përmbajtja
Kritika
Shiko dhe këtë
Lidhje të jashtme
Filma shqip
Filma |
1260 | Astronomia, që nga etimologjia do të thotë "ligji i yjeve", (greq.: astro + nomos) është shkencë që përfshin vrojtimin dhe shqyrtimin matematik duke i shpjeguar dukurive që ndodhin jashtë Tokës dhe atmosferës së saj. Ajo studion prejardhjen, zhvillimin, vetitë fizike dhe kimike të të gjitha trupave jashtë tokësorë që mund të vrojtohen në qiell, së bashku me të gjitha proçeset (ecuritë) në të cilat ato përfshihen.
Me ndryshimin e kohërave kanë ndryshuar dhe degët e saj të studimit. Gjatë një pjese të mirë të shekullit XX, astronomia ishte menduar të ndahej në astrometri, mekanikë qiellore dhe astrofizikë. Nga të treja, astrofizika, është dega më e njohur pasi në shumë universitete përfshihet në degë kërkimi dhe zhvillimi.
Astronomia është ndër të paktat shkenca ku amatorët luajnë ende një rol, sidomos në zbulimin dhe vëzhqimin e dukurive qiellore. Astronomia nuk duhet ngatërruar me astrologjinë, apo pseudoshkencat të cilat përpiqen të zbulojnë fatin e njerëzve duke vrojtuar lëvizjen e trupave qiellorë. Megjithëse të dyja bazohen tek të njëjtat parime (vrojtimin e qiellit), ato janë të ndryshme: astronomia bazohet në studimin sipas metodave shkencore, ndërsa astrologjia nuk ka baza në metoda të tilla.Serbi serbi t motren
Degët e astronomisë
Astronomia përbehet nga disa degë. Ndarja e parë bëhet në astronomi teorike, dhe astronomi vrojtuese. Vrojtuesit përdorin mënyra të ndryshme për të marrë të dhëna mbi dukuri të ndryshme, të dhëna që përdoren nga teoricienët për ndërtimin e modeleve, shpjegimin e këtyre dukurive dhe parashikimin e të tjerëve të ngjashëm. Kjo nuk do të thotë që vrojtuesit dhe teoricienët janë persona të ndryshëm.
Degët e studimit mund të ndahen edhe sipas dy kritereve:
sipas subjektit (p.sh planetët ose galaktikat) ose problematikave (formimi i yjeve ose i planetëve)
sipas zonës së spektrit elektromagnetik të studiuar
Ndarja sipas subjektit
Astrometria: Mat vendosjen dhe zhvendosjen e objekteve (sendeve) qiellore. Nevojitet të përcaktojë sistemin e përdorur të vend-ndodhjes dhe lëvizje-matjen e objekteve në galaksinë tonë.
Kozmologjia: Studimi i gjithësisë në tërësi dhe zhvillimin e saj.
Astronomia galaktikore: Ishte studimi i ndërtimtarisë dhe përbërësve të galaktikës sonë. Tani përfshin studimin e galaktikave të tjera që mund të vëzhgohen me hollësi.
Astronomia Tejgalaktikore: Studimi i objekteve (kryesisht galaksive) jashtë galaksisë sonë.
Formimi dhe zhvillimi i galaktikave: Studimi i formimit të galaksive, dhe zhvillimit të tyre në gjendjen e vëzhguar të tashme.
Shkenca planetare: Studimi i planetëve të sistemit diellor është (në kohët e fundit), nganjëherë i menduar një disiplinë e ndryshme; e quajtur gjithashtu planetologji.
Astronomia yjore: Studimi i yjeve në përgjithësi.
Zhvillimi i yjeve: Studimi dhe zhvillimi i yjeve nga formimi i tyre deri në fundin e tyre si mbetje yjore.
Formimi i yjeve: Studimi i kushteve dhe proceseve (ecurive) që kanë çuar në formimin e yjeve në brendësinë e reve të gazta, dhe vetë ecurinë e formimit.
Gjithashtu, ka edhe disiplina të tjera që mund të mendohen pjesë e astronomisë, ose janë shkenca ndërdisiplinore në lidhje me astronominë si:
Arkeoastronomia
Astrobiologjia
Astrokimia
Shkencat planetare
Kosmologjia
Mënyra e përftimit të informacionit
Në astronomi, mënyra kryesore për të përftuar informacione është nëpërmjet identifikimit dhe analizimit të rrezatimeve radioaktive,
fotoneve; mënyrë tjetër për përftimin e informacioneve janë rrezet kozmike, neutrinot, dhe, në të ardhmen e afërt, valët gravitacionale (shih LIGO dhe LISA).
Një ndarje tradicionale e astronomisë jepet edhe nëpërmjet spektrit elektromagnetik të vëzhguar:
Astronomia optike përmbledh teknikat e përdorura për zbulimin dhe analizimin e dritës në gjatësi valore të tilla që mund të identifikohen edhe me sy (rreth 400 - 800 nm). Mjeti më i njohur është teleskopi, me matës elektroni imazhesh dhe spektrografi.
Astronomia Infrared merret me identifikimin e rrezatimeve infra të kuqe (valë më të gjata se drita e kuqe). Instrumenti më i përdorur është teleskopi por me shtimin e një instrumenti për teleskopët hapësinorë përdoren gjithashtu për të asgjösuar zhurmat (interferencat elektromagnetike) nga atmosfera.
Radioastronomia përdor instrumente plotësisht të ndryshëm për identifikimin e rrezatimit të valëve nga mm në cm. Marrësit janë të ngjashëm me ata që përdoren në transmetimin radior (që përdor këto lloj valësh). Shih Radio teleskopi.
Astronomia e energjisë së lartë
Astronomia përtejgalaktikore: lente gravitacionale. Ky imazh i teleskopit hapësinor Hubëll tregon blu të ndryshme, objekte në formë nyjesh që s'janë gjë tjetër veçse imazhe shumëfishe të të njëjtës galaksi. Janë shumëfishuar nga efekti i lentes gravitacionale i një grupimi galaksish të verdha, eliptike dhe spirale. Lentja gravitacionale krijohet nga fusha gravitacionale e grupimeve që prish imazhin e objekteve më të largëta. Klikoni mbi foto për më shumë informacione dhe një pamje më të zgjeruar.
Radioastronomia dhe astronomia optike mund të mbështetet nga grupe observatorësh, sepse atmosfera e Tokës është e tejdukshme në atë gjatësi valësh. Drita infra e kuqe thithet thuajse tërësisht nga avujt e ujit, për këtë vëzhguesit infrared duhet të vendosen lart në hapësirë ose në një vend të thatë .
Atmosfera është opake në gjatësitë valore të përdorura nga astronomia e rrezeve X, astronomia e rrezeve gama, astronomia UV dhe, për këtë arsye mund të dërgohen lart nëpërmjet ballonave ose observatorëve hapësinorë.
Histori e shkurtër e astronomisë
Në pjesën e hershme të historisë së saj, astronomia merrej vetëm me vëzhgimin dhe parathënien e lëvizjeve të trupave qiellorë që mund të shiheshin me sy.
Rigveda përmend 27 yjësi që shoqërohen me lëvizjen e diellit si edhe 12 ndarje zodiakale të qiellit. Grekët e lashtë dhanë një ndihmesë të rëndësishme në astronomi, mes të tjerash me përkufizimin e sistemit të madhësisë. Bibla përmban disa pohime rreth vendosjes së tokës në gjithësi dhe rreth natyrës së yjeve dhe planetëve, shumica e të cilave janë më tepër poetike sesa tekstuale; shiko Kozmologjia biblike. Në vitet 500 e.r., Arjabhata paraqiti një sistem matematikor që e shfaqte tokën të rrotullohej rreth boshtit të saj dhe i mendonte lëvizjet e planetëve rreth diellit.
Studimi i astronomisë pothuajse ndaloi gjatë mesjetës, përveç punës së astronomëve arabë. Astronomi islamik i fund shekullit 9 al-Farghani (Abu'l-Abbas Ahmad ibn Muhammad ibn Kathir al-Farghani) shkroi gjerësisht mbi lëvizjen e trupave qiellorë. Puna e tij u përkthye në gjuhën latine në shekullin e 12. Në fund shekullin e 10, u ndërtua një qiellvëzhgues i madh afër Teheranit, në Iran nga astronomi al-Khujandi i cili vëzhgoi një sërë kalimesh meridiane të diellit, gjë që e lejoi atë të njehsonte pjerrësinë ekliptike.
Në Persi, Omar Khajam (Ghijat al-Din Abu'l-Fat‘h Umar ibn Ibrahim al-Nisaburi al-Khajami) përpiloi shumë tabela astronomike dhe riformoi kalendarin i cili ishte më i saktë se kalendari julian dhe i afrohej kalendarit gregorian.
Gjatë Rilindjes Koperniku propozoi një model heliocentrik (model që ka si qendër diellin) të sistemit diellor. Puna e tij u mbrojt, u zgjerua, dhe u saktësua nga Galileo Galilei dhe Johanes Kepleri. Kepleri ishte i pari që shfaqi një sistem i cili përshkruante saktësisht hollësitë e lëvizjeve të planetëve me diellin në qendër. Megjithatë, Kepleri nuk i kuptonte arsyet pas ligjeve që ai përshkroi. I mbetej shpikjes së Njutonit të dinamikave qiellore dhe ligjit të rëndesës të shpjegonte përfundimisht lëvizjet e planetëve.
Yjet mendohet të jenë trupa qiellorë shumë të largët. Me shpikjen e spektroskopisë u dëshmua se ata janë të ngjashëm me diellin tonë, por me një kënd të gjerë temperaturash, masash, dhe madhësish. Ekzistenca e galaksisë sonë, rrugës së qumështit, si një grup i ndarë yjesh u vërtetua vetëm në qindvjeçarin e 20, sëbashku me ekzistencën e galaksive "të jashtme", dhe pak më vonë, zgjerimi i gjithësisë vërejtur me largimin e shumicës së galaksive nga ne. Kozmologjia bëri një përparim të madh gjatë qindvjeçarit të 20, me modelin e Bumit të Madh mbështetur fuqimisht nga provat e dhëna nga astronomia dhe fizika, si p.sh. rrezatimi i pasëm i mikrovalëve kozmike, Ligji i Habllit dhe mbushëllimi kozmologjik i elementeve.
Kohët e lashta
Në kohët e hershme historike, astronomia konsistonte vetëm në vëzhgimin dhe parashikimin e lëvizjeve të objekteve të dukshme me sy të lirë. Në disa vende, kulturat e hershme mblodhën artefakte masive që ndoshta kishin ndonjë qëllim astronomik. Përveç përdorimeve të tyre ceremoniale, këta observatorë mund të përdoren për të përcaktuar stinët, një faktor i rëndësishëm për të ditur se kur duhet të mbillen të korrat dhe për të kuptuar gjatësinë e vitit.[12]
Para se të shpikeshin mjete të tilla si teleskopi, studimi i hershëm i yjeve u krye duke përdorur syrin e lirë. Me zhvillimin e qytetërimeve, veçanërisht në Mesopotami, Greqi, Persi, Indi, Kinë, Egjipt dhe Amerikën Qendrore, u mblodhën observatorë astronomikë dhe filluan të zhvillohen idetë mbi natyrën e Universit. Shumica e astronomisë së hershme konsistonte në hartimin e pozicioneve të yjeve dhe planetëve, një shkencë që tani quhet astrometri. Nga këto vëzhgime, u formuan idetë e hershme për lëvizjet e planetëve dhe natyra e Diellit, Hënës dhe Tokës në Univers u hulumtuan filozofikisht. Toka besohej të ishte qendra e Universit me Diellin, Hënën dhe yjet që rrotulloheshin rreth saj. Ky njihet si modeli gjeocentrik i Universit, ose sistemi Ptolemeik, i quajtur pas Ptolemeut.[13]
Një zhvillim i hershëm veçanërisht i rëndësishëm ishte fillimi i astronomisë matematikore dhe shkencore, e cila filloi në mesin e babilonasve, të cilët hodhën themelet për traditat e mëvonshme astronomike që u zhvilluan në shumë qytetërime të tjera.[15] Babilonasit zbuluan se eklipset hënore përsëriteshin në një cikël të përsëritur të njohur si saros.[16]
Orari diellor ekuatorial grek, Aleksandri në Oxus, Afganistani i sotëm shekulli 3-2 para Krishtit
Orari diellor ekuatorial grek, Aleksandri në Oxus, Afganistani i sotëm shekulli 3-2 para Krishtit
Pas babilonasve, përparime të rëndësishme në astronomi u bënë në Greqinë e lashtë dhe në botën helenistike. Astronomia greke karakterizohet që në fillim duke kërkuar një shpjegim racional, fizik për fenomenet qiellore.[17] Në shekullin III para Krishtit, Aristarku i Samos vlerësoi madhësinë dhe distancën e Hënës dhe Diellit, dhe ai propozoi një model të Sistemit Diellor ku Toka dhe planetët rrotulloheshin rreth Diellit, i quajtur tani modeli heliocentrik.[18] Në shekullin II para Krishtit, Hiparku zbuloi precesionin, llogariti madhësinë dhe distancën e Hënës dhe shpiku pajisjet më të hershme të njohura astronomike si astrolabi.[19] Hipparchus gjithashtu krijoi një katalog gjithëpërfshirës me 1020 yje, dhe shumica e yjësive të hemisferës veriore rrjedhin nga astronomia greke.[20] Mekanizmi Antikythera (rreth 150–80 pes) ishte një kompjuter i hershëm analog i krijuar për të llogaritur vendndodhjen e Diellit, Hënës dhe planetëve për një datë të caktuar. Artefaktet teknologjike të një kompleksiteti të ngjashëm nuk u rishfaqën deri në shekullin e 14-të, kur orët mekanike astronomike u shfaqën në Evropë.[21]
Mesjeta
Evropa mesjetare strehoi një numër astronomësh të rëndësishëm. Richard of Wallingford (1292-1336) dha një kontribut të madh në astronomi dhe horologji, duke përfshirë shpikjen e orës së parë astronomike, Rectangulus që lejonte matjen e këndeve midis planeteve dhe trupave të tjerë astronomikë, si dhe një ekuatorium të quajtur Albion i cili mund të përdoret për llogaritjet astronomike si gjatësia hënore, diellore dhe planetare dhe mund të parashikojë eklipset. Nicole Oresme (1320-1382) dhe Jean Buridan (1300-1361) së pari diskutuan provat për rrotullimin e Tokës, për më tepër, Buridan zhvilloi gjithashtu teorinë e shtysës (paraardhësi i teorisë moderne shkencore të inercisë) e cila ishte në gjendje të tregonte planetët ishin në gjendje të lëviznin pa ndërhyrjen e engjëjve.[22] Georg von Peuerbach (1423-1461) dhe Regiomontanus (1436-1476) ndihmuan që përparimi astronomik të ishte i dobishëm për zhvillimin e modelit heliocentrik nga Koperniku dekada më vonë.
Astronomia lulëzoi në botën islame dhe në pjesë të tjera të botës. Kjo çoi në shfaqjen e observatorëve të parë astronomikë në botën myslimane në fillim të shekullit të 9-të.[23][24][25] Në vitin 964, galaktika e Andromedës, galaktika më e madhe në Grupin Lokal, u përshkrua nga astronomi mysliman persian Abd al-Rahman al-Sufi në librin e tij të yjeve të fiksuar.[26] Supernova SN 1006, ngjarja më e shndritshme yjore me madhësi të dukshme në historinë e regjistruar, u vëzhgua nga astronomi arab egjiptian Ali ibn Ridwan dhe astronomët kinezë në vitin 1006. Disa nga astronomët e shquar islamikë (kryesisht persë dhe arabë) që dhanë kontribut të rëndësishëm në shkencë përfshijnë Al-Battani, Thebit, Abd al-Rahman al-Sufi, Biruni, Ebu Ishāq Ibrāhīm al-Zarqālī, Al-Birjandi, dheastronomët e observatorëve Maragheh dhe Samarkand. Astronomët gjatë asaj kohe prezantuan shumë emra arabë që përdoren tani për yjet individualë.[27][28]
Besohet gjithashtu se rrënojat në Zimbabve të Madhe dhe Timbuktu[29] mund të kenë vendosur observatorë astronomikë.[30] Në Afrikën Perëndimore post-klasike, astronomët studiuan lëvizjen e yjeve dhe lidhjen me stinët, hartuan grafikët e qiejve si dhe diagrame të sakta të orbitave të planetëve të tjerë bazuar në llogaritjet komplekse matematikore. Historiani Songhai Mahmud Kati dokumentoi një shi meteorësh në gusht 1583.[31][32] Evropianët kishin besuar më parë se nuk kishte pasur asnjë vëzhgim astronomik në Afrikën Sub-Sahariane gjatë Mesjetës para-koloniale, por zbulimet moderne tregojnë të kundërtën.[33][34][35][36]
Për më shumë se gjashtë shekuj (nga rikuperimi i mësimit të lashtë gjatë mesjetës së vonë e deri në Iluminizmin), Kisha Katolike Romake i dha më shumë mbështetje financiare dhe sociale studimit të astronomisë sesa ndoshta të gjitha institucionet e tjera. Ndër motivet e Kishës ishte gjetja e datës së Pashkëve.[37]
Revolucioni shkencor
Skicat dhe vëzhgimet e Galileos mbi Hënën zbuluan se sipërfaqja ishte malore.
Skicat dhe vëzhgimet e Galileos mbi Hënën zbuluan se sipërfaqja ishte malore.
Një tabelë astronomike nga një dorëshkrim i hershëm shkencor, shek. 1000
Një tabelë astronomike nga një dorëshkrim i hershëm shkencor, shek. 1000
Gjatë Rilindjes, Nicolaus Copernicus propozoi një model heliocentrik të sistemit diellor. Vepra e tij u mbrojt nga Galileo Galilei dhe u zgjerua nga Johannes Kepler. Kepleri ishte i pari që shpiku një sistem që përshkruan saktë detajet e lëvizjes së planetëve rreth Diellit. Megjithatë, Kepleri nuk pati sukses në formulimin e një teorie pas ligjeve që ai shkroi.[38] Ishte Isak Njutoni, me shpikjen e tij të dinamikës qiellore dhe ligjit të tij të gravitetit, ai që më në fund shpjegoi lëvizjet e planetëve. Njutoni gjithashtu zhvilloi teleskopin reflektues.[39]
Përmirësimet në madhësinë dhe cilësinë e teleskopit çuan në zbulime të mëtejshme. Astronomi anglez John Flamsteed katalogoi mbi 3000 yje,[40] Katalogë më të gjerë të yjeve u prodhuan nga Nicolas Louis de Lacaille. Astronomi William Herschel bëri një katalog të detajuar të mjegullnajës dhe grupimeve, dhe në 1781 zbuloi planetin Uran, planeti i parë i ri i gjetur.[41]
Gjatë shekujve 18-19, studimi i problemit të tre trupave nga Leonhard Euler, Alexis Claude Clairaut dhe Jean le Rond d'Alembert çoi në parashikime më të sakta rreth lëvizjeve të Hënës dhe planetëve. Kjo punë u rafinua më tej nga Joseph-Louis Lagrange dhe Pierre Simon Laplace, duke lejuar që masat e planetëve dhe hënave të vlerësoheshin nga shqetësimet e tyre.[42]
Përparime të rëndësishme në astronomi erdhën me futjen e teknologjisë së re, duke përfshirë spektroskopin dhe fotografinë. Joseph von Fraunhofer zbuloi rreth 600 breza në spektrin e Diellit në 1814–15, të cilat, në 1859, Gustav Kirchhoff ia atribuoi pranisë së elementeve të ndryshëm. U vërtetua se yjet ishin të ngjashëm me Diellin e Tokës, por me një gamë të gjerë temperaturash, masash dhe madhësish.[27]
Ekzistenca e galaktikës së Tokës, Rruga e Qumështit, si grupi i saj i yjeve u vërtetua vetëm në shekullin e 20-të, së bashku me ekzistencën e galaktikave "të jashtme". Recesioni i vëzhguar i atyre galaktikave çoi në zbulimin e zgjerimit të Universit.[43] Astronomia teorike çoi në spekulime mbi ekzistencën e objekteve të tilla si vrimat e zeza dhe yjet neutron, të cilat janë përdorur për të shpjeguar fenomene të tilla të vëzhguara si kuazarët, pulsarët, blazaret dhe galaktikat radio. Kozmologjia fizike bëri përparime të mëdha gjatë shekullit të 20-të. Në fillim të viteve 1900 u formulua modeli i teorisë së Big Bengut, i dëshmuar shumë nga rrezatimi kozmik i sfondit mikrovalor, ligji i Hubble dhe bollëku kozmologjik i elementeve. Teleskopët hapësinorë kanë mundësuar matje në pjesë të spektrit elektromagnetik të bllokuara ose të mjegulluara normalisht nga atmosfera. [citim i nevojshëm] Në shkurt 2016, u zbulua se projekti LIGO kishte zbuluar prova të valëve gravitacionale në shtatorin e kaluar. ]
Për një histori më të hollësishme të astronomisë, shiko Historia e astronomisë.
Radioastronomia përdor rrezatim me gjatësi vale më të madhe se afërsisht një milimetër, jashtë rrezes së dukshme.[47] Radioastronomia është e ndryshme nga shumica e formave të tjera të astronomisë vëzhguese në atë që valët e vëzhguara të radios mund të trajtohen si valë dhe jo si fotone diskrete. Prandaj, është relativisht më e lehtë të matet si amplituda ashtu edhe faza e valëve të radios, ndërsa kjo nuk bëhet aq lehtë në gjatësi vale më të shkurtra.[47]
Edhe pse disa valë radio emetohen drejtpërdrejt nga objektet astronomike, një produkt i emetimit termik, shumica e emetimit të radios që vërehet është rezultat i rrezatimit sinkrotron, i cili prodhohet kur elektronet rrotullohen rreth fushave magnetike.[47] Për më tepër, një numër linjash spektrale të prodhuara nga gazi ndëryjor, veçanërisht linja spektrale e hidrogjenit në 21 cm, janë të vëzhgueshme në gjatësi vale radio.[11][47]
Një shumëllojshmëri e gjerë objektesh të tjera janë të vëzhgueshme në gjatësi vale radio, duke përfshirë supernova, gazin ndëryjor, pulsarët dhe bërthamat aktive galaktike
Astronomia infra të kuqe bazohet në zbulimin dhe analizën e rrezatimit infra të kuq, me gjatësi vale më të gjata se drita e kuqe dhe jashtë rrezes së shikimit tonë. Spektri infra i kuq është i dobishëm për studimin e objekteve që janë shumë të ftohta për të rrezatuar dritë të dukshme, të tilla si planetët, disqet rreth yjeve ose mjegullnajat, drita e të cilave është e bllokuar nga pluhuri. Gjatësitë më të gjata valore të infra të kuqes mund të depërtojnë në retë e pluhurit që bllokojnë dritën e dukshme, duke lejuar vëzhgimin e yjeve të rinj të ngulitur në retë molekulare dhe në bërthamat e galaktikave. Vëzhgimet nga Wide-field Infrared Survey Explorer (WISE) kanë qenë veçanërisht të efektshme në zbulimin e protoyjeve të shumtë galaktikë dhe grupeve të tyre të yjeve pritës.[49][50] Me përjashtim të gjatësive të valëve infra të kuqe afër dritës së dukshme, një rrezatim i tillë absorbohet shumë nga atmosfera, ose maskohet, pasi vetë atmosfera prodhon emetim të rëndësishëm infra të kuqe. Rrjedhimisht, observatorët infra të kuqe duhet të vendosen në vende të larta dhe të thata në Tokë ose në hapësirë.[51] Disa molekula rrezatojnë fuqishëm në infra të kuqe. Kjo lejon studimin e kimisë së hapësirës; më konkretisht mund të zbulojë ujin në kometa.
Historikisht, astronomia optike, e quajtur edhe astronomia e dritës së dukshme, është forma më e vjetër e astronomisë.[53] Imazhet e vëzhgimeve fillimisht u vizatuan me dorë. Në fund të shekullit të 19-të dhe në pjesën më të madhe të shekullit të 20-të, imazhet u bënë duke përdorur pajisje fotografike. Imazhet moderne bëhen duke përdorur detektorë dixhitalë, veçanërisht duke përdorur pajisje të lidhura me ngarkesë (CCD) dhe regjistrohen në medium modern. Edhe pse vetë drita e dukshme shtrihet nga afërsisht 4000 Å në 7000 Å (400 nm në 700 nm),[53] e njëjta pajisje mund të përdoret për të vëzhguar disa rrezatime afër ultravjollcë dhe afër infra të kuqe.
Astronomia ultravjollcë përdor gjatësi vale ultraviolet midis përafërsisht 100 dhe 3200 Å (10 deri në 320 nm).[47] Drita në ato gjatësi vale absorbohet nga atmosfera e Tokës, duke kërkuar që vëzhgimet në këto gjatësi vale të kryhen nga atmosfera e sipërme ose nga hapësira. Astronomia ultravjollcë është më e përshtatshme për studimin e rrezatimit termik dhe linjave të emetimit spektral nga yjet blu të nxehtë (yjet OB) që janë shumë të shndritshëm në këtë brez valësh. Kjo përfshin yjet blu në galaktika të tjera, të cilat kanë qenë objektiva të disa sondazheve ultravjollcë. Objekte të tjera që zakonisht vërehen në dritën ultravjollcë përfshijnë mjegullnajat planetare, mbetjet e supernovës dhe bërthamat aktive galaktike.[47] Megjithatë, duke qenë se drita ultravjollcë absorbohet lehtësisht nga pluhuri ndëryjor, është i nevojshëm një rregullim i matjeve ultravjollcë.
per me shum boni ad n snap: u_gjini😉
Shiko dhe këtë
Ylli
Yllësia
Shkenca
Gjithësia
Astrologjia
Astrofizika
Kozmogonia
Kozmologjia
Spektroskopia
Sistemi diellor
Shkenca hapësinore
Astronomë botërorë
Fizika e vrimave të zeza
Përmes Gjithësisë me shpejtësi më të madhe se të dritës
Vegla astronomike
Teleskopi
Kalkulatori
Observatori (Vëzhguesi)
Lidhje të jashtme
Faqe rrjetore e NASA-s rreth astronomisë
Organizata
American Association of Variable Star Observers
Durham Region Astronomical Association
National Optical Astronomy Observatories
North York Astronomical Association
Royal Astronomical Society of Canada
Royal Astronomical Society (UK)
Czech Astronomical Society
Herzberg Institute of Astrophysics
Saint Louis Astronomical Society
Referime
Encyclopedia of Astronomy and Astrophysics
Los Alamos Astrophysics e-Print Database
Astronomy Picture of the Day
20th Century Astronomers
Islamic and Arab Astronomy
Fizikë
Shkencë |
1270 | Janari (ose kallnori ose kollozheku) është muaji i parë i vitit në Kalendarin Gregorian dhe ka 31 ditë. Emri janar është adaptim nga emri Janus, perëndia Romake e dyerve dhe udhëkalimeve.
Janari dhe shkurti kanë qenë dy muajt e fundit që i janë shtuar kalendarit, që prej kohëve kur Romakët e konsideronin dimrin si periudhë pa-muaj. Fillimisht, marsi ishte muaji i parë, por janari e mori këtë pozicion ngaqë në këtë periudhë u zgjidhnin konsujt.
Dita e parë e janarit njihet si Dita e Vitit të Ri dhe festohet në shumicën e vëndeve në botë.
Janari fillon me të njëjtën ditë si tetori, përveç në vitet e brishta, kur fillon me të njëjten ditë si prilli dhe korriku.
Kallnori është fjala e vjetër e përdorur për muajin janar. Për këtë muaj Hilë Gjeçi në fletoren e tij shkruan se populli thotë uj kam.
Burim i të dhënave
Janar |
1281 | Gushti është muaji i tetë i vitit në Kalendarin Gregorian dhe ka 31 ditë. Emri "gusht" është adaptim nga emri i perandorit romak Oktavian Augusti. Ky muaj ka 31 ditë sepse Augusti donte që muaji i quajtur sipas tij të kishte po aq ditë sa muaji i quajtur sipas Jul Cezarit (korriku). Augusti e vendosi gushtin në vend të tetë, sepse atëherë kishte vdekur Kleopatra. Përpara se Augusti ta quante "August", ky muaj quhej "Sextilis" nga latinishtja, pasi që ishte muaji i gjashtë në Kalendarin Romak, i cili fillonte në mars.
Periudha më e nxehtë e vitit që i bie nga fundi i korrikut dhe fillimi i gushtit quhet djegagur. Kurse periudha e kohës që përfshin ditët e fundit të gushtit dhe ditët e para të shtatorit njihet si gushtovjeshtë.
Në vitet e brishta, gushti fillon në të njëjtën ditë të javës sikurse shkurti.
Në Irlandë gushti njihej si "Lughnasadh", sipas perëndisë Lugh. |
1282 | Prilli është muaji i katërt i vitit në Kalendarin Gregorian dhe ka 30 ditë. Emri Prill është adaptim nga fjala Latine aperire e cila do të thotë me hapur dhe ndoshta ka të bëjë me çeljen e luleve në pranverë.
Prilli fillon në të njëjtën ditë të javës si Korriku në të gjithë vitet, dhe në të njëjtën ditë të javës si Janari në vitet e brishta.
1 Prill është Dita e gënjeshtrave |
1285 | Marsi është muaji i tretë i vitit në Kalendarin Gregorian i cili ka 31 ditë. Emri mars vjen nga Mars, perëndia Romake e luftës. Në kohën e Romës së lashtë, Marsi quhej Martius, dhe mbahej si kohë me fat për të filluar një luftë. Në kohën e Grekëve të lashtë, Marsi quhej Anthesterion.
Marsi fillon në të njëjtën ditë të javës me nëntorin në të gjithë vitet, dhe në të njëjtën ditë të javës me shkurtin në vitet e rregullta.
7 Marsi është Festa e Mësuesit, dhe 8 Marsi është Festa e Gruas në Shqipëri. |
1287 | Marsi ka disa kuptime:
Marsi (muaj)
Marsi - Planeti
Mars (ëmbëlsirë)
Mars (perëndi) |
1289 | Maji është muaji i pestë i vitit në Kalendarin Gregorian dhe është njëri ndër shtatë muajtë me 31 ditë.
Emri Maj në gjuhën shqipe supozohet të vije nga mitologjia e grekëve antik. Maia në mitologjin greke ishte perëndi e cila në mitologjinë Romake krahasohet me perëndinë e "të mirave" Bona Dea. Festa kushtuar kësaj perëndie në Romën antike mbahej në kohën e këti muaji.
Festa më e njohur e këti muaji ndër shqiptarët është 1 Maji - Dita e punëtorëve (Dita e proletaratit) e cila në kohën e sistemeve komuniste në territoret shqiptare kishte një rëndësi të veçantë.
Me datë 6 Maj , në shume treva Shqiptare festohet dita e "Shën Gjergjit" festë kjo shumë e vjeter me siguri qe nga koha e paganizmit . Me anë të kësaj feste , shënohet fillimi verës, për dallim nga "Shën Mitri" fillimi i dimrit. Në të kaluarën janë kryer shumë rite duke përfshi, mbledhjen e degëve me gjethe të njoma dhe vendosja e tyre nëper hyrje të shtëpisë, ahurit etj. mbledhja e barishteve të ndryshme , me të cilat janë ushqyer kafshët, me qëllim që te jenë sa më të shëndetshme. Të gjitha këto ceremoni janë kryer në natën e "Shën Gjergjit",me 5 Maj. Dita e "Shën Gjergjit" fetsohet me "sillën" ( Zemra, një shujtë në mes të mëngjesit dhe drekës) apo drekën solemne. Për atë drekë solmene, gatuhet kryesisht Mish qengji me tavë, me oriz dhe spinaq, Pite , dhe gjithsesi "Përshesh" (bukë te ndarë ne copa të vogla dhe të njomur në ndonje lëngë ) me qumësht dhe bukë misri. Në të kaluarën vjazat kanë festuar shumë gjatë ardhjen e "Shën Gjergjit" Me këngë me def e me lojëra të ndryshme , kjo ka zgjatur edhe deri në dy javë,e cila është përmbyllur me natën e "Shën Gjergjit" ku vajzat kanë dalë në natyrë nëpër fusha për të mbledhë degë me gjethe të reja dhe lule. Ndërsa në ditën e sotme nata e "Shendgjergjit" festohet duke dalë në shëtitje , kryesisht në ndonjë park apo "Tyrbe", ku gjatë kesaj kohe vijnë shumë lojëra të ndryshme.
Maj |
1298 | E hëna është dita e javës midis të dielës dhe të martës. Emri vjen nga përkthimi dhe adaptimi i Monas, perëndisë Saxone të quajtur Luna, ose Hëna.
E hëna mbahet si dita e parë e javës në shumë vende në botë (sidomos në Evropë, shikoni ISO 8601). Në disa vende e hëna mbahet si dita e dytë dhe kjo vjen nga feja e lashtë e Hebreve. Kjo traditë vazhdon akoma në Amerikë. Në Arabisht dhe Portugalisht emri i të hënës është "dita e dytë".Ne gjuhen shqipe Hena është dita e dytë ose e parë dhe i takon gjinise femerore gje qe ne gjuhe tjera është shpesh e gjinise mashkullore.
Kalendari |
1304 | Vera është një nga katër stinët e vitit. Sipas astronomisë, vera fillon me solsticin e verës (rreth 21 qershorit në hemisferën veriore, dhe rreth 21 dhjetorit në atë jugore) dhe mbaron me ekuinoksin e vjeshtës (rreth 21 shtator në hemisferën veriore, dhe rreth 21 mars në atë jugore). Megjithatë, stina e verës njihet si periudha e muajve të plotë të qershorit, korrikut dhe gushtit në hemisferën veriore, dhe atë të muajve të dhjetorit, janarit, dhe shkurtit në hemisferën jugore.
Shikoni dhe këtë
Dita e Verës
Lidhje të jashtme
Stinë |
1305 | Vera ka disa kuptime:
Vera (stinë)
Vera (pije alkoolike) |
1384 | Shkurti ose frori është muaji i dytë i vitit në Kalendarin Gregorian dhe ka 28 ditë në vitet normale dhe 29 ditë në vitet e brishta. Tre herë në histori të vendeve të ndryshme, shkurti ka pasur 30 ditë. Kjo ka ndodhur në Suedi më 1712, Rusi gjatë viteve 1931-1932 dhe sipas një thënie që thotë se nga normalisht muaji Shkurt ka pasur 29 (për vitet e brishta 30 ditë), mirëpo perandori Augustin për të barazuar muajin e pagëzuar sipas tij me muajin korrik (Juli- të pagëzuar sipas Jul Cezarit) ka vendosur që Shkurti të ketë 28 ditë (për vitet e brishta 29 ditë).
Janari dhe shkurti kanë qenë dy muajt e fundit që i janë shtuar kalendarit. Në shqip, emri vjen nga fakti që shkurti është muaji më i shkurtër i vitit. Në shumë nga gjuhët e tjera, si për shembull në Anglisht, emri vjen nga perëndia romake e pastërtisë, Februus. Emri tjetër për muajin në shqip fror, më herët fëruor, gjithashtu u huazua nga latinishtja februarius (përmes proto-shqip *fəβruor).
Burime
Shkurt |
1386 | Korriku është muaji i shtatë i vitit në Kalendarin Gregorian dhe ka 31 ditë. Në shqip, emri vjen nga fjala korr, korrja, e cila ndodh në këtë kohë të vitit, kurse në shumë gjuhë të tjera emri vjen nga Jul Çezari. Më përpara ky muaj quhej Quintilis në latinisht ngaqë ishte muaji i pestë në Kalendarin Romak, i cili fillonte me marsin.
Periudha më e nxehtë e vitit që i bie nga fundi i korrikut dhe fillimi i gushtit quhet djegagur.
Korriku fillon në të njëjtën ditë të javës si prilli çdo vit, dhe janari në vitet e brishta.
Korrik |
1387 | Qershori është muaji i gjashtë i vitit në Kalendarin Gregorian dhe ka 30 ditë.
Në shqip, emri vjen nga qershitë, të cilat behën në këtë kohë.
Qershor |
1390 | Pearl Jam është një nga grupet muzikore më të njohura për stilin "grunge". Përpara se të njiheshin me emrin "Pearl Jam" (pearl: perlë, jam: reçel), disa prej pjestarëve të bendit patën punuar bashkë si Mother Love Bone dhe Temple of the Dog.
Pjestarët e tanishëm
Jeff Ament - kitarë bas
Matt Cameron - daulle
Stone Gossard - kitarë
Mike McCready - kitarë
Eddie Vedder - kitarë, këngëtar kryesor
Diskografia
Mother Love Bone (1988-1991):
Shine 1989
Apple 1990
Stardog Champion 1990
Temple of the Dog (1990-1991):
Temple of the Dog 1991
Pearl Jam (1991-tani):
Ten 1991
Vs. 1993
Mirror Ball (me Neil Young) 1994
Vitalogy 1994
No Code 1996
Yield 1998
Live on Two Legs 1999
Binaural 2000
Riot Act 2002
Lost Dogs 2003
Pearl Jam 2006
Backspacer 2009
Lightning Bolt 2013
Gigaton 2020
Lidhje të jashtme
Faqja e Pearl Jam-it
TenClub
Grupe muzike grunge
Grupe muzike nga Washington
Kuintete |
1392 | Ten është albumi i parë i Pearl Jam-it, i nxjerrë më 27 gusht, 1991 nëpërmjet Epic Records.
Këngët
"Once" (Vedder, Gossard) - 3:51
"Even Flow" (Vedder, Gossard) - 4:53
"Alive" (Vedder, Gossard) - 5:40
"Why Go" (Vedder, Ament) - 3:10
"Black" (Vedder, Gossard) - 5:43
"Jeremy" (Vedder, Ament) - 5:18
"Oceans" (Vedder, Gossard, Ament) - 2:41
"Porch" (Vedder) - 3:30
"Garden" (Vedder, Gossard, Ament) - 4:58
"Deep" (Vedder, Gossard, Ament) - 4:18
"Release" (Vedder, Gossard, McCready, Krusen) - 8:30
Albumi zgjat: 53:32
Njëshet
"Alive" (1992)
"Even Flow" (1992)
"Jeremy" (1992)
"Black" (1992)
Pjestarët
Jeff Ament - bas
Stone Gossard - kitarë
Dave Krusen - daulle
Mike McCready - kitarë kryesore
Rick Parashar - prodhues
Pearl Jam - prodhues
Eddie Vedder - këngëtar kryesor
Lidhje të jashtme
Fjalët e Ten-it
Audio albume |
1400 | Dinamiti është lënde plasëse më e sigurt se baruti sepse nuk shpërthen aksidentalisht. Dinamiti u shpik nga Alfred Nobeli i Suedisë në shekullin e 19-të. Kjo shpikje e pasuroi shumë Nobelin, i cili me vonë themeloi Çmimin Nobel.
Fjala dinamit vjen nga fjala Greke dunamis (fuqi). Nobeli e quajti edhe "Barut plasës i sigurt i Nobelit".
Në vend të dinamitit, nitroglicerina përdorej shumë shpesh si lëndë plasëse, që nuk është e qëndrueshme, dhe plas kollaj duke shkaktuar aksidente. Në dinamit, nitroglicerina është e thithur nga një lloj dheu dhe nuk shpërthen aq kollaj. Megjithatë, mbas një periudhe të gjatë nitroglicerina mund të rrjedh. Prandaj, edhe dinamiti ka filluar të mos përdoret shumë në vitet e fundit.
Historia
Nitroglycerin ishte prodhuar para dhe shitur nga kompania e Alfred Nobel në formën e saj të lëngshme. Por është kaq e paqëndrueshme dhe të rrezikshme (vëllai i Alfred Nobel, Emil dhe të tjerët vdesin nga një shpërthim gjatë përgatitjes së nitroglycerin në 1864) është e ndaluar shpejt në Evropë. Shkallë prodhimin e nitroglycerin është në minierë, por si çdo eksploziv shtëpi, aksidentet janë të shpeshta (reaksione kryhen në temperaturë dhome dhe jo në 0 °C.
Alfred Nobel zgjidh problemin nga përzierja me diatomaceous tokë (pluhur diatom fosile) dhe pastaj i derdhur formën e shkopinj mbështjellë në letër, kështu është krijuar dinamit në 1866 dhe patentë tij ngriti më 25 nëntor 1867. Kjo është parë të lartë shpërthyese, të lira për të prodhuar dhe të qëndrueshme (lexo : jo me pak rrezikun e shpërthimit aksidentale gjatë transportit).
Nitroglycerin lëngshëm mund të jetë përzier me përbërës të tjerë neutrale, të tilla si silicë ose komponentët e aktive (squfur, nitrat natriumi, celulozë, etj.).
Shkop i dinamit
Një kartë e dinamit ishte klasik dimensionet e mëposhtme : 25 cm i gjatë dhe 3 cm në diametër, por shumica e dinamit është përdorur si një diametër më të madh se 5 fishek cm dhe peshon mbi 1 kg.
Fillimisht, ngjit e dinamit është i përbërë nga 75 % nitroglycerin (organ shumë i paqëndrueshëm) dhe 25 % të (mikro diatomite-algave), e cila stabilizon nitroglycerin dhe dinamit sigurt është një eksploziv.
Përdorimi i dinamit është shumë më pak e rrezikshme se nitroglycerin apo edhe barut. Është më pak e ndjeshme ndaj goditjeve, dhe një shkop vendosur në një zjarri djeg (teorikisht) pa eksplodimit. Në fakt, ajo kërkon një detonatorë për t'u përdorur.
Me kalimin e kohës (ose në temperatura mbi 32 °C), shkopinj e rrjedh dinamit e nitroglycerin të lëngshme, të cilat mund t'i bëjë ata të rrezikshme dhe përbën një problem të sigurisë në vendet e ndërtimit. Prandaj ajo është më pak e përdorur sot.
Dinamiti aktual përmbajnë disa pambuku nitrik (nitrocellulose), e cila mpikset nitroglycerin dhe fshin depërtim. Nitroglycerin është zëvendësuar me deri në 50 % të nitroglycol, e cila ul pikë ngrirjen e përzier dhe e bën atë më të sigurt, sepse një dinamit ngrirë është shumë e ndjeshme ndaj goditjeve. Diatomite është zëvendësuar nga një përzierje e miellit me dru ose të ngjashme, dhe nitrateve ammonium, e cila e rrit potencë të produktit.
Përdorimi
Fushat kryesore të përdorimit të dinamit ishin të ndërtimit, minierave dhe rrënimit. Gjatë industrializimit, kishte një nevojë të fortë për eksploziv i fuqishëm për minierat dhe tunel ndërtimit. Megjithatë, eksplozivë të reja dhe teknikat e reja kanë zëvendësuar gradualisht dinamit. Për dekada me radhë nuk ka qenë komercializuar.
Dinamit ka qenë përdorur në konfliktet e armatosura.
Nitroglycerin ka qenë kriminelë të interesuar në safës hapjen e kanë nxjerrë me qëllim shufra dinamiti nga valë.
Specialistet kanë përdorur gjatë dinamin në praktikë për pastrimin e ducts dhe shfryn jo-depërtueshëm nga njeriu. Gradualisht, praktikë është kthyer në drejtim të eksplozivëve pika më interesante të pushtetit pamje/vëllim.
Kimi |
1403 | Vs. është albumi i dytë i Pearl Jam-it, i nxjerrë më 19 tetor, 1993 nëpërmjet Epic Records.
Këngët
"Go"
"Animal"
"Daughter"
"Glorified G"
"Dissident"
"W.M.A."
"Blood"
"Rearviewmirror"
"Rats"
"Elderly Woman Behind the Counter in a Small Town"
"Leash"
"Indifference"
Albumi zgjat: 46:17
Njëshet
"Go" (1993)
"Animal" (1993)
"Daughter" (1993)
"Dissident" (1994)
Pjestarët
Dave Abbruzzese - daulle
Jeff Ament - bas
Stone Gossard - kitarë
Mike McCready - kitarë kryesore
Brendan O'Brien - prodhues
Pearl Jam - prodhues
Eddie Vedder - këngëtar kryesor
Lidhje të jashtme
Fjalët e Vs.
Audio albume |
1404 | No Code është albumi i katërt i Pearl Jam-it, i nxjerrë më 27 gusht, 1996 nëpërmjet Epic Records.
Këngët
"Sometimes" (Vedder) - 2:40
"Hail, Hail" (Gossard, Vedder, Ament, McCready) - 3:41
"Who You Are" (Gossard, Irons, Vedder) - 3:50
"In My Tree" (Gossard/Irons/Vedder) - 3:59
"Smile" (Ament, Vedder) - 3:52
"Off He Goes" (Vedder) - 6:02
"Habit" (Vedder) - 3:35
"Red Mosquito" (Pearl Jam, Vedder) - 4:03
"Lukin" (Vedder) - 1:02
"Present Tense" (McCready/Vedder) - 5:46
"Mankind" (Gossard) - 3:28
"I'm Open" (Irons/Vedder) - 2:57
"Around The Bend" (Vedder) - 4:35
Albumi zgjat: 49:37
Njëshet
"Who You Are" (1996)
"Off He Goes" (1996)
"Hail Hail" (1997)
Pjestarët
Jeff Ament - bas
Stone Gossard - kitarë, këngëtar
Jack Irons - daulle
Mike McCready - kitarë, pjano
Brendan O'Brien - prodhues, pjano
Pearl Jam - prodhues
Eddie Vedder - këngëtar, kitarë
Lidhje të jashtme
Fjalët e No Code
Audio albume |
1620 | Radio-ja ose Radjo është teknologjia e sinjalizimit dhe komunikimit duke përdorur valët e radios.
Valët e radios janë valë elektromagnetike me frekuencë midis 30 hertz (Hz) dhe 300 gigahertz (GHz). Ato gjenerohen nga një pajisje elektronike e quajtur një transmetues i lidhur me një antenë që rrezaton valët, dhe marrin nga një marrës radio i lidhur me një antenë tjetër. Radio përdoret shumë gjerësisht në teknologjinë moderne, në komunikimin me radio, radarët, navigimin në radio, telekomandën, sensibilizimin në distancë dhe aplikacione të tjera. Në komunikimin radiofonik, të përdorur në transmetimin radio dhe televiziv, telefonat celularë, radiot e dyanshme, rrjetin pa tel dhe komunikimin satelitor midis përdorimeve të tjera të tjera, valët e radios përdoren për të transportuar informacione në të gjithë hapësirën nga një transmetues në një marrës, duke moduluar sinjalin radio (duke bërë përshtypje një sinjal informacioni në valën e radios duke ndryshuar disa aspekte të valës) në transmetues. Në radar, i përdorur për të gjetur dhe gjurmuar objekte si avionë, anije, anije kozmike dhe raketa, një rreze e valëve të radios të emetuara nga një transmetues radar reflekton objektin e synuar dhe valët e pasqyruara zbulojnë vendndodhjen e objektit. Në sistemet e navigimit radio si GPS dhe VOR, një marrës celular merr sinjale radio nga radiot naviguese pozicioni i të cilit dihet, dhe duke matur saktësisht kohën e mbërritjes së valëve të radios, marrësi mund të llogarisë pozicionin e tij në Tokë. Në pajisjet me telekomandë me tela pa tel si telekomandë, çelësat e dyerve të garazhit dhe sistemet e hyrjes pa çelës, sinjalet radio që transmetohen nga një pajisje kontrolluese kontrollojnë veprimet e një pajisjeje të largët.
Aplikimet e valëve të radios që nuk përfshijnë transmetimin e valëve në distanca të konsiderueshme, të tilla si ngrohja RF e përdorur në proceset industriale dhe furrat me mikrovalë, dhe përdorimet mjekësore siç janë makinat diatermy dhe MRI, zakonisht nuk quhen radio. Radio emri përdoret gjithashtu për të nënkuptuar një marrës radio transmetues.
Valët e radios u identifikuan dhe studiuan për herë të parë nga fizikani gjerman Heinrich Hertz në 1886. Transmetuesit dhe marrësit e parë praktikë të radios u zhvilluan rreth viteve 1895-6 nga italiani Guglielmo Marconi, dhe radio filloi të përdorte komercialisht rreth vitit 1900. Për të parandaluar ndërhyrjen midis përdoruesve emisioni i valëve të radios rregullohet rreptësisht me ligj, i koordinuar nga një organ ndërkombëtar i quajtur Unioni Ndërkombëtar i Telekomunikacionit (ITU), i cili alokon bandat e frekuencës në spektrin e radios për përdorime të ndryshme.
Artikuj ndërlidhës
RTVSH
Radioastronomia
Radiovala
Radio Shkupi
Radio Astriti
Lidhje të jashtme
Politeknik
Radio |
1625 | Sporti është veprimtari njerëzore qëllimi i së cilës është argëtimi dhe zhvillimi apo krahasimi i aftësive psikike dhe fizike. Sporti në histori na jep të dhëna të rëndësishme mbi ndryshimet shoqërore të cilat me kalimin e shekujve kanë ndikuar mbi konceptimin e sportit në varësi të kulturave të ndryshme. Sporti si aktivitet që përfshin aftësitë fizikë e mendore të njeriut me qellim për ti ushtruar dhe përmirësuar vazhdimisht e për ti përdorur më pas në një mënyre më frytdhënëse na jep idenë se sporti është pothuajse aq antik sa edhe zhvillimi i inteligjencës së njeriut. Për njeriun primitiv aktiviteti fizik, ishte vetëm një mënyre shumë e dobishme për të zgjeruar njohjet e tij mbi natyrën. Po ashtu sporti ka qene nje nga aktivitetet me te medha qe kur ka filluar historia e deri tani
Histori
Artikulli kryesor Historia e Sportit
Parahistoria
Gjatë shekullit të XIX nga shumë kërkime të kryera në Francë, Afrikë dhe Australi, është arritur në përfundim se në tempujt parahistorike, zhvilloheshin ceremoni dhe rituale të cilat përfshinin aktivitet fizik nga ana e pjesëmarrësve. Disa nga këto gjetje i përkasin një epoke gati 30 mije vjet më parë. Ka ilustrime që i përkasin epokës së gurit të cilat janë gjetur në shkretëtirën e Libisë, ku shfaqen qartë njerëz duke notuar apo duke përdorur harkun. Po këto grafitë tregojnë qartë interesin e njeriut të shpellave për aktivitete të cilat nuk ishin të lidhura në mënyre të drejte për drejte me qëllimin për tu ushqyer por ishin thjesht një zbavitje edhe pse nga këto burime nuk mund të nxjerrim ndonjë prove të pakundërshtueshme mbi aktivitetin sportiv në atë epoke.
Megjithatë askush nuk mund të na pengoje të mendojmë se gjatë asaj periudhe praktikoheshin aktivitete të cilat lidheshin ngushte me ritualet mistike. Këtu mund të përfshihen edhe qytetërimet euro-asiatike.
Kina antike
Zbulimet e kryera në ndërtesat antike na çojnë në përfundimin se qytetërimi kinez ka praktikuar aktivitete sportive duke u nisur që nga viti 4000 p.e.s. Zhvillimi i disiplinave antike në Kinë mendohet se ka qenë i lidhur ngushtë me veprimtari të tjera të jetës së njeriut si : agrikultura, artizanati, luftërat etj.
Nga dokumentet dhe provat e tjera të gjetura në tempuj rezulton se sporti më popullor ka qenë gjimnastika, zhvillimi i së cilës ka çuar në lindjen e arteve marciale. Stili më i njohur, pa dyshim që ska si të jetë tjetër përveç Kung-Fu-së në tempullin Shaolin, që përfaqëson më së miri traditën akrobatike të artisteve të cirkut kinez, një nga më të famshmit edhe në ditët e sotme.
Egjipti i lashtë
Shkrimet në monumentet e vjetra egjiptase tregojnë qartë se që në kohën e faraonëve praktikoheshin një sere aktivitetesh si : mundja, gjimnastika, boksi, noti, kanotazhi, peshkimi, atletika dhe lloje të ndryshme të sporteve më top. Faraoni, së bashku me burrat e shtetit të Egjiptit të Vjetër asistonin shpesh në gara sportive duke i mbështetur fuqimisht ato pasi i shikonin si një bazë e mirë për formimin e njeriut.
Hieroglifët e gjetura provojnë se egjiptasit kanë shpikur rregulla për sporte disa mijëra vjet para grekeve e jo vetëm kaq por për respektimin e tyre caktohej një arbitër neutral ndërsa skuadrat kundërshtare duhet të kishin secila një uniforme. Edhe vlerësimi i skuadrave me një çmim është një tjetër tradite egjiptase. Fituesi vlerësohej për superioritetin e treguar në fushën e lojës ndërsa humbësi për shpirtin e garës.
Greqia antike
Greqia dallohet për shumë llojshmërinë dhe veçantinë e sporteve. Më të praktikuarat ishin : garat e vrapit, kërcimi së gjati, mundja, boksi, hedhja e shtizës, hedhja e diskut dhe garat me karroca. Shumica e sporteve lidhën ngushtë me kulturën luftarake të qytetërimit antik Grek.
Lojërat Olimpike mendohet të jenë zhvilluar për herë të parë në një fshat të vogël të Peloponezit në vitin 776 p.e.s për të nderuar Zeusin. Olimpiada nuk ishte vetëm një aktivitet sportiv por edhe përfaqeshim i aftësive individuale të pjesëmarrësve, të kulturës por mbi të gjitha për të treguar respektin ndaj perëndive.
Në rast së gjatë periudhës së zhvillimit të lojërave lindnin armiqësi, kjo cilësohej si sakrilegj duke qenë se ato shërbenin për të nderuar Zeus-in. Që nga fillimi e deri në përfundim të Lojërave Olimpike shpallej një armëpushim që përfshinte çdo lloj lufte apo mosmarrëveshje midis popujve greke. Edhe nëse dikush dënohej me vdekje, ekzekutimi i tij bëhej në përfundim të aktivitetit olimpik. I ashtuquajturi "armëpushim olimpik" u lejonte grekeve të bashkoheshin në mënyre paqësore për të garuar midis tyre në ditët e zhvillimit të Lojërave Olimpike. Kampioneve olimpike u janë kushtuar shumë këngë shumica e të cilave janë shkruar nga Pindari.
Perandoria romake
Kultura Romake ashtu si ajo helenë e ka mbështetur gjithmonë sportin megjithëse jo me aktivitete të kalibrit të Lojërave Olimpike. Praktikimi i sportit më shumë se sa garë, ishte një aktivitet që ndihmonte në rritjen e mirëqenies fizike, një element i rëndësishëm ky, i kulturës romake.
Që në kohet e themelimit të Romës shpesh herë organizoheshin aktivitete ose festa fetare në qendër të së cilave qëndronin garat në sporte të ndryshme.
Termi "Ludi", që shpesh përkufizonte sportin, rrjedh nga gjuha e etruskeve një popull i cili ka sjellë në Romë shumicën e sporteve. "Ludi" organizohej nga klasa e priftërinjve ndërsa në gara merrnin pjesë vetëm të rinjtë që rridhnin nga familjet e fisnikeve.
Edhe në Romë sporti konsiderohej si i shenjte ashtu si në Greqi. Me kalimin e kohës ai u largua gjithnjë e më shumë karakterit fetar ndërsa njerëzit filluan pëlqenin aspektin e tij spektakolar...
Që në kohet më të lashta në Romë praktikoheshin pothuajse të gjitha sportet megjithatë më të preferuarat ishin mundja, boksi dhe një përzierje e tyre e quajtur “pankrac” që shpesh përfundonte me vdekjen e njërit prej konkurrenteve. Dëshira e popullit romak për sportet e "dhunshme" pasqyrohet më së miri me gladiatorët dhe anfiteatrët e krijuar enkas për duelet midis tyre një nga të cilët është dhe Koloseu.
Shiko dhe këtë
Lajmet e fundit nga sporti shqiptar
Sportistët më të dalluar shqiptar |
1626 | Historia (nga Greq. ἱστορία, gabim
- shënim, tregim, rrëfim) është shkencë shoqërore e cila merret me studimin e të kaluarës së njerëzimit, të tashmen, dhe përmes këtyre të dyjave studion të ardhmen. Kjo shkencë njihet si mësuesja e njerëzimit.
Rreth historisë
Historia është shkencë shoqërore e cila studion të kaluarën e shoqërisë njerëzore gjatë evolucionit mijëra vjeçarë të njerëzimit.Bazohet në të mbledhurat e dokumenteve dhe materialeve të shumta të cilat grombullohen nga arkeologoët ,antropologët. Historia si fushë, ndahet në këto periudha:
Historia e kohës parahistorike
Historia e kohës historike
Historia e mesjetës (kohës së mesme)
Historia e kohës së re
Historia e kohës më të re
Historia rrënjët e saja i ka që nga koha e shfaqjes së njëriut pra që në kohët e lashta.
Poashtu duhet treguar që historia lidhet edhe me vjekjen e jezu krishtit kjo bën ndarjen e dy epokave para linjes krishtit(para erës sonë) dhe pas lindjes së Krishtit(pas erës sonë).Historia d.m.th.Bën shpjegime të shumta të ngajreve që kanë ndodhur në kohët e vjetra e kaluara pra të cilat janë ndërtuese e të tashmes.Historia cekë shumë gjëra që lidhen në veçanti me ndonjë vend tregon kulturën,zhvillimin ekonomik etj. Në veçanti Historia tregon edhe luftrat që zhvillohen në atë vend të caktuar.
Historia (nga ἱστορία greke - historia, do të thotë "hetim, njohuritë e përfituara nga hetimi" është studimi i fundit të njeriut. Dijetarët që shkruajnë për historinë quhen historianë. Kjo është një fushë e hulumtimit që përdor një tregim për të shqyrtuar dhe analizuar sekuencën e ngjarjeve, dhe ajo shpesh përpjekje për të hetuar objektivisht modelet e shkakut dhe efektit që përcaktojnë ngjarjet.debat Historianët historinë dhe natyrën e saj dobia. Kjo përfshin diskutimin e studimit të disiplinës si një fund në vetvete dhe si një mënyrë për të siguruar "perspektivë" në problemet e pranishme.histori të përbashkët për një kulturë të veçantë, por nuk mbështetet nga burime të jashtme (të tilla si legjendat që rrethojnë King Arthur) zakonisht janë të klasifikuara si të trashëgimisë kulturore në vend se "hetimi ndershëm" nevojiten disiplinës së historisë.Ngjarjet e fundit para për të regjistruar me shkrim janë konsideruar parahistorinë.
Historia e shteteve
Shkencë |
1627 | Karat është një njësi matjeje për gamme, stoli, të gurëve të çmuar dhe pastërtinë e metaleve të çmuar. Rrjedh nga greqishtja Keration që do të thotë pesha e imët, e vogël.
Gurë të çmuar
Masa e një Karati është vendosur të jetë 200 miligramë më 1907. Karati përdoret si peshë për gurë të çmuar dhe gjysëm të çmuar parasëgjithash diamante safir, rubin, emerod, smerald dhe opal.
Karati si masë e pastërtisë
Me njësinë Karat matet edhe pastërtia e metaleve të çmuara, si për shembull ari. Masa e një karati tregon një të njëzet e katërtën në pastërti sipas peshës. Kjo do të thotë që 1 karat ar përmban 4,167 % ar, ndërsa 24 karat është ar i pastër (100 %).
Këto legura përdoren më shumë
Ari 999 = ~ 24 karat, përmban 999 ‰ ar, i kuq në të verdhë, shumë i butë
Ari 965 = ~ 23 karat, 964 ‰ ar, (vjen nga Tailanda)
Ari 900 = ~ 22 karat, 900 ‰ ar, pjesa tjetër argjend dhe bakër (Münzen)
Ari 833 = ~ 20 karat, 833 ‰ ar, pjesa tjetër argjend dhe bakër
Ari 750 = ~ 18 karat, 750 ‰ ar, pjesa tjetër argjend dhe bakër, ideal për stoli
Ari 585 = ~ 14 karat, 585 ‰ ar,
Ari i bardhë = 50 - 75 % ar, 5 – 25 % bakër, 10 - 18 % argjend, 5 - 10 % zink, max 2 % mangan dhe max 5 % nikel
Ari 333 = ~ 8 karat
Shiko dhe këtë
Sistemi SI
Madhësitë fizike
Kilogrami
Lidhje të jashtme
Industri
Politeknik |
1628 | Presidenti i Shteteve të Bashkuara është kreu i shtetit dhe kreu i qeverisë së Shteteve të Bashkuara të Amerikës. Presidenti drejton degën ekzekutive të qeverisë federale dhe është komandant i përgjithshëm i Forcave të Armatosura të Shteteve të Bashkuara.
Fuqia e presidencës është rritur ndjeshëm që nga formimi i saj, ashtu si fuqia e qeverisë federale si një e tërë. Ndërsa pushteti presidencial është rrënuar dhe rrjedhur me kalimin e kohës, presidenca ka luajtur një rol gjithnjë e më të fortë në jetën politike amerikane që nga fillimi i shekullit 20, me një zgjerim të dukshëm gjatë presidencës së Franklin D. Roosevelt. Në kohët bashkëkohore, presidenti gjithashtu shihet si një nga figurat më të fuqishme politike në botë si udhëheqësi i superfuqisë së vetme globale të mbetur. Si udhëheqësi i kombit me ekonominë më të madhe nga PBB-ja nominale, presidenti zotëron një fuqi të fortë dhe të butë të brendshme dhe ndërkombëtare.
Neni II i Kushtetutës përcakton degën ekzekutive të qeverisë federale dhe ia jep pushtetin ekzekutiv presidentit. Fuqia përfshin ekzekutimin dhe zbatimin e ligjit federal dhe përgjegjësinë për të emëruar zyrtarë federalë ekzekutivë, diplomatikë, rregullatorë dhe gjyqësorë. Bazuar në dispozitat kushtetuese që fuqizojnë presidentin të emërojë dhe të marrë ambasadorë dhe të përfundojë traktate me fuqitë e huaja, dhe në ligjet pasuese të miratuara nga Kongresi, presidenca moderne ka përgjegjësinë kryesore për zhvillimin e politikës së jashtme të SHBA. Roli përfshin përgjegjësinë për drejtimin e ushtrisë më të shtrenjtë në botë, e cila ka arsenalin e dytë më të madh bërthamor.
Presidenti gjithashtu luan një rol udhëheqës në legjislacionin federal dhe politikëbërjen e brendshme. Si pjesë e sistemit të kontrolleve dhe ekuilibrave, neni I, seksioni 7 i Kushtetutës i jep presidentit kompetencën për të nënshkruar ose veto legjislacionin federal. Meqenëse presidentët modernë gjithashtu shihen tipikisht si udhëheqës të partive të tyre politike, politikëbërja kryesore formohet në mënyrë të konsiderueshme nga rezultati i zgjedhjeve presidenciale, me presidentët që marrin një rol aktiv në promovimin e përparësive të tyre politike për anëtarët e Kongresit të cilët shpesh varen elektoralisht nga presidenti. Në dekadat e fundit, presidentët gjithashtu kanë përdorur gjithnjë e më shumë urdhërat ekzekutivë, rregulloret e agjencisë dhe emërimet gjyqësore për të formësuar politikën e brendshme.
Presidenti zgjidhet indirekt përmes Kolegjit Zgjedhor në një mandat katër vjeçar, së bashku me nënkryetarin. Sipas amendamentit të njëzet e dytë, të ratifikuar më 1951, asnjë person i cili është zgjedhur në dy mandate presidenciale nuk mund të zgjidhet në një të tretën. Për më tepër, nëntë nënkryetarë janë bërë president për shkak të vdekjes ose dorëheqjes brenda afatit të një presidenti. Në tërësi, 45 individë kanë shërbyer në 46 presidenca që përfshijnë 58 mandate të plota katër-vjeçare.
Joe Biden është presidenti i 46-të dhe në detyrë i Shteteve të Bashkuara. Ai mori detyrën më 20 janar 2021.
Kohështrirja e presidentëve
Partitë politike kanë dominuar politikën amerikane në pjesën më të madhe të historisë së kombit. Megjithëse Etërit Themelues përgjithësisht hidhnin poshtë partitë politike si përçarëse dhe përçarëse, dhe ngritja e tyre nuk ishte parashikuar kur Kushtetuta e SHBA-ve u hartua në vitin 1787, partitë e organizuara politike u zhvilluan në SHBA në mesin e viteve 1790 megjithatë Ata evoluan nga fraksione politike, të cilat filluan të shfaqeshin pothuajse menjëherë pasi qeveria federale erdhi në ekzistencë. Ata që mbështetën administratën e Uashingtonit u referuan si "pro-administratë" dhe përfundimisht do të formonin Partinë Federaliste, ndërsa ata që ishin në opozitë u bashkuan me Partinë Demokratike-Republikane në zhvillim.
I shqetësuar shumë për aftësinë reale të partive politike për të shkatërruar unitetin e brishtë duke mbajtur kombin së bashku, Uashingtoni mbeti i palidhur me ndonjë fraksion politik ose parti gjatë gjithë presidencës së tij tetë-vjeçare. Ai ishte, dhe mbetet, i vetmi president i SHBA që nuk ka qenë i lidhur me një parti politike. Që nga Uashingtoni, çdo president i SHBA ka qenë i lidhur me një parti politike në kohën e marrjes së detyrës. Numri i presidentëve për parti politike (në kohën e hyrjes në detyrë) janë:
Kuriozitete
Franklin D. Roosevelt është i vetmi Kryetar i SHBA-ve që ishte Kryetar më shumë se 8 vjet.
Tre Kryetarë kanë qenë caqe atentatesh: Abraham Lincoln (1865) William McKinley (1901) dhe John F. Kennedy (1963).
Ati dhe biri kryetar: John Adams dhe John Q. Adams edhe George Bush dhe George W. Bush
Richard Nixon është i vetmi Kryetar i SHBA-ve që ka dhënë dorëheqje gjatë legjislaturës presidenciale, shkaku ishte Skandali i Watergate
George Washington është presidenti i parë i SHBA-ve.
Presidentët e Shteteve të Bashkuara të Amerikës
Referime
Lidhje të jashme
Presidenca e Shteteve të Bashkuara
Shtetet e Bashkuara |
1629 | Lista e mëposhtme përmban emrat e papëve të kishës katolike, të cilat janë renditur sipas kronologjisë që nga Shën Pjetri deri më sot.
Lista kronologjike
Mijëvjeçari I-rë
Shekulli 1-rë
Shekulli 2 - të
Shekulli 3-të
Shekulli 4-të
Shekulli 5 -të
Shekulli 6 -të
FAQJA ËSHTË NË PUNIM E SIPËR
40. Shën Papa Innocenzo I - (401-417)
41. Shën Papa Zosimo - (417-418)
42. Shën Papa Bonifacio I - (418-422)
43. Shën Papa Celestino I - (422-432)
44. Shën Papa Sisto III - (432-440)
45. Shën Papa Leoni I (Leoni i Madh) - (440-461)
46. Shën Papa Ilario - (461-468)
47. Shën Papa Simplicio - (468-483)
Prej 483 deri 752
48. Shën Papa Felice III - (483-492)
49. Shën Papa Gelasio I - (492-496)
50. Shën Papa Anastasio II - (496-498)
51. Shën Papa Simmaco - (498-514)
52. Shën Papa Ormisda - (514-523)
53. Shën Papa Gjoni I - (523-526)
54. Shën Papa Felice IV - (526-530)
55. Shën Papa Bonifacio II - (530-532)
56. Shën Papa Gjoni II - (533-535)
57. Shën Papa Agapito I - (535-536)
58. Shën Papa Silverio - (536-537)
59. Shën Papa Vigilio - (537-555)
60. Shën Papa Pelagio I - (556-561)
61. Shën Papa Gjoni III - (561-574)
62. Shën Papa Benedikti I - (575-579)
63. Shën Papa Pelagio II - (579-590)
64. Shën Papa Gregori I (Gregori i Madh; Gregorius Dialogus) - (590-604)
65. Shën Papa Sabiniano - (604-606)
66. Shën Papa Bonifacio III - (607)
67. Shën Papa Bonifacio IV - (608-615)
68. Shën Papa Adeodato I - (615-619)
69. Shën Papa Bonifacio V - (619-625)
70. Shën Papa Onorio I - (625-638)
71. Shën Papa Severino - (640)
72. Shën Papa Gjoni IV - (640-642)
73. Shën Papa Teodoro I - (642-649)
74. Shën Papa Martino I - (649-655)
75. Shën Papa Eugenio I - (654-657)
76. Shën Papa Vitaliano - (657-672)
77. Shën Papa Adeodato II - (672-676)
78. Shën Papa Dono - (676-678)
79. Shën Papa Agatone - (678-681)
80. Shën Papa Leoni II - (682-683)
81. Shën Papa Benedikti II - (684-685)
82. Shën Papa Gjoni V - (685-686)
83. Shën Papa Conone - (686-687)
84. Shën Papa Sergio I - (687-701)
85. Shën Papa Gjoni VI - (701-705)
86. Shën Papa Gjoni VII - (705-709)
87. Shën Papa Sisinnio - (708)
88. Shën Papa Costantino - (708-715)
89. Shën Papa Gregori II - (715-731)
90. Shën Papa Gregori III - (731-741)
91. Shën Papa Zaccaria - (741-752)
Prej 752 deri 1003
92. Shën Papa Stefano II - (752)
93. Shën Papa Stefano III - (752-757)
94. Shën Papa Pali I - (757-767)
95. Shën Papa Stefano IV - (767-772)
96. Shën Papa Adriano I - (772-795)
97. Shën Papa Leoni III - (795-816)
98. Shën Papa Stefano V - (816-817)
99. Shën Papa Pasquale I - (817-824)
100. Shën Papa Eugenio II - (824-827)
101. Shën Papa Valentino - (827)
102. Shën Papa Gregori IV - (827-844)
103. Shën Papa Sergio II - (844-847)
104. Shën Papa Leoni IV - (847-855)
105. Shën Papa Benedikti III - (855-858)
106. Shën Papa Niccolò I - (858-867)
107. Shën Papa Adriano II - (867-872)
108. Shën Papa Gjoni VIII - (872-882)
109. Shën Papa Marino I - (882-884)
110. Shën Papa Adriano III - (884-885)
111. Shën Papa Stefano VI - (885-891)
112. Shën Papa Formoso - (891-896)
113. Shën Papa Bonifacio VI - (896)
114. Shën Papa Stefano VII - (896-897)
115. Shën Papa Romano - (897)
116. Shën Papa Teodoro II - (897)
117. Shën Papa Gjoni IX - (898-900)
118. Shën Papa Benedikti IV - (900-903)
119. Shën Papa Leoni V - (903)
120. Shën Papa Cristoforo antip. (903-904)
121. Shën Papa Sergio III - (904-911)
122. Shën Papa Anastasio III - (911-913)
123. Shën Papa Lando - (913-914)
124. Shën Papa Gjoni X - (914-928)
125. Shën Papa Leoni VI - (928-929)
126. Shën Papa Stefano VIII - (929-931)
127. Shën Papa Gjoni XI - (931-935)
128. Shën Papa Leoni VII - (936-939)
129. Shën Papa Stefano IX - (939-942)
130. Shën Papa Marino II - (942-946)
131. Shën Papa Agapito II - (946-955)
132. Shën Papa Gjoni XII - (955-963)
133. Shën Papa Leoni VIII - (963-965)
134. Shën Papa Benedikti V - (964)
135. Shën Papa Gjoni XIII - (965-972)
136. Shën Papa Benedikti VI - (973-974)
137. Shën Papa Benedikti VII - (974-983)
138. Shën Papa Gjoni XIV - (983-984)
139. Shën Papa Gjoni XV - (985-996)
140. Shën Papa Gregori V - (996-999)
141. Shën Papa Silvestro II - (999-1003)</small>
Prej 1003 deri 1254
143 Gjoni XVII. 1003
144 Gjoni XVIII. 1004-1009
145 Serius IV. 1009-1012
--- Gregori VI. (Kundërpapa) 1012
146 Benedikti VIII. 1012-1024
147 Gjoni XIX. 1024-1032
148 Benedikti IX. 1032-1045
149 Silvester III. 1045
150 Gregori VI. 1045-1046
--- Sylvester III. (Kundërpapa) 1045-1046
151 Klementi II. 1046-1047
152 Damasus II. 1048
153 Leoni IX 1049-1054
154 Victor II. 1055-1057
155 Stephan IX. 1057-1058
156 Benedikti X. 1058-1059
157 Nikolaus II. 1058-1061
158 Alexander II. 1061-1072
--- Honorius II. (Kundërpapa) 1061-1064
159 Gregori VII. 1073-1085
--- Klementi III. (Kundërpapa) 1080-1100
160 Victor III. 1086-1087
161 Urban II. 1088-1099
162 Paschalis II. 1099-1118
--- Theoderich (Kundërpapa) 1100-1102
--- Albert (Kundërpapa) 1102
--- Sylvester IV. (Kundërpapa) 1105-1111
163 Gelasius II. 1118-1119
--- Gregori VIII. (Kundërpapa) 1118-1121
164 Calixtus II. 1119-1124
165 Honorius II. 1124-1130
166 Innozenz II. 1130-1143
167 Coelestinus II. 1143-1144
168 Lucius II. 1144-1145
169 Eugenius III. 1145-1153
170 Anastasius IV. 1153-1154
171 Hadrian IV. 1154-1159
172 Alexander III. 1159-1181
--- Viktor IV. (Kundërpapa) 1159-1164
--- Paschalis III. (Kundërpapa) 1164-1168
--- Kalixt III. (Kundërpapa) 1168-1178
--- Innozenz III. (Kundërpapa) 1179-1180
173 Lucius III. 1181-1185
174 Urban III. 1185-1187
175 Gregori VIII. 1187
176 Klementi III. 1187-1191
177 Coelestinus III. 1191-1198
178 Innozenz III. 1198-1216
179 Honorius III. 1216-1227
180 Gregori IX. 1227-1241
181 Coelestinus IV. 1241
182 Innozenz IV. 1243-1254
183 Alexander IV. 1254-1261
184 Urban IV. 1261-1264
185 Klementi IV. 1265-1268
186 Gregori X. 1271-1276
187 Innozenz V. 1276
188 Hadrian V. 1276
189 Gjoni XXI. 1276-1277
190 Nikolaus III. 1277-1280
191 Martinus IV. 1281-1285
192 Honorius IV. 1285-1287
193 Nikolaus IV. 1288-1292
194 Coelestinus V. 1294
195 Bonifatius VIII. 1294-1303
196 Benedikti XI. 1303-1304
197 Klementi V 1305-1314
198 Gjoni XXII. 1316-1334
--- Nikolaus V. (Kundërpapa) 1328-1330
199 Benedikti XII. 1334-1342
200 Klementi VI. 1342-1352
201 Innozenz VI. 1352-1362
202 Urban V. 1362-1370
203 Gregori XI. 1370-1378
204 Urban VI. 1378-1389
--- Klementi VII. (Avignon) 1378-1394
--- Benedikti XIII. (Avignon) 1394-1423
205 Bonifatius IX. 1389-1404
206 Innozenz VII. 1404-1406
207 Gregori XII. 1406-1415
--- Alexander V. (Konzilspapst) 1409-1410
--- Gjoni XXIII. (Konzilspapst) 1410-1415
208 Martinus V. 1417-1431
--- Klementi VIII. (Kundërpapa) 1424-1429
--- Benedikti XIV. (Kundërpapa) 1424-?
209 Eugenius IV. 1431-1447
--- Felix (Gegenpapst) 1439-1449
210 Nikolaus V 1447-1455
211 Calixtus III. 1455-1458
212 Pio II. 1458-1464
213 Pali II. 1464-1471
214 Sixtus IV. 1471-1484
215 Papa Innocenci VIII. 1484-1492
216 Alexander VI. 1492-1503
217 Pio III. 1503-1503
218 Julius II. 1503-1513
219 Leoni X. 1513-1521
220 Hadrian VI. 1522-1523
221 Klementi VII. 1523-1534
222 Pali III. 1534-1549
223 Julius III 1550-1555
224 Marcellus II. 1555
225 Papa Pali IV. 1555-1559
226 Pio IV.1559-1565
227 Pio V. 1566-1572
228 Gregori III 1572-1585
229 Sixtus V. 1585-1590
230 Urban VII. 1590
231 Gregori XIV. 1590-1591
232 Innozenz IX. 1591
233 Klementi VIII. 1592-1605
234 Leoni XI 1605
235 Pali V. 1605-1621
236 Gregori XV. 1621-1623
237 Urban VIII. 1623-1644
238 Innozenz X. 1644-1655
239 Aleksandër VII. 1655-1667
240 Klementi IX. 1667-1669
241 Klementi X. 1670-1676
242 Innozenz XI. 1676-1689
243 Alexander VIII 1689-1691
244 Innozenz XII 1691-1700
245 Klementi XI 1700-1721
246 Innozenz XIII. 1721-1724
247 Benedikti XIII. 1724-1730
248 Klementi XII. 1730-1740
249 Benedikti XIV. 1740-1758
250 Klementi XIII. 1758-1769
251 Klementi XIV. 1769-1774
252 Pio VI. 1775-1799
253 Pio VII 1800-1823
254 Leoni XII. 1823-1829
255 Pio VIII. 1829-1830
256 Gregori XVI. 1831-1846
257 Pio IX. 1846-1878
258 Leoni XIII. 1878-1903
259 Pio X. 1903-1914
260 Benedikti XV. 1914-1922
261 Pio XI 1922-1939
262 Pio XII 1939-1958
263 Gjoni XXIII. 1958-1963
264 Pali VI. 1963-1978
265 Gjon Pali I. 1978
266 Gjon Pali II 1978-2005
267 Benedikti XVI 2005-2013
268 Françesku 2013-
Lidhje të jashtme
http://www.santiebeati.it/papi.htm
http://www.tuttipapi.it
!
nn:Pave#Liste over pavar |
1630 | Formula Një ose Formula 1, (zyr. Formula One World Championship, shk. edhe F1) është klasi më i lartë i serisë së garimit automobilistik i organizuar Fédération Internationale de l'Automobile (FIA) dhe zotëruar nga Formula One Group. FIA Kampionati Botëror i Formula Një ka qënë një nga format parësore të garimit që nga sezoni i parë në 1950. Fjala "formula" në emër i referohet një grup rregullash që të gjithë makinat e pjesëmarrësve duhet t'i zbatojnë. Një sezon i Formula Një përmban një seri garash, të njohura si Çmimet e mëdha, të cilat zhvillohet në të gjithë botën në cirkuite të ndërtuara ose në rrugë publike.
Rezultatet e çdo gare vlerësohen nga një sistem pikësh për të vendosur dy trofe: një për pilotë dhe një për konstruktorë. Pilotët duhet të kenë super licencën, klasa më e lartë e lejes së drejtimit që lëshohet nga FIA. Garat duhet të zhvillohen në pista të graduara "1" (më parë "A"), gradimi më i lartë i lëshuar nga FIA. Garat zakonisht zhvillohen në vendndodhje rurale në cirkuite të ndërtuara, por disa gara të tjera zhvillohen edhe në rrugë qyteti.
Për vitin aktual (2016) kalendari i Formula 1 përfshin 21 gara të veçanta të emëruara si Grand Prix (shqip: Çmimi i Madh). Çdo garë mban emrin e shtetit ku mbahet gara (me pak përjashtime) dhe vlerësohet me pikë për pozitën e arritur në garë. pilotit që ka mbledhur më shumë pikë i jepet në fund të sezonit titulli kampion botëror.
Prej vitit 1958, përveç pilotëve marrin pjesë edhe ekipet e konstruktorëve të makinave, të cilat kanë dy pilotë të cilët konkurrojnë për titullin e kampionit botëror të konstruktorëve. Kampionati i pilotëve dhe konstruktorëve të makinave sot numërohet në paralel, gjë që nuk ka qenë e njëjtë në të kaluarën, pasi më parë numëroheshin edhe garat e tjera në seri të garës për titullin e kampionit.
Formula 1 ka njohur 34 kampione bote te saj te cilët janë
Lista e Pilotëve te cilët kanë fituar Formula 1
1) Nino Farina – Italian – Alfa Romeo 1950 _30 pike = 1 kampionat te fituar
2) Juan Manuel Fangio – Argjentinas – Alfa Romeo 1951_31 pike , Mercedez Benz 1954_42 pike , Mercedez Benz 1955_40 pike , Ferrari 1956_30 pike , Masserati 1957_40 pike = 5 kampionate te fituar
3 ) Alberto Ascari – Italian – Ferrari 1952_36 pike , Ferrari 1953_34.5 pike = 2 kampionate te fituar
4 ) Mike Hawthorn – Anglez – Ferrari 1958_42 pike = 1 kampionate te fituar
5) Jack Brabham – Australia – Cooper Climax 1959_31 pike , Cooper Climax 1960_43 pike , Brabham Repco 1966_42 pike = 3 kampionate te fituar
6) Philip Hill – Amerikan – Ferrari 1961_34 pike = 1 kampionate te fituar
7 ) Graham Hill – Anglez – BRM 1962_42 pike , Lotus Ford 1968_48 pike = 2 kampionate te fituar
8 ) Jim Clark – Anglez – Lotus Climax 1963_54 pike , Lotus Climax 1965_54 pike = 2 kampionate te fituar
9) John Surtees – Anglez – Ferrari 1964_40 pike = 1 kampionate te fituar
10 ) Denny Hulme – Zelanda Re – Brabham Repco 1967_51 pike = 1 kampionate te fituar
11 ) Jackie Stewart – Anglez – Matra Ford 1969_63 pike , Tyrrell Ford 1971_62 pike , Tyrrell Ford 1973_71 pike = 3 kampionate te fituar
12 ) Jochen Rindt – Austriak - Lotus Ford 1970_45 pike = 1 kampionate te fituar
13) Emerson Fittipaldi - Brazilian - Lotus Ford 1972_61 pike , Mclaren Ford 1974_55 pike = 2 kampionate te fituar
14) Niki Lauda – Austriak – Ferrari 1975_64.5 pike , Ferrari 1977_72 pike , Mclaren Tag 1984_72 pike = 3 kampionate te fituar
15 ) James Hunt – Anglez – Mclaren Ford 1976_69 pike = 1 kampionate te fituar
16 ) Mario Andreti – Amerikan – Lotus Ford 1978_64 pike = 1 kampionate te fituar
17) Jody Scheckter – Afrika Jugut – Ferrari 1979_51 pike = 1 kampionate te fituar
18) Alan Jones – Australian - Williams Ford 1980_67 pike = 1 kampionate te fituar
19 ) Nelson Pique – Brazilian – Brabham Ford 1981_50 pike , Brabham BMW 1983_59 pike , Williams Honda 1987_73 pike = 3 kampionate te fituar
20 ) Keke Rosberg – Finland – Williams Ford 1982_44 pike = 1 kampionate te fituar
21) Alain Prost- Francez – Mclaren Tag 1985_73 pike , Mclaren Tag 1986_72 pike , Mclaren Honda 1989_76 pike , Williams Renault 1993_99 pike = 4 kampionate te fituar
22) Ayrton Senna – Brazilian - Mclaren Honda 1988_90 pike , Mclaren Honda 1990_78 pike , Mclaren Honda 1991_96 pike = 3 kampionate te fituar
23) Nigel Mansell – Anglez – Williams Renault 1992_108 pike = 1 kampionate te fituar
24) Michael Schumacher – Gjerman – Benetton Ford 1994_92 pike , Benetton Ford 1995_102 pike , Ferrari 2000_108 pike , Ferrari 2001_123 pike , Ferrari 2002_144 pike , Ferrari 2003_93 pike , Ferrari 2004_148 pike = 7 kampionate te fituar
25) Damon Hill – Anglez – Williams Renault 1996_97 pike = 1 kampionate te fituar
26) Jacques Villeneuve – Kanadez – Williams Renault 1997_81 pike = 1 kampionate te fituar
27) Mika Hakkinen - Finlandez – Mclaren Mercedez 1998_100 pike , Mclaren Mercedez 1999_76 pike = 2 kampionate te fituar
28) Fernando Alonso – Spanjoll – Renault 2005_133 pike , Renault 2006_134 pike = 2 kampionate te fituar
29) Kimi Raikkonen – Finlandez – Ferrari 2007_110 pike = 1 kampionate te fituar
30 ) Lewis Hamilton – Anglez – Mclaren Mercedes 2008_98 pike , Mercedes 2014_384 pike , Mercedes 2015_381 pike, Mercedes 2017_363 pikë, Mercedes 2018_408 pikë, Mercedes 2019_413 pikë, Mercedes 2020_347 pikë = 7 kampionate te fituar
31 ) Jenson Button – Anglez – Brawn Mercedes 2009_95 pike = 1 kampionate te fituar
32) Sebastian Vettel – Gjerman – Redbull Renault 2010_256 pike , Redbull Renault 2011_392 pike , Redbull Renault 2012_281 pike , Redbull Renault 2013_397 pike = 4 kampionate te fituar
33) Nico Rosberg - Gjerman - Mercedes 2016_385 pikë = 1 kampionate te fituar
34) Max Verstappen - Holandez - Redbull 2021_395.5 = 1 kampionate te fituar
Pistat e Formula 1
Pistat e Formula 1
Formula 1 Numeron 21 pista aktualisht te cilat shtrihen ne te gjitha kontinentet
1) MELBOURNE GRAND PRIX CIRCUIT
Debutimi i pare -1996
Numri i Xhirove - 58
Gjatësia e pistes 5.303KM
Distanca Gares 307.574KM
Rekordi i Gares 1:24.125 MICHAEL SCHUMACHER ( 2004 )
2 ) BAHRAIN INTERNATIONAL CIRCUIT
debutimi i pare 2004
numri i xhirove 57
gjatësia pistes 5.412KM
distanca gares 308.238KM
rekordi i pistes 1:31.447 PEDRO DE LA ROSA (2005)
3) SHANGHAI INTERNATIONAL CIRCUIT
debutimi i pare 2004
numri i xhirove 56
gjatësia e pistes 5.451KM
gjatësia e gare s 305.066KM
rekordi i pistes 1:32.238 MICHAEL SCHUMACHER (2004)
4) SOCHI AUTODROM
debutimi i pare 2014
NUmri i xhirove 53
gjatësia e pistes 5.848KM
gjatësia e gares 309.745KM
Rekordi pistes 1:39.094 NICO ROSBERG (2016)
5) CIRCUIT DE BARCELONA-CATALUNYA
Debutimi i pare 1991
numri i xhirove 66
Gjatësia e pistes 4.655KM
gjatësia e gares 307.104KM
Rekordi i pistes 1:21.670 KIMI RÄIKKÖNEN (2008)
6) CIRCUIT DE MONACO
debutimi i pare1950
numri i xhirove 78
gjatësia e pistes 3.337KM
gjatësia e gares 260.286KM
rekordi pistes 1:17.939 LEWIS HAMILTON (2016)
7)CIRCUIT GILLES-VILLENEUVE
debutimi i pare 1978
numri i xhirove 70
gjatësia e pistes 4.361KM
gjatësia e gares 305.27KM
rekordi pistes 1:13.622 RUBENS BARRICHELLO (2004)
8)BAKU CITY CIRCUIT
debutimi i pare 2016
NUmri i xhirove 51
gjatësia e pistes 6.003KM
gjatësia e gares 306.049KM
Rekordi pistes 1:46.485 NICO ROSBERG (2016)
9) RED BULL RING
debutimi i pare1970
NUmri i xhirove 71
gjatësia e pistes 4.326KM
gjatësia e gares 307.02KM
Rekordi pistes 1:08.337 MICHAEL SCHUMACHER (2003)
10 )SILVERSTONE CIRCUIT
debutimi i pare 1950
NUmri i xhirove 52
gjatësia e pistes 5.891KM
gjatësia e gares 306.198KM
Rekordi pistes 1:33.401 MARK WEBBER (2013)
11) HUNGARORING
debutimi i pare 1986
NUmri i xhirove 70
gjatësia e pistes 4.381KM
gjatësia e gares 306.63KM
Rekordi pistes 1:19.071 MICHAEL SCHUMACHER (2004)
12) HOCKENHEIMRING
debutimi i pare 1970
NUmri i xhirove 67
gjatësia e pistes 4.574KM
gjatësia e gares 306.458KM
Rekordi pistes 1:13.780 KIMI RÄIKKÖNEN (2004)
13) CIRCUIT DE SPA-FRANCORCHAMPS
debutimi i pare 1950
NUmri i xhirove 44
gjatësia e pistes 7.004KM
gjatësia e gares 308.052KM
Rekordi pistes 1:47.263 SEBASTIAN VETTEL (2009)
14) AUTODROMO NAZIONALE MONZA
debutimi i pare 1950
NUmri i xhirove 53
gjatësia e pistes 5.793KM
gjatësia e gares 306.72KM
Rekordi pistes 1:21.046 RUBENS BARRICHELLO (2004)
15 ) MARINA BAY STREET CIRCUIT
debutimi i pare 2008
NUmri i xhirove 61
gjatësia e pistes 5.065KM
gjatësia e gares 308.828KM
Rekordi pistes 1:47.187 DANIEL RICCIARDO (2016)
16 ) SEPANG INTERNATIONAL CIRCUIT
debutimi i pare 1999
NUmri i xhirove 56
gjatësia e pistes 5.543KM
gjatësia e gares 310.408KM
Rekordi pistes 1:34.223 JUAN PABLO MONTOYA (2004)
17 ) SUZUKA INTERNATIONAL RACING COURSE
debutimi i pare 1987
NUmri i xhirove 53
gjatësia e pistes 5.807KM
gjatësia e gares 307.471KM
Rekordi pistes 1:31.540 KIMI RÄIKKÖNEN (2005)
18 ) CIRCUIT OF THE AMERICAS
debutimi i pare 2012
NUmri i xhirove 56
gjatësia e pistes 5.513KM
gjatësia e gares 308.405KM
Rekordi pistes 1:39.347 SEBASTIAN VETTEL (2012)
19 ) AUTÓDROMO HERMANOS RODRÍGUEZ
debutimi i pare 1963
NUmri i xhirove 71
gjatësia e pistes 4.304KM
gjatësia e gares 305.354KM
Rekordi pistes 1:20.521 NICO ROSBERG (2015)
20 )AUTÓDROMO JOSÉ CARLOS PACE
debutimi i pare 1973
NUmri i xhirove 71
gjatësia e pistes 4.309KM
gjatësia e gares 305.909KM
Rekordi pistes 1:11.473 JUAN PABLO MONTOYA (2004)
21) YAS MARINA CIRCUIT
debutimi i pare 2009
NUmri i xhirove 55
gjatësia e pistes 5.554KM
gjatësia e gares 305.355KM
Rekordi pistes 1:40.279 SEBASTIAN VETTEL (2009)
Ndërsa nga viti 1958 Formula Nje Filloj te garonte dhe për Konstruktor
Lista e Skuadrave qe kan fituar Formula 1
1) Vanwall 1958_48 pike
2) Copper Climax 1959_40 pike , 1960_48 pike
3) Ferrari 1961_40 pike , 1964_45 pike , 1975_72 pike , 1976_83 pike , 1977_95 pike , 1979_113 pike , 1982_74 pike , 1983_89 pike , 1999_128 pike , 2000_170 pike , 2001_179 pike , 2002_221 pike , 2003_158 pike , 2004_262 pike , 2007_204 pike , 2008_172 pike
4) BMR 1962_42 pike
5) Lotus Climax 1963_54 pike , 1965_54 pike
6) Brabham Repco 1966_42 pike , 1967_63 pike
7) Lotus Ford 1968_62 pike , 1970_59 pike , 1972_61 pike , 1973_92 pike , 1978_86 pike
8) Matra Ford 1969_66 pike
9) Tyrrell Ford 1971_73 pike
10) Mclaren Ford 1974_73 pike
11) Williams Ford 1980_120 pike , 1981_95 pike
12) Mclaren Tag 1984_143 pike , 1985_90 pike
13) Williams Honda 1986_141 pike , 1987_137 pike
14) Mclaren Honda 1988_199 pike , 1989_141 pike , 1990_121 pike , 1991_139 pike
15) Williams Renault 1992_164 pike , 1993_168 pike , 1994_118 pike , 1996_175 pike , 1997_123 pike
16) Benetton Renault 1995_137 pike
17) Mclaren Mercedez 1998_156 pike
18) Renault 2005_191 pike , 2006_206 pike
19) Brawn Mercedez 2009_172 pike
20) Redbull Renault 2010_498 pike , 2011_650 pike , 2012_460 pike , 2013_596 pike
21) Mercedez 2014_701 pike , 2015_703 pike
Referime
Lidhje të jashtme
Uebfaqja zyrtare
Sporte |
1631 | Pseudonimet e personave të njohur.
Artistët, Skulptorët, Arkitektët
Le Corbusier (Charles Edouard Jeanneret)
Giovanni Barbbaro (Arthur Dudley)
A.M. Cassandre (Adolphe Jean-Marie Mouron)
Tom of Finland (Touko Laaksonen)
Emra
Abhishek Kumar Yadav (Annu)
Abram Tertz (Andrei Sinyavsky)
Acton Bell (Anne Brontë)
Æ (George William Russell)
Alain-Fournier (Henri Alban-Fournier)
Alan Smithee (name used by American film directors under certain circumstances)
Alberto Moravia (Alberto Pincherle)
Alcofribas Nasier (François Rabelais)
Alexander Barks (Charlie Christensen)
Anatole France (Jacques Anatole François Thibault)
Anne Rice (Howard Allen O'Brien)
Anne Knish (Arthur Davison Ficke)
Ashida Kim (Radford William Davis)
Asdreni (Aleksandër Stavre Drenova)
Seiko Legru (Janwillem van de Wetering)
Barbara Michaels (Barbara Mertz)
Blaise Cendrars (Frédéric Louis Sauser)
Bob Hart (Al Trace|Albert J. Trace)
Boris Akunin (Grigory Shalvovich Chkhartishvili)
Boz (Charles Dickens)
Branislav Nusic (Ben Akiba)
Cherry Wilder (Cherry Barbara Grimm)
Cherubina de Gabriak (Elisaveta Ivanovna Dmitrieva)
Christopher Hunter (Radford William Davis)
Clem Watts ([Albert J. Trace)
Cordwainer Smith (Paul Myron Anthony Linebarger)
Currer Bell (Charlotte Brontë)
Curzio Malaparte (Kurt Erich Suckert)
Daniel Defoe (Daniel Foe)
Daniil Kharms) (Daniil Ivanovich Yuvachev)
David Axton (Dean Koontz)
David Michaels (Raymond Benson)
Dean Ween (Mickey Melchiondo)
Dazai Osamu (Shuji Tsushima)
Douglas Spaulding (Ray Bradbury)
Dr. Seuss (Theodore Geisel)
Edith Van Dyne (L. Frank Baum)
Edogawa Rampo (Hirai Tarō)
Edward Pygge (Ian Hamilton, Clive James, Russell Davies)
Edwin Caskoden (Charles major)
Elizabeth Peters (Barbara Mertz)
Ellis Bell (Emily Brontë)
Ellis Peters (Edith Pargeter)
Elsa Triolet (Elsa Kagan)
Emanuel Morgan (Witter Bynner)
Erih Maria Remark (Erich Paul Remark)
Flann O'Brien (Brian O'Nolan)
Françoise Sagan (Françoise Quoirez)
George Eliot (Mary Ann Evans)
George Orwell (Eric Arthur Blair)
George Sand (Amandine Dupin)
Georges Courteline (Georges Victor Marcel Moinaux
Grace Greenwood (Sara Jane Lippincott)
Guillaume Apollinaire (Wilhelm Albert Vladimir Apollinaris de Kostrowitzky)
H.N. Turtletaub (Harry Turtledove)
Hard Pan (Geraldine Bonner)
Harold Robbins (Harold Rubin)
Hugh Conway (Frederick John Fargus)
Ilya Ilf (Ilya Arnoldovich Faynzilberg)
Irwin Shaw (Irwin Shamforoff)
Italo Svevo (Ettore Schmitz)
James Tiptree, Jr (Alice Sheldon)
Jay Livingston (Jacob Harold Levison)
Jean Paul (Johann Paul Friedrich Richter)
Jean Plaidy (Eleanor Hibbert)
John Beynon (John Wyndham Parkes Lucas Beynon Harris)
John Wyndham (John Wyndham Parkes Lucas Beynon Harris)
Joseph Conrad (Józef Teodor Nałęcz Konrad Korzeniowski)
Korney Chukovsky (Nikolay Vasilyevich Korneychukov)
Keno (Eric Killinger) - american-german graffiti artist
Lemony Snicket (Daniel Handler)
Lewis Carroll (Charles Lutwidge Dodgson)
Lorenzo da Ponte (Emmanuele Conegliano )
Louis-Ferdinand Céline (Louis-Ferdinand Destouches)
Mark Twain (Samuel Langhorne Clemens)
Mary Westmacott (Agatha Christie)
Michael Arlen (Dikran Kuyumjian)
Michael Innes (J. I. M. Stewart)
Molière (Jean-Baptiste Poquelin)
Multatuli (Eduard Douwes Dekker)
Murray Leinster (Will F. Jenkins)
Nancy Boyd (Edna St. Vincent Millay)
Natsume Soseki (Natsume Kinnosuke)
Nisa (Nicola Salerno), Italian lyricist
Nicolas Bourbaki (a group of 20th-century mathematicians)
Novalis (Friedrich Leopold)
O. Henry (William Sydney Porter)
Ogdred Weary (Edward Gorey)
Onoto Watanna (Winnifred Eaton)
Paul Celan (Paul Antschel)
Pauline Réage (Anne Desclos)
Pierre Loti (Louis Marie Julien Viaud)
Piers Anthony (Piers Anthony Dillingham Jacob)
Publius (Alexander Hamilton, James Madison and John Jay, when writing The Federalist Papers)
Richard Bachman (Stephen King)
Richard Leander (Richard von Volkmann)
Robert Jordan (James Oliver Rigney, Jr.)
Robert Markham (Kingsley Amis)
Romain Gary (Romain Kacew)
Rosemary Edghill (eluki bes shahar)
Saint-John Perse (Alexis Saint-Léger Léger)
Saki (Herbert Hugh Munro)
Sapper (H. C. McNeile)
Silence Dogood (Benjamin Franklin)
Sister Nivedita (Margaret Elizabeth Noble)
Steele Rudd (Arthur Hoey Davis)
Student (William Sealey Gosset, discoverer of Student's t-distribution in statistics)
Sui Sin Far (Edith Maude Eaton)
The Fredman Karl Mikael Bellman
Thoinot Arbeau (Jehan Tabourot)
Toni Morrison (Chloe Anthony Wofford)
Vercors (Jean Bruller)
Vernon Sullivan (Boris Vian)
Umberto Saba (Umberto Poli)
Voltaire (François-Marie Arouet)
Walter (Henry Spencer Ashbee)
Willibald Alexis (Georg Wilhelm Heinrich Haring)
Woody Allen (Allen Stewart Konigsberg)
Yevegny Petrov (Yevgeniy Petrovich Kataev)
Yukio Mishima (Kimitake Hiraoka)
Politikanë
Anacharsis Cloots (Jean-Baptiste du Val-de-Grâce, baron de Cloots)
An Craoibhín Aoibhinn (Douglas Hyde)
Anthony Garotinho (Anthony William Matheus de Oliveira)
Bob Denard (Gilbert Bourgeaud)
Che Guevara (Ernesto Rafael Guevara de la Serna)
Comandante Gonzalo (Abimael Guzmán)
Germain (Ernest Mandel)
Gheorghe Gheorghiu-Dej [Gheorghe Gheorghiu)
Gracchus Babeuf (François-Noël Babeuf)
Grigory Zinoviev (Ovsel Gershon Aronov Radomyslsky)
Gus Hall (Arvo Kusta Halberg)
Ho Chi Minh (Nguyễn Sinh Cung)
Houari Boumedienne (Mohamed Ben Brahim Boukharouba)
H. Rap Brown (Hubert Gerold Brown)
Iñaki de Rentería (Ignacio Gracia Arregui)
János Kádár (János Csermanek)
Joseph Estrada (Joseph Marcelo Ejército)
Joseph Stalin (Iosif Vissarionovich Djugashvili)
Josip Tito (Josip Broz)
J. Posadas (Homero Cristali)
Kay Rala Xanana Gusmão (José Alexandre Gusmão)
Kim Il Sung (Kim Song Ju)
Kwame Ture (Stokely Carmichael)
La Pasionaria (Dolores Ibárruri)
Leon Trotsky (Lev Davidovich Bronstein)
Lev Kamenev (Lev Borisovich Rosenfeld)
Loulou (Enver Hoxha)
Lula (Luiz Inácio da Silva)
Martin Thembisile Hani (Chris Hani)
Michel Pablo (Michel Raptis)
Mobutu Sese Seko Kuku Ngbendu wa za Banga (Joseph-Désiré Mobutu)
Mother Jones (Mary Harris Jones)
Nahuel Moreno (Hugo Bressano)
Pol Pot (Saloth Sar)
Prachanda (Pushpa Kamal Dahal)
Ronwaldo Reyes (Fernando Poe, Jr.)
Saïd Moustapha Mahdjoub (Gilbert Bourgeaud)
Sara Jane Olson Kathleen Soliah)
Tariq Aziz (Michael Yuhanna)
Ted Grant (Isaac Blank)
Tony Cliff (Ygael Gluckstein)
Tristán Marof (Gustavo Navarro)
Vyacheslav Molotov (Vyacheslav Mikhaylovich Skryabin)
Vladimir Lenin (Vladimir Ilich Ulyanov)
William Rabbit (Katay Don Sasorith)
Feja
Acharya S (D. Murdock)
Mata Amritanandamayi (Sudhamani)
His Divine Grace Abhay Charana-Aravinda Bhaktivedanta Swami Prabhupada (Abhay Charan De)
Buddha (Siddhartha Gautama)
Yusuf Islam (Stephen Demetre Georgiou, formerly known as Cat Stevens)
Bhakti Vaibhava Puri Maharaj (Nrsimha Chakravarti)
Lord Mahavira (Vardhamana)
Osho (Rajneesh Chandra Mohan)
Sathya Sai Baba (Sathya Narayana Raju)
Nënë Tereza (Agnes Gonxha Bojaxhiu)
Swami Vivekananda (Narendranath Dutta)
Emri në skenë
50 Cent (Curtis James Jackson III)
Adrock (Adam Horowitz)
Akon (Aliaune Damala Bouga Time Puru Nacka Lu Lu Lu Badara Akon Thiam)
Alan Dale (Aldo Sigismondi)
Albert Brooks (Albert Lawrence Einstein)
Alice Cooper (Vincent Damon Furnier)
Alicia Keys (Alicia Augello Cook)
Alla Nazimova (Mariam Edez Adelaida Leventon)
Alpha Blondy (Seydou Koné)
André 3000 (André Benjamin)
Anne Bancroft (Anna Maria Italiano)
Ashok Kumar (Kumudlal Kanjilal Ganguly)
Babyface (Kenneth Edmonds)
Barbara (Monique Serf)
Bela Lugosi (Be'la Ferenc Dezso Blasko)
Betty Hutton (Elizabeth June Thornburg)
Big Boi (Antwan André Patton )
The Big Bopper (Jiles Perry Richardson, Jr.)
Billie Holiday (Eleanora Fagan)
Billy Idol (William Michael Albert Broad)
Billy Ocean (Leslie Charles)
Bobby Darin (Walden Robert Cassotto)
Bob Dylan (Robert Zimmerman)
Bob Hope (Leslie Townes Hope)
Bonnie Tyler (Gaynor Hopkins)
Bono (Paul Hewson)
Boris Karloff (William Henry Pratt)
Buddy Clark (Samuel Goldberg)
Buddy Holly (Charles Hardin Holley)
Burning Spear (Winston Rodney)
Burt Holiday (Bonaldo Bonaldi)
Cantinflas (Mario Moreno)
Capucine (Germaine Lefebvre)
Carmen Electra (Tara Leigh Patrick)
Carole Lombard (Jane Alice Peters)
Cary Grant (Archibald Alexander Leach)
Cat Stevens (Stephen Demetre Georgiou, later Yusuf Islam)
Catherine Deneuve (Catherine Dorléac)
Charlie Sheen (Carlos Irwin Estevez)
Charlton Heston (John Charles Carter)
Cher (Cherilyn Sarkisian)
Chespirito (Roberto Gómez Bolanos)
Cilla Black (Priscilla White)
Conway Twitty (Harold Jenkins)
Criss Angel (Christopher Nicholas Sarantakos)
Tré Cool (Frank Edwin Wright III)
Coolio (Artis Ivey, Jr.)
Damia (Marie-Louise Damien)
D'Angelo (Michael Archer, Sr.)
Danny Kaye (David Daniel Kaminski)
David Bowie (David Bowie|David Robert Jones)
David Copperfield (David Seth Kotkin)
David Seville (Ross Bagdasarian)
Dean Martin (Dino Crocetti)
Del Shannon (Charles Weedon Westover)
Demi Moore (Demetria Gene Guynes)
Dharmendra (Dharam Singh Deol)
Diane Keaton (Diane Hall)
Diddy, P. Diddy, Puff Daddy, Puffy, Sean John (Sean John Combs)
Dilip Kumar (Yusuf Khan)
Dirk Bogarde (Derek van den Bogaerde)
Donna Summer (LaDonna Andrea Gaines)
Doris Day (Doris Mary Ann Von Kappelhoff)
Dusty Springfield (Mary Isabel Catherine Bernadette O'Brien)
The Edge (David Evans)
Elton John (Reginald Kenneth Dwight)
Elvis Costello (Declan Patrick Aloysius McManus)
Eminem (Marshall Mathers III)
Engelbert Humperdinck (Arnold Dorsey)
Eric Morecambe (John Eric Bartholemew)
Eric Bana (Eric Banadinović)
Ernest Borgnine (Ermes Effron Borgnino)
Ernie Wise (Ernest Wiseman)
Fatboy Slim (Quentin Cook, later Norman Cook)
Fergie (Stacy Ann Ferguson)
Frankie Valli (Francis Castelluccio)
Fred Astaire (Frederick Austerlitz)
Fredric March (Ernest Frederick McIntyre Bickel)
Freddie Mercury (Faroukh Bulsara)
Gale Storm (Josephine Owaissa Cottle)
Garry Moore (Thomas Garrison Morfit)
Gary Glitter (Paul Francis Gadd)
Gene Simmons (Chaim Witz)
Gene Wilder (Jerome Silberman)
Georgious (Georges Guibourg)
Ginger Rogers (Virginia Katherine McMath)
Gogi Grant (Myrtle Audrey Arinsberg)
Greta Garbo (Greta Lovisa Gustafsson)
Gribouille (Marie-France Gaîté)
Groucho Marx (Julius Henry Marx)
Guitar Slim (Guitar Slim|Eddie Jones)
Harry Houdini (Ehrich Weiss)
Hedy Lamarr (Hedwig Eva Maria Kiesler)
Howlin' Wolf (Chester Arthur Burnett )
Ice Cube (O'Shea Jackson)
Ice T (Tracy Morrow)
Jamie Foxx (Eric Bishop)
Janet Leigh (Jeanette Helen Morrison)
Jayne Mansfield (Vera Jayne Palmer)
Jay-Z (Shawn Corey Carter)
Jem (Jemma Grifftis)
Jean Harlow (Harlean Carpentier)
Jean-Claude Van Damme (Jean-Claude Camille François Van Varenberg)
Jenna Jamesson (Jenna Marie Massoli)
Jennifer Aniston (Jennifer Joanna Anastassakis)
Jennifer Jones (Phyllis Lee Isley)
Jerry Lewis (Joseph Levitch)
Jill Corey (Norma Jean Speranza)
Joan Crawford (Lucille Fay LeSueur)
Joan Fontaine (Joan de Beauvoir de Havilland)
John Ford (Sean Aloysius O'Fearna)
John Denver (Henry John Deutschendorf, Jr.)
John Wayne (Marion Michael Morrison)
Johnny Desmond (Giovanni Alfredo De Simone)
Johnny Knoxville (Philip John Clapp)
Johnny Rotten (John Joseph Lydon)
Jon Stewart (Jonathon Leibowitz)
Joni James (Joan Carmella Babbo|Joan (or Giovanna) Carmella Babbo)
Joni Mitchell (Roberta Joan Anderson)
José José (José Sosa)
Jude Law (David Jude Heyworth Law)
Judy Garland (Frances Gumm)
Judy Holliday (Judith Tuvim)
Julianne Moore (Julie Anne Smith)
Kid Rock (Robert James Ritchie)
Katy Perry (Katheryn Elizabeth Hudson)
Kirk Douglas (Issur Danielovitch Demsky)
Kishore Kumar (Abhas Ganguly)
Kitty Kallen (Genevieve Agostinello)
Lady Gaga (Stefani Joanne Angelina Germanotta)
Lauren Bacall (Betty Joan Perske)
Les Paul (Lester Polfuss)
Lionel Barrymore (Lionel Herbert Blythe)
Little Richard (Richard Wayne Penniman)
LL Cool J (James Todd Smith)
Lulu (singer) (Marie Lawrie)
Madonna (Madonna Louise Ciccone)
Marilyn Manson (Brian Hugh Warner)
Marilyn Monroe (Norma Jean Mortenson, later Norma Jean Baker)
Marion Hutton (Marion Thornburg)
Marni Nixon (Marni McEathron)
Martin Sheen ([Ramón Estévez)
Mary Astor (Lucile Vasconcellos Langhanke)
Mary Ford (Colleen Summers)
Mary Pickford (Gladys Smith)
MCA (Adam Yauch)
Meat Loaf (Marvin Lee Aday)
Meena Kumari (Mahjabeen Bano)
Meg Ryan (Margaret Mary Emily Ann Hyra)
Mel Brooks (Melvin Kaminsky)
Michael Keaton (Michael John Douglas)
Michael Caine (Maurice Micklewhite)
Mike D (Mike Diamond)
Mike Dirnt (Michael Pritchard)
Miley Cyrus (Destiny Hope Cyrus)
Moby (Richard Melville Hall)
Muddy Waters (McKinley Morganfield)
Multipleksor (Gabriel Riaza)
Natalie Portman (Natalie Hershlag)
Natalie Wood (Natalia Nikolaevna Zakharenko)
Nicolas Cage (Nicholas Kim Coppola)
Necros (Andrew Sega)
Patti Page (Clara Ann Fowler)
Paul Muni (Meshilem Meier Weisenfreud)
Paul Stanley (Stanley Harvey Eisen)
Pink (Alicia Beth Moore)
Portia De Rossi (Amanda Lee Rogers)
Prince (Prince Rogers Nelson)
Professor Longhair (Henry Roeland Byrd)
Queen Latifah (Dana Owens)
Ray Charles (Ray Charles Robinson)
Rikki (Nakano Ritsuki)
Ringo Starr (Richard Starkey)
Ritchie Valens (Ricardo Valenzuela)
The Rock (Dwayne Douglas Johnson)
Rock Hudson (Roy Harold Scherer Jr.)
Roger Vadim ([oger Vladimir Plemiannikov)
Ronnie Gaylord (Ronald L. Fredianelli)
Sandie Shaw (Sandra Goodrich)
Seal (Sealhenry Samuel)
Serge Gainsbourg (Lucien Ginzburg)
Shania Twain (Eileen Regina Edwards, later Eileen Regina Twain)
Simone Signoret (Simone Kaminker)
Slash (Saul Hudson)
Slim Harpo (James Moore)
Snoop Dogg (Calvin Broadus)
Sophia Loren (Sofia Villani Scicolone)
Stanley Donwood (Dan Rickwood)
Stevie Wonder (Steveland Morris)
Stewart Granger (Stewart Granger|James Stewart)
Sting (Gordon Sumner)
Sugar (Stephanie Beard)
Susan Hayward (Edythe Marrenner)
Susan Sarandon (Susan Abigail Tomalin)
T-Bone Walker (Aaron Thibeaux Walker)
Tchock, Tchocky, Dr Tchock, The White Chocolate Farm (Thom Yorke)
The Notorious B.I.G. (Christopher Wallace)
Timea Margot (Timea Vagvoelgyi)
Tina Turner (Anna Mae Turner, nee Bullock
Tom Cruise (Thomas Cruise Mapother IV)
Tony Curtis (Bernard Schwartz)
Tony Martin (Alvin Morris)
Totò (Antonio de Curtis Gagliardi Griffo Focas Comneno)
Vangelis (Evangelos Odyssey Papathanassiou)
Vanilla Ice (Robert Van Winkle)
Vic Reeves (Jim Moir)
Vivien Leigh (Vivian Mary Hartley)
William Holden (William Franklin Beedle Jr.)
Willy DeVille [William Borsay)
Winona Ryder (Winona Laura Horowitz)
Sportistë
Abédi Pelé (Abédi Ayew)
Akebono Taro (Chad Haaheo Rowan)
Al Bummy Davis (Abraham Davidoff)
Bebeto (José Roberto Gama de Oliveira)
Cafú (Marcos Evangelista de Moraes)
Careca (Antonio de Oliveira Filho)
Cristiano Ronaldo (Cristiano Ronaldo dos Santos Aveiro)
Deco (Anderson Luiz de Sousa)
Dick Tiger (Richard Ihetu)
Garrincha (Manuel Francisco dos Santos)
Garry Kasparov (Gari Weinstein)
Raymond Kopa (Raymond Kopaszewski)
He hate me (Rod Smart)
Henri Cornet (Henri Jaudry)
Joe Louis (Joseph Louis Barrow)
Kaká (Ricardo Izecson dos Santos Leite)
Khaosai Galaxy (Sura Saenkham)
Kid McCoy (Norman Selby)
Konishiki Yasokichi (Salevaa Atisanoe)
Lucien Petit-Breton (Lucien Mazan)
Michel (José Miguel González Martín)
Messi (Lionel Andrés Messi)
Musashimaru Koyo (Fiamalu Penitani)
Nenê (Maybyner Rodney Hilario)
Pelé (Edson Arantes do Nascimento)
Rivaldo (Vitor Borba Ferreira)
Rocky Marciano (Rocco Francis Marchegiano)
Ronaldinho (Ronaldo de Assis Moreira)
Stanley Ketchel (Stanislaus Kiecal)
Sugar Ray Robinson (Walker Smith Jr.)
Takanohana Koji (Koji Hanada)
Tiger Woods(Eldrick Tont Woods)
Tony Zale (Anthony Florian Zaleski)
Wakanohana Masaru (Masaru Hanada)
Zico (Arthur Antunes Coimbra)
Të tjerë
Manoj (Mayank)
Viktor Suvorov (Vladimir Rezun)
Colonel Parker (Andreas Cornelis van Kuijk)
Athos (Le Comte de La Fère)
Porthos (Monsieur du Vallon)
Aramis (Chevalier d'Herblay)
Lidhje të jashtme
FamousFolk - Lisa e Pseudnimeve
Lista (Persona)
Emra |
1632 | Feja është marrëdhënia që vendoset mes një personi dhe një apo më shumë hyjnish ose fuqish mbinatyrore, pa pasur nevojë te vërtetohet logjikisht nëse këto të fundit ekzistojnë, dhe mes njerëzve që ushtrojnë të njëjtin kult; me fjalë të tjera mund të përcaktohet si një përçim tejnatyror (metafizik) i ndarë, i koduar dhe i trashëguar në brendësinë e një bashkësie shoqërore. Nevoja fetare është e pranishme në çdo kulturë në trajta të dukshme nga rite që kanë një vlerë shoqërore e munden pak a shumë të kenë një përmbajtje etike (udhëheqja e sjelljes së brendshme) dhe filozofike (dhënie përgjigjesh pyetjeve gjithësinore).
Përkufizime të tjera mbi fenë
Shkak, parim, ndihmë ose sistem besimesh të mbajtura me bindje ose ndjenjë të fortë, si dhe adhurimi i Perëndisë ose mbinatyrores.
Një besim i fuqishëm në një fuqi ose disa fuqi te mbinatyrshme që mbikëqyrin fatin njerëzor; institucion i të shprehurit të besimit në një fuqi hyjnore.
Besimi dhe nderimi në fuqira ose një fuqi te mbinatyrshme të menduar si krijues dhe mbarvajtës i gjithësisë.Një sistem vetjak instituticionalizuar në një besim dhe adhurim të tillë. Jeta ose kushtëzimi i një personi në një urdhër fetar. Një terezi besimesh, vlerash, dhe praktikash të bazuara në mësimet e një udhëheqësi shpirtëror.
Marrëdhënie e qenieve njerëzore me një Perëndi ose perenditë ose me gjithçka që ata e mendojnë të shenjtë ose, në disa raste, thjesht të mbinatyrshme. Rreth 35% e popullsisë në botë janë të krishter e cila eshte feja me e perhapur ne bote
Feja është nje sistem mendimi, ndjenje, dhe veprimi q ushtrohet nga nje grup dhe qe u jep anetareve nje synim perkushtimi; nje norme e sjelljes nga e cila individet mund te gjykojne pasojat vetjake dhe shoqerore te veprimeve te tyre; dhe nje model drejtues me te cilin individet mund te lidhen me grupin e tyre dhe gjithesine e tyre.
Nje shkak, parim, ose veprimtari e ndjekur me zell ose perkushtim te ndergjegjshem.
Fillimet e besimit
Ashtu si bashkësitë njerëzore, edhe besimet, përmes një evoluimi prej mijëra vitesh, kanë kaluar në shkallë të ndryshme zhvillimi e ndryshimesh, si edhe religjionet e popujve të lashtë, politeistë. Mendimi mbizotërues i dijetarëve mitologë është se religjioni i mirëfilltë për herë të parë shfaqet në jetën e shoqërisë në të njëjtën kohë me lindjen e përfytyrimeve animiste. Animizmi është dukuria e shpirtit të padukshëm, të ndarë nga trupi, tërësisht të veçuar nga të perceptuarit e masës lëndore. Teorinë e animizmit si fillesë e shfaqjes së religjionit të vërtetë e ka përpunuar për herë të parë dhe në rrugë shkencore etnologu i shquar anglez E.Teilor (1832-1917). Të tjerë e kanë mbështetur dhe e kanë çuar më tej këtë interpretim, me anë të burimeve faktike të reja e të një analize më gjithëpërfshirëse. Gjithnjë është fjala për besimin e lashtë politeist e mbijetesat e tij të ardhura deri në kohën tonë. Sipas tyre, foshnjëha e njerëzimit, ashtu siç ndodh edhe tek fëmijët e vegjël, nuk arrinte në përgjithësime animiste religjioze në arsyetimin e saj, gjë që do të ndodhë më vonë, në shkallë më të larta të zhvillimit shoqëror.
Mendohet, sipas studiuesve të mirënjohur etnologë, se idetë religjioze dëshmohen sadopak te homosapiens, por nuk dëshmohen thuajse aspak tek homohabilis dhe as tek homoerektus, pra aty-aty, rreth 300.000 vjet më parë. Me dëshmi më të shumta, të studiuara më thellë e më gjerë nga antropologët, për areale të caktuara të bashkësive njerëzore, ato na bëhen më të qarta vetëm këtu e 50.000 vjet e këtej.
Edhe para shfaqjes së ideve fetare të njëmendta ka ekzistuar një farë kulti për të panjohurën: në lidhje me objekte, gjallesa a dukuri natyrore; ky kult kishte si shkak frikën, habinë e admirimin në drejtim të së panjohurës në natyrë e në jetën e njerëzve. Kësaj kohe i përkasin forcat e pakuptueshme e idetë magjike në përgjithësi; e po kështu fetishizmi, si cilësi të mbinatyrshme të objekteve të botës reale. Në rrënjë të tyre më të lashta, edhe totemizmi e disa përfytyrime magjike për të vdekurit shpjegohen si të natyrës magjike parafetare. Janë përfytyrime të mjegulluara të foshnjërisë së njerëzimit. Me zhvillimin e mëvonshëm të shoqërisë njerëzore, këto forca të lashta magjike marrin veti animistike e bëhen pjesë përbërëse e religjioneve të ndryshme, të lashta politeiste.
Xh. G. Frejzer
Xh. G. Frejzer thekson së magjia ishte një formë e bindjes parafetare, me veti të mbinatyrshme e të pakuptueshme të sendeve e dukurive të natyrës e të gjallesave. Edhe totemizmi ishte, sipas tij, një formë e përfytyrimeve dhe e veprimeve magjike më të lashta. Më vonë të gjitha këto forma, në shumë raste, animizohen dhe bëhen shoqëruese të religjioneve të vjetra politeiste dhe të mbijetojave të tyre deri në kohë të vona, fillimi i shek.XX. Mbrojtës e zhvillues të këtyre teorive janë dijetarë të shumtë.
I pari që e ka trajtuar magjinë teorikisht e në mënyrë të gjithanshme si dukuri me rrënjë parareligjioze është I. H. King. Të tjerë, si Xh. Lubbock, K. Beth, T Otto, G. VVerbernin, E. Durkheim, M. Mos, A. H. Krappe, E. De Martino, R. Pettazzoni, duke lënë pa përmendur edhe shumë të tjerë, e kanë shqyrtuar këtë dukuri në këndvështrime të ndryshme, duke e parë atë gjithnjë me rrënjë parafetare, por që ndërkohë është edhe shoqëruese, edhe e integruar në besimet e ndryshme politeiste e më tej.Ka disa dijetarë, etnologë të shquar si: W. Shmidt (1868-1954), E. A. Vestermarch (1861 -1939) dhe pasues të tyre, që duke u mbështetur tërthorazi në teoritë teologjike të krishtera, theksojnë se religjioni, madje vetë monoteizmi është aq i vjetër sa edhe shoqëria njerëzore.
Sipas tyre, në fillim, kanë ekzistuar si bazë e shoqërisë besimi monoteist, sistemi patriarkor si organizim social e familja, e cila është më e hershme dhe paraprirëse në krahasim me fisin primitiv. Mohohet universaliteti i disa institucioneve shoqërore në shoqëritë parake, siç është totemizmi, ekzogamia, e drejta e amësisë etj. Ato japin shpjegime arsyetuese mbi shfaqjen e këtyre dukurive të sipërpërmendura, në rrethana shoqërore të caktuara.
Shmid
Shmidt, duke iu kundërvënë me forcë determinizmit evolucionist, formuloi parimet e veçanta të metodës së kërkimeve në etnologji, natyrisht e inkuadruar në shkollën kulturore - historike gjermane. Ai e quajti këtë "Shkolla kulturore-historike" në kuptimin e mendimit se në studimin e shoqërisë njerëzore nuk mund të përdoren metoda të evolucionit natyror, por metoda historike, që lidhen me parime morale, që përputhen me fakte e të dhëna të kulturës njerëzore në shkallë të ndryshme të zhvillimit të saj. Ky studiues e ndan kulturën e bashkësive njerëzore parake në tre shkallë zhvillimi të ndryshme, sipas komplekseve kulturore gjeografike dhe të burimeve të jetesës:
kultura parësore, pra me veçanësi tepër të lashta: disa tipe të bashkësive njerëzore si: popullsi mbledhëse e ushqimitthjeshtë nga natyra, gjahtari e peshkim;
kultura dytësore, një shkallë më e zhvilluar se e para, e vlerësuar si tip i veçantë jetese, si kompleks kulturor;
kulturatretësore, tipe kulturore mft të zhvilluara se e dyta, po krejt të veçanta. Në tërë këto tipe kulturore të fiseve primitive, qoftë dhe në ato lashtësi më arkaike siç janë Pigmejt në Afrikë, krahas besimeve në magji e që kanë një religjion politeist mjaft arkaik, kanë në besimet e tyre idenë e zotit më të lartë, i vetmi krijues e drejtues i botës dhe i njerëzve. Këtë teori të monoteizmit, si më parësor, të lindur bashkë me njeriun, i cili ka një Krijues të Lartë, e mbështet në të dhëna misionarësh eksplorues. Shmidt, teorinë e tij të paramonoteizmit e ka shqyrtuar në veprën e tij 12 vëllimëshe "Origjina e idesë për Zotin" (1926-1955), shoqëruar me shumë të dhëna të eksplorimeve të kryera në bashkësitë e njerëzve primitivë në anë të ndryshme të botës, me referenca burimesh të shumta e të shumëanshme. Edhe vetë Shmidt ka kryer eksplorime në bashkësi të ndryshme të njerëzve parakë.
Studiues të ndryshëm të historisë së religjionit e ndërkohë dhe eksploratorë të mirënjohur në bashkësitë parake, e kanë hedhë poshtë katërcipërisht praninë e monoteizmit në fiset e egra; këtë "monoteizëm" e kanë quajtur të mbështetur në fakte të dhunuara, të keqinterpretuara. Etnologë të mirënjohur në botë si F. Grebner, P. Erenrah etj. theksojnë se për monoteizëm, për një Zot të Vetëm Suprem Krijues, në bashkësitë primitive as që duhet bërë fjalë; në to vërehen vetëm besime politeiste që nuk kanë lidhje aspak me ide të perëndisë supreme si i vetmi krijues. Studiuesi më klasik i historisë së religjionit, R. Pettazzoni, e ka quajtur teorinë e pranisë së monoteizmit në fiset e egra, "një mit shkencor i shekullitXX".
Gjashtë fazat e zhvillimit të besimi
Dijetari anglez J. Lebok (Lubbock) (1834-1913) i ka ndarë në 6 faza periudhat e zhvillimit të njerëzimit në përkatësi me idetë fetare.
Në fazën e parë, më të lashtën, kanë sunduar ide ku mungon besimi, ateizmi, pra mungesë e plotë e ideve fetare. Kjo nuk ka të bëjë aspak me ateizmin e sotëm, që në të vërtetë është kundërteizëm.
Së dyti, fetishizmi;
së treti, adhurimi i natyrës (kafshëve, bimëve, gurëve);
së katërti, shamanizmi;
së pesti: antropomorfizmi (hyjnitë të paraqitura në pamje njerëzore)
dhe së fundi: besimi në një perëndi të vetme e të gjithëfuqishme, pra monoteizmi
Feja ne trevat shqiptare
Artikulli kryesor Feja ne trevat shqiptare
Feja te shqiptarët është e përhapur që nga kohrat e moçme. Që nga
fillimi kur në trojet e Ballkanit feja katolike e zëvendsoi besimin e
mëparshëm e deri në kohrat e sotme ku në këto territore ka disa
drejtime të feve të ndryshme (shiko listen).
Mbas kohës së Rilindjes me të cilën mori hovin edhe më shumë ndjenja
kombëtare e cila në kohën e Enver Hoxhes u përforcua edhe në kurriz
të fesë, duke e shpallur RPSH si shtet ateist, roli i saj në jetën
e përditshme ka rënë në shkallë të ulët (me përjashtim të një numri të
vogël familjesh besimtare).
Në fillim të këtij shekulli në trevat veriore shqiptare dallohet një lëvizje e dendur misionarësh nga besime
të ndryshme. Se sa është efekti i tyre do të tregojë koha.
Deri në fund të viteve 1990, kanë qenë të njohura këto fe dhe drejtime me rite të ndryshme.
Islam
Bektashi
Krishtërimi
Katolik
Protestant
Anglikan
Ortodoks
Dëshmitarët e Jehovait
Feja dhe shteti
Në disa shtete feja apo Shërbyesit fetarë janë të liruar nga detyrimi për të dëshmuar në procedura para autoriteteve publike dhe gjykatave në lidhje me çfarëdo fakti ose rrethanash që ata kanë mësuar gjatë kryerjes së këshillimit të tyre fetarë.
Tek shtetet e themeluara nga kombi shqiptarë çështja e shtetit dhe e fesë janë të ndara tradicionalsht. Kjo mbase vije që nga Rilindja kombëtare. Që në atë kohë, anëtarët e Rilindjes kishin parftyrime të qarta sa i përket kësaj çështje dhe kjo duket se edhe ishte e bazuar në natyrën e popullit. Kështu njëri nga përfaqësuesit e Rilindjes thotë se Ti quash shqiptarët myslimanët dhe katolikët, që nuk i përkasin kishës greke dhe të pretendosh se ortodoksët e të njëjtit vend janë helenë, vetëm sepse ushtrojnë doktrinat e kishës ortodokse, do të thotë sipas pikëpamjes sonë, ta ngresh besimin fetar në parim kombsie dhe ta marrësh dogmën për racë, ritin për atdhe, gjë që është e papranuehme.
Renditja e feve
Monoteizmi
Fjala monoteizëm rrjedh nga fjala greke mono = një dhe Theos = Perëndi që ka kuptimin: Besimi në një Perëndi të vetëm si krijuesi dhe sunduesi i botës, dhe i universit.
Politeizmi
Fjala politeizëm rrjedh nga fjalët greke polis dhe Theos = Perëndi që ka kuptimin e adhurimit të shumë zotave me atribute të ndryshme.
Në kohët e lashta adhurimi politeist ishte i zhvilluar dhe i larmishëm. Shihet kjo në fenë babilonase, egjiptiane, greke, romake etj. Çdo fenomeni natyror i cili ishte jashtë forcave njerëzore dhe në dëshire për kontrollin e këtij fenomeni i bashkangjitej një "kryetar", i cili dhe ishte zoti i kësaj. Ky adhurohej veçanërisht dhe kishte kultin, rregullat, zakonet dhe faltoren përkatëse. Kështu ishte zoti i pllenimit, seksit, erës, detit, tokës, i botës së përtejme, i fëmijëve, i qiellit etj.
Politeizmi u sulmua dhe u dënua nga 10 urdhërimet që Moisiu i dha popullit të Izraelit ndërsa po udhëtonin nëpër shkretëtirë nga Egjipti për në vendin e premtuar dhe ishte i pari nga këto urdhërime i pasuar dhe përforcuar nga i dyti:
Mos kij Perëndi tjetër përpara meje
Mos bëj skulptura ose piktura edhe t’i lutesh dhe t’i adhurosh në vend të Perëndisë.
Lista e feve kryesore boterore
(Ne rend alfabetik)
Budizmi
Sikhizmi
Hinduizmi
Islami
Jehudizmi
Krishterimi
Katolik
Ortodoks
Protestant
Statistika të numrit të besimtarëve
Nga 6,677,563,921 njerëz sa vlerësohen se jetojnë në Tokë (korrik 2008), ata ndahen në këto besime fetare :
33,32 % të krishterë
21,01 % Myslymanë
13,26 % Hindu
5,84 % Budistë
0,35 % Sikë
0,23 % Çifutë
0,12 % Bahai
11,78 % besime të tjera
11,77 % jo fetarë
2,32 % ateistë
Fe te tjera
Fe te tjera, te shperndara para se gjithash ne Azi dhe ne Evrope jane:
Asatru ose Odinizmi
Druidizmi apo Keltizmi
Ayyavazhi
Kaodaizmi apo Kao Dai
Konfucianizmi
Bahá'í
Shamanizmi
Shintoizmi
Sikhizmi
Neopaganizmi ose Paganizmi
Taoizmi
Zoroastrizmi
Fe te zhdukura
Fete me te medhaja te se kaluares dhe tashme te zhdukura ishin:
Feja e lashte greke
Feja e lashte romake
Feja egjiptiane
Feja etruske
Feja masoneve
Historia e vërtetë e masonëve
Tërhequr më 27 prill 2014
TIRANE-Kohët rreth vitit 1820 dukej sikur ishin kohët më të mira për marrëdhëniet speciale mes urdhrit vëllazëror të masonerisë dhe kombit të ri amerikan. Nuk ishte vetëm sepse shumë anëtarë të shquar të brezit themelues si George Washington, Benjamin Franklin dhe 13 prej 39 nënshkruesve të Kushtetutës kishin qenë anëtarë. Ishte dhe për faktin se republika që po rritej me shpejtësi dhe shoqëria vëllazërore kishin shumë ideale të përbashkëta. Vlerat republikane amerikane dukeshin si vlera masonike: vlerësimi i lartë për të mësuarin dhe progresin dhe për atë që mund të quhet një fetari e gjerë dhe tolerante. Steven Bullock, historian në Institutin Politeknik të Uorcesterit dhe studiues i vëllazërisë malonike në Amerikë shprehet se masonët “ndihmuan për t’i dhënë kombit të ri një bërthamë simbolike”. Nuk ishte kot kompasi, katrori dhe emblema të tjera të lidhura me masonët të gdhendura kudo, edhe në bizhuteri edhe në tavolina që u përkisnin masonëve ose jo-masonëve. Gjithashtu, nuk është pa domethënie fakti se një numër i madh amerikanësh mendonin se Vula e Madhe e SHBA përmbante simbole malonike. Ishte një lloj prirjeje ndaj vëllazërisë që njerëzit ta shihnin influencën e masonerisë dhe atje ku nuk ekzistonte.
Që në kohën e Revolucionit masonët ishin bërë celebruesit gjysmë-zyrtarë të kulturës amerikane civile. Me veshjen e tyre specifike të përbërë nga përparëset masonët origjinalë në fakt ishin gurë-masonët. Ato e kishin zakon që të hidhnin në mënyrë rutinë gurth e themelit në ndërtesat qeveritare dhe kishat, si dhe merrnin pjesë në parada dhe ceremoni të tjera publike.
Kur Lafayette tashmë i plakur bëri turneun e tij në SHBA në vitet 1824025 anëtarët e “zanatit” (siç quhet masoneria) e pritën në mënyrë të spikatur masonin duke e ftuar të qëndronte në lozhën lokale. Ai udhëtim shërbeu për të rritur anëtarësimin në masoneri, i cili ishte rritur nga 16 mijë anëtarë në vitin 1800 në 80 mijë anëtarë në vitin 1822.
Si ndodhi atëherë që ajo çfarë dukej si epoka më e mbarë e masonerisë u kthye në tmerr? Përgjigja mund të gjendet pjesërisht në reagimin publik të ndarë në dysh ndaj turneut të Lafayette. Për shumë qytetarë shfaqja e hapur e afeksionit vëllazaror ndaj një fisniku të huaj mbante erë elitiste dhe konspiracionale. Thënë troç, kjo “ngjalli dyshimet e një zanati si një urdhër ndërkombëtare me sekrete dhe të një të shkuare radikale revolucionare”.
Ishte hera e parë që masoneria përballje me një reagim të tillë. QË nga lindja e lëvizjes vëllazërore të organizuar në fillim të shekullit të 18-të në Londër deri në këtë ditë masoneria ka qenë objekt kurioziteti të madh dhe dyshimesh të herëpashershme. Me ritualet sekrete dhe përfshirjen e mençurisë së lashtë e shkencës dhe arsyes së Rilindjes moderne, si dhe anëtarësimin ekskluziv vëllazëria masonike ka shërbyer si ushqim për teoritë konspirative dhe shkrimtarët oportunistë, të etur për të fituar duke “ekspozuar” në mënyrë imagjinare mënyrat sekrete dhe ambiciet sekrete të vëllazërisë. Nëse “sekreti i madh” i masonëve, siç thoshte Benjamin Franklin “është se ato nuk kanë asnjë sekret” ato që sugjerojnë se është ndryshe, duke përfshirë këtu edhe romancierin, Dan Brown thjesht kërkojnë të krijojnë audiencë.
Historia e vërtetë e masonëve është shumë më interesante se gjithë përrallat që rrotullohen rreth saj. Është e vërtetë që arritjet thelbësore të masonëve në formimin e qytetarëve solidë, krijimin e rrjeteve sociale dhe mbështetjen e kauzave filantropike janë më të shquarat përballë përpjekjeve për të dëmtuar organizatën. Se si masoneria u ngjit në një pozicion aq të lartë në jetën publike amerikane për të humbur shumë shpejt mantelit e respektit është një histori që ka filluar në Skoci dhe Angli. Masonët që e kanë zanafillën në lozhat e shekullit të 17-të në Britani, kur pranoheshin zotërinj të përzgjedhur të cilët zotoheshin për besnikëri ndaj kurorës dhe ndaj zotit. Këto anëtarë të “pranuar” tërhiqeshin nga karakteri social i vëllazërive, si dhe nga ritualet private të ceremonive që dikur i ndihmonin artizanët të ruanin sekretet e zanatit. Lidhjet e masonerisë me arkitekturën e lashtë, gjeometrinë dhe arte të tjera racionale, si dhe shkencën ia rrisnin akoma më shumë joshjen që transmetonte. Teksa anëtarët e pranuar, të cilët ishin më së shumti anëtarë të Shoqërisë Mbretërore shkencore të Britanisë filluan të dominonin lozhat, fokusi i jetës vëllazërore u zhvendos tek konsiderata filozofike dhe eksplorimi i lidhjeve ndërmjet ligjeve të zbuluara të natyrës dhe mençurisë së qytetërimeve të lashta. “Ato studionin arkitekturën greke dhe romake për të gjetur çelësin e të vërtetave të humbura të qytetërimeve të lashta”. Në Amerikë, masoneria u përqafuar dhe nga institucioni aristokrat, si dhe nga anëtarët e klasës komerciale që aspironin shtresën aristokrate. Masoneria inkurajoi një lëvizje sociale dhe një elitë më përfshirëse nëpërmjet arsimimit, kultivimit të sjelljes dhe nderit, si dhe tolerancës për diferencën në çështjet delikate të fesë. Në kohën e Revolucionit, burrat me karakter, talent dhe ambicie përdorën masonerinë për të ngjitur shkallët sociale. Por, pavarësisht punëve të mira të vëllazërisë, mitet e veprave të errëta vazhdonin ta përndiqnin masonerinë. Por, sfida më e madhe e masonerisë nuk ishte përdorimi në fantazitë konspirative, por dobësimi i pozitës së saj në Amerikë, duke humbur forcën dhe adhurimin e vërtetë të anëtarëve.
Origjina legjendare
Edhe pse të ashtuquajturat “llozha” të masonëve janë shfaqur në shekullin e XVII-të, në Écosse, origjina e tyre historike implikon edhe një origjinë legjendare dhe simbolike më të lashtë. Masonët e parë e lidhnin simbolikisht këtë origjinë mitike me origjinën e vetë masonërisë (domethënë me origjinën e artit të ndërtimit). Në një shekull ku studimet paleontologjie nuk ekzistonin akoma, ishte e natyrshme për ata që ta lidhnin origjinën e saj me epokën e Adamit (njeriu i parë sipas konceptit të kohës) ose atë të Noes (ndërtimi i Harkut dhe fesë së “parë”) ose më shpesh me atë të ndërtimit të tempullit të Salomonit nga arkitekti Hiram Abi. Në fund të shekullit të XVI-të, dorëshkrimi i Régius e vendoste në mënyrë emblematike shoqërine e Masonëve nën emrin e Euklidit dhe të Pitagorët, baballarët e gjeometrisë dhe nën mbrojtjen e mbretit Athelstan të Anglisë. Të tjera dorëshkrime që lidhen me shoqërinë e masonëve, si dorëshkrimet e Halliwell (c. 1390), le Cooke (c. 1400), statujat e Ratisbonne (1498), statujat e Schaë (1598), York (1370), Absolion (1668), Sloane (1700) paraqesin aspekte të ngjashme.Në fund të shekullit të XVIII, me rizbulimin e Egjiptit antik nga perëndimorët, natyrshëm këto rituale malonike e zhvendosën origjinën simbolike në epokën e ndërtimit të piramidave. Në mesin e shekullit XIX të romanticizmit, me rastin e rizbulimit të trashëgimisë së Mesjetës, miti masonik përforcoi gjithaq natyrshëm hreferencat me ndërtimin e katedraleve. Pas gjithë këtyre modifikimeve të dukshme simbolike, ajo që bie në sy është se shoqëria e ka zhvendosur gjithnjë simbolikën e saj drejt atyre që sollën progres gjatë gjithë historisë në histori, artin e ndërtimit dhe vlerave që ata shpallin.
Antimasonizmi, frikë nga misteri dhe sekreti
Antimasonizmi ka lindur e ushqyer nga frika prej sekretit, misterit dhe “shoqërive sekrete”. Ky qëndrim lidhet edhe me kundërshtimin e ideve progresiste dhe liberale të dala nga shekulli i Lymierëve, koha gjatë të cilës shumë filozofë të njohur janë bërë anëtarë të masonerisë. Antimasonizmi konsiderohet një doktrinë që zhvillohet në disa mjedise katolike dhe tek kundër-revolucionarët.
Masonët e famshëm
Mendohet që masonët e famshëm kanë qenë të shumtë dhe në rend alfabetik nis me Aldrin (që vuri këmbën në hënë në 21 korrik 1969), por në këtë listë figurojnë edhe emra të mëdhenj si filozofi i madh i të drejtës Jean-Baptiste Baudin që është bërë anëtar i shoqërisë në 1842, Pierre Brossolette. Por edhe Mozarti radhitet ndër masonët, pasi është pritur në lozhën e bamirësisë në Vjenë në 1784 dhe mendohet se edhe Donatien Alphonse, markezi iSade (1740-1814) ka qenë mason, por ka një debat për këtë. Por nuk ka asnjë dyshim për anëtarësinë e Hugo Pratt, autor filmash vizatimorë në masoneri. Ndër politikanët figuron edhe Paul Ramadier (1888-1961) që nuk e ndali kurrë aktivitetin masonik. Ai ka qenë president i parë i parlamentit të Republikës së gjashtë. “Ne jemi trashëgimtarë të burrave dhe grave që kanë përmirësuar njerëzimin: Volteri, La Fayette, Garibaldi, Auguste Blanqui, Victor Schoelcher, emir Abd El-Kader, Louise Michel, Bakounine, Jean Zay, Félix Eboué, Pierre Brossolette dhe shumë të tjerë janë disa nga anëtarët e kësaj shoqërie sipas ‘Grand Orient”.
(d.b/Shqipemedia/BalkanWeb)aja
Feja azteke
Feja inka
Shiko edhe këtë
Agnosticizmi
Animizëmi
Ateizmi
Feja në trevat shqiptare
Feja afrikane
Laicizmi
Neopaganizmi
Pluralizmi fetar
Spiritizmi
Sekte
Teologjia
Burimi i të dhënave
Teologjia |
1635 | GNU (sqt. , G-N-U) është një sistem operativ për kompjutera, i përbërë vetëm nga programe kompjuterikë të lirë. Emri i tij është një shkurtim ripërsëritës që do të thotë "GNU's Not Unix" (shqip: GNU Nuk është Unix); u zgjodh sepse projektimi i tij ishte si Unix, por dallohet nga Unix pasi është program i lirë dhe nuk mban kode të Unix. Zhvillimi i GNU u nis nga Richard Stallman dhe ishte objektivi parësor i Free Software Foundation (FSF, shqip Fondacioni për Programet kompjuterike të Lirë).
GNU është i zhvilluar nga Projekti GNU, dhe programet që lëshohen nën kujdestarinë e projektit quhen GNU packages (paketat GNU) ose programe GNU. Komponentët e sistemit bazë përmbajnë GNU Compiler Collection (GCC, shqip Koleksioni GNU i Kompiluesve''), GNU Binary Utilities (binutils), bash shell, GNU C library (glibc), dhe GNU Core Utilities (coreutils).
GNU ka një zhvillim aktiv. Edhe pse thuajse të gjitha pjesët u përfunduan kohë më parë dhe kanë më shumë se një dekadë që përdoren, kerneli zyrtar GNU Hurd nuk është përfunduar dhe jo të gjitha pjesë përputhen me të. Për këtë arsye, zakonisht përdoret kerneli i Linux. Edhe pse ky kernel nuk është miratuar zyrtarisht nga projekti GNU, disa softuerë si publikimi nga X.Org i Sistemit X të Dritareve dhe sistemi tipografik TeX janë përfshirë. Shumë programe të GNU-s janë kaluar edhe në platforma të tjera si Microsoft Windows, variante të BSD, Solaris dhe Mac OS X.
Liçensat GNU General Public License (GPL), GNU Lesser General Public License (LGPL), dhe GNU Free Documentation License (GFDL) u shkruan posaçërisht për GNU-në, por përdoren edhe nga projekte të tjerë që nuk kanë lidhje me të.
Referime
Shiko edhe
GNU
Public domain
Free software
Free Software Foundation
Lidhje të jashtme
Vëndi Zyrtar i Projektit GNU
Program kompjuterik i lirë |
1636 | Interneti është sistemi i rrjeteve kompjuterike të ndërlidhur që përdor Suitën e Protokollit të Internetit (TCP/IP) për të lidhur miliarda pajisje në të gjithë botën. Ai është një rrjet i rrjeteve që përbëhet nga miliona rrjete private, publike, akademike, biznese, dhe qeveritare, me fushëveprim lokal deri në global, të lidhura nga një koleksion i gjerë elektronik, wireless, dhe teknologjitë e rrjeteve optike. Interneti mbart një gamë të gjerë të burimeve të informacionit dhe shërbimeve, të tilla si dokumentet e ndërlidhura hypertext dhe aplikacionet e World Wide Web (WWW), posta elektronike, telephony, dhe rrjetet peer-to-peer për file sharing.
Origjina e internetit daton herët në hulumtimin e autorizuar nga qeveria federale e Shteteve të Bashkuara në vitet 1960 për të ndërtuar rrjete kompjuterike të fuqishme për komunikim me tolerancë të defekteve. Paraardhësi kryesor i rrjetit, ARPANET, fillimisht ka shërbyer si një shtyllë për ndërlidhjen e rrjeteve rajonale akademike dhe ushtarake në vitet 1980. Financimi i Rrjetit të Fondacionit Kombëtar të Shkencës si një shtyllë e re në vitet 1980, si dhe financim privat për zgjerimet e tjera komerciale, çoi në pjesëmarrjen në mbarë botës në zhvillimin e teknologjive të reja të rrjeteve, si dhe bashkimin e shumë rrjeteve. Lidhja e rrjeteve komerciale dhe ndërmarrjeve nga fillimet e viteve 1990 shënon fillimin e tranzicionit në Internetin modern, dhe gjeneroi një rritje të qëndrueshme eksponenciale duke parë që gjeneratat e kompjuterët institucional, personal, dhe telefonat u lidhën në rrjet.
Shumica e mediave tradicionale të komunikimit, duke përfshirë telefoninë, radion, televizionin, postën në letër dhe gazetat, riformësohen, ripërcaktohen, apo edhe anashkalohen nga interneti, duke sjellë në jetë shërbime të reja si emaili, telefonia në internet, televizioni në internet, muzika online, gazetat dixhitale dhe faqet e internetit të transmetimit të videove. Gazetat, librat dhe botimet e tjera të shtypura po përshtaten me teknologjinë e uebsajtit, ose janë riformuar në blogje, burime në internet dhe grumbullues lajmesh në internet. Interneti ka mundësuar dhe përshpejtuar forma të reja të ndërveprimeve personale nëpërmjet mesazheve të çastit, forumeve të internetit dhe shërbimeve të rrjeteve sociale. Blerja në internet është rritur në mënyrë eksponenciale për shitësit e mëdhenj, bizneset e vogla dhe sipërmarrësit, pasi u mundëson firmave të zgjerojnë praninë e tyre të "tullave dhe llaçit" për t'i shërbyer një tregu më të madh apo edhe për të shitur mallra dhe shërbime tërësisht online. Shërbimet nga biznesi në biznes dhe ato financiare në internet ndikojnë në zinxhirët e furnizimit në të gjitha industritë.
Interneti ka si të mirat po ashtu dhe të këqijat e tij. Përshembull ai na ndihmon për komunikimin kur ne jemi larg njëri-tjetrit. Ky ishte një ndikim i mirë i tij por e keqja e tij është se sa më shume kohë kalon aq më të varur po bëhen njerëzit ndaj tij.
123098Interneti është sistemi i rrjeteve kompjuterike të ndërlidhur që përdor Suitën e Protokollit të Internetit (TCP/IP) për të lidhur miliarda pajisje në të gjithë botën. Ai është një rrjet i rrjeteve që përbëhet nga miliona rrjete private, publike, akademike, biznese, dhe qeveritare, me fushëveprim lokal deri në global, të lidhura nga një koleksion i gjerë elektronik, wireless, dhe teknologjitë e rrjeteve optike. Interneti mbart një gamë të gjerë të burimeve të informacionit dhe shërbimeve, të tilla si dokumentet e ndërlidhura hypertext dhe aplikacionet e World Wide Web (WWW), posta elektronike, telephony, dhe rrjetet peer-to-peer për file sharing.
Pamje e disa rrugëve në një pjesë të Internet-it.
Origjina e internetit daton herët në hulumtimin e autorizuar nga qeveria federale e Shteteve të Bashkuara në vitet 1960 për të ndërtuar rrjete kompjuterike të fuqishme për komunikim me tolerancë të defekteve[a].[1] Paraardhësi kryesor i rrjetit, ARPANET, fillimisht ka shërbyer si një shtyllë për ndërlidhjen e rrjeteve rajonale akademike dhe ushtarake në vitet 1980. Financimi i Rrjetit të Fondacionit Kombëtar të Shkencës si një shtyllë e re në vitet 1980, si dhe financim privat për zgjerimet e tjera komerciale, çoi në pjesëmarrjen në mbarë botës në zhvillimin e teknologjive të reja të rrjeteve, si dhe bashkimin e shumë rrjeteve. [2] Lidhja e rrjeteve komerciale dhe ndërmarrjeve nga fillimet e viteve 1990 shënon fillimin e tranzicionit në Internetin modern,[3] dhe gjeneroi një rritje të qëndrueshme eksponenciale duke parë që gjeneratat e kompjuterët institucional, personal, dhe telefonat u lidhën në rrjet.
Interneti ka si të mirat po ashtu dhe të këqijat e tij. Përshembull ai na ndihmon për komunikimin kur ne jemi larg njëri-tjetrit. Ky ishte një ndikim i mirë i tij por e keqja e tij është se sa më shume kohë kalon aq më të varur po bëhen njerëzit ndaj tij.Gjithashtu interneti per her te par u perdor ne shba gjate vitetve 1960-1961
Rrjete informative
LAN (Local Area Network)
Është sistem i rrjetës kompjuterike në të cilën kyçen/lidhen kompjuterët dhe pajisjet periferike të një zyre ose kompanie. Pajisjet gjenden në një distancë të vogël fizike .Kjo lidhje bëhet me qëllim të shfrytëzimit të përbashkët të burimeve, pra ndarjes së tyre (përshembull një printer përdoret prej disa shfrytëzuesve)
Rrjeti lokal LAN përbëhet nga dy ose më shumë kompjutera të lidhur së bashku në një zonë të kufizuar përshembull rrjeti në shtëpi shkolla etj.
MAN (Metropolitian Area Network)
Kur Kompjuterat që gjenden në distanca të mëdha janë të lidhur mes tyre përmes rrjetës kompjuterike, atëherë kemi të bëjmë me MAN. Shembull mund të jetë një kompani që zyrat i ka në dy qytete të largëta dhe shfrytëzuesit kanë mundësi që të bëjnë shkëmbimin e informatave nga të dy zyrat.
Client/Server
Një arkitekturë e rrjetit në të cilin çdo kompjuter në rrjet është ose klient ose server. Serverat janë kompjutera të fuqishëm të dedikuar për menaxhimin e disqeve, shtypsëve ose trafikun në rrjet. Serverat sigurojnë të dhënat për të gjithë kompjuterët që janë brenda rrjetit. Klientët në anën tjetër janë kompjuter personale (PC), në të cilët shfrytëzuesit i përdorin programet aplikative. Klientët lidhen në servera me qëllim të shfrytëzuesit të resurseve ,siç janë dosjet (file) dhe pajisjet për fuqi procesuese.
Puna e kompjutërëve të lidhur në grup (Workgroup)
Disa kompjutera të lidhur në rrjet paraqesin një grup punues. Në këtë rast shfrytëzuesit mund të bëjnë ndarjen e shtypësit, modemit, skanerit, por edhe të informatave të tyre nëpër kompjutera. Shfrytëzuesit mund t'u japin qasje shfrytëzuesve të tjerë në resurset e tyre. Workgroup i ka edhe të metat e veta, pasi që në rast të futjes të më shumë shfrytëzuesve në një kompjuter, ai do të ngadalësohet shumë, më pas siguria është më e vogël dhe në rast se gabohet në dhënien e të drejtave, mund te shkojë edhe deri të keqpërdorimet e ndryshme.
Rruga e krijimit të internetit
Rrjeti ARPA
Zanafilla e idesë për ndërtimin e rrjetit, që për ne është i njohur me emrin "internet" rrjedh nga koha e luftës së ftohtë në vitet ´60. Si iniciatorë të një rrjeti të tillë janë qarqet ushtarake të ShBA-së, të cilat sot nga disa prezantues në internet kritikohen për mbajtjen sekrete të internetit.
Që në fillim të viteve ´60, ushtarakët amerikanë mendonin se si t'i mbronin informatat e mbledhura edhe në rast të ndonjë sulmi atomik nga kundërshtarët. Si zgjidhje më e mirë e këtij problemi shihej një rrjet elektronik. Me këtë rrjet duhej që të dhënat e njëjta të regjistroheshin dhe të shpërndaheshin në kompiuterë që gjendeshin në largësi. Në rast ndryshimi apo futjes së të dhënave të reja, duhej që ndryshimet të bëheshin në të gjithë kompiuterët e lidhur në atë rrjet. Secili nga kompiuterët e lidhur duhej të komunikonte në disa lidhje me kompjuterët tjerë. Vetëm në këtë mënyrë ishte e mundur vazhdimësia e komunikimit në rast të shkatërrimit të ndonjërit nga kompjuterët, ose shkëputjes së ndonjë lidhjeje. Sidoqoftë, në vitin 1964 Forcat Ajrore të ShBA-së angazhojnë firmën RAND Corporation për ndërtimin e projektit të quajtur "Rrjeti i decentralizuar". Kjo firmë nuk u angazhua për atë që ne sot e njohim si paraardhës të internetit. Për shkak të shumë vështirësive, ky projekt nuk u realizua, kurse vetë ideja për një "rrjet të decentralizuar", ku bartja e të dhënave do të bëhej në formë paketash, mbeti në kokat zhvilluese.
Qendra shkencore Advance Research Projects Agency (ARPA), që nga viti 1958 shërbente për zhvillimin shkencor për ushtrin amerikane, vendosi që më 1966 të ndërlidhë rrjetin me llogaritësin ARPA. Me këtë rast ideja për "rrjetin e decentralizuar" u zhvillua edhe më tej dhe mori një formë paksa më të kuptueshme. Në vitin 1969 në rrjetin ARPA-Net ishin të lidhur katër llogaritës. Tre vite më vonë në ARPA-Net ishin të lidhur 40-të llogaritës. Duhet theksuar se edhe në këtë kohë ARPA-Net ishte një rrjet i mbyllur. Nga ky rrjet i mbyllur ARPA-Net do të ndërtohej më vonë si rrjeti i internetit.
Të arriturat shkencore
Ideja për lidhjen e llogaritësve në një rrjet, ishte interesante jo vetëm për qarqet ushtarake por edhe për ato shkencore. Në të vërtet për shkencëtarët nuk ishte shumë interesante mundësia e sinkronizimit të të dhënave ndër kompjutera, por se vetë bartja dhe shkarkimi i të dhënave nga një kompjuter në tjetrin. Pasi që ARPA-Net kishte një aftësi për t´u hapur nuk ishte problem për të zgjeruar edhe në fushat e tjera. Me ndihmën e këtij rrjeti shkencëtarëve, që në vitet e `70 ju jepej mundësia e shkarkimit të informatave nga institutet e lidhura në ARPA-Net .
Numri i llogaritësve të lidhur në këtë rrjet rritej dita-ditës, llogaritësit e lidhur kishin sisteme të ndryshme operative. Llogaritës të fabrikantëve të ndryshme, Unix e më vonë edhe kompiuterët personalë filluan të lidhen në këtë rrjetë. Disa nga këta llogaritës kishin lidhje të drejtpërdrejtë ndërsa të tjerët lidheshin me ndihmën e telefonit dhe të modemit. Me këtë paraqitet nevoja e një protokollimi të ri të bartjes së të dhënave. Ky protokoll duhej të mos jetë i bazuar në sistemin operativ të kompjuterëve të lidhur dhe shpejtësinë e bartjes së informatave. Si rezultat i kësaj nevoje lindi protokolli TCP/IP, më këtë u bë edhe i mundëshem bartja e informatave në rrjetin ARPA-Net në mënyrë të standardizuar për të gjithë llogaritësit e lidhur në këtë rrjet.
Merita shkencore në ARPA-Net kanë edhe studentët, të cilët e zbuluan këtë rrjet në mënyrën e vet. Dëshira e tyre ishte një tablo informative ku bëhet këmbimi i informatave në mes tyre. Si rezultat i kësaj pune krijohet i ashtuquajturi "Usenet " (rrjeti i përdoruesve). Me këtë u vendos edhe një gur në ndërtimin e internetit.
Rrjeti i rrjeteve (Peer to peer)
Nevoja e dallimit të botës shkencore dhe asaj ushtarake të lidhur në ARPA-Net, për shkak të sekreteve ushtarake solli që në fillim të viteve `80 nga ARPA-Net të ndahet rrjeti ushtarak Mil-Net, ndërsa ARPA-Net mbet në duar të shkencëtarëve. Në pjesën civile të këtij rrjeti në vitet ´80, bëhet katapultimi i numrit të kompiuterve të lidhur në të. Shkaktar i rritjes së numrit të lidhjeve, merret organizata amerikan National Science Foundation (NSF). Kjo organizatë arriti që të gjithë llogaritësit e qendrave të rëndësishme shkencore në ShBA t'i lidhë në këtë rrjet. Kështu me këtë lidhje u bë e mundshme që nga rrjete të vogla të kyçen në rrjetin e madh dhe nga ai në ndonjë rrjetë apo kompjuteri tjetër. Me këtë edhe u krijua "rrjeti i rrjeteve" (peer to peer) për të cilin për një kohë të shkurtër merr dhenë fjala "internet" . Me këtë edhe fjala ARPA-Net u largua nga kokat e njerëzve rreth viteve ´80.
Në të njëjtën kohë në Europë ndiqeshin zhvillimet në këtë drejtim. Mirëpo ato ishin të bazuara në Normat OSI. Pasi që modeli amerikan TCP/IP nuk ishte normë e ISO-së ata edhe nuk e pranonin atë. Në vitin 1986 themelohet organizata RARE (Réseaux Associés pour la Recherche Européenne) me qëllim të koordinimit të iniciativave për krijimin e një sistemit të lidhjeve të kompjuterëve në nivelin Evropian. RARE lançoi projektin evropian COSINE (Cooperation for an Open Systems Interconnection Networking in Europe ) për këtë qëllim.
Inciativa evropiane ju përkul suksesit të TCP/IP-së në Amerikë dhe më në fund vendosen për të krijuar një rrjet multi-protokollar që ndër të tjera e pranonte protokollin TCP/IP. Ky sistem i lidhjes u emërtua EuropaNet dhe në të u lidhën qendra të ndryshme shkencore të Evropës.
Tani më ekziston lidhja transatlantike e Europës në Backbone të ShBA-së. Koordinimi i komunikimit në internet për zonën Europiane ju besua organizatës RIPE (Réseaux IP Européens). Edhe në Europë ekziston sistemi lidhja e rrjetit me nënrrjetet dhe quhet Ebone (Europëischer Internet-Backbone). Firmë e cila për shkak të bankrotit u desh të mbyllet në vitin 2002. Në kontinentet e tjera ka iniciativa dhe zhvillime të ngjashme me ato të Europës.
Sot kur ne themi "Internet", atëherë nënkuptojmë jo vetëm një rrjet, por sistemin, lidhjen e rrjeteve të ndryshme të vogla (organizatave, institucioneve etj.) në Backbone.
Funksionimi i internetit
Të gjithë i keni dëgjuar fjalët URL dhe WWW. Por, ç’do të thonë këto fjalë? URL – Uniform Resource Locators s’është asgjë tjetër, por vetëm adresë e një faqeje në internet që përmban informacionin e shkëmbyer standard të shprehur me Http:// (HyperText Transfer Protocol), që ju e shkruani në çdo adresë që doni ta shihni ne Internet. Hypertext do të thotë një tekst i regjistruar në një formë elektronike me lidhje referative ndërmjet faqeve.
Ç'është WWW (World Wide Web)? Është bota jonë virtuale, Rrjeti i Përgjithshem Botëror. Imagjinoni një rrjetë merimange gjigante që vazhdon të thurret edhe në momentet kur ti je duke lexuar këtë. Merimanga e ka trupin në ShBA, kurse këmbët gjithandej nëpër botë.
Mund të keni dëgjuar edhe për FTP (File Transfer Protocol), që është standarti i përçimit të skedarëve, kur programi skedar-përçues duhet të mbështesë dërgimin e skedarit në një server interneti.
ISP (Internet Service Provider) është serveri që mban faqet dhe na bën të mundur lidhjen me internetin nga shtëpia.
Serveri është një kompjutër që bën të mundur lidhjen me internetin. Pra, është vetëm një mbështetës që vetë është i lidhur me një server tjetër, kurse edhe ai tjetri vetë me një tjetër.
Hosti (pritësi) është server që mban faqen tënde në internet dhe që bën të mundur që edhe të tjerët ta shohin atë. Kuptojeni atë si një dyqan me qira, për të cilin duhet t'i paguani qiradhënësit.
XHTML (extended HyperText Markup Language) dhe XML (eXtensible Markup Language) janë standarte të reja për krijimin e faqeve, versione të reja të HTML.
Interneti është një rrjet privat kompjuterësh me hyrje të kufizuar vetëm për një organizatë, por që përdor të njëjtat rrugë dhe forma pune që ka edhe Interneti.
Prapashtesa .com në adresë do të thotë commercial dhe është për faqet me qëllime dhe përmbatje tregtare, .org do të thotë organization për organizata, .edu do të thotë education dhe është për universitete dhe shkolla et,.
Shiko dhe këtë
Fjalori i internetit - këtu mund të shikoni dhe shkuani terma rreth internetit
Lojëra vizuale - këtu mund të shikoni dhe shkruani tituj të lojërave
Programe për PC - këtu mund të shikoni dhe shkruani tituj të programeve elektronike
Lidhjet e jashtme
Informata rreth Internetit
Informata rreth Sherbime Ndërtim Faqe Interneti
Informata rreth ARPA-Net
Informata rreth NSF
Informata rreth RIPE
Burimi i të dhënave <ref><ref><ref><ref><ref>'''</ref></ref></ref></ref></ref>
Shënime
Toleranca e defekteve është një veçori që i mundëson një sistemi të vazhdojnë të veprojnë si duhet në rast të defekteve (ose gabimeve) në disa nga komponentët e tij.
Referime
Lidhje të jashtme
Informatikë |
1639 | Shkencat e Librarisë dhe Informacionit janë shkenca që merren me studimin e mbledhjes, shpërndarjes etj, të informatave.
Shiko dhe kete
Biblioteka
Wikipedia
Shkencë |
1640 | Biblioteka me nam pak a shumë botëror.
Biblioteka në mbarë botën
Numri i parë është viti i themelimit, kurse numri në kllapa tregon përafërsisht numrin e ekzemplarëve që zotërojnë ato.
1920 Tiranë, Biblioteka Kombëtare, Biblioteka Kombëtare Shqipëri (1 Mio)
1848 Boston, Libraria Publike e Bostonit, SHBA (14,9 Mio)
1838 Ann Arbor, Biblioteka universitare në Michigan, SHBA (5,4 Mio)
1661 Berlin, Biblioteka shtetërore gjermane në Berlin (9 Mio)
1868 Berkley, Biblioteka universitare në Kaliforni, SHBA (17,6 Mio)
1867 Bukuresht, Biblioteka e Akademisë (7,8 Mio)
1638 Kembrixh, Biblioteka universitare e universitetit të Harvard-it, SHBA (9,95 Mio)
1961 Kanberra, Biblioteka Kombëtare e Australisë, A (4,7 Mio)
1682 Edinburg, Biblioteka Kombëtare e Skocisë (4 Mio)
1747 Florenz, Biblioteka Kombëtare (5,3 Mio)
1622 Hajdelberg, Biblioteka universitare (3 Mio)
1912 Leipzig, Libraria gjermane (7 Mio)
1753 Londër, Biblioteka e Britischen Museums (10 Mio)
1862 Moskë, Biblioteka shtetërore (42 Mio)
1558 Mynih, Biblioteka Shtetërore bavareze (9,39 Mio)
1701 New Haven, Biblioteka universitare e Yale, SHBA (7,1 Mio)
1754 Nju Jork, Biblioteka universitare e Kolumbia, SHBA (5 Mio)
1953 Otava, National Library of / Bibliothèque National du Canada (6 Mio)
1602 Oksford, Bodleiana (4,25 Mio)
1885 Palo Alto, Biblioteka universitare e Stanford, SHBA (4,5 Mio)
1518 Paris, Biblioteka Kombëtare (10 Mio)
1909 Pekin, Biblioteka Kombëtare Kineze (19 Mio)
1958 Pragë, Biblioteka Kombëtare dhe universitare (5 Mio)
1795 St.Petërsburg, Biblioteka shtetërore (31,8 Mio)
1887 Tokio, Biblioteka universitare (4,5 Mio)
1499 Tybingen, Biblioteka universitare (3,6 Mio)
1800 Uashington D.C., Biblioteka e Kongresit, SHBA (19 Mio)
1920 Vjenë, Biblioteka Kombëtare Austriake - Biblioteka Kombëtare Austriake (6 Mio)
Biblioteka
Lista |
1659 | Ingjinieria është shkenca, aftësia, apo profesioni për përvetësimin e diturisë shkencore, ekonomike, sociale, apo praktike, për të dizajnuar dhe ndërtuar ndërtesa, makina, paisje, sisteme, materiale, dhe procese.
Degët e Inxhinierisë
Ingjinieria kimike
Ingjinieria elektrike
Ingjinieria elektronike
Ingjinieria mekanike
Ingjinieria e metalurgjis
Ingjinieria e Gjeomjedisit
Ingjinieria topografike
Ingjinieria gjeodezike
Ingjinieria e naftes
Ingjinieria e ndertimit
Arkitektura
Ingjinieria kompjuterike
Ingjinieria informatike
Ingjinieria Fizike
Ingjinieria Matematike
Ingjinieria e drurit
Ingjinieria e gjeologjis
Historia e inxhinierisë në Shqipëri
Zhvillimi i shkencave inxhinierike në Shqipëri i ka rrënjet që në lashtësi, gjë që vërtetohet me zbulimet e ndryshme arkeologjike. Pas çlirimit shumë inxhinierë u diplomuan jashtë shtetit. Në vitin 1951 u hap Instituti Politeknik, i cili ju bashkëngjit në vitin 1957 Univesitetit të Tiranës. Në vitin 1991 nga ndarja e Universitetit të Tiranës, u krijua Universiteti Politeknik i Tiranës me katër fakultete..
Kontribues në lëmin e Inxhinierisë
Shiko edhe këtë
Teknika
Dinamiti
Shkenca
Teknologjia
Lidhjet të jashtme
Universiteti Politeknik i Tiranës
Shkencë |
1660 | Muaji është një njësi [[koha|
Muajt e kalendarit gregorian
Janar Me 31 Ditë 1900-2099
Shkurt Me 28-29 Ditë 1900-2099-1904-2096
Mars Me 31 Ditë 1900-2099
Prill Me 30 Ditë 1900-2099
Maj Me 31 Ditë 1900-2099
Qershor Me 30 Ditë 1900-2099
Korrik Me 31 Ditë 1900-2099
Gusht Me 31 Ditë 1900-2099
Shtator Me 30 Ditë 1900-2099
Tetor Me 31 Ditë 1900-2099
Nëntor Me 30 Ditë 1900-2099
Dhjetor Me 31 Ditë 1900-2099
Madhësitë astronomike të kohës
Kalendari |
1661 | Kalendari Gregorian ose kalendari i ri, është kalendari që përdoret në botën perëndimore. Kalendari gregorian është një modifikim i kalendarit julian dhe e merr emrin nga papa Gregori XIII, i cili e miratoi në vitin 1582.
Kalendari gregorian shton një kusht tjetër për vitet e brishta.
Ndër vitet që pjesëtohen me 100, vetëm ata që pjesëtohen edhe me 400 janë vite të brishta.
Për shembull, për mijëvjeçarin e kaluar, 1600 dhe 2000 qenë vite të brishta, ndërsa 1700, 1800 dhe 1900 jo.
Fillimet
Kalendari Gregorian ose kalendari i ri, është kalendari që përdoret në botën perëndimore. Kalendari gregorian është një modifikim i kalendarit julian dhe e merr emrin nga papa Gregori XIII, i cili e miratoi në vitin 1582. Kalendari gregorian shton një kusht tjetër për vitet e brishta. Ndër vitet që pjesëtohen me 100, vetëm ata që pjesëtohen edhe me 400 janë vite të brishta. Për shembull, për mijëvjeçarin e kaluar, 1600 dhe 2000 qenë vite të brishta, ndërsa 1700, 1800 dhe 1900 jo.
Historia
Aplikimi i tij në Shqipëri
Kalendari gregorian u vendos në Shqipëri në dhjetor te vitit 1912. Kisha ortodokse nuk e përdor kalendarin gregorian për llogaritjen e Pashkëve, prandaj Pashkët katolike dhe ato ortodokse nuk janë në të njëjtën ditë.
Referime
Shiko edhe
Kalendari Julian
Kalendari |
1671 | Minsku është kryeqyteti i Bjellorusisë.
Pak histori
Ekonomia
Demografia
Kultura
Muzetë më të mëdha:
Muzeu Bjelloror i Historisë së Luftës së Madhe Patriotike
Muzeu Historik Kombëtar i Republikës së Bjellorusisë
Muzeu Shtetëror i Historisë së Letërsisë Bjelloruse
Muzeu Shtetëror i Letërsisë i Yanka Kupala
Teatrot më të mëdha:
Akademik Kombëtar Bolshoi Opera dhe Baleti i Republikës së Bjellorusisë
Teatri akademik i shtetit të Bjellorusisë
Teatri Akademik Kombëtar i emëruar pas Yanka Kupala
Teatri Akademik Kombëtar Dramë i quajtur sipas Maksim Gorky
Bibliotekat më të mëdha:
Biblioteka Kombëtare e Bjellorusisë
Biblioteka Qendrore Shkencore emëruar pas Yakub Kolas
Biblioteka Shkencore e Universitetit Teknik Kombëtar të Bjellorusisë
Biblioteka Presidenciale
Biblioteka rajonale e Minskut me emrin Aleksandër Pushkin
Biblioteka Republikane e Mjekësisë Shkencore
Politika
Shiko edhe këtë
Lidhje të jashtme
Referime
Qytete në Bjellorusi
Kryeqytete në Evropë
Kryeqytete të botës |
1677 | Mbretëria e Norvegjisë (norvegjisht: Kongeriket Norge/Noreg) shtrihet në pjesën veriore të Evropës, në gadishullin skandinav. Vendi "nordik" kufizohet nga Suedia në lindje, dhe nga Finlanda e Rusia në veri-lindje.
Historia
Norvegjezët janë pasardhës të vikingëve, një popullsi skandinave që luajti një rol shumë të rëndësishëm në historinë europiane mes viteve 800 dhe 1100. Gjatë periudhës vikinge, krahinat që sot janë pjesë e Norvegjisë, filluan të bashkohen gradualisht nën një mbret të vetëm. Mbreti Harald Hårfagre mori nën kontroll pjesën jugore dhe atë perëndimore të Norvegjisë pas betejës së Hafrsfjord-it, në vitin 880, dhe themeloi mbretërinë e tij me qendër në Avaldsnes në Karmøy.
Në vitin 1995, mbreti Olav Tryggvason ndërtoi kishën e parë në Norvegji në Moster (Bømlo), dhe filloi konvertimin e norvegjezëve në fenë e krishterë. Pas betejës së Stiklestad-it, në vitin 1030, feja e krishterë u bë fe shtetërore e Mbretërisë së Norvegjisë.
Pas një periudhe gati 100 vjeçare me luftë civile, në vitin 1130, mbreti Sverreætten arriti të shtrijë pushtetin e tij në të gjithë Norvegjinë. Mbretëria e Norvegjisë arriti kulmin e fuqisë së saj (në aspektin ushtarak, ekonomik dhe kulturor) gjatë sundimit të mbretit Håkon Håkonssen.
Familja mbretërore norvegjeze u bashkua me familjen mbretërore suedeze në vitin 1319 dhe më pas me atë daneze në vitin 1380. Anëtari i fundit i familjes mbretërore norvegjeze me të drejtë trashëgimi të fronit të Mbretërisë së Norvegjisë vdiq në vitin 1387. Norvegjia u bë pjesë e Bashkimit të Kalmarit (Kalmarunionen) së bashku me Danimarkën dhe Suedinë në vitin 1397. Në vitin 1450, Suedia doli nga bashkimi si mbretëri më vete. Norvegjia vazhdoi bashkëjetesën me Danimarkën në formën e një bashkimi personal të kurorës (Mbreti i Danimarkës ishte gjithashtu edhe mbret i Norvegjisë, por të dy shtetet do të ishin të pavarur në politikën e brendshme). Ky bashkim, i cili zgjati për 434 vjet, filloi të quhet në shekullin e 18-të, si "nata e 400 viteve" sepse Norvegjia ishte gjysma e dobët e bashkimit dhe praktikisht drejtohej nga Kopenhaga. Periudha 1570-1721, u karakterizua nga luftëra shumëvjeçare të Mbretërisë Danezo-Norvegjeze me Mbretërinë e Suedisë dhe nga taksa të larta për të financuar këto luftëra. Me përjashtim të Luftës së Kalmarit, në përfundim të së cilës, në vitin 1613, u përcaktua se territoret e veriut i përkisnin Norvegjisë, të gjitha luftërat e tjera përfunduan me fitoren e Suedisë dhe humbje të territoreve norvegjeze: Bohuslän, Jämtland dhe Härjedalen.
Mbretëria Danezo-Norvegjeze ishte aleate e Napoleon Bonoparten ndërsa Mbretëria e Suedisë lidhi aleancë me Anglinë dhe Prusinë. Mbas disfatës së Napoleon Bonopartit, në paqen e Kiel-it në vitin 1814, Norvegjia iu dha nën sundim si shpërblim lufte Mbretit të Suedisë.
Gjatë pranverës së vitit 1814, duke përfituar nga vazhdimi i veprimeve luftarake në Evropë, u mblodh Parlamenti Norvegjez në Eidsvold. Parlamenti miratoi me 17 maj 1814 Kushtetutën e Norvegjisë, "Grunnloven av 1814". E frymëzuar nga kushtetutat e SHBA dhe Francës, kushtetuta norvegjeze ishte tepër liberale për kohën e saj. Mbas një lufte të shkurtër mes Danimarkës/Norvegjisë dhe Suedisë, Norvegjia u bë pjesë e një bashkimi personal të kurorës me Suedinë. Danimarka mbajti sovranitetin mbi Groenlandën, Islandën dhe ishujt Farëje (Færøyene). Këto territore ishin deri në 1814 pjesë e Norvegjisë dhe administroheshin nga Norvegjia.
Pakënaqësia e norvegjezëve për bashkimin me Suedinë erdhi në rritje dhe në vitin 1905, Suedia u detyrua të njohë pavarësinë e Norvegjisë. Norvegjezët e shprehën vullnetin e tyre për shkëputje nga Suedia me një referendum ku vetëm disa qindra vota ishin në favor të bashkimit me Suedinë. Qeveria norvegjeze ia ofroi kurorën e Norvegjisë princit Carl të Danimarkës. Në një referendum të dytë, shumica e norvegjezëve me të drejtë vote përkrahu monarkinë si formë organizimi të shtetit dhe princin Carl si mbret të Norvegjisë. Në kurorëzimin e tij si mbret i Norvegjisë, princi Carl mori emrin Haakon VII. Familja mbretërore norvegjeze i përket, së bashku me familjen mbretërore të Danimarkës, shtëpisë princërore të Gjermanisë veriore Schleswig-Holstein-Sonderburg-Glücksburg (një nga degët e shtëpisë mbretërore Oldenburg).
Norvegjia ishte shtet asnjanës në Luftën e Parë Botërore. Qeveria norvegjeze mendoi të ndiqte parimin e neutralitetit edhe gjatë Luftës së Dytë Botërore. Me 9 prill 1940, Gjermania sulmoi Danimarkën dhe Norvegjinë. Mbas rreth 2 muaj luftimesh, Gjermania arriti të pushtojë të gjithë Norvegjinë. Pushtimi përfundoi me 9 maj 1945 me kapitullimin e forcave gjermane në Norvegji. Përvoja e Luftës së Dytë Botërore dhe frika e ekspansionit sovjetik shkaktuan një ndryshim rrënjësor në politikën e jashtme të Norvegjisë. Norvegjia është një nga shtetet themeluese të NATO-s në vitin 1949. Norvegjia luajti një rol mjaft aktiv në krijimin e Organizatës së Kombeve të Bashkuara në vitin 1945. Norvegjezët kanë votuar 2 herë në referendum për tu bërë pjesë e Bashkimit Evropian, në 1974 dhe 1994. Në të dy referendumet, shumica e votuesve u shpreh kundër pranimit të Norvegjisë në Bashkimin Evropian.
Politika
Partitë që janë të përfaqësuara në parlamentin norvegjez (Stortinget):
Arbeiderpartiet (Partia Punëtore). Është parti social-demokrate. Aktualisht partia më e madhe në parlament dhe pjesëtare e koalicionit qeveritar.
FrP ( Partia e Progresit). Është parti populiste e djathtë. Është partia e dytë më e madhe në parlamentin norvegjez.
Høyre (Partia e Djathtë). Është parti konservatore.
Sosialistisk Venstreparti SV (Partia e majtë Socialiste). Është parti social-demokrate, por më e majtë se Arbeiderpartiet: rishpërndarje më të madhe të të ardhurave (në politikën e brendshme) dhe kundër pjesëmarrjes në NATO ose në operacionet e udhëhequra nga SHBA. Aktualisht pjesëtare e koalicionit qeveritar.
Senterpartiet (Partia e Qendrës). Është vazhdim i partisë fshatare dhe ruan pothuajse të njëjtin profil politik. Aktualisht pjesëtare e koalicionit qeveritar.
Kristelig Folkeparti (Partia Popullore Kristiane). Është parti e qendrës/e djathtë e cila në politikën e saj mbështetet në normat morale të fesë së krishterë (protestante).
Venstre ( Partia e majtë). Është partia liberale norvegjeze. Në thelb është parti e djathtë, me përjashtim të mbrojtjes së mjedisit.
Gjeografia
Sipërfaqja e përgjithshme e Norvegjisë është 324,220 km², shtrihet rreth koordinatave gjeografike 62 00 V, 10 00 L dhe 307,860 km² të kësaj sipërfaqeje janë tokë ndërsa 16,360 km² ujë.
Vija bregdetare e Norvegjisë është 21,925 km e gjatë duke llogaritur këtu tokën amtare (3,419 km) dhe ë gjitha ishujt e mëdha (2,413 km) , ishujt e vegjël, ujdhesat dhe siujdhesat që i takojnë asaj (16,093 km). Kufiri tokësorë është 2,551 km i gjatë.
Klima e Norvegjisë është klimë bregdetare oqeanike përgjatë bregdetit dhe kryesisht e ftohtë dhe e lagësht si në dimër dhe në verë.
Pjesa më e madhe e relievit të Norvegjisë është terren i vrazhdë dhe malorë, përgjatë bregdetit është teren i ulët që formon liqene të shumta. Pjesa veriore është e ngrirë gjatë gjithë vitit. Pika më e ultë e relievit gjendet përgjatë bregut të oqeanit ( 0m ) dhe ajo më e larta në lartësi mbidetare prej 2,469 metrave në një vend të quajtur Galdëhopingen ( ang.:Galdhopiggen).
Njësitë administrative
Norvegjia, një shtet jo federal, është e ndarë në 11 qarqe administrative të nivelit të parë (fylke). Qarku administrohet nga kuvendi i qarkut të zgjedhur direkt nga populli. Kuvendi zgjedh Guvernatorin e Qarkut. Përveç kësaj, Mbreti dhe qeveria janë të përfaqësuara në çdo qark nga një fylkesmann, i cili në mënyrë efektive vepron si një guvernator. Si e tillë, Qeveria është e përfaqësuar drejtpërsëdrejti në nivel lokal përmes zyrave të qarkut të guvernatorëve. Qarqet ndahen më tej në 356 bashki të nivelit të dytë (Kommunar), të cilat administrohen nga këshilli bashkiak i zgjedhur drejtpërsëdrejti nga populli. Këshilli Bashkiak kryesohet nga Kryetari i bashkisë dhe një kabinet të vogël ekzekutiv. Kryeqyteti i Oslos konsiderohet edhe si qark edhe si bashki.
Qarqet e Norvegjisë janë:
Ekonomia
Norvegjia është një ndër shtetet me të ardhura më të larta për banorë në botë, për shkak të burimeve natyrore të naftës. Një ndër eksportuesit më të mëdhenj të naftës si sasi e përgjithshme dhe për banorë. Të ardhurat nga nafta që nuk përdoren vendosen në një fond që do të përdoret në të ardhmen për pagimin e pensioneve etj. Ky fond është unik në botë, dhe ka sot rreth 375 miliard euro.Ky eshte vendi ku jetohet me mire dhe me te ardhurat me te larta ne bote per person .
Demografia
Norvegjia ka 4.574.560 banorë, mosha mesatare e popullsisë është 38 vite ndersa jetegjatesia eshte 81.9 vjec duke e renditur Norvegjine ne vendin e 17 sipas Life Expectancy by Country. 100% e popullsisë është e arsimuar. Numri më i madh i Norvegjezëve janë Luterët, 86%, të tjerë katolik dhe protestant 3%, të tjerët janë të papërcaktuar. Janë dy gjuhë zyrtare: bokmål, e ngjashme me gjuhën daneze dhe nynorsk (norvegjeze) e ngjajshme me gjuhët e vjetra .
Pakica më e madhe kombëtare autoktone është Laponët, dhe janë rreth 20.000.
Qytetet Norvegjeze nga jugu në veri: Kristiansand - Stavanger - Fredrikstad - Drammen - Oslo (kryeqytet) - Bergen - Hamar - Florø - Ålesund - Trondheim - Mo i Rana - Bodø - Narvik - Harstad - Tromsø - Hammerfest - Vardø
Kultura
Norvegjia ka 4.873.000 banorë, mosha mesatare e popullsisë është 38 vite. 100% e popullsisë është e arsimuar. Numri më i madh i Norvegjezëve janë Luterët, 86%, katolikë dhe protestant 3%, të tjerët janë të papërcaktuar. Në Norvegji ka dy gjuhë zyrtare: bokmåle, e ngjajshme me gjuhën daneze dhe nynorsk (norvegjeze) e ngjajshme me gjuhët e vjetra. Pakica më e madhe kambëtare autoktine janë Laponët, dhe janë rreth 20 000. Kultura e tyre ka qene e vecante. Ata ishin shume te mire dhe naten e kalonin ne kafiteri apo dicka tjeter ata kishin teatre te njohura.
Bujqesia
Telekomunikacioni
Transporti
Ushtria
Turizmi
Referime
Lidhje të jashtme
Mbreti
Qeveria
Parlamenti - Stortinget
Ministria e Informimit - Info
Ministria e Informimit - portal
Enti i statistikave-Statistics Norway
Harta zyrtare
Banka Norvegjeze - Norwegian notes and coins
WTO: Trade Policy Review: Norway
Banka Qendrore Norvegjeze
Sources to Legal Information in Norway
The Norwegian Constitution in English
Norwegian law in English
Public holidays in Norway
Norwegian climate
Shiko dhe këtë
Komuniteti i Studentëve në Norvegji (Oslo)
Qendra Islamike Kulturore Shqiptare në Norvegji (Oslo)
Norvegji |
1680 | Matematika (nga greqishtja μάθημα máthēma, njohuri, dije, mësim") përbën një fushë të njohurive abstrakte të ndërtuara me ndihmën e arsyetimeve logjike mbi koncepte të tilla si numrat, figurat, strukturat dhe transformimet.
Matematika dallohet nga shkencat tjera për një lidhje të veçantë që ka ajo me realitetin. Ajo është e një natyre të pastër intelektuale, e bazuar tek një seri aksiomash të deklaruara të vërteta (do të thotë që aksiomat nuk i janë nënshtruar asnjë eksperience por janë të frymëzuara nga eksperienca) ose mbi disa postulate përkohësisht të pranuara. Një pohim matematikor – i quajtur përgjithësisht teoremë ose propozicion konsiderohet i vërtetë nëse procesi i vërtetimit formal që përcakton vlefshmërinë e saj respekton një strukturë arsyetuese logjike-deduktive.
Matematika eshte nje mjet esencial ne shume fusha si shkencat natyrore, inxhinieria, mjekesia, financa dhe shekncat sociale.
Matematika merret me studimin e raporteve sasiore dhe cilësore të objekteve konkrete dhe abstrakte, si dhe me studimin e formave hapësinore. Ajo është shkencë që studion relacionet dhe në thelbin e saj është kuptimi i numrit. Matematika është shkencë deduktive d.m.th përfundimet e saj janë të përgjithshme dhe janë rrjedhim logjik i aksiomave. Matematika ka nje lidhje te vecante edhe me fiziken.
Etimologjia
Fjala "matematikë" vjen nga gjuha e lashtë greke (μάθημα máthema), që do të thotë mësim, studim, shkencë, përveç kësaj ajo përgjatë kohëve ka marrë një kuptim më të ngushtë dhe më teknik që do të thotë "studim matematik".
Historia e matematikës
Fillimet e matematikës humben në thellësitë e shekujve. Matematika u shfaq si rezultat i vështrimeve dhe përvojës së njerëzve në përballje me problemet dhe nevojat praktike. Sistematizimi dhe përmbledhja e njohurive matematikore ka filluar relativisht vonë. Kinezët e lashtë,egjipianet e lasht,babiloni, civilizimi i Inkëve, pastaj në Indi kishte një zhvillim të konsiderueshëm të matematikës.
Në Greqinë antike matematika përjetoi një zhvillim të paparë nga një plejadë e tërë matematikanësh siç janë : Pitagora, Talesi, Platoni, Eudoksi, Euklidi, Arkimedi, etj. Grekët e vjetër matematikën e kuptonin në sensin e gjeometrisë dhe të parët ishin ata që të vërtetat matematikore të cilat ato i quanin teorema i vërtetonin. Njohuritë matematikore të grekëve të vjetër më vonë i përvetësuan dhe i pasuruan arabët të cilët quhen edhe themelues të algjebrës. Përkthimet arabe të veprave të matematikanëve grekë në mesjetë depërtuan në Evropë.
Pastaj shtytjen dhe zhvillimin e matematikës e morën në dorë Evropianët. Në këtë periudhë mund të përmendim Vietin, Cardanon, Fibonaccin, etj. Më vonë dolën në skenë Rene Descartes, Pascali, Leibnitzi, Bernoulli, Gaussi, Euleri, etj. Në fund të shekullit XIX David Hilbe një matematikan i shkëlqyer gjerman në kongresin ndërkombëtar të matematikanëve të mbajtur në Paris në vitin 1900 propozoi dhe i formuloi njëzet e tre (23) probleme matematikore të cilat shekulli XIX ia la në trashëgimi shekullit XX. Shumë prej këtyre problemeve iu preokupuan matematikanët nga gjithë bota një kohë të gjatë dhe shumica e tyre u zgjidhën pas një pune të palodhshme ku participuan një numër i madh matematikanësh nga gjithë bota.
Matematika në ditët e sotme përjeton një zhvillim marramendës dhe është e shpërndarë në shumë degë të specializuara të cilat janë mjaft abstrakte. Sot është e pamundur të gjendët një autoritet si Hilberti i cili të ketë një pasqyrë të përgjithshme për të gjithë degët e matematikës. Po ashtu nuk u gjet një matematikan i cili në fund të shekullit XX të propozonte probleme për shekullin XXI. Kjo është e kuptueshme sepse matematika si edhe të gjitha shkencat tjera kanë përjetuar një zhvillim të madh. Por një analogji e përafërt me Hilbertin Clay Mathematical Institute, në fund të , ofron një çmim prej një milion Dollar atij i cili jep një zgjidhje të pranueshme njërit prej shtatë problemeve të shekullit XX. Deri më sot zyrtarisht nuk është ndarë asnjë çmim. Problemi i vetëm i zgjidhur është hipoteza Poincaré të cilën e zgjodhi Grigori Perelman por ky i fundit e refuzoi atë. Gjashtë problemet tjera janë të hapura.
Matematika në interaksion me shkencat tjera e ndihmon zhvillimin e tyre por në të njëjtën kohë ajo edhe vetë pasurohet. Sot matematika ka depërtuar edhe në ato degë të shkencës në të cilat deri para pak kohe as që ishte e imagjinueshme. Matematika në përgjithësi e mban karakterin e njerëzve të cilët e zhvillojnë atë. Është i gabueshëm mendimi i njerëzve për të cilët matematika është e pakuptueshme se në matematikë nuk ka konteste dhe ç'do gjë është e qartë. Ndërmjet matematikanëve ka pikëpamje të ndryshme për matematikën. Fatmirësisht kjo nuk do të thotë se matematika nuk ka perspektiva të ndritshme.
Simbolet dhe gjuha matematikore
Shumica e simboleve që përdoren sot në matematikë nuk ishin zbuluar deri në shekullin XVI. Matematika shkruhej me fjalë dhe kjo e kufizonte zhvillimin e saj. Në shek XVIII, Euleri futi në matematikë një numër të madh simbolesh të cilat përdoren edhe sot. Simbolizmi matematikor sot është shumë i rëndësishëm për profesionistët por fillestarët nuk mund ta kuptojnë. Ai është shumë i ngjeshur sepse vetëm pak simbole shprehin një sasi të madhe informacioni. Simbolizmi modern ka një sintaksë të përcaktuar rreptësisht e cila përshkruan informacione në lidhje me një teori të caktuar matematikore. Gjuha e matematikës është shumë e vështirë për jomatematikanët.
Konceptet matematikore
Konceptet dhe strukturat themelore matematikore, jo vetëm si njësi të posaçme, por edhe në ndërlidhje me koncepte dhe struktura tjera matematikore. Asnjëri prej koncepteve matematikore që shtjellohet nuk na "paraqitet" vet për vete.
Konceptet dhe strukturat le të shqyrtohen edhe në kontekst të njohurive dhe ambienteve tjera matematikore dhe jashtëmatematikore si dhe në situata të ndryshme mësimore.
Estetika dhe frymëzimi në matematikën e pastër dhe matematikën e aplikuar
Matematika del natyrshëm në trajtimin e llojeve të ndryshme të problemeve. Së pari këto u gjetën në tregti, matjen e tokës, në arkitekturë dhe më vonë në astronomi ; në ditët e sotme, të gjitha shkencat merren me problemet të studiuara nga matematikanët, dhe shumë probleme lindin vetë në matematikë. Për shembull, fizikanti Richard Feynman shpiku metodën e integralit të shtegjeve në mekanikën kuantike duke përdorur një kombinim të arsyetimit matematikor dhe depërtimit fizik të problemit, në ditët e sotme teoria e fijeve, një teori ende në zhvillim e cila përpiqet për bashkimin e katër forcave themelore të natyrës, vazhdon të frymëzojë degë të reja në matematikë. Disa metoda matematike janë të vlefshme vetëm në zonat përkatëse që i dhanë shkas asaj metode, dhe mund të aplikohen për të zgjidhur problemet më tej në atë fushë. Por shpesh matematika e frymëzuar nga një fushë e caktuar del të jetë e dobishme në shumë fusha të tjera, bashkuar me koncepte të tjera matematikore. Një dallim bëhet shpesh mes matematikës së pastër (e quajtur thjesh matematikë) dhe matematikës së aplikuar. Megjithatë tema nga matematika shpesh gjejnë aplikime direkte, p.sh. teoria e numrave në kriptografi. Fakti që edhe matematika më e "pastër" shpesh rezulton të ketë aplikime praktike është ajo që Eugene Wigner e ka quajtur "Efektshmëria e paarsyeshme e Matematikës në shkencat natyrore".
Si në shumicën e fushave të studimit, shpërthimi i njohurive në epokën shkencore ka çuar në specializime : tani ka qindra fusha të specializuara në matematikë. Disa fusha të matematikës së aplikuar janë bashkuar me disiplina të lidhura jashtë matematikës, gjë që i ka çuar këto që të bëhen disiplinat më vete, duke përfshirë degë si Statistika, operacionet kërkimore, dhe shkenca kompjuterike.
Për ata që janë të prirur matematikisht, shpesh ka një aspekt të caktuar estetik mbi shumë tipare të matematikës. Shumë matematikanë flasin për hijeshinë e matematikës, estetikën e shfaqur dhe bukurinë e brendshme të saj. Thjeshtësia dhe përgjithësimi janë parime tepër të vlerësuara. Bukuria duket në një provë të thjeshtë dhe elegante, të tilla si prova e Euklidit që provon se ka një numër pafundësisht të madh numrash të thjeshtë, dhe në një metodë numerike elegante që përshpejton llogaritje, të tilla si transformimi i shpejtë i Furierit. G. H. Hardy në Apologjia e matematikanit shprehu besimin se këto konsiderata estetike janë, në vetvete, të mjaftueshme për të justifikuar matematikën e pastër. Ai identifikoi kritere të tilla si rëndësia, papritshmëria, pashmangshmëria, dhe ekonomia e ideve si faktorët që kontribuojnë në një estetikë matematikore.
Biografi të matematikanëve të shquar
Fushat e matematikës
Sasitë
Studimi i sasive fillon me numrat, së pari me numrat natyral dhe numrat e plotë si dhe me operacionet aritmetike që kryen me to. Vetitë më të avancuara të numrave natyral studiohen në teorinë e numrave.
Me zhvillin e mëtejshem të sistemit të numrave, numrat e plotë klasifikohen si një nënbashkësi e numrave racionale ose thyesave. Dhe këta të fundit janë të përfshirë në bashkësinë e numrave real, të cilët përdoren për të shprehur sasitë e vazhdueshme. Më tutje vetë numrat reale përfshihen në bashkësinë e numrave kompleks.
{| style="border:1px solid #ddd; text-align:center; margin:auto" cellspacing="20"
| || || || ||
|-
| Numrat natyral || Numrat e plotë || Numrat racional || Numrat real || Numrat kompleks
|}
Struktura
Shumë objekte matematikore, si bashkësitë e numrave ose funksioneve, shfaqin një strukturë të brendëshme si pasojë e veprimeve dhe relatave që janë percaktuar në atë bashkësi.
{| style="border:1px solid #ddd; text-align:center; margin:auto" cellspacing="15"
| || || || ||
|-
| Kombinatorika || Teoria e numrave || Teoria e grupeve || Teoria e grafeve || Teoria e rregullit
|}
Hapësira
{| style="border:1px solid #ddd; text-align:center; margin:auto" cellspacing="15"
| || || || || ||
|-
|Gjeometria || Trigonometria || Gjeometria diferenciale || Topologjia || Gjeometria e fraktaleve || Teoria e mases
|}
Ndryshimi i madhësive në kohë
Themelet e matematikës dhe filozofia e saj
{| style="border:1px solid #ddd; text-align:center; margin:auto" cellspacing="15"
| || ||
|-
| Logjika matematikore || Teoria e bashkësive || Teoria e kategorisë ||
|}
Informatika teorike
{| style="border:1px solid #ddd; text-align:center; margin:auto" cellspacing="15"
| ||
|-
| Teoria e llogaritjes || Kriptografia
|}
Matematika e aplikuar
Matematika e aplikuar merret me përdorimin e mjeteve abstrakte matematikore për zgjidhjen e problemeve konkrete në shkencë, biznes, dhe në fusha të tjera.
Shikoni gjithashtu
Lista e matematikanëve
Wikipedia:Projekti Fjalori/Matematikë
Ndihmë:Formula
Lidhje të jashtme
http://www.albmath.org
BREAKTHROUGH OF THE YEAR: The Poincaré Conjecture--Proved
Perelman refuses a million dollars to live in complete poverty
Mathworld
Encyclopedia of Mathematics
Mathematisches Lexikon
PlanetMath
OEIS
Plouffe's inverter
MacTutor
Cut the Knot
Matroids Matheplanet
FreeMath
Mathematics Topics-Coordinate Systems
Burimi i të dhënave |
1683 | Pirro i Epirit (319-272 p.e.s., greqisht: Πύρρος της Ηπείρου) ishte një nga gjeneralet më të shquar të asaj kohe dhe mbret i Epirit dhe i Molosise. Ai vinte nga fisi ilir i epirotëve. Ndimues dhe aleat i popujve italian qe ishin në luftë me Romën. Thirrej "shqiponjë" nga ushtarët e tij. U bë i famshëm kur në vitin 280 p.e.s. kaloi ngushticën e Otrantos me 20 000 këmbësorë, 3000 kalorës dhe rreth 200 elefantë, për të luftuar kundër Romës, e cila rrezikonte qytetin e Tarantos. Në krye të ushtrive të përbëra nga Molosët, Thesprotët dhe Kaonët, Pirro arriti fitore të dhimbshme kundër ushtrive romake. Në kulturën perëndimore sot shprehja "Fitorja e Pirros" nënkupton një fitore me sakrifica të mëdha.
Historia
Në vitin 307, në moshën 12-vjeçare, Pirroja u kthye në Epir me ndihmën e Glaukut dhe u bë mbret. Por më 302, kur ndodhej përsëri te taulantët, kundërshtarët e tij ngritën krye dhe shpallën si mbret Neoptolemin e II, birin e Aleksandër Molosit. Pasi nuk mund të kthehej më në Epir ai hyri në shërbim të Diadokëve më në zë të kohës, Dhimitër Poliorketit të Maqedonisë, Ptolemeut të i I të Egjyptit si dhe mbretit Agathokli të Sirakuzës, ku u njoh me jetën shoqërore, administrative dhe ushtarake të këtyre shteteve helenistike dhe u kalit në një tok betejash. Në vitin 296, me, ndihmën e mbretit Ptoleme të Egjyptit si dhe mbretit Agathokli të Sirakuzës u kthye përsëri në Epir. Për një kohë e ndau pushtetin me Neoptolemin, pastaj e vrau atë dhe u bë sundimtar i vetëm i Epirit. Pas kësaj ai i dha fund edhe autonomive që kishin fiset në simahinë e mëparëshme. Pirrua erdhi në fuqi edhe sundoi në një kohë kur fqinjtë e Epirit, Mqedonia dhe Greqia, ndodheshin në një kaos të plotë politik dhe ishin dobësuar nga luftat e gjata e shkatërrimtare që bënin midis tyre pasardhësit e Aleksandrit të Maqedonisë, Diadokët. Në këto lufta u përzie edhe Pirrua dhe u bë një nga pretendentët për fronin maqedon. Në fillim ai ndërhyri në luftën që bënin midis tyre dy djemtë e Kasandrit, pas vdekjes së të jatit. Nga kjo luftë ai i shkëputi Maqedonisë tokat që i përkisnin Epirit: Paravinë, Tymfenë, Amfilokinë, Akarnaninë dhe qytetin Ambraki, të cilin i bëri kryeqytet të mbretërisë së vet. Por mbret i Maqedonisë u shpall Dhimitër Poliorketi. Pak më vonë Pirrua u lidh me sunduesin e Thrakisë dhe Jonisë, Lisimakun, dhe e dëbuan Dhimitrin nga Maqedonia kurse tokat dhe ushtrinë e tij i ndanë midis tyre. Tani kufijtë e shtetit të Pirros u shtrinë në lindje deri në lumin Aksios (Vardar), në veri përtej Apollonisë kurse në jug deri në Peloponez. Por Pirrua nuk mundi t'i mbante gjatë tokat e pushtuara. Lisimaku e dëboi nga një pjesë e mirë e krahinave maqedone e greke dhe u bë vetë zot i tyre. Rasti e bëri Pirron t'i drejtonte sytë pas kësaj nga Italia. Tarenti dhe qytete të tjera greke të Italisë së jugut, të kërcënuara nga Roma, e ftuan këtë për ndihmë. Pirrua u kap pas kësaj ftese dhe filloi të ëndërronte për krijimin e një monarkie të madhe në perëndim sikurse ajo e Aleksandrit të Maqedonisë në lindje. Në pranverën e vitit 280 Pirrua zbarkoi në Itali me një ushtri të madhe të stërvitur dhe të armatosur mirë. Kjo ishte më tepër një ushtri mercenare që Pirrua e kishte mbledhur jo vetëm në Epir por edhe në krahina të tjera të Greqisë. Ajo përbëhej prej 20.000 këmbësorësh të armatosur rëndë, 300 kalorësish, 2000 shigjetarësh, 5000 hobetaisësh dhe 20 elefantësh, përdorimin në luftë të të cilëve Pirrua e kishte parë në lindje. Shpenzimet e luftës i kishte marrë përsipër Tarenti, i cili ishte i detyruar t'i jepte edhe ushtri ndihmëse. Ndeshja e parë e Piros me romakët u bë në qytetin Heraklea. Përleshja qe shumë e ashpër. Fatin e luftës e vendosën elefantët dhe kalorësia e Pirros. Nga kjo disfatë romakët humbën Lukaninë. Në anën e Pirros kaluan brutët, lukanët, samnitët dhe pothuajse gjithë qytetet greke të Italisë së jugut. Një vit më vonë Pirrua ndërmori një sulm të ri kundër romakëve, të cilët kishin grumbulluar këtë radhë një ushtri të madhe që arrinte deri në 70.000 vetë. Në betejën që u zhvillua afër qytetit Auskulum romakët pësuan përsëri disfatë, por edhe Pirros fitorja i kushtoi shumë. Humbjet e tij qenë kaq të mëdha sa që kur e uruan thuhet se u përgjegj: "Edhe një fitore si kjo dhe unë nuk do të kem me se të kthehem në Epir". Prej kësaj rrjedh edhe shprehja "fitore si ajo e Pirros" e cila përdoret sa herë që duan të tregojnë për një fitore me humbje të rënda. Pas këtyre dy betejave gjendja e Pirros në Itali u keqësua. Forcat e tij ishin dhjetuar kurse Tarenti dhe qytetet e tjera aleate kishin filluar të lëkundeshin dhe të ishin të pakënaqura. Roma përkundrazi kishte akoma rezerva të mëdha në njerëz dhe një mbështetje të shëndoshë në aleatët latinë. Për Pirron u bë e qartë se lufta kundër Romës kërkonte kohë dhe sakrifica të reja. Ndërkaq në Sicili kishin hyrë kartagjenasit dhe Sirakuza e kërcënuar i u drejtua për ndihmë Pirros. Në këto rrethana Pirrua vendosi të bënte paqe me Romën dhe t'i drejtonte forcat kundër Kartagjenës me shpresë se këtu do të arrinte fitore më të lehta. Kushtet e paqes ishin me sa duket të favorëshme për Romën, megjithatë senati nuk i pranoi, sepse kartagjenasit, të interesuar që ta mbanin Pirron në Itali dhe të mos e linin të hidhej në Siqeli, i propozuan Romës aleancë dhe ndihme ushtarake. Duke u mbeshtetur në këtë aleancë Roma vendosi ta vazhdonte luftën. Pa përfunduar paqën me Romën Pirrua u largua në vitin 278 nga Italia dhe u drejtua me ushtritë e veta në ndihmë të Sirakuzës duke lënë në Itali vetëm dy garnizone të vogla. Në Sicili Pirrua korri në fillim disa suksese. Ai i theu dhe i ndoqi kartagjenasit pothuajse nga gjithë Sicilia. Vetëm qyteti Lilibea në skajin jugperëndimor të ishullit mbeti në duart e kartagjenasve. Pirrua u nderua nga banorët e Sicilisë me titullin "prijs e mbret". Monedhat e prera në Sicili mbanin tani emrin e mbretit epirot. Pas këtyre fitoreve Pirrua filloi përgatitet për t'u hedhur në Afrikë. Por këtë plan nuk mundi ta realizonte sepse në marrëdhëniet e tij me qytetet filluan të lindin mosmarrëveshje të mëdha. Pirrua po i ngarkonte me taksa të rënda dhe sillej me to keq duke ndërhyrë në mënyrë brutale në punët e brendëshme dhe duke mos respektuar traditat demokratike të tyre. Kjo i bëri disa nga qytetet të ngriheshin kundër tij kurse disa të tjera të hidheshin në anën e Kartagjenës. Kartagjenasit nuk vonuan to shfytëzonin rastin. Në Sicili doli përseri një ushtri e tyre, a cila në pakë kohë asgjësoi të gjitha fitoret e arritura nga Pirrua; në duart e tij mbeti Sirakuza. Në këtë mënyrë planet e Pirros në Sicili dështuan. Por edhe në Itali gjendja nuk ishte më e mirë. Romakët ishin hedhur në sulm dhe pasi kishin kapur disa qytete ish-aleate të Pirros po vepronin me sukses kundër samnitëve dhe lukanëve. Kjo i detyroi grekët dhe italikët që ishin akoma të lidhur me Pirron t'i drejtoheshin këtij prap për ndihmë. Pirrua vendosi të linte Sicilinë ku kishte humbur çdo shpresë dhe të kthehej në Itali. Rrugës ai u sulmua nga flota e Kartagjenës, e cila i shkatërroi më shumë se gjysmën e anijeve. Megiithatë, në pranverën e vitit 275 Pirro zbriti përsëri në Itali dhe filloi përgatitjet për sulmin e ri kundër romakëve. Beteja vendimtare u zhvillua pranë qytetit Beneventum. Këtu Pirrua pësoi disfatë të plotë. Kampi i tij u kap. Ai vetë mundi të shpëtonte dhe të arrinte në Tarent prej nga, pas pak kohe, u kthye në Epir. Gjatë mungesës së Pirros, mbreti i Maqedonisë. Antigon Gonata, kishte rimëkëmbur dhe forcuar shtetin e vet. Autoriteti i Maqedonisë në Greqi ishte rritur përsëri. Sa u kthve nga Italia, Pirro vendosi të ndryshonte gjendjen e krijuar në Ballkan dhe të provonte edhe një herë të zinte fronin e Maqedonisë. Për këtë qëllim ai sulmoi Antigon Gonatën, por mundi t'i shkëpuste vetëm disa toka nga shteti i tij. Pas kësaj ai u nis për në Peloponez kundër mbretit spartan, Areut, aleatit të Maqedonisë.
Këtu ai korri një varg fitoresh të reja, por në një përleshje rrugësh në qytetin Argos (në gjirin a Korinthit) u vra më 272 dhe ushtria e tij u shpartallua plotësisht. Pirro ka qenë një nga udhëheqësit ushtarakë më të shquar të kohës së vet. Kur e pyetën njërin nga shokët e Aleksandrit të Maqedonisë kush ishte tani strategu më i shquar ai u përgjegj: "Pirro, kur të arrijë në moshë të pjekur". Më vonë strategu i madh i kohës së vjetër, Hanibali, i dha Pirros vendin e dytë pas Aleksandrit, kurse vehtes, vetëm të tretin. Pirro nuk ishte vetëm një udhëheqës ushtarak i praktikës, por edhe një teoricient ushtarak. Shumë mendime mbi artin ushtarak ai i shkroi në kujtimet e tij të cilat për fat të keq nuk na janë ruajtur. Por Pirro, ndonse ishte një udhëheqës ushtarak i shquar, me ekspeditat e tij mori përsipër një barrë që ishte jashtë fuqive të Epirit: të krijonte një perandori. Këto plane e hodhën atë në një varg luftash që përfunduan pa sukses. Gjatë sundimit të Pirros shteti i Epirit arriti kulmin e fuqisë. Luftat e vazhdueshme u forcuan shumë pushtetin e mbretit dhe të rrethit të tij; institucioneve të rendit fisnor iu dha një grusht i rëndë. Plaçka e luftës dhe robërit e kapur gjatë betejave e pasuruan aristokracinë epirote dhe e bënë një burim për zhvillimin e mëtejshëm të skllavërisë në Epir. Por këto lufta të përgjithëshme i shkaktuan Eprit humbje të mëdha në njerëz dhe rënduan shumë mbi masën e gjerë të popullsisë së Epirit. Pas vdekjes së Pirros shteti i Epirit u dobësua. Prej tij u shkëputën njëra pas tjetrës të gjitha tokat e pushtuara të taulantëve, Maqedonisë e Thesalisë. Maqedonia u forcuar e detyroi shtetin e Epirit ta njihte epërsinë e saj. Aleksandri i 2 ndër mbretit taulant, Mytilit, të cilit i shkëputi disa toka në jugë të Apollonisë. Por në një luftë kundër maqedonëve ai u mund dhe i humbi përsëri tokat ilire të luginës së Vjosës. Mbretëria e Epirit u kthye kështu pothuajse në kufijtë e vjetër të saj. Pakënaqësia e popullsisë në kohën e pasardhësve të Pirros u shtua edhe më shumë. Këtë e shfrytëzoi aristokracia epirote, e cila e shihte me pakënaqësi gjithnjë më të madhe përqëndrimin e gjithë pushtetit në duart e mbretit. Si pasojë, në Epir shpërthyen konflikte të ashpëra që mbaruan me vrasjen, rreth vitit 230, të mbretëreshës së fundit të Epirit, Deidameia, dhe me përmbysjen a pushtetit mbretëror.
Pirro gjatë sundimit të Epirit (297-272 p.e.s.)
Në vitin 297 para Krishtit në krye të shtetit të Epirit erdhi Pirroja. Ai u bë gjeneral i plotfuqishëm ushtarak dhe krijoi një shtet te pavarur qe mori emrin e vet Epiri. Gjatë sundimit të Pirros, Epiri zhvilloi politikë të pavarur dhe vendosi marrëdhënie diplomatike me shtetet e fuqishme të kohës.Epiri njohu një lulëzim të jetës qytetare, me veprimtari te dendur ndërtimesh në qendrat e vjetra dhe me ngritjen e qyteteve të reja.Pirroja i zgjeroi kufinjët e shtetit të ri të Epirit në kurriz të fqinjëve. Në veri shkoi deri te lumi Shkumbin, në lindje deri në Vardar kurse në jug pushtoi tokat deri në Kornit.
Shih edhe
Epiri
Molosët
Ilirët - Iliria
Referimet
Μιλτιάδης Η. Μπόλαρης. Macedonianissues.blogspot.com Pyrrhus - Pyrrhos - Πύρρος
Mbretër
Epiri i lashtë |
1686 | Melihate Ajeti lindi më 9 tetor 1935 në Prishtinë; vdiq më 26 mars 2005 në Prishtinë. Semimaturën e kreu në Prishtinë. Vijoj shkollën e aktrimit në Prishtinë dhe bëri një specializim në Paris (Comedie Française). Aktorja numër një e teatrit Prishtinas. E nisi aktrimin si 16 vjeçare më 1951 në Teatrin Krahinorë të Kosovës dhe shkriu në skenë 180 role kryesore me të cilat dëshmoi talentin, bukurin e kapacitetin e madh prej aktoreje: Zullumqari, Vajza pa pajë, Zonja me kamelie, Besa, Sikur të isha djalë, Halili e Hajrija, Erveheja, Hanka, Hamleti, Shtetrrethimi, Othello, Ana Karenina, Vdekja e një mbretëreshe, Svinga e Gjallë, Magbethi, Antigona, etj.
La gjurmë të pashlyera edhe në kinematografin Kosovare e Jugosllave: Uka i Bjeshkëve të nemuna, Buka, Zonja me kamelie, Etja, Trimi, Lepuri me 5 këmbë, Era e Lisi, Erveheja, Kur Pranvera vonohet, Të ngujuarit, E shtëna në ajër, Othello, Përroi vërshues, Migjeni, Gjurmët e bardha, Magbethi, Dorotej, etj.
Shpërblimet e lëvdatat e panumërta: Për Zonjën me Kamelie - Shpërblimi i dhjetorit (1963). Joakim Vujic (1972) dhe (1975) për Hajrijën dhe Svingën. Shpërblimi i Shoqatës së Artistëve të Jugosllavisë për Ervehen (1971). Çmimi më i lartë i punës (1976). Më 1985 shpërblimi i parë për rol femre në “Shtetrrethimin” në festivalin Joakim Vujic.
Këto janë vetëm disa mirënjohje që dëshmojnë se Melihate Ajeti, nga femrat tona e para e më të merituara - Doajenja e Teatrit Kombëtar të Kosovës - Primadona e skenës shqiptare.
Veprimtaria aktoore
Teater
Zullumqari
Vajza pa pajë
Zonja me kamelie
Besa
Sikur të isha djalë
Halili e Hajrija
Erveheja
Hanka
Hamleti
Shtetrrethimi
Othello
Ana Karenina
Vdekja e një mbretëreshe
Svinga e Gjallë
Magbethi
Antigona
Filmografia
Uka i bjeshkëve të nemuna
Buka
Etja
Trimi
Lepuri me 5 këmbë
Era e lisi
Kur pranvera vonohet
Të ngujuarit
E shtëna në ajër
Përroi vërshues
Migjeni
Gjurmët e bardha
Dorotej
Mirënjohjet
Shpërblimi i dhjetorit (1963)
Joakim Vujic (1972), (1975) dhe 1980
Shpërblimi i Shoqatës së Artistëve të Jugosllavisë (1971)
Çmimi më i lartë i punës (1976)
Shiko dhe këtë
Melihate (Shabani) Ajeti nuk e ka nis karieren e aktrimin ne teatrin krahinor te Prishtines pore ne Peje dhe ate ka luajtur ne vitin 1949 ne dramen Gomari i Nasradinit ne regji te Kriste Berishes dhe po ashtu ne vitin 1950 ka luajtur ne dramen "E mbesa e Krahinarit" dhe kjo ne regji te Kriste Berishes,mvjen keq se sa biografi te ceket i keni vu ju si autor i ktetij teksti,kur doni te shkruani për aktore te rangjeve te nalta ta popullit ton athere është mir qe te konsultoheni dhe me njerez tjere te artit,si pershembull te ketyre ne Peje pasi atje është hapur para se te hapej ne peje teatri dhe kan materiale me te vjetra se tek teatri i prishjtines.Pastaj kur shkruhet një biografi duhet ipet sepaku dhe emrat e prinderve te personit jo veq u lind kaq vdiq kaq.Biografi koti.ajt KLM.Keto te dhana i keni tek Monografi. Teatri i Pejes nga autori Sejdi Berisha.
Lidhje të jashtme
Biografi shqiptarësh
Aktorë shqiptarë
Teatër
Lindje 1935
Vdekje 2005
Gra nga Kosova
Njerëz nga Prishtina |
1687 | Muharrem Qena (Mitrovicë, 5 dhjetor 1930 - Prishtinë, 25 shtator 2006) ka qenë shkrimtar, këngëtar, aktor dhe regjisor shqiptar.
Muharrem Qena është njëri prej themeluesve të skenës teatrore dhe të këngës argëtuese shqiptare. Ai punoi si regjisor, producent, këngëtar, dhe skenarist. Muharremi lindi në Mitrovicë më 1930 në një familje që kontribuoj shumë për artin kosovar. Gjimnazin e kreu në Prishtinë, kurse shkollën e filmit në Beograd. Ai shkriu talentin e tij prej regjisori, aktori, shkrimtari dhe këngëtari. Ishte regjisor i më se 200 shfaqjeve teatrale.
Shpërblimet e shumta lokale e ndërkombëtare e radhisin në krijuesin më të mirënjohur kosovar. Me ”Ervehenë” e autorit Ahmet Qirezi (1932), e cila mori 5 shpërblime kryesore në Festivalin e Steries - Novi Sad (1967), ngriti skenën teatrore të Kosovës në piedestal. Regjisor i shumë dramave, e filmave dokumentarë e televizivë. Muharremi ishte nismëtar i punës së teatrove në Prizren, Gjakovë, dhe Gjilan. Ai krijoi dhe këndoi një sërë këngësh argëtuese në frymën bashkëkohore, të cilat frymëzuan dhe u falën kënaqësi shumë brezave. Ka tri vajza, një djalë dhe pesë nipa.
Muharrem Qena vdiq më 25 shtator 2006 në Prishtinë duke lënë pas tij një veprimtari të gjerë prej shkrimtari, regjisori e këngëtari dhe mëse 200 shfaqje teatrale.
Filmografia
Regjisor
”Bashkëshortët”
”Zonja me Kamelie”
”Erveheja”
”Njerëzit me shpresa te thyera”
”Anmiku i popullit”
”Ambrozio shfaros kohën” etj.
Aktor
”Kapedan Lleshi”
”Proka” (1984)
”Lepuri me pesë këmbë” (1982)
”Kukumi”
"Kur pranvera vonohet" (1980)
Skenarist drame
“Bashkëshortë e mire=
”Kaçurrelja”
”Shokut”
”Lamtumirë”
”Mine”
”tetori”
Shiko edhe këtë
Kënga "Kaqurrelja" është kënduar për herë të parë nga Muharrem Qena dhe më vonë (80-ta) janë krijuar versione tjera të saj.
Vllau Xhevat Qena
Motra Melihate Qena
Gruaja Igballe Qena
Vajza Antigona Qena-Kaçaniku
Agim Qena
Burim i të thënave
Biografi shqiptarësh
Aktorë shqiptarë
Shkrimtarë shqiptarë
Këngëtarë shqiptarë
Regjisorë shqiptarë
Lindje 1930
Vdekje 2006
Njerëz nga Mitrovica |
1690 | Shqipëria (gegërisht Shqipnia, gjithashtu Shqypnia; historikisht Arbri ose Arbëria, ndërkombëtarisht Albania), zyrtarisht Republika e Shqipërisë, është një shtet në Europën Juglindore. Shtrihet në pjesën jugperëndimore të Gadishullit Ballkanik dhe kufizohet në veriperëndim me Malin e Zi, në verilindje me Kosovën, në lindje me Maqedoninë e Veriut dhe në jug me Greqinë. Në perëndim laget me detet Adriatik dhe Jon dhe ndodhet vetëm 78 km larg Italisë përgjatë ngushtesës (kanalit) së Otrantos, 72 km i gjerë. Shqipëria ka një sipërfaqe prej 28,748 km² dhe rreth 2,9 milion banorë.
Trashëgimtare e qytetërimit të lashtë ilir, Shqipëria ka shënuar një përparim të dukshëm ekonomik, shoqëror e kulturor pas shekujsh prapambetje nën Perandorinë Osmane dhe në regjime diktatoriale gjatë shek. XX. Pas rënies së rendit komunist më 1991, Shqipëria ka përjetuar një periudhë kalimtare të vështirë drejt demokracisë së lirë dhe ekonomisë së tregut. Prej vitit 2009, Shqipëria është anëtare e NATO-s dhe aplikante për kandidate për anëtarësim në Bashkimin Evropian. Shqipëria është dëshmuar faktor i rëndësishëm në ruajtjen e qëndrueshmërisë rajonale, duke mbështetur pavarësinë e Kosovës dhe zgjidhjen e mosmarrëveshjeve politike në Ballkan. Ndërkaq, shteti shqiptar po gëzon përmirësim e zhvillim të turizmit; po ashtu, mban vendin e 62-të në botë për mirëmbajtjen e mjedisit.
Shqipëria është zgjedhur një nga vendet më të mira për të kaluar pushimet në vitin 2011 nga disa gazeta të njohura.
Gjeografia
Vendndodhja gjeografike
Shqipëria kufizohet nga Mali i Zi në veriperëndim, Kosova në veri, nga Maqedonia e Veriut në lindje dhe Greqia në jug. Në kufirin natyror perëndimor Shqipëria ka dalje të hapur në Detin Adriatik dhe në jugperëndim në Detin Jon. Gjatësia e vijës kufitare të Republikës së Shqipërisë është 1094 km, nga të cilat 657 km vijë kufitare tokësore, 316 km vijë bregdetare, 48 km vijë ndarëse përmes lumenjve dhe 73 km përmes liqeneve.
Sipërfaqja e përgjithshme është 28.748 kilometra katrorë. Kryeqyteti i saj është Tirana.
Gjatësia e përgjithshme e vijës kufitare është 1094 km, nga te cilat janë: 657 km (kufi tokësor), 316 km (kufi detar), 48 km (kufi lumor) dhe 73 km (kufi liqenor).
Në veri e verilindje ka 529 km vijë kufitare me Malin e Zi, Kosovën dhe Maqedoninë e Veriut, ndërsa në jug e juglindje me Greqinë një vijë kufitare prej 271 km. Në perëndim Shqipëria laget nga Deti Adriatik e në jug-perëndim nga Deti Jon.
Shqipëria ka një pozitë të favorshme gjeografike, pasi gjendet në kryqëzimin e rrugëve më të shkurtra që kalojnë nga Mesdheu perëndimor për në Ballkan e Azinë e Vogël dhe kontrollon kalimin përmes kanalit detar të Otrantos. Luginat e saj më të gjëra janë ato të lumenjve Drin, Shkumbin dhe Vjosë, që lehtësojne, njëkohësisht, lidhjen e brendshme të Ballkanit me detin Adriatik dhe të Azisë së Vogël me viset e Mesdheut. Bregdeti i Adriatikut shtrihet nga gryka e Bunës deri në Kepin e Gjuhëzes. Në gjirin e Vlorës e në drejtim të jugut, bregdeti është i lartë, shkëmbor, ku dominon mali i Karaburunit. Gjiret kryesore të Shqipërise janë: gjiri i Drinit, i Lalzit, i Durrësit, i Karavastasë dhe i Vlorës, në hyrje të së cilës gjendet ishulli i Sazanit.
Relievi
Relievi i Shqipërisë është kryesisht kodrinor-malor. Vargmalet e para alpine u formuan nga mbarimi i jurasikut, ndërsa gjatë erës kenozoike u shpejtua procesi malformues në tërësinë e Albanideve, që tani përbëjnë tokën e nëntokën e Shqipërisë. Lartësia mesatare e relievit është 708 metra, ose 2 herë më e lartë se mesatarja e Evropës. Lartësitë më të mëdha gjenden në Alpet shqiptare dhe në malet e Lindjes (Korabi 2751 metra mbi nivelin e detit, përben edhe majën më të lartë të Shqipërisë).
Fushat zëne kryesisht pjesën perëndimore, përgjatë bregdetit Adriatik, por ka edhe në pjesë të tjera të vendit. Fushat më të larta janë ato të pellgut të Korçës, mbi 800 metra mbi nivelin e detit. Fushat gjenden kryesisht përgjatë lumenjve kryesore si: Vjosë, Devoll, Osum, Shkumbin, Erzen, Mat e Drin, ku gjenden, gjithashtu, edhe tokat bujqësore e qendra të mëdha banimi, si dhe përshkohen nga rrugë te rëndësishme lidhjesh.
Territori i Shqipërisë ndahet në 4 krahina të mëdha natyrore (fiziko-gjeografike)
Alpet shqiptare
Krahina malore qendrore
Krahina malore jugore
Ultësira bregdetare
Lagunat kryesore janë
Laguna e Lunrës (Vilunit)
Laguna e Patokut
Laguna e Bishtrakës
Laguna e Karavastasë
Laguna e Nartës
Laguna e Pashalimanit
Plazhet kryesore janë
Plazhi i Velipojës
Plazhi i Shëngjinit
Plazhi i Talës
Plazhi i Durrësit
Plazhi i Divjakës
Plazhi i Semanit
Plazhi i Vlorës
Plazhi i Dhërmiut
Plazhi i Himarës
Plazhi i Sarandës
Kepat kryesore janë
Kepi i Rodonit
Kepi i Bishtit të Pallës
Kepi i Gjuhezës
Ishujt kryesore janë
Ishulli i Sazanit
Ishulli i Kunës
Ishulli i Zvërnecit
Gadishulli i vetëm
Karaburuni
Klima
Shqipëria bën pjesë në brezin subtropikal dhe përfshihet në zonën e klimës mesdhetare, me dimër të shkurtër e të butë dhe me verë të nxehtë e shumë të thatë. Klima e Shqipërisë ka ndryshime të mëdha nga një krahinë në tjetrën dhe kontraste të mëdha në temperaturë, reshje, ndriçimin diellor, lagështirën e ajrit, etj.
Ndriçimi diellor lëviz nga 2,731 orë në vit në Xarë të Sarandës, 2,722 orë në vit në Vlorë, 2,560 orë në vit në Tiranë, 2,246 orë në Peshkopi dhe 2,046 orë në vit në Kukës.
Bien mesatarisht 1430 mm reshje në vit dhe vijnë duke u pakësuar nga perëndimi në lindje.
Njësitë territoriale
Ndarja administrative njësive territoriale në Shqipëri është bërë në disa nivele duke filluar nga niveli më i madh qarku, pastaj bashkia dhe njësia administrative.
Bashkia e Tiranës gëzon status të veçantë nga bashkitë e tjera dhe ndahet në 11 njësi bashkiake të vogla.
Shqipëria është e ndarë në 12 qarqe:
Qarku i Beratit
Qarku i Dibrës
Qarku i Durrësit
Qarku i Elbasanit
Qarku i Fierit
Qarku i Gjirokastrës
Qarku i Korçës
Qarku i Kukësit
Qarku i Lezhës
Qarku i Shkodrës
Qarku i Tiranës
Qarku i Vlorës
të cilat ndahen më tej në 36 rrethe:
Rrethi i Beratit
Rrethi i Bulqizës
Rrethi i Delvinës
Rrethi i Devollit
Rrethi i Dibrës
Rrethi i Durrësit
Rrethi i Elbasanit
Rrethi i Fierit
Rrethi i Gjirokastrës
Rrethi i Gramshit
Rrethi i Hasit
Rrethi i Kavajës
Rrethi i Kolonjës
Rrethi i Korçës
Rrethi i Krujës
Rrethi i Kuçovës
Rrethi i Kukësit
Rrethi i Kurbinit
Rrethi i Lezhës
Rrethi i Librazhdit
Rrethi i Lushnjës
Rrethi i Malësisë së Madhe
Rrethi i Mallakastrës
Rrethi i Matit
Rrethi i Mirditës
Rrethi i Peqinit
Rrethi i Përmetit
Rrethi i Pogradecit
Rrethi i Pukës
Rrethi i Sarandës
Rrethi i Shkodrës
Rrethi i Skraparit
Rrethi i Tepelenës
Rrethi i Tiranës
Rrethi i Tropojës
Rrethi i Vlorës
Historia
Historia e Shqipërisë në të vërtetë nuk përfshin vetëm të dhënat historike të hapësirës gjeografike mbi të cilën gjenden territoret shqiptare por edhe hapësirat e tjera të banuara me shqiptarë e që kanë mbetur jashtë kufijve të Shqipërisë së sotme e që në të kaluarën kanë qenë një tërësi.
Lashtësia
Mendohet që rrjedha parahistorike e shqiptarëve të jetë nga një fis i stërlashtë indo-evropian të cilët historiani Hellen Herodoti i përshkruante me emrin "pellazgë". Shumë njerëz i quajnë shqiptarët pasardhës të drejtpërdrejtë të një fisi të lashtë ilir, me emrin "Albani", ose "Albanët" i cili ishte i vendosur në Shqipërinë e sotme. Disa të tjerë mendojnë se Shqiptarët dhe ilirët janë pasardhës të pellazgëve, që kanë jetuar mijëra vjet para Krishtit. Prania e tyre mund të shikohet shumë mirë në ndërtimin politik në shekullin e 6 p. e. s. Metalpunues dhe luftëtarë të shkëlqyer, ilirët krijuan shumë mbretëri të vogla brenda vendit të tyre, duke luftuar ndërmjet njeri-tjetrit për kohën më të madhe të historisë së tyre. Vetëm gjatë shekullit të 6 p. e. s, të gjitha mbretëritë u bashkuan për të mbrojtur vendin nga fqinjët: nga mbretëria e Molosianëve në veri te Shqipërisë, mbretëria e Maqedonisë dhe nga mbretëria e Pionisë.
Pellazgët
Pellazgët ishin një popull i lashtë indo-evropian që sipas disa shkrimeve të lashta të lëna nga (Homeri, Herodoti, Tukididi etj.) jetonin në pellgun e Egjeut dhe në bregdetin perëndimor të Azisë së Vogël, në Peloponez, në Greqinë Qendrore, në Thesali dhe në afërsi të këtyre viseve.
Në mesin e mijëvjeçarit të tretë dhe në fillim të mijëvjeçarit te dytë para Krishtit erdhën nga stepat e Lindjes grupe të reja popujsh që merreshin me blegtori. Këtu u përzien me banorët vendës dhe kështu u krijua bashkësia e re kulturore e Gadishullit Ballkanik. Kjo popullsi mendohet të jetë popullsia e lashtë pellazge. Sipas shumë studiuesve shqiptarë e të huaj, pellazgët ishin paraardhësit e ilirëve.
Ilirët
Ilirët, paraardhësit dymijë vjeçarë të kombësisë së sotme me prejardhje gjenetike të grupeve fisnore të familjeve të mëdha shqiptare si në zonat urbane e rurale si dhe nga studimet mbi shumë individë me lidhje gjaku 99% shqiptare, vërtetuar edhe nga studimet e botimet e fundit nga institutet kërkimore shkencore nga Evropa kontinentale, SHBA e Kanada, nga specialistët e huaj dhe shqiptarë të shkencave antropologjike, gjenetike e arkeologjike, banonin që nga pjesa veri-perëndimore e Detit Adriatik deri në Detin Jon, si dhe përgjatë kufirit tokësor të Gadishullit Ilirik me Dalmatët, Maqedonasit dhe Hellenët të lashtë.
Shqipëria nën sundimin osman
Sulmet e ushtrive osmane për pushtimin e viseve shqiptare nisën në mesin e viteve 80 të shek. XIV. Të udhëhequra nga bejlerbeu i Rumelisë, Timurtash Pasha, në vitin 1385 ushtritë osmane, pasi morën Sofjen, u futën në Shqipëri dhe pushtuan qytetet e Shtipit, të Përlepit, të Manastirit dhe të Kosturit. Në dokumente perëndimore dhe osmane të shek. XIV–XV për qytetet e Shkupit, të Manastirit, të Kosturit, të Janinës etj., si dhe për Fushë-Dardaninë shprehimisht është shënuar se ato ishin "në Shqipëri" apo "në tokat shqiptare".
Rilindja Kombëtare
Nga mesi i shekullit të 19-të Turqia ishte në ethet e "Çështjes Lindore", në kohën që ballkanasit, duke përfshirë edhe shqiptarët, kërkonin të plotësonin ëndrrën e tyre kombëtare. Për të mbrojtur dhe përkrahur interesat e tyre kombëtare, shqiptarët u mblodhën në Prizren, një qytet i Kosovës, në vitin 1878 dhe krijuan Lidhjen Shqiptare të Prizrenit të njohur më shpesh sot si Lidhja e Prizrenit. Lidhja kishte dy qëllime kryesore, atë politike dhe atë kulturore. Së pari, u përpoq (pa sukses) të bashkonte të gjitha trojet shqiptare – atë kohe të ndara në katër vilajete, ose krahina, e Kosovës, e Shkodrës, e Manastirit, e Janinës – në një shtet vetëqeverisës brenda sistemit të Perandorisë Osmane. Së dyti, mprehu një lëvizje për zhvillimin e gjuhës shqipe, letërsisë, arsimimit, dhe kulturës. Në vijë me programin e dytë, në vitin 1908 udhëheqësit shqiptarë u takuan në qytetin e Manastirit (sllavisht: Bitola, Maqedoni e Veriut) dhe përshtatën një alfabet kombëtar. Ai bazohej më së shumti në shkrimin latin, ky zëvendësoi disa alfabete të tjera, duke përfshirë alfabetin arab (Elifba) dhe grek, që ishin gjer në atë kohë në përdorim. Në 28 Nentor 1912 Shqipëria nen drejtimin e Ismail Qemalit shpalli pavaresine nga Perandoria Osmane. Ismail Qemali dhe njerezit e tij krijuan një qeveri katërmbëdhjetë mujore që veproi në kushte shumë të veshtira. Në 1913 në Konferencen e ambasadoreve në Londer u njoh shteti shqiptar dhe kufijte e sotme të tij.
Popullsia
Shqipëria ka 2,893,005 banorë. 46% e shqiptarëve jetojnë nëpër fshatra. Mbas kohës së diktaturës ndodhi një ndryshim demografik. Me qindra shqiptarë kanë emigruar (të ligjshëm ose të paligjshëm) në Itali, Greqi, BE edhe në vendet e Amerikës Veriore. Në 2004 shteti shqiptar shpalli një milion emigrantë në më pak se 15 vjet. Pavarësisht se njerëzit kanë emigruar, rritja e popullsisë në qytete si Tirana dhe Durrësi nuk u ndalua. Tirana, në vitin 1990 kishte 250,000 banorë edhe 20 vjet me vonë ka më shumë se 600,000 banorë, kjo është një rritje prej 140%. Në atë kohë njerëzit kanë lënë vendin dhe kanë shkuar nëpër vende të huaja ose njerëzit kanë lënë fshatin dhe kanë shkuar nëpër qytete. Kështu shumë fshatra në jug janë sot të lëna pas dore. Shqipëria ka disa pakica etnike-gjuhësore. Midis tyre janë pakica ortodoksët greqishtfolëse, vllehët (10,000), sllavët (3,000 serbë, boshnjakë, goranë dhe maqedonas, romë 9,000). Rreth 25,000 ortodoksët greqishtfolëse kanë banimet në zonat rurale në jug të Shqipërisë dhe kryesisht në zonat e pakicave gjuhësore në kufi me Greqinë të qarkut të Sarandës, të Gjirokastrës (Dropull, Pogon), të Delvinës, të Himarës, si dhe në qendrat e mëdha si Durrësi, Tirana.
Qytete të veçanta të Shqipërisë
Popullsia etnike
Shqiptarët
Shqiptarët janë grupi etnik më i madh në Shqipëri, me 82.58%.
Shqiptarët ndahen në dy grupe mëdha gjuhësore: Gegët edhe Toskët, që përveç disa ndryshimeve në gjuhë dallojnë edhe në kulturë dhe në besimin fetar. Toskët shtrihen në Jug të vendit dhe ndahen në Myslimanë (Syni dhe Bektashi) dhe në të Krishterë Ortodoksë, kurse Gegët shtrihen në Veri dhe ndahen në Myslimanë (shumica dërrmuese Syni dhe pakica Bektashi) dhe në të Krishterë Katolikë. Gjithsesi dallimet midis dy grupimeve me rritjen e urbanizimit kanë ardhur duke u zhdukur.
Romët
Zyrtarisht Shqipëria ka rreth 8301 romë por burime të tjera thonë që jetonjë përafërsisht 120,000 romë në Shqipëri. Romët janë të përhapur në pjesën më të madhe të qendrave të banuara në Ulësirëm Perëndimore të Shqipërisë. Mungesa e shifrave te sakta për regjistrimin e romeve ne Shqipëri ndodh sepse romet nuk kane aftësitë e duhura për te regjistruar fëmijët e porsalindur.
Vllehët
Vendbanimet e bashkësive vllah/arumun në Shqipëri datojnë qysh herët në histori. Ata kanë qenë për një kohë të gjatë të integruar në të gjitha pikëpamjet e jetës së vendit me popullatën e përgjithshme, duke dhënë ndihmën e tyre dhe duke promovuar vlerat e shoqërisë shqiptare.
Vllehët/arumunët zyrtarisht në Shqipëri janë të njohur si pakicë gjuhësore. Popullsia me origjinë vllahe/arumune kryesisht është vendosur në Shqipërinë Jugore dhe në Shqipërinë e Mesme. Vllahët kanë ruajtur zakonet dhe traditat e tyre. Në fillim të vitit 1999 ata kanë themeluar shoqatën kulturore, e cila organizon aktivitete artistike me pjesëmarrjen e grupeve folklorike. Bashkësia ka botuar në gjuhën arumune libra për historinë dhe literaturë tjetër.
Malazezët
Ky minoritet fare i vogël jeton në veri të Shkodrës. Serbët kanë marrë gjendjen e minoritetit vitin e kaluar. Komiteti Shtetëror për Minoritetet është organizuar në mars të vitit 2005 dhe është vënë në vartësi të Qeverisë Shqiptare. Ky komitet ka në përbërjen e tij edhe një përfaqësues të komunitetit malazez.
Serbët votojnë për Partinë e të Drejtave të Njeriut, anëtarët e së cilës janë kryesisht qytetarë të minoritetit ortodoksët greqishtfolës. Kjo parti ka tre përfaqësues në Parlamentin e Shqipërisë dhe një ministër në qeveri. Milan Brojovic (serb) është zëvendës-kryetar i Partisë, dhe drejtor i Menaxhimit të Sportit në Ministrinë e Kulturës, Rinisë dhe Sporteve.
Malazezet janë të bashkuar në Shoqatën "Moraca-Rozafa", qendra e së cilës është në Shkodër.
Maqedonasit
Jetojnë në nëntë fshatra rreth liqenit të Prespës ne Korçë, si dhe në disa fshatra të tjera në rrethin e Dibrës. Numri i tyre në Shqipëri është 5512. Minoriteti maqedonas ndodhet i përqendruar në zonën e Prespës që shtrihet në verilindje të qytetit të Korçës, 30 km larg tij. Kjo zonë është e vendosur në skajin juglindor të territorit shqiptar në kufi me Maqedoninë e Veriut dhe Greqinë. Sipërfaqja e zones së Prespës është 213,9 km². Popullsia aktualisht përbëhet nga 418 banorë. Vija përgjatë liqenit të Prespës me kufirin shqiptar është 35 km. Gjatë kësaj vije shtrihen të 9 fshatrat minoritare të zonës së Prespës që janë: Liqenasi (Pustec), Lajthiza, Zaroshka, Cerja, Shulini, Gollombopi, Gorica e Vogël, Bezmishti dhe Gorica e Madhe. Nga pikëpamja administrative, të 9 fshatrat minoritare përbëjnë një komunë me emrin Komuna e Liqenasit sipas emrit të fshatit Liqenas që është më i madhi. Ky fshat e ka pasur emrin Pustec, por më vonë emri i tij dhe emrat e fshatrave të tjerë janë shqipëruar. Në takim me banorët vendas, u kërkua që fshatrat të quhen me emrat e tyre në origjinsl: Pustec, Gollomboq, Bezmosht, etj. Drejtuesit e qeverisjes vendore u shprehën të gatshëm për ta pranuar këtë kërkesë.
Ortodoksët greqishtfolës
Sipas të dhënave zyrëtare pakica kombëtare më e madhe që jeton në territorin e Republikës së Shqipërisë është pakica greqishtfolëse. Popullsia e saj, sipas të dhënave nga Regjistrimi i Përgjithshëm i Popullsisë dhe i Banesave i vitit 2011 është 24 242 banorë. Pjesa dërrmuese e saj jeton në jug të vendit, në 40 fshatra të rrethit Gjirokastër, 35 fshatra të Sarandës, 16 fshatra të Delvinës dhe 2 fshatra të Përmetit. Pakica greqishtfolëse është pakica e parë e njohur nga shteti shqiptar dhe mund të thuhet se çështja e pakicave kombëtare në Shqipëri ka qenë identifikuar për një kohë të gjatë me pakicën greqishtfolëse.
Feja
Shqipëria është e njohur për tolerancë fetare. 56,70% e banorëve në Shqipëri janë myslimanë, 10,03% katolikë dhe 6.75% ortodoksë.
Politika
Shqipëria është një republikë kushtetuese parlamentare dhe shtet sovran, politika e së cilës funksionon sipas një kuadri të përcaktuar në kushtetutë ku presidenti funksionon si kreu i shtetit dhe kryeministri si kreu i qeverisë. Sovraniteti i takon popullit shqiptar dhe ushtrohet nga populli shqiptar nëpërmjet përfaqësuesve të tij ose drejtpërdrejt.
Kushtetuta e Shqipërisë u miratua më 28 nëntor 1998 përmes referendumit mbarëpopullor. Kjo kushtetutë përkufizon Shqipërinë si republikë parlamentare, shtet unitar e të pandashëm, si dhe me qeverisje të bazuar "në një sistem zgjedhjesh të lira, të barabarta, të përgjithshme e periodike". Sipas kushtetutës, organi ligjvënës përbëhet nga një dhomë – Kuvendi – dhe ka 140 anëtarë, të cilët zgjedhin kreun e shtetit, Presidentin e Republikës, si dhe Këshillin e Ministrave e ngarkuar me pushtetin ekzekutiv.
Pushteti ekzekutiv ushtrohet nga presidenti dhe kryeministri, ku pushteti i presidentit është shumë i kufizuar. Presidenti është komandanti i përgjithshëm i ushtrisë dhe përfaqësuesi i unitetit të popullit shqiptar. Mandati i presidentit varet nga besimi i parlamentit dhe zgjidhet për një mandat pesëvjeçar nga parlamenti me një shumicë prej tre të pestat e të gjithë anëtarëve të tij. Kryeministri, i emëruar nga presidenti dhe i miratuar nga parlamenti, është i autorizuar të formojë kabinetin. Kabineti përbëhet kryesisht nga kryeministri, duke përfshirë deputetët dhe ministrat e tij.
Ekonomia
Përpara vitit 1991, Partia e Punës atëherë në pushtet e drejtonte ekonominë e vendit me anë të një serie planesh pesë-vjeçare. Të gjitha degët prodhuese kontrolloheshin nga shteti, bujqësia ishte kolektivizuar plotësisht dhe industria ishte pronë e shtetit, ndërsa sipërmarrjet private ishin të ndaluara rreptësisht. Përveç kësaj Kushtetuta e Republikës Socialiste të Shqipërisë e ndalonte qeverinë të kërkonte ndihma nga jashtë, të pranonte borxhe apo të lejonte investime të huaja në vend. Dështimi i kësaj ekonomie të kontrolluar e shtyu qeverinë paskomuniste të decentralizojë procesin e vendimmarrjes ekonomike. Ndalimi i tregtisë private është shfuqizuar qysh nga fillimi i viteve 90-të, qeveria ka kohë që pranon borxhe dhe kredi të huaja, dhe përpiqet të krijojë vende të reja pune, me anë të bashkëpunimeve me partnerët nga jashtë. Këto masa kanë për qëllim rritjen e industrisë së lehtë, prodhimet ushqimore dhe bujqësore, si dhe ekonominë në tërësi. Progresi i viteve të fundit është i dukshëm, tregu përmban të gjithë artikujt e nevojshëm industrialë dhe bujqësorë, ekonomia në përgjithësi po ecën me hapa të shpejta dhe po zhvillohet gradualisht duke pasur për çdo vit një rritje mesatarisht shumë të lartë vjetore në krahasim me vendet e tjera të Evropës Juglindore.
Nafta
Në jug të Shqipërisë do të kërkohet për gaz dhe naftë dhe për këtë tashmë është nënshkruar marrëveshja.
Kërkimi për lëndët djegëse tejet të rëndësishme në kohën tonë, i është besuar kompanisë amerikane "Sky Petroleum".
Investimi i kompanisë Sky Petroleum për kërkimin e naftës dhe të gazit në Bllokun 4 dhe 5 dhe në zonën e Dumresë është rreth 7-8 milionë dollarë, ndërsa parashikimet flasin për një potencial naftë mbajtës deri në 900 milionë barrela. Duke besuar tek konfirmimi i shifrave nga kërkimet, përpunimi i të dhënave sizmike dy dimensionale, si dhe nga shpimet e reja, që sipas marrëveshjes do të bëhen nga kompania amerikane "Sky Petroleum", ish ministri Prifti u shpreh shumë i kënaqur, që kompania ka treguar interes për të kërkuar në këtë zonë të Shqipërisë.
Në vitin e parë kompania do të bëjë përpunimin e të dhënave sizmike dydimensionale, të cilat janë sot në arkivat tona, rishikimin dhe përpunimin e tyre. Më pas, në vitet e tjera ka një grafikë të detajuar të investime dhe kërkimeve në këto zona. Ndërsa përfaqësuesi i kompanisë Sky Petroleum, Karim Jabanputra vlerësoi shpejtësinë dhe lehtësinë e procesit për nënshkrimit e marrëveshjes me ministrinë e Ekonomisë, Tregtisë dhe Energjetikës.
Transporti
Autostradat
Aeroporti
Aeroporti Nënë Tereza në Rinas është aeroporti i vetëm ndërkombëtar i Shqipërisë për fluturime civile. Ai ndodhet rreth 20 km nga kryeqyteti Tirana. Nga Rinasi ka fluturime direkte me mjaft destinacione të botës. Nga Rinasi fluturojnë disa avionë të shoqërive të fluturimit drejt destinacioneve të Evropës, dhe prej pikave të transitit për në disa qytete të tjera joevropiane. Gjate periudhës se sistemit komunist ne Shqipëri ka pasur edhe aeroporte te tjera te cilat ishin te karakterit aeroporte ushtarake. Me i madhi ishte ne qytetin e Kucoves, ku ishte edhe një nga bazat me kryesore te forcave ajrore te Shqipërisë dhe një nga bazat ajrore me te medha ne Ballkan. Ne aeroportin e Kucoves kryheshin dhe shërbime servisi për avionët luftarak Mik 17 dhe Mik 19 me një cilësi dhe profesionalizem te larte. Aeroport tjetër i rëndësishëm ka qene edhe aeroporti i Vlores, ne te cilin u krijua edhe shkolla e pare e aviacionit ne Shqipëri.
Forcat e Armatosura
Më 9 korrik 1945 ajo mori emrin Ushtria Kombëtare dhe numri i saj u reduktua në 40 000, në dhjetor në 35 000 ndërsa në 1948 ky numër ra në 27 000 ushtarakë aktiv. Në të njëjtën kohë ajo filloi transformimin në një ushtri të rregullt të kohës së paqes. Struktura organizative esaj përbëhej nga Ministria e Mbrojtjes, Shtabi i Përgjithshëm, FT, FD, FA, FR dhe ato Territoriale. Në vitin 1951 Ushtria krijoi për herë të parë aviacionin ushtarak, në vitin 1953 armën e Kimisë, shërbimin e Komunikimit, Zbulimin etj. FD, tanket, artileria, transporti, logjistika dhe disa shërbime të tjera u riorganizuan. Shqipëria ishte anëtare e Traktatit te Varshavës nga vitet 1950 deri 1968. Ushtria shqiptare u pajis me armatim dhe teknikë nga Bashkimi Sovjetik. Kjo periudhë shënoi fillimet e stërvitjeve të mëdha, sië ishte ajo e vitit 1950. Në vitin 1966 sipas udhëzimeve të PPSH me qëllimin e bërjes së ushtrisë më pak të kushtueshme dhe të lidhur me popullin për mos lejimin e krijimit të ëKastës Ushtarakeë, u realizua nxjerrja e ushtrisë nga kazermat, heqja e sistemit të gradave dhe shpërndarja e saj ne cdo pjesë të territorit të vendit. Komisari politik u vendos për të përfaqësuar vijën e partise në komandat e të gjitha niveleve të Forcave të Armatosura. Gjate periudhës së Luftës së Ftohtë, në vitet 70 dhe 80, Forcat e Armatosura patën një rritje të madhe numerike duke arritur shifrën 61 000 forca aktive, dhe 260,000 rezerviste dhe një numër i madh i Forcave Vullnetare. Ato u riorganizuan disa herë në njësi të përmasave dhe formave joeficente. Në fund të viteve 80 kishte 22 divizione që përbënin 3 fronte. Bazuar në konceptin e ëmbrojtjes pëllëmbë për pëllëmbëë Ushtria u shpërnda në 2200 pika në tëgjithë vendin dhe fortifikimi u kthye në qëllim më vete. Për herë të parë në historinë ushtarake botërore Shkollat e Lira ushtarake filluan në Shqipëri. Në vitet 90 me ndryshimin e sistemit politik, edhe Ushtria u bë pjesë e këtyre ndryshimeve. Reforma në FA filloi me vendosjen e kontrollit civil në to, heqjen e simboleve komuniste nga uniformat ushtarake dhe zëvëndësimi e tyre me simbolet kombëtare, vendosjen e gradave dhe depolitizimin e departizimin. Në bazë të koncepteve të reja për përdorimin e FA u bë ristrukturimië e riorganizimi i tyre me tendencë kryesore zvogëlimin e sasisë dhe rritjen e cilësisë. Hapja ndaj botës ishte një aspekt tjetër që i shërbeu modernizimit të FA dhe rritjes së shkallës së ndërveprueshmërisë së tyre me partnerët ndërkombëtar. Në vitin 1992 Shqipëria shpalli publikisht dëshirën e saj për tëu bërë anëtare e NATO-s, dëshirë e cila u pasua me ndërmarrjen e hapave konkret në këtë drejtim. Kështu në vitin 1994 firmoset Dokumenti në kuadrin e PP dhe në qershor 1995, Shqipëria është zyrtarisht pjesë e nismës PP. Në vitin 1999 u përgatit për herë të parë Plani i Veprimit për Anëtarësim (MAP). Megjithëse në vitin 1997, si pasojë e krizë, FA rezultuan më të dëmtuarat, në një kohë relativisht të shkurtër ato u ringritën dhe u bënë kontribuese të denja për sigurinë e paqen në rajon e më gjerë. Gjeografia e kontributeve të FA në mbështetje të paqes e sigurisë i kaloi kufijtë e rajonit të Ballkanit për tu shtrirë edhe përtej kontinentit. Proceset integruese të FA të nisura në vitin 1992 u ridimensionunan pas vitit 1997, në përputhje me realitetet e krijuara, dhe arritën pikën e tyre kulmore me ftesën për anëtarësim në NATO që vendi ynë mori në Samitin e Bukureshit në prill 2008.
Portet e Shqipërisë
Portet e Shqipërisë kanë funksionuar në bregdetin shqiptar që në kohët e lashta si në Dyrrah, Ulqin, Tivar, Aulone, Apoloni, Onhezmi, etj. Gjatë shekujve VII–XII Durrësi ishte skela kryesore në perëndim të Perandorisë Bizantine. Gjatë periudhës së principatave arbërore u ngritën skela të vogla kryesisht në grykat e lumenjeve në Shirgj, Shëngjin, Shufada, Rodon, Bashtovë, Pirg dhe Spinaricë zhvillimi i të cilave u frenua gjatë periudhës së pushtimit osman.
Gjatë viteve 1928 deri 1934 u ndërtua porti detar i Durrësit dhe disa pontile druri në Sarandë, Vlorë e Shëngjin, të cilat u shkatërruan gjatë Luftës së Dytë Botërore. Nga viti 1945 deri në vitin 1952, u rindertua porti i Durrësit dhe disa kalata betoni në Vlorë, Sarandë e Shëngjin. Gjatë bregdetit Jon janë ndërtuar kalata e pontile në gjirin e Spilesë në Himarë dhe në Sasaj që shërbenin kryesisht për transport agrumesh. Porti kryesor i vendit është ai i Durrësit, ku funksionon edhe kantieri i riparimit të anijeve.
Hekurudha e Shqipërisë
Hekurudha Shqiptare ose HSH është sistemi hekurudhor shqiptar. Terminali kryesor i vendit është në Durrës.
Infrastruktura e HSH-së shtrihet drejt lindjes në Pogradec, jugut në Vlorë dhe veriut në Shkodër. Ka edhe një linje në kryeqytetin Tiranë. Shinat u shtrinë në vitet '80 në Mal të Zi nëpërmjet kufirit të Hanit të Hotit, për transport mallrash. Sot ende nuk ka asnjë lidhje hekurudhore ndërkombëtare për pasagjere në Shqipëri. Trenat janë në gjendje fizike jo të mirë. Rrjeti i HSH është i ndërtuar ne te njëjtin sistem si në Evrope, ne gjurme normale dhe ka një gjatësi prej 447 km.
Kultura
Kultura e Shipërisë është e pasur në shumë drejtime të arit si kinematogafi, teatër, art figurativ etj.
Pas Luftës së II-të Botërore nën udhëheqjen e sistemn Komunist të Shqipërisë është futur në shoqërin9 shqiptare edhe shpërndarja e mirënjohjeve për veprimtari të ndryshme të personava me profesione artistike. Ndër mirënjohjet më të njohura janë Artist i popullit dhe Artist i Merituar. Me ndërrimin e sistemit të qeverisjes, në Shqipëri shpërndarjen e mirënjohjeve e bën Presidenti i Republikës së Shqipërisë. Mirënjohjet që presidenti i bën shqiptarve dhe shtetasve të tjerë janë shenjë e mirënjohjes për kontributin e individëve për sfera të ndryshme të kulturës shqiptare.
Arti në Shqipëri
Fillimet e artit figurativ në truallin e Shqipërisë janë të hershme. Gjurmët e para i përkasin periudhës se neolitit. Nëpërmjet zbulimeve të shumta arkeologjike, në zona të ndryshme të vendit, janë gjetur qindra e mijëra qeramika, terrakota, zbukurime ne metal etj., që u përkisnin fiseve ilire, paraardhësve të drejtpërdrejtë të shqiptarëve të sotëm.
Prodhimet më të hershme janë të thjeshta, për përdorim praktik, por në to shfaqen edhe vlera artistike si në format zoomorfe të enëve ashtu edhe në dekorim, gdhendjet dhe elemente të tjerë. Nga shekulli i gjashtë deri në shekullin e trete p.e.re në qeramika vizatohen linja dhe figura gjeometrike; forma ndërtohet me siluet më elegant dhe pasurohet me elemente plastike. Shumë enë të kësaj periudhe, që ruhen sot në muzetë e Shqipërisë, kanë vlera të mirëfillta artistike dalluese vendase, që nuk i ndeshim në artin e fqinjëve të tjerë po aq të lashtë si helenët, maqedonasitë apo romakët.
Kuzhina shqiptare
Letërsia shqiptare
Televizioni në Shqipëri
Vallet Shqiptare
Sporti në Shqipëri
Shiko edhe:
Kombëtarja shqiptare e futbollit
Federata Shqiptare e Volejbollit
Federata Shqiptare e Atletikës
Festat
Shënime
Referime
Lidhje të jashtme
Presidenca e Shqipërisë – Faqja zyrtare
Parlamenti Shqiptar – Faqja zyrtare
Këshilli i Ministrave – Faqja zyrtare
Instituti Shqiptar i Statistikave – Faqja zyrtare
Ministria e Arsimit dhe Shkencës- Faqja zyrtare
Ministria e Mbrojtjes - Faqja zyrtare
Ministria e Financave- Faqja zyrtare
Ministria e Punëve të Jashtme- Faqja zyrtare
Ministria e Shëndetësisë- Faqja zyrtare
Shtete në Evropë
Shtete në Ballkan
Shtetet anëtare të NATO-s
Shtetet anëtare të Këshillit të Evropës
Shtetet anëtare të Organizatës Ndërkombëtare të Frankofonisë
Shtetet anëtare të Organizatës së Bashkëpunimit Islamik
Shtetet anëtare të Bashkimit për Mesdheun
Shtetet anëtare të Kombeve të Bashkuara
Shtete dhe territore të themeluara më 1912 |
1691 | Wikipedia (Shqiptimi: Uikipedia; gjithashtu dhe si Vikipedia) është një enciklopedi online falas ndërkombëtare e shkruar dhe e mirëmbajtur nga një komunitet me vullnetar përmjet një sistem editimi të bazuar në wiki.
Hapat e parë për krijimin e një enciklopedie të lirë gjuhën angleze u hodhën në janar të vitit 2001. Kjo enciklopedi ashtu si dhe shumë projekte të ngjashme në gjuhë të ndryshme administrohen nga fondacioni mëmë amerikan i ashtuquajtur Fondacioni Wikimedia. Ekzistojnë edhe fondacione të ngjajshme në Francë dhe Gjermani. Varianti në gjuhën shqipe i kësaj enciklopedie të lirë ekziston nën adresën: http://sq.wikipedia.org.
Gjithçka tek Wikipedia është nën licencën GNU Free Documentation License (GFDL), licenca të përputhshme me të, ose materiale të cilat nuk janë nën kushtet e të drejtave të autorit. Redaktorët mbajnë të drejtat e autorit për çfarë shkruajnë, por teksti mbetet i lirë për të tjerë për ta përdorur dhe redaktuar sipas kushteve të GFDL-it ose licencave përkatëse. Për më shumë informacion shikoni Mbi të drejtat e autorit.
Wikipedia shqip
Versioni shqip i Wikipedia-s, Enciklopedisë së Lirë që quhet Wikipedia shqip, filloi më 12 tetor 2003 dhe sot përmban artikuj. Wikipedia shqip mban vendin e 75-të në rangun Meta.
Referime
Lidhje të jashtme
Wikipedia.org
!
Wikimedia |
1693 | Dita është interval kohorë që në shoqëri ka dy kuptime dita si pjesë e ciklit të rrotullimit të tokës gjatë së cilës rrezet e diellit e ndriçojnë hapësirën përreth nesh prapa së cilës fillon nata dhe si dita e plotë me të cilën kuptohet një cikël i plotë i rrotullimit të tokës.
Dita e plotë
Dita e plotë apo e quajtur edhe dita kalendarike prej 24 orësh, për herë të parë është futur në përdorim nga Babilonasit rreth vitit 1705 p.e.s.
Shih edhe
Java
Muaji
Viti
Dekada
Shekulli
Kalendari
Njësitë kohore
Madhësitë astronomike të kohës
Kronologji |
1694 | Stone Gossard ka lindur më 20 korrik 1966 në Seattle, Washington. Është kitarist i grupit Pearl Jam.
Stone Gossard është muzikant amerikan.
Këngëtarë amerikanë
Kitaristë amerikanë |
1699 | Jeff Allen Ament lindi më 10 mars 1963 në Havre, Montana, ShBA, është një rok basist amerikan dhe bashkë me Stone Gossard dhe Mike McCready themelues i Pearl Jam.
Veprat muzikore
Pearl Jam
Ten (1991)
Vs. (1993)
Vitalogy (1994)
No Code (1996)
Yield (1998)
Binaural (2000)
Riot Act (2002)
Lost Dogs (2003)
Rearviewmirror - Greatest Hits (2004)
Pearl Jam (2006)
Three Fish
Three Fish (1996)
The Quiet Table (1999)
Temple of the Dog
Temple of the Dog (1991)
Mother Love Bone
Shine (1989)
Apple (1990)
Green River
Deep Six (1985)
Come on Down (1986)
Dry As a Bone (1987)
Rehab Doll (1988) (1988)
Rehab Doll/Dry As a Bone (1988)
Sub Pop 200 (1988)
Këngëtarë amerikanë
Basistë |
1700 | Mike McCready (Michael "Mike" McCready ka lindur më 5 prill, 1966) është kitarist amerikan, kitaristi kryesor i bendit amerikan të rokut Pearl Jam.
Kitaristë amerikanë |
1701 | Gangnihessou ishte i pari nga "dymbëdhjetë mbretërit e Dahomeit". Gangnihessou mund të ketë qenë mbret rreth vitit 1620. Simbolet e tij ishin një zog gangnihessou mashkull (ishte një rebus për emrin e tij), një daulle, dhe një shkop gjuetie. Nuk është e qartë historikisht nëse ishte tamam mbret, apo nëse përdorte influencën e këshillave për të udhëhequr shoqërinë nëpërmjet të vëllait, Dakodonou, për të cilin është e qartë që mbahej si mbret.
Beninë
Mbretër |
1705 | Sociologjia është një studim i shoqërisë, modeleve të marrëdhënieve shoqërore, bashkëveprimit shoqëror dhe kulturës së jetës së përditshme. Është një shkencë shoqërore që përdor metoda të ndryshme të hetimit empirik dhe analiza kritike për të zhvilluar një organ të njohurive për rendin shoqëror, pranimin dhe ndryshimin ose evolucionin shoqëror. Sociologjia përcaktohet gjithashtu si shkencë e përgjithshme e shoqërisë. Ndërsa disa sociologë kryejnë kërkime që mund të zbatohen drejtpërdrejt në politikën sociale dhe mirëqenien, të tjerët përqendrohen kryesisht në rafinimin e të kuptuarit teorik të proceseve sociale. Tempat e lëndës ndryshojnë nga niveli mikro-sociologjik i veprimit individual (agjenti) dhe ndërveprimi në nivelin makro të sistemeve dhe strukturës shoqërore.
Fokusimet e ndryshme tradicionale të sociologjisë përfshijnë shtresimin shoqëror, klasën shoqërore, lëvizjen sociale, fenë, shekullarizimin, ligjin, seksualitetin, gjininë dhe devijimin. Ndërsa të gjitha sferat e veprimtarisë njerëzore preken nga ndërveprimi midis strukturës sociale dhe veprimit individual, sociologjia gradualisht e ka zgjeruar fokusin e saj në lëndë të tjera, siç janë shëndetësia, mjekësia, ekonomia, institucionet ushtarake dhe penale, interneti, arsimi, kapitali shoqëror, etj. roli i veprimtarisë shoqërore në zhvillimin e njohurive shkencore.
Gama e metodave shkencore sociale është zgjeruar gjithashtu. Studiuesit social mbështesin një larmi teknikash cilësore dhe sasiore. Kthesat gjuhësore dhe kulturore të mesit të shekullit XX çuan në qasje gjithnjë e më interpretuese, hermeneutike dhe filozofike drejt analizës së shoqërisë. Në të kundërt, fundi i viteve 1990 dhe fillimi i viteve 2000 kanë parë ngritjen e teknikave të reja analitike, matematikore, dhe llogaritëse, si modelimi i bazuar në agjentë dhe analiza e rrjetit social.
Hulumtimi shoqëror informon politikanët dhe hartuesit e politikave, edukatorët, planifikuesit, ligjvënësit, administratorët, zhvilluesit, biznesmenët, menaxherët, punonjësit socialë, organizatat joqeveritare, organizatat jofitimprurëse dhe njerëzit e interesuar për zgjidhjen e çështjeve sociale në përgjithësi. Shpesh ekziston një marrëveshje e madhe ndërmjet kërkimeve shoqërore, hulumtimit të tregut dhe fushave të tjera statistikore.
Historia dhe zanafilla e Sociologjisë
Si shkencë e vecantë, sociologjia zyrtarisht njihet aty nga fundi i shekullit të 19. Ajo u shkëput si shkencë e veçantë në atë kohë nga Filozofia, Shkencat ekonomike, Etnografia. Zanafila e krijimit të saj si shkencë është e lidhur ngushtë me zhvillimet e shoqërisë qytetare në Europën e shekullit të 19. si dhe me industrializimin progresiv.
Mendimtarët e hershëm dhe ato të mesit të shekullit të 19. si Henri de Saint-Simon, Karl Marx, Herbert Spencer, edhe sot e kësaj dite llogariten si mendimtarët klasik të sociologjisë.
Emërtues i sociologjisë ishte shkencëtari francez Auguste Comte me librin e tij (Système de politique positive, ou Traité de sociologie, instituant la religion de l'humanité, 4 Bde., 1851-1854).
Përkufizime
Nga shpjegimi i kuptimit dhe i përmbajtjes se sociologjisë buron edhe vetë përkufizimi i saj. Disa nga këto përkufizime janë:
"Sociologjia është studim i jetës së grupeve shoqërore" (Earl Babbie, 1983);
"Sociologjia është studim sistematik i shoqërisë njerëzore" (John Macionisin & Ken Plummerin, 1998);
"Sociologjia është shkencë, në kuptimin që ajo nënkupton metodat sistematike te studimit dhe vlerësimit te teorive nën driten e fakteve dhe argumenteve logjike" (Anthony Giddens);
"Sociologjia është një studim sistematik i jetës shoqërore, grupeve shoqërore dhe shoqërive, me theks te veçantë në shoqëritë moderne" (N.Fanuko 1997).
Ndarja e Sociologjisë
Sociologjia në një ndarje të thjeshtë ndahet në:
Sociologjia e përgjithshme
Temat kryesore të Sociologjisë së përgjithshme janë psh: Veprimi social,Interaksioni social, Shkëmbimi social,Ndryshimi social, Mobiliteti social, Struktura sociale, Pushteti, Hegjemonia, Elitat, Grupet, Rolet sociale, Klasat, Socializimi etj.
Sociologjitë e veçanta
Ndër më të rëndësishmet nga sociologjitë e veçanta janë: sociologjia e Punës, sociologjia e Familjes, sociologjia Politike, sociologjia juridike. Nga diferencimi i vazhdueshëm edhe i vet sociologjisë, dita ditës formohen edhe sociologji të tjera të veçanta.
Metodat Sociologjike
Numëri i madhë i instrumenteve metodike të sociologjisë empirike ndahet si vijon:
Metodat Kualitative;
Metodat Kuantitative;
Metodat Historiko-Krahasuese (komparative).
Shumë shpesh përdoren kombinime të këtyre 3 Metodave (Metodat mixe/të përziera).
Ndarja e Sociologjisë sipas Temës që trajton
Makrosociologjia
Sociologjia Marxiste
Strukturalizmi
Funksionalizmi
Strukturfunksionalizmi
Teoritë Kritike
Teoritë Sistemore
Teoritë Kulturore
Mikrosociologjia
Sociologjia e Konfliktit
Interaksionizmi Simbolik
Dinamika e Situates
Sociologjia e Fenomenit
Individualizmi Metodologjik
Sociologjia Figurative
Etnometodologjia
Messosociologjia
Ky nocion është shumë pak i definuar dhe përshkruan psh. Sociologjinë e Institucioneve, të Ritualeve dhe Organizatave.
Sociologë të rëndësishëm
Theodor W. Adorno
Auguste Comte
Émile Durkheim
Norbert Elias
Michel Foucault
Jürgen Habermas
Paul Lazarsfeld
C Wright Mills
Karl Marx
Vilfredo Pareto
Talcott Parsons
Georg Simmel
Herbert Spencer
Ferdinand Tönnies
Max Weber
Referime
Shkencë |
1709 | ASCII (American Standard Code for Information Interchange), që zakonisht lexohet si 'aski', është bashkësi e karakterëve të bazuar në Alfabetin Romak apo alfabetin e gjuhës së sotme angleze apo atyre të Europës perendimore. Më së shumti përdoret për kompjuterë dhe për pajisje të tjera që e përdorin atë për të reprezentuar tekstin apo për ato pajisje për konrollë që përdorin tekstin.
Hyrje
Si çdo kodim tjetër kompjuterik që përdoret për paraqitjen e karakterëve, ASCII krijon një lidhshmëri në mes të mostrave të bit-ave dhe simboleve të gjuhës së shkruar. Në këtë mënyrë i lejojnë pajisjeve digjitale të komunikojnë njëra me tjetrën dhe të procesojnë, ruajnë dhe të bartin informata që kanë të bëjnë me karaktera. Enkodimi ASCII apo edhe ASCII e zgjeruar, përdoret pothuajse nga të gjithë kompjuterët, e posaçërisht nga kompjuterat personal. Emri MIME i preferuar për këtë enkodim është "US-ASCII".
ASCII është kod 7-bitësh, që do të thotë se përdoren 7 bite (në një fushë prej 0 deri në 127 në sistemin decimal) për të paraqitur karakterin. Në kohën kur ASCII u paraqit, shumë kompjuterë kishin të bënin me bajte apo grupe 8-bitëshe (oktete) si njësi më të vogla të informatës. Biti i tetë zakonisht është përdorur si bit për paritet për të bërë kontrollimin e gabimeve gjatë komunikimit apo funksioneve të ndryshme të pajisjeve. Te makinat të cilat nuk e kanë përdorur bitin e tetë për kontrollim të paritetit, zakonisht e kanë kthyer atë bit në zero, edhe pse disa sisteme sikurse PRIME, e kanë kthyer në një.
ASCII does not specify any way to include information about the conceptual structure or appearance of a piece of text. That requires other standards, such as those specifying markup languages. Conceptual structure can be included using XML and appearance can be specified by using HTML for relatively simple things, SGML for more complex things, or PostScript, Display PostScript, or TeX for advanced layout and font control.
ASCII was first published as a standard in 1963 by the American Standards Association (ASA), which later became ANSI. ASCII-1963 lacked the lowercase letters, and had an up-arrow (↑) instead of the caret (^) and a left-arrow (←) instead of the underscore (_). The 1967 version added the lowercase letters, changed the names of a few control characters and moved the two controls ACK and ESC from the lowercase letters area into the control codes area where they belonged. There are many variations of ASCII, but its present, most widely-used form is ANSI X3.4-1986, also standardized as ECMA-6, ISO/IEC 646:1991 International Reference Version, ITU-T Recommendation T.50 (09/92), and RFC 20. It is embedded in its probable replacement, Unicode, as the 'lowest' 128 characters. ASCII is considered by some the most successful software standard ever promulgated.
Historically, ASCII developed from telegraphic codes and its first commercial use was as a 7-bit teleprinter code promoted by Bell data services. The Bell System had been planning to use a 6-bit code derived from Fieldata that added punctuation and lower-case letter to the earlier 5-bit Baudot teleprinter code but was persuaded to instead join the ASA subcommittee that was developing ASCII. Baudot helped in the automation of sending and receiving of telegraphic messages, and took many features from Morse code; it was however, a constant length code unlike Morse code. Compared to earlier telegraph codes, the proposed Bell code and ASCII were both reordered for more convenient sorting (ie, alphabetization) of lists, and added features for devices other than teleprinters. Some ASCII features, including the 'ESCape sequence', were due to Bob Bemer.
ASCII control characters
The first thirty-two codes (numbers 0–31 decimal) in ASCII are reserved for control characters: codes that were not originally intended to carry information, but rather to control devices (such as printers) that make use of ASCII. For example, character 10 represents the "line feed" function (which causes a printer to advance its paper), and character 27 represents the "escape" key found on the top left of common keyboards.
Code 127 (all seven bits on) is another special character known as "delete" or "rubout". Though its function is similar to that of other control characters, this pattern was used so that it could be used to "erase" a section of paper tape, a popular storage medium until the 80s, by punching all possible holes at a particular character position.
Many of the ASCII control codes are to mark data packets, or to control a data transmission protocol (e.g. ENQuiry [effectively, "any stations out there?"], ACKnowledge, Negative AcKnowledge, Start Of Header, Start Of Text, End Of Text, etc). ESCape and SUBstitute permit a communications protocol to, for instance, mark binary data so that if it contains codes with the same pattern as a protocol character, the code will be processed as data.
The separator characters (Record Separator, etc.) were intended for use with magnetic tape systems.
XON and XOFF are common interpretations of two of the Device Control characters and are generally used to throttle data flow to a slow device, such as a printer, from a fast device, such as a computer so data does not overrun and be lost.
Early users of ASCII adopted some of the control codes to represent "meta-information" such as end-of-line, start/end of a data element, and so on. These assignments often conflict, so part of the effort in converting data from one format to another is making the correct meta-information transformations. For example, the character(s) representing end-of-line ("new line") in text data files/streams vary from operating system to operating system. When moving files from one system to another, these characters must be recognized as end-of-line markers and converted appropriately.
In the table above, the fifth column contains glyphs reserved for representing control codes in a data stream, ie, when they must be printed or displayed rather than (or in addition to) causing action; your browser, (i.e., your HTML user agent) may require the installation of additional fonts in order to display them.
The sixth column shows the key combinations traditionally used to input control characters from a keyboard. In this column, a caret ("^") represents the "Control"/"Ctrl" key, which must be held down while pressing the next key, e.g. "^Z" means to hold down Ctrl while pressing the Z key. This notation is also sometimes used by software as a printable representation of control characters that could not be processed.
In some systems on the Internet, there is a history of the DEL control code being converted to BS in transit to a remote server. If the code was received in a text editor that did not know what do with it, the result was often "^H" appearing where the user intended to delete previous characters. "^H" persists in messages today as a deliberate humorous device, e.g. "there's a sucker^H^H^H^H^H^H^H potential customer born every minute".
ASCII printable characters
Code 32 is the "space" character, denoting the space between words, which is produced by the large space bar of a keyboard. Codes 33 to 126 are called the printable characters, which represent letters, digits, punctuation marks, and a few miscellaneous symbols.
Seven bit ASCII provided seven "national" characters and, if the combined hardware and software permit, can use overstrikes to simulate some additional international characters: a BackSpace can be followed with the grave accent (which the American and British standards, but only the American and British standards, also call "opening single quotation mark"), a tilde, or a breath mark (inverted vel).
Note how uppercase characters can be converted to lowercase by adding 32 to their ASCII value; in binary, this can be accomplished simply by setting the sixth-least significant bit to 1.
Aliases for ASCII
RFC 1345, published in June 1992, and the IANA registry of character sets, ongoing, recognize the following case-insensitive aliases for ASCII as being suitable for use on the Internet:
ANSI_X3.4-1968 (canonical name)
ANSI_X3.4-1986
ASCII
US-ASCII (preferred MIME name)
us
ISO646-US
ISO_646.irv:1991
iso-ir-6
IBM367
cp367
csASCII
Of these, only the aliases US-ASCII and ASCII are widely used. They are often found in the optional "charset" parameter in the Content-Type header of some MIME messages, in the equivalent "meta" element of some HTML documents, and in the encoding declaration part of the prolog of some XML documents.
Variants of ASCII
As computer technology spread throughout the world, many variations of ASCII were developed by corporations and standards bodies in order to facilitate the expression of non-English languages that still used Roman-based alphabets. Some of these variations can be considered to be ASCII extensions, although the term is sometimes misapplied to cover all variants, including those that don't preserve ASCII's character map in the 7-bit range.
ISO 646 (1972) was the first attempt to remedy the English bias, although it created compatibility problems, since it was still a seven-bit character set. No additional codes were available, so some were re-assigned in language-specific variants. It was thus impossible to know what character was represented by a code without knowing what variant was in use, and text processing systems were generally able to cope with only one variant, anyway.
Eventually, improved technology brought out-of-band means to represent the information formerly encoded in the eighth bit of each byte, freeing this bit to add another 128 additional character codes for new assignments. For example, IBM developed eight-bit code pages, such as code page 437, which replaced the control characters with graphic symbols such as smiley faces, and mapped additional graphic characters to the upper 128 bytes. These code pages were supported in hardware by IBM PC manufacturers, as well as in operating systems such as MS-DOS.
Eight-bit standards such as ISO/IEC 8859 were true extensions of ASCII, leaving the original character mapping intact and just adding additional values above the 7-bit range. This enabled a broader range of languages to be represented, but these standards were still plagued with incompatibilities and limitations. Still, ISO/IEC 8859-1 and original 7-bit ASCII are the most common character encodings in use today.
Unicode and ISO/IEC 10646: the Universal Character Set, have a much wider array of characters, and their various encoding forms are rapidly supplanting ISO/IEC 8859 and ASCII in many environments. While ASCII is defined in terms of 7-bit codes, Unicode and the UCS are defined in terms of relatively abstract "code points": non-negative integer numbers that can be mapped, using different encoding forms and schemes, to sequences of 1 or more 8-bit bytes. To permit backward compatibility, Unicode and the UCS assign the first 128 code points to the same characters as ASCII. ASCII can therefore be thought of as being a 7-bit encoding scheme for a very small subset of Unicode and the UCS. The popular UTF-8 encoding form prescribes the use of one to four 8-bit code values for each code point character, and happens to be identical to ASCII for the code values below 128. Other encoding forms such as UTF-16 resemble ASCII in how they represent the first 128 characters of Unicode, but tend to use 16 or 32 bits per character, so they are not entirely compatible without conversions.
The portmanteau word ASCIIbetical has evolved to describe the collation of data in ASCII code order rather than "standard" alphabetical order (which requires some tricky computation, and varies with language).
ASCII contains many characters which were not commonly used, or at least spoken of, outside of the computing context; the "popularization" of these characters required that names be agreed upon for them. See the pronunciation guide in the external links, below.
ASCIIZ or ASCIZ is an adjective used to refer to a null-terminated ASCII string.
Shih edhe
Binary and text files
EBCDIC
Extended ASCII
ISCII
ISO 646
ISO 8859
Tabela-ASCII
Textfiles.com
Unicode
UTF-8
VISCII
Computer (family)-specific ASCII variants:
ATASCII
PETSCII
ZX Spectrum character set
ASCII in space:
Asteroid 3568 ASCII
External links
Standard ECMA-6: 7-bit Coded Character Set 6th edition (December 1991)
IANA Registry: C0 Set of ISO 646
IANA Registry: ISO 646, USA Version X3.4 — 1968
ASCII: American Standard Code for Information Infiltration by Tom Jennings
Jargon File: ASCIIbetical
Bob Bemer's home page some historical notes about ASCII from one of its designers
A pronunciation guide for ASCII characters (some are more whimsical than others; see especially the end of the list)
Annotated History of Character Codes by Tom Jennings, World Power Systems
Learning by Simulations Interactive simulation of ASCII encoding
ASCII is also a name of one of the oldest and most prestigious computer magazines published in Japan. See ASCII (magazine)
Informatikë
Internet |
1713 | Tepelena është qytet dhe kryeqendër e rrethit me të njëjtin emër në jug të Shqipërisë dhe ka një sipërfaqe prej 817 km². Tepelena ka një popullsi prej rreth 55 mijë banorësh (2005) e cila jeton në dy qytetet Tepelenë e Memaliaj dhe në fshat, në tetë komuna me 35 mijë banorë. Rrethi përfshin pjesë nga krahinat etnografike të Kurveleshit, Lopësit, Rrezes, Dervenit, Buzit e Krahësit, ku secila shquhet për larminë e traditave, këngëve, valleve e kostumeve.
Në këtë rreth, falë pozicionit gjeografik, ka pasur shumë qendra të banuara, si vende banimi të hapura në rajonet Dragoti, Beçishti, Damësi, ashtu dhe vendbanime të fortifikuara me mure masive.
Historia
Në shekujt pas Krishtit u vu re një ndërprerje e veprimtarisë fortifikuese, që përkon me të ashtuquajturën "paqe romake" (Pax Romana), por më tej për të përballuar dyndjet e barbarëve dhe lëvizjet e brendshme ndërtimet u gjallëruan. Në këtë periudhë të vonë antike në Tepelenë u zhvilluan ndërtime në pika kyçe, në qytet dhe në nyjet rrugore. Historianët trajtojnë si të kësaj periudhe punimet ne Kalivaç, Zharrë, Qesarat (ku janë gjetur qypa, gdhendje mermeri e mbeturina të një banje antike).Tepelena është një vendbanim i hershëm që lidhet me ndërtimin e një kështjelle në shek VII, të ngritur në këtë pikë strategjike në kryqëzimin e rrugëve të Vjosës, grykës së Këlcyres, Drinosit dhe Mallakastrës. Vendbanimi me i hershem per qytetin lidhet me nje keshtjelle, qe eshte ngritur mbi nje pike strategjike, ne kryqezimin e rrugve qe kalojn ne luginen lumore te Vjoses dhe Drinos. Ne vitin 1789, qytetin e mori ne dore Ali Pashe Tepelena, ku ngriti dhe sarajet e veta, ai perfundoi se ndertuari dhe kalane e qytetit, e cila u kthye ne nje rezidence te dyte per pashain.
Vendodhja
Tepelena ndodhet ne krahinen e Dervenit, ne jug te Shqiperise. Ajo pershkrohet tej per tej nga lumi Vjose, ne pjesen veri-lindore ndodhet mali i Shendellise, perballe saj qendrojne malet e zones se Kurveleshit ndersa me ne jug mali i Golikut, gryka e Mezhgoranit, qe ndan si me thike vargmalet Shendelli-Lunxheri-Bureto dhe Trebeshine-Dhembel- Nemercke. Dy lumenjte , Vjosa, nga me te medhenjte e Shqiperise, dhe Drinos krijojne nje peisazh madheshtor. Ne themelet e kesaj krahine jane qytetet Tepelene, Memaliaj dhe fshatrat Mezhgoran, Dragot, Becisht, Dames, Kallemp, Kashisht, Bylysh, Vasjar, fshat Memaliaj, Nivice, Turan, Mirice e Luzat.
Emri
Emri i Tepelenes ka tre variante; i pari e lidh prejardhjen e ketij emri me fjalen turke “Tepeleden” qe do te thote “kokeshpues”. Versioni i dyte e shpjegon fjalen me “Tepe e Lenes” qe do te thote “kodra e Lenes” dhe versioni i trete me bindes eshte ai qe kete emer e shpjegon me fjalen ilire “Antibylyne” qe do te thote “perball Bylyneve”. Me vone kjo fjale evoluon dhe merr emrin Tepelene.
Kultura
Kultura e Tepelenes eshte mbreslenese pasi ajo ben pjese ne krahinen e Toskerise qe permbledh te gjitha trevat qe jane ne te djathte te lugines se lumit Vjose dhe krahinen e Laberise. Keto krahina kane tradita, zakonevdhe rite te pergjithshme, por kane dhe vecori dalluese nga njera-tjetra, te cilat i gjejme ne dialekt gjuhesor, ritet e dasmave, ceremonite mortore etj. Kostumet popullore, kryesisht te Tepelenes, jane te vecanta pasi burrat perdorin poture dhe fustanella, xhamadan, ndersa grate citjane, kemisha te gjata pa jake jeleku, flokaja etj. Nje tjeter karakterisitike e vecante eshte se per veshjet popullore perdoren zbukurime me qendisje ari.
Ekonomia
Politika
Lidhje të jashtme
https://web.archive.org/web/20120608052445/http://www.tepelenaonline.com/
http://www.tepelena.com/
http://www.tepelena.com/forum
Shiko dhe këtu
Rrethi i Tepelenës
Uji i ftohtë
Emblema e qytetit të Tepelenës
Qytete në Shqipëri |
1717 |
Botues nga Shqipëria
Sh.B. Arbëria - Tiranë
Sh.B. Camaj-Pipa - Shkodër
Sh.B. e Librit Universitar - Tiranë
Sh.B. Logoreci - Tiranë
SH.B. OMBRA GVG-Tiranë
Sh.B. Onufri - Tiranë
Sh.B. Apollonia - Tiranë
Sh.B. Alb Paper - Tiranë
Sh.B. Botuese Aferdita - Tiranë
Sh.B. Albas] - Tiranë
Sh.B. Albin - Tiranë
Sh.B. Çabej - Tiranë
Sh.B. Dita 2000 sh.p.k - Tiranë
Sh.B. Dita Group sh.a - Tiranë
Sh.B. Dituria - Tiranë
Sh.B. Dudaj - Tiranë
Sh.B. e Librit Shkollor - Tiranë
Sh.B. Erik - Tiranë
Sh.B. Globus - Tiranë
Sh.B. Grafon sh.p.k - Tiranë
Sh.B. Ideart sh.p.k - Tiranë
Sh.B. Laholli - Lushnjë
Sh.B. Omsca I - Tiranë
Sh.B. Toena sh.p.k - Tiranë
Sh.B. Uegen - Tiranë
[[[Sh.B. Faik Konica|Sh.B. Konica]] - Tiranë
Botues nga Kosova
Sh.B. AIKD - Prishtinë
Sh.B. Akademia e Shkencave dhe e Arteve e Kosovës - Prishtinë
Sh.B. Artini - Prishtinë
Sh.B. Brezi 81 - Prishtinë
Sh.B. Buzuku - Prishtinë
Sh.B. Dukagjini - Pejë
Sh.B. Elta BS - Prishtinë
Sh.B. Faik Konica - Prishtinë
Sh.B. Focus - Prishtinë
Sh.B. Grupi Koha - Prishtinë
Sh.B. Insitutti Albanologjik i Prishtinës - Prishtinë
Sh.B. Libri Shkollor - Prishtinë
Sh.B. Lidhja e Shkrimtarëve të Kosovës - Prishtinë
Sh.B. Meshari - Prishtinë
Sh.B. Pen Qendra e Kosovës - Prishtinë
Sh.B. Piramida - Prishtinë
Sh.B. Pjetër BogdaniI - Prizren
Sh.B. Reletra - Prishtinë
Sh.B. Rilindja - Prishtinë
Sh.B. Rozafa - Prishtinë
SH.B. Rrjedha - Gjilan
Sh.B. Serembe - Prishtinë
Sh.B. Sira - Prishtinë
Sh.B. Shpresa - Prishtinë
Sh.B. Tenda - Prishtinë
Sh.B. Titanic - Prishtinë
Sh.B. Zëri - Prishtinë
Botues nga Maqedonia
Sh.B. Albumi - Tetovë
Sh.B. Asdreni - Shkup
Sh.B. ASR - Tetovë
Sh.B. Çabej - Tetovë
Sh.B. Furkan ISM - Shkup
Sh.B. Idriz Seferi - Kumanovë
Sh.B. Logos-A - Shkup
Sh.B. Nderi - Kumanovë
SH.B. Nun - Shkup
Botues nga Lugina e Preshevës
Të pa seleksionuara
Sh.B. Dritero -
Sh.B. Elena Gjika -
Sh.B. Encilkopedike -
Sh.B. Fan Noli -
Sh.B. GlobusR -
Sh.B. e Lidhjes se Shkrimtareve -
Sh.B. Lisitan -
Sh.B. Luarasi -
Sh.B. Mesonjetorja -
Sh.B. Naim Frasheri -
Sh.B. Naum Veqilharxhi -
Sh.B. Phoenix -
Sh. B. KONICA
Listat e shqiptarëve
Lista (Letërsi) |
1719 | Viti 2004 ka 366 ditë dhe është vit i brishtë.
Ngjarje
4 Janar - Michail Saakashvili fiton zgjedhje në Gjeorgjia.
13 Janar - Helmut Kohl fitoi çmimin "Internationaler Adalbertpreis".
25 Janar - Michail Saakashvili bëhet kryetar i Gjeorgjisë.
31 Janar - Manifestime evropiane për të drejtat e emigrantëve.
Edi Rama fiton titullin World Mayor.
SK Tirana, e njohur edhe si 17 Nëntori Tirana kampione e Shqipërisë në futboll.
17 Mars - Fillojnë trazira në Kosovë ,që njihen si Trazirat e marsit. Në këto trazira humben jetën 28 persona dhe u shkatërruan shumë monumente fetare në Kosovë.
2 Prill - Bullgaria, Estonia, Lituania, Letonia, Rumania, Sllovakia dhe Sllovenia i bashkohen NATO-s.
12 Prill - filloi versioni shqip i Wiktionary.
18 Prill - themelohet klubi i futbollit Drini fk
1 Maj - Çekia, Estonia, Hungaria, Letonia, Lituania, Malta, Polonia, Qipro, Sllovakia dhe Sllovenia i bashkohen Bashimit Evropian.
15 Korrik - Nisi zyrtarisht transmetimet platforma e parë televizive dixhitale në Shqipëri. Lindi DigitAlb, një ndër të parat platforma dixhitale tokësore në Evropë,
Gomure
Vdekje
9 Janar - Zhou Erfu, shkrimtar kinez (l. 1914)
13 Prill - Bedri Dedja, shkrimtar shqiptar (l. 1930)
5 Qershor - Ronald Reagan, ish president amerikan (l. 1911)
10 Tetor - Christopher Reeve, aktor amerikan (l. 1952)
Pa data
Datat e personave më poshtë nuk janë të shënuara në artikujt mbi biografinë e tyre:
- Tish Daija, kompozitor shqiptarë (l. 1926) |
1721 | Kjo është lista e shkrimtarëve shqiptarë.
Shkrimtarët më eminentë
Gjergj Fishta
Naim Frashëri
Fan Noli
Sami Frashëri
Migjeni
Ismail Kadare
Shkrimtarë modernë
Gjergj Fishta
Naim Frashëri
Dritëro Agolli
Faik Konica
Martin Camaj
Xhevahir Spahiu
Majlinda Nana Rama
Fatos Kongoli
Fatos Arapi
Ismail Kadare
Irma Kurti
Kasëm Trebeshina
Lindita Arapi
Agron Tufa
Valdete Antoni
Sulejman Mato
Esad Mekuli
Ervin Hatibi
Anton Pashku
Rexhep Qosja
Resul Shabani
Agim Vinca
Din Mehmeti
Azem Shkreli
Ali Podrimja
Beqir Musliu
Sabri Hamiti
Murat Isaku
Kim Mehmeti
Nijazi Ramadani
Mehmet Kraja
Shiko edhe
Lista e shkrimtarëve
Autorë
Shkrimtarë shqiptarë
Letërsi shqipe |
1727 | Gjeometria është degë e matematikës që i studion figurat e rrafshit dhe hapësirës dhe relacionet në mes tyre. Fjala gjeometri vjen nga greqishtja dhe ka kuptimin "matje e tokës" këtë fjalë e krijoi Herodoti.
Historia e zhvillimit të gjeometrisë
Me kalimin e shekujve gjeometria është zgjeruar duke u bërë një kompleks studimesh dhe hulumtimesh të ndërlikuara. Koha se kur ka "lindur" gjeometria si shkencë sipas Euklidit është shekulli i III-të.Kontribute në gjeometri kanë dhënë edhe matematikanët Arkimedi dhe Apolloni i Perges. Në Egjipt rreth lumit Nil pas vërshimeve zhdukeshin kufijtë e parcelave dhe për këtë arsye njeriu u detyrua që ti rindante prapë ato dhe për këto duheshin njohje të disa rregullave të cilat të përmbledhura e morën emrin gjeometri.
Në shekullin e XVI-të gjeometria merr karakter algjebrik, që përgatiste rrugën për në gjeometrinë analitike e shtruar nga Fermat dhe Cartesiusi (Descartesi). Një ndarje e studimit të gjeometrisë sipas degëve të ndryshme ndodh në shekullin e XIX-të. Në këtë periudhë bëjnë pjesë Gaspard Monge, Edouard Poncelet, Chasles, Steiner, Plücker, Staudt të tjerë si Grassmann, Jacobi, Cayley e Sylvester zhvillojnë gjeometrinë hiperspaciale. Gaussi dhe Riemanni praktikojnë gjeometrinë diferenciale.
Shih edhe
Aritmetika
Matematika
Gjeometria analitike
Gjeometria deskriptive
Literatura
Referime
Matematikë
Gjeometri |
1728 | Fizika (nga , nga phúsis "natyrë") është dega e shkencës e cila merret me zbulimin dhe analizimin e dukuritë fizike, që përfshin studimin e lëndës dhe lëvizjen e saj në fabrikën e hapësirë-kohës, si dhe konceptet e forcës dhe energjisë. Në mënyrë më të përgjithshme ajo cilësohet si shkenca nëpërmjet së cilës njerëzit përpiqen të shpjegojnë dukuritë natyrore. Fizika njihet si "shkencë themelore" sepse fusha të tjera si kimia dhe biologjia hulumtojnë sisteme, veçoritë e të cilave varen nga ligjet e fizikës.
Zhvillimet në fizikë janë të lidhura ngushtë me sektorin teknologjik, si dhe kanë infleunca shumë të thellë në shkencat e tjera, përfshirë matematikën dhe filozofinë. Për shembull, zhvillimi i teorisë së elektromagnetizmit çoi në krijimin e pajisjeve të shumta elektrike (televizori, kompjuteri, pajisjet shtepiake); zhillimet në termodinamikë çuan në zhvillimin e mjeteve të motorizuara për transportin, si motori me avull; zhvillimet në mekanikë motivuan dhe ndihmuan në zhvillimin e analizës matematike, kimisë kuantike, dhe përdorimit të pajisjeve eksperimentale si mikroskopi elektronik në mikrobiologji.
Fizika ndahet në dy disiplina: në fizikën teorike dhe fizikën eksperimentale. Fizika teorike merret kryesisht me formalizimn teorik te dukurive i cili bazohet ne koncepte matematike, ndërsa fizika eksperimentale merret me rikrijimin dhe matjen e dukurive të njohura natyrore. Megjithëse kërkimet e shumta akoma kanë ngelur në disa probleme të pazgjidhura në fizikë si dhe fusha të shumta kerkimi të cilat nuk janë eksploruar ende plotësisht.
Implikimet filozofike
Lindja e fizikës si shkencë në shumë mënyra i detyrohet filozofisë së lashtë greke. Filozofë të ndryshëm grekë avancuan teoritë e tyre të natyrës. Këto filluan që nga përpjekjet e para të Talesit për të karakterizuar lëndën, deduktimet e Demokritit se lënda duhet të reduktohet në një gjendje të pandryshueshme, deri tek astronomia e Ptolemeut. Libri i Aristotelit Fizika mbeti burimi i vetëm formal i shkencës deri kur Galileo Galilei filloi të eksperimentonte për të provuar vërtetësinë e pohimeve. Deri në shekullin e 18-të, fizika ishte e njohur si "Filozofia Natyrore".
Nga fillimi i shekullit të 19-të fizika filloi të cilësohej si një disiplinë e veçantë e ndarë nga filozofia dhe shkencat e tjera. Fizika, si me pjesën tjetër të shkencës, mbështetet në filozofinë e shkencës për të dhënë një përshkrim adekuat të metodës shkencore. Metoda shkencore përdor arsyetime a priori ose a posteriori si dhe përdorimin e inferencave Baeziane për të matur vlefshmërinë e një teorie të caktuar.
Zhvillimi i fizikes i ka dhënë përgjigjje shumë pyetjeve të filozofëve të lashtë, por gjithashtu ka ngritur edhe pyetje të reja. Filozofia e fizikës, studimi i çështjeve filozofike rreth fizikës, përfshin tema të tilla si natyra e hapësirës dhe kohës, determinizmin, dhe pikëpamje metafizike të tilla si empiricizmi, realizmi dhe natyralizmi.
Shumë fizikantë kanë shkruar për implikimet filozofike të punës së tyre, për shembull Laplasi, i cili hodhi tezën e determinizmit kauzal, Ervin Shrodingeri, i cili shkroi mbi mekanikën kuantike. Matematikani fizicist Roger Penrose është quajtur një Platonist nga Stephen Hawking, një çështje që Penrose e diskuton në librin e tij, Rruga drejt realitetit. Hawking i referohet vetvetes si një reduktionist i paturpshëm, gjë e cila bie ndesh me idetë e Penrose.
Historia
Që nga antikiteti, njerëzit janë përpjekur për të kuptuar sjelljen e fenomeneve natyrore. Një mister i madh në ato kohëra ishte sjellja e parashikueshme e objekteve qiellor si Dielli dhe Hëna. Disa teori u propozuan, shumica e të cilave u hodhën poshtë.
Filozofi Tales (rr. 624–546 p. e. s.) qe i pari që refuzoi të pranojë shpjegime të mbinatyrshme, fetare apo mitologjike për dukuritë e natyrës. ai deklaroi hapur se çdo fenomen ka një shkak fizik. Teoritë e hershme fizike ishin të frazuara në aspektin filozofik, dhe asnjëherë nuk vërtetoheshin me anë të testimeve sistematike eksperimentale siç bëhet në ditët e sotme. Shumë ide nga teoritë e pranuara të Ptolemeut ose të dhe Aristotelit nuk janë të sakta kur krahasohen me vërejtjet e përditshme.
Megjithatë, shumë filozofë dhe astronomë të lashtësisë dhanë përshkrime të sakta në fushat e atomizmit dhe astronomisë. Leukipus (gjysma e parë e shek 5) qe i parë që propozoi atomizmin, kurse Arkimedi derivoi përshkrime shumë të sakta sasiore të mekanikës, zhurmës dhe hidrostatikës, duke përfshirë një shpjegim për parimin e levës. Mesjeta pa shfaqjen e fizikës eksperimentale e cila morri formë midis përpjekjeve të fizikantëve Muslimanë, më i famshmi nga të cilët qe Alhazen, e ndjekur nga fizika moderne e cila kryesisht morri formë në fillimin e Evropës moderne nga shumë fizikantë, më i famshmi nga të cilët qe Isak Njutoni, i cili ndërtoi teoritë e tija mbi punën e Galileo Galilei dhe Johan Keplerit. Në shekullin e 20, puna e Albert Ajnshtajnit shënoi një drejtim të ri në fizikë që vazhdon edhe në ditët e sotme.
Degët e fizikës
Edhe pse fizika përfshin një kategori të gjerë fenomenesh, degët themelore të fizikës janë mekanika klasike, elektromagnetizmi (i cili përfshin optikën), relativiteti, termodinamika, dhe mekanika kuantike. Seicila nga këto teori është testuar nga eksperimente të shumta dhe është provuar si e saktë në fushën e aplikimit të saj. Për shembull, mekanika klasike përshkuan në mënyrë korrekte lëvizjen e trupave në jetën e përditshme, megjithatë ajo nuk mund të aplikohet në shkallën atomike, atje ajo zëvendesohet nga mekanika kuantike, ndërsa për shpejtësi të krahasueshme me shpejtësinë e dritës, efektet relativistike bëhen më të rëndësishme. Edhe pse këto teori kuptohen shume mirë ato vazhdojnë të jenë fusha kërkimore — për shembull, një aspekt i rëndësishëm i mekanikës klasike e njohur si teoria e kaosit u zhvillua në shekullin e 20-te, tre shekuj pas formulimt origjinal të mekanikës nga Isak Njutoni (1642–1727). Teoritë themelore formojnë një bazë per studimin dhe kërkimin e temave më të specializuara. Një tabelë me këto teori, së bashku me konceptet që ato përdorin, mund të gjendet këtu.
Mekanika klasike
Mekanika klasike është një model fizik i forcave që veprojnë mbi trupat dhe madhesite fizike. Zakonisht ajo referohet si "mekanika Njutoniane" sipas Isak Njutonit dhe ligjeve të Njutonit. Mekanika ndahet ne statikë, e cila modelon trupat në prehje, kinematikë, e cila modelon trupat në lëvizje, dhe dinamika, e cila modelon trupat mbi të cilët aplikohen forca të ndryshme. Mekanika klasike e trupave të vazhduar dhe të deformueshëm njihet si mekanika e vazhduar, e cila vetë ndahet në mekanikën e ngurtë dhe mekanikën fluide sipas gjëndjes së lëndës që studiohet. Kjo e fundit, mekanika e lëngjeve dhe gazeve, përfshin hidrostatikën, hidrodinamikën, pneumatikën, aerodinamikën, dhe fusha të tjera. Mekanika statike merret me objekte që janë në prehje. Mekanika kinematike merret me objekte në lëvizje. Mekanika dinamike merret me lëvizjen e shkaktuar nga forcat që veprojnë mbi trupat.
Mekanika klasike jep rezultate të sakta në fushën e saj të aplikimit, e cila është eksperienca e përditshme. Ajo zëvendësohet nga mekanika relativiste për sisteme që lëvizin me shpejtësi të krahasueshme me atë të dritës, nga mekanika kuantike për sisteme në shkallë të vogël, dhe nga teoria kuantike relativiste e fushës për sisteme që kanë të dyja veçantitë e mësipërme. Megjithatë, mekanika klasike është akoma e dobishme, sepse ajo është shumë më e thjeshtë për tu aplikuar në krahasim me teoritë e tjera si dhe ka një fushë të gjerë aplikimi. Mekanika klasike mund të përdoret për të përshkruar lëvizjen e objekteve me përmasa të konsiderueshme (si topat ose makina), objekte astronomike (si planetet apo galaksitë), dhe disa objekte të caktuara mikroskopike (molekula organike).
Nje koncept i rëndësishëm në mekanikë është identifikimi i madhësive të konservuara si energjia dhe momenti, të cilat çojnë tek mekanika Lagranzhiane dhe ajo Hamiltoniane të cilat janë riformulime të ligjeve të Njutonit duke përdorur knoceptin e energjisë dhe nxitimit (impulsit). Teori si mekanika e lëngjeve si dhe teoria kinetike e gazeve janë rezultate të aplikimit të mekanikës klasike tek sistemet mikroskopike. Rezultate të kohëve të fundit në studimin e sistemeve dinamike jolineare i kanë dhënë lindje teorisë së kaosit, studimi i sistemeve ku ndyshime të vogla shkaktojnë efekte të mbëdha. Ligji gravitacional i Njutonit, i formuluar në mekanikën klasike, shpjegoi ligjet e Keplerit mbi lëvizjen planetare si dhe ndihmoi në transformimin e mekanikës klasike në një element të rëndësishëm të revolucionit shkencor.
Elektromagnetizmi
Elektromagnetizmi përshkruan bashkëveprimet e thërrmijave të ngarkuara, me fushat elektrike dhe magnetike. Ai ndahet ne elektrostatikë, e cila bën studimin e bashkëveprimeve midis ngarkesave në prehje, dhe elektrodinamikë, e cila studion bashkëveprimet midiss ngarkesave në lëvizje dhe rrezatimit. Teoria klasike e elektromagnetizmit është e bazuar në ligjin e forcës së Lorencit dhe tek ekuacionet e Maksuellit.
Elektrostatika është studimi i fenomeneve që lidhen me trupa të ngarkuar në prehje. Siç përshkruhet nga ligji i Kulombit, trupa të tillë aplikojnë forca mbi njëri tjetrin. Sjellja e tyre mund të analizohet nëpërmjet koncepteve të fushës elektrike që rrethon çdo trup të ngarkuar, e tillë që çdo trup i ngarkuar i vendosur në këtë fushë është subjekt i nje force në madhësi të drejtëpërdrejtë me madhësinë e ngarkesës dhe madhësinë e vlerës së fushës magnetike në atë pozicion. Në qoftë se forca është tërheqëse apo shtytëse kjo varet nga polariteti i ngarkesës. Elektrostatika ka aplikime të shumta, që variojnë që nga analiza e fenomeneve si vetëtimat deri tek ndërtimi i motorave, siç është për shembull motori elektrostatik.
Elektrodinamika është studimi i fenomeneve që lidhen me trupa të ngarkuara në lëvizje dhe fusha elektrike dhe magnetike që ndryshojnë në kohë. Meqënëse një ngarkesë në lëvizje prodhon një fushë magnetike, elektrodinamika merret me efekte si magnetizmi, rrezatimi elektromagnetik, dhe induksioni elektromagnetik, të cilat përfshinë aplikime praktike si gjeneratori elektrik si dhe motori elektrik. Kjo pjesë e elektrodinamikës, njihet si elektrodinamika klasike, ajo u shpjegua në një mënyrë sistematike nga Xhejms Klark Maksuell. Duhet thënë se janë ekuacionet e Maksuellit ato të cilat i pershkruajnë fenomenet elektrike me një përgjithësi të madhe. Një zhvillim i mëvonshëm është elektrodinamika kuantike, e cila përfshin ligjet e teorisë kuantike në mënyrë që të shpjegojë bashkëveprimin e rrezatimit me lëndën. Diraku, Hajzenbergu, dhe Pauli ishin disa nga pionerët që formuluan hapat fillestare që çuan tek elektrodinamikën kuantike. Elektrodinamika relativiste merr parsysh korigjimet relativiste të lëvizjes së trupave të ngarkuar që lëvizin me shpejtësi të përafërt me atë të dritës. Ajo zbatohet në fenomene që lidhen me përshpejtues ngarkesash si dhe me tuba elektronesh në voltazhe dhe korrente të larta.
Elektromagnetizmi përfshin fenomene të tjera elektromagnetike të jetës së përditshme. Për shembull, drita është një fushë elektromagnetike oshiluese që rrezatohet nga thërrmija të ngarkuara në lëvizje. Përveç gravitetit, shumica e forcave të përditshme janë rrjedhojë të forcës elektromagnetike.
Principet e elektromagnetizmit gjejnë aplikime në disiplina të shumta si tek mikrovalët, antenat, makinat elektrike, satelitët e komunikimit, bioelektromagnetika, plazma, kërkimet në përshpejtuesit bërthamorë, fibrat optike, në interferencën dhe kompatibilitetin elektromagnetik, në konvertimin e energjisë elektromekanike, deri tek aplikime teknologjike si radari dhe meteorologjia. Pajisjet elektromagnetike përfshinë transformatorët, çelsat elektrike, radio/TV, telefonin, motori elektrik, linjat e transmisionit, përçuesit e valëve, fibrat optike, dhe lazerin.
Termodinamika dhe mekanika statistike
Termodinamika studion efektet e ndryshimit të temperaturës, shtypjes, dhe vëllimit në një sistem fizik në një shkallë makroskopike, si dhe transferimin e energjisë si nxehtësia. Historikisht, termodinamika u zhvillua për të rritur efiçencën e motorëve me avull të hershëm.
Pika fillestare për trajtimin termodinamik të një problemi janë ligjet e termodinamikës, të cilat postulojnë që energjia mund të shkëmbehet midis sistemeve fizike si nxehtësi ose punë. Ato postulojnë gjithashtu edhe ekzistencën e një madhësie të quajtur entropi, e cila mund të përcaktohet për çdo sistem. Në termodinamikë, bashkëveprimet midis ansambleve të mëdha të objekteve studiohen dhe kategorizohen. Rëndesi të madhe për këtë mbajnë konceptet e sistemit dhe e mjedisit rrethues. Një sistem përbehet nga thermija, lëvizja mesatare e të cilave përcakton vetitë e tij, të cilat janë të lidhura me njëra tjetrën nëpërmjet ekuacioneve të gjëndjes. Vetitë mund të kombinohen për të shprehur energjinë e brëndshme dhe potencialin termodinamik, të cilat janë shumë të vlefshme për përcaktimin e kushteve për ekuilibrin dhe proçeset spontane.
Mekanika statistike analizon sisteme makroskopike duke aplikuar parime statistikore në përbërësit e tyre mikroskopike. Ajo jep një mënyrë për lidhjen e vetive mikroskopike të atomeve dhe molekulave individuale me vetitë makroskopike të të gjithë materialit që mund të observohen në jetën e përditshme. Termodinamika mund të shpjegohet si një rezultat i natyrshëm i statistikës dhe mekanikës (klasike dhe kuantike) në një nivel mikroskopik. Në vecanti, mund të përdoret për llogaritjen e madhësive termodinamike të vetive të materialeve nga analizat spektroskopike të molekulave individuale. Në këtë mënyrë, ligjet e gazeve mund të derivohen, nga supozimi se gazi është një koleksion thërrmijash inidviduale, të cilat mund të trajtohen si sfera të ngurta me masë. Nga ana tjetër, nëqoftëse këto thërrmija individuale kanë një ngarkesë elektrike, atëhere përshpejtimi individual i këtyre thërrmijave do të shkaktojë emitimin e dritës. Ishin këto fakte të marra në konsiderate ato që çuan Maks Plankun të formulonte ligjin e rrezatimit të trupit të zi, vetem duke supozuar qe spektri i rrezatimit te emituar nga keto thermija nuk është constant ne lidhje me frekuencen, por është i kuantizuar.
Relativiteti
Relativiteti është një përgjithësim i mekanikes klasike që përshkruan objekte masive ose objekte që lëvizin me shpejtësi shumë të mbëdha, ose sisteme shumë masive. Ai përfshin relativitetin special dhe të përgjithshëm.
Teoria e relativitetit special u propozua më 1905 nga Albert Ajnshtajni në artikullin e tij "Mbi Elektrodinamikën e trupave në lëvizje". Titulli i artikullit i referohet faktit se relativiteti special zgjidh problemin midis ekuacioneve të Maksuellit dhe mekanikes klasike. Teoria është e bazuar mbi dy postulate: 1. forma matematike e ligjeve fizike është invariante në të gjitha sistemet inerciale; dhe 2. shpejtësia e dritës në boshllëk është konstante dhe e pavarur nga burimi i vëzhguesit. Në mënyrë që këto dy postulate mos kundështojnë njëra tjetrën kërkohet që hapësira dhe koha të unifikohen në fabrikën e hapesirë-kohës e cila varet në llojin e sistemit.
Relativitei special jep një sërë rezultatesh të habitshme që duket sikur shkojnë kundër intuitës, megjithatë të gjitha këto parashikime janë të verifikuara eksperimentalisht.Ai hedh poshte nocionet absolute të hapësirës dhe kohës duke pohuar se distanca dhe koha varen tek vëzhguesi, koha dhe hapësira perceptohen në mënyrë të ndryshme, në varësi të vëzhguesit. Teoria nxjerr në perfundimin se ndryshimi tek masa, dimensionet, dhe koha shoqërohen me ndryshimet e shpejtësisë së trupit. Ajo gjithashtu jep edhe ekuivalencën e lëndës me energjinë, siç jepet nga formula e ekuivalencës së masës me energjinë E = mc2, ku c është shpejtesia e dritës në boshllëk. Relativiteti special dhe relativiteti Galilean i mekanikës Njutoniane bien dakort kur shpejtësitë e trupave janë të vogla në krahasim me atë të dritës. Relativiteti special nuk e përshkruan gravitacionin; megjithatë duhet theksuar se ai mund të pershkruajë levizje të nxituara në mungesë të gravitetit.<ref>Ndryshimi në shpejtësinë e dritës shkakton ndryshime tek masa, dimenisonet dhe tek koha.
Shiko për shembull:
Relativiteti i përgjithshëm është teoria gjeometrike e gravitacionit e publikuar nga Albert Ajnshtajni në 1915/16. Ajo unifikon relativitetin special, ligjin universal të gravitetit të Njutonit, duke futur idenë se gravitacioni mund të përshkruhet nga kurbatura e hapësirës dhe kohës. Në relativitetin e përgjithshëm, kurbatura e hapësirë-kohës prodhohet nga energjia e lëndës dhe rrezatimit. Relativiteti i përgjithshëm ndryshon nga metrikat e teorive të gravitacionit nga përdorimi i ekuacionet e fushës të Ajnshtajnit të cilat lidhin përmbajtjen e hapësirë-kohës me vete hapësirë-kohën. Invarianca lokale e Lorencit kërkon që manifoldi në RP të jetë 4-dimensional dhe Lorencian në vend të atij Rimanian. Për më tepër, parimi i kovariancës së përgjithshme e bën të domosdoshme përdorimin e analizës tensoriale.
Suksesi i pare i relativitetit të përgjithshëm qe në shpjegimin e preçesionit anormal të perihelionit të Mërkurit. Në 1919, Artur Edington lajmëroi që vëzhgimi i një ylli pranë eklipsit diellor konfirmoi parashikimet e relativitetit të përgjithshëm se trupat masivë mund të përkulin dritën. Që atëhere, shumë observime dhe eksperimente kanë konfirmuar shumë nga parashikimet e relativitetit të përgjithshëm, përfshirë bymimi kohor gravitacional, zhvendosja në të kuqe e gjatësisë valore të dritës, vonesën e sinjalit, dhe rrezatimin gravitacional. Për më tepër, vëzhgime të shumta në kohën e sotme interpretohen si nje afirmim pozitiv i një nga parashikimeve më të çuditshme dhe ekzotike të relativitetit të përgjithshëm, ekzistencës së vrimave të zeza.
Mekanika kuantike
Mekanika kuantike është dega e fizikës që trajton sistemet atomike dhe nënatomike si dhe bashkëveprimin e tyre me rrezatimin në terma të madhësive të observueshme. Ajo bazohet mbi faktin që të gjitha format e energjisë lëshohen në njësi diskrete të quajtura "kuante". Duhet theksuar se, teoria kuantike lejon vetëm përdorimin e llogaritjeve probabilistike ose statistike mbi tiparet e thërrmijave nënatomike, të dhëna nëpërmjet funksionit valor. Ekuacioni i Shrodingerit në mekanikën kuantike luan rolin analog që ligjet e Njutonit dhe ligji i konservimit të energjisë luajnë në mekanikën klasike — pra, ai parashikon sjelljen e sistemeve dinamike në të ardhmen — ky funksion është një ekuacion vale i dhënë në terma të funksionit valor i cili parashikon në një mënyrë analitike dhe preçise probabilitetin e ngjarjeve dhe rezultateve.
Sipas teorive të vjetra të fizikës klasike, energjia trajtohet si një fenomen i vazhdueshëm, kurse lënda mendohet si diçka që zë një vend në hapësire dhe lëviz në mënyrë të vazhdueshme. Sipas teorisë kuantike, energjia emetohet dhe absorbohet në njësi të vogla, diskrete. Një copë individuale ose paketë energjie, quhet një kuant (shumës. kuante), kështu që në disa raste ajo sillet tamam si një grimcë lënde; të gjitha thërrmijat shfaqin veti valore kur janë në lëvizje kështu që në mekanikën kuantike lënda nuk mendohet si e lokalizuar në një vend por si e shpërndarë në një farë mënyre.Për shembull, drita, ose rrezatimi elektromagnetik, që lëshohet ose absorbohet nga një atom ka vetëm frekuenca (ose gjatësi valësh) të caktuara, siç mund të shihet nga vijat spektrale që i korrespondojnë elementit të atij atomi. Teoria kuantike tregon se keto frekuenca i korrespondojnë energjive të përcaktuara të kuanteve të dritës, ose fotoneve, kjo del nga fakti qe elektronet në një atom lejohen të marrin vetem vlera të caktuara të energjisë, ose e thënë ndryshe elektronet mund të ekzistojne vetëm në nivele të caktuara energjitike, një kuant energjie emetohet ose absorbohet kur frekuenca është në proporcion të drejtë me diferencën e energjisë me dy niveleve.
Formalizmi i mekanikes kuantike u zhvillua gjatë 1920-ve. Në 1924, Luiz de Brojli propozoi se valët dritore nuk janë të vetmet të cilat shfaqin një karaker dual, pra vala sillet si thërmije siç ndodh në efektin fotoelektrik dhe në spektrat atomike, edhe thërrmijat grimcore shfaqin dukuri valore. Sugjerimi i de Brojlit dha dy formulime të ndryshme të mekanikës kuantike. Mekanika valore e Ervin Shrodingerit (1926) përfshin përdorimin e një koncepti matematik, funksionit valor, i cili është i lidhur me probabilitetin e gjëndjes së një thërrmije në një pikë të hapësirës. Mekanika e matricave e Uerner Hajzenbergut (1925) nuk e përmend fare konceptin e funksionit valor ose koncepte të ngjashme, e megjithatë ajo u tregua se ishte komplet ekuivalente me teorinë e Shrodingerit. Një zbulim shume i rëndësishëm në teorine kuantike është parimi i papërcaktueshmërisë, i enunciuar për herë të parë nga Hajzenbergu në 1927, i cili vendos një limit absolut teorik në saktësinë që mund të arrihet në disa matje; si rezultat i kesaj, mendimi i disa shkencetareve se gjendja fizike e nje sistemi mund të matet në menyre ekzakte për tu përdorur në parashikimin e gjendjes së sistemit në të ardhmen duhet të braktisej. Mekanika kuantike u kombinua me teorinë e relativitetit në formulimin e P. A. M. Dirakut (1928), e cila, përveç të tjerash, parashikoi ekzistencën e anti-thërrmijave. Zhvillime të tjera të teorisë përfshinë statistikën kuantike, të prezantuar në një formë nga Ajnshtajni dhe S. N. Bose (statistika Bose-Ajnshtajn) dhe në një formë tjetër nga Diraku dhe Enriko Fermi ( statistika Fermi-Dirak); Elektrodinamika kuantike, merret me bashkeveprimin midis thërrmijave të ngarkuara dhe fushës elektromagnetike; përgjithësimi i saj jepet nga, teoria kuantike e fushës; dhe elektronika kuantike. Zbulimi i mekanikës kuantike në fillimin e shekullit të 20-të revolucionoi fizikën, sic shihet mekanika kuantike është një nga degët më themelore në pothuajse të gjitha fushat kontemporare të kerkimit.
Kërkimi
Teoria dhe eksperimenti
Kultura e kërkimit në fizikë ndryshon nga shumica e shkencave në ndarjen e teorisë dhe eksperimentit. Që nga shekulli i dymbëdhjetë, shumica e fizikantëve jane specializuar ose në fizikën teorike ose në atë eksperimentale. Fizikanti i madh Italian Enriko Fermi (1901–1954), i cili bëri kontribute themelore si në teori ashtu edhe në fushën eksperimentale në fizikën bërthamore, mund të thuhet se qe një veçanti. Në kontrast me këtë, pothuajse të gjithë teoricienët e suksesshëm në biologji dhe kimi (për shembull kimisti kuantik dhe biokimisti Amerikan Linus Pauling) kane qënë eksperimentalist, edhe pse në kohët e fundit kjo po ndryshon.
Teoricienet kërkojnë të zhvillojnë modele matematike që bien dakort me eksperimentet ekzistuese por në të njëjtën kohë bëjnë parashikime për rezultate në të ardhmen, ndërsa eksperimentalistët bëjnë eksperimente për testimin e parashikimeve teorike si dhe eksplorojnë (zbulojnë) fenomene te reja. Edhe pse teoria dhe eksperimenti janë të zhvilluara në mënyrë të ndarë ato varen ngushtë tek njëra tjetra. Progresi në fizikë vjen kur eksperimentalistët bëjnë një zbulim që teoritë ekzistuese nuk mund ta shpjegojnë, ose kur teoritë e reja japin baza për parashikime eksperimentale të testueshme. Teoricienët punojnë ngushtë me eksperimentalistët që zakonisht janë ata që përdorin fenomenologjinë.
Fizika teorike është e lidhur ngushtë me matematikën, e cila është gjuha mbi të cilën teoritë fizike janë të bazuara, duhet thënë se fusha të tëra të matematikës, si analiza matematike, u shpikën posaçërisht për të zgjidhur problemet fizikë.
Fushat e kërkimit
Fushat kontemporante të kërkimit në fizikë mund të ndahen në fizikën e materies së kondensuar; fizikën atomike, molekulare, dhe optike; fizikën bërthamore; astrofizikën; gjeofizikën dhe biofizikën. Disa departamente fizike kane edhe fusha speciale kerkimi mbi edukimin në fizikë. Që nga shekulli i njëzetë, fushat individuale të fizikës kanë filluar të bëhen shumë të specializuara, sot shumica e fizikantëve punojnë në një fushë të vetme gjatë gjithë karrieres së tyre. "Universalistë" si Albert Ajnshtajni (1879–1955) dhe Lev Landau (1908–1968), të cilët punuan në fusha të shumta në fizikë, në kohët e sotme janë shumë të rrallë.
Fizika e materies së kondensuar
Fizika e materies së kondensuar është një fushë e fizikës që merret me vetitë fizike makroskopike të lëndës. Në vecanti, ajo merret me fazat e kondensuara që shfaqen sa herë që numri i përbërëseve të sistemit është shumë i madh dhe forcat e bashkëveprimit midis përbërëseve janë shumë të forta. Shembujt më të njohur janë fazat e kondensuara të ngurta dhe lëngjet, të cilat janë rrjedhojë e lidhjeve dhe forcave elektromagnetike midis atomeve. Forma më ekzotike të fazave të kondensuara përfshinë superfluidet dhe Kondensatet Boze-Ajnshtajn të gjetura në disa sisteme atomike në temperatura shume të ulta, si dhe fazën superpërcjellëse që shfaqet në elektrone përcjellës në disa materiale të caktuara, si dhe fazat ferromagnetike dhe antiferromagnetike të spinit në laticën atomike.
Fizika atomike, molekulare, dhe optike
Fizika atomike, molekulare, dhe optike (AMO) është studimi i bashkëveprimeve lëndë-lëndë dhe dritë-lëndë në shkallën e një atomi të vetëm ose për disa struktura që përmbajnë vetëm pak atome. Të treja deget janë të grupuara së bashku për shkak të ndërlidhjeve, ngjashmërise së metodave që përdoren dhe shkalleve të ngjashme të energjisë. Të treja zonat përfshijnë trajtime klasike ose kuantike; siç dihet analizimi i sistemit bëhet nga një këndvështrim mikrosokpik (në kontrast me analizimin makroskopik).
Fizika atomike studjon çatinë elektronike të atomeve. Fusha kërkimore në kohët tona po fokusohet në kontrollin kuantik, ftohjen dhe zënien në grackë të atomeve dhe ioneve, në përplasjet dinamike në temperaturë të ulta si dhe në sjelljen e gazeve që bashkëveprojnë në mënyrë të dobët (Kondensatet Bose-Ajnshtajn si dhe sistemet e holluara Fermionike të degjeneruara), në matjen me preçision të konstanteve themelore si dhe në efektet e korrelacioneve të elektroneve në strukturën dhe dinamikën e sistemeve. Fizika atomike është e infulencuar nga bërthama (shiko, për shembull, ndarjen e niveleve energjitike), kurse fenomene intra-bërthamore si fisioni dhe fuzioni konsiderohen pjesë të fizikës bërthmore.
Fizika molekulare fokusohet në struktura multi-atomike si dhe në bashkëveprimin e tyre të brendshëm ose të jashtëm me lëndën dhe dritën. Fizika optike është e veçantë nga optika sepse ajo nuk tenton që të fokusohet në kontrollimin e fushave klasike të dritës nga objektet makroskopike, por në vetitë themelore të fushave optike dhe bashkëveprimit të tyre me dritën në botën mikroskopike.
Fizika bërthamore
Fizika bërthamore merret me studimin e përbërëseve elementare të lëndës dhe energjisë, si dhe me bashkëvepimet mes tyre. Ajo njihet gjithashtu edhe si "fizika e energjisë së lartë", sepse shumë thërrmija elementare nuk shfaqen zakonisht, veçse në përplasje që ndodhin në energjira shumë të larta me thërrmijat e tjera, siç ndodh në përshpejtuesit e thërrmijave.
Tani, bashkëveprimet e thërrmijave elementare përshkruhen nga Modeli Standart. Ky model merr parasysh 12 thërrmija të njohura të lëndes të cilat bashkëveprojnë nëpërmjet forcave themelore të fortë, të dobët, dhe asaj elektromagnetike. Dinamika e thërrmijave të lëndës përshkruhet nëpërmjet shkëmbimit thërrmijave mesazhere që mbajnë forcat. Këto thërrmija mesazhere njihen rrespektivisht si gluonet, W− dhe W+ dhe bozoni Z, si dhe fotoni. Modeli Standart gjithashtu parashikon ekzistencën e një thërrmije të njohur si bozoni Higgs, ekzistenca e të cilit nuk është verifikuar akoma.
Astrofizika
Astrofizika dhe astronomia janë aplikimet e teorisë dhe metodave fizike për studimin e strukturës yjore, evolucionit yjor, origjinës së sistemit diellor, dhe problemeve të lidhura me kozmologjinë. Për shkak se astrofizika është një subjekt shumë i gjerë, astrofizikantët zakonisht aplikojnë shumë disiplina të fizikës, përfshirë mekanikën, elektromagnetizmin, mekanikën statistike, termodinamikën, mekanikën kuantike, relativitetin, fizikën bërthamore, dhe fizikën atomiko-molekulare.
Astrofizika u zhvillua nga shkenca e vjetër e astronomisë. Astronomët e civilizimeve të hershme bërën vëzhgime metodike të qiellit, kjo duket nga artifaktet e shumta astronomike të kohëve të hershme të gjetura në kultura të ndryshme. Pas shekujsh zhvillimi nga astronomët Babiloniane dhe Greke, astronomia perëndimore u fut në një periudhë letargjike për katërmbëdhjetë shekuj deri në ardhjen e Nicolaus Copernicus i cili modifikoi sistemin Ptolemaik duke vendosur diellin në qendër të universit. Observimet e detajuara të Tycho Brahes çuan në Ligjet e Keplerit të lëvizjes planetare. Në të njëjtën kohë teleskopi i Galileut ndihmoi në zhvillimin e shkencës moderne. Teoria e Njutonit e gravitetit universal dha një bazë dinamike për ligjet e Keplerit. Në fillim te shekullit te 19-te., shkenca e mekanikes qiellore arriti një stad shumë të zhvilluar në duart e Leonhard Euler, J. L. Lagranzhit, P. S. Laplasit, dhe të tjerëve. Teknika matematike të fuqishme bënë të mundur zgjidhjen analitike të disa nga problemeve më thelbesore të gravitacionit klasik të zbatura tek sistemi diellor. Në fund të shekullit të 19-të, zbulimi i vijave spektrale në dritën e diellit provoi se elementet e gjetur tek Dielli gjënden edhe në Toke. Gjatë kësaj kohe interesi u zhvendos nga përcaktimi i distancës dhe pozicionit të yjeve tek përcaktimi i përbërjes së tyre fizike (shikoni struktura yjore dhe evolucioni yjor). Për shkak se aplikimi i fizikës tek astronomia ka zënë nje rol thelbësor përgjatë shekullit të 20-të, diferencimi midis astronomisë dhe astrofizikës është zhdukur.
Zbulimi nga Karl Jansky në 1931 që radio sinjalet e emetuara nga trupat qiellore shënoi fillimin e shkencës së radio astronomisë. Në kohët e fundit, zbulimet astronomike janë zgjeruar me hedhjen e sondave kozmike. Perturbimet dhe interferenca nga atmosfera e Tokes e bejnë të domosdoshme përdorimin e astronomisë së rrezeve-X,infra te kuqe, ultraviolet, rreze gama. Teleskopi hapësinor Habëll, i lëshuar në 1990, ka bërë të mundur shikimin e pamjeve vizuale të një kualiteti dhe qartësie të lartë që ja kalon pamjeve të marra nga instrumentet tokësore; vëzhgimet nga Toka përdorin teleskope me optikë adaptive e cila bën të mundur kompesimin e turbulencës pranë atmosferës së Tokës.
Kozmologjia fizike është studimi i formimit dhe evolucionit të universit në shkallat më të mbëdha. Teoria e relativitetit e Albert Ajnshtajnit luan një rol thelbësor në teoritë moderne kozmologjike. Në fillim të shekullit të 20-të, zbulimi i Habëllit që universi po zgjerohej, siç tregohet nga diagrami i Habëllit, bëri që të dilnin teori të reja si Modeli i gjendjes se qendrueshme te universit dhe ai i Bumit te madh. Teori e Bumit te Madh u konfirmua nga suksesi i parashikimeve të teorisë së Nuklosintezës së Bumit te Madh dhe zbulimit të sfondit kozmik mikrovalor në 1964. Modeli i Bumit të madh qëndron mbi dy shtylla teorike: Teoria e relativitetit të përgjithshëm e Albert Ajnshtajnit dhe parimi kozmologjik. Kozmologjistët, kohët e fundit kanë formuar një model preçiz të evolucionit të universit, i cili perfshin inflacionin kozmik, energjinë e zezë dhe lëndën e zezë.
Fizika e aplikuar
Fizika e aplikuar është një term i përgjithshëm për fizikën që hyn në pune për një përdorim të caktuar. Aplikimi dallohet nga fizika e pastër nga një kombinim delikat i faktorëve si motivacioni i kërkuesve dhe sjellja e tyre në lidhje me teknologjinë ose shkencën që ndikohet nga puna e tyre. Kjo degë ndryshon nga inxhinieria sepse fizikanti mund të mos dizenjojë ndonje gjë të caktuar, por ai i perdor konceptet fizike gjatë kohës që bën kërkime me qëllim që të zhvillojë teknologji të reja për zgjidhjen e një problemi. Kjo në një fare mënyre është e ngjashme me matematikën e aplikuar. Fizikantët e aplikuar mund të jenë të interesuar në përdorimin e fizikës për kërkime shkencore. Për shembull,njerzit që punojnë në përshpejtuesit bërthamorë kërkojnë që të ndërtojnë detektorë më të mirë thërrmijash për kërkime në fizikën teorike.
Fizika përdoret jashtëzakonisht shumë në çdo degë inxhinierie. Për shembull, statika, një nëndegë e mekanikës, përdoret për ndërtimin e urave ose strukturave të tjera, kurse akustika përdoret për të ndërtuar salla më të mira për koncertet ose operat. Një kuptim i fizikës është shumë i rëndësishëm në dizenjimin e simulatorëve realistë për fluturime ose për lojrat kompjuterike, si në motorin fizik, apo edhe në filma për arritjen e efekteve realiste.
Fizika edukative
Fizika edukative i referohet metodave të tanishme pedagogjike që përdoren për të mësuar fizikën, si dhe asaj pjese të kërkimeve pedagogjike që kërkojnë të përmirësojnë këto metoda. Historikisht, fizika është mësuar në shkollën e lartë dhe në nivelin unversitar, së bashku me ushtrimet e laboratorit të cilat kanë për qëllim verifikimin e koncepteve që janë shpjeguar gjatë leksioneve. Programet universitare zakonisht përfshinë trainimin në degët themelore, të fizikës klasike dhe asaj kuantike. Trainimi specializohet më tej kur studenti mbron doktoraturën për një temë të caktuar. Shumica e universiteteve kontemporane kanë grupe të specializuar brenda departamentit të cilat merren me një program të caktuar (si psh grupi i optikës kuantike). Një nga pedagogët më te famshëm në fizikë Riçard Fajman mendonte se dhënia e mësimit ne fizikë qe një art më vete.
Publikime të rëndësishme në fizikë
Shiko: Publikime të rëndësishme në fizikë
Shiko edhe
Mekanika klasike
Mekanika e Njutonit
Mekanika e Hamiltonit
Mekanika e Lagranzhit
Elektromagnetizmi
Optika
Elektrodinamika kuantike
Teoria e relativitetit
Termodinamika
Mekanika statistike
Mekanika kuantike
Teoria Shkencore
Burimet e të dhënave
Lidhje të jashtme
Portal i drejtuar nga Instituti i Fizikës
Koncepte themelore
Diskutim
Portali fizika
Organizata (Web)
AIP: Instituti Amerikan i Fizikës
IOP: Instituti i Fizikes
APS: Shoqëria Amerikane Fizike
SPS: Shoqëria e Studentëve të Fizikës Amerikane
CAP: Organizata Kanadeze e Fizikantëve
EPS: Shoqëria Fizike Europiane
Wikibooks {{ #if: Fizika}}
Wikibooks ka një axhendë studimi për fizikën
Wikibooks
ka një
Shkencë |
1729 | Algjebra studion strukturat algjebrike (Grupet, Unazat, Trupat, Hapësirat vektoriale, etj.). Me ndihmën e saj bëhet zgjidhja e Ekuacioneve dhe sistemeve të Ekuacioneve. Në algjebrën lineare shqyrtohen Matricat dhe Detirminantet. Në teorinë e Galois-it, bëhet shqyrtimi i problemeve gjeometrike në mënyrë algjebrike. Algjebra është marre nga emri i një matematikan mysliman (Al Gjabir). Algjebra ka të bëjë me gjetjen e panjohur ose duke vënë variablat e jetës reale në ekuacione dhe pastaj zgjidhjen e tyre. Për fat të keq, shumë libra mësimore shkojnë direkt tek rregullat, procedurat dhe formulat, duke harruar se këto janë probleme reale të jetës që zgjidhen dhe duke lënë mënjanë shpjegimin e algjebrës në thelbin e saj: përdorimi i simboleve për të përfaqësuar variablat dhe faktorët që mungojnë në ekuacione dhe manipulimin e tyre në një mënyrë për të arritur në një zgjidhje.
Algjebra është një degë e matematikës që zëvendëson letrat për numrat dhe një ekuacion algjebrik përfaqëson një shkallë ku ajo që bëhet në njërën anë të shkallës është bërë edhe në anën tjetër të shkallës dhe numrat veprojnë si konstante. Algjebra mund të përfshijë numra realë , numra kompleksë, matrica, vektorë, dhe shumë forma të tjera të përfaqësimit matematik.
Fusha e algjebrës mund të ndahet më tej në konceptet themelore të njohura si algjebra elementare ose në studimin më abstrakt të numrave dhe ekuacioneve të njohura si algjebra abstrakte, ku e para përdoret në shumicën e matematikës, shkencës, ekonomisë, mjekësisë dhe inxhinierisë, ndërkohë që ky i fundit është përdoren kryesisht vetëm në matematikë të avancuar. Algjebra elementare mësohet në të gjitha shkollat e Shteteve të Bashkuara duke filluar në mes të klasave të shtatë dhe nëntë dhe duke vazhduar edhe në shkollën e mesme dhe madje edhe në kolegj. Kjo lëndë është përdorur gjerësisht në shumë fusha duke përfshirë mjekësinë dhe kontabilitetin, por mund të përdoret gjithashtu për zgjidhjen e problemeve të përditshme kur bëhet fjalë për variablat e panjohur në ekuacionet matematikore.
Numrat
Numrat natyrorë: Prej 1 deri (Infinit/Pafund)
Numrat e plotë numrat real R
Numrat irracionalë
Numrat pozitiv: Numrat me te mëdhenj se 0
Numrat negativ: Numrat me te vegjël se 0
Numrat real dhe vetitë tyre
Vlera absolute e numrave real
Rrethina e pikës
Numrat e përafërt (aproksimativ)
Numrat kompleks
Barazia e numrave kompleks
Mbledhja dhe shumëzimi i numrave kompleks
Format e numrave kompleks
Forma algjebrike :
Forma trigonometrike :
Forma eksponenciale :
Veprimi me numra kompleks
Mbledhja dhe zbritja e numrave kompleks
Shumëzimi dhe pjesëtimi i numrave kompleks
Fuqizimi i numrave kompleksEmiljano
Formula e Muavrit :
Rrënjëzimi i numrave kompleks
Zgjidhja trigonometike e ekuacionit binomial
Burimi i të dhënave
Shiko edhe
Simbolet matematikore
! |
1730 | Themelues i Logjikës matematikore konsiderohet matematikani anglez George Boole kuptimet e para të logjikës formale i kanë dhënë grekët e vjetër me përfaqësuesin kryesor të saj Aristotelin. Logjika matematikore lindi nga nevoja e eliminimit të kundërthënieve dhe paradokseve që u paraqitën në teorinë e bashkësive poashtu ajo ka luajtur një rol të veçantë në lindjen e disa lëmive të reja të matematikës bashkohore. Kjo degë përsosi simbolet e deriatëhershme dhe e plotësoi me simbole të reja gjuhën simbolike.
Gjykimet
Gjykimi (pohimi), është koncept themelor në Logjikën matematikore. Në aspektin e saktësisë gjykimi i nënshtrohet ligjit të përjashtimit të së tretës dhe merr vetëm njërën nga vlerat i saktë ose jo i saktë (true ose false).
P.sh. gjykime janë fjalitë : " Wikipedia nuk është e shkruar në gjuhen shqipe ", "1 + 1 = 1" (këto pohime në logjikën matematikore mirren si gjykime) jo të sakta, sepse "Tani unë po e lexojë këtë artikull të shkruar në gjuhen shqipe" dhe "1 + 1 = 2" janë gjykime të sakta. Vetitë i saktë dhe jo i saktë quhen vlera të saktësisë së gjykimit dhe shënohen me simbolet T (lexo : te) dhe (lexo : jo te). Simboli "T" është i ngjashëm me germën e parë të fjalës angleze True = i (e) saktë. Emërtimi i gjykimeve zakonisht bëhet me germat e vogla të alfabetit, si p, q, r... dhe trajtohen si variabla gjykimesh, ndërsa vlerat e tyre shënohen me : v(p), v(q), v(r)... dhe janë konstante. Mirëpo për thjeshtësi vlerat e gjykimeve shkruhen vetëm me emërtimin e gjykimit.
Fjalia e cila ka njërën nga e vlerat saktësisë - e saktë ose jo e saktë - quhet gjykim.
Pohimit "Wikipedia nuk është e shkruar në gjuhen shqipe" kur të i japim njërën nga vlerat e saktësisë - e saktë ose jo e saktë - quhet gjykim. Mirëpo në matematikë përpos këtyre gjykimeve kemi edhe gjykime të hapura si p.sh. "Wikipedia do të ketë 1000 artikuj në vitin 2000+x" ose "10 + x = 200", etj. Varrësisht prej vlerës së variabilës x të cilës i japim (nëse shkruajmë më shumë artikuj viti 2005, x=5) vlera konkrete, gjykimet do jenë të sakta ose jo të sakta. Metoda e shndërrimit të një pohimi të tillë në gjykim quhet metoda e zëvendësimit (metoda e substitucionit).
gjykim i përbërë quhet gjykimi i cili fitohet kur dy gjykime të thjeshta i lidhim me lidhëzat ,,dhe,, ,,ose,, etj.
Operacione themelore logjike
tabelat e saktësisë
Nëse një gjykimi të caktuar p i shtojmë parashtesën "jo" atëherë gjykimi jo p (ose "nuk është e vërtetë se p"), quhet negacion, ose mohim, i gjykimit p. Mohimi quhet operator unar, pasi vepron mbi një gjykim.
Nëse janë dhënë dy gjykime p, q, me anë të përdorimit të lidhsave (operatoreve) "dhe", "ose", "atëherë ...", "atëherë dhe vetëm atëherë...", fitohen gjykime të përbëra. Në bazë të lidhëzave dallojmë këto operacione ose gjykime të përbëra :
Konjuksioni ( p dhe q)
Disjunksioni ( p ose q)
Implikacioni (nëse p atëherë q) ose (p implikon q)
Ekuivalenca ( q atëherë dhe vetëm atëherë nëse p)
Kombinime te mëtejshme të veprimeve themelore çojnë në rrjedhime komplekse, si p.sh. : Kemi p, q, r. Nëse p atëherë q. Nëse q atëherë r. Si rrjedhim nëse p atëherë r.
Ligjet e logjikes matematikore (tautologjitë)
p.sh. :
ligji i kontrapozicionit
ligji i përjashtimit të së tretës
silogjizmi hipotetik
ligjet e De Morganit
Kuantifikatorët
Kuantifikatorët japin vlera të caktuara të cilat zëvendësojnë variablat në gjykimin e dhënë.
Simbolet matematikore
Matematikë |
1731 | Operatorët logjikë janë simbole ose fjalë të cilat shërbejnë për të lidhur dy ose më shumë operacione matematikore në një rrugë të logjikshme dhe me vërtetësi.
Vërtetësia funksionale
Ndahet ne 4 pjese:
1.
Vetitë
Radhitja
Matematikë |
1732 | Bashkësia është koncepti themelor i matematikës bashkohore. Bashkësia përbëhet nga objektet të cilat kanë së paku një veti të përbashkët. Objektet e bashkësisë i quajmë elemente të bashkësisë. Emërtimi dhe shënimi i bashkësive zakonisht bëhet me shkronja të mëdha të alfabetit latin.
Caktimi i bashkësive bëhet në dy mënyra :
Duke i numëruar elementet e bashkësisë nëse numri i elementeve është i vogël si p.sh.:
Duke i përshkruar vetit e përbashkëta të elementeve si p.sh.:
Bashkësitë numerike
Bashkësia e numrave natyral:
Bashkësia e numrave të plotë:
Bashkësia e numrave racional:
Bashkësia e numrave real:
Bashkësia e numrave kompleks:
Bashkësia e numrave çift: ={2,4,6,8,...}
Bashkësia e numrave tek: ={1,3,5,7,9,...}
Veprimet me bashkësi
Prerja e bashkësive
Prerja e bashkësive dhe quhet bashkësia e cila i përmban elementet e dhe
figura.
Unioni (apo bashkimi) i bashkësive
Unioni i bashkësive dhe quhet bashkësia e cila ka të gjitha elementet e bashkësive dhe
figura.
Për unionin e bashkësive vlejnë këto ligje :
Ligji i indempotencës
Ligji i kumutativ
Ligji asociativ
Ligji distribtiv
Ligji distribtiv
Diferenca e bashkësive
Diferenca e bashkësive dhe quhet bashkësia e cila ka vetëm elementet e bashkësisë që nuk i takojnë bashkësisë
figura.
Diferenca simetrike e bashkësive
Diferenca simetrike e bashkësive dhe quhet bashkësia e cila ka vetëm elementet jo të përbashkëta të bashkësive dhe
figura.
Relacionet
Relacionet binare
Nëse me shënojmë bashkësinë jo të zbrazët dhe me relacionin (raportin, marëdhëniet ) mes elemteve të -së, atëherë për themi se është relacion binar.
Relacion binar quhet çdo nënbashkësi e katrorit kartezian :
Vetit e relacionit binar janë:
Refleksiviteti
Nëse në bashkësinë jo të zbrazët vlenë relacioni i cili ka vetitë dhe atëherë themi se kemi të bëjmë me relacionin binarë.
Në të kundërtën nëse vlen:
themi se kemi të bëjmë me relacion jorefleksiv.
Simetria
Nëse në bashkësinë jo të zbrazët nga relacioni binar rrjedhë atëherë themi se kemi të bëjmë me relacion binarë simetrikë
Në të kundërtën nëse vlen:
themi se kemi të bëjmë me relacion asimetrikë.
Transitiviteti
Nëse në bashkësinë jo të zbrazët nga relacionet binare dhe rrjedhë atëherë themi se kemi të bëjmë me relacion binar transitiv
Në të kundërtën nëse vlen:
themi se kemi të bëjmë me relacion intransitiv.
Relacioni i ekuivalencës
Relacioni i ekuivalencës është relacioni binarë i cili në bashkësinë është refleksiv, simetrik dhe transitiv. Simboli i relacionit të ekuivalencës është " " .
Relacionet më të rëndësishme të ekuivalencës janë barazia, paralelshmëria, kongruenca dhe ngjashmëria. Po ashtu ekuacioni i ekuivalencës mundë të zbërthehet në klasa të ekuivalencës.
Relacioni i renditjes
Relacioni i renditjes është relacioni binarë i cili në bashkësinë është refleksiv, antisimetrik dhe transitiv.
Nëse relacioni i binarë në bashkësinë është irefleksivë, asimetrik dhe transitiv, atëherë themi se kemi të bëjmë me relacionin rigoroz ( të renditjes).
Relacionet ndërmjet dy bashkësive
Relacion ndërmjet dy bashkësive është prodhimi kartezian i bashkësive jo të zbrazëta dhe . Prodhimi kartezian është ç´do nënëbashkësi për të cilën vlen :
Pasqyrimet
Pasqyrim (funksion, rifigurim ) i bashkësisë në quhet relacioni ndërmjet dy bashkësive dhe , i cili ka këtë veti :
Elementet e bashkësisë që pasqyrohen në bashkësinë janë origjinal (zanafilla, fytyra) e pasqyrimi, ndërsa elementet përkatëse të bashkësisë që i shoqërohen origjinaleve quhen transformati (figura, përfytyrimi) i pasqyrimit.
Pasqyrimet zakonisht nuk shënohen me por me etj. Shënimi i pasqyrimeve bëhet në disa mënyra varësisht nga lëmit në të cilën përdoret. Disa shembuj të shënimit të pasqyrimeve po i prezantojmë më poshtë.
Shënimi simbolik i pasqyrimit
ose
Shënimi i pasqyrimeve te bashkësitë e fundme (me simbole te Wik-it ende nuk mundem)
Shënimi i pasqyrimeve në formë tabelore (me simbole te Wik-it ende nuk mundem)
Shënimi i pasqyrimit si formulë matematikore
Funksioni invers
Nëse për pasqyrimin vlen që ç´do element i dhe ekziston një elementë i tillë që :
atëherë themi se kemi të bëjmë me pasqyrimin invers të pasqyrimit .
Pasqyrimi invers ekziston vetëm për pasqyrimet bijektive.
Shënimi i pasqyrimit invers zakonisht shënohet si :
Për pasqyrimin themi se është kodomen i domenit dhe në të njëjtën kohë domeni është kodomen i .
Figura:
Shumëzimi i funksioneve
Me shumëzimin e pasqyrimeve nënkuptojmë, shumëzimin e dy e më tepër pasqyrimeve (funksioneve), ku elementit të bashkësisë i përgjigjet (ekziston së paku një) element i bashkësisë , i tillë që në bashkësinë ekziston së paku një element i cili i përgjigjet .Në gjuhen matematikore kjo duket si :
Veprimet binare
Veprim binarë në matematik quhet pasqyrimi f në bashkësinë jo të zbrazët, i tillë që:
Ligjet e veprimeve binare
ligji komutativ është nëse vlen:
ligji asociativ është nëse vlen:
ligji distributiv është nëse vlen:
Nëse në bashkësinë jo të zbrazët është i përkufizuar veprimi binar atëherë për themi se është grupoid.
Po që se veprimi binarë grupoidit është asociativ, atëherë për të themi se është semigrup
Nëse në bashkësinë jo të zbrazët ekziston një element me vetinë:
,atëherë për themi se është element neutral.
Grupet dhe nëngrupet
Arikulli kryesor: Teoria e grupeve
Teoria e grupeve, e lindur ne shekullin 19 si disipline matematike, është nje paraprires i matematikes moderne, sepse ndane perfaqesuesin (p.sh. numrat reale) nga struktura e brendeshme (ligjet e llogaritjes ne grupe).
Punime te medha për teoriene e grupeve vijne nder te tjere nga Evariste Galois, Niels Henrik Abel, Sophus Lie.
Unaza,Trupi dhe Fusha
Unaza
Unazë është bashkësia jo e zbrazët që ka të përkufizua veprimet binare të mbledhjes dhe shumëzimit, ku
është grup abelian,
është grupoid dhe
shumëzimi është distributiv ndaj mbledhjes.
Trupi
Trup quhet unaza asociative nëse është grup, ku .
Fusha
Fushë quhet trupi nëse shumëzimi është kumutativ.
Simbolet matematikore
P
Matematikë
Bashkësitë |
1733 | Teoria e numrave është një ndër disiplinat më të aplikuara në matematikë. Ashtu si edhe shumë degë tjera të matematikes, teoria e numrave gjenë zbatim në jetën e përditshme, përshembull në shkenca kompjuterike dhe në kriptografi. Objektiv kryesor i teorisë së numrave është studimi i numrave të plotë më saktësisht studimin e numrave natyror dhe vetitë e tyre si dhe mardheniet që i posedojnë ato. Kjo disipline është mjaftë e gjerë prandaj edhe për studim më të leht ndahet në tre drejtime të tjera të cilat e marrin emrin e tyre varësisht nga instrumentet e matematike të cilat i përdorin:
Teoria Klasike e Numrave e cila përdor metoda krejtësisht të pastra teorike numerike.
Teoria Analitike e Numrave e cila operon me metodat bazë të analizës matematike e veçanërisht me metodat bazë të funksioneve komplekse.
Teoria Algjebrike e Numrave e cila operon me metoda totalisht algjebrike dhe veçanërisht me konceptin e idealeve dhe fushave algjebrike.
Teoria Gjeometrike e Numrave është pjesa e teorisë së numrave e cila përdor gjeometrinë për studimin e numrave algjebrikë.
Disa koncepte kryesore të Teorisë së numrave janë studimi i numrave të thjeshtë, plotpjestueshmëria, rrënjet primitive, format kuadratike, ekuacionet e diofantit, thyesat e vazhdueshme, implementimi i saj në shkencat e tjera, etj.
Një fakt interesant: me anë të thyesave të vazhdueshme është vërtetuar se pianoja nuk mund të akordohet në menyrë perfekte.
Plotpjestueshmëria dhe pjestimi me mbetje
Nga pjestimi i një numri të plotë me një numër të plotë pozitiv mund të përfitojmë dy numra: herësin dhe mbetjen. Puna me këta numra na dërgon tek një term i rëndësishëm tek aritmetika modulare, e cila luan një rol të rëndësishëm në matematikë dhe që gjen zbatim edhe në gjithë shkencën kompjuterike. Disa aplikime të rëndësishme të aritmetikës modulare janë: gjenerimi i numrave pseudorandom, caktimi i vendndodhjeve të kujtesës së kompjuterit për skedarët, ndërtimi i shifrave kontrolluese dhe enkriptimi i mesazheve.
Pjestimi
Përkufizim: Nëse a dhe b janë numra të plotë me a ≠ 0, themi se a plotpjestohet nga b nëse ka një numër të plotë c të tillë që b = ac (ose ekuivalente, nëse b a janë numra të plotë). Kur a pjesëton b, themi se a është një faktor ose pjesëtues i b, dhe se b është një shumëfish i a. Shënimi a ∣ b tregon se a plotjestohet me b. Ne shkruajmë a̸ | b kur a nuk e plotpjeston b.
Shënim: a ∣ b mund të shprehim duke përdorur kuantifikatorët si ∃c(ac = b).
Aritmetika modulare
Në matematikë, aritmetika modulare është një sistem aritmetik për numra të plotë, ku numrat "mbështjellen" kur arrijnë një vlerë të caktuar, të quajtur modul. Qasja moderne ndaj aritmetikës modulare u zhvillua nga Carl Friedrich Gauss në librin e tij Disquisitiones Arithmeticae, botuar në 1801.
Përkufizim: Nëse a dhe b janë numra të plotë dhe m është një numër i plotë pozitiv, atëherë a është kongruent me b modul m. Ne përdorim shënimin a ≡ b (mod m) për të treguar se a është kongruente me b modulin m. Themi se a ≡ b (mod m) është një kongruencë dhe se m është moduli i saj (moduli shumës). Nëse a dhe b nuk janë kongruentë të modulit m, shkruajmë a ≢ b (mod m).
Bashkësia e të gjithë numrave të plotë kongruentë me një numër të plotë një modul m quhet klasa e kongruencës së një moduli m
Duhet të kemi shumë kujdes kur të jemi duke punuar me kongruencat. Disa veti që mund të presim të jenë të vërteta nuk janë të vlefshme. Për shembull, nëse ac ≡ bc (mod m), kongruenca a ≡ b (mod m) mund të jetë e rreme. Në mënyrë të ngjashme, nëse a ≡ b (mod m) dhe c ≡ d (mod m), kongruenca ac ≡ bd (mod m) mund të jetë e pavlefshme.
Moduli aritmetik m
Le të përcaktojmë veprime aritmetike në Zm, bashkësinë e numrave të plotë jonegativë më të vegjël se m, pra bashkësinë {0, 1, … , m − 1}. Në veçanti, ne përcaktojmë mbledhjen e këtyre numrave të plotë, të shënuar me +m me a +mb = (a + b) mod m, ku mbledhja në anën e djathtë të këtij ekuacioni është mbledhja e zakonshme e numrave të plotë, dhe ne përcaktojmë shumëzimin e këtyre numrave të plotë, të shënuar me ⋅m me një a ⋅mb = (a ⋅ b) mod m, ku shumëzimi në anën e djathtë të këtij ekuacioni është shumëzimi i zakonshëm i numrave të plotë. Veprimet +m dhe ⋅m quhen moduli m i mbledhjes dhe shumëzimit dhe kur përdorim këto veprime, thuhet se bëjmë modulin aritmetik m.
Veprimet +m dhe ⋅m plotësojnë shumicën e vetive të mbledhjes dhe shumëzimit të zakonshëm të numrave të plotë. Në veçanti mund të themi se ato plotësojnë këto veti:
Mbylljes Nëse a dhe b i përkasin Zm, atëherë a +m b dhe a ⋅m b i përkasin Zm.
Asociative Nëse a, b dhe c i përkasin Zm, atëherë (a +mb) +mc = a +m(b +mc) dhe (a ⋅mb) ⋅mc = a ⋅m(b ⋅mc).
Komutative Nëse a dhe b i përkasin Zm, atëherë a +mb = b +ma dhe a ⋅mb = b ⋅ma. Elementet e identitetit Elementet 0 dhe 1 janë përkatësisht elementë identifikues për modulin m të mbledhjes dhe shumëzimit. Kjo do të thotë, nëse a i përket Zm, atëherë a +m 0 = 0 +ma = a dhe a ⋅m1 = 1 ⋅ma = a.
Inverse Nëse a ≠ 0 i takon Zm, atëherë m − a është një invers aditiv i një moduli m dhe 0 është inversi i tij shtesë. Kjo do të thotë, a +m(m − a) = 0 dhe 0 +m0 = 0.
Distributive (Shpërndarjes) Nëse a, b dhe c i përkasin Zm, atëherë a ⋅m(b +mc) = (a ⋅mb) +m(a ⋅mc) dhe (a +mb) ⋅mc = (a ⋅mc) +m(b ⋅mc).
Këto veti rrjedhin nga vetitë që kemi zhvilluar për kongruencat dhe mbetjet modulo m, së bashku me vetitë e numrave të plotë. Vini re se ne kemi renditur vetinë që çdo element i Zm-së ka një inverse shtesë, por nuk është përfshirë asnjë veti analoge për inverset shumëzuese. Kjo ndodh sepse inverset shumëzuese nuk ekzistojnë gjithmonë modulo m. Për shembull, nuk ka invers shumëzues të 2 modulit 6.
Shënim: Për shkak se Zm me veprimet e modulit të mbledhjes dhe shumëzimit i plotëson vetitë e listuara, Zm me mbledhje modulare thuhet se është një grup komutativ dhe Zm me të dyja këto operacione thuhet se është një unazë komutative.
Shënim: Bashkësia e numrave të plotë me mbledhje dhe shumëzim të zakonshëm formon gjithashtu një unazë komutative.
Përfaqësimi i numrave të plotë
Përfaqësimi i numrave të plotë
Në jetën e përditshme ne përdorim sistemin dhjetor për të shprehur numrat e plotë. Në sistem dhjetor, një numër i plotë n shkruhet si një shumë e formës ak10k + ak−110(k−1) + ⋯ + a110 + a0, ku aj është një numër i plotë me 0 ≤ aj ≤ 9 për j = 0, 1, … , k . Për shembull, 762 përdoret për të treguar 7 ⋅ 102 + 6 ⋅ 10 + 2. Megjithatë, shpesh her mund të vërejmë që përdorimi i bazave të tjera mund të jetë më i përshtatshëm. Shkembulli konkret, kompjuterët zakonisht përdorin sistemin binar (me bazë 2) kur kryejnë aritmetikë , dhe sistemi oktal (baza 8) ose heksadecimal (baza 16) kur shprehen karaktere, si shkronja ose shifra. Ne mund të përdorim çdo numër të plotë më të madh se 1 si bazë kur shprehim numra të plotë.
Sistemi Binar Zgjedhja e 2 si bazë jep sistem binarë të numrave të plotë. Në sistemin binar, çdo shifër është ose 0 ose 1. Me fjalë të tjera, sistemi binar i një numri të plotë është vetëm një varg bitësh. Sistemet binare (dhe sistemet përkatëse që janë variante të sistemeve binare) përdoren nga kompjuterët për të përfaqësuar dhe bërë aritmetikë me numra të plotë.
Sistemi Oktal dhe Heksadecimal Ndër bazat më të rëndësishme në shkencën kompjuterike janë baza 2, baza 8 dhe baza 16. Sistemi me bazë 8 quhet sistem oktal dhe sistem me bazë 16 janë sistemet heksadecimale.
Konvertimi i bazave Për të bërë konvertimin nga një bazë në tjetrën kemi një algoritëm për ndërtimin e sistemit të bazës b të një numri të plotë n. Së pari, pjesëtoni n me b për të marrë një herës dhe mbetje, d.m.th.
n = bq0 + a0, 0 ≤ a0 < b.
Pjesa e mbetur, a0, është shifra më e djathtë në zgjerimin e bazës b të n. Më pas, pjesëtoni q0 me b për të marrë
q0 = bq1 + a1, 0 ≤ a1 < b.
Shohim se a1 është shifra e dytë nga e djathta në sistemin e bazës b të n. Vazhdojmë këtë proces, duke pjesëtuar në mënyrë të njëpasnjëshme herësin me b, duke marrë shifra shtesë të bazës b si mbetje. Ky proces përfundon kur marrim një herës të barabartë me zero. Ai prodhon shifrat e bazës b të n nga e djathta në të majtë.
Numrat e thjeshtë dhe pjestuesi më i madh i përbashkët
Çdo numër i plotë më i madh se 1 është i pjesëtueshëm me të paktën dy numra të plotë, sepse një numër i plotë pozitiv është i pjesëtueshëm me 1 dhe me vetveten. Numrat e plotë pozitivë që kanë saktësisht dy faktorë të ndryshëm të numrave të plotë pozitivë quhen numra të thjeshtë.
Shënim: Numri i plotë 1 nuk është i thjeshtë, sepse ka vetëm një faktor pozitiv. Gjithashtu se një numër i plotë n është i përbërë nëse dhe vetëm nëse ekziston një numër i plotë a i tillë që a ∣ n dhe
1 < a < n.
Teorema themelore e aritmetikës :Çdo numër i plotë më i madh se 1 mund të shkruhet në mënyrë unike si një i thjeshtë ose si prodhim i dy ose më shumë numrave të thjeshtë, ku faktorët kryesorë shkruhen në rend të madhësisë që nuk zvogëlohet.
Pjestuesi me i madh i perbashket
Përkufizim: Le të jenë a dhe b numra të plotë, jo zero. Numri më i madh i plotë d i tillë që d ∣ a dhe d ∣ b quhet pjesëtuesi më i madh i përbashkët i a dhe b. Pjesëtuesi më i madh i përbashkët i a dhe b shënohet me gcd(a, b).
Pjesëtuesi më i madh i përbashkët i dy numrave të plotë, jo zero, ekziston sepse grupi i pjesëtuesve të përbashkët të këtyre numrave të plotë nuk është i zbrazët dhe i fundëm. Një mënyrë për të gjetur pjesëtuesin më të madh të përbashkët të dy numrave të plotë është të gjejmë të gjithë pjesëtuesit e përbashkët pozitivë të të dy numrave të plotë dhe më pas të marrim pjesëtuesin më të madh.
Numrat e plotë a dhe b janë relativisht të thjeshtë nëse pjesëtuesi i tyre më i madh i përbashkët është 1.
Numrat e plotë a1, a2, … , an janë në çift relativisht të thjeshtë nëse gcd(ai , aj ) = 1 sa herë që 1 ≤ i < j ≤ n.
Përkufizimi 4 Shumëfishi më i vogël i përbashkët i numrave të plotë pozitiv a dhe b është numri i plotë pozitiv më i vogël që është i pjestueshëm me a dhe b. Shumëfishi më i vogël i përbashkët i a dhe b shënohet me lcm(a, b). Shumëfishi më i vogël i përbashkët ekziston sepse grupi i numrave të plotë të pjesëtueshëm me a dhe b nuk është bosh, dhe çdo grup jobosh i numrave të plotë pozitivë ka një element më të vogël.
Kongruenca
Një kongruencë e formës ax ≡ b (mod m), ku m është një numër i plotë pozitiv, a dhe b janë numra të plotë dhe x është një ndryshore, quhet kongruencë lineare.
Kongruenca të tilla lindin përgjatë teorisë së numrave dhe zbatimeve të saj.
ax ≡ b (mod m)
si mund t'i gjejmë të gjithë numrat e plotë x që plotësojnë këtë kongruencë? Një metodë përdor një numër të plotë a(kongruente) të tillë që āa ≡ 1 (mod m), nëse ekziston një numër i tillë i plotë. Një numër i tillë i plotë ā thuhet se është një invers i një moduli m.
Teorem: Nëse a dhe m janë numra të plotë relativisht të thjeshtë dhe m > 1, atëherë ekziston një invers i një moduli m. Për më tepër, ky invers është unik modulo m. (Kjo do të thotë, ekziston një numër i plotë unik pozitiv a më i vogël se m që është një invers i një moduli m dhe çdo invers tjetër i një moduli m është në përputhje me një modul m.)
Aplikimi i kongruencave
Kongruencat kanë shumë aplikime për matematikën diskrete, shkencat kompjuterike dhe shumë disiplina të tjera. Tre aplikimet kryesore: përdorimin e kongruencave për caktimin e vendndodhjeve të memories për skedarët e kompjuterit, gjenerimin e numrave pseudorandom dhe kontrollin e shifrave. Kongruencat mund të përdoren gjithashtu për të prodhuar shifra kontrolli për numrat e identifikimit të llojeve të ndryshme, të tilla si numrat e kodit të përdorur për të identifikuar produktet me pakicë, numrat e përdorur për të identifikuar librat, numrat e biletave të linjës ajrore, etj.
Historiku
Teoria e numrave është një nga fushat më interesante të algjebres, analizës matematike si dhe matematkës në përgjithesi. Me të drejte Gausi këtë discipline e ka quajtur edhe "MBRETERESHË E MATEMATIKËS”. Eshtë një nga degët më të vjetra e cila njihej edhe nga grekët e vjetër si psh: Pitagora 569-500 p.k. ; Euklidi ?-350 p.k. ; Erastoteni 276-196 p.k. dhe Diofanti ?-250 p.k.
Deri vonë është menduar se Teoria e Numrave ka qenë një disciplinë e kulluar teorike por rreth 500 vjet më parë është zbuluar se ajo ka një zbatim tepër efikas në praktikë si edhe në kriptografi ku jane ndërtuar një sërë sistemesh kodimi me bazë Teorine e numrave e sidomos operimin me numrat e thjeshtë, shkencën e kodimit të dhënave, teorine e automateve, etj.
Periudha moderne e Teorisë së Numrave fillon në vitet 1500 pas Krishtit me Claude Bacher 1581-1638 dhe vazhdon me kërkimet mjaftë të rëndesishme të Pierre Fermat 1600-1665 dhe Leonard Euler 1707-1783. Me 1801 Carl Friedrich Gauss 1777-1855 botoi librin e famshem" Disquisitiones arithmeticae” Në të cilin shkroi të gjitha përfundimet e rëndesishme të arritura nga shkenca për Teorine e Numrave si dhe mjaftë ide të reja interesante të tij.
Gjetja më e hershme historike e natyrës aritmetike është një fragment i një tabele: pllaka argjile e thyer Plimpton 322 e cila përmban një listë të "trefishave të Pitagorës", domethënë numrave të plotë të tilla që .
Dy momente të dallueshme në histori shquhen si pika lakimi në zhvillimin e Teorisë së Numrave. Së pari, në kohët arkaike, Euklidi paraqiti algoritmin e tij PMMP (Pjestuesi më i madh i përbashkët) - një grup i shkëlqyer hapash që thjeshton thyesat në formën e tyre më të thjeshtë duke përdorur vëzhgime gjeometrike. Më pas, afërsisht dy mijë vjet më vonë, Karl Gauss zyrtarizoi parimet e Euklidit duke i martuar së bashku shkrimet joformale të Euklidit me provat e tij të gjera në Disquistiones Arithmeticae të përjetshme.
Në matematikë, Algoritmi Euklidian ose algoritmi i Euklidit, është një metodë efikase për llogaritjen e pjesëtuesit më të madh të përbashkët (PMMP) të dy numrave të plotë,numri më i madh që i ndan të dy pa mbetje. E ka marrë emrin nga matematikani i lashtë grek Euklidi i njohur gjithashtu si "Babai i Gjeometrisë", i cili e përshkroi për herë të parë në Elementet e tij (rreth 300 para Krishtit). Është një shembull i një algoritmi, një procedurë hap pas hapi për kryerjen e një llogaritjeje sipas rregullave të mirëpërcaktuara dhe është një nga algoritmet më të vjetra në përdorim të zakonshëm. Mund të përdoret për të reduktuar thyesat në formën e tyre më të thjeshtë dhe është pjesë e shumë llogaritjeve të tjera teorike dhe kriptografike të numrave.
Në foto është paraqitur një animacion i bazuar në zbritje i algoritmit Euklidian. Drejtkëndëshi fillestar ka përmasa a = 1071 dhe b = 462. Brenda tij vendosen katrorë me përmasa 462×462 duke lënë një drejtkëndësh 462×147. Ky drejtkëndësh është i veshur me katrorë 147×147 derisa të mbetet një drejtkëndësh 21×147, i cili nga ana e tij është i mbuluar me katrorë 21×21, duke mos lënë asnjë zonë të pambuluar. Madhësia më e vogël katrore, 21, është GCD e 1071 dhe 462.
Në teorinë e algjebrës dhe numrave, Teorema e Wilson-it thotë se një numër natyror n > 1 është një numër i thjeshtë nëse dhe vetëm nëse prodhimi i të gjithë numrave të plotë pozitivë më pak se n është një më i vogël se një shumëfish i n-së. Kjo është e plotëson
Në teorinë e numrave, Funksioni i Euler-it numëron numrat e plotë pozitivë deri në një numër të plotë të dhënë n që janë relativisht të thjeshtë me n. Është shkruar duke përdorur shkronjën greke phi sikur phi as
or dhe mund të quhet gjithashtu funksioni fi i Euler-it. Me fjalë të tjera, është numri i numrave të plotë k në rangun 1 ≤ k ≤ n për të cilin pjesëtuesi më i madh i përbashkët gcd(n, k) është i barabartë me 1. Numrat e plotë k të kësaj forme nganjëherë referohen si totale të n .Për shembull, totalet e n = 9 janë gjashtë numrat 1, 2, 4, 5, 7 dhe 8. Ata janë të gjithë relativisht të thjeshtë me 9, por tre numrat e tjerë në këtë varg, 3, 6 dhe 9 nuk janë , meqë gcd(9, 3) = gcd(9, 6) = 3 dhe gcd(9, 9) = 9. Prandaj, φ(9) = 6. Si shembull tjetër, φ(1) = 1 meqenëse për n = 1 i vetmi numër i plotë në rangun nga 1 në n është vetë 1, dhe gcd (1, 1) = 1.
Në matematikë, Teorema Kineze e mbetjes thotë se nëse dihen mbetjet e ndarjes Euklidiane të një numri të plotë n me disa numra të plotë, atëherë mund të përcaktohet në mënyrë unike pjesa e mbetur e pjesëtimit të n nga produkti i këtyre numrave të plotë, me kusht që pjesëtuesit janë dyshe coprime.Teorema e mbetjes kineze përdoret gjerësisht për llogaritjen me numra të plotë të mëdhenj, pasi lejon zëvendësimin e një llogaritjeje për të cilën dihet një kufi në madhësinë e rezultatit nga disa llogaritje të ngjashme në numra të plotë të vegjël.
Një Numër Binar është një numër i shprehur në sistemin numerik bazë-2 ose sistemin binar numerik, një metodë e shprehjes matematikore e cila përdor vetëm dy simbole: zakonisht "0" (zero) dhe "1" (një).Sistemi numerik bazë-2 është një shënim pozicional me një bazë prej 2. Çdo shifër referohet si një bit ose shifër binare. Për shkak të zbatimit të tij të drejtpërdrejtë në qarqet elektronike dixhitale duke përdorur portat logjike, sistemi binar përdoret pothuajse nga të gjithë kompjuterët modernë dhe pajisjet e bazuara në kompjuter, si një sistem i preferuar përdorimi, mbi teknikat e tjera të ndryshme njerëzore të komunikimit, për shkak të thjeshtësisë së gjuhe.
Nëndrajet kryesore
Teoria Elementare e numrave ,termi elementar në përgjithësi tregon një metodë që nuk përdor analiza komplekse. Për shembull, teorema e numrave të thjeshtë u vërtetua për herë të parë duke përdorur analiza komplekse në 1896, por një provë elementare u gjet vetëm në 1949 nga Erdős dhe Selberg. Termi është disi i paqartë: për shembull, provat e bazuara në teorema komplekse Tauberian shihen shpesh si mjaft ndriçuese, por jo elementare, pavarësisht nga përdorimi i analizës Furier, në vend të analizës komplekse si të tillë. Këtu, si kudo tjetër, një provë elementare mund të jetë më e gjatë dhe më e vështirë për shumicën e lexuesve sesa një provë jo elementare.Teoria e numrave ka reputacionin e të qenit një fushë, shumë prej rezultateve të së cilës mund t'i deklarohen personit laik. Në të njëjtën kohë, provat e këtyre rezultateve nuk janë veçanërisht të arritshme, pjesërisht sepse gama e mjeteve që ata përdorin është, në mos ndonjë gjë, jashtëzakonisht e gjerë brenda matematikës.
Teoria Analitike e numrave,mund të përcaktohet teoria analitike e numravepër sa i përket mjeteve të tij, si studimi i numrave të plotë me anë të mjeteve nga analiza reale dhe komplekse ose për sa i përket shqetësimeve të tij, si studimi brenda teorisë së numrave të vlerësimeve mbi madhësinë dhe dendësinë, në krahasim me identitetet.
Disa lëndë që përgjithësisht konsiderohen si pjesë e teorisë analitike të numrave, për shembull, teoria e sitës, mbulohen më mirë nga përkufizimi i dytë dhe jo i parë: disa nga teoria e sitës, për shembull, përdorin pak analiza, megjithatë i përket teorisë analitike të numrave.
Teoria Algjebrike e numrave, një numër algjebrik është çdo numër kompleks që është një zgjidhje për disa ekuacione polinomiale me koeficientë racionalë; për shembull, çdo zgjidhje of është një numër algjebrik. Fushat e numrave algjebrikë quhen gjithashtu fusha të numrave algjebrikë, ose së shpejti fusha me numra. Teoria e numrave algjebrikë studion fushat e numrave algjebrikë. Kështu, teoria analitike dhe ajo algjebrike e numrave mund dhe mbivendosen: e para përcaktohet nga metodat e saj, e dyta nga objektet e saj të studimit.
Gjeometria Diofantine , qendror i gjeometrisë diofantine është të përcaktojë kur një ekuacion diofantin ka zgjidhje, dhe nëse ka, sa. Qasja e marrë është të mendojmë për zgjidhjet e një ekuacioni si një objekt gjeometrik.Për shembull, një ekuacion në dy variabla përcakton një kurbë në plan. Në përgjithësi, një ekuacion, ose sistem ekuacionesh, në dy ose më shumë variabla përcakton një kurbë, një sipërfaqe ose një objekt tjetër të tillë në hapësirën n-dimensionale. Në gjeometrinë diofantine, dikush pyet nëse ka ndonjë pikë racionale ose pika integrale në kurbë ose sipërfaqe. Nëse ka ndonjë pikë të tillë, hapi tjetër është të pyesni se sa janë dhe si shpërndahen ato. Një pyetje themelore në këtë drejtim është nëse ka kufij apo pafundësisht shumë pika racionale në një kurbë të caktuar.Kombinatorika aritmetike,
Kombinatorika Aritmetike, jo është një fushë aktualisht e bashkuar, ai përfshin teorinë e numrave shtesë e cila ka të bëjë me disa grupe shumë specifike me rëndësi aritmetike, si numrat e thjeshtë ose katrorët) dhe, me siguri, një pjesë të gjeometrisë së numrave, së bashku me disa materiale të reja që zhvillohen me shpejtësi . Fokusi i tij në çështjet e rritjes dhe shpërndarjes llogarit pjesërisht për lidhjet e tij në zhvillim me teorinë ergodike, teorinë e grupeve të fundme, teorinë e modelit dhe fusha të tjera. Përdoret edhe termi kombinatorikë aditiv; megjithatë, bashkësitë që studiohen nuk duhet të jenë bashkësi numrash të plotë, por më tepër nëngrupe grupesh jokomutative, për të cilat tradicionalisht përdoret simboli i shumëzimit, jo simboli i mbledhjes; ato mund të jenë gjithashtu nënbashkësi unazash, në të cilin rast mund të krahasohet rritja e dhe , mund të krahasohen.
Referime
Teorema
more reference:
[./Https://www.turito.com/learn/math/prime-numbers "number line 1 to 100"]. turito |
1735 | Biologjia është studimi shkencor i jetës. Është shkenca natyrore me një fushëveprim të gjerë mirëpo ekzistojnë, koncepte unifikuese që e lidhin atë në një fushë të vetme koherente. Për shembull, të gjitha organizmat përbëhen prej qelizave që e përpunojnë informacionin trashëgues të koduar në gjene që mund të mbarten në gjeneratat e ardhshme. Një koncept tjetër i rëndësishme është evolucioni, që shpjegon unitetin dhe diversitetin e jetës. Përpunimi i energjisë po ashtu është e rëndësishme për jetë meqënëse i mundëson organizmat që të lëvizin, të rriten dhe të shumohen. Dhe në fund, të gjithë organizmat janë të aftë që të rregullojnë ambientet e tyre të brendshme.
Biologët mund të studiojnë jetën në shumë nivele të organizimit, nga biologjia molekulare e një qelize në anatominë dhe fiziologjinë e bimëve dhe shtazëve, si dhe evolucioni i populacioneve. Prandaj janë shumë nëndisiplina brenda biologjisë, çdo njëra e definuar nga natyre pyetjeve hulumtuese dhe mjeteve që i përdorin. Si shkencëtarët e tjerë, biologët përdorin metodën shkencore për të bërë vrojtime, pyetur pyetje, për të formuluar hipoteza, për të bërë eksperimente dhe për te formuar konklusione për botën përreth tyre.
Jeta në Tokë, që u shfaq para më shumë se 3.7 milliardë vitesh, është jashtëzakonisht diverse. Biologët kanë kërkuar të studiojnë dhe të klasifikojnë format e ndryshme të jetës, nga organizmat prokariote siç janë arkeat dhe bakteriet deri në organizmat eukariote siç janë protistët, kërpurdhat, bimët dhe kafshët. Këto organizma të ndryshëm kontribojnë në biodiversitetin e një ekosistemi, ku ata luajnë role të specializuara në ciklimin e lëndëve ushqyese dhe energjisë nëpërmjet ambientit të tyre biofizike.
Etimologjia
Termi "biologji" (greq. βίος, bios - jetë, dhe λόγος, logos - fjalë, shkence) shfaqet për herë të parë në vitin 1763 kur K. Lineus përdori termin biologji në librin e tij me titull "Bibliotheca Botanica". Përdorimi i parë në gjuhën gjermane, biologie, ishte në vitin 1771, në një përkthim të veprës së Lineusit. Karl Frederik Burdak e përdori termin ne librin e tij "Propädeutik zum Studien der gesammten Heilkunst" n[ vitin 1800, në një kuptim më të kufizuar duke nënkuptuar studimin e qenieve njerëzore nga ana morfologjike, fiziologjike dhe psikologjike. Termi erdhi ne përdorimin e tij modern nga traktati me gjashtë volume i quajtur "Biologie, oder Philosophie der lebenden Natur" në vitet 1802-1822 nga Gotfrid Reinhold Treviranus i cili deklaroi:
"Qëllimi i kërkimit tonë do jenë format e ndryshme të manifestimit të jetës, kushtet dhe ligjet në të cilat këto fenomene ndodhin, dhe shkaqet nga të cilat ato janë prekur. Shkencën që merret me këto tema ne do ta quajmë me emrin "biologji" ose, "lebenslehre" (doktrina e jetës)."
Historia e biologjisë
Termi "biologji" (greq. βίος - jetë, dhe λόγος - fjalë, shkence) shfaqet për here te pare ne 1763 kur Lineus përdor termin biologi ne librin e tij "Bibliotheca Botanica". Përdorimi i pare ne gjuhen gjermane, biologie, ishte ne 1771, ne një përkthim te punës se Lineusit. Karl Frederik Burdak e përdori termin ne librin e tij "Propädeutik zum Studien der gesammten Heilkunst" ne 1800, ne një sens me te kufizuar duke nënkuptuar studimin e qenieve njerëzore nga ana morfologjike, fiziologjike dhe psikologjike. Termi erdhi ne përdorimin e tij modern nga traktati me gjashte volume i quajtur "Biologie, oder Philosophie der lebenden Natur" ne 1802-1822 nga Gotfrid Reinhold Treviranus i cili deklaroi:
"Qëllimi i kërkimit tone do jene format e ndryshme te manifestimit te jetës, kushtet dhe ligjet ne te cilat këto fenomene ndodhin, dhe shkaqet nga te cilat ato janë prekur. Shkencën qe merret me këto tema ne do ta quajmë me emrin "biologji" ose, "lebenslehre" (doktrina e jetës)."
Biologjia moderne është një shkencë relativisht e re, por shkencat e përfshira në të janë studiuar që në lashtësi. Filozofia natyrore, p.sh. është studiuar ne civilizimet e lashta të Mesopotamisë, Egjiptit, Indisë dhe Kinës, ndërkohe që origjina e biologjisë moderne mund të ndiqet deri në Greqinë e lashte. Studimi i mjekësisë daton që në kohën e Hipokratit, por ishte Aristoteli ai që kontribuoi gjerësisht në zhvillimin e biologjisë. "Historia e Kafshëve" ishte një nga punimet e tij të spikatura për diversitetin e jetës, ku tregohen dhe prirjet e tij natyraliste. Pasuesi i Aristotelit, Teofrasti, shkroi një seri librash për botaniken që i mbijetuan kohës si kontributet më të rëndësishme të lashtësisë, për shkencat e bimëve.
Biologjia filloi të zhvillohej shpejt dhe të rritet me përmirësimin dramatik të mikroskopit të Anton van Leeuwenhoek. Atëherë studiuesit zbuluan spermatozoide, baktere, infusoria dhe larminë e jetës mikroskopike. Hetimet nga Jan Swammerdam çuan në një interes të ri në entomologji dhe ndihmuan në zhvillimin e teknikave themelore të diseksionit mikroskopik dhe ngjyrosjes.
Përparimet në mikroskopi gjithashtu kishin një ndikim të thellë në të menduarit biologjik. Në fillim të shekullit të 19-të, një numër i biologëve treguan rëndësinë qendrore të qelizës. Pastaj, më 1838, Schleiden dhe Schwann filluan të promovojnë idetë tani universale që (1) njësia themelore e organizmave është qeliza dhe (2) që qelizat individuale kanë të gjitha karakteristikat e jetës, megjithëse kundërshtuan idenë që (3) të gjitha qelizat vijnë nga ndarja e qelizave të tjera. Falë punës së Robert Remak dhe Rudolf Virchow, megjithatë, nga vitet 1860 shumica e biologëve pranuan të tre parimet e asaj që u bë e njohur si teori e qelizave.
Ndërkohë, taksonomia dhe klasifikimi u bënë fokusi i historianëve të natyrës. Karl Linneu botoi një taksonomi bazë për botën natyrore në 1735 (variacionet e së cilës kanë qenë në përdorim që nga ajo kohë), dhe në vitet 1750 prezantuan emra shkencorë për të gjitha speciet e saj. Georges-Louis Leclerc, Comte de Buffon, i trajtoi speciet si kategori artificiale dhe format e jetesës si të lakueshme - madje duke sugjeruar mundësinë e prejardhjes së zakonshme. Megjithëse ishte kundër evolucionit, Buffon është një figurë kryesore në historinë e mendimit evolucionar; vepra e tij ndikoi në teoritë evolucionare të dy Lamarck dhe Darvin.
Mendimi serioz evolucionar filloi me veprat e Jean-Baptiste Lamarck, i cili ishte i pari që paraqiti një teori koherente të evolucionit. Ai mendoi se evolucioni ishte rezultat i stresit mjedisor në pronat e kafshëve, që do të thotë se sa më shpesh dhe me rigorozitet të përdoret një organ, aq më komplekse dhe efikase do të bëhet, duke e përshtatur kështu kafshën në mjedisin e saj. Lamarck besonte se këto tipare të fituara më pas mund t'i kalonin pasardhësve të kafshës, të cilat do t'i zhvillonin dhe përsosnin më tej ato. Sidoqoftë, ishte natyralisti britanik Charles Darwin, duke ndërthurur qasjen biogjeografike të Humboldt, gjeologjinë uniformitare të Lyell, shkrimet e Malthus mbi rritjen e popullsisë, dhe ekspertizën e tij morfologjike dhe vëzhgime të gjëra natyrore, të cilët krijuan një teori evolucionare më të suksesshme të bazuar në seleksionimin natyror. ; arsyetimet dhe provat e ngjashme e shtynë Alfred Russel Wallace të papritur të arrinte në të njëjtat përfundime.Megjithëse ishte subjekt i polemikave (që vazhdon edhe sot e kësaj dite), teoria e Darvinit u përhap shpejt në bashkësinë shkencore dhe shpejt u bë një aksiomë qendrore e shkencës në zhvillim të shpejtë të biologjisë.
Zbulimi i përfaqësimit fizik të trashëgimisë erdhi së bashku me parimet evolucionare dhe gjenetikën e popullsisë. Në vitet 1940 dhe në fillim të viteve 50, eksperimentet treguan për ADN-në si përbërësin e kromozomeve që mbanin njësitë që mbartin tipare që ishin bërë të njohura si gjenet. Një përqendrim në llojet e reja të organizmave model si viruset dhe bakteret, së bashku me zbulimin e strukturës dyfishe spirale të ADN-së në 1953, shënoi kalimin në epokën e gjenetikës molekulare. Nga vitet 1950 e deri në ditët e sotme, biologjia është shtrirë shumë në fushën molekulare. Kodi gjenetik u godit nga Har Gobind Khorana, Robert W. Holley dhe Marshall Warren Nirenberg pasi ADN u kuptua se përmbante kode. Më në fund, Projekti i Gjenomit Njerëzor u lançua në 1990 me qëllim të hartës së gjenomit të përgjithshëm njerëzor. Ky projekt në thelb u përfundua në 2003, me analiza të mëtutjeshme ende duke u publikuar. Projekti i Gjenomit Njerëzor ishte hapi i parë në një përpjekje të globalizuar për të përfshirë njohuritë e akumuluara të biologjisë në një përcaktim funksional, molekular të trupit të njeriut dhe trupave të organizmave të tjerë.
Bazat e biologjise moderne
Teoria Qelizore
Teoria qelizore mund te ndahet ne dy epoka, ate klasiken dhe modernen. Teoria qelizore klasike u formulua nga shkencëtaret Matias Xhekob Shleiden, Teodor Shvan, Robert Remak dhe Rudolf Virshkov gjate shek. XIX dhe u bazua ne tre parime kryesore:
Njësia baze ndërtimore e te gjitha gjallesave është qeliza.
Çdo qelize ruan ne vetvete te gjitha karakteristikat e jetës.
Te gjitha qelizat vijnë nga ndarja qelizore e qelizave mëmë.
Gjate dy shekujve ne vijim, teoria qelizore perfshiu koncepte te reja te dala nga biokimia, teoria e evolucinit dhe ligjet e Mendelit duke u zgjeruar ne ate qe njihet si "Teoria moderne qelizore" e cila tashme perfshin 4 parime te rejat te cilat nuk gjendeshin me pare ne ate klasiken:
Aktiviteti i një organizmi varet nga aktiviteti total i qelizave individuale.
Levizja e energjisë (metabolizmi dhe biokimia) ndodh brenda qelizave.
Qelizat përmbajnë informacionin gjenetik (ADN-ne) i cili kalohet nga njëra qelize ne tjetren nëpërmjet ndarjes qelizore.
Te tera qelizat janë pothuajse te njëjta ne përbërjen kimike ne organizmat e specieve te ngjashme.
Teoria e Evolucionit
Teoria e evolucionit gjithashtu mund te ndahet ne dy epoka. Teoria klasike e evolucionit u formulua nga Carls Darvini dhe Alfred Rasell Uallis ne mesin e shek te XIX dhe ishte e para teori evolucionare qe perfshinte mekanizmin e perzgjedhjes natyrore. Sipas Darvinit dhe Uallisit, te gjitha gjallesat e sotme ne Toke kane një prejardhje te perbashket nga një "paraardhes universal" qe jetoi rreth 3.8 miliard vjet me pare. Me pas ato u ndane ne specie te ndryshme për shkak te pershtatjes ndaj mjedisit ku jetonin. Duke qene se numri i individeve ne popullata te ndryshme ishte shume here me i madh se sa numri i rezervave ushqimore për to, vetem "me mire te pershtaturit" ndaj mjedisit arrinin te jetonin dhe te trashegonin tiparet e tyre tek pasardhesit duke bere te mundur kështu procesin e evolucionit. Teoria moderne e evolucionit e njohur si "Sinteza moderne evolucionare", u formulua ne vitet 30'-40' nga një numer i madh biologesh si Ronald Fisher, Teodosius Dobzhanski, Xhon Burdon Sanderson Halldejn, Suoll Rajt, Edmund Briskou Henri Ford, Ernst Mijr, Bernhard Rens, Sergei Shetvierrokov, Xhorxh Gejlord Simpson dhe Xhorxh Ledjard Stebens i riu. Kjo teori kombinon principet Mendeliane të trashëgimisë me teorinë e Darvinit mbi perzgjedhjen natyrore,duke shpjeguar trashegimin e tipareve ose krijimin e specieve te reja me ane te parimeve gjenetike.
Gjenetika
Gjenetika është dega e cila studion gjenet, trashëgiminë, dhe ndryshimin e organizmave. Trashëgimia e tipareve te ndryshme tek gjallesat behet e mundur nëpërmjet tejçimit te materialit gjenetik nga njeri brez ne tjetrin. Ky material gjenetik gjendet i koduar ne acidin dezoksiribunukleik i njohur shkurt si ADN. Kater baza te azotuara te quajtura adenina, guanina, citozina dhe timina përbejnë ADN-ne. Këto baza janë te vendosura ne dy zinxhirë spiralor të cilët lidhen me njeri tjetrin me ane te lidhjeve hidrogjenore. Kështu, adenina lidhet gjithmonë me timinën me dy lidhje hidrogjenore, ndërsa guanina me citozinën me ane te tri lidhjeve hidrogjenore.
Segmente te caktuara te acidit dezoksiribunukleik njihen me emrin gjene. Gjenet janë njësite baze te trashëgimisë tek gjallesat dhe përmbajnë informacionet e duhura për sintetizimin e proteinave te nevojshme për funksionimin e organizmit. Bashkësia e te gjitha gjeneve te një gjallese njihet me emrin gjenotip, ndërsa bashkësia e veçorive te shfaqura për shkak te veprimtarisë se gjeneve dhe ndërveprimit te organizmit me mjedisin, përben atë qe quhet fenotip.
Shkaqe te shumta mund te sjellin ndryshime ne kodin gjenetik, qe njihen si mutacione. Këto ndryshime ndodhin si rezultat gabimeve gjate kopjimit të materialit gjenetik, i ekspozimit ndaj rrezatimit ultravjollce ose jonik, i shfaqjes se mutagjeneve te ndryshëm kimike, i vënies ne kontakt me viruset ose mund të shkaktohen nga vetë organizmi gjatë një procesi të quajtur hipermutacion. Ndryshimet e shfaqura zakonisht shkaktojnë keqfunksionimin dhe vdekjen e qelizave duke qene shpeshherë dhe përgjegjës për shfaqjen e kancerit ne gjallesat shumëqelizore. Ne disa raste ndodh qe mutacioni te jete i favorshëm për individin qe e ka. Mutacione te tilla, duke u grumbulluar nder vite nga përzgjedhja natyrore, janë ato qe bëjnë te mundur procesin e evolucionit.
Homeostaza
Homeostaza është aftesia qe kane organizmat e ndryshem biologjik, qofshin keta një apo shumeqelizore, për ta mbajtur mjedisin e tyre te brendshem ne një ekuiliber dinamik dhe kushte te stabilizuara. Për ta bere këtë gje, gjallesat ne fillim dallojne turbullimet e ndryshme qe mund te jene prezente ne organizem dhe pastaj i pergjigjen ketyre turbullimeve duke rritur ose ulur aktivitetin e një organi, sistemi apo aparati ne menyre qe kushtet te stabilizohen serish. Clirimi i glukagonit kur nivelet e sheqerit ne gjak janë te uleta ose drejtimi i gjetheve nga dielli për te marre me shume drite tek bimet, janë shembuj te perkryer te homeostazes.
Energjia
Gjallesat te cilat janë pergjegjese për futjen ne perdorim te energjise ne një ekosistem njihen si prodhues ose autotrofe. Foto-autotrofet perdorin energjine diellore, ne procesin e fotosintezes, për te shnderruar dioksidin e karbonit dhe ujin ne molekula organike si ATP-ja, lidhjet e te ciles mund te prishen për te cliruar energji. Ne te njejtin grup me foto-autotrofet bëjnë pjese dhe kemo-autotrofet te cilet arrijne te prodhojne energji nëpërmjet oksidimit te elementeve te ndryshme qe gjenden rreth tyre si hekuri, metani, sulfidet, etj ne një proces qe njihet si kemosinteze.
Por jo te gjitha gjallesat mund te jene prodhuese energjie. Heterotrofet apo konsumatoret, duhet ta marrin ate te gatshme për te mbijetuar.
Shumica e heterotrofeve, te njohura si kemo-heterotrofe, arrijne ta marrin energjine e nevojshme duke u ushqyer me gjallesa te tjera dhe duke i zberthyer perberjet e tyre komplekse organike si karbohidratet, yndyrnat dhe proteinat ne perberje me te thjeshta si glukoza, acidet yndyrore, gliceroli dhe amino acidet. Nga ana tjetër foto-heterotrofet, ne ndryshim nga kemo-heterotrofet, përveç zberthimit te molekulave organike mund te perdorin dhe dritën për te perftuar energji.
Taksonomia
Taksonomia është fusha e cila studion marrëdhëniet e grupeve te ndryshme biologjike dhe i kategorizon ato ne baze te ngjashmërive ose ndryshimeve qe shfaqin. Tradicionalisht qeniet e gjalla janë ndare ne pese mbretëri: Monera, Protista, Fungi, Plantae dhe Animalia. Sidoqoftë shume shkencëtare tani e konsiderojne sistemin e pese mbretërive te prapambetur duke preferuar ne vend te tij një klasifikim, qe fillon me 3 sfera kryesore si Arkaea (ne fillim Archaebakteria), Bakteria (ne fillim Eubacteria) dhe Eukariotet (ku përfshihen protistet, kërpudhat, bimët dhe kafshët) i cili bazohet ne faktin nëse qelizat e gjallesave kane berthame qelizore apo jo si dhe ne ndryshimet ne përbërjet kimike te pjesëve te jashtme te qelizave. Me pas, çdo sfere e mbretëri zbërthehet me tej derisa çdo specie te jete klasifikuar ne baze te rendit: Sfere, Mbreteri, Filume, Klase, Rend, Familje, Gjini, Lloj duke përfunduar me një gjallese me një emër shkencor te përbëre nga gjinia dhe lloji i tij. Për shembull njerëzit listohen si Homo sapiens. Homo është gjinia dhe sapiens lloji. Viruset, viruidet, prionet dhe satelitet janë jashtë këtyre kategorive te cilësuar si "ne cep te jetës" ne kuptimin qe shume shkencëtare nuk i klasifikojnë këto qenie si tamam te gjalla për shkak te mungesës se një ose me shume karakteristikave jetësore.
Galeria
Referime
Shkencë
Biologji |
1736 | Informatika është shkenca që studion strukturën, metodikat, algoritmet, mekanizmat e përpunimit të informacionit.
Termi informatikë është bashkimi i dy fjalëve të gjuhës franceze “informatique”, informacion (ose të dhëna, informata) dhe automatique (automatik) dhe u përdor për herë të parë në vitin 1962 nga Philippe Dreyfus për të treguar përpunimin automatik aritmetik të informacionit. Ka shumë përkufizime të ndryshme se çfarë përfshihet brenda termit informatikë.
"Informatika është shkencë që merret me përpunimin automatik të informacioneve, ku me përpunim nënkuptohet: pranimi i informacioneve nga pajisjet hyrëse dhe shndërrimi i tyre në sinjale; përçimi i tyre nëpër linja për komunikim brenda kompjuterit me teknika të ndryshme; vendosja në kujtesën kompjuterike; përpunimi nga njësia qendrore njehsuese (procesori) me ndihmën e programit kompjuterik të përshtatshëm dhe në fund, shndërrimi i sinjaleve në informacione të kuptueshme për shfrytëzuesin, nga pajisjet dalëse"..
Informatika është shkencë shumë e gjere e cila përfishin shumë fusha si:
Teoria e informacionit
Teoria komputacionale
Kriptografia
Struktura të dhënash
Algoritmet
Kërkim operativ
Detyra e informatikës qëndron kështu në përpunimin e të dhënave në lidhje me një problem praktik, informacionet që nevojiten për zgjidhjen ose trajtimin e vetë problemit. Applikimet e informatikës janë të shumta, por në jetën e përditshme applikimi më i njohur është kompiutri. Çdo kompjuter, nga më i fuqishmi deri tek më ekonomiku, është i përbërë nga dy elemente themelore: harduere dhe softuere.
(hard = i fortë, i rëndë; soft = i butë, i lehtë ware = përbërës). Me termin harduere tregohet çdo pajisje fizike, pjesë e kompjuterit si për shembull (kasa, ekrani, kujtesa, disku, tastiera, njësite hyrëse dhe dalëse etj.) Nga ana tjetër me termin softuere tregohen programet që përdoren në kompjuter (Word, Excel, Gimp, ...) dhe që nëpërmjet informacioneve të ruajtura nga hardueri, prodhojnë rezultatet e kërkuara nga përdoruesi. Informatika është shkence e cila merret me ruajtjen perpuninimin dhe shfrytezimin e informatave duke perdorur kompjuterin.
10110+1011
Referimet
Shkencë |
1737 | Kimia është shkenca natyrore që merret me studimin e ndërtimit dhe vetive të materies,perberjes, struktures dhe transformimeve të saj. Është studimi i vetive dhe strukturës së atomeve (duke përfshirë dhe izotopet e tyre të qëndrueshëm apo radioaktive), të përbërjeve dhe molekulave, të përzierjeve dhe të tretësirave, si elemente bazë të natyrës dhe se si ato kombinohen për të formuar stadet e ndryshme të materies që na formojnë në çdo gjë që na rrethon. Njohja e strukturës elektronike të atomeve është baza e kimise konvencionale, ndërsa njohja e strukturës së bërthamës është baza e kimisë bërthamore. Prishja dhe formimi i lidhjeve mes atomeve dhe molekulave janë përgjegjës për transformimin e materies. Fizika, kimia dhe biologjia janë tri shkenca natyrore. Quhen shkenca natyrore meqë studiojnë natyrën domethënë, botën që na rrethon me të gjitha pasuritë e saj dhe dukuritë e shumta që ndodhin në të. Natyrën e përbëjnë Toka, Dielli, planetët, ajri, uji, mikrogjallesat, bimët, shtazët dhe njeriu. Objekt studimi i kimisë është natyra bashkë me dukuritë që ndodhin në të.
Disiplina të kimisë
Kimia organike
Kimia inorganike
Kimia fizike
Kimia analitike
Biokimia
Kimia farmaceutike
Kimia industriale
Kimia ushqimore
Kimia makromolekulare
Kimia teorike
kimia është shkencë e natyrës e cila së bashku me fizikë dhe biologjinë srudion materien e gjallë dhe atë të vdekur.
stekiometria eshte dege e kimis e cila merret me llogaritjen e reaktanteve dhe produkteve.rrjedh nga fjala greke stoicheion dhe metron qe ne gjihen shqipe do te thote element dhe matje.
kimia eshte nje prej shkencave natyrire si fizika,matematika e biologjia qe e ka zanafillen e vet qysh ne kohet e lashta
Disiplina të tjera
Ekzisitojnë shumë specializime dhe disiplina të kimisë, për shembull: kimia makromolekulare, kimia kombinatorike, astrokimia, inxhinieria kimike, kimia kompjuterike, elektrokimia, gjeokimia, inxhinieria e materialeve, shkenca e materialeve, biologjia molekulare, citokimia, histokimia, kimia klinike, kimia bërthamore, metalorganika, stereokimia, kimia e mjedisit, kimia e gjelbër, radiokimia, fotokimia, kimia radiofarmaceutike, aerotermokimia etj.
Konceptet bazë
Termokimia
Reaksion termokimik
Atomet dhe molekulat
Materia është e përbërë nga grimca shumë të vogla të quajtura atome: në natyrë ekzistojnë me qindra dhe çdonjeri prej tyre ka strukturë dhe veti të ndryshme. Kur atomet kombinohen me njëri tjetrin formojnë molekulat.
Struktura e atomit
Tabela periodike
Numri atomik, masa atomike, numri i mases
Metalet, Jometalet, Gjysmemetalet, Gazet e dobet
Molekula dhe struktura molekulare
Jonet, anionet dhe kationet
Formula kimike, Izomeria, Kiraliteti
IUPAC, Emertimi kimik
Lidhjet kimike dhe forcat tërheqëse ndërmolekulare
Atomet mund të lidhen me njëri tjetrin dhe forca që i mban të bashkuar quhet lidhje kimike. Ekzistojnë edhe forca ndërmolekulare jo aq të forta sa lidhja kimike, të cilat tërheqin atomet e molekulat mes tyre.
Lidhja kimike
Lidhja jonike
Lidhja kovalente
Lidhja hidrogjenore
Forcat e Van der Valsit
Lidhje Metalike
Përbërjet kimike
Kur atomet lidhen mes tyre në sasi të përcaktuara përfitohen përbërjet kimike(për shembull uji,H2O)
Agregatët e shumë përbërjeve quhen përzierje (për shembull çokollata.
Përbërja kimike
Përbërja molekulare
Përbërja organike
Përbërja jonike
Acidet
Bazat
Oksidet
Kripërat
Gjendjet agregate
Përbërjet kimike mund të shfaqen në shumë gjendje. Më të njohurat janë ato të ngurtë, e lëngët dhe ajo e gaztë: në temperaturë të ulët molekulat tërhiqen fort dhe nuk lëvizin, por "dridhen" dhe shfaqen në gjendje të ngurtë; me rritjen e temperaturës fitojnë energji dhe "rrëshqasin" mes tyre, duke kaluar në gjendje të lëngët; duke e rritur edhe më shumë temperaturën fitojnë aq shumë energji sa përhapen në të gjitha drejtimet duke formuar një gas.
Gjendjet e materies
Gazërat
Lëngjet
Të ngurtat
Tretësirat
Ligjet e kimisë dhe fizikës
Të gjitha reaksionet kimike dhe transformimet fizike ndodhin sipas ligjeve kimiko-fizike.
Ligji i ruajtjes së masës
Ligji i veprimit të masës
Ligji i gazeve ideale
Ligji i Hesit
Ligji i Gei-Lysakut
Ligji i Van der Valsit
Ligji i Daltonit
Ligji i Henrit
Parimi Le Chatelier
Ekuilibri kimik
Te tregojne gjerat
Mekanika kuantike
Kimia fizike është një disiplin e ngjashme me fiziken. Mekanika kuantike është sektori i fizikës që i ka dhënë më shumë shtyse zhvillimit të kimisë, duke shpjeguar strukturën dhe karakteristikat e atomeve e duke krijuar bazat për trajtimin matematik të lidhjes kimike
Elektroni
Protoni
Neutroni
Orbitali
Parimi i përjashtimit i Paulit
Konfigurimi elektronik
Mekanika kuantike
Bërthama e atomit
Historia e kimisë
Alkimia
Zbulimi i elementeve kimike
Historia e kimisë
Historia e industrisë kimike
Shiko edhe këtë
Kimist të njohur
Fjalori i termeve ne Kimi
Elementet kimike
Lidhje të jashtme
Shkencë
tt:Ximiä |
1738 | Statistika është shkenca që studion marrjen, organizimin, analizimin dhe interpretimin e ndryshimeve sasiore në zhvillimin e shoqërisë, të ekonomisë, të kulturës etj., duke mbledhur të dhëna numërore për to, të cilat grupohen e përpunohen me metoda të veçanta. Statistika gjithashtu paraqet tërësinë e të dhënave numërore të mbledhura nga një fushë e jetës ose e ekonomisë ose për një dukuri të renditur sipas një kriteri të caktuar. Statistika nuk është degë e matematikës, por konsiderohet si një degë e veçantë për shkak të mamit tend.
re. Ata mund të paraqiten si mami jot i dy niveleve të veçanta apo si raport i niveleve të grupuara
Ndryshe quhen edhe tregues të dinamikës, sepse paraqesin krahasimin përmes faktorit kohor.
Shiko edhe
Probabiliteti
Të dhënat
Lidhje të jashtme
Histori
Shkrimet e hershme mbi inferencën statistikore datojnë që nga matematikanët dhe kriptoografët arabë, gjatë Epokës së Artë Islamike midis shekujve të 8-të dhe 13-të. Al-Khalil (717-786) shkroi Librin e Mesazheve Kriptografike, i cili përmban përdorimin e parë të permutacioneve dhe kombinimeve, për të listuar të gjitha fjalët e mundshme arabe me dhe pa zanore. Në librin e tij, Manuscript on Deciphering Cryptographic Messages, Al-Kindi dha një përshkrim të hollësishëm se si të përdorin analizën e frekuencave për të deshifruar mesazhet e koduara. Al-Kindi gjithashtu bëri përdorimin më të hershëm të njohur të inferencës statistikore, ndërsa ai dhe më vonë kriptoografët arabë zhvilluan metodat e hershme statistikore për dekodimin e mesazheve të koduara. Ibn Adlan (1187-1268) më vonë dha një kontribut të rëndësishëm, në përdorimin e madhësisë së mostrës në analizën e frekuencës.
Shkrimi më i hershëm evropian mbi statistikat daton në vitin 1663, me botimin e Vëzhgimeve Natyrore dhe Politike mbi Faturat e Vdekshmërisë nga John Graunt. Aplikimet e hershme të mendimit statistikor u përfshinë rreth nevojave të shteteve për të bazuar politikën në të dhënat demografike dhe ekonomike, prandaj stat- etimologjia e saj. Fusha e disiplinës së statistikave u zgjerua në fillim të shekullit të 19-të për të përfshirë mbledhjen dhe analizën e të dhënave në përgjithësi. Sot, statistikat janë të punësuar gjerësisht në qeveri, biznes, dhe shkencat natyrore dhe sociale.
Themelet matematikore të statistikave moderne u vendosën në shekullin e 17-të me zhvillimin e teorisë së probabilitetit nga Gerolamo Cardano, Blaise Pascal dhe Pierre de Fermat. Teoria e probabilitetit matematik lindi nga studimi i lojrave të rastësisë, edhe pse koncepti i probabilitetit tashmë u ekzaminua në ligjin mesjetar dhe nga filozofë të tillë si Juan Caramuel. Metoda e katrorëve më pak u përshkrua për herë të parë nga Adrien-Marie Legendre në vitin 1805.
Fusha moderne e statistikave u shfaq në fund të shekullit të 19-të dhe në fillim të shekullit të 20-të në tre faza. Vala e parë, në fillim të shekullit, u udhëhoq nga puna e Francis Galton dhe Karl Pearson, i cili i transformoi statistikat në një disiplinë rigoroze matematikore të përdorur për analizë, jo vetëm në shkencë, por edhe në industri dhe politikë gjithashtu. Kontributet e Galtonit përfshinin futjen e koncepteve të devijimit standard, korrelacionit, analizës së regresit dhe aplikimin e këtyre metodave në studimin e shumëllojshmërisë së karakteristikave të njeriut-lartësia, pesha, gjatësia e qepallat ndër të tjera. Pearson zhvilloi koeficientin e korrelacionit të momentit të produktit Pearson, të përcaktuar si një moment-produkt, metoda e momenteve për përshtatjen e shpërndarjeve në mostra dhe shpërndarjen Pearson, mes shumë gjërave të tjera.
Statistikë |
1739 | Bujqësia ose agrokultura është praktikë e kultivimit të bimëve dhe blegtorisë. Bujqësia ishte zhvillimi kryesor në ngritjen e qytetërimit njerëzor të hershëm, ku bujqësia e specieve të zbutura krijoi teprica ushqimore që u mundësonin njerëzve të jetonin në qytete. Historia e bujqësisë filloi mijëra vjet më parë. Pas grumbullimit të drithërave të egra që filluan të paktën 105,000 vjet më parë, fermerët e sapolindur filluan t'i mbillnin ato rreth 11,500 vjet më parë. Delet, dhitë, derrat dhe bagëtitë janë zbutur mbi 10,000 vjet më parë. Bimët u kultivuan në mënyrë të pavarur në të paktën 11 rajone të botës. Bujqësia industriale e bazuar në monokulturë në shkallë të gjerë në shekullin e njëzetë dominoi prodhimin bujqësor, megjithëse rreth 2 miliardë njerëz vareshin ende nga bujqësia për mbijetesë .
Hyrje
Produktet kryesore bujqësore mund të grupohen gjerësisht në ushqime, fibra, lëndë djegëse dhe lëndë të para (të tilla si goma). Klasat e ushqimit përfshijnë drithërat, perimet, frutat, vajrat e gatimit, mishin, qumështin, vezët dhe kërpudhat. Mbi një e treta e punëtorëve në botë janë të punësuar në bujqësi, sektori i dytë vetëm pas sektorit të shërbimeve, megjithëse në dekadat e fundit, tendenca globale e një numri në rënie të punëtorëve në bujqësi vazhdon, veçanërisht në vendet në zhvillim, ku ndërmarrjet dhe fermat e vogla po tejkalohen nga bujqësia industriale. dhe mekanizimi që sjell një rritje të madhe të rendimentit të bimëve.
Agronomia moderne, mbarështimi i bimëve, agrokimikatet si pesticidet dhe plehrat, dhe zhvillimet teknologjike kanë rritur ndjeshëm rendimentet e të korrave, por të cilat shkaktojnë dëme ekologjike dhe mjedisore. Mbarështimi selektiv dhe praktikat moderne në blegtori kanë rritur në mënyrë të ngjashme prodhimin e mishit, por kanë ngritur shqetësime për mirëqenien e kafshëve dhe dëmtimin mjedisor. Çështjet mjedisore përfshijnë kontributin në ngrohjen globale, varfërimin e akuiferëve, shpyllëzimin, rezistencën ndaj antibiotikëve dhe ndotje të tjera bujqësore . Bujqësia është edhe shkaktar i ndjeshëm ndaj degradimit mjedisor, si humbja e biodiversitetit, shkretëtirëzimi, degradimi i tokës dhe ngrohja globale, të cilat të gjitha mund të shkaktojnë ulje të rendimentit të të korrave. Organizmat e modifikuar gjenetikisht përdoren gjerësisht, megjithëse disa janë të ndaluara në vende të caktuara.
Etimologjia dhe shtrirja
Fjala agriculture është një përshtatje e vonë në anglishten mejetare të fjalës nga gjuha latine , nga 'fushë' dhe ' kultivim ' ose 'rritje'. Ndërsa bujqësia zakonisht i referohet aktiviteteve njerëzore, disa lloje të milingonave, termiteve dhe brumbujve kanë kultivuar të lashtat për deri në 60 milionë vjet më parë. Bujqësia përkufizohet me qëllime të ndryshme, në kuptimin e saj më të gjerë duke përdorur burimet natyrore për të "prodhuar mallra që ndihmojnë jetën e njeriut, duke përfshirë ushqimin, fibrat, produktet pyjore, kulturat e kopshtarisë dhe shërbimet e tyre përkatëse". Një përkufizim i përcaktuar kështu përfshin lavërtarinë ose bujqësinë e arave, hortikulturën, blegtorinë dhe pylltarinë, por hortikultura dhe pylltaria në praktikë shpesh përjashtohen. Ai gjithashtu mund të dekompozohet gjerësisht në bujqësi bimore, që ka të bëjë me kultivimin e bimëve të dobishme, dhe në bujqësi të kafshëve, prodhimin e kafshëve bujqësore.
Disiplinat
Drithi
Bletaria
Blegtoria
Dhentaria
Pemëtaria
Perimtaria
Lavërtaria
Vreshtaria
Agronomia
Kopshtaria
Shpendaria
Gjedhëtaria
Hortikultura
Qumështaria
Entomologjia
Fitopatologjia
Shih edhe
Agrobiznesi
Agromineralet
Shkenca bujqësore
Shoqata e Bujqësisë Organike
Literatura
Bolens, L. (1997). "Agriculture" in Helaine Selin (ed.), Encyclopedia of the History of Science, Technology, and Medicine in Non-Western Cultures. Kluwer Academic Publishers, Dordrecht/Boston/London. p. 20–22.
Jared Diamond, Guns, germs and steel. A short history of everybody for the last 13,000 years, 1997.
.
Watson, A.M. (1983). Agricultural Innovation in the Early Islamic World, Cambridge University Press.
Referime
Agronomi
Bujqësi
Industria ushqimore |
1740 | Arkitektura (nga greq. αρχή = e para, krye, dhe τέχνη = zejtari, artizanat, ndërtimtari = kryendërtimtaria) është arti dhe shkenca e planifikimit të ndërtesave dhe strukturave. Një përkufizim më i gjërë do të përfshinte në qëllimet e saj planifikimin e çdo gjëjë të ndërtuar duke filluar në makronivel me planifikimin
projektimin urbanistik (qytetës) deri tek mikroniveli i mobiljeve (orendive) Zakonisht planifikimi arkitekturor lidhet me ndërtimin dhe çmimin e ndërtesës, si edhe me funksionalitetin dhe estetikën e përdoruesit.
Arkitektura shpesh merret me përpunimin e hapësirës, vëllimit, formës, dritës, hijes, dhe elementeve abstrakte për të arritur një përfundim estetik. Kjo gjë e dallon arkitekturën prej shkencave të zbatuara dhe inxhinierisë, të cilat përqëndrohen më shumë në aspektet e funksionalitetit dhe realizimit të projektit, sesa në estetikën e tij.
auguste eik nahui
Qëllimi
Sipas punëve më të lashta për subjektin e arkitekturës, të Vitruviusit në De Architectura, një ndërtesë e mirë duhet të tregojë "Bukuri" (Venustas), "Fortësi" (Firmitas) dhe "Funksionalitet" (Utilitas); arkitektura mund të themi është një barazpeshë dhe bashkërenditje e këtyre tre elementeve, dhe asnjëri nga të tre nuk duhet të jetë më i fuqishëm se dy të tjerët. Përkufizimi i kohëve moderne e sheh arkitekturën si një ndërthurje të estetikës, strukturës dhe funksionit. Sidoqoftë nga një pikëpamje tjetër, vetë funksioni përmbledh të tre kriteret duke përfshirë ato estetike dhe psikologjike.
Arkitektura është ë lidhur me shumë disiplina duke përfshirë matematikën, shkencën, artin, teknologjinë, Shkencat shoqërore, politikën, historinë, filozofinë e të tjera. Me fjalët e In Vitruvius' - it, "Arkitektura është një shkencë që lind nga shumë shkenca dhe përmirsohet me anë të edukimit: me ndihmën e të cilit një gjykim formohet mbi punën e arteve të tjera". Ai shton se një arkitekt i mirë duhet të ketë dijeni të mjaftueshme edhe në fusha si muzika, astronomia, etj. Filozofia është një fushë mjaft e parapëlqyer dhe e rëndësishme në përkufizimin e arkitekturës, bile zakonisht kur dikush i referohet një arkitekti e dallon atë nga lloji i filozofisë që ai vë në jetë. Racionalizmi, empiricizmi, strukturalizmi, poststrukturalizmi, dhe fenomenologjia janë disa nga degët e filozofisë që ndikojnë tek ariktektura.
Teoria dhe Praktika
Rëndësia e teorisë në praktikë nuk duhet mbivlerësuar siç ndodh shpesh. Vitruviusi vazhdon: "Praktika dhe teoria janë prindërit e arkitekturës. Praktika është mënyra e shpeshtë dhe e menduar gjërë në kryerjen e një pune të dhënë. Teoria është rezultati i arsyetimit i cili tregon dhe shpjegon se materiali i krijuar është transformuar në mënyrë që të plotësojë kushtet e projektit.
Arkitektura dhe ndërtesat
Historia arkitekturore
Përmbyllje
Thënie
"Unë e quaj arkitekturën muzikë të ngurtësuar". Johan Volfgang fon Gëte
Shiko edhe
Arkitekti
Arkitektura babilonike
Arkitektura bionike
Arkitektura bizantine
Arkitektura egjiptiane
Arkitektura gotike
Arkitektura greke
Arkitektura inkase
Arkitektura islame
Arkitektura maja
Arkitektura mesjetare
Arkitektura post moderne
Arkitektura moderne
Arkitektura Racionaliste
Arkitektura persiane
Arkitektura romake
Arkitektura shqiptare
Arkitektura spanjolle
Stili arkitektonik
Lidhje të jashtme
Arkitekturë |
1741 |
Shiko dhe
Tregtia
Prodhimtaria
Ndërtimtaria
Hotelieria
Shërbimet
Shëndetësia
Referime dhe shënime
Ekonomi |
1742 | Antropologjia (greqisht , anthropos = "njeri" dhe logos = "njohuri, dituri, mësim") është shkenca që studion njerëzimin në të gjitha këndvështrimet dhe veprimet jetësore, qoftë shoqërore ashtu edhe kulturore dhe fizike.
Antropologjia apo njohuritë mbi njeriun, mbi zhvillimin e vetive trupore dhe shpirtërore të tij, bëhen në disa fusha si p.sh antropologjia biologjike para së gjithash merret me shoqëritë fisnore, këndvështrimi gjeografikë i llojeve të njeriut të sotshëm, (Racat e njeriut) si dhe zhvillimet individuale të njeriut së bashku me zhvillimet trupore të njeriut. Me studimeve si të qenies njerëzore, pozicionimit të tij si i veçantë në gjithësi, sjellja e tij ndaj mjedisit dhe natyra e dyfisht krijuese dhe trupore bëhen nga fusha e anatomisë filozofike.
Historia
Ndryshimet e fytyrës e të mënyrës së jetesës iu kanë rënë në sy vëzhgonjësve që në kohët më të lashta. Ndër dokumentat e hieroglifuar te egjiptianeve gjenden përshkrime të shumta popujsh që kishin marrëdhënie me nënshtetasit e Faraonvet. Bibla, në kaptinën e dhjetë të Gjenezës (të bërët) përmban një dokument të famshëm etnologjik të kohës. Ndër Helenë e Latinë, pastaj, kemi shënime të shumta e vepra të tëra ku fise e raca të ndryshme të dheut përshkruhen për bukuri duke u ndjekur një farë sistemi shkencor. Mjafton të përmenden emrat e Herodotit, Aristotelit, Tacitit e Plinit të Vjetër për të kuptuar se shumë ndër eksponentët e mendimit helenik e italik i kanë kushtuar me zell studime të vlefshme atyre shkencave që sot thirren etnografi, etnologji e antropologji.
Studimet shumëzohen gjatë Mesjetës dhe zënë vënët kryesor në numrin e diturive të kohës, atëherë kur Evropianët mundën të zbulojnë kontinente të reja dhe të hyjnë thellë nëpër ato që njiheshin edhe ndër kohët e moçme. Më në fund, në shekullin e nëntëmbëdhjetë, njoftimet e mbledhura mbi dukjen e mbi zakonet e njerëzve disiplinohen, caktohen vijat që duhen ndjekur për kërkimet e reja dhe arrihet, në këtë mënyrë, në shkencat e vërteta që përbëjnë historinë natyrore të njeriut.
Emri i antropologjisë është i vjetër : e përdor Aristoteli në kuptimin e fjalimit mbi njeriun e do t’a përdorin gjer në ditët tona filozofët me domethënien e një doktrine të natyrës njerëzore. Nga mesi i shekullit të shkuar ky skaj përhapet si sinonim i “historisë natyrore të njeriut” (Broca) dhe përhapja e tij bën që të lihet pas dore kuptimi filozofik.
Metodologjia e antropologjisë socio-kulturore konsiston në etnografinë, proces qe përfshin te jetuarit për një kohë te gjate midis objekteve te studimit. Antropologu i parë që përdori këtë metodë është Bronislaw Malinowski, gjatë studimit të tij të banoreve të ishujve Trobriand. Malinowski, antropolog polak i arsimuar ne Angli, konsiderohet si "babai" i antropologjisë socio-kulturore.
Antropologe të tjerë te njohur janë : Claude Levi-Strauss (i shkollës strukturaliste), Marcel Mauss, Emile Durkheim, Radcliffe-Brown (i shkollës funksionaliste), Mary Douglas (studiuese e teorisë kulturore të rreziku
Degët e antropologjisë
Antropologjia fizike
Antropologjia shoqërore
Antropologjia gjuhësore
Antropologjia filozofike
Antropologjia teologjike
Antropologjia biologjike
Antropologjia historike
Antropologjia forensike
Antropologjia kulturore
Antropologjia kulturore (gjithashtu e njohur si, etnologji, studimi mbi popujt, antropologjia apo antropologjia social-kulturore) është shkenca që studion sjelljen shoqërore, strukturën ekonomike dhe fetare të popujve dhe të grupeve të popujve.
Shiko edhe këtë
Mary Douglas
Bronislaw Malinowski
Rreth antropologjisë
Lidhjet me internetin
Amza : werwolf88.wordpress.com/raca-shqiptare
Antropologji
Shkencë
Kulturë |
1743 | Arkeologjia (nga greq. αρχαίος, arheos = i lashtë dhe λόγος, logos = fjalë, ose mësim) është shkenca që studion qytetërimet dhe kulturat njerëzore të së kaluarës, dhe lidhjet e tyre me mjedisin rrethues, nëpërmjet mbledhjes, dokumentimit dhe shqyrtimit të gjurmëve lëndore që kanë mbetur (arkitekturës, dorë-punimeve, mbetjeve biologjike dhe njerëzore).
Arkeologjia ndahet zakonisht në: arkeologjia e tokës dhe arkeologjia e nënujit (arkeologjia nënujore) të cilat kanë të përbashkët metodologjinë e kërkimit dhe studimit pavarësisht nga ambienti ku ato zhvillohen, në degë sipas periudhës ose kulturës së objektit të studiuar (p. sh. arkeologjia klasike,arkeologjia industriale, dhe paleontologjia) ose sipas veçantive teknike të studimit (arkeologjia eksperimentale), ose sipas cilësive problematike (arkeologjia urbane) ose edhe mbi bazën e llojit të lëndës së hulumtuar (p. sh. numizmatika ose epigrafia).
Metodat
Për analizimin arkeologjik përdoren disa metoda ndër të cilat janë të njohura arkeobotanika, dendrokronologjia, arkeometalurgjia, etj.
Arkeobotanika merret me analizimin e pranisë së njerëzve në një hapësirë duke hulumtuar mënyrën e sigurimit dhe përdorimit të ushqimit. Për të hulumtuar këtë përdoren gjëra të karbonizuara apo lloje tjera të konservimit. Kjo metodë hynë në programin standard të arkeologjisë.
Dendrokronologjia kjo metodë përdor rrathët në trungun e pemëve. Varësisht nga numri i rrathëve dhe vetitë e pemës arrihen përfundime arkeologjike mbi studimin e bërë. Zakonisht kjo metodë shërben për të hulumtuar vegjetacionin në një hapësirë.
Arkeometalurgjia si objekt studimi ka materialet e ndryshme të përpunuara nga dora e njeriut. Me bazë të dhënave për gjendjen e objekteve të ndryshme me teknika arkeologjike vjen deri tek pörfundime të ndryshme mbi rrethanat shoqërore dhe zhvillimin teknologjik apo ekonomik të asaj hapësire.
Degët e Arkeologjisë
Arkeobotanika
Gjithandej ku njerëzit kanë jetuar, ku ata kanë përgatitur ushqimin e tyre ose ku e kanë ruajtur atë, gjenden edhe sot gjurmët në formë të mbeturinave bimore. Ato mund të ruhen për një kohë shumë të gjatë me aneë të karbonizimit, thatësisë ose përmes deponimeve të njoma nën vende pa ajër. Megjithatë mbeturinat bimore janë aq të vogla sa që edhe gjatë gjurmimit konvencional arkeologjik mund të mos vihen re. Sidoqoftë kërkimet arkeobotanike i takojnë gjurmimit standard arkeologjik.
Dendrokronologjia
Dendrokronologjia është një metodë që shfrytëzohet për të zbuluar moshën e një peme duke numëruar rrathët që krijohen në një pemë me kalimin e kohës. Vija e një peme të vetme për shembull mbulon një periudhe kohore 50 vjeçare. Kjo kohë mund të zgjerohet dhe duke kërkuar sekuencat e rrathëve të pemëve të tjera, vijat e mostrave të vjetra herë pas herë vendosen në vazhdimësi të saktë kohore. Po qe se tregohet për një rajon të caktuar kjo dendrokronologji e vijave, p. sh. në Skandinavi, çdo mostër e drurit mund të krahasohet dhe pastaj mund të vendoset një kohë të caktuar.
Arkeometalurgjia
Paraardhësit tanë kanë përpunuar metalin në mënyra të ndryshme. Ata e kanë prerë, derdhur, skuqur dhe kanë përdorur edhe shumë metoda të tjera. Kalitja dhe skuqja për shembull lëne gjurmë në bërthamë të metalit të cilat mund të vërehen me mikroskop. Po qe se i krahasojmë këto gjurmë të mostrave të gjetura nga vende shumë të largëta mes veti, mund të mirret se këto pjesë vijnë nga rrethi i njëjtë teknologjik ose ndoshta edhe prej të njëjtit farkëtar. Po ashtu mund të përcaktohet me anë të përpunimit cilësor ose të mënyrës së përpunimit. Thënë shkurt : Arkeometalurgjia na mëson shumë rreth artit të përpunimit të metaleve të kulturave të hershme. Ky artizanat ishte atëherë një teknologji e lartë dhe e cila deri sot ka mbetur.
Numizmatika
Meret me studimin e monedhave. Llojet e monedhave si p.sh (prej bakri,bronxi,arri,hekuri...etj)
Shiko edhe
Arkeologjia nënujore
Arkeologjia ajrore
Etnologjia
Fjalori i termave të përdorura në arkeologji
Historia
Paleontologjia
Prehistoria
Paleobotanika
Paleoetnobotanika
Numizmatika
Rreth arkeologjisë
Arkeologjia (nga greq. αρχαίος, arheos = i lashtë dhe λόγος, logos = fjalë, ose mësim) është shkenca që studion qytetërimet dhe kulturat njerëzore të së kaluarës, dhe lidhjet e tyre me mjedisin rrethues, nëpërmjet mbledhjes, dokumentimit dhe shqyrtimit të gjurmëve lëndore që kanë mbetur (arkitekturës, dorë-punimeve, mbetjeve biologjike dhe njerëzore).
Arkeologjia ndahet zakonisht në: arkeologjia e tokës dhe arkeologjia e nënujit (arkeologjia nënujore) të cilat kanë të përbashkët metodologjinë e kërkimit dhe studimit pavarësisht nga ambienti ku ato zhvillohen, në degë sipas periudhës ose kulturës së objektit të studiuar (p. sh. arkeologjia klasike,arkeologjia industriale, dhe paleontologjia) ose sipas veçantive teknike të studimit (arkeologjia eksperimentale), ose sipas cilësive problematike (arkeologjia urbane) ose edhe mbi bazën e llojit të lëndës së hulumtuar (p. sh. numizmatika ose epigrafia).
Burim i të dhënave
Shkencë
Arkeologji |
1744 | Një ekonomi (nga greqisht οίκος - "shtëpiake" dhe νέμoμαι - "menaxhoj") është një zonë e prodhimit, shpërndarjes dhe tregtisë, si dhe konsumi i mallrave dhe shërbimeve nga agjentë të ndryshëm. Kuptuar në kuptimin e tij më të gjerë, 'Ekonomia përkufizohet si një fushë sociale që thekson praktikat, ligjërimet dhe shprehjet materiale që lidhen me prodhimin, përdorimin dhe administrimin e burimeve'. Agjentët ekonomikë mund të jenë individë, biznese, organizata ose qeveri. Transaksionet ekonomike ndodhin kur dy grupe ose palë bien dakord për vlerën ose çmimin e së mirës ose të shërbimit të transaksionuar, të shprehur zakonisht në një monedhë të caktuar. Sidoqoftë, transaksionet monetare përbëjnë vetëm një pjesë të vogël të fushës ekonomike. Aktiviteti ekonomik nxitet nga prodhimi i cili përdor burime natyrore, punë dhe kapital. Ka ndryshuar me kalimin e kohës për shkak të teknologjisë (automatizimi, përshpejtuesi i procesit, zvogëlimi i funksioneve të kostos), inovacioni (produkte të reja, shërbime, procese, zgjerimi i tregjeve, diversifikimi i tregjeve, tregjet e ngrohta, rrit funksionet e të ardhurave) si, ai që prodhon pronësia intelektuale dhe ndryshimet në marrëdhëniet industriale (më e rëndësishmja puna e fëmijëve duke u zëvendësuar në disa pjesë të botës me qasje universale në arsim ). Një ekonomi e dhënë është rezultat i një sërë procesesh që përfshin kulturën, vlerat, edukimin, evolucionin teknologjik, historinë, organizimin shoqëror, strukturën politike dhe sistemet juridike, si dhe gjeografinë e saj, pasurinë natyrore dhe ekologjinë, si faktorët kryesorë . Këta faktorë japin kontekstin, përmbajtjen dhe vendosin kushtet dhe parametrat në të cilët funksionon një ekonomi. Me fjalë të tjera, domeni ekonomik është një fushë sociale e praktikave dhe transaksioneve njerëzore. Nuk qëndron vetëm.
Një ekonomi e bazuar në treg është ajo ku mallrat dhe shërbimet prodhohen dhe shkëmbehen sipas kërkesës dhe ofertës midis pjesëmarrësve (agjentëve ekonomikë) me shkëmbim ose një medium shkëmbimi me një vlerë krediti ose debiti të pranuar brenda rrjetit, siç është njësia e monedhës . Një ekonomi e bazuar në komandë është ajo ku agjentët politikë kontrollojnë drejtpërdrejt atë që prodhohet dhe si shitet dhe shpërndahet. Një ekonomi e gjelbër është e karbonit të ulët, me burime të efektshme dhe me përfshirjen sociale. Në një ekonomi të gjelbër, rritja e të ardhurave dhe punësimit është nxitur nga investimet publike dhe private që zvogëlojnë emetimin e karbonit dhe ndotjen, rrisin energjinë dhe efikasitetin e burimeve dhe parandalojnë humbjen e biodiversitetit dhe shërbimeve të ekosistemit . Një ekonomi koncert është ajo në të cilën caktohen ose zgjidhen punë afatshkurtra përmes platformave në internet. Ekonomia e re është një term i referuar gjithë ekosistemit në zhvillim ku u futën standarde dhe praktika të reja, zakonisht si rezultat i inovacioneve teknologjike.
Vargu
Sot sfera e fushave të studimit që ekzaminojnë ekonominë rrotullohet rreth shkencës sociale të ekonomisë, por mund të përfshijë sociologjinë ( sociologjia ekonomike ), historinë ( histori ekonomike ), antropologjinë ( antropologjia ekonomike ) dhe gjeografinë ( gjeografi ekonomike ). Fushat praktike që lidhen drejtpërdrejt me veprimtaritë njerëzore që përfshijnë prodhimin, shpërndarjen, shkëmbimin dhe konsumin e mallrave dhe shërbimeve në tërësi janë inxhinieria, menaxhimi, administrimi i biznesit, shkenca e aplikuar dhe financat .
Të gjitha profesionet, agjentët ekonomikë ose aktivitetet ekonomike, kontribuojnë në ekonomi. Konsumi, kursimi dhe investimi janë përbërës të ndryshueshëm në ekonomi që përcaktojnë ekuilibrin makroekonomik. Ekzistojnë tre sektorë kryesorë të veprimtarisë ekonomike: fillore, sekondare dhe terciare.
Për shkak të rëndësisë në rritje të sektorit ekonomik në kohët moderne, termi ekonomi reale përdoret nga analistët si dhe politikanët për të përcaktuar pjesën e ekonomisë që merret me aktualen prodhimi i mallrave dhe shërbimeve, siç duket në kontrast me ekonominë e letrës, ose me anën financiare të ekonomisë, cila merret me blerjen dhe shitjen në tregjet financiare. Terminologjia alternative dhe afatgjatë dallon masat e një ekonomie të shprehur në vlera reale (të rregulluara për inflacionin ), siç është PBB reale, ose në vlera nominale (të pa rregulluara për inflacionin).
Etimologjia
Fjalët angleze "ekonomi" dhe "ekonomiks" mund të gjurmohen përsëri në fjalën Greke οἰκονόμος (d.m.th. "menaxhim shtëpiak"), një fjalë e përbërë që rrjedh nga οἶκος ("shtëpi; shtëpiake; shtëpi") dhe νέμω ("menaxho; shpërndaj; për të trajtuar; shpërndarë ") me anë të οἰκονομία (" menaxhimi i familjes ").
Kuptimi i parë i regjistruar i fjalës "ekonomi" është në frazën "administrimi i punëve ekonomike", i gjetur në një vepër të përbërë ndoshta në një manastir në vitin 1440. "Ekonomia" është regjistruar më vonë në shqisat më të përgjithshme, përfshirë "lulëzimin" dhe "administrimin".
Ndjesia aktuale më e përdorur shpesh, që nënkupton "sistemin ekonomik të një vendi apo një zone", duket se nuk është zhvilluar deri në vitet 1650.
Historia
Kohët e lashta
Për sa kohë që dikush ka bërë, furnizon dhe shpërndan mallra ose shërbime, ka pasur një lloj ekonomie; ekonomitë u rritën më të mëdha ndërsa shoqëritë u rritën dhe u bënë më komplekse. Sumeri zhvilloi një ekonomi në shkallë të gjerë bazuar në paratë e mallrave, ndërsa babilonasit dhe shtetet e tyre fqinje të qytetit zhvilluan më vonë sistemin më të hershëm të ekonomisë siç mendojmë ne, për sa i përket rregullave / ligjeve për borxhin, kontratat ligjore dhe kodet ligjore që lidhen me praktikat e biznesit, dhe pronë private.
Babilonasit dhe fqinjët e tyre të shtetit të qytetit zhvilluan forma të ekonomisë, të krahasueshme me konceptet e shoqërisë civile (juridike) të përdorura aktualisht. Ata zhvilluan sistemet e para juridike dhe administrative të kodifikuara të njohura, të kompletuara me gjykata, burgje dhe të dhëna qeveritare.
Ekonomia e lashtë bazohej kryesisht në bujqësinë e jetesës . Shekeli i referohej një njësie të lashtë të peshës dhe monedhës. Përdorimi i parë i këtij termi erdhi nga Mesopotamia rreth 3000 pes. dhe iu referua një mase specifike të elbit e cila lidhte vlera të tjera në një metrikë si argjendi, bronzi, bakri etj. Një elb / sikel ishte fillimisht një njësi monedhe dhe një njësi e peshës, ashtu si Pound Britanik fillimisht ishte një njësi që shprehte një masë argjendi prej një kile.
Për shumicën e njerëzve, shkëmbimi i mallrave ndodhi përmes marrëdhënieve shoqërore. Kishte edhe tregtarë që barteshin në vendet e tregut. Në Greqinë e Lashtë, ku filloi fjala e tanishme angleze 'ekonomi', shumë njerëz ishin skllevër të zotëruesve të lirë . Diskutimi ekonomik u nxit nga mungesa .
Mesjeta
Në kohërat mesjetare, ajo që ne tani e quajmë ekonomi nuk ishte larg nivelit të jetesës. Shkëmbimi më i madh ka ndodhur brenda grupeve sociale . Në krye të kësaj, pushtuesit e madhe e ngritur atë që ne tani e quajmë kapitaleve (nga Ventura, .; rrezik ital) për financimin e kap e tyre. Kryeqyteti duhet të kthehet nga mallrat që ata do të sillnin në Botën e Re . Zbulimet e Marco Polo (1254–1324), Christopher Columbus (1451–1506) dhe Vasco da Gama (1469–1524) çuan në një ekonomi të parë globale . Ndërmarrjet e para ishin ndërmarrjet tregtare. Në 1513, bursa e parë e aksioneve u themelua në Antwerpen . Ekonomia në atë kohë nënkuptonte kryesisht tregtinë .
Kohët e hershme moderne
Kapjet evropiane u bënë degë të shteteve evropiane, të ashtuquajturat koloni . Shtetet e shteteve në rritje Spanja, Portugalia, Franca, Britania e Madhe dhe Hollanda u përpoqën të kontrollojnë tregtinë përmes detyrave doganore dhe (nga mercater, lat: tregtar ) ishte një qasje e parë për të ndërmjetësuar midis pasurisë private dhe interesit publik . Sekularizimi në Evropë i lejoi shteteve të përdorin pasurinë e jashtëzakonshme të kishës për zhvillimin e qyteteve. Ndikimi i fisnikëve u ul. Sekretarët e parë të Shtetit për ekonominë filluan punën e tyre. Bankierë si Amschel Mayer Rothschild (1773–1855) filluan të financojnë projekte nacionale siç janë luftërat dhe infrastruktura . Ekonomia që nga ajo kohë do të thoshte ekonomia kombëtare si temë për aktivitetet ekonomike të qytetarëve të një shteti.
Revolucioni industrial
Ekonomisti i parë në kuptimin e vërtetë modern të fjalës ishte skociani Adam Smith (1723-1790) i cili u frymëzua pjesërisht nga idetë e fiziokracisë, një reagim ndaj merkantilizmit dhe gjithashtu më vonë studenti i Ekonomisë, Adam Mari. Ai përcaktoi elementët e një ekonomie kombëtare : produktet ofrohen me një çmim natyror të gjeneruar nga përdorimi i konkurrencës - oferta dhe kërkesa - dhe ndarja e punës . Ai pohoi se motivi themelor për tregti të lirë është vetë-interesi njerëzor. E ashtuquajtura hipotezë e interesit vetjak u bë baza antropologjike për ekonominë. Thomas Malthus (1766–1834) transferoi idenë e furnizimit dhe kërkesës tek problemi i mbipopullimit .
Revolucioni Industrial ishte një periudhë nga shekulli 18 deri në 19, ku ndryshimet e mëdha në bujqësi, prodhim, minierë dhe transport kishin një efekt të thellë në kushtet socio-ekonomike dhe kulturore duke filluar në Mbretërinë e Bashkuar, duke u përhapur më pas në të gjithë Evropën, Amerikën e Veriut, etj. dhe përfundimisht bota . Fillimi i Revolucionit Industrial shënoi një pikë kthese të madhe në historinë njerëzore; pothuajse çdo aspekt i jetës së përditshme përfundimisht u ndikua në një farë mënyre. Në Evropë kapitalizmi i egër filloi të zëvendësojë sistemin e merkantilizmit (sot: proteksionizëm ) dhe çoi në rritje ekonomike . Periudha sot quhet revolucion industrial sepse sistemi i Prodhimit, Prodhimit dhe Ndarjes së Punës mundësoi prodhimin në masë të mallrave .
Njohja e konceptit të "ekonomisë"
Koncepti bashkëkohor i "ekonomisë" nuk ishte i njohur gjerësisht deri në Depresionin e Madh Amerikan në vitet '30. .
Pas kaosit të dy Luftërave Botërore dhe Depresionit të Madh shkatërrues, politikëbërësit kërkuan mënyra të reja për të kontrolluar rrjedhën e ekonomisë. Kjo u hulumtua dhe diskutua nga Friedrich August von Hayek (1899–1992) dhe Milton Friedman (1912–2006) të cilët u lutën për një tregti të lirë globale dhe supozohet të jenë baballarët e të ashtuquajturit neoliberalizëm . Sidoqoftë, pikëpamja mbizotëruese ishte ajo e mbajtur nga John Maynard Keynes (1883-1946), i cili argumentoi për një kontroll më të fortë të tregjeve nga shteti. Teoria që shteti mund të lehtësojë problemet ekonomike dhe të nxisë rritjen ekonomike përmes manipulimit shtetëror të kërkesës agregate quhet Keynesianism për nder të tij. Në fund të viteve '50, rritja ekonomike në Amerikë dhe Evropë - shpesh e quajtur Wirtschaftswunder (ger: mrekulli ekonomike ) ,,- krijoi një formë të re të ekonomisë: ekonomia e konsumit në masë . Më 1958, John Kenneth Galbraith (1908–2006) ishte i pari që foli për një shoqëri të pasur . Në shumicën e vendeve sistemi ekonomik quhet ekonomi e tregut shoqëror .
Fundi i 20 - fillimi i shekullit XXI
Me rënien e Perdes së Hekurt dhe kalimin e vendeve të Bllokut Lindor drejt qeverisë demokratike dhe ekonomive të tregut, ideja e shoqërisë post-industriale është sjellë në rëndësi pasi roli i saj është të shënojë së bashku domethënien që merr sektori i shërbimeve në vend të industrializimit. Disa i atribuojnë përdorimin e parë të këtij termi librit të Daniel Bell, 1973, Ardhja e Shoqërisë Post-Industriale, ndërsa të tjerët ia atribuojnë librit të filozofit social Ivan Illich, Tools for Conviviality . Termi është përdorur gjithashtu në filozofi për të përcaktuar zbehjen e postmodernizmit në fund të viteve '90 dhe veçanërisht në fillim të shekullit XXI.
Me përhapjen e Internetit si medium dhe komunikim masiv sidomos pas viteve 2000-2001, ideja për internetin dhe ekonominë e informacionit i jepet vend për shkak të rëndësisë në rritje të tregtisë elektronike dhe bizneseve elektronike, gjithashtu termi për një shoqëri globale të informacionit pasi krijohet të kuptuarit e një lloji të ri të shoqërisë "të gjithë-lidhur". Në fund të viteve 2000, lloji i ri i ekonomive dhe shtrirjeve ekonomike të vendeve si Kina, Brazili dhe India sjellin vëmendjen dhe interesin e ndryshëm nga ekonomitë tipike perëndimore dhe modelet zakonisht.
Fazat ekonomike të përparësisë
Ekonomia mund të konsiderohet se ka zhvilluar përmes fazave ose shkallëve të përparësisë vijuese.
Ekonomia e lashtë bazohej kryesisht në bujqësinë e jetesës .
Faza e revolucionit industrial zvogëloi rolin e bujqësisë jetësore, duke e shndërruar atë në forma më të gjera dhe mono-kulturore të bujqësisë në tre shekujt e fundit. Rritja ekonomike ka ndodhur kryesisht në miniera, ndërtimtari dhe industri prodhuese. Tregtia u bë më e rëndësishme për shkak të nevojës për shkëmbim të përmirësuar dhe shpërndarje të prodhimeve në të gjithë komunitetin.
Në ekonomitë e shoqërive moderne të konsumit ka një pjesë në rritje që luhet nga shërbimet, financat dhe teknologjia - ekonomia e dijes .
Në ekonomitë moderne, këto përparësi fazore shprehen disi ndryshe nga teoria e tre sektorëve .
Faza fillestare / shkalla e ekonomisë : Përfshinë nxjerrjen dhe prodhimin e lëndëve të para, të tilla si misri, qymyri, druri dhe hekuri . (Një minator i qymyrit dhe një peshkatar do të ishin punëtorë në shkallën fillore. )
Faza dytësore / shkalla e ekonomisë : përfshin shndërrimin e materialeve të papërpunuara ose të ndërmjetme në mallra p.sh. prodhimin e çelikut në makina, ose tekstilet në veshje. (Një ndërtues dhe një rrobaqepëse do të ishin punëtorë në shkallën sekondare. ) Në këtë fazë ekonomia industriale e shoqëruar është gjithashtu e ndarë në disa sektorë ekonomikë (të quajtur edhe industri ). Evolucioni i tyre i veçantë gjatë fazës së Revolucionit Industrial është trajtuar diku tjetër.
Faza terciare / shkalla e ekonomisë : Përfshinë ofrimin e shërbimeve për konsumatorët dhe bizneset, të tilla si ulje për fëmijë, kinema dhe bankare . (Një dyqan blerës dhe një llogaritar do të ishin punëtorë në shkallën e tretë. )
Faza / Shkalla Kuaternare e ekonomisë : Përfshinë studimin dhe zhvillimin e nevojshëm për prodhimin e produkteve nga burimet natyrore dhe nënprodukteve të tyre pasuese. (Një kompani e prerjeve mund të hulumtojë mënyra se si të përdoret druri i djegur pjesërisht për t'u përpunuar në mënyrë që pjesët e padëmtuara të tij të mund të bëhen në tul për letër). ) Vini re se arsimi ndonjëherë përfshihet në këtë sektor.
Sektorët e tjerë të bashkësisë së zhvilluar përfshijnë :
sektori publik ose sektori shtetëror (i cili zakonisht përfshin: parlamentin, gjykatat ligjore dhe qendrat qeveritare, shërbime të ndryshme urgjente, shëndetin publik, strehimore për njerëzit e varfër dhe të kërcënuar, lehtësirat e transportit, portet ajrore / detare, kujdesin pas lindjes, spitalet, shkollat, biblioteka, muze, ndërtesa të ruajtura historike, parqe / kopshte, rezerva natyrore, disa universitete, terrene sportive / stadiume kombëtare, arte / salla koncertesh kombëtare ose teatro dhe qendra për fe të ndryshme).
sektori privat ose bizneset e drejtuara private.
sektori social ose sektori vullnetar .
Ekzistojnë një numër konceptesh që lidhen me ekonominë, siç janë këto:
There are a number of concepts associated with the economy, such as these:
Shpenzimet e konsumatorëve
Kursi i këmbimit
Prodhimi i Brendshëm Bruto
PBB për frymë
GNP
Tregu i aksioneve
Shkalla e interesit
Borxhi i qeverisë
Shkalla e inflacionit
papunësi
Bilanci i Tregtisë
GDP
PBB (prodhimi i brendshëm bruto) i një vendi është një masë e madhësisë së ekonomisë së saj. Analiza më konvencionale ekonomike e një vendi mbështetet shumë në treguesit ekonomikë si PBB dhe PBB për frymë . Ndërsa shpesh është i dobishëm, PBB përfshin vetëm aktivitete ekonomike për të cilat shkëmbehen paratë.
Ekonomia joformale
Një ekonomi joformale është veprimtari ekonomike e cila nuk tatohet as monitorohet nga një qeveri, në kontrast me një ekonomi formale. Ekonomia informale nuk është përfshirë në produktin kombëtar bruto të qeverisë (GNP). Megjithëse ekonomia informale shpesh shoqërohet me vendet në zhvillim, të gjitha sistemet ekonomike përmbajnë një ekonomi informale në një proporcion.
Aktiviteti ekonomik joformal është një proces dinamik që përfshin shumë aspekte të teorisë ekonomike dhe sociale duke përfshirë shkëmbimin, rregullimin dhe zbatimin. Për nga natyra e tij, është domosdoshmërisht e vështirë të vëzhgosh, studiosh, përcaktosh dhe matësh. Asnjë burim i vetëm nuk e përcakton me lehtësi ose autorizim ekonominë informale si një njësi studimi.
Shprehjet "nëntokësore", "nën tabelë" dhe "librat jashtë" zakonisht i referohen këtij lloji të ekonomisë. Termi treg i zi i referohet një nënrenditje specifike të ekonomisë informale. Termi "sektor joformal" është përdorur në shumë studime të hershme, dhe është zëvendësuar kryesisht në studime më të fundit që përdorin termin më të ri.
Sektori informal përbën një pjesë të konsiderueshme të ekonomive në vendet në zhvillim por shpesh është e stigmatizuar si problematike dhe e pakontrollueshme. Sidoqoftë, sektori informal siguron mundësi kritike ekonomike për të varfërit dhe po zgjerohet me shpejtësi që nga vitet '60. Si i tillë, integrimi i ekonomisë informale në sektorin zyrtar është një sfidë e rëndësishme politike.
Kërkime ekonomike
Kërkimet ekonomike kryhen në fusha të ndryshme si ekonomia, sociologjia ekonomike, antropologjia ekonomike dhe historia ekonomike .
Shih edhe
PBB
Shkenca
Tregëtia
Prodhimi
Industria
Agronomia
Teknologjia
Referime
Bibliografia
Aristoteli, Politika, Libri I-IIX, përkthyer nga Benjamin Jowett, Classics.mit.edu
Barnes, Peter, Capitalism 3.0, Një Udhëzues për Rimarrjen e Komunave, San Francisko 2006, Whatiseconomy.com
Dill, Alexander, Riparimi i Aseteve të Fshehta, Drejt një Indeksi Global të Fabrikës së Lirë, Dokumenti Kërkimor për Freewarë Global 01-07, 2007, Whatiseconomy.com
Fehr Ernst, Schmidt, Klaus M., Ekonomia e Drejtësisë, reciprocitetit dhe Altruizmit - Evidenca eksperimentale dhe Teori të reja, 2005, Diskutim PAPER 2005-20, Mynih Ekonomi, Whatiseconomy.com
Marx, Karl, Engels, Friedrich, 1848, Manifesti Komunist, Marxists.org
Stiglitz, Joseph E., Të mirat publike globale dhe financat globale: a siguron qeverisja globale që të shërbehet interesi global global? Në: Përparimi i Mallrave Publike, Jean-Philippe Touffut, (ed. ), Paris 2006, f. 149/164, GSB.columbia.edu
Ku është Pasuria e Kombeve? Matja e kapitalit për Shekullin 21. Raporti i Pasurisë së Kombeve 2006, Ian Johnson dhe Francois Bourguignon, Banka Botërore, Washington 2006, Whatiseconomy.com .
Leximi më tej
Friedman, Milton, Kapitalizmi dhe Liria, 1962.
Rothbard, Murray, Man, Economy and State: A Traktate mbi Parimet Ekonomike, 1962.
Galbraith, John Kenneth, The Affluent Society, 1958.
Mises, Ludwig von, Aksioni njerëzor: Një traktat mbi ekonominë, 1949.
Keynes, John Maynard, Teoria e Përgjithshme e Punësimit, Interesit dhe Parave, 1936.
Marx, Karl, Das Kapital, 1867.
Smith, Adam, Një Hetim mbi Natyrën dhe Shkaqet e Pasurisë së Kombeve, 1776. |
1745 | Filozofia merret me problemet e përgjithshme dhe thelbesore rreth çështjeve si ekzistenca, dituria, e vërteta, bukuria, ligji, drejtësia, vlefshmëria, mendja, dhe gjuha. Filozofia dallohet nga mënyrat e tjera të zgjidhjes së këtyre problemeve (siç janë misticizmi ose mitologjia) nga qasja kritike dhe sistematike e saj si dhe mbështetja në argumente të arsyeshme. Fjala filozofi rrjedh nga greqishtja: φιλοσοφία, philosophía, "dashuria për dituri".
Degët e filozofisë
Degët kryesore të studimit filozofik janë:
Metafizika, e cila merret me natyrën e qenies dhe botën. Degë tradicionale të saj janë kozmologjia dhe ontologjia;
Epistemologjia, e cila merret me natyrën dhe përfshirjen e diturisë, dhe se a është e mundur dituria. Ndër çështjet kryesore të saj është sfida e paraqitur nga skepticizmi dhe marrëdhëniet mes të vërtetës, besimit, dhe justifikimit;
Etika, ose 'filozofia e moralit', e cila merret me pyetjet se si duhet të veprojnë njerëzit, nëse këto pyetje janë të përgjegjshme. Degët kryesore të etikës janë meta-etika, etika normative, dhe etika e aplikuar. Meta-etika merret me natyrën e mendimit etik, krahasimit me sisteme etike të ndryshme, nëse ka apo jo të vërteta absolute etike, dhe si do të mund të njiheshin këto të vërteta. Etikës i bashkangjitet edhe ideja e moralit. Dialogjet e hershme të Platonit përfshijnë një kërkim mbi definicionin e virtytit;
Filozofia politike, e cila studion qeverisjen dhe marrëdhëniet mes individëve dhe komuniteteve me shtetin. Ajo përfshin pyetjet mbi drejtësinë, të mirën, ligjin, pronën, dhe të drejtat dhe obligimet qytetare;
Estetika, e cila merret me bukurinë, artin, kënaqësinë, vlerat emocionale, perceptimin, dhe çështjet mbi shijen dhe ndjenjat;
Logjika, e cila merret me mënyrat e të menduarit që çojnë nga premisat e vërteta tek konkluzionet e vërteta, e zhvilluar fillimisht në Greqinë antike. Duke filluar në shekullin e 19të, matematikanë si Frege u fokusuan në trajtimin matematik të logjikës, dhe sot subjekti i logjikës ka dy ndarje të gjëra: logjika matematike (logjika formale simbolike) dhe ajo që quhet logjika filozofike;
Filozofia e mendjes, e cila merret me natyrën e mendjes dhe marrëdhëniet e saj me trupin, dhe karakterizohet me mosmarrëveshjet mes dualizmit dhe materializmit. Në vitet e fundit janë paraqitur ngjashmëri të shumta mes kësaj dege të filozofisë dhe shkencës kognitive;
Filozofia e gjuhës, e cila është hulumtimi i arsyeshëm në natyrën, origjinën, dhe përdorimin e gjuhës;
Filozofia e fesë është degë e filozofisë që bën pyetje rreth fesë.
Shumica e subjekteve akademike kanë një filozofi, për shembull filozofia e shkencës, filozofia e matematikës, filozofia e logjikës, filozofia e ligjit, dhe filozofia e historisë. Përveç kësaj, një sërë subjektesh akademike kanë filluar të mirren me çështje që historikisht do të kishin qenë detyrë e filozofisë. Këtu përfshihet psikologjia, antropologjia dhe shkenca natyrore.
Filozofia perëndimore
Historia
Prezantimi i termeve "filozof" dhe "filozofi" konsiderohet meritë e mendimtarit grek Pitagora (Pythagoras). Ky përfundim bazohet në një shteg në një punim të humbur të Herakleides Pontikos, një disiplinë e Aristotelit. Konsiderohet të jetë pjesë e legjendave shumë të përhapura të Pitagoras në këtëkohë. "Filozofi" zëvendësoi fjalës "sofist" (nga sophoi), që përdorej për të përshkruar "njerëz të mençur", mësues të retorikës, të cilët ishin të rëndësishëm në Demokracinë Athinase.
Historia e filozofisë ndahet në gjashtë periudha: Filozofia antike, Filozofia mesjetare, Filozofia e Rilindjes, Filozofia Moderne e hershme dhe e vonshme dhe Filozofia Bashkëkohore.
Filozofia antike (rreth 600 Par.K.–rreth Pas. K. 500)
Filozofia antike është filozofia e botës Greko-Romake prej shekullit të gjashtë (VI) para Krishtit [rreth 585] deri te shekulli i katërt pas Krishtit. Zakonisht ndahet në tri periudha: Filozofia Para-Sokratike, periudhat e Platonit dhe Aristotelit, dhe periudha post-Aristoteliane (ose Helenistike). Ndonjëherë i shtohet një periudhë e katërt që përfshin filozofët e krishterë dhe Neo-platonist. Më të rëndësishmit e filozofëve antikë (nga aspekti i ndikimit të vazhdueshëm) janë Platoni dhe Aristoteli.
Temat e filozofisë antike janë: kuptimi i shkaqeve fondamentale dhe principet e universit; duke e shpjeguar atë në një mënyrë ekonomike dhe të njëtrajtshme; problemi epistemologjik i pajtimit të dallimeve dhe ndryshimit të universit natyral, me mundësinë a arritjes së diturisë absolute dhe të sigurtë mbi të; pyetje rreth gjërave që nuk mund të perceptohen me anë të shqisave, siç janë numrat, elementet, universalet, dhe zotërat; analizimi i konstelacioneve të arsyetimit dhe argumentit; natyra e jetës së mirë dhe rëndësia e kuptimit dhe diturisë në mënyrë që të ndiqet ajo; Ekspliktimi i konceptit të drejtësisë, dhe marrëdhënieve të saj me sistemet e ndryshme politike.
Në këtë periudhë u themeluan karakteristikat vendimtare të metodave filozofike: një çasje kritike ndaj pikëpamjeve të themeluara, dhe apeli ndaj arsyes dhe argumentimit.
Filozofia mesjetare (rreth 500 par.K.– rreth 1350)
Filozofia mesjetare është filozofia e Evropës perëndimore dhe Lindjes së mesme gjatë periudhës që njihet si Mesjeta, që fillon diku pas rënies së Perandorisë Romake deri te Rilindja. Filozofia Mesjetare karakterizohet pjesërisht nga rizbulimi dhe zhvillimi i mëtejshëm i filozofisë klasike greke dhe Filozofisë Helenistike, dhe pjesërisht nga nevoja për çasje tek problemet teologjike dhe integrimi i doktrinës së shenjtë (në Islam, Jahudizëm dhe Krishterim) me mësimet shekullare.
Disa probleme të diskutuara në këtë periudhë janë marrëdhëniet e fatii me arsyen, ekzistenca dhe uniteti i Zotit, objekti i teologjisë dhe Metafizikës, problemi i diturisë, i universaleve, dhe individualizmit.
Filozofët nga Mesjeta përfshijnë filozofët myslimanë Alkindus, Alfarabi, Alhazen, Avicenna, Algazel, Avempace, Abubacer dhe Averroes; filozofët hebrenjë Maimonides dhe Gersonides; dhe filozofët e krishterë Anselm, Augustine of Hippo, Boethius, Peter Abelard, Roger Bacon, Thomas Aquinas, Duns Scotus, William of Ockham dhe Jean Buridan.
Rilindja (rreth 1350–rreth 1600)
Rilindja (apo Renesanca) ishte periudhë tranzicioni mes filozofisë teologjike të Mesjetës dhe mendimit modern, ku latinishtja filloi të humbiste rolin e saj si gjuhë standarde për bisedime filozofike. Studimi i klasikëve (sidomos Platonit dhe Neoplatonizmit) dhe arteve humane, si historia dhe letërsia shijuan popullaritet të ri. Koncepti i njeriut u bë objekti qendror i reflektimit filozofik.
Me dobësimin e strukturave teologjike te mendimit, Rilindja shfaqi interesim në filozofinë naturale, si p.sh. Nicholas of Kues, Giordano Bruno, Francis Bacon dhe Telesius. Kjo ndoshi bashkarisht me rilindjen e magjisë, mënyrave misterioze të njohjes dhe zotërimit të natyrës (si Pico dhe Marsilio Ficino për shembull
). Filozofia politike dhe etike u ringjall me punimet e Makiavelit dhe me utopitë e Thomas More, Tommaso Campanella dhe Francis Bacon. Brenda vet Krishterimit, këto lëvizje të reja bashkëjetuan me Reformacionet.
Filozofia e hershme moderne (rreth 1600 – 1800)
Filozofia moderne fillon me ringjalljen e skepticizmit dhe ngritjes së shkencës moderne fizike. Filozofia në këtë periudhë përqendrohet në marrëdhëniet mes përvojës dhe realitetit, origjinën ultimatike të diturisë, natyrën e mendjes dhe marrëdhënien e saj me trupin, përfshirjen e shkencave të reja natyrore për vullnetin e lirë dhe Zotin, dhe shfaqjen e bazave shekullare për filozofinë morale dhe politike.
Figura kanonike përfshijnë Hobbes, Descartes, Locke, Spinoza, Leibniz, Berkeley, Rousseau, Hume, dhe Kant. Kronologjikisht, kjo epokë përfshinë shekujt XVII dhe XVIII, dhe konsiderohet në përgjithësi të ketë përfunduar me përpjekjen sistematike të Kantit për të pajtuar fizikën Njutoniane me temat tradicionale metafizike.
Filozofia e shekullit XIX (19)
Filozofia e mëvonshme moderne zakonisht konsiderohet të ketë filluar me filozofinë e Immanuel Kantit në fillimin e shekullit XIX. Idealistët gjermanë, si Fichte, Hegel, dhe Schelling, zgjeruan punën e Kantit duke mbajtur qëndrimin se bota përbëhet nga në proces racional i ngjashëm me mendjen, dhe si e tillë është tërësisht e njohshme (që do të thotë se gjithçka rreth saj mund të dihet).
Në kundërshtim të idealizmit, filozofë të tjerë, shumica duke punuar nga jashtë universitetit, filluan linja mendimi që okupuan filozofinë akademike në shekullin XX:
Frege - punimet e tij mbi logjikën dhe punimet e Sidgwick mbi etikën ofruan veglat për filozofinë analitike
Husserl themeloi shkollën e fenomenologjisë
Peirce dhe William James filluan shkollën e pragmatizmit
Kierkegaard dhe Nietzsche krijuan themelet e ekzistencializmit
Karl Marx filloi studimin e filozofisë sociale materialiste.
Filozofia Bashkëkohore (rreth 1900 – sot)
Filozofia e shekullit XX
Brenda shekullit të kaluar, filozofia është bërë gjithnjë e më shumë e praktikuar në universitet, dhe është bërë më e specializuar dhe ndryshe nga shkencat natyrore. Pjesa më e madhe e filozofisë së kësaj periudhe merret me shpjegimin e marrëdhënieve mes teorive të shkencave natyrore dhe idetë e humaniteteve ose "common sense".
Në botën Anglofone, filozofia analitike u bë shkolla dominuese. Në pjesën e parë të shekullit, ajo ishe shkollë kohezive, pak a shumë identike me pozitivizmin logjik, të bashkuar me nocionin se problemet filozofike munden dhe duhet të zgjidhen duke i kushtuar vëmendje logjikës dhe gjuhës. Në pjesën e dytë të shekullit XX, filozofia analitike u nda në një llojllojshmëri pikëpamjesh filozofike, të lidhura mes veti vetëm nga linja historike të ndikimit dhe përkushtim të vetëshpallur ndaj qartësisë dhe rigorit. Nga viti 1960, filozofia analitike ka shfaqur ringjallje interesimi për historinë e filozofisë, si dhe përpjekje për të integruar punimet filozofike me rezultate shkencore, sidomos në psikologji dhe shkencë kognitive. Përveç kësaj, lëvizja e filozofisë eksperimentale ka tentuar të sjellë teknika hulumtime nga shkenca sociale në këtë fushë.
Në Evropën kontinentale nuk kishte dominim të ndonjë shkolle të veçantë filozofike. Ardhja e pozitivistëve logjikë nga Evropa qendrore gjatë viteve 1930-1940 pakësoi interesimin filozofik për shkencat natyrore, duke vërë theksin në humanitet, qe konsiderohet që figuron si pjesë e rëndësishme në atë që quhet "filozofia kontinentale". Lëvizjet e shekullit XX si fenomenologjia, Ekzistencializmi, Hermeneutika, Strukturalizmi, dhe Poststrukturalizmi përfshihen në këtë kategori të padefinuar rreptësisht.
Filozofët kryesorë të shekullit XX përfshijnë:
Bertrand Russell konsiderohet një ndër themeluesit e filozofisë analitike dhe logjikanët më të rëndësishëm të shekullit XX
Jean-Paul Sartre dhe Albert Camus, punimet e të cilëve në matafizikë sfiduan pikëpamjet e Niçes.
Ludwig Wittgenstein punoi kryesisht në logjikë.
Teoritë kryesore
Realizmi dhe Nominalizmi
Realizmi ndonjëherë do të thotë kundërshtimi i Idealizmit të shekullit VIII, përkatësisht se disa gjëra ekzistojnë në realitet, pra jashtë mendjes. Klasikisht, sidoqoftë, realizmi është doktrina që entitetet abstrakte, të cilat korrespondojnë me terme universale si 'njeriu', kanë ekzistencë reale përmes degëve të filozofisë të njohura si metafizika dhe specifikisht ontologjia. Kjo teori i kundërvihet Nominalizmit, pikëpamjes se termet abstrakte ose universale janë thjesht fjalë, ose simbolizojnë gjendje mendore si ide, besime, ose qëllime. Kjo e fundit, e zhvilluar nga Peter Abelard dhe e mbajtur nga William of Ockham, quhet Konceptualizmi.
Racionalizmi dhe Empiricizmi
Racionalizëm është çdo pikëpamje që thekson rolin ose rëndësinë e arsyes njerëzore. Racionalizmi ekstrem provon të bazojë gjithë diturinë vetëm në arsye. Racionalizmi tipikisht fillon nga premisat që nuk mund të mohohen koherentikisht, pastaj tenton të deduktojë çdo objekt të mundshëm të diturisë me hapa logjikë.
Racionalisti i parë, në kuptim të gjerë, shpesh konsiderohet Parmenidi (fl. 480 Par.K.), sipas të cilit është e pamundur të mohohet që "mendimi" ekziston. Por mendimi duhet të ketë një objekt, pra diçka përtej mendimit ekziston realisht. Parmenidi deduktoi se ajo që ekziston në të vërtetë duhet të ketë disa veti të caktuara – për shembull, që nuk mund të fillojë të ekzistojë apo të ndalet së ekzistuari, që është një tërësi koherente, që mbetet e njëjta përjetësisht (në fakt, ekziston në tërësi pavarësisht ose jashtë kohës). Kjo teori njihet si argumenti i njeriut të tretë. Zenoni i Eleas (lindur rreth 489 Par.K.) ishte apostull i Parmenidit, dhe thoshte se lëvizja është e pamundur, meqë pohimi se ajo ekziston implikon një kontradiktë (shih Shigjeta e Zenonit).
Platoni (427–347 P.K) u ndikua gjithashtu nga Parmenidi, por e kombinoi racionalizmin me një formë të realizmit. Puna e filozofit është të marrë parasysh qenien, dhe esencën (ousia) e gjërave. Por karakteristika e esencave është se ato janë universale. Natyra e një njeriu, një trekëndëshi, një bime, vlen për të gjithë njerëzit, trekëndëshat dhe bimët. Sipas Platonit, këto esenca janë 'forma' të pavarura nga mendja, dhe njerëzit (në veçanti filozofët) mund të arrijnë "të njohin" përmes arsyes, dhe duke injoruar hutimet perceptimit të shqisave.
Racionalizmi modern fillon me Dekartin. Reflektimi në natyrën e eksperiencave të perceptuara, si dhe zbulimet shkencore në fiziologji dhe optikë, e drejtuan Dekartin (si dhe Lokun) në qëndrimin se ne jemi direkt të vetdijshëm për idetë, e jo për objektet. Kjo teori i ngriti tri pyetje:
A është një ide kopje e vërtetë e objektit real që përfaqëson? Ndjesia nuk është ndërveprim direkt mes objekteve trupore dhe shqisave tona, por është një proces fiziologjik që përfshin shëmbëllimin (për shembull, një figurë në retinën e syrit). Loku mendonte se një 'cilësi dytësore' si ndjesia e ngjyrës së gjelbër në asnjë mënyrë nuk mund t'i ngjajë vendosjes së grimcave në materie që e prodhojnë këtë ndjesi, megjithatë mendonte se 'cilësitë primare' si forma, madhësia, numri, janë vërtetë në objekte.
Si është e mundur që objektet fizike si karrigat dhe tavolinat, madje edhe proceset filologjike në tru, të ngjallin gjëra si idetë? Kjo pyetje është pjesë e asaj që u bë e njohur si Problemi mendje-trup.
Nëse gjithë përbërja e vetëdijes janë idetë, si mund ta dimë nëse ekziston ndonjë gjë përveç ideve ?
Dekarti u përpoq ta shqyrtonte problemin e fundit përmes arsyes. Ai filloi, duke kujtuar Parmenidin, me një princip që ai mendonte se nuk mund të kundërshtohej koherentisht: Mendoj, pra jam (shpesh i cituar në latinisht: Cogito ergo sum). Nga ky princip, Dekarti vazhdoi me krijimin e një sistemi të plotë të diturisë (që përfshin provën për ekzistencën e Zotit, duke përdorur, ndër të tjera, një version të argumentit ontologjik). Pikëpamja e tij se arsyeja, e vetme, mund të na japë të vërteta substanciale mbi realitetin ndikoi te filozofët që konsiderohen se racionalistë modernë (siç janë Baruch Spinoza, Gottfried Leibniz, dhe Christian Wolff), duke provokuar kritika nga filozofë që retrospektivisht grupohen si empiricistët.
Empiricizmi, për dallim nga racionalizmi, dyshon në aftësitë e arsyes për të dhënë dituri rreth botës, duke preferuar të bazojë çdo njohuri që kemi në shqisat. Kjo teori daton në kohën e konceptit tabula rasa (tabelë e pashkruar), e nënkuptuar në veprën e Aristotelit Mbi Shpirtin, të përshkruar qartësisht në Libri i Shërimit nga Avicenna, dhe të demonstruar në Hayy ibn Yaqdhan nga Ibn Tufail si eksperiment i menduar. John Locke shqyrtoi pikëpamjen klasike empiriciste në An Essay Concerning Human Understanding (Një Ese në Lidhje me Kuptimin Njerëzor) më 1689, duke zhvilluar një formë të naturalizmit dhe empiricizmit në principe thuajse shkencore (dhe Njutoniane).
Gjatë kësaj periudhe, idetë fetare luajtën rol të përzier në mundimet që preokupuan filozofinë shekullare. George Berkeley dha kundërargumente të famshme idealiste kundër principeve kyçe të Isak Njutonit. Ky është një rast i një filozofi iluminist i cili bazohej substancialisht në ide fetare. Mendimtarë të tjerë fetarë me ndikim të kohës përfshijnë Blaise Pascal, Joseph Butler, Thomas Reid, dhe Jonathan Edwards. Shkrimtarë të tjerë kryesorë, si Jean-Jacques Rousseau dhe Edmund Burke, morën një rrugë tjetër. Intereset e ndaluara të shumë filozofëve të asaj kohe i paraprinë ndarjes dhe specializimit të fushave të tjera të filozofisë që do të merrnin formë në shekullin XX.
Skepticizmi Skepticizmi është sjellje filozofike që vë në dyshim mundësinë e pasjes së çfarëdo lloj diturie. Ajo u artikulua fillimisht nga Pyrrho, i cili besonte se mund të dyshohej për çdo gjë përveç paraqitjeve. Sextus Empiricus (Shekulli i dytë), avokati më i rëndësishëm i skepticizmit, e përshkruan atë kështu
"aftësia për të vendosur në antitezë, në çfarëdo mënyre, paraqitje dhe gjykime, dhe rrjedhimisht ... për të ardhur fillimisht në pezullimin e gjykimeve dhe pastaj në qetësi mentale." Skepticizmi i kuptuar në mënyrë të tillë nuk është thjesht përdorimi i dyshimit, por përdorimi i dyshimit për një përfundim të veçantë: qetësi të shpirtit, ose ataraxia. Skepticizmi vetparaqitet si sfidë për dogmatizmin, ithtarët e të cilit mendojnë se e kanë gjetur të vërtetën.
Sextus vërejti se besueshmëria e perceptimit mund të vihet gjithmonë në pyetje, sepse është idiosinkratike (e veçantë) për perceptuesin. Paraqitja e gjërave individuale ndryshon nëse janë në grup: për shembull, prerjet e bririt të dhisë janë të bardha në vetmi, megjithatë vetë briri është i zi. Një laps, kur shikohet për së gjati duket si shkop; por nëse e shikon nga maja, duket si një rreth i thjeshtë.
Skepticizmi u ringjall në periudhën e hershme moderne nga Michel de Montaigne dhe Blaise Pascal. Eksponenti i saj më ekstrem, sidoqoftë, ishte David Hume. Hume thoshte se ekzistojnë vetëm dy lloje arsyetimi: ajo që ai e quante e mundshme dhe demonstrative. Asnjëra nga këto dy forma arsyetimi mund të na çojnë në një besim të arsyeshëm të ekzistencës së botës së jashtme. Arsyetimi demonstrativ nuk mund ta bëjë këtë, sepse demonstrimi (që është, arsyetimi deduktiv nga premisa me baza të forta) nuk mund të themelojë uniformitetin e natyrës (siç kapet nga ligjet dhe principet shkencore, për shembull). Arsyeja e tillë nuk mund të themelojë idenë se e ardhmja do t'i ngjajë të kaluarës. Ne kemi besime të caktuara rreth botës (se dielli do të lind nesër, për shembull), por këto besime janë prodhim i zakonit, dhe nuk varen nga ndonjë lloj përfundimi logjik nga çka është e dhënë si e sigurtë. Por as arsyetimi i mundshëm (arsyetimi induktiv), që përpiqet të na çojë nga e vrojtuara tek e pavrojtuara, nuk mund ta bëjë këtë: ajo gjithashtu varet nga uniformiteti i natyrës, dhe ky uniformitet i supozuar nuk mund të vërtetohet. Më e larta që mund të arrijë secili nga arsyetimet është e vërteta kushtore: nëse supozime të caktuara janë të vërteta, atëherë përfundime të caktuara janë të vërteta. Pra asgjë rreth botës nuk mund të themelohet me siguri të plotë. Hume përfundoi se nuk ka zgjidhje për argumentet skeptike – përveç, kuptohet, injorimi i tyre.
Edhe nëse këto çështje do të zgjideshin për çdo rast, ne prap do të ishim të detyruar të justifikonim standardin e justifikimit, duke arritur në një regres të pafundmë (nga rrjedh fjala skepticizëm regresiv).Knowledge Puzzles - Stephen Cade Hetherington - 1996
Shumë filozofë kanë vënë në pyetje vlerën e argumenteve të tilla skeptike. Pyetja se nëse mundemi apo jo të arrijmë dituri për botën e jashtme bazohet në nivelin e standardit që vendosim për justifikimin e diturisë së tillë. Nëse ky nivel është siguria absolute, atëherë nuk arrijmë përtej ekzistencës së ndjesive mendore. Madje nuk mundemi as të deduktojmë ekzistencën e një "Uni" koherent apo të vazhdueshëm që i përjeton këto ndjesi, e lëre ekzistencën e botës së jashtme. Nga ana tjetër, nëse niveli i standardit është shumë i ulët, atëherë i bindemi falseve dhe iluzioneve në trupin tonë të diturisë. Ky argument kundër skepticizmit absolut thekson se një filozof praktik duhet të shkojë më larg solipsizmit, dhe të pranojë një standard diturie që është i lartë por jo absolut.
Idealizmi
Idealizmi është doktrina epistemologjike sipas së cilës asgjë nuk mund të njihet përtej mendjeve të qenieve që janë të afta të mendojnë. Ose në një formë alternative, ajo është doktrina metafizike sipas së cilës asgjë nuk ekziston përtej mendjeve dhe "përbërjes" së tyre. Në filozofinë moderne perëndimore, doktrina epistemologjike fillon si mendim qendror i Dekartit – ajo që është në mendje është më e besueshme se ajo që vjen nëpërmjet shqisave. Idealisti i parë i madh perëndimor në kuptimin metafizik ishte George Berkeley. Sipas Berkeleit nuk ka dallim të thellë mes gjendjeve mendore, si ndjesia e dhimbjes, dhe ideve të ashtuquajtura "gjëra të jashtme", që paraqiten tek ne përmes shqisave. Nuk ka dallim real, në këtë pikëpamje, mes ndjesive të caktuara të nxehtësisë ose dritës që ne i përjetojmë, që na bëjnë të besojmë në ekzistencën e jashtme të zjarrit, dhe vetë zjarrit. Këto ndjesi janë gjithçka që ekziston për zjarrin. Berkelei e paraqiti këtë me formulën latine esse est percipi: të jesh është të perceptohesh. Nga kjo pikëpamje opinioni, "që çuditërisht dominon njeriun", se shtëpitë, malet, dhe lumenjtë kanë ekzistencë të pavarur ndaj perceptimit të tyre nga qeniet që mendojnë, është i rremë.
Forma të idealizmit ishin të përhapura në filozofi nga shekulli XVIII në shekullin XX. Idealizmi transcendental, i mbrojtur nga Immanuel Kanti, është pikëpamja se ekzistojnë kufinj të asaj që mund të njihet, meqë ka shumë gjëra që nuk mund të sillen nën kushtet e gjykimit objektiv. Kanti shkroi Kritikë ndaj Arsyes së Pastër (1781–1787) në një përpjekje për të pajtuar racionalizimin dhe empirizmi, dhe për të themeluar një bazament të ri të studimit të metafizikës. Qëllimi i Kantit ishte të shikonte se çka dimë dhe pastaj të merrte parasysh çka duhet të jetë e vërtetë, si pasojë logjike e mënyrës me të cilin e njohim ne. Një temë kryesore ishte se ka karakteristika fondamentale të realitetit që i ikin diturisë sonë direkte për shkak të kufijve natyralë të mundësive njerëzore. Megjithatë Kanti thoshte se dituria objektive për botën detyron mendjen të imponojë një kuadër konceptual dhe kategorik në rrjedhën e të dhënave shqisore – një kuadër që përfshinë edhe vetë hapësirën dhe kohënnbsp;– ai thoshte se gjërat në vetvete ekzistuan pavarësisht perceptimeve dhe gjykimeve tona; pra ai nuk ishte idealist në kuptim të thjeshtë. Është fakt se gjykimi i Kantit për gjërat në vetvete është kontraversibil dhe tejet i ndërlikuar. Duke vazhduar punën e tij, Johann Gottlieb Fichte dhe Friedrich Schelling krijuan një filozofi të plotë idealiste.
Punimi më i rëndësishëm i idealizmit gjerman ishte Fenomenologjia e Shpirtit nga G.W.F. Hegel më 1807. Hegeli pranonte se idetë e tij nuk ishin të reja, por se të gjitha filozofitë e mëparshme kishin qenë të pakompletuara. Qëllimi i tij ishte të mbaronte punën e tyre. Hegeli shton se qëllimet binjake të filozofisë janë të merret me kontradiktat e dukshme në përvojat njerëzore (të cilat ngritën, për shembull, nga kontradiktat e supozuara mes "qenies" dhe "mosqenies" ), dhe gjithashtu njëkohësisht t'i zgjidh dhe ruaj këto kontradikta duke shfaqur përputhshmërinë e tyre në një nivel më të lartë ekzaminimi ("qenia" dhe "mosqenia" zgjidhen me "bërjen") . Ky program pranimi dhe pajtimi i kontradiktave njihet si "Dialektika Hegeliane". Filozofët e traditës Hegeliane janë: Ludwig Andreas Feuerbach; Karl Marx; Friedrich Engels; dhe idealistët britanikë, kryesorët T.H. Green, J.M.E. McTaggart, and F.H. Bradley.
Pak filozofë të shekullit XX zgjodhën idealizmin. Sidoqoftë, një numër i konsiderueshëm zgjodhën dialektikën hegeliane. "Kthesa e Kopernikut" e Kantit mbetet gjithashtu një koncept filozofik i rëndësishëm.
Pragmatizmi
Pragmatizmi u themelua me frymën e gjetjes së një koncepti shkencor mbi të vërtetën, i cili nuk është i varur as nga pikëpamja personale (ose zbulimi) dhe as nga mbështetja te ndonjë mbretëri metafizike. Saktësia e një gjykimi duhet të gjykohet nga efekti që ka në veprimet tona dhe e vërteta duhet të shihet si ajo mbi të cilën do të pajtohej ultimatikisht i gjithë komuniteti shkencor. Kjo duhet të shihet si principi udhëheqës, më shumë definicion, se çfarë do të thotë për diçka që të jetë e vërtetë, megjithëse detajet se si duhet të interpretohet ky princip janë bërë temë diskutimi prej kur Peirce i themeloi. Si neo-pragmatisti postmodern Richard Rorty, shumica janë të bindur se sipas pragmatizmit e vërteta e besimeve nuk përbëhet nga korrespondenca e tyre realitetin, por në dobinë dhe efikasitetin e tyre.
Filozofët e fundit të shekullit XIX Charles Sanders Peirce dhe William James ishin bashkë-themeluesit e tij, dhe ai u zhvillua më vonë nga John Dewey si Instrumentalizëm. Meqë dobia e një besimi në një kohë mund të jetë e rastësishme në rrethana përkatëse, Peirce dhe James e konceptuan të vërtetën finale si atë që do të vendoset vetëm nga marrëveshja finale e ardhshme e të gjithë opinionit. Kritikët e kanë akuzuar pragmatizmin si viktimë të një mashtrimi të thjeshtë: për shkak se diçka që është e vërtetë del e dobishme, kjo dobi është bazë për vertetësinë e saj. Mendimtarët në traditën pragmatiste përfshijnë John Dewey, George Santayana, W.V.O. Quine dhe C.I. Lewis. Pragmatizmi ka marrë drejtime të ndryshme kohët e fundit nga Richard Rorty, John Lachs, Donald Davidson dhe Hilary Putnam.
Fenomenologjia
Fenomenologjia e Edmund Husserl-it ishte një tentativë ambicioze për të vendosur themelet për konsiderimin e strukturës së përvojave të vetëdijshme në përgjithësi. Një pjesë e rëndësishme e projektit fenomenologjik të Husserl-it ishte të tregonte se të gjitha veprimet e vetëdijshme janë të drejtuara nga ose rreth përbërjes objektive, një karakteristikë që Husserl e quajti e qëllimshmja.
Në pjesën e parë të këtij punimi me dy vëllime, Logical Investigations (Hetimet Logjike) (1901), ai lansoi një sulm të zgjeruar ndaj psikologjizmit. Në pjesën e dytë, ai filloi të zhvillojë teknikën e fenomenologjisë përshkruese, me qëllim të tregonte si gjykimet objektive janë me të vërtetë të bazuara në përvoja të vetëdijshme – por jo, sidoqoftë, në përvojën e parë të individëve të caktuarë, por në vetitë esenciale të çdo përvoje të llojit në fjalë.
Ai u përpoq gjithashtu të identifikojë vetitë esenciale të çdo veprimi të domethënies. Ai e zhvilloi metodën më tutje në Ideas (Idetë) (1913) si fenomenologjia transcendentale, duke propozuar të bazojë përvojat aktuale, dhe rrjedhimisht të gjitha fushat e njohurisë njerzore, në strukturën e vetëdijes së një ideali, ose transcedentale, egoja. Më vonë, ai u përpoq të pajtojë pikëpamjen e tij transcedentale me një njohje të botës-jetë intersubjektive në të cilën subjekt individualë realë ndërveprojnë. Husserl botoi pak punime gjatë jetës së tij, të cilat e trajtojnë fenomenologjinë kryesisht në terme abstrakte metodologjike; por ai la një sasi të madhe të analizave konkrete të pabotuara.
Puna e Husserl-it pati ndikim të menjëhershëm në Gjermani, me themelimin e shkollave fenomenologjike në Munich dhe Göttingen. Më vonë ajo arriti famë ndërkombëtare mes punimeve të filozofëve si Martin Heidegger (dikur asistenti hulumtues i Husserl-it), Maurice Merleau-Ponty, dhe Jean-Paul Sartre. Në fakt, përmes punimeve të Heidegger dhe Sartre, theksimmi i Husserl-it në përvoja subjektive ndikoi në disa aspekte te ekzistencializmi.
Ekzistencializmi
Ekzistencializmi është term që i është vendosur punimeve të disa filozofëve të fundit të shekullit XIX dhe shekullit XX, të cilët, pavarësisht dallimeve thelbësore doktrinale,Oxford Companion to Philosophy, ed. Ted Honderich, New York (1995), page 259. besonin se mendimi filozofik fillon me subjektin njerëzor—jo thjesht subjektin që mendon, por individin njerëzor që vepron, ndjen, jeton. Në ekzistencializëm, pika fillestare e individit karakterizohet nga e ashtuquajtura "sjellja ekzistenciale", ose ndjenja e disorientimit dhe konfuzionit në faqen e një bote pa kuptim ose absurde. Shumë ekzistencialistë kanë konsideruar filozofinë tradicionale sistematike akademike, si në stil ashtu edhe në përbërje, si shumë abstrakte dhe të jopraktike për pëvojën konkretre njerëzore.Walter Kaufmann, Existentialism: From Dostoevesky to Sartre, New York (1956) page 12
Megjithëse nuk e përdorën këtë term, filozofët e shekullit të nëntëmbëdhjetë Søren Kierkegaard dhe Friedrich Nietzsche konsiderohen si etërit e ekzistencializmit. Ndikimi i tyre, sidoqoftë, ka shkuar përtej mendimit ekzistencialist.Solomon, Robert- What Nietzsche Really Said 2001 - isbn= 0-8052-1094-6
Qëllimi kryesor i shkrimeve të Kierkegaard-it ishte sistemi idealist filozofik i Hegelit, që ai mendonte se injoronte ose përjashtonte jetën e brendshme subjektive të qenieve njerëzore. Kierkegaard, përkundrazi, thoshte se "e vërteta është subjektiviteti", duke argumentuar se ajo që është më e rëndësishme për një qenie njerëzore janë pyetjet lidhur me marrëdhëniet e brendshme individuale me ekzistencën. Veçanërisht, Kierkegaard, një i Krishterë, besonte se e vërteta e besimit fetar ishte pyetje subjektive, me të cilën duhej luftuar me pasion.Kierkegaard, Søren-Concluding Unscientific Postscript 1992 -isbn=0-691-02081-7
Megjithëse Kierkegaard dhe Nietzsche ishin ndër të ndikuarit nga ai, është e debatueshme deri në cilën masë mund të konsiderohet ekzistencialist filozofi gjerman Martin Heidegger . Në Qenia dhe koha ai prezanton një metodë të gjurmimit të shpjegimeve filozofike në ekzistencën njerëzore (Dasein) që të analizohen në aspektin e kategorive ekzistenciale (existentiale); dhe kjo bëri që shumë komentuesë ta trajtonin si një figurë të rëndësishme për lëvizjen ekzistencialiste. Sidoqoftë, në The Letter on Humanism, Heidegger specifikisht refozon ekzistencializmin e Jean-Paul Sartre.
Sartre u bë figura më e njohur e ekzistencializmit, duke e eksploruar atë jo vetëm në punime teorike si Qenia dhe Mosqenia , por edhe në në shfaqje dhe novela. Sartre, së bashku me Simone de Beauvoir, përfaqësuan një degë ateiste të ekzistencializmit, që tani asociohet më afër me idetë e tyre mbi nausea (turbullimin), rastësinë, besimin e keq dhe absurdin. Pavarësisht kësaj, fokusi në qenien individuale njerëzore, të përgjegjshme para universit për autenticitetin e ekzistencës së saj, është i përbashkët për të gjithë këta mendimtarë.
Strukturalizmi dhe post-strukturalizmi
Strukturalizmi u inaugurua nga linguisti Ferdinand de Saussure dhe synonte të sqaronte sistemet e shenjave duke i analizuar diskurset që ato i kufizojnë por dhe i bëjnë të mundshme. Saussure krijoi botëkuptimin e shenjës si të kufizuar nga të gjitha shenjat e tjera në sistem, dhe idesë si të paaftë të ekzistojë para strukturës linguistike, që artikulon mendimin. Kjo shpiu mendimin kontinental larg humanizmit dhe drejt të ashtuquajturës decentralizim të njeriut: gjuha nuk flitet më nga njeriu për të shprehur veten, por gjuha flet njeriun.
Strukturalizmi synonte të bëhej provincë e një shkence të rëndë, por pozitivizmi i saj u godit nga poststrukturalizmi, një fushë e gjerë mendimtarësh, disa nga të cilët kishin qenë dikur strukturalistë, por më vonë filluan ta kritikojnë. Strukturalistët besonin se mund t'i analizonin sistemet nga një qëndrim i jashtëm objektiv, për shembull, por poststrukturalistët argumentonin se kjo është e pavërtetë, që askush nuk mund t'i kalojë strukturat dhe rrjedhimisht vetë analiza varet nga ajo çfarë analizon, se sistemet përfundimisht i referohen vetvetes. Përveç kësaj, ndëra ndarja mes shënjuesit (signifier) dhe të shënjuarit (signified) konsiderohej i qartë si kristal nga strukturalistët, poststrukturalistës shtuan se çdo përpjekje për të kuptuar të shënjuarin do të rezultonte me shumimin e shënjueseve, që do të thotë se është gjithmonë në një gjendje të paqartësisë, duke pamundësuar një interpretim përfundimtar.
Strukturalizmi dominoi filozofinë kontinentale gjatë viteve të 1960-ta dhe 70-ta, duke bashkuar mendimtarë si Claude Levi-Strauss, Roland Barthes dhe Jacques Lacan.
Post-strukturalizmi filloi dominimin nga vitet e 70-ta dhe përfshinte mendimtarë so Michel Foucault, Jacques Derrida, Gilles Deleuze madje edhe Roland Barthes (i cili filloi të kritikonte kufizimet e Strukturalizmit).
Tradita analitike
Termi filozofi analitike bashkon një grup metodash filozofike që shtrydhin argumentimin e detajuar, vëmendjen ndaj semantikës, përdorimin e logjikës klasike dhe logjikave jo-klasike dhe mbi të gjitha qartësinë e kuptimit. Michael Dummett në veprën e tij Origjina e Filozofisë Analitike bëri që libri i Gottlob Frege Themelet e Aritmetikës të konsiderohet punimi i parë analitik, nën arsyetimin se Frege mori kthesën linguistike në këtë libër, duke analizuar problemet filozofike përmes gjuhës. Bertrand Russell dhe G.E. Moore konsiderohen gjithashtu ndër themeluesit e filozofisë analitike, duke filluar me refuzimin e tyre ndaj idealizmit britanik, mbrojtja e realizmit dhe theksi që vëjnë mbi legjitimitetin e analizës. Veprat klasike të Russell-it Principet e Matematikës, On Denoting (Mbi Shënimin) dhe Principia Mathematica, përveç promovimit të përdorimit të logjikës klasike në filozofi, vuri themelet për programin hulumtues në fazat e para të traditës analitike, duke theksuar probleme të tilla si: referencat e emrave të denjë, nëse ekzistenca është veti, kuptimi i propozimeve, analiza e përshkrimeve definite, diskutimet rreth themeleve të matematikës; si dhe eksplorimi i çështjeve të përkushtimit metafizik, madje edhe problemet metafizike rreth kohës, natyrën e materies, mendjes, këmbënguljes dhe ndryshimit, që Russell shpesh i shqyrtonte me ndihmën e logjikës matematike. Kjo filozofi u zhvillua si kritikë e Hegelit the veçanërisht pasuesve të tij, dhe sistemeve të mëdha të filozofisë spekulative në përgjithësi, megjithëse jo të gjithë filozofët analitikë kundërshtojnë filozofinë e Hegelit (shih Charles Taylor) ose filozofinë spekulative. Disa shkolla në këtë grup përfshijnë atomizmin logjik, pozitivizmin logjik, dhe Filozofia e gjuhës së zakonshme. Motivimi prapa punës së filozofëve analitikë është i ndryshëm. Disa qëndrojnë për atë se problemet filozofike ngriten nga keqpërdorimi i gjuhës ose nga keqkuptimet e logjikës së gjuhës tonë, ndërsa ka edhe të tillë që besojnë se problemet legjitime filozofike ekzistojnë me të vërtetë dhe filozofia është e lidhur përherë më shkencën.
Më 1921, Ludwig Wittgenstein publikoi Tractatus Logico-Philosophicus, një çasje tejet "logjike" ndaj çështjeve linguistike dhe filozofike. Në atë kohë, ai i kuptonte shumicën e problemeve filozofike thjesht si enigma të gjuhës, që mund të zgjidheshin duke i hetuar dhe duke iu referuar strukturës logjike të gjuhës. Disa vite më vonë ai e kundërshtoi një pjesë të qëndrimeve që kishte marrë në Tractatus, për shembull në veprën e tij të dytë kryesore, Hetime Filozofike (1953). Hetimet patën ndikim në zhvillimin e "filozofisë së gjuhës së zakonshme", e cila u promovua nga Gilbert Ryle, J.L. Austin, dhe disa të tjerë. Në Shtetet e Bashkuara, ndërkohë, filozofia e W. V. O. Quine po ishte ndikim i madh, me klasikë si Dy Dogmat e Empirizmit. Në këtë letër Quine kritikon ndarjen mes deklarimeve analitike dhe sintetike, duke dhënë argumentin se një konceptim i analitikës është i paaritshëm. Ai argumentonte për holizmin, tezën sipas së cilës gjuha, përfshirë gjuhën shkencore, është një bashkësi e fjalive të ndërlidhura të cilat nuk mund të verifikohen të pavarura, por fjalitë e një gjuhe varen nga njëra-tjetra për kuptimin dhe saktësinë e tyre. Pasojë e çasjes së Quine është se gjuha si tërësi ka vetëm një marrëdhënie të hollë me përvojën, disa fjali që i referohen përvojës në mënyrë direkte mund të modifikohen paksa nga përshtypjet shqisore, por meqë tërësia e gjuhës është teorikisht e bazuar, për t'u modifikuar e gjitha, nevojitet më shumë se kaq. Sidoqoftë, shumica e strukturës linguistike mund të rishikohet në princip, madje edhe logjika, në mënyrë që bota të modelohet më mirë. Ndër nxënësit e Quine veçohen Donald Davidson dhe Daniel Dennett. Ky i fundit ka krijuar një program për t'ia dhënë semantikën gjuhës natyrale për t'iu përgjigjur pyetjes 'çfarë është kuptimi?'. Pjesë vendimtare e programit ishte përdorimi i teorisë semantike të Alfred Tarskit mbi të vërtetën. Dummett, ndër të tjerë, argumentonte se kushtet e të vërtetës duhet të mënjanohen në teorinë e kuptimit, dhe të zëvendësohen me kushtet e vërtetimit. Disa propozime, mbi këtë qëndrim, nuk janë as të vërteta e as të rreme, dhe si rrjedhojë bie në kundërshtim me ligjin e së tretës së përjashtuar. Kjo, për Dummett, ka antirealizëm, siç e cekë edhe Russell në Hetim mbi Kuptimin dhe të Vërtetën.
Në vitet e 70ta u ringjall interesimi në shumë probleme tradicionale filozofike nga gjeneratat e reja të filozofëve analitikë. David Lewis, Saul Kripke, Derek Parfit dhe të tjerë u morën me probleme tradicionale metafizike, të cilat filluan t'i eksplorojnë me anë të logjikës dhe filozofisë së gjuhë. Ndër këto probleme veçohen: vullneti i lirë, esencializmi, netyra e identitetit personal, identitetit gjatë kohës, natyrën e mendjes, natyrën e ligjeve të rastësishme/zakonshme, kohë-hapsirën, vetitë e qenieve materiale, modalitetin etj. Në universitetet ku u përhap filozofia analitike, këto probleme diskutohen edhe sot. Filozofët analitikë janë të interesuar edhe në metodologjinë e vetë filozofisë analitike, për shembull Timothy Williamson, Profesor i Logjikës në Oxford ka publikuar së voni një libër të titulluar Filozofia e Filozofisë. Figura të shquara të filozofisë bashkëkohore analitike janë: Timothy Williamson, John Searle, Thomas Nagel, Hilary Putnam, Michael Dummett, dhe Saul Kripke. Filozofia analitike është akuzuar se nuk ka kontribuar në debatin e politikës ose në pyetjet tradicionale në estetikë, sidoqoftë, me shfaqjen e Teoria e Drejtësisë nga John Rawls dhe Anarkia, Shteti dhe Utopia nga Robert Nozick, filozofia politike analitike ka fituar respekt. Filozofët analitikë gjithashtu kanë dëshmuar seriozitet në hetimet e estetikës, me Roger Scruton, Richard Wollheim, Jerrold Levinson dhe të tjerë që po zhvillojnë temën në formën e saj aktuale.
Filozofia morale dhe politike
Natyra njerëzore dhe legjitimiteti i politikës
Që nga kohërat antike, madje dhe para tyre, rrënjët e justifikimit të autoritetit politik janë lidhur në mënyrë të pandashme me shikimet mbi natyrën njerëzore. Në Republikën e tij, Platoni deklaron se shoqëria ideale duhet të udhëhiqet nga një këshill i mbret-filozofëve, meqë filozofët e mirë janë të aftë të kuptojnë "të mirën". Por edhe Platoni kërkonte nga filozofët që të hulumtonin dhe të studionin botën për shumë vite para se të fillonin sundimin e tyre në moshën 50 vjeçare. Për Aristotelin, njerëzit janë kafshë politike (ose kafshë shoqërore), dhe qeveritë krijohen për ta bindur komunitetin për të mirë. Aristoteli arsyetoi se, meqë shteti (polis) ishte forma më a lartë e komunitetit, ka qëllimin ose detyrën për ta dëshmuar të mirën më të lartë. Aristoteli e shihte fuqinë politike si rezultat i mospërputhjes së aftësive dhe virtyteve mes njerëzve. Për shkak të këtyre dallimeve, ai favorizonte një aristokraci të të aftëve dhe virtuozëve. Për Aristotelin, një person nuk mund të jetë i plotësuar përveç nëse jeton në një komunitet. "Etika Nikomakeane" dhe "Politika"'' janë krijuar mbi këtë princip. Libri i parë shqyrton virtytet (ose "ekselencat") në personin si qytetar; i dyti shqyrton formën e duhur të qeverisjes për të siguruar që qytetarët të jenë virtuozë, dhe rrjedhimisht të plotë. Të dy librat mirren me rolin themelor të drejtësisë në jetën civile.
Nicolas Cusa ringjalli mendimet platonike në fillimin e shekullit XV (15). Ai promovonte demokracinë në Europën Mesjetare, si në shkrimet e tij ashtu edhe në organizimet e Këshillit të Florencës. Ndryshe nga Aristoteli dhe tradita Hobsiane që do të pasonte, Cusa i shihte qeniet njerëzore si të barabarta dhe hyjnore (d.m.th të krijuara në imazhin e Zotit), kështu që demokracia do të ishte forma e vetme "e drejtë" e qeverisjes. Pikëpamjet e Cusa-s vlerësohen nga disa të kenë inspiruar Reneseancë Italiane, që i hapi rrugën nocionit të "Shtet-Kombeve".
Më vonë, Niccolò Machiavelli i kundërshtoi pikëpamjet e Aristotelit dhe Thomas Aquinas-it si të pavërteta. Udhëheqësi ideal nuk është mishërimi i virtyteve; përkundrazi, ai bën çfarëdo të jetë e nevojshme dhe e suksesshme, dhe jo çfarë është e admirueshme moralisht. Thomas Hobbes gjithashtu kundërshtoi shumë elemente të pikëpamjes së Aristotelit. Për Hobsin, natyra njerëzore është esencialisht anti-sociale: njerëzit në esencë janë egoistë, dhe ky egoizëm e bën jetën të vështirë në gjendjen natyrale të gjërave. Për më shumë, Hobbes argumentonte, megjithëse njerëzit mund të kenë jobarazime natyrale, këto janë të parëndësishme, meqë asnjë talent ose virtyt që njerëzit mund të kenë do t'i mbrojë nga lëndimet që mund t'i marrin nga të tjerët. Për këto arsye, Hobbes konkludon se shteti ngritet nga një marrëveshje e përbashkët që e ngrit njeriun mbi gjendjen e natyrës. Kjo mund të bëhet vetëm me themelimin e një sovrani, në të cilin vishet një kontrroll i plotë mbi komunitetin, dhe i cili është i aftë të inkurajojë tmerr dhe terror mbi subjektet e tij.
Shih edhe
Feja
Arsimi
Natyra
Dituria
Shkenca
Burimet |
1746 | Gjeografia (nga greq. γη / γαια, gi / geo - tokë, dhe γραφειν, grafi - përshkrim. Gjeografia është shkenca që studion dukuritë që ndodhin në natyrë dhe pamjen e jashtme te tokes.
Degët e Gjeografisë
Gjeografia e përgjithshme ndahet në:
Gjeografinë fizike (natyrore) ku shkencat komponente:
Gjeomorfologjia
Gjeologjia
Klimatologjia
Hidrologjia
Pedogjeografia
Biogjeografia
Paleogjeografia
Gjeografinë shoqërore (Antropogjeografike) ku shkencat komponente janë:
Demografia
Gjeografia e vendbanimeve
Gjeografia ekonomike
Gjeografia politike
Gjeografia sociale
{| style="border:1px solid #ddd; text-align:center; margin: auto;" cellspacing="15"
| || || ||
|-
| gjeografia ekonomike || gjeografia historike || gjeografia kulturore || gjeografia mjeksore
|-
| || || ||
|-
| gjeopolitika || demografia || gjeografia e transportit
|-
| || || ||
|-
| gjeografia religjioze || gjeografia sociale || gjeografia turistike || gjeografia urbane
|}
Kohëve të fundit gjeografisë së përgjithshme i bashkohet edhe gjeoekologjia. Dikur në kuader të gjeografisë fizike kanë qenë edhe gjeografia matematike gjegjësisht gjeografia astronomike me gjeodezinë dhe hartografinë, por pasi që janë zhvilluar si shkenca në vete nuk mund të radhiten në sistemin e gjeografisë së përgjithshme.
Gjeografia regjionale mund të definohet si aplikim i njohurive gjeografike për studime konkrete të teritoreve,ndamas në bazë të ndonji kriteri të regjionalizimit gjeografik. Pra ajo është një disiplinë sintetike shkencore.
Gjeografia regjionale mandej ndahet në gjeografinë e përgjithshme regjionale dhe gjeografinë e veçantë regjionale.
Gjeografia është një lëndë shumë e rëndësishme sepse tregon tërësinë territoriale dhe studion gjeografinë e një vendi dhe të botës.Ka shumë zbulime të rëndësishme gjeografike p.sh zbulimi i Amerikës,Australisë,Antartikut etj.Zbulime gjeografike mund të quajmë edhe zbulimet natyrore të një vendi.
Historia e Gjeografisë
Kontribues në lëmin e Gjeografisë
Gjeografia padyshim është një ndër shkencat më të vjetra.
Që në parahistori njerëzit kanë tentuar të sqarojnë zhvillimin e proceseve të natyrës, mandej t’i njohin renditjet kronologjike edhe pse shkenca në një mënyrë ka qenë e pranishme në pjesën më të madhe të civilizimeve të lashta. Shkrime më të shumta për natyrën si tërësi i hasim te filozofët antikë. Për gjeografinë rezultate të rëndësishme nga ajo kohë ka dhënë Aristoteli - për mozaikun e sipërfaqes së tokës dhe brezat e nxehtësisë dhe Erastoteni - mbi madhësinë dhe dimensionet e Tokës. Erastoteni në shekullin e III p.e.s. i pari e përdori termin gjeografi. Mjaft rendesi mori vepra e Klaud Ptolemeut "Syntaksis" qe u be ligj për boten shkencore deri ne kohen e Kopernikut.Ai paraqiste ne te shtrirjen e botes se njohur deri ne ate kohe,te percaktuara mbi bazen e koordinatave gjeografike,pozicionin e qyteteve dhe te grykederdhjeve lumore (madje dhe te vendit tone Shqipërisë)
Në mesjetë vjen deri te stagnimi i shkencave në përgjithësi duke përfshirë edhe gjeografinë. Shkencat e atëhershme janë zhvilluar gjithashtu edhe në kuadër te civilizimit islam. Gjeografët më të dalluar të kësaj kohe janë Al-Biruni dhe Al-Idrisi. Gjate kësaj periudhe shkenca e gjeografise ne pergjithesi, nuk avancoi,madje disa arritje te antikitetit ,si pershembull,koncepti mbi rrumbullakesine e Tokes, formimin e maleve etj.,nuk shpjegoheshin me dukurite natyrore ,por me ato fetare.Po kështu dhe dyndjet e fiseve barbare,krahas shkaterimeve te shumta penguan mjaft edhe zhvillimin e metejshem te arritjeve te antikitetit.Gjate kësaj periudhe për tu permendur janë zbulimi i ishujve veriore te Oqeanit Atlantik dhe te kontinentit te Amerikes Veriore ne vitin 1000 nga vikinget,udhetimet ne Azi te Plan Karpinit,Ribruhut,te Marco Polos,njohurite gjeografike te arabeve etj. Po ashtu vlen te ceket eksploratori i madh Ibn Batutta.
Zhvillim të dukshëm të gjeografisë në perëndim i dhanë zbulimet gjeografike duke iu falëminderuar detarëve si Kristofor Kolombi, Vasko de Gama, Fernando Mangelani etj.
Zhvillimi i shpejt i astronmisë dhe mekanikës qiellore në shekullit e XVI dhe XVII, paraqesin bazën e mendimit të lëvizjes së trupave qiellorë dhe rrjedhojat e lëvizjes së tyre për Tokën. Fillimi i zhvillimit të gjeografisë si shkencë i përshkruhet gjeografit holandez Bernard Varenijusit, i cili e ka shkruar vepren me titull "Gjeografia e përgjithshme". Edhe pse zbulimet e rëndësishme teknike të cilat ndikuan në zhvillimin e gjeografisë në shekullit XVII dhe XVIII, ajo mbetet kryesisht shkencë deskriptive deri në paraqitjen e hulumtuesit të madh të gjeografisë me prejardhje gjermane Aleksander Humbollit i cili në fillim të shekekullit XIX i vë themelet e gjeografisë moderne. Pas tij mjaft i rëndësishëm është edhe Karl Rihter i cili ka qenë nën ndikimin e madh të filozofit Imanuel Kantit. Kontribut të rëndësishëm gjatë kësaj kohe kanë dhënë në ShBA V.M Denis - teoria e e zhvillimit të relievit si cikël gjeografik dhe Vlladimir Dokuqajev në Rusi.
Gjatë shekullit XIX themelohen katedrat e gjeografisë nëpër universitetet evropiane.
Shiko edhe këtë
Portal:Gjeografi
Gjeografia e shteteve - liste e artikujve për gjeografin e hapsires te ndare sipas sheteve.
Lista e elementeve te Gjeografise
Lista e shkencave te dalura nga Gjeografia
Lista e shkencave te kombinuara me Gjeografinë
Koordinatat gjeografike
Lidhjet me internetin
Kuiz nga Gjeografia
Kuiz Shqip nga Gjeografia
Shkencë |
1747 | Letërsia është tërësia e të gjitha veprave të shkruara (artistike) dhe të veprave nga lëmi i krijimtarisë gojore, që janë shkruar më herët. Letërsinë ndryshe mund ta qujamë dhe art i fjalës së shkruar.
Letërsia mund të ndahet mbi shumë baza dhe kjo ndarje ka për qëllim që t'i sistemojë korpuset e veprave sipas lëmenjve të caktuar.
Gjuha e Letersisë
Gjuha e Letersisë është shumë ndryshe nga gjuha që përdoret në fusha të tjera.
letërsia komunikon me publikun përmes gjuhës,si piktura përmes ngjyrave,muzika përmes notave muzikore etj.
Gjuha e Letersisë është e mbushur me figura stilistike,që rallë përdoren në fushat tjera.
Gjuha e Letërsisë përdoret në jetën e përditshme,veprimtarinë shoqërore,shkencë,administratë.
Tiparet e Gjuhës së Letërsisë
E figurshme.
Ka funksion estetik.
Shprehet me emocione.
Karakter imaginativ.
Ka natyrë ritmike (në poezi).
Shkenca e letërsisë
Rrymat dhe drejtimet letrare
Kritika letrare
Letërsia në diasporë
Cyberpoetika
Eseistika
Figurat Stilistike
Histori e letërsisë
Teori të letërsisë
Letërsia gojore dhe e shkruar (artistike)
Letërsia gojore
Letërsia e shkruar (artistike)
Gjinitë letrare
''Artikull kryesor : Gjinitë letrare
Gjinia lirike
Gjinia epike
Gjinia dramatike - drama
Gjinia liriko-epike
Letërsia shqipe
Periodizimi i letërsisë shqipe
Dokumentet e para të letërsisë shqipe
Letërsia e vjetër
Letërsia e Rilindjes Kombëtare
Letërsia arbëreshe
Letërsia e shkruar me alfabet arab - Vjershëtarët
Realizmi
Letërsia bashkëkohore
Letërsia shqipe i ka rrënjet në lashtësi, gjë që vërtetohet nga folklori. Shkrimi i parë shqip është Formula e Pagëzimit.
Fjalët e urta popullore
Fjalët e urta janë thënie të thukëta, të cilat bartin një mendim, konstatim apo gjykim të rrumbullakësuar. Ato janë rezultat i përvojave të gjata jetësore, që janë verifikuar shumë herë në rrethana të ndryshme jetësore.
Fjalët e urta popullore zakonisht përbëhen nga një fjali, e thjeshtë apo e përbërë, por ato mund të kenë edhe formë të reduktuar, eliptike.
Shiko edhe këtë
Lista e shkrimtarëve shqiptarë
Lidhje të jashtme
Gjuhësi |
1748 | Psikologjia është studimi shkencor i mendjes dhe sjelljes. Objekti studimor themeltar i saj është të kuptuarit e individit dhe të grupit, nëpërmjet përcaktimit të rregullave dhe normave të cilat variojnë nga kategorizimet e përgjithshme tek individualiteti.
Drejtimi shkencor në studimin e sjelljes është një karakteristikë e rëndësishme e psikologjisë. Kështu si shkencë, psikologjia ka qëllime dhe metoda shkencore të përbashkëta me shkenca të tjera si p.sh., me biologjinë, kiminë, sociologjinë dhe antropologjinë.
Fjala psikologji është sinonim i përbërë nga dy fjale greke "psiko (ψυχή)" frymëmarrje, shpirt dhe "logos (λόγος)" studim ose hulumtim. Psiko në origjinal nënkupton frymëmarrje, por më vone është nënkuptuar si shpirt sepse frymëmarrja është i ndikuar shpirtit e cila ende nuk e ka lëshuar trupin. Në mitologjinë greke Psiko ka qene një grua e cila ka qenë në marrëdhënie dashurie me perëndinë e dashurisë Erosin. Ai ishte dashnor i saj por kishte një kusht ndaj saj që mos t'ia shikonte fytyrën e tij kurrë. Por nga kurioziteti Psikoja një natë vendosi një qiri për t'ia shikuar fytyrën në momentin kur e kupton Erosi atëherë e magjeps atë. Për t'ia arritur ngadhënjimit është dashur të bej një luftë te madhe me përplot rreziqe, por në fund ajo është transformuar në perëndeshë dhe iu është bashkangjitur Erosit në parajsë. Psika simbolizon shpirtin njerëzor.
Gjate shekullit të shtatëmbëdhjetë kuptimi i fjalës psiko është shndërruar në kuptimin e mendjes. Logos, një fjalë tjetër greke, nënkupton shkencën ose arsyen. Sipas rrugëve Greke psikologjia një kuptim mbi arsyen ose mbi mendjen, ose si thuhet sot studimi mbi mendjen.
Fjala latine psikologjia për herë të parë është përdorur nga humanisti dhe latinisti kroat Marko Marulić nga Spliti në librin e tij "Psichiologia de ratione animae humanae" (Psikologjia mbi themelin e shpirtit njerëzor) botuar në fund të shekullit XV dhe ribotuar disa herë në fillim të shekullit XVI. Referime më e hershme e njohur për psikologjinë në gjuhën angleze është nga Steven Blankaart në vitin 1694 në "The Physical Dictionary" që i referohet "Anatomisë, e cila trajton trupin dhe psikologjinë, e cila trajton shpirtin".
Historia
Studimi i psikologjisë në një kontekst filozofik daton në qytetërimet e lashta të Egjiptit, Greqisë, Kinës, Indisë dhe Persisë. Historianët theksojnë se filozofë grekë si Platoni dhe Aristoteli flisnin për mëndjen dhe mënryat si ajo funksionon në shkrimet e tyre. Që në shekullin e katërt para lidjes së Krishtit, mjeku grek Hipokrati hodhi idenë se ç'rregullimet mendore janë të një natyre fizike dhe jo me prejardhje hyjnore.
Përkufizimi i objektit studiues psikologjik për të parën herë u bë nga John Locke në vitin 1690, në veprën e tij mbi mësimet shtesë associative. Ai e përshkruan mendjen njerëzore si një pllakë shkrimi të pashkruar (tabula rasa) mbi të ciën mund të shkruhen të gjitha përvojat jetësore.
Ndikime të tjera në psikologjinë e hershme vijnë nga biologjia dhe nga Fizika. Charles Darwin, vëzhgimet e të cilit, të bëra gjatë udhëtimit të tij të famshëm përreth botës, u publikuan në librin e tij "Origjina e Llojeve" të vitit 1859, i cili përshkruan përmbledhtazi teorinë e tij të evolucionit. Darvini sugjeroi se kafshët dhe njerëzit shfaqin sjellje që i përshtaten mjedisit dhe i ndihmojnë ata të mbijetojnë.
Një vit mbas labrit të Darvinit, Gustav Fechner botoi "Elementet e Psikofizikës" në të cilën ai përshkoi përmbledhtazi metodën eksperimentale të maties së eksperiencës shqisore.
Kështu futja e metodave shkencore natyrore ndër të tjera në sferën e psikologjisë së ndjenjave dhe shqisave (Psikofizika) nga E. H. Helmholtz dhe G. T. Fechner, në shekullin XIX pati si pasojë ndarjen e Psikologjisë si shkencë në vete, p.sh. me Psikologjinë eksperimentale. Pas hapjes së laboratorëve për psikologji në Evropë erdhi dhe përkufizimi më i plotë i objektit studiues i sajë. Me këtë "teoritë tradicionale substanciale" u zëvendësuan nga teoritë e aktualitetit dhe ato shpirtërore, kështu që Psikologjia përkufizohet si shkencë e vetëdijes.
Si kundërpërgjigje e shkencës natyrore eksperimentale të Psikologjisë, në fillim të shekullit XX-të u krijua botëkuptimi për një Psikologji si shkencë e orientuar.Kjo rrymë i kundërshtonte shpjegimet e rastit të dukurive psikologjike dhe në vend të këtyre vendoste metodat eksperimentale e " shfaqjes shpirtërore" ose një përjetimi intuitiv. Në këtë rast Psikologjia paraqite si shkencë e përjetimeve.
Sot, pikëpamjet e shkollave të mëdha tradicionale të psikologjisë luajnë rolë të rëndësishëm në strukturën e Psikologjisë. Njësimi i psikologjisë, si shkencë, vijnë pas shumë përpjekjeve për të përfshirë shpjegimet e dukurive psikologjike në lëmi të ndryshme, si bie fjala edhe të teorive të informacionit dhe të kibernetikës. Me këto përfshirje është mundësuar shpjegimi i ndryshimit të marrëdhënieve në drejtimet dhe funksionin e kohës.
Teoritë qendrore të kohës së re janë teoria e agresiviteteve, e konflikteve dhe studimi i inteligjencës.
Data të rëndësishme në Psikologji
1859 Darvini Publikon librin Origjina e Llojeve
1860 Fechner publikon librin Elementët e Fizikës
1879 Wundt themelon laboratorin e parë psikologjik sipas konceptimit strukturalist , në Lajpcig më 1879
1855 Ebbinghaus publikon librin Mbi Kujtesën
1890 James publikon librin Parimet e Psikologjisë
1892 Hall themelon shoqatën psikologjike amerikane (APA)
1896 Dewey publikon artikullin mbi konceptin e harkut reflektar sipas konceptimit funksional
1898 Thornadike publikon librin Intelligjenca e Kafshëve
1900 Freud publikon librin Interpretimi i Ëndrrave
1905 Binet dhe Simon publikojnë testin e parë të intelligjencës
1912 Wertheimer publikon artikullin mbi idetë geshtaltiste
1913 Watson publikon artikullin mbi idetë bihejvioriste
Shkollat psikologjike
Strukturalizmi
Strukturalistet i sqarojne fenomenet psikologjike si te perbera nga "elementet' e vecanta , sikurse biologet dhe qe sqarojnë organizmin të përbërë nga qelizat dhe indet si edhe kimistet qe e sqarojn materien te perber nga atomet dhe molekulat.
Shkollë e cila kontribuon me fillimet zyrtare të psikologjisë me krijimin e laboratorit në Universitetin e Leipzig-ut më 1879. Themeluesit e strukturalizmit Wilhelm Wundt dhe nxënësi i tij E. B. Titchener studiuan vetëdijen e mendjen përmes introspeksionit. Wundt-i mendonte se përmes regjistrimit të kujdesshëm të eksperiencave të vetëdijshme, mund të zbulonte strukturën e elementeve të jetës mendore. Megjithëse përkufizimi i tij për psikologjinë nuk mbijetoi, kjo shkollë dhe themeluesit e saj kontribuan duke mbështetur metodën sistematike të studimit, në përpjekjet për të përcaktuar strukturën e mendjes. Studiuesi Granville Stanley Hall, psikolog amerikan i cili studioi nën ndikimin e Wundt-it zhvilloi aktivitetin e kësaj shkolle me krijimin e Shoqatës psikologjike Amerikane në vitin 1892 dhe të revistës së parë psikologjike amerikane më 1915.
Funksionalizmi
Funksionalizmi themelohet nga William James me publikimin e tekstit Parimet e Psikologjisë më 1890, në të cilën shpreh idetë e tij për atë se cfarë duhet të jetë psikologjia. William James ishte shumë i ndikuar nga puna e Darvinit mbi evolucionin dhe besonte se psikologjia duhet të shpjegojë funksionin e ndërgjegjës në mënyrën sesi ajo ndikon mbi sjelljen. Idetë e Uilliam James çelën rrugën e shkollës së funksionalizmit, e cila e përshkruan psikologjinë si studim të vecorive përshtatëse të vetëdijes dhe sjelljes. Ndërmjet funksionalistëve të rëndësishëm përfshihen
John Dewey 1859-1952
James Angel, 1869-1949, nga Universiteti i Çikagos
Edward Thorndike, 1874-1949 et Robert Woodworth, 1869-1962, nga Universiteti i Kolumbias
Artikulli i Dawey i vitit 1896 mbi harkun reflektar konsiderohet shpesh si fillimi zyrtar i shkollës funksionale të psikologjisë. Koncepti i harkut reflektar konsiderohej gjithashtu si një parim përbashkues i psikologjisë i psikologjisë duke qënë një rrugë komplekse nervore që përfshihet në një refleks, ai bashkon mendjen dhe trupin.
Libri Inteligjenca e kafshëve, i Thorndike, i botuar më 1898 konsiderohet gjithashtu një vepër madhore në këtë drejtim.
Biheviorizmi
Biheviorizmi themelohet rreth emrit të John B. Watson, më 1913. Bihevioristët e kritikuan shumë ashpër psikologjinë strukturialiste për shkak të metodës së introspeksionit. Sipas Uotsonit dhe bashkëmendimtarët e tij introspeksionin nuk e pranonin si metodë shkencore të psikologjisë.Ata theksonin se psikologjia duhet të studiojë vetëm ato fenomene që vërehen nga jashtë dhe që mund të regjistrohen.Sipas Bihevioristëve , metodë shkencore konsiderohet vetëm të vërejturit objektiv.Biheviorizmi ishte nën ndikimin e Ivan Pavlovit dhe studimeve të tij në fushën e kushtëzimit . Uotsoni , thoshte se pothuajse e tërë sjellja formësohet në ambient, duke përforcuar (shpërblyer) veprime e shprehi të caktuara. Ata besonin se psikologjia duhet të jetë një shkencë "Solide" si fizika dhe kimia.
Shkolla Geshtaltiste
Max Wertheimer konsiderohet zakonisht si lideri i shkollës krahas Wolfgang Kohler dhe Kurt Koffka. Ata besonin se njerëzit janë më tepër se shuma e pjesëve të tyre dhe se nuk mund ta kuptonin të tërën duke studiuar vetëm pjesët. Fjala gjermane gestalt do të thotë "e tëra" dhe se qëllimi i psikologjisë gestaltiste ishte të studionte personin e tërë.
Psikoanaliza
Shkolla e fundit e rëndësishme historike që ndikoi në psikologji ishte psikoanaliza. Pothuajse përafëersisht në të njëjtën kohë kur bihejviorizmi dhe geshtaltizmi ishin duke u formuar, një mjek i ri austriak Sigmund Freud filloi të përdore hipnozën të huazuar nga Jean-Martin Charcot si një metode për të trajtuar njërëzit me probleme emocionale. Kështu, Freud zbuloi se njërëzit e hipnotizuar ishin të aftë të kujtonin ndjenjat të cilat i perkisnin fëmijërisë së hershme. Freud besonte se eksperienca e shkuar për të cilën personi është jo i vetëdijshëm ndikon shumë në sjelljen aktuale. Problemet emocionale nganjëherë mund të ndikojnë në një individ në një mënyrë negative dhe prandaj ekziston psikoanaliza për të ndihmuar njerëzit me këtë lloj problemi.
Degët e Psikologjisë
Degët të cilat ndahet Psikologjia:
Psikologjia fiziologjike - studion bazën fiziologjike të proceseve psikike që paraqesin sistemin nervor dhe atë endokrin.
Psikologjia eksperimentale - psikologët e kësaj fushe të studimit bëjnë prova dhe eksperimente për të studiuar se si reagojnë njerëzit në ngacmues te ndryshëm. **Vërejtje - Metoda e eksperimentit ndalohet në atë moment kur rrezikohet jeta e njeriut.
Psikologjia zhvillimore - studion ndryshimet e sjelljes së njeriut si rezultat i kalimit të kohës apo moshës dhe bën studime etapa-etapa.
Psikologjia sociale- studion ndikimin e faktorëve shoqëror në sjelljet, burimet dhe qëndrimet e individit, po ashtu edhe raportet sociale brenda grupeve dhe ndërmjet grupeve.
Psikologjia klinike - pjesa më e madhe e psikologeve të klinikës i zbatojnë njohurit psikologjike dhe parimet në diaznifikimin e sjelljeve , sëmundjeve mentale, konfliktit familjar e martesore.
Psikologjia e këshillimit- përafërsisht i kryejnë të njëjtat punë si te psikologjia klinike, vetëm se te psikologjia këshillimit këta të fundit merren me probleme më të lehta, këta më shumë punojnë me nxënës, student, në kapërcimin e problemeve të tyre.
Psikologjia pedagogjike (edukative) me nëndegët ose subdisiplinat e saj Psikologjia shkollore dhe Psikologjia e të mësuarit - psikologët e kësaj fushe kryejnë vlerësimin e gjendjes psikologjike të nxënësve, këshillimin e mësuesve dhe nxënësve për problemet e mësimdhënies dhe mësimnxënies si dhe trajnimin e tyre lidhur me problemet e adoleshencës dhe cështjeve të zhvillimit.Ndonjeherë bëjnë ekspertin në gjykatë kur kërkohet vlerësimi i të miturit. Gjithashtu psikologët shkollorë këshillojnë prindërit e nxënësve me problematika shkollore dhe sociale. Ndërsa Psikologet e edukimit hulumtojnë dhe sugjerojnë teknika të reja në mësimdhënie.
Psikologjia industriale dhe organizative - psikologët industrialë që ndonjëherë quhen edhe psikologë të organizimit, punojnë kryesisht në organizata punuese. Ata merren me zgjedhjen e punonjsëve më të përshtatshëm për vendpunimet e caktuara ose në zhvillimin e programeve të trajnimit të punonjësve. Analiza e punës është hapi i parë për të përcaktuar se cfarë kërkohet që të bëjë punonjësi i ri.
Psikologjia e komunikimit - studion individin dhe mënyrën sesi ai ndërton marrëdhëniet me të tjerët nëpërmjet procesit të komunikimit. Komunikimi konsiderohet si një akt ndërpersonal mjaft i larmishëm.
Metodat e kërkimit shkencor
Metodologjia e kërkimit shkencor është një pjesë e rëndësishme e psikologjisë. Metodat më të rëndësishme që perdoren në shumicën e degëve të psikologjisë janë: vëzhgimi natyror, intervistimi, anketimi, testimi, studimi i rastit dhe eksperimenti.
Vëzhgimi natyror
Teknikë studimore e cila bazohet në principin e "pasivitetit" dhe shërben për të regjistruar informacione për subjekte në mjedisin e tyre normal.
Dobësia e kësaj teknike konsiston në faktin së studiuesit mund të influencojnë mjedisin në të cilin ndodhen dhe si rrjedhojë vetë sjelljet për të cilat kryhet studimi.
Intervistimi
Në intervistë subjekti bashkëvepron me psikologun duke iu përgjigjur pyetjeve verbale. Intervistimi ndërtohet në mënyrë të atillë që të merret informacion mbi një subjekt si prej sjelljeve të tij ashtu edhe prej përgjigjeve që jepen ndaj pyetjeve. Intervistat mund të jenë të strukturuara, të pastrukturuara ose pjesërisht të strukturuara.
Anketimi
Metodë studimore e cila lejon vjeljen e një informacioni të gjërë për një kohë relativisht të shkurtër. Karakterizohet nga pyetje të shkurtra dhe të shkruara, të cilave zakonisht njeriu mund t'iu përgjigjet shkurt.
Një anketim i rëndësishëm që zhvillohet në çdo dhjetë vjet në Shtetet e Bashkuara të Amerikës është ai për regjistrimin e popullsisë. Studimi i bazuar në anketim merr përgjigje të shkruara tepër shpejt. Por, një dobësi e anketimit është se përgjigjet mund të mos jenë plotësisht të ndershme. Megjithatë anketimi është një mjet shkencor popullor në shkencat sociale dhe në shkencat e sjelljes.
Matja në studimet psikologjike
Teknikat e matjes ndihmojnë në grumbullimin dhe analizimin në mënyrë efektive të dhënat mbi sjelljen. Ka dy grupe teknikash të analizës së të dhënave.
Statistika deskriptive
Kjo teknike ndihmon në mbledhjen e një sasije të madhe të dhënash. Një kurbë normale ka po aq rezultate të ulta sa edhe të larta, me frekuencë më të lartë të rezultateve në mesin e saj. Shumë karakteristika duke përfshirë rezultatet e intelligjencës, gjatësinë dhe peshën kanë tendencën të bien brenda një shperndarjeje normale. Treguesit e tendencë s qëndrore si mesatarja aritmetike, na japin një numër që përfaqëson gjithë kampionin e popullsisë .
Frekuenca e shpërndarjes. Karakteristikë e cila shpreh frekuencën e shfaqjes së të njëjtit rezultat. Ajo lejon studiuesin të paraqesë grafikisht informacionin e grumbulluar. Grafiku i frekuencës së shpërndarjes quhet poligoni i frekuencës
Tendenca qëndrore. Trequesit e tendencës qëndrore na japin një numër i cili përfaqson të gjithë grupin apo kampionin. Një nga treguesit më të zakonshëm është mesatarja aritmetike. Zakonisht kur njerëzit flasin për rezultation mesatar, i referohemi mesatares aritmetike.
Ndryshueshmëria. Treguesit e ndryshueshmërisë trergojnë sesa dhe sesi janë të shpërndara rezultatet në të dhënat.
Analiza faktoriale Procedure e cila përdoret për të përcaktuar marrëdhëniet ndërmjet ndryshoreve.
Statistika deduktive
Kjo teknikë lejon realizimin e përgjithsimeve për një rezultat i cili bazohet në një numër të kufizuar subjektesh. Tërësia e individëve nga ku zgjidhen subjektet e grupit eksperimental quhet popullatë. Subjektet që përfshihen në grupin eksperimental përbëjnë atë që quhet kampioni. Psikologët përdorin disa teste, ndë të cilat përfshihen testi-t, analiza e variancës dhe testi HI2.
Shiko edhe
Psikologu
Psikiatria
Pedagogjia
Neuroshkenca
Shkenca kognitive
Referime
Lidhjet të jashtme
MedicineNet.com
Faqe psikologjike - shqip
In-Mind, Quarterly Magazine for Social Psychology
Bi-Monthly Magazine for Healthier Life
Shkencë |
1751 | Johann Georg von Hahn (Frankfurt am Main, 11 korrik, 1811– Jena, 23 shtator 1869) ka qenë diplomat gjerman dhe babai i albanologjisë.
Biografia
U lind më 11 korrik 1811 në Frankfurt am Main. Studioi drejtësi në Gisen (Giessen) dhe në Hajdëlberg (Heidelberg). Nga viti 1834-1843 punoi për ministrinë e drejtësisë së Mbretërisë së re Greke. Nga 1843-1847 ishte konsull prusian në Athinë dhe pas kësaj periudhe u emërua zëvendëskonsull austriak në Janinë, ku ra në kontakt me shqiptarët dhe filloi të mësonte shqip. Në fund, më 1851, u emërua konsulli austriak në ishullin Siros/Syradhë.
Prej 1869 konsul i përgjithshëm në Athinë. Hani, gjatë shërbimit të tij si nënkonsul i Austrisë në Janinë bëri tre udhëtime në Shqipëri. Mblodhi të dhëna për historinë, filologjinë dhe folklorin shqiptar i interesuar për botën shpirtërore dhe historinë e shqiptarëve dhe të arbëreshëve të Greqisë. Hahni kërkoi nëpër Shqipëri, përpos të tjerash, edhe lëndën për veprën e tij madhore në tri vëllime "Albanesische Studien" (Studime shqiptare), që u botua në vitin 1854. Aty Hahni argumenton për herë të parë nga një pikëpamje multidisiplinare (historike, gjuhësore, etnografike, etj.), autoktoninë e shqiptarëve, prejardhjen ilire të shqiptarëve e prejardhjen e shqipes nga ilirishtja dhe hedh idenë e prejardhjes së përbashkët "tireno-pellazgjiketë ilirëve, të epirotëve e të maqedonasve, të cilët, krahas grekëve dhe romakëve, formonin një degë të veçantë e të rëndësishme të lashtë. Ai ka mbledhur material në vend, mësoi gjuhën shqipe dhe dëshmoi përkatësin e shqipes si gjuhë e familjes indoevropjane. Në anën tjetër, teza e tij, u shfrytëzua me efikasitet nga ideologët e Rilindjes Kombëtare Shqiptare, për vetëdijen kombëtare të popullit për argumentimin e së drejtës historike të shqiptarëve për autonomi e shtet të pavarur, që do të përfshinte të gjitha territoret e banuara nga shqiptarët.
Teza "pellazgjike" e prejardhjes së popullit shqiptar e shtruar nga Hani hulumtohet edhe më tej nga studiuesit e historisë dhe studiuesit tjerë. Për këtë qëllim arkeologët, filologët, antropologët, etnologët dhe historianët në Shqipëri, Austri, Gjermani, Kroaci, Bosnjë e Hercegovinë, Slloveni, e posaçërisht në Kosovë po studjoinë intesivisht dhe me metoda të reja, në mënyrë sistematike.
Vepra
"Albanesische Studien", Bd. 1-3, Jena 1854, (Studime shqiptare), ribotuar nga Dion.Karavias, Athen 1981
"Griechische und albanesische Märchen", Bd. 1-2, Leipzig 1864, München/Berlin 1918 (Përralla greke dhe shqiptare)
"Reise durch die Gebiete von Drin und Wardar", Wien 1867 (Udhëtimi nëpër trojet e Drinit e të Vardarit)
Mirënjohjet
Gerhard Grimm, "Johann Georg von Hahn (1811-1869) - Leben und Werk", Wiesbaden 1964 (J.G. von Hahn - VEPRA)
Referimet
Lidhje të jashtme
Tekste mbi/për Hanin në Biblioteken Kombëtare Gjermane - në gjermanisht
Koleksioni Fotografik i Jozef Sekeli-t
Biografi
Austriakë
Biografi gjermanësh
Lindje 1811
Vdekje 1869
Albanologë
Diplomatë austriakë |
1976 | A është një nga shtatë zanoret e gjuhës shqipe dhe shkronja e parë e alfabetit të saj, e cila shënon këtë zanore. Me të shënohet shkronja A e madhe e shtypit. Kjo shkronjë ka katër forma kryesore të cilat janë: a e madhe e shtypit, a e vogël e shtypit, a e madhe e shkrimit dhe a e vogël e shkrimit.
Shih edhe
Shkronja
Alfabete |
1978 | Video loja lojë, rregullat e së cilës janë të administruara nga një dispozitiv elektronik që përdorë një mënyrë (interface) njeri-makineri të bazuar te monitori, displai ose televizioni, si sistem për dalje.
Si çdo lojë, videoloja riprodhon simbolikisht konteste kulturore të caktuara duke i marrë nga ai kontekst dhe duke i aplikuar në kontekste dhe gjendje/situata që mund të shkojnë nga simulacioni më real deri te parodia ose komplet transformimi.
Pas sukseseve të shumta këto lojëra u shndërruan në një fenomen kulturorë të masës së gjerë. Falë zhvillimit të lartë të informatikës dhe aparateve të automatizuara është arritur edhe ekzistimi këtij lloj të argëtimit. E lindur po thuaj se rastësisht, në vitet 1950-ta, në dhomat e shkencëtarëve dhe të universitete amerikane, ky lloj argëtimi mori hov duke u nisur nga mesi i viteve 70-ta të shekullit të kaluar.
Historia
Lojërat e hershme përdorën pajisje elektronike interaktive me formate të ndryshme të ekranit. Shembulli më i hershëm është nga viti 1947-një "Amusement Device me rreze katodë" është paraqitur për një patentë më 25 janar 1947, nga Thomas T. Goldsmith Jr dhe Estle Ray Mann, dhe lëshuar më 14 dhjetor 1948, si Patent US 2455992. Frymëzuar nga teknologjia e shfaqjes së radarëve, ajo përbëhej nga një pajisje analoge që lejoi një përdorues të kontrollonte një pikë vektoriale të vizatuar në ekran për të simuluar një raketë që u qëllua në objektiva, të cilat ishin vizatime të fiksuara në ekran. Shembuj të tjerë të hershëm përfshijnë: Kompjuterin Nimrod në Festivalin e Britanisë së vitit 1951; OXO një tic-tac-toe Lojë kompjuterike nga Alexander S. Douglas për EDSAC në 1952; Tenis për dy, një lojë elektronike interaktive e projektuar nga William Higinbotham në vitin 1958; Spacewar !, të shkruara nga studentët e MIT Martin Graetz, Steve Russell dhe Wayne Wiitanen në një kompjuter DEC PDP-1 më 1961; dhe goditi ping pong-stil Pong, një lojë 1972 nga Atari. Çdo lojë përdorte mënyra të ndryshme të shfaqjes: NIMROD përdorte një panel dritash për të luajtur ndeshjen e Nim, OXO përdorte një ekran grafik për të luajtur tic-tac-toe Tennis for Two përdorte një osciloskop për të shfaqur një pamje anësore e një fushe tenisi, dhe Spacewar! përdorën ekranin vektor të DEC PDP-1 që të ketë dy anije kozmike betejë njëri-tjetrin.
Nolan Bushnell në Konferencën e Zhvilluesve të Lojërave në vitin 2011
Në vitin 1971, Kompjuteri Hapësirë, i krijuar nga Nolan Bushnell dhe Ted Dabney, ishte i pari videolojë i shitur me monedhë. Përdori një televizor bardhë e zi për shfaqjen e saj dhe sistemi kompjuterik u bë nga 74 patate të skuqura TTL. Loja u paraqit në filmin science fiction 1973 Soylent Green. Hapësira kompjuterike u pasua në vitin 1972 nga Odiseja Magnavox, konsolia e parë në shtëpi. Modeli i modeluar pas një tastiere të prototipit të viteve 1960, i zhvilluar nga Ralph H. Baer, i quajtur "Kutia e Brownit", përdorte gjithashtu një televizion standard. Këto u pasuan nga dy versione të Pongit të Atarit; një version arcade në 1972 dhe një version në shtëpi në 1975 që rriti në mënyrë dramatike popullaritetin e lojërave video. Suksesi komercial i Pong-ut udhëhoqi kompani të shumta të tjera për të zhvilluar klone Pong dhe sistemet e tyre, duke nxjerrë në pah industrinë e lojërave video.
Tipet e lojërave
Video loja varësish nga programimi, grafika dhe efektet tjera, duke mos lënë anash edhe tematikën me të cilën merret mund të ketë adhurues, numri i të cilëve rritet falë identifikimit personal të tyre me të. Varësisht nga lloji i temës dhe aftësia e trajtimit, paraqitjes grafike dhe përjetimit të saj gjatë luajtjes, video loja mund të ngacmojë vëmendjen edhe të personave me guste dhe ëndrra të veçanta.
Zhvillimi i informatikës dhe pajisjeve përcjellëse të automatizuara kanë mundësuar që në këto lojëra të paraqiten skena të imagjinatës së pa kufizuar e cila nganjëherë e prek edhe realitetin. Kështu në këto lojëra vijën në shprehje figura të ngjashme nga jeta dhe ngjashmëria e tyre është aq e lartë sa që mendohet se figura është reale. Kështu ndodhë që në këto lojëra si personi që luani të jeni drejtues i tankut, të luani figurën e vëzhguesit apo njësisë vëzhguese, figurën e një ushtari i cili ka detyra dhe aftësi të caktuara ndër të cilat edhe "vrasja" e figurës armike.
Si do që të jetë numri më i madh i këtyre lojërave prodhohet me qëllim të argëtimit por ndër to ka edhe lojëra të cilat e ndihmojnë zhvillimin e fëmijëve dhe nuk janë të gjitha lojëra "rraka-taçe" - vetëm sa për të humbur kohën. Kështu ka lojëra të cilat edhe në shkolla përdoren si pjesë plotësuese e mësimit si për shembull loja “Pharo” ku lojtari merr rolin e një zyrtari të faronit dhe për detyrë kryesore ka rritjen e ndikimit të qytetit, provincës dhe në fund mbrojtjen e Egjiptit. Natyrisht që edhe në këto lojëra fëmija bie në kontakt me luftën dhe llojet tjera të dhunës por ato janë pjesë e jetës dhe në këto lojëra janë pjesë e qeverisjes d.m.th drejtimit të një qarku ekonomik e shoqërorë dhe ndikimi i tyre mund të merret edhe si pozitiv
Video lojërat janë të programuara për disa lloje ...!
Platforma
PC
Play Station One , 2 , 3 & 4
PlayStation është konsol (anglisht console) për lojërat e firmës Sony. Si qëllim fillestarë ishte paraparë si një CD-Add-On për konsolën Nitendro 16-Bit SNES (Super Nintendo Entertainment System) emri i koduar i të cilit ishte " PlayStationExtended ", për këtë shkak edhe deri në futjen e tij në treg prezantohet PSone me shkurtesën "PSX". Mirëpo mbasi u bë e qartë se Nintendo bashkëpunonte me firmën holandeze Phillips, (bashkëpunim i cili më vonë dështoi), nga qëllimi i projektit Add-On u vendos të sillte në treg si konzolë më vete. Kuptohet se projektit Add-One i janë bërë ndryshime, si zvogëlimi i numrit të opsioneve Link dhe i moduleve. Me zhvillimet të më tejshme teknike u bë i mundshëm edhe zvogëlimi i madhësisë së pjesëve ndërtues që solli edhe mundësin e futjes së më shumë elementeve përbrenda një platine. Në krye me Ken Kutaragi drejtor i sektorit të krijuar për projektin Add-On, PlayStation arriti që të jetë konzola më e mirë e viteve `90 (80 milion copë të shitura, në mbarë boten). Më këtë arriti që të shkatërronte atë lloj monopoli që e kishte krijuar Nintendo (BigN) në kategorinë e konzoleve.
Ekzistojnë disa versione, ato janë:
- PlayStation ( Futur në tregun e Japonisë, më 3.12.1994; SHBA dhe Evropë 1995 )
- PSone (Futur në tregë në vitin 2000, dizajni i ri, teknikisht i ngjajshem me parardhësin )
- PlayStation 2 (PS2)
Playstation, për dallim nga konkurrencat tjera ( si SNES ) të Nintendos, dallohej me grafikën 3D në 32-bit. Me këtë ishte i pa arritshëm për konkurrencën. Duhej të kalonte një kohe e gjatë derisa në treg futej teknologjia 64-bit me Nintendo64 e cila kushtonte shumë dhe më këtë edhe ishte i pamundshëm dalja në treg me konkurrencë kaq të fortë. PlayStation dhe PSone kanë llogaritës me kapacitet prej 33,8MHz dhe memorie prej 3,5MB. PlayStation 2 ka një integral 128 BIT RTSC me një takët prej 294,912 Mhz, memorie kryesore 32MB dhe memorie grafike 4MB, njëra nga dobësitë e PS2. Në zhvillim e sipër ishte edhe versioni PlayStatio 3 (liruar më 2007-të në tregun Amerikan, Japonez dhe Evropian). Edhe ky version është i përshtatshëm me lojërat e PS2 dhe PSX, po ashtu ka “wireless” kartele edhe qasje në rrjet. PS3 ka kapacitet grafike edhe më të mirë, dhe me gjasë më të mirën në përgjithësi.
PlayStation 3
PlayStation 3 është konzola e tretë e video lojrave të nxjerrë nga firma e njohur Sony. Si vazhdim i konzolave PlayStation 1 dhe 2, PlayStation 3 do të dilte në treg shumë më vonë se konzolat e tjera të famshme si X-box 360 dhe Nintendo Wii. Ajo do të prezantohej për herë të parë më 16 maj 2005 në një mbledhje të E3, por konzola e mirfilltë do të shfaqej shumë më vonë.
Sony e ka liruar Playstation 3 në Amerikën Veriore më datën 17 nëntor 2006 dhe në Japoni më datën 12 nëntor 2006 dhe në Evropë më 23 Mars. Konzola e re do të kishte ndryshime të thella nga paraardhëset e saj si përmisime të dukeshme në grafikë dhe përdorimi i lazerit blu ose Blu ray si edhe shërbim më i avancuar online. Me një kosto të lartë, konzola PlayStation 3 pati kritika pozitive dhe negative në shtete të ndryshme. Ajo që dihet saktë është që kjo konzolë është momentalisht e vetmja që përdor teknologjinë BluRay.
Gjithashtu, PlayStation 3 ka një hardwere të fuqishëm dhe është i përshtatshëm me CD të formatit DVD. Mbase për fuqinë e lartë të këtij hardweri konzola do të kishte një çmim të lartë në treg.
Që pa dalur mirë në treg, Sony do të paraqiste një listë të pasur lojrash ku ndër këto përfshiheshin lojra si Final Fantasy XIII, Motorstorm, Killzone 2, Fall of Men e të tjerë. Ndërkohë që versioni i PlayStation 3 i liruar në Amerikën Veriore dhe Japoni mund të emulojë (pra të luajë) lojrat e konzolave paraardhëse, versioni i lëshuar në Evropë nuk e ka një veti të tillë. Megjithatë, të gjithë blerësit e kësaj konzole, mund të blejnë dhe të luajnë lojrat e konzolave të vjetra për rreth 15 deri në 30 dollarë, direkt nga interneti.
X-Box
X-Box ishte sistemi i pare video lojrash nga vet Microsoft, duke investuar shume ne X-box, xbox ishte sistemi me i fuqishem nga te tret(PS2,NGC,XBOX), por jo me i suksesshmi. Tani Microsoft ka nxjer ne treg Xbox360, version II i xbox, me kapacitet dhe procesor me te mire.
Nintendo
Nintendo është një kompani Japoneze themeluar më 6 nëntor 1889, Nintendo hyri në skenën e video-lojrave nga vitet 80'të kur me konzolen 8 biteshe NES (Nintendo Entertainment System) ose Sistemi Argetimi Nintendo. Mbas suksesit të NES, nintendo nxori në treg SNES, ose SuperNES, i cili ishte sistem më i fuqishem me kapacitet më të madh. Me 1996 Nintendo krijoi Nintendo 64, i cili ishte Sistemi nintendo i parë me aftësi për të gjeneruar fusha 3d, me anë të miliona poligoneve. Mbas N64, më 2001, Nintendo prodhoi Gamecube, dhe më vonë në 2004, prodhoi Nintendo DS, sistem handheld (e mbajtur në dore), i cili kishte aftësi 3d, po ashtu edhe sound recognition, dhe touchscreen. Sistemi më i ri i nintendos është Nintendo Wii, dhe ka dalur në vitin 2007.
Sega
Sega ishte një nga kompanitë më të sukseshme, vetëm deri sa e lanë biznesin hardverik të video lojrave, dhe janë punues të lojrave tani. Sistemet nga SEGA janë: Sega Master System, Sega Genisis, SegaCD, dhe sistemi i tyre i fundit, mjaft i fuqishëm Sega Dreamcast
Shiko dhe këtë
Lista e lojërave vizuale
Lista e Lojrave për Play Station 3
Lista e lojrave arcade
Programe për PC
Demoskena
Lidhje të jashtme
Lojrat si pjesë e kulturës së njerzimit në një artikull
Kritika dhe pesë arsye se pse video lojrat janë të dëmshme për lojtarët
Kode, guida, shifra dhe informacjone rreth lojrave të platformave të ndryshme në GameFaqs.com
Lojëra
cs:Videohra
la:Ludus computatralis
sl:Video igra |
1984 | është një nga bashkëtingëlloret e gjuhës shqipe dhe shkronja e dytë e alfabetit të saj, e cila shënon këtë bashkëtingëllore. Me të shënohet shkronja B e madhe e shtypit. Kjo shkronjë ka katër forma kryesore të cilat janë: b e madhe e shtypit, b e vogël e shtypit, b e madhe e shkrimit dhe b e vogël e shkrimit.
Shih dhe
Alfabete
! |
1985 | është një nga bashkëtingëlloret e gjuhës shqipe dhe shkronja e tretë e alfabetit të saj, e cila shënon këtë bashkëtingëllore. Me të shënohet shkronja C e madhe e shtypit. Kjo shkronjë ka katër forma kryesore të cilat janë: c e madhe e shtypit, c e vogël e shtypit, c e madhe e dorës dhe c e vogël e dorës.
Shih dhe
C (gjuhë programimi)
Alfabete
! |
1986 |
Shkronja D
Shih edhe
Në gjuhën shqipe është shkronja e pestë e alfabetit, me të shënohet gërma D e madhe e dorës.
Shkronja
Alfabete |
1987 | (Fjalet qe fillojn me dh)
P1(dheu)
P2(dhuna)
P3(dhimbje)
P4(dhjam)
P5(dhurata)
P6(dhembi)
P7(dhemballa)
Shkronja Dh
Shih dhe
Në gjuhën shqipe është shkronja e gjashtë e alfabetit, me të shënohet gërma Dh e madhe e dorës.
Shkronja
Alfabete |
1988 |
Shkronja E
Shkrojna E (sqt. e) është shkronja e e alfabetit. E-ja i përket tingujve zanor.
Shih dhe
Në gjuhën shqipe është shkronja e shtatë e alfabetit, me të shënohet gërma E e madhe e dorës.
Shkronja
Alfabete |
1989 |
Shkronja F
Shih edhe
Në gjuhën shqipe është shkronja e nëntë e alfabetit, me të shënohet gërma F e madhe e dorës.
Shkronja
Alfabete |
1990 |
Shkronja G
Shih dhe
Në gjuhën shqipe është shkronja e dhjetë e alfabetit, me të shënohet gërma G e madhe e dorës.
Alfabete
!
ca:G#Significats de G
fi:G#G-kirjaimen merkityksiä
hu:G#Jelentései
ja:G#G の意味
la:G#Abbreviationes
simple:G#Meanings for G
sl:G#Pomeni
sv:G#Betydelser |
1991 |
Shkronja Gj
Shih dhe
Në gjuhën shqipe është shkronja e njëmbëdhjetë e alfabetit, me të shënohet gërma Gj e madhe e dorës.
Alfabete
! |
1992 |
Shkronja H
Shih dhe
Në gjuhën shqipe është shkronja e dymbëdhjetë e alfabetit, me të shënohet gërma H e madhe e dorës.
Alfabete
!
ca:H#Significats de H
fi:H#H-kirjaimen merkityksiä
he:H#משמעויות נוספות של האות H
hu:H#Jelentései
ja:H#Hの意味
la:H#Abbreviationes
nn:H#Bruk
simple:H#Meanings for H
sv:H#Betydelser |
1993 |
Shkronja I
Shih dhe
Në gjuhën shqipe është shkronja e trembëdhjetë e alfabetit, me të shënohet gërma I e madhe e dorës.
Alfabete
! |
1994 |
Shih dhe
Në gjuhën shqipe është shkronja e katërtëmbëdhjetë e alfabetit, me të shënohet gërma J e madhe e dorës.
Alfabete
! |
1995 | Një nga bashkëtingëlloret e gjuhës shqipe dhe shkronja e pesëmbëdhjetë e alfabetit të saj, e cila shënon këtë bashkëtingëllore. Bashkëtingëllorja k. Shkronja k. Tingulli k.
Si emër femrorë Bashkëtingëllorja dhe shkronja k. K-ja e madhe (e vogel). K-ja e dorës (e shtypit).
Si simbol përdoret për njësin fizike të temperaturës K - Kelvin
Burimi i të dhënave
Alfabete
!
nn:K |
1996 |
Shkronja L
Shih dhe
Në gjuhën shqipe është shkronja e gjashtëmbëdhjetë e alfabetit, me të shënohet gërma L e madhe e dorës.
Alfabete
! |
1997 |
Shkronja Ll
Shih dhe
Në gjuhën shqipe është shkronja e shtatëmbëdhjetë e alfabetit, me të shënohet gërma Ll.
Alfabete
! |
1998 |
Shkronja M
Shih dhe
Në gjuhën shqipe është shkronja e tetëmbëdhjetë e alfabetit, me të shënohet gërma M e madhe e dorës.
Alfabete
!
ca:M#Significats de la M
el:M#Χρήσεις του Μ ως διεθνούς συμβόλου
eu:M#Ikus, gainera
fi:M#M-kirjaimen merkityksiä
fur:M#Significâts
gl:M#Usos
hu:M#Jelentései
la:M#Abbreviationes
nn:M#M kan stå for
simple:M#Meanings for M
sl:M#Pomeni M
sv:M#Betydelser
sw:M#Maana za M |