Datasets:

JonaszPotoniec

/

wikipedia-with-statistics-pl

like 1

722829

https://pl.wikipedia.org/wiki/Facebook

Facebook

Facebook (skr. fb) – serwis społecznościowy, w ramach którego zarejestrowani użytkownicy mogą tworzyć sieci i grupy, dzielić się wiadomościami i zdjęciami oraz korzystać z aplikacji, będący własnością Meta Platforms z siedzibą w Menlo Park. Serwis był notowany w rankingu Alexa na miejscu 7. Został uruchomiony 4 lutego 2004 na Uniwersytecie Harvarda i był początkowo przeznaczony przede wszystkim dla osób studiujących na tej uczelni. Jego głównym autorem jest Mark Zuckerberg (obecnie pełni on funkcję dyrektora generalnego). W październiku 2010 na ekrany kin wszedł film The Social Network ukazujący historię portalu Facebook (pierwotnie TheFacebook) i jego założycieli. W zakończeniu filmu podano szacunkową wartość portalu i wynosiła ona 25 miliardów dolarów. W czerwcu 2017 liczba użytkowników na całym świecie wynosiła prawie 2 miliardy, a dziennie aktywnych jest prawie 1,3 mld osób. Średni wiek użytkownika serwisu w 2012 roku wynosił 22 lata. Dane zgromadzone na Facebooku to ponad 980 petabajtów, co 24 godziny przybywa ponad 0,5 petabajta. Przeciętny użytkownik spędza na Facebooku około 21 minut dziennie. Historia Utworzenie Zuckerberg, jako student Uniwersytetu Harvarda, w 2003 roku stworzył serwis stronę face mash służącą przeglądaniu zdjęć innych studentów tej uczelni. Następnie, w dniu 4 lutego 2004 stworzył wraz z grupą studentów serwis społecznościowy on-line TheFacebook, w ramach którego zarejestrowani użytkownicy mogli odszukiwać i kontynuować szkolne znajomości oraz dzielić się wiadomościami i zdjęciami. Utworzenie kodu źródłowego strony zajęło mu 2 tygodnie. Serwis bardzo szybko uzyskał ogromne zainteresowanie wśród studentów i osiągnął sukces na Harvardzie. Ponad ⅔ studentów zarejestrowało się na nowo powstałej stronie już w pierwszych 2 tygodniach jej funkcjonowania. Wówczas Zuckerberg zdecydował się rozszerzyć zasięg serwisu na inne szkoły. Rozpoczął współpracę ze swym współlokatorem Dustinem Moskovitzem. Kolejnymi uczelniami, które objęto zasięgiem serwisu, były Uniwersytet Stanforda, Yale i Columbia, a następnie pozostałe uczelnie z Ligi Bluszczowej oraz szkoły bostońskie. Latem, na początku działalności serwisu, Zuckerberg i Moskovitz rozszerzyli zasięg jego działalności na prawie 30 szkół. Kalifornia Latem 2004 Zuckerberg, Moskovitz, dziewczyna Zuckerberga Hilary Shinn oraz grupa ich znajomych przenieśli się do Palo Alto w Kalifornii. Wynajęli tam mały dom, który posłużył im za pierwsze biuro. Pod koniec lata Zuckerberg spotkał Petera Thiela, który zainwestował w powstające przedsiębiorstwo. Parę miesięcy później powstało biuro na University Avenue w centrum miasta. Obecnie firma ma swoją siedzibę w czterech budynkach, które tworzą, jak to Zuckerberg nazywa, „kampus miejski” w centrum Palo Alto. News Feed 5 września 2006 w serwisie Facebook uruchomiono tzw. News Feed, czyli listę, na której widoczne było, co znajomi robili aktualnie na stronie serwisu. Spotkało się to z falą krytyki skierowaną na Zuckerberga. Twierdzono, że narzędzie to jest niepotrzebne – określono je jako narzędzie do cyberstalkingu (internetowego nękania, prześladowania, osaczania). Trzy dni później Zuckerberg odpowiedział na falę krytyki listem otwartym, w którym przeprosił użytkowników serwisu za swoje przedsięwzięcie. Wartość rynkowa 24 października 2007 opublikowano w prasie informacje, że firma Microsoft kupiła część akcji Facebook. Było to 1,6% za kwotę 240 milionów dolarów amerykańskich. Szacunkowa wartość Facebooka wynosiła wtedy 15 mld USD. Polska wersja językowa Od maja 2008 działa polska wersja językowa serwisu, uruchomiona dzięki tłumaczeniom wykonanym przez użytkowników. Facebook Lite W kwietniu 2009 została oddana do użytku wersja „lite”. Była to uproszczona wersja serwisu, pozbawiona np. Facebook Chat, przeznaczona przede wszystkim dla ludzi posiadających słabsze komputery bądź łącza internetowe. Facebook Lite został wyłączony bez dodatkowych wyjaśnień w dniu 20 kwietnia 2010. Osoby pracujące przy projekcie skupione zostały wokół usługi Facebook Questions. Aspekty techniczne Facebook został napisany w języku PHP, który następnie jest tłumaczony za pomocą autorskiego narzędzia – HipHop for PHP na C++, co ma się przekładać na zredukowanie o 50% obciążenia serwerów. Funkcje Serwis przeszedł wiele zmian wizualnych, co nie zawsze spotykało się z aprobatą użytkowników; największy sprzeciw pojawił się po zmianach strony głównej – zamiast statycznej zawartości w formie wirtualnej wizytówki spotykanej w tego typu serwisach, pojawił się mikroblog wraz z powiadomieniami aplikacji. Facebook oferuje wewnętrzną platformę aplikacji internetowych, dzięki której każdy z użytkowników może napisać własny program i udostępniać go innym użytkownikom. Platforma ta umożliwia również zarabianie pieniędzy twórcom, poprzez oferowanie zawartości premium (np. dodatkowe przedmioty w grach, wirtualne pieniądze wykupowane za prawdziwą walutę); a także umożliwia komunikowanie się programów zewnętrznych, serwisów z Facebookiem – wiele serwisów internetowych (m.in. Digg, lifehacker.com, crunchgear.com) oferuje możliwość „podpięcia” konta z wykorzystaniem nazwy i hasła użytkownika Facebooka, co jest własną wersją rozproszonego uwierzytelnienia OpenID (funkcja nosi nazwę Facebook Connect). Serwis oferuje również wewnętrzny komunikator, który umożliwia komunikację poprzez programy zewnętrzne obsługujące protokół XMPP. W lutym 2014 portal wprowadził przy współpracy ze środowiskami LGBT większą liczbę możliwych do wybrania płci, z myślą o osobach transgender. Dodatkowe funkcje Facebook posiada także wiele typowych funkcji obecnych w innych serwisach społecznościowych, takich jak: albumy ze zdjęciami, blog, notes, książka adresowa, lista znajomych, grupy użytkowników, blokowanie użytkowników, poczta wewnętrzna. Oś czasu W grudniu 2011 wprowadzono Oś czasu, nowy rodzaj profilu, który pozwala na dodawanie „Wydarzeń z życia” (np. ukończenia szkoły, pierwszego spotkania z daną osobą, podróży czy złamanej kości itp.) oraz postów z ustawioną datą w przeszłości. Dodatkowo generowana jest mapa ze wszystkimi odwiedzonymi przez użytkownika miejscami. Facebook oferuje również każdemu użytkownikowi możliwość, aby adres www do jego profilu składał się z ciągu przypadkowych cyfr bądź wybranej przez siebie nazwy użytkownika. Facebook we współpracy z Cisco oferuje również specjalne modemy dla firm oraz przedsiębiorstw, które pozwolą ich klientom na darmowy dostęp do internetu w zamian za podstawowe dane demograficzne przekazywane firmie oferującej internet. Facebook Messenger 13 listopada 2013 została wydana nowa wersja 3.0 aplikacji Facebook Messenger dla iOS i Androida. Nowa wersja pozwala korzystać z numeru telefonu do wysyłania wiadomości do wszystkich numerów bez konieczności bycia znajomymi na Facebooku. Podobną funkcję ma aplikacja WhatsApp, która została wykupiona za 16 mld dolarów przez Facebooka. W lipcu 2015 wprowadzono możliwość korzystania z aplikacji Facebook Messenger bez rejestracji w serwisie Facebook. Opcja założenia konta w aplikacji bez rejestracji w serwisie Facebook była dostępna do 2019 roku. Pod koniec 2019 r. Facebook zmodyfikował regulamin, zmieniając sposób korzystania z komunikatora i narzucając wymóg posiadania konta w serwisie Facebook przy zakładaniu nowego konta w komunikatorze. Zmiany wprowadzone pod koniec 2019 roku nie dotyczą jedynie tych użytkowników, którzy już posiadają swoje konta w komunikatorze. Krytyka Wpływ na psychikę Rozwój funkcji serwisu i wzrost jego popularności spowodował, że niektórzy naukowcy zaczęli ostrzegać przed możliwością uzależnienia od Facebooka. Problem ten dotyczy przede wszystkim młodych ludzi, którzy spędzają na Facebooku kilka godzin dziennie. Według naukowców nie mogą oni poradzić sobie z rosnącym zaangażowaniem w to, co dzieje się aktualnie na Facebooku. Presja zalogowania się i sprawdzenia informacji dotyczących znajomych, obejrzenia ich najnowszych zdjęć oraz porównania wyników gier, czy testów jest tak silna, że zapominają oni o innych aspektach życia. Serwis jest też krytykowany za przyczynianie się do gorszych wyników w nauce (w porównaniu z uczniami, którzy go nie używają) oraz za kształtowanie osobowości narcystycznej. W 2012 Facebook organizował na próbie 700 tysięcy użytkowników eksperyment psychologiczny, mający na celu stwierdzić, czy da się manipulować uczuciami osób przez Internet, zaś informacja o kontrowersyjnym eksperymencie wyszła na jaw w 2014 roku. W październiku 2021 r. była pracownica Facebooka Frances Haugen powołując się na wewnętrzne dokumenty firmy, zeznała przed amerykańskim senatem oraz brytyjską komisją parlamentarną, iż algorytmy Facebooka są zaprojektowane w taki sposób aby promować kontrowersyjne treści, szerzyć nienawiść oraz radykalizować użytkowników. Podsycanie powstających w ten sposób konfliktów ma być korzystne dla firmy, ponieważ angażuje to użytkowników do dłuższego spędzania czasu w serwisie. Gromadzenie i wykorzystywanie danych użytkowników Pliki cookies ładowane przez serwis zapamiętują wszystkie strony, które mają powiązanie z Facebookiem. W związku z czym czasami część życia osób zarejestrowanych na Facebooku jest rejestrowana, nawet po wylogowaniu. Facebook śledzi także osoby, które nie posiadają nawet konta na portalu. W Stanach Zjednoczonych Facebook został skazany na wpłatę 10 milionów dolarów na cele charytatywne za wykorzystywanie wizerunku użytkowników wbrew ich woli i wiedzy. Zmieniono także interfejs centrum aplikacji, w wyniku czego trudniej jest jednoznacznie określić, jakie dane przekazujemy serwisowi oraz twórcy aplikacji podczas korzystania z danego programu lub gry. Serwis planuje także udostępnić reklamodawcom adresy e-mail oraz numery telefonów swoich użytkowników. Kontrowersje wzbudza także ilość danych, które Facebook zbiera na temat osób z niego korzystających. Znana jest sytuacja, gdy Max Schrems – austriacki student prawa – wysłał do siedziby serwisu oficjalny list z prośbą o udostępnienie mu danych, jakie zostały zgromadzone na jego temat, w czasie gdy posiadał konto na Facebooku. Prośba została rozpatrzona po myśli Schremsa i dostał on płytę CD ze wszystkimi informacjami na temat jego aktywności (np. posty na jego profilu, korespondencja ze znajomymi czy też linki które „polubił”). Niepokój Schremsa wzbudziło to, iż dane te były przechowywane na serwerach Facebooka, mimo że nie posiadał już w nim konta. Sprawą zainteresował się Irlandzki Komisarz Ochrony Danych Osobowych, który postanowił się przyjrzeć problemowi. Firma jest też posądzana o szpiegowanie użytkowników i wdrażanie nowych funkcji bez jakichkolwiek ostrzeżeń (czasami zdarza się, że są jednocześnie domyślnie włączone) i monitoring w zamian za dodatkowe możliwości. W 2019 roku Federalna Komisja Handlu nałożyła na serwis Facebook karę w wysokości 5 mld dolarów, za umożliwienie dostępu firmie Cambridge Analytica do danych 87 mln swoich użytkowników. Firma ta dla swoich klientów wykorzystywała pozyskane dane, do profilowania użytkowników względem ich preferencji politycznych i miała wpływać na ich decyzje polityczne. Afera wywołała międzynarodowy skandal, a nałożona na Facebook kara była najwyższą jaką kiedykolwiek zastosowano wobec firmy technologicznej w Stanach Zjednoczonych. Cenzura Względem Facebooka pojawiają się oskarżenia o stosowanie cenzury i polityczną stronniczość. Zwrócono uwagę, iż z serwisu często usuwane są treści o charakterze prawicowym i konserwatywnym. Przedstawiciele Facebooka argumentują jednak, iż odpowiadają za to algorytmy, a nie preferencje ideologiczne pracowników. Pod adresem Facebooka stosowane są również oskarżenia o tolerowanie na portalu symboliki oraz treści związanych z komunizmem, przy jednoczesnym usuwaniu symboliki i treści związanych z nacjonalizmem. W kwietniu 2020 roku pod naciskiem rządu Wietnamu (grożącemu wyłączeniem serwerów firmy na terenie tego państwa), Facebook zgodził się cenzurować treści mające charakter antyrządowy (osoby zlokalizowane w Wietnamie mają mieć zablokowany dostęp do postów o takiej treści). W sierpniu 2020 roku rząd Tajlandii (grożąc poniesieniem konsekwencji karnych przez przedstawicieli Facebooka w tym kraju) wymógł na firmie zamknięcie grupy Royalist Marketplace (zrzeszającej ok. 1 mln członków), na której zamieszczane były treści krytyczne wobec tajskiej rodziny królewskiej. Przedstawiciele Facebooka zapowiedzieli powzięcie kroków prawnych przeciwko rządowi Tajlandii, ze względu na łamanie w ten sposób wolności słowa. Oskarżenia o cenzurę przybrały na sile po zablokowaniu na tym serwisie konta prezydenta Donalda Trumpa w związku z zamieszkami oraz wdarciem się jego zwolenników na kapitol 6 stycznia 2021 roku (zob. atak na Kapitol Stanów Zjednoczonych). Wg oświadczenia Marka Zuckerberga interwencja ta podyktowana była troską o deeskalację konfliktu i powstrzymanie przemocy, jednak wg wielu komentatorów działania takie są ograniczeniem wolności słowa oraz ukazują zaangażowanie serwisu w politykę. Praktyki monopolistyczne Facebook oskarżany jest o praktyki monopolistyczne, a od grudnia 2020 r. w Stanach Zjednoczonych prowadzone jest przeciwko niemu postępowanie w tej sprawie, zainicjowane przez Federalną Komisję Handlu. Z kolei w lutym 2021 roku, Facebook zablokował obywatelom Australii możliwość publikowania treści informacyjnych. Była to forma protestu wobec wprowadzenia przez tamtejsze władze opłaty od korporacji pobieranej z tytułu publikacji treści informacyjnych ze źródeł spoza mediów społecznościowych. W czerwcu 2021 r. Federalny Sąd w Waszyngtonie odrzucił dwa pozwy zarzucające Facebookowi stosowanie praktyk monopolistycznych w związku z przejęciem aplikacji Whatsapp. W pierwszym pozwie, władze stanowe zarzuciły iż w wyniku pozyskania Whatsappa i Instagrama ograniczył ich interoperacyjność z innym aplikacjami. Sąd stwierdził, że pozew został wniesiony po wymaganym terminie pięciu lat (przejęcie Whatsappa miało miejsce w 2014 r.). Drugi pozew wniesiony przez Federalną Komisję Handlu (FTC), w którym agencja zarzuciła firmie Facebook, iż pozyskując Instagrama i Whatsappa wyeliminowała potencjalnie zagrażających jej konkurentów, dostał czas na uzupełnienie wniosku. Plagiaty 19 lipca 2008 Facebook złożył wniosek do sądu w San José w Kalifornii o ukaranie studiVZ – niemieckojęzycznej platformy o podobnym charakterze, której zarzuca plagiat (kradzież własności intelektualnej). Porównywalnie w innym procesie zakończonym ich przegraną twórcy Facebooka zostali oskarżeni o to samo przez braci Camerona i Tylera Winklevossów, którym musieli wypłacić 65 mln dolarów odszkodowania. Film o Facebooku W 2010 został nakręcony film obyczajowy The Social Network w reżyserii Davida Finchera opowiadający o powstaniu Facebooka wykonany na podstawie książki Bena Mezricha Miliarderzy z przypadku (ang. The Accidental Billionaires). Światowa premiera miała miejsce 24 września 2010. Film otrzymał wiele nagród, w tym trzy Oscary (za scenariusz adaptowany, montaż i muzykę) i cztery Złote Globy. Film nie przedstawia jednak prawdziwych scen z życia bohaterów ani nie ukazuje faktycznych relacji między nimi. Facebook dla programistów Facebook dostarcza także API dla swojego portalu, dzięki czemu programiści mogą wykorzystywać funkcjonalności portalu w swoich aplikacjach. Dostępne są SDK dla wielu języków i platform: Android C# iPhone Java JavaScript PHP Python. Dodatkowo istnieje SDK dla języka C#, dzięki czemu możliwe jest pisanie aplikacji w tym języku dla różnych platform, które wspiera .NET Framework: Facebook C# SDK. Facebook udostępnia także LikeBoxy i inne pluginy, które można dodać do treści innych stron. Przypisy Linki zewnętrzne Strona główna Facebook Amerykańskie serwisy społecznościowe

6804

https://pl.wikipedia.org/wiki/Wyspy%20Owcze

Wyspy Owcze

Wyspy Owcze (, wym. []; , wym. []) – wulkaniczny archipelag (o powierzchni 1399 km²) położony na Oceanie Atlantyckim przy granicy (północno-wschodni kraniec wyspy Fugloy) z Morzem Norweskim, między Wielką Brytanią, Islandią a Norwegią. Jednocześnie jest to terytorium autonomiczne Królestwa Danii. Ośrodkiem administracyjnym jest Thorshavn (farer. Tórshavn). Głównymi miastami Wysp Owczych są: Klaksvík, Hoyvík, Argir. Na wyspach żyje 52 337 mieszkańców, a gęstość zaludnienia wynosi 34,5 osoby/km². Językami urzędowymi są farerski i duński. Większość mieszkańców wyznaje luteranizm. Nazwa Føroyar pochodzi ze staronorweskiego Færeyjar i oznacza Wyspy Owiec. Geografia Archipelag tworzy 18 głównych wysp wulkanicznych o powierzchni górzystej. Największe z nich to Streymoy (373 km²) i Eysturoy (286 km²). Najwyższym wzniesieniem Wysp Owczych jest Slættaratindur (882 m n.p.m.) na Eysturoy. Wzniesienia przecinają liczne doliny. Wybrzeża – na ogół skaliste i strome, tylko gdzieniegdzie mają charakter fiordów. Są tu najwyższe klify w Europie jak znajdujący się na Viðoy klif przylądka Enniberg (745 m), zajmujący w Europie pierwsze miejsce. Rzeki są krótkie i wąskie, często przybierają na sile w okresie pozimowych roztopów, zdarza się, iż zakończone są wodospadami spadającymi z wysokich klifów do oceanu. Na wyspach występują także jeziora, z których największym jest Sørvágsvatn (3,56 km²) na wyspie Vágar. Przybliżone współrzędne Wysp Owczych: (Thorshavn na wyspie Streymoy, w centrum archipelagu). Geologia Wyspy Owcze zbudowane są głównie z bazaltów powstałych w paleocenie i eocenie, w okresie 60–50 mln lat temu w wyniku wylewów z bardzo długich, prostych szczelin (tzw. erupcji linearnych). Wyróżnia się trzy grube serie bazaltowe, o łącznej grubości około 3 km. Seria dolna ma około 900 m, środkowa – ponad 1300 m i górna około 670 m. Dolna seria na powierzchni dominuje na wyspie Suðuroy i Mykines, środkowa na powierzchni dominuje na zachodnich wyspach (głównie Vágar, Streymoy, Eysturoy), a górna na wyspie Sandoy i wyspach wschodnich archipelagu. Oprócz tych poziomo leżących serii są też powszechnie pionowe lub skośne żyły i dajki wulkanitów o większej odporności na wietrzenie niż bazalty głównych serii. Zaznaczają się one w morfologii wysp jako twardzielcowe skałki. Pomiędzy dolną a środkową serią bazaltów występuje seria ponad 100 m zlepieńców, zwietrzelin i warstwy węgli brunatnych powstała w czasie dłuższej przerwy w wulkanizmie. Datowana jest na eocen. Pokłady węgla mają maksymalnie do 10 m miąższości (wraz z płonymi przeławiceniami), przeważnie dużo mniej, średnio 75 cm. Zasoby szacuje się na 12 mln ton. Odsłaniają się na wyspach Vágar i Suðuroy. Wydobycie na niewielką skalę prowadzono głównie w okresie obu wojen światowych. Historia Na podstawie badań próbek osadów z dna jeziora nieopodal pozostałości wikińskiej osady Eiði na wyspie Eysturoy ustalono, że owce domowe pojawiły się na wyspach między 492 i 512 rokiem n.e., a być może jeszcze w 370 r. n.e. Około 500 r n.e. na wyspy dotarli irlandzcy mnisi, a zamieszkane przez eremitów irlandzkich były już w VII wieku. Na celtyckie pochodzenie pierwszej grupy ludności zamieszkującej archipelag wskazuje etymologia wielu nazw miejscowości. Około 825-850 r. zostały zasiedlone przez Normanów (wikingów), a od 1035 roku stanowiły posiadłość Norwegii. Wraz z nią zostały przyłączone w roku 1380 do Danii. W roku 1814 Dania utraciła Norwegię, ale zachowała Wyspy Owcze. Nałożony na wyspy duński monopol handlowy spowodował zahamowanie ich rozwoju gospodarczego. W tym czasie narastał ruch nacjonalistyczny, który dążył do uzyskania niepodległości. W pierwszej połowie XIX wieku wyspom przyznano ograniczoną autonomię. Ruch nacjonalistyczny doprowadził jednocześnie do powstania pisanego języka farerskiego, który jest, obok duńskiego, językiem urzędowym Wysp. W latach 1940–1945 archipelag, jako istotny dla przebiegu Bitwy o Atlantyk punkt strategiczny, zajęty był przez wojska brytyjskie. W roku 1948 podpisano nowe warunki współzależności między Wyspami Owczymi a Danią, uzyskując tym samym szerszą autonomię. Klimat Wyspy Owcze leżą w strefie klimatu umiarkowanego, chłodnego, wykazującego bardzo silne wpływy oceaniczne. Charakteryzuje się on m.in. wysokim poziomem opadów, relatywnie ciepłymi zimami i chłodnymi latami. Dzięki ogrzewającemu Wyspy ciepłemu Prądowi Zatokowemu średnia temperatura w styczniu wynosi +3,4 °C. Średnia temperatura w sierpniu to +10,5 °C. Wpływ oceanu powoduje, iż na wyspach jest na ogół pochmurnie, występują częste mgły i silne wiatry. Demografia Ludność Mieszkańcy Wysp (Farerowie) są w zdecydowanej części potomkami osadników normańskich pochodzących z terenów obecnej Norwegii. Poza nimi na terenie Wysp zamieszkuje spora liczba Duńczyków (ok. 5%), a także niewielka liczba osób (w sumie około 1 tys.) pochodzących z innych krajów: głównie Islandii, Grenlandii, a także z Polski. Ponad 1/4 całej populacji (w tym niemal wszyscy imigranci) mieszka w stolicy kraju – Thorshavn. Języki Mieszkańcy Wysp Owczych posługują się językiem farerskim, który jest językiem urzędowym kraju. Niewielka grupa imigrantów z Danii (zamieszkująca głównie w stolicy i innych większych miastach) posługuje się też na co dzień językiem duńskim, który jest drugim językiem urzędowym i jest znany także farerskojęzycznej większości mieszkańców. Ponadto na wyspach dość powszechna jest znajomość języka angielskiego. Wyznania Większość populacji Wysp Owczych (74,6%) należy do kościoła luterańskiego. Drugą grupą protestancką są Bracia plymuccy (9,8%). Trzecia grupa to zielonoświątkowcy (2,1%). Blisko 10% populacji nie wyznaje żadnej religii. Kościół katolicki obecnie posiada niewielką liczbę wiernych (0,34%). Istnieją także niewielkie społeczności Adwentystów Dnia Siódmego, Świadków Jehowy (zobacz: Świadkowie Jehowy na Wyspach Owczych) i wyznawców bahaizmu. Zmiany liczby mieszkańców Miasta i osady W lutym 2005 r. na Wyspach było zarejestrowanych 95 miejscowości, przy czym niektóre z nich istniały tylko jako pojedyncze domy zamieszkane przez kilka osób, a nawet pozbawione stałej ludności. Największe miejscowości na Wyspach (powyżej 500 mieszkańców), stan na luty 2005 r. Pełna, alfabetyczna lista osiedli na Wyspach Owczych znajduje się w artykule: Miasta Wysp Owczych. Ustrój polityczny Wyspy posiadają własny 33-osobowy parlament – Løgtingið (pełna, oficjalna nazwa: Føroya løgting), działający z niewielkimi przerwami od czasów wikińskich, i odpowiedzialny przed nim rząd – Landsstýrið tworzony przez premiera oraz sześciu ministrów (Handlu i Przemysłu, Finansów, Rybołówstwa, Kultury i Edukacji, Usług Socjalnych i Zdrowotnych oraz Spraw Wewnętrznych). Archipelag ma także dwóch deputowanych w parlamencie duńskim oraz Radzie Nordyckiej. W kompetencji rządu duńskiego leży prowadzenie polityki zagranicznej, obronnej i konstytucyjnej Wysp, aczkolwiek mają one co nieco do powiedzenia w kwestii międzynarodowej, czego dowodem jest odrzucenie w referendum członkostwa w Unii Europejskiej. Reprezentantem Danii na Wyspach Owczych jest królewski wysoki przedstawiciel (farer. ríkisumboðsmaður, duń. rigsombudsmand). Podział administracyjny Wyspy Owcze podzielone są na sześć regionów i siedem okręgów wyborczych: Eysturoy, Norðoyar (także Norðoyggjar), Sandoy, Streymoy (podzielony na dwa okręgi wyborcze), Suðuroy oraz Vágar. Dzielą się one obecnie na 34 okręgi gminne. Do roku 2004 istniało 48 takich okręgów; rząd prowadzi politykę zachęcania do oddolnego łączenia się gmin, w związku z czym można oczekiwać, że liczba ich wkrótce ulegnie dalszej redukcji. Największym z okręgów administracyjnych jest Streymoy, zaś gminnym gmina Thorshavn. Główne partie polityczne i ich poparcie Na Wyspach Owczych wybory do parlamentu odbywają się co cztery lata, bierze w nich udział siedem partii. Prócz tradycyjnego podziału na prawicę, lewicę i centrum liczy się także stosunek do niezależności wobec Danii. Ostatnie wybory miały miejsce 1 września 2015 roku i zakończyły się następującymi rezultatami: Wyniki Gospodarka Wyspy Owcze ze względu na swoją lokalizację jeszcze do niedawna były prymitywne technologicznie. W latach 50. XX w. większość wsi nie miała dostępu do prądu, brakowało dróg i system komunikacji był mało rozwinięty. Po okresie postępu technologicznego w latach 70. i 80. XX w. nastał głęboki kryzys, którego jedną z przyczyn był spadek połowów morskich. Rybołówstwo było ważnym członem gospodarki wysp, więc kryzys doprowadził do pogrążenia pozostałych sektorów. Pojawiło się 20% bezrobocie, a 10% mieszkańców kraju musiało go opuścić, by szukać pracy. Równowaga ekonomiczna powróciła dopiero w latach 90. XX w. Farerczycy po tym doświadczeniu zmienili koncepcję zarabiania na rybołówstwie. Rozpoczęli hodowlę łososi i pstrągów w wodach fiordów. Głównym ośrodkiem tradycyjnego rybołówstwa pozostało drugie pod względem wielkości miast – Klaksvík. Łącznie na tę branżę przypada 96% eksportu. Innymi ważnymi częściami gospodarki są: żegluga, usługi portowe, obsługa floty rybackiej i przemysł stoczniowy. Na Wyspach najbardziej znanym armatorem jest Smyril Line – firma zapewniająca połączenie promowe na trasie Dania – Wyspy Owcze – Norwegia – Szetlandy – Islandia. Rolnictwo nie ma dużego znaczenia w gospodarce wysp. Pewną rolę odgrywa tylko hodowla zwierząt – bydła i owiec. Płody rolne i artykuły żywnościowe są importowane. Na małą skalę uprawiane są tam ziemniaki. Na malutkich poletkach sadzi się buraki, kapustę, rzepę, lecz jest to bardziej hobby mieszkańców. Farerczycy zbierają także trawę, która po wysuszeniu stanowi paszę dla bydła. By poprawić żyzność lichej ziemi, wyspiarze od wieków stosują nawóz w postaci spalonych wodorostów. Interesująca może być hodowla owiec. Niektóre jej zasady określa prawo ustanowione jeszcze w XIII w., jakim był List Owczy. Populacja tych zwierząt utrzymywana jest na stałym poziomie 75–78 tys. sztuk. Dzięki tradycyjnej hodowli owiec – zwierzęta pasą się swobodnie przez cały rok – i specyficznym walorom farerskiej odmiany owcy, pochodząca z wysp wełna ma unikalne walory, a mięso ma doceniany przez znawców smak. Lepszą przyszłość gospodarki Wysp Owczych zwiastuje odnalezienie ropy naftowej, której złoża odkryto na dnie oceanicznym na południowy wschód od wysp. Koncerny petrochemiczne zajęły się badaniem możliwości eksploatacji złóż. Emisja gazów cieplarnianych Emisja równoważnika dwutlenku węgla z Wysp Owczych wyniosła w 1990 roku 0,028 Mt, z czego tylko 0,001 Mt w zaokrągleniu stanowiła emisja dwutlenku węgla. Główne emisje dotyczą metanu, a w mniejszym stopniu podtlenku azotu. W przeliczeniu na mieszkańca emisja wyniosła wówczas 31 kg dwutlenku węgla, a w przeliczeniu na 1000 dolarów PKB 1 kg. Od tego czasu emisje pozostają na podobnym poziomie, przy czym emisja dwutlenku węgla nieznacznie rośnie. Głównym źródłem emisji była działalność niezwiązana ani z energetyką, ani z transportem. W 2018 emisja dwutlenku węgla pochodzenia kopalnego wyniosła 0,002 Mt w zaokrągleniu, a w przeliczeniu na mieszkańca 39 kg i w przeliczeniu na 1000 dolarów PKB 1 kg. Transport Most Streymin jest jedynym mostem na Oceanie Atlantyckim. Łączy wyspę Streymoy z Eysturoy. Eysturoyartunnilin to obecnie najdłuższy na Wyspach Owczych i drugi co do długości podmorski tunel drogowy na świecie (po Ryfast w Norwegii). Rozgałęziona pod wodą na trzy drogi konstrukcja ma długość 11,24 km i jedyne pod Atlantykiem podmorskie rondo. Dojazd Dojazd na Wyspy Owcze jest jedną z największych przeszkód w ich zwiedzaniu. Jedną z możliwości dojazdu jest prom Norröna kursujący z duńskiej miejscowości Hirtshals do Seyðisfjörður na Islandii, zatrzymujący się po drodze w stolicy Wyspy Owczych – Thorshavn. Do 2008 roku można było wsiąść na prom odpływający z Lerwick na Szetlandach, jednak połączenia szkockiego archipelagu z Wyspami Owczymi i Skandynawią zostały zawieszone w czasie kryzysu i nie doszło do ich przywrócenia. Drugą możliwością jest przelot samolotem linii lotniczych Atlantic Airways (rodzima linia Wysp Owczych), docierających do portu lotniczego Vágar. Linia ta obsługuje połączenia z Danią, Norwegią, Szkocją i Islandią. Połączenia z Danią zapewnia także linia SAS. Podróżowanie po archipelagu Połączenia autobusowe na Wyspach Owczych obsługiwane są przez firmę Strandfaraskip Landsins. Rozkład jazdy skorelowany jest z porami odjazdu promów łączących poszczególne wyspy. Można w ten sposób dotrzeć praktycznie do każdego zamieszkanego zakątka archipelagu. Alternatywną możliwością są przeloty dofinansowanymi śmigłowcami Atlantic Airways m.in. z portu lotniczego Vágar do Thorshavn, Klaksvík, Skúvoy, Froðba, Stóra Dímun i Mykines. Kultura Na Wyspach Owczych odbywa się grindadráp, coroczne polowanie na grindwale długopłetwe – walenie zaliczane do delfinów. Co roku w okresie lipca i sierpnia rybacy zaganiają je swoimi łodziami w głąb zatoki i zabijają harpunami. Uczestniczą w tym całe rodziny – od ojców, przez matki, aż po małe dzieci. Corocznie ginie tam od 600 do 1000 sztuk grindwali. Proceder ten nie wynika już z potrzeb ekonomicznych, a jest uzasadniany jedynie tradycją. Zabijanie delfinów budzi oburzenie na całym świecie i wywołuje coraz większe protesty. W 2015 roku z powodu rzezi grindwali niemiecki operator statków rejsowych Aida ogłosił, że rezygnuje z rejsów na Wyspy Owcze. Media Wyspy Owcze posiadają szereg niezależnych mediów, a wśród nich sześć gazet, cztery magazyny, trzy rozgłośnie radiowe oraz jedną stację telewizyjną. Gazety: najstarszą jest Dimmalætting – zaczęła wychodzić w 1878 roku i mimo wielu zmian istnieje do dziś. Kolejne to: Sosialurin (1927, upolityczniona), Oyggjatíðindi, Norðlýsið (kolportowana w północnej części archipelagu), Vinnuvitan (o biznesie), Vikublaðið. Magazyny: Ð (dla mężczyzn), Frøði (naukowy), Kvinna (2004, dla kobiet), OutsiderMagazine, Vencil (kulturowe). Rozgłośnie: Kringvarp Føroya (działa od 1957 roku), Lindin (chrześcijańska) i Rás 2. Sjónvarp Føroya (SvF) jest jedyną stacją telewizyjną Wysp; audycje nadawane są w języku farerskim. Powstała w 1984 roku. Sport Wyspy Owcze mają 2 sporty narodowe. Są nimi piłka nożna oraz wyścigi łodzi wiosłowych. Reprezentacja piłkarska jest uwielbiana wśród mieszkańców wysp. Najpopularniejszymi zespołami są: HB Tórshavn, B36 Tórshavn, Víkingur Gøta i KÍ Klaksvík. Popularna jest też piłka ręczna. Zarejestrowanych zawodników i zawodniczek jest 2,6 tys. co stanowi ok. 5% populacji kraju. Zobacz też kraje nordyckie Uwagi Przypisy Bibliografia L. Andrzejewski: Niektóre problemy z geologii i geomorfologii Wysp Owczych, „Czasopismo Geograficzne” 63 (3–4): 343–350. Linki zewnętrzne Biuro Premiera Wysp Owczych Urząd Statystyczny Wysp Owczych Rada ds. Turystyki na Wyspach Owczych Przewodnik po Wyspach Owczych Informacje ogólne Klub Miłośników Wysp Owczych Poradnik podróżowania po archipelagu (pol.) Rada Nordycka Owcze, wyspy

432826

https://pl.wikipedia.org/wiki/Palestyna%20%28pa%C5%84stwo%29

Palestyna (państwo)

Palestyna, Państwo Palestyna (patrz: Autonomia Palestyńska) – państwo, znajdujące się na terenie historycznej Palestyny. Terytorialnie ma obejmować obszar Strefy Gazy i Zachodniego Brzegu Jordanu. Sąsiaduje z Izraelem, Jordanią oraz Egiptem przez Strefę Gazy. Jeszcze jako Autonomia Palestyńska uzyskała 29 listopada 2012 roku status nieczłonkowskiego państwa obserwatora ONZ (138 głosów za, 9 przeciw, 41 wstrzymujących się od głosu, 5 nieobecnych na głosowaniu), czyli status taki sam jaki w ONZ posiada Stolica Apostolska. Nazwa „Państwo Palestyna” określa byt polityczny, postulowany przez palestyński ruch narodowy, obejmujący całość lub część historycznej Palestyny. Geneza Początki dążeń arabskiej ludności Palestyny do utworzenia własnego państwa wiążą się z powstaniem brytyjskiego mandatu Palestyny. Przed rokiem 1920 region ten był uznawany przez miejscowych działaczy arabskich za część arabskiej Syrii, zaś miejscowa ludność arabska za południowych Syryjczyków. Rezolucja II Kongresu Syryjskiego z 7 marca 1920 roku, w którym brali udział delegaci z Palestyny, deklarowała niepodległość Syrii w granicach, obejmujących także obszar późniejszego mandatu brytyjskiego. Koncept odrębnego arabskiego państwa palestyńskiego jest między innymi rezultatem podziału Bliskiego Wschodu i utworzenia przez Ligę Narodów odrębnego „terytorium mandatowego Palestyny”, powierzonego Wielkiej Brytanii. Bezpośrednio po utworzeniu mandatu brytyjskiego Arabowie palestyńscy zaczęli się domagać nadania niepodległości dla terytorium Palestyny, które obejmowało pierwotnie także obecną Jordanię. Dążenia autochtonicznych Arabów Palestyńskich stały w sprzeczności z aspiracjami syjonistów, czyli Żydów, którzy dążyli do zwiększenia udziału Żydów w ludności mandatu Palestyny poprzez imigrację z innych krajów oraz do ustanowienia na terytorium mandatu Palestyny państwa żydowskiego. Rosnąca liczebność społeczności żydowskiej, wykupywanie przez syjonistów ziemi pod osadnictwo żydowskie połączone z usuwaniem stamtąd dotychczasowych najemców, a także świadomość konfliktu interesów doprowadziły do ataków Arabów Palestyńskich na Żydów (na które niektóre organizacje żydowskie odpowiadały analogiczną przemocą) i do wymierzonych w siły Imperium brytyjskiego powstań, co skłoniło Wielką Brytanię do zmiany polityki i ograniczenia imigracji żydowskiej. To z kolei spowodowało rozgoryczenie Żydów, którzy uważali deklarację Balfoura za zobowiązanie Wielkiej Brytanii do urzeczywistnienia ich celów. Skłoniło to organizacje żydowskie do wspierania nielegalnej imigracji, a niektóre z nich, takie jak Irgun i Lechi do terrorystycznych ataków na siły Imperium brytyjskiego. Wrogość obu stron oraz niezdolność do wypracowania podziału mandatu Palestyny między Palestyńczyków a Żydów spowodowały, że Brytyjczycy, zwalczani przez obie strony, postanowili zrezygnować z administrowania krajem i przekazali decyzję dotyczącą kraju Organizacji Narodów Zjednoczonych. 29 listopada 1947 roku Zgromadzenie Ogólne ONZ przyjęło rezolucję o podziale mandatu na część arabską, żydowską i strefę międzynarodową (Jerozolimę z okręgiem). O ile Żydzi nominalnie zaakceptowali rezolucję, o tyle Arabowie palestyńscy oraz sąsiednie państwa arabskie ją otwarcie odrzucili. Ze względu na wybuch wojny arabsko-izraelskiej rezolucja ONZ nie została wcielona w życie, a Palestyna została podzielona na państwo Izrael, włączony do Transjordanii Zachodni Brzeg oraz Strefę Gazy pod administracją Egiptu. W wyniku działań Izraela większość autochtonicznej ludności arabskiej na terenach zajętych przez Izrael została usunięta ze swoich ziem i pozbawiona prawa powrotu. Obecny status Obecnie pojęcie Państwa Palestyna dotyczy przede wszystkim struktury politycznej in statu nascendi proklamowanej na podstawie deklaracji niepodległości ogłoszonej przez Palestyńską Radę Narodową 15 listopada 1988 roku. Palestyna, jako niepodległy organizm polityczny, nie jest formalnie uznawana przez Izrael, ale została uznana za państwo przez ONZ. Szereg państw utrzymuje kontakty dyplomatyczne z Autonomią Palestyńską, czyli władzami Palestyny. Również Liga Państw Arabskich przyjęła Palestynę jako swojego członka pod nazwą „Państwo Palestyna”. Państwo Palestyna nie ma obecnie uznanej międzynarodowo suwerenności na żadnym obszarze. Zgodnie z palestyńską konstytucją Palestyna obejmuje dwa dystrykty (arab. mintakat) zajęte przez Izrael w 1967 r.: Strefę Gazy i Zachodni Brzeg znany również pod nazwą historyczną Cisjordania. Część Palestyńczyków oraz niektóre państwa (Syria, Iran) uważają jednak, że suwerenność państwa palestyńskiego powinna rozciągać się na całe terytorium zajmowane przez Izrael, którego istnienia nie uznają. Tereny Zachodniego Brzegu i Strefy Gazy są w większości zamieszkiwane przez Palestyńczyków (ok. 3,8 mln) stanowiących 95% mieszkańców (wyznających głównie islam sunnicki, liczni są też chrześcijanie) oraz ludność żydowska – obywatele Izraela – zamieszkująca oddzielne, nielegalne w świetle prawa międzynarodowego, osiedla (ok. 200 tys.). Palestyńczycy domagają się, by stolicą niezależnego państwa palestyńskiego była Jerozolima. Zgodnie z porozumieniami w Oslo terytoria Zachodniego Brzegu i Strefy Gazy podzielono na obszary o różnym statusie: status A – tereny pod kontrolą Autonomii Palestyńskiej: Strefa Gazy, kilka większych skupień arabskich na Zachodnim Brzegu status B – tereny pod kontrolą mieszaną: Autonomia Palestyńska sprawuje tam władzę, ale kontrolę wojskową sprawuje armia izraelska, status C – tereny pod kontrolą izraelską: obejmują kolonie żydowskie, drogi dojazdowe do nich oraz punkty strategiczne (np. wzgórza, źródła wody). Obecnie obie strony oskarżają się o niedotrzymywanie zobowiązań. Sytuację komplikuje stan wojny domowej i dwuwładzy panujący na terytorium Autonomii, zamachy terrorystyczne i porwania żołnierzy izraelskich przez organizacje palestyńskie, liczne interwencje militarne Izraela, więzienie wielu działaczy palestyńskich oraz rozbudowa nielegalnych, w świetle prawa międzynarodowego, osiedli żydowskich. W 2007 roku w Annapolis Izrael i Autonomia Palestyńska zobowiązały się do nawiązania rokowań, które do końca 2008 miały doprowadzić strony do porozumienia w sprawie utworzenia państwa palestyńskiego. W 2009 po wyborach parlamentarnych i utworzeniu rządu Binjamina Netanjahu, minister spraw zagranicznych Izraela Awigdor Lieberman powiedział, że jego kraju nie obowiązują uzgodnienia z Annapolis. W odpowiedzi przedstawiciel prezydenta Autonomii Palestyńskiej Mahmuda Abbasa, Nabil Abu Rudeina wezwał Stany Zjednoczone, by przeciwstawiły się postawie Liebermana w sprawie państwa palestyńskiego. Następnie Liberman złagodził swoją wypowiedź stwierdzając, że jest zobowiązany planem działań przyjętym przez gabinet izraelski w 2003 roku. Uznanie międzynarodowe Palestyny W 1988 niepodległą Palestynę uznał ZSRR. W lutym 2008 r. niepodległość Palestyny została uznana przez Kostarykę. W 2010 Palestynę uznały Argentyna, Brazylia Boliwia i Ekwador. W 2011 zrobiły to Chile, Gujana, Paragwaj, Cypr, Syria, Honduras, Salwador, Belize i Islandia. Według władz palestyńskich w połowie 2011 roku Palestynę za państwo uznawały 122 państwa członkowskie ONZ. Informacje te jednak są niewiarygodne, brak w nich potwierdzeń uznania przez zainteresowane państwa, a w niektórych wypadkach podano nieprawdę – m.in. Polska dotychczas nie uznała Państwa Palestyna. Z drugiej strony, Ambasada Palestyny istnieje w Warszawie, a w roku 1988 w trakcie dyskusji w Zgromadzeniu Ogólnym ONZ nad rezolucją 43/177 wiceminister spraw zagranicznych PRL Jan Majewski uznał suwerenny akt parlamentu palestyńskiego dotyczący deklaracji o stworzeniu państwa. 31 października 2011 roku Palestyna oficjalnie została 194. członkiem UNESCO (107 państw zagłosowało za, 14 było przeciw, a 52, w tym Polska, wstrzymało się od głosu). 17 grudnia 2014 roku Parlament Europejski przyjął uchwałę o uznaniu „w zasadzie” (in principle) państwowości palestyńskiej. Rezolucja ta o numerze RC8-0277/2014 została przyjęta większością głosów 498 przeciwko 88. Jak wyjaśnili dwaj główni negocjatorzy, Gilles Pargneaux i Cristian Dan Preda, rezolucja ta była kompromisem, polegającym na warunkowym przyjęciu zasady uznania dwóch państw – Izraela i Palestyny, których stolice znajdowałyby się w Jerozolimie, pod warunkiem, że wszystkie strony konfliktu uznają się nawzajem. Nakłada to na palestyńską organizację Hamas obowiązek uznania państwa Izrael. Zgłoszony wcześniej projekt uchwały o bezwarunkowym uznaniu Państwa Palestyńskiego został natomiast odrzucony. 26 czerwca 2015 roku Stolica Apostolska podpisała z Państwem Palestyna układ ogólny dotyczący zasad działania Kościoła katolickiego w tym państwie. W dokumencie Stolica Apostolska po raz pierwszy oficjalnie uznała Państwo Palestyna (poprzednie porozumienie z 15 lutego 2000 zawarła z Organizacją Wyzwolenia Palestyny). Zobacz też Autonomia Palestyńska Organizacja Wyzwolenia Palestyny Palestyńczycy Hamas konflikt izraelsko-palestyński Przypisy Linki zewnętrzne Oficjalna strona Autonomii (wersja archiwalna) (Artykuł o konflikcie palestyńsko-izraelskim) Plan pokojowy z 2003 Autonomia Palestyńska Palestyński ruch niepodległościowy Izrael Państwa w Azji

44866

https://pl.wikipedia.org/wiki/Izrael

Izrael

Izrael ( Jisra’el, Isrā’īl), oficjalnie Państwo Izrael ( Medinat Jisra’el, Dawlat Isrā’īl) – państwo na Bliskim Wschodzie, położone w Azji Zachodniej na wschodnim brzegu Morza Śródziemnego. Graniczy na północy z Libanem, na północnym wschodzie z Syrią, na wschodzie z Jordanią i na południowym zachodzie z Egiptem. Przylegają do niego również Palestyna, czyli Zachodni Brzeg, oraz Strefa Gazy, kontrolowane przez tymczasową strukturę administracyjną: Palestyńskie Władze Narodowe zwane potocznie Autonomią Palestyńską. Zewnętrzne granice Palestyny są kontrolowane przez władze izraelskie. Izrael pomimo stosunkowo małej powierzchni jest dość zróżnicowany demograficznie. W populacji liczącej 7,66 miliona większość stanowią Żydzi (75%). Drugą co do wielkości grupę stanowią Arabowie (20%). Mniejszą grupą etniczną są Samarytanie. Pod względem wyznaniowym w Izraelu występuje duże zróżnicowanie – obok żydów mieszkają również muzułmanie (Arabowie), chrześcijanie i druzowie, jak również inne mniejsze grupy religijne. Współczesne państwo Izrael ma swoje religijne korzenie w Ziemi Izraela ( Erec Jisrael), która przez 3000 lat zajmowała centralne miejsce w judaizmie. Nowożytnym ruchem politycznym, który dążył do powstania państwa Izrael był syjonizm, datowany od 1884, kiedy w Katowicach odbył się zjazd stowarzyszeń Miłośników Syjonu (Chowewej Syjon) z całej Europy. Na tymże zjeździe przywództwo objął Samuel Mohylewer i tu zapadły decyzje o powrocie Żydów do Palestyny i o finansowym wspieraniu emigrantów. W okresie I wojny światowej Wielka Brytania, walcząca z władającym terenami współczesnego Izraela Imperium Osmańskim, wydała tzw. Deklarację Balfoura, zakładającą utworzenie w Palestynie „żydowskiej siedziby narodowej”. Po zakończeniu wojny Liga Narodów zgodziła się na stworzenie Mandatu Palestyny pod brytyjskim protektoratem, celem spełnienia wspomnianej obietnicy. Podczas okresu trwania mandatu, przybyło na te tereny około 480 tysięcy Żydów, z których około 90% pochodziło z Europy. Stanowiło to większość z ok. 650 tysięcy Żydów obecnych na tych ziemiach w momencie ogłoszenia niepodległości. Ta masowa imigracja, w dwudziestoleciu międzywojennym oraz podczas II wojny światowej, zmieniła znacznie strukturę ludności i była jedną z przyczyn konfliktu ze stanowiącą do tej pory dominującą większość mieszkańców arabską ludnością Palestyny, co przejawiało się w atakach na Żydów i antybrytyjskich powstaniach. Opór Palestyńczyków sprawił, że Wielka Brytania zaczęła ograniczać imigrację żydowską, co doprowadziło do wymierzonych w nią ataków skrajnych organizacji syjonistycznych – Irgun i Lechi. Nie potrafiąc doprowadzić do pogodzenia zwaśnionych społeczności arabskiej i żydowskiej, Brytania przekazała sprawę Palestyny Organizacji Narodów Zjednoczonych. W 1947 ONZ zgodziła się na podział Palestyny na dwa państwa: żydowskie i arabskie. 14 maja 1948 (5 ijar 5708) zgodnie z decyzją ONZ państwo Izrael proklamowało niepodległość, jednak okoliczne państwa arabskie odmówiły zaakceptowania planu i rozpoczęły wojnę, włączając się w trwające od ogłoszenia decyzji ONZ walki. I wojna izraelsko-arabska potwierdziła niepodległość i poszerzyła granice państwa żydowskiego poza zasięg przewidziany przez plan ONZ. Od tamtej pory do dzisiaj Izrael nieustannie tkwi w konflikcie z wieloma ościennymi państwami arabskimi. Przez ten czas prowadził kilka wojen. Od swego powstania granice Izraela ze wszystkimi sąsiednimi państwami były tematem sporów. Jednakże Izrael podpisał traktaty pokojowe z Egiptem i Jordanią, podejmowano także wysiłki mające doprowadzić do pokoju z Palestyńczykami. Izrael jest demokratyczną republiką parlamentarno-gabinetową. Władza wykonawcza spoczywa w rękach premiera, stojącego na czele rządu. Władza ustawodawcza jest podzielona pomiędzy rząd i parlament (Kneset). Pod względem nominalnej wartości PKB gospodarka państwa znajduje się na 44. miejscu wśród największych gospodarek świata. Izrael zajmuje 19. miejsce w rankingu wskaźnika HDI, a 96. w rankingu wolności prasy. Jerozolima jest stolicą państwa (proklamowaną w 1950), siedzibą rządu i największym miastem, podczas gdy finansowym centrum Izraela jest Tel Awiw. Jednakże ostateczny status Jerozolimy jest niewyjaśniony i z tego powodu większość państw, w tym Polska, nie uznaje jej za stolicę Izraela. W grudniu 2017 prezydent Stanów Zjednoczonych Donald Trump oficjalnie uznał Jerozolimę za stolicę Izraela i wydał Departamentowi Stanu polecenie rozpoczęcia procedury przenoszenia amerykańskiej ambasady do tego miasta, na mocy uchwalonej w 1995 ustawy o ambasadzie w Jerozolimie. 19 lipca 2018 parlament Izraela przyjął ustawę o Izraelu, jako o państwie narodowym Żydów, odnoszącym to państwo wyłącznie do narodu żydowskiego. Ustawa została skrytykowana przez przedstawicieli arabskiej mniejszości narodowej w Izraelu jako rasistowska. Etymologia nazwy Nazwa Izrael () pochodzi ze Starego Testamentu (por. Księga Rodzaju 32,29) i oznacza: „ten, który walczy z Bogiem” ( – „walczyć, bić się, wojować”, – „Bóg”). Takie imię otrzymał patriarcha Jakub. Niektórzy komentatorzy są odmiennego zdania, jeśli chodzi o sens znaczenia tego słowa. Uważają, że słowo Izrael pochodzi od czasownika śarar i oznacza „Bóg zasad” albo „Bóg osądzający”. Jeszcze inni tłumaczą to słowo jako „książę mocny przed Bogiem / u Boga” lub „walczący”, jak również jako „Bóg jest silny”, ewentualnie „Bóg oświeca” lub „Bóg leczy”. Z potomków Jakuba powstał biblijny naród, nazywany powszechnie Izraelitami lub „dziećmi Izraela”. Pierwsze historyczne użycie słowa Izrael pochodzi ze Steli Merenptaha, datowanej na okres 1224–1208 p.n.e. Współczesne państwo Izrael jest powszechnie nazywane „Państwem Izrael” (hebr. Medinat Jisrael). Inne proponowane nazwy, takie jak Ziemia Izraela (hebr. Erec Jisrael), Syjon i Judea, zostały odrzucone. W pierwszych dniach niepodległości rząd używał słowa Izrael w odniesieniu do mieszkańców nowego państwa. Formalnie nazwy państwa po raz pierwszy użył minister spraw zagranicznych Mosze Szaret. Deklaracja i symbole niepodległego państwa Proklamacja niepodległości Izraela odbyła się 14 maja 1948 roku. Flaga państwowa nawiązuje do tradycyjnej żydowskiej chusty modlitewnej talit i ma kształt białego prostokąta z dwoma poziomymi niebieskimi pasami. Pośrodku flagi jest umieszczona Gwiazda Dawida, która od setek lat pozostawała symbolem żydowskiej tożsamości narodowej. Oficjalnym herbem państwowym jest złoty świecznik menora. Deklaracja niepodległości Izraela mówi między innymi: „...Państwo Izrael otwarte będzie dla żydowskiej imigracji z Diaspory i będzie wspierać rozwój kraju dla pożytku wszystkich jego mieszkańców. Zbudowane będzie na podstawach wolności, sprawiedliwości i pokoju – tak jak je widzieli prorocy Izraela. Państwo żydowskie zapewni wszystkim swoim mieszkańcom równość społeczną i polityczne prawa niezależnie od wyznania, rasy i płci. Gwarantować będzie wolność wyznania, sumienia, słowa, edukacji i kultury. Chronić będzie miejsca święte wszystkich religii ... Wyciągamy przyjazną dłoń do wszystkich sąsiadujących z nami państw i ich narodów, oferując pokój i zgodne sąsiedztwo. Zwracamy się z wezwaniem do ustanowienia więzów współpracy z niezależnym narodem żydowskim zamieszkałym na swojej ziemi. Państwo Izrael gotowe jest wziąć udział we wspólnym wysiłku rozwoju całego Bliskiego Wschodu...”. Historia Wczesne korzenie Ziemia Izraela była święta dla Żydów od czasów biblijnych. Według Tory Ziemia Izraela została obiecana Żydom przez Boga jako ich ojczyzna. Najstarsza historyczna wzmianka o Izraelu znajduje się na steli Merenptaha (XIII w. p.n.e.) oraz prawdopodobnie na cokole berlińskim (relief 21687, XV/XIV w. p.n.e.). Zgodnie z tradycyjną chronologią około XI wieku p.n.e. pierwszy z wielu izraelskich królów rozpoczął panowanie nad Ziemią Izraela. Królestwo Izraela i następne państwa żydowskie istniały przez tysiąc lat. Zanim Ziemia Izraela – obszar dawnego królestwa izraelskiego – została podbita przez muzułmanów w VII wieku przechodziła kolejno pod panowanie Asyrii, Babilonii, Persji, Grecji, Rzymu i Bizancjum. Żydowska obecność w regionie osłabła po klęsce powstania Bar-Kochby przeciwko cesarstwu rzymskiemu w 135. Skutkiem tego było wygnanie większości Żydów z Ziemi Izraela. Masakry Żydów były kontynuowane przez bizantyńskiego cesarza Herakliusza, który w latach 628–629 nakazał mordować wszystkich złapanych Żydów i zabronił im wstępu do Jerozolimy. Prawdopodobnie wówczas Żydzi osiągnęli najniższą liczebność w Ziemi Izraela. Jednakże wciąż pozostawali obecni w regionie, chociaż wyraźnie przemieścili się z Judei do Galilei. W tym okresie powstały najważniejsze religijne teksty judaizmu: Talmud Jerozolimski i Miszna. Ziemia Izraela została około 636 podbita przez muzułmanów. Następnie przechodziła kolejno pod panowanie Ummajjadów, Abbasydów, Tulunidów, Ichszydydów, Fatymidów, Seldżuków, krzyżowców, Ajjubidów i mameluków. Po bitwie pod Mardż Dabik w 1516 r. tereny współczesnego Izraela stały się częścią Imperium Osmańskiego, które rządziło regionem do XX wieku. Na terenach Izraela i okupowanego przez niego Zachodniego Brzegu znajdują się najświętsze miejsca judaizmu. Syjonizm i brytyjski Mandat Palestyny Żydzi żyjący w diasporze mieli odwieczną ambicję powrotu do Syjonu i Ziemi Izraela. Ta nadzieja i pragnienie zostały wyrażone w Biblii i są głównym tematem żydowskiego modlitewnika. Po wygnaniu Żydów z katolickiej Hiszpanii w 1492 roku nastąpił znaczący wzrost ich liczby w Palestynie. W XVI wieku rozwinęły się duże żydowskie społeczności w czterech świętych miastach judaizmu: Jerozolimie, Hebronie, Tyberiadzie i Safedzie. W drugiej połowie XVIII wieku duża część chasydzkiej społeczności z Europy Wschodniej osiedliła się w Ziemi Świętej. Pierwsza duża fala nowoczesnej imigracji, znana jako pierwsza alija, zaczęła się w 1881, gdy Żydzi zaczęli uciekać przed pogromami w Rosji. Do istniejącego już wcześniej teoretycznego ruchu syjonistycznego austro-węgierski dziennikarz Theodor Herzl dodał nurt polityczny, który poprzez postawienie społeczności międzynarodowej pytania o dalsze losy „kwestii żydowskiej” dążył do stworzenia żydowskiego państwa w Ziemi Izraela. W 1896 Herzl wydał Der Judenstaat (pol. Państwo żydowskie), w którym przedstawił wizję przyszłego państwa. W następnym roku otworzył I Kongres Syjonistyczny. Druga alija (1904–1913) zaczęła się po pogromie w Kiszyniowie. Około 40 000 Żydów osiedliło się wówczas w Palestynie. W obu tych falach imigracji wzięli udział w większości Żydzi ortodoksyjni, ale w drugiej alii uczestniczyli także pionierzy syjonizmu socjalistycznego, którzy założyli ruch kibucowy. Podczas I wojny światowej brytyjski minister spraw zagranicznych, Arthur Balfour, wydał w 1917 tzw. deklarację Balfoura, która stwierdzała, że rząd Jego Królewskiej Mości przychylnie zapatruje się na ustanowienie w Palestynie domu dla narodu żydowskiego. Grupa pięciu żydowskich batalionów wchodzących w skład Legionu Żydowskiego wzięła udział w zajęciu Palestyny przez wojska brytyjskie. Arabski sprzeciw wobec brytyjskiego planu okazał się w zamieszkach 1921, na które Żydzi odpowiedzieli utworzeniem organizacji militarnych Hagana, Irgun i Lechi. W 1922 Liga Narodów przyjęła projekt utworzenia brytyjskiego Mandatu Palestyny z następującym komentarzem: Odbudowa Żydowskiej Siedziby Narodowej ma się dokonać bez żadnego uszczerbku dla praw ludności arabskiej w Palestynie. W owym czasie większość mieszkańców Palestyny stanowili muzułmańscy Arabowie, a jedynie w Jerozolimie mieszkało większe skupisko Żydów. Żydowska imigracja była kontynuowana w trzeciej (1919–1923) i czwartej alii (1924–1931), podczas których do Palestyny przybyło około 100 000 Żydów. Gdy w 1921 doszło do krwawych arabskich rozruchów w Jafie, brytyjskie władze mandatowe wprowadziły ograniczenia żydowskiej imigracji i oderwały od Mandatu Palestyny wschodnie terytoria, na których utworzono arabskie państwo – Emirat Transjordanii. Dojście do władzy Hitlera i wzrost nazizmu w latach 30. przyczyniły się do piątej alii (1931–1940), podczas której około 250 000 Żydów przybyło do Palestyny. Wywołało to wybuch arabskiej rewolty w 1936 i doprowadziło Brytyjczyków do ogłoszenia w 1939 trzeciej „białej księgi”. Przeciwdziałając ostrym restrykcjom ograniczającym wielkość żydowskiej imigracji, pojawił się tajny ruch wspierający Żydów uciekających z Europy przed Holocaustem. Ruch ten jest nazywany Alija Bet. W ten sposób liczba Żydów w Palestynie wzrosła z 11% ogółu mieszkańców w 1922 do 33% w 1945. Pierwsze lata niepodległości Po 1945 Wielka Brytania została wmieszana w coraz bardziej agresywny konflikt z Żydami, walczącymi o swobodny dostęp żydowskiej imigracji do Palestyny. Równolegle toczące się starcia żydowsko-arabskie przekształciły się w 1947 w otwartą wojnę domową. W 1947 brytyjski rząd wycofał się ze swoich zobowiązań w Mandacie Palestyny i oświadczył, że nie jest w stanie rozwiązać konfliktu izraelsko-arabskiego. Nowo powstała Organizacja Narodów Zjednoczonych przyjęła 29 listopada 1947 rezolucję nr 181 o podziale Palestyny na dwa państwa: żydowskie i arabskie. Jerozolima miała zostać międzynarodowym miastem (corpus separatum) pod nadzorem ONZ. Społeczność żydowska zaakceptowała ten plan, ale Liga Państw Arabskich i społeczność arabska w Palestynie go odrzuciły. Ogłoszenie decyzji doprowadziło do rozpoczęcia walk na terytorium mandatu Palestyny. Mimo wszystko na dzień przed końcem brytyjskiego pełnomocnictwa w Palestynie, 14 maja 1948, ogłoszono powstanie niepodległego państwa Izrael. Nowa państwowość szybko uzyskała formalne uznanie wielu państw, w tym Polski. Wkrótce po ogłoszeniu niepodległości Izraela wojska okolicznych państw arabskich (Egiptu, Syrii, Jordanii, Libanu i Iraku) zaatakowały nowe państwo, rozpoczynając wojnę zwaną w Izraelu wojną o niepodległość, zaś przez Arabów An-Nakbą, czyli „katastrofą”. Po roku walk ogłoszono zawieszenie broni i ustalono przebieg tymczasowych granic, tzw. zielonej linii. Zachodni Brzeg Jordanu i Wschodnią Jerozolimę zajęła Jordania, natomiast Strefę Gazy zajął Egipt. ONZ oszacowała, że podczas wojny 711 000 Arabów, stanowiących około 80% przedwojennej arabskiej populacji, uciekło za granicę; część z nich pod przymusem. Do ucieczki Palestyńczyków przyczyniło się nagłośnienie masakry we wsi Dajr Jasin dokonanej przez Irgun i Lechi. Los palestyńskich uchodźców jest obecnie główną kwestią sporną w konflikcie izraelsko-arabskim, gdyż Izrael odmawia im prawa powrotu. 11 maja 1949 Izrael został przyjęty do Organizacji Narodów Zjednoczonych. W pierwszych latach istnienia państwa ruch syjonizmu socjalistycznego prowadzony przez Dawida Ben Guriona zdominował izraelską politykę. Te lata charakteryzowały się masową imigracją Żydów ocalałych z Holocaustu i uciekających przed prześladowaniami z państw arabskich. W latach 1948–1958 populacja Izraela wzrosła z 800 tys. do 2 mln. Większość imigrantów była uchodźcami bez jakiejkolwiek własności. Byli oni zakwaterowywani w tymczasowych obozach dla uchodźców zwanych ma’abarot. Przed 1952 ponad 200 tys. imigrantów mieszkało w namiotach w obozach dla uchodźców. Potrzeba rozwiązania kryzysu doprowadziła Dawida Ben Guriona do podpisania z Niemcami umowy o odszkodowaniach dla ofiar hitleryzmu, co wywołało masowe protesty Żydów oburzonych z powodu postawy premiera Izraela „prowadzącego interesy” z Niemcami. Podczas lat 50. Izrael był wielokrotnie atakowany przez palestyńskich fedainów działających głównie z okupowanej przez Egipt Strefy Gazy. W 1956 Izrael zawarł tajne przymierze z Wielką Brytanią i Francją, dążąc do odbicia znacjonalizowanego przez Egipt Kanału Sueskiego. Podczas kryzysu sueskiego Izraelczycy zdobyli półwysep Synaj, jednak pod naciskiem Stanów Zjednoczonych i Związku Radzieckiego wycofali się w zamian za gwarancje swobodnej żeglugi w Zatoce Akaba i Kanale Sueskim. Na początku następnej dekady Izrael uprowadził z Argentyny Adolfa Eichmana, który był architektem nazistowskiego projektu ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej. Jego rozprawa sądowa miała znaczny wpływ na społeczną świadomość o Holocauście. Do chwili obecnej Eichmann pozostaje jedyną osobą skazaną na karę śmierci przez izraelskie sądy. Konflikty i proces pokojowy Państwa arabskie przez lata odmawiały prawa do istnienia państwa Izrael, a arabski nacjonalizm kierowany przez Nasera dążył do zniszczenia tego państwa. W 1967 Egipt, Syria i Jordania skoncentrowały swoje wojska przy izraelskich granicach, usunęły międzynarodowe siły pokojowe UNEF i zablokowały Izraelowi dostęp do Morza Czerwonego. Izrael uznał to za casus belli dla rozpoczęcia prewencyjnej wojny sześciodniowej, w której osiągnął zdecydowane zwycięstwo, zdobywając Zachodni Brzeg Jordanu, Strefę Gazy, Półwysep Synaj, Wzgórza Golan oraz farmy Szeba. Zielona linia z 1949 stała się granicą administracyjną pomiędzy Izraelem a terytoriami okupowanymi. Granice Jerozolimy zostały poszerzone, poprzez włączenie Wschodniej Jerozolimy. Przyjęte 30 lipca 1980 prawo Jerozolimy określiło ją jako całą i zjednoczoną stolicę Izraela, będącą siedzibą prezydenta, Knesetu, rządu i Sądu Najwyższego. Ruch ten nie został zaakceptowany przez większość społeczności międzynarodowej. Klęska arabskich państw w wojnie w 1967 r. doprowadziła do wzrostu znaczenia niepaństwowych arabskich organizacji zbrojnych, takich jak Organizacja Wyzwolenia Palestyny (OWP), która wzywała do walki zbrojnej jako jedynego sposobu wyzwolenia ojczyzny. Na przełomie lat 60. i 70. palestyńskie organizacje rozpoczęły serię ataków terrorystycznych w Izraelu i na cele izraelskie na świecie. Jednym z ataków terrorystycznych była dokonana przez organizację Czarny Wrzesień masakra izraelskich sportowców podczas Letnich Igrzysk Olimpijskich w Monachium w 1972 r. Izrael odpowiedział operacją Gniew Boży, zabijając osoby odpowiedzialne za morderstwa olimpijczyków. Podczas ważnego żydowskiego święta religijnego Jom Kipur 6 października 1973 wojska egipskie i syryjskie niespodziewanie zaatakowały siły Izraela na okupowanych przez niego terytoriach, rozpoczynając wojnę Jom Kipur. Wojna zakończyła się 26 października zwycięstwem Izraela. Egipcjanie i Syryjczycy zostali odparci kosztem wielkich strat własnych. Komisja Agranata oczyściła rząd z zarzutów odpowiedzialności za wojnę, ale niezadowolenie społeczeństwa zmusiło premier Goldę Meir do rezygnacji z urzędu. Wybory parlamentarne w Izraelu w 1977 roku były ważnym punktem zwrotnym w historii izraelskiej polityki. Po 29 latach rządzenia lewica musiała oddać władzę w ręce prawicowo-centrowego bloku partyjnego Likud, na czele którego stał Menachem Begin. W tym samym roku egipski prezydent Anwar as-Sadat przyjechał do Izraela i przemówił w Knesecie, co było pierwszym uznaniem faktu istnienia żydowskiego państwa przez arabskiego polityka. Rok później Anwar as-Sadat i Menachem Begin podpisali porozumienie z Camp David i w następnym roku traktat pokojowy izraelsko-egipski. Izrael rozpoczął proces wycofania się z Półwyspu Synaj i zgodził się na rozpoczęcie negocjacji nad autonomią okupowanych Zachodniego Brzegu i Strefy Gazy. Równocześnie rząd Begina zachęcał do rozbudowy osiedli żydowskich na Zachodnim Brzegu, co było przyczyną wzrostu napięć z Palestyńczykami. 7 czerwca 1981 izraelskie siły powietrzne zbombardowały i zniszczyły iracki reaktor atomowy w Osirak. Izraelski wywiad podejrzewał, że Irak przygotowywał się do zbudowania własnej bomby atomowej. W 1982 Izrael zaangażował się w libańską wojnę domową, którą wykorzystywała Organizacja Wyzwolenia Palestyny, by z terytorium Libanu atakować i ostrzeliwać północny Izrael. Interwencja przekształciła się w wojnę libańską. W 1986 Izraelczycy wycofali się z większości terytorium Libanu, ale do 2000 utrzymywali przygraniczną strefę bezpieczeństwa, w której bezpieczeństwa strzegła Armia Południowego Libanu. W międzyczasie 1 października 1985 roku Izrael przeprowadził na terenie Tunezji operację „Drewniana Noga”. W 1987 wybuchła pierwsza intifada, masowe powstanie Palestyńczyków przeciwko izraelskiej okupacji Strefy Gazy i Zachodniego Brzegu Jordanu. W ciągu następnych sześciu lat w fali przemocy, która zalała terytoria okupowane, zginęło ponad tysiąc ludzi (wielu z nich było ofiarami wewnętrznego palestyńskiego terroru). Przeciągające się starcia mocno osłabiały izraelską gospodarkę. Dopiero uwikłanie się Arafata w I wojnie w Zatoce Perskiej po stronie Iraku osłabiło jego pozycję i doprowadziło do wygaśnięcia siły powstania w 1991. Wybory parlamentarne w Izraelu w 1992 roku wygrała lewicowa Izraelska Partia Pracy, na której czele stał Icchak Rabin, propagujący zawarcie kompromisu z arabskimi sąsiadami Izraela. W następnym roku Szimon Peres w imieniu Izraela i Jaser Arafat w imieniu Organizacji Wyzwolenia Palestyny podpisali porozumienia z Oslo, które otworzyły drogę do utworzenia Autonomii Palestyńskiej na Zachodnim Brzegu i w Strefie Gazy. Deklaracja Pokojowych Intencji była przyznaniem przez OWP prawa do istnienia państwa żydowskiego i deklaracją wyrzeczenia się terroryzmu. W 1994 doszło do podpisania traktatu pokojowego izraelsko-jordańskiego, co uczyniło z Jordanii drugie państwo arabskie, które znormalizowało swoje stosunki z Izraelem. Arabskie poparcie społeczne dla porozumienia zostało zniweczone przez masakrę w Grobowcu Patriarchów w Hebronie, kontynuowanie żydowskiego osadnictwa, budowę kolejnych punktów kontrolnych (checkpoints) oraz pogarszającą się sytuację gospodarczą. Izraelskie poparcie społeczne również zmalało w wyniku serii samobójczych zamachów terrorystycznych przeprowadzonych przez Hamas. Dokonane w listopadzie 1995 zabójstwo premiera Icchaka Rabina przez prawicowego Żyda wstrząsnęło całym krajem. Pod koniec lat 90. premier Binjamin Netanjahu zgodził się na wycofanie Izraela z Hebronu i podpisał Wye River Memorandum, przekazując większe uprawnienia Autonomii Palestyńskiej. Wybrany w 1999 premier Ehud Barak wycofał w 2000 izraelskie wojska z południowego Libanu i wznowił negocjacje pokojowe z Palestyńczykami. Podczas rozmów w Camp David złożył Jaserowi Arafatowi propozycję uregulowania konfliktu palestyńsko-izraelskiego, idąc na największe ustępstwa w historii (m.in. uznając podział Jerozolimy na części żydowską i arabską, która zostałaby stolicą państwa palestyńskiego). Jednak Arafat odrzucił ten plan. Po załamaniu się rozmów wybuchła intifada Al-Aksa. W wyniku wyborów parlamentarnych w 2003 roku nowym premierem został Ariel Szaron, który początkowo usiłował siłą zdławić palestyńskie powstanie, a następnie od 2004 wbrew opinii swojej partii Likud rozpoczął promocję planu jednostronnego wycofania żydowskich osiedli ze Strefy Gazy. Równocześnie rozpoczął budowę muru bezpieczeństwa, który oddzielił terytorium Autonomii Palestyńskiej od Izraela. W styczniu 2006 Ariel Szaron doznał udaru mózgu i został zastąpiony przez Ehuda Olmerta. W lipcu 2006 libańska organizacja Hezbollah uprowadziła dwóch izraelskich żołnierzy i ostrzelała północ Izraela, co doprowadziło do wybuchu drugiej wojny libańskiej. Wojna zakończyła się zawieszeniem broni i utworzeniem w południowym Libanie strefy buforowej, w której bezpieczeństwa pilnują powiększone międzynarodowe siły pokojowe UNIFIL. 6 września 2007 izraelskie siły powietrzne zbombardowały i zniszczyły syryjskie instalacje nuklearne w rejonie Dajr az-Zaur. Izraelski wywiad podejrzewał, że Syria przygotowuje się do uruchomienia własnego programu nuklearnego. 27 listopada 2007 izraelski premier Ehud Barak i palestyński prezydent Mahmud Abbas zgodzili się na wznowienie negocjacji, dążąc do osiągnięcia porozumienia do końca 2008. W połowie 2008 rozpoczęły się także tajne rozmowy pokojowe izraelsko-syryjskie, prowadzone przy pośrednictwie Turcji. Pod koniec 2008 zakończyło się zawieszenie broni z Hamasem, który wznowił ostrzał rakietowy Izraela prowadzony z terytorium Strefy Gazy. Izrael zareagował rozpoczęciem operacji Płynny Ołów. 17 stycznia 2009 Izrael ogłosił jednostronne zawieszenie broni i wycofał swoje wojska ze Strefy Gazy, stawiając warunek wstrzymania ostrzału rakietowego i przemytu broni do Strefy. Po kilku dniach Hamas zgodził się na zawieszenie broni, stawiając warunek zniesienia blokady Strefy Gazy i otworzenia przejść granicznych. Od tamtej pory dochodzi do sporadycznych naruszeń zawieszenia broni przez pojedyncze przypadki ostrzału Izraela oraz ataki na patrole izraelskiej straży granicznej. Geografia Izrael jest położony na kontynencie azjatyckim, na wschodnim wybrzeżu Morza Śródziemnego (). Graniczy od północy z Libanem, od północnego wschodu z Syrią, od wschodu z Jordanią i od południowego zachodu z Egiptem. Zaledwie 7-kilometrowy odcinek wybrzeża Morza Czerwonego zapewnia Izraelowi dostęp do niego. Uznany międzynarodowo obszar Izraela różni się od oficjalnych danych tego państwa. CIA podaje w „The World Factbook” powierzchnię Izraela: 20 770 km² (w tym 20 330 km² lądu i 440 km² wód). Jednakże Izrael za część swojego terytorium uznaje zajęte w trakcie wojny sześciodniowej: Wschodnią Jerozolimę (anektowaną w 1980) oraz Wzgórza Golan (przyłączone w 1982). Dlatego, wedle danych izraelskich, obszar państwa wynosi 22 072 km² (w tym 21 643 km² lądu i 429 km² wód). Razem z terytoriami Autonomii Palestyńskiej (z wyłączeniem Strefy Gazy) wynosi zaś 27 799 km². Oficjalna łączna długość granic Izraela wynosi 1017 km, z czego z Egiptem 266 km, Jordanią 238 km, Libanem 79 km, Syrią 76 km, Strefą Gazy 51 km i Autonomią Palestyńską 307 km. Długość granic morskich wynosi 273 km. Pomimo swojej małej powierzchni Izrael charakteryzuje się dużą różnorodnością geograficzną, od pustyni Negew na południu do łańcuchów górskich Galilei, Karmelu i Wzgórz Golan na północy. Nadmorska równina Szaron jest domem dla 70% populacji państwa. Na ukształtowanie geograficzne kraju wpływa przede wszystkim Rów Jordanu, który stanowi część wielkiego Rowu Abisyńskiego. Ta wielka synklina jest położona na wschód od centralnego masywu Gór Judzkich i przebiega na całej długości wschodniej części Izraela. Doliną Jordanu płynie najdłuższa spośród przepływających przez Izrael rzek, czyli Jordan (długość 250 km). Źródła Jordanu znajdują się na północy, na zboczach góry Hermon (2814 m n.p.m.), która jest najwyższym szczytem Izraela przy uwzględnieniu anektowanych syryjskich Wzgórz Golan. Najwyższym szczytem wewnątrz uznanych międzynarodowo granic państwowych jest Micpe Shlagim (2224 m n.p.m.), a właściwie nienazwany szczyt dalej na zachód (2236 m n.p.m.). Następnie rzeka przepływa przez dolinę Hula, wpada do Jeziora Tyberiadzkiego, z którego wypływa na południe i kończy swój bieg w Morzu Martwym. Lustro wody znajduje się na najniżej położonym obszarze lądowym Ziemi – 438 m p.p.m. (i ciągle się obniża). Na południe od Morza Martwego znajdują się Zatoka Akaba i Morze Czerwone. Innymi izraelskimi rzekami są: Aleksander, Besor, Hadera, Jarkon, Jarmuk, Kiszon, Lachisz, Sa’ar i Sorek. Wyjątkową formą geologiczną Izraela i półwyspu Synaj są powstałe w wyniku erozji ziemi kratery, zwane makhteshim. Największym makhteshim na świecie jest krater Ramon na pustyni Negew (jego długość wynosi 40 km, a szerokość od 2 do 10 km). Raport w sprawie środowiska naturalnego basenu Morza Śródziemnego informuje, że ze wszystkich państw położonych w basenie Izrael ma najwyższą liczbę gatunków roślin na metr kwadratowy. Bogactwami naturalnymi wykorzystywanymi w budownictwie są: żwir, skały, piasek, glina, wapień i gips. W przemyśle wykorzystuje się: potas, brom, magnez, sól i fosforany. Klimat Izrael jest krajem trzech zasadniczych klimatów, rozciągniętych południkowo. Klimat śródziemnomorski (oliwki, winogrona itp.) występuje w pasmie nizin (równin) położonych na wybrzeżu Morza Śródziemnego. Znajdują się tutaj między innymi takie nadbrzeżne miasta jak Tel Awiw i Hajfa. Klimat śródziemnomorski charakteryzuje się chłodnymi i deszczowymi zimami oraz długimi i gorącymi latami. W paśmie wzgórz centralnych występuje klimat umiarkowany. Klimat ten charakteryzuje się ciepłą i wilgotną wiosną, gorącym i suchym latem, oraz chłodną i wilgotną jesienią. Podczas zimy niewykluczone opady śniegu. Jerozolima ma co najmniej jeden dzień opadów śniegu w roku. Regiony górzyste są wystawione na działanie zimnego wiatru i śnieżyc; szczyt góry Hermon jest najbardziej zaśnieżonym miejscem. Natomiast w Dolinie Jordanu występuje klimat tropikalny, charakteryzujący się niewielką roczną amplitudą temperatur. Najwyższa temperatura na kontynencie azjatyckim (53,9 °C, 129,0 °F) została zarejestrowana 22 czerwca 1942 w kibucu Tirat Cewi w północnej części Doliny Jordanu. Natomiast najniższa temperatura w Izraelu została zarejestrowana 7 lutego 1950 w Dolinie Bet Netofa i wynosiła – 13,7 °C. W okresie od maja do września deszcze w Izraelu są rzadkością. Fauna i flora Izrael cechuje ogromne bogactwo różnorodnych form życia roślinnego i zwierzęcego. Północne tereny Galilei charakteryzują się wilgotnymi i górzystymi obszarami porośniętymi dużymi kompleksami leśnymi. W tutejszych górskich strumieniach żyją wydry, a nad lasami krążą orły. W marcu i kwietniu na zboczach górskich kwitną dzikie tulipany, irysy, lilie i hiacynty. Na południu, na pustynnych obszarach Negewu żyją koziorożce nubijskie. W lutym pustynia rozkwita mleczami, a w korytach wyschniętych rzek rosną palmy daktylowe. Obszar Izraela znajduje się na drodze wędrówek rozmaitych ptaków, które zatrzymują się tutaj na odpoczynek. Takie ptaki jak łyski i kaczki tutaj zimują, natomiast afrykańskie turkawki lubią spędzać tutaj lato. Rząd i polityka Izrael jest demokratycznym państwem, ma system parlamentarny z powszechnym prawem wyborczym. Prezydent Izraela wybierany przez parlament na okres 7 lat jest głową państwa, ale jego obowiązki są jedynie ceremonialne. Prezydent desygnuje na premiera członka parlamentu, będącego zazwyczaj liderem partii lub koalicji wyborczej, która wygrała wybory. Premier jest szefem rządu i najsilniejszym ogniwem władzy wykonawczej. Władzę ustawodawczą tworzy 120-osobowy parlament, nazywany Knesetem. Posłowie są wybierani według ordynacji proporcjonalnej, która przewiduje dwuprocentowy próg wyborczy. Długość kadencji wynosi cztery lata. Kneset może w każdej chwili rozwiązać rząd poprzez przegłosowanie wotum nieufności. Ustawa Zasadnicza Izraela pełni rolę niepisanej konstytucji. Izrael ma trójpoziomowy system sądowniczy. Na najniższym poziomie są sądy magistrackie (374 sądy), usytuowane w większości miast w całym kraju. Nad nimi są sądy okręgowe (138 sądów), służące do apelacji i jako sądy pierwszej instancji. Są one usytuowane w pięciu z sześciu dystryktów. Trzecim i najwyższym poziomem jest położony w Jerozolimie Sąd Najwyższy. Spełnia on podwójną rolę: jest to najwyższy sąd apelacyjny oraz umożliwia obywatelom i osobom niemającym obywatelstwa wnoszenie skarg przeciwko decyzjom władz państwowych. Izrael nie jest członkiem Międzynarodowego Trybunału Karnego, ponieważ obawia się, że sąd mógłby ulegać politycznym naciskom. Izraelski system prawny wzoruje się na wielu rozwiązaniach brytyjskiego systemu prawnego, które dostosowano do wymogów i potrzeb prawa żydowskiego. Opiera się on na zasadzie stare decisis, która w systemie prawa common law oznacza, że wcześniejsze decyzje sądów muszą być uznawane za precedensy, stanowiące prawo. Sprawy rozsądzają zawodowi sędziowie, a nie rady przysięgłych. Małżeństwa i rozwody podlegają pod jurysdykcję odpowiednich sądów religijnych: żydowskich (88 sądów), muzułmańskich, druzyjskich lub chrześcijańskich. Prawem pracy zajmują się sądy pracy (53 sądy). W 2007 w Izraelu czynnych zawodowo było 38 017 prawników. Wybór sędziów spoczywa w rękach członków parlamentarnej komisji sprawiedliwości, Sądu Najwyższego i członków Izraelskiej Izby Adwokackiej. Ustawa Zasadnicza: Godność Ludzka i Wolność broni wolności i praw człowieka w Izraelu. Izrael jest jedynym państwem regionu, które zostało umieszczone w rankingu „Wolny” przez organizację Freedom House (terytoria okupowane otrzymały status „Nie Wolny”). Ranking ten ocenia poziom praw cywilnych i politycznych w danym kraju. Podobnie organizacja Reporterzy bez Granic umieściła Izrael na 50. miejscu w rankingu 168 państw ocenianych pod względem wolności prasy (najwyższe miejsce w Południowo-Zachodniej Azji). Jednakże takie organizacje jak Amnesty International i Human Rights Watch często stawiają Izraelowi zarzuty naruszania praw człowieka odnośnie do trwającego konfliktu izraelsko-palestyńskiego. Izraelskie organizacje, takie jak np. B’tselem, również stawiają podobne zarzuty. W 2007 izraelska policja dysponowała 28 526 funkcjonariuszami, do których trzeba dodać 6584 funkcjonariuszy służb więziennych. W 2007 otworzyli oni ogółem 442 908 akt spraw. Stosunki międzynarodowe Izrael utrzymuje stosunki dyplomatyczne ze 160 państwami i ma 93 misje dyplomatyczne na całym świecie. Jedynie trzech członków Ligi Państw Arabskich znormalizowało swoje stosunki z Izraelem: Egipt podpisał traktat pokojowy w 1979, Jordania podpisała traktat pokojowy w 1994, a Mauretania nawiązała pełne stosunki dyplomatyczne w 1999. Trzech innych członków Ligi Arabskiej: Maroko, Tunezja i Oman zerwało stosunki dyplomatyczne podczas Intifady w 2000. Niger, który nawiązał stosunki w listopadzie 1996, zerwał je w kwietniu 2002. Wenezuela i Boliwia zerwały stosunki dyplomatyczne w styczniu 2009. Izraelskie prawo nazywa Liban, Syrię, Iran, Arabię Saudyjską, Irak i Jemen krajami wrogimi i obywatele Izraela nie mogą ich odwiedzać bez uzyskania pozwolenia Ministerstwa Spraw Wewnętrznych. Od 1994 Izrael jest członkiem forum Dialog Śródziemnomorski, w którym przy pomocy NATO współpracuje ze sobą siedem państw basenu Morza Śródziemnego, dążąc do nawiązania lepszych kontaktów i utrzymania stabilizacji oraz bezpieczeństwa regionu. Według jednych źródeł obywatele Izraela mogą podróżować bez wizy (bądź dostać wizę na granicy) do 161 państw, a według innych do 146. Stany Zjednoczone, Niemcy, Wielka Brytania i Indie znajdują się wśród najbliższych sojuszników Izraela. Pierwszym państwem, które uznało istnienie państwa żydowskiego, był Związek Radziecki (14 maja 1948). Stany Zjednoczone uważają Izrael za swojego głównego sojusznika w południowo-zachodniej Azji. Pomimo że Turcja i Izrael nawiązały normalne stosunki dyplomatyczne w 1991, to Turcja współpracowała z Izraelem już od 1949. Jednakże Turcja jest drugim pod względem wielkości muzułmańskim państwem regionu i rząd turecki podlega silnym naciskom ze strony społeczeństwa oraz innych państw muzułmańskich. Silne więzi łączące Izrael z Niemcami obejmują współpracę naukową, edukacyjną, gospodarczą i wojskową. Indie ustanowiły pełne stosunki dyplomatyczne z Izraelem w 1992 i od tej pory mocno współpracują kulturalnie i wojskowo. Wielka Brytania uznała państwo żydowskie 29 stycznia 1949 i od tej pory brytyjscy przywódcy dwukrotnie odwiedzili Izrael, który zajmuje 23. miejsce wśród największych partnerów handlowych tego państwa. Brytyjczycy traktują kontakty z Izraelem jako naturalne, ponieważ jest to ich dawne terytorium mandatowe. Iran utrzymywał stosunki dyplomatyczne z Izraelem za czasów panowania dynastii Pahlawi, zostały one jednak zerwane podczas rewolucji irańskiej w 1979. Izrael jest członkiem następujących międzynarodowych organizacji: Bank Rozrachunków Międzynarodowych, Bank Światowy, Europejska Organizacja Badań Jądrowych (obserwator), Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju, Interpol, Konferencja Narodów Zjednoczonych ds. Handlu i Rozwoju, Międzyamerykański Bank Rozwoju, Międzynarodowa Agencja Energii Atomowej, Międzynarodowa Izba Handlowa (sygnatariusz), Międzynarodowa Konfederacja Związków Zawodowych, Międzynarodowa Korporacja Finansowa, Międzynarodowa Organizacja ds. Migracji, Międzynarodowa Organizacja Morska, Międzynarodowa Organizacja Normalizacyjna, Międzynarodowa Organizacja Pracy, Międzynarodowy Fundusz Rozwoju Rolnictwa, Międzynarodowy Fundusz Walutowy, Międzynarodowy Komitet Olimpijski, Międzynarodowy Ruch Czerwonego Krzyża i Czerwonego Półksiężyca, Międzynarodowy Trybunał Karny, Międzynarodowy Związek Telekomunikacyjny, Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (partner), Organizacja Międzynarodowego Lotnictwa Cywilnego, Organizacja Narodów Zjednoczonych, Organizacja Narodów Zjednoczonych do Spraw Oświaty, Nauki i Kultury, Organizacja Narodów Zjednoczonych do spraw Rozwoju Przemysłowego, Organizacja Narodów Zjednoczonych do spraw Wyżywienia i Rolnictwa, Międzynarodowa Organizacja ds. Zakazu Broni Chemicznej (sygnatariusz), Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju, Organizacja Współpracy Gospodarczej Państw Morza Czarnego (obserwator), Powszechny Związek Pocztowy, WCO, Światowa Organizacja Handlu, Światowa Organizacja Meteorologiczna, Światowa Organizacja Turystyki, Światowa Organizacja Własności Intelektualnej, Światowa Organizacja Zdrowia i inne. Podział administracyjny Państwo Izrael jest podzielone na sześć głównych dystryktów, nazywanych mehozot (hebr. מחוזות, mahoz): Północny, Hajfa, Centralny, Tel Awiw, Jerozolima i Południowy. Dodatkowo dystrykty są podzielone na piętnaście poddystryktów, nazywanych nafot (hebr. נפות, nafa), które dalej dzielą się na pięćdziesiąt naturalnych regionów. Władze samorządowe Izraelski system samorządowy ma osobowość prawną i odpowiada za takie zadania jak dostarczanie wody pitnej, pomoc w nagłych wypadkach, edukację i kulturę. Samorząd dzieli się na trzy szczeble administracji: (1) Rady Miejskie, (2) Samorządy lokalne i (3) Samorządy regionów. Osoby stojące na czele samorządów oraz burmistrzów miast wybiera się na drodze demokratycznych wyborów samorządowych. Samorządy dysponują funduszami przyznawanymi przez rząd. Terytoria okupowane Izrael okupuje następujące tereny: Zachodni Brzeg Jordanu, Wschodnia Jerozolima, Wzgórza Golan i . Są to obszary zdobyte na Jordanii, Syrii i Libanie podczas wojny sześciodniowej w 1967. Przez pewien czas okupowany był półwysep Synaj, który na mocy traktatu pokojowego z 1979 powrócił do Egiptu. Strefa Gazy była okupowana przez Izrael od 1967 do 2005, kiedy ewakuowano ze Strefy wszystkie żydowskie osiedla z ich mieszkańcami, jako część planu jednostronnego wycofania się. Izrael przez cały czas kontroluje przestrzeń powietrzną i granicę morską Strefy Gazy. Izraelskiej kontroli podlegają także przejścia graniczne i przepływ towarów. Natomiast odpowiedzialność za sytuację wewnętrzną spoczywa na Hamasie. Po zajęciu tych terytoriów przez Izrael w 1967 na każdym z nich zaczęto tworzenie, nielegalnych w świetle prawa międzynarodowego, osiedli żydowskich. W stosunku do Wschodniej Jerozolimy i Wzgórz Golan, tereny te podporządkowano izraelskiej jurysdykcji, przyłączając je do Izraela i ofiarując mieszkańcom izraelskie obywatelstwo. Natomiast Zachodni Brzeg pozostał pod wojskową okupacją. Tereny te obecnie są powszechnie uznawane za miejsce powstania przyszłego państwa palestyńskiego. Większość negocjacji dotyczących tych terenów opierała się na rezolucji ONZ nr 242, która wzywała Izrael do wycofania się z zajętych terenów w zamian za normalizację stosunków z arabskimi państwami. Zasada ta jest nazywana: „ziemia za pokój”. Zachodni Brzeg jest zamieszkany przez pierwotną, głównie arabską, ludność palestyńską, w tym historycznych mieszkańców tych terenów oraz palestyńskich uchodźców z przybyłych na Zachodni Brzeg wcześniej, zwłaszcza w okresie wojny z 1948 i bezpośrednio wcześniej. Po klęsce w wojnie 1967 Palestyńczycy znaleźli się pod izraelską administracją wojskową. Po 1993 większa część miast i populacji arabskiej zamieszkującej te tereny znalazła się pod wewnętrzną jurysdykcją Autonomii Palestyńskiej. Izrael zachowuje prawo do częściowej wojskowej kontroli, chociaż w okresach arabskich niepokojów izraelska armia kilkakrotnie wkraczała i przywracała całkowitą wojskową kontrolę. Podczas intifady Al-Aksa, w odpowiedzi na serię samobójczych zamachów terrorystycznych, izraelski rząd rozpoczął budowę muru bezpieczeństwa, który pomimo licznych sprzeciwów powstaje częściowo na terenach arabskich. Siły zbrojne Siły Obronne Izraela (hebr. צבא הגנה לישראל, Cwa Hagana L-Israel, w skrócie CaHaL) składają się z wojsk lądowych, sił powietrznych i marynarki wojennej. Zostały powołane do życia podczas wojny o niepodległość w 1948, z połączenia żydowskich organizacji paramilitarnych (głównie Hagany). Siły zbrojne mają także w swoich szeregach wywiad wojskowy Aman, który współpracuje z Mosadem, Szin Bet i tajną agencją wywiadowczą Lakam. Uczestnictwo w licznych wojnach i konfliktach zbrojnych spowodowało, że Siły Obronne Izraela są jednymi z najlepiej wyćwiczonych na polu walki sił zbrojnych na świecie. Według rankingu Global Firepower (2021) izraelskie siły zbrojne stanowią 20. siłę militarną na świecie, z rocznym budżetem na cele obronne w wysokości 16 mld dolarów (USD). Większość Izraelczyków podlega poborowi wojskowemu w wieku osiemnastu lat. Mężczyźni służą przez trzy, a kobiety przez dwa lata. Po ukończeniu służby zasadniczej następuje przeniesienie do sił rezerwowych, które każdego roku przeprowadzają kilkutygodniowe ćwiczenia obejmujące rezerwistów do lat czterdziestu. Większość kobiet jest zwolniona z ćwiczeń sił rezerwowych. Większości arabskich obywateli Izraela (poza druzami) oraz osobom zaangażowanym w studia religijne przysługuje zwolnienie ze służby wojskowej, i to pomimo faktu, że zwalnianie studentów jesziw jest od wielu lat źródłem niezadowolenia izraelskiego społeczeństwa. Alternatywą jest odbycie obowiązkowej służby wojskowej w służbach pomocniczych, takich jak szpitale, szkoły i inne instytucje opieki społecznej. W efekcie takiego działania poboru, Siły Obronne Izraela utrzymują około 168 000 żołnierzy w służbie czynnej i dodatkowych 408 000 w siłach rezerwowych. Siły zbrojne korzystają w większości z nowoczesnych systemów uzbrojenia, które zostały zaprojektowane i wyprodukowane w Izraelu, pozostała część pochodzi z importu. Największym zagranicznym dostawcą uzbrojenia są Stany Zjednoczone. Oczekuje się, że amerykańska pomoc wojskowa w latach 2008–2017 wyniesie 30 miliardów dolarów. Rozwijany przez Stany Zjednoczone i Izrael system obrony antyrakietowej Arrow jest jednym z najsprawniejszych na świecie. Państwo rozwinęło także swój własny program czołgu podstawowego Merkawa. Po wojnie Jom Kipur Izrael stworzył własną sieć satelitów szpiegowskich. Po wystrzeleniu satelity Ofeq Izrael dołączył do grona siedmiu państw mających zdolność wystrzeliwania takich satelitów. Od początku swego istnienia państwo wydaje znaczną część swojego produktu krajowego brutto na obronność. Na przykład w 1984 wydatki na obronność wynosiły 24% PKB. Obecnie wydatki stanowią 9,4% PKB. Izrael nie podpisał układu o nierozprzestrzenianiu broni jądrowej i celowo utrzymuje dwuznaczną politykę dezinformacji o swoim własnym potencjale jądrowym, chociaż jest powszechnie uznawany za kraj mający do dyspozycji broń jądrową. Podczas I wojny w Zatoce Perskiej w 1991 nałożono obowiązek wyposażenia wszystkich domów i mieszkań w Izraelu w specjalnie wzmocnione pomieszczenia, które przystosowano do ochrony przed użyciem broni chemicznej i biologicznej. Izrael podpisał, lecz nie ratyfikował Konwencji o zakazie broni chemicznej. Nie podpisał natomiast Konwencji o broni biologicznej. Gospodarka Izrael jest uznawany za najbardziej rozwinięty gospodarczo i przemysłowo kraj Bliskiego Wschodu. Został umieszczony na 30. miejscu w rankingu Banku Światowego według wskaźnika łatwości prowadzenia działalności gospodarczej oraz na 23. miejscu w rankingu Światowego Forum Ekonomicznego według wskaźnika konkurencyjności wzrostu. Znajduje się na drugim miejscu na świecie (za Stanami Zjednoczonymi) pod względem liczby firm rozpoczynających działalność gospodarczą. Ma największą liczbę przedsiębiorstw (poza Ameryką Północną) notowanych na giełdzie NASDAQ. W 2007 Izrael zajął 44. miejsce na świecie pod względem wysokości produktu krajowego brutto (232,7 mld dolarów) i 22. miejsce w parytecie siły nabywczej (33 299 dolarów). W 2007 Izrael zaproszono do przystąpienia do Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju, która propaguje współpracę między państwami przestrzegającymi zasad demokracji i wolnego rynku. Środkiem płatniczym Izraela są nowe szekle (NIS). Zostały one wprowadzone do obiegu 1 kwietnia 1985, zastępując starego szekla (1 NIS = 1000 starych szekli), który w 1980 wyparł lirę izraelską (1 stary szekel = 10 lir), nazywaną szterlingiem izraelskim (nazwa pochodząca z czasów brytyjskiego Mandatu Palestyny). Nowy szekel dzieli się na 100 agor. W obiegu funkcjonują monety o nominałach 10 i 50 agor, 1, 5 i 10 szekli oraz banknoty o nominałach 20, 50, 100 i 200 szekli. Wzrost PKB w 2007 w porównaniu do roku poprzedniego wyniósł 5,4%. Parytet siły nabywczej wyniósł 188,3 mld dolarów. Produkt krajowy brutto na głowę wyniósł 26 226 dolarów. Pomimo ograniczonych bogactw naturalnych intensywny rozwój sektorów rolnictwa i przemysłu uczynił z Izraela państwo samowystarczalne pod względem produkcji żywności (poza zbożami i wołowiną). Ważnymi towarami importowanymi są paliwa kopalne i uzbrojenie. Wartość importu w 2007 wyniosła 73,6 mld dolarów. Eksport obejmuje owoce, warzywa, leki, oprogramowanie, produkty chemiczne, uzbrojenie i diamenty. Wartość eksportu w 2007 wyniosła 70,9 mld dolarów. Deficyt w handlu zagranicznym wyniósł 2,7 mld dolarów. Większość energii elektrycznej produkuje się ze spalania węgla, gazu ziemnego i ropy naftowej. W 2007 zużycie energii elektrycznej wyniosło 15 268 MWh. Korzystne położenie geograficzne Izraela powoduje, że występują tam idealne warunki do rozwoju technologii wykorzystujących energię słoneczną. Izraelscy inżynierowie wdrażają innowacyjne technologie do życia codziennego, a korporacje technologii energetyki słonecznej realizują projekty na całym świecie. Ponad 90% izraelskich domów używa energii słonecznej do ogrzewania wody – jest to najwyższy wskaźnik na świecie. Mając niewielkie zasoby wody pitnej, Izrael udoskonalił różnorodne technologie oszczędzania wody, w tym nawadnianie kropelkowe. Rolnictwo jest ważną gałęzią izraelskiej gospodarki. Areał upraw rolniczych w 2007 wynosił 285 100 hektarów. Izrael jest światowym liderem w technologiach odsalania i oczyszczania wody, wykorzystania energii geotermalnej, rozwoju technologii hi-tech i telekomunikacji. Powstała izraelska Silicon Wadi, która jest porównywana z amerykańską Doliną Krzemową. Intel Corporation i Microsoft Corporation wybudowały w Izraelu swoje pierwsze zagraniczne działy badań i rozwoju. Swoje siedziby otworzyły tutaj także korporacje IBM, Cisco i Motorola. W lipcu 2007 amerykański miliarder Warren Buffett, będący właścicielem holdingu Berkshire Hathaway, kupił za 4 mld dolarów swoją pierwszą nieamerykańską spółkę, izraelską Iscar Metalworking. Od lat 70. Izrael otrzymuje pomoc ekonomiczną od Stanów Zjednoczonych. Dzięki tym pożyczkom finansowana jest większość długu zagranicznego Izraela. W 2007 Stany Zjednoczone zgodziły się przyznać 30 mld dolarów pomocy dla Izraela. Transport Izrael ma dobrze rozwiniętą sieć autostrad i dróg ekspresowych. Są one nieustannie rozbudowywane. Ogółem w 2008 było 17 870 km dróg, w tym 146 km autostrad. W 2007 w Izraelu było 1 779 301 zarejestrowanych prywatnych samochodów, 358 317 ciężarówek i samochodów służbowych, oraz 12 902 autobusy. W całym 2007 doszło do 16 tys. wypadków drogowych, w których zginęło 398 osób, a 32,8 tys. osób zostało rannych. Linie kolejowe mają długość 853 km (standard szerokości 1,435 metra). Izraelskie linie kolejowe Rakewet Jisra’el przewiozły w 2007 31,8 mln pasażerów oraz 7,9 mln ton towarów. Wszystkich lotnisk i pasów do lądowania w Izraelu jest 53, z czego z utwardzonymi pasami jest 30. Z pasami do lądowania o długości ponad 3047 metrów są 2 lotniska. Z pasami o długości od 2438 do 3047 m jest 5 lotnisk. Z pasami o długości od 1524 do 2437 m jest 7 lotnisk. Z pasami o długości od 914 do 1523 m jest 10 lotnisk. I z pasami o długości do 914 m jest 6 lotnisk (dane z 2007). Linie lotnicze przewiozły 10,15 mln pasażerów. Ogółem w 2007 w izraelskich portach lotniczych wylądowało 34,5 tys. samolotów. Porty morskie znajdują się w: Aszdod, Aszkelonie, Ejlacie, Haderze i Hajfie. Flota handlowa w 2008 składała się z 11 statków: 9 kontenerowców i 2 drobnicowców. Dodatkowo 60 statków jest zarejestrowanych w innych państwach: 3 na Bermudach, 4 na Cyprze, 2 w Gruzji, 1 w Hondurasie, 23 w Liberii, 18 na Malcie, 3 w Panamie, 2 w Saint Vincent i Grenadynie oraz 4 na Słowacji. Izraelskie przedsiębiorstwa telekomunikacyjne dostarczają usługi telefoniczne dla 3,1 mln osób opłacających abonament. Dodatkowo jest 12 tys. telefonów publicznych. Liczba dostarczonych w 2007 przesyłek pocztowych wyniosła 735 mln listów i 1,6 mln paczek. Turystyka Inną ważną gałęzią gospodarki Izraela jest turystyka, szczególnie religijna, ale turystów przyciągają także nadmorskie plaże, archeologiczne i historyczne miejsca oraz bardzo urozmaicone środowisko geograficzne. Turystyka musi ponosić wysokie koszty związane z koniecznością zapewnienia bezpieczeństwa turystom, jednak liczba przyjeżdżających i zyski rosną z każdym rokiem. W 2015 roku kraj ten odwiedziło 2,8 mln turystów (4,3% mniej niż w roku poprzednim), generując dla niego przychody na poziomie 5,365 mld dolarów. Do obsługi tego wielkiego ruchu turystycznego w Izraelu jest 331 hoteli, które dysponują 46,9 tys. pokojów hotelowych. Średnie zajęcie pokojów w 2007 wyniosło 61,7%. Ochrona środowiska Intensywna działalność człowieka zmieniła naturalne warunki środowiska w Izraelu i spowodowała pojawienie się takich niebezpieczeństw jak skażenie wód, powietrza oraz nagromadzenie się odpadów toksycznych. Głównymi źródłami zanieczyszczeń są: spaliny z pojazdów mechanicznych, procesy przemysłowe oraz składowanie odpadów. W 2007 w Izraelu wyprodukowano i zgromadzono na wysypiskach śmieci 4,3 mln ton odpadów stałych. Te niepożądane zjawiska, połączone z rozrastającymi się terenami miejskimi, spowodowały zmniejszenie się przestrzeni występowania rozmaitych gatunków roślin i zwierząt. Wiele z nich znalazło się w zagrożeniu wymarcia. Izrael stoi także przed trudnym wyzwaniem zapewnienia wystarczającej ilości wody pitnej, której braki są coraz bardziej odczuwalne w rolnictwie i przemyśle. Największym problemem jest zapewnienie odpowiedniej jakości wody, która musi sprostać wymaganiom zawartości azotanów, mętności i zasolenia (chlorki). W Izraelu przyjęto dopuszczalną normę obecności chlorków w wodzie pitnej na 600 mg/l, podczas gdy Światowa Organizacja Zdrowia dopuszcza 250 mg/l. W 1953 powstało Izraelskie Towarzystwo Ochrony Przyrody (SPNI), którego zadanie polega na ochronie środowiska naturalnego kraju. Izraelczycy dokładają dużych starań, aby po latach zaniedbań przywrócić dawne bogactwo przyrody. Stworzono prawie 300 rezerwatów przyrody, które zajmują niemal 1/5 obszaru kraju. Parki narodowe otoczyły opieką 34 najważniejsze miejsca historyczne i przyrodnicze Izraela. Narodowy Fundusz Żydowski prowadzi zakrojoną na szeroką skalę kampanię sadzenia drzew. Wielkim sukcesem było odtworzenie po wiekach zniszczeń, wielkich kompleksów leśnych w centralnej części kraju. Nauka i oświata Izrael ma najwyższą średnią długość trwania nauki szkolnej w Południowo-Zachodniej Azji i jest razem z Japonią na drugim miejscu w całej Azji (po Korei Południowej). Według danych ONZ Izrael ma także najwyższą w Południowo-Zachodniej Azji średnią umiejętności czytania i pisania. Przyjęte w 1953 r. Państwowe Prawo Edukacji podzieliło izraelski system edukacji na pięć typów szkół: świeckie, religijne, ultraortodoksyjne, komunalne i arabskie. Najliczniejszą jest grupa szkół publicznych świeckich, do których uczęszcza największa liczba uczniów żydowskich i niearabskich. Większość Arabów wysyła swoje dzieci do arabskich szkół ze względu na wykładowy język arabski. Edukacja w Izraelu jest obowiązkowa dla dzieci i młodzieży w wieku od trzech do osiemnastu lat. Nauka jest podzielona na trzy poziomy: szkoła podstawowa (klasy 1–6), szkoła średnia (klasy 7–9) i liceum (klasy 10–12) – zakończone egzaminem maturalnym (hebr. תעודת בגרות, Te’udat Bagrut). Aby otrzymać świadectwo dojrzałości Bargut wymagana jest biegłość w przedmiotach obowiązkowych, takich jak: matematyka, Biblia, język hebrajski i literatura powszechna, język angielski, historia i wiedza o społeczeństwie. W szkołach arabskich, chrześcijańskich i druzyjskich, egzamin z Biblii jest zastąpiony egzaminem o dziedzictwie islamu, chrześcijaństwa lub druzów. W 2003 ponad połowa wszystkich uczniów zdała egzamin i uzyskała świadectwo, umożliwiające kontynuowanie nauki na studiach. Ogólna liczba uczniów i studentów w roku szkolnym 2007/2008 wynosiła 2 187 494, z czego 5,5% uczyło się na uniwersytetach. Liczba wszystkich nauczycieli wynosi 128 064, z czego w szkolnictwie podstawowym pracuje 64 549, w liceach 23 358 i w szkolnictwie wyższym 40 051. Państwo dotuje osiem publicznych uniwersytetów. Najstarszy izraelski uniwersytet, Uniwersytet Hebrajski w Jerozolimie, jest także siedzibą największej biblioteki żydowskiej na świecie, Narodowej Biblioteki Izraela. W 2006 Uniwersytet Hebrajski został umieszczony na 60. miejscu w rankingu największych uniwersytetów świata. Innymi najważniejszymi uczelniami Izraela są: Instytut Techniczny Technion, Instytut Naukowy Weizmana, Uniwersytet Telawiwski, Uniwersytet Bar-Ilana, Uniwersytet w Hajfie i Uniwersytet Ben Guriona. Siedem izraelskich uniwersytetów (poza Otwartym Uniwersytetem Izraela) zostało umieszczonych w rankingu 500 najlepszych na świecie uczelni wyższych. Izrael zajmuje trzecie miejsce na świecie pod względem liczby obywateli, którzy otrzymali dyplomy uniwersyteckie (20% populacji). Przybycie do Izraela w latach 90. ponad miliona imigrantów z krajów byłego ZSRR (40% z nich było absolwentami wyższych uczelni) pomogło w rozwoju sektora technologii hi-tech. Laureatami Nagrody Nobla było czterech izraelskich naukowców. W 2003 Ilan Ramon został pierwszym izraelskim kosmonautą. Ramon był specjalistą od ładunku towarowego podczas ostatniej, tragicznej misji promu kosmicznego Columbia (STS-107). Służba zdrowia W styczniu 1995 weszło w życie Prawo o Ubezpieczeniach Zdrowotnych, które nałożyło na państwo obowiązek zapewnienia jednakowej opieki zdrowotnej wszystkim mieszkańcom Izraela. Przepisy ustaliły tzw. koszyk usług, które fundusze chorych są zobowiązane dostarczyć swoim klientom. Koszyk obejmuje także listę leków, do których otrzymywania są uprawnieni mieszkańcy Izraela. Prawo umożliwia każdemu ubezpieczonemu (w tym osobom starszym i chorym przewlekle) przejście do innego funduszu chorych. Obywatele Izraela płacą obowiązkowy podatek na opiekę zdrowotną, którego wysokość jest uzależniona od wysokości dochodów. Odpowiedzialność za dostarczanie usług medycznych jest podzielona pomiędzy fundusze i Ministerstwo Zdrowia. Służba zdrowia obejmuje: publiczne przychodnie i punkty pierwszej pomocy medycznej, szpitale, laboratoria medyczne, poradnie stomatologiczne, prywatne gabinety lekarskie i lecznictwo rządowe. W 2007 budżet państwa wydał na służbę zdrowia 53,5 mld szekli. Wydatki podzielono w następujący sposób: 33,7% fundusze chorych, 51,7% szpitale, 8,1% lecznictwo rządowe oraz 6,5% przychodnie prywatne. W 2007 izraelskie szpitale dysponowały 42 676 łóżkami szpitalnymi, co daje średnią statystyczną 5,9 łóżka na 1000 mieszkańców. Liczba lekarzy aktywnych zawodowo (do 65. roku życia) wynosiła 25 314, co daje średnią statystyczną 3,49 lekarza na 1000 mieszkańców. Głównymi powodami zgonów w 2005 były: 25% złośliwe nowotwory, 19% choroby serca, 7% zaburzenia krążenia, 6% cukrzyca i 5% nagłe wypadki. Pod koniec 2007 w Izraelu było zarejestrowanych 428 pacjentów chorych na AIDS i 4218 zidentyfikowanych nosicieli wirusa HIV. Demografia Izrael został założony jako ojczyzna dla narodu żydowskiego i często mówi się o nim jako o państwie żydowskim. Wszyscy Żydzi z całego świata mają tzw. prawo powrotu do swojej ojczyzny i gwarancję uzyskania izraelskiego obywatelstwa. 75,5% populacji państwa jest Żydami, z których 68% urodziło się już w Izraelu, 22% to imigranci pochodzący z Europy i Ameryki, a 10% stanowią imigranci z Azji i Afryki (wliczając w to świat arabski). Według opinii międzynarodowej mieszkający w Izraelu Żydzi uchodzą za społeczność jednorodną – w rzeczywistości jednak w społeczeństwie występują głębokie podziały, a ich głównym źródłem są różnorodnego rodzaju schizmy. Głęboki konflikt istnieje między osobami świeckimi a religijnymi, zwolennikami pokojowego rozwiązania konfliktu na Bliskim Wschodzie („gołębie”) a zwolennikami wojny („jastrzębie”), Żydami pochodzącymi z Bliskiego Wschodu i Europy. Największą i najbardziej wpływową grupą Żydów są Aszkenazyjczycy – pochodzą oni z Europy Środkowej i Wschodniej, ale są wśród nich także imigranci z Ameryki Północnej, Australii i Afryki Północnej. Niektórzy z członków tej społeczności posługują się językiem jidysz, opartym na średniowiecznym dialekcie niemieckim z licznymi zapożyczeniami z języków słowiańskich i hebrajskiego, zapisywanym alfabetem hebrajskim. To właśnie Aszkenazyjczycy przyczynili się do powstania państwa żydowskiego, a później zorganizowali masową imigrację Żydów z całego świata. Drugą najliczniejszą grupę stanowią Sefardyjczycy – potomkowie Żydów wygnanych z Hiszpanii i Portugalii w XV wieku. Niektórzy z członków tej społeczności posługują się językiem ladino, który stanowi mieszaninę języka hebrajskiego z hiszpańskim. Mniejszą grupę Żydów stanowią Mizrachim – pochodzą z państw arabskich w Afryce Północnej, Bliskiego Wschodu i Azji Środkowej. Felaszowie to tak zwani czarni Żydzi, pochodzący z Etiopii. Władze Izraela przez wiele lat odnosiły się do nich ze sceptycyzmem i odmawiały przyznania im obywatelstwa izraelskiego. Obok Żydów w Izraelu żyją Arabowie, z których ponad 80% to sunnici, pozostali to chrześcijanie i druzowie. Sprawa pochodzenia Palestyńczyków wywołuje wiele kontrowersji, stąd bierze się także „problem palestyński”. Palestyńczycy wywodzą się od Arabów, którzy zdobyli Palestynę w VII wieku oraz ze zarabizowanej ludności autochtonicznej. Prawie 10% izraelskich Arabów stanowią Beduini – plemiona pasterzy-koczowników, którzy zamieszkują głównie pustynę Negew. Palestyńczycy są głównie muzułmanami wyznania sunnickiego, ale istnieje mniejszość chrześcijańska, tak prawosławna, jak i katolicka. Innymi grupami zamieszkującymi Izrael są druzowie, Samarytanie i Czerkiesi. W 2008 populacja Izraela wynosiła 7 356 100. Według danych statystycznych 91,7% populacji zamieszkuje w obszarach miejskich. Gęstość zaludnienia wynosi 351 osób/km². Dla celów statystycznych w Izraelu wydzielono trzy obszary metropolitalne: Tel Awiw i Gusz Dan (populacja 3 150 000), Hajfa i Ha-Kerajot (populacja 1 039 000) oraz Be’er Szewa (populacja 531 000). Największym miastem Izraela, pod względem populacji i powierzchni, jest Jerozolima (populacja 756 888 na obszarze 125,2 km²). Następnymi miastami Izraela pod względem populacji są kolejno: Tel Awiw (392 000), Hajfa (265 100) i Riszon le-Cijjon (225 800). Na Zachodnim Brzegu, pod administracją izraelską pozostaje wiele żydowskich osiedli, takich jak Ma’ale Adummim i Ari’el (powstały one na terytoriach okupowanych przez Izrael po 1967). W powstałym w ten sposób Dystrykcie Judei i Samarii żyje ponad 260 tys. Izraelczyków. Wschodnia Jerozolima jest uznawana przez Izrael za nierozerwalną część aglomeracji miejskiej Jerozolimy i według izraelskiego prawa od 1967 pozostaje pod izraelską jurysdykcją. Jest to jednak terytorium sporne, ponieważ władze palestyńskie planowały utworzenie we Wschodniej Jerozolimie stolicy własnego państwa. We Wschodniej Jerozolimie żyje około 250 tys. Izraelczyków. Również Wzgórza Golan pozostają terytorium spornym. Izrael od 1982 uznaje je jako terytorium własnego państwa, jednak Syria nieustannie domaga się ich zwrotu. Na Wzgórzach Golan żyje około 18 tys. Izraelczyków. Do czasu ewakuacji w 2005 w Strefie Gazy żyło 7,8 tys. Izraelczyków. Izrael ma dwa języki urzędowe: hebrajski i arabski. Hebrajski jest głównym językiem państwowym, używanym przez większość populacji. Językiem arabskim posługują się arabska mniejszość narodowa oraz Żydzi, którzy wyemigrowali z arabskich państw. Większość Izraelczyków płynnie posługuje się językiem angielskim. Znajomość angielskiego jest wymagana przez szkoły, także wiele programów telewizyjnych jest angielskojęzycznych. Izrael jest krajem imigrantów, z tego powodu na jego ulicach można usłyszeć wiele różnych języków z całego świata. Duży napływ imigrantów z dawnego ZSRR i Etiopii uczynił rosyjski i amharski powszechnie używanymi językami w Izraelu. Imigracja rosyjskich Żydów w latach 1990–1994 powiększyła populację Izraela o 12%. W ostatniej dekadzie liczni imigranci napłynęli do Izraela z takich państw jak: Rumunia, Tajlandia, Chiny, kilku państw Afryki i Ameryki Północnej. Natomiast emigracja z Izraela (yerida) kieruje się głównie do Stanów Zjednoczonych i Kanady. Wielkość emigracji jest nieznaczna, jednak izraelski rząd postrzega ją jako główne zagrożenie dla przyszłości państwa. Religia Izrael jest państwem wyznaniowym, religią państwową jest judaizm. Przestrzega się ściśle biblijnych i talmudycznych praw i przepisów pokarmowych w wojsku i instytucjach państwowych, cywilne prawa osobiste (małżeństwo, rozwód) podlegają wyłącznie jurysdykcji sądów rabinackich i stosują się do żydowskiej tradycji. Nieżydzi podlegają odrębnym sądom religijnym. Nie można zawierać ślubów cywilnych. W szkołach państwowych naucza się religii. Izrael jest kolebką dwóch spośród trzech największych monoteistycznych religii świata. Żaden inny kraj nie odgrywa tak ważnej roli w życiu religijnym tak wielkich mas ludzi na całym świecie. Ziemia Święta jest centrum życia duchowego judaizmu, to tutaj narodziło się chrześcijaństwo, a muzułmanie czczą Jerozolimę jako trzecie ze świętych miejsc islamu. Izrael jest także światowym centrum bahaizmu. Wyznaniem dominującym w Izraelu jest judaizm. Istnieje jednak duże zróżnicowanie religijne izraelskich żydów: 55% przestrzega tradycji, 20% jest świeckich, 17% jest ortodoksyjnych i 8% ultraortodoksyjnych. Judaizm wymienia cztery święte miasta: Jerozolimę ze Ścianą Płaczu i Wzgórzem Świątynnym, Hebron z Grobowcem Patriarchów, Tyberiadę z grobowcami słynnych rabinów oraz Safed, będący centrum żydowskiego mistycyzmu koncentrującego się wokół kabały. W Izraelu istnieje społeczność Karaimów. Odrębną niewielką grupą wyznaniową są Żydzi mesjanistyczni, którzy uznają Jezusa Chrystusa jako Mesjasza, jednak liczne teksty Pisma Świętego interpretują zgodnie z wykładnią judaistyczną. 16,2% populacji stanowią muzułmanie. Arabscy obywatele Izraela stanowią 19,8% populacji państwa (82,6% izraelskich Arabów jest muzułmanami, pozostali Arabowie to w 8,8% chrześcijanie i 8,4% druzowie). Wzgórze Świątynne w anektowanej przez Izrael Jerozolimie Wschodniej, jest tradycyjnie uważane przez muzułmanów za trzecie najświętsze miejsce islamu po Mekce i Medynie. Wynika to z faktu, że muzułmanie wierzą, że Mahomet odbył wpierw, na cudownym wierzchowcu Al-Burāq, isrę, czyli „nocną podróż”, z Mekki do najdalszego meczetu (al-masğid al-aqsà) znajdującego się, wedle tradycji, w Jerozolimie (stąd pochodzi nazwa Meczetu Al-Aksa), a następnie, w towarzystwie anioła Dżibrila (utożsamianego z biblijnym archaniołem Gabrielem), wzniósł się do nieba ze skały, na której dziś znajduje się Kopuła na Skale. Wniebowstąpienie to muzułmanie zwą miradżem. Obecnie te dwie budowle wznoszące się na Wzgórzu Świątynnym są szczególnie ważnymi miejscami dla wszystkich muzułmanów na całym świecie, choć najświętszym miastem islamu i aktualnym kierunkiem kibli jest Mekka. Pierwotną kiblą była Jerozolima. W Izraelu zamieszkuje największa na świecie społeczność Samarytan, którzy mówią po arabsku, ale modlą się po hebrajsku. Dla Samarytan Wzgórze Świątynne w Jerozolimie ustępuje pod względem ważności górze Gerizim położonej w pobliżu miasta Nablus. Wierzą oni, że to właśnie na tej górze Abraham ofiarował swojego syna. Odrębną grupą wyznaniową są druzowie, których wierzenia są zwyczajowo zaliczane do religii muzułmańskiej, jako że wywodzą się z ismailickiego szyizmu. Zamieszkują oni w kilku wsiach w Galilei, na wzgórzach Karmelu i Wzgórzach Golan. Druzowie nigdy nie mieli własnego państwa, dlatego zachowują lojalność wobec Izraela. Chrześcijanie stanowią 2,1% populacji Izraela i składają się zarówno z chrześcijańskich Arabów, Palestyńczyków, jak i Żydów mesjanistycznych. Pozostali to przede wszystkim Ormianie, duchowni z innych krajów, mnisi, zakonnice i osoby pracujące w organizacjach chrześcijańskich. Dla Izraela nie mają żadnego znaczenia relacje występujące na świecie pomiędzy poszczególnymi Kościołami chrześcijańskimi. Największą rolę w Ziemi Świętej odgrywa prawosławny Patriarchat Jerozolimski, którego najwyżsi hierarchowie, od czasów Imperium Osmańskiego (w którym dużą rolę odgrywali greccy fanarioci), wywodzą się spośród Greków, podczas gdy wierni posługują się językiem arabskim. Do Kościoła prawosławnego należy ponad połowa bazyliki Grobu Świętego w Jerozolimie i duża część bazyliki Narodzenia Pańskiego w Betlejem. Patriarchat prawosławny w Jerozolimie jest jedynym Kościołem autonomicznym w Izraelu, a jego zwierzchnicy, patriarchowie Jerozolimy i całej Palestyny, stoją najwyżej w hierarchii miejscowego duchowieństwa chrześcijańskiego. Rosyjski Kościół Prawosławny ma dwie swoje placówki w Jerozolimie: jedna reprezentuje Patriarchat Moskiewski, a druga Rosyjską Cerkiew za Granicą (od 2007 część składową Patriarchatu). Ma ona katedrę w Jerozolimie oraz cerkwie w Jafie, Nazarecie, Tyberiadzie i Hajfie. Również Rumuński Kościół Prawosławny ma swoją nieliczną reprezentację w Jerozolimie. Apostolski Kościół Ormiański ma w Izraelu bardzo mocną pozycję. Ormianie (około 2,5 tys. osób) zamieszkują w Dzielnicy Ormiańskiej w Jerozolimie, a ormiańskiemu patriarsze Jerozolimy podlega część bazyliki Grobu Pańskiego i Narodzenia Pańskiego. Syryjski Kościół Ortodoksyjny ma swoje biskupstwo w Jerozolimie od 1140, a biskup rezyduje w klasztorze św. Marka. Koptowie mają własny klasztor i korzystają z odrębnych kaplic w bazylikach Grobu Pańskiego i Narodzenia Pańskiego. Kościół etiopski ma niewielki klasztor na dachu bazyliki Grobu Pańskiego oraz klasztor z kościołem w Jerozolimie. Kościół unicki nie ma żadnych praw własności do najważniejszych świętych miejsc. Kościół rzymskokatolicki obejmuje 17% ogółu świętych miejsc chrześcijaństwa w Jerozolimie. W skład społeczności katolickiej w Izraelu wchodzi ponad 45 zakonów i zgromadzeń zajmujących kilkaset domów klasztornych. Większość praw wykonywania praktyk religijnych spoczywa w rękach franciszkanów. Społeczność protestancka obejmuje około 30 tysięcy wyznawców. Kościół luterański prowadzi w Izraelu kilka instytucji religijnych, w tym Szwedzki Instytut Teologiczny i Fińską Szkołę Misyjną w Jerozolimie, szwedzką szkołę i szpital w Betlejem oraz kościoły skandynawskich marynarzy w Hajfie i Aszdod. Kościół anglikański odprawia czasami nabożeństwa w bazylice Grobu Świętego. Inne grupy protestanckie, takie jak prezbiterianie, baptyści, zielonoświątkowcy, adwentyści i kwakrzy odgrywają mniejszą rolę. Świadkowie Jehowy liczą ponad 2017 członków. Wyznanie to w Izraelu tworzą 33 zbory hebrajskojęzyczne, arabskojęzyczne, angielskojęzyczne, hebrajskiego języka migowego i rosyjskojęzyczne oraz grupy: hiszpańskojęzyczna, gruzińskojęzyczna, tagalskojęzyczna i amharskojęzyczna. W Hajfie znajduje się Światowe Centrum Bahaizmu, a w pobliskiej Akce jest pochowany Bahá'u’lláh. Jego grób jest celem licznych pielgrzymek. W Izraelu są także obecni członkowie wielu innych grup religijnych, w tym buddyści i hinduiści, jednak w niewielkiej liczbie. Kultura Bogactwo kulturowe Izraela wynika z różnorodności populacji: pochodzący z całego świata Żydzi przywieźli z sobą tradycje kultury i religii wielu narodów, tworząc z nimi tygiel żydowskich zwyczajów i wierzeń. Izrael jest jedynym krajem na świecie, w którym życie biegnie według kalendarza żydowskiego. Dniami wolnymi od pracy są święta państwowe, święta religijne oraz tradycyjny szabat (sobota). Połowa dorosłych mieszkańców Izraela czyta przynajmniej jedną książkę miesięcznie. Izraelska literatura składa się w większości z poezji i prozy pisanej w języku hebrajskim, który przeżył swoje odrodzenie w połowie XIX wieku. Mniejsza część literatury jest wydawana w językach arabskim i angielskim. Na mocy przepisów prawnych dwie kopie każdej wydanej w Izraelu książki muszą być przekazywane do Narodowej Biblioteki Żydowskiej na Uniwersytecie Hebrajskim w Jerozolimie. W 2001 poprawiono przepisy, rozszerzając obowiązek o nagrania audio, video i inne nowoczesne media. W 2006 85% z 8 tys. książek przekazanych do biblioteki było napisanych w języku hebrajskim. Izraelskim laureatem Nagrody Nobla w dziedzinie literatury za rok 1966 był prozaik Samuel Agnon (1887–1970). Często tłumaczone są dzieła pisarzy Amosa Oza (1939–2018) oraz Dawida Grossmana (ur. 1954). Co roku w czerwcu odbywają się targi Tydzień Książki Hebrajskiej (hebr. שבוע הספר העברי), na których są prezentowane książki i czasopisma żydowskie z całego świata. Podczas targów przyznawane jest najwyższe izraelskie wyróżnienie literackie – Nagroda Sapira. Izraelska muzyka jest różnorodna. Na scenie muzycznej można usłyszeć muzykę jemeńską, chasydzką, arabską, grecką, jazz i pop-rock. Tradycyjne pieśni pionierów, tworzone i śpiewane podczas budowania państwa, są znane jako „Pieśni Ziemi Izraela”. Znana jest Izraelska Orkiestra Filharmoniczna (hebr. התזמורת הפילהרמונית הישראלית, ha-Tizmoret ha-Filharmonit ha-Jisra’elit), która działa od 1936 i daje ponad dwieście koncertów rocznie. Z Izraela wywodzi się także wielu muzyków, którzy osiągnęli międzynarodową popularność, m.in. Jicchak Perlman, Pinchas Zukerman oraz Asaf Awidan. Głównymi salami koncertowymi są Audytorium Manna (Heichal Hatarbut) w Tel Awiwie i Międzynarodowe Centrum Kongresowe (Binyanei Ha’Umah) w Jerozolimie. Izraelska muzyka pop zaistniała na scenie międzynarodowej pod koniec lat 80., kiedy Ofra Haza nagrała utwór Im Nin’ Alu (album Yemenite Songs). Od 1973 Izrael niemal corocznie brał udział w Konkursie Piosenki Eurowizji, cztery razy zwyciężając i trzy razy będąc gospodarzem konkursu. W 1978 zwyciężył Jizhar Kohen z zespołem Alphabeta, a w 1979 z przebojem Hallelujah triumfowali Milk and Honey i Gali Atari. W 1998 zwyciężczynią tego konkursu była Dana International, transseksualna gwiazda disco z Tel Awiwu, natomiast w 2018 triumfowała Neta. Od 1987 co roku w lecie organizowany jest w Ejlacie międzynarodowy festiwal muzyczny Red Sea Jazz Festival. Podtrzymując silne tradycje sceny teatralnej jidysz w Europie Wschodniej, Izrael utrzymuje liczne teatry. Najstarszym izraelskim teatrem jest założony w 1918 w Tel Awiwie Habima. Jedną z najważniejszych placówek kulturalnych Izraela jest Muzeum Izraela, które jest siedzibą sanktuarium Zwojów oraz dużej kolekcji judaików i europejskiej sztuki. Państwowe muzeum Holocaustu Jad Waszem mieści największe na świecie archiwum o Holocauście. Muzeum Diaspory jest interaktywnym muzeum poświęconym historii gmin żydowskich na całym świecie. Poza głównymi muzeami, w wielu miastach i osiedlach znajdują się galerie sztuki. Mishkan Le’Omanut w kibucu En Charod Me’uchad jest największą galerią sztuki na północy kraju. Znacząca społeczność arabska odcisnęła swój ślad w izraelskiej architekturze, muzyce i kuchni. Sport Sport i sprawność fizyczna zawsze odgrywały duże znaczenie w żydowskiej kulturze. Sprawność lekkoatletyczna, która była ceniona przez starożytnych Greków, dotarła do Żydów jako jedna z wartości epoki hellenistycznej. Słynny rabin Mojżesz Majmonides, który był również lekarzem, podkreślał znaczenie aktywności fizycznej i utrzymywania dobrej sylwetki. Poglądy te spotkały się w XIX wieku z ideami syjonistycznego lidera Max Nordau, który rozpoczął kampanię propagowania kultury fizycznej. Na początku XX wieku naczelny rabin Palestyny Awraham Kuk powiedział, że ciało służy duszy, a jedynie zdrowe ciało może zapewnić zdrową duszę. Olimpiada machabejska jest najważniejszą olimpiadą sportową żydowskich sportowców. Organizowana jest począwszy od 1932 co cztery lata. Najpopularniejszymi sportami widowiskowymi w Izraelu są piłka nożna i koszykówka. W 1964 reprezentacja Izraela w piłce nożnej odniosła zwycięstwo w pucharze Azji. W latach 70. XX wieku Izrael został wykluczony z igrzysk azjatyckich na skutek nacisków na organizatorów ze strony arabskich państw Bliskiego Wschodu. Wykluczenie doprowadziło Izrael do podjęcia decyzji o zaprzestaniu udziału w azjatyckich rozgrywkach i przystąpienia do rozgrywek w Europie. W 1994 UEFA zgodziła się uznać Izrael i wszystkie izraelskie organizacje sportowe jako biorące udział w rozgrywkach europejskich. Ligat ha’Al jest I ligą izraelskiej piłki nożnej, a Izraelska Super Liga I ligą izraelskiej koszykówki. Maccabi Tel Awiw sześciokrotnie wygrał europejskie mistrzostwa w koszykówce. Reprezentacja Izraela zdobyła dziewięć medali letnich igrzysk olimpijskich, w tym jeden złoty w windsurfingu na Letnich Igrzyskach Olimpijskich 2004. W listopadzie 1968 Izrael był gospodarzem igrzysk paraolimpijskich. Paraolimpijczycy z tego kraju w 16 startach zdobyli łącznie 375 medali – 123 złote, 123 srebrne i 129 brązowych. Zobacz też Deklaracja niepodległości Izraela Światowa Organizacja Syjonistyczna Światowy Kongres Żydów Agencja Żydowska Starożytny Izrael Uwagi Przypisy Bibliografia Colin Shindler, Historia współczesnego Izraela, tłum. Marcin Mścichowski, Książka i Wiedza 2011 Linki zewnętrzne Rząd Ministerstwa rządowe Israel Government Portal Prezydent Państwa Izrael strona oficjalna Kneset strona oficjalna Sąd Najwyższy strona oficjalna Ambasada Izraela w Warszawie strona oficjalna Inne Israel Wonders – pdf Izrael Jewish Virtual Library Kol Israel Voice of Israel Erec Israel Portal informacyjny poświęcony Izraelowi i wydarzeniom na Bliskim Wschodzie Izrael.badacz.org Wortal poświęcony państwu Izrael Strona Towarzystwa Polsko-Izraelskiego „Nadzieja-Hatikwah” Izrael24.pl – portal o Izraelu, kulturze, historii, tradycjach i wydarzeniach. Państwa w Azji Członkowie Organizacji Narodów Zjednoczonych Judaizm Byłe Artykuły na Medal Byłe Dobre Artykuły

553300

https://pl.wikipedia.org/wiki/YouTube

YouTube

YouTube (skrót YT) – amerykański serwis internetowy założony 14 lutego 2005 roku, umożliwiający bezpłatne udostępnianie, edycję, nadawanie na żywo i komentowanie filmów. Należy do korporacji Google i po Facebooku jest drugim najpopularniejszym serwisem społecznościowym na świecie. Od 2023 roku prezesem YouTube jest Neal Mohan. Działanie Serwis używa technologii HTML5 i FLV do wyświetlania filmów zamieszczonych przez użytkowników (tzw. user-generated content), takich jak zwiastuny filmowe lub telewizyjne, teledyski, jak i dzieła amatorskie: wideoblogi i krótkie własne filmy. Większość materiałów została załadowana na YouTube przez prywatne osoby, ale wiele przedsiębiorstw (na przykład Columbia Broadcasting System, BBC, Universal Music Group, Polska Agencja Prasowa, Grupa TVN, CD Projekt), różne instytucje i organizacje oferują część swoich materiałów przez YouTube jako część programu partnerskiego. Niezarejestrowani użytkownicy mogą oglądać filmy, podczas gdy zarejestrowani mają możliwość umieszczenia nieograniczonej liczby filmów. Filmy, które zostaną uznane za zawierające treści nieodpowiednie dla młodszych użytkowników, są dostępne tylko dla zarejestrowanych w wieku co najmniej 18 lat. Umieszczanie filmów zawierających pornografię, objętych prawem autorskim, propagujących nienawiść oraz zachowania przestępcze i będących zniesławieniem jest zabronione w warunkach korzystania z usługi. Profile kont zarejestrowanych użytkowników są określane jako „kanały”. Na stronach serwisu wyświetlane są reklamy. Statystyki Według Google, w 2010 dziennie na YouTubie umieszczanych było ponad 85 tys. filmów, zajmujących ok. 2400 GB. Najpopularniejszym filmem na YouTubie jest Baby Shark Dance. Film przekroczył próg 10 miliardów wyświetleń dnia 13 stycznia 2022 roku. Obecnie ma ponad 13 081 091 040 (stan na 16 lipca 2023). Najpopularniejszym kanałem na YouTubie jest T-Series (poza założonymi przez YouTube kanałami Gry, Muzyka, które posiadają odpowiednio 93,6 mln oraz 119 mln subskrypcji). Posiada on ponad 245 mln subskrypcji i 228 399 324 795 wyświetleń filmów (stan na 16 lipca 2023). Kanał został założony 13 marca 2006 roku. Drugim pod względem popularności kanałem na YouTubie jest MrBeast. Posiada on 168 mln subskrypcji i ponad 28 593 061 918 wyświetleń filmów (stan na 16 lipca 2023). Kanał został założony 20 lutego 2012 roku. Najbardziej nielubianym filmem na YouTubie jest film „YouTube Rewind 2018: Everyone Controls Rewind | #YouTubeRewind” mający 20 327 559 „łapek w dół” (stan na 16 lipca 2023). Najbardziej lubianym filmem na YouTubie jest teledysk do piosenki Despacito w wykonaniu Luisa Fonsiego mający około 51,8 milionów „łapek w górę” (stan na 16 lipca 2023). Najczęściej komentowanym filmem na YouTubie jest teledysk do piosenki Dynamite zespołu BTS (będący także 4. materiałem wideo z największą liczbą polubień) mający 15 951 934 komentarzy (stan na 16 lipca 2023). Najbardziej lubianym komentarzem pod jakimkolwiek filmem jest komentarz youtubera Setha Evermana o treści „i’m the bald guy” pod teledyskiem piosenki bad guy autorstwa Billie Eilish. Komentarz posiada ponad 3,1 miliony polubień (stan na 12 sierpnia 2020). 27 lutego 2017 roku YouTube ogłosił, że użytkownicy oglądają miliard godzin filmów dziennie. Każdego miesiąca strona jest odwiedzana przez 2 miliardy zalogowanych użytkowników. Na samych urządzeniach mobilnych użytkownicy spędzają średnio godzinę dziennie. Każdy kraj ma własny aktualny ranking najpopularniejszych youtuberów. W Polsce opiera się on o subskrypcję kanałów i liczbę wyświetleń. Biorąc pod uwagę te parametry na pierwszym miejscu jest Blowek, który na swoim koncie ma 5,01 mln subskrypcji i ponad 1 099 844 520 wyświetleń (stan na 17 lipca 2023). 4 lutego 2021 roku najpopularniejszym kanałem w Polsce pod względem liczby subskrypcji i liczby wyświetleń został kanał Bazylland – Tractors & Excavators, który na swoim koncie zebrał 6,96 mln subskrypcji, 810 opublikowanych filmów i 3 224 905 624 wyświetleń (stan na 17 lipca 2022). 14 grudnia 2021 roku YouTube ogłosił, że najpopularniejszą grą komputerową na ich serwisie jest Minecraft, który dzięki filmom publikowanym przez tysiące twórców zdobył bilion wyświetleń. W drugim kwartale 2023 r. YouTube zarobił 7,67 mld dolarów dzięki reklamom, a ponad 2 miliardy zalogowanych użytkowników miesięcznie ogląda YouTube Shorts. Historia serwisu YouTube został założony przez Chada Hurleya, Steve’a Chena i Jaweda Karima, którzy byli wcześniej pracownikami przedsiębiorstwa PayPal. Hurley studiował na Indiana University of Pennsylvania. Chen i Karim studiowali informatykę na University of Illinois at Urbana-Champaign. Nazwa domeny youtube.com została aktywowana 14 lutego 2005, witryna była rozwijana przez kolejne miesiące. Twórcy udostępnili publicznie pierwszą wersję serwisu w maju 2005, sześć miesięcy przed oficjalnym debiutem YouTube’a. Podobnie jak wiele innych technologicznych startupów, YouTube wystartowało za sprawą tzw. anioła biznesu, mając jedynie prowizoryczne biuro w garażu. W listopadzie 2005 przedsiębiorstwo venture capital Sequoia Capital zainwestowało w YouTube 3,5 miliona dolarów amerykańskich. Dodatkowo Roelof Botha – partner przedsiębiorstwa i dawny Chief Financial Officer przedsiębiorstwa PayPal – dołączył do zarządu przedsiębiorstwa YouTube LLC. W kwietniu 2006 Sequoia Capital wniosła 8 milionów dolarów do spółki, która przeżyła ogromny wzrost popularności w ciągu kilku pierwszych miesięcy działalności. Pierwszym filmem opublikowanym w serwisie YouTube jest film pod tytułem Me at the zoo użytkownika jawed (Jawed Karim). Film ten został opublikowany 23 kwietnia 2005 o godzinie 20:27:12 PDT. W czasie lata 2006 YouTube był jedną z najszybciej rosnących witryn internetowych i stał się 5. najbardziej popularną stroną w rankingu Alexa Internet. Według badania z 16 lipca 2006 na YouTubie oglądano 100 milionów filmów dziennie, a 65 tys. nowych filmów umieszczano na serwisie w ciągu doby. Witryna miała średnio 100 milionów odwiedzających miesięcznie. 9 października 2006 ogłoszono, że przedsiębiorstwo może zostać kupione przez Google za 1,65 miliarda dolarów z kapitałem akcyjnym. Umowa zakupu pomiędzy Google i YouTube’em została zawarta po tym, jak YouTube przedstawił ugody z trzema przedsiębiorstwami medialnymi, unikając prawnych konsekwencji naruszania praw autorskich. Umowa została zawarta 13 listopada i była wówczas największą co do wielkości transakcją przedsiębiorstwa Google. Kalendarium Wpływ społeczny Przed wystartowaniem YouTube’a w 2005 roku było bardzo niewiele prostych metod na opublikowanie wideo przez zwykłego użytkownika. Dzięki prostemu interfejsowi YouTube umożliwił każdemu posiadającemu dostęp do Internetu umieszczanie filmów dostępnych dla widowni z całego świata. Szeroki zakres tematów objętych przez filmy z YouTube’a spowodował, że internetowe filmy stały się jedną z najważniejszych części kultury Internetu. Wersje językowe 19 czerwca 2007 roku Eric Schmidt zainaugurował w Paryżu lokalne interfejsy wyświetlane użytkownikom na podstawie lokalizacji. Interfejs w języku polskim został dodany tego samego dnia. Po wejściu na stronę youtube.com lokalizacja i język zostaje wybrana na podstawie adresu IP. Technologia wideo Odtwarzanie wideo – HTML5 YouTube wykorzystuje technologię HTML5, która pozwala na oglądanie filmów bez konieczności instalowania wtyczki Adobe Flash Player lub innej. Odtwarzanie wideo w tej technologii jest możliwe w przeglądarkach obsługujących tag video oraz kodek wideo H.264/MPEG-4 AVC lub format WebM (z kodekiem VP8). Narzędzia Pliki wideo z serwisu YouTube mogą być wyświetlane tylko na stronie serwisu lub w dedykowanej aplikacji i zazwyczaj nie można ich pobrać bezpośrednio. Istnieje jednak wiele narzędzi umożliwiających takie pobranie, np. Youtube-dl albo JDownloader. Youtuber Youtuber (wym. jutuber, „jutjuber”) – osoba zajmująca się tworzeniem i umieszczaniem filmów w serwisie internetowym YouTube. Zobacz też Godtube – zbliżony do YouTube’a serwis, założony w 2007 roku Przypisy Linki zewnętrzne Oficjalna strona YouTube Google Serwisy internetowe Google Amerykańskie usługi udostępniania wideo

5591

https://pl.wikipedia.org/wiki/Strefa%20Gazy

Strefa Gazy

Strefa Gazy ( []; , Recuat Azza) – obszar położony na wybrzeżu Morza Śródziemnego, graniczący na południowym zachodzie z Egiptem oraz na północy i wschodzie z Izraelem. Długość tego obszaru wynosi 40 km, szerokość ok. 10 km, a całkowita powierzchnia to 360 km². W latach 1922–1948 pod panowaniem Wielkiej Brytanii, która utworzyła Mandat Palestyny. Rezolucja Zgromadzenia Ogólnego ONZ nr 181 z 1947 roku przewidywała, że obszar ten będzie częścią planowanego państwa arabskiego. Po I wojnie izraelsko-arabskiej okręg Gazy znajdował się pod wojskowym zarządem Egiptu (1949–67), a później – Izraela (1967–94). Obszar pozostaje pod administracją władz Autonomii Palestyńskiej, jednak od czerwca 2007 faktyczną kontrolę sprawuje organizacja terrorystyczna Hamas (stan na 2019 rok). Strefa Gazy nie jest uznawana za część jakiegokolwiek niepodległego państwa, chociaż za pośrednictwem władz palestyńskich stawia żądania włączenia w skład przyszłego państwa Palestyna. Nazwa Nazwa terytorium pochodzi od jej największego miasta: Gazy. Geografia Strefa Gazy jest położona na Bliskim Wschodzie, na wybrzeżu Morza Śródziemnego. Graniczy na południowym zachodzie z Egiptem, a na południu i wschodzie z Izraelem. Długość granicy z Izraelem wynosi 59 km, a z Egiptem 13 km. Długość Strefy wynosi 40 km, szerokość ok. 10 km, a jej łączna powierzchnia to 360 km² (nieco więcej niż Kraków). Teren jest płaski lub lekko pofałdowany, a jego pofałdowanie wynika głównie z obecności nadmorskich wydm. Najwyżej położonym punktem jest wzgórze Abu ‘Awdah (Joz Abu’ Auda) 105 m n.p.m. Obszar strefy pozbawiony jest wód powierzchniowych. Tutejsze ziemie podlegają silnym procesom pustynnienia, a nieracjonalnie prowadzona gospodarka wodna wpływa na zasolenie zasobów słodkiej wody i zanieczyszczenie ich ściekami. Do bogactw naturalnych należą zasoby gazu ziemnego. Klimat Strefa Gazy ma klimat śródziemnomorski, który charakteryzuje się gorącymi i suchymi latami oraz łagodnymi zimami. Wiosna rozpoczyna się w marcu, a w drugiej połowie maja rozpoczyna się lato. Średnia temperatura latem wynosi , a zimą . Zimą zdarza się spadek temperatury do . Największe opady deszczu występują pomiędzy listopadem a marcem. Średnie roczne opady atmosferyczne wynoszą ok. 300 milimetrów. Podział administracyjny Strefa Gazy podzielona jest administracyjnie na pięć muhafaz: Gaza Północna () – jest położone na północ od miasta Gaza. Według szacunków Palestyńskiego Centralnego Biura Statystyk w 2017 roku żyło tu 368 978 mieszkańców. Znajdują się tu trzy miasta (Bajt Hanun, Bajt Lahija, Dżabalija), dwie wioski (al-Beddawiya, Izbat Beit Hanun) oraz jeden obóz uchodźców (Dżabalija). Gaza () – obejmuje miasto Gazę i jego okolicę. Według szacunków Palestyńskiego Centralnego Biura Statystyk w 2017 roku mieszkało tu 652 597 osób. Znajduje się tu jedno miasto (Gaza), trzy wioski (Juhor ad-Dik, Madinat al-Awda, al-Mughraqa) oraz jeden obóz uchodźców (Al-Shati). Dajr al-Balah () – jest położone na południe od miasta Gazy, w środkowej części Strefy Gazy. Według szacunków Palestyńskiego Centralnego Biura Statystyk w 2017 roku gubernatorstwo miało 273 200 mieszkańców. Znajdują się tutaj dwa miasta (Dajr al-Balah, Az-Zawajda), dwie wioski (al-Musaddar, Wadi as-Salqa) oraz cztery obozy uchodźców (Al-Burajdż, Dajr al-Balah, Al-Maghazi, Nusajrat). Chan Junus () – jest położone wokół miasta Chan Junus. Według szacunków Palestyńskiego Centralnego Biura Statystyk w 2016 roku w prowincji mieszkało 370 638 osób. Znajdują się tutaj trzy miasta (Abasan al-Kabira, Chan Junus, Bani Suhajla), dziewięć wiosek (Abasan al-Saghira, Khuza’a, al-Qarara, al-Fukhari, Qa’al-Kharaba, Qa’al-Qurein, Qizan an-Najjar, Umm Kameil, Umm al-Kilab). Rafah () – jest położone w południowej części Strefy Gazy, przy granicy z Egiptem. Według szacunków Palestyńskiego Centralnego Biura Statystyk w 2017 roku gubernatorstwo miało 233 878 mieszkańców. Znajduje się tutaj pięć miast (Rafah, Al-Bajuk, Al-Mawasi, Al-Karja as-Suwajdija, Szokat as-Sufi) oraz dwa obozy uchodźców (Rafah, Tall as-Sultan). Demografia Według szacunków Palestyńskiego Centralnego Biura Statystyk w 2017 w Strefie Gazy żyło osób, z czego 1,3 mln było uchodźcami palestyńskimi, pozostającymi pod opieką międzynarodowej agencji UNRWA (ang. United Nations Relief and Works Agency for Palestine Refugees in the Near East). Większość Palestyńczyków jest potomkami uchodźców, którzy opuścili swoje domy podczas wojny izraelsko-arabskiej 1948. Od tego czasu nieustannie notuje się duży wzrost populacji. Głównym tego powodem jest bardzo wysoki współczynnik dzietności, szacowany w 2017 roku na 4,13 dzieci na kobietę, co daje Strefie Gazy 31. miejsce na świecie pod względem dzietności (na 224 kraje uwzględnione w zestawieniu). Gęstość zaludnienia wynosi 5203 osób/km². Pod względem wyznaniowym większość mieszkańców jest sunnitami. Procentowo liczba muzułmanów to 98–99%, chrześcijan jest mniej niż 1%. Historia Historia ziem Kanaanu zawsze była określona przez strategiczne położenie przy szlaku handlowym Via Maris łączącym Afrykę Północną z krajami Lewantu na północy. Przez wieki był to najważniejszy szlak transportu towarów we wschodniej części basenu Morza Śródziemnego, wpływając na dzieje całego Bliskiego Wschodu. Starożytność Badania archeologiczne dowodzą, że pierwsze ślady osadnictwa ludzkiego w obszarze dzisiejszej Gazy pochodzą z V tysiąclecia p.n.e. Pojawiły się wówczas pierwsze osady rolnicze. Znalezione liczne zabytki rękodzieła: wyroby garncarskie i z kości słoniowej, co dowodzi, że ludzie ci posiadali wyraźnie wykształconą kulturę. Pod koniec IV tysiąclecia p.n.e. na ziemie Kanaanu zaczęły napływać pierwsze fale ludności egipskiej. Około 3400 p.n.e. Egipcjanie wznieśli twierdzę Taur Ikhbanah, która znajdowała się na południe od dzisiejszego miasta Gazy. Była to pierwsza starożytna twierdza egipska wzniesiona na zewnątrz starożytnego Egiptu. Z tego okresu pochodzą znalezione przedmioty wykonane z miedzi, wydobywanej w rejonie Petry. Dowodzi to utrzymywania więzi handlowych pomiędzy tymi ziemiami. Około 3300–3000 p.n.e. w obszarze Gazy rozwinęły się pierwsze ośrodki miejskie. Były to: Tell es-Sakan (początkowo twierdza egipska), Tell el-Ajjul i Gaza. Wraz z rozwojem handlu zmieniały się związki pomiędzy Egiptem a Kanaanem. Lądowym szlakiem handlowym „Via Maris” transportowano coraz więcej towarów, przyczyniając się do rozwoju gospodarczego położonych przy nim miast. Jednak z czasem interesy gospodarcze Egiptu przesunęły się na północ do dzisiejszego Libanu, skąd zaczęto sprowadzać drogą morską drzewo cedrowe. Rola Gazy została wówczas zredukowana do niewielkiego portu morskiego, do którego zawijały jedynie statki z podstawowymi towarami. Cały region zaczął wówczas cierpieć z powodu upadku gospodarki, a niepotrzebna już twierdza Tell es-Sakan została przez Egipcjan porzucona. Około XXV wieku p.n.e. rejon Gazy przeżył znaczny wzrost populacji, związany z osiedleniem się ludności kananejskiej. Jednak już w XXIII wieku p.n.e. nastąpiła zapaść gospodarcza i upadek tutejszych miast. Na miejscu opuszczonych miejscowości pojawiły się obozy nomadów, przemieszczających się z miejsca na miejsce w poszukiwaniu żywności, wody, opału i pastwisk dla zwierząt hodowlanych. Ponowne ożywienie koniunkturalne i rozwój społeczny pojawiły się w XX wieku p.n.e. Pojawiły się ośrodki miejskie Tell es-Sakan, Tell el-Ajjul i Gaza. Przed 1650 p.n.e. część Egiptu została przejściowo zajęta przez Kananejczyków. Wydarzenia te przyczyniły się do rozwoju handlu międzynarodowego. W 1484 p.n.e. egipski faraon Totmes III podbił obszar Gazy. Miasto Gaza zaczęło wówczas pełnić rolę egipskiej stolicy administracyjnej w Kanaanie. Pochodzące z około 1310 p.n.e. Listy amarneńskie wymieniają nazwę miasta „Azzati” (współczesna Gaza), które zostało ufortyfikowane przez faraona Seti I. Przez obszar Gazy przebiegała wówczas strategiczna droga lądowa (tzw. Droga Horusa), przy której odkryto pozostałości kilku starożytnych fortec egipskich. Około 1200 p.n.e. zaczęli napływać tutaj Filistyni, którzy zajęli nadmorskie miasta kanaanejskie (Gaza, Ekron, Aszdod, Aszkelon i Gat). Filistyni zdołali także przejściowo osiedlić się w części Egiptu. Wprawdzie faraon Ramzes III wypędził ich, nie był on jednak w stanie wyprzeć ich z pasa nadmorskiego Kanaanu. Według Biblii największym tutejszym miastem była Gaza, która była miastem kananejskim (por. Księga Rodzaju 10:19), zależnym politycznie od Egiptu. Miasto było wówczas dobrze prosperującym portem morskim i stolicą pięciu satrapii filistyńskich (Gaza, Ekron, Aszdod, Aszkelon i Gat). Stary Testament wspomina historię izraelskiego sędziego Samsona, który został wzięty do niewoli przez Filistynów i przyprowadzony do Gazy. Poniósł on śmierć burząc świątynię filistyńskiego boga Dagona (Księga Sędziów 16:28–30). Przez długie lata pentapolis filistyńska cieszyło się względną niezależnością, płacąc jednak daniny potężniejszym sąsiadom. W 1000 p.n.e. kontrolę nad tymi ziemiami zdobył król izraelski Dawid. Około 800 p.n.e. założono starożytne miasto i port morski Anthedon, które pozostawało zamieszkane jako miasto Tida do 1100 roku n.e. Jest to miejsce, w którym archeolodzy odkryli wiele cennych skarbów. W 734 p.n.e. Gaza została lennikiem neoasyryjskim. W 609 p.n.e. egipski faraon Necho II przejściowo odzyskał kontrolę nad Gazą, ale już w 605–601 p.n.e. została ona zdobyta przez Neobabilończyków. Za panowania króla Cyrusa Wielkiego Gaza ofiarowała 20–30 ton kadzidła, aby utrzymać status sojusznika perskiego, za co została zwolniona z obowiązku płacenia corocznego hołdu lennego. W tym okresie nastąpił szybki rozwój obszaru Gazy. Grecki historyk Herodot przedstawił Gazę jako duże miasto portowe, otoczone murami obronnymi. Rozwojowi miasta sprzyjało korzystne położenie na skrzyżowaniu szlaków karawan handlowych. Około 520 p.n.e. na terenie Gazy powstały faktorie greckie. Głównymi towarami były: kadzidło, lecznicza mira, grecka porcelana i bite monety (z 380 p.n.e. pochodzą odnalezione monety bite na wzór ateńskich). W 332 p.n.e. macedoński król Aleksander Wielki po zdobyciu Gazy dokonał masakry ludności, a ocalałe kobiety i dzieci uczynił niewolnikami. Miasto stało się kolonią grecką, zamieszkaną w większości przez Beduinów. Po śmierci Aleksandra Wielkiego w wyniku wojen diadochów rejon Gazy znalazł się pod panowaniem dynastii Ptolemeuszy, którzy kontrolowali Egipt i Judeę. Dążąc do podbicia terenów dzisiejszej Syrii i Libanu, Ptolemeusz stoczył w 321 p.n.e. bitwę pod Gazą, w której pokonał Seleucydów (w bitwie wzięły udział słonie bojowe). W wyniku serii kolejnych wojen w 198 p.n.e. Gaza przeszła w ręce Seleucydów. W ich państwie znajdowały się ważniejsze kraje Bliskiego i Środkowego Wschodu: Syria, Mezopotamia, Persja oraz dolina Indusu. Rządy Seleucydów doprowadziły do wybuchu w 167 p.n.e. żydowskiego powstania Machabeuszy, które doprowadziło do powstania państwa Machabeuszy. Dobrze rozwijający się obszar Gazy znalazł się strefie interesów Machabeuszy. Jonatan Machabeusz w swojej kampanii 145–143 p.n.e. zdobył i zniszczył miasta Gaza i Anthedone. Aleksander Jannaj przez rok oblegał Gazę w 102 p.n.e. Gdy w końcu mieszkańcy poddali się, Aleksander zniszczył Gazę, Anthedone i Raphia. W owym czasie Żydzi pogrążyli się w wojnie domowej pomiędzy stronnictwami Saduceuszów a Faryzeuszów, co w 63 p.n.e. wykorzystali Rzymianie i zajęli Judeę. Obszar Gazy wszedł w skład prowincji syryjskiej. W 57 p.n.e. rzymski prokonsul Gabiniusz odbudował Gazę, która stała się ważnym ośrodkiem kulturalnym i religijnym (świątynia Marneion). W 35 p.n.e. cesarz Oktawian August oddał miasto z okolicznymi ziemiami w ręce króla Judei Heroda Wielkiego. Pod jego rządami w rejonie Gazy znacznie wzrosła liczebność Żydów, jednak samo miasto pozostało pogańskie. Tutejsze świątynie były poświęcone różnym bogom, w tym Marnasowi (kreteńskiemu Zeusowi), Słońcu, Afrodycie, Apollinowi, Hestii, Hekate. Gdy w 66 roku n.e. wybuchła wojna żydowska (66–73) przeciwko cesarstwu rzymskiemu. Żydzi, mszcząc się za masakrę w Cezarei, zniszczyli Gazę, Anthedone i ich okoliczne wioski. W 130 r. rzymski cesarz Hadrian odwiedził odbudowaną Gazę. Po stłumieniu kolejnego żydowskiego powstania Bar-Kochby, Rzymianie w roku 135 zmienili nazwę kraju z Judea na Syria Palestina (Syria palestyńska, czyli filistyńska – od nazwy tutejszych ziem „Philistia”). Gdy w 395 roku cesarz Teodozjusz umierając podzielił Imperium Rzymskie na Cesarstwo Zachodniorzymskie i Cesarstwo Wschodniorzymskie (czyli Bizancjum), Palestyna z rejonem Gazy znalazły się pod kontrolą Bizancjum. W 401 roku cesarz Arkadiusz zakazał w Gazie kultu pogańskiego. Doszło wówczas do prześladowania pogan i niszczenia ich mienia i kultury. Zamieszki w mieście – w którym istniało 8 świątyń pogańskich, a gmina chrześcijańska liczyła jedynie około 200 osób – trwały 10 dni. Na miejscu zburzonej świątyni rzymskiej arcybiskup Gazy św. Porfiriusz zbudował kościół na rzucie krzyża (bazylikę Eudokii). W okolicach miasta żył na przełomie III i IV wieku św. Hilarion, którego życie opisał św. Hieronim. Mnich ten przeszczepił na ziemię palestyńską życie eremickie, będąc wcześniej uczniem św. Antoniego Wielkiego. W Dajr al-Balah wybudowano klasztor św. Hilariona, który znajdował się przy miejscu pochówku św. Hilariona. Miasto Dajr al-Balah zawdzięcza swoją nazwę właśnie jemu, ponieważ arabskie słowo „deir” oznacza „klasztor”, a „al-balah” oznacza „palmy” (rosnące wokoło). Średniowiecze Gdy w roku 496 król Aksum podarował cesarzowi Anastazjuszowi I żyrafę, która trafiła najpierw do portu w Gazie. Wydarzenie to wywarło duży wpływ na artystów Gazy, m.in. twórców mozaik. W 536 roku biskup Marcjan konsekrował kościół pod wezwaniem św. Sergiusza, a w 540 roku miało miejsce apogeum chrześcijańskiej obecności w Gazie. Z miasta wyruszyły wówczas pielgrzymki w kierunku Synaju. W 615 roku Gaza przeżyła inwazję wojsk perskich Chosroesa II Parwiza z dynastii Sasanidów. W roku 634 rejon Gazy zajęli muzułmanie, jednak samo miasto zostało zdobyte w 637 bez większego oporu. Ogromna większość mieszkańców tych okolic przeszła wówczas na islam. Ci, którzy pozostali chrześcijanami, mieli pozwolenie na wyznawanie swojej wiary. W 661 roku obszar Gazy wszedł w skład kalifatu Ummajjadów. W roku 750 nastąpił koniec dominacji Umajjadów i początek epoki Abbasydów. Gaza była wówczas ważnym ośrodkiem handlu i rzemiosła, a jednocześnie centrum kultury muzułmańsko-chrześcijańskiej z tolerancyjnym prawem islamskim. Dla muzułmanów miasto Gaza miało szczególne znaczenie, ponieważ było miejscem pochówku Haszima, dziadka Mahometa. Z tego powodu miasto zostało odbudowane, a architektura chrześcijańska wymieszała się z architekturą islamską. Wybudowano górujący nad miastem meczet Umar Ibn Al-Khattab. Urodził się tutaj islamski teolog Muhammad al-Shafi (767–820), który założył sunnicki mazhab (Szafi). Dominującym językiem stał się arabski, chociaż greka i aramejski nadal pozostawały w powszechnym użyciu. W latach 780–800 doszło do licznych napadów Beduinów od strony pustyni. W roku 978 Gaza weszła do kalifatu Fatymidów, a w latach 1079–1099 była pod panowaniem Wielkich Seldżuków. Fanatyczne postępowanie Seldżuków i ograniczanie chrześcijanom prawa dostępu do miejsc świętych w Ziemi Świętej doprowadziły do zorganizowania w 1096 roku I wyprawy krzyżowej. W 1100 roku krzyżowcy zajęli rejon Gazy, który włączyli w granice Królestwa Jerozolimskiego. W 1149 roku król Baldwin III ufortyfikował Gazę i oddał ją w ręce templariuszy. Nastąpił wówczas rozwój miasta dolnego, pełniącego rolę służebną wobec fortecy, która była wykorzystywana do atakowania pobliskiego arabskiego miasta Aszkelon. W roku 1178 wojska muzułmańskie sułtana Saladyna zdobyły miasto Gazę. W następnych latach Saladyn kontynuował swoje podboje i w roku 1187 zajął Jerozolimę, doprowadzając do upadku Królestwa Jerozolimskiego. Saladyn promował surowe islamskie poglądy sunnizmu na religię i oświatę, co walnie przyczyniło się do zjednoczenia podbitych przez niego ziem. Stojący w Deir al-Balah klasztor św. Hilariona przebudowano wówczas na meczet Al Khader. Siły angielskie i francuskie (III wyprawa krzyżowa) odzyskały część ziem, w tym Gazę, którą zajął w 1191 roku król Ryszard I Lwie Serce. Odbudowano wówczas fortyfikacje Gazy, jednak już w roku 1193 musiano je rozebrać w wyniku zawartych porozumień Traktatu Jafy. Krzyżowcy przebudowali wielki meczet w Gazie na Katedrę św. Jana Chrzciciela (obecnie meczet Great Omari). W 1250 roku obszar Gazy znów powrócił pod panowanie muzułmanów. W roku 1260 Gaza została całkowicie zniszczona przez najazd mongolski Hulagu-chana. W roku 1277 rozpoczął się okres bujnego rozwoju rejonu Gazy pod panowaniem mameluków z Damaszku. Był on przerwany w 1294 roku przez trzęsienie ziemi, które spustoszyło Gazę. W 1340 odbudowano wielki meczet. Arabski podróżnik Ibn Batutta odwiedził Gazę w 1355 roku i opisał ją jako „miasto duże i ludne, posiadające wiele meczetów. Nie było jednak żadnych murów wokół niego. Był tam stary wspaniały meczet”. Czasy nowożytne W 1516 roku obszar Gazy został przyłączony do Imperium Osmańskiego. Gaza była wówczas już małą miejscowością, z nieczynnym portem, zniszczonymi budynkami i podupadłą gospodarką. Wojska tureckie szybko zdławiły mały opór i Region Gazy (tur. Sanjak Gazy) wszedł w skład prowincji Syrii. W 1660 roku Gaza została uznana stolicą Palestyny, co dało początek okresu nowej świetności miasta. Odnowiono stary meczet i wybudowano kilkanaście nowych. Pojawiły się łaźnie i targowiska tureckie. W roku 1799 przez obszar Gazy przeszły wojska francuskie, dowodzone przez Napoleona Bonaparte. Napoleon kazał w Gazie pozbawić życia 2000 jeńców tureckich, których nie mógł ani transportować, ani żywić. Jednak obecność Francuzów była tak krótka, że nie wywarła większego wpływu na tutejszą kulturę. Po kilku miesiącach Gaza wróciła pod panowanie tureckie. Na początku XIX wieku obszar Gazy został zdominowany kulturowo przez Egipt. W 1832 roku Muhammad Ali (Pasza), dążąc do stworzenia imperium egipskiego, podbił Gazę z większą częścią Palestyny. Od tego czasu mieszkańcy tych ziem czerpali zyski z handlu karawanowego między Syrią a Egiptem. W 1840 roku w pobliżu Gazy doszło do bitwy wojsk tureckich z egipskimi, która położyła kres egipskiemu panowaniu nad Palestyną. XX wiek rozpoczął się od dwóch niszczycielskich trzęsień ziemi w roku 1903 i 1914. Podczas I wojny światowej w roku 1917 obszar Gazy stał się polem ciężkich walk pomiędzy wojskami tureckimi a brytyjskimi. 8 stycznia 1917 roku australijskie i nowozelandzkie oddziały konne zaatakowały i zdobyły turecki fort w mieście Rafah. 26 marca 1917 roku doszło do I bitwy o Gazę, podczas której brytyjski atak poniósł klęskę głównie z powodu braku komunikacji między nacierającymi oddziałami. Do II bitwy o Gazę doszło 17 kwietnia 1917 roku. Ten atak został poprzedzony ostrzałem artyleryjskim (z użyciem broni gazowej), a w walkach użyto kilku czołgów. Pomimo tego Brytyjczycy ponieśli ciężkie straty i nie zdołali przełamać pozycji tureckich w Gazie. Po wzmocnieniu oddziałów wojska brytyjskie przeprowadziły kolejną ofensywę, podczas której doszło do III bitwy o Gazę (31 października – 7 listopada 1917 roku). Ostatecznie brytyjski generał Edmund Allenby wkroczył do Gazy jako zwycięzca, a następnie 9 grudnia 1917 roku – do Jerozolimy. Historia najnowsza Po zakończeniu I wojny światowej decyzją Ligi Narodów obszar Gazy wraz z Palestyną przypadł Wielkiej Brytanii, która utworzyła na tym obszarze Mandat Palestyny. Oficjalne nadanie pełnomocnictw mandatowych nastąpiło 1 lipca 1920 roku. Począwszy od Starożytności, przez cały ten czas w obszarze Gazy zamieszkiwali Żydzi. Dopiero arabskie zamieszki w Gazie w 1929 zmusiły ich do opuszczenia tego obszaru. W następstwie rozruchów arabskich brytyjskie władze mandatowe zakazały Żydom zamieszkiwania w obszarze Gazy. Mimo tego w 1930 roku grupa syjonistów utworzyła w środkowej części tego obszaru kibuc Kefar Darom. Został on ewakuowany i zniszczony podczas zamieszek arabskich w latach 1936–1939, a odbudowany w 1946 roku. Gdy w latach 1947–1948 zaczęły mnożyć się incydenty zbrojne pomiędzy Arabami a Żydami, rząd brytyjski zdał sobie sprawę, że sytuacja w Mandacie Palestyny wymyka się spod kontroli. Dlatego 2 kwietnia 1947 oficjalnie przekazał sprawę Palestyny do Organizacji Narodów Zjednoczonych, która 29 listopada 1947 roku przyjęła rezolucję nr 181. Była to decyzja w sprawie podziału Palestyny na dwa państwa: żydowskie i arabskie. W myśl tego planu obszar Gazy miał znajdować się w nowo utworzonym państwie arabskim. Po proklamacji niepodległości Izraela 14 maja 1948 roku rozpoczęła się I wojna izraelsko-arabska. W trakcie walk obszar Gazy został zajęty przez wojska egipskie. Podczas rozmów o warunkach ogłoszenia zawieszenia broni, które były prowadzone na wyspie Rodos, Izrael żądał całkowitego wycofania się Egipcjan z obszaru dawnej Palestyny. Po trudnych rozmowach porozumienie o zawieszeniu broni między Izraelem a Egiptem podpisano 24 lutego 1949 roku. Na jego mocy wojska egipskie pozostały w obszarze Gazy, który od tej pory był nazywany „Strefą Gazy”. W ten sposób rozpoczął się okres egipskiej okupacji Gazy, który trwał do 1967 roku (z przerwą czterech miesięcy podczas kryzysu sueskiego w 1956 roku, kiedy to Izrael zajął strefę). Pod koniec I wojny izraelsko-arabskiej, 22 września 1948 roku Liga Arabska ogłosiła powstanie w mieście Gaza rządu palestyńskiego (arab. حكومة عموم فلسطين, hukumat 'umum Filastin). Ogłosił on 1 października 1948 roku powstanie niepodległego państwa Palestyny. Na czele rządu stanął premier Ahmed Hilmi Abd al-Baqi, ministrem spraw zagranicznych został Jamal al-Husayni. Rząd uznał flagę palestyńską. Utworzenie tego rządu zostało zaplanowane przez Ligę Arabską jako próba ograniczenia wpływów Transjordanii na ziemiach palestyńskich. Okazało się jednak, że rząd nie został uznany przez Transjordanię i żadne nie-arabskie państwo. Uznały go jedynie: Egipt, Syria, Liban, Irak, Arabia Saudyjska i Jemen. W rzeczywistości palestyński rząd w Gazie znajdował się pod całkowitą kontrolą Egiptu i wywierał niewielki wpływ na sytuację Palestyńczyków w Strefie Gazy. Został on później przeniesiony z Gazy do Kairu. Rząd wydawał palestyńskie paszporty, które zostały unieważnione w 1959 roku przez egipskiego prezydenta Gamal Abdel Nasera. Egipt nigdy formalnie nie anektował Strefy Gazy, ale traktował ją jak terytorium okupowane i zarządzał przez gubernatora wojskowego. Po I wojnie izraelsko-arabskiej w 1948 roku do Strefy Gazy napłynęło wielu uchodźców palestyńskich z terenów zajętych przez Izrael. Spowodowało to znaczny wzrost populacji Strefy. Palestyńscy uchodźcy nigdy nie otrzymali oferty uzyskania obywatelstwa egipskiego. 8 grudnia 1949 roku Zgromadzenie Ogólne ONZ formalnie powołało Agencję Narodów Zjednoczonych dla Pomocy Uchodźcom Palestyńskim na Bliskim Wschodzie (ang. United Nations Relief and Works Agency for Palestine Refugees in the Near East, UNRWA). W wielu obozach uchodźców w Strefie Gazy zaczęły od 1948 roku powstawać grupy palestyńskich bojowników fedainów (arab. فدائيون, fidā'iyūn), które przenikały na terytorium Izraela i przeprowadzały ataki terrorystyczne. Palestyńczycy traktowali to jako formę wojny partyzanckiej, podczas gdy rząd izraelski przedstawiał ich jako terrorystów. Ataki były jednak przeprowadzane z pozostającej pod egipską kontrolą Strefy Gazy, i to mimo obowiązującego zawieszenia broni izraelsko-egipskiego. Według Martina Filberta w latach 1951–1955 w wyniku tych ataków zginęło 1967 Izraelczyków. Agencja Żydowska podaje inną liczbę ofiar w latach 1951–1956: 400 zabitych i 900 rannych. Największe nasilenie ataków fedainów ze Strefy Gazy nastąpiło po 1954, kiedy to egipski rząd formalnie wyraził zgodę na utworzenie obozów szkoleniowych dla fedainów w Strefie Gazy i w północno-wschodniej części Półwyspu Synaj. Aby przeciwdziałać tym atakom, Izraelczycy utworzyli w sierpniu 1953 roku jednostkę specjalną Unit 101 (hebr. יחידה 101). W lutym 1955 roku przeprowadziła ona duży atak na egipskie pozycje w Strefie Gazy. Operacja nazywała się „Czarna Strzała” i dowodził nią Ariel Szaron. W jej wyniku zginęło 42 egipskich żołnierzy, a 36 zostało rannych. Izraelczycy stracili 8 żołnierzy. Operacja ta wywołała wielki wstrząs w Strefie Gazy i Egipcie. Ogółem raporty ONZ wymieniają 17 izraelskich rajdów odwetowych i 31 ataków na arabskie miasta przeprowadzonych w Strefie Gazy w latach 1949–1956. W 1956 roku izraelskie oddziały wkroczyły do miasta Chan Junus w Strefie Gazy i przeprowadziły przeszukiwania domów w poszukiwaniu fedainów oraz broni. Podczas tej operacji zginęło 275 Palestyńczyków oraz dodatkowo w obozie uchodźców w Rafah zginęło 111 Palestyńczyków. Izrael wyjaśnił, że tak duża liczba ofiar wynikała z „oporu uchodźców”. Podczas kryzysu sueskiego w 1956 roku Izraelczycy wkroczyli do Strefy Gazy i okrążyli siły egipskie w rejonie Gazy i Rafah. Izraelskie siły wyłapywały fedainów, których prawdopodobnie rozstrzelano w dwóch masakrach. Liczbę zabitych ocenia się na 66 fedainów, chociaż dyplomacja Stanów Zjednoczonych wskazywała, że z 500 fedainów wziętych do niewoli zabito „około 30”. Strefa Gazy znalazła się pod izraelską kontrolą w wyniku wojny sześciodniowej w 1967 roku. Pod izraelską okupacją Żydzi utworzyli w południowo-zachodniej części Strefy blok osiedli Gush Katif. W sumie w Strefie Gazy wybudowano 21 żydowskich osiedli, które zajmowały 20% powierzchni terytorium. Założono je z powodów ideologicznych oraz względów bezpieczeństwa. Strefa Gazy pozostawała pod izraelską okupacją do 1994 roku. W marcu 1979 roku Izrael i Egipt podpisały traktat pokojowy izraelsko-egipski. Kwestie statusu Strefy Gazy nie zostały umieszczone w traktacie, jednak Egipt zrzekł się wszystkich roszczeń terytorialnych do ziem pozostających poza międzynarodowymi granicami. W maju 1994 roku doszło do zawarcia porozumienia z Oslo, które dało początek tworzenia Autonomii Palestyńskiej. 4 maja 1994 roku Izrael i Organizacja Wyzwolenia Palestyny podpisały w Kairze Porozumienie Gaza-Jerycho o utworzeniu ograniczonej Autonomii Palestyńskiej w Strefie Gazy i okolicy miasta Jerycho. Znaczna część Strefy Gazy (poza obszarem żydowskich osiedli i terenów wojskowych) przeszła wówczas pod palestyńską administrację. Izraelskie oddziały wycofały się z miasta Gaza i innych obszarów miejskich Strefy, pozostawiając je pod kontrolą nowo powstałej palestyńskiej policji. Jednak pomimo wycofania się, Izrael sprawował całkowitą kontrolę nad przestrzenią powietrzną oraz granicami lądowymi i morskimi Strefy. Jasir Arafat wybrał Gazę jako pierwszą stolicę Autonomii Palestyńskiej. W marcu 1996 roku w Gazie odbyła się inauguracyjna sesja Palestyńskiej Rady Narodowej. Palestyńska populacja w Strefie Gazy cierpiała z powodu złego zarządzania i wysokiej korupcji. Większość inwestycji budowlanych i przemysłowych w Strefie było uzależnionych od wysokich łapówek, których wymagała administracja oraz palestyńskie siły bezpieczeństwa. Powodowało to wzrost niezadowolenia społecznego. Gdy we wrześniu 2000 roku wybuchło palestyńskie powstanie Intifada Al-Aksa, zbrojne organizacje Hamas i Islamski Dżihad przeprowadziły ze Strefy Gazy wiele ataków terrorystycznych na Izrael. Był to także początek ostrzału rakietowego i moździerzowego żydowskich osiedli oraz terenów przygranicznych ze Strefą. Sytuacja ta stawała się coraz trudniejsza dla rządu izraelskiego, który w lutym 2005 roku podjął decyzję o jednostronnym wycofaniu się ze Strefy Gazy. W okresie od 15 sierpnia do 12 września 2005 roku ewakuowano wszystkie żydowskie osiedla ze Strefy Gazy. Zlikwidowano także wszystkie bazy wojskowe i zniesiono zamknięte strefy militarne (w tym opuszczono międzynarodową granicę Strefy Gazy z Egiptem – Egipt zobowiązał się do przejęcia kontroli nad granicą i uniemożliwienia przemytu zakazanych towarów). Pod kontrolą izraelską pozostały jedynie przejścia graniczne, w tym sprawowano monitoring nad przejściem między Strefą a Egiptem w Rafah. 25 stycznia 2006 roku odbyły się palestyńskie wybory parlamentarne, które niespodziewanie wygrał Hamas. Izrael i społeczność międzynarodowa (Stany Zjednoczone i Unia Europejska) odmówiły jednak uznania prawa Hamasu do sprawowania rządów w Autonomii Palestyńskiej. Hamas jest powszechnie postrzegany jako organizacja terrorystyczna, która odmawia uznania prawa do istnienia państwa Izrael. Z tego powodu przerwano bezpośrednią pomoc dla palestyńskiego rządu i skierowano ją do niezależnych organizacji humanitarnych. Wywołało to zamieszanie polityczne i gospodarczą zapaść, zmuszając wielu Palestyńczyków do emigracji zarobkowej ze Strefy Gazy. W styczniu 2007 roku w Strefie Gazy wybuchły gwałtowne walki pomiędzy zbrojnymi frakcjami Hamasu a Al-Fatah. Skala walk przyjęła rozmiary palestyńskiej wojny domowej. Ostatecznie Hamas pokonał siły Al-Fatah i przejął kontrolę nad Strefą Gazy. Przywódcy polityczni Hamasu ogłosili się legalnym rządem Autonomii Palestyńskiej. Palestyński prezydent Mahmud Abbas zareagował ogłoszeniem stanu wyjątkowego, rozwiązał rząd jedności narodowej i sformował nowy rząd, bez udziału Hamasu. Nowy rząd został uznany przez społeczność międzynarodową (w tym przez Egipt, Jordanię i Arabię Saudyjską). Egipt przeniósł swoją ambasadę z Gazy na Zachodni Brzeg. Od tamtej pory rząd Hamasu w Strefie Gazy pozostaje w całkowitej izolacji międzynarodowej, dyplomatycznej i gospodarczej. Nowy palestyński rząd premiera Salam Fajjada podjął próbę pojednania z Hamasem, pod warunkiem zwrócenia Autonomii Palestyńskiej kontroli nad Strefą Gazy. Hamas po przejęciu kontroli nad Strefą Gazy rozpoczął usuwanie urzędników Al-Fatah ze wszystkich stanowisk. Amnesty International poinformowała o zamknięciu gazet i nękaniu dziennikarzy. Doszło również do prześladowań i napaści na chrześcijan. Przez cały ten czas Hamas kontynuował przemyt broni i amunicji do Strefy Gazy. Broń ta była wykorzystywana do ostrzału rakietowego przygranicznych terenów Izraela. Według danych izraelskich od przejęcia przez Hamas kontroli nad Strefą Gazy do końca stycznia 2008 roku na Izrael spadło 697 rakiet i 822 pociski moździerzowe. W odpowiedzi Izrael atakował wyrzutnie rakiet Kassam i wojskowe obiekty Hamasu. 19 września 2007 roku rząd izraelski ogłosił Strefę Gazy wrogim terytorium i wprowadził ograniczenia w dostawach paliwa i energii elektrycznej. W styczniu 2008 roku nastąpiło gwałtowne pogorszenie sytuacji i 19 stycznia Izrael wstrzymał dostawy paliwa, wywołując niedobory w prądzie. Społeczność międzynarodowa potępiła Izrael za wymierzanie zbiorowej kary mieszkańcom Strefy Gazy. Na początku marca 2008 izraelskie naloty i operacje lądowe spowodowały śmierć 110 Palestyńczyków w Strefie Gazy. Pomimo apeli izraelskich i nacisków międzynarodowych Egipt nie uszczelnił granicy ze Strefą Gazy, umożliwiając dalszy przemyt broni. W okresie od 27 grudnia 2008 do 18 stycznia 2009 roku armia izraelska przeprowadziła w Strefie Gazy operację „Płynny Ołów” przeciwko Hamasowi. W sumie zginęło 1300 Palestyńczyków i 13 Izraelczyków. Po 22 dniach walk Izrael zgodził się na wprowadzenie zawieszenia broni i wycofał swoje wojska ze Strefy. W 2018 roku w mediach pojawiły się informacje na temat projektu planu pokojowego opracowanego w administracji Donalda Trumpa, w ramach którego strefa Gazy zostałaby powiększona czterokrotnie przez włączenie terytoriów należących do Egiptu, w zamian Egipt uzyskałby terytoria izraelskie wzdłuż dotychczasowej granicy między tymi państwami, a Izrael uzyskał część obszaru Zachodniego Brzegu Jordanu z osiedlami żydowskimi. Gospodarka Port morski w mieście Gaza. Dwa lotniska z jednym utwardzonym pasem startowym. Jedno lądowisko dla helikopterów. Produkcja energii 140 MW (2005), konsumpcja 230 MW (2005). Bezrobocie 34,8% (2006). Główne produkty rolne: oliwki, cytrusy, warzywa, wołowina, nabiał. The World Factbook wymienia jedną stację telewizyjną i 10 radiowych (2008). Uwagi Przypisy Linki zewnętrzne Zdjęcie satelitarne Strefy Gazy Google Maps Mapa Strefy Gazy z grudnia 1991 (widoczne żydowskie osiedla i drogi dojazdowe) Mapa Strefy Gazy z marca 1999 Palestine’s Web Directory Geografia Izraela Regiony Palestyny

44895

https://pl.wikipedia.org/wiki/Polska

Polska

Polska, Rzeczpospolita Polska (RP) – państwo unitarne w Europie Środkowej, położone między Morzem Bałtyckim na północy a Sudetami i Karpatami na południu, w przeważającej części w dorzeczu Wisły i Odry. Od północy Polska graniczy z Rosją (z jej obwodem królewieckim) i Litwą, od wschodu z Białorusią i Ukrainą, od południa ze Słowacją i Czechami, od zachodu z Niemcami. Większość północnej granicy Polski wyznacza wybrzeże Morza Bałtyckiego. Polska Wyłączna Strefa Ekonomiczna na Bałtyku graniczy ze strefami Danii i Szwecji. Granice z Ukrainą, Białorusią i Rosją stanowią równocześnie granicę zewnętrzną NATO, Unii Europejskiej i strefy Schengen. Powierzchnia administracyjna Polski wynosi 312 696 km², co daje jej 69. miejsce na świecie i 9. w Europie. Zamieszkana przez 37 766 327 ludzi (2022), zajmuje pod względem liczby ludności 38. miejsce na świecie (wg danych za 2020 rok), a 5. w Unii Europejskiej. Polska podzielona jest na 16 województw. Jej największym miastem i jednocześnie stolicą jest Warszawa. Inne metropolie to Kraków, Wrocław, Łódź, Poznań, Gdańsk, Szczecin. Największą polską aglomeracją policentryczną jest konurbacja górnośląska. Polska jest krajem jednolitym etnicznie – 97% ludności deklaruje narodowość polską. Pierwszą historycznie potwierdzoną datą opisującą dzieje Polski jest rok 966, gdy książę Mieszko I, władca obszarów mieszczących się współcześnie w większości w granicach Polski, przyjął chrzest. W 1025 powstało Królestwo Polskie, którego pierwszym królem był syn Mieszka I, Bolesław I Chrobry. W 1385 Polska zawarła porozumienie z Wielkim Księstwem Litewskim, podpisując akt unii w Krewie; związek ten zacieśniła unia lubelska z 1569, w wyniku czego powstała Rzeczpospolita Obojga Narodów, jedno z największych i najludniejszych państw na mapie szesnasto- i siedemnastowiecznej Europy, które w latach 1618–1621, po rozejmie w Dywilinie, miało powierzchnię około 1 mln km². Jej ustrój wewnętrzny określany jest jako demokracja szlachecka, zaś monarchę wybierano w systemie tak zwanej wolnej elekcji. Rzeczpospolita przestała istnieć w wyniku III rozbioru, w 1795, kiedy to jej terytorium podzielone zostało między Prusy, Rosję i Austrię. Po 123 latach, pod koniec I wojny światowej, w 1918, Polska odzyskała niepodległość (odrodzona wówczas państwowość nazywana jest II Rzecząpospolitą). 1 września 1939 atakiem Niemiec na Polskę rozpoczęła się II wojna światowa, zaś 17 września 1939 nastąpiła agresja ZSRR; wobec tego w październiku 1939 całe terytorium kraju znalazło się pod okupacją niemiecką i sowiecką. W wyniku II wojny światowej życie straciło ponad sześć milionów obywateli Polski. Konferencja jałtańska w lutym 1945 umieściła Polskę w strefie wpływów ZSRR. W lipcu 1945 postanowieniami konferencji poczdamskiej granice Polski przesunięto na zachód (między linię Odry i Nysy Łużyckiej, a linię Curzona), przyłączając Ziemie Odzyskane w miejsce Kresów Wschodnich. Polska Rzeczpospolita Ludowa (nazwa państwa przyjęta w 1952) była państwem satelickim ZSRR w formule tzw. demokracji ludowej. Rządy w systemie monopartyjnym sprawowała komunistyczna Polska Partia Robotnicza, a następnie Polska Zjednoczona Partia Robotnicza (przy formalnym istnieniu ugrupowań satelickich). W okresie zimnej wojny PRL należała do Układu Warszawskiego, stanowiła zatem część tzw. bloku wschodniego. Po przemianach politycznych zapoczątkowanych w konsekwencji Okrągłego Stołu i częściowo demokratycznych wyborów parlamentarnych w czerwcu 1989 został powołany pierwszy rząd z premierem spoza partii komunistycznej. Polska zmodyfikowała konstytucję, zmieniając 31 grudnia 1989 nazwę państwa na Rzeczpospolita Polska i stając się krajem demokratycznym. Mimo olbrzymich strat w ludziach oraz znacznego zniszczenia kraju w wyniku II wojny światowej w Polsce udało się zachować wiele bogactwa kulturowego. Znajduje się tu 17 miejsc wpisanych na listę światowego dziedzictwa UNESCO (15 obiektów dziedzictwa kulturowego i 2 o charakterze przyrodniczym), 123 pomniki historii oraz duża liczba zarejestrowanych zabytków. Od początku transformacji ustrojowej w gospodarkę rynkową, Polska utrzymuje bardzo wysoki wskaźnik rozwoju społecznego (HDI). W kraju stopniowo zwiększa się wolność ekonomiczna. Polska jest demokratycznym państwem z rozwiniętą, wysokodochodową gospodarką i wysokim wskaźnikiem jakości życia; większość Polaków (57%) pracuje w sektorze usług. Ponadto rocznie Polskę odwiedza około 17,5 mln turystów (2016), dzięki czemu jest jednym z najczęściej odwiedzanych krajów świata. Polska jest siódmą co do wielkości gospodarką w Unii Europejskiej i jedną z najszybciej rozwijających się gospodarek europejskich. W badaniu wskaźnika demokracji, przeprowadzanym przez zespół związany z tygodnikiem The Economist, Polska zajęła w 2021 roku 51. miejsce (na 167 przebadanych państw i terytoriów), co oznacza spadek od poprzedniego roku o jedno miejsce, a demokracja kraju jest określana jako ułomna. Według wskaźnika Global Peace Index z 2017 roku Polska zajmuje 33. miejsce na świecie (22. w Europie) pod względem poziomu bezpieczeństwa, natomiast wg raportu firmy Underwriters Laboratories z 2018 roku, Polska pod względem bezpieczeństwa zajmuje miejsce 35. (27. w Europie). Wskaźnik wolności prasy klasyfikuje Polskę na 64. pozycji w świecie w 2021 roku (wolność prasy gwarantuje art. 14 Konstytucji). Polska należy m.in. do UE, ONZ, NATO, OBWE, WTO, OECD i Rady Europy, zaś Warszawa stanowi siedzibę Frontexu. Etymologia Źródłosłów wyrazu „Polska” nie został udokumentowany w świadectwach historycznych. Najprawdopodobniej jest nim nazwa zachodniosłowiańskiego plemienia Polan. Nazwa Polan z kolei pochodzi od indoeuropejskiego wyrazu pole, oznaczającego pole uprawne lub otwartą przestrzeń. Nazwy Polska zaczęto używać w odniesieniu do całego państwa w XI wieku i funkcjonowała pierwotnie jako forma określenia „ziemia polska” (łac. terra Poloniæ). Zarówno własne nazwy Polski i Polaków (endonimy), jak i większość nazw nadawanych im w innych językach (egzonimy) wywodzą się z tego źródła. Gramatycznie nazwa Polska składa się z dwóch części: rdzenia pol (od „pole”), oznaczającego otwartą przestrzeń lub pole uprawne, oraz przyrostkowego formantu przymiotnikowego -ska. Nazwa Polska to gramatycznie przymiotnik utworzony od rzeczownika pole za pomocą przyrostka -sk, który jest formantem przymiotnikowym, kontynuantem z języka prasłowiańskiego *-ьskъ-jь, określającym przynależność do czegoś. Formant ten jest charakterystycznym elementem słowiańskich oraz polskich nazw przestrzennych i miejscowych, przy zastosowaniu którego tworzy się nazwy geograficzne. Końcówka ta występuje także w rodzimych nazwach innych krajów słowiańskich, na przykład w czeskiej i słowackiej nazwie Czech i Słowacji, czyli Česko i Slovensko, oraz w nazwie Chorwacji – Hrvatska. Historia Wydarzeniem, które stanowiło pierwszy krok na drodze ku powstaniu państwa polskiego, było objęcie władzy nad plemieniem Polan przez ród Piastów. Nastąpiło to w nieznanych okolicznościach i czasie, najprawdopodobniej jednak w drugiej połowie IX wieku. Główny ośrodek państwa Polan stanowiło Gniezno. Pierwszym historycznym władcą piastowskim był natomiast książę Mieszko I, chociaż późniejszy (XII w.) kronikarz Gall Anonim podaje także imiona jego przodków. Mieszko I objął rządy w państwie Polan przed 963 i panował do 992. W 965 zawarł on sojusz z księciem chrześcijańskich już wówczas Czech, Bolesławem I Srogim, i poślubił jego córkę Dobrawę. Najważniejszym efektem tego aliansu było przyjęcie przez Mieszka w 966 chrztu (za pośrednictwem Czech) i narzucenie religii chrześcijańskiej jego państwu (nazywanemu Polską), co umieściło je w kręgu cywilizacji zachodniej. Doraźnymi konsekwencjami decyzji Mieszka było przybycie do Polski duchowieństwa, wraz z którym upowszechniła się nowa koncepcja władzy książęcej (później królewskiej), doświadczenie administracyjne oraz słowo pisane. Syn Mieszka I, Bolesław, jako władca Polski uzyskał w 1025 roku tytuł królewski. Od końca XIII wieku na tron polski często wybierano władców krajów sąsiednich. W 1569, po wygaśnięciu trwającej od 1386 unii dynastycznej z Litwą, oba kraje zdecydowały się na unię realną. Nowe państwo nosiło nazwę Rzeczpospolita Obojga Narodów. W latach 1772–1795 ziemie Rzeczypospolitej zostały rozdzielone przez sprzymierzonych zaborców: Prusy, Rosję i Austrię. W 1918 Polska odzyskała niepodległość jako II Rzeczpospolita, w 1939 została zaatakowana przez III Rzeszę i ZSRR i podzielona między III Rzeszę, ZSRR, Litwę kowieńską i Słowację. Był to bezpośredni powód wybuchu II wojny światowej w Europie. W następstwie wojny życie utraciło ponad 6 milionów obywateli Polski, a państwo stało się republiką socjalistyczną, uzależnioną od ZSRR. W efekcie przemian w 1989 roku obalono władzę komunistyczną i niedługo potem Polska przyjęła ustrój demokratyczny, określany jako III Rzeczpospolita. Zreformowano gospodarkę i powrócono do modelu rynkowego. 12 marca 1999 roku Polska przystąpiła do Paktu Północnoatlantyckiego, a 1 maja 2004 roku została członkiem Unii Europejskiej. Prehistoria ziem polskich Pierwsi ludzie z epoki kamienia i typ homo erectus osiedlili się na terenach, które miały stać się Polską, około 800 000 lat temu, chociaż panujący wtedy klimat uniemożliwił wczesnym ludziom zakładanie trwalszych obozowisk. Przybycie homo sapiens zbiegło się ze zmianą klimatyczną pod koniec ostatniego zlodowacenia (10 000 lat p.n.e.), wówczas tereny ziem polskich nadawały się do zamieszkania. Okres obejmujący epokę brązu i wczesną epokę żelaza (1300–500 p.n.e.) na ziemiach polskich charakteryzował się wzrostem gęstości zaludnienia, powstawaniem osad palisadowych (grodów) i ekspansją kultury łużyckiej. W okresie starożytności tereny współczesnej Polski zamieszkiwało wiele różnych społeczeństw plemiennch. Przynależności etniczne i lingwistyczne tych grup pozostają niepewne. Pierwsi Słowianie ze wschodu dotarli na tereny współczesnych ziem polskich w drugiej połowie V wieku naszej ery. W X wieku Polanie zdominowali inne plemiona lechickie w regionie, tworząc początkowo państwo plemienne, a później scentralizowaną monarchię. Monarchia wczesnopiastowska i Królestwo Polskie Dynastia Piastów Polska uformowała się w jednolicie zarządzane terytorium w połowie X wieku. Pierwszym potwierdzonym historycznie władcą Polski był Mieszko I z dynastii Piastów, który w 966 roku przyjął chrzest poprzez kościoł rzymski, co zapoczątkowało koniec słowiańskich wierzeń pogańskich i chrystianizację społeczeństwa. Przyjęcie chrztu miało w owym czasie także duże znaczenie polityczne. Incipit zatytułowany Dagome iudex jako pierwszy określił granice geograficzne Polski, oraz potwierdził, że jej monarchia znajduje się pod opieką Stolicy Apostolskiej. Pierwszym władcą, który został koronowany na króla Polski w 1025 był syn Mieszka I – Bolesław I Chrobry. Kontynuując politykę ojca, Bolesław I rozszerzył granice państwa Polskiego, zajmując części niemieckich Łużyc, czeskich Moraw, górnych Węgier (dzis. Słowacja) i południowo-zachodnich regionów Rusi. Także w 1000 roku zorganizował on zjazd w Gnieźnie, na którym utworzono metropolię gnieźnieńską oraz diecezje w Kołobrzegu, Krakowie i Wrocławiu. Ze względu na złą sytuację wewnętrzną w kraju, w 1031 Mieszko II Lambert utracił tytuł króla, a następnie w 1034 wybuchł bunt przeciw władzy kościelnej, tzw. reakcja pogańska, natomiast w 1038 w Polsce wybuchło powstanie ludowe przeciwko zwierzchnictwu możnowładców. Seria tych buntów doprowadziła do przeniesienia przez Kazimierza I Odnowiciela stolicy z Gniezna do Krakowa, co miało miejsce w roku 1038. Bolesław II Szczodry ponownie ustanowił urząd króla w 1076, ale został wygnany za zamordowanie swojego przeciwnika, biskupa Stanisława. W 1138 roku, Polska została podzielona między potomkami Bolesława III Krzywoustego, co zapoczątkowało trwające prawie 200 lat rozbicie dzielnicowe. W XIII wieku Henrykowie Śląscy (Henryk I Brodaty i Henryk II Pobożny) zjednoczyli dwie dzielnice – Śląsk i Ziemię Krakowską, lecz po najazdach Mongołów, zakończonych klęskami w bitwie pod Chmielnikiem oraz w bitwie pod Legnicą w 1241 roku, ich państwo ponownie się rozpadło. Zjednoczenia kraju (Wielkopolski i Małopolski) dokonał Władysław Łokietek, który w 1320 koronował się na króla Polski. Jego syn, Kazimierz III Wielki, skutecznie umocnił i rozszerzył pozycję Polski w regionie – poszerzył terytorium Polski, zawarł kompromisowe sojusze i przeprowadził liczne reformy wewnętrzne, w szczególności w budownictwie, administracji i gospodarce. Po jego bezpotomnej śmierci, 5 listopada 1370, zakończyło się panowanie dynastii Piastów jako władców Polski. Dynastia Jagiellonów Tron polski przejął Ludwik Węgierski z rodu Andegawenów, 17 listopada 1370. Okres jego przejściowych rządów to zarazem początek supremacji szlachty w życiu politycznym kraju, obdarzonej w 1374 w Koszycach pierwszym przywilejem generalnym. Kiedy również Ludwik zmarł w 1382, w Polsce nastąpił okres najdłuższego w jej historii bezkrólewia, zakończony objęciem królestwa 16 października 1384 przez córkę Ludwika, Jadwigę Andegaweńską. W 1386 weszła ona w związek małżeński z księciem litewskim Jagiełłą, który 4 marca 1386 został koronowany na władcę Polski, co zapoczątkowało w Polsce panowanie dynastii Jagiellonów. Pod panowaniem Jagiellonów Polska zawarła w 1385 unię z Wielkim Księstwem Litewskim, wzmocnioną w roku 1569 przez unię lubelską. W 1410 w bitwie pod Grunwaldem zjednoczona armia polsko-litewska odniosła zdecydowane zwycięstwo nad zagrażającym obu państwom zakonem krzyżackim. Po wojnie trzynastoletniej zakon został zwasalizowany przez Polskę. W wyniku II pokoju toruńskiego zawartego w 1466 roku do Polski wróciły Pomorze Gdańskie z Gdańskiem, Powiśle z Żuławami Wiślanymi, Warmia, ziemia chełmińska i ziemia michałowska. Następował rozwój polskiej kultury, nauki i ekonomii; pojawiły się takie osobowości, jak Mikołaj Kopernik, Jan Kochanowski czy Andrzej Frycz Modrzewski. W dobie Odrodzenia polska nauka przyniosła przewrót kopernikański (1543), zmieniający paradygmat nauki, nowe koncepcje człowieka i świata. Panowała tolerancja religijna. Na początku XVI wieku sformowano pierwsze oddziały husarii – zwycięskiej w wielu późniejszych bitwach formacji kawalerii polskiej armii. Polska i Litwa w latach 1474–1569 były też celem 75 najazdów tatarskich. Rzeczpospolita Obojga Narodów W 1569 Korona Królestwa Polskiego i Wielkie Księstwo Litewskie zawarły unię lubelską, tak powstała Rzeczpospolita Obojga Narodów; od zawarcia unii każdy nowo koronowany król Polski zostawał władcą Litwy z urzędu i nigdy nie był podnoszony na Wielkie Księstwo Litewskie. Po bezpotomnej śmierci Zygmunta II Augusta, ostatniego króla z dynastii Jagiellonów, w 1573 wprowadzono wolną elekcję. Ówczesna Rzeczpospolita, szczególnie po uchwaleniu wolności religijnej na konfederacji warszawskiej w 1573 roku, była nazywana „azylem heretyków”; ściągali do niej prześladowani w zachodniej Europie mennonici, antytrynitarze, wypędzani z Hiszpanii przez inkwizycję Żydzi i hugenoci z Francji. Szlachta w Polsce, znacznie liczniejsza niż na zachodzie Europy, korzystała z przywilejów złotej wolności. W okresie tym, nazywanym złotym wiekiem Polski, Rzeczpospolita powiększała swoje terytorium, stając się największym państwem w Europie. W 1596 roku, Zygmunt III Waza przeniósł stolicę państwa z Krakowa do Warszawy. 4 lipca 1610 wojska pod dowództwem hetmana Stanisława Żółkiewskiego pokonały w bitwie pod Kłuszynem wojska rosyjskie, a następnie zajęły Moskwę. W XVII wieku Rzeczpospolita uwikłana była w konflikty ze Szwecją („potop”), Kozakami (powstanie Chmielnickiego) i Rosją (wojna polsko-rosyjska (1654–1667)). 12 września 1683 Jan III Sobieski rozbił w bitwie pod Wiedniem armię imperium osmańskiego. Zrywanie sejmów wskutek stosowania zasady liberum veto, liczne rokosze oraz ograniczenie władzy królewskiej prowadziły jednak do stopniowego osłabienia pozycji politycznej i militarnej państwa oraz wzrostu zależności wobec sąsiadów. Pod koniec XVIII wieku podjęto próby reformy kraju, m.in. ostatni król Polski Stanisław August Poniatowski powołał w 1773 Komisję Edukacji Narodowej, a w 1791 Sejm Czteroletni uchwalił Konstytucję 3 maja. Rozbiory i okres pod zaborami Od czasów panowania Wettynów Augusta II Mocnego i Augusta III Sasa, pozbawiona skutecznej władzy Polska dostawała się stopniowo pod wpływy Imperium Rosyjskiego. Obaj królowie z dynastii saskiej oraz ich następca, Stanisław August Poniatowski, wybierani byli przy współudziale Rosji. W połączeniu z upadkiem centralnego prawodawstwa i skarbu państwa oraz szkodliwymi dla państwa działaniami wpływowych kręgów szlacheckich i arystokratycznych przyczyniło się to do całkowitego upadku Rzeczypospolitej. Działania króla wymierzone w naprawę państwa były niekonsekwentne i nieskuteczne, podobnie spóźnione były reformy inicjowane przez część szlachty. W 1772 roku Imperium Rosyjskie, Królestwo Prus i Monarchia Habsburgów uzgodniły I rozbiór części terytorium Polski, który został następnie zatwierdzony przez szlachtę na Sejmie Rozbiorowym. 20 lat później, w trakcie II i III rozbioru (1793, 1795) dokonano całkowitego podziału kraju. W geście sprzeciwu wobec zaborów, w 1794 wybuchło powstanie Kościuszki. Podzielone pomiędzy trzy państwa zaborcze polskie społeczeństwo stało się częścią trzech różnych krajów, w których obowiązywały odrębne prawa, zasady życia społecznego i politycznego oraz różne ograniczenia swobód. Zabór rosyjski Władcy Imperium Rosyjskiego, rządzący terenami dawnej Rzeczypospolitej, prowadzili rządy autokratyczne i absolutne. Wobec Polaków stosowali najczęściej politykę asymilacji, mającą z nich uczynić „prawdziwych chrześcijan, lojalnych obywateli i dobrych Rosjan”, działając w tym celu metodami perswazji i przymusu. Władze carskie zlikwidowały dotychczasowe instytucje szlacheckiej demokracji, wprowadzono obowiązek służby wojskowej w stałej armii, województwa zastąpiono guberniami, wprowadzono scentralizowaną i opartą na hierarchii administrację państwową, która miała uczyć i wymagać posłuszeństwa wobec władcy. W 1815 na części terytorium Księstwa Warszawskiego utworzono Królestwo Polskie ze stolicą w Warszawie, które połączone było z Rosją unią personalną, z carem jako tytularnym królem; jednak w 1831 Sejm zdetronizował króla Mikołaja I Romanowa i odsunął dynastię Romanowów od tronu polskiego. Wprowadzono cenzurę i politykę rusyfikacji szkół, urzędów i życia publicznego. Mimo że Polaków traktowano z podejrzliwością jako potencjalnych buntowników, polityka przymusu i egzekwowania posłuszeństwa wymierzona była w tym samym stopniu we wszystkich poddanych cara, niezależnie od narodowości. Społeczeństwo zaboru rosyjskiego upatrywało szansy na wyzwolenie w napoleońskiej Francji, w armii Napoleona utworzono dwa legiony polskie. Nadzieje te zostały jednak rozwiane, gdyż Napoleon nie zamierzał wykorzystać legionów do walki o niepodległość Polski. Dopiero po klęsce Rosji i Prus z Francją w 1805 i 1806 roku utworzono kontrolowane przez Francję Księstwo Warszawskie. Księstwo przywracało częściową autonomię władz polskich, nie przetrwało jednak długo. Po upadku Napoleona, w 1815 roku zwycięskie państwa zadecydowały o jego kolejnym podziale. Carska polityka asymilacji Polaków w rosyjskim społeczeństwie nie przynosiła zamierzonych skutków. W życiu społecznym i towarzyskim Polacy funkcjonowali osobno wobec Rosjan, a państwowy przymus rodził w nich uczucia frustracji i odizolowania. Jednocześnie postępował proces industrializacji i rozwoju technologicznego, czego społecznym skutkiem był nagły rozwój miast, głównie przemysłowej Łodzi i handlowo-finansowej Warszawy, które wielokrotnie zwiększyły swoje populacje. W miastach powstawały społeczne klasy robotników i przemysłowców, podczas gdy wieś pozostawała zacofana – obowiązek pańszczyzny trwał w Kongresówce aż do 1864, o wiele dłużej niż w pozostałych zaborach. Znaczną częścią miejskich klas społecznych stawali się Żydzi, zarówno migrujący do miast za pracą Żydzi polscy, jak i przesiedlani z Rosji tzw. Litwacy. W 1825 na tron wstąpił autorytarny car Mikołaj I, który wkrótce objął represjami powstałe w Polsce tajne stowarzyszenia narodowe. Działania te nałożyły się na falę rewolucji w Europie w kolejnych latach. W roku 1830 grupa polskich spiskowców w carskiej armii, po otrzymaniu wieści o mobilizacji wojska rosyjskiego w celu rozbicia rewolucji w Belgii i Francji, postanowiła podjąć akcję zbrojną. 29 listopada 1830 wybuchło powstanie listopadowe. W lutym 1831 do Królestwa wkroczyły wojska rosyjskie, które zostały przez powstańców wyparte, jednak podzielony politycznie sztab powstańczy nie wykorzystał początkowego zwycięstwa. Wojska rosyjskie nadrobiły straty w lipcu 1831 i wspomagane przez Prusy rozbiły powstanie dwa miesiące później. Uczestników powstania skazywano na zsyłkę lub kary więzienia, zawieszono funkcjonowanie sejmu i większości instytucji publicznych. Około 10 tys. osób opuściło Królestwo, tworząc we Francji środowisko tzw. Wielkiej Emigracji. Represje w Królestwie Polskim utrzymano do śmierci Mikołaja I. Panowanie Mikołaja II przyniosło odwilż polityczną, amnestię dla zesłańców i częściowe przywrócenie praw obywatelskich. Równocześnie odrodziły się jednak tajne związki, głoszące hasła „rewolucji moralnej”, która wkrótce opanowała społeczeństwo. Aby powstrzymać tendencje rewolucyjne, ugodowy polityk Aleksander Wielopolski w styczniu 1863 zarządził rozpoczęcie poboru do wojska, który spiskowcy odebrali jako akt agresji i zaatakowali rosyjskie garnizony, rozpoczynając powstanie styczniowe. Powstańcy podzieleni na polityczne frakcje „białych” i „czerwonych” i pozbawieni spójnego dowództwa, prowadzili walki partyzanckie. Powstanie stłumione zostało w sierpniu 1864. Po jego upadku nastąpiła kolejna fala brutalnych represji, formalnie zlikwidowano również Królestwo Polskie jako oddzielną prowincję. Ostatnie dziesięciolecia XIX wieku były dla zaboru rosyjskiego okresem umiarkowanego rozwoju, w którym społeczne i polityczne straty wywołane upadkiem powstania styczniowego równoważone były postępującym procesem industrializacji miast oraz kształtowaniem się polskiej sceny politycznej, która w pełni zaistnieć miała w początkach XX wieku. Zabór pruski Po upadku Księstwa Warszawskiego w roku 1815, na terenie przejętym przez Królestwo Pruskie powstało mające zaspokoić narodowe ambicje Polaków Wielkie Księstwo Poznańskie, które po powstaniach wielkopolskich w latach 1846 i 1848 zlikwidowano. Pruska polityka germanizacji na ziemiach polskich w ramach Kulturkampfu nasiliła się po upadku powstania. Objęcie stanowiska kanclerza Rzeszy przez Ottona von Bismarcka spowodowało kolejne zaostrzenie polityki germanizacyjnej. Tereny dawnego zaboru pruskiego charakteryzowały się zdecydowanie większym poziomem rozwoju gospodarczego i szkolnego niż obszary zaborów austriackiego i rosyjskiego. Przemysł i rolnictwo były o wiele bardziej rozwinięte, a odsetek analfabetów był niższy. I tak oto na ziemiach, które przed 1914 należały do Cesarstwa Niemieckiego, a w latach 1918–1921 znalazły się w granicach odrodzonej Polski można zauważyć, że były zdecydowanie lepiej rozwinięte niż ziemie, które przed 1914 należały do Imperium Rosyjskiego i Austro-Węgier. Tereny Wielkopolski, Górnego Śląska i Pomorza Gdańskiego, w tym ziemi chełmińskiej, oraz zachodnich Kujaw miały wysoko rozwinięte rolnictwo czy przemysł, a poziom analfabetyzmu nie przekraczał kilku procent. I choć na niektórych terenach dawnego zaboru rosyjskiego znajdowały się dość dobrze rozwinięte miejsca związane z rolnictwem i przemysłem, m.in. wschodnie Kujawy, Lubelszczyzna, Wołyń, przemysłowe okręgi łódzki, warszawski, białostocki czy staropolski, to nie było to aż na taką dużą skalę jak na terenach, które należały do Niemiec przed 1914, gdyż pozostała część terenów należących przed 1914 do Rosji była słabo rozwinięta i dość powszechny był analfabetyzm, któremu sprzyjał brak obowiązku szkolnictwa w zaborze rosyjskim, zaś rolnictwo było związane raczej z miejscami, gdzie występowały gleby dobrej jakości, a tereny wiejskie były biedne, mimo miejsc z rolnictwem i przemysłem. Teren zaboru austriackiego był jeszcze gorszy dla rolnictwa, ze względu na wyżynno-rolnicze tereny i występował tylko przemysł naftowy. Jedynie w zaborze austriackim analfabetyzm był niższy niż na terenie zaboru rosyjskiego, ze względu na obowiązek szkolny. Dodatkowo na terenach należących do Niemiec przed 1914 rokiem na terenach wiejskich zdecydowanie dominowały domy murowane, w przeciwieństwie do terenów należących przed 1914 do Rosji i Austro-Węgier, gdzie dominowały domy drewniane na terenach wiejskich. Oświetlenie i elektryfikacja miast w zaborze pruskim były także lepsze niż w pozostałych, dużo większy procent mieszkań i domostw miał dostęp do kanalizacji i bieżącej wody. Pod względem rozwoju polskości i języka polskiego najlepsza sytuacja była w zaborze austriackim, zaś pod względem rozwoju gospodarczego w pruskim. Powstanie wielkopolskie wybuchło po zakończeniu I wojny światowej w 1918 roku, podczas wizyty powracającego do już niepodległej Polski Ignacego Jana Paderewskiego, który będąc w drodze do Warszawy, przybył do Poznania 27 grudnia. Powstańcy w krótkim czasie opanowali całą tak zwaną Prowincję Poznańską z wyjątkiem jej północnych i południowo-zachodnich obrzeży. Powstanie zakończyło się zwycięstwem 16 lutego 1919 roku. Zabór austriacki Rządzona przez dynastię Habsburgów Austria była politycznie najsłabsza – i od 1867, po klęsce w wojnie z Prusami zarazem najbardziej liberalna – z trzech państw zaborczych. Z włączonych do Austrii ziem polskich zostało utworzone Królestwo Galicji i Lodomerii. Nazwa ta miała wywodzić się od średniowiecznych księstw ruskich, Halicza i Włodzimierza. Galicja była prowincją odległą od Wiednia, najmniej rozwiniętą przemysłowo i ekonomicznie. W przeciwieństwie do zaboru rosyjskiego, w Galicji nie rozwinął się nigdy wielki przemysł, nie powstała klasa robotników ani miejska klasa średnia. Poza kopalnią soli w Wieliczce i polami naftowymi w Borysławiu Galicja nie przynosiła wielkiego dochodu. Klasę wpływową stanowiło kilka bogatych polskich rodzin arystokratycznych, średnia szlachta utrzymywała się z nierentownych folwarków i była w większości zadłużona, natomiast wieś była poważnie przeludniona i bytowała na granicy nędzy. Jakość i długość życia na wsi były najniższe ze wszystkich zaborów, często jedynym wyjściem dla galicyjskich chłopów był wyjazd z kraju – tylko w ostatnich 25 latach XIX wieku Galicję opuściły 2 miliony osób. Stolicą prowincji stał się Lwów, po 1846 roku do Galicji włączono też Wolne Miasto Kraków, dotąd formalnie autonomiczne. Polacy stanowili 45% ludności; podobną część (41%) stanowili Ukraińcy, wcześniej określający się jako Rusini. Do połowy XIX wieku Austria była scentralizowaną monarchią absolutną, w której ziemie polskie nie odgrywały większej roli. W roku 1846 wybuchło zorganizowane przez szlachtę powstanie krakowskie – niewielka niepodległościowa akcja zbrojna, która zbiegła się z wybuchem antyszlacheckiego powstania chłopskiego, znanego jako rabacja galicyjska. Wybuch rabacji został częściowo sprowokowany przez Austriaków w celu zatrzymania działań szlachty i wewnętrznego skłócenia społeczeństwa. Powstanie krakowskie zostało stłumione, natomiast rabacja przekształciła się w obejmujące całą Galicję brutalne rozruchy wymierzone w dwory. Ostatecznym skutkiem rebelii było powiększenie międzyklasowych podziałów, ale też początek upadku feudalizmu i zniesienie pańszczyzny. Od lat 60. XIX wieku grupa konserwatywnych polityków pod przywództwem Agenora Gołuchowskiego dążyła do przyznania Galicji autonomii wewnątrz cesarstwa. W wyniku ich starań w latach 1867–1872 Galicja otrzymała szereg praw – ustanowiono Sejm Krajowy decydujący o sprawach prowincji, przywrócono urzędowy język polski oraz polskojęzyczne wykłady na uniwersytetach, zakładano nowe instytucje nauki. Mimo że sejm został zdominowany przez arystokrację, Galicja była jedynym zaborem, w którym Polacy uczestniczyli w rządach. Rozwój naukowy przyczynił się do wykształcenia pokolenia wybitnych naukowców i artystów, a Kraków i Lwów stały się centrami kultury. Druga połowa XIX wieku stała się w Galicji również czasem formowania narodowego ruchu niepodległościowego zarówno dla Polaków, jak i dla Ukraińców. W Krakowie rozpoczęły swoją działalność Legiony Piłsudskiego. II Rzeczpospolita Dwudziestolecie międzywojenne Za symboliczny początek II Rzeczypospolitej uznaje się 11 listopada 1918, w którym to dniu władzę wojskową w Warszawie objął Józef Piłsudski. W wyniku jego działań wojska niemieckie wycofały się z miasta, po czym 22 listopada przyjął on dla siebie tytuł Tymczasowego Naczelnika Państwa. Po zakończeniu I wojny światowej zwycięskie państwa Ententy zaaprobowały plan utworzenia niepodległego państwa polskiego. Pierwsze lata po ogłoszeniu niepodległości były okresem niepokojów społecznych i konfliktów. W latach 1918–1921 Polska prowadziła równocześnie sześć wojen ze swoimi sąsiadami. Toczyły się konflikty z Litwą i Ukrainą dotyczące wschodniej granicy kraju, wybuchły trzy powstania na Śląsku i powstanie w Wielkopolsce przeciwko niemieckim władzom na tych terenach, dochodziło do konfliktów z Czechosłowacją o sporne tereny graniczne. Najpoważniejszym konfliktem tego okresu była wygrana przez Polskę wojna polsko-bolszewicka w 1919. W 1922 w granice RP włączono Litwę Środkową. Podstawowym problemem II Rzeczypospolitej był brak spójności w ramach samego społeczeństwa polskiego. Ludność wywodziła się z terenów trzech zaborów, które przez ponad stulecie stanowiły tereny różnych krajów. Trudnością były też różnice pomiędzy mniejszościami narodowymi, które stanowiły liczną część społeczeństwa. Osób określających się jako Polacy było około 68,9%, Ukraińców było 13,9%, Żydów 8,7%, Białorusinów 3,1% a Niemców 2,3%. Około 75% ludności Polski mieszkało na wsi, której największymi problemami było ubóstwo i duże przeludnienie. Polska scena polityczna również była miejscem silnych konfliktów. Czołowe partie polityczne – Polska Partia Socjalistyczna, Polskie Stronnictwo Ludowe i Narodowa Demokracja prezentowały diametralnie różne wizje państwa polskiego. Tragicznym rezultatem tych napięć było, w grudniu 1922, zabójstwo prezydenta Gabriela Narutowicza, związanego z PSL. W pierwszych latach istnienia Polska przyjęła ustrój demokracji parlamentarnej – w styczniu 1919 odbyły się pierwsze wybory do Sejmu, a 17 marca 1921 uchwalono tekst konstytucji. W roku 1924 w ramach kształtowania gospodarki państwa i walki z rosnącą inflacją przeprowadzono pakiet reform premiera Władysława Grabskiego, wprowadzono nową walutę – złotego oraz założono Bank Polski. Prowadzono duże inwestycje w przemysł wydobywczy na Śląsku, rozbudowywano infrastrukturę elektryczną i kolejową, zbudowano Centralny Okręg Przemysłowy i nowy port morski w Gdyni. Okres międzywojenny był czasem intensywnego rozwoju kultury polskiej – powstawały ważne dzieła literackie i malarskie, a również prace naukowe. Państwo skutecznie inwestowało w edukację, szczególnie w nauczanie początkowe na terenach wiejskich. W 1926 roku, w sytuacji kryzysu politycznego Józef Piłsudski doprowadził do wojskowego zamachu stanu, znanego jako przewrót majowy. W wyniku przewrotu system demokracji parlamentarnej został przekształcony w system autorytarny, w którym większość władzy obejmował prezydent, natomiast wolność działania opozycji oraz wolność prasy i słowa została poważnie ograniczona. Władzę przejął Piłsudski oraz jego współpracownicy, tworzący środowisko znane jako sanacja. Autorytarny sposób sprawowania władzy przez „pułkowników” przyczynił się do dalszego rozszerzenia napięć społecznych i radykalnych postaw w czasie lat 30. II wojna światowa 1 września 1939 wojska hitlerowskich Niemiec uderzyły na Polskę. W pierwszych tygodniach po inwazji rozegrało się kilka ważniejszych bitew, z których największą była przegrana przez polskie wojsko bitwa nad Bzurą. 14 września wojska niemieckie rozpoczęły oblężenie Warszawy. Równocześnie z oblężeniem miasta rozpoczęła się ewakuacja urzędów centralnych, rządu i prezydenta przez granicę południową do Rumunii. 17 września 1939 Polska zaatakowana została również przez Armię Czerwoną, której natarcie było skutkiem tajnego porozumienia pomiędzy III Rzeszą a ZSRR. Walki trwały do początków października 1939 – 28 września skapitulowali obrońcy Warszawy, a 6 października zakończyła się bitwa pod Kockiem – ostatnia, przegrana przez Polaków bitwa kampanii wrześniowej. W czasie II wojny światowej II Rzeczpospolita zachowała podmiotowość, w stosunkach dyplomatycznych do końca wojny reprezentowana była przez rząd Rzeczypospolitej Polskiej na uchodźstwie, który uzyskał schronienie w Paryżu (do 1940), a następnie w Londynie. Terytorium Polski zostało podzielone pomiędzy III Rzeszę i Związek Radziecki na podstawie dwustronnego traktatu o granicach i przyjaźni zawartego 28 września 1939. Terytorium okupowane przez Związek Radziecki zostało wcielone do ZSRR; zachodnia część terytorium okupowanego przez Niemcy została wcielona do III Rzeszy, na pozostałej części utworzono tzw. Generalne Gubernatorstwo. Związek Radziecki przekazał 26 października 1939 Wilno i część województwa wileńskiego pod okupację Litwy. Także na rzecz Słowacji Polska utraciła ziemie tworzące tzw. Polski Spisz i polską część Orawy. Równocześnie z wprowadzeniem władzy okupacyjnej rozpoczęły się represje wymierzone w społeczeństwo polskie. Na terenach okupowanych przez Niemcy i ZSRR prowadzono masowe aresztowania i egzekucje osób pełniących wcześniej funkcje państwowe lub zaangażowanych w ruch oporu. W roku 1940 miała miejsce zbrodnia katyńska. Szczególny rodzaj prześladowań wymierzony został przez Niemców w żydowską ludność Polski – osoby pochodzenia żydowskiego zmuszone zostały do zamieszkania w zamkniętych dzielnicach – gettach, stopniowo odebrane zostały im wszelkie prawa. W 1943 wybuchło powstanie w getcie warszawskim. Od 1941 w niemieckich obozach zagłady zginęło około 90% Żydów będących obywatelami Polski. Hitlerowcy prowadzili również masowe wysiedlenia ludności polskiej, w których wyniku wiele osób pozbawionych zostało miejsca zamieszkania i zmuszonych do przymusowej pracy na terenie Niemiec. Odpowiedzią na represje i aresztowania była zbrojna działalność Państwa Podziemnego i organizacji ruchu oporu. Kulminacją tych działań była akcja „Burza” i powstanie warszawskie w 1944. Na wschodnich terenach II RP w czasie okupacji niemieckiej, ukraińscy nacjonaliści dokonali rzezi wołyńskiej i galicyjskich czystek etnicznych, w wyniku tych działań zamordowano 60–100 tysięcy Polaków, a ponad 1000 polskich miejscowości zostało kompletnie zniszczonych. Polska wśród wszystkich państw, które walczyły przeciwko Rzeszy Niemieckiej poniosła najwyższe straty osobowe w przeliczeniu na 1000 mieszkańców: 220 osób. Prócz strat biologicznych poniosła ogromne straty materialne, których wysokość wynosiła 48 688,9 mld dolarów według wartości z 1938 roku. Zniszczenia wojenne miały katastrofalny wpływ na dochód narodowy, którego wartość spadła w 1945 roku do 38, 2% wartości dochodu przedwojennego. Równie wielkie były straty Polski w zakresie kultury, oświaty i nauki. Hitlerowcy zniszczyli lub zrabowali 43% dorobku kulturalnego Polski. Niemal doszczętnie zniszczono instytuty badawcze, towarzystwa naukowe i fundacje. W wyniku działań II wojny światowej i w czasie okupacji zginęło około 16% obywateli Polski, zniszczonych zostało wiele miast, w tym niemal całkowicie Warszawa. Polska Rzeczpospolita Ludowa W styczniu 1944 nacierająca na Wehrmacht Armia Czerwona przekroczyła granicę polsko-radziecką sprzed 1939. 21 lipca 1944 w Moskwie utworzono Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego (PKWN), który sprawował władzę na terytorium Polski zajmowanym przez Armię Czerwoną; w skład PKWN weszli wyznaczeni przez Józefa Stalina polscy działacze komunistyczni. PKWN został przekształcony kolejno w Rząd Tymczasowy (31 lipca 1944) i Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej (28 czerwca 1945). W konsekwencji Stany Zjednoczone i Wielka Brytania wycofały uznanie międzynarodowe dla rządu RP na uchodźstwie (ZSRR i Francja uznały już PKWN w 1944). Władze komunistyczne w Polsce wyeliminowały z życia publicznego wszystkie partie opozycyjne, wprowadziły terror policyjny i masowe aresztowania politycznych przeciwników, głównie działaczy organizacji konspiracyjnych z czasów okupacji. W wyniku sfałszowanych wyborów parlamentarnych (1947) zdecydowaną większość mandatów w Sejmie Ustawodawczym objął Blok Demokratyczny (PPR, PPS, SD, SL). W pierwszych latach po zakończeniu II wojny światowej przeprowadzono wiele zmian społecznych i politycznych – m.in. zasiedlenie Ziem Odzyskanych, nacjonalizację przemysłu oraz reformę rolną. Rozpoczęto odbudowę kraju ze zniszczeń wojennych, w tym odbudowę zburzonej Warszawy. W 1948 powstała Polska Zjednoczona Partia Robotnicza, co spowodowało faktyczne wprowadzenie w Polsce systemu jednopartyjnego. W 1952 państwo polskie zmieniło nazwę na Polska Rzeczpospolita Ludowa, uchwalono również Konstytucję Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Jednocześnie zwiększono terror policyjny oraz prześladowania opozycji, Kościoła katolickiego i przedwojennych działaczy publicznych, które trwały aż do śmierci Stalina (1953). W 1956 odbył się pierwszy w PRL strajk generalny oraz krwawo stłumione przez wojsko i milicję demonstracje w Poznaniu. W wyniku zmian w Związku Radzieckim przeprowadzonych po śmierci Stalina również w Polsce zmniejszono represje wymierzone w obywateli i powołano nowe władze, których przywódcą został I sekretarz PZPR Władysław Gomułka. Nowy rząd podjął próbę zmiany relacji ze społeczeństwem i reformy gospodarki, których jednak zaprzestano już po kilku latach. W latach 1960–1966 w całym kraju uroczyście obchodzono Tysiąclecie Państwa Polskiego. W 1968 władze rozbiły demonstracje studentów w Warszawie i Krakowie, co stało się pretekstem do antysemickiej i antyinteligenckiej kampanii, w której wyniku wiele osób zmuszonych zostało do emigracji. Po kolejnej fali brutalnie stłumionych strajków robotniczych w 1970 roku Władysław Gomułka zrezygnował ze stanowiska I sekretarza, a jego miejsce zajął Edward Gierek. Nowa ekipa rządowa podjęła próbę reformy gospodarki i przyspieszania wzrostu gospodarczego kraju. W wyniku reform wprowadzonych przez ekipę Gierka, które finansowano głównie z pożyczek zagranicznych, rozpoczęto budowę wielu nowych zakładów przemysłowych, zmechanizowano rolnictwo, budowano masowo osiedla mieszkaniowe. Podniósł się też poziom życia społeczeństwa, wzrosła dostępność wielu produktów oraz wysokość zarobków. Z powodu błędów ekonomicznych wynikających ze stosowania centralnie planowanej gospodarki już w roku 1975 doprowadzono do załamania gospodarki i dużego zwiększenia zadłużenia zagranicznego Polski. Zmusiło to rząd do wprowadzenia dużych podwyżek cen żywności, na co społeczeństwo zareagowało falą strajków i protestów, które wybuchły w czerwcu 1976. Strajki te zostały brutalnie stłumione przez milicję, a ich uczestnicy objęci represjami. Protesty w 1976 doprowadziły do powstania pierwszych organizacji opozycji antykomunistycznej. Kolejne strajki wybuchły w lipcu i sierpniu 1980. Władze podjęły z protestującymi rozmowy, w których wyniku podpisano porozumienia sierpniowe. Porozumienia te gwarantowały m.in. powstanie legalnego związku zawodowego – NSZZ „Solidarność”. We wrześniu 1980 Edward Gierek został odsunięty od władzy, a jego miejsce zajął Stanisław Kania, który jednak zrezygnował ze stanowiska w październiku 1981, zastąpił go Wojciech Jaruzelski. Po ponad rocznym okresie względnej swobody politycznej, 13 grudnia 1981 Rada Państwa wprowadziła na obszarze całego kraju stan wojenny; władzę de facto przejęła Wojskowa Rada Ocalenia Narodowego, ograniczono prawa obywatelskie, internowano liderów opozycji i in. Stan wojenny zniesiono w 1983. Od 1983 zaczął się wzrost PKB, ale do końca dekady nie osiągnął on poziomu z 1978. W drugiej połowie dekady lat 80. władze państwowe rozpoczęły proces demokratyzacji i liberalizacji życia społeczno-politycznego; w 1988 m.in. utworzono urząd Rzecznika Praw Obywatelskich, zaniechano zagłuszania audycji Radia Wolna Europa, rozpoczęto II etap reformy gospodarczej, Sejm przyjął ustawę Wilczka, podjęto rozmowy w Magdalence, premierem został Mieczysław Rakowski, odbyła się telewizyjna debata pomiędzy Alfredem Miodowiczem i Lechem Wałęsą, zawiązano Komitet Obywatelski „Solidarność”. W 1989 odbyły się obrady Okrągłego Stołu, w wyniku ustaleń których ponownie zarejestrowano NSZZ „Solidarność” i NSZZ RI „Solidarność” oraz rozpoczęto przygotowania do „kontraktowych” wyborów parlamentarnych, które uważa się za cezurę między PRL i III RP. III Rzeczpospolita W trakcie obrad Okrągłego Stołu ustalono, że w wyborach parlamentarnych kandydaci opozycji będą mogli otrzymać maksymalnie 35% miejsc w Sejmie oraz dowolną liczbę miejsc w Senacie. Władze państwowe zobowiązały się również do dopuszczenia do utworzenia wolnych mediów oraz do zakończenia represji wobec opozycjonistów. Pierwsze częściowo wolne wybory odbyły się 4 i 18 czerwca 1989, w ich wyniku Komitet Obywatelski „Solidarność” otrzymał maksymalną liczbę miejsc w Sejmie. 19 lipca 1989 gen. Wojciech Jaruzelski został prezydentem wybranym przez Sejm. 24 sierpnia 1989 powstał pierwszy demokratyczny rząd Tadeusza Mazowieckiego. Demokratyczne władze Polski przeprowadziły w czasie pierwszych lat III Rzeczypospolitej wiele istotnych zmian i reform. Zmieniono nazwę państwa na Rzeczpospolita Polska i przywrócono do godła orła w koronie. Równocześnie pogarszała się sytuacja gospodarcza. W wyniku ograniczenia inwestycji w latach 80. w 1989 zużycie maszyn i urządzeń w przemyśle osiągnęło 64%. W okresie rządów Jaruzelskiego kupiono za granicą 26 licencji, w latach 70. ponad 400. W pierwszym półroczu 1989 ponad połowę wydatków państwa sfinansowano kredytem z NBP, czyli drukowaniem pieniędzy. Rezerwy walutowe banków były bliskie zera. W wyniku porozumień Okrągłego Stołu w lipcu 1989 wprowadzono ustawową indeksację płac równoważącą inflację. W sierpniu uwolniono ceny żywności – dotacje do nich osiągnęły prawie 40% dochodów państwa. Uwolnione ceny żywności wzrosły gwałtownie, a za nimi indeksowane płace, co umożliwiało dalszy wzrost cen i płac w warunkach niedoboru towarów. Inflacja w okresie sierpień – październik osiągnęła 189% i ponad 600% w całym 1989. W 1990 wprowadzono pakiet reform gospodarczych znanych jako plan Balcerowicza, w którym znacznie obniżono indeksację płac w celu obniżeniu inflacji (więcej w popiwek), wprowadzono wolny rynek i obniżono deficyt budżetowy. Wybory prezydenckich w 1990 roku wygrał Lech Wałęsa. W 1990 zawarto polsko-niemiecki traktat graniczny, potwierdzający granicę na Odrze i Nysie Łużyckiej. W tym samym roku wybuchła afera FOZZ. W 1997 przyjęto nową Konstytucję RP określającą zasady działania państwa. Kolejnymi prezydentami III Rzeczypospolitej byli Aleksander Kwaśniewski (1995–2005), Lech Kaczyński (2005–2010), który zginął w katastrofie smoleńskiej wraz z 95 innymi osobami, Bronisław Komorowski (2010–2015) i Andrzej Duda (od 2015). Od ukształtowania III RP w 1989 w kraju istniało 18 ekip rządowych, których działania doprowadziły do znacznego rozwoju państwa i wzrostu poziomu życia jego mieszkańców. Strategicznym celem rządów pierwszego dwudziestolecia III RP było wejście do NATO i Unii Europejskiej, co zostało osiągnięte odpowiednio w 1999 i 2004 roku. Polska odgrywa istotną rolę w rozszerzonej Unii Europejskiej, czego znakiem było m.in. pełnienie przez Jerzego Buzka w latach 2009–2012 funkcji przewodniczącego Parlamentu Europejskiego oraz pełnienie przez Donalda Tuska funkcji przewodniczącego Rady Europejskiej w latach 2014–2019. Ustrój polityczny Na podstawie Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 Polska jest republiką parlamentarną z systemem parlamentarno-gabinetowym, opierającą się na trójpodziale władzy. Konstytucja Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej to najważniejszy akt prawny w Polsce, uchwalony 2 kwietnia 1997 przez Zgromadzenie Narodowe i zatwierdzony w ogólnonarodowym referendum 25 maja 1997. Został ogłoszony w Dzienniku Ustaw: , wszedł w życie 17 października 1997. Konstytucja złożona jest z preambuły i 13 rozdziałów, w tym 243 artykuły. Konstytucja określa charakter ustroju państwowego. Ukazuje sposób zorganizowania i działania głównych organów państwa. Definiuje status prawny obywateli i sposób ich wpływania na politykę państwa. Władza ustawodawcza Władzę ustawodawczą stanowi dwuizbowy parlament (Sejm – 460 posłów, Senat – 100 senatorów) wybierany w bezpośrednich, powszechnych i tajnych wyborach parlamentarnych na 4-letnią kadencję od dnia pierwszego posiedzenia. Jego głównym zadaniem jest stanowienie prawa poprzez uchwalanie ustaw konstytucyjnych i zwykłych, w tym budżetowej, a także ratyfikowanie umów międzynarodowych. W wyjątkowych przypadkach opisanych w Konstytucji możliwe jest rozwiązanie Sejmu (a jednocześnie Senatu) przed upływem końca kadencji przez głowę państwa lub uchwałę przyjętą większością 2/3 głosów. Jego przedłużenie możliwe jest jedynie w czasie stanu wyjątkowego lub do 3 miesięcy po zakończeniu kadencji. Organizację Sejmu i Senatu, porządek prac oraz sposób powoływania i działalności ich organów określają regulaminy uchwalone przez każdą z izb. Sejm i Senat ze swego grona wybierają marszałka i wicemarszałków, którzy tworzą prezydium. Marszałek Sejmu jest najwyższym przedstawicielem izby niższej parlamentu, przewodniczy obradom Sejmu oraz reprezentuje go na zewnątrz. Sejm i Senat powołują również komisje parlamentarne: stałe, które mają za zadanie przygotowywanie projektów w dziedzinie ustawodawstwa i kontroli (obecnie działa ich 39: 25 w Sejmie i 14 w Senacie) oraz nadzwyczajne, powoływane w celu rozpatrzenia konkretnych spraw izby i ulegające rozwiązaniu po wykonaniu zadania. Specjalnym rodzajem komisji nadzwyczajnej jest sejmowa komisja śledcza. Posłowie i senatorowie mogą tworzyć kluby parlamentarne składające się z co najmniej 15 parlamentarzystów, a posłowie ponadto koła poselskie, dla utworzenia których potrzeba 3 posłów. Przewodniczący klubów parlamentarnych wraz z członkami prezydium tworzą Konwent Seniorów, organ zapewniający współdziałanie klubów poselskich w sprawach związanych z działalnością i tokiem prac izb w polskim parlamencie. Posłom i senatorom w okresie sprawowania przez nich mandatu przysługuje immunitet. Proces legislacyjny Prawo inicjatywy ustawodawczej, na mocy art. 118 Konstytucji RP i art. 32 Regulaminu Sejmu, przysługuje prezydentowi, rządowi, Senatowi, grupie 15 posłów lub komisji sejmowej, a także grupie 100 tys. obywateli. Projekt ustawy trafia do tzw. laski marszałkowskiej. Następnie odbywają się trzy czytania w Sejmie. Ustawę przyjętą przez Sejm rozpatruje Senat, który ma prawo zgłosić do niej poprawki lub ustawę odrzucić (po odrzuceniu ustawa wraca do Sejmu, gdzie bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej 230 posłów można odrzucić sprzeciw Senatu). Uchwalona przez Sejm i Senat ustawa trafia następnie do Prezydenta RP, który może ją w ciągu 21 dni przyjąć i podpisać bądź zgłosić weto i przekazać do ponownego rozpatrzenia Sejmowi (weto prezydenckie może być odrzucone przez izbę niższą parlamentu większością 3/5 głosów w obecności co najmniej 230 posłów) lub wystąpić do Trybunału Konstytucyjnego z wnioskiem o zbadanie jej zgodności z Konstytucją. Podpisaną ustawę publikuje się w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej. System prawny System prawny w Polsce ma charakter tzw. prawa stanowionego, tzn. nie wykorzystuje w procesie stosowania prawa zjawiska precedensu, powszechnie występującego w krajach anglosaskich. Władza wykonawcza Organami władzy wykonawczej w Polsce są: Prezydent RP oraz Rada Ministrów. Prezydent jest wybierany w powszechnych wyborach prezydenckich na 5-letnią kadencję (wygrywa ten kandydat, który otrzyma bezwzględną większość głosów). Może on sprawować tę funkcję maksymalnie przez dwie kadencje. Według Konstytucji Prezydent jest najwyższym przedstawicielem państwa w stosunkach wewnętrznych i międzynarodowych, pełni funkcję zwierzchnika Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej, stoi na straży nienaruszalności i niepodzielności terytorium kraju oraz czuwa nad przestrzeganiem Konstytucji. Do jego uprawnień należy, m.in. podpisywanie ustaw przyjętych przez Sejm i Senat, ratyfikowanie umów międzynarodowych, powoływanie sędziów, nadawanie obywatelstwa czy stosowanie prawa łaski. Organem doradczym Prezydenta RP w sprawach bezpieczeństwa państwa jest Rada Bezpieczeństwa Narodowego. W sprawach szczególnie ważnych dla interesu państwa prezydent może zwołać Radę Gabinetową – wspólne posiedzenie głowy państwa wraz z Radą Ministrów. W pełnieniu funkcji i wykonywaniu obowiązków prezydentowi pomaga Kancelaria Prezydenta RP. Rada Ministrów, czyli rząd, jest kolegialnym organem władzy wykonawczej. W jego skład wchodzą: prezes Rady Ministrów (premier), wicepremierzy, ministrowie oraz przewodniczący komitetów. Tryb tworzenia rządu określony jest w Konstytucji RP, w myśl której, prezydent desygnuje Radę Ministrów wraz z prezesem Rady Ministrów. Premier w terminie 14 dni przedstawia Sejmowi program działania rządu (exposé) z wnioskiem o udzielenie wotum zaufania (poparcia). Sejm uchwala wotum zaufania bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów. W przypadku, gdyby rządowi nie udzielono wotum zaufania, Sejm w ciągu kolejnych 14 dni wybiera premiera oraz proponowanych przez niego członków Rady Ministrów według takich samych reguł głosowania. Prezydent RP powołuje tak wybrany rząd i odbiera przysięgę od jego członków. Na wypadek, gdyby w takim trybie rząd nie został powołany, Konstytucja RP przewiduje inne rozwiązanie. Prezydent w terminie 14 dni powołuje Prezesa RM i na jego wniosek członków RM. Sejm w ciągu następnych 14 dni udziela jej wotum zaufania, tym razem większością głosów. W razie nieudzielenia w takim trybie rządowi wotum zaufania, Prezydent RP skraca kadencję Sejmu i zarządza nowe wybory. Władza sądownicza Organami wymiaru sprawiedliwości w Polsce są: Sąd Najwyższy, sądy powszechne (rejonowe, okręgowe i apelacyjne) oraz sądy szczególne (sądy wojskowe i administracyjne – wojewódzkie sądy administracyjne i Naczelny Sąd Administracyjny). Wespół z Trybunałem Stanu i Trybunałem Konstytucyjnym tworzą niezawisłą władzę sądowniczą. Podstawą władzy sądowniczej jest wyłącznie prawo, niezależne od innych organów państwowych. Sądy i trybunały wydają wyroki w imieniu Rzeczypospolitej Polskiej, wszyscy sędziowie i członkowie trybunałów podlegają wyłącznie Konstytucji RP i ustawom (a w wypadku Trybunału Konstytucyjnego – wyłącznie Konstytucji). Sędziowie nie mogą należeć do żadnej partii politycznej ani związków zawodowych (apolityczność). Nie wolno im również prowadzić działalności publicznej sprzecznej z zasadami niezależności sądów i niezawisłości sędziów. Do kompetencji wymiaru sprawiedliwości należy orzekanie w rozpoznawanych sprawach z zakresu prawa karnego, prawa cywilnego i prawa administracyjnego. Partie polityczne Status prawny polskich partii politycznych określają: Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej oraz ustawa z 27 czerwca 1997, w której zapisana jest pełna definicja partii politycznej, brzmiąca następująco: Partia polityczna jest dobrowolną organizacją występującą pod określoną nazwą, stawiającą sobie za cel udział w życiu publicznym poprzez wywieranie metodami demokratycznymi wpływu na kształtowanie polityki państwa lub sprawowanie władzy publicznej. Artykuł 13 Konstytucji RP zakazuje istnienia partii odwołujących się w swoich programach do totalitarnych metod i praktyk działania nazizmu, faszyzmu i komunizmu, a także tych, których program lub działalność zakłada lub dopuszcza nienawiść rasową i narodowościową, stosowanie przemocy w celu zdobycia władzy lub wpływu na politykę państwa albo przewiduje utajnienie struktur lub członkostwa. Każda partia, która nie łamie art. 13 Konstytucji, podlega wpisaniu do ewidencji partii politycznych prowadzonej przez Sąd Okręgowy w Warszawie (wniosek musi być poparty przez co najmniej tysiąc pełnoletnich obywateli). Ewidencja partii politycznych jest jawna i dostępna dla każdego. Po wpisaniu do ewidencji partia ma moc prawną i jest objęta ochroną prawną przewidzianą dla dóbr osobistych. Obecnie (2017) zarejestrowanych jest 85 partii politycznych. Partie w Sejmie od 2019 Po wyborach parlamentarnych w 2019 r. mandaty rozkładają się następująco w Sejmie: Prawo i Sprawiedliwość (43,59%, 235 mandatów, co daje władzę samodzielną) Koalicja Obywatelska (27,40%, 134 mandaty), Sojusz Lewicy Demokratycznej (12,56%, 49 mandatów) Polskie Stronnictwo Ludowe (8,55%, 30 mandatów) Konfederacja Wolność i Niepodległość (6,81%, 11 mandatów) Mniejszość Niemiecka (0,17%, 1 mandat) Komitety wyborcze w Senacie od 2019 Po wyborach parlamentarnych w 2019 r. mandaty rozkładają się następująco w Senacie: Prawo i Sprawiedliwość – 48 senatorów Koalicja Obywatelska – 43 senatorów Polskie Stronnictwo Ludowe – 3 senatorów Sojusz Lewicy Demokratycznej – 2 senatorów Lidia Staroń – Zawsze po stronie ludzi – 1 senator KWW Wadim Tyszkiewicz – 1 senator KWW Krzysztof Kwiatkowski – 1 senator KWW Demokracja Obywatelska – 1 senator Polityka zagraniczna Członkostwo w organizacjach międzynarodowych III Rzeczpospolita jest członkiem wielu organizacji międzynarodowych. Polska jest jednym z członków założycieli organizacji takich jak: ONZ, Środkowoeuropejskie Porozumienie o Wolnym Handlu (opuszczone w 2004 r.), Rada Państw Morza Bałtyckiego, Grupa Wyszehradzka, Trójkąt Weimarski czy Trójkąt Kaliningradzki. Polska należy do Unii Europejskiej, NATO, Światowej Organizacji Handlu, Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju, Europejskiego Obszaru Gospodarczego, Międzynarodowej Agencji Energetycznej, Rady Europy, Organizacji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie, Międzynarodowej Agencji Energii Atomowej, Europejskiej Agencji Kosmicznej, Europejskie Obserwatorium Południowe, G6, Wspólnoty Demokracji, Inicjatywy Środkowoeuropejskiej, Inicjatywy Trójmorza, Komisji Ochrony Środowiska Morskiego Bałtyku oraz wszystkich organizacji wyspecjalizowanych ONZ. Polska jest też obserwatorem przy Radzie Arktycznej, Międzynarodowej Organizacji Frankofonii. Ponadto w związku z członkostwem w Unii Europejskiej należy do układu z Schengen i rozważa integrację ze strefą euro. Cele polityki zagranicznej Polski Podstawowe cele polityki zagranicznej w latach 90. XX wieku pozostawały niezmienne mimo zmian politycznych w parlamencie i rządzie. Były to: członkostwo w NATO oraz Unii Europejskiej, współtworzenie stabilnego systemu bezpieczeństwa europejskiego opartego na współdziałaniu NATO, UZE, OBWE oraz ONZ, utrzymywanie dobrosąsiedzkich stosunków z państwami regionu, działanie na rzecz współpracy regionalnej, zrównoważona polityka wobec Zachodu i Wschodu, popieranie procesów rozbrojeniowych, ochrona tożsamości narodowej i dziedzictwa kulturowego, rozwinięte kontakty z Polonią. W początkach XXI wieku polityka zagraniczna Polski koncentrowała się na czterech priorytetach: osiągnięciu członkostwa w UE, umacnianiu bezpieczeństwa państwa, poprawie stosunków ekonomicznych z zagranicą oraz umacnianie stabilności regionalnej i pozycji Polski w Europie Środkowo-Wschodniej. Minister Radosław Sikorski w exposé 7 maja 2008 sformułował kierunki polskiej polityki zagranicznej w pięciu obszarach: „Polska silna mocą solidarnej Unii Europejskiej” (pełniejsze wykorzystywanie możliwości wynikających z uczestnictwa w UE) „rola Polski w światowym systemie bezpieczeństwa” (bezpieczeństwo energetyczne, dywersyfikacja źródeł i szlaków dostaw surowców, zaangażowanie w działania stabilizacyjne NATO, modernizacja NATO, ulokowanie elementów infrastruktury wojskowej Sojuszu w Polsce, rozszerzenie NATO o Ukrainę i Gruzję); „wzmocnienie wizerunku Polski na świecie”; „Polonia” (zwiększenie liczby urzędów konsularnych, reforma polskiego systemu edukacyjnego, która pozwoli obywatelom na stałe mieszkającym za granicą na kontynuację nauki w języku polskim oraz reedukację tych, którzy będą chcieli wrócić, głosowanie korespondencyjne bądź przez Internet); „nowoczesna służba dyplomatyczna”. Siły zbrojne Siły Zbrojne Rzeczypospolitej Polskiej to główne określenie wojska polskiego, dzielącego się na: Wojska Lądowe, Siły Powietrzne, Wojska Specjalne, Marynarkę Wojenną oraz Wojska Obrony Terytorialnej. Ich głównym zadaniem jest obrona granic Polski przed atakami z zewnątrz oraz współpraca z NATO. Polskie siły zbrojne liczą około 164 000 żołnierzy w służbie czynnej (stan na rok 2023). Według rankingu Global Firepower (2020) polskie siły zbrojne stanowią 21. siłę militarną na świecie i 6. w Europie z rocznym budżetem na cele obronne w wysokości 12 mld dolarów (USD). Głównym zadaniem Sił Powietrznych jest prowadzenie operacji mających na celu uzyskanie przewagi w powietrzu i wspieranie oddziałów innych Rodzajów Sił Zbrojnych. Składają się z Wojsk Lotniczych, Wojsk Obrony Przeciwlotniczej i Wojsk Radiotechnicznych. Ich prekursorem były siły powietrzne Błękitnej Armii podczas I wojny światowej. Do 2004 nosiły nazwę: Wojska Lotnicze i Obrony Powietrznej Rzeczypospolitej Polskiej. Marynarka Wojenna odpowiada za obronę wybrzeża i wód terytorialnych. Pod względem organizacyjnym jest związkiem operacyjnym – flotą. Początek wojenno-morskiej obecności Polski na Bałtyku datuje się na XV wiek, natomiast współczesne polskie siły morskie powstały w 1918 po odzyskaniu niepodległości. W ramach sojuszu NATO wojska USA stacjonują w Polsce w Orzyszu, Powidzu, Poznaniu, Świętoszowie, Żaganiu. Podział administracyjny Polska jest państwem unitarnym, a ustrój jej władzy lokalnej opiera się na dualizmie, gdyż poza agendami administracji rządowej istnieje samorząd terytorialny, powołany do zadań publicznych niezastrzeżonych dla innych organów władzy. Jego podstawową jednostkę stanowi gmina. Od 1 stycznia 1999 obowiązuje trzystopniowy podział administracyjny kraju na jednostki I stopnia – 16 województw jednostki II stopnia – 380 powiatów, w tym: 66 miast na prawach powiatu – gminy o statusie miasta, wykonujące zadania powiatu, potocznie zwane „powiatami grodzkimi”, 314 powiatów – skupiają od kilku do kilkunastu sąsiadujących ze sobą gmin, potocznie zwane „powiatami ziemskimi”; mogą mieć siedzibę w mieście na prawach powiatu, które nie leży na ich obszarze jednostki III stopnia – 2477 gmin, w tym: 302 miejskie – gminy, które zawierają się w administracyjnych granicach miasta (w tym 66 gmin będących jednocześnie miastami na prawach powiatu), 677 miejsko-wiejskich – gminy, w skład których wchodzi miasto oraz kilka wsi, 1498 wiejskich – gminy, które na swoim terytorium nie zawierają miasta (z tego 158 takich gmin ma siedzibę w mieście poza swoim obszarem, tzw. gmina obwarzankowa). (według stanu z 1 stycznia 2023) Samorząd terytorialny W Polsce wyróżnia się trójszczeblowy samorząd: samorząd gminny samorząd powiatowy samorząd województwa. Jednostki samorządu terytorialnego (gminy, powiaty i województwa) mają osobowość prawną i zapewniony udział w dochodach publicznych. Wybory do organów stanowiących są powszechne, równe, bezpośrednie i przeprowadzane w głosowaniu tajnym. Geografia Polska zajmuje 9. miejsce w Europie pod względem powierzchni oraz 8. pod względem liczby ludności. Na świecie Polska zajmuje 70. miejsce pod względem powierzchni i 35. miejsce pod względem liczby ludności. Długość granic Polski wynosi 3511 km, w tym 440 km przypada na granicę morską (linia wybrzeża Morza Bałtyckiego, która nie jest linią granicy państwa, wynosi 770 km). Do obszaru kraju wlicza się także morze terytorialne, a specjalne prawa przysługują Polsce w tzw. strefie przyległej. Graniczy z następującymi państwami: od zachodu: (467 km) od południa: (796 km) (541 km) od wschodu: (535 km) (418 km) od północy: (104 km) (z obwodem królewieckim, 210 km). Po roku 1945 dokonano drobnych korekt granic Polski. Ostatnia korekta granic miała miejsce w 2005 roku, ze Słowacją. W wymiarze północ-południe Polska rozciąga się na długości 649 km, to jest 5°50′. Powoduje to różnicę w długości trwania dnia między północną i południową częścią Polski. Latem na północy dzień jest dłuższy o ponad godzinę niż na południu, zimą – odwrotnie. W wymiarze wschód-zachód rozpiętość Polski wynosi 689 km, co w mierze kątowej daje 10°02′. Powoduje to, że w dniach równonocy na zachodnim krańcu Polski Słońce zachodzi o 40 minut później niż na wschodnim. Polska leży w strefie czasu środkowoeuropejskiego, jest to czas słoneczny południka 15° przebiegającego m.in. na zachód od Jeleniej Góry, Zielonej Góry i Gorzowa Wielkopolskiego oraz na wschód od Szczecina. Zimą obowiązuje czas środkowoeuropejski (UTC+01:00), natomiast latem (od ostatniej niedzieli marca do ostatniej niedzieli października) – czas środkowoeuropejski letni (UTC+02:00). Geometryczny środek Polski znajduje się w Piątku koło Łęczycy. Najstarszy (1775) obliczony geometryczny środek Europy znajduje się w Suchowoli koło Sokółki, w województwie podlaskim. Przez Polskę przebiega również granica pomiędzy kontynentalnym blokiem Europy Wschodniej a rozczłonkowaną przez morza wewnętrzne Europą Zachodnią. Współrzędne geograficzne skrajnych punktów Polski: 49°00′ szer. geogr. N – szczyt Opołonek, 54°50′ szer. geogr. N – Jastrzębia Góra w gminie Władysławowo, 14°07′ dług. geogr. E – zakole Odry koło Osinowa Dolnego, 24°09′ dług. geogr. E – zakole Bugu koło Zosina. Ukształtowanie powierzchni Przeważającą część obszaru kraju zajmują tereny nizinne wschodniej części Niżu Środkowoeuropejskiego, a średnia wysokość wynosi 173 m n.p.m., mediana wysokości 149 m n.p.m. Krainy geograficzne w Polsce ułożone są równoleżnikowo (pasowo), przechodząc od terenów nizinnych na północy i w Polsce centralnej do terenów wyżynnych i górskich na południu. Polska ma 70 szczytów powyżej 2000 metrów wysokości, wszystkie w Tatrach. Najwyższym punktem kraju jest północno-zachodni wierzchołek Rysów w Tatrach Wysokich (2499,1 m n.p.m.), najniżej położonym punktem jest depresja we wsi Marzęcino na Żuławach Wiślanych (–2,07 m n.p.m.). Dominujący w krajobrazie Niż Polski zawiera następujące części Niżu Środkowoeuropejskiego: Pobrzeża Południowobałtyckie, Pojezierza Południowobałtyckie, Niziny Sasko-Łużyckie i Niziny Środkowopolskie. Północno-wschodnia część kraju zajmuje Pobrzeża Wschodniobałtyckie, Pojezierza Wschodniobałtyckie oraz Wysoczyzny Podlasko-Białoruskie. Nadbużańskie krańce wschodnie znajdują się na terenie Polesia i Wyżyny Wołyńsko-Podolskiej. Polesie wchodzi w skład Niżu Wschodniobałtycko-Białoruskiego a Wyżyna Wołyńsko-Podolska stanowi zachodnią część Wyżyn Ukraińskich. Pas wyżyn, starych gór i towarzyszących im obniżeń tworzą Masyw Czeski, tj. polska część Sudetów z Przedgórzem Sudeckim, oraz Wyżyny Polskie, na które składają się Wyżyna Śląsko-Krakowska, Wyżyna Małopolska i Wyżyna Lubelsko-Lwowska. Podział Karpat na terenie Polski obejmuje Karpaty Zachodnie z Podkarpaciem Zachodnim i Północnym (Kotlina Ostrawska, Kotlina Oświęcimska, Brama Krakowska i Kotlina Sandomierska) oraz Karpaty Wschodnie z Podkarpaciem Wschodnim (Płaskowyż Sańsko-Dniestrzański). Karpaty Zachodnie dzielą się na Zewnętrzne Karpaty Zachodnie i Centralne Karpaty Zachodnie a Karpaty Wschodnie to Zewnętrzne Karpaty Wschodnie nazywane również Beskidami Wschodnimi (regionalizacja fizycznogeograficzna Polski wg Jerzego Kondrackiego). Wody śródlądowe Terytorium Polski prawie w całości znajduje się w zlewisku Morza Bałtyckiego (99,7%), z czego zdecydowana większość przypada na dorzecza Wisły i Odry. Tylko z niewielkich terenów wody powierzchniowe odprowadzane są do Morza Czarnego (górny bieg Orawy i Strwiąża w Karpatach) oraz do Morza Północnego (krótkie odcinki Izery i Orlicy w Sudetach). Najdłuższe rzeki w Polsce to Wisła (o długości 1047 km), Odra (854 km, w granicach Polski 742 km), Warta (808 km), Bug (772 km; w granicach Polski 224 km plus odcinek graniczny 363 km), Narew (484 km; w granicach Polski 448 km; odcinek graniczny 1 km) i San (443 km, w tym odcinek graniczny 55 km). Największe jeziora w Polsce to Śniardwy (113,8 km²) i Mamry (104 km²) na Mazurach. Są to stosunkowo płytkie jeziora morenowe. Najgłębszym polskim jeziorem jest jezioro Hańcza (108,5 m), nieco bardziej na wschód, na Pojezierzu Wschodniosuwalskim. Są to głównie jeziora pochodzenia lodowcowego i są położone przede wszystkim w północnej części kraju, zgrupowane na obszarach zwanych pojezierzami. Na terenie Polski występuje 7081 jezior o powierzchni większej niż 1 ha (ich łączna powierzchnia to 281 377 ha). W stosunku do roku 1954 liczba jezior zmniejszyła się aż o 2215, czyli ponad 11%. Spowodowane to było szybkim zanikaniem najmniejszych jezior. Jeziorność Polski wynosi tylko 0,9% powierzchni kraju. Dla porównania w Szwecji jeziora zajmują ponad 8,5% powierzchni, a jezior o powierzchni powyżej 2 akrów (ok. 0,81 ha) jest tam ponad 97,5 tysiąca. Gleby Pokrywa glebowa w Polsce, podobnie jak niektóre inne elementy środowiska, ma cechy przejściowe pomiędzy glebami charakterystycznymi dla Europy Zachodniej i Wschodniej. Powierzchniowo dominują gleby strefowe (powstałe pod wpływem klimatu), jednak tworzą one na terenie kraju mozaikę zależną głównie od podłoża geologicznego (skały macierzystej) oraz ukształtowania powierzchni. Około 52% powierzchni zajmują gleby płowe oraz gleby brunatnoziemne, zaś ok. 26% powierzchni zajmują, powstałe na utworach piaszczystych, gleby rdzawe, bielicowe i bielice. W dolinach rzecznych dominują mady (ok. 5% powierzchni), w miejscach podmokłych lub wilgotnych zaś można spotkać gleby organiczne (torfowe, murszowe), gleby glejowe i czarne ziemie. Wyraźne obszary zajmują również, powstające na skałach węglanowych – rędziny, najbardziej urodzajne na obszarze Polski – czarnoziemy, charakterystyczne dla obszarów górskich – gleby inicjalne i słabo ukształtowane, a także powstałe pod dominującym wpływem człowieka – gleby antropogeniczne. W Polsce grunty rolne i leśne klasyfikuje się również pod kątem użytkowym. Według bonitacyjnej klasyfikacji gleb ornych i użytków zielonych w kraju powierzchniowo dominują gleby średnie (klasa IIIa-IVb – 63% gruntów ornych i klasa III i IV – 51,2% użytków zielonych), zaś najmniej jest gleb najlepszych (klasa I i II – 3,7% gruntów ornych i 1,7% użytków zielonych). Klimat Według klasyfikacji klimatów Wincentego Okołowicza Polska leży w strefie klimatu umiarkowanego ciepłego przejściowego. W wyższych partiach Sudetów i Karpat występuje klimat górski. Natomiast zgodnie z klasyfikacją Köppena, obszar Polski leży w strefie wilgotnego klimatu kontynentalnego (Dfb). Średnia roczna temperatura waha się (okres referencyjny 1991–2020) od około 7 °C na Suwalszczyźnie (Suwałki: 7,2 °C) do blisko 10 °C na Nizinie Śląskiej i Ziemi lubuskiej (Wrocław: 9,7 °C, Legnica, Zielona Góra, Opole: 9,6 °C). Latem temperatury są zróżnicowane południkowo, choć amplituda nie jest tak duża jak zimą. W lipcu średnie temperatury na nizinach wahają się od 17,9 °C na północy (Łeba) do 20,1 °C na południu (Wrocław, Tarnów). Dużo chłodniej jest w górach: obserwatorium na Śnieżce w najcieplejszym miesiącu notuje 9,9 °C, a na Kasprowym Wierchu 8,9 °C. Zimą różnice w temperaturach przybierają charakter równoleżnikowy z cieplejszym zachodem i zimniejszym wschodem kraju, co ma związek z wpływem Atlantyku od zachodu i kontynentalnych mas powietrza ze wschodu. Do najcieplejszych regionów w styczniu należą wybrzeża Bałtyku, którego wody łagodzą spadki temperatury. W styczniu średnie temperatury kształtują się na nizinach od około –3,3 °C w Suwałkach, które uważane są za polski biegun zimna, przez –1,5 °C w centrum kraju do nieco powyżej zera od środkowej Odry, przez lubuskie po pas wybrzeża (z maksimum w Świnoujściu: +0,8 °C). W górach najmroźniejszy zazwyczaj jest luty, gdzie na Kasprowym Wierchu notuje się średnio –7,8 °C, a na Śnieżce –6,2 °C. Opady roczne wynoszą około 600 mm. Najniższe – poniżej 550 mm – notuje się w centrum kraju: w południowej i wschodniej Wielkopolsce, na Kujawach czy w dolinie środkowej i dolnej Wisły, co związane jest z położeniem tych obszarów w cieniu opadowym pojezierzy i wysoczyzn. Najwyższe – z wyjątkiem gór – notuje się na środkowej części wybrzeża i na Wyżynie Śląskiej (około 750–800 mm rocznie). W górach sumy opadów są znacznie wyższe, osiągając maksimum w Tatrach – nawet 1700 mm rocznie. Liczba dni z pokrywą śnieżną jest zróżnicowana i wzrasta w miarę przesuwania się na wschód. Na Nizinie Szczecińskiej pokrywa śnieżna zalega najkrócej, przez mniej niż 25 dni w roku, w centrum Polski około 50 dni, a na Suwalszczyźnie przez ponad 75 dni. W najwyższych partiach gór dni z pełną pokrywą śnieżną jest średnio nawet 180-220. Okres wegetacyjny (dni ze średnią dobową temperaturą powyżej 5 °C) trwa przeciętnie od około 210 dni na północnym wschodzie kraju (Suwalszczyzna) do ponad 250 dni w dolinie Odry i wzdłuż granicy z Niemcami (Wrocław, Słubice, Szczecin). Dni gorące, z temperaturą maksymalną powyżej 25 °C, występują od kwietnia do września, czasem także w październiku. Jest ich od około 14-21 na wybrzeżu do ponad 50 na Podkarpaciu, Nizinie Śląskiej i Ziemi lubuskiej. Dni upalnych, z temperaturą maksymalną powyżej 30 °C notuje się od 2–3 na północy do 12–13 w okolicach Wrocławia, Opola, Tarnowa i Słubic. Wyjątkiem jest Półwysep Helski, gdzie średnia z ostatnich 30 lat wynosi zaledwie 0,7 dnia. Rekordowe temperatury powietrza zanotowane na terytorium Polski: Temperatury maksymalne: +40,2 °C (Prószków k. Opola, 29 lipca 1921), +40,0 °C (Zbiersk, 29 lipca 1921), +39,6 °C (Kończewice, 11 lipca 1959), +39,5 °C (Słubice, 30 lipca 1994), +39,0 °C (Ceber, 8 sierpnia 2015), +38,9 °C (Silniczka, 8 sierpnia 2013), +38,3 °C (Słubice, 19 czerwca 2022). Temperatury minimalne: –40,6 °C (Żywiec, 11 lutego 1929), –40,4 °C (Olkusz, 11 lutego 1929), –40,1 °C (Sianki, 11 lutego 1929), –39,3 °C (Sanok, 28 lutego 1963), –38,7 °C (Białowieża, 11 stycznia 1950), –38,6 °C (Lubaczów, 28 lutego 1963), –38,3 °C (Maniowy, 28 lutego 1963). Budowa geologiczna Na obszarze Polski stykają się trzy wielkie jednostki tektoniczne: platforma prekambryjska wschodniej Europy (wschodnia i północno-wschodnia Polska); platforma zachodnioeuropejska (patrz Pozaalpejska Europa Środkowa). Spod pokrywy osadowej tej platformy wyłaniają się części górotworów kaledońskich i hercyńskich (Sudety i Góry Świętokrzyskie); oddziela ją od platformy prekambryjskiej szeroka strefa szwu transeuropejskiego (TESZ); alpidy (Karpaty z Podkarpaciem) – częściowo nasunięte na obszar platformy zachodnioeuropejskiej. Niemal cały Niż Polski przykryty jest grubą warstwą osadów polodowcowych – glin i żwirów na obszarach morenowych, piasków na terenach sandrów. Dna dolin rzecznych i obszary ich delt zbudowane są z aluwiów, na niektórych terenach występują też złoża torfowe. Odsłonięcia skał litych, wyłącznie osadowych, liczniej pojawiają się w pasie wyżyn. Na Wyżynie Śląsko-Krakowskiej są to głównie wapienie, zaś w Niecce Nidziańskiej – gipsy, dzięki czemu w obu tych regionach intensywnie rozwijają się zjawiska krasowe, w tym jaskinie. Wyjątkowo zróżnicowaną budową geologiczną cechuje się najwyższa część polskich wyżyn – Góry Świętokrzyskie. Znaczna część z nich zbudowana jest z piaskowców kwarcytowych, ale pojawiają się tu również wapienie, zlepieńce, dolomity i łupki. We wschodniej i południowo-wschodniej części Wyżyn Polskich wapienie, łupki i piaskowce przykryte są często grubymi warstwami lessów i niewiele jest naturalnych odsłonięć skał litych. Najbardziej zróżnicowaną budową geologiczną charakteryzują się Sudety, gdzie obok masywów zbudowanych ze skał krystalicznych, zwłaszcza granitów, występują też ślady zjawisk wulkanicznych (bazalty i porfiry), liczne odsłonięcia skał piaskowcowych i soczewki wapieni. Zwłaszcza sudeckie granity i piaskowce tworzą liczne formy geomorfologiczne w postaci skałek o zróżnicowanych kształtach. O wiele mniej zróżnicowaną budową geologiczną cechują się polskie Karpaty, w większości zbudowane z miękkich skał osadowych, wchodzących w skład fliszu – piaskowców i łupków. Na ich tle wyróżniają się dwa odmiennie litologiczne pasma – Pieniny, zbudowane z wapieni, oraz najwyższe góry Polski, Tatry, których wschodnia część zbudowana jest z granitów, zaś zachodnia głównie ze skał osadowych – silnie skrasowiałych wapieni (wykształciły się w nich najgłębsze i najdłuższe jaskinie Polski), lokalnie przykrytych czapami skał krystalicznych. Środowisko naturalne Środowisko przyrodnicze Polski jest urozmaicone. Większą część północnej granicy Polski oblewa Morze Bałtyckie, dalej zaś w kierunku południowym rozciągają się: pojezierza i rozległe niziny. Na południu z kolei występują obszary wyżynne i dwa łańcuchy górskie: Karpaty i Sudety, zamykające południową granicę Polski. W 2014 w rankingu Environmental Performance Index (EPI) dotyczącym czystości i jakości środowiska naturalnego na świecie Polska zajęła 30 miejsce. Flora Polska zajmuje dziesiąte, pod względem lesistości, miejsce wśród krajów Europy. Lasy zajmują powierzchnię 9,1 mln ha, czyli 29,2% powierzchni kraju. Lasów w Polsce cały czas przybywa. Odpowiada za to „Krajowy program zwiększania lesistości”, zakładający wzrost lesistości do 30% w 2020 i do 33% w 2050. Największym kompleksem leśnym w Polsce są Bory Dolnośląskie. Na tle innych krajów Europy Środkowej, w Polsce zachowały się rozległe obszary bagien, mokradeł i torfowisk. Należą do nich m.in. chronione prawnie Bagna Biebrzańskie – siedliska hydrogeniczne zajmują ponad 40% powierzchni Biebrzańskiego Parku Narodowego. W Polsce występuje blisko 3000 rodzimych i trwale zadomowionych taksonów w randze gatunku i podgatunku roślin okrytonasiennych (Magnoliophyta). Poza tym występuje 67 gatunków paprotników (Pteridophyta), 910 gatunków mszaków (Bryophyta), 2000 gatunków zielenic (Chlorophyta), 25 gatunków ramienic i 39 gatunków krasnorostów (Rhodophyta). Z uwagi na krótką historię ewolucyjną ziem polskich, wynikającą z plejstoceńskich zlodowaceń, krajowa flora uboga jest w endemity. Należą do nich wiechlina granitowa, mniszek pieniński, przytulia krakowska i warzucha polska. Fauna Fauna Polski należy do prowincji europejsko-zachodniosyberyjskiej, wchodzącej w skład Palearktyki. Należy ona do średnio zróżnicowanych pod względem gatunkowym i reprezentowana jest przez ok. 33 tys. gatunków zwierząt (są szacunki, które mówią, iż po dokładnej analizie będzie to liczba znacznie wyższa, dochodząca do 47 tys.). Znaczna część spośród tych gatunków występuje (lub występowała – jak żubr) nie tylko w Polsce, ale też innych obszarach Europy. Na terenie kraju występuje ponad 90 gatunków ssaków, 444 gatunki ptaków (z czego ok. 220 lęgowych), 9 gatunków gadów, 18 – płazów, 119 gatunków ryb (w tym 55 słodkowodnych), 5 gatunków bezżuchwowców, ok. 260 gatunków mięczaków, 25–30 tysięcy gatunków owadów, ok. 1400 gatunków pajęczaków, ok. 240 gatunków pierścienic, 5 – jamochłonów, 8 – gąbek oraz ok. 4 tysięcy gatunków pierwotniaków. Pod względem występowania gatunków zwierząt Polska dzieli się na 7 krain zoogeograficznych: południowobałtycką, śląską, opolską, kielecką, karpacko-sudecką, krainę Jury polskiej i podalpejską. Skład gatunkowy polskiej fauny ukształtował się dopiero po ostatnim zlodowaceniu, kiedy to po ustąpieniu lodowców z terenów południowych napłynęły nowe gatunki zwierząt. Dlatego polska fauna uboga jest w endemity – ich przykładami są, występujące tylko w Tatrach, chruścik Allogammus starmachi, a także chrząszcz goroń tatrzański. Także w czasach historycznych zmieniała się lista zwierząt żyjących na terenie kraju: niektóre gatunki zostały wytępione przez człowieka (np. tury, tarpany) lub ustąpiły na skutek jego działalności, m.in. niszczenia siedlisk (drop, perłoródka rzeczna, kulon, jesiotr, skrzelopływka bagienna), inne zaś dołączyły do krajowych gatunków na skutek naturalnej ekspansji (dzięcioł białoszyi, pliszka cytrynowa, szakal złocisty, karlik średni). Teren Polski został również skolonizowany przez gatunki obce, zawleczone przez człowieka, czy to na drodze świadomej introdukcji (np. bażanty, muflony, daniele, amur biały), czy to w wyniku przypadku (jenoty, piżmaki, norki amerykańskie, ostatnio też szopy pracze, z owadów m.in. stonki). Obecnie obserwuje się rekolonizację Polski przez zwierzęta znajdujące się uprzednio na skraju wytępienia w granicach kraju, dotyczy to zwłaszcza dużych ssaków (wilk, bóbr), kraj ten jest również ostoją wyjątkowo dużych populacji gatunków ginących w wielu innych krajach Europy (bocian biały, wodniczka). Polska jest również krajem, w którym żubr został uratowany przed całkowitym wymarciem w skali globalnej – tutaj rozpoczęto hodowlę ostatnich osobników, odnalezionych w ogrodach zoologicznych i zwierzyńcach po I Wojnie Światowej i tutaj reintrodukowano po raz pierwszy gatunek do naturalnych siedlisk. Niektóre gatunki w polskiej faunie są jednak nadal na skraju wymarcia (np. kraska, dzierzba czarnoczelna, wąż Eskulapa). Większość gatunków obecnie występujących w Polsce stanowią zwierzęta leśne strefy lasów liściastych (jak jelenie, sarny, dziki). W północno-wschodniej części Polski żyją też gatunki typowe dla strefy tajgi, a nawet tundry (np. mszarniki jutta, puszczyki mszarne, łosie, zające bielaki), a w południowo-wschodniej także gatunki stepowe (susły, żołny, siodlarka stepowa, poskocz krasny). Nieco odmienny od reszty kraju skład gatunkowy ma fauna obszarów górskich (Karpaty, Sudety). Poza gatunkami typowymi dla tego typu środowiska (kozica, świstak tatrzański, płochacz halny) żyją tam też zwierzęta wytępione na pozostałym obszarze kraju (rysie, żbiki i niedźwiedzie). Niektóre z gatunków polskiej fauny są typowymi zwierzętami synantropijnymi (np. szczury i wróble). Fauna polskiej strefy Bałtyku jest relatywnie uboga z powodu niskiego zasolenia tego akwenu. Brak jest w ogóle głowonogów, zaś pojedyncze szkarłupnie i ukwiały pojawiają się jedynie sporadycznie w skrajnie zachodniej części polskiego wybrzeża. Tworzy ją zgrupowanie gatunków typowo morskich (np. dorsz, śledź, kur diabeł, omułek jadalny), często osiągających mniejsze rozmiary ciała, niż w sąsiednim Morzu Północnym, oraz – przynajmniej w zatokach i zalewach – gatunków słodkowodnych (np. szczupak, okoń, sieja). Z zaledwie trzech płetwonogich najczęstsza jest foka szara, zaś jednym, stale występującym waleniem – znajdujący się na skraju wyginięcia morświn. Niektóre, zimnolubne gatunki zwierząt w Bałtyku stanowią relikt z okresu Morza Yoldiowego (np. foka obrączkowana, podwój wielki, kur rogacz). Również w faunie polskiego Bałtyku pojawiły się obce gatunki inwazyjne (np. krabik amerykański, babka bycza). Ochrona przyrody W Polsce prowadzi się aktywne działania mające na celu ochronę przyrody. Chociaż pewne działania w zakresie ochrony przyrody można spotkać już w średniowieczu i wiekach późniejszych, to przemyślane i planowe działania oparte na naukowych podstawach podjęto na szerszą skalę dopiero w 2. połowie XX wieku. Najcenniejsze obszary chroni sieć parków narodowych i rezerwatów przyrody. Po akcesji do Unii Europejskiej w Polsce wprowadzono także sieć obszarów Natura 2000, na których chroni się elementy przyrody zagrożone w skali Europy. Poza obszarowymi formami ochrony obowiązuje prawna gatunkowa ochrona zwierząt, grzybów i roślin. Na terenie kraju znajduje się 10 rezerwatów biosfery oraz 13 obszarów wodno-błotnych wpisanych na listę ramsarską. Demografia W okresie kształtowania się państwowości Polska obejmowała swym zasięgiem ziemie o powierzchni ponad ćwierć miliona km² z przeszło milionem mieszkańców. Za czasów Kazimierza Wielkiego obszar państwa (około 270 tys. km²) zamieszkiwało ponad 2,5 mln osób. Unia z Litwą przyniosła radykalny przyrost demograficzny i terytorialny. Za czasów Batorego obszar państwa zbliżył się do 1 mln km², a ludność w końcu XVI wieku prawdopodobnie osiągnęła 9 milionów. W chwili utraty niepodległości wielonarodowościowe państwo liczyło co najmniej 13–14 mln mieszkańców, przy czym przez cały okres wspólnej państwowości z Litwą znaczną część ludności stanowiły osoby posługujące się innym językiem niż polski (w końcu XVIII wieku było ich ok. 60%). Po odzyskaniu niepodległości w granicach Polski znalazło się kilka milionów osób o innej niż polska narodowości, tak więc Polska przed II wojną światową była krajem wielonarodowościowym, gdzie mniejszości stanowiły powyżej 30% ludności. W okresie między 1921, a wybuchem II wojny światowej liczba ludności wzrosła z 27,2 mln do 35,2 mln. Jednak zmiany granic Polski po wojnie oraz przesiedlenia sprawiły, że obecnie Polska jest krajem nieomalże jednolitym etnicznie. Wszystkie mniejszości narodowe łącznie nie przekraczają 3% ludności. Po II wojnie światowej w Polsce zanotowano niespotykany nigdzie indziej (poza ZSRR) przyrost naturalny. W latach 50. XX wieku w Polsce przybywało ponad 500 tys. mieszkańców rocznie (tyle osób zamieszkiwało wówczas w Krakowie). Przyczyną tak dużego przyrostu naturalnego był ogromny ubytek ludności w czasie wojny (według różnych źródeł od 6 do 10 mln). Kolejny wyż demograficzny przyszedł z początkiem lat 70. oraz na początku lat 80. (zbliżenie się członków rodzin w czasie stanu wojennego). Od końca lat 80. przyrost naturalny drastycznie spadł, by na początku XXI wieku zejść poniżej zera. Obecnie znów notuje się nieznacznie większą liczbę urodzeń, gdyż w okres prokreacji wchodzi wyż demograficzny lat 70. Ponadto od kilku lat obserwuje się prorodzinną politykę państwa („becikowe”, ulgi podatkowe), a także kobiety, które odłożyły rodzicielstwo w latach 90. na rzecz kariery rodzą dzieci. Niemniej jednak z Polski do krajów UE wyemigrowało (według różnych szacunków) od 500 tysięcy do ponad 2 milionów młodych ludzi, którzy pragną założyć rodziny w nowym miejscu zamieszkania. W ostatnich latach ludność Polski ustabilizowała się na poziomie 38,1 mln osób (w okresie od X 2006 do III 2009 liczba ta wahała się w wąskim przedziale 38,11–38,14 mln). Według prognoz GUS z 2010 roku, liczba ludności w Polsce w 2030 miała wynieść ok. 36,8 mln. W 2008 i 2009 roku nastąpił wzrost liczby urodzeń. W 2008 roku w Polsce urodziło się 414 tys. dzieci, a w 2009 roku 418 tys. Przyrost naturalny jest zróżnicowany regionalnie. Przyczyniają się do tego konteksty historyczne i społeczne – np. na Górnym Śląsku występuje jedna z najwyższych w kraju dzietność na kobietę, a mimo to ludność tego województwa się zmniejsza. Spowodowane jest to znacznymi migracjami, głównie starszych osób, które w latach 70. przybyły tu do pracy w przemyśle, a teraz na emeryturze wracają w swoje rodzinne strony. Z kolei Warszawa jest miastem w Polsce, o ujemnym przyroście naturalnym, a mimo to z powodu migracji liczba ludności miasta rośnie. Obszarami o najwyższym przyroście naturalnym pozostają Małopolska, województwa północne i wschodnie (wyjątkiem jest tutaj województwo podlaskie), a najniższy i ujemny przyrost naturalny odnotowuje się w województwach zachodnich (z wyjątkiem Wielkopolski i Pomorza Zachodniego, gdzie przyrost jest dodatni) i centralnych, w szczególności w łódzkim. Największą gęstością zaludnienia charakteryzują się gminy miejskie (np. Legionowo). W skali regionów gęstość zaludnienia jest najwyższa w województwie śląskim a najniższa w województwie podlaskim (6,3 raza mniejsza niż w śląskim) (Stan zaludnienia województw w 2014 roku). Narodowości oraz grupy etniczne Polacy posługują się językiem polskim zaliczanym do rodziny języków słowiańskich. Dla pewnej części Polaków językiem ojczystym jest blisko z nim spokrewniony język kaszubski. Język polski jest językiem urzędowym Rzeczypospolitej, jakkolwiek prawo gwarantuje mniejszościom narodowym używanie ich własnych języków, zwłaszcza na obszarach, gdzie występują ich większe skupiska. W 21 gminach jako pomocnicze języki urzędowe stosowane są język niemiecki, język kaszubski, język litewski oraz język białoruski (tzw. gminy dwujęzyczne). W Narodowym Spisie Powszechnym z 2011 roku narodowość polską zadeklarowało 97,10% ankietowanych (wliczając osoby deklarujące również drugą narodowość). 887 tys. osób (2,26%) zadeklarowało dwie narodowości – polską i niepolską, 597 tys. osób (1,55%) zadeklarowało wyłącznie niepolską narodowość, z czego 46 tys. osób zadeklarowało dwie niepolskie narodowości. Najbardziej liczne mniejszości narodowe i etniczne stanowią Ślązacy (847 tys.), Kaszubi (233 tys.), Niemcy (148 tys.), Ukraińcy (51 tys.), Białorusini (47 tys.), Romowie (17 tys.), Rosjanie (13 tys.), Łemkowie (11 tys.), Litwini (8 tys.) i Żydzi (8 tys.). Istnieją próby wyodrębnienia nowej grupy etnicznej Śląskiej – osobny artykuł Narodowość śląska. W Polsce nie obserwuje się masowego napływu imigrantów jak w krajach zachodnich. Niemniej jednak coraz więcej przedsiębiorstw sprowadza pracowników z zagranicy, szczególnie z Ukrainy, Białorusi oraz Dalekiego Wschodu (Chiny, Wietnam). Zajmują oni lukę na rynku pracy powstałą z powodu nasilonej w ostatnich latach emigracji zarobkowej młodych Polaków. Pojawiają się też, wraz z zagranicznymi przedsiębiorstwami otwierającymi fabryki w Polsce, zagraniczni pracownicy średniego i wyższego szczebla kierowniczego wraz z rodzinami, w tym oprócz pochodzących z Europy Zachodniej i Ameryki, także z Azji: Korei Południowej i Japonii. Według oficjalnych danych na terytorium Polski legalnie mieszkało w 2012 roku około 5 tysięcy imigrantów z Afryki (posiadacze ważnych kart pobytu). Głównymi krajami pochodzenia imigrantów z Afryki są kolejno: Nigeria, Tunezja, Egipt, Algieria, Maroko, Kamerun i RPA. Miasta Polski Według danych GUS, w Polsce jest 979 miast (według stanu na 1 stycznia 2023). Najmniej zaludnionym miastem Polski jest Opatowiec liczący 338 mieszkańców, najludniejsza zaś Warszawa ma około 5237 razy więcej mieszkańców (~1,77 mln – wg stanu na rok 2018). Najmniejszą powierzchnię posiada Stawiszyn (0,99 km²) a największą Warszawa (517,24 km²). Najmniejszą gęstością zaludnienia charakteryzuje się Krynica Morska (12 osób/km²) a największą Legionowo (3996 osób/km²). Według większości niezależnych źródeł, największą aglomeracją, obszarem metropolitalnym, jak i zespołem miejskim w Polsce jest aglomeracja katowicka (w zależności od źródła 2,7 do 5,3 mln mieszkańców), następnie warszawska (2,1 do 2,8 mln mieszkańców), krakowska (0,8 do 1,3 mln mieszkańców) oraz gdańska (ok. 1,2 mln mieszkańców) i łódzka (0,9 do 1,2 mln mieszkańców). Badania przeprowadzone w ramach ESPON wykazały istnienie w Polsce 8 metropolii (Warszawa – metropolia europejska III rzędu; Kraków, Łódź, Wrocław, Poznań, Gdańsk, Szczecin i Katowice – IV rzędu). Poniższa lista przedstawia największe miasta Polski (liczące ponad 100 tys. mieszkańców 31 grudnia 2020). Polonia i Polacy za granicą Oprócz populacji krajowej jest to szeroko rozumiana Polonia oraz rdzenni mieszkańcy terytoriów niegdyś w granicach Rzeczypospolitej Polskiej, a znajdujących się obecnie poza granicami kraju. Polacy żyją w dużych liczbach na Białorusi, Litwie, Ukrainie, w Czechach, Rosji (są tam m.in. historycznie rozproszeni po Syberii, z koncentracją w Jakucji), w Kazachstanie (z powodu radzieckich zesłań), Niemczech (468 tys. w roku 2011), Francji, Wielkiej Brytanii (916 tys. na koniec roku 2015) i w większości państw Europy Zachodniej oraz w Skandynawii (Polacy są najliczniejszą grupą obcokrajowców na Islandii), w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie, w Ameryce Południowej (szczególnie w Brazylii i Argentynie), a także w Australii. Przez wiele dekad, Polacy emigrowali przeważnie do Stanów Zjednoczonych, Kanady, oraz Australii. W dużej mierze są zintegrowani tamże, nadając w odczuwalnej mierze polskość miejscowej mozaice społecznościowej, podobnie jak kiedyś Polska była mozaiką ludów. Polacy na świecie to również liczna grupa pracujących zarobkowo, w XXI wieku głównie w Wielkiej Brytanii, Niemczech, Irlandii i Holandii. Wyznania religijne Za członków poszczególnych Kościołów i związków religijnych przyjmuje się zazwyczaj osoby, które w stosunek członkostwa weszły (np. poddane obrzędowi chrztu), nawet jeżeli w okresie późniejszym straciły związek z Kościołem (związkiem wyznaniowym) i religią. Dane statystyczne sporządzone wyłącznie na podstawie oficjalnej dokumentacji Kościołów i zarejestrowanych organizacji religijnych, które to dane zbierane są przez Główny Urząd Statystyczny (GUS). Weryfikacją tego obrazu dane zbierane podczas, powszechnych spisów statystycznych oraz badań spójności społecznej opartych na deklaracjach reprezentatywnej grupy osób prowadzone również przez GUS. Podczas spisu ludności w 2021 zadano pytanie o wyznanie, na które odpowiedziało 79,43% respondentów. Największą wspólnotę religijną stanowi Kościół katolicki, do którego należy około 27,1 mln wiernych (2021), co oznacza, że z kościołem w obrządku rzymskokatolickim identyfikuje się 71,3% mieszkańców Polski. Według autodeklaracji respondentów GUS w 2018 roku za katolików uważa się około 93,5% populacji, a światopogląd 45% Polaków w pełni pokrywa się z doktryną Kościoła katolickiego. W Polsce regularnie praktykuje około 50% wszystkich wierzących. Najbardziej religijnymi diecezjami są diecezje: diecezja tarnowska (71,3%), diecezja rzeszowska (64,3%) i diecezja przemyska (60,4%) natomiast najmniej religijnymi są diecezja szczecińsko-kamieńska (24,1%), diecezja łódzka (24,5%) i diecezja koszalińsko-kołobrzeska (25,0%). Kościół greckokatolicki liczy 55 tys. wiernych, Kościół ormiańskokatolicki 670, Kościół neounicki 124 osoby. Z tradycji katolickiej wywodzi się starokatolicyzm, do którego należy 44 tys. wiernych (Kościół Starokatolicki Mariawitów – 22,8 tys. wiernych, Kościół Polskokatolicki – 18,1 tys. wiernych, Kościół Katolicki Mariawitów – 1,8 tys. wiernych, Polski Narodowy Katolicki Kościół – 1,2 tys. wiernych, Kościół Starokatolicki w RP – 254 wiernych w 2017 roku). Obok starokatolików działalność prowadzą grupy tradycjonalistów katolickich (Bractwo Kapłańskie Świętego Piusa X i sedewakantyści). Wspólnoty tradycji prawosławnej liczą 506.1 tys. wiernych (Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny – 504,4 tys., Wschodni Kościół Staroobrzędowców w RP – 1006 osób, Staroprawosławna Cerkiew Staroobrzędowców – 624 osób). W Polsce mieszkają także przedstawiciele przedchalcedońskich Kościołów wschodnich (Apostolski Kościół Ormiański – 335 wiernych, Koptyjski Kościół Ortodoksyjny). Kościoły protestanckie liczą 130,1 tys. wiernych: Kościół Ewangelicko-Augsburski – 61,3 tys., Kościół Zielonoświątkowy – 23,9 tys., Kościół Adwentystów Dnia Siódmego – 9,7 tys., Kościół Chrystusowy w RP – 5,9 tys., Kościół Nowoapostolski w Polsce – 5,6 tys., Kościół Chrześcijan Baptystów – 5,2 tys., Kościół Boży w Chrystusie – 4,9 tys., Kościół Ewangelicko-Metodystyczny – 4,4 tys., Kościół Ewangelicko-Reformowany – 3,4 tys., Kościół Wolnych Chrześcijan – 3,1 tys., Kościół Ewangelicznych Chrześcijan – 2,2 tys., Kościół Chrześcijan Wiary Ewangelicznej – 1,5 tys. Wyznania restoracjonistyczne obejmują: Związek Wyznania Świadków Jehowy (118,8 tys. wiernych), Zrzeszenie Wolnych Badaczy Pisma Świętego – 1,8 tys., Świecki Ruch Misyjny „Epifania” – 1,3 tys. wiernych oraz Kościół Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich (Mormoni) – 1,7 tys. wiernych. Inne grupy wyznaniowe liczą łącznie 17,9 tys. członków; należą do nich: m.in. Islamskie Zgromadzenie Ahl-ul-Bayt 6,0 tys. wiernych, Muzułmański Związek Religijny – 0,7 tys. wiernych, Międzynarodowe Towarzystwo Świadomości Kryszny – 2,3 tys. wiernych, Związek Gmin Wyznaniowych Żydowskich w Rzeczypospolitej Polskiej – 430 członków. Kilka prawnie zarejestrowanych w MSWiA związków wyznaniowych liczących w sumie ok. 900 członków (jak Rodzimy Kościół Polski lub Rodzima Wiara) ma źródła w etnicznych, przedchrześcijańskich wierzeniach Słowian. Grupy praktykujących buddyzm liczą 5,9 tys. członków. Największe w Polsce międzywyznaniowe organizacje chrześcijańskie to: Polska Rada Ekumeniczna zrzeszająca Kościoły protestanckie, starokatolickie i prawosławne oraz Alians Ewangeliczny zrzeszający Kościoły, Zbory i organizacje związane z protestantyzmem ewangelikalnym. Podczas spisu powszechnego w 2011 roku bezwyznaniowość zadeklarowało 2,4% ludności. Gospodarka Charakterystyka polskiej gospodarki Pod względem wielkości PKB, Polska jest szóstą gospodarką Unii Europejskiej i 25. gospodarką świata (w 2016). Produkt krajowy na głowę mieszkańca wynosił według obliczeń MFW w roku 2014 nominalnie 14 378 dolarów, a po zmierzeniu parytetem siły nabywczej 25 105 dolarów, co plasuje Polskę na 23 miejscu wśród 28 krajów Unii Europejskiej. Tempo wzrostu gospodarczego stawia Polskę wśród najszybciej rozwijających się państw Europy – w 2009 PKB wzrósł o 1,7%, co było jedynym dodatnim wynikiem w UE (średnia -4,1%). Tempo wzrostu PKB per capita w Polsce w latach 1992–2002 należało według OECD do najwyższych na świecie i wyniosło 116%, z poziomu 4994 dolarów w 1992 do 10 800 dolarów według w 2002 r. według parytetu siły nabywczej. Sektor usług odpowiada za wytworzenie 62,7% całego PKB, przemysł 33,3%, rolnictwo 4%. Polska uznawana jest przez ONZ za kraj bardzo wysoko rozwinięty ze względu na wskaźnik rozwoju społecznego (HDI), który bierze pod uwagę takie czynniki jak długość życia, średnią długość edukacji odbytej przez 25-latków i oczekiwany czas edukacji dzieci w wieku szkolnym, jak również PKB per capita po zmierzeniu parytetem siły nabywczej. Wskaźnik HDI wynosił w 2012 r. 0,821, dając Polsce 39. miejsce na świecie na 187 uwzględnionych państw. Według danych Eurostatu w 2013 roku polskie zadłużenie wynosiło 57,0% PKB, przy średniej unijnej wynoszącej 87,1%. Polska gospodarka jest gospodarką mieszaną. Sektor państwowy wytwarza obecnie około 25% PKB (Skarb Państwa kontroluje m.in. PKP, KGHM, Orlen, PGNiG i PZU) i jest to poziom porównywalny do takich państw, jak Francja czy Norwegia. Po wejściu w 2004 do Unii Europejskiej dzięki m.in. uczestnictwu w unii celnej i jednolitym rynku oraz transferom z unijnego budżetu w latach 2004–2016 PKB Polski rósł szybciej niż średnia w UE, a polska gospodarka stała się bardziej otwarta i silniej powiązana z gospodarką europejską i światową (m.in. nastąpił ponadtrzykrotny wzrost eksportu i wzrost ponaddwuipółkrotny importu towarów i usług, a także dwukrotny wzrost napływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych). Głównym partnerem handlowym Polski są państwa Unii Europejskiej i Rosja: na Niemcy przypada ok. 25% polskiego eksportu i 21% importu. Zatrudnienie Struktura zatrudnienia w polskiej gospodarce odbiega od europejskich standardów, gdyż 12,6% ludności pracuje w rolnictwie (przy średniej unijnej 5,0%), w przemyśle pracuje 30,4% ludności (średnia UE to 24,9%), natomiast w sektorze usług pracuje 57% ludności Polski (średnia UE to 70,1%). Wskaźnik zatrudnienia osób w wieku 15–64 lat wynosi w Polsce 59,7%, podczas gdy średnia UE to 64,2%. Według OECD w 2012 r. Polacy byli piątym (spośród państw UE drugim po Grekach) najdłużej pracującym narodem na świecie – przeciętna roczna liczba przepracowanych godzin na 1 pracownika wyniosła 1929. W związku z lepszą mechanizacją pracy wzrosła także wydajność pracy w Polsce. Polska ma także jeden z najniższych w Europie współczynników przynależności do związków zawodowych, wynoszący 14% z przewagą w sektorze państwowym, w Irlandii wynosi on 45%, a w Szwecji 80%. Słabe związki są wskazywane jako jedna z przyczyn niskich płac w stosunku do PKB, które w 2016 wyniosły 47,5% PKB, 8 punktów procentowych poniżej średniej UE, co dało 6 najniższy wskaźnik w UE. W 2012 roku Polska zajmowała pierwsze miejsce spośród państw Unii Europejskiej pod względem liczby osób pracujących na umowę na czas określony – 26,9%, podczas gdy w Unii Europejskiej jest to średnio 13,7%. Minimalne wynagrodzenie brutto w 2017 roku: 2000 zł, a przeciętna płaca brutto w sektorze przedsiębiorstw wynosi 4221,50 zł. Zgodnie z danymi GUS, stopa bezrobocia w grudniu 2016 wynosiła 8,3%. Została zrewidowana do 8,2%. Handel zagraniczny Eksport w 2015 był szacowany na 200 mld dolarów, co daje ósme miejsce wśród państw Unii Europejskiej oraz 26. miejsce w świecie. Najważniejszymi partnerami handlowymi pod względem eksportu są Niemcy (25,1% obrotu), Wielka Brytania (6,8%) i Czechy (6,3%). Import w 2015 szacowany był na 197 mld dolarów i dał 25. miejsce na świecie (ósme miejsce wśród państw unijnych). Najważniejszymi partnerami handlowymi pod względem importu są Niemcy (21,3% obrotu), Rosja (14%) i Chiny (8,9%). Bilans handlowy był w 2015 dodatni, nadwyżka obrotów towarowych wyniosła ponad 2,6 mld dolarów. Największe przedsiębiorstwa w Polsce W 2020 r. na dorocznej liście dwóch tysięcy największych spółek publicznych na świecie magazynu Forbes znajdowało się sześć polskich przedsiębiorstw. Za największe z nich uznano Grupę PZU (731. miejsce w rankingu), PKN Orlen (775. miejsce w rankingu) oraz PKO Bank Polski (958. miejsce w rankingu). Większość polskiego PKB wytwarzają jednak małe i średnie przedsiębiorstwa. W 2020 r. na liście 100 największych polskich firm prywatnych magazynu Forbes w czołowej dziesiątce znalazły się: CD Projekt, Cyfrowy Polsat, Dino Polska, LPP, Polpharma, Grupa Maspex, Asseco Poland, Synthos, TZMO, CCC. Turystyka Turystyka w Polsce ma wpływ na gospodarkę całego kraju poprzez rynek usług turystycznych. Do najbardziej atrakcyjnych dla turystów miast należą Kraków, Warszawa, Wrocław, Gdańsk, Poznań, Szczecin, Lublin, Toruń i Zakopane. Bogatą ofertę turystyczną posiadają także Krynica-Zdrój, Karpacz, Szklarska Poręba, Biecz, Zamość, Sandomierz, Kazimierz Dolny, Częstochowa, Gniezno, Frombork, Malbork, Gdynia, Sopot, Kołobrzeg, Świnoujście i Międzyzdroje. Licznie odwiedzane są: Kopalnia Soli „Wieliczka”, muzeum Dom Urodzenia Fryderyka Chopina w Żelazowej Woli koło Sochaczewa, niemiecki obóz koncentracyjny Auschwitz-Birkenau, wybrzeże Morza Bałtyckiego, Pojezierze Mazurskie oraz Tatry, w których znajduje się najwyższy szczyt Polski oraz słynna Orla Perć. Popularnymi terenami wypoczynku są również Góry Świętokrzyskie, Sudety, Beskidy, Pieniny, Jura Krakowsko-Częstochowska i Roztocze, a także pojezierza (Suwalskie, Wielkopolskie, Lubuskie i Pomorskie) oraz okolice zalewów – Szczecińskiego i Wiślanego. Niektóre małe miasta Polski zrzeszone w międzynarodowym stowarzyszeniu Cittàslow dążą do poprawy jakości życia poprzez ochronę środowiska naturalnego i popieranie różnorodności kulturalnej (w tym promocję tradycyjnych lokalnych produktów) i dzięki temu stają się atrakcyjne dla turystów. Wraz z rozwojem infrastruktury drogowej rozwija się turystyka rowerowa (np. Wschodni Szlak Rowerowy Green Velo), natomiast na naturalnych ciekach i zbiornikach sztucznych są wytyczone szlaki kajakowe, np. Szlak wodny Pilicy. Wiele miast posiada specjalnie przygotowane oferty do zwiedzania ich z dziećmi, m.in. Wrocław z wrocławskimi krasnalami, Warszawa, Kielce, Gdańsk i Szczecin. Popularne są także miejscowości uzdrowiskowe, takie jak Połczyn-Zdrój czy Ciechocinek. Polska jest częścią światowego rynku turystycznego i przeżywa obecnie wzrostową tendencję liczby odwiedzających. W 2015 roku Polskę odwiedziło 16,728 mln turystów (4,6% więcej niż w roku poprzednim), generując dla niej przychody na poziomie 9,728 mld dolarów. W 2016 liczba przyjazdów do Polski wyniosła 80,5 mln, z czego 17,5 mln z tej liczby to przyjazdy uznawane za turystyczne (z przynajmniej jednym noclegiem). W listopadzie 2018 Polska zajęła 7 miejsce w Rankingu Turystyki Międzynarodowej „Tourism Rank”. Polska w rankingach Polska jest 4. na świecie producentem mebli. Polska jest 3. na świecie producentem jabłek. Polska jest 3. producentem autobusów w Unii Europejskiej. Polska jest 4. producentem rowerów w Unii Europejskiej. Wskaźnik Jakości Życia 2020 (Quality of Life Index): 36 miejsce na 80 wyprzedzając m.in. Włochy, Koreę Południową i Białoruś. World Investment Report 2011 (Konferencja Narodów Zjednoczonych ds. Handlu i Rozwoju – UNCTAD): Polska 6. najbardziej atrakcyjnym do inwestowania krajem świata. Kraków został natomiast uznany za najbardziej perspektywiczne miasto dla działalności innowacyjnej na świecie. Wskaźnik Zaufania Inwestorów Zagranicznych 2013 (Foreign Direct Investment Confidence Index według przedsiębiorstwa konsultingowego A.T. Kearney): 19. miejsce. Infrastruktura i transport Transport drogowy Transport drogowy odgrywa w Polsce duże znaczenie, ponieważ ponad 85% ładunków przewożonych jest ciężarówkami. Oprócz tego przez Polskę porusza się wiele pojazdów w ruchu tranzytowym między Europą Zachodnią i Południową oraz państwami wschodniej części kontynentu – Estonią, Białorusią, Litwą, Łotwą, Rosją, Ukrainą i innymi państwami. W 2011 r. długość sieci drogowej wynosiła 412 tys. km, w tym 280 tys. km dróg o nawierzchni twardej. Tym samym wskaźnik gęstości dróg o nawierzchni twardej wyniósł w 2011 r. 89,7 km na 100 km². Najwyższą wartość wskaźnika odnotowano w województwie śląskim (180,1 km na 100 km²), najniższą zaś w warmińsko-mazurskim (53,2 km na 100 km²). Obecnie w Polsce istnieją następujące autostrady: A1, A2, A4, A6, A8, A18. Ponadto w planach jest wybudowanie autostrady A50, dodana rozporządzeniem z dnia 24 września 2019 (zobacz również: Tranzytowa obwodnica Warszawy). Transport kolejowy Największym przedsiębiorstwem zajmującym się przewozami kolejowymi jest grupa PKP S.A., w skład której wchodzi wiele spółek, m.in.: PKP Polskie Linie Kolejowe S.A. – odpowiedzialna za infrastrukturę kolejową, PKP Cargo S.A. – odpowiedzialna za przewóz towarów, PKP Intercity Sp. z o.o. – obsługująca połączenia „kwalifikowane”, tj. pociągi EC, EIC, EIP oraz pasażerskie przewozy międzyregionalne dotowane z budżetu państwa (TLK, IC). Z grupy PKP S.A. wydzielono i przekazano samorządom województw spółkę Polregio sp. z o.o., obsługującą głównie pasażerski ruch regionalny i w mniejszym stopniu ruch międzyregionalny. Polregio jest aktualnie największym przewoźnikiem pasażerskim w Polsce. W województwie mazowieckim pasażerski ruch regionalny realizują Koleje Mazowieckie, Warszawska Kolej Dojazdowa i warszawska Szybka Kolej Miejska, w Trójmieście trójmiejska SKM, w województwie dolnośląskim – Koleje Dolnośląskie, w województwie wielkopolskim – Koleje Wielkopolskie, w województwie śląskim – Koleje Śląskie, w województwie małopolskim – Koleje Małopolskie i województwie łódzkim – Łódzka Kolej Aglomeracyjna. W przeciwieństwie do spółek grupy PKP są one własnością samorządów. W województwie kujawsko-pomorskim przewozy wykonuje przedsiębiorstwo Arriva RP. Istnieje także wielu przewoźników niepowiązanych z grupą PKP (w tym wielu prywatnych), obsługujących głównie transport towarowy. Kilku przewoźników posiada także licencję na przewóz osób. Zdecydowana większość infrastruktury kolejowej w Polsce znajduje się pod zarządem PLK S.A. Za dostęp do niej pobierane są od poszczególnych przewoźników opłaty. Łączna długość linii kolejowych wynosi 20 665 km. Transport lotniczy Cywilny transport lotniczy w Polsce zapoczątkowany został w 1919 pierwszym przelotem z pasażerami na trasie z Poznania do Warszawy. W 1923 r. uruchomiono regularne linie lotnicze z Warszawy do Gdańska i Lwowa, a w 1929 powstało przedsiębiorstwo Polskie Linie Lotnicze LOT. Polskie linie lotnicze to PLL LOT, Enter Air i Buzz. W 2021 największy udział w przewozach pasażerów w Polsce miały: Ryanair, PLL LOT oraz Wizz Air. Cywilne lotniska transportowe użytku publicznego (posiadające betonową drogę startową), według liczby operacji lotniczych (2021), to: Lotnisko Chopina w Warszawie, Kraków (Balice), Katowice (Pyrzowice), Gdańsk (Rębiechowo), Warszawa-Modlin, Wrocław (Strachowice), Poznań (Ławica), Rzeszów (Jasionka), Szczecin (Goleniów), Lublin (Świdnik), Bydgoszcz (Szwederowo), Łódź (im. Władysława Reymonta), Olsztyn (Szymany), Zielona Góra (Babimost). Radom (Sadków) jest nieczynny z powodu przebudowy. Oprócz nich istnieje wiele innych lotnisk należących do aeroklubów. Największym polskim portem lotniczym jest stołeczne Lotnisko Chopina. Transport wodny Żegluga morska i przybrzeżna jest w Polsce stosunkowo dobrze rozwinięta, żegluga śródlądowa stosunkowo słabo. Korzystne warunki przyrodnicze i dostęp do wielu zbiorników wodnych (Morze Bałtyckie, żeglowne rzeki Wisła, Odra, Warta i Noteć, Zalew Szczeciński, Zalew Wiślany i in.) umożliwiają dalszy rozwój żeglugi i żeglarstwa. Główne porty morskie to port Gdańsk, port Gdynia, port Szczecin, port Świnoujście i port Police. W Polsce utrzymywane są połączenia promowe między Świnoujściem a Ystad i Trelleborgiem w Szwecji oraz między Kołobrzegiem a Nexø w Danii, między Gdańskiem a Nynäshamn (Szwecja) i między Gdynią a Karlskroną. Dodatkowo latem istnieje połączenie promowe między Świnoujściem a Rønne (Dania). Śródlądowe połączenia promowe to m.in. przeprawa karsiborska w Świnoujściu oraz prom Kazimierz Dolny – Janowiec. Ponadto między Szczecinem, Trzebieżą a Świnoujściem kursował wodolot (rejsy zostały wstrzymane w 2014 roku). Transport miejski Transport miejski w Polsce składa się głównie z autobusów i tramwajów. W Warszawie funkcjonuje jedyna w kraju sieć metra (2 linie), w Trójmieście natomiast SKM. Szybki tramwaj funkcjonuje w Szczecinie (Szczeciński Szybki Tramwaj), w Poznaniu (Poznański Szybki Tramwaj), w Krakowie (Krakowski Szybki Tramwaj) i w Łodzi (Łódzki Tramwaj Regionalny – część najdłuższej w Europie linii tramwajowej); także Wrocław posiada dużą sieć tramwajową. Ponadto w Lublinie, Gdyni, Tychach i Sopocie jeżdżą trolejbusy. Telekomunikacja Liczba aktywnych telefonów komórkowych: 54,9 mln (GUS, marzec 2013) Liczba telefonów stacjonarnych: 5,8 mln (GUS, marzec 2013) Oświata i nauka W Polsce po raz pierwszy obowiązek szkolny wprowadziła w Księstwie Warszawskim Izba Edukacji Publicznej w 1808. W 1961 w szkole podstawowej wprowadzono ośmioletni program nauczania. Edukacja w szkołach publicznych w Polsce jest bezpłatna. Płatne są jedynie studia wyższe niestacjonarne. Zgodnie z wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego studia na drugim kierunku studiów stacjonarnych od roku akademickiego 2015/2016 stały się bezpłatne. W roku akademickim 2012/2013 istniały 453 uczelnie (publiczne i niepubliczne), na których kształciło się 1,7 mln osób. Na uczelniach pracowało 100,7 tys. nauczycieli akademickich. Wydatki na szkolnictwo wyższe ze źródeł publicznych i prywatnych stanowiły w 2010 roku w sumie 1,5% PKB. Dla porównania na Słowacji wynosiły one 0,9%, w Wielkiej Brytanii 1,4%, a w Danii i Finlandii 1,9% PKB. Całkowite wydatki na edukację w 2009 roku osiągnęły 5,1% PKB. W Polsce powstała jedna z najstarszych uczelni w Europie, Akademia Krakowska. Po kilku wojnach w XVII w. i na początku XVIII polska nauka znajdowała się w stagnacji, do czasów Stanisława Augusta Poniatowskiego. Powołano wówczas Komisję Edukacji Narodowej, pierwsze ministerstwo edukacji na świecie. W tym czasie odradzało się także polskie piśmiennictwo, przemysł i handel. Dalszy rozwój został stłumiony przez państwa ościenne w wyniku rozbiorów Polski. W XIX i XX wieku wielu polskich naukowców pracowało za granicą. Jednym z nich była Maria Skłodowska-Curie, która studiowała i pracowała we Francji. Skłodowska-Curie otrzymała dwie Nagrody Nobla, pierwszą w dziedzinie fizyki, a drugą w dziedzinie chemii. Odkryła ona dwa nowe pierwiastki promieniotwórcze, z których jeden nazwała „polon” (łac. polonium) na cześć Polski będącej w owym czasie pod zaborami. W pierwszej połowie XX wieku Polska była rozwijającym się centrum matematycznym. Polscy matematycy tworzyli lwowską szkołę matematyczną oraz warszawską szkołę matematyczną. Jednym z efektów ich prac było rozszyfrowanie kodu Enigmy w 1932 r. W rankingu 500 najlepszych uniwersytetów świata ARWU 2013, z Polski zakwalifikowały się dwa: Uniwersytet Jagielloński oraz Uniwersytet Warszawski, obydwa w czwartej setce. W roku akademickim 2012/2013 na różnego typu uczelniach w Polsce studiowało 29,2 tys. cudzoziemców, z czego większość stanowili studenci z Europy, głównie Ukrainy (9,7 tys. osób) i Białorusi (3,4 tys. osób). Spośród cudzoziemców studiujących w Polsce 17,7% było osobami polskiego pochodzenia. Oprócz uczelni organizacją życia naukowego w Polsce zajmują się towarzystwa naukowe. Do najstarszych wciąż działających należą Towarzystwo Naukowe Krakowskie, znane od 1872 roku pod nazwą Akademia Umiejętności, Towarzystwo Naukowe Płockie, Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, Towarzystwo Naukowe w Toruniu i Towarzystwo Naukowe Warszawskie. Towarzystwa zrzeszające naukowców poszczególnych dziedzin nauki to m.in. Polskie Towarzystwo Historyczne, Polskie Towarzystwo Filozoficzne, Polskie Towarzystwo Matematyczne, Polskie Towarzystwo Przyrodników im. Kopernika, Polskie Towarzystwo Botaniczne, Polskie Towarzystwo Lekarskie, Polskie Towarzystwo Pielęgniarskie, Polskie Towarzystwo Promieniowania Synchrotronowego i Polskie Towarzystwo Ekonomiczne. Poza granicami kraju działa Polskie Towarzystwo Naukowe na Obczyźnie. Bezpieczeństwo publiczne W Polsce działa system siedemnastu centrów powiadamiania ratunkowego, które obsługują zgłoszenia alarmowe kierowane do numerów alarmowych 112, 997, 998 i 999. Opieka zdrowotna Zgodnie z artykułem 68 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, każdy obywatel Polski ma prawo do ochrony zdrowia. Obywatelom, niezależnie od ich sytuacji materialnej, władze publiczne zapewniają równy dostęp do świadczeń opieki zdrowotnej finansowanej ze środków publicznych. Architektura i sztuki piękne Geneza sztuki Polski sięga pradziejów (neolit). Po chrzcie Polski (966) Polska wchodzi w obszar cywilizacji zachodniej i powstają pierwsze dzieła sztuki przedromańskiej i romańskiej. Ze względu na zmiany terytorialne trwająca od połowy XIII – do II połowy XVI wieku sztuka gotycka rozwija się nierównomiernie. Od XV wieku zauważa się relacje z kulturami wschodnimi. Od początku XVI stulecia zauważa się zainteresowanie włoskim renesansem, a stulecie później barokiem, który trwa do lat 60. XVIII w. Od XIX wieku w dobie zaborów wzrasta rola artystów pochodzenia krajowego, zarówno okresie Oświecenia, romantyzmu, pozytywizmu, jak i modernizmu. W dwudziestoleciu międzywojennym upowszechniły się między innymi tendencje awangardowe i idea stylu narodowego. Po ostatniej wojnie, która przyniosła w sztuce dotkliwe straty (w tym zbiorów i kolekcji zarówno sakralnych, jak i świeckich, które zostały planowo zrabowane, lub niszczone przez okupantów) większość zniszczonych dzieł odbudowano i zrekonstruowano. Znaczną część zrabowanych zabytków odzyskano. Średniowiecze Po chrystianizacji kraju rozpowszechnia się na terenie całej Polski sztuka przedromańska, a następnie od początku XII w. romańska, która trwa do połowy XIII stulecia. Przykładem sztuki przedromańskiej są relikty katedr w Gnieźnie, Poznaniu i Krakowie, palatia i kaplice centralne: między innymi na Ostrowie Lednickim. Cennym dziełem rzemiosła artystycznego są wyroby złotnicze, np. czara włocławska. Najstarsze manuskrypty są dziełami importowanymi, przykładami są sakramentarz tyniecki, ewangeliarz emmeramski i ewangeliarz kruszwicki. Dziełami architektury dojrzałego romanizmu są fragmenty katedry krakowskiej zwanej hermanowską z kryptą Świętego Leonarda, pobliski kościół Świętego Andrzeja oraz kolegiaty w Tumie i Kruszwicy. Rozwinęła się rzeźba architektoniczna m.in. w Strzelnie (zespół tympanonów fundacyjnych, kolumn z figuralnymi przedstawieniami cnót i przywar), zespół portali i tympanonów z opactwa na Ołbinie. Malarstwo książkowe XII wieku egzemplifikuje m.in. Biblia Czerwińska. Rzadkim przykładem plastyki jest rytowana posadzka z Wiślicy. Wysoki poziom prezentuje metaloplastyka, w tym wyroby złotnicze (kielichy i pateny z Trzemeszna, Gniezna, Płocka i Kalisza) oraz z brązu (Drzwi Gnieźnieńskie i Drzwi Płockie). Z XIII stulecia pochodzą najstarsze insygnia władzy takie jak Szczerbiec miecz sprawiedliwości, a następnie koronacyjny królów Polski. Znajdujący się w skarbcu katedry krakowskiej krzyż jest wykonany w XV w. ze starszych o dwa stulecia diademów książęcych. Na szeroką skalę rozwija się sztuka i architektura cysterska (klasztory w Sulejowie, Wąchocku i Koprzywnicy) oraz zakonów mendykanckich (kościół Świętego Jakuba w Sandomierzu). Sztukę gotycka na ziemiach polskich cechuje w pewnym sensie brak spójności chronologicznej jak artystycznej, podyktowane było konsekwencjami rozbicia dzielnicowego i niezależności Śląska i Pomorza od Królestwa Polskiego, gdzie gotyk pojawił się najwcześniej (formy przejściowe romańsko-gotyckie reprezentuje katedra św. Jana Chrzciciela w Kamieniu Pomorskim). W architekturze dominuje recepcja gotyku redukcyjnego i północnego gotyku ceglanego. Rzadko budowano w całości z kamienia, tenże materiał służył często wyłącznie do dekoracji rzeźbiarskiej. Na wielką skalę rozwija się budownictwo sakralne. Przykładami są kościoły na wrocławskim Ostrowie Tumskim (katedra i kolegiata Świętego Krzyża) kościoły Marii Panny i Świętej Katarzyny w Krakowie, Najświętszej Marii Panny, Świętej Katarzyny i Trójcy Świętej w Gdańsku, kościół Świętego Jakuba, katedra w Pelplinie, kolegiata w Wiślicy, ponadto kościoły w Olkuszu, Gosławicach, Kamionnej, Starym Bielsku i wiele innych. Na szeroką skalę wznosi się we wszystkich regionach Polski zamki. Prym wiedzie architektura krzyżacka w Prusach, na Pomorzu i w Warmii (zamki w Malborku, Lidzbarku Warmińskim). Przykładami z innych ziem są zamki w Niedzicy Czersku, Dębnie. Architekturę municypalną reprezentuje ratusz we Wrocławiu, natomiast mieszkalną zespół kamienic w Toruniu, Krakowie i Stargardzie. W różnym stopniu zachowały się mury miejskie z bramami i basztami. Dobrze zachowanie obwarowania posiadają między innymi Szydłów, Byczyna, Paczków, Pyrzyce, Stargard (Brama Młyńska) oraz Kraków (Barbakan i Brama Floriańska). Wraz z architekturą występują dzieła rzeźby architektonicznej (portale, wsporniki, zworniki sklepień itp.). Do najcenniejszych przykładów zalicza się dekorację zamku malborskiego, krakowskiego kościoła Mariackiego i pobliskiego pałacu przy Rynku Głównym czy kościoła w Strzegomiu. Dziełami rzeźby sepulkralnej są nagrobki Piastów Śląskich we Wrocławiu, Opolu, Krzeszowie, Henrykowie, Lwówku Śląskim oraz królów Polski w katedrze wawelskiej. Świadectwem XIV-wiecznej mistyki są Pietà z Lubiąża, krucyfiksy z kościoła Bożego Ciała we Wrocławiu, katedry w Kamieniu Pomorskim czy fary w Wągrowcu, figurki jasełkowe klasztoru Klarysek w Krakowie. Powstają liczne figury Madonny z Dzieciątkiem (w tym Madonny na Lwach – ze Skarbimierza, Lubiszewa, kościoła Świętego Marcina we Wrocławiu, Madonna z klasztoru Karmelitanek w Krakowie). Styl piękny egzemplifikują Piękna Madonna z Wrocławia, Madonna z Krużlowej, wrocławski relikwiarz świętej Doroty. Coraz częściej wykonuje się retabula ołtarzowe, najcenniejszymi przykładami są Ołtarz Mariacki w Krakowie dłuta Wita Stwosza, poliptyk w kościele Świętych Stanisława i Wacława w Świdnicy, tryptyk w kościele w Książnicach Wielkich, Tryptyk z Pławna. Malarstwo gotyckie na ziemiach polskich dzieli się na ścienne (polichromie w Małujowicach, Sielęcinie, kościele Świętego Jana w Gnieźnie, kapitularza klasztoru w Lądzie, ruskie malowidła m.in. w kaplicy zamku lubelskiego), witrażowe (Toruń, Chełmno, Włocławek, Kraków) książkowe (Legenda Świętej Jadwigi) i tablicowe. Przykładami są Święta Anna Samotrzecia ze Strzegomia, Opłakiwanie z Chomranic Epitafium Wierzbięty z Branic krakowskie poliptyki Dominikański i Augustiański, dzieła Jana Wielkiego, Poliptyk św. Jana Jałmużnika ponadto m.in. wrocławski Ołtarz Świętej Barbary, ołtarz z Legendą Świętej Jadwigi, dzieła malarstwa gdańskiego jak Dyptyk Winterfeldów, Duży i Mały Ołtarz Ferberów, Ołtarz Jerozolimski i wiele innych. Wśród dzieł rzemiosła artystycznego wyróżniają się dzieła złotnicze fundacji Kazimierza Wielkiego, drewniane stalle w kościele Franciszkanów w Toruniu, katedrze w Pelplinie i kościele Trójcy Świętej w Gdańsku, monstrancje ze Staniątek, Wieliczki, Niepołomic, wyroby Marcina Marcińca, w tym relikwiarz świętego Stanisława i berło Akademii Krakowskiej. Nowożytność Za panowania Jagiellonów Polska przeżywa „złoty wiek”. Ostatni władcy tej dynastii Zygmunt I Stary i Zygmunt II August rozpowszechniają w Polsce idee humanistycznego renesansu. Gruntownie został przebudowany Zamek Królewski na Wawelu, który otrzymał bogaty wystrój wnętrz m.in. z arrasami, malowane fryzami i dekoracją stropów (głowy wawelskie). Przy katedrze krakowskiej wzniesiono kaplicę Zygmuntowską. Zmieniła się częściowo zabudowa mieszkalna m.in. przy ul. Kanoniczej. Renesans upowszechnił się także na terenie Małopolski (dwór obronny w Szymbarku, pałac w Książu Wielkim) i Wielkopolski (Ratusz w Poznaniu). Przykładem renesansowego „miasta idealnego” jest Zamość. Powstają kamienice z podcieniami i attykami (Kazimierz Dolny). Formy renesansowe w mniejszym stopniu są powszechne na Śląsku (zamek w Brzegu) i Pomorzu (Zamek Książąt Pomorskich w Szczecinie). W renesansowej rzeźbie zdominowały dzieła sepulkralnej (nagrobki Jana Michałowicza z Urzędowa). Powstają także retabula ołtarzowe (m.in. ołtarza głównego katedry krakowskiej, obecnie w kolegiacie w Bodzentynie). W malarstwie książkowym utrwaliły się formy gotyckie (Kodeks Baltazara Behema, dzieła Stanisława Samostrzelnika), a w malarstwie sztalugowym zdominował portret (twórczość Marcina Kobera). Intensywnie rozwinęło się rzemiosło artystyczne – dzieła snycerskie, płatnerskie, złotnicze czego przykładem jest srebrny kur Bractwa Kurkowego. Od II połowy XVI stulecia powszechny staje się manieryzm, przede wszystkim na Śląsku i Pomorzu, gdzie przejmowano formy charakterystyczne dla architektury Niderlandów. Przykładami są zabytki w Gdańsku takie jak Wielka Zbrojownia, Brama Zielona, Złota Kamienica, Lwi Zamek. Exemplum gratia wrocławskiego manieryzmu jest kamienica Pod Gryfami przy Rynku. Innymi dziełami architektury śląskiego manieryzmu są ratusz w Głogówku oraz dom Wagi Miejskiej w Nysie. Świadectwem sztuki reformacji są ambony w tym kazalnica w kościele św. Marii Magdaleny. W Małopolsce niderlandzki manieryzm egzemplifikuje ołtarz główny fary w Bieczu, na Rusi zaś kościół Bernardynów we Lwowie. Włoską odmianę manieryzmu reprezentują dzieła rzeźbiarskie Santi Gucciego. Przykładami architektury Małopolski i Rusi są zamek Krzyżtopór, zamek w Krasiczynie, cerkiew Wołoska we Lwowie itp. Barok w Polsce sięga początku XVII stulecia, jego wczesna faza jest ściśle związana z kontrreformacją i panowaniem Wazów. Wzrosła potęga i autorytet duchowieństwa, w miejsce humanizmu lansowano myśli o przemijalności i kruchości ludzkiego życia. Nowym centrum artystycznym staje się nowa stolica, Warszawa, gdzie przed zamkiem Królewskim postawiono kolumnę oznaczającą potęgę władzy króla. Świadectwem działalności jezuitów jest m.in. kościół św. Piotra i Pawła w Krakowie. Poza ośrodkami miejskimi powstają monumentalne klasztory (m.in. na Bielanach, w Kalwarii Zebrzydowskiej, Czernej). Powstają liczne rezydencje obronne, czego przykładem jest pałac Biskupów Krakowskich w Kielcach. W malarstwie wczesnego baroku oprócz obrazów o tematyce religijnej i tradycyjnego portretu staropolskiego upowszechnił się tzw. portret trumienny. Wnętrza kościołów otrzymują bogaty wystrój (m.in. ołtarze w kazimierskich świątyniach św. Katarzyny i Bożego Ciała, stalle w tymże kościele). Po potopie szwedzkim, który zahamował ruch budowlany, nastąpił dalszy rozwój sztuki barokowej. Apogeum sztuki przypada na okres panowania Jana III Sobieskiego, dla którego wzniesiono Pałac w Wilanowie. Liczne kościoły powstały na terenie całej Rzeczypospolitej (przebudowa kościoła i klasztoru na Jasnej Górze, Kościół św. Anny w Krakowie, kościół farny w Łowiczu, kościół farny w Poznaniu, kościół Filipinów w Gostyniu, kościół i klasztor Misjonarzy w Siemiatyczach) oraz na Śląsku (kościoły w Nysie) i Warmii (Święta Lipka). Powstają także synagogi (Wielka Synagoga we Włodawie) i cerkwie. Budownictwo świeckie reprezentują pałace (Rydzyna, Nieborów), dwory szlacheckie (Czyżew, Świdnik, Osówiec), liczne kamienice. Na dworze Jana III Sobieskiego działał malarz Jerzy Siemiginowski-Eleuter, w Wielkopolsce tworzył m.in. Szymon Czechowicz, Małopolsce Franciszek Lekszycki, na Pomorzu m.in. Daniel Schultz, Anton Möller, a na Śląsku Michael Willmann. Na XVIII stulecie przypada w Polsce okres późnego baroku i rokoka. Centrum artystycznym rezydujących w Polsce i Saksonii Wettynów była Warszawa, gdzie przebudowano zamek królewski, założono Oś Saską ozdobioną rzeźbami Jana Jerzego Plerscha, kościoły przy Krakowskim Przedmieściu. Powstały rezydencje magnackie m.in. w Białymstoku, Radzyniu Podlaskim, Szczekocinach. Intensywnie budowano budowle sakralne (Kościół Pijarów w Chełmie, kościoły w Kaliszu, Wieluniu, Lesznie, Krotoszynie itp.) z bogatym wystrojem wnętrz (kościół Bernardynów w Leżajsku, katedra w Gdańsku-Oliwie itp.). „Dama z gronostajem”, renesansowy obraz autorstwa Leonarda da Vinci przedstawiający mediolańską arystokratkę Cecylię Gallerani został zakupiony przez księcia Adama Jerzego Czartoryskiego i sprowadzony z Włoch do Polski pod koniec XVIII w. Najcenniejszymi dziełami późnego baroku na Śląsku są Uniwersytet Wrocławski z Aulą Leopoldina, opactwo Cystersów w Krzeszowie i kościół św. Jadwigi w Legnickim Polu. Niedługo później również na Śląsku pojawiły się pierwsze budowle o cechach klasycystycznych, czego najstarszym przykładem w Polsce jest Pałac Dietrichsteinów w Wodzisławiu Śląskim. Na Wileńszczyźnie działa architekt Jan Krzysztof Glaubitz, na Rusi m.in. Bernard Meretyn i rzeźbiarz Jan Jerzy Pinzel. XIX–XXI w. Styl Stanisława Augusta łączy późne rokoko z klasycyzmem. Warszawski zamek został rozbudowany o kilka reprezentacyjnych sal. Dominik Merlini wzniósł m.in. Łazienki Królewskie i Królikarnię. Na dworze ostatniego króla Polski działa wedutysta Bernardo Bellotto i preferujący tematykę historyczną Marcello Bacciarelli. Malarstwo późnego rokoka reprezentuje Jan Piotr Norblin. Do ok. 1830 r. powstawały dzieła o formach w pełni klasycyzujących, takie jak np. Teatr Wielki zabudowa Placu Bankowego w Warszawie (Antonio Corazzi), powstają nowe miasta (Kock) i założenia parkowe (Arkadia). Rzeźbę reprezentują dzieła Bertela Thorvaldsena. Działali także artyści krajowi, m.in. architekci Jakub Kubicki (Belweder w Warszawie) i palladianista Stanisław Zawadzki (pałac w Śmiełowie). Malarstwo przełomu XVIII i XIX w. reprezentuje m.in. Zygmunt Vogel. Romantyzm w Polsce reprezentują malarze Piotr Michałowski Artur Grottger Henryk Rodakowski poruszający wątek narodowowyzwoleńczy. W architekturze dominuje historyzm i eklektyzm. Na terenie ziem polskich działał m.in. Karl Friedrich Schinkel, lansujący historyzm wznosząc swoje dzieła w Antoninie, Kołobrzegu czy Krzeszowicach. W II połowie XIX stulecia malarstwo zdominował realizm i realizm historyczny. Codzienność stała się tematem płócien Aleksandra Gierymskiego, wiejski krajobraz i widoki małych miasteczek malował Józef Szermentowski. Czołowym polskim akademistą był Henryk Siemiradzki. W Krakowie i Paryżu działał Jan Matejko. Gros jego oeuvre zajmowała historia Polski; artysta podjął historiozoficzną percepcję przeszłości kraju. Rzeźbę II połowy XIX wieku reprezentują Cyprian Godebski, Teodor Rygier, Pius Weloński, a architekturę m.in. Feliks Księżarski. Na Śląsku działał neogotycysta Alexis Langer, lansujący nawrót do średniowiecznej pobożności. Industrializacja sprzyja rozwojowi miast (Łódź, Katowice, Żyrardów) i osiedli robotniczych (Nikiszowiec na Śląsku). Powstają liczne wille i rezydencje fabrykantów. Na przełomie stuleci działa neogotycysta Józef Pius Dziekoński. Motywy francuskiego impresjonizmu przyjęli m.in. Władysław Podkowiński i Józef Pankiewicz. Okres Młodej Polski wiąże się z nie tylko symbolizmem, lecz także z poszukiwaniem indywidualnego podejścia do sztuki. Działali malarze Stanisław Wyspiański, Józef Mehoffer, Olga Boznańska, Jan Stanisławski, Jacek Malczewski; rzeźbiarz Wacław Szymanowski, architekci Teodor Talowski, Franciszek Mączyński i Stanisław Witkiewicz, który preferował styl zakopiański. W architekturze przeważają formy secesyjne (zabudowa ul. Piotrkowskiej w Łodzi), które wykorzystywano do aranżacji wnętrz (m.in. Dom Lekarski z dekoracją i witrażami Stanisława Wyspiańskiego, Kawiarnia Jama Michalika w Krakowie projektu Karola Frycza). Na szeroką skalę rozwinęło się wzornictwo przemysłowe, sztuka użytkowa preferowana m.in. przez Jana Szczepkowskiego. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w sztuce pojawiły się tendencje awangardowe. Kubizm swobodnie interpretowali w swoich dziełach malarze Zbigniew Pronaszko, Władysław Strzemiński, Henryk Stażewski, rzeźbiarz Xawery Dunikowski, nie rezygnując z figuratywności. Malarz i filozof Stanisław Ignacy Witkiewicz wyróżniał się oryginalnością. Działalność podjęły grupy artystyczne, m.in. Stowarzyszenie Artystów Polskich „Rytm” (1922), Stowarzyszenie Polskich Artystów Grafików „Ryt” (1925) i Spółdzielnia Artystów Plastyków „Ład” (1926). Malarka epoki art déco Tamara Łempicka żyła i tworzyła w Paryżu. Architektura charakteryzowała się swobodną, często uproszczoną redakcją form dawnych (dzieła Adolfa Szyszko-Bohusza, Oskara Sosnowskiego) zaś pod koniec lat 20. zdominowały formy czyste, pozbawione dekoracji, sprzyjające funkcjonalizmowi. Wielkim przedsięwzięciem była budowa Gdyni (1926) i Stalowej Woli (1938) w stylu modernizmu, który wyróżniał się nowatorstwem formy wynikającej z funkcji. Architektoniczna awangarda międzywojenna w tradycyjnie profrancuskiej Polsce była bardziej pod wpływem Le Corbusiera niż niemieckiego Bauhausu. Na Śląsku preferowana jest niemiecka awangarda. Wśród dzieł wyróżnia się Hala Stulecia we Wrocławiu, dzieło Maxa Berga. Po zakończeniu II wojny światowej ma miejsce odbudowa zabytków i miast. Wielkimi przedsięwzięciami była odbudowa Poznania, Gdańska i Warszawy ukoronowana wierną rekonstrukcją Zamku Królewskiego (1971–1984). W sztukach plastycznych socrealizm został zdominowany przez kierunki awangardowe. W latach 50. działała grupa kolorystów (Jan Cybis, Hanna Rudzka-Cybisowa, Jan Szancenbach). Z późniejszych ugrupowań m.in. Grupa Krakowska na czele z Tadeuszem Kantorem, Łódź Kaliska i wiele innych. Indywidualistami malarstwa są m.in. Andrzej Wróblewski oraz Bronisław Linke, którzy w sposób nowatorski oddali hołd ofiarom II wojny światowej, Piotr Potworowski, Jan Tarasin, Jerzy Nowosielski, Ludwik Konarzewski, Jerzy Duda-Gracz, Zdzisław Beksiński. Wojciech Fangor zasłynął jako światowej sławy artysta malarz wizualizmu. Wzrosło znaczenie polskiej grafiki (Mieczysław Wejman) i plakatu (założenie Muzeum Plakatu w Wilanowie, twórczość m.in. Henryka Tomaszewskiego, Waldemara Świerzego, Jana Młodożeńca). Przedstawicielami rzeźby są m.in. Magdalena Abakanowicz, Gustaw Zemła i Władysław Hasior. Do upadku komunizmu w architekturze dominowało oszczędnościowe budownictwo wielkopłytowe, które jeszcze za swojej epoki spotkało się z otwartą krytyką polskiej inteligencji na niekorzyść ówczesnej władzy. Wśród oryginalnych dzieł architektury polskiej odrzucających narzucony socrealizm wyróżnia się całkowicie przeszklony i unoszący się w powietrzu nad ziemią na słupach z żelazobetonu (fr. pilotis) oraz wyposażony w taras dachowy rekompensujący miejsce zajęte na ziemi przez fundamenty Centralny Dom Towarowy w Warszawie zbudowany w 1951, który jako dzieło modernizmu został zainspirowany formą i funkcją transatlantyku i który zrealizował w pełni pięć zasad architektury nowoczesnej Le Corbusiera. Powstały także pomysłowe dzieła jak Arka Pana w krakowskich Bieńczycach, katowicki Spodek oraz Osiedle Tysiąclecia z charakterystycznymi „Kukurydzami” i wiele innych. Po 1989 oprócz krajowych architektów (np. Stanisław Niemczyk), swoje dzieła w Polsce wznieśli m.in. Arata Isozaki, Daniel Libeskind i Norman Foster. Spośród najnowszych siedzib instytucji kultury na uwagę zasługują m.in. Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie, Centrum Nauki Kopernik w Warszawie, Opera i Filharmonia Podlaska – Europejskie Centrum Sztuki w Białymstoku, Centrum Dialogu „Przełomy” i Filharmonia im. Mieczysława Karłowicza w Szczecinie, Brama Poznania ICHOT i ‘Aula Nova’ Akademii Muzycznej im. Ignacego Jana Paderewskiego w Poznaniu, Kieleckie Centrum Kultury oraz Centrum Edukacyjne Szklany Dom w Ciekotach, a także budynki odrestaurowane, o funkcjach kulturalnych, komercyjnych lub mieszkalnych, np. stołeczne Muzeum Powstania Warszawskiego, Polska Filharmonia Bałtycka im. Fryderyka Chopina w Gdańsku, Centrum Kultury Euroregionu Stara Rzeźnia w Szczecinie, Manufaktura w Łodzi i lofty w miastach o długich tradycjach przemysłowych, jak Warszawa, Łódź lub Żyrardów. Kultura Język Literatura Literatura średniowieczna w Polsce powstawała pod wpływem krajów zachodnich i chrześcijaństwa. W pierwszym okresie jej rozwoju (do końca XII wieku) na terenie kraju literatura rozwijała się wyłącznie w języku łacińskim, była też zazwyczaj anonimowa. Na prozę składały się utwory hagiograficzne (np. żywot św. Wojciecha Brunona z Kwerfurtu), epistolograficzne, modlitewne i dziejopisarskie (Kronika Galla Anonima, Chronica Polonorum Kadłubka). Poezja miała charakter okolicznościowy, panegiryczny, liturgiczny (sekwencje i tropy) i żałobny. W okresie drugim (XII-XIV w.) w piśmiennictwie rozwijały się kazania (Kazania świętokrzyskie). Pojawiły się pierwsze utwory w języku narodowym (Psałterz floriański, Bogurodzica), język polski wykorzystywany był również w twórczości ustnej. Równouprawnienie zyskał dopiero w okresie trzecim (XIV–XVI w.), w którym powstały takie utwory jak tzw. Lament świętokrzyski i Rozmyślanie przemyskie. Tworzono również polskie przekłady Biblii. Początkowo literatura renesansowa powstawała w Polsce po łacinie za sprawą zarówno obcokrajowców (Filip Kallimach, Konrad Celtis), jak i Polaków (Mikołaj Hussowczyk, Andrzej Krzycki). Utwory literackie pisane po polsku pojawiały się coraz częściej od około 1543 roku, kiedy to większe uznanie zaczęli zdobywać tacy pisarze jak: Mikołaj Rej, Andrzej Frycz Modrzewski, Stanisław Hozjusz. W tym okresie wzrosła również popularność literatury o tematyce obywatelskiej. Apogeum rozwoju literatury renesansowej przypadało na lata 1565–1590. Najważniejszymi pisarzami byli wtedy: Łukasz Górnicki, A.P. Nidecki i Jan Kochanowski. Ten ostatni, tworząc pieśni, fraszki i tragedie stał się ojcem polskiego języka literackiego. Od 1590 do początków XVII w. nastąpił zmierzch renesansu w literaturze polskiej. Na polską literaturę barokową (XVII w.) składa się kilka nurtów, m.in. nurt religijny, rozwijający się pod wpływem kontrreformacji (elegie, emblematy, kazania, pieśni, utwory hagiograficzne, parafrazy ksiąg biblijnych, teksty o charakterze indywidualnym i medytacyjnym, np. Sępa Szarzyńskiego). Drugim nurtem literatury baroku była twórczość jezuitów (głównie łacińska – epigramaty, ody, pieśni, ale także przekłady, np. Biblia Jakuba Wujka). Powstawały również w obrębie tego nurtu traktaty religijne i polityczne (Skarga), modlitewniki, teksty dramaturgiczne dla szkół. Innym nurtem była twórczość sarmacka (formy tradycyjne, nawiązujące do średniowiecza, rozwój poezji ziemiańskiej i rycerskiej, popularność zdobywały sylwy domowe i pamiętniki). Poezja wyrażała poczucie marności dóbr doczesnych oraz przemijania miłości i szczęścia (Roksolanki Zimorowica). Powstawały także erotyki (J.A. Morsztyn). W literaturze baroku wyodrębnia się również twórczość sowizdrzalską (głównie anonimową), w której dominowała parodia, satyra, groteska i nonsens. Epoka Oświecenia w Polsce rozpoczęła się w pierwszej połowie XVIII w. i związana była z kryzysem demokracji szlacheckiej i zagrożeniem niezależnego bytu państwowego, stąd duża część literatury zajmowała się sprawami obywatelskimi i politycznymi. Twórczość taką uprawiali m.in. Ignacy Krasicki i Adam Naruszewicz. Pisarze ci (podobnie jak Franciszek Bohomolec, Julian Ursyn Niemcewicz i Franciszek Zabłocki) związani byli z klasycyzmem, nawiązującym do twórczości antycznej. Nurt ten stanowił ówcześnie oficjalny i popierany przez króla program literacki Polski. Obok niego funkcjonował nurt sentymentalny, propagowany przez ośrodek Czartoryskich w Puławach. W ramach tego nurtu tworzyli m.in. Franciszek Karpiński i Franciszek Dionizy Kniaźnin. Najpopularniejszymi gatunkami epoki były: oda, sielanka, bajka i satyra. Tworzono również poematy heroikomiczne oraz pierwsze polskie powieści. Sytuacja utraty niepodległości w 1795 roku wpłynęła w znaczny sposób na literaturę polską, która pełniła odtąd funkcję utrzymywania świadomości narodowej. Pod wpływem romantyzmu niemieckiego i angielskiego wykształcił się i rozwinął nurt polskiego romantyzmu, początkowo rywalizujący z klasycyzmem i sentymentalizmem postanisławowskim, później zaś dominujący aż do 1863 roku. W okresie porozbiorowym gromadzono podania, legendy i pieśni ludowe (Oskar Kolberg). Sytuację literacką zmienił upadek powstania listopadowego: piśmiennictwo od tamtego momentu podzieliło się na literaturę krajową (powieści historyczne Kraszewskiego, gawędy szlacheckie Rzewuskiego, komedie obyczajowe Fredry) oraz emigracyjną, gdzie powstały ważne dzieła dla polskiej literatury: Mickiewicza Dziady i Pan Tadeusz (który został uznany za epopeję narodową), Słowackiego Kordian, Krasińskiego Nie-Boska komedia, a także wiele utworów Norwida, prekursora polskiego parnasizmu. Nastąpił gwałtowny rozwój liryki, w tym poezji mistycznej, pojawiły się takie gatunki, jak dramat romantyczny, poemat dygresyjny i szereg innych. Do dzieł powstałych w tamtym okresie odnosiły się wszystkie późniejsze epoki literackie. Rok 1864 (upadek powstania styczniowego) uznaje się zazwyczaj za początek pozytywizmu w Polsce. Sytuacja polityczna kraju, niewiara w odzyskanie niepodległości metodą zbrojnego oporu oraz zainteresowanie odkryciami naukowymi, zmieniły rolę przypisywaną literaturze. Miała być ona przede wszystkim użyteczna i reagować na aktualne wydarzenia i problemy społeczne. Zmniejszyło się znaczenie poezji (choć wciąż powstawała, tworzyli m.in. Maria Konopnicka, Adam Asnyk), a najwyżej cenionym gatunkiem literackim stała się powieść realistyczna (m.in. Meir Ezofowicz i Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej oraz Lalka Bolesława Prusa) lub tendencyjna (m.in. Kraszewski Dziadunio, Orzeszkowa Pan Graba, Pamiętnik Wacławy). Tworzono również liczną nowelistykę (Konopnicka, Sienkiewicz, Prus), a także powieści historyczne, takie jak: Faraon Prusa oraz Ogniem i mieczem, Potop, Pan Wołodyjowski, Krzyżacy, Quo vadis Henryka Sienkiewicza. Młoda Polska jest samookreśleniem grupy artystów z lat 1890–1918 i pochodzi z manifestu programowego Artura Górskiego, w którym skrytykował on pozytywistów i przedstawił program literacki młodych twórców. W programie zwrócono uwagę na ponadprzeciętność artysty, podniesiono go do rangi wieszcza, zwykłego człowieka zaś nazwano „filistrem”, czyli osobą ograniczoną. Żądano wolności oraz oddzielenia sztuki od dziedzictwa kulturowego. Powstaje hasło „sztuka dla sztuki” oznaczające rezygnację z obywatelskich powinności piśmiennictwa, a położenie nacisku na indywidualizm i jednostkowe przeżycie. Jednocześnie niektórzy twórcy kontynuowali problematykę wyzwoleńczą. Wtedy tworzyli Jan Kasprowicz, Tadeusz Miciński, Leopold Staff, Stanisław Wyspiański, Stefan Żeromski. Ważną postacią okresu Młodej Polski był Stanisław Przybyszewski, z którego dorobku na uwagę zasługują powieść Il Regno Doloroso oraz autobiografia Moi współcześni. Polska miała w XX wieku czterech noblistów w dziedzinie literatury: Henryka Sienkiewicza, Władysława Reymonta, Czesława Miłosza i Wisławę Szymborską. Inni ważni pisarze to Witkacy, Bruno Schulz i Witold Gombrowicz, których zalicza się do awangardy; twórca fantastyki naukowej Stanisław Lem, który przewidział w swoich dziełach ogromną liczbę odkryć naukowych, które stały się faktem: biotechnologia, sieć, rzeczywistość wirtualna; reportażysta Ryszard Kapuściński, którego portrety innych kultur i nacji są szeroko cenione i przekładane na inne języki. Inni ważni pisarze to: Zbigniew Herbert, Sławomir Mrożek, Jarosław Iwaszkiewicz, Leopold Tyrmand, Stefan Chwin, Jerzy Prokopiuk, Robert Stiller, Andrzej Waligórski, Maria Pawlikowska-Jasnorzewska, Julian Tuwim, Ferdynand Goetel, Piotr Kuncewicz, Paweł Jasienica, Stanisław Jerzy Lec, Tadeusz Boy-Żeleński, Tadeusz Różewicz, Józef Mackiewicz, Andrzej Bobkowski, Zofia Nałkowska, Krzysztof Kamil Baczyński, Stanisław Barańczak, Adam Zagajewski, Tadeusz Konwicki, Stefan Wiechecki, Marcin Świetlicki, Andrzej Stasiuk, Eustachy Rylski i Jerzy Sosnowski. Filozofia Pierwszym znanym filozofem polskim był Witelon, właściwy rozwój filozofii polskiej wiąże się jednak dopiero z założeniem Akademii Krakowskiej – jak inne uniwersytety środkowoeuropejskie, uczelnia ta powstała w czasach stopniowego zmierzchu myśli scholastycznej. Najszerzej znani polscy filozofowie średniowieczni uprawiali przede wszystkim filozofię praktyczną, zwłaszcza powiązaną z koncyliaryzmem myśl społeczną i polityczno-religijną: czynił tak już Mateusz z Krakowa, do innych kluczowych reprezentantów tego nurtu należeli Paweł Włodkowic, Jan z Ludziska i Jan Ostroróg. Na gruncie filozofii spekulatywnej uprawiane były wszystkie główne kierunki filozoficzne późnej scholastyki, tj. tomizm, albertyzm i szkotyzm (via antiqua; główni reprezentanci: Jan z Głogowa, Jakub z Gostynina, Jan ze Stobnicy) i nominalizm (via moderna, główni reprezentanci: Jakub z Paradyża, Benedykt Hesse). Najwybitniejszym reprezentantem humanizmu był w XV wieku Grzegorz z Sanoka, do wczesnej recepcji humanizmu w Polsce przyczynił się także Włoch Filip Kallimach. Głównymi reprezentantami myśli humanistycznej, często o raczej publicystyczno-politycznym niż czysto filozoficznym charakterze, byli w Polsce Sebastian Petrycy, Adam Burski, Stanisław Orzechowski, Łukasz Górnicki, Andrzej Frycz Modrzewski. Szeroko znana była myśl ariańska: prace Faustyna Socyna i Szymona Budnego. Znaczące elementy filozoficzne, zwłaszcza w dziedzinie metodologii nauk przyrodniczych, zawierają dzieła Mikołaja Kopernika. W XVI wieku na uniwersytetach kontynuowano filozofię szkolną, która odrodziła się wraz z przybyciem do Polski jezuitów. Głównym ośrodkiem filozofii jezuickiej była Akademia Wileńska – dużą popularność w Europie zyskał podręcznik logiki Marcina Śmigleckiego, a także dzieło Jana Szydłowskiego. W XVII-wiecznej Polsce rozwijała się także filozofia innowiercza, a zwłaszcza ariańska. Jej przedstawicielami byli krytyk Kartezjusza Johann Ludwig von Wolzogen oraz Samuel Przypkowski i Andrzej Wiszowaty. Pisma filozoficzne pozostawił też poeta i prozaik barokowy Stanisław Herakliusz Lubomirski. Od XVII wieku docierały do Polski nowe, antyscholastyczne idee filozoficzne (nazywane philosophia recentiorum), a w czasach saskich pierwsze idee oświeceniowe (Wawrzyniec Krzysztof Mitzler de Kolof, Daniel Kazimierz Narbutt, Antoni Wiśniewski). W czasach stanisławowskich upowszechniła się kultura oświeceniowa na wzór francuski – wśród filozofów najwybitniejszymi byli Jan Śniadecki, Jędrzej Śniadecki, Hugo Kołłątaj i Stanisław Staszic. Filozofia typu oświeceniowego rozwijała się nadal w pierwszych dekadach wieku XIX, zwłaszcza w Wilnie. Do recepcji kantyzmu przyczynił się natomiast zwłaszcza Józef Kalasanty Szaniawski. Filozofia pierwszej połowy XIX wieku rozwijała się pod przemożnym wpływem idealizmu niemieckiego: głównymi reprezentantami idealizmu w Polsce byli Józef Hoene-Wroński, Bronisław Trentowski, August Cieszkowski i Karol Libelt. Istotne elementy filozoficzne zawierają także utwory Juliusza Słowackiego i Adama Mickiewicza. Główną ideą filozofii polskiej tego okresu był tzw. mesjanizm polski. Druga połowa XIX wieku ma mniejsze znaczenie filozoficzne: tendencje pozytywistyczne reprezentowali Aleksander Świętochowski i Julian Ochorowicz, ważnym myślicielem socjalistycznym był Edward Abramowski. Przełom XIX i XX wieku to recepcja filozofii życia (Nietzschego i Schopenhauera) – reprezentantem aktywizmu i ważnym teoretykiem kultury był w tym okresie Stanisław Brzozowski. Wiek XX to okres największego rozkwitu filozofii polskiej, szczególnie logiki. Wiązało się to z działalnością szkoły lwowsko-warszawskiej, założonej przez Kazimierza Twardowskiego. Jej reprezentantami byli m.in. Alfred Tarski, Stanisław Leśniewski, Jan Łukasiewicz, Kazimierz Ajdukiewicz, Tadeusz Kotarbiński, Leon Chwistek, Tadeusz Czeżowski, Izydora Dąmbska. Tarski należy do najwybitniejszych logików współczesnych, do jego najważniejszych osiągnięć należą: definicja prawdy, pojęcie definiowalności, konsekwencji i ω-zupełności. Do głównych osiągnięć Leśniewskiego należą tzw. systemy Leśniewskiego, Łukasiewicza – logiki wielowartościowe, Ajdukiewicza – teoria kategorii semantycznych i inne badania semantyczne, Kotarbińskiego – koncepcja reizmu i rozwój prakseologii. Bliscy szkole lwowsko-warszawskiej byli także socjolog Stanisław Ossowski, współtwórca psychologii polskiej Władysław Witwicki, historyk filozofii i estetyk Władysław Tatarkiewicz, etyk Maria Ossowska. Głównym reprezentantem fenomenologii w Polsce i jednym z czołowych fenomenologów w ogóle był Roman Ingarden. Własny system ontologiczny wypracował Stanisław Ignacy Witkiewicz. Ważnymi filozofami kultury byli Henryk Elzenberg i Marian Zdziechowski. Tomizm i osiągnięcia logiki współczesnej łączyło Koło Krakowskie (Jan Salamucha, Józef Maria Bocheński). Po II wojnie światowej, mimo trudności politycznych związanych z dominacją filozofii marksistowskiej, filozofia polska nadal się rozwijała, kontynuowali działalność Kotarbiński, Ajdukiewicz, Ingarden i Ossowscy. Do tradycji szkoły lwowsko-warszawskiej nawiązują filozofowie analityczni (Bogusław Wolniewicz, Jan Woleński, Wacław Mejbaum, logik Roman Suszko), rozwija się filozofia katolicka, w tym zwłaszcza neotomizm i personalizm (Mieczysław Krąpiec, Mieczysław Gogacz, Karol Wojtyła, Józef Tischner) oraz wszystkie nurty filozofii XX-wiecznej (Ija Lazari-Pawłowska, Tadeusz Kroński, Leszek Kołakowski, Bronisław Baczko, Marek Siemek, Leszek Nowak, Adam Schaff, Zygmunt Bauman, historyk filozofii Adam Krokiewicz). Muzyka Najczęściej wymieniani polscy kompozytorzy muzyki poważnej to: Fryderyk Chopin, Karol Szymanowski, Krzysztof Penderecki, Zbigniew Preisner, Wojciech Kilar, Ignacy Jan Paderewski, Henryk Wieniawski, Krzysztof Komeda, Andrzej Panufnik, Stanisław Moniuszko, Jan A.P. Kaczmarek, Witold Lutosławski, Henryk Górecki. Jednym z najbardziej rozpoznawalnych współczesnych kompozytorów muzyki poważnej i filmowej był Wojciech Kilar, który m.in. skomponował muzykę do takich filmów jak „Pan Tadeusz”, „Dracula”, Ziemia obiecana” czy „Pianista”. Tradycje muzyki ludowej są kultywowane m.in. przez Państwowy Zespół Ludowy Pieśni i Tańca „Mazowsze” oraz Zespół Pieśni i Tańca „Śląsk”. W Polsce odbywa się wiele cyklicznych koncertów muzyki klasycznej, m.in. Międzynarodowy Konkurs Pianistyczny im. Fryderyka Chopina w Warszawie, Międzynarodowy Konkurs Pianistyczny im. Ignacego Jana Paderewskiego w Bydgoszczy, Festiwal Pianistyki Polskiej w Słupsku i Polickie Dni Muzyki „Cecyliada” w Policach. Film Reżyserzy polscy, których filmy zgłoszone zostały do rywalizacji o Oscara w kategorii filmu nieanglojęzycznego: Jerzy Antczak, Sławomir Fabicki, Feliks Falk (2 razy), Robert Gliński, Jerzy Hoffman, Andrzej Jakimowski, Jerzy Kawalerowicz (3 razy), Dorota Kędzierzawska, Krzysztof Kieślowski (3 razy), Agnieszka Holland, Jerzy Skolimowski (1 raz), Jan Jakub Kolski, Andrzej Kotkowski, Kazimierz Kutz (2 razy), Witold Leszczyński, Juliusz Machulski, Czesław Petelski, Magdalena Piekorz, Radosław Piwowarski, Roman Polański, Jerzy Stuhr, Piotr Trzaskalski, Andrzej Wajda (7 razy), Leszek Wosiewicz, Krzysztof Zanussi (4 razy). W Polsce odbywa się szereg festiwali filmowych o wieloletniej tradycji, m.in. Krakowski Festiwal Filmowy, Ińskie Lato Filmowe, Festiwal Filmowy w Gdyni i Festiwal Filmów Kultowych w Katowicach. Teatr Środki masowego przekazu Stacje telewizyjne Telewizja publiczna Historia telewizji w Polsce sięga roku 1937, kiedy w Warszawie uruchomiona została pierwsza doświadczalna stacja telewizyjna. W 1959 emisję regularnego programu rozpoczął nadawca publiczny – Telewizja Polska. Od 1970 nadawany jest program 2 telewizji publicznej, a od 1992 – program satelitarny dla Polonii zagranicznej. W Polsce działają następujące kanały publicznej TVP: TVP1, TVP2, TVP3, TVP Info, TVP Polonia, TVP Kultura, TVP Historia, TVP Sport, TVP ABC, TVP Kobieta, Biełsat TV, TVP HD, TVP Seriale, TVP Rozrywka, TVP Dokument, TVP1 HD i TVP2 HD. Poza tym istnieje 16 ośrodków regionalnych TVP. Telewizje prywatne Pierwszą prywatną polską telewizją o zasięgu lokalnym była PTV Echo, założona w roku 1990, która z czasem wraz z innymi prywatnymi telewizjami lokalnymi utworzyła ogólnopolską sieć o nazwie Polonia 1. W 1992 roku powstała kolejna telewizja prywatna, ale nie lokalna o nazwie Polsat, która w 1993 roku dostała koncesję na nadawanie naziemne. Obecnie w Polsce działają prywatne telewizje: TVN, Polsat, Polonia 1, Tele 5, Canal+ Polska, Telewizja Trwam, Telewizja Republika, TV4, TV Puls, Superstacja, MTV Polska, 4fun.tv, Discovery Channel i TVS. Platformy satelitarne i telewizje kablowe Na terenie Polski działają platformy satelitarne: Polsat Box, Canal+ Platforma, N na kartę, Orange TV. Największe sieci kablowe to: UPC Polska, Multimedia Polska i Vectra. Stacje radiowe W domenie przekazu radiowego, działa publiczne Polskie Radio: Jedynka, Dwójka, Trójka, Czwórka. Poza publicznym Polskim Radiem, działa radio prywatne: Radio Zet, RMF FM, Radio Złote Przeboje, Radio Maryja, Radio Eska, Meloradio, RMF Maxx, Antyradio, Rock Radio i inne, a także wiele stacji lokalnych i internetowych. Prasa Według danych Związku Kontroli Dystrybucji Prasy, największą sprzedaż wśród dzienników płatnych, które poddały się kontroli nakładu, mają (dane za grudzień 2017, w kolejności od największego): „Fakt”, „Super Express”, „Gazeta Wyborcza”, „Rzeczpospolita”, „Dziennik Gazeta Prawna”, Przegląd Sportowy, „Gazeta Polska Codziennie”. Najchętniej kupowanymi tygodnikami opinii w roku 2017 były: „Tygodnik Angora”, „Gość Niedzielny”, „Polityka”, „Newsweek Polska”, „W Sieci”, „Do Rzeczy”, „Gazeta Polska”. Portale internetowe Największymi polskimi portalami są: Wirtualna Polska (WP), Onet.pl, Gazeta.pl, Interia, które oferują m.in. darmową pocztę elektroniczną, czat, a niektóre również blogi. Najpopularniejszymi portalami społecznościowymi są polskojęzyczny Facebook, Twitter, Instagram i Snapchat. Kuchnia Na kształtowanie się swoistych cech kuchni polskiej miały wpływ przemiany historyczne. Na przestrzeni dziejów kuchnia polska ulegała wpływom i zmianom regionalnym, zwłaszcza że tereny Rzeczypospolitej Polskiej historycznie zamieszkiwała zmieniająca się mozaika narodów. W efekcie silne są kulinarne wpływy wschodnie (tatarsko-tureckie, wcześniej mongolskie), rusińskie, niemieckie, francuskie, włoskie i żydowskie. Popularnym napojem jest herbata pita często z dodatkiem plasterka cytryny i słodzona cukrem. Herbata przybyła do Polski z Anglii wkrótce po jej ukazaniu się w Zachodniej Europie (za sprawą kupców holenderskich). Jednak jej rozpowszechnienie przypisywane jest zaborcom rosyjskim w XIX wieku. Wówczas do polskich domów w tzw. Kongresówce trafiły samowary z Rosji, gdzie herbata niezależnie pojawiła się w postaci daru z Chin na dworze carskim, na ok. 50 lat przed jej rozpowszechnieniem w Holandii. Popularna jest także kawa, powszechnie pita w Polsce od XVIII wieku, także przez niższe warstwy społeczne, jak rzemieślnicy czy zamożne chłopstwo. Wiele potraw zostało uznanych za produkty tradycyjne i wpisanych na Listę Produktów Tradycyjnych. Są one wizytówkami poszczególnych regionów (np. jagnięcina podhalańska) lub pojedynczych miejscowości (jak pasztecik szczeciński). Sport Najpopularniejszym sportem w Polsce jest piłka nożna. Największe sukcesy w tej dyscyplinie reprezentacja Polski w piłce nożnej odnosiła w latach 70. do początku lat 80., kiedy to na Mistrzostwach Świata w Piłce Nożnej zajęła 3. miejsca w 1974 i 1982. Drużyna narodowa zdobyła również złoty medal na Letnich Igrzyskach Olimpijskich w 1972 roku, a także dwa srebrne medale w 1976 oraz w 1992. 18 kwietnia 2007 prezydent UEFA Michel Platini ogłosił, że Mistrzostwa Europy w Piłce Nożnej w 2012 roku odbędą się w Polsce i na Ukrainie. Polskie miasta-gospodarze meczów tej imprezy to Warszawa, Gdańsk, Poznań i Wrocław. Najwyższa liga piłki nożnej w Polsce mężczyzn nazywa się Ekstraklasa (do 2008 roku I liga), natomiast kobiet nazywa się Ekstraliga (do 2006 roku I liga kobiet). W Ekstraklasie występuje obecnie 18 zespołów, natomiast w Ekstralidze 14. Mimo że w Polsce znacznie popularniejsza jest piłka nożna, Polacy znacznie większe sukcesy odnieśli w siatkówce, w której są obok Brazylijczyków aktualnie największą potęgą na świecie i jedną z najsilniejszych reprezentacji w historii. Mężczyźni trzykrotnie zdobyli mistrzostwo świata w latach 1974, 2014 oraz 2018 Dyscypliną sportową, której przedstawiciele odnieśli najwięcej sukcesów, jest lekkoatletyka. W okresie międzywojennym medale olimpijskie zdobywali: Halina Konopacka, Janusz Kusociński, Stanisława Walasiewicz, Jadwiga Wajsówna, Maria Kwaśniewska. Po II wojnie światowej, od połowy lat 50. do 1966, w okresie tzw. Wunderteamu, polscy lekkoatleci staczali wyrównane pojedynki z lekkoatletami USA i ZSRS. Do najwybitniejszych zawodników w tym okresie należeli: Janusz Sidło, Elżbieta Duńska-Krzesińska, Zdzisław Krzyszkowiak, Józef Szmidt, Teresa Ciepły, Irena Kirszenstein-Szewińska, Ewa Kłobukowska. Wysoki międzynarodowy poziom prezentowali lekkoatleci lat 70. (m.in. Władysław Komar, Tadeusz Ślusarski, Władysław Kozakiewicz, Jacek Wszoła). Po okresie znacznego obniżenia poziomu w połowie lat 80., polska lekkoatletyka powróciła do światowej elity w okresie III Rzeczypospolitej. Cztery złote medale olimpijskie w chodzie sportowym zdobył Robert Korzeniowski. Jedną z najwybitniejszych polskich sportsmenek jest wielokrotna rekordzistka świata, młociarka Anita Włodarczyk, dwa złote medale olimpijskie w pchnięciu kulą wywalczył Tomasz Majewski. Obok lekkiej atletyki tradycyjnie mocnymi dyscyplinami olimpijskimi były na przestrzeni dziesięcioleci również boks, podnoszenie ciężarów, szermierka, zapasy, kolarstwo, wioślarstwo i kajakarstwo. Szereg sukcesów odnosili przedstawiciele strzelectwa, jeździectwa, pięcioboju nowoczesnego i żeglarstwa. Dużym zainteresowaniem cieszy się w Polsce również sport żużlowy. Najwyższa liga żużlowa w Polsce to Speedway Ekstraliga. Jest to również najlepsza liga żużlowa na świecie. W przeszłości indywidualne tytuły mistrza świata zdobywali Jerzy Szczakiel i Tomasz Gollob. Dziś sukcesy na arenie międzynarodowej odnosi m.in. Bartosz Zmarzlik, który jest wielokrotnym mistrzem świata. Najbardziej utytułowane kluby żużlowe w Polsce to Unia Leszno, ROW Rybnik i Stal Gorzów Wielkopolski. Innym chętnie oglądanym sportem jest koszykówka, choć polskie ligi i reprezentacje w tej dyscyplinie nie stoją na wysokim poziomie. W ostatnim okresie na znaczeniu zyskały skoki narciarskie dzięki sukcesom Adama Małysza i Kamila Stocha, Formuła 1 za sprawą Roberta Kubicy, piłka ręczna ze względu na sukcesy reprezentacji Polski na dwóch kolejnych mistrzostwach świata w roku 2007 i 2009 oraz w 2015, a także pływanie dzięki sukcesom m.in. Otylii Jędrzejczak i Pawła Korzeniowskiego, również tenis za sprawą sukcesów Igi Świątek. Szerokim echem odbiły się sukcesy biegaczy narciarskich (pięć medali olimpijskich Justyny Kowalczyk), biathlonistów, łyżwiarzy szybkich. Warto również podkreślić osiągnięcia przedstawicieli dyscyplin nieolimpijskich: sportu samolotowego, szybownictwa, sportów motorowodnych, bojerów, alpinizmu. Święta Dni ustawowo wolne od pracy Na obszarze Polski, zgodnie z ustawą z dnia 18 stycznia 1951 o dniach wolnych od pracy, dniami wolnymi od pracy są wszystkie niedziele oraz 13 dni będących świętami: trzy państwowe, dziewięć katolickich oraz Nowy Rok (z tego dwa święta wypadają zawsze w niedzielę). Uwagi Przypisy Bibliografia Linki zewnętrzne Prezydent RP Kancelaria Prezesa Rady Ministrów Sejm RP Senat RP Najwyższa Izba Kontroli Sąd Najwyższy Trybunał Konstytucyjny Rzecznik Praw Obywatelskich Główny Urząd Statystyczny Oficjalny Portal Promocyjny Rzeczypospolitej Polskiej Oficjalny serwis turystyczny Polski Członkowie Organizacji Narodów Zjednoczonych Państwa członkowskie Unii Europejskiej Państwa należące do NATO Hasła kanonu polskiej Wikipedii

16298

https://pl.wikipedia.org/wiki/Hamas

Hamas

Hamas (, wym. [], dosłownie „zapał, entuzjazm”, ale też akronim Harakat al-Mukawamma al-Islamijja – Muzułmański Ruch Oporu) – polityczno-militarna fundamentalistyczna organizacja palestyńska o charakterze terrorystycznym. Zbrojnym skrzydłem Hamasu są . Geneza Powstanie Hamasu wiąże się z działalnością Braci Muzułmańskich. Bractwo działalność w Palestynie rozpoczęło w 1935 roku. Palestyńska filia Bractwa była przeciwna planom utworzenia Izraela i pozostawała w opozycji do kolonialnych rządów brytyjskich. W 1936 roku aktywiści Bractwa przyłączyli się do arabskiego powstania, co przysporzyło islamistom popularność na terenie całej Palestyny. Do 1937 roku liczba członków Bractwa w Palestynie wynosiła od 12 do 20 tysięcy. W 1948 roku członkowie Bractwa uczestniczyli w akcjach terrorystycznych wymierzonych w nowo utworzone państwo żydowskie. Równocześnie islamiści zasilili antyizraelskie bataliony wojskowe. Po porażce Arabów w I wojnie z Izraelem, oddziały Bractwa w Strefie Gazy znalazły się pod rządami Egiptu, a na Zachodnim Brzegu Jordanu pod władzą Jordanii. Rządy jordańskie i egipskie były okresem stagnacji ruchu islamskiego. Pozytywnie na działalność Bractwa wpłynęła wojna sześciodniowa z 1967 roku. W wyniku wojny Izrael zdobył kontrolę nad Strefą Gazy i Zachodnim Brzegiem. Bractwo pod okupacją izraelską rozwinęło działalność charytatywną, edukacyjną, społeczną i kulturową. Działalność ruchu prowadzona była poprzez meczety i organizacje działające przy świątyniach. Organizacje te przez długi czas nie były powiązane z działalnością antyizraelską, ani nie stosowały przemocy, stąd też były finansowane przez Izraelczyków jako przeciwwaga dla świeckich nacjonalistów. W 1978 roku zostało zarejestrowane stowarzyszenie Centrum Islamskie. Organizacja była jedynym arabskim ruchem, na którego działalność oficjalnie zezwoliła administracja izraelska na Terytoriach Okupowanych. W tym okresie islamiści byli więc często uważani za zdrajców. Założycielem organizacji był szajch Ahmad Jasin. Centrum Islamskie działając pod przykrywką stowarzyszenia społecznego przekształcało się stopniowo w ruch zbrojny. Grupa otrzymywała pokaźne wsparcie finansowe z zakatu oraz darowizn od sponsorów z bogatych państw Zatoki Perskiej. Duży wpływ na radykalizację Centrum Islamskiego miała irańska rewolucja islamska. W 1979 roku wewnątrz struktur Centrum Islamskiego powstała Duma Wiernych Wojowników (w literaturze pojawia się też nazwa Chwała Mudżahedinom), która uchodzi za bezpośrednią poprzedniczkę Muzułmańskiego Ruchu Oporu. W 1982 roku przy ruchu islamskim powstała zakonspirowana grupa Palestyńscy Święci Bojownicy, która rok później miała podjąć się pierwszych działań militarnych. W 1983 roku Jassin został aresztowany przez Izraelczyków, a następnie oskarżony o kierowanie nielegalną organizacją zbrojną. Szajch został uwolniony w 1985 roku w następstwie wymiany pomiędzy rządem Izraela a Ludowym Frontem Wyzwolenia Palestyny. W 1985 roku liczba członków Centrum Islamskiego sięgała 2 tysięcy. W 1987 roku Centrum Islamskie przekształciło się w Muzułmański Ruch Oporu. Zmiana spowodowana była rozpoczęciem pierwszej intifady. Izraelskie służby początkowo entuzjastycznie przyjęły utworzenie Hamasu, sądząc, że jego działalność przyczyni się do osłabienia Organizacji Wyzwolenia Palestyny i miejscowej lewicy. Historia Decyzja o powołaniu Hamasu zapadła już podczas pierwszego dnia intifady kamieni. Na czele organizacji jako Główny Przewodniczący stanął Jasin, dotychczasowy lider Centrum Islamskiego. Hamas włączył się do walki zbrojnej z Izraelem. Jednocześnie kontynuował działalność społeczną. Hamas posługiwał się terrorystycznymi metodami prowadzenia wojny (w tym ataki samobójcze), atakował zarówno cele wojskowe i cywilne Izraela. Kampanię przemocy wobec cywilów Hamas uzasadniał tym, że w Izraelu obowiązuje powszechny pobór do wojska, a więc każdy obywatel Izraela jest potencjalnym żołnierzem. Ofiarami Hamasu padali też ludzie uznani przez islamistów za dewiantów (prostytutki, dilerzy narkotykowi, odstępcy od islamu oraz zwykli kryminaliści). Hamas zyskał popularność głównie w Strefie Gazy, podczas gdy Zachodni Brzeg pozostał pod wpływami al-Fatah. W 1989 roku ruch został oficjalnie zdelegalizowany przez władze Izraela. W 1993 roku Hamas potępił porozumienia z Oslo. W tym samym roku organizacja dołączyła do koalicji Połączone Siły Palestyńskie, grupującej przeciwników ugody z Izraelem. W kolejnych latach islamiści krytykowali władze Autonomii Palestyńskiej, oskarżając je o kolaborację. Między innymi terrorystyczna działalność Hamasu przyczyniła się do wstrzymania izraelsko-palestyńskiego procesu pokojowego. W 2000 roku członkowie grupy włączyli się do intifady Al-Aksa. W trakcie powstania jego aktywiści weszli do sojuszu Palestyńskie Siły Narodowe i Islamskie. W trakcie intifady islamiści po raz kolejny zastosowali taktykę opartą na terroryzmie. Członkowie Hamasu wykazali się samobójczymi zamachami oraz ostrzałem terenów Izraela za pomocą pocisków rakietowych Kassam. Od 2000 roku członkowie Hamasu (indywidualnie) przynależą do Ludowych Komitetów Oporu i Brygad Salah al-Din. 22 marca 2004 w ataku rakietowym śmigłowców izraelskich w Gazie zginął Ahmad Jasin. Jego następcą na stanowisku lidera Hamasu został Abd al-Aziz ar-Rantisi, który zginął w izraelskim ostrzale już miesiąc po objęciu przywództwa. Na jego miejsce wybrany został Chalid Maszal W wyborach parlamentarnych w styczniu 2006 roku Hamas otrzymał 76 mandatów (spośród 132), tym samym odebrał al-Fatahowi większość parlamentarną. W marcu 2006 roku Isma’il Hanijja z Hamasu został desygnowany na premiera Autonomii. Rząd kierowany przez Hamas szybko popadł w konflikt z prezydentem Mahmudem Abbasem. Konflikt na linii Hanijja-Abbas doprowadził do zaistnienia w Palestynie sytuacji dwuwładzy: Hamas w praktyce rządził w Strefie Gazy, al-Fatah na Zachodnim Brzegu. Okres kohabitacji przerwał zamach stanu, jaki Hamas przeprowadził w Strefie Gazy, tworząc tam odrębny rząd palestyński. Cała władza w Gazie trafiła w ręce Hamasu w czerwcu 2007 roku. Po przejęciu kontroli nad Strefą Gazy, Hamas rozpoczął usuwanie urzędników al-Fatah ze wszystkich stanowisk. Amnesty International poinformowała o zamknięciu gazet i nękaniu dziennikarzy. Wspomniana organizacja zarzuciła nadto Hamasowi torturowanie i mordowanie przeciwników politycznych. Pod jurysdykcją Hamasu miejsce ma nasilona islamizacja Strefy Gazy. Administracja Hamasu przymyka oko na działalność grup islamskich radykałów i prowadzi reformy mające na celu narzucenie Palestyńczykom religijnego stylu życia. Islamskie reformy postępują stopniowo, a organizacja wycofuje się z nich, kiedy napotykają one wyraźny opór społeczny. Jeszcze w 2007 roku islamiści utworzyli religijny komitet prokuratorski, który zastąpił świecką instytucję Prokuratora Generalnego Gazy. Hamas przyjął w 2008 roku islamski kodeks karny przewidujący kary takie jak chłosta, amputacja rąk, czy śmierć przez powieszenie. Rok później administracja Hamasu zadecydowała o narzuceniu islamskiego ubioru w szkołach oraz segregacji płciowej w trakcie odbywania nauki. Pomimo wyznawania doktryny islamistycznej Hamas zwalcza palestyńskich salafitów. Po 2008 roku służby Hamasu wielokrotnie ścierały się z ekstremistami i zatrzymywały najbardziej wojowniczych aktywistów. Islamistyczne władze nie zostały uznane przez społeczność międzynarodową, a Izrael rozpoczął blokadę Strefy Gazy, wstrzymując całkowicie eksport i import oraz ograniczając dostawy prądu, elektryczności i wody. Izraelska blokada doprowadziła do poważnego kryzysu humanitarnego. W grudniu 2008 roku Izrael rozpoczął operację Płynny Ołów. Celem akcji izraelskiego wojska była likwidacja Hamasu w Strefie Gazy. Przyczyną działań izraelskiej armii był trwający ostrzał obszaru Izraela przez bojowników Muzułmańskiego Ruchu Oporu. Operacja została zakończona po 22 dniach. W kwietniu 2011 roku przedstawiciele Hamasu i al-Fatahu oświadczyli, że zakończyli wzajemny konflikt i wypracowali kompromis. Porozumienie zakładało wspólne działanie na rzecz: utworzenia państwa palestyńskiego w granicach z 1967 roku, ze stolicą we Wschodniej Jerozolimie; utrzymania prawa powrotu uchodźców palestyńskich do ojczyzny; sformowania w przyszłości rządu jedności narodowej i przeprowadzenia nowych wyborów. Od czasu wypracowania porozumienia Hamas wielokrotnie prowadził z al-Fatahem kolejne rozmowy w sprawie pojednania politycznego. Ostatnie porozumienie między ugrupowaniami wypracowano w październiku 2017 roku. 14–21 listopada 2012 roku izraelskie wojsko prowadziło operację Filar Obrony wymierzoną w obiekty Hamasu w Strefie Gazy. Operacja była odwetem za wzmożony ostrzał rakietowy Izraela jaki palestyńscy bojownicy prowadzili z obszaru Gazy. Pod koniec 2014 roku bojownicy ze Strefy Gazy rozpoczęli wzmożony ostrzał Izraela. W odwecie 8 lipca tego samego roku armia izraelska rozpoczęła w Strefie Gazy operację Ochronny Brzeg. Celem Izraelczyków była likwidacja infrastruktury wykorzystywanej przez bojowników Hamasu, w tym sieci podziemnych tuneli. Operacja została zakończona na początku sierpnia 2014 roku. Islamski Ruch Oporu pomimo dużych strat, jakie poniósł, ogłosił konflikt swoim zwycięstwem. W lecie 2015 roku członkowie Hamasu i al-Fatahu uczestniczyli w starciach z salafitami z organizacji Jund al-Sham, walki miały miejsce w libańskim obozie dla uchodźców palestyńskich Ain al-Hilweh. W październiku 2023 roku Hamas przeprowadziło inwazję na tereny Izraela ze Strefy Gazy. Wybrane zamachy terrorystyczne przeprowadzone przez grupę 28 lipca 1990 roku Hamas przeprowadził zamach bombowy na plaży w Tel Awiw-Jafa. W eksplozji zginął turysta z Kanady. 14 grudnia 1990 roku islamiści zamordowali trzech robotników pracujących w Jafie. 11 października 1991 roku fundamentalista wjechał samochodem w grupę żołnierzy izraelskich. Dwóch oficerów zginęło, 11 osób zostało rannych. 16 kwietnia 1993 roku w Mekholah terrorysta-samobójca zniszczył dwa autobusy izraelskiej armii. Żaden z żołnierzy nie ucierpiał. 24 grudnia 1993 roku w Gazie zastrzelony został porucznik Meir Mintz, dowódca sił specjalnych. 13 lutego 1994 roku fundamentaliści przeprowadzili udany zamach na Noama Cohena, funkcjonariusza izraelskiej służby bezpieczeństwa. 6 kwietnia 1994 roku Hamas przeprowadził zamach na autobus w Afuli. W samobójczym ataku zginęło 9 osób, a 51 zostało rannych. 13 kwietnia 1994 roku cztery osoby zginęły w samobójczym ataku na autobus w Haderze. 9 października 1994 roku pięciu wojskowych zginęło w ataku Hamasu w Jerozolimie. 19 października 1994 roku terrorysta-samobójca wysadził się w autobusie w Tel Awiw-Jafa. Zginęły 22 osoby, 46 zostało rannych. 22 stycznia 1995 roku terroryści Hamasu i Palestyńskiego Islamskiego Dżihadu podłożyli dwie bomby na skrzyżowaniu w Beit Lid. Zginęło 18 izraelskich żołnierzy i jeden cywil, a 69 osób zostało rannych. 24 lipca 1995 roku w samobójczym ataku na autobus w Ramat Ganie zginęło 5 osób. 21 sierpnia 1995 roku w samobójczym ataku na autobus w Jerozolimie zginęły cztery osoby. 25 lutego 1996 roku terrorysta-samobójca wysadził się w autobusie w Jerozolimie. Zginęło 26 osób, a 50 zostało rannych. 3 marca 1996 roku zamachowiec-samobójca wysadził się w autobusie w Jerozolimie. 19 osób zginęło, 6 zostało rannych. Wśród ofiar było kilku zagranicznych turystów. 21 marca 1997 roku terrorysta podłożył bombę na tarasie kawiarni „Apropo” w Tel Awiw-Jafa. 3 osoby zginęły, a 48 zostało rannych. 30 lipca 1997 roku dwóch terrorystów-samobójców zaatakowało jednocześnie na targu Mehane Jehuda w Jerozolimie. 29 osób zginęło, a 348 zostało rannych. 4 sierpnia 1997 roku trzech zamachowców-samobójców zaatakowało równocześnie na deptaku Ben Jehuda w Jerozolimie. Zginęło pięć osób, a 181 zostało rannych. 30 września 1998 roku terrorysta rzucił granat ręczny w pojazd armii izraelskiej w Hebronie. 25 osób zostało rannych. 10 października 1999 roku terrorysta wjechał samochodem w tłum izraelskich żołnierzy. Jeden z żołnierzy zginął, 6 zostało rannych. 30 października 2000 roku zamachowiec-samobójca wysadził się w jerozolimskiej pizzerii Sbaro. Zginęło 15 osób, a 130 zostało rannych. 18 maja 2001 roku terrorysta-samobójca wysadził się w centrum handlowym w Netanja. Zginęło 6 osób, a rannych zostało 100. 1 czerwca 2001 roku zamachowiec-samobójca wysadził się na dyskotece w Tel Awiw-Jafa. Zginęło 20 osób, a rannych zostało 120. 1 sierpnia 2001 roku zamachowiec-samobójca wysadził się w restauracji w Jerozolimie. Zginęło 15 osób, a rannych zostało 130. 1 grudnia 2001 roku dwóch terrorystów-samobójców wysadziło się w centrum handlowym w Jerozolimie. 11 osób zginęło, a rannych zostało 188. 2 grudnia 2001 roku w Hajfie zamachowiec-samobójca wysadził się w autobusie. Zginęło 15 osób, a rannych zostało 60. 12 grudnia 2001 roku islamiści ostrzelali autobus w miejscowości Emmanuel. 11 osób zabili, a zranili 30. 10 lutego 2002 roku fundamentaliści ostrzelali izraelskich wojskowych w Beer Szewa. Zginęły dwie osoby, ranne zostały cztery. 7 marca 2002 roku Hamas zaatakował osadę Atzmona. Fundamentaliści zastrzelili tam 5 ludzi, a 24 ranili. 21 listopada 2002 roku zamachowiec-samobójca wysadził się w autobusie w Jerozolimie. Zginęło 11 osób, rannych zostało 50. Rząd Izraela oskarżył Hamas o to, że jego bojownicy 12 czerwca 2014 roku uprowadzili na Zachodnim Brzegu trzech izraelskich nastolatków. Ciała nastolatków odnaleziono 30 czerwca tego samego roku nieopodal Hebronu. Mahmud Abbas oskarżył Hamas o nieudany zamach z 13 marca 2018 roku. Celem ataku bombowego był konwój, którym poruszał się premier AP Rami al-Hamd Allah. Muzułmański Ruch Oporu odciął się od tego incydentu i zapowiedział rozpoczęcie własnego śledztwa w sprawie ataku. Struktury Na czele formacji stoi Rada Doradcza, określana w literaturze również jako Rada Konsultacyjna. W skład Rady wchodzą duchowni z Palestyny i państw Bliskiego Wschodu stanowiących zaplecze ruchu. Rada Doradcza wybiera regionalnych dowódców Muzułmańskiego Ruchu Oporu na obszar Strefy Gazy i Zachodniego Brzegu. Regionalnym dowódcom podlegają z kolei komórki dowódcze, które odpowiedzialne są za działalność Hamasu w terenie. Kwatera Główna Hamasu do 2012 roku znajdowała się w Damaszku, obecnie mieści się w Katarze. Hamas posiada też biura zagraniczne, które mieszczą lub mieściły się w Arabii Saudyjskiej, Iranie oraz Jordanii, przed wojną domową w Syrii posiadał też obozy szkoleniowe na obszarze Syrii i Libanu. Choć Hamas posiada swoje struktury na terenie innych państw, z reguły unika on ingerowania w wewnętrzne sprawy goszczących go krajów. Zbrojnym skrzydłem Hamasu są Brygady im. Izz ad-Din al-Kassama. Wewnątrz ugrupowania istnieje też Aparat Bezpieczeństwa zajmujący się działalnością wywiadowczą, kontrwywiadowczą, likwidacją wewnętrznych przeciwników i kontrolą przestrzegania szariatu. Na terenach palestyńskich posiada szereg stowarzyszeń i komitetów. Zajmują się one głównie kwestiami społecznymi i działalnością humanitarną. Istnieje specjalny pion społeczny Hamasu „Wezwanie”. Pion działa w obszarach takich jak: pomoc społeczną, system oświaty i opieka medyczna. „Wezwanie” kontroluje sieć należących do organizacji obiektów takich jak centra medyczne, szpitale, szkoły, meczety i kluby sportowe. „Wezwanie” odpowiada też za działalność propagandową. Islamski Ruch Oporu jest właścicielem stacji telewizyjnej „Al-Aksa”, która jest tubą propagandową ugrupowania. Tworząc „Al-Aksę” Hamas wzorował się na telewizji „Al-Manar” należącej do Hezbollahu. Organem prasowym Hamasu jest periodyk „Filastin al-Muslimah” (Muzułmańska Palestyna). Liczebność Liczba członków grupy nie jest znana. Wsparcie zagraniczne Centrum Islamskie i Hamas na przestrzeni lat finansowane były przez szereg państw arabskich. W minionych latach Hamas mógł liczyć na wsparcie pieniężne państw takich jak Arabia Saudyjska, Egipt, Katar, Kuwejt i Sudan. Po 1991 roku kraje regionu Zatoki Perskiej znacznie zwiększyły swoje dotacje dla Hamasu, co spowodowane było poparciem OWP dla Saddama Husajna, w trakcie agresji Iraku na Kuwejt i w efekcie utratą zaufania państw regionu dla Jasira Arafata. Wsparcie zakończyło się wraz z zamachem stanu w Egipcie w 2013 roku, kiedy to wojsko pozbawiło władzy miejscowe Bractwo Muzułmańskie. Wojskowy rząd Egiptu i jego sojusznicy z regionu Zatoki Perskiej wstrzymali pomoc dla Hamasu, uważając organizację za palestyńskie skrzydło Braci Muzułmańskich. Jedynym państwem arabskim, które kontynuuje pomoc dla Hamasu, jest Katar. Do czasu wybuchu wojny domowej w Syrii Hamas utrzymywał bardzo bliskie relacje z Iranem, Syrią i Hezbollahem. Na krótko przed wybuchem wojny wsparcie finansowe Iranu dla Hamasu wynosiło od 10 do 15 milionów dolarów miesięcznie. Wsparcie pieniężne fundamentalistom słał też rząd syryjski. Początki pomocy Syrii dla Hamasu sięgają już lat 70., kiedy to Syryjczycy byli jednym z donatorów Centrum Islamskiego. Ponadto w syryjskiej stolicy przez lata znajdowała się Kwatera Główna Hamasu, którą dopiero w 2012 roku przeniesiono do Kataru. Relacje na linii Hamas-Hezbollah sięgają pierwszej połowy lat 90. Bojownicy Hezbollahu roztaczali opiekę nad członkami Hamasu w Libanie, organizowali szkolenia Palestyńczyków w zakresie konstrukcji bomb, czy treningi przyszłych zamachowców-samobójców. Stosunki między Hamasem a Syrią, Iranem i Hezbollahem uległy ochłodzeniu po tym, gdy poparł on opozycję przeciwko syryjskiemu prezydentowi Baszszarowi al-Asadowi, podczas gdy Iran i Hezbollah opowiedziały się po stronie al-Asada. Iran w odwecie zmniejszył pomoc na rzecz Hamasu. Według doniesień medialnych, w 2013 roku Hezbollah nakazał członkom Hamasu opuszczenie Libanu. Według ekspertów do spraw Bliskiego Wschodu Hamas posiada obecnie dwóch wyraźnych sojuszników: Katar i Turcję. Obydwa kraje udzieliły Hamasowi pomoc szacowaną na setki milionów dolarów. W XXI wieku wielokrotnie pojawiały się zarzuty względem władz Korei Północnej, że ta wysyła broń bojownikom Hamasu. Handel bronią pomiędzy Koreą Północną a Hamasem ma sięgać co najmniej grudnia 2009 roku, wtedy to zarejestrowany w Gruzji samolot transportowy musiał lądować awaryjnie na lotnisku w Bangkoku. Tajskie służby po sprawdzeniu znajdującego się na samolocie ładunku odkryły 35 ton północnokoreańskiej broni, w tym wyrzutnie rakiet, granaty ręczne oraz rakiety ziemia-powietrze. Rząd Tajlandii ogłosił, że broń miała trafić w ręce islamistów z Hamasu i Hezbollahu. Rząd Korei Północnej miał też podobno dostarczyć fundamentalistom wiedzę o budowie podziemnych tuneli. Reżim Kim Dzong Una w 2014 roku zdementował oskarżenia o współpracę z Hamasem i określił je „amerykańską propagandą”. Ideologia Hamas sam siebie określa jako „ruch oporu” i skrzydło Bractwa Muzułmańskiego w Palestynie. Jest ruchem sunnickich fundamentalistów islamskich, który odwołuje się również do palestyńskiego nacjonalizmu. Cele ruchu zostały zdefiniowane w Karcie wydanej w sierpniu 1988 roku. Poglądy Hamasu wprost określone zostały jako ideologia dżihadu. Głównym celem organizacji jest całkowite zniszczenie Izraela i zastąpienie go islamskim „Państwem Boga”, czyli Palestyną. Państwo palestyńskie miałoby być państwem teokratycznym, w którym obowiązującym prawem byłby szariat. Muzułmański Ruch Oporu odrzuca pokojowe rozwiązanie konfliktu z Izraelem i międzynarodowe konferencje dotyczące sporu. Według Karty jedyną drogą do niepodległości Palestyny jest walka zbrojna, dżihad. Wszelkie porozumienia pokojowe zawarte pomiędzy OWP i Izraelem, zostały przez Hamas uznane za zdradę. Izrael w propagandzie Hamasu określany jest jako „reżim syjonistyczny”, państwo kolonialne/neokolonialne. Według Meira Litvaka w przeciwieństwie do OWP, Hamas nie widzi wroga w syjonistach, lecz we wszystkich Żydach. W Karcie wprost znajduje się wezwanie do Palestyńczyków i muzułmanów, aby mordowali oni Żydów, zabijanie Żydów zostało określone mianem „obowiązku”. Choć uznawany jest za organizację ekstremistyczną, potępia najbardziej skrajne ruchy terrorystyczne islamu. Przywódcy Hamasu potępili działalność Państwa Islamskiego i zamachy przeprowadzane przez członków wspomnianego ugrupowania. Jako organizacja terrorystyczna Figuruje na listach organizacji terrorystycznych Departamentu Stanu USA, Kanady, Izraela, Japonii i Unii Europejskiej. Australia, Egipt i Wielka Brytania za grupę terrorystyczną uznają wyłącznie skrzydło militarne Hamasu. Przypisy Bibliografia Islamskie organizacje terrorystyczne Organizacje nacjonalistyczne Organizacje paramilitarne Organizacje terrorystyczne według Departamentu Stanu USA Palestyńskie partie i ugrupowania Palestyńskie organizacje terrorystyczne Ruchy secesyjne i separatystyczne Antysyjonizm Fundamentalistyczne organizacje muzułmańskie

70575

https://pl.wikipedia.org/wiki/Robert%20Oppenheimer

Robert Oppenheimer

Julius Robert Oppenheimer (ur. 22 kwietnia 1904 w Nowym Jorku, zm. 18 lutego 1967 w Princeton) – amerykański fizyk, profesor na Uniwersytecie Kalifornijskim w Berkeley, dyrektor naukowy Projektu Manhattan – trwającego w czasie II wojny światowej przedsięwzięcia, mającego na celu opracowanie pierwszej broni atomowej. Z tego powodu jest nazywany ojcem bomby atomowej. Po wojnie Oppenheimer był głównym doradcą nowo utworzonej Komisji Energii Atomowej i używał swojej pozycji do walki na rzecz międzynarodowej kontroli energii atomowej oraz zapobiegania wyścigowi zbrojeń atomowych z ZSRR. Z powodu swoich poglądów w tej sprawie, a także przedwojennych silnych powiązań z ruchem komunistycznym, został pozbawiony dostępu do tajnych dokumentów państwowych w trakcie publicznego, politycznego procesu w 1954 roku. Po tym wydarzeniu kontynuował swoją działalność, pisząc i prowadząc wykłady. Poświęcił też więcej czasu pracy naukowej. Dopiero dziesięć lat później prezydent John F. Kennedy przyznał mu nagrodę Enrico Fermiego, politycznie rehabilitując go w ten sposób. Do jego największych osiągnięć naukowych można zaliczyć: opis teoretyczny procesu Oppenheimera-Phillips, przybliżenie Borna-Oppenheimera, rozwinięcie teorii tunelowania kwantowego, rozwinięcie teorii relatywistycznej mechaniki kwantowej, rozwinięcie kwantowej teorii pola, rozwinięcie teorii czarnych dziur i promieniowania kosmicznego, prace nad elektronami i pozytonami. Oppenheimer założył amerykańską szkołę fizyki teoretycznej. Był dyrektorem Institute for Advanced Study i pracował jako starszy profesor fizyki teoretycznej (stanowisko zajmowane wcześniej przez Alberta Einsteina). Życiorys Dzieciństwo i młodość Najstarszy syn niemieckich Żydów, Juliusa Oppenheimera i Ellie Friedman. Jego ojciec był zamożnym importerem wyrobów włókienniczych. Wyemigrował z Niemiec do USA w 1888 roku. Matka była malarką. W latach 1911–1921 uczęszczał do Ethical Culture School, szkoły silnie ukierunkowanej na kształtowanie postawy etyczno-humanistycznej uczniów. Żądny nauki i wiedzy, łatwo przyswajał materiał. Prywatnie uczył się języków starożytnych, a także chemii. Jako dziewięciolatek znał grekę i łacinę. Zbudował własne laboratorium chemiczne, w którym – pod kierunkiem nauczyciela – przeprowadzał eksperymenty, prowadząc szczegółowy dziennik laboratoryjny. Po ukończeniu szkoły udał się do Niemiec, skąd wybrał się do Jachymowa, gdzie znajdowały się największe w Europie kopalnie uranu. Oppenheimer był zafascynowany tym pierwiastkiem. Problemy zdrowotne, które się pojawiły w czasie podróży europejskiej, spowodowały roczne opóźnienie rozpoczęcia studiów. W 1922 roku rozpoczął studia na Uniwersytecie Harvarda, wybierając jako główny przedmiot chemię, ale potem, za namową Percy’ego Bridgemana, zainteresował się fizyką. Poza chemią jednocześnie uczęszczał na zajęcia z architektury greckiej, sztuki i literatury. W 1925 roku ukończył studia z wyróżnieniem (summa cum laude). Po studiach znów udał się do Europy. Dostał tu pracę w laboratorium Cavendisha, na Uniwersytecie w Cambridge, pod kierunkiem Josepha Johna Thomsona. Okazał się jednak niezręcznym eksperymentatorem, co powodowało częste okresy depresji. W Cambridge odbywały się w tych latach częste konferencje fizyków. Na jednej z nich Rutherford przedstawił młodego uczonego Nielsowi Bohrowi. To spotkanie utwierdziło Oppenheimera w przekonaniu, że fizyka to najlepszy wybór. W związku z tym w 1926 roku przeniósł się na uniwersytet w Getyndze, by kontynuować naukę pod kierunkiem Maxa Borna. Getynga była wtedy światowym centrum fizyki teoretycznej i Oppenheimer został przedstawiony wielu słynnym fizykom, takim jak Werner Heisenberg, Pascual Jordan, Wolfgang Pauli, Enrico Fermi i Edward Teller, a poznany jeszcze w Cambridge Paul Dirac zamieszkał nawet w tym samym domu. W 1927 roku, w wieku 22 lat, otrzymał doktorat. W tym czasie opublikował ponad tuzin prac naukowych, które były ważnym wkładem w rozwój teorii kwantowej. Najważniejszym osiągnięciem z tamtego czasu było opracowanie przybliżenia Borna-Oppenheimera. Praca zawodowa W czerwcu 1927 roku powrócił do USA. Do końca tego roku pracował na Harvardzie, a od 1928 w California Institute of Technology w Pasadenie. Pracując na Caltech nawiązał współpracę z Linusem Paulingiem, zajmującym się badaniami nad naturą wiązań chemicznych. W tym samym roku zaczął mieć poważne kłopoty zdrowotne (podejrzenie gruźlicy) i dlatego latem wybrał się wraz z młodszym bratem, Frankiem, na dłuższy wypoczynek w górach Nowego Meksyku – na ranczo Perro Caliente. Oppenheimerowie dzierżawili je później przez wiele lat, a w 1947 kupili. Jeszcze jesienią tego samego roku Julius Robert wyjechał do Lejdy (Holandia), na zaproszenie Paula Ehrenfesta. Do USA powrócił w 1929 roku, obejmując etat profesorski na Uniwersytecie Kalifornijskim w Berkeley. W tym czasie pracował i przyjaźnił się również z Ernestem Lawrence’em i zespołem fizyków, pracujących z pierwszymi cyklotronami, pomagając w interpretacji danych, dostarczanych przez tę maszynę w Radiation Laboratory. W latach 30. zainteresował się też astrofizyką, co zaowocowało kilkoma istotnymi publikacjami. Współpracował również z Wolfgangiem Paulim, rozwijając teorię kwantową i szlifując swoje umiejętności matematyczne. W maju 1942 roku otrzymał zaproszenie do wzięcia udziału w obliczeniach, związanych z powstającym właśnie projektem amerykańskiej bomby atomowej, który znany jest pod późniejszą nazwą Projekt Manhattan. Wojskowym "sterem" programu został generał Leslie R. Groves Jr., który wiedząc o zdolnościach organizacyjnych oraz bardzo szerokich zainteresowaniach Oppenheimera, zaproponował mu objęcie stanowiska szefa naukowego projektu. W czasie wspólnej wyprawy do Nowego Meksyku wybrali w okolicach Los Alamos odpowiednie miejsce, aby rozpocząć budowę tajnego kompleksu wojskowego. Zgodnie z nakreślonym przez Oppenheimera planem organizacyjnym, utworzono cztery wydziały naukowe: Fizyki Teoretycznej, Fizyki Eksperymentalnej, Chemii i Metalurgii oraz Materiałów Wybuchowych. W zasadzie wszystko było już przygotowane, ale pojawił się nagle, zgłoszony przez kontrwywiad, problem związany z przeszłością Oppenheimera. Chodziło głównie o to, że przed wojną utrzymywał on częste i szerokie kontakty z członkami partii komunistycznej. Kontrwywiadowi były też znane dość radykalne wypowiedzi świeżo powołanego dyrektora, dotyczące kwestii czysto politycznych. Wydawało się, że sytuacja jest patowa. Decyzję ostateczną podjął gen. Groves, który 20 lipca 1943 roku podpisał dokument, zalecając w nim „niezwłoczne wyrażenie zgody na zatrudnienie Juliusza Roberta Oppenheimera, bez względu na informacje posiadane na jego temat”. Victor Weisskopf, wspominając czas pracy nad Projektem Manhattan, określił Oppenheimera jako nietypowego szefa, który nigdy nie kierował zza biurka. Był obecny wszędzie, uczestniczył czynnie w pracach wszystkich grup badawczych. Takimi działaniami wzbudzał w pracownikach entuzjazm i podsycał atmosferę twórczej pracy. To właśnie decyzją Oppenheimera zespół, zajmujący się konstrukcją bomby, zmienił technologię detonacji z metody działa na metodę implozyjną. Gigantyczny wysiłek zespołu dał w efekcie projekt eksperymentalnej bomby plutonowej, znanej pod kryptonimem „Gadżet”. Został on ostatecznie zatwierdzony na specjalnym spotkaniu u Oppenheimera 28 lutego 1945 r.. Punktem kulminacyjnym Projektu Manhattan była udana detonacja bomby atomowej 16 lipca 1945 roku, w ramach eksperymentu Trinity. Okres powojenny W 1946 roku Oppenheimer wystąpił z projektem międzynarodowej kontroli wykorzystania energii jądrowej. Będąc od roku 1946 przewodniczącym komitetu doradczego Komisji Energii Atomowej USA, odnosił się z rezerwą do budowy bomby wodorowej. W 1947 roku przyjął propozycję Lewisa Straussa i został dyrektorem Institute for Advanced Study w Princeton, którą to funkcję sprawował aż do roku 1966. Kilkakrotnie zorganizował w Nowym Jorku konferencje naukowe fizyków. Spotkania te pozwoliły na nowo włączyć się uczonym w nurt prac ściśle teoretycznych. Oppenheimer stał się znany jako założyciel amerykańskiej szkoły fizyki teoretycznej. Miał opinię erudyty, osoby zdolnej i lotnej oraz szeroko patrzącej na naukę. Interesował się językami oraz filozofią Wschodu. Jednakże był niestabilny emocjonalnie i skłonny do depresji. Raz zwierzył się bratu: „Potrzebuję fizyki bardziej niż przyjaciół”. W 1957 roku kupił małą posiadłość na wyspie Saint John na Karaibach. Spędzał tam dużo czasu, żeglując po okolicznych wodach z żoną i córką. Był ateistą. Początkowo nie przejawiał zainteresowania polityką, nie czytał gazet, nie słuchał radia i nie miał telefonu. Przyjaciele podejrzewali go o skłonności autodestrukcyjne. Jego współpracownicy postrzegali go albo jako powściągliwego geniusza i ascetę, albo jako pretensjonalnego i niepewnego siebie pozoranta. Studenci prawie zawsze zaliczali się do tych pierwszych, często przejmując jego styl bycia, i zwyczaj czytania tekstów w oryginalnych językach. Zmarł w wieku 62 lat na raka, w większości spowodowanego przez nałogowe palenie. Po śmierci ciało Oppenheimera zostało skremowane, a prochy zabrane przez żonę Kitty do ich posiadłości na Wyspach Dziewiczych, gdzie urna została wrzucona do morza. Zobacz też Oppenheimer – film biograficzny z 2023 r. w reżyserii Christophera Nolana, z Cillianem Murphym w roli głównej Przypisy Bibliografia Linki zewnętrzne J. Robert Oppenheimer (1904–1967), Find A Grave Memorial (strona biograficzna) Amerykańscy fizycy XX wieku Amerykańscy fizycy teoretyczni Amerykańscy fizycy jądrowi Żydowscy fizycy Wykładowcy California Institute of Technology Pracownicy Institute for Advanced Study w Princeton Uczestnicy projektu Manhattan Przewodniczący Kongresów Solvay poświęconych fizyce Osoby upamiętnione nazwami kraterów na Księżycu Absolwenci Christ’s College (Cambridge) Absolwenci i studenci Uniwersytetu w Getyndze Amerykanie pochodzenia żydowskiego Amerykanie pochodzenia niemieckiego Ludzie urodzeni w Nowym Jorku Urodzeni w 1904 Zmarli w 1967

676532

https://pl.wikipedia.org/wiki/Micha%C5%82%20Probierz

Michał Probierz

Michał Rafał Probierz (ur. 24 września 1972 w Bytomiu) – polski trener i piłkarz, który występował na pozycji pomocnika lub obrońcy. Od 2023 selekcjoner reprezentacji Polski w piłce nożnej. Jako trener Jagiellonii Białystok zdobył z klubem wicemistrzostwo Polski (2016/2017), Puchar Polski (2009/2010) oraz Superpuchar Polski (2010), zostając w 2010 wybranym trenerem 90-lecia klubu. W tym samym roku został wybrany trenerem roku w Polsce w plebiscycie Piłki Nożnej. W sezonie 2014/2015 zdobywając z klubem 3. miejsce w Ekstraklasie został wybrany trenerem sezonu. W latach 2017–2021 trener, a w latach 2019–2021 również wiceprezes ds. sportowych MKS Cracovia, z którym w sezonie 2019/2020 zdobył Puchar Polski, a następnie w 2020 Superpuchar Polski. W latach 2022–2023 pełnił funkcję selekcjonera reprezentacji Polski do lat 21, w 2023 objął seniorską reprezentację Polski. Kariera zawodnicza Jako junior grał w klubach: ŁKS Łagiewniki, GKS Rozbark, Gwarek Zabrze i Westfalia Herne. Karierę seniorską rozpoczął w Ruchu Chorzów, by w wieku 21 lat wyjechać do Niemiec, do Bayeru Uerdingen. W 1995 przeszedł do SG Wattenscheid 09, gdzie grał, jednocześnie trenując młodzież. W 1997 roku wrócił na Śląsk, tym razem do Górnika Zabrze, gdzie tak samo jak w Wattenscheid grał i trenował młodzież jednocześnie. W 2003 roku awansował na stanowisko grającego asystenta trenera kiedy pierwszym szkoleniowcem był Waldemar Fornalik. W międzyczasie był trenerem TKKF Chorzów, który był drużyną halową. Następnie, w zimie 2003/04 przeszedł do Pogoni Szczecin, a latem 2004 został piłkarzem Widzewa Łódź. Karierę piłkarską zakończył po odniesieniu poważnej kontuzji (zerwanie więzadeł krzyżowych) w 64. minucie meczu Widzewa przeciwko RKS Radomsko 21 maja 2005 roku. Łącznie w pierwszej lidze (późniejszej Ekstraklasie) wystąpił w 260 spotkaniach i strzelił dziewięć goli. Kariera trenerska Polonia Bytom 6 października 2005 w wieku zaledwie 33 lat został trenerem Polonii Bytom. Była to jego pierwsza praca jako pierwszy trener. Kiedy przychodził do Polonii, klub zajmował przedostatnie, 17. miejsce w tabeli drugiej ligi (późniejszej I ligi). W dziesięciu meczach zdobył zaledwie pięć punktów. Przed Probierzem postawiono zadanie utrzymania się w rozgrywkach. Polonia na koniec sezonu zajęła spadkowe, 15. miejsce, jednak dzięki fuzji Amiki Wronki i Lecha Poznań miała prawo gry w barażach, w których pokonała Unię Janikowo, utrzymując się w lidze. Widzew Łódź Jeszcze w trakcie sezonu, 1 czerwca 2006 Widzew Łódź poinformował, że Probierz zostanie trenerem tego klubu od następnego sezonu – 2006/2007. Tak się też stało, w czerwcu 2006 Probierz przejął stanowisko trenera Widzewa Łódź, który w poprzednim sezonie zajął w drugiej lidze pierwsze miejsce i awansował do Ekstraklasy. W swoim debiucie trenerskim w najwyższej klasie rozgrywkowej drużyna prowadzona przez Probierza pokonała na własnym stadionie Dyskobolię Grodzisk Wlkp. 2:1. Ostatecznie w lidze Widzew uplasował się na 12. miejscu, w pucharze Polski odpadł w 1/16 finału z Cracovią, zaś w Pucharze Ekstraklasy nie wyszedł z grupy. Po sześciu kolejkach sezonu 2007/2008, w których Widzew zgromadził zaledwie trzy punkty i nie odniósł żadnego zwycięstwa, Probierz został zwolniony. Polonia Bytom 17 grudnia 2007 ponownie został trenerem Polonii Bytom, która po rundzie jesiennej zajmowała czternaste miejsce w tabeli. Pod wodzą Probierza bytomianie przegrali pięć meczów, pięć zremisowali oraz wygrali trzy. Taki wynik pozwolił im utrzymać się w Ekstraklasie. 22 maja 2008 Probierz zrezygnował z prowadzenia Polonii. Jagiellonia Białystok W czerwcu 2008 przejął Jagiellonię Białystok. Na trzy kolejki przed zakończeniem sezonu 2008/2009, po przegranym wyjazdowym meczu 1:3 z Lechią Gdańsk, Probierz na pomeczowej konferencji prasowej oświadczył, iż oddaje się do dyspozycji zarządu. Prezes Jagiellonii Cezary Kulesza zapewnił jednak o mocnej pozycji Probierza w klubie, a za słabe rezultaty zespołu winił piłkarzy. Ostatecznie w sezonie 2008/2009 Jagiellonia zajęła ósme miejsce w lidze oraz dotarła do 1/8 finału Pucharu Polski. Przed kolejnym rozgrywkami klub miał zostać zdegradowany do pierwszej ligi za korupcję, jednak Związkowy Trybunał Piłkarski rozpatrzył jego odwołanie i ukarał zespół karą dziesięciu minusowych punktów na początku sezonu 2009/2010. Jagiellonia już po czterech kolejkach odrobiła minusowe punkty. Do końca rundy grała dobrze i na przerwę zimową uplasowała się na dziesiątym miejscu w tabeli. W rundzie wiosennej sezonu 2009/2010, Jagiellonia pod wodzą Probierza odniosła największy sukces jakim było zdobycie Pucharu Polski po wygraniu z Pogonią Szczecin 1:0 (gola strzelił Andrius Skerla), oraz zdobyła Superpuchar Polski po wygraniu na stadionie w Płocku z mistrzem Polski Lechem Poznań (1:0, bramka T. Frankowskiego). Zdobycie pucharu Polski umożliwiło Jagiellonii start w III rundzie eliminacji do Ligi Europy. W niej Jagiellonia zmierzyła się z greckim Arisem Saloniki, przegrywając w pierwszym meczu na własnym boisku 1:2 oraz remisując 2:2 w Salonikach, minimalnie przegrała dwumecz. Po pierwszych czterech kolejkach sezonu 2010/11 Jagiellonia z Probierzem na ławce została wiceliderem Ekstraklasy, wygrywając m.in. z aktualnym wówczas mistrzem Polski Lechem Poznań 2:0. W 5. kolejce pokonując Wisłę Kraków (2:1) i przy porażce dotychczas prowadzącej w ekstraklasie Polonii Warszawa z Koroną Kielce (1:3), Jagiellonia pod wodzą Probierza została nowym samodzielnym liderem rozgrywek. Zespół Jagiellonii po rundzie jesiennej otwierał tabelę Ekstraklasy. Ostatecznie na koniec sezonu drużyna zajęła czwarte miejsce w tabeli ligowej, dające prawo gry do kwalifikacjach do Ligi Europy. Dla klubu była to najwyższa pozycja w lidze w historii. 22 lipca 2011 kontrakt Probierza z Jagiellonią został rozwiązany za porozumieniem stron. Jagiellonia pod wodzą Probierza odniosła największe sukcesy w historii klubu. W 2011 roku został uhonorowany tytułem „Trenera 90-lecia” Jagiellonii. ŁKS Łódź 5 września 2011 Probierz został trenerem ŁKS-u Łódź, zajmującego wówczas ostatnie miejsce w tabeli Ekstraklasy. W swoim debiucie poprowadził łódzki zespół do zwycięstwa w meczu z Cracovią, pokonując ją na jej stadionie 1:0. W listopadzie po otrzymaniu oferty pracy z zagranicznego klubu, rozwiązał za porozumieniem stron kontrakt z ŁKS-em. Odchodząc z ŁKS-u, Probierz pozostawił klub na 11. miejscu w tabeli Ekstraklasy po 12 kolejkach ligowych. Aris Saloniki 4 listopada 2011 przejął rolę trenera drużyny greckiej superligi – Arisu Saloniki. Wraz z nim do Grecji udał się jego asystent, Bartłomiej Zalewski. W tym momencie klub miał na koncie cztery remisy i znajdował się w strefie spadkowej tabeli ligowej. W debiucie 5 listopada 2011 drużyna pod wodzą Probierza przegrała przed własną publicznością z mistrzem Grecji Olimpiakosem 2:3. Jednak pod koniec grudnia Aris miał już 14 punktów i zajmował dziesiąte miejsce w tabeli (pokonał m.in. znacznie wyżej notowane OFI Kreta i Panathinaikos Ateny). W tym czasie trener stwierdził, że zamierza zrezygnować z posady szkoleniowca Arisu ze względu na kłopoty finansowe klubu (Probierz powiedział, że piłkarze nie dostawali wynagrodzenia za ostatnie 7 miesięcy pracy), po czym wskutek rozmów z władzami klubu postanowił zmienić decyzję i pozostać na stanowisku. Ostatecznie 5 stycznia 2012 roku rozwiązał kontrakt z Arisem Saloniki. Za kadencji Probierza jego drużyna w lidze wygrała 3 mecze, 1 zremisowała, 4 przegrała (była na 11. miejscu w tabeli). Pod wodzą Probierza Aris wywalczył awans do 1/8 finału Pucharu Grecji. Wisła Kraków Po niespełna dwóch miesiącach od rozwiązania kontraktu z Arisem Saloniki, 1 marca 2012 Probierz objął funkcję trenera Wisły Kraków. 1 października w trakcie konferencji prasowej po ligowym meczu z Piastem Gliwice, podał się do dymisji, a następnego dnia rozwiązał umowę z krakowskim klubem. GKS Bełchatów Jeszcze w tej samej rundzie rozgrywek, 14 listopada objął stanowisko trenera innego klubu Ekstraklasy – GKS Bełchatów. Funkcję tę sprawował tylko do 27 grudnia, kiedy to jego kontrakt został rozwiązany za porozumieniem stron. Lechia Gdańsk 4 czerwca 2013 Probierz objął posadę I trenera Lechii Gdańsk. Umowa ze szkoleniowcem została zawarta na okres dwóch lat z opcję przedłużenia o kolejny rok. 30 lipca 2013 jego zespół zremisował w towarzyskim meczu z FC Barceloną 2:2 na Stadionie Gdańsk. 26 marca 2014 po przegranym dwumeczu 2:1, 1:1 w 1/4 finału Pucharu Polski Lechii z Jagiellonią Białystok oraz słabych wyników klubu w Ekstraklasie został zwolniony z posady trenera gdańszczan. Jagiellonia Białystok 7 kwietnia 2014 Probierz został trenerem Jagiellonii, było to jego drugie podejście do pracy w białostockim klubie. W sezonie 2014/15 Jagiellonia Białystok zajęła 3. miejsce w Ekstraklasie, pokonując w ostatniej kolejce Lechię Gdańsk 4:2. Pod wodzą Probierza drużyna wygrała dziewiętnaście spotkań, zremisowała osiem oraz przegrała w dziesięciu. Ukoronowaniem zakończonego ww. sezonu oprócz zdobycia brązowego medalu z drużyną był dla Probierza jego wybór dokonany przez trenerów i piłkarzy z całej ligi na „Trenera Sezonu”. Kolejny sezon 2015/16 dla Jagiellonii prowadzonej pod wodzą Probierza zaczął się od meczów I rundy eliminacyjnej Ligi Europy UEFA, w której białostoczanie stosunkiem bramek (9:0) wyeliminowali litewską drużynę Kruoja Pokroje, by w drugiej rundzie odpaść w dwumeczu z Omonią Nikozja. Do „kanonu piłkarskiego słownika” przeszły słowa Probierza, że „puchary są jak pocałunek śmierci”. 4 czerwca 2017 na konferencji pomeczowej Probierz poinformował o zakończeniu jego współpracy z klubem ze stolicy Podlasia, a jej ukoronowaniem było zdobyte chwilę wcześniej wicemistrzostwo Polski. W sezonie 2016/17 Jagiellonia pod jego wodzą odniosła 21 zwycięstw, 8 remisów oraz doznała 8 porażek. Po rundzie zasadniczej drużyna zajmowała pierwsze miejsce w tabeli Ekstraklasy, z dorobkiem 59 punktów, by następnie w rundzie finałowej oddać pozycję lidera na rzecz Legii Warszawa. Ostatecznie o drugim miejscu w końcowej ligowej tabeli zadecydowała wyjazdowa porażka białostoczan w Gdańsku z Lechią (4:0) i uratowany w ostatnich minutach meczu remis z Lechem Poznań u siebie na zakończenie rozgrywek (2:2), co zaprzepaściło szanse Jagiellonii na złoty medal. Cracovia 21 czerwca 2017 Probierz objął funkcję trenera Cracovii. W styczniu 2019 został wiceprezesem ds. sportowych i członkiem zarządu klubu. 30 stycznia 2021 złożył dymisję z pełnionych funkcji po wyjazdowej porażce 1:0 z Wartą Poznań. 2 dni później jednak ogłosił, że zostaje w Cracovii. Z krakowskim zespołem dwukrotnie dostał się do ligi Europy, raz zajmując czwarte miejsce w lidze (sezon 2019/20) i raz zdobywając Puchar Polski (sezon 2019/20). W tym samym sezonie zdobył też Superpuchar Polski. Za każdym razem w zmaganiach w Lidze Europy Cracovia swoje rozgrywki kończyła w pierwszej rundzie eliminacji. 9 listopada 2021 roku, po derbowej porażce 0:1 z Wisłą Kraków, kontrakt Probierza z Cracovią został rozwiązany za porozumieniem stron. Bruk-Bet Termalica Nieciecza 6 stycznia 2022 Michał Probierz objął funkcję trenera drużyny z Niecieczy. Dwa dni później, 8 stycznia tego samego roku klub poinformował, że Probierz drogą mailową poprosił o rozwiązanie umowy za porozumieniem stron. Nie doszło do ani jednego spotkania nowego trenera z zawodnikami. W oświadczeniu klub odrzucił zarzuty postawione przez Probierza, który jak informują media uważał, że ustalenia przy podpisywaniu umowy z klubem zostały złamane. "Ustalenia były inne, a realia okazały się inne. Chodzi o transfery, o organizację klubu. Na coś innego się umawialiśmy. Jestem zły i rozczarowany" - powiedział trener w wywiadzie w 2022 roku. W 2023 klub w mediach społecznościowych pogratulował mu objęcia funkcji selekcjonera reprezentacji Polski. Polska U-21 4 lipca 2022 został selekcjonerem reprezentacji Polski U-21. Reprezentacja Polski 20 września 2023 prezes PZPN Cezary Kulesza ogłosił, że selekcjonerem reprezentacji Polski został Michał Probierz, w miejsce zwolnionego Fernando Santosa. Przejął drużynę w trakcie eliminacji do Mistrzostw Europy 2024, zajmującą przedostatnie miejsce w tabeli. Na konferencji prasowej przedstawiającej szkoleniowca poinformowano, że podpisał on umowę do końca eliminacji do Mistrzostw Świata 2026. W debiucie 12 października 2023 zwyciężył Wyspy Owcze 2:0. Odbiór Uchodzi za charyzmatycznego i wymagającego szkoleniowca. Zasłynął z charakterystycznych wypowiedzi i oryginalnych konferencji prasowych, na których dosadnie wypowiadał się o problemach w polskiej piłce nożnej, w tym kwestii niewystarczającej ilości baz treningowych, niecierpliwości względem rozwoju talentów czy w jego opinii faworyzowania zagranicznych trenerów. Na konferencje z dziennikarzami zdarzało mu się przychodzić w ciemnych okularach, w 2018 podczas konferencji prasowej jako trener Cracovii do doniczki wsypał ziarenka i ziemię, ilustrując swój monolog o braku cierpliwości do pracy trenera. W 2015 jako trener Jagiellonii wręczył przed meczem trenerowi Legii Henningowi Bergowi, który nie mówił po polsku, rozmówki polsko-norweskie. Życie prywatne Ma dwóch dorosłych synów z pierwszego małżeństwa oraz kilkuletniego syna Henryka, a także dwoje wnucząt. Jego pasją jest czytanie książek (jest miłośnikiem twórczości Jana Sztaudyngera), a także gra w golfa. Statystyki Piłkarskie Źródła: Trenerskie (stan na 15 października 2023) Osiągnięcia Klubowe Jagiellonia Białystok Puchar Polski: 2009/2010 Superpuchar: 2010 Wicemistrzostwo Polski: 2016/2017 Cracovia Puchar Polski: 2019/2020 Superpuchar: 2020 Indywidualne Trener Sezonu: 2014/2015 Trener Roku: 2010 Trener 90-lecia Jagiellonii: 2010 Zobacz też Mecze reprezentacji Polski w piłce nożnej mężczyzn prowadzonej przez Michała Probierza Przypisy Bibliografia Andrzej Gowarzewski, Joachim Waloszek, Górnik Zabrze. 60 lat prawdziwej historii (1948-2008), wydawnictwo GiA, Katowice 2009 (11. część serii Kolekcja Klubów), s. 284. Linki zewnętrzne Piłkarze Gwarka Zabrze Piłkarze Ruchu Chorzów Piłkarze KFC Uerdingen 05 Piłkarze SG Wattenscheid 09 Piłkarze Górnika Zabrze Piłkarze Pogoni Szczecin Piłkarze Widzewa Łódź Trenerzy piłkarzy Polonii Bytom Trenerzy piłkarzy Widzewa Łódź Trenerzy piłkarzy Jagiellonii Białystok Trenerzy piłkarzy Arisu FC Trenerzy piłkarzy Cracovii Działacze Cracovii Trenerzy piłkarzy ŁKS Łódź Trenerzy piłkarzy Wisły Kraków Trenerzy piłkarzy GKS Bełchatów Trenerzy piłkarzy Lechii Gdańsk Trenerzy piłkarzy LKS Nieciecza Selekcjonerzy reprezentacji Polski w piłce nożnej mężczyzn Polscy trenerzy piłkarscy Polscy piłkarze Urodzeni w 1972 Ludzie urodzeni w Bytomiu

5375215

https://pl.wikipedia.org/wiki/Mistrzostwa%20Europy%20w%20Pi%C5%82ce%20Siatkowej%20M%C4%99%C5%BCczyzn%202023

Mistrzostwa Europy w Piłce Siatkowej Mężczyzn 2023

Mistrzostwa Europy w piłce siatkowej mężczyzn 2023 – 33. edycja mistrzostw Europy, zorganizowana w 4 państwach: Bułgarii, Izraelu, Macedonii Północnej i Włoszech. Losowanie grup Losowanie fazy grupowej turnieju odbyło się 16 listopada 2022 w Neapolu. Zasady: Bułgaria, Izrael, Macedonia Północna i Włochy - jako gospodarze - zostali odgórnie przydzieleni do poszczególnych grup; Do każdej z tych drużyn dolosowano zespoły z pięciu pozostałych koszyków (utworzonych według rankingu CEV); W tej samej grupie nie mogli się znaleźć obaj finaliści poprzednich mistrzostw (tj. Włochy i Słowenia). Koszyki Grupy W wyniku losowania utworzono 4 grupy, liczące po 6 drużyn: Eliminacje i uczestnicy Bezpośredni awans do mistrzostw Europy 2023 uzyskali: 4 współgospodarze turnieju oraz 8 najlepszych drużyn poprzednich mistrzostw. Pozostałych uczestników wyłonił turniej kwalifikacyjny. 7 zwycięzców oraz 5 najlepszych zespołów z 2. miejsc w grupach turnieju kwalifikacyjnego uzyskało prawo gry w turnieju finałowym mistrzostw Europy 2023. Zakwalifikowane drużyny Obiekty Składy Rozgrywki Faza grupowa Grupa A Bolonia, Perugia, Ankona Wyniki |- |colspan="12" style="background:#f6f6f6;"| Bolonia |- |colspan="12" style="background:#f6f6f6;"| Perugia |- |- |- |colspan="12" style="background:#f6f6f6;"| Ankona |- |- |- Grupa B Warna Wyniki |- |- |- |- |- |- |- Grupa C Skopje Wyniki |- |- |- |- |- |- |- Grupa D Tel Awiw Wyniki |- |- |- |- |- |- |- Faza finałowa 1/8 finału |- |colspan="12" style="background:#f6f6f6;"| Warna (Grupa B i D) |- |colspan="12" style="background:#f6f6f6;"| Bari (Grupa A i C) Ćwierćfinały |- |colspan="12" style="background:#f6f6f6;"| Warna |- |colspan="12" style="background:#f6f6f6;"| Bari Półfinały Rzym Mecz o 3. miejsce Rzym Finał Rzym Nagrody indywidualne Źródło: Klasyfikacja końcowa Przypisy 2023 w piłce siatkowej

3136511

https://pl.wikipedia.org/wiki/Natalia%20Janoszek

Natalia Janoszek

Natalia Magdalena Janoszek (ur. 15 czerwca 1990 w Bielsku-Białej) – polska uczestniczka telewizyjnych programów rozrywkowych, celebrytka i aktorka niezawodowa. Życiorys W wyborach samorządowych w 2014 roku kandydowała do Rady Miejskiej w Bielsku-Białej z ostatniego miejsca na okręgowej liście komitetu wyborczego Platforma Obywatelska RP. Uzyskała wówczas 102 głosy i nie uzyskała mandatu. W 2016 roku nakładem Grupy Wydawniczej Helion na rynku pojawiła się jej książka „Za kulisami Bollywood”, w której opisała swoją karierę. W 2018 roku zdobyła nagrodę na nowo utworzonym, festiwalu filmowym JIFFA dla najlepszej aktorki międzynarodowej, a w 2019 została wyróżniona na tymże festiwalu nagrodą dla „międzynarodowej utalentowanej aktorki” (International Multitalented Actress Award). W tym samym roku wystąpiła w indyjskim dramacie Chicken Curry Law. 31 grudnia 2018 roku podczas koncertu sylwestrowego TVP w Zakopanem debiutowała jako piosenkarka. W 2019 znalazła się na okładce kwietniowego wydania „Cosmopolitan”. W 2021 roku została laureatką konkursu Osobowości i sukcesy roku 2021 w kategorii „Sukces Roku”. Jesienią 2022 uczestniczyła w parze z Rafałem Maserakiem w 13. edycji programu rozrywkowego Polsatu Dancing with the Stars. Taniec z gwiazdami, a wiosną 2023 brała udział w 18. edycji programu rozrywkowego Polsatu Twoja twarz brzmi znajomo. Kontrowersje W maju 2023 roku dziennikarz sportowy i youtuber Krzysztof Stanowski zaprezentował w Kanale Sportowym na platformie internetowej YouTube krytyczny materiał na temat dotychczasowej kariery Janoszek. Janoszek – zdaniem redaktora – stała się rozpoznawalna w polskim show-biznesie głównie przez niekompetencję reporterów kreujących ją na gwiazdę, którzy opierali się tylko na jej własnych stwierdzeniach; zasugerował nieprawdziwość i zmyślenie jej dokonań w Indiach; stwierdził, że miała dla własnych korzyści wyolbrzymiać swoje osiągnięcia, które rozpowszechniły popularne media telewizyjne i internetowe. W czerwcu 2023 roku Janoszek zapowiedziała, że skieruje do sądu pozew o ochronę dóbr osobistych przeciwko Stanowskiemu. Dziennikarz oznajmił, że powtórzy swoje zarzuty przed sądem. 13 czerwca 2023 roku Sąd Okręgowy w Warszawie w ramach zabezpieczenia powództwa zakazał Kanałowi Sportowemu i Stanowskiemu publikacji treści z tezami, że Janoszek zmyśliła swoją karierę i oszukuje odbiorców. 28 lipca 2023 roku Stanowski na Kanale Sportowym opublikował prawie trzygodzinny reportaż o Janoszek, w którym podtrzymał swoje zarzuty wobec niej, przedstawiając zgromadzone podczas dziennikarskiego śledztwa materiały. Filmografia 2013: Dreamz jako Aafreen 2014: Flame: An Untold Love Story jako Elena 2016: The Green Fairy (film dokumentalny) jako Henriette Henriod 2019: Chicken Curry Law jako Maya Johnson 2020: 365 dni jako Karolina 2023: Przed zmierzchem Przypisy Linki zewnętrzne Ludzie urodzeni w Bielsku-Białej Polskie aktorki Polskie modelki Polskie wokalistki Urodzeni w 1990 Uczestnicy polskiej edycji Twoja twarz brzmi znajomo Osobowości telewizyjne związane z Polsatem

67060

https://pl.wikipedia.org/wiki/Agnieszka%20Holland

Agnieszka Holland

Agnieszka Irena Holland (ur. 28 listopada 1948 w Warszawie) – polska reżyserka filmowa i teatralna, scenarzystka filmowa i aktorka, reprezentantka nurtu zwanego kinem moralnego niepokoju, dama Orderu Odrodzenia Polski (II i IV Klasy), córka Henryka Hollanda i Ireny Rybczyńskiej, starsza siostra reżyserki i scenarzystki Magdaleny Łazarkiewicz (ur. 1954). W grudniu 2020 została przewodniczącą Europejskiej Akademii Filmowej. W latach 1966–1971 studiowała na Wydziale Filmowym i Telewizyjnym Akademii Sztuk Scenicznych w Pradze, biorąc w międzyczasie udział w wydarzeniach Praskiej Wiosny. Po raz pierwszy uznanie ze strony krytyków zagranicznych zdobyła kameralnym dramatem Aktorzy prowincjonalni (1978), a swoją renomę w Polsce ugruntowała nagrodzonym na Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych filmem historycznym Gorączka (1980). Ukończywszy film Kobieta samotna (1981), krytyczny zarówno wobec środowiska „Solidarności”, jak i wobec pełnej marazmu komunistycznej rzeczywistości, wyemigrowała do Francji, gdzie pozostała po wprowadzeniu w Polsce stanu wojennego. Realizując filmy we Francji i Niemczech, a potem głównie w Stanach Zjednoczonych, Holland zasłynęła filmami, takimi jak Gorzkie żniwa (1985, nominowany do Oscara dla filmu nieanglojęzycznego) czy Europa, Europa (1990, nominowany do Oscara za najlepszy scenariusz adaptowany) o Zagładzie Żydów, a także mniej politycznymi dramatami pokroju Oliviera, Oliviera (1991) lub Placu Waszyngtona (1997). Od 2007 ponownie kręciła filmy w Polsce, gdzie jej następne dwa dzieła: W ciemności (2011, nominowany do Oscara dla filmu nieanglojęzycznego) oraz Obywatel Jones (2019), otrzymały Złote Lwy na Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych. Jeden z kolejnych filmów Holland – Zielona granica (2023) zdobył natomiast Nagrodę Specjalną Jury na Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w Wenecji. W swoich filmach Holland skupia się na jednostkowych doświadczeniach osób znajdujących się na uboczu politycznych wydarzeń. Częstym poruszanym przez nią motywem jest krytyka zbrodni nazistowskich oraz komunistycznych. Holland była wielokrotnie honorowana, między innymi w 2020 otrzymała nagrodę FIPRESCI Platinum Award na Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w Sofii, a w 2021 – Platynowe Lwy za całokształt twórczości. Życiorys Młodość i wykształcenie Urodziła się 28 listopada 1948 w Warszawie. Jej ojciec, Henryk Holland, był dziennikarzem i socjologiem żydowskiego pochodzenia. Po kapitulacji Warszawy w 1939 przedostał się najpierw do Wilna, a następnie do Lwowa znajdującego się pod okupacją Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich. Po ataku Niemiec na ZSRR wstąpił w szeregi Armii Czerwonej. Po II wojnie światowej był oficerem Ludowego Wojska Polskiego, działaczem komunistycznym i członkiem PZPR. Jej matka, Irena z domu Rybczyńska, była polską dziennikarką wyznania katolickiego oraz uczestniczką powstania warszawskiego, negatywnie jednak oceniała sam wybuch powstania. Wedle wspomnień Agnieszki Holland matka źle przyjmowała postępowanie władz sanacyjnych II Rzeczypospolitej: „w jaki sposób przegrały wojnę, na parę tygodni przedtem uprawiając narodową tromtadrację, uciekając do Rumunii i na Zachód, i zostawiając ludzi samym sobie”. Po wojnie Irena Holland, tak jak jej mąż, wstąpiła do PZPR. W 1959 Henryk Holland i Irena Rybczyńska rozwiedli się; Agnieszka Holland pozostała przy matce, która poślubiła innego dziennikarza, Stanisława Brodzkiego. Dwa lata później Henryk Holland, aresztowany pod podejrzeniem zdrady stanu, popełnił samobójstwo. Śmierć ojca była dla Agnieszki wstrząsem. Ukończywszy Liceum im. Stefana Batorego w Warszawie, próbowała znaleźć ukojenie w reżyserii filmowej. Bez powodzenia starała się dostać do łódzkiej szkoły filmowej, w związku z czym złożyła aplikację do Wydziału Filmowego i Telewizyjnego Akademii Sztuk Scenicznych w Pradze, gdzie przebywała w latach 1966–1971. W 1968, podczas Praskiej Wiosny, brała aktywny udział w strajkach studenckich. W 1970 została aresztowana na sześć tygodni przez czechosłowacką służbę bezpieczeństwa (SNB) pod zarzutem kontaktów z osobami przemycającymi wydawnictwa emigracyjne (sprawa taterników). Po powrocie do Polski podjęła współpracę z Andrzejem Wajdą i nowo stworzonym Zespołem Filmowym „X”, próbując zrealizować w międzyczasie własny film, lecz kolejne jej scenariusze były wciąż odrzucane przez komunistyczną cenzurę. Kariera filmowa Polska: przed stanem wojennym (1975–1981) W 1975 Holland nakręciła pierwszy telewizyjny film krótkometrażowy, Wieczór u Abdona, którego bohaterem jest tytułowy intelektualista zakochany w zamężnej aptekarzowej. Rok później zrealizowała epizod nowelowego filmu Obrazki z życia, powstałego na podstawie felietonów Jerzego Urbana. Bohaterką noweli Dziewczyna i „Akwarius” była dziewczyna zakochana w soliście zespołu beatowego, z którym spontanicznie rusza w tournée. W 1976 wraz z Pawłem Kędzierskim i Jerzym Domaradzkim wyreżyserowała Zdjęcia próbne, film poświęcony dziewczynie próbującej dostać się na plan wymarzonego filmu. W międzyczasie miała asystować przy tworzeniu filmu Człowiek z marmuru Wajdy, jednak na żądanie decydentów została odsunięta od produkcji, a jej nazwisko nie pojawiło się na liście płac. W 1977 nakręciła kolejny film telewizyjny, Coś za coś, którego bohaterką była psycholożka rozmawiająca z niedoszłą samobójczynią na temat nieszczęśliwej miłości tej ostatniej. W 1978 Holland napisała scenariusz do uhonorowanego Złotymi Lwami na Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych filmu Wajdy Bez znieczulenia (1978). Równocześnie poczyniła przygotowania do realizacji własnego, pełnometrażowego debiutu pod tytułem Aktorzy prowincjonalni (1978). Treścią filmu są naznaczone marazmem losy małżeństwa artystów: pełnego pomysłów, zdolnego aktora (Tadeusz Huk), który zmaga się z obojętnością reżysera-karierowicza, oraz pracującej w teatrzyku kukiełkowym żony tegoż aktora (Iwona Biernacka), na której ten wyładowuje swoje frustracje. Film zdobył Nagrodę FIPRESCI na 33. MFF w Cannes, zwracając uwagę krytyki zagranicznej na młodą wówczas reżyserkę. Następnie Holland nakręciła film przekorny wobec euforii ruchu solidarnościowego z sierpnia 1980. Gorączka (1980), adaptacja Dziejów jednego pocisku Andrzeja Struga, ukazywała w drastycznych szczegółach nieudolne działania członków Polskiej Partii Socjalistycznej, którzy podczas rewolucji 1905 roku planują dokonać zamachu na życie cara za pomocą chałupniczo skonstruowanej bomby. Jak pisała Maria Janion, w filmie Holland „od bomby wszyscy popadają w gorączkę, ona kieruje ich krokami, ona wyznacza bieg życia i śmierci”; Gorączka ukazuje „tragiczną ironię” losu Polaków, której ucieleśnieniem okazuje się postać Gryziaka (Bogusław Linda), anarchisty niezwiązanego z żadną partią, który wykazuje zarazem największą determinację do zdetonowania bomby. Gorączka okazała się wielkim sukcesem artystycznym, zdobywając Złote Lwy na FPFF; docenione zostały kreacje Lindy oraz Krzysztofa Zaleskiego, a także scenografia Andrzeja Przedworskiego. Na Festiwalu Filmowym w Berlinie z uznaniem spotkała się natomiast gra aktorska Barbary Grabowskiej (Srebrny Niedźwiedź). W 1981, korzystając z chwilowego odprężenia politycznego, Holland pośpiesznie nakręciła kolejny film przekorny wobec sukcesu „Solidarności”. W cieniu politycznych wydarzeń rozgrywa się akcja Kobiety samotnej. Jak twierdziła reżyserka: „Chciałam zrobić film o ludziach biednych, którzy nie umieją siebie wyrazić”, a punktem wyjścia dla jej dzieła była „sytuacja mieszkaniowa pewnej kobiety z dzieckiem”. Film o marazmie życia samotnej matki (Maria Chwalibóg), która wiąże się z rencistą (Linda) i naraża się na ostracyzm otoczenia (nawet solidarnościowego), skupiał się na ludziach, którzy są ofiarami wielkiej polityki nawet wtedy, gdy nie dokonują żadnego wyboru. Nakręcona w maju i czerwcu 1981 Kobieta samotna została zmontowana tuż przed ogłoszeniem stanu wojennego w Polsce; Holland, wyjechawszy przedtem do Francji, przezornie zabrała ze sobą kopię filmu. Kobieta samotna została nie tylko okrojona o sceny ewidentnie polityczne (na przykład zdemolowanie mieszkania przez esbeków), ale również otrzymała zakaz rozpowszechniania aż do 1987. Dopiero na FPFF w 1988 film otrzymał w ramach rekompensaty Nagrodę Specjalną Jury, spotykając się jednak z umiarkowanym odbiorem. Europa Zachodnia: na emigracji politycznej (1982–1990) Po ogłoszeniu stanu wojennego Holland pozostała okresowo we Francji i w RFN, gdzie współpracowała z Wajdą przy pisaniu scenariuszy do Dantona (1982) na podstawie sztuki Stanisławy Przybyszewskiej oraz Miłości w Niemczech (1983). W RFN pozostała na dłużej, podejmując się realizacji kolejnego filmu drastycznego pod względem środków wyrazu, Gorzkich żniw (Bittere Ernte, 1985). Jego bohaterka, żydowska studentka medycyny, ucieka z transportu do obozu koncentracyjnego. Napotkawszy polskiego chłopa – niedoszłego księdza i gorliwego katolika, który przejął majątek pożydowski – zostaje przezeń zmuszona do oddania mu się w zamian za względne bezpieczeństwo. Holland otrzymała fundusze na realizację filmu od żydowskiego producenta Artura Braunera, którego uważała za „wyjątkowo trudnego człowieka”. Brauner chciał usunąć z obsady grającą rolę drugoplanową Elisabeth Trissenaar ze względu na nieatrakcyjny wygląd tejże, jednak reżyserka nie pozwoliła się zdominować producentowi. Gorzkie żniwa zostały przyjęte z mieszanymi uczuciami. Z jednej strony, Karen Jeahne pisała, że „Holland jest zauważalnie zdolna do tego, aby w owej wojnie płci przedstawić psychologiczne mechanizmy oszukiwania samych siebie, jakie praktykowali Polacy w dobie Holokaustu, jak również klęskę Kościoła katolickiego w Polsce w swej próbie wzniesienia się ponad samozadowolenie z bycia «tą właściwą religią»”. Z drugiej strony, Roger Ebert wytykał liczne błędy scenariuszowe i dziury fabularne, uznając, że całość „osuwa się w stronę opery mydlanej i melodramatu”. Niemniej jednak Gorzkie żniwa znalazły się w ścisłej czołówce filmów nominowanych do Oscara dla filmu zagranicznego, a odgrywający rolę chłopa Armin Mueller-Stahl został nagrodzony na Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w Montrealu. W 1988 Holland zrealizowała w koprodukcji amerykańsko-francuskiej film Zabić księdza, poświęcony morderstwu popełnionemu w Polsce cztery lata wcześniej na księdzu Jerzym Popiełuszce, w które zaangażowani byli funkcjonariusze Służby Bezpieczeństwa. Holland problematyzowała jednak kontekst morderstwa, zamiast na charyzmatycznym księdzu (granym przez Christophera Lamberta) skupiając się na postaci mordercy (Ed Harris), który znajduje się na marginesie społeczeństwa i spotyka się z odrzuceniem. Holland opisywała warunki pracy w koprodukcji: „Boksowałam się właściwie ze wszystkimi – z producentem, ze studiem, z dystrybucją, gdyż karkołomne było łączenie amerykańskich i francuskich pieniędzy z takim tematem jak zabójstwo księdza Popiełuszki […] Byłam bardzo przejęta tą historią i bardzo chciałam opowiedzieć o niej również tym, którzy nie interesują się Polską”. Film został negatywnie przyjęty w anglo- i francuskojęzycznych mediach, a w recenzjach polskich z epoki budził zarówno niechęć komunistycznej, jak i katolickiej prasy. Zabić księdza chwalił natomiast Wajda, który stwierdził, że film Holland jest zwieńczeniem szkoły polskiej. Wajda przygotowywał się wówczas do realizacji scenariusza Holland pod tytułem Korczak, który został przez nią napisany jeszcze w 1983, ale dopiero w 1989 został skierowany do produkcji. Scenariusz Holland drobiazgowo opisywał żywot Janusza Korczaka od połowy lat 30. do zamordowania go wraz z wychowankami w obozie zagłady w Treblince, uwydatniając przy tym kwestię powszechnego antysemityzmu w okupowanej Polsce. Jednak Wajda, skracając scenariusz, znacząco zredukował wątki antysemityzmu ze strony Polaków, zachowując przy tym złożoność postaw Żydów wobec Zagłady. Zwłaszcza końcowa, oniryczna scena rozpłynięcia się Korczaka i jego wychowanków we mgle rozsierdziła Claude’a Lanzmanna oraz Danièle Heymann z pisma „Le Monde”, którzy w napastliwym tonie oskarżyli Wajdę i Holland o zafałszowanie losów pedagoga i banalizację Holocaustu, co wpłynęło na negatywny odbiór Korczaka na świecie. Holland miała zresztą pretensje do Wajdy, iż przyczynił się do potwierdzenia oskarżeń dziennikarzy „Le Monde”: „Nie jest [...] całkiem w porządku z jednej strony pokazywać zachowania Żydów w całej ich złożoności (czego będę zawsze bronić, zresztą), a z drugiej zachowania Polaków w tym czasie zredukować do działań przyjaciół Korczaka pragnących go uratować i tramwajarza ginącego, bo rzucał chleb. [...] Wydaje mi się, że pewną rolę w takim wyważeniu sprawy gra Twoja niechęć do pokazywania tego, co brzydkie, pokrętne, śmierdzące, niezrozumiałe, czyli – między innymi – polskiego antysemityzmu, i że o wiele Ci przyjemniej nakręcić tramwajarza niż szmalcownika”. Europa Zachodnia i USA: po zimnej wojnie (1990–2006) W międzyczasie Holland na zlecenie Braunera nakręciła film Europa, Europa (1990). Pomysł na nakręcenie filmu wyszedł od Braunera, gdyż producenta zainspirowała autentyczna historia Solomona Perela. Ów Żyd miał w trakcie II wojny światowej znaleźć schronienie przed Holocaustem, werbując się do niemieckiej armii i łatwo się aklimatyzując w bojówce Hitlerjugend. Odbiór Europy, Europy był przeważnie pozytywny; w magazynie „Empire” komentowano, iż „Holland starannie zachowuje równowagę między rzeczywistością a surrealizmem, wprowadzając sekwencje marzeń, w których Hitler walczy ze Stalinem”. Europa, Europa otrzymała nominację do Złotego Globu (w kategorii filmu obcojęzycznego) oraz do Oscara (za scenariusz adaptowany). W 1991 Holland przeniosła się do Francji, gdzie w tym samym roku nakręciła dwa filmy: telewizyjną adaptację sztuki Vaclava Havla Largo desolato oraz zrealizowanego wedle własnego scenariusza Oliviera, Oliviera. Tematem tego ostatniego filmu jest tajemnicza sprawa zaginięcia jednego z dwojga dzieci małżeństwa mieszkającego na prowincji. Po latach inspektor prowadzący sprawę zaginięcia znajduje nastoletniego chłopca podobnego z wyglądu i zachowania do zaginionego. Olivier, Olivier został pozytywnie przyjęty; David Ansen z „Newsweeka” ocenił film Holland jako „w połowie baśń, w połowie psychodramę”, której reżyserka „nie zadowala się łatwą odpowiedzią” na motywacje bohaterów. W 1993 Holland wyjechała do Stanów Zjednoczonych, gdzie nakręciła adaptację klasycznej powieści Frances Hodgson Burnett Tajemniczy ogród (The Secret Garden). Tematem powieści są losy osieroconej dziewczynki, która zamieszkując w wiktoriańskiej posiadłości, odkrywa zaniedbany ogród i znajduje wspólny język z niepełnosprawnym kuzynem. Filmowa adaptacja Tajemniczego ogrodu spotkała się z powszechnym uznaniem krytyków; Jonathan Rosenbaum pisał, iż Holland oraz partnerująca jej scenarzystka Caroline Thompson stworzyły „pięknie zrealizowany film”, który „bije na głowę typowe disnejowskie śmietnisko”. Ukończywszy w 1994 telewizyjną adaptację prozy Raymonda Chandlera Red Wind, rok później Holland ukończyła film Całkowite zaćmienie (The Total Eclipse, 1995) o toksycznym związku homoseksualnym między francuskimi poetami Arthurem Rimbaudem i Paulem Verlainem. W role poetów wcielili się Leonardo DiCaprio oraz David Thewlis. Całkowite zaćmienie okazało się klęską reżyserki; film był krytycznie oceniany za brak polotu oraz marginalne odniesienia do samej profesji poetów. Z uznaniem krytyków spotkała się natomiast adaptacja powieści Henry’ego Jamesa Plac Waszyngtona (Washington Square, 1997). Holland przesunęła akcenty w stosunku do pełnego komizmu pierwowzoru Jamesa, podkreślając dramatyczną relację między lekarzem (Albert Finney) a jego córką (Jennifer Jason Leigh), którą on obwinia o śmierć swej żony zmarłej podczas porodu. Ansen pisał wręcz w swej recenzji, że adaptacja Holland jest prawdziwsza od innego filmu na podstawie tej samej powieści, Dziedziczki (1949) Williama Wylera. W 1999 ukazał się kolejny amerykański film Holland, Trzeci cud (The Third Miracle) na podstawie powieści Richarda Vetere’a. W prowokacyjnym stylu reżyserka podjęła kwestię cudów w Kościele katolickim, filmując opowieść o śledztwie w sprawie beatyfikacji zakonnicy, której wierni przypisują cud polegający na zalaniu się marmurowego posągu krwawymi łzami. Bogumiła Fiołek-Lubczyńska zauważała, że „w tym filmie ponownie dochodzi do głosu przekonanie, że najważniejsza w życiu jest wiara; ona bowiem może zdziałać cuda, albo też... cuda wzmacniają wiarę”. Dwa lata później Holland ukończyła na zlecenie HBO film Strzał w serce (Shot in the Heart, 2001), poświęcony sprawie Gary’ego Gilmore’a (Elias Koteas), mężczyzny oskarżonego o morderstwo, który odmówił wszelkiej przysługującej mu obrony i dobrowolnie przyśpieszył wydanie nań wyroku śmierci. Akcja filmu obserwowana jest z perspektywy brata skazańca, Mikala (Giovanni Ribisi). Steven Oxman z „Variety” ocenił Strzał w serce jako film „emocjonalnie głęboki, lecz momentami zbyt ciężki”, doceniając wszakże zniuansowanie kontekstu wydarzeń. W 2001 Holland zdążyła nakręcić również koprodukcję o znamiennym tytule Julia wraca do domu (Julie Walking Home), poświęconą kryzysowi małżeńskiemu w rodzinie polskich emigrantów, który prowokuje główną bohaterkę (Miranda Otto) do wyjazdu do Polski i romansu z tajemniczym uzdrowicielem (Lothaire Bluteau). Julia wraca do domu jednak nie miała powodzenia w Polsce. Recenzja w „Polityce” zaczynała się stwierdzeniem, iż Holland „deklaruje, że interesuje ją świat transcendencji i cudu, magii i kabały, w który nie jest w stanie uwierzyć, ale który ją przyciąga. Z tej schizofrenii światopoglądowej rodzą się jej kolejne filmy, niestety coraz mniej atrakcyjne dla widza”. Z mieszanymi recenzjami spotkał się również kolejny film fabularny Holland, Kopia mistrza (Copying Beethoven, 2006). Reżyserka podjęła się przepisania na nowo końcowego etapu życiorysu Ludwiga van Beethovena (Ed Harris), wprowadzając fikcyjną postać Anny Holtz (Diane Kruger), zatrudnionej jako kopistka u ekscentrycznego kompozytora. O ile Rosenbaum doceniał film pomimo jego „anachronicznego” stylu, o tyle Lisa Schwarzbaum z „Entertainment Weekly” skwitowała Kopię mistrza jako „napuszoną od początku do końca biograficzną fantazję o bzdurnym, anachronicznym feministycznym zakrzywieniu”. Skromniejszym przedsięwzięciem dla Holland był zrealizowany w tym samym roku film telewizyjny Historia Gwen Araujo (A Girl Like Me: The Gwen Araujo Story, 2006), poświęcony autentycznemu transpłciowemu nastolatkowi cierpiącemu na ostracyzm otoczenia, zamordowanemu w 2002 roku. Polska, Czechy, USA: seriale telewizyjne i środkowoeuropejskie filmy kinowe (2007–2023) W 2007 Holland nakręciła w Polsce wraz z córką Kasią Adamik, siostrą Magdaleną Łazarkiewicz oraz Borysem Lankoszem serial telewizyjny Ekipa. Zaliczany do political fiction serial opowiadał historię premiera Turskiego, który po rezygnacji poprzedniego szefa rządu, skompromitowanego doniesieniem o współpracy z SB, usiłuje zmienić kraj na lepsze. Ekipa, wyemitowana w Telewizji Polsat, już po jednym sezonie została zdjęta z anteny wskutek porażki komercyjnej. Problem z odbiorem Ekipy wynikał – zdaniem Darka Kuźmy z Onetu – z nazbyt idealistycznego zacięcia twórców oraz faworyzowania określonego realnego środowiska politycznego, którym miała się okazać Platforma Obywatelska. Niezależnie od uwikłań politycznych Ekipę Kuźma odczytywał jako udaną próbę przeszczepienia na polski grunt konwencji amerykańskiego Prezydenckiego pokera (The West Wing). W 2009 Holland wraz z Adamik nakręciła w koprodukcji polsko-czesko-słowacko-węgierskiej serial Janosik. Prawdziwa historia, mający na celu przepisanie losów słowackiego zbójnika uznawanego zarówno na Słowacji, jak i w Polsce za bohatera narodowego. Sebastian Adamkiewicz z portalu Histmag.org, chwaląc stronę artystyczną oraz bardziej wiarygodną obsadę aktorską niż w przaśnym serialu Jerzego Passendorfera, zauważył jednak, że Holland i Adamik jednak „uległy presji legendy Janosika, i na niewiele zdało się tu ekranowe urealnianie jego postaci i miejsc, w których żył”. Problematyczny – zdaniem Adamkiewicza – okazał się szereg scen, takich jak objawienie Janosikowi Matki Boskiej tudzież rozmowa z diabłem. Ucieczką od ludowego romantyzmu Janosika był dla Holland film W ciemności (2011). Historia kanalarza Leopolda Sochy (Robert Więckiewicz), który z narażeniem życia ukrywał uciekinierów z getta we Lwowie, została nakręcona w naturalistycznym stylu, a jednocześnie zmieniała spojrzenie na oblicza polskiego bohaterstwa. Jakub Majmurek podkreślał, że „zaskakuje przede wszystkim brak bohatera reprezentującego hegemoniczną, inteligencką, postszlachecką, heroiczno-insurekcyjną polskość. Nie ma tu żadnego szlachetnego żołnierza AK, pięknego młodzieńca z granatami i prozą Conrada (czy poezją Słowackiego) w chlebaku [...]. Leopold Socha jest plebejuszem mówiącym ciężko zrozumiałą dla współczesnych widzów gwarą lwowską, byłym więźniem i drobnym złodziejaszkiem”. W ciemności było najlepiej nagradzanym filmem na Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych, zdobywając dziewięć statuetek, w tym Złote Lwy oraz nagrodę za reżyserię dla Holland. Jednocześnie, zbierając przeważnie pozytywne oceny za granicą, był to kolejny film Holland nominowany do Oscara dla najlepszego filmu nieanglojęzycznego. Kolejne produkcje Holland: Gorejący krzew (Hořící Keř, 2013) oraz Dziecko Rosemary (Rosemary’s Baby, 2014), były miniserialami reżyserowanymi poza granicami Polski. Gorejący krzew poświęcony był nagłośnionemu przez media zachodnioeuropejskie przypadkowi praskiego studenta Jana Palacha, który po brutalnym stłumieniu Praskiej Wiosny w Czechosłowacji przez wojska Układu Warszawskiego popełnił samobójstwo w 1969. Adamkiewicz pisał na temat Gorejącego krzewu, iż „otwiera polskie oczy na tragedię naszych południowych sąsiadów. Zrywa z nich szwejkowską twarz, ukazując naród głęboko doświadczony przez historię, stłamszony i pozbawiony sił, aby walczyć”. Wyprodukowane przez amerykańską telewizję NBC Dziecko Rosemary stanowiło natomiast reinterpretację powieści Iry Levina, którą już w 1969 roku na język filmu przełożył Roman Polański. W odróżnieniu od Gorejącego krzewu, odbiór kolejnej adaptacji prozy Levina był wyjątkowo negatywny, a amerykańscy krytycy odczytywali miniserial Holland jako znacznie gorszą repryzę filmu Polańskiego. W styczniu 2014 Holland została przewodniczącą zarządu Europejskiej Akademii Filmowej w Berlinie. W 2016 już w Polsce ukończyła prace nad adaptacją powieści Olgi Tokarczuk Prowadź swój pług przez kości umarłych. Pokot (2016) jest opowieścią kryminalną o kobiecie w podeszłym wieku (Agnieszka Mandat), która rozpowiada pogłoski, jakoby za tajemniczą serię morderstw lokalnych myśliwych i sprzyjających im notabli odpowiadały zwierzęta. Jednakże odbiór filmu był mieszany: prawicowe media uznawały Pokot za jednowymiarową „pochwałę ekoterroryzmu”, z kolei recenzenci czasopism i portali okołofilmowych stwierdzali, że „Pokot zawodzi [...] i jako kino gatunkowe, i jako posthumanistyczny manifest”, a atmosfera grozy „pryska, gdy na ekranie pojawiają się pajacujący Andrzej Grabowski i Jakub Gierszał”. Nie przeszkodziło to jednak Holland w zdobyciu Nagrody im. Alfreda Bauera na Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w Berlinie. Średnio przyjęty został również realizowany dla Netfliksa serial 1983 (2018), którego producentem wykonawczym była Holland. Osadzony w alternatywnej rzeczywistości, w której żelazna kurtyna nigdy nie opadła, 1983 ukazuje hipotetyczną ścieżkę rozwoju Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej po zamachu terrorystycznym w tytułowym roku. Serial, którego dwa pierwsze odcinki wyreżyserowała Holland, rozczarował krytyków; Aneta Kyzioł z „Polityki” przyznała, iż „dialogi często brzmią jak sentencje, a niektóre sceny rażą siermiężną stylizacją”. W 2019 Holland ukończyła prace nad filmem Obywatel Jones. Bohaterem produkcji jest walijski dziennikarz Gareth Jones (James Norton), który jako jeden z pierwszych korespondentów zagranicznych w ZSRR w latach 30. opisał Wielki Głód na Ukrainie i wdawał się w polemikę z brytyjskimi apologetami rządów Józefa Stalina. Tym razem reżyserka zadowoliła zarówno liberalnych, jak i konserwatywnych krytyków: Łukasz Adamski z portalu wPolityce.pl opisywał Obywatela Jonesa jako „najlepszy od lat film Holland”, a Tadeusz Sobolewski z „Gazety Wyborczej” chwalił prostotę stylu i aktualność przesłania. Nakręciwszy Obywatela Jonesa, Holland wyjechała do Czech, gdzie wyreżyserowała kolejny film biograficzny Szarlatan (2020). Jego bohaterem jest zielarz Jan Mikolášek (Ivan Trojan), niezwykle popularny w okresie międzywojennym zielarz i uzdrowiciel, który w 1957 roku został skazany w procesie pokazowym, a jego olbrzymi majątek – skonfiskowany przez władze komunistyczne. Holland zadbała o zniuansowany portret Mikoláška – konformisty świadczącego usługi oficjelom hitlerowskim i komunistycznym, ale zarazem człowieka zaszczutego przez historię. Prezentując Szarlatana na Berlinale, Holland deklarowała, iż postać Mikoláška przywodziła jej na myśl Kevina Spaceya, którego upadek był równie bolesny. Karol Barzowski z portalu Film.org.pl komentował, iż „Agnieszka Holland nie tylko nie zwalnia tempa, ale trzyma wciąż wysoki poziom”. Za Szarlatana reżyserka otrzymała Czeskiego Lwa. W 2022 roku, zainspirowana kryzysem migracyjnym na granicy Białorusi z Unią Europejską, Holland rozpoczęła zdjęcia do filmu Zielona granica o grupie uchodźców, którzy planują przedostać się do Polski. Już na etapie produkcji film spotkał się z krytyką polskiej prawicy; minister kultury i dziedzictwa narodowego Piotr Gliński oświadczył, że film Holland „nie jest sponsorowany ze środków Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, ani z żadnych innych instytucji powiązanych z MKiDN”, a posłanka Prawa i Sprawiedliwości Joanna Lichocka traktowała film jako „element walki z polskim rządem”. Zdjęcia do Zielonej granicy zostały ukończone w maju 2023 roku, a premiera filmu – zaplanowana z myślą o wrześniowym konkursie głównym podczas Międzynarodowego Festiwalu Filmowego w Wenecji. Tamże Zielona granica została uhonorowana Nagrodą Specjalną Jury. Recenzje filmu za granicą były najczęściej przychylne; Peter Bradshaw z „The Guardiana” pisał o Zielonej granicy jako „ciosie w splot słoneczny”, który jest jednak „ważnym filmowym świadectwem tego, co dzieje się obecnie w Europie”. Zdaniem Jakuba Popieleckiego z portalu Filmweb Zielona granica stała się przykładem „obywatelskiego kina szybkiego reagowania” na podobieństwo Człowieka z żelaza (1981) Andrzeja Wajdy. Dofinansowanie planowanego kolejnego filmu Holland, dzieła biograficznego o Franzu Kafce, też natrafiało na trudności; dyrektor Polskiego Instytutu Sztuki Filmowej Radosław Śmigulski, motywowany rzekomo osobistą obrazą podczas rozmowy z Holland, wbrew rekomendacjom ekspertów nie przyznał środków na film. Działalność pozafilmowa Holland udzielała się jako reżyserka spektakli teatralnych i telewizyjnych. W Polsce wystawiła pięć sztuk: Emigrantów Sławomira Mrożka (data premiery – 1976), Woyzecka Georga Büchnera (1976), Dusię, Rybę, Wal i Letę Pam Gems (1978), Dla miłego grosza Apolla Korzeniowskiego (1979) oraz – wespół z Anną Smolar – Aktorów prowincjonalnych (2008) według scenariusza Holland i Witolda Zatorskiego. Nakręciła też pięć spektakli Teatru Telewizji: Dłużników Leonida Żuchowickiego (1974), Lorenzaccia Alfreda de Musset (1978), Łamanie kołem Macieja Bordowicza (1979), Proces Franza Kafki (1980, wespół z Laco Adamíkiem) oraz Dybuka Szymona An-skiego (1999). Jest autorką tłumaczenia powieści Milana Kundery Nieznośna lekkość bytu (1982), która w wersji polskiej po raz pierwszy została opublikowana przez krakowską Oficynę Literacką w 1985. Poglądy Krytycznie wyrażała się o rządach Prawa i Sprawiedliwości, zarówno w latach 2005–2007, jak i po 2015. Krytykowała przede wszystkim politykę historyczną tej partii, wyrażoną w postaci „zero-jedynkowego obrazu dobra i zła, a następnie instrumentalnie wykorzystywaną w celach stricte politycznych”. Głosiła potrzebę wolności słowa przynajmniej w dziedzinie sztuki, jako że „społeczna funkcja sztuki polega m.in. na tym, że jest ona niejako eksterytorialna, wyłączona z gry pedagogiczno-moralno-polityczno-religijnej, jakiejkolwiek”. Holland zaznaczała, że w czasach Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej ludzie sztuki byli bardziej szanowani aniżeli za rządów PiS. Poddawała krytyce również rządy Platformy Obywatelskiej w latach 2007–2015, zarzucając jej technokratyczny styl rządzenia, który miał zrazić Polaków do tej partii. Niechętna polskiej prawicy, Holland odniosła się jednak krytycznie również do zachwytu zachodnich dziennikarzy ideologią komunistyczną w trakcie zimnej wojny, uzasadniając wszelako ów zachwyt następująco: Perspektywa komunistycznego kraju, który przynajmniej na papierze obiecuje sprawiedliwość, szczęśliwość i oferuje darmowe szkolnictwo czy opiekę zdrowotną dla wszystkich, okazała się bardzo kusząca. Potem przyszła druga wojna światowa. Bez Stalina Niemcy by wygrali. Morze krwi, które naród radziecki oddał, budziło podziw i sentyment. Najszybciej minęły one Amerykanom. Ale ponieważ antykomunizm makkartyzmu był prymitywny, poparcie intelektualistów dla lewicy się zachowało. Ponadto panowało słuszne skądinąd przekonanie, że istnienie Związku Radzieckiego cywilizuje zachodni kapitalizm. Europa skorzystała chyba najbardziej na idei państwa opiekuńczego zaczerpniętej od komunistów. Więc nie chciała utożsamiać się z ofiarami komunizmu.Jakkolwiek przyznawała, że „religia jest ludziom potrzebna”, uznawała polski katolicyzm i inne religie bądź wyznania monoteistyczne za ewoluujące „w stronę wykluczającego fundamentalizmu, agresji wobec niewiernych czy inaczej wierzących”. Prawicowi publicyści zarzucali Holland ateizm, choć ona sama deklarowała, że do niechęci wobec Kościoła katolickiego skłonił ją bardziej fundamentalizm kleru aniżeli same prawdy wiary. Została członkiem honorowego komitetu poparcia Bronisława Komorowskiego przed przyspieszonymi wyborami prezydenckimi 2010 oraz przed wyborami prezydenckimi w Polsce w 2015 roku. Styl filmowy Agnieszka Holland jest zaliczana w poczet artystów związanych z kinem moralnego niepokoju. Za swoje główne źródło inspiracji uznawała twórczość czechosłowackiej Nowej Fali. Reżyserka skupiała się w swoich filmach na doświadczeniach jednostek na tle wielkich wydarzeń politycznych. O ile jednak filmy kinowe Holland koncentrują się na krytyce rządów komunistycznych i nazistowskich, o tyle filmy telewizyjne realizowane w Stanach Zjednoczonych za cel stawiały sobie ukazanie „moralnego upadku Ameryki”. Częstym motywem pojawiającym się w twórczości Holland jest szereg postaw pojedynczych osób wobec wydarzeń II wojny światowej. Filmy takie jak Europa, Europa, Korczak oraz Gorzkie żniwa „służą potrzebnemu, ważnemu celowi: mają za zadanie edukować młodzież, żydowską lub nieżydowską, o eksploatacji i eksterminacji pojedynczej rasy”. Do innych charakterystycznych motywów w twórczości Holland należy gwałtowna utrata przez dzieci niewinności w wyniku niespodziewanych wydarzeń (Olivier, Olivier, Tajemniczy ogród). David Thomson zaznacza, że w swojej twórczości Holland „wykazała zauważalny talent do historii o wysiedleniach [...], których ciężkiej, pozbawionej sentymentalizmu strukturze i charakterowi akompaniował magiczny sposób przedstawiania”. Holland przywiązywała w swoich utworach filmowych szczególną uwagę do właściwego wykorzystania muzyki:Muzyka jest częścią opowiadania historii, kolejnym głosem w tkaninie narracyjnej, na pewno wzmacniającym emocje. Oznacza to, że nawet jeśli nie jest to muzyka melodramatyczna, zwłaszcza sentymentalna, emocjonalna czy słodka – jakakolwiek nie byłaby ta muzyka – to połączenie dźwięku i obrazu tworzy emocjonalną całość. Jeśli nie potrzebujesz emocji, to może nie potrzebujesz muzyki. Życie prywatne, osobowość Agnieszka Holland już w trakcie prac w Zespole Filmowym „X” dała się poznać jako osoba o silnym charakterze oraz charyzmie, niestroniąca od dosadnych sformułowań. Jak wspomniał Andrzej Wajda, „Agnieszka była bardzo agresywna. Szybko stała się przywódcą naszego zespołu”. Krzysztof Zanussi opisywał Holland następująco: „Temperament wulkaniczny, lecz bardzo klarowny, kartezjański umysł”. Po upadku Praskiej Wiosny Holland podjęła decyzję o zawarciu związku małżeńskiego ze starszym od niej słowackim studentem Laco Adamíkiem. Ze związku w Polsce urodziła im się córka, Kasia Adamik. Gdy wprowadzony został stan wojenny, małżeństwo znalazło się w kryzysie – Laco Adamík pozostał w Polsce z córką. Choć Holland podstępem umożliwiła rodzinie przybycie do Francji, wysławszy wcześniej do Polski zaświadczenie lekarskie o złym stanie zdrowia, Laco Adamík nie odnalazł się we Francji. Rozwodząc się z Holland, wyjechał z powrotem do Polski i zostawił Katarzynę przy matce. Relacje Holland z córką były bardzo bliskie. Holland pomogła Katarzynie Adamik w rozpoczęciu kariery filmowej, zatrudniając ją jako asystentkę reżysera przy Tajemniczym ogrodzie, a z czasem współtworząc z nią kolejne filmy. Holland była producentką filmu Boisko bezdomnych (2008), debiutu reżyserskiego Adamik. Filmografia Nagrody za filmy Nagrody honorowe i inne Uwagi Przypisy Bibliografia Linki zewnętrzne w bazie stopklatka.pl Agnieszka Holland w bazie Akademii Polskiego Filmu Agnieszka Holland w bazie Rate Your Music Biografie kanonu polskiej Wikipedii Absolwenci II Liceum Ogólnokształcącego im. Stefana Batorego w Warszawie Odznaczeni Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski (III Rzeczpospolita) Odznaczeni Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski (III Rzeczpospolita) Odznaczeni Złotym Medalem „Zasłużony Kulturze Gloria Artis” Laureaci Medalu Świętego Jerzego Laureaci Platynowych Lwów za całokształt twórczości Absolwenci Akademii Sztuk Scenicznych w Pradze Członkowie Polskiej Akademii Filmowej Członkowie Polskiej Akademii Umiejętności Przewodniczący Zarządu Europejskiej Akademii Filmowej w Berlinie Polscy reżyserzy filmowi Polscy reżyserzy telewizyjni Polscy reżyserzy teatralni Polscy scenarzyści XX wieku Polscy scenarzyści XXI wieku Polscy tłumacze literatury czeskiej Urodzeni w 1948 Ludzie urodzeni w Warszawie Polki odznaczone Orderem Księżnej Olgi Polacy odznaczeni słowackimi orderami i odznaczeniami Polscy członkowie Europejskiej Akademii Filmowej Polacy pochodzenia żydowskiego Polskie ofiary prześladowań komunistycznych 1917–1991

4461686

https://pl.wikipedia.org/wiki/Konfederacja%20Wolno%C5%9B%C4%87%20i%20Niepodleg%C5%82o%C5%9B%C4%87

Konfederacja Wolność i Niepodległość

Konfederacja – koalicja o charakterze prawicowym i eurosceptycznym, zawiązana przed wyborami do Parlamentu Europejskiego w 2019 (formalnie zarejestrowana była w nich jako komitet wyborczy wyborców Konfederacja KORWiN Braun Liroy Narodowcy). Od lipca 2019 zarejestrowana jako federacyjna partia polityczna pod nazwą Konfederacja Wolność i Niepodległość. Historia Działalność do wyborów parlamentarnych w 2019 6 grudnia 2018 decyzję o wspólnym starcie w wyborach europejskich podjęły partie KORWiN i Ruch Narodowy. W styczniu 2019 do koalicji dołączyły organizacja Grzegorza Brauna Pobudka i stowarzyszenie (a następnie także partia) Piotra Liroya-Marca Skuteczni (przy czym Skuteczni byli w koalicji z KORWiN od wyborów samorządowych w 2018 i od listopada tegoż roku tworzyli z nią wspólne koło poselskie Wolność i Skuteczni). Start z jej listy zapowiedziała także działaczka antyaborcyjna Kaja Godek z Fundacji Życie i Rodzina. W lutym 2019 koalicja zaczęła posługiwać się nazwą „Koalicja ProPolska”, jednak 27 lutego ogłoszono oficjalną nazwę „Konfederacja KORWiN Braun Liroy Narodowcy”. W marcu złożono wniosek o rejestrację partii o tej nazwie. 6 marca do sojuszu dołączyło nieformalne wówczas ugrupowanie Federacja dla Rzeczypospolitej. 14 marca przedstawiciele środowiska kresowego (Włodzimierz Osadczy, Andrzej Zapałowski i Lucyna Kulińska) oraz stowarzyszenie Zdrowy Rozsądek i Akademia Patriotów zapowiedzieli start z list Konfederacji w wyborach do PE. 22 marca koło poselskie Wolność i Skuteczni, wraz z przystąpieniem posłów niezrzeszonych Roberta Winnickiego (prezesa RN) i Marka Jakubiaka, przemianowało się na koło poselskie Konfederacja, a jego przewodniczącym (zastępując Piotra Liroya-Marca) został Jacek Wilk. 6 kwietnia 2019 odbyła się konwencja wyborcza Konfederacji, na której zaprezentowano ostateczny skład list wyborczych do Europarlamentu. Gościem specjalnym konwencji była działaczka społeczna i polonijna Maria Mirecka-Loryś. 10 kwietnia do koalicji przystąpiła Partia Kierowców (założona przez polityków działających także w KORWiN – jej prezesami byli kolejno Lech Kędzierski i Bartłomiej Pejo, została wyrejestrowana 19 grudnia 2022). Komitet zarejestrował listy wyborcze we wszystkich okręgach, znaleźli się na nich obaj dotychczasowi europarlamentarzyści partii KORWiN – Robert Iwaszkiewicz i Dobromir Sośnierz. 25 kwietnia podczas konferencji prasowej posłowie Konfederacji ogłosili, że nowym przewodniczącym koła zostanie Marek Jakubiak, zastępując Jacka Wilka. 1 maja 2019 – w 15. rocznicę wejścia Polski do Unii Europejskiej – Konfederacja wraz ze stowarzyszeniem Marsz Niepodległości oraz Młodzieżą Wszechpolską zorganizowały w Warszawie eurosceptyczny Marsz Suwerenności. 11 maja 2019 przedstawiciele Konfederacji wzięli udział w zorganizowanym przez stowarzyszenie Marsz Niepodległości proteście „Stop 447” pod Kancelarią Prezesa Rady Ministrów i Ambasadą Stanów Zjednoczonych przeciwko amerykańskiej ustawie JUST, która daje amerykańskiemu Departamentowi Stanu możliwość wspierania pozarządowych organizacji zrzeszających ofiary Holocaustu w sprawach roszczeń majątkowych bez spadkobierców. 15 maja do koła poselskiego Konfederacji dołączył dotychczas niezrzeszony poseł Robert Majka. Komitet Wyborczy Wyborców Konfederacja KORWiN Braun Liroy Narodowcy na wybory do Parlamentu Europejskiego w 2019 zarejestrował listy we wszystkich trzynastu okręgach. W wyborach do Parlamentu Europejskiego 26 maja 2019 Konfederacja uzyskała 4,55% (4. miejsce), co nie pozwoliło na osiągnięcie progu wyborczego. 7 czerwca ogłoszono połączenie Skutecznych i FdR (która ze względu na niewpisanie do rejestru partii zadeklarowała działalność jako stowarzyszenie) w partię o nazwie Federacja Jakubiak-Liroy. 17 dni później obie formacje opuściły Konfederację, ich liderzy z czasem wystąpili także z koła poselskiego (powstanie partii FJL ostatecznie nie doszło do skutku). W wyniku rozłamu 28 czerwca nowym przewodniczącym koła poselskiego został Jakub Kulesza z KORWiN. Jednocześnie działacze koalicji zapowiedzieli start jako Konfederacja w jesiennych wyborach parlamentarnych. Tego samego dnia Grzegorz Braun, pozostając ze swoim środowiskiem w Konfederacji, złożył wniosek o rejestrację partii Konfederacja Korony Polskiej (zarejestrowano ją 24 stycznia 2020). 25 lipca 2019 zarejestrowano przez sąd koalicyjną partię, ostatecznie pod nazwą „Konfederacja Wolność i Niepodległość” (z formalnym skrótem „Konfederacja Wolnościowcy i Narodowcy”). Oprócz tego, ze złożonego wcześniej wniosku Michała Wawera z RN oraz Marka Kułakowskiego i Tomasza Grabarczyka z KORWiN, 4 września zarejestrowano partię pod nazwą „Konfederacja – Koalicja Propolska” (Michał Wawer i Marek Kułakowski byli także – obok Marcina Sypniewskiego z KORWiN – wnioskodawcami rejestracji Konfederacji WiN). 9 sierpnia Konfederację opuściła Kaja Godek wraz z Fundacją Życie i Rodzina. 12 sierpnia do koła poselskiego Konfederacji dołączył Paweł Skutecki, który kilka dni wcześniej opuścił Kukiz’15 (po zawarciu koalicji przez ten ruch z PSL), natomiast opuszczenie koła ogłosił Robert Majka. Dzień później poinformowano o starcie w wyborach z list Konfederacji WiN partii Zjednoczenie Chrześcijańskich Rodzin (kierowanej przez byłego europosła Bogusława Rogalskiego, która nie weszła w skład federacyjnej partii). Tydzień później z kolei Konfederację opuściła grupa polityków, którzy odeszli z KORWiN, wiążąc się ze Skutecznymi. Na początku września ogłoszono przyłączenie się do Konfederacji środowisk rolniczych, których reprezentantami na listach zostali m.in. Wojciech Mojzesowicz (startujący z jej listy już w eurowyborach) i Krzysztof Tołwiński (już po wyborach zorganizowały się one wewnątrz Konfederacji WiN, tworząc 29 listopada Konfederację Rolniczo-Konsumencką, której prezesem został Krzysztof Tołwiński, a wiceprezesami Rafał Foryś i Wojciech Mojzesowicz). Zawarto również porozumienie z Ogólnopolskim Stowarzyszeniem Wiedzy o Szczepieniach STOP NOP, którego kandydaci (m.in. poseł Paweł Skutecki) także znaleźli się na listach wyborczych. W wyborach komitet Konfederacji WiN został jednym z pięciu komitetów ogólnopolskich. Dzień później komitet ogłosił kandydatów na pierwszych miejscach w poszczególnych okręgach. Poza ogłoszonymi wcześniej środowiskami na listach Konfederacji znaleźli się także liderzy Ligi Narodowej, czy też nieliczni członkowie LPR, WiS i KNP. 21 września odbyła się konwencja programowa Konfederacji, na której ogłoszono jej postulaty. W wyborach, które odbyły się 13 października, partia zdobyła 6,81% głosów i wprowadziła do Sejmu 11 posłów (po pięciu przedstawicieli KORWiN i RN oraz jednego KKP). W Senacie nie uzyskała mandatów. Konfederacja ponownie powołała jednolite koło poselskie, którego przewodniczącym pozostał Jakub Kulesza. 2019–2021 18 listopada 2019 Konfederacja przedstawiła 9 kandydatów mających wziąć udział w zorganizowanych przez tę partię prawyborach prezydenckich. Zostali nimi Krzysztof Bosak (RN), Grzegorz Braun (KKP), Paweł Skutecki (STOP NOP, zakładający także wówczas partię Zjednoczeni – ostatecznie nie zarejestrowaną, w 2021 znalazł się w KKP), Krzysztof Tołwiński (KRK), Magdalena Ziętek-Wielomska (żona Adama Wielomskiego) oraz działacze KORWiN: Konrad Berkowicz, Artur Dziambor, Janusz Korwin-Mikke i Jacek Wilk. 18 stycznia 2020 na zjeździe elektorów kończącym prawybory, na kandydata Konfederacji wybrany został Krzysztof Bosak, zwyciężając w ostatnim głosowaniu z Grzegorzem Braunem stosunkiem głosów 163:146. Wcześniej jako ostatni kandydat KORWiN odpadł Artur Dziambor. Kandydatura Krzysztofa Bosaka została zarejestrowana przez PKW. W czerwcowych wyborach uzyskał on 6,78% głosów, zajmując 4. miejsce. Przed II turą Rada Liderów Konfederacji nie udzieliła poparcia żadnemu z kandydatów. Nie uczyniły tego także poszczególne wchodzące w jej skład partie, natomiast liderzy KRK opowiedzieli się za Rafałem Trzaskowskim z PO. We wrześniu 2021 KRK opuściła Konfederację WiN. 2022 Po agresji Federacji Rosyjskiej na Ukrainę w lutym 2022 doszło do znaczących różnic zdań wewnątrz Konfederacji WiN. Ich powodem były kontrowersyjne i utożsamiane z linią propagandy prorosyjskiej wypowiedzi m.in. Grzegorza Brauna i Janusza Korwin-Mikkego. Wskutek wypowiedzi Janusza Korwin-Mikkego część działaczy KORWiN odcięła się od niego. 8 marca 2022 posłowie Artur Dziambor, Jakub Kulesza i Dobromir Sośnierz opuścili KORWiN, zapowiadając powołanie nowego ugrupowania w ramach Konfederacji WiN. 9 dni później doszło do formalnej zmiany nazwy partii Konfederacja – Koalicja Propolska, w miejsce której zarejestrowano partię Wolnościowcy. 10 maja ogłoszono, że tę nazwę partii przyjęła grupa, która opuściła KORWiN. Prezesem Wolnościowców został Artur Dziambor. W czerwcu Andrzej Szlęzak (zasiadający okresowo w klubie Koalicji Obywatelskiej w sejmiku podkarpackim) został pierwszym radnym wojewódzkim Konfederacji, przechodząc z PSL do KORWiN. 15 listopada tego samego roku do KORWiN i Konfederacji dołączył także poseł niezrzeszony Stanisław Tyszka (który wcześniej opuścił Kukiz’15). Następnego dnia wstąpił także do koła poselskiego Konfederacji. 29 listopada tego samego roku KORWiN przemianowała się na Nową Nadzieję. W listopadzie Sąd Partyjny Konfederacji zadecydował o usunięciu Marka Kułakowskiego (Wolnościowcy) z Rady Liderów Konfederacji pod zarzutem „zapowiedzi działań na szkodę Konfederacji”. 14 grudnia Jakub Kulesza został odwołany z funkcji przewodniczącego koła poselskiego Konfederacji, a na jego następcę został wybrany Krzysztof Bosak. 2023 10 lutego 2023 decyzją Sądu Partyjnego Konfederacji WiN Artur Dziambor został usunięty z jej listy członków. W następstwie tej decyzji, trzy dni później posłowie Wolnościowców ogłosili opuszczenie koła Konfederacji i utworzenie własnego koła poselskiego. 14 lutego wybrano współprzewodniczących Rady Liderów Konfederacji WiN, którymi zostali prezes NN Sławomir Mentzen (który 15 października 2022 zastąpił jako szef tej partii jej założyciela Janusza Korwin-Mikkego) i wiceprezes RN Krzysztof Bosak. 31 marca KKP zawarła porozumienie o współpracy z partią Ruch Prawdziwa Europa, która dołączyła tym samym do Konfederacji WiN. Cztery dni później została zarejestrowana powołana w 2022 przez działaczy RN ze względów techniczno-formalnych Partia Konserwatywna (Konserwatyści). 12 maja Robert Winnicki w związku ze złym stanem zdrowia podjął decyzję o rezygnacji ze stanowiska funkcji prezesa Ruchu Narodowego oraz szefa sztabu Konfederacji, a p.o. prezesa RN został Krzysztof Bosak. 21 lipca do RN i koła Konfederacji przystąpiła posłanka Anna Siarkowska, przechodząc z Suwerennej Polski i klubu PiS. 10 dni później do koła Konfederacji wrócił Dobromir Sośnierz (w związku z czym przestało istnieć koło poselskie Wolnościowców, których członkiem poseł pozostał). W wyborach parlamentarnych Konfederacja wystawiła listy we wszystkich okręgach do Sejmu oraz w 65 ze 100 okręgów do Senatu. Oprócz członków partii reprezentowanych w Radzie Liderów ugrupowania oraz osób bezpartyjnych, członków Ruchu PE (którego prezes Mirosław Piotrowski wystartował do Senatu, a wiceprezes do Sejmu) i Dobromira Sośnierza z Wolnościowców, z ramienia Konfederacji wystartowali do Sejmu radny sejmiku podlaskiego Stanisław Derehajło z Porozumienia i prof. Michał Wojciechowski z UPR oraz do Senatu także pojedynczy działacze Prawicy Rzeczypospolitej i Samoobrony. W dwóch okręgach do Senatu w konkurencji do kandydatów Konfederacji wystartowali związani z nią kandydaci partii Zjednoczeni Ponad Podziałami. W wyborach do Sejmu Konfederacja uzyskała 7,16% głosów, otrzymując 18 mandatów. Ponownie żaden jej kandydat nie został wybrany do Senatu. Po wyborach z Rady Liderów został usunięty Janusz Korwin-Mikke, który nie uzyskał poselskiej reelekcji. Zawieszono go też w prawach członka federacyjnej partii. Program Ugrupowania wchodzące w skład Konfederacji reprezentują poglądy należące do różnych prawicowych nurtów (głównie narodowy konserwatyzm i konserwatywny libertarianizm, także narodowy liberalizm). Według twórców koalicji ideą partii jest skupienie środowisk deklarujących poglądy wolnościowe, narodowe, konserwatywne i proobywatelskie. Spoiwem koalicji są postulaty eurosceptyczne. Przedstawiciele Konfederacji określają swe ugrupowanie „uniosceptycznym”, co ma na celu podkreślenie sceptycznego podejścia do Unii Europejskiej, a nie Europy. Opowiadają się za demontażem UE, jednocześnie chcąc pozostawienia strefy Schengen i EOG. Podczas konwencji programowej 21 września 2019 w Warszawie Konfederacja Wolność i Niepodległość zaprezentowała program wyborczy, wypracowany przez wszystkie środowiska związane z komitetem wyborczym Konfederacji. Główne postulaty przyjęte przez formację to: „1000+” – powszechna ulga podatkowa: redukcja PIT do 0%, dobrowolność składek ZUS oraz zniesienie akcyzy na benzynę, obcięcie wydatków (lecz bez sprecyzowania, jakich); „Szybkie i sprawiedliwe sądy” – zbudowanie aparatu pomocniczego w sądach, ich cyfryzacja i uproszczenie procedur; „Bon edukacyjny” i „bon kulturalny” – prywatyzacja szkolnictwa, kultury i sztuki, finansowanie ich poprzez bony, walka z „inwazją” „seksedukatorów” i „propagandystów ruchu LGBT”; „Bezpieczeństwo narodowe” – ograniczenie przyjmowania uchodźców i imigrantów, wyjście z Unii Europejskiej, sprzeciwienie się ustawie JUST, propagacja polskiej wizji historycznej i kulturowej; „Zdrowe życie” – ochrona środowiskowa, zakaz importu śmieci do Polski, promocja sportu, zakaz aborcji (z wyjątkami). Pozostałymi postulatami ugrupowania są: sprzeciw wobec ustawy JUST (Justice for Uncompensated Survivors Today); przyjęcie neutralności w konfliktach zbrojnych na Bliskim Wschodzie i zaprzestanie angażowania polskich żołnierzy; utrzymanie waluty narodowej, tj. złotego; likwidacja podatku dochodowego; przywrócenie kary śmierci dla nadzwyczajnych przestępstw; liberalizacja przepisów dot. pozwolenia na broń palną; ograniczenie imigracji z państw pozaeuropejskich; decentralizacja i debiurokratyzacja państwa; wyrównanie dopłat rolniczych do reszty państw UE. W lipcu 2022 koalicja przedstawiła nowy program zawierający postulaty z zakresu polityki gospodarczej i energetycznej oraz polityki zagranicznej, bezpieczeństwa i obronności. Działacze Zarząd W skład zarządu wchodzi będąca organem decyzyjnym partii 10-osobowa Rada Liderów sprawująca kolegialne przywództwo, a także skarbnik i sekretarz. Współprzewodniczący Rady Liderów: Krzysztof Bosak (Ruch Narodowy) Sławomir Mentzen (Nowa Nadzieja) Pozostali członkowie Rady Liderów: Konrad Berkowicz (Nowa Nadzieja) Grzegorz Braun (Konfederacja Korony Polskiej) Robert Iwaszkiewicz (Nowa Nadzieja) Włodzimierz Skalik (Konfederacja Korony Polskiej) Krzysztof Tuduj (Ruch Narodowy) Witold Tumanowicz (Ruch Narodowy, Partia Konserwatywna) Sekretarz: Marcin Sypniewski (Nowa Nadzieja) Skarbnik: Michał Wawer (Ruch Narodowy, Partia Konserwatywna) Posłowie Posłowie elekci na Sejm RP X kadencji Koło poselskie w Sejmie RP IX kadencji Byli członkowie (do 13 lutego 2023, założyli koło Wolnościowców, potem niezrzeszeni): Artur Dziambor (Wolnościowcy) Jakub Kulesza (Wolnościowcy) Koło poselskie w Sejmie RP VIII kadencji Pod koniec kadencji: Jakub Kulesza (KORWiN) – przewodniczący Jacek Wilk (KORWiN) Robert Winnicki (Ruch Narodowy) – wiceprzewodniczący Paweł Skutecki (bezpartyjny), od 12 sierpnia 2019 Wcześniejsi członkowie: Marek Jakubiak (Federacja dla Rzeczypospolitej), od 22 marca do 28 czerwca 2019, potem niezrzeszony Piotr Liroy-Marzec (Skuteczni), od 22 marca do 28 czerwca 2019, potem koło Przywrócić Prawo Robert Majka (bezpartyjny), od 16 maja do 3 września 2019, potem niezrzeszony Wszyscy posłowie Konfederacji na Sejm VIII kadencji zostali wybrani z list komitetu Kukiz’15. Przewodniczący Koła Poselskiego Jacek Wilk (KORWiN) – od 22 marca 2019 do 25 kwietnia 2019 Marek Jakubiak (Federacja dla Rzeczypospolitej) – od 25 kwietnia 2019 do 28 czerwca 2019 Jakub Kulesza (KORWiN / Wolnościowcy) – od 28 czerwca 2019 do 14 grudnia 2022 Krzysztof Bosak (Ruch Narodowy) – od 14 grudnia 2022 Kompozycja Poparcie w wyborach Wybory do Parlamentu Europejskiego Wybory parlamentarne Wybory prezydenckie Uwagi Przypisy Linki zewnętrzne Koalicje wyborcze w Polsce Nowa Nadzieja (Polska) Partie eurosceptyczne Partie polskiego ruchu narodowego Polskie partie konserwatywno-liberalne Porozumienia partii i ugrupowań III Rzeczypospolitej Polskie skrajnie prawicowe partie polityczne

84360

https://pl.wikipedia.org/wiki/Donald%20Tusk

Donald Tusk

(ur. 22 kwietnia 1957 w Gdańsku) – polski polityk i historyk. Uczestnik opozycji demokratycznej w PRL. Współzałożyciel Kongresu Liberalno-Demokratycznego (1990) oraz Platformy Obywatelskiej (2001). Przewodniczący KLD (w latach 1991–1994) oraz PO (w latach 2003–2014 i od 2021), pełniący obowiązki przewodniczącego PO w 2021. W latach 2007–2014 prezes Rady Ministrów. W latach 2014–2019 przewodniczący Rady Europejskiej, w latach 2019–2022 przewodniczący Europejskiej Partii Ludowej. Poseł na Sejm I, IV, V, VI, VII i X kadencji (1991–1993, 2001–2014, od 2023), w latach 1997–2001 senator i wicemarszałek Senatu IV kadencji, w latach 2001–2005 wicemarszałek Sejmu IV kadencji, w latach 2007–2009 przewodniczący Komitetu Integracji Europejskiej; jest osobą najdłużej sprawującą urząd premiera w III RP. Kandydat na urząd prezydenta RP w wyborach w 2005. Życiorys Wykształcenie W latach 1964–1972 uczęszczał do Szkoły Podstawowej nr 57 w Gdańsku. W 1976 został absolwentem I Liceum Ogólnokształcącego im. Mikołaja Kopernika w Gdańsku. W 1980 ukończył studia z zakresu historii na Wydziale Humanistycznym Uniwersytetu Gdańskiego. Jego praca magisterska dotyczyła kształtowania się legendy Józefa Piłsudskiego w przedwojennych czasopismach. Działalność opozycyjna w PRL W działalność opozycyjną wobec władz PRL zaangażował się w czasie studiów na Uniwersytecie Gdańskim, gdzie uczestniczył w tworzeniu lokalnego Studenckiego Komitetu Solidarności, co było reakcją na zamordowanie w Krakowie przez Służbę Bezpieczeństwa Stanisława Pyjasa. Rozpoczął także współpracę z Bogdanem Borusewiczem i Wolnymi Związkami Zawodowymi Wybrzeża, od 1977 do 1979 brał udział w spotkaniach informacyjnych i samokształceniowych organizowanych przez środowiska opozycyjne. W trakcie wydarzeń sierpniowych w 1980 był jednym z autorów apelu na rzecz powołania niezależnej organizacji studenckiej – Niezależnego Zrzeszenia Studentów Polskich. We wrześniu został członkiem Prezydium Tymczasowego Komitetu Założycielskiego NZSP na Uniwersytecie Gdańskim. Był przewodniczącym Komisji Zakładowej Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego „Solidarność” w Wydawnictwie Morskim i dziennikarzem wydawanego przez związek tygodnika „Samorządność”. Od 1982 współpracował z pismami podziemnymi. Był jednym ze współpracowników Lecha Bądkowskiego. Pisał do kaszubskiego miesięcznika „Pomerania”. Przez kilka lat utrzymywał się z pracy fizycznej w założonej przez Macieja Płażyńskiego spółdzielni „Świetlik”. Był autorem tekstów opublikowanej w 1985 przez wydawnictwo Sport i Turystyka książki pt. Pojezierze Kaszubskie (z fotografiami Jerzego Baranowskiego). Działalność w latach 1989–2007 Należał do założycieli Kongresu Liberalno-Demokratycznego. W 1991 został przewodniczącym KLD, który w wyborach parlamentarnych w tym samym roku zdobył 37 mandatów w Sejmie i 6 w Senacie. Donald Tusk został wówczas jednym z posłów I kadencji. Kierowana przez niego partia znalazła się w opozycji wobec rządu Jana Olszewskiego. W 1992, po przegłosowaniu wotum nieufności wobec tego gabinetu, był jednym z inicjatorów zawiązania koalicji parlamentarnej siedmiu ugrupowań politycznych, która powołała rząd Hanny Suchockiej. Po upadku tego gabinetu w 1993 odbyły się przedterminowe wybory, kierowana przez Donalda Tuska partia otrzymała 3,99% głosów, nie przekraczając wyborczego progu. W kwietniu 1994 został jednym z wiceprzewodniczących Unii Wolności, powstałej po połączeniu się KLD z Unią Demokratyczną. W wyborach parlamentarnych w 1997 uzyskał mandat senatora z ramienia UW, z którą znalazł się w koalicji popierającej rząd Jerzego Buzka. Został wicemarszałkiem Senatu IV kadencji. W grudniu 2000 przegrał rywalizację o stanowisko przewodniczącego UW z Bronisławem Geremkiem, w następnym miesiącu odszedł z partii. 24 stycznia 2001 wspólnie z Andrzejem Olechowskim i Maciejem Płażyńskim założył Platformę Obywatelską, działającą początkowo jako komitet wyborczy. W wyborach w tym samym roku PO uzyskała w sejmie 65 mandatów, stając się największym klubem opozycyjnym. Donald Tusk uzyskał mandat poselski, objął stanowisko wicemarszałka Sejmu IV kadencji. Maciej Płażyński, który został pierwszym przewodniczącym partii, odszedł z niej w 2003. 1 czerwca tegoż roku przewodnictwo w PO przejął Donald Tusk. 2 maja 2005 zadeklarował zamiar kandydowania w wyborach prezydenckich w tymże roku z ramienia Platformy Obywatelskiej. Poparcia udzieliło mu Stowarzyszenie Młodzi Demokraci. Jego sztab wyborczy został zarejestrowany 23 czerwca. Kwestia biografii Józefa Tuska, dziadka Donalda Tuska, stała się przyczyną kontrowersji podczas kampanii wyborczej. Działacz Prawa i Sprawiedliwości Jacek Kurski w wypowiedzi dla tygodnika „Angora” stwierdził, że poważne źródła na Pomorzu mówią, że dziadek Tuska zgłosił się na ochotnika do Wehrmachtu. W rzeczywistości Józef Tusk, więzień obozu koncentracyjnego Stutthof, został w 1944 wcielony do armii niemieckiej jako obywatel III Rzeszy (którym stał się automatycznie z chwilą aneksji Wolnego Miasta Gdańska), nie zaś jako ochotnik. W pierwszej turze wyborów z 9 października poparło go 5 429 666 wyborców (36,33%) i zgodnie z przedwyborczymi sondażami dało mu to nieznaczne zwycięstwo nad Lechem Kaczyńskim. W drugiej turze z 23 października otrzymał 7 022 319 głosów, tj. 45,96% ważnych głosów przy frekwencji 50,99%, przegrywając wybory z Lechem Kaczyńskim. Również w wyborach parlamentarnych Platforma Obywatelska przegrała niespełna trzema punktami procentowymi z PiS i została partią opozycyjną wobec rządów Kazimierza Marcinkiewicza i Jarosława Kaczyńskiego. Po porażce wyborczej Donald Tusk pozostał liderem swojej partii (potwierdził to partyjny zjazd w maju 2006, na którym pokonał ubiegającego się o przywództwo Andrzeja Machowskiego). W wyborach tych uzyskał mandat posła V kadencji, otrzymując 79 237 głosów. Objął stanowisko przewodniczącego klubu parlamentarnego PO. Pełnił tę funkcję do 5 grudnia 2006, kiedy to zastąpił go Bogdan Zdrojewski. W Sejmie V kadencji był członkiem Komisji Łączności z Polakami za Granicą oraz Komisji Odpowiedzialności Konstytucyjnej. Prezes Rady Ministrów Pierwszy rząd (2007–2011) W przedterminowych wyborach parlamentarnych w 2007 prowadzona przez Donalda Tuska PO zwyciężyła, zdobywając 41,51% głosów oraz 209 mandatów w Sejmie i 60 w Senacie. Lider partii ubiegał się o mandat poselski w okręgu warszawskim, uzyskując 534 241 głosów (tj. 46,62% wszystkich głosów oddanych w okręgu), co było najlepszym indywidualnym wynikiem w historii dotychczasowych wyborów do Sejmu w III RP. Liderzy list wyborczych dwóch głównych konkurujących ugrupowań, tj. Jarosław Kaczyński (PiS) i Marek Borowski (Lewica i Demokraci), otrzymali odpowiednio 273 684 oraz 75 493 głosy. W trakcie kampanii wyborczej Donald Tusk uczestniczył w debacie telewizyjnej z Jarosławem Kaczyńskim, a także w debacie telewizyjnej z Aleksandrem Kwaśniewskim. Sztab wyborczy PO zwrócił się także do Radia Maryja, proponując debatę z udziałem Donalda Tuska na antenie rozgłośni, jednak nie uzyskał jednoznacznej odpowiedzi. 23 października 2007 zarząd krajowy PO zdecydował, że Donald Tusk będzie kandydatem partii na premiera. 9 listopada prezydent Lech Kaczyński desygnował go na to stanowisko. 16 listopada wraz z proponowanym składem Rady Ministrów został powołany i zaprzysiężony na urzędzie prezesa Rady Ministrów. 24 listopada Sejm udzielił jego gabinetowi wotum zaufania (za wnioskiem zagłosowało 238 posłów, 2 wstrzymało się od głosu, a 204 było przeciw). W czerwcu 2010 został ponownie wybrany na konwencji krajowej na przewodniczącego PO (nie miał wówczas kontrkandydata). Drugi rząd (2011–2014) Kandydował w wyborach parlamentarnych ponownie z pierwszego miejsca na liście komitetu wyborczego PO w okręgu warszawskim i uzyskał mandat poselski. Oddano na niego 374 920 głosów (ponownie najwięcej w kraju). Prowadzone przez niego ugrupowanie wygrało ponownie wybory parlamentarne, otrzymując 39,80% głosów oraz 207 mandatów w Sejmie i 63 w Senacie. Tym samym po raz pierwszy od czasu przemian politycznych z 1989 partia sprawująca władzę wygrała kolejne wybory i pozostała ugrupowaniem rządzącym. Na pierwszym posiedzeniu Sejmu VII kadencji Donald Tusk złożył dymisję Rady Ministrów. Tego samego dnia prezydent Bronisław Komorowski desygnował go na urząd premiera, powierzając mu misję utworzenia nowego rządu. 18 listopada 2011 prezydent powołał go na urząd prezesa Rady Ministrów, a następnie na jego wniosek powołał ministrów wchodzących w skład jego gabinetu. Tego samego dnia Donald Tusk wygłosił w Sejmie exposé, 19 listopada 2011 Sejm udzielił nowemu rządowi wotum zaufania (234 głosów „za”, 211 „przeciw” i 2 wstrzymujących się). Donald Tusk dwukrotnie zwracał się do Sejmu o udzielenie jego rządowi wotum zaufania. W głosowaniach z 12 października 2012 i z 25 czerwca 2014 wniosek premiera poparło odpowiednio 233 i 237 głosów (przy 219 i 203 głosach przeciwnych oraz przy braku głosów wstrzymujących się). W 2013 został ponownie wybrany na przewodniczącego PO. W pierwszych w historii tej partii bezpośrednich wyborach pokonał Jarosława Gowina, uzyskując 79,6% głosów. 30 sierpnia 2014 podczas spotkania Rady Europejskiej został zatwierdzony na stanowisku przewodniczącego Rady Europejskiej na dwuipółletnią kadencję, którego objęcie przewidziano na 1 grudnia 2014. W związku z tym wyborem 9 września 2014 złożył dymisję ze stanowiska premiera. Dymisja została przyjęta 11 września 2014 przez prezydenta Bronisława Komorowskiego, który powierzył mu dalsze sprawowanie obowiązków do czasu powołania nowej Rady Ministrów. Donald Tusk zakończył urzędowanie na stanowisku premiera 22 września 2014, gdy powołany został rząd Ewy Kopacz. Jego mandat poselski został natomiast wygaszony 31 października na skutek rezygnacji. 8 listopada ustąpił z funkcji przewodniczącego Platformy Obywatelskiej, przekazując obowiązki Ewie Kopacz. Otrzymał jednocześnie tytuł honorowego przewodniczącego partii. Przewodniczący Rady Europejskiej Urząd przewodniczącego Rady Europejskiej objął 1 grudnia 2014, zastępując Belga Hermana Van Rompuya, którego kadencja zakończyła się poprzedniego dnia. 19 grudnia 2014 po raz pierwszy przewodniczył szczytowi Unii Europejskiej. 9 marca 2017 podczas szczytu UE w Brukseli został ponownie wybrany na stanowisko przewodniczącego Rady Europejskiej, uzyskując poparcie przedstawicieli 27 państw (jego reelekcji nie poparła jedynie reprezentująca polski rząd premier Beata Szydło, która proponowała wcześniej kandydaturę Jacka Saryusza-Wolskiego). 29 listopada 2019 oficjalnie przekazał obowiązki przewodniczącego Rady Europejskiej swojemu następcy, którym został Charles Michel; zakończył pełnienie tej funkcji następnego dnia. Działalność od 2019 W październiku 2019 Platforma Obywatelska złożyła wniosek o jego powołanie na nowego przewodniczącego Europejskiej Partii Ludowej. Został wybrany na tę funkcję podczas kongresu partii w Zagrzebiu 20 listopada 2019 (z kadencją od 1 grudnia). 3 lipca 2021, po złożonej przez Borysa Budkę rezygnacji, podczas rady krajowej Platformy Obywatelskiej wybrano go na wiceprzewodniczącego partii; zgodnie z partyjnym statutem stał się wówczas pełniącym obowiązki przewodniczącego PO. W wyniku partyjnych wyborów, które przeprowadzono 23 października 2021, Donald Tusk został wybrany na przewodniczącego partii, będąc jedynym kandydatem i otrzymując 97,4% głosów. 31 maja 2022 ustąpił ze stanowiska przewodniczącego Europejskiej Partii Ludowej; na jego miejsce wybrano niemieckiego polityka Manfreda Webera. W listopadzie 2021 został pozbawiony prawa jazdy na trzy miesiące po tym, jak patrol policji w Wiśniewie stwierdził, że Donald Tusk przekroczył w obszarze zabudowanym dozwoloną prędkość o ponad 50 km/h. W kwietniu 2023 Sejm z inicjatywy Prawa i Sprawiedliwości uchwalił ustawę przewidującą powołanie Państwowej Komisji do spraw badania wpływów rosyjskich na bezpieczeństwo wewnętrzne Rzeczypospolitej Polskiej w latach 2007–2022. Ustawa została określona przez projektodawców nazwą „lex anty-Putin”, a przez opozycję i część mediów nazwą „lex anty-Tusk” lub „lex dopaść Tuska”, gdyż w ocenie tych środowisk jej rzeczywistym celem miałoby być wyeliminowanie z życia politycznego Donalda Tuska. Ustawie większość środowisk prawniczych zarzuciła niekonstytucyjność, zwłaszcza z uwagi na możliwość zakazywania przez komisję pełnienia funkcji publicznych. Po decyzji Sejmu Donald Tusk zainicjował na 4 czerwca 2023 antyrządowy marsz w Warszawie, w którym według szacunków urzędników miejskich wzięło udział około pół miliona osób. 1 października 2023 z jego inicjatywy w Warszawie odbył się kolejny protest pod nazwą „Marsz Miliona Serc”. W wyborach parlamentarnych w 2023 otwierał listę wyborczą Koalicji Obywatelskiej w okręgu warszawskim. Ugrupowanie to zdobyło 30,7% głosów, wprowadzając 157 posłów i 41 senatorów. Donald Tusk uzyskał wówczas mandat posła X kadencji, otrzymując 538 634 głosy (o ponad 4 tysiące głosów więcej niż w wyborach w 2007). 19 października zarząd krajowy PO potwierdził kandydaturę Donalda Tuska na stanowisko prezesa Rady Ministrów. Również liderzy Trzeciej Drogi i Nowej Lewicy we wspólnym oświadczeniu poinformowali, że podczas konsultacji z prezydentem Andrzejem Dudą wskazali go jako kandydata na premiera. Życie prywatne Imię Donald nadał mu jego ojciec, również Donald (1930–1972), z zawodu stolarz. Ojciec zmarł, gdy Donald Tusk kończył szkołę podstawową. Matka, Ewa Tusk (1934–2009), pracowała jako sekretarka w gdańskiej Akademii Medycznej. Młodszym bratem ojca Donalda Tuska był gdański rzeźbiarz Bronisław Tusk (pseudonim Buni). Dziadek Józef Tusk był polskim urzędnikiem kolejowym w Wolnym Mieście Gdańsku, podczas wojny więźniem w niemieckich obozach koncentracyjnych Stutthof i Neuengamme, później wcielony przymusowo do służby w Wehrmachcie, a następnie był w szeregach Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie; po wojnie pracował jako lutnik. Drugi dziadek Franciszek Karol Dawidowski także był więźniem Stutthofu, a jako robotnik przymusowy pracował przy Wilczym Szańcu, gdzie na skutek wypadku stracił oko. Jego żoną, babką Donalda Tuska od strony matki, była Niemka Anna Liebke. 26 listopada 1978 zawarł związek małżeński (cywilny) z Małgorzatą Sochacką. W 2005 para zawarła małżeństwo kościelne w obrządku rzymskokatolickim. Małżeństwo ma dwójkę dzieci. Ich syn Michał (ur. 1982) pracował w „Gazecie Wyborczej”, następnie został pracownikiem działu analiz i marketingu w porcie lotniczym Gdańsk, zajął się również prowadzeniem działalności gospodarczej w sektorze usług public relations. Córka Katarzyna (ur. 1987) brała udział w piątej edycji programu TVN Taniec z gwiazdami i została blogerką modową. W 1996 wystąpił w świątecznym odcinku specjalnym programu TVP2 Szansa na sukces, w którym zaśpiewał kolędę Wśród nocnej ciszy. Amatorsko uprawiał piłkę nożną. W latach 70. został wiceprezesem klubu kibica Lechii Gdańsk. Określa się jako Kaszub. W 1992 zamieszkał w Sopocie. Deklaruje się jako katolik. Wyniki wyborcze Odznaczenia i wyróżnienia Ordery i odznaczenia Krzyż Wielki Orderu Słońca Peru – Peru (2008) Krzyż Wielki Orderu Zasługi – Norwegia (2012) – Gruzja (2013) Order Krzyża Ziemi Maryjnej I klasy – Estonia (2014) Order Narodowy Zasługi w klasie Honorary Companion – Malta (2017) Order Księcia Jarosława Mądrego I klasy – Ukraina (2019) Krzyż Wielki Orderu Gwiazdy Rumunii – Rumunia (2020) Wielka Wstęga Orderu Wschodzącego Słońca – Japonia (2021) Nagrody i wyróżnienia Tytuł honorowego obywatela Łęczycy (1999) Tytuł „Człowieka Roku 2005”, przyznany przez Federację Regionalnych Związków Gmin i Powiatów RP (wspólnie z Jarosławem Kaczyńskim) Tytuł „Człowieka Roku 2007” Forum Ekonomicznego w Krynicy Człowiek Roku tygodnika „Wprost”: 2008 i 2011 Wiktor: 2007, 2011 i 2014 w kategorii „najpopularniejszy polityk” Nagroda Kisiela (2002) w kategorii „polityk” Nagroda Karola Wielkiego (2010) Nagroda im. Vaška i Anny Marii Polák (2010) Nagroda Złotej Wiktorii jako Europejczyk Roku 2011 Nagroda im. Walthera Rathenaua (2012) (2012) Nagroda „Mérite Européen” (2013) Nagroda Polonicus („nagroda honorowa za całokształt działalności”, 2018) Dożywotnie członkostwo honorowe towarzystwa prawniczego University College Dublin (2018) GLOBSEC European Award (2019) Człowiek Roku „Gazety Wyborczej” (2019) („za zaangażowanie w międzynarodowe porozumienie i pojednanie”, 2019) Nagroda Kongresu Kobiet (2022) Doktor honoris causa: Uniwersytetu w Peczu (2017) Uniwersytetu Technicznego w Dortmundzie (2018) Lwowskiego Uniwersytetu Narodowego im. Iwana Franki (2019) Publikacje Był sobie Gdańsk, Gdańsk 1996. Idee gdańskiego liberalizmu, Gdańsk 1998. Solidarność i duma, Gdańsk 2005. Szczerze, Warszawa 2019. Wybór (wraz z Anne Applebaum), Warszawa 2021. Uwagi Przypisy Bibliografia Absolwenci I LO im. Mikołaja Kopernika w Gdańsku Absolwenci Wydziału Historycznego Uniwersytetu Gdańskiego Biografie kanonu polskiej Wikipedii Członkowie Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego „Solidarność” (1980–1989) Członkowie Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego Doktorzy honoris causa Uniwersytetu Lwowskiego Działacze Niezależnego Zrzeszenia Studentów Działacze Wolnych Związków Zawodowych Działacze SKS Honorowi obywatele Łęczycy Kandydaci na urząd Prezydenta RP w 2005 roku Kaszubi Laureaci Międzynarodowej Nagrody Karola Wielkiego Laureaci Nagrody Kisiela Laureaci nagrody Wiktory Ludzie roku Gazety Wyborczej Ludzie roku tygodnika Wprost Ludzie urodzeni w Gdańsku Ludzie związani z Sopotem Polacy odznaczeni Orderem Gwiazdy Rumunii Polacy odznaczeni Orderem Krzyża Ziemi Maryjnej Polacy odznaczeni Orderem Księcia Jarosława Mądrego Polacy odznaczeni Orderem Narodowym Zasługi (Malta) Polacy odznaczeni Orderem Słońca Peru Polacy odznaczeni Orderem Wschodzącego Słońca Polacy odznaczeni Orderem Zasługi (Norwegia) Polacy odznaczeni Prezydenckim Orderem Zasługi (Gruzja) Politycy Kongresu Liberalno-Demokratycznego Politycy Unii Wolności Polscy doktorzy honoris causa uczelni na Ukrainie Polscy doktorzy honoris causa uczelni na Węgrzech Polscy doktorzy honoris causa uczelni w Niemczech Posłowie z okręgu Gdańsk Posłowie z okręgu Gdynia Posłowie z okręgu Warszawa Posłowie na Sejm Rzeczypospolitej Polskiej I kadencji (1991–1993) Premierzy III Rzeczypospolitej Przewodniczący Klubu Parlamentarnego Platformy Obywatelskiej Przewodniczący Platformy Obywatelskiej Przewodniczący Rady Europejskiej Uczestnicy wydarzeń Sierpnia 1980 Wicemarszałkowie Sejmu III Rzeczypospolitej Wicemarszałkowie Senatu III Rzeczypospolitej Urodzeni w 1957 Posłowie na Sejm Rzeczypospolitej Polskiej X kadencji

4585269

https://pl.wikipedia.org/wiki/Wybory%20parlamentarne%20w%20Polsce%20w%202019%20roku

Wybory parlamentarne w Polsce w 2019 roku

Wybory parlamentarne w Polsce w 2019 roku – zarządzone na 13 października wybory do Sejmu i Senatu przez prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej Andrzeja Dudę dnia 6 sierpnia. Był to najwcześniejszy możliwy termin (na podstawie art. 194 kodeksu wyborczego, wybory w tym wypadku mogły się odbyć najpóźniej 11 listopada). Wybory przeprowadzone zostały na podstawie kodeksu wyborczego z 5 stycznia 2011. Obywatele Polski uprawnieni do głosowania wybrali w nich 460 posłów i 100 senatorów. Wybory do Sejmu zakończyły się zwycięstwem Prawa i Sprawiedliwości. Do Sejmu dostały się także Koalicja Obywatelska, Polskie Stronnictwo Ludowe, Sojusz Lewicy Demokratycznej oraz Konfederacja Wolność i Niepodległość, jeden mandat przypadł też Mniejszości Niemieckiej. W Senacie mandaty uzyskały komitety PiS, KO, PSL i SLD oraz czworo kandydatów niezależnych (komitety wyborcze wyborców). Komitet wyborczy PiS uzyskał większość mandatów w Sejmie, natomiast nie zdobył jej w Senacie (choć w wyborach do tej izby także uzyskał najwięcej mandatów). Sytuacja na scenie politycznej przed wyborami Do ogłoszenia wyborów doszło podczas trwających od 2015 rządów Prawa i Sprawiedliwości, sprawującymi władzę wraz z koalicjantami od 2015 roku (w momencie urzędowania pierwszego rządu Mateusza Morawieckiego, który w 2017 roku zastąpił urzędujący od 2015 roku rząd Beaty Szydło). Swój start zapowiedziały rządzące Prawo i Sprawiedliwość oraz pozostające w opozycji Koalicja Obywatelska (powstała w 2018 roku jako koalicja Platformy Obywatelskiej i Nowoczesnej, następie rozszerzona o partie Inicjatywa Polska i Zielonych), Lewica (koalicja lewicowych partii politycznych startująca formalnie pod szyldem Sojuszu Lewicy Demokratycznej), Polskie Stronnictwo Ludowe-Koalicja Polska i Konfederacja Wolność i Niepodległość (powstała w 2018 roku koalicja Ruchu Narodowego i partii KORWiN, do której m.in. w styczniu 2019 do koalicji dołączyło środowisko skupione wokół Grzegorza Brauna). Prawo rejestracji kandydatów we wszystkich okręgach wyborczych w całej Polsce uzyskało pięć komitetów: PiS, KO, SLD, PSL i Konfederacja. W wyborach do Senatu Koalicja Obywatelska, Polskie Stronnictwo Ludowe i Sojusz Lewicy Demokratycznej po raz pierwszy nawiązały współpracę w ramach tzw. paktu senackiego. Wybory parlamentarne odbyły się tuż po odbywających się 26 maja tego samego roku wyborach do Parlamentu Europejskiego w Polsce, w których Prawo i Sprawiedliwość zdobyło najwięcej głosów i uzyskało wynik 45,38%, drugie miejsce zajęła Koalicja Europejska z wynikiem 38,47% głosów, a trzecie miejsce partia Wiosna Roberta Biedronia z wynikiem 6,06% głosów, inne bloki wyborcze nie przekroczyły progu 5%. Terminy wyborcze Prezydent ustalił następujący kalendarz wyborczy: do 26 sierpnia złożenie zawiadomień o utworzeniu komitetów wyborczych powołanie okręgowych komisji wyborczych do 3 września zgłoszenie list kandydatów na posłów i kandydatur na senatorów do 13 września losowanie numerów list kandydatów na posłów zgłaszanie kandydatów do obwodowych komisji wyborczych przez pełnomocników komitetów wyborczych do 23 września powołanie przez komisarzy wyborczych obwodowych komisji wyborczych podanie do wiadomości publicznej informacji o numerach i granicach obwodów głosowania utworzonych za granicą oraz siedzibach obwodowych komisji wyborczych sporządzenie spisów wyborców przez gminy od 22 września do 30 września – składanie przez żołnierzy pełniących zasadniczą lub okresową służbę wojskową oraz pełniących służbę w charakterze kandydatów na żołnierzy zawodowych lub odbywających ćwiczenia i przeszkolenie wojskowe, a także ratowników odbywających zasadniczą służbę wojskową w obronie cywilnej poza miejscem stałego zamieszkania oraz policjantów z jednostek skoszarowanych, funkcjonariuszy Służby Ochrony Państwa, Straży Granicznej, Państwowej Straży Pożarnej oraz Służby Więziennej wniosków o dopisanie do wybranego przez nich spisu wyborców sporządzanego dla miejscowości, w której odbywają służbę do 30 września – zgłaszanie komisarzowi wyborczemu przez wyborców niepełnosprawnych zamiaru głosowania korespondencyjnego w kraju, w tym przy pomocy nakładek na karty do głosowania w alfabecie Braille’a od 28 września do 11 października do godz. 24:00 – nieodpłatne rozpowszechnianie audycji wyborczych w programach publicznych nadawców radiowych i telewizyjnych przygotowanych przez komitety wyborcze do 3 października – podanie przez okręgowe komisje wyborcze w formie obwieszczenia, informacji o zarejestrowanych listach kandydatów na posłów i kandydatach na senatorów do 4 października – składanie wniosków o sporządzenie aktu pełnomocnictwa do głosowania do 8 października składanie wniosków o dopisanie do spisu wyborców w wybranym przez siebie obwodzie głosowania składanie przez komitety wyborcze wyborców zrzeszonych w zarejestrowanych organizacjach mniejszości narodowych oświadczeń do Państwowej Komisji Wyborczej o korzystaniu ich list kandydatów na posłów ze zwolnienia z warunku określonego w art. 196 § 1 Kodeksu wyborczego, tj. obowiązku przekroczenia progu wyborczego do 10 października zgłaszanie przez wyborców przebywających za granicą wniosków o wpisanie do spisu wyborców w obwodach głosowania utworzonych za granicą zgłaszanie przez wyborców przebywających na polskich statkach morskich wniosków o wpisanie do spisów wyborców w obwodach głosowania utworzonych na tych statkach 11 października (godz. 24:00) – zakończenie kampanii wyborczej i rozpoczęcie ciszy wyborczej, która potrwa do zakończenia głosowania we wszystkich obwodach w Polsce 12 października – przekazanie przewodniczącym obwodowych komisji wyborczych spisów wyborców 13 października 2019 – głosowanie w godz. 7:00–21:00 Rejestracja komitetów wyborczych W przewidzianym terminie zgłaszania komitetów wyborczych zawnioskowano o rejestrację 94 komitetów, spośród których zarejestrowano 88: 1 koalicyjny, 30 partii politycznych oraz 57 wyborców. 37 komitetów zadeklarowało start zarówno do Sejmu, jak i do Senatu, 2 tylko do Sejmu, a 49 tylko do Senatu. Komitety wyborcze do Sejmu i Senatu ** Jako komitet mniejszości narodowej zwolniony z obowiązku przekraczania progu wyborczego. *W tym partie: Normalny Kraj, Stronnictwo Pracy, Związek Słowiański, Narodowe Odrodzenie Polski Listy wyborcze w poszczególnych okręgach oraz ich liderzy Poniższe zestawienie zostało opracowane na podstawie danych z serwisu informacyjnego PKW Lista kandydatów do Senatu Poniższe zestawienie zostało opracowane na podstawie danych z serwisu informacyjnego PKW. Kolor w pierwszej kolumnie – przynależność klubowa senatora z danego okręgu na koniec kadencji lub urzędowania w przypadku braku wyborów uzupełniających (PiS/PO/PSL/niez.) Głosowanie, frekwencja i wyniki wyborów Wyniki wyborów do Sejmu RP Podział mandatów i rozkład procentowy poparcia w wyniku wyborów z uwzględnieniem podziału na późniejszą większość rządzącą w kolejności: ugrupowanie rządowe, opozycja parlamentarna i pozaparlamentarna (komitety, które nie przekroczyły 1% poparcia w skali kraju, potraktowano zbiorczo): Wyniki głosowania w skali okręgów Wszystkie dane wyrażono w procentach Podział mandatów w skali okręgów Wyniki wyborów do Senatu RP Frekwencja Do wzięcia udziału w głosowaniu uprawnionych było 30 253 556 osób. Frekwencja do godz. 12:00 wyniosła 18,14%, do godz. 17:00 – 45,94%, a ostateczna 61,74%. Najwyższą frekwencję odnotowano w województwie mazowieckim (69,46%), a najniższą w województwie opolskim (52,91%). Najniższą frekwencję odnotowano w gminie Zębowice (34,96%), a najwyższą w Warszawskiej dzielnicy Wilanów (85,24%). Debaty przedwyborcze Sondaże Wykres sondaży obejmujący okres kadencji poprzedzającej wybory: Koszt wyborów Krajowe Biuro Wyborcze przekazało PAP, że na organizację wyborów parlamentarnych w planie wydatków przewidziano kwotę 224 mln 724 tys. zł. Ponad 88 mln zł zostanie przeznaczonych na diety dla członków obwodowych komisji wyborczych, a blisko 36 mln zł – na druk kart do głosowania. Zobacz też Sejm IX kadencji Senat X kadencji Uwagi Przypisy 2019 Polska 2019 w Polsce

4375399

https://pl.wikipedia.org/wiki/Koalicja%20Obywatelska

Koalicja Obywatelska

Koalicja Obywatelska (KO) – koalicja Platformy Obywatelskiej, Nowoczesnej, Inicjatywy Polskiej i Zielonych. Powołana przed wyborami samorządowymi w 2018 jako koalicja PO i Nowoczesnej (komitet nosił wówczas nazwę Platforma.Nowoczesna Koalicja Obywatelska). Następnie poszerzona o iPL oraz Zielonych i w różnych formach kontynuowana (na wybory parlamentarne w 2019 i 2023 komitet przyjął nazwę Koalicja Obywatelska PO .N iPL Zieloni, z koalicją wiązały się też inne ugrupowania). Historia 2018 7 marca 2018 zasiadające w parlamencie partie Platforma Obywatelska i Nowoczesna podpisały porozumienie o wspólnym starcie w wyborach do sejmików województw (wcześniej oba ugrupowania przedstawiły wspólny manifest). 14 kwietnia sojusz przyjął nazwę „Platforma.Nowoczesna Koalicja Obywatelska”. Komitet oprócz list do sejmików wystawił także kandydatów na niższych szczeblach (głównie do rad powiatów, a także na prezydentów miast w większości miast prezydenckich), choć powoływany był on relatywnie rzadko. PO ani Nowoczesna nie powołały na te wybory własnych komitetów; działacze PO na niskim szczeblu startowali najczęściej z komitetów lokalnych. We wrześniu z Koalicją Obywatelską związało się także kierowane przez Barbarę Nowacką stowarzyszenie Inicjatywa Polska (w czerwcu 2019 zarejestrowane jako partia). Ponadto w województwie podkarpackim do koalicji przyłączyła się Krajowa Partia Emerytów i Rencistów, która 28 września także ogólnopolsko dołączyła do KO (pomimo wcześniejszego uczestnictwa w powołaniu koalicji SLD Lewica Razem), a na listach KO do sejmiku świętokrzyskiego znaleźli się także przedstawiciele Unii Europejskich Demokratów. Oprócz tego w poszczególnych miejscach współpracę z KO nawiązały lokalnie – w tym w dużych miastach – inne partie (m.in. Polskie Stronnictwo Ludowe, Sojusz Lewicy Demokratycznej czy Unia Pracy), jak również bezpartyjne inicjatywy. W wyborach do sejmików Koalicja Obywatelska uzyskała 26,97% głosów (drugi wynik po Prawie i Sprawiedliwości), zdobywając 194 mandaty i uzyskując je we wszystkich województwach (kandydaci PO zdobyli ich ponad 150, Nowoczesnej 30, a ponadto 2 mandaty przypadły kandydatom iPL, kilka także kandydatom niezwiązanym z żadnym ugrupowaniem). W 7 województwach uzyskała najlepszy wynik, a w sejmiku pomorskim większość mandatów. Słabsze wyniki koalicja uzyskała w wyborach do rad. W I turze 11 kandydatów komitetu KO (a także szereg innych kandydatów z nią związanych) wygrało wybory na prezydentów miast (m.in. Rafał Trzaskowski w stołecznej Warszawie). Ponadto 15 kandydatów KO przeszło do II tury, z czego 8 odniosło zwycięstwa. Kandydaci komitetu KO wygrali wybory na prezydentów miast w 19 przypadkach, podczas gdy drugiego pod tym względem komitetu PiS w 4. We wszystkich sejmikach zostały powołane kluby KO (także tam, gdzie żaden z kandydatów Nowoczesnej nie został radnym; w dwóch województwach do klubów KO przystąpili radni SLD). W połowie województw KO zawarła wraz z PSL i SLD koalicje rządzące (przedstawiciele PO otrzymali miejsca w zarządach wszystkich tych województw, w tym 6 stanowisk marszałków; Nowoczesnej przypadło zaś jedno miejsce w zarządzie województwa pomorskiego). 5 grudnia klub poselski Nowoczesnej zdecydował o tym, by wspólny klub KO nie powstawał w parlamencie. Po tej decyzji 7 z 21 posłów Nowoczesnej przeszło do klubu parlamentarnego PO, który przyjął tym samym nazwę „Platforma Obywatelska – Koalicja Obywatelska” (ci z nich, którzy wówczas należeli do Nowoczesnej, przestali być jej członkami). Posłowie, którzy pozostali w Nowoczesnej, utworzyli w Sejmie koło tej partii (przekształcone następnie w klub po przyjęciu posła UED). 2019 Na wybory do Parlamentu Europejskiego w 2019 KO nie została powołana, natomiast zarówno PO, jak i Nowoczesna, znalazły się wraz z innymi partiami w składzie szerszej Koalicji Europejskiej (której współtwórcami były oprócz nich PSL, SLD i Zieloni). PO obsadziła większość (77) miejsc na listach KE, a jej przedstawiciele uzyskali 14 mandatów (z 22 dla KE). Nowoczesna wystawiła 8 kandydatów, którzy nie zdobyli mandatów eurodeputowanych. Europosłowie PO zasiedli w grupie Europejskiej Partii Ludowej. Na początku czerwca 2019 członkowie Nowoczesnej odeszli z klubu KO w sejmiku dolnośląskim, tworząc wraz z radnymi związanymi z Rafałem Dutkiewiczem klub Nowoczesna Plus (od 2022 pod nazwą Nowa Nadzieja, od 2023 Nowa PL). 8 czerwca podczas wspólnego posiedzenia rad krajowych wchodzących w skład KO partii Platformy Obywatelskiej i Nowoczesnej zadeklarowano chęć powołania wspólnego klubu parlamentarnego tych ugrupowań oraz wspólnego startu w wyborach parlamentarnych w 2019. Pięć dni później 12 z 14 należących wówczas do Nowoczesnej posłów tej partii przystąpiło do klubu PO-KO. W dniach 12–13 lipca odbyło się Forum Programowe Koalicji Obywatelskiej, na którym przewodniczący PO Grzegorz Schetyna zaprezentował tzw. plan uzdrowienia Polski, którego głównymi założeniami są m.in. tzw. Akt Odnowy Demokracji, obligatoryjne referenda, wprowadzenie rejestrowanych związków partnerskich, głosowanie przez internet, zniesienie zakazu handlu w niedzielę, obniżkę PIT i ZUS, Europejską Ochronę Zdrowia (m.in. skrócenie terminów oczekiwania do lekarzy specjalistów do 21 dni i na szpitalnych oddziałach ratunkowych do 60 minut oraz przywrócenie finansowania zapłodnienia in vitro z budżetu państwa), 13. emeryturę na stałe oraz program Czyste Powietrze i Woda, w skład którego wchodzi wyeliminowanie węgla w ogrzewaniu domów i mieszkań do 2030 roku, do 2035 – w ogrzewaniu systemowym, a do 2040 – w energetyce. 18 lipca przewodniczący PO Grzegorz Schetyna poinformował, że Koalicja Obywatelska – oprócz PO i niewielkich ugrupowań sojuszniczych – nie będzie opierać się na środowiskach partyjnych (nie zdecydowano się na sojusz z SLD ani Wiosną, po tym jak udziału w szerokiej koalicji odmówiło PSL, ogłaszając start pod własnym szyldem w ramach Koalicji Polskiej). Zaprosił natomiast do współpracy samorządowców (których przedstawicielem w sztabie został prezydent Sopotu Jacek Karnowski) i organizacje pozarządowe, którym zaproponowano 20% miejsc na listach. 30 lipca decyzję o dołączeniu Koalicji Obywatelskiej podjęła rada krajowa Zielonych. Tego samego dnia liderzy koalicji ogłosili nazwiska liderów list w wyborach do Sejmu, na których – oprócz działaczy partii tworzących KO – znalazły się m.in. osoby związane do tej pory z SLD (jak Katarzyna Piekarska, Eugeniusz Czykwin, Riad Haidar i prezydent Rzeszowa Tadeusz Ferenc – który jednak potem wycofał się ze startu), lewicowy senator Grzegorz Napieralski (były szef SLD), byli politycy prawicowych partii (jak były m.in. prezes PJN Paweł Kowal i były m.in. szef KP PJN Paweł Poncyljusz), a także osoby niezwiązane do tej pory z polityką (jak dziennikarz i komentator sportowy Tomasz Zimoch, dziennikarz Piotr Adamowicz czy liderka KOD Magdalena Filiks). 9 sierpnia do koalicji na czas wyborów parlamentarnych przyłączyło się środowisko tworzące Ruch Autonomii Śląska i Śląską Partię Regionalną. 12 sierpnia Państwowa Komisja Wyborcza zarejestrowała koalicję na wybory parlamentarne jako Koalicyjny Komitet Wyborczy Koalicja Obywatelska PO .N iPL Zieloni. 4 września poinformowano, że kandydatką Koalicji Obywatelskiej na premiera została wicemarszałek Sejmu z PO Małgorzata Kidawa-Błońska, która została także liderką stołecznej listy KO do Sejmu. Na listach koalicji do Sejmu, poza kandydatami ogłoszonych wcześniej środowisk, znalazło się po jednym przedstawicielu partii Wolność i Równość oraz Socjaldemokracji Polskiej, a także pojedynczy członkowie PSL, TR, SLD i UP. Wśród kandydatów KO do Senatu znaleźli się głównie członkowie PO (w tym dotychczas niezależny senator Marek Borowski, były marszałek Sejmu i wicepremier z ramienia SLD, a także założyciel i były przewodniczący SDPL), po jednym przedstawicielu SDPL i ŚPR, a także osoby bezpartyjne (m.in. byli czołowi działacze prawicowych partii Kazimierz Michał Ujazdowski i Marek Migalski, czy też były sportowiec Władysław Kozakiewicz). W części okręgów KO nie wystawiła kandydatów do Senatu, popierając głównie przedstawicieli komitetów PSL i SLD. W wyborach KO zajęła 2. miejsce, uzyskując w wyborach do Sejmu 27,4% głosów, co pozwoliło na uzyskanie 134 mandatów poselskich. Do Senatu zostało wybranych 43 kandydatów KO. Mandaty uzyskali głównie przedstawiciele PO. Oprócz tego posłami zostało 8 kandydatów Nowoczesnej, 4 iPL i 3 Zielonych, a senatorem kandydat związany z Nowoczesną. Z ramienia Koalicji Obywatelskiej do parlamentu dostało się też kilkunastu kandydatów niezwiązanych z partiami. Po jednym kandydacie związanym z PO i Nowoczesną weszło także do Senatu z własnych komitetów. W Sejmie IX kadencji i Senacie X kadencji posłowie i senatorowie wybrani z list KO powołali klub parlamentarny pod nazwą Koalicja Obywatelska – Platforma Obywatelska, Nowoczesna, Inicjatywa Polska, Zieloni. Jego przewodniczącym został Borys Budka z PO; szefem klubu senatorów został inny polityk PO Leszek Czarnobaj. Tomasz Grodzki z PO – pomimo pozostawania KO w opozycji – objął stanowisko marszałka Senatu (wybrano go także głosami senatorów Koalicji Polskiej i Lewicy oraz większości senatorów niezależnych). 24 listopada 2019 doszło do zmiany przywództwa w Nowoczesnej – po rezygnacji Katarzyny Lubnauer zastąpił ją Adam Szłapka. 18 stycznia 2020 zmienił się zaś jeden z dwojga przewodniczących Partii Zieloni, kiedy Marka Kossakowskiego zastąpił Wojciech Kubalewski. 11 dni później na stanowisku przewodniczącego dominującej w ramach KO Platformy Obywatelskiej Grzegorza Schetynę (który wcześniej zrezygnował z ubiegania się o przywództwo w bezpośrednich wyborach) zastąpił Borys Budka. Od 2020 Kandydata PO w wyborach prezydenckich w 2020 wyłonili delegaci w prawyborach, które odbyły się 14 grudnia 2019. Nominację uzyskała wicemarszałek Sejmu Małgorzata Kidawa-Błońska. 11 stycznia 2020 poparcia udzieliła jej rada krajowa Nowoczesnej, 8 lutego – rada krajowa iPL, a 20 lutego – rada krajowa Zielonych. W związku z pandemią COVID-19 Małgorzata Kidawa-Błońska, której poparcie sondażowe na początku kampanii oscylowało w okolicach 25%, a pod koniec marca spadło do poziomu kilkunastu punktów procentowych, wezwała w dniu 29 marca do bojkotu głosowania, jeśli odbyłoby się ono w planowanym terminie 10 maja. 28 kwietnia o bojkot ewentualnego głosowania zaapelował także szef Europejskiej Partii Ludowej i honorowy przewodniczący PO Donald Tusk. Po nieodbyciu się głosowania w terminie 10 maja i spadku notowań Małgorzaty Kidawy-Błońskiej do poziomu kilku procent poparcia, w dniu 15 maja zrezygnowała ona z kandydowania w zapowiadanych ponownych wyborach, a zarząd krajowy PO zdecydował, iż kandydatem w nich będzie prezydent Warszawy Rafał Trzaskowski. Uzyskał on (podobnie jak wcześniej Małgorzata Kidawa-Błońska) poparcie wszystkich partii wchodzących w skład Koalicji Obywatelskiej. Poparły go także startujące do parlamentu z ramienia KO SDPL i WiR, a ponadto będące wcześniej w Koalicji Polskiej Stronnictwo Demokratyczne. W I turze wyborów zajął on drugie miejsce, uzyskując 30,46% głosów. W II turze przegrał z urzędującym prezydentem Andrzejem Dudą, otrzymując 48,97% głosów. W czerwcu 2020 radne rekomendowane przez Nowoczesną (w tym szefowa regionu partii, która we wrześniu 2020 opuściła ugrupowanie) odeszły z klubu KO w sejmiku lubuskim, współtworząc związany z Januszem Kubickim klub Samorządowe Lubuskie (w lipcu przeszedł do niego z KO kolejny radny). 25 września 2020 przewodniczący PO Borys Budka ustąpił z funkcji szefa klubu parlamentarnego KO, a zastąpił go Cezary Tomczyk (także z PO). W tym samym miesiącu na czele klubu senatorów KO Leszka Czarnobaja (który w sierpniu złożył rezygnację z tej funkcji) zastąpił inny senator PO Marcin Bosacki. 17 maja 2021 z PO odeszła eurodeputowana Róża Thun. W 2021 klub parlamentarny KO opuścili senatorowie Jacek Bury i związany z PO Kazimierz Michał Ujazdowski oraz kolejno posłowie: Joanna Mucha (PO), Paulina Hennig-Kloska (Nowoczesna), Tomasz Zimoch (bezpartyjny), Mirosław Suchoń (Nowoczesna) i Michał Gramatyka (PO) – przystąpili oni do koła Polski 2050. Ponadto usunięci z niego zostali wykluczeni z PO posłowie Ireneusz Raś (który przystąpił następnie do klubu Koalicji Polskiej, a w 2022 utworzył w jej ramach z Kazimierzem Michałem Ujazdowskim partię Centrum dla Polski) i Paweł Zalewski (który dołączył kilka miesięcy później do Polski 2050, podobnie jak Róża Thun). W lipcu 2023 z klubu (po odejściu z PO) wystąpił poseł Bogusław Sonik. 3 lipca 2021 Borys Budka zrezygnował z funkcji przewodniczącego PO, a zastąpił go (początkowo jako p.o. przewodniczącego) pozostający szefem EPL Donald Tusk. 19 dni później Borys Budka powrócił na funkcję przewodniczącego klubu parlamentarnego KO, zastępując Cezarego Tomczyka. 15 stycznia 2022 doszło także do zmian przewodniczących Zielonych – Wojciecha Kubalewskiego i Małgorzatę Tracz zastąpili Przemysław Słowik i Urszula Zielińska. 16 sierpnia 2023 ogłoszono start kandydatów Agrounii z list Koalicji Obywatelskiej w wyborach parlamentarnych w tym samym roku (w których komitet koalicyjny ponownie powołały PO, Nowoczesna, iPL i Zieloni). Dzień później do klubu parlamentarnego KO dołączyli posłowie Hanna Gill-Piątek, Karolina Pawliczak, Paweł Szramka (szef partii Dobry Ruch) i Michał Wypij oraz wicemarszałek Senatu Gabriela Morawska-Stanecka (działaczka Stowarzyszenia Lewicy Demokratycznej). W wyborach parlamentarnych KO zajęła 2. miejsce, uzyskując w głosowaniu do Sejmu 30,7% głosów. Zdobyła 157 mandatów poselskich i 41 (najwięcej ze wszystkich komitetów) senatorskich. Oprócz wybranych do parlamentu członków PO i kandydatów bezpartyjnych, mandaty w Sejmie uzyskało 6 działaczy Nowoczesnej, po 3 iPL i Zielonych oraz lider Ruchu Społecznego Agrounia TAK. Wybory do sejmików województw w 2018 Kompozycja W klubie parlamentarnym Koalicji Obywatelskiej oprócz przedstawicieli partii zasiadają również posłowie i senatorowie niezwiązani z partiami. Radni niezwiązani z partiami (a także pojedynczy radni z Nowej Lewicy) zasiadają także w klubach KO w sejmikach. Ponadto 1 senator i 2 radnych wojewódzkich Platformy Obywatelskiej nie zasiadają w klubach KO. Zobacz też Koalicja Europejska Przypisy Porozumienia partii i ugrupowań III Rzeczypospolitej Koalicje wyborcze w Polsce Koła i kluby parlamentarne w III Rzeczypospolitej Platforma Obywatelska Nowoczesna Inicjatywa Polska Partia Zieloni

5251549

https://pl.wikipedia.org/wiki/Jewgienij%20Prigo%C5%BCyn

Jewgienij Prigożyn

Jewgienij Wiktorowicz Prigożyn (; ur. 1 czerwca 1961 w Leningradzie, zm. 23 sierpnia 2023 w Kużenkinie) – rosyjski przedsiębiorca, bliski współpracownik Władimira Putina, właściciel tzw. fabryki trolli, blisko powiązany z prywatnym przedsiębiorstwem wojskowym Grupą Wagnera, której był założycielem. Właściciel holdingu Konkord (), w skład którego wchodzi między innymi Konkord Management i Consulting, założyciel 27 przedsiębiorstw. W 2016 roku jego majątek wyceniono na ponad 7,14 mld rubli, w 2020 r. na 16 mld rubli. Przezywany był „kucharzem Putina” (po raz pierwszy nazwała go tak agencja prasowa Associated Press w 2003 r.), ponieważ firma cateringowa Konkord Catering, należąca do Prigożyna, obsługiwała spotkania prezydenta. Od 2021 roku był ścigany listem gończym przez FBI za ingerencję w wybory w USA. Jest również odpowiedzialny za rozmieszczanie najemników Grupy Wagnera na Ukrainie, odnosił też korzyści z dużych zamówień publicznych rosyjskiego Ministerstwa Obrony po aneksji Krymu i okupacji wschodniej Ukrainy przez wspieranych przez Rosję separatystów. Życiorys Wczesne lata Prigożyn od dzieciństwa trenował narciarstwo biegowe, którego uczył go ojczym Samuił Żarkoj (). W 1977 r. ukończył szkołę sportową nr 62 w Leningradzie (obecnie Szkoła Rezerw Olimpijskich nr 1 w Petersburgu). Wychowywał się bez ojca, który wcześnie zmarł, jego matka pracowała w szpitalu, a rodzina żyła biednie. Zarówno jego ojciec, jak i ojczym byli pochodzenia żydowskiego. W wieku 18 lat został skazany za rozbój, kradzież i oszustwo, łącznie na 13 lat pobytu w kolonii karnej, zwolniono go po dziesięciu latach. Początki działalności biznesowej Po wyjściu na wolność sprzedawał wraz z ojczymem hot dogi i wspólnie z kolegą ze szkoły sportowej rozwijał sieć sklepów spożywczych „Kontrast” (), która cieszyła się dużą popularnością, gdyż oferowała trudno dostępne w kraju produkty. Prigożyn odpowiadał za finanse „Kontrastu” i posiadał 15% akcji sieci. Od 1995 r. zyski sieci zmalały z uwagi na silną konkurencję, a od 1996 r. Prigożyn otwierał w Petersburgu lokale gastronomiczne. Pierwszą była restauracja „Stary Urząd Celny” (), której menadżerem został Anglik Anthony William Geer. Była to pierwsza ekskluzywna restauracja w Petersburgu, do której przychodzili włodarze miasta i ich zagraniczni goście, dlatego po roku przyniosła milion dolarów zysku. Wiosną otwarto „Nową Wyspę”, pierwszą w mieście restaurację na statku zacumowanym na Newie. W 2001 roku na wspólnym obiedzie gościli w niej Putin i ówczesny prezydent Francji Jacques Chirac, a Prigożyn osobiście obsługiwał ich przy stole. Fundacja Walki z Korupcją Aleksieja Nawalnego stoi na stanowisku, że Prigożyn i Putin bardzo polubili się podczas powyższego spotkania, a dwa lata później Putin zlecił mu organizację swojego bankietu urodzinowego w „Nowej Wyspie”. Rozwój biznesu W latach 2002–2012 należące do Prigożyna przedsiębiorstwo Konkord prowadziło sieć barów typu fast food o nazwie „Blin! Donald’s” (). W 2009 r. Prigożyn otworzył restaurację w Białym Domu w Moskwie, w 2010 r. fabrykę firmy Konkord Catering. W kolejnych latach należące do niego przedsiębiorstwa wygrywały przetargi i podpisywały kontrakty z organami państwowymi, obejmujące między innymi: catering dla szkół moskiewskich (od 2011 r.) i catering dla wojska (od 2012 r.). Rok później Prigożyn kontrolował 90% dostaw jedzenia dla rosyjskiej armii. W 2004 roku wydana została książka dla dzieci pod tytułem „Indraguzik”, której Prigożyn jest autorem. Na pytanie, czy prezydent pomagał mu w karierze, odpowiedział: Putin pytany o Prigożyna powiedział: W 2013 r. w Petersburgu została założona Agencja Badań Internetowych (), potocznie zwana „fabryką trolli”, której właścicielem został Prigożyn. Rok później powstała Grupa Wagnera (). Okoliczności jej utworzenia przez pewien czas były niejasne, podobnie jak mechanizm finansowania i dokładne powiązania Prigożyna z organizacją. W 2022 r. oficjalnie przyznał, że jest jej założycielem, a Grupa Wagnera powstała po aneksji Krymu. Z ustaleń Fundacji Walki z Korupcją wynika, że od 2015 r. Ministerstwo Obrony FR zlecało firmom Prigożyna usługi z zakresu budownictwa i bieżące remonty obiektów wojskowych. W 2016 roku firma żony Prigożyna kupiła za 740 mln rubli historyczny budynek w Petersburgu „Dom handlowy braci Jelisejewów”, wpisany do wykazu zabytków (poza Rosją znany jako Elisseyeff Emporium). W maju 2017 r. rosyjska Federalna Służba Antymonopolowa wdała się w spór z Prigożynem i stała na stanowisku, że należące do niego przedsiębiorstwa za pomocą zmowy cenowej naruszyły przepisy antymonopolowe, w wyniku czego nawiązały kontrakty z Ministerstwem Obrony FR na ponad 1,8 mln rubli, a samego Prigożyna podejrzewała o stworzenie kartelu. W listopadzie tego samego roku wycofała oskarżenia. 1 października 2019 r. powstała grupa medialna Patriot (, dosł. znaczenie „Patriota”), utworzona z wiodących serwisów informacyjnych powiązanych z Prigożynem: Narodnyje Nowosti, Ekonomika Siegodnia i Politika Siegodnia oraz Federalnej Agencji Informacyjnej (, serwis riafan.ru). Jej prezes Nikołaj Stolarczuk poinformował dziennikarzy BBC, że Prigożyn został zaproszony do Rady grupy Patriot i udziela wsparcia w zakresie doradztwa. W 2022 r. grupa medialna Patriot posiadała ponad setkę serwisów (odwiedzanych miesięcznie przez 68 mln unikalnych użytkowników), stacje telewizyjne, ponad 500 popularnych kont informacyjnych w serwisie VKontakte i platformę blogową, kontrolowała regionalne wydania „Moskowskiego komsomolca” i „Komsomolskiej prawdy”, a Prigożyn był szefem jej rady nadzorczej. Majątek Wedle „Financial Times” w latach 2018-2022 przedsiębiorstwa kontrolowane przez Prigożyna wygenerowały przychody w wysokości 250 mln dolarów. Analogiczne dane podają również media rosyjskie. Głównym źródłem dochodu Prigożyna było wydobywanie surowców w Afryce i na Bliskim Wschodzie. Zajmowała się tym między innymi spółka M Invest (ros. М Инвест), wydobywająca złoto w Sudanie, której zysk w 2021 r. oceniono na 2,6 mln dolarów, spółka Euro Polis (ros. Евро полис), wydobywająca surowce w Syrii, której bilans w 2021 r. opiewał na 92 mln dolarów i spółka Merkury (ros. Меркурий), która przed objęciem sankcjami zarobiła w trzy lata 67 mln dolarów. Wedle źródeł rosyjskich Prigożyn zajmował się również rynkiem kryptowalut praktycznie od początku jego istnienia, znajdował się w czołówce światowych inwestorów w kryptowaluty i posiadał ok. 100 000 bitcoinów. Śmierć i pogrzeb Okoliczności śmierci Według rosyjskiego ministerstwa ds. sytuacji nadzwyczajnych 23 sierpnia 2023 r. we wsi Kużenkino, leżącej w obwodzie twerskim, doszło do katastrofy lotniczej, w której rozbił się prywatny samolot Embraer Legacy 600 lecący z Moskwy do Petersburga, a wszystkie 10 osób na pokładzie samolotu zginęło. Rosyjska państwowa agencja medialna TASS poinformowała, że Prigożyn miał znajdować się na liście pasażerów lotu. Zgodnie z doniesieniami powiązanego z Wagnerem kanału w serwisie Telegram odrzutowiec, w którym leciał Prigożyn, został zestrzelony przez rosyjską obronę powietrzną w obwodzie twerskim. 27 sierpnia 2023 r. Komitet Śledczy Federacji Rosyjskiej potwierdził, że Prigożyn jest jedną z ofiar katastrofy. Pogrzeb Pogrzeb Prigożyna odbył się 29 sierpnia na cmentarzu Porochowskim w Petersburgu. Mimo przyznanych odznaczeń, odbył się bez asysty wojskowej. Pogrzeb miał charakter zamknięty i uczestniczyli w nim tylko krewni i rodzina. Konsekwencje Z badania Open Minds Institute wynika, że 28,4% Rosjan uważa, iż katastrofa samolotu była celowym działaniem, a 8% badanych obarczyło winą Putina. Po katastrofie część wagnerowców podpisało kontrakt z Ministerstwem Obrony, przy czym nie było to nowe zjawisko, gdyż już od buntu Grupy Wagnera najemnicy przechodzili do rosyjskiej armii, wracali do domów, a nieliczni wstępowali do czeczeńskiego specnazu „Achmat”. Media ukraińskie opublikowały nagranie mające przedstawiać wagnerowców zapowiadających zemstę za śmierć dowódców. Realizacja takiego planu byłaby praktycznie niewykonalna, gdyż po buncie Grupa Wagnera została rozbrojona z ciężkiego sprzętu wojskowego, który zarekwirowało Ministerstwo Obrony na potrzeby Sił Zbrojnych Federacji Rosyjskiej. Po śmierci Prigożyna spółki wydobywające surowce w Afryce zostały zawieszone, jego żona zmieniła nazwisko na panieńskie - Kriażewa. Wedle rosyjskich mediów w październiku 2023 r. Ministerstwo Obrony zerwało kontrakt z Konkord Catering na żywienie rosyjskiej armii, podejmując współpracę z Grupą RBE, należącą do rosyjskiego biznesmena Andrieja Giennadiejewicza Szokina. Sankcje Związane z Libią Decyzją z dnia 14 października 2020 r. Rada Unii Europejskiej nałożyła na Prigożyna sankcje za udział w działaniach Grupy Wagnera w Libii, które zagrażały pokojowi, stabilności i bezpieczeństwu tego kraju, a sam Prigożyn złamał embargo na dostawy broni do Libii. Związane z Ukrainą W 2016 r. Departament Skarbu Stanów Zjednoczonych nałożył na Prigożyna sankcje z uwagi na wsparcie finansowe i technologiczne wysokich urzędników rosyjskich i kontakty biznesowe z Ministerstwem Obrony FR, wykorzystane do aneksji Krymu i konfliktu zbrojnego na Ukrainie. W 2017 r. sankcjami objęto również firmę Konkord Management and Consulting, powiązaną z działaniami wojennymi na wschodniej części Ukrainy. W 2019 roku Departament Skarbu USA objął sankcjami aktywa Prigożyna, w tym prywatne odrzutowce i jacht. W marcu 2022 r., po inwazji Rosji na Ukrainę, został objęty nowymi sankcjami ze strony Stanów Zjednoczonych. W związku z wojną na Ukrainie Prigożyn, jego syn Paweł i żona Lubow są objęci sankcjami: Unii Europejskiej, Ukrainy, USA, Wielkiej Brytanii, Kanady, Szwajcarii, Australii, Japonii i Nowej Zelandii. Część krajów objęło również sankcjami jego córkę Polinę i matkę Wiolettę. Wybory w USA i list gończy FBI W 2017 r. Kongres Stanów Zjednoczonych oskarżył Prigożyna o ingerencję w wybory prezydenckie. Przyczyną była działalność należącej do niego Agencji Badań Internetowych z siedzibą w Petersburgu, która za pomocą fikcyjnych profili oraz skradzionych tożsamości obywateli USA prowadziła kampanie dezinformacyjne. Oskarżony w oficjalnym oświadczeniu zaprzeczył, aby jego firma miała z tym związek. W 2018 r. prokuratura USA oskarżyła trzynastu Rosjan, w tym Prigożyna, o ingerencje w wybory. W lutym 2021 r. FBI wydało za Prigożynem list gończy, oferując nagrodę w wysokości ćwierć miliona dolarów za jego wydanie. W lutym 2022 r. Departament Stanu USA zaoferował 10 milionów dolarów za informacje o Prigożynie. 7 listopada 2022 r. Prigożyn przyznał, że interweniował w wybory w USA i zapowiedział kontynuowanie tej działalności. Serwis prasowy holdingu Konkord (w odpowiedzi na publikacje dziennikarzy Radia Swoboda i Bloomberg) opublikował oświadczenie Prigożyna o treści: W lutym 2023 r. w odpowiedzi na zapytanie dziennikarzy „Der Spiegel” o to, czy finansował działanie przedsiębiorstwa Prigożyn odpowiedział: Wojna na Ukrainie Krytyka resortu obrony Zdaniem USA Prigożyn był jedynym współpracownikiem Putina, który otwarcie skrytykował resort obrony, działanie armii na Ukrainie, strategię Rosji i ministra Szojgu. Ponadto chciał wysłać na front wszystkich głównodowodzących, odpowiedzialnych za złe decyzje. W odpowiedzi na pytania „Washington Post”, Prigożyn to zdementował, oskarżył redakcję o rozsiewanie histerycznych, nieobiektywnych plotek i porównał ją do śmietniska. Zdaniem Michaiła Chodorkowskiego Prigożyn mógł być współodpowiedzialny za zmianę głównodowodzącego siłami rosyjskimi i obsadzenie na tym stanowisku Siergieja Surowikina, o którym wyrażał się bardzo pozytywnie, chwaląc między innymi siłowe rozpędzenie demonstrantów podczas puczu moskiewskiego w 1991. Grupa Wagnera i rekrutacja W styczniu 2022 r. najemnicy z Grupy Wagnera zostali sprowadzeni pod ukraińską granicę z Mali. Pod koniec lutego „The Times” poinformował, że ponad 400 żołnierzy z Grupy Wagnera próbuje dokonać zamachu na prezydenta Zełenskiego. Jesienią 2022 r. potwierdził, że Prigożyn osobiście werbował żołnierzy do Grupy Wagnera na wojnę z Ukrainą spośród więźniów kolonii karnych, co udokumentowano nagraniem udostępnionego przez współpracowników Nawalnego. Służba prasowa Konkord nazwała mężczyznę na filmie „podobnym” do Prigożyna, a on sam skomentował to słowami: 9 lutego 2023 r. Prigożyn poinformował, że zaprzestał rekrutacji więźniów do Grupy Wagnera w wyniku sprzeciwu rosyjskiego kierownictwa wojskowego, co dzień później potwierdził Instytut Studiów nad Wojną. Bitwa o Bachmut Zrekrutowani z kolonii karnych wagnerowcy zostali skierowani głównie w okolicę Bachmutu. Kyryło Budanow poinformował, że skazańcami dowodzili profesjonalni i zmotywowani do walki wojskowi. Prigożyn twierdził, że szturm na miasto kosztuje Grupę Wagnera miliard dolarów miesięcznie, ponoszono również wysokie straty osobowe, pięciokrotnie większe niż strona ukraińska. Wedle szacunków ISW do Grupy Wagnera zrekrutowano od 40 do 50 tys. więźniów. W pierwszym tygodniu marca 2023 r. dziennikarze „The Guardian” i CNN (na podstawie danych wywiadów zachodnich) oszacowali straty po stronie rosyjskiej pod Bachmutem na ok. 20 do 30 tys. zabitych i rannych. Zdaniem strony ukraińskiej do 25 marca straty rosyjskie pod Bachmutem wyniosły około 40 tys. żołnierzy, w ogromnej większości wagnerowców, a wedle ukraińskiego majora Ołeksija Hetmana liczebność Grupy Wagnera zmniejszyła się z ponad 45 tys. do 7 tys. najemników. Prigożyn nie mógł uzupełnić składu osobowego więźniami, gdyż 9 lutego kierownictwo wojskowe zabroniło mu dalszej rekrutacji skazańców. Dlatego w marcu prowadzono kampanię, mającą na celu zachęcić rosyjskich mężczyzn do wstąpienia do Grupy Wagnera (reklamy wyświetlały się między innymi w serwisie pornograficznym Pornhub i serwisie TikTok). 14 kwietnia 2023 r. Prigożyn opublikował artykuł „Tylko uczciwa walka, żadnych porozumień”, w którym nazwał bitwę o Bachmut „maszynką do mielenia mięsa” (armatniego), określił sytuację na froncie jako impas, gdyż Ukraina nie odbiła miasta, a siły rosyjskie nie zajęły go w pełni. Poinformował, że wojska ukraińskie z Czasiw Jar codziennie wysyłają kolumny ze wsparciem, a żołnierze giną masowo. Napisał: Zwrócił uwagę, że Bachmut nie ma znaczenia strategicznego dla Rosji, co stawia sens tej bitwy pod znakiem zapytania. Nakreślił kilka scenariuszy zakończenia konfliktu. Najbardziej optymistyczny, czyli rosyjską kontrofensywę po zdobyciu Bachmutu i zajęcie nowych terenów, nazwał „mało prawdopodobnym”. W związku z tym stwierdził: Ogólna wymowa artykułu jest niejednoznaczna. Wiele mediów, w tym również rosyjskich, odczytało go jako skierowane do Putina wezwanie do zakończenia wojny (w rosyjskiej terminologii „operacji specjalnej”). Dzień później Prigożyn został zapytany, czy o to apeluje. Nie potwierdził i nie zaprzeczył, jednocześnie twierdząc, że główna myśl jego artykułu została zawarta w tytule. Konflikt z ministrem Szojgu Od lutego 2023 r. w związku z sytuacją w Bachmucie narastał konflikt między Prigożynem i resortem obrony, zwłaszcza ministrem Szojgu. Wzajemnie oskarżali się o niekompetencję, Prigożyn ostrzegał o możliwości okrążenia wagnerowców pod Bachmutem, obwiniał Ministerstwo Obrony za niedobory amunicji (potrzebował 10 ton miesięcznie) i wspólnie z popierającym go Kadyrowem próbował zorganizować grupę ludzi, którzy jawnie wystąpią przeciw Ministerstwu Obrony. W połowie lutego, w wyniku skargi Szojgu, Prigożyna przestano dopuszczać do państwowych mediów rosyjskich. Od tej pory korzystał z własnych lub społecznościowych. Opublikował zdjęcie przedstawiające zwłoki kilkudziesięciu wagnerowców i obwinił za ich śmierć Szojgu oraz Gierasimowa, których oskarżył również o zdradę stanu. Prigożyn atakował Szojgu, nazywał go arogantem lub biurokratą. Jednocześnie bronił swoich najemników. 23 lutego 2023 r. przyjechał w okolice Bachmutu, żeby złożyć życzenia wagnerowcom z okazji Dnia Obrońcy Ojczyzny. Twierdził, że Szojgu i Gierasimow: 20 marca wysłał list otwarty do ministra Szojgu (treść udostępnił w serwisie Telegram), w którym przestrzegał przed planowaną kontrofensywą ukraińską, zaapelował o podjęcie odpowiednich działań i napisał, że Grupa Wagnera kontroluje 70% Bachmutu. 23 marca Bloomberg poinformował, że Prigożyn planuje ograniczyć działania Grupy Wagnera na terenie Ukrainy i przenieść się do krajów afrykańskich, a jedną z przyczyn takiej decyzji miał być nierozwiązywalny konflikt z Ministerstwem Obrony. Bunt i marsz na Moskwę 23 czerwca 2023 r. Prigożyn oskarżył rosyjskie dowództwo o ostrzelanie rakietowe obozu wagnerowców. W nocy z 23 na 24 czerwca jednostki Grupy Wagnera przeszły z okupowanych przez Rosję obwodów wschodniej Ukrainy na teren rosyjskiego obwodu rostowskiego i jego stolicy Rostowa nad Donem. Prigożyn ogłosił, że jego ludzie opanowali obiekty wojskowe na terenie miasta i zapowiedział marsz na Moskwę, który nazwał „marszem sprawiedliwości”. Zażądał dymisji ministra obrony Siergieja Szojgu i szefa sztabu Walerija Gierasimowa, twierdząc równocześnie, że jego działania nie są próbą zamachu stanu. Zarazem podważył rosyjską narrację o wojnie w Ukrainie. W nagranym wystąpieniu stwierdził, że do wojny doszło, aby Szojgu mógł zostać marszałkiem, zaś wojna w Donbasie została wywołana w interesie oligarchów, którzy faktycznie rządzą w Rosji. 24 czerwca ministerstwo obrony zaprzeczyło, aby zaatakowało obóz wagnerowców, a w telewizyjnym wystąpieniu Władimir Putin nazwał działania Prigożyna zdradą, buntem, „wbiciem noża w plecy” i zapowiedział zdecydowane działania przeciwko Grupie Wagnera. FSB oskarżyło Prigożyna o próbę wywołania wojny domowej w Rosji, organizacji rebelii, wszczęło przeciw niemu postępowanie karne i zaapelowało do wagnerowców, aby nie wykonywali jego rozkazów, tylko wydali Prigożyna służbom. W obwodzie rostowskim ogłoszony został „stan operacji antyterrorystycznej”. Podczas walki z wagnerowcami zginęło 15 rosyjskich żołnierzy, zestrzelono śmigłowiec szturmowy i samolot transportowy. Wieczorem tego samego dnia Prigożyn, oficjalnie po rozmowach z białoruskim prezydentem Aleksandrem Łukaszenką, ogłosił, że wycofuje swoje oddziały maszerujące w kierunku Moskwy. Pieskow poinformował, że władze nie będą karać buntowników, oskarżenia wycofano, a Prigożyn ma wyjechać na Białoruś. Mimo doniesień o wyjeźdźie Prigożyna na Białoruś i utworzeniu tam obozu dla Grupy Wagnera, francuska prasa doniosła, że Prigożyn przebywa na Kremlu od co najmniej 1 lipca, a jego spotkanie z Władimirem Putinem potwierdził rzecznik Dmitrij Pieskow. Emerytowany generał US Army Robert Abrams ocenił jednak, że spotkanie było „mocno zainscenizowane” a szef Grupy Wagnera „prawdopodobnie nie żyje” lub przebywa w więzieniu. Decyzja Parlamentu Europejskiego 23 listopada 2022 r. Parlament Europejski uznał Rosję za państwo sponsorujące terroryzm, a europosłowie rozważali umieszczenie Grupy Wagnera na liście organizacji terrorystycznych. Służba prasowa Konkord poinformowała, że odpowiedź do Europarlamentu prześle Cyber Front Z. Następnego dnia Igor Elisiejew, prawnik Prigożyna, dostarczył Cyber Front Z futerał na skrzypce, zawierający młot kowalski z wygrawerowanym logotypem Grupy Wagnera i śladami sztucznej krwi na trzonku. Życie prywatne Ze słów Prigożyna wynika, że bratem jego dziadka był Efim Ilicz Prigożyn (ukr. Юхим Ілліч Пригожин), radziecki i ukraiński uczony, koordynator wydobywania rud uranu na terenie dzisiejszej Ukrainy, honorowy obywatel ukraińskiego miasta Żółte Wody. Prigożyn wspominał: Jego matka Wioletta Kirowna Prigożyna () jest właścicielką spółki Konkord Management i Consulting, należącej do holdingu Konkord, która była przedmiotem zainteresowania amerykańskiej prokuratury, gdyż Kongres Stanów Zjednoczonych wiązał ją z ingerencją w wybory w USA w 2016 r., polegającą na wsparciu Donalda Trumpa, przy jednoczesnym szkodzeniu wizerunkowi Hillary Clinton. Spółka została objęta sankcjami za wspieranie wojny na Ukrainie. Jego żona Lubow Walentinowna Prigożyna () jest właścicielką spółki Agat, należącej do holdingu Konkord. Jest z wykształcenia farmaceutką, prowadzi w Petersburgu „Muzeum czekolady” i spa. Mają dwoje dzieci: córkę Polinę ur. 1992 r. i syna Pawła ur. 1998 W 2002 r. Prigożyn wspólnie ze swoimi dziećmi napisał książkę Indragizuk z bajkami, wymyślonymi przez Polinę i Pawła (na okładce dzieci figurują jako autorzy). Pawieł zarządza pięcioma spółkami, które uprzednio należały do jego matki. Z ustaleń dziennikarzy „Sobiesiednika” wynika, że w 2019 r. Polina została właścicielką spółki Kredo, założonej przez jej ojca i uprzednio należącej do jej matki. W 2017 r. spółka przynosiła 9 mln rubli strat, zaś w 2019 r. odnotowała 99 mln rubli zysku, przy czym w 2019 r. zatrudniała tylko jednego pracownika i nie brała udziału w żadnych zamówieniach publicznych. Poglądy polityczne Podczas puczu moskiewskiego popierał Jelcyna i jego zwolenników, a po latach stwierdził, że była to błędna decyzja. W 2020 r. (wedle ustaleń dziennikarzy serwisu Meduza) rozważał start w wyborach do Dumy z ramienia prawicowej partii Rodina. Prigożyn to zdementował, poinformował, że nie należy do partii Rodina, ale odnosi się do niej z sympatią. W 2022 r. Meduza poinformowała, że Prigożyn rozważa założenie własnego ruchu politycznego, który w przyszłości może stać się partią. Instytut Studiów nad Wojną twierdził, że Prigożyn planował skupiać wokół siebie prowojenne środowiska, deklarujące poparcie dla Putina o poglądach konserwatywnych i patriotycznych. Spory sądowe z mediami W czerwcu 2016 r. Prigożyn rozpoczął spór sądowy z przedsiębiorstwem Yandex, prowadzącym popularną w Rosji wyszukiwarkę internetową o tej samej nazwie. Domagał się usunięcia z wyszukiwarki linków do 22 artykułów (opublikowanych między innymi w serwisach: Fundacji Walki z Korupcją, Nowej gaziety i Fontanka.ru), w których opisano Agencję Badań Internetowych oraz szczegóły kontaktów jego firm z Ministerstwem Obrony. Zdaniem portalu Meduza Prigożyn złożył trzy podobne pozwy wobec Mail.ru i jeden przeciw Google. W lipcu 2022 r. Yandex zmienił wyniki zapytań w oparciu o prawo do bycia zapomnianym. Usunął linki do materiałów dotyczących skazania Prigożyna w młodości, łączące go z tzw. „fabryką trolli” i Grupą Wagnera. Portal Meduza usunął jeden z artykułów na skutek wyroku sądowego. W 2021 r. Prigożyn złożył pozwy przeciwko liberalnej stacji radiowej Echo Moskwy i jej redaktorowi naczelnemu Aleksiejowi Wieniediktowi, za publikacje sugerujące, iż jest właścicielem Grupy Wagnera. O zniesławienie pozwał również Aleksieja Nawalnego oraz opozycyjnego dziennikarza Wiktora Anatolewicza Szenderowicza. W grudniu 2021 r. pozwał Eliota Higginsa, założyciela Bellingcat, za wpisy w serwisie Twitter (Higgins pisał, że Prigożyn jest odpowiedzialny za działania Grupy Wagnera). W lutym 2022 r. pozwał Bellingcat oraz właściciela serwisu społecznościowego Pikabu. Prigożyn złożył również zawiadomienie do rosyjskiej Prokuratury Generalnej w sprawie YouTube i Google. Opowiadał się za uznaniem serwisów za niepożądane i ograniczeniem do nich dostępu w Rosji. Większość sporów sądowych dotyczyła Grupy Wagnera i miała miejsce przed tym, zanim Prigożyn oficjalnie przyznał się do jej założenia, ale nie bycia jej właścicielem, co stanowiło przedmiot niektórych pozwów, przy czym wcześniej za założyciela Grupy Wagnera uważano wyłącznie Dmitrija Utkina. Filmy Prigożyn był jednym z producentów filmu wojennego „Rżew” (ros. „Ржев”) z 2019 r., którego akcja dzieje się podczas bitwy pod Rżewem (1942 r., ofensywa Armii Czerwonej). W sierpniu 2021 r. odbyła się premiera filmu „Sołncepiok” (ros. „Солнцепёк”), którego Prigożyn był producentem. Tytuł oznacza „skwar, upał” i zarazem system artyleryjski TOS-1. Film dotyczy wojny w Donbasie i udziału Grupy Wagnera w wydarzeniach, zaś strona ukraińska uznała go za skrajną propagandę, robiącą „bohaterów z bandytów”. W listopadzie 2021 r. premierę miał film pod tytułem „Szesnasty” (ros. „16-й”), reklamowany podtytułem „spowiedź Prigożyna”. Jest to komedia o wyborach prezydenckich w USA, wygranych przez Trumpa za pomocą rosyjskich hakerów. 5 października 2022 r. odbyła się premiera dokumentu o Grupie Wagnera „Najlepsi w piekle” (ros. „Лучшие в аду”), którego Prigożyn był producentem i jednym z autorów scenariusza. Poinformował, że zdjęcia kręcono w warunkach bojowych, a aktorzy naprawdę znajdowali się pod obstrzałem. Film został udostępniony nieodpłatnie w internecie. Zdaniem twórców do 20 października obejrzało go ponad 100 milionów osób. Nagrody Pod względem liczby posiadanych medali Prigożyn przewyższał generała Surowikina i posiadał medal, którego nie przyznano ministrowi Szojgu. Otrzymał następujące nagrody i odznaczenia: Medal pamięci z okazji trzechsetlecia Petersburga (2003 r.) Order Uznania Republiki Środkowoafrykańskiej Order „Za zasługi dla Ojczyzny” I i II stopnia Order „Za zasługi dla Ojczyzny” IV stopnia, przyznany dekretem W. Putina z 22.05.2014 Tytuł honorowy Bohater Federacji Rosyjskiej (2022 r.) Gwiazdę „Za bojowe zasługi”, Krzyż Walecznych i Order Zasług Handlowych Republiki Środkowoafrykańskiej Order Aleksandra Newskiego Dwa Ordery Męstwa Order „Za zasługi wojskowe” Order Przyjaźni Medal „Za powrót Krymu” Medal „Pamięci Bohaterów Ojczyzny” Medal Ministerstwa Obrony „Za wzmocnienie wspólnoty wojskowej” Medal Generała Armii Chrulowa Libijski „Order za Odwagę” Sudański Order Republiki (2018 r.) i „Order Dwóch Nilów” (2020 r.) Krzyż Bojowy z Burkina Faso We wrześniu 2022 r. na pogrzebie żołnierza z Grupy Wagnera pojawił się z orderami „Bohater DRL” i „Bohater ŁRL”. Raporty Prigożyn pojawia się w ponad stu raportach Instytutu Studiów nad Wojną w kontekście: działalności Grupy Wagnera, jej finansowania, wojny w Ukrainie, działalności w Libii, dezinformacji i wewnętrznej sytuacji w Rosji. W 2014 r., na początku kryzysu na Ukrainie, Zespół Reagowania na Incydenty Bezpieczeństwa Komputerowego, prowadzony przez ABW, zauważył wzrost aktywności prorosyjskich komentarzy w polskim internecie, co wiązano z działalnością Agencji Badań Internetowych Prigożyna. Rzecz została przedstawiona w „Raporcie o stanie bezpieczeństwa cyberprzestrzeni RP w 2014 roku”. W 2017 r. Polski Instytut Spraw Międzynarodowych opublikował raport autorstwa Marcina A. Piotrowskiego „Amerykańskie oceny dotyczące ingerencji Rosji w przebieg wyborów prezydenckich w USA”. W 2018 r. Robert Mueller (dyrektor FBI w latach 2001–2013) opublikował raport „Internet Research Agency Indictment” na temat Agencji Badań Internetowych i Prigożyna. Przypisy Bohaterowie Federacji Rosyjskiej Ludzie urodzeni w Petersburgu Odznaczeni Orderem „Za zasługi dla Ojczyzny” Ofiary katastrof lotniczych w Rosji Pochowani w Petersburgu Rosyjscy przedsiębiorcy Rosyjscy przestępcy Urodzeni w 1961 Zmarli w 2023

32464

https://pl.wikipedia.org/wiki/Janusz%20Korwin-Mikke

Janusz Korwin-Mikke

Janusz Ryszard Korwin-Mikke, krótko Korwin (ur. 27 października 1942 w Warszawie) – polski polityk, publicysta i brydżysta, z wykształcenia filozof. W czasach PRL zajmował się aktywizmem, za który w latach 60. XX wieku był dwukrotnie więziony; potem działał m.in. wydawniczo, do lat 80. będąc członkiem Stronnictwa Demokratycznego. Od początku III RP startował w 29 wyborach (w trzech z powodzeniem), w tym pięciokrotnie kandydował na urząd prezydenta RP – we wszystkich kolejnych głosowaniach w latach 1995–2015. Założył cztery partie i im przewodniczył; były to kolejno: Unia Polityki Realnej (UPR; 1990–1997, 1999–2002), Wolność i Praworządność (WiP; 2009–2011), Kongres Nowej Prawicy (KNP; 2011–2015), Koalicja Odnowy Rzeczypospolitej Wolność i Nadzieja (KORWiN; 2015–2022). W 2019 został także jednym z liderów federacyjnej partii Konfederacja Wolność i Niepodległość. Był posłem na Sejm I i IX kadencji (1991–1993, 2019–2023) oraz posłem do Parlamentu Europejskiego VIII kadencji (2014–2018). Życiorys Pochodzenie i młodość Część jego rodziny pochodziła ze Szwecji, następnie zamieszkiwała Saksonię; osiedliła się w Polsce w czasach saskich. Janusz Korwin-Mikke urodził się 27 października 1942 w okupowanej przez Niemców Warszawie jako jedyne dziecko Ryszarda Mikkego (1911–1966) oraz Marii z Rosochackich (1917–1944). Jego ojciec przed wojną był kierownikiem wydziału konstrukcji silników w Państwowych Zakładach Lotniczych. Stryjem Janusza był pułkownik Tadeusz Mikke, który poległ w kampanii wrześniowej. Po śmierci matki podczas powstania warszawskiego jego wychowaniem zajęła się babka (ojciec został po wojnie na rok osadzony w więzieniu), a następnie macocha. Uczył się w VI Liceum Ogólnokształcącym im. Tadeusza Reytana w Warszawie, w którym w 1959 uzyskał maturę. W szkole średniej wstąpił do 1 Warszawskiej Drużyny Harcerskiej im. Romualda Traugutta „Czarna Jedynka”. Po zdaniu egzaminu dojrzałości rozpoczął studia na Wydziale Matematyki Uniwersytetu Warszawskiego i od drugiego roku studiów matematycznych zaczął uczęszczać na zajęcia na drugim kierunku – filozofii – na Wydziale Filozofii i Socjologii tej samej uczelni. 13 kwietnia 1964 za kolportaż ulotek wzywających do wiecu przeciwko represjom wobec sygnatariuszy Listu 34 został zatrzymany i następnie tymczasowo aresztowany do 23 kwietnia 1964. Po opuszczeniu aresztu okazało się, że Służba Bezpieczeństwa zabrała z uczelni jego dokumenty. Uniemożliwiło mu to dalsze studiowanie matematyki, chociaż do uzyskania absolutorium zabrakło dwóch egzaminów. Otrzymał jednakże drugi indeks i przez kolejne lata zaliczał przedmioty na kierunkach: prawo, socjologia, psychologia i filozofia. W marcu 1968 w związku z udziałem w protestach studenckich został powtórnie aresztowany (przetrzymywany w areszcie do lipca tegoż roku) i relegowany z uczelni. Dzięki wstawiennictwu dziekana Wydziału Filozofii i Socjologii Klemensa Szaniawskiego odzyskano skonfiskowane przez SB dokumenty studenckie. W rezultacie tych działań mógł wznowić naukę w trybie eksternistycznym. W 1969 uzyskał tytuł zawodowy magistra filozofii na podstawie pracy pt. Metodologiczne aspekty poglądów Stephena Toulmina, napisanej pod kierunkiem Henryka Jankowskiego. Pozostałych kierunków studiów nie dokończył. W latach 1969–1974 był pracownikiem naukowym – najpierw w Instytucie Transportu Samochodowego, następnie na Uniwersytecie Warszawskim w Zespole Badań nad Informacją i Techniką Podejmowania Decyzji kierowanym przez Klemensa Szaniawskiego. Po rozwiązaniu zespołu i zwolnieniu wszystkich pracowników przez władze UW nie odwołał się od tej decyzji, co uczynili jego koledzy, którzy dzięki wsparciu ze strony związków zawodowych zostali przywróceni do pracy na uczelni. W poszukiwaniu źródeł utrzymania wznowił karierę zawodowego brydżysty (z gry w brydża utrzymywał się także na studiach). Efektem wysokiego poziomu gry był awans do kadry narodowej. Źródłem dochodów były również w tym czasie honoraria ze sprzedaży podręczników brydżowych. W brydżu uzyskał tytuł mistrza krajowego. Wraz z mistrzem świata Andrzejem Macieszczakiem napisał pięć podręczników brydżowych pod nazwiskiem Janusz Mikke. Autor felietonów publikowanych w miesięczniku „Brydż” (które w 1993 ukazały się w zbiorze pt. Pewnego razu...). Działalność polityczna PRL W 1957 należał do Związku Młodzieży Socjalistycznej. W latach 1962–1982 należał do Stronnictwa Demokratycznego, z którego wystąpił w okresie stanu wojennego, na znak protestu przeciwko poparciu przez SD w Sejmie ustawy o przymusie pracy (tzw. ustawa anty-pasożytnicza). Dwudziestoletni okres członkostwa – jako szeregowy członek – w tej organizacji uzasadniał (oprócz chęci działalności politycznej) możliwością dostępu do wewnętrznego biuletynu informacyjnego (z przedrukami artykułów zagranicznych) oraz tolerowaniem przez władze SD jego działalności opozycyjnej. Po nieudanych próbach wpływu na ruch „Solidarność” zaczął go krytykować. W 1978 założył Officynę Liberałów (wydawnictwo drugiego obiegu). Do momentu wprowadzenia stanu wojennego wydawnictwo opublikowało około 25 książek i broszur, niemal wyłącznie polskich autorów, najczęściej o tematyce ekonomicznej (w tym mało znane dzieła autorstwa Adama Heydla oraz Ferdynanda Zweiga przypominające tradycje polskiej myśli liberalnej okresu międzywojennego), a także bieżącą publicystykę polityczną (np. pracę Stanisława Ehrlicha). Officyna Liberałów publikowała również książki sprzedawane w kilku tysiącach egzemplarzy, np. W cieniu Katynia Stanisława Swianiewicza. Największa liczba pozycji o problemach społeczno-politycznych Polski została napisana przez samego Janusza Korwin-Mikkego. Także w 1978 rozpoczęło działalność prywatne seminarium „Prawica-Liberalizm-Konserwatyzm”, które funkcjonowało przez kilka lat w mieszkaniu Janusza Korwin-Mikkego w Warszawie. Uczestnikami seminarium byli studenci warszawskich uczelni, m.in. Piotr Aleksandrowicz, a tematyka zajęć dotyczyła zagadnień funkcjonowania państwa liberalnego. Razem ze swoim stryjem, publicystą katolickim Jerzym Mikkem, próbował przyłączyć się do tzw. komisji ekspertów przy komitecie strajkowym stoczniowców szczecińskich w sierpniu 1980. Szefowie komisji dokooptowali do swego grona tylko stryja, jednocześnie rezygnując z zaproponowanej przez Janusza Korwin-Mikkego współpracy. Decyzję swą uzasadnili jego nieodpowiedzialnością i ekscentrycznością poglądów. Kiedy próbował sprzedawać wśród strajkujących robotników swoje wydawnictwa, został siłą usunięty z terenu zakładu. W późniejszym czasie został doradcą NSZZ Rzemieślników Indywidualnych „Solidarność”. Umożliwiło mu to wzięcie udziału w I Krajowym Zjeździe Delegatów NSZZ „Solidarność”, który odbył się we wrześniu i październiku 1981 w Gdańsku. Skrytykował tam decyzje podjęte przez zjazd z powodu uchwalenia jednocześnie dwóch sprzecznych w jego ocenie programów gospodarczych: mieszanego modelu planowo-rynkowego autorstwa Stefana Kurowskiego oraz propozycji utrzymania ekonomiki socjalistycznej zaproponowanej przez Ryszarda Bugaja i Waldemara Kuczyńskiego. Jego zdaniem ta dwoistość poglądów świadczyła o słabości całej organizacji. W 1981 opublikował swoje postulaty na XII Kongres Stronnictwa Demokratycznego w broszurze pt. Mała niebieska książeczka. Wezwał członków SD do odrzucenia ideologii PZPR i wprowadzenia w Polsce zasad wolnego rynku. Nawoływał również do przyjęcia nowych wzorców ideowych i oparcia programu tej partii na twórczości ekonomisty Adama Krzyżanowskiego, dawnego członka SD. Podjęcie postulowanych przez niego działań miało doprowadzić – jego zdaniem – do przekształcenia SD w dużą partię konserwatywno-liberalną. Nowe władze SD nie podjęły żadnego z przedstawionych przez niego postulatów. W 1981 powołał do życia Narodową Federację na rzecz Wolnej Gospodarki, której celem miało być popularyzowanie idei konserwatywnego liberalizmu w Polsce. Sygnatariuszami federacji byli m.in. Edward Lipiński, Stefan Kisielewski, Gabriel Janowski i Jacek Maziarski. Przygotowania do ogólnopolskiego zjazdu stowarzyszenia przerwało wprowadzenie stanu wojennego. W marcu 1982 został zatrzymany za kolportaż wydawnictw drugiego obiegu, a następnie internowany w Białołęce na okres od 9 kwietnia do 13 lipca 1982. W czasie pobytu w ośrodku odosobnienia poznał się ze Stanisławem Michalkiewiczem. Po zwolnieniu z internowania podpisał tzw. deklarację lojalności. W okresie stanu wojennego kontynuował działalność Officyny Liberałów. Znakiem firmowym wydawnictwa była seria „Biblioteczka Laureatów Nobla”, w ramach której ukazywały się m.in. publikacje ekonomistów liberalnych: Friedricha von Hayeka oraz Miltona Friedmana. W 1984 postanowił wznowić niejawną działalność polityczną i założył wraz ze Stefanem Kisielewskim Partię Liberałów „Prawica”, jednak przedsięwzięcie to zakończyło się niepowodzeniem. W 1986 Janusz Korwin-Mikke rozpoczął wydawanie kwartalnika konserwatywno-liberalnego „Stańczyk”. Zaczęli w nim publikować autorzy wywodzący się z kilku ośrodków myśli konserwatywno-liberalnej w kraju (w tym Mirosław Dzielski), co sprzyjało wymianie poglądów oraz integracji tych środowisk i wkrótce doprowadziło do powstania nowej organizacji politycznej. W 1987 został koordynatorem nowo powstałego Ruchu Polityki Realnej (w 1989 przekształconego w Unię Polityki Realnej). 14 listopada 1987 listę sygnatariuszy RPR podpisało 15 osób, m.in.: Krzysztof Bąkowski, Ryszard Czarnecki, Tomasz Gabiś, Stefan Kisielewski, Andrzej Maśnica, Stanisław Michalkiewicz, Janusz Korwin-Mikke, Andrzej Sadowski oraz Robert Smoktunowicz. Za najwyższą wartość uczestnicy RPR uznali wolność. Zadeklarowali, iż pragną, aby RPR stał się koalicją konserwatystów, liberałów, ludowców, monarchistów i narodowców. W 1988 Janusz Korwin-Mikke otrzymał zaproszenie jako przedstawiciel RPR (razem z Robertem Smoktunowiczem) do wzięcia udziału w odbywającym się w Pizie Kongresie Międzynarodówki Liberalnej. Przystąpił do powołanego 18 grudnia 1988 Komitetu Obywatelskiego przy Lechu Wałęsie. W 1989 wziął udział w konkursie ogłoszonym przez Centralny Urząd Planowania na projekt systemu podatkowego w Polsce i zdobył w nim I nagrodę. System był oparty na podatkach: olborze, podymnym, łanowym i pogłównym. W wyborach parlamentarnych w tym samym roku kandydował do Senatu w województwie wrocławskim (konkurując m.in. z kandydatami wspieranymi przez Komitet Obywatelski i „Solidarność”). W głosowaniu zajął 9. miejsce spośród 11 kandydatów. III RP 28 paW 1990 założył tygodnik „Najwyższy CZAS!”, którego wydawcą był do października 2007 i w którym publikował swoje felietony. W początkach października 1990 doszło w UPR do rozłamu. Podczas konwentu partyjnego część działaczy próbowała dokonać zmiany na stanowisku prezesa i odwołać Janusza Korwin-Mikkego. Po nieudanej próbie secesjoniści ogłosili powstanie nowej partii o podobnej nazwie na czele z biznesmenem Sławomirem Jarugą. Pozostali delegaci wybrali Janusza Korwin-Mikkego ponownie na stanowisko prezesa oraz udzielili mu poparcia w starcie do prezydentury. Nie zdołał on jednakże zebrać wymaganej liczby podpisów poparcia, by wystartować w wyborach prezydenckich. Do kolejnego rozłamu w UPR doszło w 1995, gdy grupa konserwatywnych działaczy skrytykowała Janusza Korwin-Mikkego za nieudzielenie poparcia Lechowi Wałęsie w drugiej turze wyborów prezydenckich. Na zjeździe partii doprowadzili oni do usunięcia go z funkcji prezesa i powołali na to stanowisko wiceprezesa UPR Mariusza Dzierżawskiego. Kiedy władze UPR nie zatwierdziły tego wyboru, frakcja konserwatywna, wśród których było kilku założycieli UPR, postanowiła opuścić partię i powołać w styczniu 1996 nowe ugrupowanie pod nazwą Stronnictwo Polityki Realnej. Konserwatywno-Liberalną Partią UPR Janusz Korwin-Mikke kierował do 1997, kiedy to złożył rezygnację z funkcji prezesa, przyjmując odpowiedzialność za porażkę opartego na tym ugrupowania komitetu wyborczego w wyborach do Sejmu. Jednocześnie wskazał na swojego następcę dotychczasowego wiceprezesa UPR Stanisława Michalkiewicza. W 1999 ponownie objął tę funkcję, ustępując tym razem ze stanowiska w 2002 po nieudanych dla UPR wyborach samorządowych. Swoją powtórną dymisję uzasadnił chęcią przekazania władzy w partii w ręce działaczy młodszego pokolenia. W latach 1991–1993 Janusz Korwin-Mikke był posłem z okręgu poznańskiego na Sejm I kadencji. Trzyosobowe Koło Parlamentarne UPR (pierwotnie określane jako klub) w Sejmie przedłożyło kilkanaście projektów ustaw, wśród nich m.in. projekt konstytucji (autorstwa Stanisława Michalkiewicza), większościową ordynację wyborczą, ustawę o Radzie Stanu, ustawę reprywatyzacyjną oraz ustawę o zmianie pozycji prawnej związków zawodowych, z których żadna nie została uchwalona w toku procesu legislacyjnego. Jedyną skuteczną inicjatywą parlamentarzystów UPR było przegłosowanie przez Sejm w dniu 28 maja 1992 uchwały lustracyjnej osób zajmujących wysokie stanowiska państwowe, skutkującą utworzeniem tzw. listy Macierewicza. Janusz Korwin-Mikke był jednym z najbardziej aktywnych mówców Sejmu I kadencji. Czasami zachowywał się jednak jak mówca wiecowy – dużo nieprzychylnych komentarzy wywołały użyte przez niego w trakcie debaty budżetowej słowa „rząd rżnie głupa” albo nazwanie strajkujących nauczycieli „zdesperowanym motłochem”. Przez większość posłów uznawany był za ekscentryka i skandalistę o utopijnych poglądach. Kandydował bez powodzenia w kolejnych wyborach parlamentarnych w 1993, 1997 i 2001, w wyborach do PE w 2004 oraz w 2004 dwukrotnie w wyborach uzupełniających do Senatu. W trakcie kampanii w 2001, będąc kandydatem na senatora z ramienia koalicji Blok Senat 2001, popadł w konflikt z gazetą „Wieczór Wrocławia”, na łamach której opublikowano artykuł pt. Za Hitlera było lepiej, sugerujący, że Janusz Korwin-Mikke podczas spotkania z wyborcami we Wrocławiu popierał działania Adolfa Hitlera. W reakcji działacze współtworzącej blok Unii Wolności zaapelowali do popierającej kandydata Platformy Obywatelskiej o wycofanie jego kandydatury. Janusz Korwin-Mikke pozwał redakcję gazety. Sąd Okręgowy we Wrocławiu uwzględnił jego powództwo, nakazując przeproszenie i sprostowanie. W 2002 bezskutecznie kandydował z listy UPR do sejmiku mazowieckiego. W 2005 zainicjował partię Platforma Janusza Korwin-Mikke w celu startu z jej komitetu kandydatów UPR w wyborach parlamentarnych w tym samym roku. Sam nie przystąpił wówczas do nowej partii, lecz jako członek UPR z jej listy kandydował po raz kolejny do Sejmu w okręgu warszawskim. W 2006 zdecydował się na start w wyborach samorządowych jako kandydat na prezydenta miasta stołecznego Warszawa. Wybory przegrał, zajmując 4. miejsce za Kazimierzem Marcinkiewiczem, Hanną Gronkiewicz-Waltz i Markiem Borowskim z wynikiem 2,3%. Kandydował w tych wyborach bez powodzenia także do sejmiku mazowieckiego, a w maju 2007 w przedterminowych wyborach wojewódzkich w podlaskim. W przedterminowych wyborach parlamentarnych w 2007 bezskutecznie ubiegał się o mandat poselski z pierwszego miejsca na liście Ligi Polskich Rodzin w okręgu gdańskim w ramach porozumienia LPR, UPR i Prawicy Rzeczypospolitej pod nazwą Liga Prawicy Rzeczypospolitej. W trybie wyborczym wygrał sprawę z Zygmuntem Wrzodakiem, który zarzucił mu popieranie aborcji. W trybie wyborczym został pozwany również przez Partię Kobiet, za nazwanie jej „partią ekshibicjonistek”, Sąd Apelacyjny w Warszawie rozstrzygnął sprawę na jego korzyść. 17 października 2009 wystąpił z UPR, motywując to swoim sprzeciwem wobec udzielenia absolutorium prezesowi tego ugrupowania, Bolesławowi Witczakowi. Przystąpił także do Platformy JKM (przekształconej następnie w Wolność i Praworządność) i stanął na jej czele. W 2010 ponownie kandydował na prezydenta Warszawy. Zajął 4. miejsce spośród 11 kandydatów z wynikiem 3,9% głosów. Równocześnie bezskutecznie kandydował do sejmiku mazowieckiego. Kandydował w międzyczasie także czterokrotnie na urząd prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej. W 1995 i 2000 z ramienia UPR, w 2005 jako kandydat Platformy JKM z poparciem UPR, w 2010 jako kandydat partii Wolność i Praworządność. W drugiej turze wyborów w 2010 zasugerował poparcie Jarosława Kaczyńskiego. 25 marca 2011 została zarejestrowana partia Unia Polityki Realnej – Wolność i Praworządność (powołana przez działaczy Wolności i Praworządności oraz grupy działaczy UPR), której Janusz Korwin-Mikke został prezesem. Dzień wcześniej doszło do zakończenia prawnej likwidacji WiP, wyrejestrowanej 6 października 2010. 12 maja 2011 UPR-WiP przyjęła nazwę Kongres Nowej Prawicy. W 2013 Janusz Korwin-Mikke był kandydatem KNP w wyborach uzupełniających do Senatu w okręgu rybnickim, uzyskując 7,9%. W 2014 kierowany przez niego KNP w wyborach do Europarlamentu zajął 4. miejsce z wynikiem 7,2% głosów. Janusz Korwin-Mikke wywalczył jeden z czterech mandatów przypadających temu ugrupowaniu, otrzymując w okręgu śląskim 67 928 głosów. 5 stycznia 2015 został zastąpiony na funkcji prezesa KNP przez Michała Marusika. Kilkanaście dni później ogłosił powstanie nowej partii pod nazwą Koalicja Odnowy Rzeczypospolitej Wolność i Nadzieja (KORWiN), której został prezesem (w 2021 człon „Koalicja” w nazwie partii zastąpiono członem „Konfederacja”). Został po raz piąty z rzędu kandydatem swojego ówczesnego ugrupowania w wyborach prezydenckich w 2015. Poparli go również działacze partii Dzielny Tata. W przeprowadzonych 10 maja 2015 wyborach zajął 4. miejsce, zdobywając 486 084 głosy, co stanowiło 3,3% głosów ważnych. Zapowiedział, że nie poprze żadnego z kandydatów, którzy weszli do drugiej tury. W wyborach parlamentarnych w tym samym roku otwierał listę wyborczą partii KORWiN w Warszawie, nie uzyskując mandatu (ugrupowaniu zabrakło ćwierć punktu procentowego do przekroczenia progu). W styczniu 2018 zapowiedział rezygnację z mandatu europosła. W Europarlamencie VIII kadencji zasiadał do 1 marca 2018. Zwolniony przez niego mandat w Parlamencie Europejskim objął Dobromir Sośnierz. Ubiegał się o stanowisko prezydenta Warszawy w wyborach samorządowych w tym samym roku, zajął 7. miejsce na 14 kandydatów. W tych samych wyborach kandydował także na radnego miejskiego, nie zdobywając mandatu radnego. W grudniu 2018 zawarł w imieniu partii KORWiN koalicję powołaną na wybory do Parlamentu Europejskiego w 2019 z Ruchem Narodowym, która w lutym 2019 przyjęła nazwę Konfederacja KORWiN Braun Liroy Narodowcy. Kandydował z jej listy ponownie do PE, formacja ta nie przekroczyła progu wyborczego i nie uzyskała żadnych mandatów. W wyborach parlamentarnych w 2019 został wybrany do Sejmu z okręgu stołecznego z listy Konfederacji (funkcjonującej już jako federacyjna partia Konfederacja Wolność i Niepodległość). Wziął następnie udział w zorganizowanych przez tę partię prawyborach mających wyłonić jej kandydata w wyborach prezydenckich w 2020 (nie uzyskał nominacji). 15 października 2022 ustąpił z funkcji prezesa partii KORWiN (zastąpił go Sławomir Mentzen), został wówczas wybrany przez aklamację na honorową funkcję prezesa-założyciela partii (która w następnym miesiącu przyjęła nazwę Nowa Nadzieja). W wyborach parlamentarnych w 2023 kandydował do Sejmu jako lider listy Konfederacji z okręgu numer 20 obejmującego obszar powiatów grodziskiego, legionowskiego, nowodworskiego, otwockiego, piaseczyńskiego, pruszkowskiego, warszawskiego zachodniego i wołomińskiego (województwo mazowieckie). Na finiszu kampanii kontrowersje wzbudziły jego wypowiedzi o pedofilii. Ostatecznie zdobywając 9939 głosów nie uzyskał reelekcji. Po wyborach został zawieszony w prawach członka Konfederacji oraz wykluczony z Rady Liderów partii. Współprzewodniczący partii Krzysztof Bosak określił kroki podjęte wobec Mikkego jako „dopełnienie zmiany pokoleniowej w środowisku konserwatywno-liberalnym”. 28 października 2023 po kongresie partii Nowa Nadzieja, jej prezes Sławomir Mentzen, poinformował, że Korwin-Mikke nie będzie kandydował z list Konfederacji w kolejnych wyborach. Działalność społeczna W 2000 był jednym z dwóch kandydatów na prezesa Polskiego Związku Szachowego (zgłoszonym przez Andrzeja Filipowicza), przegrał ze Stanisławem Łobaziewiczem. W tym samym roku uczestniczył w rozegranej w Radomiu symultanie byłego mistrza świata Anatolija Karpowa (partię poddał po 19 posunięciach). W 2007 założył Fundację Indywidualnego Kształcenia. Został członkiem honorowym Klubu Zachowawczo-Monarchistycznego. Działalność publicystyczna Teksty publicystyczne Janusz Korwin-Mikke zaczął publikować na przełomie lat 60. i 70. Najczęściej ukazywały się one w owym okresie w tygodniku akademickim „Student” oraz w tygodniku Stowarzyszenia „Pax” – „Konfrontacje”, a także sporadycznie w czasopismach: „Polityka”, „Kultura”, „Tygodnik Kulturalny”, „Problemy”, „Życie Literackie”, „Tygodnik Demokratyczny”, „Tygodnik Powszechny” oraz „Literatura na Świecie”. Początkowo twórczość dotyczyła głównie problematyki nauki i szkolnictwa wyższego, systemu oświaty oraz spraw związanych z rodziną. Publicystykę społeczno-polityczną oraz ekonomiczną rozpoczął w drugiej połowie lat 70., publikując we własnym wydawnictwie Officyna Liberałów teksty m.in. krytykujące system powszechnych ubezpieczeń społecznych (Ubezpieczenia) oraz manifest programowy potencjalnej partii konserwatywno-liberalnej (Program Liberałów). W latach 1980–1982 przedstawił w szeregu artykułów swoją wizję odbudowy i wyjścia polskiej gospodarki z etatyzmu. W kolejnych artykułach opublikowanych w pierwszej połowie lat 80. wskazywał źródła wzrostu ekonomicznego i krytykował niewystarczające jego zdaniem działania władz reformujących gospodarkę. W swojej ówczesnej publicystyce starał się udowodnić, iż główny konflikt pomiędzy władzą a społeczeństwem nie sprowadza się do dylematu autokracja – demokracja, lecz etatyzm – wolność gospodarcza, tak więc przyszły spór o kształt ustrojowy państwa rozegra się pomiędzy etatystami a liberałami. Przyjął również zasadę, aby publikować jak najwięcej swoich poglądów w oficjalnej prasie w celu dotarcia z nimi do maksymalnej liczby odbiorców, nawet wbrew zarzutom środowisk opozycyjnych o współpracę z władzami. Pod koniec lat 80. nastąpił wzrost zainteresowania czytelników i wydawców publicystyką Janusza Korwin-Mikkego. Jego felietony ukazywały się m.in. w czasopismach: „Ład”, „Brulion”, „Wprost”, „Młoda Polska”, „Przegląd Tygodniowy”, „Stańczyk”, „Nie” oraz „Tygodnik Demokratyczny”. W 1990 został laureatem dwóch nagród: nagrody Stowarzyszenia Dziennikarzy Polskich im. Antoniego Słonimskiego (za prowokacje intelektualne) oraz Nagrody Kisiela (za odwagę, zdecydowane poglądy, gotowość bronienia swoich racji i wizjonerstwo). W wypowiedziach dotyczących ustroju Polski szlacheckiej doszukiwał się jego liberalnych elementów, m.in. broniąc instytucji liberum veto. Wiek XIX natomiast jako wiek kapitalizmu uznaje za apogeum rozwoju cywilizacji europejskiej (powołując się na ówczesny w jego ocenie duch niezależności, przedsiębiorczości, odpowiedzialności oraz oszczędności), a także stawiając ten okres w opozycji do czasów współczesnych, w których jego zdaniem dominuje system socjalny. Najwięcej miejsca w swojej publicystyce Janusz Korwin-Mikke poświęca zagadnieniom ekonomicznym. Według niego Europa swój szczyt cywilizacyjny osiągnęła w XIX wieku. Współczesny poziom kultury europejskiej ocenił jako niższy cywilizacyjnie od krajów muzułmańskich. Autor tekstów w tygodnikach „Najwyższy Czas!”, „Uważam Rze”, „Angora” i „Fakty po Mitach”, gazetach „Dziennik Polski” i „Super Express”, na blogach oraz okazyjnie w innych tytułach prasowych (np. dwutygodniku „Dobry Znak”). Prowadził także rozmowy na antenie TV Biznes. Działalność medialna i artystyczna Wystąpił w kilku produkcjach filmowych i telewizyjnych: 1993: Kraj świata jako przemawiający polityk (głos), Tylko strach jako polityk w studio telewizyjnym (on sam), Co się stało? jako on sam, 1994: Nocna zmiana jako on sam, Jest jak jest jako on sam, 2001: Wtorek jako on sam. W 1998 nagrał z Krzysztofem Skibą piosenkę „Stop podatki!”, która znalazła się na płycie Wąchole. W 2019 jako pierwszy polski polityk wziął udział w roaście. W 2020 w ramach akcji charytatywnej #Hot16Challenge2, mającej na celu zbiórkę funduszy na rzecz przeciwdziałania pandemii COVID-19, nagrał utwór „Jestem rapu Bogiem”, który przez część komentatorów został oceniony jako podżegający do nienawiści. Piosenka ta następnie znalazła się na płycie pt. Mowa Nienawiści, zawierającej także utwory wykonywane przez innych polityków Konfederacji. Poglądy Korwin-Mikke od dekad deklaruje konserwatywny liberalizm – popiera monarchiczne, kapitalistyczne państwo minimum, wzorowane na tych z XIX wieku i na Liechtensteinie. Doktryna Korwin-Mikkego obejmuje co najmniej kilkadziesiąt postulatów; bywa zaliczana do prawicowego libertarianizmu i nazywana korwinizmem. Jego sympatycy i zwolennicy, np. wyborcy, bywają znani jako korwiniści lub – mniej formalnie – jako kuce. Niektórzy politolodzy nazywają Korwin-Mikkego populistą i przejawia on cechy kojarzone z tym zjawiskiem, np. wrogość do większości klasy politycznej i jej przywilejów; zarzuca jej opresyjność, głosi emancypację od niej i przedstawia swoje postulaty jako szansę na cud gospodarczy. Z drugiej strony głosi także opinie bardzo niepopularne i jest wyraźnym elitarystą – wypowiadał się lekceważąco o większości ludu, odrzucając wartość jego woli czy interesu. Swoje opinie propagował przez książki, czasopisma – m.in. założony przez siebie tygodnik „Najwyższy Czas!” – oraz wystąpienia publiczne, blogi, vlogi i media społecznościowe. Wywoływał tym skandale, np. przez używanie wulgaryzmów, ataków osobistych, odczłowieczanie przeciwników ideowych, oskarżanie ich o faszyzm, porównania do nazistów i wypowiedzi uznawane za dyskryminujące lub uprzedzone, np. rasistowskie, antysemickie, islamofobiczne, seksistowskie, homofobiczne, transfobiczne i ableistyczne, choć wspierał fundację służącą ludziom niepełnosprawnym. Używając porównań do nazizmu, parafrazował przy tym hasła III Rzeszy i wykonywał jej charakterystyczne gesty jak salut rzymski, za co był dyscyplinowany przez Parlament Europejski. Mimo deklarowania legalizmu łamał przepisy Polski i Ukrainy: spoliczkował jednego z przeciwników, za co był prawomocnie ukarany grzywną; dostał się na Krym po jego aneksji przez Rosję. Publicznie bronił agresji ogółem, nie tylko swojej agresji fizycznej. Odróżnia go to od ściśle rozumianych libertarian, opierających się na aksjomacie nieagresji. Polityka Konserwatyzm Korwin-Mikke krytykuje wszelkie idee lewicowe; zalicza do nich: demokrację, którą uważa za „najgłupszy ustrój świata”; feminizm; nazywał feministki, jako ogół, idiotkami; Unię Europejską; deklarował nienawiść do niej i eurosceptycyzm. Głosi też inne poglądy reakcyjne, np.: popiera karę śmierci, chłosty oraz kary cielesne na dzieciach; odrzuca czynne prawo wyborcze u kobiet oraz powszechną edukację seksualną. Przez poparcie dla kary śmierci krytykował członkostwo Polski w Radzie Europy zwalczającej tę praktykę. Tak jak wielu konserwatystów jest za karaniem aborcji, a jeśli nie jest karana, to jego zdaniem ojciec dziecka powinien mieć prawo ją zawetować. Nie we wszystkich kwestiach jest maksymalnie prawicowy – przykładowo bronił prawa do zapłodnienia in vitro u ludzi. Liberalizm Korwin-Mikke głosi też pewne postulaty kojarzone z libertarianizmem – jego naczelna wartość to wolność w rozumieniu negatywnym, przez co odrzuca: regulacje dostępu do narkotyków i broni palnej; wymogi recept, obowiązki szczepień i zapinania pasów bezpieczeństwa w ruchu drogowym, kary za posiadanie pornografii dziecięcej i za niektóre formy molestowania dzieci, płacę minimalną, regulacje klimatyczne. Twierdzi, że chcącemu nie dzieje się krzywda. Jest bliski prawicowej odmianie libertarianizmu, ponieważ jego drugą naczelną wartością jest własność prywatna. Przez to odrzuca: większość podatków, zwłaszcza podatki dochodowe i spadkowe, obowiązki ubezpieczeń, wszelką redystrybucję dochodów, np. zasiłki, pieniądz fiducjarny, zamiast tego proponując parytet złota, Deklarował bliskość ideową ruchowi TEA Party z USA. Odwołuje się do XIX-wiecznych konserwatywnych liberałów takich jak Claude Frédéric Bastiat, Alexis de Tocqueville czy Herbert Spencer. Polityka zagraniczna Popierał sojusz Polski z USA, jednak krytykował członkostwo w NATO, stacjonowanie w Polsce wojsk USA i sprzeciwiał się konfrontacji z Rosją. Poparł aneksję Krymu, po czym odwiedził ten półwysep, nie kryjąc się z tym. Zrobił to bez kontroli granicznej ze strony Ukrainy, łamiąc jej przepisy. Reagowała na to ukraińska prokuratura, a w odpowiedzi Korwin-Mikke apelował do niej o realizm. Występował w rosyjskiej telewizji, gdzie zarzucał polskim władzom rusofobię. Po rozpoczęciu przez Rosję inwazji z 2022 roku krytykował sankcje, sugerował, że Rosja się broni i twierdził, że po wojnie Ukraina może zaatakować Polskę. Wybielał rosyjską historię i jej działania, demonizując przy tym Ukrainę. Te i inne wypowiedzi – jak podane niżej teorie spiskowe – są zgodne z rosyjską propagandą, przez co JKM jest posądzany o wspieranie rosyjskiego imperializmu. Z drugiej strony bronił niepodległości Ukrainy i Białorusi, uzasadniając tym poparcie dla dyktatury Aleksandra Łukaszenki. Bronił także innego autorytaryzmu sprzymierzonego z Rosją: syryjskiego reżimu Baszszara al-Asada. Metody Korwin-Mikke dopuszcza współpracę z siłami o innych poglądach, „nawet z kanibalami”, jako sposób wywierania wpływu politycznego. Kooperował między innymi z Platformą Obywatelską, Ligą Polskich Rodzin i Ruchem Narodowym, nie wykluczając też koalicji rządowej z Prawem i Sprawiedliwością. Faktografia Klimat Swój sprzeciw do ochrony klimatu uzasadniał w sposób pseudonaukowy, przecząc: istnieniu lądolodu na średniowiecznej Grenlandii; podnoszeniu się poziomu morza na skutek globalnego ocieplenia; opinia Korwin-Mikkego sugeruje, że Grenlandia i Antarktyda nie istnieją jako lądy; ogólnej szkodliwości ocieplenia klimatu i wzrostu emisji dwutlenku węgla. antropogeniczności ocieplenia klimatu; konsensusowi naukowców na ten temat. Grupa polskich klimatologów ogłosiła jedną jego z wypowiedzi klimatyczną bzdurą roku 2016. W 2014 roku zajął trzecie miejsce w tym plebiscycie. Gospodarka Swój leseferyzm uzasadnia w sposób konsekwencyjny: wierzy, że wolny rynek, ochrona własności prywatnej oraz redukcja państwa do niezbędnego minimum stwarza optymalne szanse na rozwój gospodarczy. Największe zagrożenie dla gospodarki dostrzega w interwencjonizmie państwowym. Powołuje się na ekonomistów wolnorynkowych jak Friedrich von Hayek, Ludwig von Mises czy Milton Friedman. Historia Korwin-Mikke komentował też wydarzenia XX wieku: popierał rewizjonistyczne poglądy na holocaust autorstwa Davida Irvinga. W szczególności negował istnienie dowodów na to, że Adolf Hitler wiedział o zagładzie Żydów; twierdził, że liczba ofiar masakry w Pekinie z 1989 roku jest zawyżana. Krytykował przy tym protestujących jako zbyt lewicowych, a państwowych morderców nazwał obrońcami wolności. Na temat wydarzeń z XXI wieku Korwin-Mikke głosił teorie spiskowe: na temat Euromajdanu – oskarżał władze Polski i USA o współudział w atakach na demonstrantów i policjantów; twierdził, że oficjalne definicje epidemii były nakierowane na zysk firm farmaceutycznych jak Pfizer; negował rosyjską odpowiedzialność za rzeź w Buczy. Kontrowersje Różne wypowiedzi i inne zachowania Korwin-Mikkego bywały stanowczo krytykowane przez osoby publiczne Polski i zagranicy, karane przez Parlament Europejski i Sejm oraz prowadziły do konfliktów z prawem. Jak wspomniano we wcześniejszych sekcjach: wypowiedzi polityka o pedofilii były zgłaszane do polskiej prokuratury; prokuratura Ukrainy reagowała na jego nielegalne wejście na Krym we współpracy z Rosją; polski sąd w 2017 roku prawomocnie skazał Korwin-Mikkego na grzywnę za spoliczkowanie Michała Boniego. Seksizm W 1991 Janusz Korwin-Mikke opublikował poradnik dla mężczyzn pt. Vademecum ojca, w którym zamieścił wiele porad, które zostały uznane za kontrowersyjne i seksistowskie (np. twierdzenie, że nieposłuszeństwo dzieci wynika z niewykonywania przez żonę poleceń męża). „Gazeta Wyborcza” w dodatku „Wysokie Obcasy” nadała Korwin-Mikkemu tytuł szowinisty roku 2007. W 2010 stwierdził, że kobiety powinny być pozbawione czynnego prawa wyborczego. Swój pogląd argumentował zbyt małym zaangażowaniem kobiet w kwestie polityczne. 1 marca 2017 podczas debaty w Parlamencie Europejskim na temat różnic w wynagrodzeniach między kobietami a mężczyznami stwierdził, że „kobiety muszą zarabiać mniej, bo są słabsze, mniejsze i średnio mniej inteligentne”. Nadmienił, że „takie zdanie nie powinno być odbierane jako obraźliwe dla kobiet, podobnie jak nie powinno być powodem obrazy dla mężczyzn stwierdzenie, że kobiety mają lepszą pamięć od mężczyzn”. Wypowiedź ta była komentowana w mediach zagranicznych. Ableizm W 2012, wypowiadając się na temat igrzysk paraolimpijskich, stwierdził, iż „równie dobrze można by organizować zawody w szachy dla debili”, dodając: „jeśli chcemy, by ludzkość się rozwijała, w telewizji powinniśmy oglądać ludzi zdrowych, pięknych, silnych, uczciwych, mądrych – a nie zboczeńców, morderców, słabeuszy, nieudaczników, kiepskich, idiotów – i inwalidów, niestety”. Homofobia i transfobia W 2019 roku Korwin-Mikke nazwał ruch LGBT większym zagrożeniem niż zmiany klimatu. Nazywa osoby homoseksualne homosiami, a słowa „gej” używa w innym znaczeniu niż to najczęstsze, obejmując nim tylko część homoseksualnych mężczyzn i nie tylko ich. W 2020 w swoim wpisie w serwisie Twitter stwierdził, że chrześcijanie mają obowiązek domagać się kamienowania osób homoseksualnych. Komisja Etyki Poselskiej ukarała go za tę wypowiedź naganą. W 2012 określił transpłciową posłankę Annę Grodzką mianem „dziwadła”, które „weszło do Sejmu (...) dlatego, że jest dziwadłem”. Inne Stosunek Korwin-Mikkego do seksualności był krytykowany przez innych działaczy konserwatywno-liberalnych, np. Pawła Chojeckiego. Korwin-Mikke przynajmniej dwukrotnie sfotografowany został podczas snu w czasie posiedzeń, w parlamentarnych salach obrad (Sejm RP, oraz Parlament Europejski). Brydż i szachy W brydżu Korwin-Mikke osiągnął status mistrza krajowego, należał do kadry narodowej i opublikował kilka książek o tej grze. Angażował się też w organizacje szachowe. Życie prywatne W 1966 Janusz Korwin-Mikke zawarł związek małżeński z Ewą Mieczkowską, ze związku tego ma dwóch synów: Ryszarda (ur. 1968) i Krzysztofa (ur. 1971). Po rozwodzie w 1973 związał się z Małgorzatą Szmit (ślub kościelny w 1993), z którą ma troje dzieci: Kacpra (ur. 1974), Jacka (ur. 1977) i Zuzannę (ur. 1982). Z dwóch innych nieformalnych związków ma córki Korynnę (ur. 1983) i Nadzieję (ur. 2011) oraz syna Karola (ur. 2013). W 2016 zawarł związek małżeński z Dominiką Sibigą, matką dwójki swoich najmłodszych dzieci. Jego żona bez powodzenia kandydowała z list KW Konfederacji w wyborach do Parlamentu Europejskiego w 2019 oraz w wyborach parlamentarnych w 2023. Ma przyrodnią siostrę Krystynę Korwin-Mikke, tłumaczkę. Jego zięciem jest polityk Bartłomiej Pejo. Deklaruje jednocześnie katolicyzm i deizm. Wyniki wyborcze Książki Pisma polityczne i społeczne Pisma o brydżu 1976: Brydż, Wydawnictwo „Watra”. 1980: Bez impasu. Elementy logiki i psychologii w brydżu, Młodzieżowa Agencja Wydawnicza, . 1980: Brydż dla początkujących, Wydawnictwo „Watra”, . 1986: Brydż sportowy, wydawnictwo Sport i Turystyka, . 1987: Quizy brydżowe, Wydawnictwo „Watra”, . 1993: Pewnego razu..., wydawnictwo Doris, . Prace poświęcone Korwin-Mikkemu Tomasz Cukiernik, Cezary Zawalski, Korwin. Ojciec polskich wolnościowców, B&T Press, 2023, . Uwagi Przypisy Bibliografia Linki zewnętrzne Absolwenci VI Liceum Ogólnokształcącego im. Tadeusza Reytana w Warszawie Absolwenci Wydziału Filozofii i Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego Członkowie Klubu Zachowawczo-Monarchistycznego Członkowie Komitetu Obywatelskiego przy Przewodniczącym NSZZ „Solidarność” Lechu Wałęsie Członkowie ZHP Działacze opozycji w PRL Działacze Związku Młodzieży Socjalistycznej Harcerze 1. Warszawskiej Drużyny Harcerskiej im. Romualda Traugutta „Czarna Jedynka” Internowani w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej 1981–1982 Kandydaci na urząd Prezydenta RP w 1995 roku Kandydaci na urząd Prezydenta RP w 2000 roku Kandydaci na urząd Prezydenta RP w 2005 roku Kandydaci na urząd Prezydenta RP w 2010 roku Kandydaci na urząd Prezydenta RP w 2015 roku Laureaci Nagrody Kisiela Ludzie relegowani z uczelni Polski Ludowej z przyczyn politycznych Ludzie związani z prasą podziemną w Polsce 1945–1989 Politycy Konfederacji Wolność i Niepodległość Politycy Nowej Nadziei (Polska) Politycy Stronnictwa Demokratycznego Polscy blogerzy Polscy brydżyści sportowi Polscy pisarze ekonomiczni Polscy posłowie do Parlamentu Europejskiego Polscy publicyści brydżowi Polscy publicyści konserwatywni Polskie osobowości YouTube Posłowie z okręgu Warszawa Prezesi Kongresu Nowej Prawicy Prezesi Unii Polityki Realnej Propagatorzy teorii spiskowych Uczestnicy wydarzeń Marca 1968 Więźniowie polityczni w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej 1957–1989 Wydawcy podziemni w PRL (1976–1989) Polscy filozofowie XX wieku Polscy filozofowie XXI wieku Ludzie urodzeni w Warszawie Urodzeni w 1942 Posłowie na Sejm Rzeczypospolitej Polskiej I kadencji (1991–1993)

6605

https://pl.wikipedia.org/wiki/Warszawa

Warszawa

Warszawa, miasto stołeczne Warszawa (m.st. Warszawa) – stolica Polski i województwa mazowieckiego, najludniejsze miasto w kraju i drugie (po Gdańsku) pod względem powierzchni, położone w jego centralnej części, na Nizinie Środkowomazowieckiej, na Mazowszu, nad Wisłą. Prawa miejskie uzyskała przed 1300. W 1526 włączona do Korony Królestwa Polskiego. W 1569 mocą unii lubelskiej została ustanowiona miejscem obrad sejmów Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Od 1573 odbywały się tam wolne elekcje. Po 1596 do Warszawy przeniesiono dwór królewski i urzędy centralne, a w 1611 w rozbudowanym Zamku Królewskim na stałe zamieszkał król Zygmunt III Waza. Miejsce obrad sejmików generalnych województwa mazowieckiego i sejmików ziemskich ziemi warszawskiej od XVI wieku do pierwszej połowy XVIII wieku. Jest jedynym polskim miastem, którego ustrój jest określony odrębną ustawą. Od 2002 jest gminą miejską mającą status miasta na prawach powiatu. W jej skład wchodzi 18 jednostek pomocniczych – dzielnic m.st. Warszawy. Warszawa jest ważnym ośrodkiem naukowym, kulturalnym, politycznym oraz gospodarczym. Tutaj znajdują się siedziby m.in. Prezydenta RP, Sejmu i Senatu, Rady Ministrów oraz Narodowego Banku Polskiego. Warszawa jest także siedzibą agencji Frontex, odpowiedzialnej za bezpieczeństwo granic zewnętrznych Unii Europejskiej, oraz Biura Instytucji Demokratycznych i Praw Człowieka (ODIHR), agendy OBWE. W 2020 think tank Globalization and World Cities (GaWC), badający wzajemne stosunki pomiędzy miastami świata w kontekście globalizacji zaliczył Warszawę do kategorii Alpha-. Nazwa Nazwa miasta zaczęła pojawiać się w dokumentach w XIV wieku jako Warszewa, a od XV wieku również jako Warszowa. Najprawdopodobniej pochodzi od formy dzierżawczej imienia Warsz (skróconej formy staropolskiego imienia Warcisław lub Wrocisław). Było ono używane m.in. przez przedstawicieli rodu Rawów (Rawiczów) herbu Rawa, którzy byli właścicielami terenów w rejonie współczesnego Solca. Prawdopodobnie Warsz z rodu Rawów otrzymał w XIII wieku nadanie książęce, z którego powstała wieś nosząca jego imię. Zmiana nazwy na Warszawa w XV wieku wynikała z mazowieckiej wymowy dialektycznej. Do końca XV wieku samogłoska -a- przechodziła w -e- po spółgłoskach miękkich (-sz- była w tamtym okresie spółgłoską miękką). W XV wieku formy z wtórnym -e- zaczęły być postrzegane jako gwarowe. Dlatego też zastępowano -e- przez -a-. Taka zmiana nie była uzasadniona etymologicznie, stąd takie formy nazywa się hiperpoprawnymi (np. siadlisko, królawski). Zmiana nazwy z Warszewa na Warszawa upowszechniła się w XVI wieku. Legendarna etymologia wywodzi nazwę miasta od imion Warsa i jego żony Sawy. Położenie Warszawa leży w środkowym biegu Wisły, na Nizinie Środkowomazowieckiej, w odległości około 350 km od Karpat i Morza Bałtyckiego. Jest jedyną w Europie stolicą leżącą w bezpośrednim sąsiedztwie parku narodowego (Kampinoski Park Narodowy). Miasto leży po obu stronach Wisły i jest nieznacznie wydłużone wzdłuż jej brzegów (rozciąga się na ok. 30 km w kierunku północ-południe i ok. 28 km w kierunku wschód-zachód). W obrębie miasta znajduje się 28 km biegu rzeki. Szerokość koryta Wisły waha się od 1000 m na południu do 600 m na północy, zwężając się w części środkowej w pobliżu mostu Śląsko-Dąbrowskiego do 350 m. Lewobrzeżna część Warszawy jest w większości położona na Równinie Warszawskiej (najwyższy punkt geodezyjny na skrzyżowaniu ul. Norwida i Nakielskiej, rejon zajezdni autobusowej „Redutowa” – 115,7 m n.p.m.; porównywalne wysokości w rejonie Filtrów – 114,7 m n.p.m. przy ul. Krzyckiego). Pozostała część miasta leży w Dolinie Środkowej Wisły oraz na Równinie Wołomińskiej (częściowo dzielnice wschodnie) i w Kotlinie Warszawskiej (częściowo dzielnice północne). Na Bielanach, Białołęce, w Wawrze i Wesołej występują porośnięte lasem, wysokie na kilka-kilkanaście metrów wydmy śródlądowe, z najwyższym naturalnym punktem wysokościowym – 122,11 m n.p.m. (w rejonie planowanej ul. Stanisława Wigury na osiedlu Groszówka w Wesołej). Skrajne punkty Warszawy mają długość geograficzną 20°51′06″E i 21°16′16″E, a szerokość geograficzną 52°05′52″N i 52°22′05″N. Stolica stanowi główne miasto monocentrycznej aglomeracji warszawskiej. Liczba jej mieszkańców, zależnie od sposobu zdefiniowania jej granic, wynosi od 2,6 do 3,5 mln. Jest to największe po aglomeracji śląskiej skupisko ludności w Polsce. Na obszarze aglomeracji warszawskiej znajduje się około 20 miast. Warunki naturalne Rzeźba terenu Charakterystyczna dla krajobrazu miasta jest wysoka na 6–25 m skarpa wiślana, stanowiąca lewobrzeżną krawędź erozyjną Równiny Warszawskiej. W północnej części Warszawy skarpa biegnie w pobliżu Wisły natomiast w południowej (Mokotów, Ursynów) odsuwa się od rzeki. Najwyższą wysokość (ok. 25 m) ma w części środkowej, na odcinku od kościoła św. Anny do Belwederu. Na obszarze miasta znajduje się kilka wzgórz usypanych przez człowieka, m.in. Kopiec Powstania Warszawskiego (wysokość 121 m n.p.m.), Górka Szczęśliwicka (wysokość 152,0 m n.p.m. – najwyższy punkt wysokościowy w Warszawie), Kopa Cwila (wysokość 118 m n.p.m.), a także składowiska odpadów, m.in. Góra Śmieciowa na Radiowie (wysokość 144 m n.p.m.) i hałda popiołów z Elektrociepłowni Siekierki na Siekierkach. Najniżej w Warszawie położonym punktem jest brzeg Wisły przy granicy z Jabłonną (75,6 m n.p.m.). Klimat Według klasyfikacji Wincentego Okołowicza Warszawa leży w strefie klimatu umiarkowanego ciepłego przejściowego. Według uaktualnionej klasyfikacji Köppena-Geigera Warszawa leży w strefie Dfb – klimatu kontynentalnego wilgotnego. Cechami charakterystycznymi klimatu Warszawy są dość równomierne opady o średniej wieloletniej około 519 mm/rok z maksimum w lipcu (73,2 mm) i minimum w lutym (22 mm). Średnia roczna temperatura powietrza wynosi 8,2 °C z maksimum w lipcu (18,3 °C) i minimum w styczniu (–2,2 °C). Okres wegetacyjny w Warszawie wynosi od 200 do 210 dni w roku. Warszawa jest najczęściej pod wpływem mas powietrza polarno-morskiego (około 60% dni w roku) oraz polarno-kontynentalnego (około 30% dni w roku). W Warszawie wyraźnie zaznacza się wpływ dużej aglomeracji miejskiej na klimat (tzw. miejska wyspa ciepła). Objawia się to poprzez wyższe średnie temperatury w centrum miasta, częstsze opady (nagrzanie powietrza powoduje powstawanie silnych prądów wstępujących i chmur konwekcyjnych, którym towarzyszą ulewne opady i burze). Badania przeprowadzone w latach 2001–2002 pokazały, że w ciepłej porze roku średnia intensywność miejskiej wyspy ciepła w centrum Warszawy dochodziła do 2,5–3,0 °C, a w miesiącach zimowych 1,0–1,5 °C. Ze względu na większą szorstkość podłoża w centrum miasta zmniejsza się prędkość wiatru. Z uwagi na wysoką zawartość aerozoli i zanieczyszczeń w powietrzu zwiększa się zachmurzenie oraz pogarsza się przejrzystość powietrza, co prowadzi do zmniejszania bezpośredniego promieniowania słonecznego i zwiększenia promieniowania rozproszonego. Usłonecznienie rzeczywiste (liczba godzin, podczas których dopływa do podłoża atmosfery bezpośrednie promieniowanie słoneczne) waha się średnio od ok. jednej godziny (w grudniu i styczniu) do ponad siedmiu godzin dziennie (od maja do sierpnia). Centralne części Warszawy cechują się przy tym zmniejszonym usłonecznieniem (roczna liczba godzin ze słońcem jest o ok. 100 niższa niż w dzielnicach peryferyjnych). Historia Historia miasta sięga IX wieku. Zasadniczy układ urbanistyczny współczesnej Warszawy ukształtował się podczas odbudowy ze znacznych zniszczeń po II wojnie światowej. Średniowiecze Pierwszymi osadami powstałymi w obecnych granicach administracyjnych Warszawy były: Bródno (IX/X wiek), Kamion (II połowa XI wieku), Solec (XI wiek) i Jazdów (XIII wiek). Po zdobyciu i zniszczeniu w 1262 Jazdowa przez wojska Mendoga, książę płocki Bolesław II mazowiecki założył ok. 4 km na północ od Jazdowa nowy gród książęcy i nowe miasto (podgrodzie), które wspólnie nosiły nazwę Warszowa. Około 1300 nastąpiła lokacja miasta Stara Warszawa na prawie chełmińskim. Pierwsza wzmianka o Warszawie pochodzi z 23 kwietnia 1313, kiedy to miejscowość pojawiła się w tytulaturze książęcej Siemowita II. W 1339 Warszawa została wybrana na miejsce procesu polsko-krzyżackiego o Pomorze i Kujawy. W 1406 przeniesiono do Warszawy kolegiatę z Czerska, co potwierdziło powstanie tam centrum władzy świeckiej i duchownej. W 1408, w związku z dynamicznym rozwojem Starej Warszawy, na północ od miasta lokowano Nową Warszawę. Z 1427 pochodzą pierwsze udokumentowane wiadomości o Żydach mieszkających w Warszawie. XVI–XVIII wiek W 1526, po śmierci księcia Janusza III, Księstwo Mazowieckie wraz z Warszawą zostało włączone do Korony Królestwa Polskiego. W 1527 roku Warszawa uzyskała przywilej de non tolerandis Judaeis. Uchwalona w 1559 ustawa sejmowa zezwoliła szlachcie na zakup nieruchomości w miastach, co zapoczątkowało rozwój jurydyk. W 1569 podczas sejmu walnego w Lublinie podjęto decyzję o stałym odbywaniu w Warszawie sejmów walnych Rzeczypospolitej. Była ona bardzo dogodnie położona w stosunku do stolic obydwu zjednoczonych państw, Krakowa i Wilna, u zbiegu szlaków handlowych, nad główną spławną rzeką Korony, którą łatwo można było dostać się do mającego bardzo duże znaczenie gospodarcze Gdańska. Istotną rolę odegrał także fakt, że miasto znajdowało się na Mazowszu, które stosunkowo niedawno zostało włączone do Korony i było postrzegane jako neutralne w relacjach polsko-litewskich. Jego kandydatura jako miejsca sejmów walnych była więc łatwiejsza do zaakceptowania przez Litwinów. Ogółem w Warszawie odbyło się 145 sejmów walnych (w Piotrkowie 38, w Krakowie 29, a w Grodnie 11). W 1573 oddano do użytku pierwszy stały most na Wiśle w Warszawie – most Zygmunta Augusta Korzystne położenie geograficzne zadecydowało także o wyznaczeniu Warszawy jako miejsca elekcji królów. W 1573 na polach wsi Kamion pod Warszawą miała miejsce pierwsza wolna elekcja. W tym samym roku miała miejsce konfederacja warszawska w sprawie uprawomocnienia tolerancji religijnej w Rzeczypospolitej. W 1575 na polach podwarszawskiej wsi Wielka Wola odbyła się elekcja Anny Jagiellonki i Stefana Batorego. Od tego czasu Wielka Wola stała się stałym miejscem elekcji królów polskich. W Warszawie do końca życia rezydowała Anna Jagiellonka, dość często przebywali tam również królowie Zygmunt II August i Stefan Batory. Po pożarze Zamku na Wawelu, chcący znajdować się jak najbliżej Szwecji Zygmunt III Waza wybrał w 1596 Warszawę jako miejsce rezydencji królewskiej. Przeniesiono tam również z Krakowa urzędy centralne, tj. urząd marszałkowski, kanclerski i podskarbiński, które zostały umieszczone w rozbudowanym po 1598 na rozkaz króla Zamku Królewskim. Sam Zygmunt III Waza na stałe zamieszkał w Zamku po powrocie z kampanii smoleńskiej w 1611. W ten sposób Warszawa, nazywana oficjalnie „miastem rezydencjonalnym Jego Królewskiej Mości”, stała się centralnym punktem wielkiego, wielonarodowościowego państwa, de facto jego stolicą (stolicą de iure pozostał Kraków). Wzrost politycznego znaczenia miasta, w którym stale znajdował się dwór królewski i odbywały sejmy, spowodował wzrost liczby i zamożności jego mieszkańców, rozwój terytorialny i powstanie wielu nowych budynków. W latach 1621–1624 Stara i Nowa Warszawa oraz najgęściej zabudowane przedmieścia zostały otoczone wałem Zygmuntowskim. W 1648 prawa miejskie otrzymała Praga. Okres szybkiego rozwoju Warszawy przerwała wojna polsko-szwedzka (1655–1658) podczas której była ona trzykrotnie okupowana przez obce wojska. Zniszczone miasto odbudowano, powstały tam liczne rezydencje magnackie oraz obiekty sakralne. Pomimo kryzysu, chaosu i zniszczeń spowodowanych przez wojnę północną oraz klęsk elementarnych i kryzysu politycznego (konfederacja warszawska, wojna o sukcesję) Warszawa w okresie panowania Sasów przeżywała rozwój terytorialny i architektoniczny, m.in. powstało wtedy wielkie założenie urbanistyczne, Oś Saska. W 1727 król August II Mocny udostępnił mieszkańcom część Ogrodu Saskiego, który stał się pierwszym parkiem publicznym w Warszawie. W 1740 roku Stanisław Konarski założył Collegium Nobilium. Siedem lat później, bracia biskupi Józef Andrzej i Andrzej Stanisław Załuscy otworzyli dla publiczności bibliotekę z jednym z największych księgozbiorów w Europie. W 1765 powstał Teatr Narodowy (pierwszy teatr publiczny) i założono Szkołę Rycerską. W 1770 wokół miasta usypano okopy Lubomirskiego Mimo bardzo trudnej sytuacji politycznej, za panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego zwołano w Warszawie Sejm Czteroletni (1788–1792) zaś 3 maja 1791 uchwalono konstytucję Rzeczypospolitej. 1795–1918 Po upadku I Rzeczypospolitej w wyniku klęski insurekcji kościuszkowskiej (u jego schyłku miała miejsce rzeź ludności praskiej przez wojska rosyjskie) oraz III rozbioru w 1795 roku Warszawę włączono do Królestwa Prus. Została ona ogłoszona stolicą prowincji Prus Południowych (zarządzanej wcześniej z Poznania). W 1798 roku w wyniku starań władz pruskich bullą papieża Piusa VI erygowano diecezję warszawską, podnosząc Warszawę do godności biskupiej, a kolegiatę św. Jana – katedralnej. W 1806 Warszawę zajęły wojska Napoleona i w 1807 miasto stało się stolicą Księstwa Warszawskiego. Podczas kongresu wiedeńskiego w 1815 obrano Warszawę na stolicę Królestwa Polskiego. W architekturze i sztuce dominował klasycyzm. W 1816 na mocy dekretu króla Aleksandra I utworzony został Królewski Uniwersytet Warszawski z 5 wydziałami – Teologii, Prawa, Medycyny, Filozofii, Nauki i Sztuk Pięknych. W mieście powstały organizacje patriotyczne (m.in. Związek Wolnych Polaków, Towarzystwo Patriotyczne) i konspiracja przeciw zaborcy, który łamał konstytucję. Patriotyczne środowiska warszawskie przygotowały powstania narodowowyzwoleńcze: 29 listopada 1830 wybuchło powstanie listopadowe, a w latach 1863–1864 trwało powstanie styczniowe. W czasie powstania listopadowego 1830 Warszawa była siedzibą władz powstańczych (Rząd Tymczasowy). W 1831 wokół Warszawy miały miejsce nierozstrzygnięte i zwycięskie przez powstańców bitwy (m.in. pod Olszynką Grochowską, Wawrem, Białołęką), jednakże (m.in. po ataku na Wolę) powstanie zostało stłumione przez Rosjan wspartych posiłkami z Prus. W nocy z 15 na 16 sierpnia 1831, w wyniku wystąpień sierpniowych, śmierć poniosło kilkadziesiąt osób. W 1834 utworzono zawodową straż pożarną – Warszawską Straż Ogniową. W 1837 roku Warszawa utraciła tytuł miasta stołecznego. W 1845 oddano do użytku pierwszy odcinek linii kolejowej do Grodziska, będący częścią Drogi Żelaznej Warszawsko-Wiedeńskiej. W okresie powstania styczniowego 23 stycznia 1863 Warszawa była siedzibą powstańczego Rządu Narodowego. Po upadku powstania zniesiono Sejm, wojsko polskie i konstytucję, konfiskowano dobra, więziono, zsyłano na Syberię, zamknięto Uniwersytet i Towarzystwo Przyjaciół Nauk, wprowadzono stan wojenny. Warszawa stała się do 1905 twierdzą. Represjom towarzyszyła rusyfikacja. W Warszawie powstało kilka cerkwi prawosławnych, w tym w latach 1894–1912 monumentalny sobór św. Aleksandra Newskiego na placu Saskim. Jednocześnie rozbudowywano infrastrukturę kolejową. Warszawa stała się ważnym węzłem kolejowym na przecięciu europejskich magistral kolejowych: Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej (1848), Kolei Warszawsko-Petersburskiej (1862), Kolei Warszawsko-Terespolskiej (1867) oraz Kolei Nadwiślańskiej (1877). Ponadto wybudowano także kolej obwodową i wąskotorową (do Piaseczna). Od 1856 zaczęto na szerszą skalę stosować oświetlenie gazowe, w miejsce wcześniej stosowanych lamp olejowych. Dostawy gazu zapewniała wybudowana w tym samym roku Gazownia Warszawska. W latach 1859–1864 wybudowano most Kierbedzia, pierwszy stalowy most na Wiśle. W 1862 roku utworzono Muzeum Narodowe. W 1881 w kamienicy przy ul. Próżnej 10 amerykańskie towarzystwo International Bell Telephone uruchomiło pierwszą centralę telefoniczną. W 1883 z inicjatywy prezydenta miasta Sokratesa Starynkiewicza rozpoczęto budowę zaprojektowanego przez Williama Lindleya jednego z najnowocześniejszych w Europie systemów wodociągów i kanalizacji. W 1897 roku Warszawa liczyła 626 tys. mieszkańców i była największym po Petersburgu i Moskwie miastem w Cesarstwie Rosyjskim. Podczas I wojny światowej wycofujące się na wschód wojska rosyjskie wysadziły 5 sierpnia 1915 wszystkie cztery warszawskie mosty (Kierbedzia, Poniatowskiego oraz obydwa mosty przy Cytadeli). Do listopada 1918 roku Warszawa znajdowała się pod okupacją niemiecką. Charakteryzowało ją ożywienie życia politycznego i pewna swoboda w życiu kulturalnym. Jednocześnie bezwzględna eksploatacja gospodarcza miasta spowodowała upadek przemysłu, handlu i sektora finansowego oraz pauperyzację jego mieszkańców. 8 kwietnia 1916 generał-gubernator Hans Hartwig von Beseler wydał rozporządzenie zwiększające (od 1 kwietnia tego roku) ponad trzykrotnie powierzchnię miasta, z 3273 do 11 483 ha (bez Wisły, z rzeką – do 12 100 ha). Do miasta przyłączono w całości dwie gminy: Mokotów i Czyste, a także Czerniaków i Siekierki (z gminy Wilanów), folwark Rakowiec (z gminy Pruszków), Młociny, Kaskadę, Marymont, Potok i Powązki (z gminy Młociny), Pelcowiznę, Ustronie, Nowe Bródno, Targówek i Utratę (z gminy Bródno) oraz Grochów I, Grochów II i Kępę Gocławską (z gminy Wawer). 1918–1939 11 listopada 1918 Rada Regencyjna przekazała Józefowi Piłsudskiemu władzę wojskową w Warszawie (14 listopada 1918 również pełnię władz cywilnych w stolicy) i naczelne dowództwo sił zbrojnych. W konsekwencji Warszawa stała się stolicą II Rzeczypospolitej. W okresie 13–26 sierpnia 1920, w czasie trwającej wówczas wojny polsko-bolszewickiej (mającej na celu m.in. podporządkowanie Polski ZSRR i ekspansję komunizmu na Zachód), na przedpolach Warszawy i okolicznych terenach rozegrała się Bitwa Warszawska. Punktem zwrotnym walk była bitwa pod Radzyminem, po której kontrofensywa Piłsudskiego zadecydowała o zwycięstwie. W okresie międzywojennym miał miejsce rozwój przestrzenny Warszawy, spowodowany m.in. koniecznością wzniesienia nowych gmachów publicznych na potrzeby administracji młodego państwa. Szczególne zasługi dla rozwoju stolicy położył komisaryczny prezydent Stefan Starzyński. Powstały nowe osiedla na Żoliborzu, Saskiej Kępie, Mokotowie, nowa siedziba Muzeum Narodowego, dokonano renowacji pałacu Blanka, Arsenału, pałacu Brühla, odkryto średniowieczne mury Warszawy, nastąpił rozwój infrastruktury (rozbudowa komunikacji miejskiej, przygotowanie projektu budowy mostu Piłsudskiego i sieci metra, modernizacja tras wylotowych Warszawy, modernizacja szpitali). Ponadto założono nowe parki (m.in. park Sowińskiego i park Dreszera). Miasto od XIX wieku było dużym skupiskiem ludności żydowskiej, która zamieszkiwała głównie tzw. dzielnicę północną. W 1938 w Warszawie mieszkało 368 394 Żydów, co stanowiło 29,1% mieszkańców stolicy. II wojna światowa 1 września 1939 niemiecka Luftwaffe rozpoczęła bombardowanie Warszawy. Dowództwo nad obroną stolicy powierzono gen. Walerianowi Czumie (od 3 września komendantowi obrony miasta) oraz gen. Juliuszowi Rómmlowi (od 8 września dowódcy Armii Warszawa). Komisarzem Cywilnym przy Dowództwie Obrony Warszawy został komisaryczny prezydent Stefan Starzyński. Bohaterska obrona miasta z dużym udziałem ludności cywilnej zakończyła się kapitulacją 28 września. W październiku 1939 Warszawa stała się siedzibą władz dystryktu warszawskiego, jednej z czterech (od 1941 pięciu) jednostek administracyjnych Generalnego Gubernatorstwa ze stolicą w Krakowie. Celem Niemców było zmniejszenie i zgermanizowanie miasta (m.in. tzw. plan Pabsta). Środkiem do jego realizacji była masowa eksterminacja warszawian (egzekucje, wywózki do obozów koncentracyjnych i obozu zagłady w Treblince) oraz wywózki na przymusowe roboty do Rzeszy. W 1939 Warszawa była największym skupiskiem Żydów w Europie, a na świecie – największym po Nowym Jorku. Według spisu ludności żydowskiej przeprowadzonego 28 października 1939 w Warszawie mieszkało wtedy 359 827 Żydów. W pierwszych latach okupacji stali się oni głównym celem niemieckiego terroru. W październiku 1940 utworzono getto, które zostało zamknięte i odizolowane od reszty miasta w listopadzie tego roku. Od lipca do września 1942 ok. 75% mieszkańców getta wywieziono i wymordowano w komorach gazowych w obozie zagłady w Treblince. W 1943, po powstaniu, getto zostało zlikwidowane. W trakcie powstania mieszkańców dzielnicy zamkniętej wymordowano lub wywieziono do obozu zagłady w Treblince i obozów w dystrykcie lubelskim, a cały teren dzielnicy zamkniętej zrównano z ziemią, do czego byli wykorzystywani więźniowie z utworzonego w lipcu 1943 obozu koncentracyjnego KL Warschau. Mimo niemieckiego terroru od początku okupacji Warszawa stanowiła centrum ruchu oporu i walki z okupantem. Intensywność i różnorodność form, m.in. formowanie wojska, masowe akcje zbrojne, mały i duży sabotaż, tajna działalność oświatowo-kulturalna, ratowanie dzieł sztuki, działalność rozmaitych ośrodków kierowniczych i działających w konspiracji stronnictw i grup politycznych uczyniły Warszawę siedzibą władz Polskiego Państwa Podziemnego i Komendy Głównej Armii Krajowej. Terror okupanta niemieckiego z jednej i niebezpieczeństwo ekspansji dyktatury stalinowskiej z drugiej strony były powodem zorganizowania przez AK w ramach akcji „Burza” powstania warszawskiego, które wybuchło 1 sierpnia 1944 roku i objęło całą lewobrzeżną Warszawę. Trwało ono 63 dni, oprócz powstańców z okupantem walczyła także znaczna część ludności cywilnej. O upadku zdecydowała oprócz braku dostatecznej pomocy z zewnątrz, wzmożona eksterminacja ludności przez nazistów (m.in. rzezie na Woli i Ochocie). Po kapitulacji powstania, Niemcy nakazali opuszczenie miasta, a zabudowę systematycznie niszczyli. Po stronie polskiej zginęło 16 tys. powstańców i około 150 tys. ludności cywilnej. Szacuje się, że podczas wojny zginęło ok. 700 tys. osób. 15 września 1944 Armia Czerwona wraz z 1 Armią Wojska Polskiego zdobyły prawobrzeżną Warszawę. W październiku 1944 na gruzach zburzonego miasta Niemcy rozpoczęli budowę Festung Warschau (Twierdzy Warszawa). W wyniku rozpoczętej 14 stycznia 1945 ofensywy, 17 stycznia 1945 wojska radzieckie i Ludowe Wojsko Polskie opanowały lewobrzeżną Warszawę, kończąc niemiecką okupację miasta. W 1944 ze względu na zniszczenia rozważano przeniesienie stolicy państwa do Krakowa, Łodzi lub Poznania. W grudniu 1944 w Lublinie podjęto uchwałę o odbudowie Warszawy. 1 lutego 1945 roku w Warszawie po raz pierwszy zebrał się Rząd Tymczasowy Rzeczypospolitej Polskiej. 14 lutego 1945 utworzono Biuro Odbudowy Stolicy, 3 maja 1945 otwarto wystawę Warszawa oskarża, a 11 czerwca 1945 utworzono Społeczny Fundusz Odbudowy Stolicy. Według szacunków historyków, podczas oblężenia Warszawy we wrześniu 1939 zniszczono ok. 10% zabudowy miasta, ok. 12% w czasie likwidacji getta w 1943, ok. 25% podczas powstania warszawskiego, a kolejne ok. 30% w wyniku burzenia miasta już po kapitulacji powstania. Zagładzie uległo 782 z 957 zabytków architektury, a 141 zostało uszkodzonych. Po 1945 roku Po zakończeniu działań wojennych szacowano, że w mieście zalegało między 20 a 30 milionów m³ gruzu. Odbudowano historyczne Stare i Nowe Miasto, Trakt Królewski oraz wiele obiektów zabytkowych. Poza historycznym śródmieściem budowano w duchu modernizmu i socrealizmu, czego przykładami są m.in. nowe osiedla na Kole i Mokotowie oraz Pałac Kultury i Nauki. Do 1949 m.in. odbudowano mosty kolejowe i drogowe i zbudowano Trasę W-Z. W lipcu 1949 prezydent Bolesław Bierut ogłosił plan sześcioletni odbudowy Warszawy. W maju 1951 Rada Ministrów zmieniła granice administracyjne miasta. Obszar Warszawy wzrósł ze 144 km² do 362 km², a liczba mieszkańców z 673 tys. do 819 tys. Konstytucja Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej z 1952 w art. 90 jako pierwsza określiła Warszawę jako stolicę Polski. W maju 1955 w pałacu Rady Ministrów (od 1994 Pałac Prezydencki) został podpisany Układ Warszawski. W kolejnych latach Warszawa otrzymała sieć nowych arterii komunikacyjnych (m.in. Wisłostradę, Trasę Łazienkowską, Trasę Toruńską), wzniesiono Dworzec Centralny. Nastąpiła silna industrializacja (m.in. przemysł samochodowy, metalurgiczny, elektroniczny, farmaceutyczny, budowlany, odzieżowy, spożywczy) i urbanizacja (osiedla mieszkaniowe m.in. Bródno, Jelonki, Tarchomin, Targówek, Ursynów). Przez cały okres PRL-u w Warszawie kształtował się ruch opozycyjny. Rozwijała się współczesna awangarda w sztuce, oprócz „Zachęty” nowymi wielkimi centrami sztuki nowoczesnej stały się m.in. Centrum Sztuki Współczesnej w Zamku Ujazdowskim, Galeria Foksal. W 1971 rozpoczęła się odbudowa Zamku Królewskiego. 2 czerwca 1979 w Warszawie rozpoczęła się pierwsza pielgrzymka papieża Jana Pawła II. Od 6 lutego do 5 kwietnia 1989 w Pałacu Rady Ministrów toczyły się obrady Okrągłego Stołu, które zapoczątkowały transformację ustrojową w Polsce. W 1990 przeprowadzono demokratyczne wybory przedstawicieli rad siedmiu dzielnic (Żoliborz, Wola, Ochota, Mokotów, Śródmieście, Praga-Północ, Praga-Południe). W 1994 roku dokonano reformy administracyjnej stolicy. Pierwszymi prezydentami miasta po okresie PRL byli kolejno Stanisław Wyganowski, Mieczysław Bareja, Marcin Święcicki, Paweł Piskorski i Wojciech Kozak. Po uchwaleniu w 2002 nowej tzw. ustawy warszawskiej, Warszawa stała się jednolitą gminą miejską na prawach powiatu, która jest częścią województwa mazowieckiego składającą się z 18 dzielnic. Pierwszym prezydentem Warszawy według nowego ustroju został Lech Kaczyński. Od 2006 do 2018 funkcję tę pełniła pierwsza kobieta na tym stanowisku, Hanna Gronkiewicz-Waltz. Po 1990 roku nastąpił boom budowlany, miasto stało się ważnym centrum finansowym i siedzibą inwestorów krajowych i zagranicznych. Spośród wielu inwestycji infrastrukturalnych do największych zalicza się m.in. budowę metra (pierwsza linia oddana do użytku w 1995 a centralny odcinek drugiej linii w 2015), mostu Siekierkowskiego, Stadionu Narodowego, obwodnicy Warszawy, Oczyszczalni Ścieków „Czajka” i rozbudowę Lotniska Chopina. Odznaczenia Krzyż Srebrny Orderu Wojennego Virtuti Militari (1939) za bohaterską obronę miasta we wrześniu 1939, Order Krzyża Grunwaldu I klasy (1945) za bohaterską i niezłomną postawę stolicy w latach 1939–1945 w walce z hitlerowskim najeźdźcą, Medal Międzynarodowej Honorowej Nagrody Pokoju (1951) za wkład Warszawy w utrwalanie pokoju między narodami Order Budowniczych Polski Ludowej (1970) nadany w uznaniu wielkiej roli Warszawy w życiu całego narodu, Krzyż Armii Krajowej (1974) za niezłomną postawę ludności Warszawy w latach okupacji i za bohaterski udział w walce o wolność w powstaniu warszawskim, Krzyż Wielki Orderu Odrodzenia Polski (1985), nadany w 40. rocznicę wyzwolenia Warszawy w uznaniu jej szczególnej roli jako doniosłego symbolu życia narodowego, Krzyż Niepodległości z mieczami, Warszawski Krzyż Powstańczy. Demografia Warszawa jest największym polskim miastem pod względem liczby ludności (1 861 975 mieszkańców według GUS, stan na 1 stycznia 2023 r.). Liczba osób zameldowanych w mieście jest jednak niższa niż liczba osób podawana przez GUS. Szacowana całkowita liczba mieszkańców spędzająca noc w mieście wynosi w przybliżeniu 1,91–1,96 mln osób. Również według szacunków Mazowieckiego Biura Planowania Regionalnego z 2014 liczba ludności Warszawy była wyższa o 118–221 tys. od danych w rejestrach. Ponadto wiele osób codziennie dojeżdża do Warszawy z obszaru metropolitalnego, Łodzi i Radomia. Liczba ludności przebywająca w granicach miasta w ciągu dnia szacowana jest na 2,41–2,46 mln. Warszawa poniosła duże straty ludnościowe w wyniku II wojny światowej z 1289 tys. mieszkańców w 1939 do 478 755 w 1946. Na początku lat 50. XX wieku przyrost ludności rocznie wynosił ok. 5–7% (ok. 45–60 tys. osób wobec 41 tys. nowych mieszkań w ramach planu sześcioletniego oddanych w latach 1950–1955), wprowadzono więc ograniczenia meldunkowe obowiązujące w Warszawie, w których wyniku tempo migracji spadło (w 1976 wynosiło 22 tys. ludzi). W okresie ograniczeń meldunkowych po liberalizacji przepisów możliwe stało się meldowanie m.in. współmałżonków stałych mieszkańców miasta, wybitnych fachowców itp. Ograniczenia te wpłynęły na rozwój miejscowości podwarszawskich, gdzie osiedlali się ludzie przybywający z całej Polski i niespełniający wymagań ustawowych. Usunięcie ograniczeń meldunkowych spowodowało ponowny niekontrolowany napływ ludności do miasta. Administracja Symbole Warszawy Herbem m.st. Warszawy jest wizerunek syreny. Aktualnie stosowany wzór herbu został przyjęty przez Radę m.st. Warszawy we wrześniu 1937 i wprowadzony po zatwierdzeniu przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych w styczniu 1938. Barwami m.st. Warszawy są kolory: żółty i czerwony. Zostały wprowadzone w 1938 wraz z nowym wzorem herbu. Od 2008 codziennie o 11.15 z Wieży Zegarowej (Zygmuntowskiej) Zamku Królewskiego na trzy strony świata grany jest hejnał warszawski. Samorząd Warszawa jest jedynym dużym polskim miastem, którego ustrój jest określony odrębną ustawą. 18 maja 1990 Sejm uchwalił ustawę o ustroju Warszawy. 27 maja 1990 wyborach samorządowych mieszkańcy Warszawy wybrali swoich przedstawicieli do siedmiu gmin–dzielnic. Na prezydenta Rada m.st. Warszawy wybrała urbanistę Stanisława Wyganowskiego, który pełnił już tę funkcję od 27 stycznia 1990 na mocy decyzji premiera Tadeusza Mazowieckiego. 25 marca 1994 Sejm uchwalił kolejną ustawę o ustroju miasta stołecznego, wprowadzającą w stolicy podział na 11 niezależnych gmin, a największa z nich – gmina Warszawa-Centrum – dzieliła się dodatkowo na 7 dzielnic. Władzę stanowiącą prawo i pełniącą funkcję kontrolną stanowiło 19 rad: Rada Warszawy, 11 rad gmin i 7 rad dzielnic, do których wraz z wejściem w życie w 1999 reformy podziału administracyjnego kraju i utworzeniem powiatu warszawskiego doszła kolejna – rada powiatu. Po kolejnej nowelizacji tzw. ustawy warszawskiej z 2002 Warszawa stała się jednolitą gminą na prawach powiatu, składającą się z 18 jednostek pomocniczych – dzielnic. Prezydent Warszawy jest odtąd wybierany nie przez Radę m.st. Warszawy, ale w wyborach bezpośrednich, przez mieszkańców. Pierwszym prezydentem wybranym w ten sposób i pełniącym tę funkcję w nowym ustroju miasta był Lech Kaczyński. Burmistrzowie dzielnic są wybierani przez rady dzielnic. Zakres działania władz miasta, władz dzielnic i zasady gospodarki finansowej określa Statut m.st. Warszawy, przyjęty przez Radę Warszawy w dniu 10 stycznia 2008. Warszawa jest członkiem Związku Miast Polskich. Prezydent Warszawy Prezydent m.st. Warszawy jest wybierany bezpośrednio przez mieszkańców stolicy na podstawie Kodeksu wyborczego. Do prerogatyw prezydenta należy m.in. zarządzanie własnością miejską oraz nadzorowanie pracy wszystkich podległych mu samorządów dzielnicowych – zakres obowiązków określa tzw. ustawa warszawska z 15 marca 2002. Prezydent Warszawy Rafał Trzaskowski (PO) – od 22 listopada 2018 zastępcy prezydenta: Michał Olszewski (bezpartyjny) – od 13 października 2011 Renata Kaznowska (PO) – od 14 września 2016 Aldona Machnowska-Góra – od 18 listopada 2020 Tomasz Bratek – od 5 listopada 2021 Rada m.st. Warszawy i rady dzielnic Ustawa warszawska zniosła poprzednio istniejące gminy i ustanowiła w Warszawie jeden organizm miejski na prawach powiatu, z Radą miasta stołecznego Warszawy jako organem stanowiącym prawo i sprawującym kontrolę. W Radzie m.st. Warszawy zasiada 60 radnych, którzy są wybierani w wyborach bezpośrednich i proporcjonalnych co 4 lata. W Radzie utworzono kilkanaście komisji, których zadaniem jest nadzór nad poszczególnymi dziedzinami życia. Przewodniczącą Rady jest Ewa Malinowska-Grupińska. Wszystkie decyzje Rady podejmowane są zwykłą większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowego składu Rady. Każda z 18 dzielnic Warszawy posiada własną radę dzielnicy. Pełnią one funkcje stanowiące i kontrolne oraz zarządzają szkołami i własnością miejską na podległym im obszarze. Na czele rady dzielnicy stoi przewodniczący, ponadto wybiera ona burmistrza. Łącznie w radach warszawskich dzielnic i w Radzie m.st. Warszawy zasiada 469 radnych. Młodzieżowa Rada m.st. Warszawy Z dniem 1 grudnia 2009 Rada m.st. Warszawy powołała Młodzieżową Radę m.st. Warszawy. Młodzieżową Radę m.st. Warszawy tworzą uczniowie – przedstawiciele młodzieżowych rad z 18 dzielnic miasta wybierani co 2 lata. Każdej z dzielnic przysługują 2 mandaty w Radzie. Swoich 2 przedstawicieli delegują do niej także przedstawiciele szkół i placówek oświatowych, w stosunku, do których zadania organu prowadzącego wykonuje Biuro Edukacji Urzędu m.st. Warszawy. Celem działania Rady jest m.in. podejmowanie działań na rzecz zaspokajania potrzeb i oczekiwań młodych mieszkańców miasta, integrowanie środowisk młodzieżowych oraz upowszechnianie idei społeczeństwa obywatelskiego wśród młodzieży. Rada m.in. przedstawia swoje opinie w sprawach dotyczących młodzieży wobec organów administracji samorządowej. Ma także prawo do wyrażania opinii o projektach uchwał Rady m.st. Warszawy oraz kierowania wniosków do komisji Rady w sprawach dotyczących najmłodszych mieszkańców stolicy. Podział administracyjny Podobnie jak przed wojną, w 1945 Warszawa była miastem wydzielonym, czyli tzw. województwem miejskim. W styczniu 1945 miasto podzielono na pięć dzielnic, a w 1951 na 11 dzielnic. 1 stycznia 1960 wszedł w życie nowy podział administracyjny Warszawy na 7 dzielnic. Były to Mokotów, Ochota, Praga-Południe, Praga-Północ, Śródmieście, Wola i Żoliborz. Po reformie administracyjnej w 1975 w Warszawie – podobnie jak w Krakowie, Poznaniu i Wrocławiu – zachowano podział na dzielnice. Po wydarzeniach czerwcowych do dzielnicy Ochota włączono w ramach represji zbuntowany Ursus. Od kwietnia 1990 dotychczasowych 7 dzielnic warszawskich uzyskało status gmin miejskich i nowe nazwy, przy czym gminy te nie były osobnymi miastami, a łącznie tworzyły jedno miasto. W 1994 dokonano zmiany gmin-dzielnic – 7 dotychczasowych zastępując 11. W wyniku zmian wprowadzonych przez tzw. ustawę warszawską z 2002, Warszawa stanowi obecnie jedną gminę mającą status miasta na prawach powiatu. Istniejące wcześniej dzielnice gminy Warszawa-Centrum, gminy warszawskie oraz przyłączona do stolicy gmina Wesoła zostały przekształcone w 18 jednostek pomocniczych – dzielnic m.st. Warszawy. Dzielnice, chociaż są wyodrębnione instytucjonalnie i funkcjonalnie, posiadają ograniczone kompetencje samorządowe i nie posiadają osobowości prawnej. Nazwę każdej dzielnicy, jej granice, zadania i kompetencje oraz zasady i tryb funkcjonowania jej organów określa statut nadany przez Radę m.st. Warszawy. Najgęściej zaludnioną dzielnicą jest Praga-Południe, a najrzadziej Wawer. Średnia dla całego miasta wynosi 3600 osób/km² (stan na 1 stycznia 2023). Inne instytucje Warszawa jako stolica kraju jest siedzibą większości centralnych krajowych organów władzy, ministerstw, urzędów i instytucji centralnych. Jest także siedzibą agencji Frontex odpowiedzialnej za bezpieczeństwo granic zewnętrznych Unii Europejskiej, Biura Instytucji Demokratycznych i Praw Człowieka (ODIHR), agendy OBWE, a także przedstawicielstw dyplomatyczno-konsularnych. Strategie rozwoju miasta W 2005 przyjęto Strategię rozwoju miasta stołecznego Warszawy do 2020 r. Kolejną strategię, pod nazwą #Warszawa2030, przyjęto w 2018. Certyfikaty W 2019 Warszawa uzyskała certyfikat ISO 37120 Zrównoważony rozwój społeczny. Wskaźniki usług miejskich i jakości życia na poziomie platynowym. Barometr Warszawski W celu poznania opinii warszawian na różne tematy związane głównie z jakością życia w mieście, od 2003 na zlecenie Urzędu m.st Warszawy na losowej reprezentatywnej próbie mieszkańców stolicy przeprowadzane jest badanie nazywane Barometrem Warszawskim. Urbanistyka i architektura Historyczna zabudowa Warszawy wielokrotnie była niszczona podczas wojen. Szczególnie ucierpiała podczas II wojny światowej. Miasto odbudowano dużym wysiłkiem społeczeństwa całego kraju. Za wzorcową uznaje się rekonstrukcję Starego Miasta, które 2 września 1980 zostało umieszczone na liście światowego dziedzictwa UNESCO jako wyjątkowy przykład całkowitej rekonstrukcji zespołu historycznego. Rekonstrukcję prowadziło Biuro Odbudowy Stolicy, którego akta (14 679 teczek) w 2011 wpisano na listę Pamięć Świata prowadzoną przez UNESCO. Władze komunistyczne przyczyniły się jednak do dalszych zniszczeń – burzono całe kwartały zabudowy (rejon Pałacu Kultury i Nauki), wyburzano dobrze zachowane budynki z XIX i początków XX wieku, a elewacje pozbawiano zdobień, uznawanych za burżuazyjny przeżytek. Niejednokrotnie zniekształcano przedwojenny układ urbanistyczny. W późniejszym okresie kolejnym władzom brakowało wizji rozwoju przestrzennego miasta i konsekwencji w planowaniu przestrzennym. Własność gruntów i dekret Bieruta 26 października 1945 roku wydany został Dekret o własności i użytkowaniu gruntów na obszarze m.st. Warszawy, potocznie nazywany Dekretem Bieruta. Na mocy dekretu na własność gminy m.st. Warszawy przechodziły wszelkie grunty w przedwojennych granicach miasta (ok. 14 146 ha). Dekret w założeniach miał ułatwić odbudowę stolicy. Dotychczasowi właściciele mogli składać wnioski o przyznanie wieczystej dzierżawy, jednak nie wszyscy zdołali złożyć takie wnioski, a niektórych wniosków nie rozpatrywano i ich własność odbierano, łamiąc dekret. W praktyce odebrano od ok. 25 tys. prywatnych właścicieli (według różnych źródeł) od 20 do 40 tys. nieruchomości. Po upadku PRL dekret Bieruta pozostał w mocy, nie przeprowadzono systemowej reprywatyzacji, poszczególne nieruchomości były i są zwracane po długotrwałych procesach sądowych. Wskutek braku ustawy reprywatyzacyjnej w Warszawie skupowano roszczenia od przedwojennych właścicieli. Obecnie ok. 2/3 gruntów w przedwojennych granicach miasta objęte są ujawnionymi lub potencjalnymi roszczeniami. Nieuregulowanie własności gruntów bardzo utrudnia procesy inwestycyjne i rozwój miasta. Do rozwiązania kwestii własnościowej niezbędne jest zaangażowanie władz państwowych i środków z budżetu państwa (dekret Bieruta był aktem prawa stanowionym przez ówczesną władzę ustawodawczą – prezydenta Krajowej Rady Narodowej). Wartość przewidywanych odszkodowań (przy wysokości 20% wartości utraconych nieruchomości) szacuje się obecnie na ok. 15 mld zł, co znacznie przekracza roczny budżet miasta. Tylko w ciągu 5 miesięcy 2012 roku wojewoda mazowiecki wypłacił 52 mln zł odszkodowań, a Urząd m.st. Warszawy – 70 mln. W latach 1990–2015 złożono ponad 7 tys. wniosków reprywatyzacyjnych, dokonano ponad 4 tys. zwrotów, a miasto wypłaciło na odszkodowania ponad 1,13 mld zł. Prace nad ustawą reprywatyzacyjną zapowiadano od początku transformacji ustrojowej w Polsce (w 2001 projekt ustawy uchwalony przez Sejm RP został zawetowany przez Prezydenta RP Aleksandra Kwaśniewskiego) i kilkakrotnie wstrzymywano. Dopiero w 2016 uchwalono tzw. małą ustawę prywatyzacyjną. Po kilku głośnych sprawach, w których decyzje reprywatyzacyjne budziły kontrowersje, powołana została Komisja do spraw usuwania skutków prawnych decyzji reprywatyzacyjnych dotyczących nieruchomości warszawskich, wydanych z naruszeniem prawa. W czerwcu 2021 prezydent RP podpisał nowelizację Kodeksu Postępowania Administracyjnego zamykającą drogę prawną podważania decyzji administracyjnych związanych m.in. z Dekretem Bieruta, tym samym ograniczając liczbę roszczeń reprywatyzacyjnych. Najwyższe budynki i budowle Historia wysokościowców w Warszawie sięga początku XX w., kiedy to wzniesiono wysoki na 51 m budynek PAST-y. W latach 1931–1933 zbudowano Prudential. W latach 1952–1955 wzniesiono Pałac Kultury i Nauki, który pozostaje najwyższym budynkiem w Warszawie i w Polsce. Współczesne wysokościowce, takie jak Intraco I i budynek Elektrimu, zaczęto budować w latach 70. XX w. W Warszawie znajduje się ok. 60 budynków mających ponad 65 m wysokości, 24 budynki o wysokości ponad 100 m oraz 11 wieżowców o wysokości przekraczającej 150 m. Najwyższym budynkiem, mierzącym 237 m (z iglicą), jest Pałac Kultury i Nauki. Dwa kolejne pod względem wysokości to Warsaw Spire (220 m) i Warsaw Trade Tower (208 m). Budowany wieżowiec Varso będzie mierzył 310 m (z 80-metrową iglicą) i będzie najwyższym budynkiem w Unii Europejskiej oraz piątym najwyższym w Europie. Najwyższą budowlą w Warszawie jest komin Ciepłowni Kawęczyn (300 metrów). Zabytki Historyczne centrum Warszawy zostało w 1980 wpisane na listę światowego dziedzictwa UNESCO. Do rejestru zabytków wpisano natomiast m.in. układy urbanistyczne i zespoły budowlane, dzieła architektury i budownictwa, dzieła budownictwa obronnego, obiekty techniki, cmentarze, parki, ogrody oraz zabytki archeologiczne. W rejestrze zabytków nieruchomych w 2006 wpisanych było ok. 1300 obiektów z obszaru Warszawy. Większość zniszczonych podczas wojny zabytków odbudowano, choć niekiedy zmieniono ich wygląd względem przedwojennego. Do takich budynków należy m.in. Zamek Królewski. Istnieje jednak w stolicy wiele cennych budynków, które przetrwały wojnę bez większych zniszczeń, jak Pałac w Wilanowie, kościół Wizytek i kościół pokarmelicki pw. Wniebowzięcia NMP przy Krakowskim Przedmieściu czy Pałac Prezydencki. Zamek Królewski i plac Zamkowy Zamek Królewski, będący wcześniej jedną z głównych rezydencji książąt mazowieckich w obecnym stanie jest wierną rekonstrukcją barokowej budowli z XVII i XVIII wieku, dzieła m.in. Matteo Castellego, następnie Joachima Jaucha, Gaetana Chiaveriego, Carla Friedricha Pöppelmanna, Dominika Merliniego. Pomimo zniszczeń w latach 1939 i 1944, dzięki systematycznym ewakuacjom zachował się bogaty wystrój sal (m.in. Balowa, Audiencjalna, Tronowa, Marmurowa) z XVIII wieku, w tym liczne dzieła sztuki związane z dworem króla Stanisława Augusta (m.in. zespół wedut Canaletta, poczet królów Polski Marcella Bacciarellego, ponadto obrazy Rembrandta Uczony przy pulpicie i Dziewczyna w kapeluszu). Od strony południowej do Zamku przylega barokowy pałac Pod Blachą, dzieło Jakuba Fontany budowane do 1730 roku. Przed zamkiem wznosi się kolumna Zygmunta III Wazy ustawiona w 1644 (Clemente Molli, Augustyn Locci, i Constantino Tencalla). W obrębie placu zachowały się kamienice z XVI-XVIII wieku m.in. zespół czterech kamienic np. pod 1/13 i Mansjonaria. Stare Miasto Z okresu średniowiecza, do dziś zachował się zespół zabytków (większość w znacznym stopniu zrekonstruowanych). Utrzymał się układ urbanistyczny z regularnym rozmieszczeniem ulic i centralnie położonym rynkiem. W jego obrębie gotycka archikatedra (wcześniej fara staromiejska i kolegiata) Świętego Jana Chrzciciela, wielokrotnie rozbudowywana, przebudowywana, po ostatniej wojnie zrekonstruowana w stylu gotyku mazowieckiego. Wewnątrz ocalał późnogotycki krucyfiks z początku XVI wieku, ponadto fragmenty wystroju (m.in. kaplica Baryczkowska) z XVII i XVIII wieku. Miejsce pochówku książąt mazowieckich, królów, prezydentów i ważnych osobistości Polski (m.in. Stanisław August Poniatowski, Henryk Sienkiewicz, Ignacy Jan Paderewski, August Hlond, Stefan Wyszyński). Obok barokowy dawny kościół Jezuitów, z najwyższą na Starówce wieżą. Ponadto dawny kościół Augustianów pw. św. Marcina, przebudowany w XVIII wieku w duchu baroku. Na terenie Starego Miasta powstawała zwarta zabudowa dla miejskiego patrycjatu, z XV–XVIII wieku charakteryzująca się spójnością form architektonicznych. Tworzą ją kamienice, głównie trzy- i czterokondygnacyjne z trzema traktami wewnątrz i dwu-, trój- i czteroosiowymi elewacjami z prostokątnymi oknami i ozdobnymi portalami (wiele z nich ocalało zawieruchę wojenną). Ponadto kamienice charakteryzują się wysokimi dachami z lukarnami na poddaszu, ponadto część z nich dodatkowe nadbudówki (tzw. latarnie) służące do oświetlenia schodów mieszczących się w środkowym trakcie. Część elewacji kamienic zachowała dekorację elewacji. Najwięcej tego typu dzieł znajduje się przy Rynku Starego Miasta (m.in. kamienice Winklerowska, Fukierów, pod Świętą Anną, Falkiewicza, Baryczków, Długoszowa) oraz przy innych ulicach np. kamienice Pod Okrętem, zespół kamienic przy ulicy Kanonia. Stare Miasto otoczone jest murami obronnymi (XIII–XVI wiek) z basztą Prochową i Barbakanem. Nowe Miasto Ukształtowana wzdłuż traktu do Zakroczymia Nowa Warszawa (obecne Nowe Miasto) uzyskała w 1408 przywilej książęcy wyłączający ją spod jurysdykcji wójta Starej Warszawy. Po II wojnie światowej odbudowano kościół parafialny Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny (XV wiek) wraz z wolnostojącą dzwonnicą. Pozostałe kościoły Nowego Miasta wzniesiono w stylu barokowym. Kościół Świętego Jacka (Dominikanów) posiada XVII-wieczne prezbiterium o formach gotyckich. Wewnątrz zachował się częściowo wystrój barokowy (m.in. kaplica Kotowskich proj. Tylmana z Gameren, zespół rzeźb, w tym Ecce Homo Antoniego Osińskiego). Przy Rynku Nowego Miasta kościół i klasztor sakramentek proj. Tylmana z Gameren (w kościele zachował się nagrobek Marii Karoliny z Sobieskich). Kościół Franciszkanów (proj. Karol Bay, Jakub Fontana i inni) zachował XVIII-wieczne ołtarze z XVII-wiecznymi obrazami (m.in. przeniesiony z Lubiąża Chrystus w Ogrójcu Michaela Willmanna). Z dawnych rezydencji magnackich zachowały się barokowe pałace Raczyńskich z 1786 roku (proj. Jan Chrystian Kamsetzer), Sapiehów z 1731–1736 (proj. Jan Zygmunt Deybel) oraz klasycystyczny pałac Sierakowskiego (proj. Jakub Kubicki). Śródmieście W obrębie Śródmieścia zachowały się do dziś zespoły zabytkowe tworzące poszczególne ulice (m.in. Trakt Królewski, Długa, Miodowa) i place (m.in. Teatralny, Bankowy, Krasińskich). Zespoły te składają się z obiektów sakralnych, rezydencjonalnych i mieszkalnych, pochodzących głównie z okresu baroku i klasycyzmu. Trakt Królewski Trakt Królewski rozpoczyna się od placu Zamkowego, biegnie ulicami Krakowskie Przedmieście, Nowy Świat, Alejami Ujazdowskimi i prowadzi do rezydencji królewskich w Łazienkach i Wilanowie. Przy Krakowskim Przedmieściu przeważa zabudowa barokowa z XVII–XVIII wieku (kościoły i rezydencje magnackie), a ponadto zachował się cenny zespół budowli klasycystycznych (głównie pałace) i eklektycznych (hotele i kamienice czynszowe) z XIX stulecia. Jednolity, klasycystyczny charakter nadano zabudowie ulicy Nowy Świat (do Alei Jerozolimskich). Kościół Świętej Anny (dawny kościół bernardynów, obecnie kościół akademicki) barokowo-klasycystyczny zachował fragmenty gotyckie (sklepienia kryształowe w dawnych zabudowaniach klasztornych, fragmenty prezbiterium) i renesansowe (kaplice boczne). Kościół karmelitów bosych (seminaryjny) barokowy (proj. Isidoro Affaita i Efraim Szreger) zachował niemal kompletny barokowy wystrój wnętrza z XVII-XVIII wieku. Kościół Wizytek z XVIII w. (proj. m.in. Gaetano Chiaveri, Efraim Szreger i Jakub Fontana) z bogato zdobioną fasadą i wystrojem wnętrza (rzeźby Jana Jerzego Plerscha, obrazy Tadeusza Kuntzego). Monumentalny kościół Świętego Krzyża (Misjonarzy) z XVIII wieku (proj. m.in. Józef Szymon Bellotti, Jakub Fontana), późnobarokowy zachował mimo zniszczeń wystrój z XVIII wieku. Zespół epitafiów znanych Polaków (m.in. Stanisława Małachowskiego, Władysława Reymonta i Fryderyka Chopina). Przed fasadą figura Chrystusa niosącego krzyż z 1858 (autor Andrzej Pruszyński). Pośrodku placu Trzech Krzyży klasycystyczny kościół Świętego Aleksandra (proj. Piotr Aigner). Spośród dzieł architektury rezydencjonalnej wyróżniają się barokowe i klasycystyczne pałace: Czapskich (1680–1707, przebudowany w XVIII i XIX wieku), Potockich (XVIII wiek), Koniecpolskich (1643, Constantino Tencalla, przebudowany przez Piotra Aignera w XIX wieku), zespół budynków Uniwersytetu Warszawskiego, z pałacami Kazimierzowskim (XVII i XIX wiek, projekt Giovanni Trevano przebudowany przez Dominika Merliniego), Tyszkiewiczów (schyłek XVIII wieku, według projektu Stanisława Zawadzkiego) i Uruskich (1844–1847 rok, projekt Andrzej Gołoński). Przy Nowym Świecie wznosi się Pałac Staszica (1820–1823 rok, projekt Antonio Corazzi). Spośród budynków mieszkalnych wyróżnia się zespół barokowych kamienic w końcowym ciągu Krakowskiego Przedmieścia nieopodal placu Zamkowego, m.in. Roesena (nr 83), Wilhelma Duponta (nr 85), Prażmowskich (nr 87) oraz kamienica Aleksandra Johna. Cennym przykładem historyzmu są dwa neorenesansowe hotele: Europejski i Bristol (projektu odpowiednio Henryka i Władysława Marconiego). Przy Królewskim Trakcie zachowały się także zabytkowe pomniki: barokowa figura Matki Boskiej Pasawskiej w Warszawie z XVII wieku, księcia Józefa Poniatowskiego i Mikołaja Kopernika, wykonane przez Berthela Thorvaldsena oraz Adama Mickiewicza autorstwa Cypriana Godebskiego. Oś Saska Cennym przykładem barokowej i klasycystycznej architektury i urbanistyki jest Oś Saska powstała na zlecenie króla Augusta II Sasa, w znacznym stopniu przekształcona w XIX wieku i podczas odbudowy po ostatniej wojnie. Dawny, barokowy pałac Saski (1713–1748, proj. Carl Friedrich Pöppelmann i Joachim Daniel Jauch) przebudowany w stylu klasycystycznym w latach 1839–1842 przez Adama Idźkowskiego zachował się do dziś fragmentarycznie (Grób Nieznanego Żołnierza). W zachodniej części na placu Za Żelazną Bramą klasycystyczny pałac Lubomirskich w Warszawie (lata 1791–1793, proj. Joachim Hempel). W obrębie ogrodu 21 barokowych rzeźb muz i cnót (Jan Jerzy Plersch). Plac Teatralny i okolice Plac Teatralny jest cennym zespołem zabytkowym z okresu klasycyzmu, powstały na miejscu barokowego Marywilu – zespołu zabudowań z rezydencją dla królowej Marii Kazimiery. Zachodnią część zamyka bryła teatru zaprojektowana przez Antonia Corazziego i wzniesiona w latach 1825–1833 mieszcząca Operę Narodową i Teatr Narodowy. Naprzeciwko m.in. późnobarokowy pałac Jabłonowskich i dawny kościół Kanoniczek zbudowany w stylu klasycystycznym. W obecnym stanie pierzeja, przy której wznoszą się oba obiekty, jest wierną rekonstrukcją z lat 90. XX w. W okolicach m.in. przy ulicy Senatorskiej znajdują się dawny kościół Reformatów (XVII–XVIII w.) oraz pałace: Błękitny (XVIII i XIX w.), Blanka (XVIII w. proj. Szymon Bogumił Zug), Mniszchów (XVIII–XIX w.), Małachowskich (XVIII–XIX w.), Biskupów Krakowskich (XVIII w.), Prymasowski (XVII–XVIII wiek). Plac Bankowy Po wojnie na placu odbudowano trzy klasycystyczne monumentalne gmachy wzniesione w latach 20. XIX wieku według projektu Antonia Corazziego: budynek Giełdy i Banku Polskiego oraz pałace: Ministra Skarbu i Komisji Rządowej Przychodów i Skarbu. Powiśle i Solec Obszar pomiędzy Traktem Królewskim a Wisłą od XVII wieku był zabudowywany przez rody szlacheckie, zaś w XIX wieku tereny te zamieszkiwali drobni rzemieślnicy i biedota. Z zachowanej do dziś zabudowy rezydencjonalnej wyróżnia się pałac Ostrogskich (proj. Tylman z Gameren). Ponadto renesansowy pałac Zamoyskiego (1870, proj. Leandro Marconi). W północnej części Powiśla, osiedle mieszkaniowe Mariensztat z lat 40. i 50. XX wieku. Na Solcu m.in. późnobarokowy pałac Symonowiczów w Warszawie i klasycystyczny pałacyk Branickich-Lubomirskich (po 1779, proj. Szymon Bogumił Zug). Przy Rynku Soleckim stoi barokowy dawny kościół Trynitarzy z 1726 roku. Jego metryka sięga XIV wieku. Wewnątrz m.in. obraz Michaela Willmanna „Męczeństwo św. Bartłomieja”. Ujazdów i Łazienki Królewskie Głównym zabytkiem historycznego Ujazdowa jest barokowy Zamek Ujazdowski wzniesiony w 1624 przez Matteo Castellego na miejscu starszej rezydencji książęcej. Obecnie w Zamku ma swoją siedzibę Centrum Sztuki Współczesnej. Nieopodal, na Agrykoli, znajduje się pomnik Jana III Sobieskiego dłuta Franciszka Pincka z 1788. Łazienki Królewskie założone zostały w drugiej połowie w XVIII wieku z inicjatywy króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Całe założenie było zrealizowane przez architektów królewskich: Dominika Merliniego i Jana Chrystiana Kamsetzera, kolejne zabudowania w pierwszej tercji XIX wieku zaprojektował Jakub Kubicki. Centrum założenia tworzy pałac Na Wyspie, z zachowanym w dużej części wystrojem wnętrz (m.in. Sala balowa, Gabinet Króla, Galeria Obrazów). Dekorację malarską i rzeźbiarską wykonali m.in. Marcello Bacciarelli i Jan Bogumił Plersch. Klasycystyczny wystrój wnętrz i wyposażenie zachował również Pałac Myślewicki (m.in. Sypialnia i Sala Jadalna) i Biały Domek (m.in. Pokój Bawialny, Sala Jadalna). W Starej Pomarańczarni mieści się Galeria Rzeźby Polskiej. Ponadto na terenie Łazienek znajdują się m.in. Ermitaż, Stara i Nowa Kordegarda, Amfiteatr i Podchorążówka. Z XIX-wiecznej zabudowy Łazienek wyróżnia się Belweder wzniesiony w latach 1818–1822 według projektu Jakuba Kubickiego. Tenże architekt wzniósł także m.in. Świątynię Egipską i stajnię. Bielany i Żoliborz Najcenniejszymi zabytkami na terenie dzielnic Bielany i Żoliborz są Kościół Matki Bożej Królowej Polski na Marymoncie (XVII–XIX w. proj. m.in. Tylman z Gameren), kościół św. Marii Magdaleny na Wawrzyszewie (XVII–XIX w.), zespół kościelno-klasztorny Kamedułów (XVIII wiek) oraz Pałac Brühla na Młocinach. Wszystkie cztery obiekty cechuje styl późnobarokowy. Z obiektów militarnych do najcenniejszych obiektów zalicza się m.in. zabudowania warszawskiej Cytadeli oraz fortyfikacje Twierdzy Warszawa (m.in. fort Wawrzyszew). W centrum Żoliborza zachowała się modernistyczna zabudowa z okresu międzywojennego. Są to osiedla Żoliborz Dziennikarski, Żoliborz Oficerski i Żoliborz Urzędniczy, wzniesione w latach 20. i 30. XX wieku, według projektów m.in. Tadeusza Tołwińskiego, Kazimierza Tołłoczki, Aleksandra Bojemskiego i Romualda Gutta. Wola, Bemowo i Włochy Na terenie przemysłowej Woli zachowała się częściowo zabudowa z okresu XIX-wiecznej industrializacji Warszawy. Są to m.in. dawna fabryka Norblina, Elektrownia Tramwajów Miejskich (obecnie siedziba Muzeum Powstania Warszawskiego), Gazownia Warszawska, dawna Fabryka Garbarska Temler i Szwede oraz relikty fabryki Lilpop, Rau i Loewenstein. Z zabytków o charakterze militarnym m.in. fragmenty zabudowań twierdzy Warszawa: forty P, Blizne i Chrzanów. Sztukę sakralną Woli egzemplifikują neoromański kościół św. Augustyna, neogotycki kościół św. Stanisława Biskupa i cerkiew prawosławna św. Jana Klimaka. We wschodniej części dzielnicy znajduje się cmentarz Powązkowski z licznymi zabytkowymi nagrobkami i rzeźbami. Ochota Na obszarze Ochoty zachowały się głównie zabytki architektury mieszkaniowej i przemysłowej z XIX i XX wieku. Do najcenniejszych zaliczane są Filtry Lindleya wzniesione w latach 1883–1886 według projektu Williama Heerleina Lindleya. Zachował się komplet zabudowań, m.in. siedziba dyrekcji, wieża ciśnień, hale filtrów powolnych, zakład filtrów pospiesznych, zbiorniki wodne i komory podziemne. Przy Alejach Jerozolimskich i pl. Narutowicza kilka eklektycznych kamienic czynszowych. W centrum Ochoty, przy pl. Narutowicza eklektyczny Kościół Niepokalanego Poczęcia NMP (proj. Oskar Sosnowski) wybudowany w latach 1911–1918 oraz przy ul. Barskiej Gmach Izb Rzemieślniczych im. św. Antoniego (tzw. Antonin) wybudowany w latach 1910–1913. Z okresu międzywojennego zachował się duży zespół osiedli mieszkaniowych (m.in. Kolonia Staszica, Kolonia Lubeckiego), willi oraz budynków użyteczności publicznej (m.in. Gmach Ministerstwa Komunikacji, XXI LO). Mokotów, Wilanów i Ursynów W południowej części Warszawy (Mokotów, Wilanów i Ursynów) zachowało się kilka zabytków architektury sakralnej i rezydencjonalnej z XVII-XIX wieku o wysokiej klasie artystycznej i historycznej. Z okresu panowania Jana III Sobieskiego zachował się kościół Bernardynów na Czerniakowie (proj. Tylman z Gameren) oraz zespół pałacowo-parkowy na Wilanowie, którego pałac (1670–1686, proj. Augustyn Locci) z zachowanymi barokowymi komnatami (m.in. Wielki Salon Karmazynowy) i wystrojem (m.in. malowidła Jerzego Eleutera Siemiginowskiego) pełnił funkcję rezydencji zwycięzcy odsieczy wiedeńskiej. Z okresu klasycyzmu pochodzą Królikarnia na Mokotowie (proj. Dominik Merlini), Pałac Krasińskich na Ursynowie (proj. Piotr Aigner) oraz Pałac Potockich na Natolinie (proj. Szymon Bogumił Zug), klasycystyczny dwór Ksawerego Pusłowskiego, neogotycki Pałac Szustra i eklektyczna Żółta Karczma (proj. Francesco Maria Lanci, obecnie Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego). Z architektury militarnej zachowały się zabudowania Twierdzy Warszawa (m.in. forty Mokotów, Służew, Służew). Praga-Północ, Praga-Południe, Białołęka, Targówek, Wawer, Rembertów i Wesoła Najstarszym zabytkiem na terenie prawobrzeżnej Warszawy jest kościół św. Jakuba na Białołęce, gotycki, z XIV i XV wieku. Cennym zabytkiem pozostaje drewniana willa letniskowa zbudowana w stylu nadświdrzańskim zlokalizowana na osiedlu Płudy. Pozostałe cenne zabytki sakralne znajdują się w centrum Pragi to: barokowy kościół Matki Bożej Loretańskiej z domkiem loretańskim (1642, proj. Constantino Tencalla), neogotycka katedra św. Michała i św. Floriana (1887–1904, Józef Pius Dziekoński) i cerkiew Marii Magdaleny (1867–1869, proj. Nikołaj Syczew). W obrębie centrum Pragi zachowała się wielkomiejska zabudowa mieszkaniowa z XIX/XX wieku. Ponadto klasycystyczny gmach dawnej Komory Wodnej (proj. Antonio Corazzi). W południowej części Pragi zachowały się zabytki klasycystyczne: rogatki Grochowskie (proj. Jakub Kubicki) oraz Dworek Grochowski (proj. Fryderyk Albert Lessel). Z okresu międzywojennej awangardy najcenniejszym zespołem architektonicznych jest zabudowa Saskiej Kępy, a ponadto wille w Wawrze, Aninie i Międzylesiu. Z zabudowy militarnej ocalał Fort Śliwickiego na Pradze-Północ. Gospodarka Historia Od XIV w. funkcjonowało w Warszawie rzemiosło, z którego w 2. połowie XVIII w. rozwinął się przemysł manufakturowy – przed rozbiorami istniało kilkadziesiąt manufaktur. Po upadku insurekcji kościuszkowskiej i rozbiorach ponowny rozwój przemysłu nastąpił w okresie Królestwa Polskiego, gdy do Warszawy przybyło wielu przedsiębiorców z Europy Zachodniej, zaczęły też powstawać fabryki wyposażone w maszyny parowe, z częściowo zmechanizowanym procesem produkcyjnym. W strukturze przemysłu dominował przemysł włókienniczy, ponadto maszynowo-metalowy i spożywczy. Rozwój przemysłu ponownie zahamowały zniszczenia i represje celne po powstaniu listopadowym. W latach 60. XIX w. rozwinął się transport kolejowy, co umożliwiło zbyt towarów w całym Cesarstwie Rosyjskim. Budowa kolei obwodowej i mostu kolejowego pod Cytadelą przyspieszyła proces uprzemysłowienia Pragi umożliwiając dostarczanie do fabryk na prawym brzegu Wisły węgla oraz innych surowców z Zagłębia Dąbrowskiego. Pierwszy dom handlowy w Warszawie powstał w 1785 w kamienicy Roeslera i Hurtiga na Krakowskim Przedmieściu. Przed I wojną światową do największych zakładów należały Lilpop, Rau i Loewenstein, K. Rudzki i S-ka, Borman, Szwede i Spółka, Wulkan i Labor, istniało też bardzo wiele drobnych zakładów. Dominował przemysł maszynowo-metalowy. Największymi skupiskami przemysłu było Powiśle, Wola i Praga. W okresie międzywojennym wybudowano wiele nowoczesnych zakładów. Do największych należały: Lilpop, Rau i Loewenstein, Państwowe Zakłady Tele- i Radiotechniczne, Fabryka Samochodów Osobowych i Półciężarowych Państwowych Zakładów Inżynierii, Państwowa Fabryka Karabinów oraz zakłady związane z lotnictwem. W 1938 w przemyśle Warszawy zatrudnionych było 108 tys. pracowników. W obu wojnach światowych przemysł Warszawy poniósł olbrzymie straty – w I wojnie z powodu ewakuacji urządzeń produkcyjnych, w II wojnie wskutek bombardowań i wywozu urządzeń i materiałów przez okupanta. Po II wojnie światowej władze przeprowadziły nacjonalizację przemysłu, w rękach prywatnych pozostały tylko zakłady rzemieślnicze. Produkcję skoncentrowano w wielkich fabrykach, z których największymi były Huta Warszawa w obecnej dzielnicy Bielany, ZPC Ursus oraz Fabryka Samochodów Osobowych (FSO) na Pradze-Północ. Dużymi skupiskami przemysłu były też Wola i Służewiec. Do lat 80. XX w. dominował przemysł maszynowo-metalurgiczny. Po 1989 rozpoczął się proces prywatyzacji przemysłu, niektóre zakłady upadły z powodu niskiej konkurencyjności ich wyrobów, inne rozwijały się dzięki inwestycjom firm zagranicznych. Budżet miasta W 2018 dochody miasta wyniosły 17 mld 4,6 mln zł, a wydatki 16 mld 622,3 mln zł. W planie budżetu na 2019 dochody Warszawy zaplanowano w wysokości 17 mld 196,2 mln zł, a wydatki 19 mld 218,2 mln zł. Od 2007 miasto wdraża budżet zadaniowy. W 2015 w Warszawie wprowadzono budżet partycypacyjny. Usługi biznesowe Według danych Związku Liderów Sektora Usług Biznesowych (ABSL) biorąc pod uwagę kryterium zatrudnienia Warszawa jest drugim (po Krakowie) największym skupiskiem przedsiębiorstw z sektorów nowoczesnych usług biznesowych w Polsce. W I kwartale 2019 w Warszawie prowadziło działalność 238 przedsiębiorstw z tego sektora, które zatrudniały ogółem ok. 56,3 tys. pracowników. W ostatnich latach rozszerzyły one zakres i poziom zaawansowania swojej działalności. W stolicy działają centra BPO, ITO oraz centra usług wspólnych m.in. spółek Accenture, Avon, BNP Paribas, Colgate-Palmolive, Citibank, Mars, J.P. Morgan i Roche. Swoje centra badawczo-rozwojowe posiadają w Warszawie m.in. Samsung, General Electric (Engineering Design Center – wspólnie z Instytutem Lotnictwa) i Google. Z rozwojem tego sektora związany jest rozwój rynku nieruchomości komercyjnych. Warszawa jest największym rynkiem powierzchni biurowej w Polsce (ok. 5,5 mln m² w 2019). Przemysł W Warszawie znajdują się zakłady produkcyjne należące m.in. do spółek: Procter & Gamble, ArcelorMittal, Lotte Wedel, Polska Wytwórnia Papierów Wartościowych, Polfa Tarchomin, Polpharma, Servier (Anpharm), Agora, Coca-Cola, Grupa Powen–Wafapomp, Fabryka Obrabiarek Precyzyjnych Avia, Smurfit Kappa, Novartis i Essilor. W mieście działa podstrefa Łódzkiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej. Została nią objęta część kompleksu produkcyjnego spółki Procter & Gamble w dzielnicy Targówek. Handel W 1993 przy al. Witosa 31 otwarto pierwszą w Warszawie galerię handlową Panorama, a w 1994 przy ul. Górczewskiej 218 pierwszy hipermarket, należący do niemieckiej sieci HIT (w 2002 przejęty przez brytyjskie Tesco). Do największych centrów handlowo-rozrywkowych należą: Galeria Młociny, Westfield Arkadia, Blue City, Galeria Mokotów, Promenada, Wola Park oraz Złote Tarasy. Największym centrum handlu detalicznego i hurtowego w granicach administracyjnych Warszawy jest centrum handlowe Marywilska44. Startupy Według badania fundacji Startup Poland Warszawa jest największym skupiskiem startupów w Polsce. W Warszawie od 2015 działa Google for Startups Campus Warsaw (do 2018 pod nazwą Campus Warsaw), wspierający programy i inicjatywy spółki Google na rzecz startupów technologicznych w Polsce oraz w państwach Europy Środkowej i Wschodniej. Jest to jedna z siedmiu takich przestrzeni na świecie. Przedsiębiorczość innowacyjną od lat wspiera Urząd m.st. Warszawy, m.in. finansując programy akceleracyjne dla startupów i udostępniając powierzchnię biurową i konferencyjną w miejskich inkubatorach przedsiębiorczości. Jest on także wydawcą przewodnika po ekosystemie startupowym Warszawa – miasto startupów (2. wydanie w 2019). Turystyka Stołeczne Biuro Turystyki co roku publikuje raporty na temat ruchu turystycznego w Warszawie. Władze miasta stosują marketing terytorialny. Budowaniu wizerunku marki miasta służą: własny system identyfikacji wizualnej, znak promocyjny i hasło Zakochaj się w Warszawie. Według badania opinii Polaków TNS Polska z 2013 Warszawa ma najsilniejszą markę wśród wszystkich polskich miast (118 pkt na 300 możliwych). Na drugim miejscu sklasyfikowano Kraków (107 pkt), natomiast 3 miejsce zajął Gdańsk (89 pkt). W 2022 roku wprowadzono nowy znak promocyjny w postaci uproszczonego herbu miasta, z Syreną, która jest poważniejsza i ma profil Marii Skłodowskiej-Curie. Centra targowo-konferencyjne W mieście i jego sąsiedztwie funkcjonuje kilka centrów targowo-konferencyjnych: Ptak Warsaw Expo, Warszawskie Centrum Expo XXI i Global Expo, pokazy i imprezy targowe odbywają się również na stadionie Stadionie Narodowym (PGE Narodowy). Stopa bezrobocia We wrześniu 2019 liczba zarejestrowanych bezrobotnych wynosiła 18 169 osób, a stopa bezrobocia wynosiła 1,4%. Środki Unii Europejskiej Wiele inwestycji i projektów uzyskało wsparcie finansowe ze środków Unii Europejskiej. Do 2022 roku miasto otrzymało z budżetu UE ok. 18 mld zł. Największe środki finansowe pozyskano na realizację dużych projektów infrastrukturalnych: dokończenie linii M1 i budowę linii M2 metra (7,5 mld zł), budowę mostu Południowego wraz z Południową Obwodnicą Warszawy (1,7 mld zł), przebudowę mostu gen. Stefana Grota-Roweckiego wraz z fragmentem drogi ekspresowej S8 (1,5 mld zł), rozbudowę i unowocześnienie Oczyszczalni Ścieków „Czajka”(1,2 mld zł), budowę mostu Marii Skłodowskiej-Curie (375 mln zł) oraz budowę łącznicy i stacji kolejowej Warszawa Lotnisko Chopina (177,4 mln zł). Beneficjentami wsparcia są także m.in. Centrum Nauki Kopernik, Zarząd Dróg Miejskich (budowa dróg rowerowych) oraz Szybka Kolej Miejska (zakup taboru). Transport Warszawa jest największym w Polsce węzłem komunikacyjnym w zakresie pasażerskiego ruchu samochodowego, kolejowego oraz lotniczego. Transport drogowy Miasto jest głównym węzłem transportowym Mazowsza. Przez miasto przebiega 5 dróg ekspresowych: S2, S7, S8, S17, S79; 2 drogi krajowe: DK61 i DK79 oraz 10 dróg wojewódzkich: DW580, DW631, DW633, DW634, DW637, DW638, DW719, DW724, DW801 i DW898. Po zniszczeniach II wojny światowej, powstania warszawskiego i powojennych rozbiórkach kamienic w mieście poprowadzono i poszerzono kilka ciągów transportowych. Jednak przez kolejne dziesięciolecia, aż do lat 90. XX wieku inwestycje transportowe były daleko niewystarczające – Warszawa długo była jedną z nielicznych stolic europejskich pozbawioną metra. Dopiero w 2012 roku miasto zostało połączone z europejską siecią autostrad, poprzez przedłużenie arterii A2 ze Strykowa. Obecnie istnieje ponad 55 km ekspresowej obwodnicy Warszawy. Planowo całość obwodnicy ma mieć długość ok. 85 km. Ponadto w odległości ok. 30 km od Warszawy biegnie obwodnica śladem DK50. Jednym z głównych zadań miasta jest rozwój sieci transportu miejskiego, mogącego stać się alternatywą dla prywatnego transportu samochodowego, którego rola w centrum miasta będzie ograniczana. W 1999 powstała strefa płatnego parkowania w śródmieściu. Jednocześnie od początku XXI w. prowadzone są działania mające na celu zintegrowanie różnych środków transportu. Przy dużych węzłach przesiadkowych powstały parkingi typu Parkuj i jedź (Park and Ride). Uruchomiono wspólny bilet ZTM-KM rozszerzając następnie jego zasięg na kolejne gminy podwarszawskie. Wydłużono sieć autobusów podmiejskich, na ciągach ulic pozbawionych transportu szynowego powstają wydzielone pasy dla autobusów, następuje też sukcesywna wymiana taboru i modernizacja linii tramwajowych i kolejowych. Tranzyt Projektowane są trzy obwodnice – Obwodnica etapowa Warszawy, z której docelowo ma powstać Obwodnica Miejska (przez most Skłodowskiej-Curie (Północny) i Siekierkowski) oraz Ekspresowa obwodnica Warszawy prowadząca ruch tranzytowy z autostrady A2 (Berlin – Moskwa) i dróg ekspresowych S8 (Wrocław – Suwałki) i S17 (Warszawa – Lublin), przez most Grota i Południowy. Jej odcinek przez osiedla mieszkaniowe dzielnicy Ursynów został poprowadzony w tunelu. Mosty W historii miasta istniało wiele przepraw tymczasowych m.in. sezonowe mosty łyżwowe, takie jak most Ponińskiego, a w XX wieku – dwa mosty wysokowodne zbudowane w 1945 przez radzieckich saperów, a w latach 1985–2000 most Syreny. Pierwszy stały most (most Zygmunta Augusta), którego budowę zakończono w 1573, został zniszczony przez krę w 1603. W sierpniu 1915 oraz we wrześniu 1944 wszystkie warszawskie przeprawy zostały wysadzone. Obecnie na znajdującym się w granicach administracyjnych miasta 28-kilometrowym odcinku Wisły istnieje 11 stałych mostów: 9 drogowych (Skłodowskiej-Curie, Grota-Roweckiego, Gdański, Śląsko-Dąbrowski, Świętokrzyski, Poniatowskiego, Łazienkowski, Siekierkowski i Południowy) oraz 2 kolejowe – most przy Cytadeli i most średnicowy. Władze miasta planują w przyszłości budowę kolejnych mostów i kładek: Krasińskiego, Na Zaporze oraz mostów dla ruchu lokalnego na przedłużeniu ulic Ratuszowej oraz kładki na Wiśle na wysokości ulic: Karowej i Stefana Okrzei. Transport miejski System transportu miejskiego zarządzany przez stołeczny Zarząd Transportu Miejskiego składa się z linii autobusowych, tramwajowych, metra oraz Szybkiej Kolei Miejskiej. Wszystkie linie koordynowane są przez Zarząd Transportu Miejskiego. Do przejazdów środkami komunikacji miejskiej uprawniają bilety z paskiem magnetycznym (lub ich odpowiedniki z aplikacji mobilnych) i wprowadzona w 2001 Warszawska Karta Miejska. W 2018 miasto we współpracy z zainteresowanymi samorządami, organizowało komunikację miejską w aglomeracji liczącej 33 podwarszawskie gminy, które partycypowały w jej finansowaniu. Na terenie miasta istnieją również inne spółki kolejowe współpracujące w ramach Wspólnego Biletu ZTM-KM-WKD – Warszawska Kolej Dojazdowa oraz Koleje Mazowieckie. W 2019 roku z komunikacji miejskiej skorzystało blisko ok. 1,2 mld pasażerów. 49,8% z nich wybrało autobusy, 24,7% tramwaje, a 20,1% metro. 3,5% pasażerów korzystało ze wspólnego biletu ZTM-KM-WKD. W 2020 roku, w związku z pandemią COVID-19, liczba pasażerów zmniejszyła się do ok. 726 mln. W badaniu przeprowadzonym w 2018 roku 84 proc. osób oceniło komunikację miejską w Warszawie dobrze i bardzo dobrze, z kolei w badaniu z 2020 roku ocen dobrych i bardzo dobrych było 93 proc., dodatkowo 45 proc. ankietowanych zadeklarowało, że korzysta z niej codziennie lub prawie codziennie. Autobusy ZTM prowadzi ok. 250 linii autobusowych: zwykłych, przyspieszonych i okresowych, strefowych (podmiejskich) i nocnych. Okresowo uruchamiane są linie dodatkowe, np. linie cmentarne w okresie Wszystkich Świętych. W 2018 w granicach miasta znajdowało się 3765 przystanków autobusowych. Warszawskie autobusy obsługiwane są przez spółkę m.st. Warszawy Miejskie Zakłady Autobusowe oraz przez przewoźników prywatnych: Arriva, Mobilis, KM Łomianki i PKS Grodzisk Mazowiecki. Mieszkańcy Warszawy mogą również, dzięki umowie o wspólnym bilecie, korzystać z autobusów niektórych przewoźników obsługujących podwarszawskie gminy, których część trasy przebiega na terenie miasta. Większość linii posiada trzycyfrowy numer – odstępstwem od tej reguły są linie cmentarne, ekspresowe, nocne, zastępcze i podmiejskie lokalne, gdzie litera poprzedza jedną lub dwie cyfry. Tramwaje Pierwszą linię tramwaju konnego otwarto w Warszawie 11 grudnia 1866. 26 marca 1908 na trasę wyruszył pierwszy tramwaj elektryczny. W okresie międzywojennym tramwaje znacjonalizowano i wybudowano wiele nowych linii, które jednak uległy zniszczeniu w latach II wojny światowej. Po wojnie wiele z nich odbudowano, lecz później część uległa likwidacji. Obecnie sieć tramwajowa w Warszawie jest zarządzana przez spółkę Tramwaje Warszawskie. Sieć liczy ponad 130 km torów (ok. 276,5 km toru pojedynczego). Około 25 linii tramwajowych obsługiwanych przez kilkaset wagonów. W 2018 w granicach miasta znajdowało się 577 przystanków tramwajowych. Metro Pierwsze plany budowy metra w Warszawie powstały w latach 20. XX wieku. Kilkakrotnie je zmieniano, rozpoczynano i przerywano prace. Budowę istniejącej dziś kolei podziemnej rozpoczęto dopiero 15 kwietnia 1983 r. Pierwszy odcinek został otwarty 7 kwietnia 1995 r., a budowę całej pierwszej linii o przebiegu północ-południe i długości 23,1 km, z 21 stacjami, zakończono 25 października 2008 r. (budowa kolejnych dwóch stacji została odłożona na bliżej nieokreśloną przyszłość). We wrześniu 2010 r. rozpoczęła się budowa II linii (docelowo 31 km, 21 stacji), której odcinek centralny został uruchomiony 8 marca 2015 roku. 15 września 2019 roku oddano do użytku trzy stacje na Pradze-Północ i Targówku, a 4 kwietnia 2020 roku trzy stacje na Woli. 30 czerwca 2022 roku oddano do użytku dwie stacje (na Woli i Bemowie), a 28 września 2022 roku trzy kolejne na Targówku. Szybka Kolej Miejska Szybka Kolej Miejska to naziemna sieć kolei łączącej centrum Warszawy z jej przedmieściami i sąsiednimi miejscowościami. Ma być uzupełnieniem metra i alternatywą dla transportu autobusowego. SKM kursuje po torach należących do PKP Polskich Linii Kolejowych. Pierwsza linia S1 ruszyła w 2005 na trasie do Falenicy. Obecnie kursują 4 linie, łączące Warszawę z Sulejówkiem Miłosną, Pruszkowem, Otwockiem i Wieliszewem, a także Lotniskiem Chopina (linią uruchomioną w czerwcu 2012). Koleje dojazdowe Na terenie aglomeracji warszawskiej funkcjonowało w przeszłości kilka dojazdowych kolei wąskotorowych: Jabłonowsko-Karczewska, Piaseczyńsko-Wilanowska, Marecka i Łomiankowska, zlikwidowanych w latach 60. i 70. XX wieku. Obecnie funkcjonuje jedynie normalnotorowa Warszawska Kolej Dojazdowa (WKD) działająca od 1927 roku, pierwotnie jako Elektryczne Koleje Dojazdowe. Wykonuje ona przewozy pasażerskie na trasie Warszawa Śródmieście – Podkowa Leśna – Grodzisk Mazowiecki z odgałęzieniem Podkowa Leśna – Milanówek. Trolejbusy Transport trolejbusowy funkcjonował w Warszawie w okresach 1946–1973 i 1983–1995. Transport kolejowy Pierwszą linię kolejową w Warszawie otwarto w 1845 wraz z Dworcem Wiedeńskim. Warszawski węzeł kolejowy skupia 8 linii dalekobieżnych oraz podmiejskie koleje dojazdowe wykorzystujące, z wyjątkiem Warszawskiej Kolei Dojazdowej, tę samą infrastrukturę. Jest on w całości zelektryfikowany. Zespół stacji i przystanków kolejowych tworzy Warszawski Węzeł Kolejowy. Cechuje go układ gwiaździsty, w obrębie miast równoleżnikowy z liniami: średnicową dla ruchu osobowego oraz obwodową dla ruchu towarowego i tranzytowego. W Warszawie znajduje się 6 dużych dworców kolejowych – Dworzec Centralny, Warszawa Gdańska, Warszawa Śródmieście, Warszawa Wileńska, Warszawa Wschodnia i Warszawa Zachodnia – oraz ponad 40 mniejszych stacji i przystanków osobowych, z których korzystają pociągi Szybkiej Kolei Miejskiej, WKD i Kolei Mazowieckich. W ostatnich latach oddano do użytku sześć nowych stacji kolejowych: Warszawa Aleje Jerozolimskie (2008), Warszawa Żwirki i Wigury (2008), Warszawa Lotnisko Chopina (2012), Warszawa Zacisze Wilno (2013), Warszawa Ursus-Niedźwiadek (2014) oraz Warszawa Mokry Ług (2016). Transport lotniczy Lotnisko Chopina Lotnisko Chopina jest położone ok. 8 km od centrum Warszawy, w południowo-zachodniej części miasta, w dzielnicy Włochy. Jest największym portem lotniczym w Polsce pod względem liczby obsługiwanych pasażerów i wykonywanych operacji lotniczych. Składa się z dwóch terminali pasażerskich („A” oraz General Aviation), dworca towarowego (cargo) i wojskowego portu lotniczego. Lotnisko w Modlinie Drugim lotniskiem obsługującym aglomerację warszawską jest port lotniczy Warszawa-Modlin. Znajduje się ono poza granicami administracyjnymi miasta w Modlinie-Twierdzy, osiedlu Nowego Dworu Mazowieckiego, ok. 36 km na północny zachód od centrum stolicy. Lotnisko rozpoczęło działalność w lipcu 2012. Lotnisko Warszawa-Babice W Warszawie funkcjonuje również lotnisko Warszawa-Babice na Bemowie. Korzysta z niego Aeroklub Warszawski, Lotnicze Pogotowie Ratunkowe, a także wielu właścicieli mniejszych samolotów i śmigłowców prywatnych lotnictwa ogólnego. Lądowiska W 2011 przy ul. Banacha oddano do użytku sanitarne lądowisko Banacha, a rok później zmodernizowano przy ul. Szaserów – lądowisko Szaserów, a drugie przy ul. Wołoskiej – lądowisko CSK MSWiA-Wołoska. W tym samym roku zarejestrowano również wielofunkcyjne lądowisko Sokół dla śmigłowców, położone na dachu budynku Biura Bezpieczeństwa Narodowego przy ul. Karowej 10. Od 2013 przy ul. Kondratowicza działa sanitarne lądowisko Mazowiecki Szpital Bródnowski, a od 2014 lądowisko Banacha-Szpital Pediatryczny. W roku 2015 oddano do użytku nowe lądowisko Instytut „Pomnik – Centrum Zdrowia Dziecka”. Transport rowerowy W 2018 łączna długość szlaków rowerowych w Warszawie wynosiła 585 km, z tego 432,5 km stanowiły drogi rowerowe, 74 km ciągi pieszo-rowerowe, a 78,5 km pasy rowerowe i ruch „pod prąd”. W budowie znajdowało się kolejnych 70 km tras rowerowych. U strukturze Urzędu m.st. Warszawy utworzono stanowisko pełnomocnika prezydenta miasta ds. komunikacji rowerowej. Działają również organizacje społeczne wspierające rozwój ruchu rowerowego, m.in. Warszawska Masa Krytyczna. W 2012 uruchomiono system roweru publicznego Veturilo. Usługi komunalne Oczyszczanie ścieków W granicach administracyjnych miasta działają dwie oczyszczalnie ścieków, Zakład „Czajka” i Zakład „Południe”, będące częścią miejskiej spółki pod nazwą Miejskie Przedsiębiorstwo Wodociągów i Kanalizacji w m.st. Warszawie. „Czajka” jest największą oczyszczalnią ścieków w Polsce. Ciepłownictwo W 1960 z połączenia Stołecznego Przedsiębiorstwa Gospodarki Cieplnej i Przedsiębiorstwa Warszawskich Inwestycji Cieplnych powstało Stołeczne Przedsiębiorstwo Energetyki Cieplnej (SPEC). W 2011 85% akcji SPEC zostało sprzedanych Dalkia Polska, spółce z większościowym udziałem kapitału francuskiego. Od 2015 świadczy ona usługi pod nazwą Veolia Energia Warszawa i dostarcza ciepło systemowe i ciepłą wodę do ok. 80% budynków w mieście. Ciepło jest wytwarzane w dwóch stołecznych elektrociepłowniach, Żerań i Siekierki, oraz, w przypadku dużego zapotrzebowania, dodatkowo w dwóch ciepłowniach (Wola i Kawęczyn). Miejskie Centrum Kontaktu Warszawa 19115 W 2013 uruchomiono wspólne centrum kontaktu Urzędu m.st. Warszawy, urzędów dzielnic i miejskich jednostek pod nazwą Warszawa 19115, którego zadaniem jest usprawnienie i uproszczenie komunikacji między mieszkańcami i warszawskim samorządem. Centrum działa 24 godziny na dobę przez 7 dni w tygodniu i umożliwia kilkoma kanałami uzyskanie informacji o usługach realizowanych przez Urząd Miasta i jednostki podległe, zgłoszenie problemu, którym powinny zająć się służby miejskie, oraz jego monitorowanie, a także zgłaszanie pomysłów na ulepszenie miasta. Bezpieczeństwo publiczne W Warszawie znajduje się centrum powiadamiania ratunkowego (CPR), które obsługuje zgłoszenia alarmowe kierowane do europejskiego numeru alarmowego 112 z terenu m.st. Warszawy. Centrum, jedno z 17 w Polsce, ma siedzibę w Stołecznym Centrum Bezpieczeństwa Urzędu m.st. Warszawy przy ul. Młynarskiej 43/45. Stołeczne CPR jest jedynym w kraju centrum zorganizowanym poza strukturami Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji i prowadzonym przez samorząd. W 2018 roku 90% mieszkańców Warszawy w wieku 15 i więcej lat dobrze oceniało bezpieczeństwo w mieście System opieki zdrowotnej Pierwsze szpitale powstały w XIV wieku; pełniły wtedy funkcję przytułków dla ubogich i osób starszych. W 2014 w Warszawie działało 58 szpitali. Oświata i szkolnictwo wyższe Do warszawskich placówek oświatowych – 844 przedszkoli i 992 szkół (w tym 296 podstawowych, 236 gimnazjalnych i 460 ponadgimnazjalnych) – uczęszcza 268 tys. dzieci i młodzieży. Stolica jest największym ośrodkiem akademickim w Polsce. Siedzibę ma tu 66 uczelni. Kultura Teatry Pierwszą salę teatralną w Warszawie urządzono w letnim dworze Anny Jagiellonki w Jazdowie. Tam 12 stycznia 1578, podczas uroczystości weselnych Jana Zamoyskiego i Krystyny Radziwiłłówny, w obecności królowej i króla Stefana Batorego, wystawiono Odprawę posłów greckich Jana Kochanowskiego. Pierwszy budynek teatru publicznego, nazywanego Operalnią, wzniesiono w 1748. W Warszawie znajduje się ok. 30 większych stałych teatrów. Wśród nich największymi są Teatr Narodowy (założony w 1765) oraz Teatr Wielki – Opera Narodowa (założony w 1778). Co roku na początku lipca odbywa się Międzynarodowy Festiwal Sztuka Ulicy. Muzyka W Warszawie znajduje się Filharmonia Narodowa. Duże koncerty muzyczne urządza się głównie w Sali Kongresowej (obecnie w remoncie), na Stadionie Narodowym, w hali Torwar, na służewieckim torze wyścigów konnych i lotnisku na Bemowie, a mniejsze – w teatrach. Festiwale i konkursy muzyczne w Warszawie: Międzynarodowy Konkurs Pianistyczny im. Fryderyka Chopina Międzynarodowy Festiwal Muzyki Współczesnej „Warszawska Jesień” Jazz Jamboree Warsaw Summer Jazz Days Międzynarodowy Konkurs Wokalny im. Stanisława Moniuszki Festiwal Mozartowski Festiwal Muzyki Dawnej Literatura Co roku przyznawana jest Nagroda Literacka m.st. Warszawy. Muzea i galerie Pierwsze muzeum na terenie obecnej Warszawy zostało otwarte w sierpniu 1805 przez Stanisława Kostkę Potockiego w Pałacu w Wilanowie. Było to drugie muzeum na ziemiach polskich (po otwartym w 1801 muzeum w Puławach). Największe stołeczne muzea to: Muzeum Narodowe, Zamek Królewski, Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie, Muzeum Warszawy, Łazienki Królewskie, Muzeum Powstania Warszawskiego oraz Muzeum Historii Żydów Polskich, a największe galerie – Zachęta i Centrum Sztuki Współczesnej Zamek Ujazdowski. W marcu 2010, z okazji Roku Chopinowskiego, zwiedzającym udostępniono zmodernizowane Muzeum Fryderyka Chopina. W 2017 zakończono remont siedziby głównej Muzeum Warszawy, a w listopadzie 2014 otwarto jego nowy oddział – Muzeum Warszawskiej Pragi. W warszawskiej Cytadeli powstają nowe siedziby Muzeum Wojska Polskiego i Muzeum Historii Polski. W sąsiedztwie Pałacu Kultury i Nauki ma powstać Muzeum Sztuki Nowoczesnej. Warszawskie muzea i galerie uczestniczą co roku w Nocy Muzeów. Kina Pierwsze kina uruchomiono w Warszawie w latach 1903–1904. W 1938 w mieście funkcjonowało 69 stałych kin. Obecnie w Warszawie działa ok. 30 kin, w tym 10 multipleksów należących do operatorów Cinema City i Multikino. Biblioteki W Warszawie znajduje się wiele bibliotek, w tym Biblioteka Narodowa oraz Biblioteka Publiczna m.st. Warszawy (ul. Koszykowa 26/28), utworzona w 1907, a stanowiąca dziś bibliotekę główną województwa mazowieckiego. W mieście działa ponadto wiele bibliotek uczelni, z największą – Biblioteką Uniwersytecką, oraz biblioteki specjalistyczne, jak np. Biblioteka Sejmowa i Centralna Biblioteka Wojskowa. W stolicy funkcjonuje kilkadziesiąt bibliotek publicznych – dzielnicowych i osiedlowych – dla dzieci, młodzieży i dorosłych, z wypożyczalniami i czytelniami naukowymi. Nierzadko organizują one wystawy, konkursy i spotkania z autorami. Zbiory bibliotek publicznych liczą ok. 5,8 mln woluminów. Od niedawna tworzone są też mediateki z multicentrami, w których można wypożyczać płyty z muzyką, audiobooki i filmy. Imprezy cykliczne Warszawskie legendy Legenda o Warsie i Sawie – legenda o powstaniu Warszawy Legenda o Syrenie – legenda o postaci z herbu Warszawy, Warszawskiej Syrence Legenda o Złotej Kaczce – legenda związana z ulicą Tamka Legenda o Bazyliszku – legenda o potworze, który zabijał wzrokiem intruzów w podziemiach kamienicy na Krzywym Kole Warszawa w kulturze masowej Jeden z utworów Davida Bowiego pochodzący z płyty Low zatytułowany jest Warszawa. Brytyjski zespół rockowy Joy Division początkowo nosił nazwę Warsaw (ang. Warszawa). Grupa nagrała też album Warsaw zawierający piosenkę pt. Warsaw. W 2007 polscy artyści wydali tribute album Warszawa. Tribute to Joy Division. Istnieje duński zespół rockowy o nazwie Red Warszawa. Istnieje polski zespół Kapela ze Wsi Warszawa. Zespół Marduk na płycie Plague Angel ma utwór Warschau (niem. Warszawa) opowiadający o powstaniu warszawskim. W 2009 amerykańsko-brytyjska supergrupa Them Crooked Vultures zamieściła utwór Warsaw or the First Breath You Take After You Give Up na swoim debiutanckim albumie. W 2001 brytyjski zespół rockowy Porcupine Tree wydał album Warszawa. W 2001 powstała płyta Ireny Santor, zawierająca nagrania artystki z lat 1960–1980, poświęcone w całości stolicy (Halo Warszawo, Moja Warszawa, Warszawa, ja i ty). W 2004 Lady Pank wydało album Teraz, gdzie singlem promującym była piosenka Stacja Warszawa. W 2004 osiedle Chomiczówka w Warszawie stało się tematem piosenki Sidneya Polaka, który tam dorastał. W 2010 szwedzka grupa Sabaton nagrała album Coat of Arms, na której ukazała się m.in. kompozycja pt. Uprising opowiadająca o powstaniu warszawskim. Teledysk do tej piosenki z udziałem generała Waldemara Skrzypczaka oraz Petera Stormare został nakręcony w maju tego samego roku w Fabryce Norblina w Warszawie. Jego premiera odbyła się 1 sierpnia 2010. W 2012 powstał utwór o tytule jednej z nazw dzielnic Warszawy – Mokotów zespołu Strachy na Lachy. Był to singiel promujący album !TO! w 2013 roku. W 2015 raper Taco Hemingway napisał utwór Następna stacja który opisuje podróż metrem w Warszawie linią M1 i M2. Inne utwory: Piosenka o mojej Warszawie, Autobus czerwony (sł. Kazimierz Winkler, wyk. Andrzej Bogucki), Ja mam to co Ty (Wzgórze Ya-Pa 3), Warszawa i ja (Partia), Warszawa (T.Love), Taka Warszawa (Beata Kozidrak), Światła miasta (Partia), Durna 6, Mądra 11 (Pidżama Porno), Varsovie (Monika Brodka), Widok (Marika & Spokoarmia), „Mój hymn o Warszawie” (Ralph Kaminski), „+4822”, „Wiatr”, „Nostalgia” (Taco Hemingway), „Eldorado” (Sanah). Albumy: Sen o Warszawie (Czesław Niemen), Trójkąt Warszawski, Pocztówka z WWA, lato ’19 (Taco Hemingway). Powstała znaczna liczba filmów o mieście – zarówno dokumentalnych, jak i fabularnych (np. Warszawa w reż. Dariusza Gajewskiego). Media Prasa W Warszawie mieszczą się siedziby wydawców i redakcje większości największych polskich dzienników, między innymi „Faktu”, „Gazety Wyborczej”, „Super Expresu”, „Rzeczpospolitej”, „Dziennika Gazety Prawnej”, „Przeglądu Sportowego” i „Gazety Polskiej Codziennie” oraz tygodników, takich jak: „Polityka”, „Newsweek Polska”, „W Sieci”, „Do Rzeczy”, „Wprost”, „Gazeta Polska” i „Przegląd”. Tematyką lokalną zajmują się przede wszystkim dodatek do „Gazety Wyborczej” – „Gazeta Stołeczna”, jak i również lokalne gazety np. miesięczniki: „Skarpa Warszawska”, „Kurier Warszawski” i „Stolica” (dawniej tygodnik) oraz półrocznik „Kronika Warszawy”. Wydawane są także bezpłatne: półtygodnik „Nasze Miasto” oraz gazety dzielnicowe i osiedlowe: np. „Głos Pragi”, „Nowa Gazeta Praska” oraz „Południe”. Jedna z największych dawnych gazet skierowana do warszawiaków, „Życie Warszawy”, przestała ukazywać się w wersji papierowej w 2011 roku. Realizowane w Warszawie wkładki diecezjalne mają również „Gość Niedzielny” czy „Niedziela”, ograniczające się głównie do informacji z życia archidiecezji warszawskiej. Stacje radiowe Z uwagi na swój status, Warszawa jest siedzibą kilkudziesięciu stacji radiowych, skierowanych zarówno do całego kraju, jak i na rynek lokalny. W mieście znajduje się siedziba Polskiego Radia, gdzie przygotowywane jest osiem programów ogólnopolskich: cztery analogowe oraz nadawane wyłącznie w radiofonii cyfrowej oraz przez internet. Ponadto, z Warszawy nadaje lokalna rozgłośnia Polskie Radio RDC. Poza stacjami publicznymi, Warszawa jest siedzibą Eurozetu (nadawcy Radia Zet, Antyradia, Meloradia, Chillizet i Radia Plus), Grupy Radiowej Time (Radio Eska, Eska Rock, Radio SuperNova, Vox FM) i Agory (Tok FM, Rock Radio, Radio Złote Przeboje, Radio Pogoda). Oddział w Warszawie posiada również Grupa RMF (gdzie przygotowane są lokalne mutacje RMF Classic i RMF Maxx, jak i wywiady z politykami na antenę RMF FM). Dodatkowo, z Warszawy nadają ponadregionalne Radio Wnet i Muzo.fm oraz nadawane lokalnie Radio Jutrzenka, Akademickie Radio Kampus, Radio Kolor oraz Radio Warszawa. Na terenie miasta swoje centrale mają także stacje internetowe takie jak Radio 357 i Radio Nowy Świat. Z terenu Warszawy emitowanych jest dwadzieścia osiem analogowych stacji radiowych (osiem z wieżowca Rondo 1, siedem z Centrum LIM, jedenaście z Pałacu Kultury i Nauki i kilka stacji z innych lokalizacji). Trzy stacje nadawane są także z RTCN Raszyn kilkanaście kilometrów od granicy miasta (nadajniki w mieście są tylko ich uzupełnieniem). Ponadto, w Warszawie odebrać można dwa multipleksy radia cyfrowego DAB+, zawierające piętnaście stacji. Dziesięć z nich znajduje się w multipleksie Polskiego Radia, zaś pięć w multipleksie testowym firmy komercyjnej. Osiem stacji radiowych dostępnych jest na terenie miasta wyłącznie cyfrowo. Na antenie Warszawy można również uzyskać dobry odbiór radiowej Jedynki na falach długich z nadajnika w Solcu Kujawskim oraz, zależnie od posiadanego sprzętu i warunków rozgłośnie zagraniczne. Stacje telewizyjne W stolicy swoje centrale mają główne stacje telewizyjne w kraju, w tym Telewizja Polsat, Telewizja Polska, TVN czy TV Puls. Na początku 2022 roku spośród stacji nadających na ogólnopolskich multipleksach telewizji naziemnej (multipleksy 1, 2, 3, 4, 5 i 8) wyłącznie dwie z ponad trzydziestu oferowanych stacji miały siedziby poza Warszawą. Swoje siedziby w Warszawie mają również inne stacje telewizyjne emitowane satelitarnie, jak Telewizja Republika czy kanały grupy Canal+. Jedyny dostępny naziemnie w telewizji program skierowany dla mieszkańców Warszawy tworzy lokalny oddział TVP3 Warszawa – od 2008 do 2011 roku jego konkurentem był TVN Warszawa, istniejący obecnie jako platforma internetowa. Emisję programów telewizyjnych dla Warszawy prowadzi Pałac Kultury i Nauki (w lutym 2022 roku pięć multipleksów w standardzie DVB-T i jeden w DVB-T2), podczas gdy emisje dużej mocy przeznaczone dla regionu Mazowsza realizowane są z RTCN Raszyn (pięć multipleksów w standardzie DVB-T i jeden w DVB-T2). Ponadto, dodatkowe programy oferuje emisja testowa Grupy Polsat realizowana z Warsaw Trade Tower. Łącznie, w Warszawie można odebrać naziemnie do czterdziestu siedmiu programów telewizyjnych – dwadzieścia osiem niekodowanych w standardzie DVB-T, dodatkowe siedem w standardzie DVB-T2 oraz kolejne dwanaście w ramach kodowanej części MUX-4. Sport i rekreacja Historia Pierwsze warszawskie organizacje sportowe zaczęły powstawać w drugiej połowie XIX wieku. W 1878 powstało Warszawskie Towarzystwo Wioślarskie. W 1886 zorganizowano Warszawskie Towarzystwo Cyklistów (WTC). Wtedy też odbyły się pierwsze większe imprezy sportowe. Pojawiła się również prasa sportowa, jak np. czasopismo „Kolarz, Wioślarz, Łyżwiarz”. Dynamiczny rozwój warszawskiego sportu przypada jednak na pierwsze lata XX wieku. 25 sierpnia 1900 WTC wraz z pismem „Kolarz, Wioślarz, Łyżwiarz” zorganizowało pierwszy długodystansowy wyścig kolarski na trasie Warszawa – Lublin – Warszawa. Najlepszą polską cyklistką przełomu wieków była Karolina Kocięcka, która w 1900 wyruszyła rowerem z Warszawy do Paryża na II Igrzyska Olimpijskie i Wystawę Światową. Pierwsze na ziemiach polskich wyścigi kolarskie z udziałem prowadzącego motocykla odbyły się na torze kolarskim WTC na Dynasach podczas Wystawy Sportowej, którą otwarto 30 maja 1903. 4 czerwca miał miejsce wyścig amatorski, a 18 czerwca bito rekord przejazdu w ciągu jednej godziny. WTC brało też udział w przygotowaniu pierwszego na ziemiach polskich motocyklowego wyścigu szosowego na trasie o długości 100 kilometrów. Odbył się on pod Warszawą 2 sierpnia 1903. 21 maja 1901 na terenie parku w Łazienkach otwarto tor wyścigów konnych o długości 2200 metrów. Posiadał on 24 przeszkody stałe oraz rowy i skarpy. Konkursy hippiczne odbywały się tam corocznie do wybuchu I wojny światowej. 10 listopada 1905 rozpoczęło działalność w Warszawie pierwsze „gniazdo” „Sokoła” im. Tadeusza Kościuszki. 4 marca 1906 ukazał się natomiast pierwszy numer tygodnika „Sokół”. Było to skierowane do młodzieży pismo propagujące usprawniające i niezbędne w prawidłowym rozwoju ćwiczenia gimnastyczne. W październiku 1906 powstała zaś pierwsza kobieca organizacja gimnastyczna – gniazdo „Sokoła” o nazwie „Grażyna”, którego członkiniami mogły być tylko kobiety. Inicjatorką jej powstania była Helena Kuczalska-Prawdzic. 29 września 1909 na Agrykoli w ramach Dni Sportu zorganizowanych przez sekcję gier Warszawskiego Koła Sportowego odbył się po raz pierwszy mecz drużyny Warszawskiego Klubu Sportowego z reprezentacją krakowskiej Wisły (7:0 dla Wisły). W październiku 1912 utworzono pierwszy wyłącznie kobiecy klub sportowy na ziemiach polskich – Warszawski Klub Wioślarek. W listopadzie 1912 przy Nowym Świecie otwarto natomiast sztuczne lodowisko Palais de Glace z płytą lodową o powierzchni 1500 m kw. Wybuch pierwszej wojny światowej nie zahamował rozwoju warszawskiego sportu. Obok już działających Klubu Sportowego „Polonia”, Akademickiego Związku Sportowego i Klubu Sportowego „Korona”, utworzono Związek Polskich Stowarzyszeń Sportowych i Gimnastycznych, którego zjazd połączony z zawodami sportowymi odbył się w parku Agrykola w dniach 20–22 września 1918. W lutym 1917 powstało natomiast Polskie Towarzystwo Żeglugi Napowietrznej. W czerwcu 1917 utworzono pierwszą szkołę pływania dla kobiet, którą kierowała p. Łączewska – ówczesna mistrzyni pływacka. Od 29 kwietnia 1915 zaczął ukazywać się w Warszawie „Sport Polski” – jedyne pismo sportowe na ziemiach polskich podczas I wojny światowej. Wcześniej ukazywał się tygodnik ilustrowany „Sport”. Obiekty sportowe Największy obiekt sportowy w Warszawie to wielofunkcyjny Stadion Narodowy mieszczący 58 tys. widzów, na którym mogą się odbywać mecze piłkarskie, rugby, footballu amerykańskiego oraz widowiska rozrywkowe. Zastąpił dawny lekkoatletyczny Stadion Dziesięciolecia, który funkcjonował 1955–2007 i mieścił maksymalnie 100 tys. widzów. W Warszawie istnieją również: 31-tysięczny piłkarski Stadion Wojska Polskiego w Warszawie, lekkoatletyczne stadiony Gwardii Warszawa oraz Skry Warszawa oraz 7-tysięczny piłkarski Stadion Polonii. W Warszawie jest także zlokalizowane kilkanaście hal sportowych, w tym największa, mogąca pomieścić na swoich trybunach 4 tys. widzów Hala Torwar, Tor wyścigów konnych na Służewcu, Tor łyżwiarski Stegny, kilka krytych lodowisk, kilkadziesiąt całorocznych basenów i kortów tenisowych, m.in. klubu sportowego Warszawianka. Mieszczą się tu siedziby Narodowego Centrum Sportu oraz Centrum Olimpijskiego. Kluby sportowe Do sezonu 2012/2013 dwa warszawskie kluby piłkarskie występowały w Ekstraklasie: Legia Warszawa oraz Polonia Warszawa (klub został rozwiązany po sezonie 2012/2013 za długi). W rozgrywkach Polskiej Ligi Koszykówki występuje koszykarska sekcja Legii Warszawa, natomiast Verva Warszawa występuje w sezonie 2020/2021 w PlusLidze. Główne warszawskie kluby sportowe, w których uprawia się różne dyscypliny sportowe (alfabetycznie): Imprezy sportowe Przez Warszawę prowadzi trasa dorocznych zawodów kolarskich Tour de Pologne. Miasto jest również gospodarzem biegów masowych: Półmaratonu Warszawskiego (marzec), Maratonu Warszawskiego (maj/wrzesień), Biegu Wisły, Irena Run i Biegnij Warszawo (październik). Korty KSP Warszawianka goszczą regularnie turnieje tenisowe m.in.: J&S Cup, Suzuki Warsaw Masters 2008 oraz Polsat Warsaw Open. Od 1921 odbywają się piłkarskie Derby Warszawy rozgrywane pomiędzy warszawskimi klubami Legią Warszawa i Polonią Warszawa. Na torze Służewiec odbywają się gonitwy konne – Wielka Warszawska. Regularnie odbywają się tu Halowe Mistrzostwa Polski Seniorów w Lekkoatletyce, Mistrzostwa Polski Seniorów w Lekkoatletyce, Memoriały Janusza Kusocińskiego oraz Kamili Skolimowskiej. W 2008 Warszawa otrzymała tytuł Europejskiej Stolicy Sportu. W Warszawie funkcjonują sportowe towarzystwa: Cyklistów, Wioślarskie, Szachistów oraz Łyżwiarskie. W 2012 stolica była jednym z ośmiu miast-gospodarzy największego sportowego wydarzenia w Polsce – Mistrzostw Europy w Piłce Nożnej. Na Stadionie Narodowym rozegrano łącznie pięć meczów: trzy w fazie grupowej (w tym dwa z udziałem reprezentacji Polski, z czego jeden był meczem otwarcia) oraz po jednym ćwierćfinale i półfinale. Warszawa ubiega się o zorganizowanie IX Igrzysk Frankofonii w 2021. Rekreacja Baseny W Warszawie funkcjonuje ponad 30 basenów, w tym – w sezonie letnim – cztery odkryte: Moczydło przy Górczewskiej, WOW Wisła Inflancka przy ul. Inflanckiej, Park Kultury w Powsinie przy ul. Maślaków i w parku Szczęśliwickim. Porty W Warszawie funkcjonują trzy porty rzeczne: port Czerniakowski, port Praski i port Żerański. Brzegi Wisły W ostatnich latach oba brzegi Wisły stały się popularnym miejscem wypoczynku, rozrywki i rekreacji. Przebudowano bulwary wiślane, urządzono kilka plaż, a w sezonie letnim działają tam liczne klubokawiarnie. Na praskim brzegu rzeki, który zachował charakter zbliżony do naturalnego, powstała m.in. nadwiślańska ścieżka rekreacyjna, a w 2019 wybudowano pawilon edukacyjny w formie głazu. Religia Kościoły i związki wyznaniowe Warszawa jest siedzibą władz zwierzchnich i jednostek administracyjnych wielu Kościołów i związków wyznaniowych: Konferencji Episkopatu Polski, archidiecezji warszawskiej i diecezji warszawsko-praskiej Kościoła rzymskokatolickiego, władz zwierzchnich: Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego, Kościoła Chrześcijan Baptystów, Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego, Kościoła Ewangelicko-Reformowanego, Kościoła Ewangelicko-Metodystycznego, Kościoła Zielonoświątkowego, Armii Zbawienia, władz zwierzchnich oraz diecezji warszawskiej Kościoła Polskokatolickiego, kustodii warszawskiej Kościoła Katolickiego Mariawitów, władz zwierzchnich (metropolii warszawskiej i całej Polski) oraz diecezji warszawsko-bielskiej i ordynariatu polowego Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego. Z tego względu w stolicy znajdują się: jedna archikatedra, sześć katedr i dwie konkatedry. W Warszawie znajdują się także parafie i zbory innych wyznań katolickich (w tym starokatolickich) i protestanckich, siedziby gmin żydowskich, wspólnot buddyjskich i gminy muzułmańskiej. Świadkowie Jehowy należeli w 2022 do 58 zborów. Religijność mieszkańców Warszawy Podczas badania sondażowego, przeprowadzonego w 2010 przez zespół socjologów z UKSW, 66% ankietowanych mieszkańców Warszawy zadeklarowało się jako osoby wierzące, a 6% jako osoby niewierzące. Na msze uczęszczało 32% wiernych archidiecezji warszawskiej, oraz 34% wiernych diecezji warszawsko-praskiej. W 2016 Eucharystię przyjmowało ok. 15% wiernych. Z Warszawy co roku wyrusza kilka pieszych pielgrzymek na Jasną Górę, w tym najliczniejsza w Polsce, 300-letnia Warszawska Pielgrzymka Piesza, a także Warszawska Akademicka Pielgrzymka Metropolitalna i Praska Pielgrzymka Piesza Pomocników Matki Kościoła. W stolicy znajduje się kilka sanktuariów maryjnych – m.in. sanktuarium Matki Boskiej Łaskawej z jej obrazem koronowanym w 1651 w obecności króla Jana Kazimierza. Matka Boska Łaskawa jest główną patronką Warszawy. Innym patronem miasta jest bł. Władysław z Gielniowa, bernardyn z kościoła św. Anny. Największym kultem jest otaczany św. Andrzej Bobola, patron metropolii warszawskiej, którego relikwie znajdują się w sanktuarium św. Andrzeja Boboli na Mokotowie. Galeria Przyroda Około 223,26 km² (czyli ponad 43% Warszawy) miasta zajmują tereny zieleni: parki, lasy, zieleń uliczna oraz zieleń osiedlowa i zieleń wokół obiektów użyteczności publicznej. Obszary chronione Na północny zachód od Warszawy rozciąga się Puszcza Kampinoska. Większość terenów puszczy zajmuje Kampinoski Park Narodowy, stanowiący od 2000 rezerwat biosfery UNESCO. Warszawa jest jedyną stolicą w Europie graniczącą bezpośrednio z parkiem narodowym i częściowo wchodzącą w skład jego strefy ochronnej (dzielnice Bemowo i Bielany). Na terenie miasta istnieje wiele obszarów i obiektów cennych przyrodniczo, objętych ochroną na mocy ustawy o ochronie przyrody: 12 rezerwatów przyrody 5 użytków ekologicznych 5 zespołów przyrodniczo-krajobrazowych 486 pomników przyrody (2018), z czego 406 to aleje, grupy drzew i pojedyncze drzewa (z największą aleją lipową wzdłuż ul. Żwirki i Wigury), a 74 – pomniki przyrody w formie głazów (149 okazów), z których największy jest Głaz Ursynowski przy ul. Nutki – 9,6 m obwodu. W granicach administracyjnych miasta znajduje się 6 obszarów Natura 2000. Ponadto inne wartościowe tereny – dolina Wisły, Wilanówki, ciąg jezior oraz kompleksy leśne – weszły w skład Warszawskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu. Tereny leśne we wschodniej części Warszawy objęto granicami Mazowieckiego Parku Krajobrazowego. Lasy Lasy zajmują ok. 8 tys. ha, co stanowi ok. 15% powierzchni Warszawy. W obrębie miasta znajduje się kilkanaście kompleksów leśnych. Część (np. Las Bielański) jest pozostałością Puszczy Mazowieckiej. Inne są kompleksami silnie przekształconymi, pochodzącymi z zalesień. Większość lasów znajdujących się w granicach administracyjnych Warszawy to bory sosnowe z domieszką brzóz i dębów. Niektóre mają dużą wartość przyrodniczą i chronione są w formie rezerwatów przyrody. Największą część obszarów leśnych zajmują lasy prywatne pod nadzorem Prezydenta m.st. Warszawy (44%), pozostałe to lasy miejskie (38%) zarządzany przez jednostkę budżetową miasta pod nazwą Lasy Miejskie-Warszawa oraz lasy stanowiące własność Skarbu Państwa administrowane przez Lasy Państwowe (18%). Największe zwarte obszary leśne Warszawy zlokalizowane są w obrębie Mazowieckiego Parku Krajobrazowego. Składają się z kilku dużych kompleksów leśnych, częściowo od siebie izolowanych, leżących na południowo-wschodnim skraju miasta: w dzielnicach Wesoła i Wawer i częściowo w podwarszawskich gminach. W skład Mazowieckiego Parku Krajobrazowego wchodzi m.in. rezerwat im. Króla Jana Sobieskiego z fragmentami dąbrów i grądów. Na północ od terenów Mazowieckiego Parku Krajobrazowego położone są rozległe Lasy Rembertowskie z rezerwatem Bagno Jacka, częściowo użytkowane przez siły zbrojne. Na ich południowym skraju leży leśny rezerwat Kawęczyn, a blisko niego rezerwat Olszynka Grochowska. Duże obszary leśne, sąsiadujące z Lasami Legionowskimi, znajdują się w dzielnicy Białołęka, m.in. Las Białołęka Dworska. W lewobrzeżnej części Warszawy również znajduje się kilka rozległych obszarów leśnych, m.in.: Rezerwat przyrody Las Kabacki im. Stefana Starzyńskiego, Las Bielański Las Młociński, Park Leśny Bemowo. Są tu także mniejsze fragmenty zbiorowisk leśnych o charakterze leśno-parkowym: Las Natoliński – rezerwat przyrody wchodzący w skład zespołu pałacowo-parkowego Park Natoliński. Przy granicy rezerwatu rośnie Dąb Mieszko I – najstarszy dąb w województwie mazowieckim. Morysin – rezerwat przyrody w rejonie Wilanowa, Lasek na Kole. Wody Na terenie Warszawy znajduje się kilkadziesiąt zbiorników wodnych i cieków, niektóre z nich mają dużą wartość przyrodniczą i krajobrazową. W skład wód stojących wchodzi m.in. kilka zbiorników o charakterze jezior, będących starorzeczami Wisły (Jezioro Wilanowskie, Jeziorko Czerniakowskie, Jezioro Powsinkowskie, Jezioro Kamionkowskie, Jezioro Gocławskie, Łacha Potocka), kilka zbiorników torfowiskowych, kilkanaście stawów parkowych i sztuczne zbiorniki (przeważnie fosy) będące pozostałościami XIX-wiecznych fortyfikacji Warszawy, a także pozostałości po wyrobiskach gliny w formie glinianek (w parku Szczęśliwickim, parku Moczydło, Glinianki Sznajdra, Staw Koziorożca, Stawy Cietrzewia itd.). Największym (ok. 19,5 ha) naturalnym zbiornikiem wodnym w Warszawie jest Jeziorko Czerniakowskie, mające status rezerwatu przyrody. Inne duże zbiorniki (o powierzchni kilkunastu ha) to także Jezioro Powsinkowskie (cenne przyrodniczo: m.in. jako ostoja ptaków wodno-błotnych i ze względu na rzadkie gatunki bentosowych bezkręgowców) i Jezioro Wilanowskie. W dużych warszawskich parkach znajduje się wiele stawów parkowych, jednak tylko niektóre z nich mają charakter zbiorników trwałych (Łazienki Królewskie, park Moczydło, park Szczęśliwicki, park Skaryszewski, Dolinka Służewiecka), z pozostałych (np. Pole Mokotowskie, park Ujazdowski, Kanał Piaseczyński) woda jest regularnie spuszczana, okresowo usuwane są rośliny i osady, co uniemożliwia występowanie w nich większości typowych przedstawicieli słodkowodnej fauny i flory. Na terenie Warszawy występują chronione prawem torfowiska, na których znajdują się malownicze zbiorniki wodne (m.in. Macierowe Bagno i Bagno Jacka w Wesołej oraz Torfy i Biały Ług w Wawrze). Częściową ochroną prawną jako tzw. użytek ekologiczny objęte jest Jeziorko Imielińskie na Ursynowie. Na terenie miasta znajduje się wiele sztucznych zbiorników wodnych będących pozostałościami po XIX-wiecznych fortyfikacjach. Należą do nich m.in.: fosa Fortu Wawrzyszew – obecnie jeden z bardziej czystych zbiorników tej części Warszawy fosa Fortu Bema – dostępna dla zwiedzających wraz z parkiem utworzonym na terenie fortyfikacji, w ostatnich latach uregulowana i odnowiona łączenie z całym kompleksem Fosa Babicka wokół Fortu Babice – zbiornik niedostępny dla publiczności (zajęty przez Wojsko Polskie) fosa Fortu Blizne fosa Fortu Okęcie – znajdująca się w rękach prywatnych fosa Fortu Zbarż – publicznie dostępna, obfitująca w ryby fosa Fortu Piłsudskiego fosa Fortu Czerniaków, obecnie Park im. Czesława Szczubełka Bernardyńska Woda. Wiele fragmentów przepływającej przez Warszawę Wisły, zwłaszcza na wschodnim brzegu, jest bardzo cennych przyrodniczo, zarówno ze względu na gnieżdżące się tu ptaki (np. Rezerwat Wyspy Zawadowskie w Wilanowie i Wawrze), jak i liczne populacje ryb, a także rzadkich bezkręgowców. Około 20 trwałych cieków i kanałów jest elementem środowiska przyrodniczego Warszawy, m.in. silnie zdegradowany, choć wciąż atrakcyjny przyrodniczo kilkunastokilometrowy Kanał Żerański (Królewski) łączący Wisłę z Jeziorem Zegrzyńskim i malownicza rzeka Wilanówka, płynąca fragmentami wśród wiejskiego i półnaturalnego krajobrazu. Wiele starych cieków wodnych, takich jak Drna, Rudawka i Żurawka, zostało skanalizowanych. Środowiska słodkowodne Warszawy i ich otoczenie to, jak w przypadku innych wielkich miast rezerwuary różnorodności biologicznej, podlegają coraz większej presji ze strony otaczających silnie zurbanizowanych obszarów (tzw. rozpełzanie się miasta). Ogrody działkowe W 2018 w Warszawie istniało ok. 170 ogrodów działkowych, które zajmowały ponad 2% powierzchni miasta. Fauna W Warszawie żyje co najmniej 4000 gatunków zwierząt, w tym: wydra, bóbr, bączek zwyczajny, rzekotka drzewna, traszka grzebieniasta, bocian czarny, kumak nizinny. Osoby związane z Warszawą Honorowi obywatele Sąsiednie gminy Izabelin, Jabłonna, Józefów, Konstancin-Jeziorna, Lesznowola, Łomianki, Marki, Michałowice, Nieporęt, Ożarów Mazowiecki, Piaseczno, Piastów, Raszyn, Stare Babice, Sulejówek, Wiązowna, Ząbki, Zielonka Miasta partnerskie Lista miast partnerskich Warszawy: Uwagi Przypisy Linki zewnętrzne Warszawa w Bibliografii historii polskiej Informacje ogólne Mapy Plany i mapy Warszawy – kolekcja Mazowieckiej Biblioteki Cyfrowej Stolice państw w Europie Miasta w województwie mazowieckim Miasta na prawach powiatu Miasta I Rzeczypospolitej posiadające przywilej de non tolerandis Judaeis Miasta wojewódzkie Miasta wojewódzkie I Rzeczypospolitej Miasta wojewódzkie II Rzeczypospolitej Miejsca obrad polskich sejmów Miejsca obrad sejmików I Rzeczypospolitej Miejscowości odznaczone Orderem Krzyża Grunwaldu Jednostki administracyjne i obiekty odznaczone Orderem Virtuti Militari Odznaczeni Warszawskim Krzyżem Powstańczym Zbiorowości odznaczone Orderem Budowniczych Polski Ludowej Hasła kanonu polskiej Wikipedii Laureaci Nagrody im. Wojciecha Korfantego

187899

https://pl.wikipedia.org/wiki/Reprezentacja%20Polski%20w%20pi%C5%82ce%20siatkowej%20m%C4%99%C5%BCczyzn

Reprezentacja Polski w piłce siatkowej mężczyzn

Reprezentacja Polski w piłce siatkowej mężczyzn – narodowy zespół siatkarzy, który reprezentuje Rzeczpospolitą Polską w meczach i turniejach międzynarodowych organizowanych przez FIVB i CEV. Zwyczajowo zwany również reprezentacją narodową, kadrą narodową lub drużyną narodową. Za organizację reprezentacji odpowiedzialny jest Polski Związek Piłki Siatkowej. Obecnie trenerem jest Nikola Grbić. Sześciokrotnie była wybierana najlepszą drużyną roku w Plebiscycie „Przeglądu Sportowego” w 2006, 2009, 2011, 2012, 2014 i 2018. Reprezentacje Polski w innych kategoriach wiekowych Dzieje reprezentacji Historyczne mecze Igrzyska olimpijskie: Pierwszy mecz w turnieju: 13 października 1968, Japonia – Polska 3:0 (15:9, 15:11, 15:10), Meksyk 1968 Pierwsze zwycięstwo w turnieju: 16 października 1968, Polska – Meksyk 3:1 (15:10, 7:15, 15:4, 15:3), Meksyk 1968 Zwycięstwo w finale: 30 lipca 1976, Polska – ZSRR 3:2 (11:15, 15:13, 12:15, 19:17, 15:7), Montreal 1976 Mistrzostwa świata: Pierwszy mecz w turnieju: 10 września 1949, Polska – Holandia 3:0, Praga 1949 Pierwsze zwycięstwo w turnieju: 10 września 1949, Polska – Holandia 3:0, Praga 1949 Zwycięstwo w turnieju: 28 października 1974, Polska – Nie było klasycznego finału, było zwycięstwo w grupie finałowej 1974 Zwycięstwo w finale: 21 września 2014, Polska – Brazylia 3:1, Katowice 2014 Zwycięstwo w finale: 30 września 2018, Polska – Brazylia 3:0, Turyn 2018 Mistrzostwa Europy: Pierwszy mecz w finałach: 15 października 1950, Czechosłowacja – Polska 3:1 (15:12, 15:9, 14:16, 15:7), Sofia 1950 Pierwsze zwycięstwo w finałach: 22 czerwca 1955, Polska – Węgry 3:1 (15:12, 13:15, 15:10, 15:9), Bukareszt 1955 Zwycięstwo w finale: 13 września 2009, Polska – Francja 3:1 (29:27, 25:21, 16:25, 26:24), Izmir 2009 Zwycięstwo w finale: 16 września 2023, Polska – Włochy 3:0 (25:20, 25:21, 25:23), Rzym 2023 Liga Światowa: Pierwszy mecz w rozgrywkach: 14 maja 1998, Rosja – Polska 2:3 (15:11, 15:7, 16:17, 12:15, 11:15), Lipieck 1998 Pierwsze zwycięstwo: 14 maja 1998, Rosja – Polska 2:3 (15:11, 15:7, 16:17, 12:15, 11:15), Lipieck 1998 Zwycięstwo w finale: 8 lipca 2012, USA – Polska 0:3 (17:25, 24:26, 20:25), Sofia 2012 Puchar Świata: Pierwszy mecz w rozgrywkach: 12 września 1965, ZSRR – Polska 2:3 (15:8, 6:15, 13:15, 15:5, 7:15), Warszawa 1965 Pierwsze zwycięstwo: 12 września 1965, ZSRR – Polska 2:3 (15:8, 6:15, 13:15, 15:5, 7:15), Warszawa 1965 Puchar Wielkich Mistrzów: Pierwszy mecz w rozgrywkach: 18 listopada 2009, Japonia – Polska 3:2 (22:25, 25:15, 21:25, 25:21, 15:10), Osaka 2009 Pierwsze zwycięstwo: 22 listopada 2009, Iran – Polska 1:3 (23:25, 25:18, 26:28, 23:25), Nagoja 2009 Udział w międzynarodowych turniejach Igrzyska olimpijskie Mistrzostwa świata Mistrzostwa Europy Puchar Świata Puchar Wielkich Mistrzów Liga Światowa i Liga Narodów Kadra na Ligę Narodów 2023 Najwięcej meczów Stan aktualny na dzień 05.06.2017 Czcionką pogrubioną zaznaczono siatkarzy obecnie aktywnych w grze reprezentacyjnej. Trenerzy i selekcjonerzy 1948–1949: Romuald Wirszyłło 1949–1952: Zygmunt Kraus 1952–1953: Wiesław Piotrowski 1953–1954: Zygmunt Kraus 1954–1956: Leonard Michniewski 1956–1958: Jacek Busz 1958–1959: Józef Śliwka 1959–1964: Gwidon Grochowski 1964–1966: Zygmunt Kraus 1966–1973: Tadeusz Szlagor 1973–1976: Hubert Jerzy Wagner 1976–1979: Jerzy Welcz 1979–1983: Aleksander Skiba 1983–1986: Hubert Jerzy Wagner 1986–1988: Stanisław Gościniak 1988–1990: Leszek Milewski 1990–1992: Edward Skorek 1992–1993: Zbigniew Zarzycki 1993: Ryszard Kruk 1994–1996: Wiktor Krebok 1996–1998: Hubert Jerzy Wagner 1998–2000: Ireneusz Mazur 2000–2001: Ryszard Bosek 2001–2003: Waldemar Wspaniały 2003–2004: Stanisław Gościniak 17.01.2005–31.12.2008: Raúl Lozano 17.01.2009–25.10.2010: Daniel Castellani 23.02.2011–24.10.2013: Andrea Anastasi 24.10.2013–10.10.2016: Stéphane Antiga 20.12.2016–20.09.2017: Ferdinando De Giorgi 07.02.2018–19.09.2021: Vital Heynen 12.01.2022-: Nikola Grbić Najdłużej urzędującym selekcjonerem był Tadeusz Szlagor (7 lat) Mistrzowskie składy Drużyna mistrzów świata – Meksyk 1974 Drużyna mistrzów olimpijskich – Montreal 1976 Drużyna mistrzów Europy – Turcja 2009 Drużyna zwycięzców Ligi Światowej 2012 – Sofia 2012 Drużyna mistrzów świata – Polska 2014 Drużyna mistrzów świata – Bułgaria, Włochy 2018 Drużyna zwycięzców Ligi Narodów 2023 – Gdańsk 2023 Galeria zdjęć Zobacz też Reprezentacja Polski w piłce siatkowej kobiet Mistrzowie Olimpijscy w piłce siatkowej mężczyzn Mecze reprezentacji Polski w piłce siatkowej mężczyzn Reprezentacja Polski juniorów w piłce siatkowej Przypisy Bibliografia Polska Polskie reprezentacje narodowe Hasła kanonu polskiej Wikipedii Laureaci Wielkiej Honorowej Nagrody Sportowej

5009527

https://pl.wikipedia.org/wiki/S%C5%82awomir%20Mentzen

Sławomir Mentzen

Sławomir Jerzy Mentzen (ur. 20 listopada 1986 w Toruniu) – polski polityk, przedsiębiorca i doradca podatkowy, doktor nauk ekonomicznych. Od 2019 członek rady liderów federacyjnej partii Konfederacja Wolność i Niepodległość (od 2023 współprzewodniczący rady), od 2022 prezes współtworzonej przez nią partii Nowa Nadzieja (do 2022 działającej pod nazwą KORWiN), poseł na Sejm X kadencji. Życiorys Wykształcenie Absolwent Gimnazjum i Liceum Akademickiego w Toruniu. Ukończył studia ekonomiczne na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu. Obronił również licencjat z fizyki teoretycznej. W 2015 na UMK w Toruniu uzyskał stopień doktora nauk ekonomicznych na podstawie dysertacji napisanej pod kierunkiem Józefa Stawickiego i dotyczącej długu publicznego (Optymalizacja poziomu długu publicznego w świetle ekonomii matematycznej). W 2017 uzyskał wpis na listę doradców podatkowych. Działalność zawodowa W 2010 otworzył kantor wymiany walut. Zarobione w ciągu trzech lat pieniądze przeznaczył na otwarcie kolejnych biznesów. W 2013 ze wspólnikiem założył kancelarię Mentzen i Kapica, świadczącą usługi rachunkowo-księgowe oraz zajmującą się doradztwem podatkowym. W 2016 został prezesem zarządu Biura Rachunkowego Amicus. W 2020 rozpoczął produkcję kraftowego piwa sygnowanego nazwą Browar Mentzen. W 2020 został prezesem organizacji pracodawców Kongres Polskiego Biznesu. W 2021 założył kancelarię podatkową pod nazwą Kancelaria Mentzen, która otworzyła oddziały w Toruniu, Warszawie i Gdańsku. Był zaangażowany w działalność takich przedsiębiorstw jak biuro podatkowe Tax Consulting w Pile i Pub Mentzen, a także właścicielem sklepu myśliwskiego i sponsorem klubu sportowego Start Toruń. Członek Izby Przemysłowo-Handlowej w Toruniu oraz Krajowej Izby Doradców Podatkowych. Działalność polityczna W 2007 wstąpił do Unii Polityki Realnej, przez dwa lata sprawował funkcję prezesa partyjnego oddziału w Toruniu. Następnie przez pozostawał nieaktywny politycznie. Został później działaczem partii KORWiN, objął w niej funkcję prezesa okręgu toruńskiego i przewodniczącego rady naukowej. W 2017 został wybrany na wiceprezesa ugrupowania. Koordynował partyjny program Dobry rząd, który miał na celu przygotowanie 100 projektów ustaw składających się na kompleksowy plan naprawy sytuacji ekonomiczno-gospodarczej i społecznej w Polsce. W 2017 został publicystą konserwatywnego pisma „Magna Polonia”. Pisał też dla kierowanego przez Adama Wielomskiego portalu Konserwatyzm.pl. W wyborach samorządowych w 2018 kandydował z własnego komitetu na prezydenta Torunia, zajmując piąte miejsce z wynikiem 3,94% głosów. Nie uzyskał też wówczas mandatu radnego miejskiego. W 2019 KORWiN weszła w skład koalicji politycznej Konfederacja KORWiN Braun Liroy Narodowcy. Z jej ramienia Sławomir Mentzen kandydował w wyborach do Parlamentu Europejskiego (komitet ten nie osiągnął progu wyborczego). W czasie kampanii wyborczej zaprezentował Piątkę Konfederacji, która mogłaby w jego ocenie stanowić podstawowe postulaty ugrupowania trafiające do wyborców. Jego słowa Nie chcemy: Żydów, homoseksualistów, aborcji, podatków i Unii Europejskiej wywołały kontrowersje komentowane przez ogólnopolskie media. W 2022 prokurator w Częstochowie nakazał policji zabezpieczenie produkowanych przez wydawnictwo 3DOM materiałów promocyjnych ze sloganem Sławomira Mentzena wypowiedzianym w 2019 (w związku z dochodzeniem w sprawie możliwego nawoływania do nienawiści). Koalicja w 2019 została zarejestrowana jako partia polityczna Konfederacja Wolność i Niepodległość. Sławomir Mentzen zasiadł w jej radzie liderów, a także był autorem programu gospodarczego nowego ugrupowania. W wyborach do Sejmu w tym samym roku otwierał jej listę w okręgu toruńskim, nie uzyskując mandatu. Stał się najpopularniejszym polskim politykiem na platformie TikTok (w styczniu 2023 jego materiały uzyskały ponad 40 milionów wyświetleń). Popularność zyskał m.in. zamieszczanymi w Internecie materiałami filmowymi na temat Polskiego Ładu. Zaczął także organizować spotkania pod hasłem „Piwo z Mentzenem”. 15 października 2022 na kongresie partii KORWiN jej prezes Janusz Korwin-Mikke złożył rezygnację, a Sławomir Mentzen został wybrany na jego następcę. Otrzymał 302 głosy „za” przy 14 głosach „przeciw” (10 osób wstrzymało się od głosu). 29 listopada ogłosił przemianowanie ugrupowania na Nową Nadzieję. 14 lutego 2023 został (wraz z Krzysztofem Bosakiem z Ruchu Narodowego) współprzewodniczącym rady liderów Konfederacji. W wyborach parlamentarnych w 2023 kandydował jako lider Konfederacji w okręgu warszawskim. Uzyskał mandat posła X kadencji, otrzymując 101 269 głosów (5,91% głosów oddanych w okręgu). Wyniki wyborcze Życie prywatne Zamieszkał w Toruniu. Jest żonaty z Agnieszką, ma troje dzieci: Franciszka, Helenę i Alicję. Syn matematyka Mieczysława Mentzena. Jego pradziadek, Józef Mentzen, był Niemcem pochodzącym z okolic Tucholi, który ożenił się z Polką. Publikacje Przypisy Absolwenci Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu Ludzie urodzeni w Toruniu Politycy Konfederacji Wolność i Niepodległość Politycy Nowej Nadziei (Polska) Politycy Unii Polityki Realnej Polscy doradcy podatkowi Polscy ekonomiści Polscy przedsiębiorcy XXI wieku Polscy publicyści konserwatywni Polskie osobowości TikToka Posłowie z okręgu Warszawa Posłowie na Sejm Rzeczypospolitej Polskiej X kadencji Urodzeni w 1986

4402119

https://pl.wikipedia.org/wiki/Stuart%20Burton

Stuart Burton

Stuu, dawniej znany też jako Polski Pingwin, właśc. Stuart Alexander Kluz-Burton (ur. 7 stycznia 1992 w Londynie) – brytyjski youtuber tworzący głównie w języku polskim. Od początku działalności w internecie do jej zawieszenia w 2020 roku główny kanał Stuu na YouTubie zgromadził 4,26 mln subskrypcji. Życiorys Zaczynał nagrywanie w języku angielskim, jednak przerwał je z powodu choroby. Dwa lata później wrócił, tworząc w języku polskim pod pseudonimem Polski Pingwin. Jego nagrania początkowo dotyczyły gier, takich jak Minecraft. Jego główne konto nazywa się Stuu. Posiada dwa inne kanały: Stuu PLUS (759 tys. subskrypcji w lipcu 2022) oraz Stuu Gry. W 2016 roku jego główny kanał na YouTubie znalazł się na piątym miejscu profili z największą liczbą subskrybentów w Polsce. Brał udział w polskim dubbingu filmu Sing oraz podłożył głos Smażonej Krewetce w polskiej wersji językowej filmu Emotki (2017). W latach 2019–2020 był członkiem internetowego projektu Team X. 2 kwietnia 2019 stał się też udziałowcem w spółce Game Desk sp. z o.o., która pod marką Alphadesk zajmuje się sprzedażą biurek gamingowych. Od 27 maja 2020 nie udziela się w mediach społecznościowych z powodów zdrowotnych. Kontrowersje 3 października 2023 roku Sylwester Wardęga opublikował na swoim kanale „WATAHA – Krulestwo” na platformie YouTube materiał, w którym prezentuje dowody potwierdzające, że Burton spotykał się oraz aktywnie prowadził korespondencje o podtekście erotycznym z dziewczętami poniżej 15. roku życia. Wardęga poinformował w filmie, iż przekazał sprawę organom ścigania. 13 października 2023 Prokuratura Okręgowa w Warszawie przedstawiła Burtonowi zarzuty oraz skierowała do Sądu Okręgowego w Warszawie wniosek o tymczasowy areszt youtubera. 14 października 2023 Burton został aresztowany przez funkcjonariuszy brytyjskiej policji. Życie prywatne W 2020 był związany z influencerką Agatą Fąk. Dyskografia Single Przypisy Linki zewnętrzne Stuu w serwisie YouTube Polskie osobowości YouTube Urodzeni w 1992 Ludzie urodzeni w Londynie Polacy pochodzenia angielskiego Polskie osobowości TikToka

73904

https://pl.wikipedia.org/wiki/Jaros%C5%82aw%20Kaczy%C5%84ski

Jarosław Kaczyński

Jarosław Aleksander Kaczyński (ur. 18 czerwca 1949 w Warszawie) – polski polityk i doktor nauk prawnych. Prezes partii Prawo i Sprawiedliwość (od 2003), w latach 2006–2007 prezes Rady Ministrów, w latach 2020–2022 i od 2023 wiceprezes Rady Ministrów. W okresie PRL działacz opozycji politycznej. Senator I kadencji (1989–1991), poseł na Sejm I, III, IV, V, VI, VII, VIII, IX i X kadencji (1991–1993, od 1997). Od czasu wygranych przez Prawo i Sprawiedliwość wyborów parlamentarnych w 2015 roku, będąc posłem na Sejm RP, a następnie wicepremierem, jest uważany za jedną z najbardziej wpływowych osób w Polsce. Kandydat na urząd prezydenta RP w przedterminowych wyborach prezydenckich w 2010. Życiorys Dzieciństwo Urodził się w Warszawie na Żoliborzu. Jego ojciec, Rajmund Kaczyński, z zawodu inżynier, był żołnierzem Armii Krajowej i uczestnikiem powstania warszawskiego. Matka, Jadwiga z domu Jasiewicz, należała do Szarych Szeregów, z wykształcenia była filologiem polskim (zawodowo związana z Instytutem Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk). Jego starszym bratem bliźniakiem był Lech Kaczyński, późniejszy prezydent RP. W 1962 bracia zagrali role Jacka (Jarosław) i Placka (Lech) w filmie O dwóch takich, co ukradli księżyc w reżyserii Jana Batorego, ekranizacji powieści pod tym samym tytułem Kornela Makuszyńskiego. Wykształcenie i działalność zawodowa Uczęszczał początkowo do XLI Liceum Ogólnokształcącego im. Joachima Lelewela w Warszawie. Nie zdał tam do następnej klasy, jednak „po odkręceniu tego” zmienił szkołę i ostatecznie ukończył w 1967 XXXIII Liceum Ogólnokształcące im. Mikołaja Kopernika w tymże mieście. W 1971 uzyskał tytuł magistra na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego. Na tym samym roku studiowali z nim m.in. jego brat Lech, Andrzej Rzepliński, Marek Safjan, Bogusław Wołoszański i Mirosław Wyrzykowski. 8 grudnia 1976 na WPiA UW obronił pracę doktorską pt. Rola ciał kolegialnych w kierowaniu szkołą wyższą. Jego promotorem był Stanisław Ehrlich, a w przewodzie doktorskim recenzowali ją Ryszard Malinowski, Michał Pietrzak i Wiesław Skrzydło. W 1971 uzyskał miejsce na aplikacji prokuratorskiej w Warszawie, której jednak nie rozpoczął. W latach 1971–1976 zatrudniony był jako pracownik naukowy w Międzyuczelnianym Zakładzie Badań nad Szkolnictwem Wyższym, który w 1973 przekształcono w Instytut Polityki Naukowej i Szkolnictwa Wyższego. Później, do 1981, pracował jako adiunkt w białostockiej filii Uniwersytetu Warszawskiego. W latach 1982–1983 był zatrudniony w Bibliotece Uniwersyteckiej w Warszawie na etacie starszego bibliotekarza. W 1990 był współzałożycielem Fundacji Prasowej „Solidarność”. W tym samym roku wszedł (obok m.in. Lecha Kaczyńskiego, Macieja Zalewskiego, Andrzeja Urbańskiego i Krzysztofa Czabańskiego) w skład władz spółki akcyjnej Telegraf, po czym w 1991 zbył akcje tej spółki na rzecz Macieja Zalewskiego. W 1993 prokurator przedstawił mu zarzut nielegalnego finansowania Porozumienia Centrum przez Fundację Prasową „Solidarność”. Sprawa została ostatecznie umorzona w 2000. W latach 1994–1997 Jarosław Kaczyński kierował działem wydawniczym w spółce z o.o. „Srebrna”. Działalność polityczna w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej W 1968 był wśród studentów biorących udział w wiecach organizowanych w ramach tzw. wydarzeń marcowych. W 1976, po tzw. wydarzeniach czerwcowych, rozpoczął współpracę z Komitetem Obrony Robotników, następnie z Biurem Interwencyjnym Komitetu Samoobrony Społecznej „KOR”, kierowanym przez Zofię i Zbigniewa Romaszewskich. Od 1979 należał do redakcji kierowanego przez Antoniego Macierewicza niezależnego miesięcznika „Głos”. W sierpniu 1980 utrzymywał kontakty ze strajkującymi we Wrocławiu. We wrześniu tego samego roku zaangażował się w działalność Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego „Solidarność”, kierował sekcją prawną Ośrodka Badań Społecznych przy Regionie Mazowsze. Wraz z Janem Olszewskim i Antonim Macierewiczem otworzył w Warszawie punkt informacyjny z poradami prawnymi dla osób zakładających związki zawodowe. W 1981 podpisał deklarację założycielską Klubów Służby Niepodległości. W latach 1979–1982 był rozpracowywany przez kilka komend wojewódzkich Milicji Obywatelskiej w ramach spraw operacyjnego sprawdzenia. 13 grudnia 1981, po ogłoszeniu stanu wojennego, dotarł do strajkujących w Hucie Warszawa. Zajmował się później dystrybucją wydawnictw podziemnych, brał udział w reaktywowaniu „Głosu”, gdzie publikował pod pseudonimem Stanisław Staszek. W 1982 był jednym z założycieli Komitetu Helsińskiego w Polsce. Należał do autorów raportu o łamaniu praw człowieka w Polsce w stanie wojennym prezentowanego w 1983 na Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Madrycie, a w 1989 do założycieli Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka. W 1983 nawiązał współpracę z niejawnymi władzami NSZZ „S” – Tymczasową Komisją Koordynacyjną, został kierownikiem Biura Społeczno-Politycznego TKK „S”. Publikował w podziemnych pismach „Przegląd Polityczny” i „Głos Ursusa”. Od 1987 był sekretarzem Krajowej Komisji Wykonawczej NSZZ „Solidarność”. Uczestniczył w pracach działającego legalnie od sierpnia 1988 Klubu Myśli Politycznej „Dziekania”. W trakcie strajków w 1988 w maju i sierpniu doradzał, razem z bratem Lechem Kaczyńskim, strajkującym w Stoczni Gdańskiej im. Lenina. Od 1988 należał do Komitetu Obywatelskiego „Solidarność”. W obradach Okrągłego Stołu uczestniczył w zespole ds. reform politycznych. W lipcu i sierpniu 1989 był ze strony NSZZ „Solidarność” członkiem zespołu ds. negocjacji ze Stronnictwem Demokratycznym i Zjednoczonym Stronnictwem Ludowym w sprawie powołania koalicyjnego rządu. Działalność polityczna w III RP Lata 1989–2005 W latach 1989–1990 był redaktorem naczelnym „Tygodnika Solidarność”, zastępując na tym stanowisku Tadeusza Mazowieckiego, który desygnowany został na premiera. Sprawował również kontrolę nad Expressem Wieczornym. W 1990 w porozumieniu z członkami episkopatu zakładał Fundację Prasową Solidarność, wraz z Krzysztofem Czabańskim, Maciejem Zalewskim i Sławomirem Siwkiem, zostając jej fundatorem. Został przewodniczącym Rady Fundacji. W grudniu 1990 Lech Wałęsa uczynił go szefem swej kancelarii. Z inicjatywy jednego z jego współpracowników Fundacja podpisała umowę dzierżawy z Expressem Wieczornym, co pozwoliło później przejąć majątek gazety, co pozwoliło dalej rozwijać działalność polityczną. Kaczyński reprezentował potem Niezależne Zrzeszenie Studentów i tworzył Porozumienie Centrum. NIK zarzuciła partii nielegalne finansowanie kampanii z pieniędzy Expressu Wieczornego, jednak oskarżenie nie doprowadziło do skazania. W latach 1989–1991 zasiadał w Senacie I kadencji. Mandat uzyskał w województwie elbląskim, kandydując z rekomendacji Komitetu Obywatelskiego „Solidarność”. W Senacie był członkiem Obywatelskiego Klubu Parlamentarnego. Następnie do 30 maja 1993 sprawował mandat posła na Sejm I kadencji, wybranego z listy Porozumienia Obywatelskiego Centrum w okręgu warszawskim. 29 stycznia 1993 był jednym z organizatorów tzw. marszu na Belweder, domagając się ustąpienia Lecha Wałęsy i dekomunizacji. Na początku 1993 kierowane przez niego PC zainicjowało ruch Komitetów Obrony Demokracji, powołany w celu obalenia prezydentury Lecha Wałęsy. Wskutek nieprzekroczenia przez Porozumienie Centrum progu wyborczego nie uzyskał reelekcji w przyśpieszonych wyborach w 1993. Jako pierwszy zgłosił kandydaturę prof. Adama Strzembosza w wyborach prezydenckich 1995, po czym wycofał swoje poparcie. W 1993 udał się z konwojem pomocy humanitarnej do Sarajewa. Ponownie zasiadł w Sejmie III kadencji w 1997, jako kandydat Ruchu Odbudowy Polski z okręgu warszawskim, podczas gdy jego ugrupowanie należało do Akcji Wyborczej Solidarność. Odszedł krótko po rozpoczęciu kadencji z koła ROP i został posłem niezrzeszonym. 30 grudnia 1997 ustąpił z funkcji szefa PC, a w 1998 odszedł z partii. Wrócił do niej w 1999 i w październiku tego samego roku został wybrany na honorowego prezesa ugrupowania. Wspólnie z Ludwikiem Dornem w styczniu 2000 ponownie przystąpił do koła parlamentarnego ROP (wówczas reaktywowanego, a w marcu tego samego roku przemianowanego na koło ROP-PC), w którym zasiadał do lipca 2001. W 2001 wraz z Lechem Kaczyńskim współtworzył partię Prawo i Sprawiedliwość, która w wyborach parlamentarnych w 2001 zdobyła 9,5% głosów i 44 mandaty poselskie. Jarosław Kaczyński utrzymał miejsce w Sejmie, uzyskując w okręgu warszawskim 144 343 głosy. W latach 2001–2003 był członkiem Komisji Etyki oraz przewodniczącym klubu parlamentarnego PiS. W 2003 objął stanowisko prezesa tego ugrupowania, zastępując swojego brata, który został wybrany na urząd prezydenta miasta stołecznego Warszawy. Sejm V kadencji W 2005 Prawo i Sprawiedliwość pod jego przewodnictwem wygrało wybory parlamentarne, a on sam uzyskał mandat poselski z najlepszym indywidualnym wynikiem 171 129 głosów w okręgu warszawskim. Nie podjął się misji tworzenia nowego rządu, wskazując z ramienia partii na to stanowisko Kazimierza Marcinkiewicza, co zbiegało się w czasie z drugą turą wyborów prezydenckich, w której znalazł się jego brat. 28 grudnia 2005 otrzymał od Lecha Kaczyńskiego nominację na członka Rady Bezpieczeństwa Narodowego. W połowie 2006 planował ujawnienie dokumentów ze swojej „teczki”, założonej mu przez funkcjonariuszy Służby Bezpieczeństwa. Deklarację takiego zamiaru ogłosił kilka miesięcy wcześniej, następnie jednak tłumaczył, że nie może tego uczynić, gdyż są w niej ślady ingerencji pułkownika Jana Lesiaka. Dwie znajdujące się w niej deklaracje lojalności zostały uznane za podrobione nie później niż w 1993, zaś postępowanie przygotowawcze w tej sprawie zostało umorzone w 2008 w związku z przedawnieniem karalności. Po raz pierwszy o jego rzekomej lojalce poinformował tygodnik „Nie”, którego redakcja przyznała, że dokument ten był sfałszowany. Instytut Pamięci Narodowej uznał, że oświadczenie o zaniechaniu szkodliwej dla PRL działalności znajdujące się w tomie 2 Kwestionariusza Ewidencyjnego pod pseudonimem JAR, zostało sfałszowane. W 2010 Sąd Okręgowy w Warszawie wydał orzeczenie stwierdzające, że Jarosław Kaczyński jako kandydat w wyborach prezydenckich złożył oświadczenie lustracyjne zgodne z prawdą. Prezes Rady Ministrów Po podaniu się do dymisji przez Kazimierza Marcinkiewicza, 7 lipca 2006 Jarosław Kaczyński uzyskał formalną rekomendację kierowanej przez siebie partii na objęcie stanowiska prezesa Rady Ministrów. Trzy dni później Lech Kaczyński desygnował go na ten urząd. Jako nowy premier powołał gabinet w ramach koalicji PiS-Samoobrona-LPR w składzie tożsamym z dotychczasowym rządem (wyłączywszy zmianę na stanowisku ministra finansów, na którym Pawła Wojciechowskiego zastąpił Stanisław Kluza). 14 lipca prezydent dokonał zaprzysiężenia Rady Ministrów, a 19 lipca Sejm udzielił nowemu rządowi wotum zaufania. 22 września 2006 Lech Kaczyński na jego wniosek po raz pierwszy odwołał wicepremiera i ministra rolnictwa i rozwoju wsi, Andrzeja Leppera; Jarosław Kaczyński został pełniącym obowiązki szefa tego resortu do 16 października, to znaczy do czasu powrotu lidera Samoobrony do rządu. 1 października tego samego roku, w trakcie powyższego kryzysu rządowego, na wiecu poparcia dla jego partii w Stoczni Gdańskiej przyrównał przeciwników rządu do funkcjonariuszy Zmotoryzowanych Odwodów Milicji Obywatelskiej, którzy w czasach PRL tłumili protesty robotników. Sygnatariusze porozumień sierpniowych, w tym Lech Wałęsa, wystosowali otwarty list, w którym napisali: Niech Pan cofnie to oskarżenie, wycofa się ze słów, które ranią wielu Polaków. 26 kwietnia 2007 stanął na czele Komitetu Organizacyjnego Euro 2012. Na początku lipca tego samego roku odwołał ze składu rządu Andrzeja Leppera i Tomasza Lipca, a 8 sierpnia odwołał ministra spraw wewnętrznych i administracji, Janusza Kaczmarka, w związku z aferą gruntową, desygnując na to stanowisko Władysława Stasiaka. We wrześniu 2007 w okresie kryzysu politycznego i czasowym zdymisjowaniu członków swojego rządu przez kilka dni wykonywał obowiązki ministra spraw zagranicznych, ministra finansów, ministra rozwoju regionalnego, ministra skarbu państwa, ministra transportu, ministra zdrowia, ministra nauki i szkolnictwa wyższego, ministra obrony narodowej, ministra środowiska, ministra kultury i dziedzictwa narodowego, ministra gospodarki oraz ministra sprawiedliwości i Prokuratora Generalnego. Jako premier złożył kilkanaście wizyt zagranicznych, spotykając się z przedstawicielami władz innych państw. Razem z Lechem Kaczyńskim prowadził negocjacje z europejskimi przywódcami ws. traktatu lizbońskiego, deklarując poparcie dla tak zwanego systemu pierwiastkowego. Sejm VI kadencji Był liderem listy Prawa i Sprawiedliwości w przedterminowych wyborach do Sejmu VI kadencji w okręgu warszawskim. W trakcie kampanii Julia Pitera publicznie zarzuciła mu, że dwa lata wcześniej próbował szantażem skłonić ją do głosowania za udzieleniem absolutorium Lechowi Kaczyńskiemu, pełniącemu wówczas funkcję prezydenta m.st. Warszawy. W głosowaniu z 21 października 2007 otrzymał 273 684 głosy i uzyskał mandat poselski. Był to drugi pod względem liczby głosów wynik w okręgu warszawskim – najwięcej głosów (534 241) zdobył lider Platformy Obywatelskiej, Donald Tusk. 5 listopada tego samego roku złożył w Sejmie dymisję z urzędu prezesa Rady Ministrów, która w tym samym dniu została przyjęta przez prezydenta. Rada Ministrów pod jego kierownictwem sprawowała obowiązki do 16 listopada 2007, tj. do dnia zaprzysiężenia rządu Donalda Tuska. Pozostał prezesem PiS na kongresie partii na początku 2008. W Sejmie VI kadencji zasiadł w Komisji Odpowiedzialności Konstytucyjnej, Komisji do Spraw Kontroli Państwowej i Komisji Łączności z Polakami za Granicą. W marcu 2010 zdecydowaną większością głosów delegatów na kongres tej partii ponownie wybrany na prezesa PiS. Wybory prezydenckie w 2010 26 kwietnia 2010 ogłosił, że będzie kandydował z ramienia Prawa i Sprawiedliwości w przedterminowych wyborach prezydenckich, rozpisanych po śmierci jego brata w katastrofie lotniczej w Smoleńsku. Szefem sztabu jego komitetu wyborczego została Joanna Kluzik-Rostkowska, zaś rzecznikiem sztabu – Paweł Poncyljusz. 6 maja 2010 przedstawiciele komitetu wyborczego złożyli w Państwowej Komisji Wyborczej dokumenty rejestracyjne, deklarujące zebrane 1,65 mln podpisów poparcia dla kandydata. Dzień później Jarosław Kaczyński oficjalnie został zarejestrowany jako kandydat na urząd Prezydenta RP. Poparcia jego kandydaturze udzieliły Komisja Krajowa NSZZ „Solidarność” (29 kwietnia 2010), kierowany przez jednego z senatorów PiS NSZZ „Solidarność” Rolników Indywidualnych (28 kwietnia 2010), Europa Wolnych Ojczyzn – Partia Polska (3 maja 2010), Ruch Odbudowy Polski (6 maja 2010). 8 maja 2010 otrzymał poparcie ze strony partii Polska Plus, przeciwko czemu zaprotestował kierujący kołem poselskim tego ugrupowania Ludwik Dorn, który wystąpił z ugrupowania, popierając kandydaturę Marka Jurka. Powołano warszawski społeczny komitet poparcia dla Jarosława Kaczyńskiego. Podobne komitety zaczęto powoływać w kolejnych województwach i powiatach, a także poza granicami Polski. Poparcie dla Jarosława Kaczyńskiego zadeklarowała „Gazeta Polska”. Hasłem kampanii kandydata było „Polska jest najważniejsza”. Po wiecu wyborczym z 9 czerwca Jarosław Kaczyński został pozwany przez komitet wyborczy Bronisława Komorowskiego, w związku z jego wypowiedzią, w której stwierdził, jakoby jego konkurent popierał prywatyzację służby zdrowia. Sąd Okręgowy w Warszawie w trybie wyborczym uwzględnił powództwo, nakazując kandydatowi PiS, po uprawomocnieniu się wyroku, sprostowanie tej informacji jako nieprawdziwej. Komitet wyborczy Jarosława Kaczyńskiego złożył zażalenie na to orzeczenie do Sądu Apelacyjnego, który częściowo je uchylił, kierując sprawę do ponownego rozpoznania. Po ponownym rozpoznaniu sprawy Sąd Okręgowy w Warszawie ponownie nakazał sprostowanie podawanej przez Jarosława Kaczyńskiego informacji jako nieprawdziwej, Sąd Apelacyjny nie uwzględnił jego odwołania. W pierwszej turze wyborów prezydenckich z 20 czerwca 2010 uzyskał 6 128 255 głosów (36,46%), zajmując 2. miejsce spośród 10 pretendentów. Wszedł do drugiej tury głosowania razem z Bronisławem Komorowskim, który uzyskał poparcie na poziomie 41,54%. Spośród kandydatów, którzy odpadli w pierwszej turze, oddanie na niego głosu zadeklarowali Marek Jurek, Kornel Morawiecki oraz Janusz Korwin-Mikke. W drugiej turze głosowania Jarosław Kaczyński uzyskał 7 919 134 głosów ważnych, tj. 46,99%, przegrywając z Bronisławem Komorowskim. Działalność od 2010 W wyborach parlamentarnych w 2011 Jarosław Kaczyński ponownie startował do Sejmu jako lider listy PiS w okręgu stołecznym. Uzyskał mandat posła VII kadencji, otrzymując 202 297 głosów. Ponownie był to drugi wynik w okręgu warszawskim oraz w kraju (za Donaldem Tuskiem – 374 920 głosów). W trakcie kampanii wyborczej została wydana jego książka Polska naszych marzeń, zawierająca m.in. jego program wyborczy. 29 czerwca 2013 kolejny raz wybrany na stanowisko prezesa partii. 11 listopada 2014 ogłosił, że zarekomenduje partii decyzję, aby kandydatem Prawa i Sprawiedliwości w wyborach prezydenckich w 2015 został Andrzej Duda, który zwyciężył w drugiej turze tych wyborów. 20 czerwca 2015 ogłosił natomiast, że kandydatką PiS na premiera po wyborach parlamentarnych w 2015 będzie Beata Szydło. W wyborach tych PiS uzyskało bezwzględną liczbę mandatów w Sejmie, a Jarosław Kaczyński został wybrany na posła w okręgu stołecznym, zdobywając 202 424 głosy. Również tym razem był to drugi wynik w okręgu warszawskim oraz w kraju (za Ewą Kopacz – 230 894 głosów). Kierowane przez niego ugrupowanie utworzyło następnie gabinet z Polską Razem i Solidarną Polska z premier Beatą Szydło. Sam Jarosław Kaczyński nie objął żadnej funkcji w strukturach administracji rządowej, Sejmu ani klubu parlamentarnego PiS, a mimo to uznawany jest przez wielu komentatorów za kluczową postać w państwie. 2 lipca 2016 został ponownie wybrany na stanowisko prezesa Prawa i Sprawiedliwości. W 2019 utrzymał mandat poselski z wynikiem 248 935 głosów, a PiS zachowało bezwzględną większość sejmową. 6 października 2020 objął funkcję wiceprezesa Rady Ministrów w rekonstruowanym drugim rządzie Mateusza Morawieckiego. Jako wicepremier rady ministrów i szef koalicji rządzącej realizował politykę, której skutkiem były zmiany w działaniu Trybunału Konstytucyjnego, co spotkało się z oskarżeniami opozycji o nielegalne przejęcie Trybunału i obsadzenie politycznymi nominatami. 3 lipca 2021 został wybrany prezesem PiS na kolejną kadencję. Po inwazji Rosji na Ukrainę 24 lutego 2022, 15 marca tego samego roku wraz z premierem Mateuszem Morawieckim, premierami Petrem Fialą (Czechy), Janezem Jansą (Słowenia) Kaczyński dotarł pociągiem do ostrzeliwanego przez Rosjan Kijowa. Na spotkaniu z prezydentem Ukrainy Wołodymyrem Zełenskim Kaczyński wezwał NATO do powołania pokojowej misji o charakterze militarnym w celu zatrzymania mordów na ukraińskiej ludności cywilnej. Apel Kaczyńskiego był szeroko komentowany na świecie. W Kijowie Kaczyński zaznaczył, że misje rozjemcze, również prowadzące działania militarne, odbywały się wcześniej i nie wymagają członkostwa państwa, na którego terytorium są prowadzone. Przykładem była interwencja NATO podczas konfliktu serbsko–kosowskiego w latach 1996–1999, kiedy to myśliwce NATO (głównie amerykańskie), bombardowały serbskie transporty militarne. Dziękując za wizytę prezydent Ukrainy zaznaczył, że ambasadorzy wielu państw opuścili już dawno Kijów, natomiast w mediach odrzucił możliwość misji pokojowej zaproponowanej przez Kaczyńskiego mówiąc, że Ukraina nie potrzebuje zamrożonego konfliktu na terytorium swojego państwa. W osobistym wystąpieniu bezpośrednio Kaczyńskiemu dziękował też mer Kijowa, Witalij Kłyczko. Formalne złożenie wniosku o powołanie pokojowej misji NATO w Ukrainie zapowiedział trzy dni później premier Mateusz Morawiecki, wskazując również na pojawienie się pozytywnej reakcji rządu Danii. Media światowe w przeszłości odnotowywały zaangażowanie Kaczyńskiego w 2013 podczas Euromajdanu. Jako wiceprezes Rady Ministrów oraz Przewodniczący Komitetu Rady Ministrów do spraw Bezpieczeństwa Narodowego i spraw Obronnych był autorem Ustawy o obronie Ojczyzny, przyjętej przez Parlament RP w marcu 2022 a podpisanej przez Prezydenta RP Andrzeja Dudę 18 marca 2022. 1 czerwca 2022 Wołodymyr Zełenski odznaczył go Orderem Księcia Jarosława Mądrego drugiej klasy. Prezydent Andrzej Duda odwołał go z funkcji wicepremiera postanowieniem z 17 czerwca 2022; o czym poinformował dzień później w rozmowie w PAP. 21 czerwca 2023 został ponownie powołany na stanowisko wicepremiera, zastępując czterech polityków dotychczas pełniących tę funkcję. W wyborach w tym samym roku uzyskał mandat posła na Sejm X kadencji jako lider kieleckiej listy PiS, zdobywając 177 228 głosów. Prawo i Sprawiedliwość otrzymało w nich największą liczbę mandatów, lecz nie utrzymało bezwzględnej większości. Krytyka i kontrowersje Jako prezes Prawa i Sprawiedliwości oraz poseł na Sejm RP uważany jest za jednego z najbardziej wpływowych polityków w kraju. W czasie rządów kierowanej przez niego partii pojawiły się głosy mówiące o łamaniu w Polsce praworządności oraz nastąpił kryzys wokół Trybunału Konstytucyjnego, a także wybuchła afera wizowa. Z zasady obiektywne media publiczne, Telewizja Polska i Polskie Radio, zdaniem wielu niezależnych obserwatorów jawnie popierają rząd i krytykują opozycję, a kierowane są przez osoby bezpośrednio lub pośrednio związane z reprezentowaną przez niego opcją polityczną. Pejoratywne określenie ideologii Kaczyńskiego, stosowane przez niektórych przeciwników jego polityki, to "kaczyzm". Polityk krytykowany był za niektóre wypowiedzi formułowane pod adresem opozycji parlamentarnej, a także wielokrotnie oskarżany przez nią o stosowanie mowy nienawiści i nadużycia władzy, a także wypowiedzi o charakterze homofobicznym. W 2019 opublikowane zostały nagrania, na których Kaczyński omawia z biznesmenem planowaną budowę komercyjnych budynków. Głosy krytyczne podnosiły, że polityk w ogóle nie powinien takich rozmów przeprowadzać, gdyż stoją w sprzeczności z duchem ustawy omawiającej finansowanie partii politycznych, negatywnie oceniały takie związki polityki z biznesem, a zwłaszcza uzależnianie sukcesu planowanego biznesu od sukcesu politycznego PiS. Z kolei zwolennicy Kaczyńskiego zwracali uwagę na kulturę wypowiedzi, brak przekleństw i brak złamania litery prawa przez Kaczyńskiego. Zwrócono również uwagę na podporządkowanie systemu bankowego władzy politycznej, umożliwiające reprezentującym ją ludziom usługi bankowe niedostępne dla innych obywateli bądź w niezależnych od władzy bankach. Rozważano także możliwość spowodowania przez ujawnienie nagrań kryzysu politycznego władzy PiS. 10 kwietnia 2020, w dniu 10. rocznicy katastrofy smoleńskiej, pomimo panującej w Polsce pandemii COVID-19 i obostrzeń wprowadzonych w związku z nią, Jarosław Kaczyński wraz z grupą polityków udał się na zamknięty dla ogółu społeczeństwa Cmentarz Powązkowski w Warszawie, wjeżdżając na teren specjalnie otwartej dla niego nekropolii rządową limuzyną. Grupa złamała tym samym restrykcje narzucone wówczas przez rząd. Bezpośrednią reakcją na wydarzenie był wydany 8 maja 2020 singiel piosenkarza Kazika Staszewskiego pt. Twój ból jest lepszy niż mój. 15 maja 2020 piosenka znalazła się na pierwszym miejscu 1998. notowania listy przebojów Programu Trzeciego, które następnie zostało unieważnione przez dyrekcję Polskiego Radia Programu III. Obserwatorzy uznali zdarzenie za przejaw cenzury, a Kazik zażądał wycofania swojego utworu z notowania listy przebojów Programu Trzeciego. W reakcji na wydarzenie z radiowej Trójki w geście protestu odeszli m.in. od lat związani z rozgłośnią Marek Niedźwiecki, Piotr Metz i Piotr Kaczkowski. Dom Jarosława Kaczyńskiego na warszawskim Żoliborzu jest głównym celem protestów i demonstracji opozycyjnych. W latach 2020–2021 podczas protestów przeciwko zaostrzeniu przepisów dotyczących aborcji, dom Kaczyńskiego przez całą dobę był chroniony przez funkcjonariuszy Policji. Ponadto budynek chronił kordon kilkudziesięciu radiowozów. Książki Polska naszych marzeń, Wydawnictwo: Drukarnia Akapit, 2011, . Porozumienie przeciw monowładzy. Z dziejów PC, Wydawnictwo: Zysk i S-ka, 2016, . Udzielił kilku wywiadów-rzek, opublikowanych w książkach: Odwrotna strona medalu. Z Jarosławem Kaczyńskim rozmawia Teresa Bochwic, Oficyna Wydawnicza „Most”, Wydawnictwo Verba, Warszawa 1991, . Lewy czerwcowy (autorzy: Jacek Kurski, Jarosław Kaczyński, Piotr Semka), Wydawnictwo: Editions Spotkania, Warszawa 1992, . Czas na zmiany: z Jarosławem Kaczyńskim rozmawiają Michał Bichniewicz i Piotr M. Rudnicki, Wydawnictwo: Editions Spotkania, Warszawa 1993, . O dwóch takich... Alfabet braci Kaczyńskich, autorzy: Michał Karnowski, Piotr Zaremba, Wydawnictwo: M, 2006, . Piotr Zaremba napisał jego biografię: O jednym takim... Biografia Jarosława Kaczyńskiego, autor: Piotr Zaremba, Wydawnictwo Czerwone i Czarne, 2010, . Wyniki wyborcze Odznaczenia i wyróżnienia Odznaczenia 2013: Order Zwycięstwa Świętego Jerzego (Gruzja) 2022: Order Księcia Jarosława Mądrego II klasy (Ukraina) Wyróżnienia 2004, 2015, 2019: Człowiek Roku „Gazety Polskiej” 2005, 2015: Człowiek Roku tygodnika „Wprost” Tytuł Człowieka Roku 2005, przyznany przez Federację Regionalnych Związków Gmin i Powiatów RP (wspólnie z Donaldem Tuskiem) 2015: Człowiek Roku 2014 Forum Ekonomicznego w Krynicy 2016, 2021 „Człowiek Wolności” tygodnika „W Sieci” 2018: nagroda 25-lecia „Gazety Polskiej” (wspólnie z Lechem Kaczyńskim) Życie prywatne Jest kawalerem. Mieszka w domu przy ulicy Adama Mickiewicza na warszawskim Żoliborzu. Znany z zamiłowania do kotów (obecnie posiada kotkę Fionę i kota Czarusia). Brat bliźniak Lecha Kaczyńskiego. Jego bratanicą jest Marta Kaczyńska. Pradziadek Jarosława po mieczu, Piotr Kaczyński (1857–?) był oficerem carskiej armii, zasłużonym w wojnie turecko-rosyjskiej. Pochodził z rodziny szlacheckiej Kaczyńskich herbu Pomian, wywodzącej się z Kaczyna Starego i Kaczyna-Herbasów w ziemi łomżyńskiej. Piotr żonaty był z Zofią z Gutkowskich (ok. 1861–?), a z ich małżeństwa urodził się Aleksander, dziadek Jarosława. Aleksander był urzędnikiem kolejowym, zaś jego żona Franciszka, babcia Jarosława, miała spory majątek pod Odessą. Tuż po ślubie, dziadkowie Jarosława osiedlili się w Grajewie pod pruską granicą. Tam urodził się ich syn, Rajmund, którego dwójka rodzeństwa: siostra i brat, zmarli w młodości. Filmy Jarosław Kaczyński wystąpił w fabularnej baśni (razem z bratem bliźniakiem Lechem Kaczyńskim): O dwóch takich, co ukradli księżyc (12 listopada 1962), reżyseria: Jan Batory. Jest bohaterem filmu dokumentalnego: Lider (26 września 2011). W kulturze masowej Film W latach 2017–2019 głównym bohaterem polskiego politycznokomediowego serialu internetowego Ucho Prezesa był przywódca pewnej partii wzorowany na osobie Jarosława Kaczyńskiego. W postać tę wcielił się twórca serialu Robert Górski. Akcja rozgrywa się głównie w gabinecie tytułowego prezesa, przy ulicy Nowogrodzkiej w Warszawie, gdzie przyjmuje on różnych gości. Najczęściej są nimi politycy obozu rządzącego, którym wydaje polecenia lub słucha ich sprawozdań z podejmowanych działań. Adam Bielan poinformował, że Jarosław Kaczyński wkrótce po premierze dwóch pierwszych odcinków obejrzał je i nie miał zastrzeżeń do przedstawionych postaci, w tym do siebie samego. Kaczyński zwrócił jedynie uwagę, że w serialu błędnie pokazano, że jego kot pije mleko, podczas gdy dorosłe koty tego nie robią. W telewizyjnym programie satyrycznym emitowanym w latach 1991–1994 Polskie zoo Marcina Wolskiego Jarosław Kaczyński został przedstawiony jako chomik. Razem z czołowymi politykami początku XXI wieku był bohaterem serialu animowanego Saloon gier (emisja: w 2005 w TVP i w 2008 w Polsacie). Bywał wielokrotnie parodiowany w kabaretach, m.in. w programie Rozmowy w tłoku (2006–2011; od III do XII serii) Szymona Majewskiego, gdzie w jego postać wcielał się Michał Zieliński. Postać inspirowana osobą Jarosława Kaczyńskiego pojawiła się także w filmie Polityka (2019) w reżyserii Patryka Vegi. W rolę „Prezesa” wcielił się Andrzej Grabowski. Muzyka Postać Jarosława Kaczyńskiego często wykorzystywali znani polscy muzycy. Animowana postać Kaczyńskiego pojawiła się obok wielu innych postaci ze świata polityki w teledysku do piosenki Macieja Maleńczuka pt. Fajnie z albumu The Ant. Kaczyński jest w nim przedstawiony w dwóch postaciach – jako matrioszka mówiąca jego znane cytaty oraz w telewizorze, jako Wojciech Jaruzelski ogłaszający wprowadzenie stanu wojennego. Krytykująca rządy Prawa i Sprawiedliwości piosenka Pislam Tymona Tymańskiego z albumu Paszkwile ukazuje Kaczyńskiego w teledysku. Singiel Kazika Staszewskiego z jego płyty Zaraza pt. Twój ból jest lepszy niż mój jest bezpośrednim nawiązaniem do wizyty Kaczyńskiego, na zamkniętym z powodu pandemii COVID-19 Cmentarzu Powązkowskim, w 10. rocznicę katastrofy smoleńskiej w sytuacji, gdy w tym czasie inne osoby nie miały możliwości odwiedzić grobów swoich bliskich na tej nekropolii. Utwór Prezes Michała Wiśniewskiego stanowi atak na osobę Kaczyńskiego, choć w tekście nie pada jego nazwisko. Piosenka Twierdza 2020 zespołu Big Cyc opowiada o Kaczyńskim, którego nagrania pojawiają się w teledysku. Teledysk do piosenki Kazika Staszewskiego i grupy Satori Oddział Beznadziejnych Przypadków ukazuje postać stylizowaną na Kaczyńskiego grającą w szachy, podczas gdy dookoła padają martwi lekarze. Utwór atakuje działania rządu PiS wobec pandemii COVID-19 oraz oskarżaną o propagandę TVP. Komiks Jarosław Kaczyński jest pierwowzorem epizodycznej postaci Bullduck'a, członka gangu motocyklowego z miasteczka Twinducks, w komiksie Funky Koval "Wbrew sobie". Zobacz też debata pomiędzy Donaldem Tuskiem a Jarosławem Kaczyńskim Przypisy Bibliografia Teresa Bochwic, Odwrotna strona medalu. Z Jarosławem Kaczyńskim rozmawia Teresa Bochwic, Oficyna Wydawnicza „Most”, Wydawnictwo Verba, Warszawa 1991, . Czas na zmiany. Z Jarosławem Kaczyńskim rozmawiają Michał Bichniewicz i Piotr Rudnicki, Editions Spotkania, Warszawa 1993, s. 192, . Opozycja w PRL. Słownik biograficzny 1956–89 (red. nacz. Jan Skórzyński), tom 1, wyd. Ośrodek Karta, Warszawa 2000, s. 139 i 140 (Andrzej Talaga). . O dwóch takich... Alfabet braci Kaczyńskich. Rozmawiali Michał Karnowski i Piotr Zaremba, Wydawnictwo M, Kraków 2006, s. 300. . Linki zewnętrzne Strona sejmowa posła VIII kadencji. [dostęp 20 maja 2016]. Jarosław Absolwenci Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego Bibliotekarze Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie Bliźnięta Członkowie i współpracownicy Komitetu Samoobrony Społecznej „KOR” Członkowie i współpracownicy KOR Członkowie i współpracownicy Tymczasowej Komisji Koordynacyjnej NSZZ „Solidarność” Członkowie Komitetu Obywatelskiego przy Przewodniczącym NSZZ „Solidarność” Lechu Wałęsie Kandydaci na urząd Prezydenta RP w 2010 roku Laureaci nagrody Człowiek Wolności tygodnika Sieci Ludzie Roku Gazety Polskiej Ludzie roku tygodnika Wprost Ludzie urodzeni w Warszawie Ministrowie w Kancelarii Prezydenta RP Polacy odznaczeni Orderem Księcia Jarosława Mądrego Polacy odznaczeni Orderem Zwycięstwa Świętego Jerzego Politycy Porozumienia Centrum Politycy Prawa i Sprawiedliwości Politycy Ruchu Odbudowy Polski Polscy aktorzy dziecięcy Polscy przedstawiciele nauk prawnych Polscy redaktorzy naczelni Posłowie z okręgu Warszawa Premierzy III Rzeczypospolitej Senatorowie III Rzeczypospolitej Szefowie Kancelarii Prezydenta RP (III Rzeczpospolita) Uczestnicy Okrągłego Stołu (strona solidarnościowa) Uczestnicy wydarzeń Marca 1968 Wykładowcy Wydziału Prawa Uniwersytetu w Białymstoku Urodzeni w 1949 Biografie kanonu polskiej Wikipedii Posłowie na Sejm Rzeczypospolitej Polskiej I kadencji (1991–1993) Posłowie na Sejm Rzeczypospolitej Polskiej X kadencji

4974

https://pl.wikipedia.org/wiki/Partie%20polityczne%20w%20Polsce

Partie polityczne w Polsce

Partie polityczne w Polsce – lista działających na terenie Polski (oraz skupiających Polaków w okresie zaborów, a także działających na emigracji w okresie PRL) partii i innych ugrupowań politycznych. Zawiera spis wszystkich aktualnie zarejestrowanych partii politycznych oraz listy wybranych partii, koalicji i działających na zasadzie partii ugrupowań z przeszłości (a także aktualnie działających koalicji). Aktualnie zarejestrowane partie Lista na podstawie wyszukiwarki Sądu Okręgowego w Warszawie. Partie reprezentowane w Sejmie, Senacie i Parlamencie Europejskim Pogrubioną czcionką zostały oznaczone partie obecnie sprawujące władzę (wchodzące w skład koalicji rządowej). Uwagi Pozostałe partie Uwagi Partie historyczne Niektóre nieistniejące już partie i ugrupowania III Rzeczypospolitej Partie w PRL Partie władzy: Polska Zjednoczona Partia Robotnicza (PZPR) Stronnictwo Demokratyczne (SD) Zjednoczone Stronnictwo Ludowe (ZSL) Partie opozycyjne: Komunistyczna Partia Polski (KPP) Konfederacja Polski Niepodległej (KPN) Polska Partia Niepodległościowa – Partia Nowej Prawicy (PPN-PNP) Polska Partia Socjalistyczna (PPS) Polska Partia Socjalistyczna – Rewolucja Demokratyczna (PPS-RD) Liberalno-Demokratyczna Partia „Niepodległość” (LDP „Niepodległość”) Polska Partia Demokratyczna (PPD) Partia Liberałów „Prawica” (PL „Prawica”) Partie działające na emigracji: Liga Niepodległości Polski (LNP) Polska Partia Socjalistyczna (PPS) Stronnictwo Narodowe (SN) Stronnictwo Pracy (SP) Polskie Stronnictwo Ludowe – Odłam Jedności Narodowej (PSL-OJN) Partie istniejące od wybuchu II wojny światowej do końca lat 40. XX wieku Partie i ugrupowania II Rzeczypospolitej Partie i ugrupowania w okresie zaborów Koalicje partii politycznych Koalicje III Rzeczypospolitej Koalicje w PRL Blok Stronnictw Demokratycznych Front Jedności Narodu (FJN; wcześniej Front Narodowy) Patriotyczny Ruch Odrodzenia Narodowego (PRON) Koalicje w II Rzeczypospolitej Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem (BBWR) Blok Mniejszości Narodowych (BMN) Chrześcijański Związek Jedności Narodowej (Chjena) Narodowy Komitet Wyborczy Stronnictw Demokratycznych (NKWSD) Obóz Wielkiej Polski (OWP) Pakt lanckoroński Związek Obrony Prawa i Wolności Ludu (Centrolew) Koalicje w okresie zaborów Centralny Komitet Narodowy w Warszawie (CKN) Komisja Porozumiewawcza Stronnictw Demokratycznych (KPSD) Komisja Tymczasowa Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych (KTSSN) Komitet Naczelny Zjednoczonych Stronnictw Niepodległościowych (KNZSN) Komitet Narodowy Polski (KNP) Konfederacja Narodowa Polska (Konfederacja Polska) Międzypartyjne Koło Polityczne (MPK) Naczelny Komitet Narodowy (NKN) Unia Stronnictw Niepodległościowych (USN) Zjednoczenie Organizacji Niepodległościowych (ZON) Zjednoczenie Stronnictw Niepodległościowych (ZSN) Historyczny zarys preferencji politycznych Polaków Zobacz też scena polityczna typologia systemów partyjnych Przypisy

87279

https://pl.wikipedia.org/wiki/David%20Beckham

David Beckham

David Robert Joseph Beckham, OBE (ur. 2 maja 1975 w Londynie) − angielski piłkarz, który grał na pozycji prawego pomocnika, reprezentant Anglii. W marcu 2008 rozegrał 100. mecz w kadrze w spotkaniu przeciwko Francji. Od 15 listopada 2000 do 2 lipca 2006 był kapitanem reprezentacji. Tę rolę w kadrze pełnił w 58 spotkaniach. Opaskę kapitana zdjął zaraz po mundialu 2006. Do kadry powrócił rok później. W maju 2013 zakończył karierę piłkarską. Na początku 2019 został współwłaścicielem klubu z Manchesteru, Salford City FC, wspólnie z dawnymi kolegami z boiska z Manchesteru United. Jest prezydentem Miami Inter CF, który od 2020 gra w lidze MLS. Życiorys Wczesne lata Urodził się 2 maja 1975 w Leytonstone, jednej z dzielnic Londynu. Pochodzi z rodziny robotniczej. Jest synem Sandry West, stylistki fryzur, oraz Davida Edwarda Beckhama. Ze strony matki ma żydowskie pochodzenie, sam określa się jako „pół-Żyd” i zaznacza, że judaizm miał najwięcej udziału w jego życiu religijnym. Od najmłodszych lat uwielbiał grać w piłkę nożną. Razem z ojcem kibicował drużynie Manchesteru United. Kariera Karierę juniorską zaczynał w Tottenhamie FC. Jako młodzik grywał również w Brimsdown Rovers i drużynie młodszej Manchester United. Karierę zawodową zaczął w Manchesterze United, w którym grał przez 10 lat. Po dwóch latach został wypożyczony do drużyny Preston North End, w której zagrał pięć spotkań, strzelając dwa gole. Po powrocie do Manchesteru wygrał z klubem sześć tytułów mistrza ligi Angielskiej oraz Ligę Mistrzów UEFA w 1999, pokonując Bayern Monachium 2:1. Rok wcześniej był bohaterem skandalu, kiedy to podczas meczu z Argentyną w ramach Pucharu Świata został usunięty z boiska, co wywołało powszechne oburzenie kibiców. W klubie występował z numerem „7” na koszulce. W 2003 podpisał kontrakt z Realem Madryt, w którym grał przez cztery sezony (2003–2007). Kwota jego transferu wyniosła 37 mln euro. Stał się pierwszym brytyjskim graczem, który rozegrał ponad 100 spotkań w Lidze Mistrzów. W ostatnim sezonie dla drużyny wygrał ligę hiszpańską. 17 czerwca 2007 zagrał ostatni mecz w sezonie. W styczniu 2007 ogłosił, że kończy współpracę z Realem Madryt i podpisuje pięcioletni kontrakt z Los Angeles Galaxy. Strony podpisały kontrakt 1 lipca 2007, Beckham stał się wówczas najlepiej zarabiającym piłkarzem w historii Major League Soccer. Zadebiutował 21 lipca w towarzyskim spotkaniu z Chelsea na stadionie The Home Depot Center. Pierwszego gola dla klubu strzelił 15 sierpnia w półfinale SuperLigi. Na jego debiutancki mecz ligowy, który odbył się 18 sierpnia, przyszła rekordowa liczba kibiców na stadionie Giants Stadium. W styczniu 2009 został wypożyczony na pół roku do A.C. Milan. W zimowym okienku transferowym w 2010 po raz kolejny został wypożyczony do AC Milan. 14 marca 2010, w meczu przeciwko Chievo Werona, zerwał lewe ścięgno Achillesa. Mimo pomyślnie przeprowadzonej operacji, kontuzja wykluczyła go z udziału na Mistrzostwach Świata w Piłce Nożnej 2010 w RPA. Został pomocnikiem ówczesnego trenera reprezentacji Anglii, Fabio Capello. 31 stycznia 2013 został zawodnikiem Paris Saint-Germain, z którym związał się półroczną umową. 16 maja ogłosił zakończenie kariery, a swój ostatni oficjalny mecz rozegrał 18 maja 2013 w meczu Ligue 1 sezonu 2012/13, w którym PSG zmierzyło się z Brestem. Dwa razy zajął drugie miejsce w plebiscycie Piłkarza Roku FIFA. W latach 2004 i 2009 był najlepiej zarabiającym piłkarzem. Brał udział w wielu kampaniach reklamowych, swojego nazwiska użyczył także linii kosmetyków. Jest ambasadorem dobrej woli UNICEF. W styczniu 2014 podczas konferencji prasowej potwierdził, że rozpoczął tworzenie klubu piłkarskiego w Miami, który weźmie udział w rozgrywkach Major League Soccer. Życie prywatne W 1998 oświadczył się Victorii Adams, wokalistce zespołu Spice Girls. 4 lipca 1999 wzięli ślub w zamku Lutyrelstown w Dublinie, a reportaż z uroczystości — w zamian za wpłatę 1 mln funtów – zamieścił na swoich łamach magazyn „OK!”. Mają trzech synów: Brooklyna Josepha (ur. 4 marca 1999 w Marylebone), Romeo Jamesa (ur. 1 września 2002 w Marylebone) i Cruza Davida (ur. 20 lutego 2005 w Madrycie), oraz córkę Harper Seven (ur. 10 lipca 2011 w Los Angeles). W 2015 majątek małżeństwa oszacowano na 240 mln funtów, co uplasowało ich na 410. miejscu listy najbogatszych Brytyjczyków. Został wyróżniony licznymi nagrodami m.in. oficer Orderu Imperium Brytyjskiego. W rankingu na 50. najlepszych mężczyzn magazynu „OK!” Beckham zajął pierwsze miejsce. W latach 2003-2004 jego nazwisko było najczęściej wyszukiwanym w Google tematem związanym ze sportem. W 2015 amerykański magazyn "People" uznał Beckhama za najseksowniejszego mężczyznę na świecie. W czerwcu 2020 został współwłaścicielem brytyjskiej organizacji e-sportowej , biorącej udział w turniejach Valoranta, Fortnite, Rocket League i FIFA. Podczas rosyjskiej inwazji na Ukrainę wyraził poparcie dla Ukrainy. Udostępnił ukraińskiemu lekarzowi swój profil na Instagramie 71,4 mln obserwujących, aby pokazać pracę ośrodka okołoporodowego w Charkowie. W związku z rosyjską inwazją na Ukrainę wraz z żoną zainicjował zbiórkę pieniędzy na pomoc ukraińskim dzieciom i ich matkom za pośrednictwem UNICEF. Osiągnięcia Manchester United FA Youth Cup: 1992 Mistrzostwo Anglii: 1995/96, 1996/97, 1998/99, 1999/2000, 2000/01, 2002/03 Puchar Anglii: 1995/96, 1998/99 Tarcza Wspólnoty: 1996, 1997 Liga Mistrzów: 1998/99 Puchar Interkontynentalny: 1999 Real Madryt Mistrzostwo Hiszpanii: 2006/07 Superpuchar Hiszpanii: 2003 Los Angeles Galaxy Puchar MLS: 2011, 2012 MLS Western Conference: 2009, 2010, 2011, 2012 MLS Supporters' Shield: 2010, 2011 Paris Saint-Germain Mistrzostwo Francji: 2012/13 Reprezentacja Tournoi de France (1): 1997 FA Summer Tournament (1): 2004 Odznaczenia Order of the British Empire: 2003 Statystyki Klub Stan na 12 maja 2013: Reprezentacja Stan na 10 czerwca 2012: Przypisy Bibliografia Linki zewnętrzne Oficjalna strona sportowefakty.pl: "Futbol to tylko niewielka część jego życia" Reprezentanci Anglii w piłce nożnej Uczestnicy Mistrzostw Europy w Piłce Nożnej 2000 Uczestnicy Mistrzostw Europy w Piłce Nożnej 2004 Uczestnicy Mistrzostw Świata w Piłce Nożnej 1998 Uczestnicy Mistrzostw Świata w Piłce Nożnej 2002 Uczestnicy Mistrzostw Świata w Piłce Nożnej 2006 Piłkarze Paris Saint-Germain F.C. Piłkarze A.C. Milan Piłkarze FIFA 100 Piłkarze Los Angeles Galaxy Piłkarze Manchesteru United Piłkarze Preston North End F.C. Piłkarze Realu Madryt Zdobywcy Pucharu Europy i Ligi Mistrzów Piłkarze ze 100 i więcej występami w reprezentacji Ambasadorowie dobrej woli UNICEF Brytyjscy modele Odznaczeni Orderem Imperium Brytyjskiego Kolekcjonerzy samochodów Angielscy Żydzi Ludzie urodzeni w Londynie Urodzeni w 1975 Reprezentanci Anglii U-21 w piłce nożnej

5193766

https://pl.wikipedia.org/wiki/Micha%C5%82%20Ko%C5%82odziejczak

Michał Kołodziejczak

Michał Kołodziejczak (ur. 14 września 1988 w Sieradzu) – polski rolnik, polityk, założyciel i prezes ruchu społeczno-politycznego Agrounia, poseł na Sejm X kadencji. Życiorys Uzyskał wykształcenie średnie, w 2007 ukończył I Liceum Ogólnokształcące im. Kazimierza Jagiellończyka w Sieradzu. Następnie podjął pracę w gospodarstwie rolnym. W 2014 z ramienia Prawa i Sprawiedliwości uzyskał mandat radnego miasta i gminy Błaszki. W 2018 powołał stowarzyszenie Unia Warzywno-Ziemniaczana, które organizowało protesty środowiska rolniczego przeciwko polityce rządu PiS w sprawie walki z wirusem afrykańskiego pomoru świń oraz przeciwko niskim cenom skupu płodów rolnych w województwie łódzkim. Swoimi działaniami w tym czasie zyskał pewną rozpoznawalność, media zaczęły go nazywać „nowym Lepperem”. W związku z organizowaniem rolniczych protestów został wykluczony z partii w związku. Nie ubiegał się ponownie o mandat radnego. W grudniu 2018 zarejestrował fundację Agrounia. W czerwcu 2019 ogłosił powołanie partii politycznej Prawda. W następnym miesiącu zapowiedział, że formacja ta przyjmie nazwę Zgoda. Formalnie prezesem ugrupowania (powstałego z przemianowana partii PolExit) został Stanisław Żółtek, a Michał Kołodziejczak wycofał się z projektu w sierpniu 2019. W maju 2021 poinformował o tworzeniu partii pod nazwą Agrounia. Zarejestrowano ją w marcu 2022 (w 2023 została przemianowana na Polskę Praworządną, a Michał Kołodziejczak ustąpił z funkcji jej prezesa). W styczniu 2022 działające na University of Toronto interdyscyplinarne laboratorium Citizen Lab poinformowało, że telefon komórkowy Michała Kołodziejczaka był inwigilowany przy użyciu oprogramowania szpiegowskiego Pegasus. W marcu 2023 zarejestrowano nową partię polityczną pod nazwą Ruch Społeczny, której Michał Kołodziejczak został prezesem. RS powołano początkowo w celu tworzenia wspólnego projektu z Porozumieniem (kierowanym przez Magdalenę Srokę), a po zakończeniu współpracy dla wspólnego startu wyborczego z Nową Demokracją – Tak (kierowaną przez Marka Materka), w związku z którym w czerwcu tego samego roku ugrupowanie przyjęło nazwę RS Agrounia Tak. W sierpniu 2023, po odrzuceniu przez Polskę 2050 Szymona Hołowni możliwości startu Michała Kołodziejczaka wraz z RS Agrounia Tak w wyborach parlamentarnych z list koalicji Trzecia Droga (co proponowało PSL), ogłoszono decyzję o starcie kandydatów Agrounii z ramienia Koalicji Obywatelskiej i umieszczeniu Michała Kołodziejczaka na pierwszym miejscu listy w okręgu konińskim. W wyborach tych uzyskał mandat poselski, otrzymując 44 062 głosy. Przypisy Absolwenci I Liceum Ogólnokształcącego im. Kazimierza Jagiellończyka w Sieradzu Ludzie urodzeni w Sieradzu Politycy polskiego ruchu ludowego Politycy Prawa i Sprawiedliwości Polscy radni rad gmin Polscy rolnicy Posłowie na Sejm Rzeczypospolitej Polskiej X kadencji Posłowie z okręgu Konin Urodzeni w 1988

44639

https://pl.wikipedia.org/wiki/C%C3%A9line%20Dion

Céline Dion

Céline Marie Claudette Dion (wym. ; ur. 30 marca 1968 w Charlemagne) – kanadyjska piosenkarka, kompozytorka i autorka tekstów. Jedna z czołowych przedstawicielek adult contemporary. W 1980 nawiązała współpracę z menedżerem René Angélilem, który zastawił dom, aby sfinansować wydanie jej debiutanckiej płyty. Zwyciężyła na Yamaha World Popular Song Festivalu (1982) i w finale 33. Konkursu Piosenki Eurowizji (1988), na którym reprezentowała Szwajcarię z utworem „Ne partez pas sans moi”. W drugiej połowie lat 80. XX wieku podpisała kontrakt z wytwórniami CBS Records i Epic Records, a pod ich szyldem wydała przełomowe w swojej karierze albumy, które zapewniły jej tytuł jednej z najpopularniejszych i najbardziej uznanych artystek w historii. W 1999 zawiesiła karierę, by skoncentrować się na życiu rodzinnym po tym, jak u jej męża zdiagnozowano raka. Trzy lata później powróciła na scenę i podpisała kontrakt na występy w Koloseum w Caesars Palace. Za działalność na rzecz ojczyzny, rozpowszechnianie języka francuskiego oraz podtrzymywanie i rozsławianie tradycji, kultury francusko-kanadyjskiej otrzymała wiele odznaczeń i wyróżnień, w tym m.in. Order Kanady, Order Quebecu, honorowy doktorat kanadyjskiego Uniwersytetu w Laval oraz francuską Legię Honorową. Jest także laureatką licznych nagród muzycznych, m.in. pięciu nagród Grammy i 20 kanadyjskich nagród Juno. W 2004 została upamiętniona na Alei Gwiazd w Los Angeles. W 2004 Międzynarodowa Federacja Przemysłu Fonograficznego uhonorowała ją tytułem artystki, której nakład ze sprzedaży albumów przekroczył liczbę największą w historii, osiągając wówczas wynik ponad 175 mln sprzedanych egzemplarzy. W 2013 autorzy Księgi rekordów Guinnessa uznali ją za drugą (po Madonnie) artystkę z największą liczbą sprzedanych albumów muzycznych w historii z liczbą ponad 200 mln sprzedanych egzemplarzy na całym świecie. Niektóre źródła podają jednak, że liczba sprzedanych przez nią płyt wynosić może nawet 220 mln sztuk. Tylko w Japonii nakład ze sprzedaży jej wydawnictw muzycznych wynosi ponad 10 mln sztuk, co daje jej drugie miejsce (po Mariah Carey) w tamtejszym zestawieniu zagranicznych artystów z największą liczbą sprzedanych płyt. Życiorys Dzieciństwo Urodziła się w Le Gardeur Hospital w Charlemagne w kanadyjskiej prowincji Quebec. Jest najmłodszym z czternaściorga dzieci Adhémara Diona (1923—2003) i Thérèse z d. Tanguay (1927–2020), posiadających kanadyjsko-francuskie korzenie. Rodzice nadali jej imię na cześć utworu „Moi Céline” Huguesa Aufraya. Wychowała się w ubogiej rodzinie, wyznającej tradycję katolicką. Jej ojciec pracował jako rzeźnik. Peter Castro z magazynu „People” w jednym z wywiadów tak wspomniał o dzieciństwie Dion: Pięcioro dzieci dzieliło jedno łóżko, wszyscy dzielili jedną łazienkę. Nie mieli zmywarki do naczyń, dlatego, aby mieć na czym zjeść deser, odwracali swoje talerze po obiedzie. Ona sama wspomina, że pamięta czasy, kiedy matka ogrzewała im skarpetki, używając opiekacza. Muzyka od zawsze była ważnym elementem codziennego życia rodziny Dion: ojciec grał na akordeonie, matka – na skrzypcach, a pozostali członkowie rodziny występowali w sierocińcach oraz na weselach i imprezach miejskich. Kariera muzyczna Początki Swój pierwszy publiczny występ zaliczyła w wieku trzech lat, kiedy zaśpiewała trzy piosenki (m.in. utwór „Du fil des aiguilles et du coton” z repertuaru Christine Charbonneau) na ślubie swojego brata Michela. Niedługo później zaczęła występować w hotelu „La Cachette” w Joliette oraz w rodzinnym barze „Le Vieux Baril”. Dion w wywiadzie dla magazynu „People” w 1994 powiedziała: Tęskniłam za rodziną i domem, ale nie żałuję utraty swojego wieku dojrzewania. Miałam jedno marzenie – zostać piosenkarką. W wieku 12 lat z pomocą matki i brata Jacques’a skomponowała swoją pierwszą piosenkę – „Ce n’était qu'un rêve”. Jej brat Michel wysłał nagranie do menedżera René Angélila, którego imię znalazł na tylnej stronie opakowania płyty Ginette Reno, będącej muzyczną idolką młodej Dion. Angélil spotkał się z Dion i wkrótce rozpoczął z nią współpracę, by uczynić z niej międzynarodową gwiazdę. Dion w tym czasie zaczęła pobierać lekcje śpiewu u Cécile Jalbert. Lata 80. Aby sfinansować nagranie pierwszej płyty Dion, Angélil zastawił swój dom na 2018 Victoire Street. Album pt. La voix du bon Dieu został wydany w formie winyla w 1981, zyskał wielu fanów w mieście, dzięki czemu Dion stała się lokalną gwiazdą. Również w 1981 wydała pierwszy album świąteczny pt. Céline Dion chante Noël. W wieku 15 lat po ośmiu latach nauki porzuciła Katolickie Gimnazjum im. św. Judy, zamiast tego zaczęła pobierać lekcje prywatnie. W 1982 wystąpiła w konkursie Yamaha World Popular Song Festival w Tokio, na którym zajęła pierwsze miejsce za utwór „Tellement j’ai d’amour pour toi” oraz otrzymała główną nagrodę w kategorii najlepszy artysta. W tym czasie wyjechała do Francji, gdzie wylansowała singiel „D’amour ou d'amitié”, za którego sprzedaż zdobyła certyfikat złotej, a później platynowej płyty (za sprzedanie w ponad 700 tys. egzemplarzy), stając się pierwszym kanadyjskim artystą, który tego dokonał. Z piosenką reprezentowała Kanadę podczas festiwalu International Market of the Disk and the Musical Publishing w Cannes. Oba utwory znalazły się na jej kolejnym albumie pt. Tellement j’ai d’amour... z 1983, za którego sprzedaż w 50 tys. egzemplarzy uzyskała złotą płytę. Również w 1983 zdobyła cztery nagrody Félix w kategoriach: najlepszy nowy artysta, najlepszy album (za Tellement j’ai d’amour...), najlepsza wokalistka i najlepszy występ poza granicami prowincji Quebec, a także wydała drugi album świąteczny pt. Chants et contes de Noël oraz płytę pt. Les chemins de ma maison. Przez sześć tygodni występowała w paryskiej Olympii. Po powrocie do Kanady zagrała koncert z Orchestre Metropolitan w Place D’Armes, po czym odbyła trasę koncertową po Quebecu. W lipcu 1984 wystąpiła w Old Port, po czym otrzymała zaproszenie do występu przed papieżem Janem Pawłem II podczas jego wizyty w Quebecu, gdzie zaśpiewała piosenkę „Une colombe” z albumu pt. Mélanie. Również w 1984 odebrała statuetki Félix za wygraną w kategoriach: wokalistka roku i najlepiej sprzedający się album (za Les chemins de ma maison). W 1985 odebrała pięć statuetek Felix za wygraną w kategoriach: popowy utwór roku i najlepiej sprzedający się singiel (za „Une colombe”), album roku i najlepiej sprzedający się album (Mélanie) oraz artystka roku. W tym czasie zdecydowała się na kilkumiesięczną przerwę w karierze, wówczas podjęła naukę tańca, a także odświeżyła swój wizerunek, by wyglądać „bardziej kobieco” — w tym celu nosiła aparat ortodontyczny, mający wyprostować jej zęby, przez które była częstym obiektem szykan w szkole oraz w mediach. W 1986 podjęła współpracę z wytwórnią Columbia Records, pod której szyldem w maju 1987 wydała swój ósmy album studyjny pt. Incognito. Tytułowy singiel otrzymał w 1988 nagrodę Félix w kategorii Popowa piosenka roku. W maju, reprezentując Szwajcarię z piosenką „Ne partez pas sans moi”, wygrała finał 33. Konkursu Piosenki Eurowizji organizowanego w Dublinie. Dzięki wygranej w konkursie zainteresowała swoją twórczością cały świat, wkrótce potem odbyła intensywny, trzymiesięczny kurs nauki języka angielskiego, po czym wyruszyła w międzynarodową karierę koncertową po Europie, Azji i Australii. Również w 1988 podpisała trzyletni kontrakt reklamowy z marką motoryzacyjną Chrysler Canada, w ramach umowy występowała w reklamach telewizyjnych i radiowych produktów firmy. W 1989 w trakcie trasy koncertowej Incognito Tour uszkodziła sobie głos, a po konsultacji lekarskiej z otorynolaryngologiem Williamem Gouldem zdecydowała się na krótką przerwę w karierze, w celu oszczędzenia głosu. Po powrocie na scenę przeszła szkolenie wokalne z Williamem Rileyem. Lata 90. W 1990 wydała swój pierwszy, anglojęzyczny album studyjny pt. Unison. Wydawnictwo promowane było przez single: „(If There Was) Any Other Way, „The Last to Know”, „Unison” i „Where Does My Heart Beat Now?”, który trafił na czwarte miejsce amerykańskiej listy Billboard Hot 100. Również w 1990 podczas rozdania nagród Félix odmówiła przyjęcia statuetki za wygraną w kategorii najlepsza angielska artystka roku, tłumacząc, że „jest francuską, a nie angielską artystką”. Ponadto wraz z przyjaciółmi otworzyła sieć restauracji Nickels Grill & Bar w Kanadzie. W 1991 odebrała dwie nagrody Juno za wygraną w kategoriach: Album roku (za Unison) i Wokalistka roku, nagrała i wydała album pt. Dion chante Plamondon (wydany w Europie jako Des mots qui sonnent), który zyskał status platynowej płyty we Francji, podpisała kontrakt sponsorsko-reklamowy z koncernem Coca-Cola oraz nagrała z Peabo Brysonem tytułowy utwór na ścieżkę dźwiękową filmu animowanego Walt Disney Pictures Piękna i Bestia. Singiel w 1992 został nagrodzony Oscarem w kategorii „Najlepsza piosenka” oraz trafił na kolejny album studyjny artystki, zatytułowany po prostu Celine Dion. W 1993 wydała anglojęzyczny album pt. The Colour of My Love, na którym znalazł się m.in. duet „When I Fall in Love” z Clive’em Griffinem, wykorzystany w ścieżce dźwiękowej do filmu Bezsenność w Seattle. 21 marca poprowadziła galę rozdania nagród Juno, na której dodatkowo odebrała cztery statuetki za wygraną w kategoriach: najlepiej sprzedający się album francuskojęzyczny (za Dion chante Plamondon), najlepsza muzyka taneczna („Love Can Move Mountains”), singiel roku („Beauty and the Beast”) i najlepsza wokalistka roku. Również w 1993 z Brysonem odebrała nagrodę Grammy za wygraną w kategorii „Najlepszy duet roku” (za „Beauty and the Beast”). W 1994 otrzymała kolejne trzy nagrody Felix w swojej karierze, przyznane jej za wygraną w kategoriach: wokalistka roku, najbardziej doceniony artysta poza granicami Quebecu i artysta wyróżniający się repertuarem niefrancuskojęzycznym. Za duet z Griffinem była nominowana do nagrody Grammy w kategorii „najlepszy wokalny utwór nagrany w duecie lub zespołowo”. W 1995 wydała album pt. D’eux, który pozostaje najlepiej sprzedającym się na świecie albumem francuskojęzycznym w historii. Po wydaniu płyty wyruszyła w trasę koncertową obejmującą występy w 11 krajach Europy. Także w 1995 wydała album pt. À l’Olympia, zawierający zapis audiowizualny z jej koncertu w paryskiej Olympii w 1994. W 1996 wydała anglojęzyczny album pt. Falling into You, który zawierał materiał łączący w sobie wiele gatunków muzycznych (m.in. pop, blues, country i soul) i instrumentów (m.in. skrzypce, gitara klasyczna, puzon, cavaquinho i saksofon). Uzyskał bardzo dobre recenzje i został świetnie przyjęty przez słuchaczy, poza tym trafił na pierwsze miejsce list sprzedaży w 12 krajach na świecie, m.in. w USA, Francji, Wielkiej Brytanii, Szwajcarii i Australii. Dion promowała album singlami: „All by Myself”, tytułowy „Falling into You”. „It’s All Coming Back to Me Now” i „Because You Loved Me”. Ostatni z singli znalazł się na ścieżce dźwiękowej do filmu Namiętności oraz przez 18 tygodni pozostawał na pierwszym miejscu listy Billboard Hot 100. Album sprzedał się w ponad 31 mln egzemplarzy na całym świecie, w tym w 11 mln w USA, oraz zapewnił Dion dwie nagrody Grammy za wygraną w kategoriach: najlepszy album pop i album roku. Odbierając nagrody na uroczystej gali, artystka przemówiła ze sceny dialentem francuskim joual, czym podkreśliła swoje przywiązanie do kultury Quebecu. Oprócz tego odebrała cztery nagrody Juno w kategoriach: najlepsza wokalistka roku, najlepszy sprzedający się album (Falling into You), najlepiej sprzedającą się płytę francuskojęzyczną (Live Paris) i największe osiągnięcie poza granicami Kanady. Po premierze płyty wyruszyła w międzynarodową trasę koncertową, a latem zaśpiewała utwór „The Power of the Dream” w towarzystwie 300-osobowego chóru gospel podczas ceremonii otwarcia Letnich Igrzysk Olimpijskich w Atlancie. Pod koniec 1997 wydała album pt. Let’s Talk About Love, którą nagrywała w Londynie, Nowym Jorku i Los Angeles przy współpracy z artystami, takimi jak Barbra Streisand, Bee Gees, Luciano Pavarotti, Carole King, George Martin czy Diana King. Album został sprzedany w ponad 31 mln kopii na całym świecie. Jednym z singli promujących album został przebój „My Heart Will Go On”, który znalazł się na oficjalnej ścieżce dźwiękowej do filmu Titanic (1997) i trafił na pierwsze miejsca list przebojów niemal na całym świecie, jednocześnie stał się jednym z najlepiej sprzedających się singli w historii muzyki i jednym z największych przebojów wszech czasów. Za singiel Dion odebrała cztery nagrody Grammy oraz Oscara za najlepszą piosenkę oryginalną. W 1998 wydała album pt. S’il suffisait ’aimer, który został sprzedany w ponad 4 mln egzemplarzy. W grudniu z singlem „I'm Your Angel”, nagranym w duecie z R. Kellym, trafiła na szczyt listy przebojów w USA. Singiel umieściła na świątecznym albumie pt. These Are Special Times, który stał się jednym z najlepiej sprzedających albumów bożonarodzeniowych na świecie, rozchodząc się w blisko 10 mln egzemplarzy. W listopadzie 1999 wydała składankę swych największych przebojów pt. All the Way... A Decade of Song, która sprzedała się w ponad 22 mln sztuk. Lata 2000–2009 Po wydaniu albumu All the Way... A Decade of Song ogłosiła zawieszenie kariery, co tłumaczyła chęcią skupienia się na życiu osobistym. W październiku 2000 wydała album kompilacyjny pt. The Collector’s Series, Volume One, zawierający największe przeboje w jej repertuarze. Niedługo potem nawiązała współpracę z Garou, z którym nagrała utwór „Sous le vent”. Po zamachu na World Trade Center i Pentagon z 11 września 2001 zdecydowała się powrócić na scenę, by wystąpić podczas koncertu charytatywnego America: A Tribute to Heroes, podczas którego wykonała numer „God Bless America”. Po powrocie na scenę w 2002 wydała album pt. A New Day Has Come, na którym gościnnie zaśpiewali Shania Twain i Chantal Kreviazuk. Płyta zadebiutowała na szczytach list albumowych w siedemnastu krajach, a w jego promocji pomogła artystce m.in. telewizja CBS. W październiku Dion planowała zorganizować w Las Vegas serię występów pod nazwą Céline Dion Muse, jednak Brytyjski zespół muzyczny o tej samej nazwie podał ją do sądu, oskarżając o użycie zastrzeżonej przez nich nazwy. Chociaż menedżment artystki oferował muzykom 50 tys. dolarów za nabycie praw do użycia nazwy, oferta została odrzucona i Dion musiała zmienić nazwę występów. Czerpiąc inspirację z osobistych doświadczeń, w marcu 2003 wydała album pt. One Heart, który promowała singlem „I Drove All Night”. Pół roku później wydała francuskojęzyczny krążek pt. 1 fille & 4 types, którego współproducentami byli Jean-Jacques Goldman, Gildas Arzel, Eric Benzi i Jacques Veneruso, z którymi pracowała także przy nagrywaniu płyt S’il suffisait ’aimer i D’eux. 25 marca zagrała pierwszy z koncertów zaplanowanych w ramach trzyletniego projektu scenicznego pt. A New Day..., składającego się z występów w Caesars Palace w Las Vegas. Producentem wokalno-tanecznego widowiska był Franco Dragone, a Dion zaśpiewała podczas niego swoje największe przeboje. Dzięki wysokim wynikom sprzedaży biletów, przedłużyła kontrakt o kolejne dwa lata – ostatni, 714. koncert w ramach projektu zagrała 15 grudnia 2007. Na rezydenturze miała zarobić łącznie 385 mln dol.. W czerwcu 2004 wydała pierwszy w pełni anglojęzyczny album koncertowy pt. A New Day... Live in Las Vegas, zawierający wybór piosenek wykonywanych na żywo podczas show w Las Vegas oraz dodatkowo dwa premierowe studyjne utwory. W październiku premierę miał multimedialny projekt pt. Miracle, zrealizowany z fotografką Anne Geddes, na którym znalazły się wykonane przez Dion kołysanki i innego rodzaju piosenki wyrażające macierzyńską miłość. W 2005 wydała składankę pt. On ne change pas, zawierającą jej francuskie przeboje oraz trzy premierowe utwory, w tym „I Believe in You” z gościnnym udziałem grupy Il Divo. Album promowała także numerem „Je ne vous oublie pas”, który napisała z myślą o fanach. W połowie maja 2007 wydała francuskojęzyczny album pt. D’elles, który promowała m.in. singlem „Et s’il n’en restait qu’une (je serais celle-là)”, mającym radiową premierę 14 lutego. Płyta zadebiutowała na pierwszych miejscach list albumowych we Francji i w Kanadzie, gdzie w dniu premiery pokryła się podwójną platyną. W listopadzie wydała kolejny anglojęzyczny album pt. Taking Chances, a w grudniu – płytę koncertową pt. A New Day... Live in Las Vegas, która w pierwszym miesiącu rozeszła się w rekordowej liczbie 300 tys. egzemplarzy, otrzymując status potrójnej diamentowej płyty, oraz tytuł najlepiej sprzedającego się wydawnictwa koncertowego w historii przemysłu muzycznego w kraju. 14 lutego 2008 w Johannesburgu rozpoczęła światową trasę koncertową Taking Chances Tour, obejmująca 115 koncertów w 85 miastach na pięciu kontynentach. W trakcie występów, wyreżyserowanych przez Jamie Kinga, zaprezentowała swoje największe przeboje oraz nowe utwory. W sierpniu 2008 uzyskała tytuł doctora honoris causa francuskojęzycznego Uniwersytetu Lavala, a 27 października wydała składankę przebojów pt. My Love: Essential Collection. 15 lutego 2009 zagrała ostatni koncert w ramach trasy Taking Chances Tour. Od 2010 W styczniu 2010 magazyn Los Angeles Times uplasował ją na pierwszym miejscu listy dziesięciu artystów mających największe przychody ze sprzedaży płyt i zagrania koncertów w ciągu ostatnich 10 lat – zyski Dion oszacowano na prawie 748 mln dolarów. Artystka doczekała się także tytułu Artystki Dekady, przyznanego jej w rodzinnej prowincji Quebec. W lutym wzięła udział w nagraniu nowej wersji utworu „We Are the World”, którego premiera odbyła się 12 lutego podczas relacji z ceremonii otwarcia Zimowych Igrzysk Olimpijskich w Vancouver. Pięć dni później odbyła się oficjalna prapremiera filmu Celine: Through The Eyes of the World, ukazującego życie Dion oraz jej rodziny podczas światowej trasy koncertowej Taking Chances Tour. W tym samym roku ogłosiła prace nad dwoma nowymi albumami, a także poinformowała o zajściu w bliźniaczą ciążę. 15 marca 2011 w Ceasars Palace w Las Vegas odbyła się uroczysta premiera jej spektaklu pt. Céline. W tym czasie wydała również pierwszy od czterech lat premierowy singiel „Parler à mon père”, którym zapowiadała swój kolejny album pt. Sans attendre, wydany na początku listopada 2011. W listopadzie 2013 wydała anglojęzyczny album pt. Loved Me Back to Life, który promowała tytułowym singlem. W lipcu 2014 ogłosiła zawieszenie kariery muzycznej z powodu zdiagnozowania nawrotu raka u jej męża. Odwołała wówczas wszystkie zaplanowane na najbliższy czas koncerty w Las Vegas oraz jesienną trasę koncertową po Azji. Od czerwca 2015 do czerwca 2016 pracowała nad materiałem na album pt. Encore un soir, który wydała pod koniec sierpnia 2016. Płytę promowałami singlami: „Encore un soir”, „L’Étoile” i „Si c’était à refaire”. W styczniu 2017 zapowiedziała trasę koncertową po Europie pt. Céline Dion Live 2017, obejmującą występy głównie w krajach Europy Zachodniej. W niektórych miastach Dion wystąpiła kilkukrotnie, jak np. w Paryżu czy Londynie, gdzie – występując na O2 Arena – niejednokrotnie składała muzyczny hołd ofiarom ataku terrorystycznego w Manchesterze. W 2018 ruszyła w azjatycką trasę Céline Dion Live 2018. W czerwcu 2019 zakończyła rezydencję w Las Vegas i wydała utwór „Flying on My Own”. We wrześniu wyruszyła w trasę koncertową Courage World Tour i wydała trzy premierowe piosenki: „Imperfections”, „Lying Down” i „Courage”. Piosenki umieściła na swoim kolejnym albumie pt. Courage, który wydała 15 listopada. W kwietniu 2023 wydała singiel „Love Again”, tytułową piosenkę ze ścieżki dźwiękowej do filmu Miłość na nowo, w którym zagrała samą siebie. 5 maja 2023 roku wydała utwór „I'll Be”. Charakterystyka muzyczna i inspiracje Śpiewa mezzosopranem, skala jej głosu szacowana jest na cztery oktawy. Początkowo śpiewała wyłącznie francuskojęzyczne piosenki. Po podpisaniu kontraktu z wytwórnią CBS Records pod koniec lat 80. włączyła do repertuaru utwory anglojęzyczne, co wywołało kontrowersje wśród części słuchaczy z Kanady, który przyzwyczaili się do tego, że Dion śpiewa po francusku. W dorobku ma wiele ballad o miłości. Nagrywa piosenki w wielu gatunkach, takich jak m.in. pop, folk, jazz czy soul, jak też country czy blues. W młodości inspirowała się twórczością Ginette Reno. W pierwszych latach kariery krytycy często porównywali sposób jej śpiewania i występowania do stylu Barbry Streisand, która także miała znaczny wpływ na twórczość Dion. Wzorowała się również na Anne Murray. Od lat 80. ze względu na swoje warunki wokalne oraz sposób występowania na scenie zestawiana jest z artystkami, takimi jak Mariah Carey, Whitney Houston czy Gloria Estefan. Nazywana jest „diwą muzyki pop”, w 1996 magazyn „Time” nadał jej tytuł „Global Diva”. Życie prywatne Będąc nastolatką, zauroczyła się w swoim menedżerze, starszym od niej o 26 lat René Angélilu. Po wygranym przez nią finale Eurowizji 1988 po raz pierwszy się pocałowali, co Dion w późniejszych wywiadach określała jako „przełomowy moment w ich relacjach”. W książeczce zamieszczonej do albumu pt. The Colour of My Love z 1993 nazwała Angélila „kolorem [jej] miłości”, potwierdzając spekulacje medialne o ich miłosnych relacjach. 17 grudnia 1994 pobrali się w montrealskiej katedrze Notre-Dame, a uroczystość była transmitowana na żywo w telewizji. Doczekali się trzech synów poczętych metodą in vitro: René Charlesa (ur. 2001) oraz bliźniąt – Eddy’ego i Nelsona (na cześć Nelsona Mandeli), którzy urodzili się w 2010. W sierpniu 2009 para poinformowała, że spodziewają się kolejnego dziecka, które również zostało poczęte metodą in vitro, jednak dwa miesiące później Dion poroniła ciążę. Angelil zmarł 14 stycznia 2016 w Las Vegas. 8 grudnia 2022 Dion poinformowała publicznie, że zdiagnozowano u niej zespół sztywności uogólnionej. Dyskografia Albumy studyjne Albumy francuskojęzyczne La voix du bon Dieu (1981) Céline Dion chante Noël (1981) Tellement j’ai d’amour... (1982) Les chemins de ma maison (1983) Chants et contes de Noël (1983) Mélanie (1984) C'est pour toi (1985) Incognito (1987) Dion chante Plamondon (1991) D’eux (1995) S’il suffisait ’aimer (1998) 1 fille & 4 types (2003) D’elles (2007) Sans attendre (2012) Encore un soir (2016) Albumy anglojęzyczne Unison (1990) Celine Dion (1992) The Colour of My Love (1993) Falling into You (1996) Let’s Talk About Love (1997) These Are Special Times (1998) A New Day Has Come (2002) One Heart (2003) Miracle (2004) Taking Chances (2007) Loved Me Back to Life (2013) Courage (2019) Trasy koncertowe Filmografia Dotyk anioła Pomoc domowa Wszystkie moje dzieci La fureur de Céline Des fleurs sur la neige Muppety: Poza prawem Przypisy Bibliografia Urodzeni w 1968 Céline Dion Kanadyjskie wokalistki popowe Kanadyjskie wokalistki jazzowe Kanadyjskie wokalistki soulowe Kanadyjskie wokalistki folkowe Doktorzy honoris causa uczelni w Kanadzie Kawalerowie Legii Honorowej Laureaci Nagrody Grammy Laureaci World Music Awards Odznaczeni Orderem Kanady Odznaczeni Orderem Plejady Kanadyjczycy odznaczeni Orderem Sztuki i Literatury Odznaczeni Ordre national du Québec Zwycięzcy w Konkursie Piosenki Eurowizji Mezzosoprany Reprezentanci Szwajcarii w Konkursie Piosenki Eurowizji Zdobywcy diamentowych płyt Kawalerowie Orderu Sztuki i Literatury

5509260

https://pl.wikipedia.org/wiki/Wybory%20parlamentarne%20w%20Polsce%20w%202023%20roku

Wybory parlamentarne w Polsce w 2023 roku

Wybory parlamentarne w Polsce w 2023 roku – zarządzone na 15 października, wybory do Sejmu i Senatu przez prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej Andrzeja Dudę dnia 8 sierpnia. Razem z wyborami odbyło się referendum ogólnokrajowe. Jest to najwcześniejszy możliwy termin (na podstawie art. 194 Kodeksu wyborczego, wybory w tym wypadku mogły się odbyć najpóźniej 11 listopada). Wybory przeprowadzone zostały na podstawie Kodeksu wyborczego z 5 stycznia 2011. Obywatele uprawnieni do głosowania wybrali w nich 460 posłów i 100 senatorów. Głosowanie w niektórych komisjach zakończyło się w nocy z 15 na 16 października, m.in. we Wrocławiu i w Krakowie. Do Sejmu weszło 5 komitetów wyborczych. Zwycięski komitet wyborczy Prawo i Sprawiedliwość zdobył 35,38% głosów. Tym samym ta partia jako pierwsza od 1989 roku wygrała wybory parlamentarne po raz trzeci z rzędu – jednak w przeciwieństwie do wyborów w 2015 i 2019 jej komitet nie uzyskał większości mandatów. Do Sejmu dostały się także: Koalicja Obywatelska (30,70%), Trzecia Droga PSL-PL2050 (14,40%), Nowa Lewica (8,61%) oraz Konfederacja Wolność i Niepodległość (7,16%). Frekwencja w wyborach wyniosła 74,38%. Jest to największa frekwencja wyborcza w całej historii III RP, wcześniej rekordowy wynik frekwencyjny miał miejsce w drugiej turze wyborów prezydenckich w 1995 i wynosił 68,23%. Sytuacja na scenie politycznej przed wyborami Do ogłoszenia wyborów doszło podczas trwających od 2015 rządów Prawa i Sprawiedliwości, sprawującymi władzę wraz z koalicjantami od 2015 roku (w momencie urzędowania drugiego rządu Mateusza Morawieckiego). Swój start zapowiedziały wszystkie największe siły polityczne reprezentowane w Sejmie IX kadencji, czyli rządzące Prawo i Sprawiedliwość (wraz ze startującymi z jego list koalicjantami) oraz pozostające w opozycji Koalicja Obywatelska (wraz z pozaparlamentarną Agrounią, która podjęła współpracę z KO w czasie kampanii, wcześniej ogłosiwszy współpracę wyborczo-organizacyjną z Porozumieniem, a następnie wspólne listy z Nową Demokracją – TAK, z którymi zerwała współpracę), Nowa Lewica, Trzecia Droga (koalicja Polskiego Stronnictwa Ludowego i Polski 2050) oraz Konfederacja Wolność i Niepodległość. Prawo rejestracji kandydatów we wszystkich okręgach wyborczych w całej Polsce uzyskało siedem komitetów: PiS, KO, NL, TD, Konfederacja, Bezpartyjni Samorządowcy oraz Polska Jest Jedna. W wyborach do Senatu Koalicja Obywatelska, Trzecia Droga i Nowa Lewica nawiązały współpracę w ramach tzw. paktu senackiego. Kalendarz wyborczy Prezydent ustalił następujący kalendarz wyborczy: do 28 sierpnia złożenie zawiadomień o utworzeniu komitetów wyborczych powołanie okręgowych komisji wyborczych od 1 września do 12 października Składanie przez wyborców wniosków o: wydanie zaświadczenia o prawie do głosowania w miejscu pobytu w dniu wyborów, zmianę miejsca głosowania. składanie przez żołnierzy pełniących zasadniczą służbę wojskową albo odbywających ćwiczenia wojskowe, a także ratowników odbywających zasadniczą służbę w obronie cywilnej poza miejscem stałego zamieszkania oraz policjantów z jednostek skoszarowanych, funkcjonariuszy Służby Ochrony Państwa, Straży Granicznej, Państwowej Straży Pożarnej oraz Służby Więziennej pełniących służbę w systemie skoszarowanym wniosków o zmianę miejsca głosowania do 6 września zgłoszenie list kandydatów na posłów i kandydatur na senatorów do 11 września utworzenie obwodów głosowania w zakładach leczniczych, domach pomocy społecznej, zakładach karnych i aresztach śledczych oraz oddziałach zewnętrznych takich zakładów i aresztów, domach studenckich i zespołach tych domów, a także ustalenie ich granic, siedzib i numerów. do 15 września podanie do publicznej wiadomości informacji o numerach i granicach obwodów głosowania oraz o siedzibach obwodowych komisji wyborczych, w tym o lokalach przystosowanych do potrzeb osób niepełnosprawnych, a także o możliwości głosowania korespondencyjnego i głosowania przez pełnomocnika, zgłaszanie przez kapitanów statków wniosków o utworzenie obwodów głosowania na polskich statkach morskich, zgłaszanie kandydatów na członków komisji wyborczych przez pełnomocników komitetów wyborczych do 25 września powołanie obwodowych komisji wyborczych, podanie do publicznej wiadomości informacji o numerach i granicach obwodów głosowania utworzonych za granicą oraz o siedzibach obwodowych komisji wyborczych, od 30 września do 13 października nieodpłatne rozpowszechnianie w programach publicznych nadawców radiowych i telewizyjnych audycji wyborczych przygotowanych przez komitety wyborcze do 2 października zgłaszanie zamiaru głosowania korespondencyjnego przez wyborców niepełnosprawnych, w tym za pomocą nakładek na karty do głosowania sporządzanych w alfabecie Braille’a, oraz przez wyborców, którzy najpóźniej w dniu głosowania kończą 60 lat, zgłaszanie zamiaru skorzystania z prawa do bezpłatnego transportu do lokalu wyborczego lub bezpłatnego transportu powrotnego przez wyborców niepełnosprawnych oraz przez wyborców, którzy najpóźniej w dniu głosowania kończą 60 lat, w gminie, w której w dniu wyborów nie funkcjonuje gminny przewóz pasażerów, do 5 października podanie przez okręgowe komisje wyborcze, w formie obwieszczenia, informacji o zarejestrowanych kandydatach na posłów oraz zarejestrowanych kandydatach na senatorów, podanie do publicznej wiadomości w gminach wiejskich lub miejsko-wiejskich bezpłatnego gminnego przewozu pasażerskiego w dniu wyborów, o którym mowa w art. 37f § 1 Kodeksu wyborczego do 6 października składanie wniosków o sporządzenie aktu pełnomocnictwa do głosowania przez wyborców niepełnosprawnych oraz przez wyborców, którzy najpóźniej w dniu głosowania kończą 60 lat do 10 października składanie przez komitety wyborcze wyborców zrzeszonych w zarejestrowanych organizacjach mniejszości narodowych oświadczeń do Państwowej Komisji Wyborczej o korzystaniu ich list kandydatów na posłów ze zwolnienia z warunku określonego w art. 196 § 1 Kodeksu wyborczego, tj. obowiązku przekroczeniu progu wyborczego. składanie przez wyborców przebywających za granicą wniosków o ujęcie ich w spisie wyborców w obwodach głosowania utworzonych za granicą, składanie przez wyborców przebywających na polskich statkach morskich wniosków o ujęcie ich w spisach wyborców w obwodach głosowania utworzonych na tych statkach do 12 października poinformowanie wyborców niepełnosprawnych oraz wyborców, którzy najpóźniej w dniu głosowania kończą 60 lat, którzy zgłosili zamiar skorzystania z prawa do transportu do lokalu wyborczego, o godzinie transportu w dniu głosowania 13 października (godz. 24:00) – zakończenie kampanii wyborczej i rozpoczęcie ciszy wyborczej, która potrwa do zakończenia głosowania we wszystkich obwodach w Polsce 14 października – przekazanie przewodniczącym obwodowych komisji wyborczych spisów wyborców 15 października 2023 – głosowanie w godz. 7:00–21:00 Rejestracja komitetów wyborczych W przewidzianym terminie zgłaszania komitetów wyborczych zawnioskowano o rejestrację 94 komitetów, spośród których zarejestrowano 85: 2 koalicyjne, 40 partii politycznych oraz 43 wyborców. 46 komitetów zadeklarowało start zarówno do Sejmu, jak i do Senatu, 3 tylko do Sejmu, a 36 tylko do Senatu. Komitety wyborcze do Sejmu i Senatu Inne partie startujące z list danych komitetów: W 17 okręgach listy do Sejmu zarejestrował komitet partii Polska Liberalna Strajk Przedsiębiorców, jednak dwa dni przed głosowaniem wycofał się ze startu. Obwody głosowania Listy wyborcze w poszczególnych okręgach oraz ich liderzy Poniższe zestawienie zostało opracowane na podstawie danych z serwisu informacyjnego PKW. Lista kandydatów do Senatu Poniższe zestawienie zostało opracowane na podstawie danych z serwisu informacyjnego PKW. Debaty przedwyborcze Głosowanie, frekwencja i wyniki wyborów Wyniki wyborów do Sejmu RP Podział mandatów i rozkład procentowy poparcia w wyniku wyborów (komitety, które nie przekroczyły 1% poparcia w skali kraju, potraktowano zbiorczo): Wyniki głosowania w skali okręgów Wszystkie dane wyrażono w procentach Podział mandatów w skali okręgów Wyniki wyborów do Senatu RP Frekwencja Do wzięcia udziału w głosowaniu uprawnionych było 29 532 595 osób. Frekwencja do godz. 12:00 wyniosła 22,59%, do godz. 17:00 – 57,54%, a ostateczna 74,38%. Najwyższą frekwencję odnotowano w województwie mazowieckim (79,27%), a najniższą w województwie opolskim (66,55%). Najniższą frekwencję odnotowano w gminie Bolesław (50,84%), a najwyższą w gminie Klwów (90,57%). Sondaże Uwagi Przypisy 2023 Polska Wybory

5014

https://pl.wikipedia.org/wiki/Powstanie%20warszawskie

Powstanie warszawskie

Powstanie warszawskie (1 sierpnia – 3 października 1944) – wystąpienie zbrojne przeciwko okupującym Warszawę wojskom niemieckim, zorganizowane przez Armię Krajową w ramach akcji „Burza”, połączone z ujawnieniem się i oficjalną działalnością najwyższych struktur Polskiego Państwa Podziemnego. Największa operacja militarna Armii Krajowej. Swoim maksymalnym zasięgiem objęła część lewobrzeżnych dzielnic miasta, niewielki obszar prawobrzeżnej Warszawy, a także Puszczę Kampinoską, Legionowo i okolice Marek. Była to największa bitwa stoczona podczas II wojny światowej przez organizację podziemną z wojskami okupacyjnymi. Powstanie warszawskie było wymierzone militarnie przeciw Niemcom, a politycznie przeciw ZSRR oraz podporządkowanym mu polskim komunistom. Dowództwo AK planowało samodzielnie wyzwolić stolicę jeszcze przed wkroczeniem Armii Czerwonej, licząc, że uda się w ten sposób wzmocnić międzynarodową pozycję rządu Rzeczypospolitej Polskiej na uchodźstwie oraz powstrzymać realizowany przez Stalina proces podporządkowywania i sowietyzacji Polski. Po wybuchu powstania Armia Czerwona wstrzymała ofensywę na kierunku warszawskim, a radziecki dyktator konsekwentnie odmawiał udzielenia powstaniu poważniejszej pomocy. Wsparcie udzielone powstańcom przez Stany Zjednoczone i Wielką Brytanię miało natomiast ograniczony charakter i nie wpłynęło w sposób istotny na sytuację w Warszawie. W rezultacie słabo uzbrojone oddziały powstańcze przez 63 dni prowadziły samotną walkę z przeważającymi siłami niemieckimi, zakończoną kapitulacją 3 października 1944. W trakcie dwumiesięcznych walk straty wojsk polskich wyniosły około 16 tysięcy zabitych i zaginionych, 20 tysięcy rannych i 15 tysięcy wziętych do niewoli. W wyniku nalotów, ostrzału artyleryjskiego, ciężkich warunków bytowych oraz masakr urządzanych przez oddziały niemieckie zginęło od 150 tysięcy do 200 tysięcy cywilnych mieszkańców stolicy. Na skutek walk powstańczych oraz systematycznego wyburzania miasta przez Niemców uległa zniszczeniu większość zabudowy lewobrzeżnej Warszawy, w tym setki bezcennych zabytków oraz obiektów o dużej wartości kulturalnej i duchowej. Powstanie warszawskie uznawane jest za jedno z najważniejszych wydarzeń w najnowszej historii Polski. Ze względu na jego tragiczne skutki, w szczególności olbrzymie straty ludzkie i materialne, kwestia zasadności decyzji o rozpoczęciu zrywu pozostaje nadal przedmiotem debat i gorących polemik. Przyczyny powstania Jesienią 1943 stało się jasne, że Polska nie zostanie wyzwolona spod okupacji niemieckiej przez wojska aliantów zachodnich, lecz zajęta przez Armię Czerwoną. Fakt ten niósł za sobą daleko idące konsekwencje polityczne. Kolejne agresywne posunięcia Stalina – zerwanie stosunków dyplomatycznych z Rządem RP na uchodźstwie, kwestionowanie przedwojennej granicy polsko-radzieckiej, inspirowanie ośrodków politycznych konkurencyjnych wobec legalnego rządu RP (Związek Patriotów Polskich, Krajowa Rada Narodowa) – stawiały pod znakiem zapytania nie tylko zachowanie integralności terytorialnej Polski, lecz również jej politycznej niezależności. Rząd RP na uchodźstwie nie mógł w tym zakresie liczyć na skuteczną pomoc ze strony pozostałych członków „Wielkiej Trójki”, gdyż dla mocarstw anglosaskich (Stany Zjednoczone i Wielka Brytania) absolutnym priorytetem pozostawało utrzymanie ZSRR w szeregach koalicji antyhitlerowskiej. Już podczas konferencji teherańskiej (28 listopada – 1 grudnia 1943) przywódcy „Wielkiej Trójki” wstępnie uzgodnili, że wschodnia granica Polski z ZSRR zostanie oparta o tzw. Linię Curzona, w zamian za co Polska miała uzyskać rekompensatę terytorialną kosztem Niemiec. Informacje o ustaleniach podjętych podczas konferencji w Teheranie nie zostały jednak przekazane polskiemu rządowi na uchodźstwie. Tymczasem w nocy z 3 na 4 stycznia 1944 w okolicach miasta Sarny na Wołyniu wojska sowieckie przekroczyły przedwojenną granicę Polski. Początkowo kierownictwo Polskiego Państwa Podziemnego oraz rząd w Londynie zakładały, że w momencie złamania się niemieckiej machiny wojennej oraz dotarcia wojsk Sprzymierzonych do granic Polski, Armia Krajowa rozpocznie zakrojone na szeroką skalę powstanie powszechne. Koncepcja ogólnokrajowego wystąpienia zbrojnego już od jesieni 1939 była nieodłącznym elementem planów Służby Zwycięstwu Polski oraz jej sukcesora – Związku Walki Zbrojnej/Armii Krajowej. W końcu 1942 pod wpływem eksterminacji Zamojszczyzny przez Niemców – plan powstania powszechnego uzupełniono o „fazę walki ograniczonej” poprzez działania partyzanckie. Perspektywa wkroczenia wojsk sowieckich na terytorium Polski wymusiła modyfikację pierwotnych planów powstania. Z tego względu 20 listopada 1943 generał „Bór” – opierając się częściowo na „Instrukcji dla Kraju” z 27 października 1943 – wydał rozkaz w sprawie przeprowadzenia tzw. akcji „Burza”. Ów rozkaz zawierał szczegółowe wytyczne w sprawie działań, które oddziały AK oraz cywilne struktury Polskiego Państwa Podziemnego powinny podjąć w momencie, gdy front wschodni dotrze do granic przedwojennej Polski. „Burza” miała rozpocząć się na Kresach Wschodnich, a następnie w miarę przesuwania się frontu obejmować pozostałe części kraju. Przewidywano, że o ile nie zaistnieją warunki umożliwiające rozpoczęcie powstania powszechnego, oddziały AK będą prowadzić wzmożoną akcję dywersyjną na tyłach wycofującej się armii niemieckiej (nawiązując, o ile to możliwe, taktyczne współdziałanie z Armią Czerwoną). Po wyparciu Niemców oddziały AK – wraz z ujawniającymi się przedstawicielami cywilnych władz Polskiego Państwa Podziemnego – miały witać wojska sowieckie w charakterze „prawowitych gospodarzy”, manifestując w ten sposób przynależność wyzwolonych ziem do Polski oraz fakt, iż kontrolę nad nimi sprawuje legalny Rząd RP. W ten sposób akcja „Burza” pozostawała wymierzona militarnie przeciw Niemcom, a politycznie przeciw ZSRR oraz podporządkowanym mu polskim komunistom. Gen. Tadeusz Komorowski rozkaz z 20 listopada 1943 z raportem przekazał rządowi w Londynie, że wybuch powstania zostanie poprzedzony trzema rozkazami – pierwszym o wzmożonym nasłuchu, drugim zarządzający stan czujności, trzecim o pogotowiu, które automatycznie przechodzi w walkę powstańczą. O ile jednak militarne założenia „Burzy” zostały w dużej mierze zrealizowane, o tyle pod względem politycznym zakończyła się ona klęską. Z reguły Armia Czerwona chętnie przyjmowała polską pomoc, współdziałając z oddziałami AK na szczeblu taktycznym. Zdarzało się nawet, że w rozkazach dziennych dowódcy radzieccy wyrażali uznanie dla dzielności i ofiarności polskich żołnierzy. Po wyparciu Niemców operujące na zapleczu frontu formacje NKWD błyskawicznie przystępowały jednak do rozbrajania oddziałów AK. Masowo aresztowano oficerów oraz przedstawicieli cywilnych władz Polskiego Państwa Podziemnego, a szeregowym żołnierzom dawano zazwyczaj do wyboru wstąpienie do Armii Polskiej w ZSRR lub wywózkę do łagru. W ten sposób Sowieci postąpili m.in. na Wołyniu, w Wilnie, we Lwowie, w Zamościu, Lublinie. Rządy mocarstw zachodnich biernie akceptowały działania Stalina, a na skutek funkcjonowania wojennej cenzury oraz działalności silnego prosowieckiego lobby w anglosaskiej prasie, opinia publiczna w USA i Wielkiej Brytanii nie była informowana o rzeczywistej sytuacji w Polsce. W tej sytuacji grupa oficerów Komendy Głównej AK, skupionych wokół generałów Leopolda Okulickiego ps. „Kobra” i Tadeusza Pełczyńskiego ps. „Grzegorz”, zaczęła forsować koncepcję wywołania powstania w Warszawie. W marcu 1944 generał „Bór” wyłączył stolicę z akcji „Burza”, jednak zwolennicy wystąpienia przekonywali, że wybuch powstania w Warszawie „wstrząśnie sumieniem świata” oraz zmusi zachodnie rządy i opinię publiczną do reakcji na stalinowską politykę faktów dokonanych (czego nie zdołały uczynić lokalne wystąpienia w Wilnie, czy Lwowie). Argumentowali również, że wyzwolenie Warszawy przez Polaków zada kłam twierdzeniom sowieckiej propagandy jakoby AK „stała z bronią u nogi” oraz postawi Stalina w niewygodnej sytuacji politycznej. 14 lipca 1944 generał „Bór” podkreślił w piśmie do generała Sosnkowskiego, iż wobec rysującej się klęski Niemiec i zagrożenia okupacją sowiecką AK nie może pozostać bezczynna. Po latach tłumaczył natomiast tok myślenia zwolenników powstania następującymi słowami: „chodziło o walkę stolicy, która reprezentuje całość i dalszą sprawę: przez zajęcie Warszawy przed zajęciem jej przez Rosjan musiała się Rosja zdecydować aut aut: albo uznać nas, albo siłą złamać na oczach świata”. Dodawał jednocześnie, że utrzymanie poprzednich założeń „Burzy”, przewidujących wyprowadzenie oddziałów AK ze stolicy – wraz ze zmagazynowaną bronią i amunicją, byłoby niezwykle trudne z logistycznego punktu widzenia, w tym zwłaszcza niemożliwe bez zauważenia przez Niemców. Decyzja o wybuchu powstania 22 czerwca 1944 na Białorusi rozpoczęła się wielka ofensywa Armii Czerwonej, znana pod kryptonimem „Bagration”. W krótkim czasie cztery radzieckie fronty rozgromiły niemiecką Grupę Armii „Środek”. Radziecki 1. Front Białoruski otrzymał następnie zadanie sforsowania Bugu, dojścia do Wisły, utworzenia przyczółków na jej lewym brzegu (na północ i południe od Warszawy) oraz opanowania warszawskiej Pragi. Latem 1944 front wschodni znajdował się już w niewielkiej odległości od Warszawy. Tymczasem 3 lipca odbyła się narada z udziałem premiera Stanisława Mikołajczyka, ministra obrony narodowej gen. Mariana Kukiela i Naczelnego Wodza gen. Kazimierza Sosnkowskiego. Kukiel proponował, by w przypadku załamania i rozpadu armii niemieckiej Armia Krajowa podjęła próbę zbrojnego opanowania części kraju, dokąd w odpowiedniej chwili mogłyby się potem udać polskie władze. Sosnkowski ocenił jednak, że w obliczu znacznej przewagi nieprzyjaciela Armia Krajowa nie będzie w stanie opanować większego obszaru lub poważniejszego centrum miejskiego na czas dłuższy niż kilka dni, co więcej, taka próba może zakończyć się rzezią ludności cywilnej. Z tego względu rekomendował, aby działania AK nie wychodziły poza przyjętą w planie „Burza” formułę wzmożonej akcji dywersyjnej. Z kolei powstanie powszechne nie powinno być rozpoczynane bez uprzedniego porozumienia z ZSRR na godziwych podstawach. Niemniej cztery dni później wydał instrukcję dla dowództwa AK, w której zalecał, aby w przypadku pomyślnego rozwoju sytuacji na froncie niemiecko-sowieckim oddziały podziemnej armii podjęły jeszcze przed nadejściem Sowietów próbę samodzielnego – choćby nawet przejściowego i krótkotrwałego – opanowania Wilna, Lwowa, czy też „innego większego centrum lub pewnego ograniczonego niewielkiego choćby obszaru”. 21 lipca miało miejsce spotkanie generałów Komorowskiego, Pełczyńskiego i Okulickiego, w którego trakcie komendant główny AK wydał wstępną zgodę na rozpoczęcie powstania w Warszawie, zastrzegając jednak, że data wystąpienia zostanie ustalona w terminie późniejszym i będzie uzależniona od rozwoju sytuacji na froncie. Plan wywołania powstania w Warszawie zaakceptował również Delegat Rządu na Kraj Jan Stanisław Jankowski oraz członkowie komisji głównej Rady Jedności Narodowej. 21 lipca generał „Bór” wysłał depeszę do Londynu meldując, że wydał rozkaz stanu czujności do powstania z dniem 25 lipca godzina 00.1, nie wstrzymując przez to dotąd wykonywanej „Burzy”. 25 lipca generał „Bór” poinformował władze w Londynie, że Armia Krajowa jest gotowa przystąpić do walki o stolicę. W tej samej depeszy poprosił też o skierowanie do Warszawy polskiej 1. Brygady Spadochronowej, a także o przeprowadzenie przez alianckie lotnictwo nalotów na niemieckie lotniska w pobliżu miasta (po wystosowaniu stosownego żądania przez dowództwo AK). 26 lipca do Delegata Rządu na Kraj Jana Stanisława Jankowskiego została wysłana z Londynu depesza (dotarła do adresata dwa dni później) podpisana pseudonimem premiera Mikołajczyka: Na posiedzeniu rządu RP zgodnie zapadła uchwała upoważniająca Was do ogłoszenia powstania w momencie przez Was wybranym. Jeżeli możliwe – uwiadomcie nas przedtem. Odpis przez wojsko do Komendanta AK. Stem. 28 lipca 1944 na posiedzeniu Rady Ministrów pod przewodnictwem wicepremiera Jana Kwapińskiego okazało się, że rząd takiej decyzji nigdy nie podejmował a ministrowie byli przekonani, że 25 lipca nie uchwalili żadnej konkretnej rezolucji w sprawie pełnomocnictw dla Kraju, a przyjęli tylko pro domo (łac. dla siebie) zasadę wysłania dużych upoważnień dla władz podziemnych. Gen. Stanisław Kopański (szef Sztabu Naczelnego Wodza) i gen. Stanisław Tatar (zastępca szefa Sztabu Naczelnego Wodza do Spraw Krajowych), odpowiedzialni za łączność z Komendą Główną AK o wysłaniu tej depeszy do kraju nie zostali poinformowani. Po latach Mikołajczyk wypierał się inicjatywy wysłania tej depeszy, oskarżając o samowolę ówczesnego ministra spraw wewnętrznych Władysława Banaczyka, zaufanego premiera, który w jego imieniu nadał depeszę z Londynu. Istota depeszy z 26 lipca została jednak potwierdzona depeszą wicepremiera Jana Kwapińskiego (zastępującego Mikołajczyka na funkcji premiera), nadaną do Komendanta Głównego AK i Delegata Rządu na Kraj 2 sierpnia 1944, jeszcze przed otrzymaniem w Londynie wiadomości o rozpoczęciu powstania w Warszawie. Depesza Kwapińskiego stwierdzała: w związku z sugestiami Naczelnego Wodza, by zaniechać ujawniania oraz akcji czynnej, ustalonej przez Was Rząd RP nie uważa za możliwe zmieniać swej dotychczasowej instrukcji i Waszej decyzji. Sprawy akcji czynnej i ujawnień są w Waszej tylko kompetencji. Obejmuje to i sprawę powstania. Depesza ta nie miała już wpływu na decyzję o rozpoczęciu powstania. 26 lipca miała także miejsce odprawa KG AK. Wszyscy zebrani byli zgodni, że względy polityczne nakazują podjęcie walki o Warszawę. Jedyną sprawą budzącą kontrowersje było określenie momentu podjęcia walki. Część oficerów była za powstaniem w dniu 28 lub 29 lipca, inni zalecali ostrożność. Dowódca wywiadu AK, pułkownik Kazimierz Iranek-Osmecki ps. „Heller”, poinformował o koncentrowaniu się niemieckich oddziałów wokół Warszawy, w tym trzech dywizji pancernych. Jednocześnie pułkownik Antoni Chruściel ps. „Monter”, dowódca Okręgu Warszawskiego AK, zameldował stan bojowy podległych mu jednostek. „Deprymujące wrażenie” wywarła na zebranych informacja o mizernych zapasach broni i amunicji pozostających w dyspozycji oddziałów AK. Sam „Monter” pozostawał optymistą – uważał, że brak broni zastąpi „furia odwetu”, a gwałtowne i jednoczesne natarcie na wszystkie niemieckie obiekty w Warszawie pozwoli zaskoczyć i obezwładnić nieprzyjacielski garnizon, który zdaniem dowódcy okręgu stanowił zlepek różnych oddziałów o miernej wartości bojowej. Konkludując spotkanie, generał „Bór” ocenił w porozumieniu z delegatem Jankowskim, że nie ma jeszcze podstaw do wystąpienia zbrojnego. Zapowiedział jednocześnie, że walka w Warszawie zostanie podjęta w najbliższych dniach – w zależności od rozwoju sytuacji na froncie niemiecko-sowieckim oraz „zachowania się Niemców” w Warszawie. Ustalono, że uderzenie rozpocznie się na specjalny rozkaz dowódcy AK – nie wcześniej, jak w chwili, gdy wojska sowieckie zdezorganizują obronę niemiecką na przyczółku warszawskim oraz „gdy zarysuje się sowiecki ruch oskrzydlający Warszawę od południa”. Generał „Bór” zarządził jednocześnie, że narady KG AK będą się odtąd odbywać dwa razy dziennie (o 9.00 i 17.00). Decyzja o wywołaniu powstania w Warszawie dojrzewała przez kilka dni, a wpływ na nią wywarło szereg czynników: pod koniec lipca 1944 mogło się wydawać, że III Rzesza znajduje się na krawędzi upadku. Wojska niemieckie ponosiły porażki na wszystkich frontach, a 20 lipca w „Wilczym Szańcu” miał miejsce nieudany zamach na życie Hitlera. Oznaki niemieckiej klęski były widoczne również w samej Warszawie. W związku z nadciąganiem Armii Czerwonej wśród Niemców w mieście szerzyła się panika, która osiągnęła punkt kulminacyjny w dniach 23–24 lipca i trwała do 27 lipca. Ulicami stolicy wycofywały się na zachód resztki niemieckich oddziałów rozbitych na Białorusi. Z miasta masowo uciekali cywilni Niemcy; ewakuowano zakłady przemysłowe, urzędy i więzienia; przestała się ukazywać prasa gadzinowa. Miasto przejściowo opuściły także cywilne władze okupacyjne (gubernator Fischer, starosta Leist) oraz niektóre jednostki policji. W tej sytuacji wielu oficerów KG AK było zdania, że powstanie łatwo mogłoby doprowadzić do wyparcia okupantów z Warszawy. 21 lipca 1944 powstał w Moskwie tzw. Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego – organ wykonawczy KRN, który rościł sobie prawo do sprawowania władzy wykonawczej na terenach centralnej Polski wyzwolonych przez Armię Czerwoną. Organ ten, teoretycznie wielopartyjny, pozostawał zdominowany przez komunistów oraz całkowicie podporządkowany Stalinowi. Zarówno Rząd RP na uchodźstwie, jak i przywódcy Polskiego Państwa Podziemnego uznali powstanie PKWN za wstęp do narzucenia Polsce komunistycznego rządu marionetkowego. 26 lipca premier Stanisław Mikołajczyk udał się w podróż do Moskwy, gdzie miał spotkać się ze Stalinem i podjąć ostatnią próbę znalezienia modus vivendi pomiędzy Polską a ZSRR (do stolicy ZSRR dotarł 30 lipca). Wyzwolenie Warszawy przez oddziały AK mogło stać się kluczowym elementem przetargowym, wzmacniającym pozycję Mikołajczyka w negocjacjach z radzieckim dyktatorem. 27 lipca około 17.00 w Warszawie ogłoszono przez uliczne megafony („szczekaczki”) zarządzenie gubernatora dystryktu warszawskiego, Ludwiga Fischera. Rozkazywał on, aby następnego dnia 100 tysięcy polskich mężczyzn i kobiet w wieku od 17 do 65 lat stawiło się do pracy przy budowie umocnień nad Wisłą (do obrony przed zbliżającą się Armią Czerwoną). Dowództwo AK obawiało się, że będzie to swoista „Branka” (na wzór tej ze stycznia 1863), mająca na celu wyeliminowanie najbardziej dynamicznego elementu spośród ludności Warszawy. W związku z tym jeszcze tego samego dnia o 19.00 pułkownik „Monter”, ogłosił alarm dla oddziałów AK w stolicy (według niektórych źródeł uczynił to samowolnie, według innych – w porozumieniu z generałem „Borem”). Gdy 28 lipca w południe okazało się, że ludność stolicy zlekceważyła zupełnie wezwanie Niemców – na polecenie komendanta głównego AK alarm został odwołany, a następnego dnia żołnierze bez większych incydentów rozeszli się do domów. Tymczasem zarządzenie Fischera zostało całkowicie zbojkotowane przez warszawiaków, co nie spowodowało jednak represji okupanta. Niemniej 30 lipca Reichsführer-SS Heinrich Himmler zwiększył liczbę potrzebnych robotników do 200 tys. 29 lipca (w godzinach wieczornych) Radio Moskwa nadało w języku polskim wezwanie do ludności Warszawy. Głosiło ono, że dla polskiej stolicy „godzina czynu wybiła” oraz zapowiadało, że „czynną walkę na ulicach Warszawy [...] nie tylko przyspieszymy chwilę ostatecznego wyzwolenia, lecz ocalimy również majątek narodowy i życie waszych braci”. Tego samego dnia na murach Warszawy pojawiła się odezwa podpisana przez samozwańczego generała Juliana Skokowskiego – przywódcę lewicowej Polskiej Armii Ludowej, którego wywiad AK uważał za agenta sowieckiego. W odezwie informowano fałszywie, że generał „Bór” wraz z KG AK uciekli z Warszawy, a Skokowski obejmuje dowództwo nad wszystkimi organizacjami podziemnymi w mieście i zarządza mobilizację do walki z Niemcami. Z kolei 30 lipca należąca do komunistycznego ZPP „Radiostacja Kościuszko” kilkukrotnie powtórzyła wezwanie, w którym znalazły się słowa: „Ludu Warszawy! Do broni! Niech ludność całą stanie murem wokół Krajowej Rady Narodowej, wokół warszawskiej Armii Podziemnej. Uderzcie na Niemców, Udaremnijcie ich plany zburzenia budowli publicznych. Pomóżcie Armii Czerwonej w przeprawie przez Wisłę [...] Milion mieszkańców Warszawy niechaj się stanie milionem żołnierzy, którzy wypędzą niemieckich najeźdźców i zdobędą wolność”. Sowieckie lotnictwo zrzuciło także nad miastem ulotki propagandowe o podobnej treści. W obliczu tych faktów dowództwo AK obawiało się, że w momencie wkraczania Armii Czerwonej komuniści sprowokują wystąpienia zbrojne, w które masowo zaangażuje się ludność Warszawy, wyczekująca od lat możliwości odwetu na okupantach, a nawet szeregowi żołnierze AK. W ten sposób komuniści odebraliby legalnym władzom RP ostatni atut oraz potwierdziliby tezy sowieckiej propagandy, jakoby Polskie Państwo Podziemne nie prowadziło walki z Niemcami. 29 lipca (część źródeł podaje błędnie 30 lipca) KG AK była referowana przez emisariusza z Londynu, Jana Nowaka-Jeziorańskiego. Ostrzegł on, że w przypadku wybuchu powstania AK nie będzie mogła liczyć ani na wzmocnienie przez stacjonującą w Wlk. Brytanii polską Brygadę Spadochronową, ani na duże zrzuty broni. Wskazał również, że z politycznego punktu widzenia efekt powstania i wpływ na rządy i opinię publiczną w obozie sojuszniczym stanowić będzie „burzę w szklance wody”. Zasugerował jednak, że powstanie może wzmocnić pozycję Mikołajczyka podczas rozmów w Moskwie. Podczas spotkania Nowak-Jeziorański miał usłyszeć od delegata Jankowskiego, iż „walki w mieście wybuchną, czy my tego chcemy czy nie”. Rok później generał „Bór” wyjaśnił Nowakowi, iż jego ostrzeżenia zostałyby wzięte pod uwagę, gdyby owo sprawozdanie zostało złożone o tydzień wcześniej. 31 lipca w godzinach porannych odbyła się narada KG AK, zakończona około godziny 12.00. W Warszawie od dwóch dni słychać już było odgłosy ognia artyleryjskiego zza Wisły. Podczas tej narady nie podjęto jednak decyzji o rozpoczęciu powstania. Generał „Bór” zarządził jedynie utrzymanie pogotowia bojowego oraz odłożenie decyzji do czasu wyjaśnienia sytuacji na froncie. Termin następnej narady wyznaczono na godzinę 18.00. Około 17.30 w lokalu kontaktowym pojawił się pułkownik „Monter”, który poinformował oczekujących już – Tadeusza Bora-Komorowskiego, Tadeusza Pełczyńskiego, Leopolda Okulickiego i Janinę Karasiówną, że Armia Czerwona wyzwoliła Radość, Miłosnę, Okuniew, Wołomin i Radzymin, a sowieckie czołgi były widziane na Pradze. Pod wpływem tych meldunków generał „Bór” poprosił Delegata Rządu na Kraj o pilne przybycie na odprawę. Delegat Jankowski pojawił się po upływie ok. 30 minut. „Bór” zreferował mu meldunek „Montera” i poprosił o ostateczną decyzję. Wysłuchawszy argumentów obecnych na spotkaniu oficerów delegat Jankowski wydał zgodę na rozpoczęcie powstania. Generał „Bór” wydał następnie pułkownikowi „Monterowi” rozkaz rozpoczęcia akcji zbrojnej w Warszawie następnego dnia, tj. we wtorek, 1 sierpnia 1944 r., o godz. 17.00. Decyzja zapadła około godziny 18.00. Pułkownik Józef Szostak ps. „Filip” (szef oddziału operacyjnego), pułkownik Kazimierz Iranek-Osmecki ps. „Heller” i pułkownik Kazimierz Pluta-Czachowski ps. „Kuczaba” (szef wydziału łączności) przybyli na odprawę wkrótce po jej podjęciu, gdy na miejscu pozostawał już tylko generał Komorowski, a pozostali uczestnicy się rozeszli. Nowo przybyli oficerowie uzmysłowili „Borowi”, że sytuacja na froncie zaczęła się komplikować. Niemiecka panika w mieście została bowiem opanowana, a 31 lipca rozpoczął się niemiecki kontratak na przedmościu warszawskim. Pułkownik Iranek-Osmecki uznał meldunek „Montera” za przesadzony. Z jego informacji wynikało, iż w rejonie Jabłonna-Wyszków koncentrowała się do bitwy niemiecka 19. Dywizja Pancerna, podczas gdy przedmoście trzymało się i nie było mowy o jego ewakuacji przez Niemców. Przybyły jako ostatni pułkownik Pluta-Czachowski zameldował z kolei „Borowi”, że rozpoczęło się już niemieckie przeciwuderzenie z rejonu Modlina. W tych okolicznościach wkroczenie Armii Czerwonej mogło nie nastąpić tak szybko, jak to zakładano w momencie podjęcia decyzji o rozpoczęciu zrywu zbrojnego w stolicy. Trudno było także oczekiwać, że Niemcy opuszczą miasto bez większych walk. Zdaniem „Bora” było już jednak zbyt późno, aby odwołać powstanie bez narażania stołecznych struktur AK na chaos i dekonspirację. Komendant główny był bowiem przekonany, że „Monter” zdążył już wydać oddziałom AK rozkaz o rozpoczęciu powstania. Ponadto generał „Bór” utrzymywał po latach, że: „Iranek-Osmecki po południu 31 lipca nic nowego do zameldowania nie miał i nic dodatkowego nie wniósł”, natomiast meldunek „Kuczaby” – oficera, w którego zakresie obowiązków nie znajdowały się zadania wywiadowcze – nie mógł być uznany za wiarygodny i nie miał tej samej wagi co meldunek »Montera«”. Obrońcy decyzji o rozpoczęciu powstania wskazują również, że trudną sytuację wojsk niemieckich na przedmościu warszawskim potwierdzają zachowane dokumenty Wehrmachtu. Przy ocenie położenia wzięto pod uwagę dostanie się do niewoli dowódcy niemieckiej 73 Dywizji Piechoty broniącej przedmościa Warszawy. Ponadto wywiad AK przekazał „Borowi” przechwycony komunikat niemieckiego OKW, głoszący: „Dnia dzisiejszego Rosjanie rozpoczęli generalne natarcie na Warszawę od południowego wschodu”. Tymczasem o godz. 19.00 pułkownik „Monter” wydał rozkaz bojowy o treści: „Alarm, do rąk własnych Komendantom Obwodów. Dnia 31.7. godz. 19.00. Nakazuję »W« dnia 1.08. godzina 17.00. Adres m.p. Okręgu: Jasna nr 22 m. 20 czynny od godziny »W«. Otrzymanie rozkazu natychmiast kwitować. X”. W związku z tym, iż od godziny 20.00 obowiązywała w Warszawie godzina policyjna rozkaz ten dotarł do adresatów dopiero następnego dnia. Siły polskie W momencie wybuchu powstania warszawskiego główny ciężar walki z Niemcami wzięły na siebie oddziały Armii Krajowej. Do działań powstańczych przystąpiły wówczas: jednostki Okręgu Warszawskiego AK (siedem obwodów i jeden samodzielny rejon) pod dowództwem pułkownika Antoniego Chruściela ps. „Monter”; jednostki dyspozycyjne Komendy Głównej AK – tj. Kedyw KG AK dowodzony przez podpułkownika Jana Mazurkiewicza ps. „Radosław” oraz Pułk „Baszta” dowodzony przez podpułkownika Stanisława Kamińskiego ps. „Daniel”. Generał Jerzy Kirchmayer oceniał, że ogólny stan liczebny jednostek AK w Warszawie wynosił ok. 50 tys. zaprzysiężonych żołnierzy (mężczyzn i kobiet) – z czego ok. 45 281 służyło w jednostkach Okręgu Warszawskiego AK, ok. 2300 w szeregach Kedywu, a 2200 w Pułku „Baszta”. Według tego samego autora w ramach okręgu funkcjonowało 800 plutonów AK (647 pełnych plutonów oraz 153 plutony „szkieletowe”), w tym 198 plutonów Wojskowej Służby Ochrony Powstania. Ponadto po wybuchu powstania do walki włączyli się również członkowie pozostałych organizacji podziemnych: Narodowych Sił Zbrojnych (od 740 do 3500 żołnierzy), komunistycznych Armii Ludowej i Związku Walki Młodych (od 270 do 800 żołnierzy), Korpusu Bezpieczeństwa (ok. 600–700 żołnierzy), Polskiej Armii Ludowej (od 120 do 500 żołnierzy). Zgodnie z porozumieniem zawartym 8 sierpnia 1944 oddziały AL pozostawały podporządkowane pod względem taktycznym dowództwu AK, zachowując jednocześnie samodzielność polityczną i niezależność organizacyjną. Podobny status miały utworzone w połowie września Połączone Siły Zbrojne AL, PAL i KB. Dowództwu AK podporządkowały się również jednostki NSZ-ZJ, nie uznającego zwierzchnictwa rządu w Londynie (ich żołnierze uzyskali legitymacje AK). Niejednokrotnie miały miejsce wypadki, gdy zaskoczeni wybuchem powstania żołnierze NSZ, a także żołnierze innych organizacji, przyłączali się do najbliższych walczących jednostek AK (niekiedy postępowały tak całe pododdziały). Mieszany charakter miało m.in. wywodzące się pierwotnie ze struktur NSZ Zgrupowanie Chrobry II. Z różnorakich przyczyn – przede wszystkim ze względu na drastyczne skrócenie czasu mobilizacji przez dowództwo AK – jedynie część żołnierzy mogła wziąć udział w powstaniu. Z obliczeń autorów opracowania „Polskie Siły Zbrojne w drugiej wojnie światowej” wynika, że 1 sierpnia 1944 zmobilizowanych zostało ok. 36 500 żołnierzy AK – w tym ok. 32 500 w Warszawie oraz ok. 4 tys. na terenach podmiejskich. Z kolei Jerzy Kirchmayer oceniał, że do walki przystąpiło ok. 23 tys. żołnierzy AK oraz ok. 1800 członków pozostałych organizacji podziemnych. Poziom wyszkolenia żołnierzy był nierówny. Największą wartość bojową prezentowały zaprawione w potyczkach z Niemcami oddziały Kedywu oraz inne jednostki dyspozycyjne Okręgu lub KG AK. Pozostali żołnierze nie mieli na ogół świeżego doświadczenia bojowego, większość z nich brała jednak udział w wojnie obronnej 1939. Biorąc pod uwagę straty poniesione przez powstańców w pierwszym dniu walki oraz fakt, iż część jednostek AK uległa wówczas rozwiązaniu lub przeszła do podwarszawskich lasów, Kirchmayer oceniał, że stan bojowy sił polskich przeciętnie w ciągu całego powstania wynosił od 25 tys. do 28 tys. żołnierzy. Z kolei w ocenie pułkownika Adama Borkiewicza przez oddziały polskie przewinęło się w okresie powstania ok. 50 tys. żołnierzy (nie licząc zaprzysiężonych, którzy nie wzięli udziału w walkach). Z tej liczby ok. 10 tys. żołnierzy odpadło już w pierwszych dniach powstania (oddziały z Mokotowa, Ochoty, Pragi i powiatu warszawskiego), natomiast 1300 przybyło do stolicy spoza terenów Okręgu Warszawskiego AK. W trakcie powstania struktura oddziałów powstańczych wielokrotnie ulegała przekształceniu. Już 7 sierpnia 1944, wobec rysującego się rozbicia powstania na kilka odosobnionych ośrodków walki, pułkownik „Monter” podzielił Okręg Warszawski AK na trzy części: Grupę „Północ” dowodzoną przez pułkownika Karola Ziemskiego ps. „Wachnowski”. W szczytowym momencie liczyła ona ok. 17 tys. żołnierzy – z czego 11 tys. walczyło na Starówce, 3 tys. na Żoliborzu, a 3 tys. w Puszczy Kampinoskiej. Grupa uległa rozwiązaniu 4 września 1944, tj. po upadku Starego Miasta; Grupę „Śródmieście” dowodzoną przez pułkownika Franciszka Pfeiffera ps. „Radwan”. W szczytowym momencie liczyła ona ok. 23 tys. żołnierzy – z czego ok. 13 tys. walczyło w Śródmieściu Północnym, 7,6 tys. w Śródmieściu Południowym, a 2,5 tys. na Powiślu; Grupę „Południe” dowodzoną przez podpułkownika Stanisława Kamińskiego ps. „Daniel”. W szczytowym momencie liczyła ona ok. 6 tys. żołnierzy – z czego ok. 5 tys. walczyło na Mokotowie, a ok. 1000 w Lasach Chojnowskich. 20 września 1944 komendant główny AK wydał rozkaz reorganizacji oddziałów powstańczych w stolicy, celem nadania im bardziej regularnego charakteru. Powstał w ten sposób Warszawski Korpus AK (pod dowództwem pułkownika „Montera”), w którego skład weszły trzy dywizje: 8. Dywizja Piechoty AK im. Romualda Traugutta (Żoliborz) pod dowództwem podpułkownika Mieczysława Niedzielskiego ps. „Żywiciel”; 10. Dywizja Piechoty AK im. Macieja Rataja (Mokotów) pod dowództwem podpułkownika Józefa Rokickiego ps. „Karol”; 28. Dywizja Piechoty AK im. Stefana Okrzei (Śródmieście) pod dowództwem pułkownika Franciszka Pfeiffera ps. „Radwan”. Do oddziałów biorących udział w powstaniu należy także zaliczyć jednostki wojsk regularnych, które śpiesząc z pomocą Warszawie, wzięły bezpośredni udział w walkach. Były to: oddziały 1. Armii Wojska Polskiego – w szczególności 8. i 9. pułki z 3. Dywizji Piechoty, 6. pułk z 2. Dywizji Piechoty, kompania rozpoznawcza z 1. Dywizji Piechoty oraz 2. pułk bombowców nocnych „Kraków”; alianckie dywizjony lotnicze wykonujące zrzuty zaopatrzenia nad Warszawą i okolicznymi lasami – w szczególności polska 1586. Eskadra Specjalnego Przeznaczenia, 148. Dywizjon RAF, 178. Dywizjon RAF, 31. Dywizjon SAAF, 34. Dywizjon SAAF oraz 95. Grupa Bombowa USAAF, 100. Grupa Bombowa USAAF, 390. Grupa Bombowa USAAF, 4. Grupa Myśliwska USAAF, 355. Grupa Myśliwska USAAF, 361. Grupa Myśliwska USAAF. Uzbrojenie Najsłabszą stroną powstańców było uzbrojenie. Dysponowali oni bowiem niemal wyłącznie bronią ręczną. Brakowało w szczególności efektywnej broni przeciwpancernej, której rolę pełnić musiały butelki zapalające („koktajle Mołotowa”), granaty przeciwpancerne, lub nieliczne granatniki przeciwpancerne. Co więcej, splot kilku wydarzeń spowodował, że skromne konspiracyjne zapasy broni i amunicji zostały poważnie uszczuplone jeszcze przed wybuchem powstania. W związku z wyłączeniem Warszawy z akcji „Burza” z tamtejszych magazynów wysłano do wschodnich okręgów AK ok. 900 pistoletów maszynowych z amunicją (7 lipca 1944). Dużą ilość broni stracono również wiosną 1944, gdy niemieckie służby bezpieczeństwa wykryły szereg konspiracyjnych magazynów i skrytek. W rezultacie 1 sierpnia 1944 na stanie uzbrojenia Okręgu Warszawskiego AK znajdowało się zaledwie 3846 pistoletów, 2629 karabinów, 657 pistoletów maszynowych, 145 ręcznych karabinów maszynowych, 47 ciężkich karabinów maszynowych, 29 karabinów przeciwpancernych i granatników PIAT, 16 moździerzy i granatników, 2 działka przeciwpancerne, 30 miotaczy ognia, 43 971 granatów ręcznych i 416 granatów przeciwpancernych, ok. 12 tys. butelek zapalających i 1266 kg materiałów wybuchowych. Amunicji wystarczało na 2–3 dni walki. Trzeba przy tym zaznaczyć, że tylko część magazynowanej broni i amunicji dostarczono na czas do oddziałów bojowych. W rezultacie w momencie wybuchu powstania liczba faktycznie uzbrojonych powstańców wahała się między 1500 a 3500 (na ok. 36 500 zmobilizowanych). Oznacza to, że na 25 powstańców przystępujących do walki tylko jeden był uzbrojony. Ze względu na dotkliwe braki w uzbrojeniu pułkownik „Monter” polecił, aby żołnierzy AK, dla których zabrakło broni palnej uzbrajać w siekiery, kilofy, łomy, a następnie przydzielać do grup szturmowych jako siły pomocnicze. Jerzy Braun, członek RJN, twierdził, że na jego uwagę, iż żołnierze AK nie mają wystarczającej ilości broni, aby rozpocząć powstanie, delegat Jankowski miał odpowiedzieć „to sobie zdobędą”. W kolejnych dniach powstańcze zasoby broni i amunicji były uzupełniane dzięki produkcji własnej, alianckim zrzutom oraz ze zdobyczy. Powstańcom, oprócz broni ręcznej, udało się zdobyć także dwa czołgi niemieckie PzKpfw. V Panther, samobieżny niszczyciel czołgów Jagdpanzer 38(t)Hetzer, dwa transportery opancerzone Sd.Kfz. 251, samochód pancerny FAI oraz, najprawdopodobniej, samochód pancerny BAI. Niedostatki uzbrojenia starano się kompensować improwizowanymi konstrukcjami, takimi jak samochód pancerny „Kubuś” (jedyny pojazd pancerny skonstruowany przez ruch oporu w trakcie II wojny światowej), granatniki projektu inż. Łopuskiego, konstruowane z rur kanalizacyjnych, katapulty z resorów samochodowych, wykorzystywane do wyrzucania butelek z benzyną, granaty zaczepne (filipinki), konstruowane z puszek po środkach czyszczących i karbidzie. Materiały wybuchowe odzyskiwano z niewybuchów bomb i pocisków artyleryjskich, produkowano też szedyt. Udział obcokrajowców w walkach po stronie powstańców Do walki warszawiaków z niemieckim okupantem przyłączyło się kilkuset obcokrajowców. Historyk Michał Wójciuk twierdzi, że w powstaniu walczyli przedstawiciele ponad 20 narodowości w liczbie 200–300 osób. Byli wśród nich m.in.: Węgrzy, Słowacy, Gruzini, Francuzi, Belgowie, Holendrzy, Grecy, Brytyjczycy, Włosi, Ormianie, Rosjanie, a także pojedynczy przedstawiciele innych narodów: Azer, Czech, Ukrainiec, Rumun, Australijczyk i Nigeryjczyk. Niektórzy z nich – np. pochodzący z Nigerii czarnoskóry August Agbola O’Brown – mieszkali w Warszawie przed wojną. Kolejnym przykładem są Słowacy, z których wielu pracowało w gazowni na Czerniakowie. W czasie powstania, w porozumieniu z AK, utworzyli oni 535. pluton Słowaków, który m.in. wziął udział w natarciu na Belweder 1 sierpnia 1944. W powstańczych szeregach znaleźli się również niemieccy dezerterzy oraz cudzoziemcy, którzy uciekli z robót przymusowych lub obozów jenieckich. Do powstania przyłączyła się także większość spośród 348 Żydów uwięzionych w obozie przy ul. Gęsiej („Gęsiówka”), którzy zostali uwolnieni przez żołnierzy AK w pierwszych dniach sierpnia. Byli wśród nich obywatele Grecji, Holandii, Niemiec i Węgier. Brali udział w pracach fortyfikacyjnych i pomocniczych (transportowali rannych i broń, gasili pożary). Niektórzy uczestniczyli także w działaniach bojowych. Ponadto w powstaniu udział wzięło również wielu Żydów ukrywających się dotąd na terenie miasta. W gronie tym znaleźli się m.in. członkowie Żydowskiej Organizacji Bojowej, którym udało się przeżyć powstanie w getcie warszawskim (np. Marek Edelman i Icchak Cukierman); uciekinierzy z obozu zagłady w Treblince – Samuel Willenberg i Jechiel Rajchman, a także młodociani bracia Hochmanowie – Zalman („Miki Bandyta”) oraz Perec („Cwaniak”). Według niektórych źródeł liczba Żydów walczących w powstaniu warszawskim mogła osiągnąć 1000. Siły niemieckie Od pierwszych miesięcy okupacji Niemcy opracowywali plany stłumienia ewentualnego polskiego powstania, w których Warszawa – centrum polskiego oporu przeciw nazistowskiemu „nowemu porządkowi” – zajmowała miejsce szczególne. Przygotowania nabrały tempa wiosną 1944, gdy stało się jasne, że polska stolica może wkrótce znaleźć się w bezpośredniej strefie frontowej. Ufortyfikowano wówczas wszystkie obiekty, w których mieściły się niemieckie urzędy, instytucje, czy koszary; zabezpieczono także najważniejsze arterie komunikacyjne w mieście. Trudna sytuacja militarna III Rzeszy sprawiła jednak, że garnizon Warszawy nigdy nie osiągnął planowanej liczebności 36 tys. żołnierzy. 27 lipca 1944 roku Adolf Hitler ogłosił Warszawę twierdzą. Dowództwo nad niemieckim garnizonem powierzył natomiast gen. Reinerowi Stahelowi, który zdobył wcześniej jego zaufanie dowodząc garnizonami Rzymu i Wilna. Jednostkami SS i policji nadal dowodził SS-Oberführer Paul Otto Geibel, SS- und Polizeiführer na dystrykt warszawski, który jednak w razie wybuchu powstania miał przejść pod rozkazy komendanta garnizonu. Tadeusz Sawicki podaje, opierając się na źródłach niemieckich, że w momencie wybuchu powstania garnizon liczył ponad 13 tys. żołnierzy, w tym: 5,6–6 tys. żołnierzy Wehrmachtu, ok. 4,3 tys. członków rozmaitych formacji SS i policji oraz ok. 3 tys. żołnierzy naziemnej obsługi lotnictwa (obsadzających lotniska Okęcie i Bielany). Do tego dolicza również baterie artylerii przeciwlotniczej i oddziały zadymiania mostów, wchodzące w skład stacjonującego w mieście 80. pułku 10. Brygady Artylerii Przeciwlotniczej. Tym samym z jego obliczeń wynika, że Niemcy dysponowali w Warszawie jednostkami o łącznej liczebności ok. 16 tys. żołnierzy. Były one rozproszone po całym mieście, gdzie zabezpieczały najważniejsze obiekty (ok. 179) i arterie komunikacyjne. Niemcy mogli wykorzystać w Warszawie także jednostki, które nie wchodziły w skład stałego garnizonu miasta. W związku ze zbliżaniem się frontu wschodniego polska stolica znalazła się bowiem w strefie operacyjnej niemieckiej 9. Armii (dowódca: generał Nikolaus von Vormann). Przez miasto przemieszczały się nieustannie niemieckie formacje frontowe, co miało istotny wpływ na przebieg pierwszych walk – w szczególności na Pradze. Jeszcze przed wybuchem powstania 3. Dywizja Pancerna SS „Totenkopf” pozostawiła na Pradze batalion grenadierów (362 żołnierzy), a 5. Dywizja Pancerna SS „Wiking” – kompanię ciężkich czołgów w rejonie ul. Rakowieckiej na Mokotowie. Na Woli znalazły się natomiast elementy Dywizji Pancerno-Spadochronowej „Hermann Göring” (ok. 1000 żołnierzy i 20 czołgów). Z kolei w pierwszych dniach sierpnia w walkach na terenie miasta uczestniczyły frontowe oddziały Wehrmachtu, usiłujące wywalczyć sobie wolne przejście warszawskimi arteriami komunikacyjnymi (4. pułk grenadierów wschodniopruskich, elementy 19. Dywizji Pancernej oraz pododdziały Dywizji Pancerno-Spadochronowej „Hermann Göring”). Andrzej L. Sowa, powołując się na niemieckie materiały archiwalne, podaje, że 3 sierpnia siły niemieckie w lewobrzeżnej Warszawie liczyły 12 060 żołnierzy i policjantów, z czego komendzie Wehrmachtu w Warszawie podlegało 5,5 tys. żołnierzy, dowódcy SS i policji – 4,9 tys. policjantów i esesmanów, podczas gdy formacje lotnicze i artylerii przeciwlotniczej liczyły 1900 ludzi, a jednostki 9 Armii – 960 żołnierzy. Po wybuchu powstania Niemcy przystąpili do organizowania odsieczy dla garnizonu Warszawy. W skład „sił odsieczy” weszły te oddziały, których skierowanie do Warszawy było możliwe w obliczu sytuacji panującej aktualnie na froncie wschodnim. W tym kontekście należy wymienić przede wszystkim: improwizowaną grupę policyjną z Kraju Warty, dowodzoną przez SS-Gruppenführera Heinza Reinefartha (dwie i pół kompanii zmotoryzowanej policji, kompania zmotoryzowanej żandarmerii, kompania SS „Röntgen”, batalion podchorążych z V oficerskiej szkoły piechoty); Pułk Specjalny SS „Dirlewanger” dowodzony przez SS-Oberführera Oskara Dirlewangera. Jednostka ta specjalizowała się dotąd w prowadzeniu brutalnych akcji pacyfikacyjnych na tyłach frontu wschodniego. Większość jego żołnierzy stanowili niemieccy kryminaliści powyciągani z więzień i obozów koncentracyjnych, którym obiecano ułaskawienie w zamian za walkę dla III Rzeszy; Brygadę Szturmową SS RONA (Rosyjska Wyzwoleńcza Armia Ludowa) dowodzoną przez SS-Brigadeführera Bronisława Kaminskiego. Była to formacja kolaboracyjna złożona w większości z Rosjan i Białorusinów. Po wybuchu powstania spośród żołnierzy brygady sformowano pułk szturmowy pod dowództwem majora Iwana Frołowa (złożony z ok. 1700 nieżonatych mężczyzn); 608. pułk ochronny dowodzony przez pułkownika Willi Schmidta; dwa bataliony azerbejdżańskie (batalion „Bergman” i I batalion 111. pułku). Zadanie stłumienia powstania otrzymał SS-Obergrupenführer Erich von dem Bach-Zelewski – dotychczas odpowiedzialny za walkę z partyzantką w okupowanej Europie (Chef der Bandenbekämpfungsverbände). Przybył on do miasta 5 sierpnia 1944 w godzinach popołudniowych, obejmując dowodzenie „siłami odsieczy”. 14 sierpnia 1944 Hitler mianował von dem Bacha na stanowisko „generała dowodzącego w obszarze Warszawy” i podporządkował mu wszystkie – działające dotąd stosunkowo niezależnie – jednostki Wehrmachtu, SS i policji niemieckiej na terenie miasta. Powstała w ten sposób tzw. Grupa Korpuśna von dem Bacha (niem. Korpsgruppe von dem Bach), która w ciągu niespełna dwóch tygodni osiągnęła liczebność 25 tys. żołnierzy. Od połowy sierpnia 1944 Korpsgruppe von dem Bach pozostawała podzielona na dwie grupy bojowe (kampfgruppe): Grupę Bojową „Reinefarth”, działającą w północnej części Warszawy (do Al. Jerozolimskich włącznie); Grupę Bojową „Rohr”, walczącą w południowej części miasta. Od zachodu Warszawę otoczono kordonem posterunków, które miały uniemożliwić ucieczkę ludności cywilnej oraz przenikanie do miasta oddziałów partyzanckich z pobliskich lasów. Po zajęciu Pragi przez Armię Czerwoną (14 września) Warszawa znalazła się bezpośrednio w strefie frontowej. Z tego powodu niemieckie dowództwo skierowało do miasta XXXXVI Korpus Pancerny dowodzony przez generała Smilo von Lüttwitza, którego zadaniem było zabezpieczenie lewego brzegu Wisły przed ewentualnym desantem przeprowadzonym przez żołnierzy Armii Czerwonej (19 września). Jednostki XXXXVI Korpusu wsparły również Grupę Korpuśną Bacha w walce z powstańcami. Między innymi oddziały 25. Dywizji Pancernej uczestniczyły w walkach na Marymoncie (14–16 sierpnia), a przerzucona w następnych dniach na jej miejsce 19. Dywizja Pancerna przeprowadziła ostateczny szturm na Żoliborz (29–30 września). Formacje piechoty wchodzące w skład Korpsgruppe von dem Bach pochodziły zazwyczaj ze struktur SS i policji, podczas gdy z zasobów Wehrmachtu kierowano do walki z powstaniem zazwyczaj jednostki wyposażone w broń ciężką (artyleria, czołgi i pojazdy pancerne) lub oddziały specjalne (np. saperzy szturmowi). Wraz z upływem czasu w Grupie Korpuśnej von dem Bacha jednostki Wehrmachtu zaczęły jednak przeważać liczebnie nad jednostkami SS i policji. Oddziały niemieckie były bogato wyposażone w nowoczesne rodzaje broni. Na ich stanie uzbrojenia znajdowały się np. sześciolufowe moździerze rakietowe kal. 300 mm i 380 mm, kompania dział samobieżnych „Grille” kal. 150 mm (na podwoziach czołgu Pzkfw-38), moździerz kolejowy „Siegfried” kal. 380 mm oraz ciężki moździerz oblężniczy „Karl” kal. 600 mm. Szczególnym rodzajem broni stosowanej przez Niemców w Warszawie były też zdalnie kierowane gąsienicowe miny samobieżne „Goliath”, system „Tajfun” (gazowy materiał wybuchowy na bazie pyłu węglowego lub mieszanki tlenku węgla i etylenu, nazywany również substancją A, który we właściwych proporcjach mieszano z tlenem, a pózniej detonowano) oraz przenoszące 500 kilogramów trotylu samobieżne nosiciele ładunków wybuchowych Sd.Kfz.301 Borgward B IV. Działania Korpsgruppe von dem Bach wspierała artyleria 9. Armii – w szczytowym momencie aż 188 dział. Wsparcie lotnicze zapewniały samoloty niemieckiej 6. Floty Powietrznej (Luftflotte 6), dowodzonej przez feldmarszałka Roberta von Greima, bombardujące codziennie Warszawę. Łącznie z siłami garnizonu miasta oraz jednostkami frontowymi przechodzącymi przez Warszawę, Niemcy użyli do walki z powstańcami – w różnych odstępach czasu – ogółem ok. 50 tys. żołnierzy, dowodzonych przez czternastu dowódców w randze generała. Charakterystyczną cechą sił niemieckich tłumiących powstanie był liczny udział w walce jednostek kolaboracyjnych złożonych z byłych obywateli ZSRR. Mieszkańcy Warszawy określali ich gremialnie mianem „Ukraińców” lub „Kałmuków” i te określenia pojawiają się najczęściej w przekazie wspomnieniowym. Wynikało to w dużej mierze z wrażenia, jakie wywołały w całej Polsce informacje o zbrodniach dokonywanych na Kresach przez ukraińskich nacjonalistów. W rzeczywistości tylko jedna zwarta jednostka ukraińska walczyła w Warszawie latem 1944. Był to Ukraiński Legion Samoobrony (dowódca: pułkownik Petro Diaczenko), który od 15 do 23 września 1944 brał udział w walkach na przyczółku czerniakowskim, a następnie jako 31. Schutzmannschafts-Bataillon der SD uczestniczył w działaniach przeciwko zgrupowaniu Armii Krajowej w Puszczy Kampinoskiej (27–30 września). Wbrew powszechnemu po zakończeniu wojny mniemaniu (wpływ sowieckiej propagandy) w tłumieniu powstania udziału nie brały także oddziały Rosyjskiej Armii Wyzwoleńczej (ROA) pod dowództwem generała Andrieja Własowa, gdyż w tym okresie owa formacja jeszcze nie istniała (niektóre spośród wschodnich formacji kolaboracyjnych uczestniczących w tłumieniu powstania zostały jednak wcielone do Armii Własowa po jej oficjalnym utworzeniu – np. byli żołnierze brygady RONA zostali wcieleni do 1. Dywizji ROA). W kordonie otaczającym Warszawę znalazły się także jednostki węgierskiego II Korpusu Rezerwowego, które zostały jednak wycofane, gdy Niemcy zorientowali się, że Węgrzy jawnie sympatyzują z Polakami. Przebieg powstania Powstanie warszawskie zostało rozpoczęte zbrojnym wystąpieniem oddziałów Armii Krajowej 1 sierpnia 1944 o godz. 17.00 (tzw. Godzina „W”). Walki zbrojne zakończyły się natomiast 2 października 1944 w godzinach wieczornych. Pułkownik Adam Borkiewicz zaproponował następującą periodyzację powstania: ogólne natarcie powstańcze dla opanowania Warszawy (1–4 sierpnia), okres powstańczej obrony zaczepnej (5 sierpnia – 2 września), walka o przetrwanie (3 września – 2 października). Generał Jerzy Kirchmayer podzielił natomiast powstanie na dwa okresy: okres polskiego natarcia (1–4 sierpnia) oraz okres polskiej obrony (5 sierpnia – 2 października). Plan powstania został opracowany przez komendanta Okręgu Warszawskiego AK, pułkownika Antoniego Chruściela „Montera”. Przyjęto w nim założenie, że oddziały polskie będą w stanie prowadzić działania zaczepne przez 2–3 dni, a w razie niekorzystnego obrotu spraw będą mogły wytrwać w obronie maksymalnie przez 14 dni (przy założeniu, że możliwe będzie uzyskanie broni ze zdobyczy i zrzutów). W rzeczywistości walki trwały 63 dni. Godzina „W” 1 sierpnia o godz. 17.00 jednostki Okręgu Warszawskiego AK oraz oddziały dyspozycyjne KG AK zaatakowały niemieckie obiekty we wszystkich dzielnicach okupowanej Warszawy. Położenie wyjściowe powstańców było niezwykle trudne. Daleko idące zmiany wprowadzone z inicjatywy płk. „Montera” do uprzednio wypracowanych planów powstania, tj. ustalenie godziny rozpoczęcia walki na 17:00 i skrócenie czasu pogotowia z 48 do 24 godzin (a w praktyce z powodu obowiązującej godziny policyjnej nawet do kilku godzin), spowodowały, że przeprowadzana w ostatniej chwili mobilizacja przebiegała w atmosferze chaosu i gorączkowości. Zaledwie 40% magazynowanej broni zdołano dostarczyć na czas do miejsc koncentracji. Zmienne, a niekiedy sprzeczne rozkazy dowództwa, a zwłaszcza ujawnione podczas mobilizacji drastyczne niedobory broni i amunicji, wywołały niepewność i nerwowość w szeregach stołecznych oddziałów AK, w niektórych wypadkach prowadząc do osłabienia ich zapału bojowego. Wielu żołnierzy nie zgłosiło się lub nie zdążyło dotrzeć na czas na miejsca zbiórki. Miały także miejsce wypadki, gdy wobec braku broni niektóre pododdziały rozchodziły się do domów, gdyż żołnierze argumentowali, iż „z gołymi rękami nie pójdą na karabiny maszynowe”. W Śródmieściu, gdzie stawiennictwo było stosunkowo najwyższe, do oddziałów dotarło nieco ponad 60% żołnierzy. W dzielnicach peryferyjnych (m.in. na Woli i Pradze) stawiło się zaledwie ok. 40% żołnierzy. W rezultacie 1 sierpnia do walki stanęło zaledwie od 1500 do 3500 uzbrojonych żołnierzy AK, nie licząc kilkunastu tysięcy nieuzbrojonych powstańców, stanowiących siłą rzeczy rezerwę kadrową. Do oddziałów dotarło więc około 50% żołnierzy, dysponujących według szacunków około 30% zmagazynowanej przez AK broni. Dla porównania, w czasie mobilizacji z 27 lipca stawiło się niemal 80% żołnierzy. Powstańcy nadmiernie rozproszyli swoje siły, atakując zbyt wiele celów jednocześnie. Ponadto podjęta w ostatniej chwili decyzja o zmianie siedziby KG AK spowodowała, że rozdzieleniu uległo podległe jej najsilniejsze zgrupowanie AK (Kedyw wraz z Komendą przeszedł na Wolę, podczas gdy pułk „Baszta” pozostał na Mokotowie). Nie udało się także uzyskać efektu zaskoczenia, gdyż niemieckie dowództwo, zaalarmowane meldunkami konfidentów, już o godz. 16.30 zarządziło alarm dla garnizonu warszawskiego i wszystkich Niemców pozostających w Warszawie. W rezultacie polskie natarcie 1 sierpnia 1944 zakończyło się „wyraźnym i dużym niepowodzeniem”. Z ważniejszych obiektów udało się opanować jedynie: gmach „Prudentialu” przy pl. Napoleona (najwyższy budynek w Warszawie), elektrownię na Powiślu, wielkie magazyny żywności i mundurów na Stawkach, gmach sądów na Lesznie, budynek Ratusza przy pl. Teatralnym, areszt śledczy przy ul. Daniłowiczowskiej, gmach Wojskowego Instytutu Geograficznego przy Al. Jerozolimskich, siedzibę MZK przy ul. Świętokrzyskiej, Poselstwo Czechosłowackie przy ul. Koszykowej, kilka zamienionych na koszary szkół oraz budynek Dyrekcji Kolejowej na Pradze. O wiele dłuższa była lista obiektów, których szturm zakończył się niepowodzeniem. W szczególności powstańcom nie udało się zdobyć lotniska na Okęciu, żadnego z mostów, jak również żadnego z warszawskich dworców kolejowych. Niepowodzeniem zakończyły się natarcia na: siedzibę Gestapo w al. Szucha, Pałac Brühla (siedziba gubernatora Fischera), Pałac Saski (kwatera generała Stahela), Cytadelę, kompleks budynków Sejmu, Pocztę Główną, kompleks budynków Uniwersytetu Warszawskiego, Komendę Policji przy Krakowskim Przedmieściu, centralę telefoniczną przy ul. Zielnej 39 („Dużą PAST-ę”), centralę telefoniczną przy ul. Piusa XI 19 („Małą PAST-ę”), koszary SS przy ul. Rakowieckiej, koszary artylerii przeciwlotniczej przy ul. Puławskiej, tor wyścigów konnych na Służewcu i Dom Akademicki przy pl. Narutowicza. W niemieckich rękach pozostały także: więzienie mokotowskie, Pawiak wraz z obozem KL Warschau, Instytut Chemiczny na Żoliborzu, gmach CIWF na Bielanach oraz szturmowane przez Polaków forty („Traugutta”, „Bema”, „Legionów”, „Mokotów”). W walce zginęło lub odniosło rany blisko 2 tys. żołnierzy AK, utracono również dużo broni. Niektóre polskie oddziały uległy całkowitemu lub częściowemu rozbiciu (m.in. VIII samodzielny rejon Okęcie, jednostki Obwodu III „Wola” i Obwodu VI „Praga”). Po załamaniu natarcia główne siły Obwodu II „Żoliborz” odeszły do Puszczy Kampinoskiej, a Obwodu III „Ochota” – do Lasów Chojnowskich. Do Lasu Kabackiego przeszło również wiele jednostek z Mokotowa (łącznie miasto opuściło blisko 5000 żołnierzy AK). Straty niemieckiego garnizonu wyniosły ok. 500 zabitych, rannych i wziętych do niewoli. Niepowodzeniem zakończyło się także wystąpienie Obwodu VII „Obroża” (noc z 1 na 2 sierpnia), którego jednostki nie zdołały zdobyć m.in. radiostacji w Raszynie ani lotniska na Bielanach. Żołnierzom AK udało się jedynie opanować przejściowo elektrownię w Pruszkowie. Tego dnia największe zdobycze terytorialne udało się uzyskać powstańcom w Śródmieściu, na Starym Mieście oraz we wschodniej części Woli. Obszar ten pozostawał jednak odseparowany od pozostałych dzielnic. W dodatku tylko na Starówce udało się uzyskać większą przestrzeń wolną od nieprzyjaciela. W Śródmieściu Niemcy nadal kontrolowali najważniejsze arterie komunikacyjne (Al. Ujazdowskie, Nowy Świat, Krakowskie Przedmieście i Al. Jerozolimskie), jak również szereg kluczowych obiektów wewnątrz dzielnicy, co znacznie utrudniało komunikację pomiędzy poszczególnymi rejonami. Dla przykładu kontakt Starego Miasta ze Śródmieściem mógł się odbywać tylko poprzez Wolę, Górny Czerniaków był połączony ze Śródmieściem tylko „wąskim gardłem” wzdłuż ul. Książęcej, a komunikacja pomiędzy Śródmieściem Północnym a Południowym odbywała się wyłącznie poprzez wąski odcinek Al. Jerozolimskich. Jeszcze gorzej wyglądała sytuacja w pozostałych dzielnicach. Na Ochocie, po odejściu głównych sił obwodu do Lasów Chojnowskich, pozostały tylko niewielkie oddziałki AK w rejonie ulic Wawelskiej („Reduta Wawelska”) i Kaliskiej („Reduta Kaliska”). Po równoczesnym odwrocie Polaków i Niemców swoistą „ziemią niczyją” stał się Żoliborz. Na Mokotowie kilka kompanii pułku „Baszta” obsadziło bloki mieszkalne w czworoboku ulic: Odyńca – Goszczyńskiego – Puławskiej – al. Niepodległości. Polskie działania zaczepne w dniach 2–4 sierpnia Na skutek porażki poniesionej 1 sierpnia siły powstańcze znalazły się w skrajnie niekorzystnym położeniu. W tej trudnej sytuacji na korzyść strony polskiej nadal przemawiały jednak dwa czynniki. Pierwszym z nich była stosunkowo bierna postawa niemieckiego garnizonu, który nie odważył się podjąć zdecydowanego kontrnatarcia przeciw słabym siłom powstańczym. Drugim natomiast był ogromny entuzjazm, z jakim mieszkańcy stolicy przyjęli wybuch powstania. Już w nocy z 1 na 2 sierpnia opanowane przez powstańców dzielnice pokryła gęsta sieć barykad. Zapał i inicjatywa ludności udzieliły się wojsku i pomogły przełamać kryzys, w jakim znalazło się powstanie. W następnych dniach oddziały AK stoczyły szereg zwycięskich potyczek, które przyniosły nowe zdobycze terytorialne oraz pozwoliły okrzepnąć powstańczej obronie. W dniach 2–3 sierpnia opanowano gmach Polskiej Wytwórni Papierów Wartościowych, Bank Polski przy ul. Bielańskiej oraz Pałac Blanka, dzięki czemu obrona Starego Miasta została oparta na mocnych filarach. W tym samym czasie w Śródmieściu zdobyto gmach Poczty Głównej, silnie broniony posterunek niemieckiej policji w kamienicy Partowicza przy ul. Żelaznej róg Chłodnej (Nordwache) oraz zabudowania Politechniki. Szczególne znaczenie miało jednak zdobycie przez batalion „Chrobry II” Dworca Pocztowego przy Al. Jerozolimskich. Sukces ten pozwolił powstańcom zablokować jedną z kluczowych arterii komunikacyjnych miasta. W dniach 3–4 sierpnia na trasie tej toczyły się zaciekłe walki, w trakcie których strona niemiecka użyła broni pancernej. 3 sierpnia do Warszawy powróciły oddziały pułkownika „Żywiciela”, które obsadziły centralną część Żoliborza. Dzień wcześniej na Mokotowie zdobyto szkołę przy ul. Woronicza 8, która stanowiła odtąd jeden z kluczowych polskich bastionów w tej dzielnicy. Na Woli już od 2 sierpnia powstańcze oddziały były natomiast uwikłane w zaciekłe walki obronne przeciwko niemieckim jednostkom pancernym, które próbowały wywalczyć sobie przejście wzdłuż trasy Wolska – Chłodna – Elektoralna – Senatorska – most Kierbedzia. Na Pradze już 3 sierpnia powstanie w zasadzie wygasło. 4 sierpnia, ze względu na ograniczone zapasy amunicji, pułkownik „Monter” nakazał oddziałom AK ograniczenie działań zaczepnych w związku z wyczerpywaniem się zapasów amunicji. Polskie oddziały miały zrezygnować ze zdobywania pierwotnych celów natarcia na rzecz działań istotnych dla przebiegu całego powstania. 5 sierpnia, a więc już po przejęciu inicjatywy przez Niemców, batalion AK „Zośka” zdołał jeszcze zdobyć obóz KL Warschau przy ul. Gęsiej, gdzie uwolniono 348 Żydów. 4 sierpnia uznawany jest w historiografii za dzień końca ofensywy powstańczej. W czasie czterodniowych walk powstańcy zdołali opanować większą część Śródmieścia, zwarte obszary Woli i Żoliborza, a także mniejsze enklawy na terenie Ochoty i Mokotowa. Sukcesy te były możliwe dzięki biernej postawie sił niemieckich, które skoncentrowały się na prowadzeniu działań obronnych. Upadek Woli i Ochoty Pierwszą reakcją Hitlera na wieść o wybuchu powstania było wydanie rozkazu rozpoczęcia dywanowych nalotów na polską stolicę. Niemiecka Luftwaffe miała „przez masowe użycie wszystkich samolotów frontu środkowego, włącznie z samolotami komunikacyjnymi, zrównać Warszawę z ziemią i przez to zdusić ognisko powstania”. Szybko okazało się jednak, że wykonanie rozkazu jest nierealne. W mieście zostało bowiem odciętych szereg niemieckich urzędów oraz jednostek wojskowych i policyjnych, których ewakuacja była chwilowo niemożliwa. W tej sytuacji zadanie zorganizowania odsieczy dla garnizonu warszawskiego Hitler powierzył Reichsführerowi-SS Heinrichowi Himmlerowi oraz szefowi sztabu generalnego Naczelnego Dowództwa Wojsk Lądowych (OKH), generałowi Heinzowi Guderianowi. O ile wybuch powstania nie zaskoczył Niemców na poziomie taktycznym, o tyle stanowił zaskoczenie w skali operacyjnej. Zbiegł się też z ogólnym kryzysem na środkowym odcinku frontu wschodniego. W tej sytuacji do zwalczania powstania skierowano znajdujące się pod ręką oddziały, stanowiące zbieraninę różnych jednostek policyjnych, szkolnych i pomocniczych, natomiast pełnowartościowe związki taktyczne były rzucane przeciwko Armii Czerwonej. W skład „sił odsieczy” weszły m.in.: naprędce zorganizowana grupa policyjna z Kraju Warty, dowodzona przez SS-Gruppenführera Heinza Reinefartha; pułk SS „Dirlewanger”, złożony z niemieckich kryminalistów powyciąganych z więzień i obozów koncentracyjnych; kolaboracyjna brygada SS RONA; 608. pułk ochronny, a także dwa bataliony azerbejdżańskie (batalion „Bergman” i I batalion 111. pułku). Jednostki „sił odsieczy” pojawiły się w Warszawie w okolicach 4 sierpnia. Pułk Dirlewangera wraz z grupą policyjna Reinefartha i oddziałami azerbejdżańskimi zostały skierowane na Wolę. Powierzono im zadanie uwolnienia gubernatora Fischera i generała Stahela (odciętych w „dzielnicy rządowej” w okolicach pl. Piłsudskiego) oraz odblokowania trasy Wolska – Chłodna – Elektoralna – Senatorska – most Kierbedzia. Brygada RONA miała natomiast uderzać na Ochotę, aby postępując wzdłuż trasy Grójecka – Al. Jerozolimskie odblokować dojście do mostu Poniatowskiego. 5 sierpnia od wczesnych godzin porannych oddziały Reinefartha i Dirlewangera szturmowały polskie barykady na ulicach Wolskiej i Górczewskiej, masowo mordując przy tym cywilną ludność dzielnicy. Niemieckie postępy były jednak początkowo dość nieznaczne. Niemieckie dowództwo podkreślało w meldunkach, iż Polacy walczą „zaciekle i z determinacją” oraz „nie daje się stwierdzić spadku siły oporu”. 6 sierpnia jeden z batalionów Dirlewangera przedarł się do Ogrodu Saskiego, gdzie nawiązał kontakt z niemieckimi obrońcami „dzielnicy rządowej”. Dopiero następnego dnia Niemcom udało się jednak zabezpieczyć arterię wolską aż po pl. Bankowy. O całkowitym odblokowaniu trasy Wolska – Chłodna – Ogród Saski – most Kierbedzia można było mówić dopiero od 17 sierpnia. 6 sierpnia Komenda Główna AK, stacjonująca od początku powstania w fabryce mebli Kamlera przy ul. Dzielnej 72, przeniosła się do gmachu szkoły przy ul. Barokowej na Starym Mieście (a stamtąd, 13 sierpnia, do pałacu Raczyńskich). Ostatnim epizodem bitwy o Wolę były kilkudniowe zacięte walki o cmentarze na Powązkach i rejon ul. Okopowej, gdzie broniły się główne siły Kedywu (8–11 sierpnia). Dowodzący nimi podpułkownik „Radosław” zwlekał przez pewien czas z opuszczeniem tej pozycji, gdyż liczył, iż uzyska zgodę dowództwa AK na ewakuowanie swoich oddziałów do pobliskiej Puszczy Kampinoskiej – i tym samym ocalenie doborowej młodzieży harcerskiej służącej w szeregach Kedywu. Ostatecznie KG AK nie wyraziła jednak zgody na ewakuację, a atakowane z trzech stron oddziały „Radosława” były zmuszone wycofać się przez ruiny getta w rejon magazynów na Stawkach. Obrona Woli kosztowała Kedyw utratę blisko 50% pierwotnego stanu osobowego. Ochota była broniona przez zaledwie ok. 300 żołnierzy AK, którzy utrzymywali pozycje w rejonie ulic Kaliskiej i Wawelskiej. Już pierwsze walki pokazały jednak, że szturmująca tę dzielnicę brygada RONA ma minimalną wartość bojową, a jej żołnierze są zainteresowani wyłącznie gwałtami, rabunkiem i alkoholem. W rezultacie mimo ogromnej przewagi liczebnej i technicznej RONA niemal na tydzień utknęła na Ochocie. Dopiero w nocy z 10 na 11 sierpnia załoga „Reduty Kaliskiej” wycofała się do Lasów Chojnowskich. Następnego dnia padła również „Reduta Wawelska”. 12 sierpnia RONA zdołała dotrzeć w rejon pl. Starynkiewicza, gdzie zajęła Szpital Dzieciątka Jezus oraz gmach Wojskowego Instytutu Geograficznego. Tam oddziały Kaminskiego ostatecznie utknęły, a arteria komunikacyjna wiodąca przez Al. Jerozolimskie do mostu Poniatowskiego pozostawała zablokowana przez Polaków do ostatnich dni powstania. Obrona Starego Miasta Po upadku Woli i Ochoty obszar kontrolowany przez oddziały Armii Krajowej skurczył się do kilku wzajemnie izolowanych dzielnic – Żoliborza, Starego Miasta, Śródmieścia z Powiślem oraz Mokotowa. Niemcy skierowali teraz główną siłę swojego natarcia na warszawską Starówkę. Ich celem było wywalczenie szerokiego dostępu do Wisły – zwłaszcza na odcinku wiodącym od mostu średnicowego do mostu Kierbedzia – co pozwoliłoby trwale zabezpieczyć tyły niemieckich wojsk stacjonujących na prawym brzegu rzeki. Stare Miasto stało się w ten sposób polem „boju walnego”, kluczowego dla dalszych losów powstania. Pułkownik „Monter” podzielił Okręg Warszawski AK na trzy ośrodki walki: „Śródmieście”, „Południe”, „Północ” (5 sierpnia). Za obronę Starówki odpowiadać miała Grupa „Północ”, dowodzona przez pułkownika Karola Ziemskiego ps. „Wachnowski” (podlegały mu także jednostki AK z Żoliborza i Puszczy Kampinoskiej). W momencie utworzenia liczyła ona ok. 9 tys. żołnierzy, z czego ok. 7,2 tys. pozostawało na Starym Mieście. „Wachnowski” zamierzał prowadzić aktywną obronę dzielnicy, dążąc jednocześnie do uzyskania połączenia z Żoliborzem i Puszczą Kampinoską. Bitwa o Stare Miasto rozpoczęła się zasadniczo już 7 sierpnia. Od tego dnia pułk Dirlewangera przypuszczał bowiem szturmy na polskie pozycje w rejonie pl. Bankowego, pl. Teatralnego i pl. Zamkowego. Początkowo postępy niemieckiego natarcia były dość nieznaczne. Do 12 sierpnia Niemcom udało się opanować jedynie ruiny Zamku Królewskiego, a dopiero dwa dni później zdołali po zaciętych walkach przejąć kontrolę nad okolicami pl. Bankowego. Po zakończeniu boju o wolskie cmentarze Niemcy rozpoczęli również natarcie na Muranów, którego broniły oddziały Kedywu i Zgrupowania „Leśnik”. Szczególnie zaciekłe walki toczyły się zwłaszcza w rejonie magazynów na Stawkach. Po dziesięciu dniach walki siły obrońców Starówki stopniały do ok. 5 tys. żołnierzy. 18 sierpnia von dem Bach zaproponował powstańcom kapitulację, lecz jego propozycja została pozostawiona bez odpowiedzi. Następnego dnia niemiecka Grupa Bojowa „Reinefarth” rozpoczęła generalny szturm na Starówkę. Ponaddwutygodniowa bitwa o Stare Miasto miała okazać się jednym z najzaciętszych i najdramatyczniejszych bojów powstania. Walki toczone były bowiem o każdy dom i każdą barykadę. Doskonale wyposażone niemieckie oddziały szturmowe, dysponujące silnym wsparciem artyleryjskim i lotniczym, przez długi czas nie były w stanie złamać oporu powstańców. 21 sierpnia niemieckie dowództwo było zmuszone przyznać, że: „Polscy bandyci w Warszawie walczą fanatycznie i zaciekle. Uzyskane przez własne oddziały rezultaty po trzytygodniowej walce są nikłe, mimo wsparcia licznych najnowocześniejszych rodzajów broni”. Z kolei tydzień później meldowano, że własne oddziały są „bardzo zmęczone i zużyte”, podczas gdy Polacy „walczyli zaciekle i wytrwale, a ich opór nasilał się”. SS-Obergrupenführer von dem Bach oceniał, że podczas walk o Stare Miasto z niemieckich szeregów ubywało 150 żołnierzy dziennie. Ciężkie straty zmusiły w końcu Niemców do zmiany taktyki. Zamiast prowadzić natarcia szerokim frontem, zaczęli oni koncentrować się na systematycznym, stopniowym opanowywaniu poszczególnych punktów oporu. Wobec technicznej i ogniowej przewagi wroga powstańcy nie byli jednak w stanie zatrzymać niemieckiego natarcia. O ile wielodniowe szturmy nie przebiły nigdzie polskiej obrony, o tyle systematycznie spychały powstańców do wnętrza Starówki. 20 sierpnia Niemcy zdobyli Pałac Mostowskich. W nocy z 20 na 21 sierpnia żołnierze zgrupowania „Leśnik” musieli ostatecznie opuścić Muranów. 22 sierpnia powstańcy utracili Arsenał, a dwa dni później – część ruin szpitala Jana Bożego. 28 sierpnia, po wielu dniach zaciętych walk, Niemcy zdobyli ostatecznie jeden z kluczowych zworników polskiej obrony – gmach PWPW. Tego samego dnia, po równie długotrwałych i zaciętych bojach, powstańcy stracili także ruiny Katedry wraz z sąsiednim kościołem oo. jezuitów. Siły obrońców stopniały w tym czasie do ok. 2 tys. żołnierzy (niektóre plutony liczyły zaledwie kilkunastu żołnierzy). Wojsko znajdowało się na skraju wytrzymałości fizycznej; brakowało amunicji, żywności i lekarstw dla tysięcy rannych. W jeszcze bardziej tragicznej sytuacji znajdowała się ludność cywilna – cierpiąca głód i pragnienie, wegetująca w piwnicach, ginąca tysiącami od niemieckich nalotów i ostrzału artyleryjskiego. Zawiodły nadzieje na pomoc z zewnątrz. Z powodu wzajemnych niesnasek i niezdecydowania dowódców AK z Puszczy Kampinoskiej nie udało się zorganizować natarcia na tyły Grupy Bojowej „Reinefarth” w rejonie Powązek. Nie udało się również uzyskać połączenia z Żoliborzem, gdyż dwa powstańcze szturmy na Dworzec Gdański zakończyły się klęską i utratą blisko 500 żołnierzy. W tej sytuacji pułkownik „Wachnowski” postanowił podjąć próbę przebicia się przez niemieckie pozycje w kierunku Śródmieścia. Planowano, że w nocy z 30 na 31 sierpnia powstańcze oddziały ze Śródmieścia i Starego Miasta przeprowadzą koncentryczne, dwustronne uderzenie w rejonie pl. Bankowego i Hal Mirowskich, a przez wybity w ten sposób korytarz ewakuowane zostaną oddziały staromiejskie oraz – o ile będzie to możliwe – ranni i cywile. Źle skoordynowane natarcie zakończyło się jednak klęską i ciężkimi stratami. Nieudana próba przebicia poważnie nadszarpnęła zwartość organizacyjną całej obrony staromiejskiej. Na skutek poniesionej klęski, ciężkich strat i wyczerpania się amunicji, wojsko powstańcze ogarnęła apatia, a część powstańców porzuciło stanowiska i broń i rozeszła się lub wtopiła w szeregi ludności cywilnej. Tylko postawie dowódców i żołnierzy oraz niezdecydowaniu Niemców można było zawdzięczać, że jej rezultatem nie stało się całkowite rozbicie Grupy „Północ”. 1 września Niemcy przeprowadzili jeszcze jeden zmasowany szturm na Starówkę. Udało im się wówczas zdobyć większość Nowego Miasta oraz – przejściowo – Rynek Starego Miasta. Powstańcy ostatkiem sił zdołali jednak utrzymać najważniejsze pozycje, w tym wejścia do kanałów. Było to osiągnięcie szczególnie istotne ze względu na fakt, iż tego samego dnia obrońcy Starówki rozpoczęli ewakuację kanałami. Była ona prowadzona do godzin porannych 2 września. Do Śródmieścia wycofało się wówczas ok. 4,5 tys. żołnierzy AK, podczas gdy kolejnych 800 powstańców (w tym wielu z AL) przeszło na Żoliborz. Na Starówce pozostało ok. 2,5 tys. ciężko rannych powstańców oraz ok. 35 tys. osób cywilnych (w tym 5 tys. rannych). Po zajęciu dzielnicy Niemcy wymordowali większość rannych, a cywilów wśród mordów i gwałtów wypędzili z miasta. Walki w pozostałych dzielnicach (4 sierpnia – 2 września) Do 11 sierpnia – tj. dopóki broniły się Wola i Ochota – Śródmieście nie odczuwało bezpośrednio naporu nieprzyjaciela. Mimo iż znajdowały się tam główne siły Okręgu Warszawskiego AK, liczące ok. 17 tys. żołnierzy (stan na 4 sierpnia), pułkownik „Monter” przez dłuższy czas nie był skłonny podejmować działań zaczepnych. W pierwszej połowie sierpnia oddziały śródmiejskie koncentrowały się na umacnianiu swych pozycji i budowie zaplecza logistycznego. Dopiero wieczorem 13 sierpnia jednostki AK uderzyły na Hale Mirowskie, zamierzając przebić się tamtędy do odciętej Starówki. Atak zakończył się jednak niepowodzeniem, co skłoniło „Montera” do rezygnacji z kolejnych natarć na flankę szturmujących Stare Miasto głównych sił von dem Bacha. Zamiast tego opracował on koncepcję tzw. manewru od południa. W jej myśl priorytetowym celem powstańców miało stać się rozbicie niemieckich sił broniących „dzielnicy policyjnej” w Śródmieściu Południowym. Udałoby się w ten sposób uzyskać naziemne połączenie pomiędzy powstańczymi pozycjami w Śródmieściu i na Mokotowie, po czym warszawskie jednostki AK, wzmocnione przez oddziały partyzanckie z Lasów Chojnowskich i Lasu Kabackiego, mogłyby stanąć do decydującej walki o wyzwolenie stolicy. Koncepcja „manewru od południa” była bardzo śmiała, wymagała jednak energicznego dowodzenia, odpowiednich sił i środków, a przede wszystkim czasu. Wszystkich tych atutów zabrakło powstańcom. Co gorsza, przywiązany do swej koncepcji „Monter” zbyt późno zorientował się, iż to Stare Miasto stało się areną „boju walnego” powstania i w efekcie zaniedbał udzielenia odpowiedniego wsparcia obrońcom tej dzielnicy. Pod koniec sierpnia brak odpowiednich ilości broni i amunicji, pogarszająca się sytuacja Starówki oraz nieudane ataki oddziałów mokotowskich na niemieckie pozycje w Śródmieściu Południowym zdezaktualizowały koncepcję „manewru od południa”. Zanim do tego doszło, oddziały śródmiejskie przeprowadziły jednak szereg ograniczonych akcji zaczepnych, mających na celu likwidację niemieckich punktów oporu wewnątrz dzielnicy. Po zaciętych walkach żołnierzom AK udało się zdobyć m.in. „Dużą PAST-ę” przy ul. Zielnej 39 (20 sierpnia), „Małą PAST-ę” przy ul. Piusa XI 19 (23 sierpnia) oraz Komendę Policji przy Krakowskim Przedmieściu wraz z pobliskim kościołem św. Krzyża (23 sierpnia). Niepowodzeniem zakończyły się natomiast trzykrotne natarcia na kompleks budynków Uniwersytetu Warszawskiego, gdzie mieściły się niemieckie magazyny broni i amunicji. Ponadto po wielodniowych starciach (między 10 a 25 sierpnia) powstańcom udało się zabezpieczyć odcinek Al. Jerozolimskich między Nowym Światem a ul. Marszałkowską, który stanowił jedyny korytarz łączący Śródmieście Północne z Południowym. W tym okresie niemieckie działania zaczepne przeciwko Śródmieściu miały ograniczony charakter i były podejmowane przede wszystkim z myślą o zabezpieczeniu wolskiej arterii przelotowej. Z tego powodu doszło do szeregu niemieckich szturmów na polskie stanowiska w rejonie ulic: Grzybowskiej, Krochmalnej, Wroniej oraz pl. Kazimierza (15–19 sierpnia). Niemcy nie odnieśli tam jednak większych sukcesów. Ze zmiennym powodzeniem toczyły się natomiast walki w Śródmieściu Południowym, gdzie 20 sierpnia Niemcom udało się opanować zabudowania Politechniki. Na Mokotowie pułk „Baszta” od 4 sierpnia bronił „twierdzy” w czworoboku ulic: Odyńca–Puławska–Woronicza–Aleja Niepodległości. Podejmowano także wypady mające na celu rozszerzenie polskiego stanu posiadania. Silne niemieckie jednostki obsadzające rejon ulic Rakowieckiej i Puławskiej, Służew i fort czerniakowski zachowywały się stosunkowo biernie. W drugiej połowie sierpnia, w związku z opracowaną przez „Montera” koncepcją „manewru od południa”, oddziały mokotowskie podjęły próbę nawiązania łączności ze Śródmieściem. Przy realizacji tego zadania wsparcia miało udzielić im liczące ok. 2000 żołnierzy zgrupowanie AK z Lasów Chojnowskich. Próba rozerwania niemieckiego pierścienia wokół Warszawy, podjęta przez oddziały leśne w nocy z 18 na 19 sierpnia, zakończyła się jednak umiarkowanym powodzeniem. Tylko ok. 500 żołnierzy AK zdołało się przebić na Mokotów. Straty były bardzo duże, poległ m.in. dowódca zgrupowania podpułkownik Mieczysław Sokołowski „Grzymała”. Do 22 sierpnia oddziały mokotowskie zdołały zdobyć rozległy (ponad 9 kilometrów kwadratowych) rejon Sielc, Sadyby i wsi Czerniaków. Wkrótce okazało się jednak, że polskie siły były zbyt słabe, aby móc jednocześnie skutecznie bronić zdobytego terenu i prowadzić działania zaczepne w kierunku Śródmieścia. Dwukrotnie żołnierze AK szturmowali niemieckie koszary przy ul. Podchorążych oraz klasztor ss. Nazaretanek przy ul. Czerniakowskiej, lecz mimo pewnych sukcesów nie udało im się nawiązać łączności ze Śródmieściem (27/28 i 28/29 sierpnia). Tymczasem Niemcy zaniepokojeni działaniami powstańców rozpoczęli natarcia na Sadybę i Sielce. Generalny atak na pierwsze z tych osiedli rozpoczął się 29 sierpnia. Przez wiele dni było ono intensywnie bombardowane przez niemieckie lotnictwo i ostrzeliwane przez ciężką artylerię. 2 września atakujące z kilku stron oddziały generała Rohra zdołały całkowicie opanować Sadybę. Zginęło około 200 obrońców. Tylko nielicznym żołnierzom AK udało się wycofać na teren powstańczego Mokotowa. W tym okresie na Żoliborzu nie dochodziło do poważniejszych starć. Nawet artyleria i lotnictwo niemieckie, zajęte w innych rejonach miasta, rzadko atakowały dzielnicę. Wyjątkiem od tej reguły były jedynie nieudane próby zdobycia Dworca Gdańskiego, w których główną rolę odegrały wszelako oddziały przybyłe z Puszczy Kampinoskiej. Boje o dostęp do Wisły Po upadku Starego Miasta niemieckie dowództwo uznało za cel priorytetowy opanowanie wybrzeży Wisły oraz odblokowanie arterii komunikacyjnej wiodącej przez Al. Jerozolimskie. Było to związane z obawami przed wznowieniem przez Armię Czerwoną ofensywy w kierunku Warszawy. 3 września Grupa Bojowa „Reinefarth” rozpoczęła natarcie na Powiśle, które bronione było przez żołnierzy zgrupowania „Róg” i zgrupowania „Krybar”. Tego dnia dzielnica była intensywnie ostrzeliwana i bombardowana przez niemiecką artylerię i lotnictwo. 4 września do szturmu ruszyła natomiast piechota wspierana przez działa pancerne. Ten dzień stał również pod znakiem intensywnych niemieckich nalotów na Powiśle i Śródmieście. Przestała wówczas funkcjonować ciężko zbombardowana elektrownia na Powiślu, a w Śródmieściu zburzeniu uległ m.in. hotel „Victoria” (mieścił się tam sztab Okręgu Warszawskiego AK) oraz drukarnia przy ul. Szpitalnej (drukowano tam wiele pism powstańczych). 6 września obrońcy Powiśla byli zmuszeni wycofać się na linię Nowego Światu, gdzie dołączyli do obrońców Śródmieścia Północnego. Sukces ten nie przyszedł jednak Niemcom łatwo. Sztab 9. Armii meldował, że „broniącemu się z determinacją przeciwnikowi trzeba było wydzierać każdy metr terenu”. W tym samym czasie Niemcy z kilku stron zaatakowali również powstańcze pozycje w Śródmieściu Północnym. Sześć dni trwały zacięte walki w rejonie Al. Jerozolimskich (5–10 września). Ostatecznie, mimo pewnych zdobyczy terenowych, Niemcy nie zdołali opanować barykady i wykopu od domu nr 17 do domu nr 22, stanowiących jedyne połączenie Śródmieścia Północnego i Południowego. Nie odniosły również powodzenia niemieckie natarcia rejonie ulic: Królewskiej, Towarowej i Grzybowskiej. Pułk Dirlewangera, atakując wzdłuż ul. Świętokrzyskiej, zdołał natomiast przedrzeć się aż do ulic Brackiej i Mazowieckiej (8 września), gdzie w kolejnych dniach powstańcy zatrzymali jednak jego postępy. KG AK poważnie obawiała się, że polska obrona w Śródmieściu może się załamać. 9 września pełnomocnicy generała „Bora” nawiązali więc za pośrednictwem Czerwonego Krzyża kontakt z generałem Rohrem, proponując rozpoczęcie rozmów kapitulacyjnych. Dowództwo AK uzyskało jednak informacje z Londynu o planowanej wielkiej wyprawie lotnictwa alianckiego nad Warszawę oraz o zgodzie Moskwy na udzielenie pomocy powstaniu. Zza Wisły zaczęły dochodzić również odgłosy ognia artyleryjskiego. W tej sytuacji generał „Bór” podjął decyzję o przerwaniu rozmów z Niemcami (11 września). Tymczasem na froncie wschodnim miały miejsce wydarzenia, które w sposób znaczący wpłynęły na sytuację w Warszawie. Na początku września radziecki I Front Białoruski (dowodzony przez marszałka Konstantego Rokossowskiego) rozpoczął przygotowania do koncentrycznego natarcia na przedmoście niemieckie na wschód od Warszawy. 14 września, po kilkudniowych walkach, oddziały Armii Czerwonej i 1. Armii Wojska Polskiego wyzwoliły warszawską Pragę. Rozpoczęcie radzieckiego natarcia wzbudziło w dowództwie AK nadzieję na uratowanie powstania. W tym celu konieczne było jednak utrzymanie ostatnich powstańczych pozycji nad brzegami Wisły. Za odcinek priorytetowy uznano Powiśle Czerniakowskie, gdzie dowództwo AK skierowało uznawane za jednostkę elitarną Zgrupowanie „Radosław” oraz dużą część zapasów granatów i amunicji. Niemieckie plany zdążały w podobnym kierunku – 11 września oddziały Rohra i Reinefartha z trzech stron uderzyły na Powiśle Czerniakowskie. Walki o przyczółki warszawskie Wbrew polskim nadziejom i niemieckim obawom Armia Czerwona nie ruszyła na odsiecz Warszawie. Radzieckie dowództwo zezwoliło jedynie na desant niewielkich pododdziałów 1. Armii Wojska Polskiego na Czerniakowie, Żoliborzu i Powiślu. Piotr M. Majewski przypuszczał, że decyzja ta była motywowana zamiarem rozładowania narastającego wśród polskich żołnierzy niezadowolenia. Alexandra Richie uważa, że desanty stanowiły pozorowaną pomoc, której celem było załagodzenie napięć w stosunkach z aliantami zachodnimi, wywołanych wcześniejszą odmową udzielenia wsparcia polskiemu powstaniu. Nikołaj Iwanow również jest przekonany, że akcja miała charakter wyłącznie propagandowy i z góry zakładano jej niepowodzenie. Desant odbywał się w kilku rzutach między 16 a 19 września, a wzięło w nim udział w ok. 4 tys. żołnierzy (równowartość dwóch pułków piechoty). Armia Czerwona nie zapewniła Polakom odpowiedniego wsparcia artyleryjskiego i lotniczego, jak również odpowiedniej ilości środków przeprawowych. Na newralgiczny przyczółek czerniakowski rzucono pododdziały 3. Dywizji Piechoty im. Romualda Traugutta, która była najsłabiej wyszkoloną jednostką 1. Armii. Ostatecznie tylko na Powiślu Czerniakowskim „berlingowcom” udało się połączyć z siłami AK. Na Żoliborzu i Powiślu zdołali utworzyć jedynie niewielkie przyczółki, które już 20 września zostały zlikwidowane przez Niemców. W czasie nieudanej próby sforsowania Wisły poległo 2297 żołnierzy 1. Armii Wojska Polskiego, a kolejnych 1467 zostało rannych. Tymczasem oddziały AK na Powiślu Czerniakowskim – wspierane od 16 września przez kilkuset żołnierzy 9. pułku piechoty Wojska Polskiego – przez blisko dwa tygodnie desperacko broniły przyczółka. Już 13 września Niemcy wypchnęli powstańców z rejonu ul. Książęcej, przerywając w ten sposób połączenie Czerniakowa ze Śródmieściem. W następnych dniach Niemcy systematycznie spychali powstańców do niewielkiego kotła nad Wisłą. 19 września, wobec przewagi nieprzyjaciela oraz braku widoków na pomoc zza Wisły, przeprowadzono częściową ewakuację Czerniakowa. Tego wieczoru blisko 260 żołnierzy Zgrupowania „Radosław” zeszło do kanałów i ewakuowało się na Mokotów. Na Czerniakowie pozostały resztki brygady „Broda 53” oraz Zgrupowania „Kryska” (ok. 200 żołnierzy AK dowodzonych przez kapitana Ryszarda Białousa ps. „Jerzy”), jak również ok. 200 „berlingowców” (dowodzonych przez majora Stanisława Łatyszonka). 22 września w polskich rękach pozostawały już tylko dwa domy – przy ul. Wilanowskiej 1 i ul. Solec 53. Żołnierze byli krańcowo wyczerpani, brakowało amunicji, żywności, lekarstw, a nawet wody. Próba przeprawy na drugi brzeg Wisły zakończyła się tylko częściowym powodzeniem. Tego dnia wieczorem poinformowano również obrońców, że jednorazowa ewakuacja na prawy brzeg Wisły będzie niemożliwa z powodu braku odpowiedniej ilości sprzętu przeprawowego. Większość żołnierzy AK wraz z majorem Łatyszonkiem i 20 „berlingowcami” postanowiła wówczas przebić się nocą do Śródmieścia. Tylko pięcioosobowa grupka z kapitanem „Jerzym” na czele zdołała jednak dotrzeć do pozycji powstańczych. Pozostali żołnierze zostali w większości schwytani przez Niemców. Następnego dnia w godzinach porannych Niemcy opanowali ostatnie bastiony polskiej obrony na Powiślu Czerniakowskim. Wziętych do niewoli żołnierzy AK w większości wymordowano. Obrona Górnego Czerniakowa była jedną z najzaciętszych bitew powstania. W czasie gdy rozgrywała się bitwa o przyczółek czerniakowski, zacięte walki toczyły się również w pozostałych dzielnicach Warszawy. Niemcy kontynuowali działania mające na celu zabezpieczenie brzegów Wisły. W dniach 14–16 września oddziały niemieckie zdobyły Marymont, ponosząc jednak przy tym duże straty. Doszło wówczas do szeregu mordów na ludności cywilnej. W nocy z 15 na 16 września oddziały AK były również zmuszone ostatecznie opuścić Sielce. Walki na przedpolu Warszawy Rozkaz gen. „Bora” o zorganizowaniu odsieczy dla Warszawy 14 sierpnia 1944 komendant główny AK gen. Tadeusz Komorowski wydał rozkaz polecający zorganizowanie odsieczy dla Warszawy. Na pomoc Warszawie ruszyły jako pierwsze oddziały okręgu kieleckiego w sile ok. 5 tys. żołnierzy oraz 25 pułk piechoty zmobilizowany przez okręg łódzki (ok. 800 ludzi). Wyruszyły też grupy z okręgu śląskiego, podokręgu rzeszowskiego, okręgu lubelskiego, którym nie udało się jednak dotrzeć do Warszawy. Polskie oddziały były atakowane i zatrzymywane przez wojska niemieckie oraz sowieckie. Z okręgu krakowskiego wyruszył 500-osobowy oddział Kedywu Jana Pańczakiewicza, który doszedł w okolice Częstochowy. Oddziały kieleckie dotarły 19 sierpnia do lasów przysuskich, skąd poinformowano KG AK, że z powodu braku broni ciężkiej i trudności w marszu dotarcie do Warszawy jest niemożliwe. Oddziały te – po rozwiązaniu koncentracji – przez cały wrzesień i październik toczyły ciężkie walki z Niemcami. Działania Grupy „Kampinos” Po wybuchu powstania działania zbrojne objęły również Puszczę Kampinoską, gdzie do walki przystąpiły oddziały VIII Rejonu „Łęgów” Obwodu VII „Obroża” Okręgu Warszawskiego AK. W przeddzień powstania tamtejsze struktury Armii Krajowej mogły wystawić dwa bataliony piechoty o sile pięciu kompanii pierwszej linii, przy czym zaledwie ok. 350–400 żołnierzy było uzbrojonych. Szczęśliwie dla strony polskiej układ sił w puszczy uległ jednak diametralnej zmianie pod koniec lipca 1944, gdy w Dziekanowie Polskim stanęło blisko 900-osobowe Zgrupowanie Stołpecko-Nalibockie AK przybyłe z Puszczy Nalibockiej na Kresach Wschodnich. Po 1 sierpnia w Puszczy Kampinoskiej pojawiły się jeszcze niewielkie oddziały AK z różnych dzielnic Warszawy, które opuściły miasto po porażkach poniesionych w godzinie „W”. Stopniowo docierały tam również oddziały z innych rejonów Obwodu „Obroża” oraz z sąsiedniego Podokręgu Zachodniego Obszaru Warszawskiego AK (kryptonimy „Hallerowo”/„Hajduki”). Na bazie napływających wciąż do puszczy oddziałów utworzono w połowie sierpnia partyzanckie zgrupowanie o nazwie Grupa „Kampinos”. W szczytowym momencie liczyło ono około 2700 żołnierzy i 700 koni. Pod koniec sierpnia pod kontrolą Grupy „Kampinos” znajdowały się już centralne i wschodnie tereny Puszczy Kampinoskiej, zamieszkane przez kilka tysięcy ludzi. Obszar wyzwolony przez żołnierzy AK nazywany był „Niepodległą Rzecząpospolitą Kampinoską”. Jej nieformalną stolicą były Wiersze, gdzie ulokowana była kwatera główna zgrupowania. Między 29 lipca a 29 września 1944 oddziały Grupy „Kampinos” stoczyły z Niemcami 47 bitew i potyczek, przy czym dziesięć starć zakończyło się wyraźnym zwycięstwem Polaków, a w trzynastu przypadkach straty nieprzyjaciela znacznie przewyższyły straty powstańców. Dużym sukcesem zakończyło się zwłaszcza starcie pod Kiściennem oraz wypady na oddziały kolaboracyjnej Brygady RONA kwaterujące w Truskawiu i Marianowie. Wiążąc przez dwa miesiące znaczne siły niemieckie Grupa „Kampinos” odciążała powstańczą Warszawę, a w szczególności żoliborskie zgrupowanie ppłk. „Żywiciela”. Obecność w puszczy silnego partyzanckiego zgrupowania uniemożliwiła także Niemcom korzystanie z bezpiecznych i dogodnych leśnych traktów wiodących z Leszna i Warszawy do Kazunia i Modlina oraz stworzyła zagrożenie dla ważnej niemieckiej linii komunikacyjnej, jaką była szosa Warszawa – Modlin. Działania Grupy „Kampinos” nie zdołały jednak odmienić losów powstania. Po nieudanych atakach na lotnisko bielańskie (1–2 sierpnia) oddziały kampinoskie były zmuszone wycofać się w głąb puszczy i do połowy sierpnia nie były zdolne do prowadzenia działań zaczepnych. Po otrzymaniu alianckich zrzutów z bronią i zaopatrzeniem Grupa „Kampinos” jako jedyne zorganizowane zgrupowanie AK wykonała rozkaz gen. „Bora” z 14 sierpnia 1944 w sprawie organizacji odsieczy dla stolicy, kierując na Żoliborz ponad 900 dobrze uzbrojonych żołnierzy. Dwa nocne natarcia na silnie umocniony Dworzec Gdański zakończyły się jednak porażką i utratą blisko 500 żołnierzy (20/21 sierpnia i 21/22 sierpnia). Po klęsce pod Dworcem Gdańskim KG AK wyznaczyła Grupie „Kampinos” zadania o charakterze pasywnym, sprowadzające się przede wszystkim do odbioru alianckich zrzutów oraz organizowania regularnych dostaw broni, amunicji, żywności i sprzętu dla walczącej stolicy. Dowództwo AK nie zdecydowało się natomiast skierować Grupy „Kampinos” do działań zaczepnych na nieprzyjacielskim zapleczu, czego niemieckie dowództwo poważnie się obawiało. Tymczasem pod koniec sierpnia Niemcy ostatecznie zablokowali komunikację między „Niepodległą Rzecząpospolitą Kampinoską” a powstańczą Warszawą. KG AK straciła wówczas zainteresowanie Puszczą Kampinoską, uznając, że nie można już liczyć, iż nadejdzie stamtąd odsiecz lub poważniejsze dostawy zaopatrzenia. Działania Grupy „Kampinos” były odtąd traktowane przez polskie dowództwo jako element działań powstańczego Żoliborza. 27 września 1944 Niemcy rozpoczęli w Puszczy Kampinoskiej zakrojoną na szeroką skalę operację przeciwpartyzancką, oznaczoną kryptonimem Sternschnuppe. Zgodnie z wcześniejszymi planami Grupa „Kampinos” przystąpiła wówczas do odwrotu w kierunku Gór Świętokrzyskich. Początkowo polskie zgrupowanie skutecznie wymykało się obławie, lecz na skutek błędów dowództwa zostało 29 września okrążone i rozbite pod Jaktorowem. W całodziennej bitwie poległo około 150–200 żołnierzy AK, a blisko 150 zostało wziętych do niewoli. Polskie oddziały utraciły również większość koni, prawie całe ciężkie uzbrojenie, tabory oraz zapasy sprzętu i amunicji. Wielu żołnierzom AK, w tym kilku zwartym oddziałom, udało się jednak wyrwać z okrążenia. Grupa „Kampinos” była jedyną dużą jednostką bojową powstania warszawskiego, która nie zakończyła walki kapitulacją. Upadek powstania Przed ostatecznym natarciem na Śródmieście von dem Bach postanowił zlikwidować dwa pozostałe, znacznie słabsze ośrodki polskiego oporu w Warszawie. 24 września oddziały niemieckie rozpoczęły szturm na Górny Mokotów. Walki były niezwykle zacięte, szkoła przy ul. Woronicza 8 (dziś liceum im. Królowej Jadwigi) siedmiokrotnie przechodziła z rąk do rąk. Już po dwóch dniach stało się jednak jasne, że z powodu ogromnej przewagi Niemców upadek dzielnicy jest nieunikniony. W tej sytuacji dowodzący obroną Mokotowa podpułkownik Józef Rokicki „Karol”, utraciwszy łączność z dowództwem AK, a nie widząc możliwości dalszej walki, podjął decyzję o rozpoczęciu odwrotu kanałami do Śródmieścia. Ewakuacja rozpoczęła się 26 września w godzinach wieczornych. Odwrót trwał już kilka godzin (do Śródmieścia zdążyło dotrzeć w tym czasie ok. 800 żołnierzy), gdy niespodziewanie nadszedł kategoryczny rozkaz pułkownika „Montera”, polecający „Karolowi” powrót wraz z wojskiem na Mokotów i kontynuowanie obrony. Rozkaz spowodował ogromny chaos w kanałach, gdzie wciąż znajdowało się ok. 400 żołnierzy. Część powstańców w popłochu zaczęła się wycofywać w kierunku Mokotowa, część szukać innych dróg. W dodatku Niemcy zabarykadowali niektóre odcinki kanałów i ustawili straże przy włazach. W rezultacie ostatnie grupki powstańców, które przed świtem 27 września zeszły do kanałów, nie zdołały dotrzeć tą drogą do Śródmieścia. Obrzucane przez Niemców granatami błądziły długo w kanałach i częściowo wyginęły tam z wyczerpania lub zostały poduszone przez Niemców gazem z karbidu. Część żołnierzy wyszła z włazów na terenie kontrolowanym przez Niemców i została tam wymordowana. 27 września w godzinach południowych skapitulowali ostatni obrońcy Mokotowa, którzy w zamian za złożenie broni uzyskali uznanie swych praw kombatanckich. Do niewoli trafiło ok. 1000 żołnierzy AK. 29 września niemiecka 19. Dywizja Pancerna rozpoczęła natarcie na Żoliborz. Już po pierwszym dniu walki Niemcom udało się zdobyć całą południową część dzielnicy wraz z pl. Wilsona. Następnego dnia polskie oddziały zostały zepchnięte do niewielkiego kotła w północno-wschodniej części Żoliborza. Pułkownik „Żywiciel” nie chciał jednak kapitulować, planując w zamian przebicie do Wisły celem ewakuacji na wschodni brzeg rzeki. Dopiero na skutek interwencji KG AK obrońcy Żoliborza zgodzili się kapitulować (30 września). Po upadku Żoliborza w rękach powstańców znajdowało się już tylko Śródmieście. Już wcześniej generał „Bór” Komorowski uznał jednak, że z militarnego i politycznego punktu widzenia kontynuacja walki nie ma żadnego sensu. Mimo sprzeciwu ze strony pułkownika „Montera”, który jako alternatywę dla kapitulacji przedstawił zwrócenie się do polskich komunistycznych władz wojskowych o pomoc, komendant główny AK zdecydował się rozpocząć rozmowy kapitulacyjne z Niemcami (28 września). Dwa dni później do kwatery von dem Bacha w Ożarowie Mazowieckim przybyli delegaci KG AK w celu poinformowania o propozycjach kapitulacyjnych. Zawarto wówczas porozumienie o wstrzymaniu ognia, które obowiązywało od 5.00 rano do 19.00 w dniach 1 i 2 października. W Ożarowie Mazowieckim toczyły się pertraktacje, które zakończyły się w nocy z 2 na 3 października podpisaniem „Układu o zaprzestaniu działań wojennych w Warszawie”. Niemcy zgodzili się uznać prawa kombatanckie żołnierzy AK oraz nie stosować odpowiedzialności zbiorowej wobec ludności cywilnej. Mieszkańcy Warszawy mieli zostać wysiedleni, zachowując przy tym prawo zabrania majątku ruchomego, kosztowności, dóbr kultury itp. Niemcy zobowiązali się także oszczędzić pozostałe w mieście mienie publiczne i prywatne, ze szczególnym uwzględnieniem obiektów o dużej wartości historycznej, kulturalnej lub duchowej. W kolejnych dniach do niewoli oddało się blisko 15 tys. polskich żołnierzy, w tym komendant główny AK generał Tadeusz „Bór” Komorowski oraz pięciu innych generałów. Około 3,5 tys. powstańców zdołało wmieszać się w opuszczający miasto tłum ludności cywilnej i uniknąć w ten sposób niewoli. Był wśród nich generał Leopold Okulicki ps. „Niedźwiadek”, którego generał „Bór” wyznaczył na swego następcę na stanowisku komendanta głównego AK. Wraz z cywilami miasto opuścili również: Delegat Rządu na Kraj Jan Stanisław Jankowski, przewodniczący Rady Jedności Narodowej Kazimierz Pużak, a także członkowie Krajowej Rady Ministrów. Kontrowersje dotyczące czasu trwania powstania Przyjęło się powszechnie uważać, że powstanie trwało 63 dni, tzn. do 2 października, kiedy to Armia Krajowa zaprzestała działań ofensywnych i wysłała emisariuszy w celu wynegocjowania kapitulacji. Jednak negocjacje prowadzone w Ożarowie Mazowieckim wydłużyły się i decyzja o zawieszeniu broni została oficjalnie podpisana dopiero po północy 3 października. Można mówić również o 66 dniach, gdyż do 5 października trwało wychodzenie z miasta do niewoli zwartych oddziałów powstańczych, a w czasie tych trzech ostatnich dni nadal działało powstańcze dowództwo wydające rozkazy żołnierzom. Jednocześnie w tym czasie nadal funkcjonowały struktury ujawnionych władz Polskiego Państwa Podziemnego, a także miały miejsce wszelkie inne przejawy aktywności życia w powstańczym mieście, takie jak np. ukazywanie się prasy powstańczej, emisje audycji radiowych z powstańczych radiostacji, działalność powstańczej poczty harcerskiej itp. Zbrodnie niemieckie Wybuch powstania został potraktowany przez nazistowskich przywódców jako doskonała okazja do rozwiązania „polskiego problemu”. Heinrich Himmler miał wtedy stwierdzić: „z punktu widzenia historycznego jest błogosławieństwem, że Polacy to robią. Po pięciu, sześciu tygodniach wybrniemy z tego. A po tym Warszawa, stolica, głowa, inteligencja tego byłego 16–17-milionowego narodu Polaków będzie zniszczona, tego narodu, który od 700 lat blokuje nam Wschód i od czasu pierwszej bitwy pod Tannenbergiem leży nam w drodze”. Na wieść o wybuchu powstania Hitler wydał Himmlerowi i Guderianowi ustny rozkaz zrównania Warszawy z ziemią i wymordowania wszystkich jej mieszkańców. Zgodnie z relacją Ericha von dem Bach-Zelewskiego rozkaz brzmiał następująco: „każdego mieszkańca należy zabić, nie wolno brać żadnych jeńców. Warszawa ma być zrównana z ziemią i w ten sposób ma być stworzony zastraszający przykład dla całej Europy”. W rezultacie spośród około 150–180 tys. cywilnych mieszkańców Warszawy, którzy ponieśli śmierć w czasie powstania, co najmniej 1/3 stanowiły ofiary egzekucji przeprowadzanych przez niemieckie formacje policyjne i wojskowe. Maja Motyl i Stanisław Rutkowski, autorzy opracowania Powstanie Warszawskie – rejestr miejsc i faktów zbrodni, obliczyli, że w okresie powstania zginęło poza działaniami bojowymi co najmniej 63 tys. cywilnych mieszkańców stolicy. Nagminnie mordowani byli również wzięci do niewoli powstańcy, mimo iż prowadzili walkę w sposób otwarty i mieli przewidziane prawem oznaki żołnierskie – a więc walczyli zgodnie z konwencją haską. Zbrodnie na jeńcach i ludności cywilnej były dokonywane przez Niemców już od pierwszych dni powstania. Począwszy od 2 sierpnia gestapowcy i policjanci z alei Szucha przeprowadzali masowe egzekucje na terenie Ogródka Jordanowskiego przy ul. Bagatela oraz w ruinach gmachu Generalnego Inspektoratu Sił Zbrojnych przy Al. Ujazdowskich. Do upadku powstania zamordowano tam od 5 tys. do 10 tys. Polaków. Szeregu zbrodni oddziały Wehrmachtu, SS i policji niemieckiej dopuściły się również na Mokotowie. Eksterminacja ludności Warszawy przybrała jednak największe rozmiary po przybyciu do miasta niemieckich „sił odsieczy”. Na Woli oddziały Reinefartha i Dirlewangera dokonały bezprzykładnej rzezi polskiej ludności. Historycy szacują, że w ciągu kilku dni mogło zostać zamordowanych 15 tys., 38 tys., lub nawet 65 tys. mężczyzn, kobiet i dzieci – z czego najwięcej w tzw. czarną sobotę 5 sierpnia 1944 (Norman Davies uznał później 5 i 6 sierpnia 1944 za „dwa najczarniejsze dni w historii Warszawy”). Na Ochocie tysięcy mordów, gwałtów i rabunków dopuścili się żołnierze kolaboracyjnej brygady SS RONA. Do największych zbrodni doszło tam zwłaszcza na terenie targowiska warzywnego „Zieleniak”, w Kolonii Staszica oraz w Instytucie Radowym im. Marii Skłodowskiej-Curie. Wieczorem 5 sierpnia von dem Bach doprowadził do złagodzenia eksterminacyjnego rozkazu Hitlera, poprzez wydanie zakazu mordowania kobiet i dzieci. 12 sierpnia Bach zabronił również rozstrzeliwania polskich mężczyzn-cywilów. Nie oznaczało to jednak, że Niemcy zaprzestali odtąd mordowania ludności Warszawy. Z tłumu uchodźców regularnie wyciągano ludzi podejrzewanych o udział w powstaniu lub żydowskie pochodzenie, a także osoby starsze i niedołężne (a więc niezdolne do pracy), których mordowano następnie w fabryce Pfeiffera na Woli lub w ruinach GISZ. Po upadku Starego Miasta oddziały Reinefartha dokonały masakry powstańczych szpitali, mordując co najmniej 3 tys. osób – w tym blisko 1000 rannych powstańców. Masowych mordów Niemcy dopuścili się również podczas walk na Sadybie, Powiślu, Górnym Czerniakowie i Marymoncie. Wziętych do niewoli powstańców mordowano do ostatnich dni powstania. Między innymi po upadku Mokotowa rozstrzelano 140 powstańców, którzy omyłkowo wyszli z kanałów w pobliżu siedziby niemieckiej żandarmerii przy ul. Dworkowej (27 września 1944). W trakcie dwumiesięcznych walk niemiecka artyleria i lotnictwo atakowały bez rozróżnienia zarówno obiekty cywilne, jak i wojskowe – w tym szpitale wyraźnie oznaczone znakami Czerwonego Krzyża. W rezultacie co najmniej jedną trzecią cywilnych ofiar po stronie polskiej stanowiły ofiary bombardowań niemieckich. Celowe wypalanie całych kwartałów było traktowane przez Niemców jako pełnoprawna metoda walki. Niemieckie oddziały wielokrotnie wykorzystywały także polskich cywilów (w tym kobiety i dzieci) w charakterze „żywych tarcz”, osłaniających natarcia piechoty lub czołgów. Nagminne były wypadki grabieży oraz gwałtów na kobietach i dziewczynkach. Począwszy od 6 sierpnia z opanowanych dzielnic Niemcy bezwzględnie wypędzali polską ludność cywilną. Łącznie w wyniku powstania od 500 tys. do 550 tys. mieszkańców stolicy oraz około 100 tys. osób z miejscowości podwarszawskich zostało zmuszonych do opuszczenia swoich domów. Co najmniej 520 tys. wysiedleńców trafiło w niemieckie ręce i przeszło przez podwarszawskie obozy przejściowe – w szczególności przez Durchgangslager 121 w Pruszkowie. Z tego grona blisko 60 tys. osób zostało deportowanych do obozów koncentracyjnych, a kolejnych 90 tys. – na roboty przymusowe w głąb Rzeszy. Od 300 tys. do 350 tys. warszawiaków, uznanych za niezdolnych do pracy, Niemcy rozwieźli po całym Generalnym Gubernatorstwie, pozostawiając ich tam bez jakichkolwiek środków do życia. Po upadku powstania Niemcy wbrew postanowieniom umowy kapitulacyjnej przystąpili do systematycznego wypalania i wyburzania miasta. Zniszczeniu uległo wówczas ponad 30% zabudowy lewobrzeżnej Warszawy. Lotnicze wsparcie dla powstania Dowództwo AK od samego początku zakładało, że alianckie lotnictwo wesprze powstanie w Warszawie dostawami broni i zaopatrzenia, mimo że już 7 lipca 1944 brytyjski gen. Redman przedstawiciel brytyjski przy CCS (Combined Chiefs of Staff) negatywnie odniósł się do możliwości wsparcia przez aliantów powstania zbrojnego i sugerował, że tylko ZSRR mógłby być zainteresowany tym planem. Po nawiązaniu łączności z Londynem generał „Bór” zażądał jak najszybszego rozpoczęcia zrzutów w rejonie pl. Napoleona oraz cmentarza żydowskiego na Woli (2 sierpnia w godzinach porannych). 3 sierpnia prezydent RP na uchodźstwie Władysław Raczkiewicz zwrócił się w tej sprawie do premiera Churchilla. Jeszcze tego samego dnia kwaterujące we włoskim Brindisi alianckie Dowództwo Sił Powietrznych Obszaru Morza Śródziemnego (Mediterranean Allied Air Forces) otrzymało z Londynu depeszę nakazującą rozpoczęcie lotów z pomocą dla Warszawy. Ostateczna decyzja co do kształtu operacji została jednak uzależniona od opinii zastępcy dowódcy MAAF, marszałka lotnictwa Johna Slessora. Ten godził się początkowo jedynie na przeprowadzanie zrzutów w podwarszawskich lasach. Rozkaz ten złamali jednak polscy lotnicy z 1586. Eskadry Specjalnego Przeznaczenia, którzy w nocy z 4 na 5 sierpnia polecieli nad Warszawę. Następnego dnia Slessor wydał całkowity zakaz lotów w rejonie miasta (ze względu na wysokie straty poniesione w pierwszych misjach). Dopiero na skutek intensywnych zabiegów polskiego rządu emigracyjnego zezwolono polskim załogom z 1586. Eskadry na wykonywanie „ochotniczych hazardowych lotów do Warszawy” (zgłosiły się wszystkie załogi eskadry). 12 sierpnia zezwolenie na udział w misjach z dostawami dla polskiej stolicy uzyskały również załogi brytyjskie i południowoafrykańskie. Do lotów nad Warszawę została wyznaczona 205 Grupa, składająca się 1586 Polskiej Eskadry Specjalnej, 178 i 148 dywizjonu Royal Air Force oraz 31 i 34 dywizjonu South African Air Force. Tragiczny wynik wyprawy przeprowadzonej w nocy z 14 na 15 sierpnia spowodował jednak wydanie tym ostatnim kolejnego zakazu lotów (tej nocy zestrzelono 8 z 26 uczestniczących w misji samolotów). Do końca sierpnia z dostawami dla powstańców latali tylko polscy lotnicy z 1586. Eskadry. Z początkiem września również i oni zostali jednak wycofani znad Warszawy przez brytyjskie dowództwo. Tylko naciski i determinacja polskiego rządu emigracyjnego spowodowały, że Brytyjczycy zgodzili się skierować z Brindisi jeszcze dwie wyprawy z pomocą dla polskiej stolicy. Loty do Warszawy utrudniał fakt, iż samoloty alianckie nie mogły lądować na sowieckich lotniskach na prawym brzegu Wisły. Dopiero 10 września Stalin wyraził zgodę na lądowanie amerykańskich i brytyjskich maszyn na obszarach zdobytych przez Armię Czerwoną. Dzięki temu 18 września amerykańska 8. Armia Powietrzna mogła zorganizować wielką wyprawę nad Warszawę, w trakcie której 107 „Latających Fortec” zrzuciło nad Warszawą blisko 1250 zasobników z zaopatrzeniem (operacja „Frantic VII”). Wobec krytycznej sytuacji powstania wyprawa nie mogła jednak w sposób istotny wspomóc polskich obrońców – tym bardziej, że tylko 288 zasobników (ok. 25%) spadło na teren kontrolowany przez powstańców. W sierpniu i wrześniu 1944 alianckie samoloty 280 razy startowały ze zrzutami do Warszawy, Puszczy Kampinoskiej i Lasu Kabackiego (170 razy z Brindisi oraz jednorazowo 110 maszyn z Wlk. Brytanii). Zrzucono ponad 200 ton zaopatrzenia, z czego powstańcy odebrali ok. 60–90 ton. Do tego należy doliczyć nieznaną do dzisiaj dokładnie liczbę lotów radzieckich. Misje ze zrzutami zaopatrzenia dla Warszawy okazały się jedną z najtrudniejszych operacji w całej historii lotnictwa. Alianckie bazy lotnicze w Brindisi dzieliła bowiem od polskiej stolicy odległość ok. 1,5 tys. kilometrów. Lot trwał średnio 14 godzin i odbywał się nocą, nierzadko w ciężkich warunkach atmosferycznych. Na trasie operowały niemieckie nocne myśliwce, a w rejonie Warszawy, Podkarpacia i Balatonu na Węgrzech istniały silne skupiska niemieckiej artylerii przeciwlotniczej. Zdarzało się również, iż alianckie samoloty były ostrzeliwane przez radziecką artylerię przeciwlotniczą i nocne myśliwce (alianckie załogi traktowały lot nad ziemiami opanowanymi przez Armię Czerwoną jak lot nad terytorium wroga). W tych warunkach nieuniknione były ciężkie straty. Piotr C. Śliwowski podaje, iż w sierpniu i wrześniu 1944 polska 1586. Eskadra Specjalnego Przeznaczenia straciła podczas misji z pomocą dla Warszawy 11 samolotów z 59 lotnikami na pokładach, tj. 150% stanu wyjściowego. Tylko dwie załogi tej eskadry przeżyły okres powstania od początku do końca. Pozostałe alianckie dywizjony utraciły 19 maszyn. Poległo lub zaginęło 39 lotników brytyjskich, 37 lotników południowoafrykańskich oraz 12 lotników amerykańskich (jeden z amerykańskich lotników został rozstrzelany przez Niemców pod Dąbrówką w okolicy Puszczy Kampinoskiej). Z kolei według P. Mollera 31 Sqn SAAF stracił 8 z 26 maszyn, które poleciały nad Warszawę, 34 Sqn – jedną z trzech, 178 Sqn RAF – cztery z 21, 148 Sqn – trzy z 22, 1586 Eskadra – 7 z 14 maszyn; w ten sposób średnie straty wyniosły ponad 25%. Za tę cenę zrzucono nad miastem 485 zasobników o masie 150 kg, łącznie ok. 72 ton zaopatrzenia. Marszałek Slessor oceniał, że alianci tracili jeden samolot na każde 10 ton dostaw dla Warszawy. Jerzy Kirchmayer podaje następujące szacunki odebranej broni i amunicji w Warszawie (wszystkie zrzuty łącznie): 10 moździerzy 2 i 3 calowych (z 250 pociskami), 180 lkm (z milionem naboi), 100 pm (z 100 tys. naboi), 200 granatników Piat (z 3 tys. pocisków), 100 kb (180 tys. naboi), 700 rewolwerów (29 tys. naboi), 8 tys. granatów zwykłych i 2 tys. przeciwpancernych; do tego dochodziło 7 tys. opatrunków i kilkanaście ton żywności. Z łącznie 104 ton odebranego zaopatrzenia 82,3 t stanowiła broń i amunicja, a 21,7 t – żywność. Z 953 zasobników i 347 paczek, odpowiednio 693 i 180 odebrano w Warszawie, a 260 i 167 na terenach podmiejskich. Od nocy 13/14 września 1944 r., gdy 1. Armia Wojska Polskiego została dyslokowana nad Wisłę, loty ze zrzutami broni, amunicji i żywności dla powstańców warszawskich wykonywali także piloci 2. pułku bombowców nocnych „Kraków” z polowego lotniska w Woli Rowskiej oraz sowieckiej 9. Gwardyjskiej Dywizji Nocnych Bombowców. Jednostki zrzucające osłaniał z powietrza 1. pułk myśliwski z polskiej 1. Dywizji Lotniczej. Według oficjalnych danych samoloty Armii Czerwonej i Armii Berlinga zrzuciły nad Warszawą zaopatrzenie o łącznej wadze 150 ton, w tym 156 moździerzy, 505 rusznic ppanc., 1189 karabinów, 1478 pistoletów maszynowych oraz jedno działko ppanc. kal. 45 mm. Owe liczby pozostają jednak trudne do zweryfikowania. Zdaniem Piotra C. Śliwowskiego zrzuty dokonywane przez lotnictwo sowieckie miały przede wszystkim znaczenie propagandowe, gdyż broń, amunicję i żywność zrzucano zazwyczaj w pozbawionych spadochronów jutowych workach, na skutek czego ich zawartość ulegała częściowemu lub całkowitemu zniszczeniu. J. Kirchmayer podaje, że Polacy i Rosjanie zrzucili między 50 a 55 t zaopatrzenia, z czego ok. 15 t żywności; na przejętą broń składały się 5 ckm (z 10 tys. naboi), 700 pm (z 60 tys. naboi), 143 kb ppanc. (z 4290 naboi), 48 granatników (z 1729 nabojami), 160 kb (z 10 tys. naboi) i 4 tys. granatów ręcznych. Sprzęt był radziecki, a zrzucane zaopatrzenie, choć z reguły trafiało w ręce powstańcze, to wskutek braku spadochronów, często było uszkodzone lub zniszczone. Powstanie warszawskie w dyplomacji Otrzymawszy informację o wybuchu powstania, Rząd RP na uchodźstwie niezwłocznie rozpoczął intensywne zabiegi dyplomatyczne, które miały na celu zorganizowanie skutecznej pomocy dla walczącej stolicy. W trakcie dwumiesięcznych walk oddziały AK w Warszawie otrzymały jednak jedynie ograniczone wsparcie ze strony mocarstw zachodnich. Z kolei Stalin przez długi czas odmawiał udzielenia jakiejkolwiek pomocy powstańcom oraz sabotował działania podejmowane w tym zakresie przez aliantów zachodnich. Co więcej, wybuch powstania warszawskiego zbiegł się ze wstrzymaniem ofensywy Armii Czerwonej na kierunku warszawskim. Spory wokół kwestii pomocy dla powstania, które rozgorzały wewnątrz „Wielkiej Trójki” niektórzy historycy są skłonni uznawać za prawdziwy początek „zimnej wojny”. Postawa ZSRR wobec powstania Zarówno w propagandzie, jak i opracowaniach historycznych ukazujących się w ZSRR i PRL, utrzymywano, że Armia Czerwona nie była w stanie udzielić skutecznej pomocy powstaniu, gdyż po intensywnych walkach na Białorusi jej oddziały były wykrwawione oraz zbytnio oddalone od baz zaopatrzeniowych. Podkreślano także, iż wybuch powstania nie został uzgodniony z dowództwem radzieckim oraz utrzymywano, że polska stolica nie odgrywała większej roli w radzieckich planach wojennych. Dokumenty ujawnione po rozpadzie ZSRR przeczą jednak tym twierdzeniom. Wynika z nich bowiem, że radziecka 2. Armia Pancerna, która prowadziła bezpośrednie natarcie w kierunku Warszawy, została wprowadzona na pierwszą linię dopiero 22 lipca, a w dodatku wyruszyła z pozycji wyjściowych na Wołyniu, skąd jej bazy zaopatrzeniowe dzieliła od polskiej stolicy odległość ok. 300 kilometrów. 2 A. Panc. miała przy tym trzykrotnie większe zapasy amunicji oraz większe zasoby paliwa niż walcząca na rzekomo priorytetowym przyczółku warecko-magnuszewskim radziecka 69. Armia. 28 lipca 1944 Stawka poleciła dowództwu I Frontu Białoruskiego, aby swoim prawym skrzydłem rozwinęło natarcie na Warszawę i nie później niż 5–8 sierpnia zdobyło Pragę oraz sforsowało Wisłę na wysokości Pułtuska i Serocka. W tym samym czasie lewe skrzydło frontu miało uchwycić przyczółki w rejonie Dęblina, Solca i Zwolenia. Po sforsowaniu Wisły marszałek Rokossowski miał kontynuować natarcie w kierunku Torunia i Łodzi. Dokument ten – ujawniony dopiero po rozpadzie ZSRR – pozwala wysnuć wniosek, że sowieckie dowództwo planowało w pierwszych dniach sierpnia 1944 zdobyć Warszawę za pomocą dwustronnego manewru okrążającego. W tym samym czasie radziecka propaganda poprzez audycje radiowe i zrzut ulotek wzywała mieszkańców Warszawy do walki z Niemcami. Wiele wskazuje na to, że Stalin planował szybkie zdobycie polskiej stolicy, co więcej z przyczyn politycznych przykładał do tego dużą wagę, gdyż zamierzał ulokować w mieście siedzibę nowo utworzonego PKWN. Porażka w bitwie pancernej pod Warszawą spowolniła co prawda natarcie Rokossowskiego, lecz w mniejszym stopniu niż przedstawiała to później radziecka propaganda. W dokumentach przechowywanych w Centralnym Archiwum MON Federacji Rosyjskiej (datowanych na lipiec 1944) nie znaleziono żadnej wzmianki o załamaniu natarcia na Warszawę ze względu na niemiecki opór. Co prawda 1 sierpnia dowodzący 2. A. Panc. generał Aleksiej Radziejewski wydał swoim oddziałom rozkaz przejścia do obrony, lecz miała to być jedynie przerwa taktyczna – niezbędna, aby uzupełnić zapasy amunicji i paliwa. Jeszcze 2 sierpnia radziecka „Prawda” zagrzewała czerwonoarmistów hasłem „na Warszawę!”. Przewaga sowiecka była wówczas wyraźna i wedle wszelkiego prawdopodobieństwa Niemcy nie zdołaliby utrzymać miasta. Na kierunku warszawskim Rokossowski dysponował 75 wielkimi jednostkami (w tym wieloma pancernymi), którym Niemcy przeciwstawić mogli w najlepszym razie ok. 22 dywizji. Z meldunków składanych przez radzieckie oddziały frontowe wynikało, że na początku sierpnia 1944 zachodni brzeg Wisły był w wielu miejscach w ogóle nieobsadzony przez Niemców. Dowództwo niemieckiej 9. Armii oceniało sytuację w rejonie Warszawy jako katastrofalną. Wybuch powstania warszawskiego zaskoczył Stalina. Z tego powodu postawa ZSRR wobec polskiego zrywu była początkowo ambiwalentna. Podczas spotkania z premierem Mikołajczykiem Stalin wyraził wątpliwość, czy AK będzie w stanie samodzielnie wyzwolić stolicę, oskarżając jednocześnie jej żołnierzy, że „w ogóle nie walczą z Niemcami, ale kryją się po lasach” (4 sierpnia). Niemniej w odpowiedzi na prośbę o wsparcie powstania obiecał „szybką” pomoc w postaci zrzutów broni oraz „poparcie ze strony lotnictwa” w „pełnych granicach jego możliwości”. Podobny ton radziecki dyktator przyjął w depeszy do premiera Churchilla (5 sierpnia). Pisał wówczas, iż „zakomunikowane Panu przez Polaków informacje są bardzo przesadzone i nie budzą zaufania (…) Armia Krajowa Polaków składa się z kilku oddziałów, które niesłusznie nazywają siebie dywizjami. Nie mają one ani artylerii, ani lotnictwa, ani czołgów. Nie wyobrażam sobie, jak takie oddziały mogą zdobyć Warszawę” – ale równocześnie nie odmówił jednoznacznie udzielenia Polakom pomocy. Moskwa starała się ukryć fakt wybuchu powstania przed własnym społeczeństwem. W zachowanych meldunkach I Frontu Białoruskiego z sierpnia i pierwszej połowy września 1944 nie ma żadnej wzmianki o walkach w Warszawie. Również komentarze sowieckiej prasy były początkowo nieliczne i ostrożne. Prawdopodobnie Stalin spodziewał się szybkiego upadku powstania lub liczył na daleko idące ustępstwa polityczne ze strony polskiego rządu (w zamian za pomoc dla Warszawy), stąd unikał początkowo jednoznacznych deklaracji. Jeszcze 8 sierpnia marszałkowie Żukow i Rokossowski przedstawili Stawce plan ofensywy, który przewidywał rozpoczęcie uderzenia z przyczółków na Narwi i pod Magnuszewem, a następnie wyzwolenie Warszawy między 25 sierpnia a 1 września 1944. Ze względów propagandowych przewidywano, że frontalne uderzenie na Pragę przeprowadzi 1. Armia Wojska Polskiego. Gdy okazało się, że polski zryw nie wygaśnie zbyt szybko, a jego przywódcy reprezentują opcję niepodległościową, Stalin przyjął wobec powstania jednoznacznie wrogą postawę. 6 sierpnia z szeregów 2. A. Panc. niespodziewanie wycofano 1. pułk pontonowy, co można uznać za rezygnację z przeprawy przez rzekę. Dwa dni później 2. A. Panc. została wycofana spod Warszawy i skierowana na odpoczynek (na jej miejsce wprowadzono znacznie słabszą 47. Armię). Z okolic miasta wycofano także 61. i 70. Armię oraz dowodzoną przez generała Berlinga 1. Armię Wojska Polskiego. Ponadto do 10 września sowieckie lotnictwo obowiązywał zakaz prowadzenia lotów bojowych nad Warszawą. Stalin nie zatwierdził też planu zdobycia Warszawy, przedstawionego przez marszałka Rokossowskiego 8 sierpnia 1944. Po wezwaniu przez „Bora” na pomoc Warszawie oddziałów z okręgów Armii Krajowej (14 sierpnia), oddziały NKWD otrzymały ze Stawki polecenie niedopuszczenia oddziałów AK za Wisłę i wstrzymania przewozu przez nie broni oraz ich rozbrajania. Pod koniec sierpnia I Front Białoruski otrzymał ograniczone zadania bojowe w okolicy Narwi, pozostające bez jakiegokolwiek związku z trwającym w Warszawie powstaniem. Jego powolne natarcie przedłużało powstanie, zwiększało straty w ludziach, a zarazem budziło w Warszawie płonne nadzieje na szybką pomoc. Jednocześnie 12 sierpnia agencja TASS opublikowała komunikat, w którym oświadczono, że „odpowiedzialność za wydarzenia w Warszawie spada wyłącznie na polskie koła emigracyjne w Londynie”, a sugestie jakoby ZSRR nie udzieliło powstaniu wystarczającej pomocy, są „rezultatem nieporozumienia, albo przejawem oszczerstwa”. 13 sierpnia Mikołajczyk napisał depeszę do Stalina z ponowną prośbą o pomoc dla Warszawy. Nadesłana 3 dni później odpowiedź była zdecydowanie odmowna. Podobną depeszę tego dnia Stalin wystosował do premiera Churchilla. Informował w niej, niezgodnie ze stanem faktycznym, że początkowo zarządził aby dowództwo Armii Czerwonej intensywnie zrzucało uzbrojenie w rejon Warszawy i dalej wskazywał, że „następnie zapoznawczy się bliżej ze sprawą warszawską przekonałem się, że akcja warszawska stanowi nierozsądną, straszną awanturę, która kosztuje ludność wielkie ofiary. Nie doszłoby do tego, gdyby dowództwo radzieckie zostało poinformowane zanim akcja warszawska się zaczęła i gdyby Polacy utrzymywali z nim łączność. W wytworzonej sytuacji dowództwo radzieckie doszło do wniosku, że powinno odciąć się od warszawskiej awantury, ponieważ nie może ponosić ani bezpośredniej ani pośredniej odpowiedzialności za akcję w Warszawie”. Jednocześnie w osobnej nocie Ludowy Komisariat Spraw Zagranicznych oświadczył, iż rząd radziecki nie zgadza się, aby alianckie samoloty lecące z dostawami dla Warszawy lądowały na radzieckich lotniskach, gdyż „nie życzy sobie, aby – pośrednio lub bezpośrednio – wiązano go z awanturą w Warszawie”. Moskwa zagroziła nawet internowaniem alianckich lotników, którzy zdecydowaliby się wylądować na terytorium kontrolowanym przez Armię Czerwoną. Z kolei w depeszy do Churchilla i Roosevelta z dnia 22 sierpnia 1944 Stalin nazwał powstańców „grupką przestępców, którzy dla uchwycenia władzy wszczęli awanturę warszawską”. KG AK kilkukrotnie proponowała dowództwu I Frontu Białoruskiego nawiązanie regularnej łączności (w tym ustanowienie stałego połączenia telefonicznego), lecz nie otrzymała żadnej odpowiedzi. Kurierzy AK wysłani do sztabu Rokossowskiego zostali aresztowani przez NKWD. Stanowisko Stalina uległo pewnemu złagodzeniu na początku września. I Front Białoruski wznowił wówczas działania zaczepne w rejonie Warszawy w efekcie czego sowiecka 47. Armia wraz z oddziałami 1. Armii Wojska Polskiego wyzwoliły prawobrzeżną Pragę (10–14 września). Jednocześnie Moskwa wyraziła zgodę na lądowanie alianckich samolotów na swoich lotniskach (10 września), a radzieckie lotnictwo rozpoczęło zrzuty zaopatrzenia nad Warszawą (14 września). Zdaniem Nikołaja Iwanowa miał być to „gest dobrej woli” pod adresem mocarstw zachodnich, a zarazem efekt chwilowych rozterek Stalina, który miał wahać się, czy pozwolić Niemcom stłumić powstanie, czy też może w ostatniej chwili wkroczyć do akcji, aby zaprezentować się Polakom i zachodniej opinii publicznej jako ten, który ocalił Warszawę. Z kolei Władysław Pobóg-Malinowski uważał, że Stalin otrzymawszy informacje o rozmowach kapitulacyjnych prowadzonych przez KG AK z Niemcami, postanowił podjąć ograniczone działania zaczepne, aby wzbudzić w Warszawie nadzieje na rychłą pomoc i przedłużyć powstanie – tak, aby Niemcy zniszczyli doszczętnie polskie siły niepodległościowe. Ostatecznie Stalin nie uległ wielokrotnym wezwaniom o udzielenie pomocy powstaniu, kierowanym do niego przez aliantów i Rząd RP na uchodźstwie. Radzieckie dowództwo zgodziło się jedynie na przeprowadzenie ograniczonej akcji desantowej przez Wisłę, w której udział wzięli niedoświadczeni polscy żołnierze, pozbawieni odpowiedniej ilości środków przeprawowych i wsparcia artyleryjskiego. Ze względu na szczupłość zaangażowanych sił akcja ta miała prawdopodobnie charakter wyłącznie propagandowy i z góry zakładano jej niepowodzenie. 23 września ambasadorowie Wlk. Brytanii i USA interweniowali u Stalina ws. pomocy dla powstania, ale otrzymali odpowiedź: „Nikt nie może odnaleźć tego generała „Bora”. Nie wiemy, gdzie on jest. Widocznie wyjechał z Warszawy”. 28 września KG AK skierowała depeszę do Rokossowskiego, w której ostrzegano, że powstańcy są w stanie wytrwać jeszcze tylko 72 godziny, po czym kapitulacja stanie się nieuchronna. Dowództwo AK ponownie nie uzyskało jednak żadnej odpowiedzi. Bez odpowiedzi pozostał także ostatni apel skierowany do Stalina przez premiera Mikołajczyka (30 września). Stosunek PPR i PKWN do powstania Wiele wskazuje na to, że polscy komuniści przygotowywali w Warszawie wystąpienie zbrojne, które miało się rozpocząć w momencie wkraczania do miasta oddziałów Armii Czerwonej. Komunistyczna propaganda wzywała warszawiaków do walki z Niemcami, a w nocy z 31 lipca na 1 sierpnia 1944 pozostające w mieście oddziały Armii Ludowej zostały postawione w stan alarmowy. Po wybuchu powstania oddziały AL wzięły udział w walkach, podporządkowując się taktycznie dowództwu AK. Stanowisko władz PPR i PKWN wobec powstania było natomiast początkowo dwuznaczne. Na początku sierpnia „Radiostacja Kościuszko” sugerowała wręcz, że to komuniści kierują powstaniem w Warszawie. 6 sierpnia Wanda Wasilewska w trakcie spotkania przedstawicieli rządu na uchodźstwie z KRN i PKWN odbyła rozmowę ze Stanisławem Mikołajczykiem, podczas której twierdziła, że informacje o wybuchu powstania w Warszawie są fałszywe (według Andrzeja Sowy nie wiedziała jeszcze o wybuchu powstania). 13 sierpnia generał Michał Rola-Żymierski wydał rozkaz nr 6, w którym niedwuznacznie dał do zrozumienia, że 1. Armia Wojska Polskiego wraz z Armią Czerwoną rychło wyruszą na pomoc Warszawie. Po ostatecznym wykrystalizowaniu się stanowiska ZSRR, PKWN przyjął jawnie wrogą postawę wobec powstania. Na posiedzeniu Komitetu, które odbyło się w Lublinie 15 września 1944 z udziałem Bolesława Bieruta, Romana Zambrowskiego, Jakuba Bermana, Michała Roli-Żymierskiego i Stanisława Radkiewicza zdecydowano o stworzeniu wojsk wewnętrznych, które w przypadku klęski Niemców miały wkroczyć do Warszawy i rozbić zwycięską Armię Krajową. 30 września przewodniczący PKWN Edward Osóbka-Morawski wraz z generałem Rolą-Żymierskim, Hilarym Mincem oraz Stefanem Jędrychowskim uczestniczył w konferencji prasowej zorganizowanej w Moskwie dla korespondentów prasy zagranicznej. Niezgodnie z prawdą oświadczyli wówczas, że od 13 sierpnia Armia Czerwona udzielała powstańcom wsparcia materiałowego oraz oskarżyli dowództwo AK o celowe unikanie kontaktu ze sztabem Rokossowskiego. Jednocześnie Osóbka-Morawski oświadczył, że generał „Bór” jest „zbrodniarzem wojennym”, którego PKWN postawiłoby przed sądem, gdyby wpadł w jego ręce. Postawa Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii wobec powstania Termin powstania nie został uzgodniony z aliantami zachodnimi – niemniej nie mogli oni twierdzić, że zostali całkowicie zaskoczeni jego wybuchem. 27 lipca 1944 ambasador RP w Londynie, Edward Raczyński, spotkał się z ministrem spraw zagranicznych Wlk. Brytanii, Anthonym Edenem, którego poinformował wstępnie o planach powstania w Warszawie. Jednocześnie w imieniu polskiego rządu poprosił Brytyjczyków o: 1) skierowanie do stolicy polskiej 1. Samodzielnej Brygady Spadochronowej, 2) oddanie do dyspozycji AK czterech polskich dywizjonów lotniczych w Wielkiej Brytanii, 3) zbombardowanie niemieckich lotnisk koło Warszawy, 4) uznanie praw kombatanckich żołnierzy AK. Eden obiecał rozpatrzyć te postulaty w trybie pilnym, podając jednak w wątpliwość techniczne możliwości ich zrealizowania. Już następnego dnia Foreign Office oficjalnie poinformowało Raczyńskiego, że spełnienie polskich postulatów jest niemożliwe. Na wieść o wybuchu powstania ambasador Raczyński udał się do brytyjskiego MSZ, gdzie zwrócił się do podsekretarza stanu Alexandra Cadogana z prośbą o natychmiastowe powiadomienie premiera Churchilla o rozpoczętym w Warszawie powstaniu oraz wydanie zarządzeń umożliwiających rozpoczęcie zrzutów broni i amunicji dla oddziałów AK. 3 sierpnia prezydent Władysław Raczkiewicz zwrócił się do Churchilla z prośbą o dokonanie natychmiastowych rzutów broni i amunicji w Warszawie. Z podobnym apelem do brytyjskich władz wojskowych wystąpili generałowie Kukiel i Kopański. Trzy dni później Jan Ciechanowski, ambasador RP w Waszyngtonie, przedłożył amerykańskiemu Kolegium Połączonych Szefów Sztabów formalną prośbę polskiego rządu o zorganizowanie pomocy dla powstania. Akcja dyplomatyczna mająca na celu zorganizowanie efektywnego wsparcia dla powstańców była odtąd intensywnie prowadzona przez wszystkie agendy rządu RP na uchodźstwie. Pierwsze reakcje aliantów były ostrożne i niechętne. Amerykanie oświadczyli, że wsparcie dla polskiego podziemia leży w gestii władz brytyjskich, a ze względu na fakt, iż Warszawa leży w radzieckiej strefie operacyjnej, alianci nie będą mogli prowadzić tam żadnych operacji bez zgody Moskwy. Z kolei generał Hastings Ismay – główny wojskowy doradca Churchilla – po pięciodniowej zwłoce oświadczył, że użycie bombowców RAF w Polsce można rozpatrywać jedynie w połączeniu z oczekiwanym uderzeniem Armii Czerwonej, a pozostałe polskie postulaty natury wojskowej uznał za nierealne. 16 sierpnia doszło do spotkania polskich generałów (m.in. Stanisław Tatar) z pułkownikiem Haroldem B. Perkinsem – szefem polskiego i czechosłowackiego wydziału SOE. W trakcie rozmowy Brytyjczyk obarczył Polaków całkowitą winą za sytuację w Warszawie oraz oświadczył, że „zbrodnią jest planować dostawy z pomocą dla Warszawy w ramach operacji tak ryzykownych, jak te, które są obecnie podejmowane”. Negatywne nastawienie prezentowało również brytyjskie MSZ. Minister Eden zablokował m.in. propozycję lorda Vansittarta, który domagał się, aby w odpowiedzi na masowe zbrodnie popełniane przez Niemców w Warszawie zwołać nadzwyczajne posiedzenie Izby Gmin w celu omówienia odwetowego bombardowania Berlina. Alianci długo zwlekali także z przyznaniem praw kombatanckich żołnierzom AK, twierdząc, że będą mogli to uczynić jedynie w sytuacji, gdy ZSRR postąpi podobnie. Dopiero 30 sierpnia rządy USA i Wlk. Brytanii oficjalnie oświadczyły, iż uznają Armię Krajową za integralną część Polskich Sił Zbrojnych. Z obstrukcją i niechęcią brytyjskich struktur wojskowych i administracyjnych kontrastowała osobista postawa premiera Churchilla, który już 3 sierpnia nakazał bezzwłoczne rozpoczęcie przygotowań do lotów z dostawami dla Warszawy i naciskał na dowództwo RAF, aby udzieliło powstańcom wszelkiej możliwej pomocy. 4 sierpnia brytyjski premier wystosował także pierwszą depeszę do Stalina, informującą o wybuchu powstania i planowanych alianckich zrzutach. W kolejnych dniach liczne prośby o wsparcie dla powstania były kierowane do strony radzieckiej przez brytyjską misję wojskową i ambasadę w Moskwie. 12 sierpnia Churchill ponownie zadepeszował do Stalina z prośbą o pomoc dla walczącej Warszawy, otrzymał jednak utrzymaną w ostrym tonie odpowiedź odmowną. Gdy Moskwa nie wyraziła zgody na lądowanie alianckich samolotów na radzieckich lotniskach, Churchill postanowił zaangażować w tę sprawę prezydenta Roosevelta. Amerykańska administracja z niechęcią myślała jednak o nadwerężaniu stosunków z ZSRR. Dopiero 20 sierpnia Churchill i Roosevelt wysłali wspólny list do Stalina, w którym znalazły się słowa: „Zastanawiamy się, jaka będzie reakcja światowej opinii publicznej, jeśli antyfaszyści w Warszawie zostaną rzeczywiście opuszczeni. Uważamy, że my wszyscy trzej powinniśmy uczynić wszystko, co tylko możemy, aby ocalić możliwie najwięcej znajdujących się tam patriotów”. List ten – celowo naszkicowany przez Roosevelta w łagodnym tonie – kończył się stwierdzeniem, że „czynnik czasu ma wyjątkowo duże znaczenie”. Po niezwykle brutalnej odpowiedzi Stalina (22 sierpnia) Roosevelt przyjął wyraźny kurs na unikanie konfrontacji. Gdy Churchill zaproponował mu wystosowanie utrzymanego w ostrzejszym tonie listu, amerykański prezydent przez kilka dni odmawiał zajęcia stanowiska („nie wiem jakie dalsze kroki moglibyśmy obecnie podjąć”), by ostatecznie odmówić („uważam za niekorzystne dla dalszego przebiegu wojny ogólnej przyłączenie się do proponowanej depeszy”). 5 września admirał William D. Leahy błędnie poinformował Roosevelta, że powstanie w Warszawie upadło, co ten ostatni potraktował jako pretekst, aby sprawę wywarcia presji na Stalina uznać za nieaktualną. W ocenie Janusza Zawodnego powstanie warszawskie – podobnie jak zbrodnia katyńska – było z perspektywy aliantów przeszkodą w dyplomatycznym i wojskowym układzie sił i planów Wielkiej Trójki. Dla Roosevelta i amerykańskiej administracji Polska nie była pełnoprawnym partnerem, lecz uciążliwym sojusznikiem – utrudniającym w dodatku priorytetową współpracę z ZSRR. Zainteresowanie amerykańskiej administracji wydarzeniami w Warszawie było przy tym niewielkie, a wiedza na temat sytuacji panującej w Polsce – bardzo ograniczona. Z kolei premier Churchill wydawał się być szczerze przejęty tragedią Warszawy i starał się udzielić powstaniu możliwie największą pomoc, jednak jako najsłabszy członek „Wielkiej Trójki” nie miał ku temu większych możliwości. Nawet on nie był zresztą gotów na zerwanie współpracy z ZSRR z powodu Polski. Z wydanych po wojnie wspomnień Churchilla wynika, że członkowie brytyjskiego rządu byli gremialnie oburzeni postawą ZSRR wobec powstania jednak ostatecznie zrezygnowano z silniejszych nacisków na Stalina w tej sprawie, gdyż jak tłumaczył to brytyjski premier „trzeba pamiętać o losach milionów ludzi, walczących na wszystkich frontach świata”, a „cel główny wymaga czasem nawet poniżającej uległości”. Anglosaska prasa jeszcze w trakcie powstania prezentowała niewielkie zainteresowania wydarzeniami w Warszawie. W szczególności gazety lewicowe starały się usprawiedliwiać postawę ZSRR oraz prezentowały wyraźnie negatywne nastawienie wobec przywódców AK i rządu RP na uchodźstwie. Redaktor sekcji polskiej BBC, Gregory MacDonald, był zmuszony przyznać, że informacje o braku sowieckiej pomocy dla powstania „są w znaczący sposób tonowane (…) żeby nie podsycać atmosfery emocji i nie naruszać ponad potrzebę jedności alianckiej”. 5 października Churchill wygłosił przemówienie w Izbie Gmin poświęcone powstaniu warszawskiemu. Oświadczył wówczas, że „walka o Warszawę przyniosła temu szlachetnemu miastu okropne zniszczenia, a jego bohaterskiej ludności cierpienia i niedostatki w wymiarze nieporównywalnym nawet z nieszczęściami tej wojny” oraz zadeklarował, że epopeja Warszawy nie zostanie zapomniana. W rzeczywistości w późniejszych latach zachodni historycy poświęcali powstaniu niewielką uwagę. Życie stolicy w trakcie powstania Działania powstańcze nie ograniczały się wyłącznie do walki zbrojnej. W ciągu 63 dni powstania w Warszawie funkcjonowało wolne i demokratyczne państwo polskie z legalnymi władzami, administracją, armią oraz wszystkimi atrybutami państwowości. Ujawniły się władze naczelne Polskiego Państwa Podziemnego – Rada Jedności Narodowej, Delegatura Rządu na Kraj oraz Krajowa Rada Ministrów. Wydane zostały dwa „Dzienniki Ustaw”, tworzące ramy prawne dla krajowych władz cywilnych oraz przygotowujące podstawy prawa wolnego państwa po wojnie. W mieście funkcjonowało także polskie sądownictwo oraz służby policyjne. Legalnie działały rozmaite stronnictwa i partie polityczne, które wydawały swoje pisma, a w niektórych wypadkach utrzymywały także własne oddziały zbrojne, podporządkowane taktycznie dowództwu AK. Miarą demokratycznych swobód panujących w powstańczej Warszawie może być fakt, iż w mieście legalną działalność prowadziły nie tylko ugrupowania zrzeszone w RJN, lecz także stronnictwa polityczne niechętne rządowi w Londynie (piłsudczycy, skrajni narodowcy) lub wręcz deklarujące wobec niego otwartą wrogość i podważające jego legitymację (komuniści). We wszystkich dzielnicach miasta organizowały się powstańcze władze samorządowe. Już 5 sierpnia 1944 delegat okręgowy na m.st. Warszawę Marceli Porowski przejął pełnię władzy cywilnej w mieście od dotychczasowego polskiego burmistrza komisarycznego – Juliana Kulskiego. 9 sierpnia w Śródmieściu powołane zostały cztery delegatury rejonowe (dwie w Śródmieściu Północnym, jedna w Śródmieściu Południowym, jedna na Powiślu). Na Starym Mieście władzę cywilną objął starosta grodzki Władysław Świdowski; filię starostwa zorganizowano także na Żoliborzu (tzw. ekspozytura Starostwa Warszawa-Północ). Na Mokotowie powstał natomiast Urząd Komisarza dla Spraw Ludności Cywilnej. Władze cywilne działały za pośrednictwem komitetów domowych i blokowych (każdy dom stanowił osobną jednostkę administracyjną). Ich zadaniem była organizacja obrony przeciwlotniczej i przeciwpożarowej, zapewnienie obywatelom bezpieczeństwa, opieka społeczna, organizacja komunalnych kuchni, kopanie studni, uprzątanie ruin, grzebanie poległych oraz prowadzenie działalności informacyjno-propagandowej. Z inicjatywy harcerzy z Szarych Szeregów uruchomiono w mieście Harcerską Pocztę Polową, uznaną oficjalnie przez rejonową delegaturę w Śródmieściu. Do końca sierpnia 1944 wysłano za jej pośrednictwem 116 317 listów. Od 2 września Harcerska Poczta Polowa wydawała nawet własne znaczki pocztowe. W powstańczej Warszawie ukazywały się co najmniej 134 tytuły prasowe (o charakterze centralnym i dzielnicowym), z czego zaledwie jedna trzecia stanowiła kontynuację pism wydawanych dotąd w konspiracji. Powstańcza prasa nie tylko relacjonowała przebieg walk, lecz również publikowała reportaże, artykuły publicystyczne i kulturalne oraz wiersze i pieśni. Za najważniejsze tytuły prasowe należy uznać zwłaszcza „Biuletyn Informacyjny” (oficjalny organ AK) oraz „Rzeczpospolitą Polską” (oficjalny organ Delegatury Rządu). Licznie ukazywały się również pisma partyjne – np. „Robotnik” (organ PPS), czy „Żywią i bronią” (organ Stronnictwa Ludowego). 8 sierpnia zainicjowała swoją działalność powstańcza radiostacja foniczna „Błyskawica”. Ponadto w powstańczej Warszawie toczyło się bogate życie kulturalne; obejmujące film, teatr, fotografię, sztuki graficzne, sztuki piękne i literaturę. Odbywały się recytacje, koncerty i przedstawienia sztuk teatralnych (m.in. w kinie „Palladium”). Powstały liczne wiersze i pieśni. Istniał kukiełkowy teatrzyk dla dzieci „Pod Barykadą”, prowadzony przez Krystynę Berwińską i Zofię Rendzner-Czerwosz ps. Zoja. Poważnym problemem był pleniąca się przestępczość pospolita, przede wszystkim szaber opustoszałych mieszkań i sklepów. O problemach tych donosiła prasa powstańcza. Nastroje ludności zmieniały się wraz z przedłużaniem się walk, niekorzystnym rozwojem sytuacji na frontach powstańczych, a zwłaszcza na skutek nieustannych bombardowań i pogarszających się warunków bytowych. Już 5 sierpnia w meldunkach powstańczych odnotowano znaczne pogorszenie się morale ludności Starego Miasta i jej niechęć do udzielania pomocy żołnierzom. Z kolei 12 sierpnia w rejonie Śródmieścia odnotowano przypadki darcia „Biuletynu Informacyjnego”. W jednym z raportów odnotowano rosnące zaniepokojenie ludności, a także wzrost niechęci do AK i rządu w Londynie połączony ze wzrostem sympatii prosowieckich. W końcowej fazie oblężenia Starówki miały miejsce wypadki, gdy ludność wywieszała białe flagi, domagała się od dowództwa kapitulacji, na megafonowe wezwania nieprzyjaciela masowo przechodziła na stronę niemiecką, a nawet próbowała rozbierać barykady. W tych ostatnich wypadkach powstańcy używali broni. Straty ludzkie i materialne Powstanie warszawskie było jedną z największych i najzaciętszych bitew miejskich II wojny światowej, porównywalną jedynie z walkami w Stalingradzie. Tylko w dwóch innych okupowanych stolicach Europy – Paryżu i Pradze – miały miejsce antyniemieckie powstania. Pod względem rozmachu, długości trwania i zaciętości walk ustępowały one jednak powstaniu warszawskiemu. Powstanie paryskie trwało bowiem tydzień, a straty po obu stronach zamknęły się liczbą ok. 7000 zabitych i rannych. Z kolei powstanie w Pradze trwało cztery dni, a liczba żołnierzy i cywilów zabitych w trakcie walk wyniosła nieco ponad 2800. Straty wśród powstańców i ludności cywilnej W trakcie dwumiesięcznych walk oddziały powstańcze straciły bezpowrotnie blisko 16 tys. żołnierzy – z czego 10 tys. poległych oraz 6 tys. zaginionych, których należy uznać za zabitych. Rannych zostało ok. 20 tys. powstańców – w tym 5 tys. ciężko. Do niemieckiej niewoli trafiło ok. 15 tys. żołnierzy (w tym ok. 900 oficerów i 2 tys. kobiet). Duże straty poniosły również oddziały 1. Armii Wojska Polskiego. W walkach o Pragę, a zwłaszcza podczas prób forsowania Wisły, utraciły one blisko 5,5 tys. zabitych i rannych. Nie jest znana dokładna liczba ofiar cywilnych. Niemcy na użytek propagandowy szacowali, że wynosiła ona ok. 250 tys. osób. Jeszcze podczas trwania powstania przewodniczący PKWN Edward Osóbka-Morawski mówił o 200 tys. ofiar. Polscy i zagraniczni historycy przyjmują zazwyczaj, że straty ludności cywilnej wyniosły od 150 tys. do 200 tys. zabitych. W wyniku powstania od 500 tys. do 550 tys. mieszkańców stolicy oraz około 100 tys. osób z miejscowości podwarszawskich zostało zmuszonych do opuszczenia swoich domów, z czego blisko 150 tys. zostało deportowanych do obozów koncentracyjnych lub wywiezionych na roboty przymusowe w głąb Rzeszy. Straty materialne Dwa miesiące zaciekłych walk powstańczych przyniosły stolicy olbrzymie straty materialne. Zniszczeniu uległo wówczas 25% zabudowy lewobrzeżnej Warszawy. W okresie popowstaniowym, na skutek systematycznego i planowego wyburzania miasta przez Niemców, zniszczeniu uległo natomiast ponad 30% zabudowy lewobrzeżnej Warszawy. Gdy dodać do tego straty poniesione w wyniku oblężenia miasta we wrześniu 1939 i zagłady warszawskiego getta, okazuje się, że wojna przyniosła zniszczenie 84% zabudowy lewobrzeżnej Warszawy. Jeśli przyjąć szacunek dla całego miasta z Pragą włącznie, to wynosił on 65%. Autorzy sporządzonego w 2004 „Raportu o stratach wojennych Warszawy” oszacowali całość strat materialnych poniesionych przez miasto i jego mieszkańców podczas II wojny światowej na 18,20 miliarda przedwojennych złotych (według wartości złotówki z sierpnia 1939), czyli 45,3 miliarda dolarów (według wartości obecnej). Zagładzie uległy setki bezcennych zabytków oraz obiektów o dużej wartości kulturalnej i duchowej. Rejestr zniszczonych w Warszawie obiektów sakralnych i świeckich mających wartość zabytkową liczy 674 pozycje. Straty niemieckie Trudne pozostaje obliczenie strat poniesionych przez Niemców podczas walk powstańczych. Oficjalne wydawnictwo Armii Krajowej „Biuletyn Informacyjny” bezpośrednio po powstaniu pisało: „Był czas, kiedy dowództwo niemieckie zaangażowało przeciw Warszawie aż 5 dywizji! Ilość straconych czołgów, dział szturmowych na czołgach oraz samochodów pancernych wynosi około 250!”. W raporcie z dnia 5 października 1944, sporządzonym dla Reichsführera-SS Heinricha Himmlera, SS-Obergrupenführer Erich von dem Bach-Zelewski informował, że w okresie od 1 sierpnia do 5 października 1944 Niemcy stracili w Warszawie 1570 poległych (w tym 73 oficerów, 1453 podoficerów i szeregowych oraz 44 „obcokrajowców”) oraz 7474 rannych (w tym 242 oficerów, 7054 podoficerów i szeregowych oraz 178 „obcokrajowców”) – co dawałoby łączną liczbę 9044 zabitych i rannych. W relacji złożonej w lutym 1947 w więzieniu w Warszawie von dem Bach twierdził jednak, że podczas walk powstańczych Niemcy ponieśli straty w wysokości 10 tys. zabitych, 7 tys. zaginionych i 9 tys. rannych – razem 26 tys. żołnierzy, stwierdzając przy tym, że „w pierwszych dniach zostały zniszczone całe jednostki, o których losie ze strony niemieckiej nic nigdy nie można było się dowiedzieć”. Liczby podawane przez Bacha są kwestionowane przez część współczesnych historyków, chociaż przyjmowane przez innych. Borkiewicz podaje, że w Warszawie oraz podczas walk ze Zgrupowaniem „Kampinos” Niemcy utracili 3 samoloty. Utracili także bezpowrotnie kilkadziesiąt czołgów, dział pancernych i pojazdów opancerzonych, podczas gdy ok. 200 zostało uszkodzonych. Ponadto w ręce powstańców wpadły trzy czołgi, działo pancerne, dwa transportery opancerzone, a także działo polowe kal. 75 mm, 12 moździerzy, cztery działka przeciwpancerne, ponad 220 granatników przeciwpancernych, 16 ciężkich i 86 ręcznych karabinów maszynowych, 155 pistoletów maszynowych i 596 karabinów. Polski historyk Andrzej Leon Sowa twierdzi, że bezpowrotne straty niemieckie w sprzęcie pancernym były minimalne i wyniosły najwyżej kilka zniszczonych czołgów i dział pancernych oraz kilkanaście uszkodzonych. Jak twierdzi, w szacunkach strat niemieckich do strat w sprzęcie pancernym często zalicza się lekko opancerzone nosiciele ładunków wybuchowych (Borgward IV), których powstańcy zniszczyli kilkadziesiąt. Spory wokół oceny powstania Powstanie warszawskie jest jednym z najważniejszych i najtragiczniejszych wydarzeń w najnowszej historii Polski. W nieodwracalny sposób zmieniło oblicze Warszawy i stało się najistotniejszym elementem tożsamości tego miasta. Z tego powodu powstanie nadal budzi gorące emocje i jest przedmiotem ożywionej debaty – poświęconej jego interpretacji i ocenie. W owej debacie udział brali i biorą historycy, wojskowi, politologowie, socjologowie, publicyści, literaci, a nawet przywódcy duchowi (m.in. papież Jan Paweł II i kardynał Stefan Wyszyński). Szczególne kontrowersje budzi zwłaszcza kwestia zasadności decyzji o wywołaniu powstania, a także jego znaczenia geopolitycznego. Szereg emocji budzi także kwestia tragicznych rezultatów sierpniowego zrywu (zniszczenie miasta, utrata pokolenia młodych ludzi). Spór o trafność decyzji o rozpoczęciu powstania rozpoczął się jeszcze przed jego zakończeniem. Jednym z jej najostrzejszych krytyków był generał Władysław Anders, który 18 sierpnia 1944 uznał wywołanie powstania za „ciężką zbrodnię”, jednak w swoich wspomnieniach pt. Bez ostatniego rozdziału, stwierdził, że mówił o decyzji dowódcy Armii Krajowej, gdyż w ten sposób ogłoszono zarządzenie powstania, „a nie wchodziłem w rolę innych czynników w tej sprawie, tym bardziej że nie mogłem w ogóle znać ich wówczas szczegółowo”. Kwestia ta była również dyskutowana przez opinię publiczną w Europie Zachodniej. W artykule opublikowanym w piśmie Tribune (1 września 1944) George Orwell krytycznie odniósł się do wrogiego powstaniu stanowiska brytyjskiej lewicowej inteligencji, zarzucając jej, że kieruje się wytycznymi partii do tego stopnia, że „gdyby jutro Stalin przestał popierać PKWN i uznał rząd w Londynie, cała brytyjska inteligencja poszłaby za nim jak stado baranów”. Spór o celowość powstania rozgorzał z pełną mocą po zakończeniu II wojny światowej. Komunistyczne władze PRL starały się zafałszować pamięć o powstaniu sierpniowym, gdyż ujawnienie prawdy o jego istocie mogłoby podważyć ich legitymację do rządzenia Polską. W czasach stalinowskich (1944–1956) uczestnicy powstania byli masowo represjonowani przez komunistyczny aparat bezpieczeństwa. Ponadto już w 1945 komunistyczna propaganda przyjęła metodę dwutorowej narracji na temat powstania, polegającą na przeciwstawianiu „bohaterskich szeregowych powstańców” oraz ludu Warszawy, „zbrodniczym” (lub co najmniej „nieudolnym”) dowódcom powstania. Jednocześnie kwestia roli, którą podczas powstania odegrał Związek Radziecki, pozostawała tematem tabu. Owa linia propagandowa była utrzymywana do ostatnich dni PRL. W społeczeństwie żywa była całkowicie odmienna pamięć powstania. Jego mit pozostawał żywy w relacjach rodzinnych, w późniejszych latach był zaś wzmacniany poprzez publikacje „drugiego obiegu”. Z tego powodu przez długi czas rzetelna debata na temat powstania warszawskiego była w Polsce niemożliwa, gdyż jego krytyka łatwo mogła być uznana za popieranie, bądź w najlepszym wypadku żyrowanie kłamstw propagandy komunistycznej. Nie zmienia to jednak faktu, że krytykami decyzji o rozpoczęciu powstania często bywali także niewątpliwi antykomuniści – np. Stefan Kisielewski (również uczestnik powstania). Natomiast Józef Mackiewicz analizował i dokonywał bilansu strat i zysków powstania warszawskiego, uważał że: „Mimo wszystko, powstanie przyniosło nam ogromne korzyści polityczne” oraz „Plan (powstania) był raczej rozumny i pod każdym względem politycznie moralny”. Najbardziej nieskrępowana, a przy tym najostrzejsza debata o powstaniu, toczyła się na emigracji. W sferze polityczno-wojskowej jego głównymi krytykami były zwłaszcza osoby zbliżone do kręgów piłsudczykowskich (m.in. Kazimierz Sosnkowski, Władysław Pobóg-Malinowski) oraz endeckich (m.in. Jędrzej Giertych, Wojciech Wasiutyński). Obrońcami decyzji o wszczęciu powstania byli natomiast przede wszystkim żyjący na emigracji przywódcy zrywu m.in. generałowie Tadeusz Komorowski, Tadeusz Pełczyński, Antoni Chruściel, szef Kierownictwa Walki Cywilnej Stefan Korboński, Tadeusz Żenczykowski, szef Wydziału Propagandy AK. Ożywione spory na ten temat toczyli także czołowi intelektualiści i publicyści emigracyjni. Krytyczne stanowisko wobec decyzji o powstaniu zajmowało zwłaszcza środowisko paryskiej „Kultury” (m.in. Jerzy Giedroyc, Juliusz Mieroszewski), a także Stanisław Cat-Mackiewicz, Józef Łobodowski i Melchior Wańkowicz. Po stronie obrońców znajdowali się natomiast m.in. Jan Bielatowicz, ks. Kazimierz Kantak, Tymon Terlecki, Andrzej Pomian, Gustaw Herling-Grudziński, Zygmunt Zaremba. Argumenty zwolenników powstania Wybuch powstania był logiczną konsekwencją podjęcia przez Polskę walki we wrześniu 1939 oraz powołania do życia Polskiego Państwa Podziemnego. Jeżeli przyjąć argument przeciwników powstania, że w ówczesnej sytuacji politycznej ocalenie niepodległości Polski było niemożliwe, logiczną konsekwencją byłoby zanegowanie sensu pozostałych wysiłków zbrojnych podejmowanych w tym czasie przez Polaków na frontach II wojny światowej – np. bitwy o Monte Cassino; powstanie nie było z góry skazane na porażkę. Dowództwo AK podjęło duże ryzyko, które było jednak konieczne, gdyż jedynym alternatywnym rozwiązaniem była całkowita kapitulacja wobec wkraczającej Armii Czerwonej. Ponadto podejmując decyzję o wybuchu powstania, KG AK nie dysponowała informacjami o ustaleniach z konferencji w Teheranie, a także nie mogła przewidzieć bezsensownej z militarnego punktu widzenia decyzji Stalina o wstrzymaniu ofensywy na kolejnych kilka miesięcy. Oceny historycznej decyzji wydania rozkazu o rozpoczęciu zrywu należy więc dokonywać nie z perspektywy kilkudziesięciu lat, jakie upłynęły od powstania, lecz z perspektywy stanu rzeczy i sytuacji wojskowej 31 lipca 1944 – tj. w dniu, w którym podjęto decyzję o rozpoczęciu zrywu; wybuch powstania był nieuchronny, jeżeli wziąć pod uwagę ówczesną atmosferę panującą w stolicy. W sytuacji masowego wyczekiwania ludności na możliwość odwetu za pięć lat brutalnej okupacji, łatwo mogło dojść do spontanicznego wystąpienia, nad którym kontrolę przejęliby komuniści; nawet gdyby powstanie nie wybuchło, Warszawa najprawdopodobniej nie uniknęłaby zniszczenia, gdyż wobec niemieckich planów obrony linii Wisły stałaby się areną zaciekłej bitwy miejskiej pomiędzy Wehrmachtem a Armią Czerwoną. W ten sposób stolica podzieliłaby los Gdańska, Poznania, Grudziądza, czy Wrocławia. Co więcej, niemieckie plany powołania 100 tys. Polaków do pracy przy kopaniu umocnień nad Wisłą wskazują, że w tej sytuacji ludność Warszawy mogłaby zostać przez Niemców wymordowana lub wywieziona na roboty przymusowe. W ocenie Stefana Korbońskiego Warszawę mogło uratować jedynie niewykonanie przez dowódcę 9. armii gen. Nikolausa von Vormanna, rozkazu zniszczenia miasta (podobnie jak gen. Dietrich von Choltitz nie wykonał rozkazu zniszczenia Paryża), a ponadto szybkie okrążenie i zajęcie Warszawy przez wojska sowieckie; powstanie warszawskie na cztery miesiące zatrzymało sowiecki marsz w głąb Europy, prawdopodobnie zapobiegając w ten sposób opanowaniu całości lub większości terytorium III Rzeszy przez Armię Czerwoną. Tymczasem gdyby Niemcy znalazły się w ten sposób w orbicie wpływów ZSRR, ostateczne wyniki wojny mogłyby się okazać jeszcze bardziej niekorzystne dla Polski – Stalin prawdopodobnie nie zdecydowałby się oprzeć zachodnich granic Polski o linię Odry i Nysy, a nawet mógłby uczynić z Polski „17. republikę” ZSRR; determinacja i bohaterstwo powstańców uzmysłowiły Stalinowi, jak wiele Polacy są gotowi poświęcić w obronie niepodległości. Dzięki temu instalowanie rządów komunistycznych miało w Polsce mniej brutalny przebieg niż w pozostałych państwach „demokracji ludowej” (czego wyrazem była m.in. rezygnacja z pośpiesznej kolektywizacji rolnictwa i rozprawy z Kościołem katolickim); powstanie warszawskie było najważniejszym doświadczeniem życiowym całego pokolenia, które wyciągnąwszy odpowiednie wnioski z jego klęski nie sięgnęło po broń, gdy w latach PRL ponownie zaistniały warunki insurekcyjne (np. w październiku 1956). W ten sposób powstanie warszawskie stało się jednym ze źródeł pokojowej, samoograniczającej się rewolucji „Solidarności”; powstanie było ostatnią wielką próbą ratowania polskiej niepodległości. Dało narodowi moralną siłę na nadchodzące lata niewoli, a także stanowiło „akt założycielski wolnej Polski” i „mit założycielski ponowoczesnej Warszawy”. Argumenty krytyków powstania Powstanie nie osiągnęło żadnego z zamierzonych celów, zamiast tego poniosło militarną i polityczną klęskę, okupioną niewyobrażalnymi stratami i cierpieniami – śmiercią co najmniej 150 tys. ludzi, kompletnym zniszczeniem stolicy; poprzez zniszczenie Warszawy spowodowane wybuchem powstania Polska utraciła główny ośrodek intelektualny, polityczny i kulturalny; liczne dobra kultury; znaczną część majątku narodowego oraz kwiat młodej inteligencji, której zabrakło w czasach PRL; powstanie nie miało szansy ocalić niepodległości Polski, gdyż w ówczesnej sytuacji politycznej niemożliwe było zakwestionowanie postanowień konferencji w Teheranie; powstanie było fatalnie przygotowane pod względem militarnym, czego dowodem jest zwłaszcza porażka poniesiona przez oddziały AK 1 sierpnia 1944; wydaje się mało prawdopodobne, aby komuniści zdołali sprowokować w Warszawie wystąpienia zbrojne, w które masowo zaangażowałaby się ludność stolicy oraz szeregowi żołnierze podziemia (bądź aby wybuchły one spontanicznie). Oddziały AK wielokrotnie dały dowód wielkiego zdyscyplinowania – chociażby rozchodząc się spokojnie do domów po odwołaniu alarmu bojowego 29 lipca. Trudno przypuszczać także, aby bezbronna ludność cywilna rzuciła się do otwartej walki z Niemcami. Ponadto dowództwo AK dysponowało wieloma środkami pozwalającymi na zneutralizowanie komunistycznej dywersji propagandowej (aparatem propagandowym BIP, prasą podziemną itp.), zwłaszcza gdy wziąć pod uwagę fakt, że wiarygodność PPR w oczach społeczeństwa polskiego była bardzo niska; naiwnością było liczyć na pomoc Armii Czerwonej w sytuacji, gdy powstanie było politycznie wymierzone w ZSRR i podporządkowanych mu polskich komunistów. Co więcej, los 27. Dywizji Piechoty AK na Wołyniu wskazywał raczej, że Moskwa wykorzysta powstanie, aby niemieckimi rękami zniszczyć polskie podziemie niepodległościowe; nie można z góry zakładać, że Warszawa zostałaby zniszczona podczas zażartych walk Wehrmachtu z Armią Czerwoną (takiego losu uniknął m.in. Kraków). Co więcej, powstanie tylko zwiększyło skalę ofiar i zniszczeń, gdyż dało Niemcom doskonały pretekst, aby zrównać z ziemią znienawidzone przez nazistowskich przywódców miasto; faktyczne rozbicie AK, utrata kwiatu młodej inteligencji oraz reperkusje społeczne spowodowane zniszczeniem Warszawy osłabiły polskie środowiska niepodległościowe i podważyły zaufanie społeczeństwa do rządu RP na uchodźstwie – tym samym znacznie ułatwiając Stalinowi sowietyzację Polski. Pamięć o tragedii powstania wpływała także hamująco na działalność antykomunistycznej opozycji w PRL, powodując, że często działała ona bardziej zachowawczo niż wymagały tego okoliczności. Cenzura PRL Wszelkie informacje na temat powstania warszawskiego podlegały cenzurze. W 1974 w zaleceniach dla cenzorów Główny Urząd Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk zakazał publikowania jakichkolwiek informacji dotyczących upamiętnienia, a nawet publikacji klepsydr o śmierci weteranów powstania opłacanych przez rodziny w lokalnej prasie. Tomasz Strzyżewski w swojej książce o cenzurze w PRL cytuje oficjalny tajny dokument urzędu kontroli z 26 lipca 1974, podając zakres ingerencji cenzorskich: „Nekrologi, inseraty i inne formy w prasie, radio i TV oraz klepsydry itp. zapowiadające różne spotkania na cmentarzach, przy pomnikach, miejscach walk itp. (z okazji rocznicy wybuchu Powstania Warszawskiego, bądź jego poszczególnych epizodów) byłych żołnierzy zgrupowań, oddziałów itp. AK i innych prawicowych organizacji uczestniczących w powstaniu warszawskim nie mogą być zwalniane do publikacji. Mogą być natomiast zwalniane nekrologi i informacje o nabożeństwach odbywających się w kościołach”. Upamiętnienie W Polsce Ludowej Na początku lipca 1945 Jerzy Albrecht zwrócił się z apelem o powołanie „komitetu uczczenia pamięci bohaterów powstania warszawskiego”. W rezultacie 6 lipca 1945 robotnicy uczestniczący w specjalnie zwołanym wiecu na terenie elektrowni warszawskiej wystosowali do rządu oraz władz miasta Warszawy apel w sprawie budowy pomnika powstania warszawskiego. Trzy dni później opublikowano uchwałę plenum Rady Związków Zawodowych, inicjującą zbiórkę pieniężną na ten cel. Przeprowadzony został również konkurs na projekt architektoniczny, ogłoszony przez Biuro Odbudowy Stolicy. 11 lipca został powołany Stołeczny Komitet Obchodu Pierwszej Rocznicy Powstania Sierpniowego w Warszawie, w skład którego weszli m.in. gen. Marian Spychalski i prezydent stolicy Stanisław Tołwiński. W pierwszą rocznicę powstania na cmentarzu Powązkowskim nastąpiło odsłonięcie tymczasowego pomnika ku czci poległych dokonane przez prezydenta Tołwińskiego. W sali obrad Krajowej Rady Narodowej w warszawskiej „Romie” miała też miejsce uroczysta akademia. Na ówczesnym pl. Napoleona i na Krakowskim Przedmieściu odprawiono msze okolicznościowe. Pierwszy pomnik powstania warszawskiego odsłonięto w Słupsku w 1946. Powstał on z inicjatywy weteranów zrywu, którzy osiedlili się w tym mieście po zakończeniu wojny. W lutym 1946 powołana z inicjatywy nowych władz Komisja Likwidacyjna b. AK Obszar Centralny ogłosiła konkurs na pomnik upamiętniający poległych żołnierzy AK. Rezultatem działań Komisji było odsłonięcie w drugą rocznicę wybuchu powstania, 1 sierpnia 1946, na cmentarzu Wojskowym na Powązkach pomnika Gloria Victis. Od 1946 do 1950 trwało usypywanie kopca Powstania Warszawskiego ze stołecznych gruzów (potem pozostawał przez wiele lat zaniedbany – podobnie jak utworzony zaraz po wojnie Cmentarz Powstańców Warszawy). W 1948 na Cmentarzu Wolskim odsłonięto tablicę pamiątkową ku czci pomordowanych w rzezi Woli z napisem „40 000 spalonych ofiar mordów hitlerowskich – 20 000 kg prochów”. Począwszy od 1949 znajdujące się w Warszawie miejsca walk i egzekucji z okresu okupacji i powstania warszawskiego były upamiętniane wykonanymi z piaskowca tablicami projektu Karola Tchorka lub tablicami stawianymi przez ZBoWiD (zazwyczaj nawiązującymi wyglądem do tablic Tchorka). Walki powstańcze zostały także upamiętnione na Grobie Nieznanego Żołnierza w Warszawie, napisem na jednej z tablic: „Powstanie 1 VIII – 2 X 1944” (po 1990 zmienione na: „Powstanie Warszawskie 1 VIII – 2 X 1944”). Jeszcze w 1949 w nakładzie ok. 7 tys. egzemplarzy w prywatnym wydawnictwie „Mieczysław Fuksiewicz i S-ka” ukazała się powieść uczestnika powstania Stanisława Podlewskiego Przemarsz przez piekło, traktująca o powstańczych losach Starego Miasta. Od początku okresu stalinowskiego do 1954 władze realizowały strategię walki z pamięcią o Powstaniu. Uroczystościom upamiętniającym powstanie starano się nadać niewielki rozgłos i wyłącznie lokalny charakter. Na kilka dziesięcioleci zablokowano także budowę pomnika powstania warszawskiego. Od 1954 następowało, jeszcze częściowe, przywracanie pamięci o powstaniu. Dotychczasową politykę wobec pamięci o powstaniu zaczęto nazywać „bezduszną”. 11 marca 1956 w piśmie „Po prostu” ukazał się artykuł Jerzego Ambroziewicza, Walerego Namiotkiewicza i Jana Olszewskiego pt. „Na spotkanie ludziom z AK”, który przełamał jedynie negatywną narrację oficjalną odnośnie do AK, dotyczącą m.in. kwestii żołnierzy AK w powstaniu warszawskim. W kwietniowym numerze „Twórczości” ukazało się opowiadanie Jerzego Stawińskiego „Kanały”, a 15 kwietnia 1956 w „Trybunie Ludu” Alicja Solska – żona ówczesnego wicepremiera Piotra Jaroszewicza, porucznik AL i uczestniczka powstania – opublikowała artykuł „W sprawie byłych AK-owców” zawierający pochwałę żołnierzy AK walczących w powstaniu. W sierpniu 1956 w piśmie „Świat” Władysław Bartoszewski zaczął publikować kronikę wydarzeń powstania ze zdjęciami autorstwa Eugeniusza Lokajskiego. W 1956 rocznica wybuchu Powstania miała szczególnie uroczysty charakter. W przeddzień rocznicy na ulicach Warszawy zapłonęły znicze umieszczone w żołnierskich hełmach, a przy miejscach pamięci stanęły warty uczestników Powstania, żołnierzy LWP, harcerzy i ZMP-owców. 1 sierpnia odbyły się uroczystości na cmentarzu Wojskowym na Powązkach, gdzie również zaciągnięto warty honorowe i złożono wieńce zarówno pod pomnikami żołnierzy AK, jak i AL. W Teatrze Wielkim odbył się uroczysty koncert ku czci bohaterów powstania, w którym występowali m.in. Barbara Hesse Bukowska i Mieczysław Fogg. Z ramienia władz wzięli udział sekretarz KC PZPR Jerzy Albrecht i pierwszy sekretarz Komitetu Warszawskiego PZPR Stefan Staszewski. We wszystkich uroczystościach brali udział członkowie byłego dowództwa AK – płk Jan Rzepecki i płk Jan Mazurkiewicz – „Radosław”. Powołano również społeczny komitet budowy Pomnika Bohaterów Warszawy (w tym powstańców 1944) w skład którego weszli też byli żołnierze AK m.in. Michał Issajewicz, Stanisław Jankowski, Jan Mazurkiewicz, Stanisław Płoski i Jan Rzepecki. W 1957 na Żoliborzu odsłonięto pomnik żołnierzy AK poległych w ataku na Dworzec Gdański oraz tablicę na budynku kotłowni WSM przy ul. Suzina upamiętniającą pierwsze walki w powstaniu. W tym samym roku w Centralnym Parku Kultury odsłonięto pomnik Powstańców Czerniakowa i Żołnierzy 1 Armii Wojska Polskiego, a pl. Napoleona przemianowano na pl. Powstańców Warszawy. W przeddzień rocznicy Powstania przed Grobem Nieznanego Żołnierza odbył się apel poległych w którym wzięli udział byli powstańcy w bojowych mundurach powstańczych. 1 sierpnia 1959 przed wszystkimi miejscami upamiętniającymi walki powstańcze warty honorowe wystawiło Ludowe Wojsko Polskie. W tym roku ukazała się książka Jerzego Kirchmayera pt. Powstanie warszawskie. 20 lipca 1964 na pl. Teatralnym w Warszawie uroczyście odsłonięto pomnik Bohaterów Warszawy (pomnik „warszawskiej Nike”). Nie był on poświęcony jedynie pamięci powstańców warszawskich, lecz „wszystkich patriotów, którzy padli w Warszawie w latach 1939–1945”. Budziło to duże kontrowersje społeczne, gdyż duża część opinii publicznej życzyła sobie pomnika poświęconego tylko Powstaniu. Z projektu architektonicznego usunięto wszystkie elementy budzące skojarzenia z powstaniem. Społeczny Komitet Budowy tego pomnika powstał w 1956 i w jego skład, akceptując jego ideę, weszli m.in. Maria Dąbrowska, Tadeusz Kotarbiński, Władysław Broniewski, Stanisław Lorentz, Pola Gojawiczyńska, Stefan Kieniewicz, Adolf Rudnicki, Ewa Szelburg–Zarębina, Kazimierz Brandys, Xawery Dunikowski, Szymon Syrkus, a z walczących czynnie podczas okupacji m.in. Jan Rzepecki, Jan Mazurkiewicz, Mieczysław Moczar oraz Juliusz Rómmel. W 1973 na Cmentarzu Powstańców Warszawy stanął pomnik Polegli Niepokonani. W 1975 odsłonięto pomnik upamiętniający ofiary (ponad 220 osób) wybuchu z 13 sierpnia 1944 r. niemieckiego borgwarda z ładunkiem wybuchowym przy ul. Kilińskiego. W 1979 na pl. Powstańców Warszawy odsłonięto płytę ku czci żołnierzy batalionu AK „Kiliński”, walczących w tym rejonie od pierwszych godzin powstania. W tym samym roku po raz pierwszy zorganizowano niezależne od władz obchody rocznicy powstania. Od tego momentu aż do 1989 odbywały się osobno uroczystości oficjalne i uroczystości niezależne, organizowane przez środowiska opozycyjne przy wsparciu Kościoła katolickiego. W 1983 z inicjatywy warszawskich harcerzy przy zewnętrznym murze obronnym Starego Miasta odsłonięto pomnik Małego Powstańca. W lipcu tegoż roku w warszawskiej Fabryce Norblina otwarto wystawę „Warszawa walczy. 63 dni Powstania Warszawskiego”. Wystawę odwiedziło ponad 2 mln osób, cieszyła się także ogromnym zainteresowaniem podczas prezentacji w innych miastach. W 1985 przy ul. Dworkowej na Mokotowie odsłonięto pomnik upamiętniający żołnierzy pułku „Baszta”, zamordowanych w tym miejscu w ostatnich dniach powstania. W tym samym roku na Pradze odsłonięto także tzw. pomnik Kościuszkowców, poświęcony żołnierzom 1. Armii WP poległym w walkach o przyczółki warszawskie. Po wydarzeniach sierpnia 1980 powrócono do idei budowy pomnika powstania, a także zorganizowania poświęconych im archiwum oraz muzeum. W 1980 powołano niezależny Społeczny Komitet Budowy Pomnika Powstania 1944 r. Mimo niesprzyjającego klimatu politycznego Komitet przeprowadził konkurs na projekt architektoniczny oraz zbiórkę pieniężną. Zwycięską pracą konkursową okazał się projekt autorstwa Piotra T. Rzeczkowskiego i Marka Ambroziewicza. W 1984 władze odgórnie zawiesiły jednak prezydium Komitetu i wyznaczyły mu nowe władze, złożone z przedstawicieli ZBoWiD. Przejąwszy fundusze Komitetu nowy zarząd ogłosił kolejny konkurs, w wyniku którego wybrano projekt autorstwa Wincentego Kućmy i Jacka Budyna. Doprowadzono także do zmiany nazwy pomnika na „Pomnik Bohaterów Powstania Warszawskiego 1944”. Ostatecznie, mimo protestów ze strony m.in. części środowisk architektonicznych i artystycznych, władze Warszawy wydały w kwietniu 1988 decyzję o budowie pomnika według projektu Kućmy i Budyna. Akt erekcyjny pod pomnik wmurowano w obecności ówczesnego I sekretarza PZPR gen. Wojciecha Jaruzelskiego. Monument – znany obecnie pod nazwą Pomnik Powstania Warszawskiego – odsłonięto 1 sierpnia 1989 na pl. Krasińskich w Warszawie. Po 1989 roku Pełne upamiętnienie powstania warszawskiego stało się możliwe dopiero po przełomie politycznym 1989. 31 lipca 2004 zostało otwarte Muzeum Powstania Warszawskiego, które prowadzi działalność naukowo-badawczą oraz edukacyjną poświęconą dziejom powstania oraz historii i dorobku Polskiego Państwa Podziemnego. W tym samym roku przy stołecznej ul. Leszno odsłonięto pomnik Ofiar Rzezi Woli. 1 października 2010 w Pruszkowie otwarto Muzeum Dulag 121, dokumentujące historię niemieckiego obozu przejściowego Dulag 121 oraz losy mieszkańców Warszawy wypędzonych z miasta w czasie powstania 1944. Ponadto po 1989 z inicjatywy władz miejskich i środowisk kombatanckich odsłonięto w Warszawie szereg pamiątkowych tablic, głazów, krzyży i niewielkich pomników poświęconych poszczególnym oddziałom powstańczym lub uczestnikom warszawskiego zrywu. W 2009 Sejm Rzeczypospolitej Polskiej z inicjatywy prezydenta RP Lecha Kaczyńskiego ustanowił Narodowy Dzień Pamięci Powstania Warszawskiego. Ma on status święta państwowego i obchodzony jest corocznie 1 sierpnia. Ponadto w 2003 Rada m.st. Warszawy ustanowiła lokalne święto pod nazwą Dzień Pamięci Warszawy, które również obchodzone jest corocznie w rocznicę wybuchu powstania warszawskiego. W 2018 przy ul. Nowolipie 22 w Warszawie otwarto Dom Wsparcia dla Powstańców Warszawy. Powstanie warszawskie w kulturze Temat powstania warszawskiego pojawił się wpierw w literaturze pięknej i literaturze faktu. Walki i życie w powstańczej Warszawie opisywali m.in. Miron Białoszewski (Pamiętnik z powstania warszawskiego), Kazimierz Brandys (Miasto niepokonane), Roman Bratny (Kolumbowie. Rocznik 20), Jan Dobraczyński (W rozwalonym domu), Aleksander Kamiński (Zośka i Parasol), Czesław Miłosz (Zdobycie władzy), Stanisław Podlewski (m.in. Przemarsz przez piekło i Rapsodia żoliborska), Jarosław Marek Rymkiewicz (Kinderszenen), Jerzy Stefan Stawiński (Godzina „W”. Węgrzy. Kanał oraz Młodego warszawiaka zapiski z urodzin), Aleksander Ścibor-Rylski (Pierścionek z końskiego włosia), Anna Świrszczyńska (Budowałam barykadę), Bronisław Troński (Tędy przeszła śmierć), Melchior Wańkowicz (Ziele na kraterze) i Władysław Zambrzycki (Kwatera bożych pomyleńców), Aleksandra Ziółkowska-Boehm (Kaja od Radosława, czyli historia Hubalowego krzyża). Począwszy od końca lat 40. zaczęły również powstawać filmy traktujące o powstaniu warszawskim. Nawiązania do sierpniowego zrywu znalazły się m.in. w nakręconych zaraz po wojnie filmach Zakazane piosenki (reż. Leonard Buczkowski) i Miasto nieujarzmione (reż. Jerzy Zarzycki). Na fali październikowej odwilży próbę rozrachunku z mitologią powstania podjęli Andrzej Wajda (Kanał) i Andrzej Munk (Eroica). Filmową adaptację utworów literackich poświęconych powstaniu stanowiły m.in. Kamienne niebo i Urodziny młodego warszawiaka (reż. Ewa i Czesław Petelscy), Pierścionek z orłem w koronie (reż. Andrzej Wajda), film Godzina „W” oraz dwa ostatnie odcinki serialu telewizyjnego Kolumbowie (reż. Janusz Morgenstern), a także spektakl Teatru TV Pamiętnik z powstania warszawskiego. Tematyka powstańcza została również ukazana w filmach Pianista (reż. Roman Polański), Sierpniowe niebo. 63 dni chwały (reż. Ireneusz Dobrowolski), Był sobie dzieciak (reż. Leszek Wosiewicz), Baczyński (reż. Konrad Piwowarski), Powstanie Warszawskie, Miasto 44 (reż. Jan Komasa), a także w spektaklach Teatru TV Ziarno zroszone krwią (reż. Kazimierz Kutz) i Przerwanie działań (reż. Juliusz Machulski). W okresie powstania warszawskiego toczy się także akcja VII serii serialu telewizyjnego Czas honoru (2014). Powstaniu poświęcono także szereg filmów dokumentalnych i paradokumentalnych, m.in.: 12 ton. Oni tam wszyscy są (reż. Michał Rogalski), Betrayal: the Battle for Warsaw (reż. Andrew Rothstein), Epidemia miłości (reż. Maciej Piwowarczuk), Masakra w klasztorze (reż. Krzysztof Żurowski), Obrońcy Warszawy 1943–44 (reż. André Bossuroy), Warsaw Rising: The Forgotten Soldiers of World War II (reż. David Ensor), Zdobyć miasto (reż. Ewa Ewart). Powstanie warszawskie stanowiło także inspirację dla wielu utworów muzycznych – reprezentujących rozmaite gatunki muzyczne i wykonywanych zarówno przez twórców polskich, jak i zagranicznych. Poświęcone były mu zarówno albumy koncepcyjne – m.in. Powstanie Warszawskie (Lao Che), Ocali nas miłość (Organek), Wawa2010.pl (Karolina Cicha et al.), Morowe panny (Dariusz Malejonek et al.), czy Gajcy!, jak również pojedyncze utwory – m.in. „Uprising” (Sabaton). W malarstwie polskim Bronisław Linke w cyklu „Kamienie krzyczą” (1946) upamiętnił ofiary powstania w getcie warszawskim oraz powstania warszawskiego. Zobacz też powstanie w getcie warszawskim powstanie paryskie powstanie praskie Uwagi Przypisy Bibliografia Paweł Wieczorkiewicz: Między dwoma wrogami, Łomianki 2014, Wydawnictwo LTW, ISBN 978-83-7565-385-4. Linki zewnętrzne Warsaw Uprising 1944 Medycy Powstania Warszawskiego: baza ok. 5 tys. nazwisk lekarzy, pielęgniarek i sanitariuszek; wspomnienia, relacje i biogramy Kolekcja zeznań nt. zbrodni niemieckich w powstaniu warszawskim złożonych przed Główną Komisją Badania Zbrodni Niemieckich w Polsce Kolekcja „Prasa Powstania Warszawskiego” Akcja „Burza” 1944 w Generalnym Gubernatorstwie Powstania antyhitlerowskie Walki miejskie Hasła kanonu polskiej Wikipedii Wydarzenia upamiętnione na tablicach na Grobie Nieznanego Żołnierza w Warszawie

844906

https://pl.wikipedia.org/wiki/Legionella

Legionella

Legionella – rodzaj Gram-ujemnej pałeczki, obejmujący gatunki wywołujące legionellozę (chorobę legionistów, gorączkę Pontiac). Historia Powstanie rodziny Legionellaceae miało związek z odkryciem nowego czynnika etiologicznego nietypowego zapalenia płuc odkrytego po epidemii wśród uczestników konwentu Legionu Amerykańskiego zorganizowanego w 1976 roku w Filadelfii. Media nadały temu niezwykłemu zakażeniu nazwę choroby legionistów. Pałeczki będące przyczyną zachorowań zostały wyizolowane i zidentyfikowane w 1977 roku. W badaniach retrospektywnych stwierdzono, że były one odpowiedzialne również za epidemię zachorowań z objawami grypopodobnymi, która miała miejsce w 1968 roku w mieście Pontiac w stanie Michigan, określaną jako gorączka Pontiac. W 1978 roku Brenner i współpracownicy po przeanalizowaniu między innymi wyników badań genetycznych (homologii DNA) zaproponowali utworzenie nowej rodziny Legionellaceae i rodzaju Legionella. Charakterystyka Bakterie z rodzaju Legionella to cienkie, pleomorficzne pałeczki Gram ujemne o wymiarach 0,3-0,9x2,0-4,0 μm, posiadające polarnie umieszczone wici w liczbie od 1 do 3. Pałeczka jest trudna do zabarwienia konwencjonalnymi metodami, najlepsze barwienie to wysrebrzanie. Posiada zdolność ruchu. Wydziela katalazę i β-laktamazę. Bakteria niezmiernie wymagająca; najlepsze podłoże hodowlane to agar zawierający wyciąg z drożdży z węglem, zbuforowany do pH 6 i uzupełniony cysteiną. Legionella pneumophila ma wyjątkową zdolność zużywania aminokwasów jako głównego źródła węgla i energii. Do wzrostu niezbędne są: wysokie stężenie dwutlenku węgla (2,5-5%) i wysoka wilgotność, ale nawet w optymalnych warunkach wzrost trwa 2-6 dni. Ich naturalnym rezerwuarem są wody śródlądowe i morskie, głównie w strefach przybrzeżnych gdzie często dochodzi do eutrofizacji. Licznie występują również w glebie i gorących źródłach wody. Liczba gatunków włączanych do rodzaju Legionella stale rośnie, w 1983 roku znano tylko 10 gatunków i 9 grup serologicznych, w 1993 roku ponad 25 gatunków i 48 grup serologicznych, obecnie wyodrębnia się już 50 gatunków i 70 grup serologicznych. Spośród rejestrowanych zachorowań 80-90% wywołanych jest przez gatunek L. pneumophila, w tym 50-75% przez L. pneumophila sg 1, 5-20% zachorowań może być spowodowanych przez L. micdadei, L. longbeache, L. dumofii, L. bozemanii, inne gatunki izolowane są z materiału klinicznego niezmiernie rzadko. Czynniki determinujące chorobotwórczość 1. L. pneumophila jest względnie wewnątrzkomórkowym drobnoustrojem; najlepiej poznane czynniki zjadliwości umożliwiają przeżycie i rozmnażanie wewnątrz komórek fagocytarnych. a. Adhezja. Białka błony zewnętrznej pośredniczą w adhezji i penetracji do makrofagów. Po wchłonięciu Legionella podlega dużym zmianom, które dotyczą ekspresji białek, co odpowiada adaptacji do wewnątrzkomórkowego środowiska. b. Zdolność do przeżycia wewnątrzkomórkowego. Kilka czynników prawdopodobnie warunkuje odporność na zabijanie wewnątrzkomórkowe. - toksyna białkowa hamuje "wybuch" tlenowy makrofaga - katalaza rozkłada resztki nadtlenku wodoru wydzielanego podczas osłabionego "wybuchu" tlenowego - przed tworzeniem fagolizosomów, jak również przed mechanizmem transportu elektronów odpowiedzialnymi za zakwaszenie fagosomów chroni bliżej nieokreślony czynnik 2. Hamowanie odpowiedzi komórkowej. Jak w przypadku większości organizmów wewnątrzkomórkowych, odpowiedź komórkowa jest niezbędna do eliminacji Legionella. Legionella ma jednakże zdolność obniżania odporności komórkowej. Jeden z możliwych mechanizmów to zahamowanie ekspresji układu zgodności tkankowej MHC-I i MHC-II w fagosomach makrofagów zakażonych przez Legionella. Może to powodować osłabienie prezentacji antygenów wobec komórek pomocniczych T. 3. Wytwarzanie toksyn. Dokładne określenie udziału wielu egzotoksyn (np. hemolizyn, cytotoksyn) i endotoksyn w patogenezie nie zostało zdefiniowane, ale mogą one odgrywać ważną rolę w uszkodzeniu tkanek. Legionelloza Zachorowania wywołane przez pałeczki Legionella określane są jako legionelozy, a najczęściej występujące typy zachorowań to: choroba legionistów (ciężkie zapalenie płuc) i gorączka Pontiac. Postać płucna stanowi od 3 do 8% wszystkich zachorowań wywołanych przez pałeczki Legionella. Towarzyszy jej suchy kaszel, zaburzenia w oddychaniu, temperatura powyżej 40 °C i zaburzenia świadomości. Śmiertelność pacjentów z postacią płucną legionelozy jest bardzo duża, wynosi od 15 do 20%, przy czym szacuje się, że postać ta występuje jedynie u ok. 2% osób narażonych na zakażenie. W przypadku gorączki Pontiac dotychczas nie zanotowano zgonów, wyleczenie następuje samoistnie po 3-5 dniach, nie występują objawy zapalenia płuc. Ta postać legionellozy występuje u ponad 90% eksponowanej populacji. Najbardziej narażoną grupą na wystąpienie postaci płucnej legionelozy są mężczyźni w wieku 40-69 lat, kobiety w wieku 50-69 lat a także – niezależnie od wieku – osoby o obniżonej odporności. Zagrożenia i zapobieganie Sztucznym rezerwuarem tych bakterii są między innymi instalacje wodociągowe ciepłej wody, systemy klimatyzacyjne oraz obiegi wód chłodniczych. Bakterie te mogą kolonizować wewnętrzne części rur z ciepłą wodą, zbiorniki na ciepłą wodę, perlatory zaworów czerpalnych (w tym głowice natryskowe pryszniców). Właśnie w takich systemach wodociągowych na początku grudnia 2008 r. wykryto bakterie Legionelli w szczecińskim szpitalu w Zdrojach oraz w marcu 2009 r. w akademikach SGH w Warszawie. Występowaniu i namnażaniu się tych bakterii w instalacjach wodnych sprzyjają różne czynniki. Największe ryzyko występowania i namnażania bakterii z rodzaju Legionella w instalacjach wodociągowych związane jest z instalacjami wody ciepłej. Temperatura zbliżona do 40 °C, brak recyrkulacji, obecność osadów, biofilmu, stwarzają warunki sprzyjające rozwojowi pałeczek Legionella. Główne miejsca występowania tych mikroorganizmów to: zbiorniki akumulacyjne ciepłej wody, osady w separatorach i odmulaczach, ślepe odcinki sieci, a także elementy instalacji pokryte osadem wapiennym, kamieniem kotłowym takie jak: prysznice, wylewki baterii, nasadki sitkowe baterii umywalkowych. Pałeczki Legionella były izolowane z systemów wody ciepłej o temperaturze nawet do 66 °C, jednak najintensywniej zasiedlane są instalacje zasilane wodą o temperaturze 40 °C. Liczba pałeczek Legionella w wodzie ciepłej często sięga poziomu do 1000jtk/100 ml, a w osadach ich koncentracja może wynosić ponad 10000 jtk/100 ml. W systemach dystrybucji wody pałeczki Legionella wchodzą w skład biofilmu powstającego na wewnętrznych powierzchniach rur i elementów urządzeń kontaktujących się z wodą, a ich namnażaniu sprzyja korozja oraz obecność osadów i pierwotniaków. Biofilm może stanowić źródło zanieczyszczenia bakteriami z rodzaju Legionella, które mogą być uwalniane do wody w przypadku naruszenia ciągłości jego struktury. Otoczony jest glikokaliksem, który umożliwia przytwierdzenie do podłoża, a także zapewnia wysoką odporność na działanie czynników zewnętrznych, na przykład substancji dezynfekujących. We wnętrzu biofilmu nigdy nie znajduje się jeden gatunek bakterii. Z reguły jest on mieszkaniem dla kilku ich rodzajów, dlatego jego obecność w instalacjach wodnych może być szczególnie niebezpieczna dla człowieka. Przyjmuje się, że 95% drobnoustrojów w środowisku za podstawową formę bytowania przyjmuje formę błony biologicznej. Aby skutecznie usunąć Legionelle z instalacji należy pozbyć się biofilmu. Zabicie samych bakterii często nie wystarcza, gdyż wracają one ponownie. Usunięcie ich naturalnego środowiska życia umożliwia oczyszczenie instalacji oraz zabezpieczenie przed ich powrotem. Skażenie systemów instalacji wodnej może być sporadyczne (okresowe), gdy dotyczy ono np. tylko fragmentu armatury, uszczelki czy główki prysznica lub stałe, gdy w punktach centralnych instalacji istnieją miejsca gdzie bakterie z rodzaju Legionella znalazły swoje nisze ekologiczne, w których namnażają się i skąd ciągle są wypłukiwane. Doskonałe warunki dla rozwoju tych bakterii istnieją w długich i rozgałęzionych sieciach wody ciepłej w dużych budynkach użyteczności publicznej, w tym w obiektach służby zdrowia takich jak szpitale, sanatoria czy domy opieki. Dużym problemem są źle zaprojektowane wewnętrzne instalacje wodne. Kotłownie zapewniające przygotowanie ciepłej wody użytkowej wyposaża się w pojemnościowe, najczęściej pionowe podgrzewacze, niekiedy o dużych objętościach. Mankamentem tego rozwiązania może być nierównomierny rozkład i uwarstwienie temperatury podgrzanej wody. W dolnej i środkowej części takiego podgrzewacza temperatura bywa rzędu +35 °C do +40 °C, co sprzyja rozwojowi flory bakteryjnej. Jedna z podstawowych zasad dostosowania instalacji ciepłej wody do działań zmniejszających ryzyko zakażenia bakteriami Legionella zapisana jest w Rozporządzeniu Ministra Infrastruktury z dnia 12.04.2002 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie. § 120 ust. 2 tego aktu brzmi: "Instalacja wodociągowa ciepłej wody powinna umożliwiać uzyskanie w punktach czerpalnych wody o temperaturze nie niższej niż 55 °C i nie wyższej niż 60 °C." w ust. 2a brzmi: " Instalacja wodociągowa ciepłej wody powinna umożliwiać przeprowadzanie ciągłej lub okresowej dezynfekcji metodą chemiczną lub fizyczną (w tym okresowe stosowanie metody dezynfekcji cieplnej), bez obniżania trwałości instalacji i zastosowanych w niej wyrobów. Do przeprowadzenia dezynfekcji cieplnej niezbędne jest zapewnienie uzyskania w punktach czerpalnych temperatury wody nie niższej niż 70 °C i nie wyższej niż 80 °C." Należy nadmienić, że bakterie Legionella w temperaturach wyższych niż +60 °C nie tylko się nie namnażają, ale szybko giną. Przeciwdziałanie zagrożeniom infekcyjnym spowodowanym przez bakterie Legionella wymaga przestrzegania określonych zasad postępowania zarówno w okresie projektowania i doboru urządzeń, jak również przy ich eksploatacji. W Polsce obowiązek rejestracji legionellozy został wprowadzony na mocy Ustawy o chorobach zakaźnych i zakażeniach (). Z dniem 1 stycznia 2009 r. ustawa ta została zastąpiona przez Ustawę o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi (). Utrzymała ona konieczność zgłaszania zachorowań, a legioneloza wymieniona została w pozycji 28. załącznika do ustawy obejmującego wykaz zakażeń i chorób zakaźnych. W celu monitorowania stanu instalacji wodnych i klimatyzacyjnych należy przeprowadzać systematyczne badania polegające na wykrywaniu bakterii z rodzaju Legionella. Najpowszechniej obecnie stosowane metody to metody hodowlane, metody molekularne (PCR) głównie stosuje się w badaniach klinicznych. - Wymagania mikrobiologiczne, jakim powinna odpowiadać ciepła woda: Legionella sp < 100 [jtk] w 100 ml objętości próbki. Obecność pałeczek Legionella sp. należy badać w ciepłej wodzie w budynkach zamieszkania zbiorowego i zakładach opieki zdrowotnej zamkniętej (od dnia 1 stycznia 2008 r.). W zakładach opieki zdrowotnej zamkniętej na oddziałach, w których przebywają pacjenci o obniżonej odporności, w tym objęci leczeniem immunosupresyjnym, pałeczki Legionella sp. powinny być nieobecne w próbce wody o objętości 1000 ml. Przypisy Bibliografia "Mikrobiologia i choroby zakaźne" Gabriel Virella Butler J.C., Breiman R.F.: Legionellosis. (w:) Bacterial Infection of Human. Epidemiology and Control. (ed.) Evans A.S., Barchman P.S. New York, London 1998, 18, 355-75. . Legionella and the prevention of legionellosis. WHO, 2007 European guidelines for the control and prevention of travel associated legionnaires’ disease. EWGLI 2011 Matuszewska R., Krogulska B.: Problem występowania pałeczek Legionella w instalacjach i urządzeniach wytwarzających aerozol wodno-powietrzny w obiektach służby zdrowia w Polsce". Nowa Medycyna 2009 Pancer K., Rabczenko D., Krogulska B., Matuszewska R., Ozygała J., Stanisławska A., Trzcińska A., Stypułkowska – Misiurewicz H.: Mikrobiologiczna ocena zagrożenia legionelozą oraz zastosowanie metody eliminacji Legionella pneumophila z sieci wodnych budynków szpitalnych. Przegl. Epidemiol. 2008; 62, 439-446 Rozporządzenie Ministra Infrastruktury, z dnia 12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie. () Rozporządzeniu Ministra Infrastruktury zmieniające rozporządzenie w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie z dnia 7 kwietnia 2004 r. () Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 12 marca 2009 r., zmieniające rozporządzenie w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie () Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 29 marca 2007 r., w sprawie jakości wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi () Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 10 kwietnia 2010 r., zmieniające rozporządzenie w sprawie jakości wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi. () Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 10 listopada 2006 r., w sprawie wymagań, jakim powinny odpowiadać pod względem fachowym i sanitarnym pomieszczenia i urządzenia zakładu opieki zdrowotnej () Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 7 grudnia 2017 r. w sprawie jakości wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi () Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 26 marca 2019 r. w sprawie szczegółowych wymagań, jakim powinny odpowiadać pomieszczenia i urządzenia podmiotu wykonującego działalność leczniczą () Linki zewnętrzne European Working Group for Legionella Infections LegionellaControl.pl Legionella.pl Biofilm.pl Proteobakterie

322818

https://pl.wikipedia.org/wiki/Krzysztof%20Bosak

Krzysztof Bosak

(ur. 13 czerwca 1982 w Zielonej Górze) – polski polityk, w latach 2005–2006 prezes Młodzieży Wszechpolskiej, poseł na Sejm V, IX i X kadencji, współzałożyciel i jeden z liderów Konfederacji Wolność i Niepodległość. Kandydat na urząd prezydenta RP w pierwszych i drugich wyborach w 2020. Życiorys Młodość i wykształcenie Absolwent I Liceum Ogólnokształcącego w Zielonej Górze (2000). W młodości trenował akrobatykę sportową, następnie rozpoczął treningi windsurfingu. Był instruktorem żeglarskim. Działał w Związku Harcerstwa Polskiego. W latach 2001–2004 studiował architekturę na Politechnice Wrocławskiej. Odbył kurs dziennikarski w Wyższej Szkole Kultury Społecznej i Medialnej w Toruniu. W latach 2004–2008 studiował zaocznie ekonomię w Szkole Głównej Handlowej w Warszawie. Studiował również zaocznie filozofię na prywatnej uczelni. Żadnych z wymienionych studiów nie ukończył. Działalność publiczna Działalność do 2019 W 2000 wstąpił do Młodzieży Wszechpolskiej we Wrocławiu, rok później zaczął działać w tej organizacji w województwie lubuskim, sprawując funkcję pełnomocnika, a w latach 2003–2004 prezesa okręgu. W 2002 był członkiem rady naczelnej MW, od lutego 2004 do kwietnia 2005 sekretarzem zarządu głównego, następnie do listopada 2005 rzecznikiem prasowym. 7 listopada 2005 objął stanowisko prezesa krajowego Młodzieży Wszechpolskiej, funkcję tę pełnił do 17 grudnia 2006. W 2001 wstąpił do Ligi Polskich Rodzin. W wyborach samorządowych w 2002 bez powodzenia kandydował z jej ramienia do sejmiku lubuskiego. Od 2004 do 2005 pracował jako asystent eurodeputowanego Macieja Giertycha. W wyborach parlamentarnych w 2005 uzyskał mandat poselski, kandydując z dziesiątego miejsca listy LPR w okręgu zielonogórskim i otrzymując 3764 głosy. W Sejmie V kadencji zasiadał w Komisji Edukacji, Nauki i Młodzieży oraz w Komisji Kultury i Środków Przekazu. Był również członkiem delegacji polskiego parlamentu do Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy oraz wiceprzewodniczącym zespołu parlamentarnego Polska-Stany Zjednoczone i grupy bilateralnej Polska-Izrael. Sprawował też funkcję sekretarza Sejmu RP V kadencji. W trakcie V kadencji Sejmu wystąpił w szóstej edycji programu rozrywkowego TVN Taniec z gwiazdami. W latach 2006–2010 był członkiem Rady Programowej TVP, a od 2007 do 2008 pełnił funkcję jej wiceprzewodniczącego. W 2006 dołączył do rady politycznej LPR. Został powołany przez zarząd główny partii na pełnomocnika do spraw utworzenia Ruchu Młodych LPR. Objął także stanowisko prezesa wojewódzkiego partii w lubuskim. Bez powodzenia kandydował w przedterminowych wyborach parlamentarnych w 2007 (otrzymał 2704 głosy). W czerwcu 2008 zrezygnował z członkostwa w LPR, wycofując się także z polityki. Od 2008 do 2009 był redaktorem naczelnym serwisu internetowego Prawy.pl. W 2008 został prezesem Fundacji Europa Media, którą sam założył. W latach 2011–2012 był wicedyrektorem centrum analiz Fundacji Republikańskiej. Po odejściu z Fundacji Republikańskiej w grudniu 2012 włączył się w działalność Ruchu Narodowego. Na początku 2013 wszedł w skład rady decyzyjnej tej organizacji. W wyborach do Parlamentu Europejskiego w 2014 otwierał listę RN w okręgu nr 4 (Warszawa I), zdobywając 9952 głosy (Ruch Narodowy nie osiągnął progu wyborczego). W tym samym roku kandydował na radnego Rady m.st. Warszawy, a także zdobył 1082 głosy (6,42%) w wyborach uzupełniających do Senatu w okręgu wyborczym nr 47. Został jednym z wiceprezesów powołanej następnie partii pod nazwą Ruch Narodowy. W marcu 2015 startował ze wspólnego komitetu wyborczego Ruchu Narodowego i Kongresu Nowej Prawicy na prezydenta Zielonej Góry, zajmując 3. miejsce spośród 6 kandydatów i otrzymując 1716 głosów (4,45%). Był później współpracownikiem posła Roberta Winnickiego. W 2018 startował w wyborach samorządowych jako lider listy wyborczej Ruchu Narodowego do sejmiku mazowieckiego w okręgu wyborczym nr 7; otrzymał 1,29% głosów i nie uzyskał mandatu radnego. Działalność od 2019 W 2019 został jednym z liderów koalicji pod nazwą Konfederacja KORWiN Braun Liroy Narodowcy, z ramienia której startował w tym samym roku w wyborach do Europarlamentu. Został też jednym z liderów powołanej w tym samym roku federacyjnej partii pod nazwą Konfederacja Wolność i Niepodległość. W wyborach parlamentarnych w tymże roku uzyskał z jej ramienia mandat poselski, kandydując w okręgu świętokrzyskim i otrzymując 22 158 głosów. 18 października 2019 został powołany na wiceprzewodniczącego i rzecznika prasowego nowo zarejestrowanego w Sejmie IX kadencji koła poselskiego Konfederacji. Został następnie jednym z kandydatów w zorganizowanych przez tę partię prawyborach mających wyłonić jej kandydata w wyborach prezydenckich w 2020. 18 stycznia 2020 w trakcie zjazdu elektorów wygrał prawybory, uzyskując od swojego ugrupowania nominację na kandydata. Pod koniec marca 2020 Państwowa Komisja Wyborcza zarejestrowała jego kandydaturę. W czerwcu 2020 PKW ponownie zarejestrowała jego kandydaturę w powtórzonych wyborach w tymże miesiącu. W pierwszej turze głosowania otrzymał 1 317 380 głosów (6,78%), nie wszedł tym samym do drugiej tury wyborów. Nie udzielił poparcia żadnemu z kandydatów, którzy dostali się do drugiej tury. 14 grudnia 2022 został przewodniczącym koła poselskiego Konfederacji, a dwa miesiące później współprzewodniczącym rady liderów tego ugrupowania (wraz ze Sławomirem Mentzenem, prezesem Nowej Nadziei). W maju 2023, po rezygnacji Roberta Winnickiego, objął funkcję prezesa Ruchu Narodowego. W wyborach w 2023 z powodzeniem ubiegał się o poselską reelekcję w okręgu podlaskim, otrzymując 44 902 głosy. Życie prywatne Urodził się w Zielonej Górze, zamieszkał w Warszawie. Jego matka Alicja została nauczycielką, ojciec Ryszard zajął się prowadzeniem przedsiębiorstwa poligraficznego w Zielonej Górze, a brat Marek pracował jako dyrektor w międzynarodowym przedsiębiorstwie pożyczkowym – Vivus. Krzysztof Bosak w lutym 2020 zawarł związek małżeński z Kariną Walinowicz – prawniczką, analityczką oraz koordynatorką Centrum Wolności Religijnej Instytutu na rzecz Kultury Prawnej Ordo Iuris. Ma dwóch synów: Artura Maksymiliana (ur. 2020) i Daniela Ksawerego (ur. 2022). Wyniki wyborcze Przypisy Absolwenci szkół średnich w Zielonej Górze Członkowie ZHP Kandydaci na urząd Prezydenta RP w 2020 roku Ludzie urodzeni w Zielonej Górze Politycy Konfederacji Wolność i Niepodległość Politycy Ligi Polskich Rodzin Politycy Ruchu Narodowego Posłowie z okręgu Białystok Posłowie z okręgu Kielce Posłowie z okręgu Zielona Góra Prezesi Młodzieży Wszechpolskiej Urodzeni w 1982 Posłowie na Sejm Rzeczypospolitej Polskiej X kadencji

1924323

https://pl.wikipedia.org/wiki/Mateusz%20Morawiecki

Mateusz Morawiecki

Mateusz Jakub Morawiecki (ur. 20 czerwca 1968 we Wrocławiu) – polski menedżer, bankowiec i polityk. Od 2017 prezes Rady Ministrów stojący na czele swojego pierwszego i drugiego gabinetu. Prezes zarządu Banku Zachodniego WBK w latach 2007–2015, członek Rady Gospodarczej przy rządzie Donalda Tuska (2010–2012), wiceprezes Rady Ministrów (2015–2017), minister rozwoju (2015–2016), a następnie minister rozwoju i finansów (2016–2018), minister sportu (2019), poseł na Sejm IX i X kadencji (od 2019), minister cyfryzacji (2020–2023), wiceprezes Prawa i Sprawiedliwości (od 2021). Życiorys Młodość Urodził się 20 czerwca 1968 we Wrocławiu. Jest synem Jadwigi oraz fizyka i opozycjonisty Kornela Morawieckiego (przewodniczącego Solidarności Walczącej). Rodzina ojca pochodziła z warszawskiej Pragi, gdzie urodził się i wychowywał Kornel Morawiecki, który później wraz z żoną zamieszkał we Wrocławiu. Rodzice matki pochodzili ze Stanisławowa, z czasem zamieszkali we Wrocławiu. W 1960 i 1965 urodziły się starsze siostry: Anna i Marta, w 1966 – Magdalena, która zmarła w wieku pięciu miesięcy, a w 1973 – młodsza siostra Maria. Według publicysty Igora Jankego, Morawiecki od 1979 roku pomagał w drukowaniu podziemnego „Biuletynu Dolnośląskiego” w tajnej drukarni w Wilczynie Leśnym pod Wrocławiem. Od grudnia 1981 brał udział w akcjach opozycyjnych: malowaniu napisów na murach, zrywaniu flag, rozklejaniu plakatów i ulotek, druku i kolportażu podziemnych pism oraz rozwieszaniu opozycyjnych transparentów. W latach 1983–1986 był wielokrotnie zatrzymywany i przesłuchiwany w związku z działalnością opozycyjną swojego ojca, który ukrywał się wówczas przed organami ścigania. Od 1986 publikował pod pseudonimami (np. Robert Synowiecki) własne artykuły w prasie podziemnej, głównie w „Biuletynie Dolnośląskim”. W latach 80. kilkakrotnie został pobity z powodów politycznych i ponownie był przesłuchiwany. Edukacja W 1987 ukończył IX Liceum Ogólnokształcące im. Juliusza Słowackiego we Wrocławiu, następnie rozpoczął studia na kierunku historia na Wydziale Filozoficzno-Historycznym Uniwersytetu Wrocławskiego, gdzie w latach 1988–1989 brał udział w strajkach okupacyjnych. Studia te ukończył w 1992. Następnie kształcił się na Politechnice Wrocławskiej i Central Connecticut State University, a w 1995 uzyskał dyplom Master of Business Administration na Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu. W tym samym roku ukończył studia podyplomowe z prawa europejskiego i ekonomiki integracji gospodarczej na Uniwersytecie w Hamburgu. Studiował także na Uniwersytecie w Bazylei i w Kellogg School of Management przy Northwestern University. Działalność zawodowa Od 1991 pracował dla spółki Cogito, współtworzył firmy wydawnicze Reverentia i Enter Marketing-Publishing. W 1991 był współzałożycielem, menedżerem i redaktorem pisma „Dwa Dni”. W latach 1992–1995 pracował jako menedżer odpowiedzialny za marketing i finanse w przedsiębiorstwach konsultingowych i wydawniczych. W 1995 odbył staż w Niemieckim Banku Federalnym. W latach 1996–1997 prowadził projekty badawcze w zakresie bankowości i makroekonomii na Uniwersytecie we Frankfurcie nad Menem. W 1997 wraz z Frankiem Emmertem opublikował Prawo europejskie, podręcznik z zakresu prawa unijnego i ekonomiki integracji gospodarczej. W 1998 został zastępcą dyrektora Departamentu Negocjacji Akcesyjnych w Urzędzie Komitetu Integracji Europejskiej. W latach 1998–2001 był członkiem rad nadzorczych Zakładu Energetycznego Wałbrzych i Agencji Rozwoju Przemysłu. W 1998, po odejściu z administracji rządowej, podjął pracę w Banku Zachodnim. W latach 1998–2001 był doradcą prezesa zarządu, a następnie dyrektorem banku. W 2001, po połączeniu Banku Zachodniego i Wielkopolskiego Banku Kredytowego, został członkiem zarządu Banku Zachodniego WBK, a w maju 2007 objął stanowisko prezesa zarządu tej instytucji. Bank ten w tym czasie brał udział w finansowaniu różnych przedsięwzięć kulturalnych, m.in. serialu telewizyjnego Czas honoru oraz filmów Czarny czwartek i 1920 Bitwa Warszawska. Sam Morawiecki zasiadał w Komitecie Nauk o Finansach PAN pierwszej kadencji. Działalność polityczna do 2015 Był członkiem Partii Wolności. W latach 1998–2002 zasiadał w sejmiku dolnośląskim I kadencji, mandat uzyskał z listy Akcji Wyborczej Solidarność. Od 2008 do czasu wejścia w skład rządu w 2015 był konsulem honorowym Republiki Irlandii w Polsce. W 2010 został powołany w skład Rady Gospodarczej przy premierze Donaldzie Tusku, w której zasiadał przez blisko dwa lata. W 2014 był jedną z osób nagranych podczas afery taśmowej. Wiceprezes Rady Ministrów i minister 9 listopada 2015 zrezygnował z funkcji prezesa zarządu Banku Zachodniego WBK, nie uzyskując odprawy i pozostając nadal akcjonariuszem BZ WBK (ok. 13,7 tys. akcji; sprzedał je wraz z objęciem funkcji premiera). 16 listopada objął urzędy wicepremiera i ministra rozwoju w rządzie Beaty Szydło. W marcu 2016 wstąpił do Prawa i Sprawiedliwości. W tym samym roku przedstawił dokument programowy (nazwany „planem Morawieckiego”), który został przyjęty w rozwiniętej wersji przez Radę Ministrów w lutym 2017. Od marca 2016 kierował Komitetem Rozwoju, zadaniem którego było wypracowywanie programów w ramach planu odpowiedzialnego rozwoju. 28 września 2016 został odwołany ze stanowisk rządowych, a także tego samego dnia powołany ponownie na urzędy wicepremiera i ministra rozwoju i finansów (w resorcie finansów w miejsce Pawła Szałamachy). 30 września tego samego roku stanął na czele Komitetu Ekonomicznego Rady Ministrów. W marcu 2017 na zaproszenie ministra finansów Niemiec uczestniczył w spotkaniu ministrów finansów państw G20 w Baden-Baden, będąc pierwszym przedstawicielem Polski na tym szczycie i jednym z kilku przedstawicieli państw nienależących do grupy. Prezes Rady Ministrów Pierwszy rząd (2017–2019) 7 grudnia 2017 komitet polityczny PiS rekomendował jego kandydaturę na stanowisko prezesa Rady Ministrów w związku z deklaracją rezygnacji ze strony premier Beaty Szydło, którą oficjalnie złożyła następnego dnia. Również 8 grudnia Mateusz Morawiecki został przez prezydenta RP Andrzeja Dudę desygnowany, a 11 grudnia powołany na to stanowisko. Jednocześnie został też ponownie powołany na urząd ministra rozwoju i finansów. 12 grudnia 2017 Sejm udzielił rządowi wotum zaufania; za zagłosowało 243 posłów, przeciw oddano 192 głosy. 9 stycznia 2018 Mateusz Morawiecki został odwołany z funkcji ministra rozwoju i finansów. Tego samego dnia, w związku ze zdymisjonowaniem Anny Streżyńskiej i niepowołaniem jej następcy, przejął obowiązki ministra cyfryzacji, które wykonywał do 17 kwietnia 2018, gdy obsadzono to stanowisko. Podczas kampanii związanej z wyborami samorządowymi w 2018 przegrał dwa procesy w trybie wyborczym. Pierwszy we wrześniu – z Platformą Obywatelską; Sąd Apelacyjny w Warszawie nakazał mu publicznie sprostować wypowiedź, w której zarzucił koalicji PO-PSL, że w czasie ich rządów nie budowano w Polsce dróg (decyzja sądu odnosiła się do wypowiedzi, w której Mateusz Morawiecki stwierdził, że przez osiem lat poprzedniej koalicji wydano na drogi lokalne tyle, ile za rządu PiS miało być wydawane w ciągu jednego lub do półtora roku). Drugi w październiku 2018 z KWW Jacka Majchrowskiego; Sąd Apelacyjny w Krakowie nakazał mu sprostowanie wypowiedzi, że rządzący dotąd Krakowem „nie zrobili nic lub prawie nic w walce ze smogiem”. Drugi rząd (od 2019) W wyborach w 2019 Mateusz Morawiecki został liderem listy Prawa i Sprawiedliwości w okręgu nr 31. Uzyskał mandat posła na Sejm IX kadencji, otrzymując 133 687 głosów. Na pierwszym posiedzeniu Sejmu IX kadencji złożył dymisję Rady Ministrów (zgodnie z art. 162 ust. 1 Konstytucji RP), która tego samego dnia została przyjęta przez prezydenta. 14 listopada 2019 prezydent Andrzej Duda desygnował go ponownie na urząd premiera, powierzając mu misję utworzenia nowego rządu. Następnego dnia prezydent powołał Mateusza Morawieckiego na urząd prezesa Rady Ministrów, a także powołał członków nowego gabinetu. W rządzie tym premier dodatkowo objął stanowisko ministra sportu. 19 listopada wygłosił swoje exposé. Tego samego dnia Sejm udzielił o rządowi wotum zaufania; za zagłosowało 237 posłów, przeciw oddano 214 głosów. 5 grudnia odwołany przez prezydenta Andrzeja Dudę z urzędu ministra sportu (w związku z powołaniem na ten urząd Danuty Dmowskiej-Andrzejuk). We wrześniu 2020 Wojewódzki Sąd Administracyjny w Warszawie orzekł, że decyzja nakazująca Poczcie Polskiej podjęcie i realizację czynności niezbędnych do przygotowania i przeprowadzenia wyborów prezydenckich w maju 2020 została wydana bez podstawy prawnej i z rażącym naruszeniem prawa (m.in. Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej) oraz stwierdził jej nieważność. 6 października 2020 Mateusz Morawiecki w swoim rządzie objął dodatkowo stanowisko ministra cyfryzacji, zastępując Marka Zagórskiego, zakończył urzędowanie 6 kwietnia 2023. W maju 2021 Najwyższa Izba Kontroli złożyła do prokuratury zawiadomienie o możliwości popełnienia przestępstwa nadużycia uprawnień przez Morawieckiego w związku z przygotowaniami do przeprowadzenia wyborów prezydenckich w 2020 roku. W lipcu 2021 został wiceprezesem Prawa i Sprawiedliwości. Od 11 sierpnia do 26 października 2021 wykonywał obowiązki ministra rozwoju, pracy i technologii w związku z nieobsadzeniem tego stanowiska. 29 listopada 2021 wyprzedził Jerzego Buzka, stając się drugim najdłużej urzędującym premierem III RP. Od 10 lutego do 26 kwietnia 2022 wykonywał obowiązki ministra finansów po dymisji Tadeusza Kościńskiego. Odznaczenia i wyróżnienia Ordery i odznaczenia 2011: Odznaka Honorowa „Za zasługi dla bankowości Rzeczypospolitej Polskiej” 2013: Krzyż Wolności i Solidarności 2015: Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski (za wybitne zasługi w działalności na rzecz wspierania oraz promowania polskiej kultury i dziedzictwa narodowego) 2019: Krzyż Wielki Orderu „Za zasługi dla Litwy” 2021: Srebrny Krzyż Solidarności Walczącej 2022: Order Księcia Jarosława Mądrego II klasy (Ukraina) Nagrody i wyróżnienia 2015: Medal artMecenatu na Interdyscyplinarnym Festiwalu Sztuk Miasto Gwiazd w Żyrardowie 2015: Perła Honorowa Polskiej Gospodarki w kategorii gospodarka 2017: Tytuł „Człowieka Roku 2016” tygodnika „Gazeta Polska” 2017: Pierścień „Inki” (za postawę patriotyczną i krzewienie idei pamięci o Żołnierzach Wyklętych) 2018: Złoty Medal Amerykańskiego Instytutu Kultury Polskiej 2018: Tytuł „Człowieka Roku 2017” tygodnika „Wprost” (wspólnie z zespołem gospodarczym ministrów rządu) 2018: Nagroda im. Prezydenta RP Lecha Kaczyńskiego (przyznana przez Ruch Społeczny im. Prezydenta RP Lecha Kaczyńskiego) 2018: Tytuł „Człowieka Roku 2017” tygodnika „Gazeta Polska” 2019: Tytuł „Człowieka Roku 2018” tygodnika „Gazeta Polska” 2019: Tytuł „Człowieka Roku” 2018 Forum Ekonomicznego w Krynicy 2019: Nagroda „Człowiek Wolności 2019” przyznana przez redakcję tygodnika „Sieci” Życie prywatne Od pierwszej połowy lat 90. żonaty z Iwoną; ojciec czworga dzieci: dwóch córek (Aleksandry i Magdaleny) oraz dwóch synów (Jeremiasza i Ignacego). Mateusz Morawiecki jest katolikiem. Galeria Uwagi Przypisy Bibliografia Absolwenci i studenci Uniwersytetu w Bazylei Absolwenci Politechniki Wrocławskiej Absolwenci Kellogg School of Management Absolwenci Uniwersytetu w Hamburgu Absolwenci Wydziału Nauk Historycznych i Pedagogicznych Uniwersytetu Wrocławskiego Działacze Niezależnego Zrzeszenia Studentów Działacze Solidarności Walczącej Konsulowie honorowi w III Rzeczypospolitej Laureaci nagrody Człowiek Wolności tygodnika Sieci Laureaci Nagrody im. Prezydenta RP Lecha Kaczyńskiego Ludzie Roku Gazety Polskiej Ludzie roku tygodnika Wprost Ludzie urodzeni we Wrocławiu Ludzie związani z IX Liceum Ogólnokształcącym im. Juliusza Słowackiego we Wrocławiu Ludzie związani z prasą podziemną w Polsce 1945–1989 Członkowie Komitetu Nauk o Finansach PAN Ministrowie finansów III Rzeczypospolitej Odznaczeni Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski (III Rzeczpospolita) Odznaczeni Krzyżem Solidarności Walczącej Odznaczeni Krzyżem Wolności i Solidarności Odznaczeni odznaką honorową „Za zasługi dla bankowości Rzeczypospolitej Polskiej” Polacy odznaczeni Orderem Księcia Jarosława Mądrego Polacy odznaczeni Orderem „Za Zasługi dla Litwy” Polscy menedżerowie Politycy Akcji Wyborczej Solidarność Politycy Partii Wolności (Polska) Politycy Prawa i Sprawiedliwości Polscy ministrowie sportu Posłowie z okręgu Katowice Premierzy III Rzeczypospolitej Prezesi banków w Polsce Radni sejmiku województwa dolnośląskiego Wicepremierzy III Rzeczypospolitej Urodzeni w 1968 Posłowie na Sejm Rzeczypospolitej Polskiej X kadencji

4308854

https://pl.wikipedia.org/wiki/Konflikt%20izraelsko-palesty%C5%84ski

Konflikt izraelsko-palestyński

Konflikt izraelsko-palestyński (, , An-Nizāʿ al-Filasṭīnī ăl-Isrā’īlī) – długotrwały konflikt pomiędzy Izraelczykami (Żydami) a Palestyńczykami (Arabami palestyńskimi), trwający od połowy XX wieku, będący częścią konfliktu izraelsko-arabskiego. Tło historyczne Powstanie pod koniec XIX wieku ruchu syjonistycznego zaowocowało kolejnymi alijami, czyli żydowską migracją do Palestyny, będącej wówczas częścią Imperium Osmańskiego. W 1917 powstała tzw. Deklaracja Balfoura, czyli deklaracja brytyjskiego ministra spraw zagranicznych Arthura Balfoura w sprawie utworzenia w Palestynie żydowskiej siedziby narodowej. W okresie międzywojennym Palestyna stanowiła brytyjski mandat, nasiliła się migracja Żydów do Erec Jisra’el (trzecia, czwarta i piąta alija), a w latach 1936–1939 trwało arabskie powstanie przeciw władzy Brytyjczyków i żydowskiej migracji. II wojna światowa i trwający Holocaust ludności żydowskiej spowodowały dalszą falę migracji, pomimo sprzeciwu władz brytyjskich. Początek konfliktu W 1947 Zgromadzenie Ogólne ONZ uchwaliło rezolucję nr 181, celem podziału Mandatu Palestyny na państwa żydowskie i arabskie. Jej wprowadzeniem miała się zająć Specjalna Komisja Narodów Zjednoczonych ds. Palestyny. Rezolucja została odrzucona przez stronę arabską, co doprowadziło do wojny domowej w Mandacie Palestyny. 14 maja 1948 została podpisana deklaracja niepodległości Izraela, w wyniku czego proklamowano państwo Izrael. Następnego dnia wybuchła I wojna izraelsko-arabska pomiędzy nowo powstałym państwem a koalicją wspierających Palestyńczyków krajów arabskich – Syrią, Egiptem, Transjordanią, Sudanem, Irakiem, Libanem, Arabią Saudyjską i Jemenem. Wojna zakończyła się zwycięstwem Izraela, który obronił swoją niepodległość i powiększył swoje terytorium względem ustaleń rezolucji 181. Pozostałe terytoria dawnego mandatu znalazły się pod kontrolą Egiptu (Strefa Gazy) i Jordanii (Zachodni Brzeg). Wojna wywołała także masowy, wymuszony działaniami zbrojnymi i, niekiedy, celową polityką Izraela, eksodus Palestyńczyków (ok. 750 tysięcy) z terenów państwa żydowskiego. W krajach arabskich doszło do prześladowań i pogromów mniejszości żydowskich, w związku z tym doszło do ich zmasowanej migracji do Izraela. W 1949 niemal pięćdziesiąt tysięcy Żydów zostało ewakuowanych z Jemenu i Adenu, w latach 1951–1952 około sto dwadzieścia tysięcy opuściło Irak. Przebieg Od tego czasu trwa konflikt izraelsko-arabski, wybuchały kolejne wojny izraelsko-arabskie, a Palestyńczycy i inni Arabowie rozpoczęli dokonywanie kolejnych zamachów terrorystycznych w Izraelu, jak i na cele izraelskie poza granicami tego państwa. Sprawa Izraela i Palestyny była wielokrotnie obiektem działań w Organizacji Narodów Zjednoczonych. W 1964 powstała Organizacja Wyzwolenia Palestyny uważająca się za reprezentację narodu palestyńskiego. W 1967 w wyniku wojny sześciodniowej Zachodni Brzeg Jordanu (w tym Wschodnia Jerozolima), Strefa Gazy, a także Wzgórza Golan i półwysep Synaj znalazły się pod okupacją izraelską. Rozpoczęło się żydowskie osadnictwo na tych terenach, zwłaszcza w rejonie Jerozolimy i na Zachodnim Brzegu. W latach 1982–1985 trwała wojna libańska, której jednym z celów było rozbicie sił palestyńskich operujących na terenie Libanu i prowadzących stamtąd ataki na Izrael. W 1987 na terenach Zachodniego Brzegu i Strefy Gazy wybuchło powstanie przeciw Izraelczykom zwane „intifadą kamieni”, w którym aktywną rolę odegrały nowe palestyńskie organizacje zbrojne – Hamas oraz Islamski Dżihad. W 1988 doszło do deklaracji niepodległości Palestyny jako państwa, nieuznawanego przez społeczność międzynarodową. W 1993 na mocy porozumienia z Oslo doszło do wzajemnego uznania się przez Izrael i Organizację Wyzwolenia Palestyny, co stało się podstawą powstania Autonomii Palestyńskiej. Podpisanie porozumienia przyniosło pokojową Nagrodę Nobla premierowi Icchakowi Rabinowi, szefowi izraelskiej dyplomacji Szimonowi Peresowi oraz przywódcy OWP Jasirowi Arafatowi. We wrześniu 2000 roku, po nieskutecznych rozpoczęła się druga intifada, zwana też intifadą Al-Aksa. Podczas mającej miejsce od 29 września do 16 października 2004 r. zginęło około 130 Palestyńczyków. W 2005 roku premier Izraela, Ariel Szaron, zarządził . Izrael i jego Sąd Najwyższy formalnie ogłosiły koniec okupacji, jednak Organizacja Narodów Zjednoczonych, Human Rights Watch i wiele innych międzynarodowych organów i organizacji pozarządowych nadal uważały Izrael za okupanta Strefy Gazy. W 2006 r. Hamas zdobył 44% głosów w palestyńskich wyborach parlamentarnych. Izrael odpowiedział, że rozpocznie , chyba że Hamas zgodzi się zaakceptować wcześniejsze porozumienia izraelsko-palestyńskie, wyrzec się przemocy i uznać prawo do istnienia Izraela, co Hamas odrzucił. Po tym, jak wewnętrzny konflikt polityczny między Fatahem i Hamasem przerodził się w , Hamas przejął pełną kontrolę nad tym regionem. W 2007 r. Izrael nałożył blokadę morską na Strefę Gazy. Napięcia między Izraelem a Hamasem eskalowały aż do końca 2008 roku, kiedy to Izrael rozpoczął operację „Płynny ołów” w Strefie Gazy. W 2014 r. doszło do kolejnej wojny między Izraelem a Strefą Gazy, w wyniku której zginęło ponad 70 Izraelczyków i ponad 2000 Palestyńczyków. W październiku 2023 wybuchł kolejny konflikt (wojna Izraela z Hamasem) związany z ostrzałem rakietowym terytorium Izraela, ze strefy Gazy. Przypisy Bibliografia Konflikt izraelsko-arabski Izrael w XX wieku Izrael w XXI wieku Palestyna w XXI wieku

5603

https://pl.wikipedia.org/wiki/Stany%20Zjednoczone

Stany Zjednoczone

Stany Zjednoczone Ameryki, Stany Zjednoczone, potocznie Ameryka (ang. United States of America, USA; United States, US; pot. America), do 11 lipca 1778 r. Stany Zjednoczone Ameryki Północnej – państwo federacyjne w Ameryce Północnej składające się z 50 stanów, graniczące z Kanadą od północy, Meksykiem od południa, Oceanem Spokojnym od zachodu, Oceanem Arktycznym od północnego zachodu i Oceanem Atlantyckim od wschodu. Trzecie pod względem liczby ludności państwo (po Indiach i Chinach), i trzecie pod względem powierzchni (po Rosji i Kanadzie). W jego skład wchodzą także pozastanowe wyspy na Pacyfiku (Baker, Guam, Howland, Jarvis, Johnston, Kingman, Mariany Północne, Midway, Palmyra, Samoa Amerykańskie, Wake) i na Atlantyku (Portoryko – największa z nich, formalnie państwo stowarzyszone ze Stanami Zjednoczonymi – Wyspy Dziewicze, Navassa). Terytorium de facto należącym do tego państwa jest również baza wojskowa Guantanamo (na Kubie). Geografia Informacje ogólne Obszar: całkowity: 9 834 000  km² lądu: 9,2 mln km² wodny: 470 tys. km² Granice lądowe: długość całkowita: 12 248 km granica z Kanadą: 8893 km (w tym 2477 km z Alaską), z Meksykiem: 3326 km linia brzegowa: 19 924 km (bez wysp na Pacyfiku i Atlantyku) Klimat Główny podział na strefy klimatyczne stosowany w systemie klasyfikacji klimatów Köppena dzieli Stany Zjednoczone południkowo na część wschodnią i zachodnią. Granica podziału przebiega wzdłuż Gór Skalistych. Klimat części wschodniej zmienia się wraz z szerokością geograficzną. Część wschodnia od północy (rejon Wielkich Jezior, Dakota Północna, Wisconsin, Michigan, stan Nowy Jork i wszystkie stany na wschód od stanu Nowy Jork oraz północna część Pensylwanii) charakteryzują się klimatem Dfb (klimat wilgotny kontynentalny z łagodnym latem), następnie w środkowej części (wschodnia część Dakoty Południowej, Nebraski i Kansas oraz Iowa, Illinois, Indiana, Missouri oraz południowa część Pensylwanii) panuje klimat Dfb (klimat wilgotny kontynentalny z gorącym latem) oraz na południu (Oklahoma, Kentucky, Arkansas, Tennessee, Missisipi, Alabama, Georgia, Karolina Północna, Karolina Południowa, Luizjana, wschodnia część Teksasu oraz Floryda bez południowego krańca) panuje klimat Dfb (klimat wilgotny subtropikalny, bez pory suchej i z gorącym latem). Południowy kraniec Florydy oraz Hawaje wyróżniają się klimatem tropikalnym sawann (Aw). Klimat zachodniej części Stanów Zjednoczonych jest bardziej skomplikowany i w większym stopniu uzależniony jest od wyniesienia ponad poziom morza, oraz odległości od Oceanu Spokojnego. Tereny leżące na wschód od gór Sierra Nevada oraz Gór Kaskadowych znajdują się w ich cieniu opadowym przez co charakteryzują się najczęściej zimnym, półsuchym klimatem stepowym BS). Natomiast tereny w tej części położone na znacznych wysokościach (zachodnia część Kolorado, Wyoming, zachodnia Montana oraz centralna cześć stanu Nevada) mają klimat wilgotny kontynentalny z łagodnym latem, bądź (najwyżej położone) klimat subarktyczny Dfc. Na terenach tego obszaru o stosunkowo niskim położeniu względem poziomu morza dominuje zimny klimat pustynny (BWh) a tylko południe wzdłuż granicy z Meksykiem (od Las Vegas w Nevadzie do południa Arizony i południowo-wschodniej Kalifornii) panuje subtropikalny klimat pustynny (BWh). Na Alasce dominuje klimat kontynentalny subarktyczny (Dfc) z nieznacznymi fragmentami Dsc i Dwc, a także z klimatem arktycznym, tundry na północnych krańcach (ET). Ukształtowanie powierzchni Powierzchnia kraju jest ukształtowana przez równiny centralne, góry na zachodzie, wzgórza i niskie góry na wschodzie; krajobraz wulkaniczny na Hawajach. najniższy punkt: Death Valley (Dolina Śmierci) 86 m p.p.m. najwyższy punkt: (Alaska) Denali (McKinley) 6194 m n.p.m. Zasoby naturalne Zasoby naturalne to m.in. węgiel, miedź, ołów, molibden, fosforany, uran, złoto, rtęć, nikiel, potas, srebro, wolfram, cynk, ropa naftowa, gaz ziemny, drewno i olbrzymie zasoby niewykorzystywanych (stan na 2014) łupków bitumicznych (do produkcji benzyny). Zasoby te w większości są niewykorzystywane. Spowodowane jest to szczególną polityką Stanów Zjednoczonych, która zmierza do oszczędzania surowców naturalnych (większość jest kupowana od innych państw). W chwili, gdy światowe zapasy surowców będą już wykorzystane tylko USA będzie je mieć. Naturalne zagrożenia Naturalne zagrożenia kraju to huragany wzdłuż wybrzeża Atlantyku i w Zatoce Meksykańskiej, tornada na obszarach centralnych i południowo-wschodnich (Aleja Tornad), tsunami, wulkany, trzęsienia ziemi, lawiny błotne i pożary w Kalifornii, powodzie. Historia Wprowadzenie Zróżnicowane językowo i kulturowo, wojujące pomiędzy sobą ludy tubylczych Amerykanów, w tym stosunkowo mniej rozszczepieni Inuici, zamieszkiwały obszary dzisiejszych Stanów Zjednoczonych przez około 10 tys. lat. Przed przybyciem Europejczyków i, co za tym idzie, sprowadzeniu siłowo przez nich na te ziemie pojmanych w Afryce Zachodniej i zniewolonych Afrykanów do pracy na plantacjach, populacja autochtonów stanowiła ponad 1 mln mieszkańców. Wskutek ścierania się z imigracją Europejczyków, dysponujących lepszą bronią, populacja tubylcza poddana była chronicznym działaniom wojennym, kulturowo wyniszczającym. W ich wyniku została sprowadzona do znikomego ułamka nowej całości. Afroamerykanie zaś, pierwotnie niewolnicy, wskutek krwawej wojny secesyjnej w latach 60. XIX wieku i wygranej przez przeciwników niewolnictwa zostali uwolnieni. Proces ich integracji społecznej, jak i Indian, nadal trwa. Dziś Stany Zjednoczone są zróżnicowanym kulturowo, etnicznie, religijnie i obyczajowo krajem. Z drugiej strony, są także głęboko miejscami spolaryzowanym, podzielonym politycznie, etnicznie, ekonomicznie i obyczajowo państwem. Jest to kraj o populacji liczącej ponad 323 mln ludzi z tendencją wzrostową, nacechowany dużym wzrostem imigracji (legalnej i nielegalnej), szczególnie z sąsiedniego Meksyku. Niektóre społeczności Indian, które przetrwały, nadal utrzymują odrębność kulturowo-narodowościową (Lakotowie, Hopi). Wielu Indian służy czy służyło w siłach zbrojnych Stanów Zjednoczonych (np. Nawahowie służący podczas II wojny światowej jako Indiańscy szyfranci). W wielu środowiskach o odosobnionym charakterze etnicznym, imigranci czy rodzimi obywatele w dużej mierze utożsamiają się z etnicznością przodków, jednak nie jest to krajową normą społeczną. Europejskie początki Pierwsi Europejczycy prawdopodobnie dotarli na obrzeża Stanów Zjednoczonych ok. 1000. Byli to wikingowie, a ściślej, Islandczycy, którzy najpierw zostali banitami wydalonymi na Grenlandię, lub byli to ich potomkowie. Znalezisko archeologiczne w postaci liczącej kilka wieków osady wikingów z szeregiem domostw odkryto w latach 60. XX wieku na samym skraju północnej Nowej Fundlandii w L’Anse aux Meadows. Archeolodzy skandynawscy szukali jej na podstawie dokładnych chronologii i opisów w sagach islandzkich, pierwotnie przekazywanych tradycją ustną. Miejsce to, po pieczołowitej rekonstrukcji i budowie przeszklonego nowoczesnego muzeum, zostało wpisane na listę światowego dziedzictwa UNESCO. Zagadnieniem obecnie badanym, aczkolwiek nadal nieustalonym, jest gdzie konkretnie ci wikingowie, korzystający z L’Ans Aux Meadows, zapuścili się dalej na południe wzdłuż wybrzeża Atlantyku, czy w głąb kontynentu pobliskim wielkim ujściem Rzeki Świętego Wawrzyńca. Dopiero ok. 500 lat później w 1492 wyprawa Krzysztofa Kolumba dotarła m.in. na plaże Portoryko. W prawie tym samym czasie (1497, 1498) Giovanni Caboto (John Cabot), wenecki żeglarz pochodzenia włoskiego w służbie króla Anglii, opływał kanadyjskie i amerykańskie wybrzeża, szukając Przejścia Północno-Zachodniego do Indii, lądując m.in. w dzisiejszym stanie Maine. Zginął na morzu w drodze powrotnej, w pobliżu Islandii, niemniej jego żegluga stała się podstawą prawną roszczeń Anglii do ziem Ameryki Północnej, w tym obszarów po części stanowiących Wybrzeże Wschodnie dzisiejszego terytorium Stanów Zjednoczonych. Niedługo potem, w 1542, Kalifornia została „odkryta” przez portugalskiego żeglarza Juana Rodrígueza Cabrillo, który służył królowi Hiszpanii. Kraina ta była ludnie zamieszkana przez rozmaitych Indian. W 1565 roku hiszpański żeglarz Pedro Menéndez de Avilés założył St. Augustine na Florydzie, pierwszą stałą, przetrwałą do dziś osadę Europejczyków na terenie Stanów Zjednoczonych. Przez następne 235 lat była stolicą hiszpańskiej Florydy. Natomiast pierwsi koloniści z Anglii, po stosunkowo trwałej osadzie na obszarze Stanów Zjednoczonych, założyli ufortyfikowaną osadę Jamestown w nowej kolonii Wirginia w 1607. Jednak osada ta, podatna na ataki Indian i głód, nie przetrwała i została ostatecznie po latach ewakuowana. Nieco późniejsi koloniści z Anglii, których osada jednak przetrwała i dała początek anglojęzycznej kulturze Stanów Zjednoczonych w postaci obecnej, to purytanie, protestanccy uchodźcy na tle religijnym, przybyli w okolice dzisiejszego nadmorskiego Plymouth (Massachusetts) w 1620 na statku „Mayflower”. Konflikty kolonistów z władzami Wielkiej Brytanii i deklaracja niepodległości Większością kolonii zarządzali wtedy specjalnie przysłani z Anglii gubernatorzy, przeważnie niezwiązani z lokalnymi społecznościami. Jednocześnie rozwijały się jednak lokalne samorządy, które dążyły do uzyskania większej niezależności od metropolii. Wyrazem tego był np. Kongres z Albany. Tymczasem Anglia traktowała swe zamorskie posiadłości jako rynek zbytu i źródło surowców. Nie było zgody na powstawanie manufaktur, co nie poprawiało nastrojów wśród kolonistów. Akty nawigacyjne, czyli ustawy mające za zadanie ochronę angielskich posiadłości przed konkurencją innych mocarstw kolonialnych dokładnie regulowały, które towary mogą być produkowane w koloniach, a które muszą być sprowadzane z Europy. Działania zbrojne w czasie brytyjskiej wojny z Indianami i Francuzami skłoniły władze do nowego rodzaju opodatkowania ludności. W 1765 wprowadzono tak zwaną opłatę stemplową. Wywołało to wzburzenie mieszkańców, gdyż uważali oni za niesprawiedliwy obowiązek płacenia podatków do wspólnej kasy, przy jednoczesnym braku swej reprezentacji w parlamencie. Ogłoszono nawet bojkot angielskich towarów, co spowodowało chwilowe ustępstwa rządu, jednak stało się jasne, że bez radykalnej zmiany obecnego stanu, ponowny konflikt pozostawał kwestią czasu. W 1770 przeciwko nowym cłom wystąpili mieszkańcy Bostonu. Protestujący tłum został ostrzelany przez wojsko, a całe wydarzenie przeszło do świadomości kolonistów jako masakra bostońska. W 1773 Brytyjska Kompania Wschodnioindyjska otrzymała od rządu prawo do sprzedaży herbaty amerykańskim koloniom z pominięciem ceł i podatków, co wyraźnie uderzało w lokalnych importerów tego produktu. W odpowiedzi kilkudziesięciu członków konspiracyjnej organizacji Synowie Wolności, tuż po przypłynięciu transportu herbaty do portu w Bostonie wdarło się na pokład statku (przebrani za Indian) i zniszczyło jego ładunek. Zajście nazwano ironicznie herbatką bostońską. Reakcją brytyjską było zamknięcie bostońskiego portu, co spowodowało zakłócenia handlu w regionie. Nastroje społeczne uległy radykalizacji, a zwołany w 1774 I Kongres Kontynentalny podjął decyzję do przygotowania zbrojnego wystąpienia, usiłując jednak nadal prowadzić rokowania ze stroną brytyjską. Polityka prowadzona przez Wielką Brytanię, zwłaszcza w latach 60. i 70. XVIII wieku oraz szerzące się idee oświeceniowe dokonały gruntownej zmiany w społeczeństwie kolonistów. Przestawali być już poddanymi brytyjskimi i jawnie zaczęli dążyć do niezależności. Zachodzące w tym czasie procesy i wydarzenia tego okresu zwane są rewolucją amerykańską. 19 kwietnia 1775 roku doszło do pierwszej konfrontacji zbrojnej sił kolonistów z armią brytyjską – bitwy pod Lexington. Po pierwszym starciu uzbrojonych kolonistów z oddziałami angielskimi zebrał się po raz drugi Kongres Kontynentalny, który postanowił prowadzić wojnę z Anglią i powierzył naczelne dowództwo George’owi Washingtonowi, ziemianinowi z Wirginii. Nie było jednak jasności, o co walczyć: czy o ustępstwa rządu w sprawie podatków, czy o połączenie stanów w federacje i uzyskanie pełnej samodzielności. W świetle prawa międzynarodowego kolonie były częścią Anglii, a do tej pory nie zdarzyło się, aby część jakiegoś państwa jednolitego narodowo zbuntowała się i ogłosiła odrębnym państwem. Jednak pod wpływem idei oświeceniowych wśród kolonistów zwyciężyła myśl o ogłoszeniu pełnej niepodległości. Zgromadzenia poszczególnych stanów zaczęły ogłaszać niepodległość. Powołano specjalny komitet z Thomasem Jeffersonem na czele, który opracował projekt Deklaracji Niepodległości. Deklaracja stwierdzała, że wszyscy ludzie zostali stworzeni równymi i są obdarzeni nienaruszalnymi prawami – do życia, wolności i ubiegania się o szczęście. W celu zabezpieczenia tych praw został wyłoniony rząd. W dniu 4 lipca 1776 wszyscy członkowie Kongresu (bez jednego) podpisali Deklarację Niepodległości. Równało się to powstaniu nowego państwa – Stanów Zjednoczonych Ameryki. W Deklaracji Niepodległości po raz pierwszy idee oświecenia zostały zastosowane w praktyce. Rozwój terytorialny i polityka zagraniczna Pomimo licznych kłopotów wewnętrznych, Stany Zjednoczone z powodzeniem rozszerzały swoje terytorium. W 1803 Thomas Jefferson odkupił francuską Luizjanę od Napoleona Bonapartego, co niemal dwukrotnie zwiększyło terytorium kraju. Ponadto w 1818 udało się uzyskać Terytorium Dakoty. Wojna brytyjsko-amerykańska W 1812 wybuchł kolejny spór brytyjsko-amerykański. Zarzewiem konfliktu stało się pogranicze kanadyjskie oraz spór związany z blokadą handlową (blokada kontynentalna) stosowaną przez napoleońską Francję wobec Brytyjczyków. Anglia wykorzystała pretekst, aby podjąć zbrojną próbę przywrócenia statusu kolonialnego Stanów Zjednoczonych, ale bez skutku. Wojna brytyjsko-amerykańska zakończyła się traktatem gandawskim w 1814, w zasadzie nie przynosząc wymiernych korzyści żadnej ze stron. W końcowej fazie jednak przewaga militarna była po stronie amerykańskiej, co zapoczątkowało budowę mitu o niezwyciężonej armii. Było to także dodatkowym czynnikiem w procesie formowania się narodu amerykańskiego. Konsekwencją konfliktu było także podpisanie ugody Rusha-Bagota w 1817, dotyczącej demilitaryzacji strefy nadgranicznej oraz konwencji w 1818, dotyczącej regulacji granic. Dalsza ekspansja terytorialna i ogłoszenie izolacjonizmu W 1821 kolejny prezydent Stanów Zjednoczonych, James Monroe, doprowadził do uzyskania hiszpańskiej Florydy, co było kolejnym krokiem w umacnianiu pozycji państwa jako najsilniejszego gracza na kontynencie. W 1823 prezydent Monroe ogłosił opracowaną przez ówczesnego sekretarza stanu, Johna Quincy’ego Adamsa, tzw. doktrynę Monroego zakładającą dążenie do powstrzymania europejskiej ekspansji na całym kontynencie amerykańskim w zamian za brak ingerencji Stanów Zjednoczonych w sprawy Europy. Oznaczało to początek długiej epoki w dziejach amerykańskiej polityki zagranicznej – okresu izolacjonizmu W tym czasie koloniści osiedlali się także na terenach niepodległego od 1821 Meksyku, szczególnie na terenie Teksasu. Władze tego kraju odmawiały jednak przyznania praw politycznych mieszkańcom tej prowincji, co doprowadziło do formowania się ruchu oporu. Mieszkańcy wykorzystując anarchię i wojny domowe nękające Meksyk proklamowali w 1836 Republikę Teksasu, a w 1845 ogłosili przyłączenie do USA jako 28. stan. Spowodowało to wybuch wojny amerykańsko-meksykańskiej, trwającej w latach 1846–1848. W jej wyniku Meksyk utracił także tereny dzisiejszych Nowego Meksyku i Kalifornii, które łącznie z Teksasem stanowiły przed wojną połowę jego obszaru. Tymczasem w 1846 Stany Zjednoczone uzyskały brytyjski Oregon, a w 1867 dokonały ostatniego nabytku na kontynencie kupując od cara rosyjską Alaskę za 7 mln dolarów w złocie. Ogółem powierzchnia Stanów Zjednoczonych wzrosła w XIX wieku sześciokrotnie. Rozwój gospodarczy Liberalne zasady rządzące gospodarką amerykańską skutkowały jej gwałtownym rozwojem. Powszechne prawo wyborcze dla białych i liczne wolności polityczne przyczyniały się do wzmożonego napływu osadników z Europy. Zakładali oni dynamicznie rozwijające się przedsiębiorstwa, zachowując przy tym etos pracy, wytrwałości i oszczędności. Udział Stanów Zjednoczonych w produkcji światowej wzrósł z poziomu 7% w 1840 do 23,3% w 1870. Powszechnie wprowadzano nowe urządzenia, np. kombajny. Jednak coraz bardziej uwidaczniał się podział na dwie strefy gospodarcze – przemysłową i zurbanizowaną Północ oraz rolnicze Południe, gdzie na plantacjach masowo wykorzystywano pracę niewolników uprowadzonych w Zachodniej Afryce. Indianie Na początku XIX wieku w Ameryce Północnej żyło ok. 1 mln Indian, utrzymujących się głównie z łowiectwa, zbieractwa i rybołówstwa lub rolnictwa. Postępujący proces osadnictwa białych oznaczał dla tubylców groźbę utraty macierzystych terenów. Podzieleni na niewielkie, słabe militarnie, ekonomicznie i politycznie plemiona, tubylcy stopniowo ulegali cywilizacyjnej przewadze europejskich kolonizatorów. Ekspansja osadnicza na zachód doprowadziła do szybkiego skurczenia się indiańskich terenów łowieckich i wytępienia stad bizonów amerykańskich, będących dotychczas podstawą utrzymania dla wielu plemion na prerii. Kolejnym zagrożeniem dla Indian były nieznane im uprzednio choroby, takie jak ospa, oraz częste przypadki popadania w uzależnienie od alkoholu dostarczanego przez białych. Część Indian decydowała się na podjęcie walki zbrojnej, lecz nie miała ona szansy powodzenia w walce z regularną i dobrze uzbrojoną armią osadników. Wielu poległo też w podsycanych przez kolonizatorów wojnach międzyplemiennych. W Kalifornii zaraza, niedożywienie i ludobójstwo zredukowały liczbę Indian ze 150 000 w 1845 r. do 35 000 w 1860 Ocalałych Indian osiedlano w niewielkich rezerwatach, ulokowanych głównie na nieużytkach, w tym na specjalnie utworzonym Terytorium Indiańskim (w dzisiejszej Oklahomie). Konflikty władz państwowych z Indianami przeszły do historii pod nazwą wojen z Indianami. Wojny te ustały dopiero pod koniec XIX wieku, a krótko potem liczebność Indian w Stanach Zjednoczonych osiągnęła minimum. Stopniowy wzrost liczby Indian i poziomu ich życia nastąpił dopiero w latach dwudziestych i trzydziestych – po tym jak w 1924 roku wszystkim tubylczym Amerykanom przyznano obywatelstwo amerykańskie, a w 1934 roku ustawa o reorganizacji Indian (ang. Indian Reorganization Act) usankcjonowała ich prawo tubylczych plemion do autonomii i rozwoju w ramach demokratycznych struktur. W 1944 roku powstał Krajowy Kongres Indian Amerykańskich (NCAI), największa dziś organizacja amerykańskich Indian, a w latach 60. i 70. XX wieku miał miejsce szczyt panindiańskiego społeczno-politycznego, kulturowego i religijnego odrodzenia tubylczych Amerykanów, zapoczątkowany przez AIM i inne organizacje młodego pokolenia miejskich Indian. Indianie zwolnieni są z obowiązku płacenia podatków dochodowych. Wojna secesyjna W tym czasie zaostrzyły się przeciwieństwa pomiędzy Północą a Południem, które zogniskowały się na kwestii czarnoskórych niewolników. Wywoływało to kryzysy polityczne, powstał ruch abolicjonistyczny. Próbowano zawierać różne ugody (m.in. kompromis Missouri w 1820, kompromis w 1850, ustawa Kansas-Nebraska z 1854) jednak nie przynosiły one rezultatów. Przeciwnicy niewolnictwa skonsolidowali się po skazaniu na śmierć i straceniu w 1859 abolicjonisty Johna Browna, który próbował wywołać powstanie czarnych niewolników. Wybór przeciwnika niewolnictwa, republikanina Abrahama Lincolna na prezydenta w 1860 spowodował wystąpienie 11 stanów południowych (pod przewodnictwem Karoliny Południowej) z Unii (24 podtrzymały lojalnie Unię). Stany te utworzyły następnie Skonfederowane Stany Ameryki, zwane Konfederacją, w odróżnieniu od Unii. Krwawa wojna secesyjna trwała do 1865. Zakończyła się militarną klęską Konfederacji i spustoszeniem Południa. Okres polityczno-ekonomiczny w historii USA po tej wojnie jest znany jako Rekonstrukcja Stanów Zjednoczonych. Izolacjonizm Kolejni prezydenci wzorem Monroe uważali, że należy zamknąć Amerykę przed wpływami Europy i wynieść Stany Zjednoczone do roli arbitra pomiędzy wszystkimi krajami Nowego Świata. Doktryna ta jest znana jako izolacjonizm. Praktyczną realizacją tej doktryny było sprzeciwianie się utworzeniu Cesarstwa Meksykańskiego przez Napoleona III, odkupienie od Rosji w 1867 Alaski, arbitraż prezydenta Grovera Clevelanda w sporze między Wenezuelą a Gujaną Brytyjską. Stany Zjednoczone zaczęły prowadzić politykę imperialną w stosunku do mniejszych krajów kontynentu amerykańskiego. Za prezydentury Williama McKinleya stoczyły wojnę kolonialną z Hiszpanią, w wyniku której zdobyły w 1898 Kubę i Portoryko na Karaibach oraz Filipiny i Guam na Pacyfiku. Początek XX wieku W ciągu kilkudziesięciu kolejnych lat po zakończeniu wojny domowej, USA rozwinęły się w największą potęgę przemysłową świata. Przyłączono 17 państw-terytoriów, które stały się nowymi stanami Stanów Zjednoczonych. Jako ostatnie zostały wchłonięte: Nowy Meksyk i suwerenne dotąd państwa: Oklahoma (w 1907) oraz Arizona (w 1912). Rozwinięto połączenia kolejowe, łącząc m.in. brzegi obu oceanów. W gospodarce zaczęto stosować na szeroką skalę energię elektryczną i silniki spalinowe. Szybko zaczęła rozwijać się motoryzacja, m.in. dzięki zakładom Henry’ego Forda, przyczyniając się do rozwoju kraju. Powstały pierwsze gigantyczne korporacje produkujące m.in. stal, maszyny, okręty. Rozwinął się przemysł naftowy, chemiczny, bawełniany, górnictwo węgla kamiennego. Dzięki szybkiemu rozwojowi gospodarczemu i technologicznemu powstały wielkie fortuny: J.P. Morgana, Johna D. Rockefellera, Andrew Carnegiego. Wzrost gospodarczy w tym okresie przekraczał 10%. Korzystając z kłopotów Wielkiej Brytanii w Wojnie Burskiej w Afryce Południowej, Stany Zjednoczone zmonopolizowały budowę Kanału Panamskiego (Traktat Claytona-Bulwera). Budowę rozpoczęto 1850 roku i zakończono w 1914 roku. Prezydentury Williama McKinleya i Theodore’a Roosevelta Przez pośrednictwo w wojnie rosyjsko-japońskiej i udział w konferencji w Algeciras Stany Zjednoczone weszły do polityki międzynarodowej jako równorzędny partner mocarstw europejskich. W polityce wewnętrznej wykrystalizował się podział na Republikanów i Demokratów. Dojście do władzy jednego ze stronnictw powodowało zazwyczaj zwrot w polityce państwa oraz wymianę personelu na stanowiskach wszystkich szczebli. Ważniejszymi momentami było: wprowadzenie ceł ochronnych na wyroby przemysłowe przez prezydenta Williama McKinleya w 1890 wysiłki prezydenta Roosevelta w zwalczaniu korupcji i rządów bogaczy wprowadzenie przez Wilsona prawa dotyczącego reformy celnej, prawa wyborczego kobiet i prohibicji alkoholowej (która wbrew zamierzeniu pomysłodawców spowodowała rozwój przestępczości). I wojna światowa Silna pozycja polityczna i gospodarcza Stanów Zjednoczonych zapewniła im decydujący udział w I wojnie światowej. W pierwszych jej latach prezydent Wilson przestrzegał zasady nieinterweniowania w konflikt europejski i próbował pogodzić zwaśnione strony, jednak gdy Niemcy ogłosiły nieograniczoną wojnę podwodną, Stany Zjednoczone wypowiedziały im wojnę 6 kwietnia 1917 roku. Szybko zmobilizowano około 4 milionów żołnierzy i wybudowano flotę. Wysłanie korpusu interwencyjnego do Francji spowodowało wygraną ententy. Wilson miał duży wkład w opracowanie traktatu pokojowego. Ogłosił tzw. 14 punktów Wilsona, które stały się podstawą traktatu wersalskiego, zaś punkt 13 ustanawiał niepodległość państwa polskiego. Jednak Kongres nie ratyfikował traktatu wersalskiego i nie wyraził zgody na przystąpienie Stanów Zjednoczonych do Ligi Narodów. Nie uznano też Rosji Radzieckiej powstałej po wojnie. Następni prezydenci uprawiali politykę powrotu do izolacjonizmu. Lata międzywojenne Pierwsze dziesięciolecie powojenne stanowiło okres świetności Stanów Zjednoczonych. Zarobiwszy krocie na sprzedaży broni przemysł amerykański przeżywał rozkwit. Eksport i inwestycje zagraniczne wzrosły kilkakrotnie, dolar amerykański zyskał status głównej waluty świata. Rząd stosował taktykę tzw. małego rządu (jak najmniej interwencji państwa w gospodarkę). Rozkwit gospodarczy spowodował wielką falę imigrantów, ludność USA wzrosła o kilkanaście milionów osób. W 1924 roku przyznano też obywatelstwo amerykańskie wszystkim Indianom żyjącym w granicach Stanów Zjednoczonych. Wielki kryzys 24 października 1929 roku, nazywanego potem „czarnym czwartkiem” nastąpił krach na giełdzie w Nowym Jorku. Był to początek wielkiego kryzysu światowego. Produkcja w Stanach Zjednoczonych zmalała o 50%; w 1932 roku bezrobocie osiągnęło 25%; co czwarty farmer stracił ziemię na skutek zadłużenia. Środki podjęte przez prezydenta Herberta Hoovera dla ratowania gospodarki okazały się niewystarczające. New Deal Jego następca, demokrata Franklin Delano Roosevelt, wprowadził politykę określaną mianem Nowego Ładu Ekonomicznego (New Deal). Było to odejście od liberalizmu: banki poddano kontroli rządowej, wdrożono program robót publicznych, upadające przedsiębiorstwa wzmocniono przez udzielanie pożyczek, powstały dopłaty dla rolników. Wprowadzono pierwszy w historii system ubezpieczeń emerytalnych, ustanowiono 40-godzinny tydzień pracy, zwiększono zasiłki dla bezrobotnych, zakazano zatrudniania dzieci, ustalono minimalne płace, zalegalizowano związki zawodowe – to wszystko zapoczątkowało erę demokratycznego socjalizmu. Prawdziwy przełom w gospodarce spowodował wybuch II wojny światowej i zamówienia na broń. Najwyższa stawka podatkowa wynosiła wtedy w USA 70%. Potwierdzenie izolacjonizmu W 1933 roku Roosevelt ogłosił politykę dobrego sąsiedztwa wobec Ameryki Łacińskiej. W tym samym roku Stany Zjednoczone nawiązały stosunki dyplomatyczne ze Związkiem Radzieckim. Kongres nadal podtrzymywał izolacjonizm i uchwalał kolejne ustawy o neutralności (1935, 1936, 1937), w których deklarowano nieingerowanie Stanów Zjednoczonych w konflikty europejskie. II wojna światowa We wrześniu 1939 roku amerykańskie siły zbrojne dysponowały ogólną liczbą około 500 000 żołnierzy, z czego około 300 000 służyło w marynarce wojennej, zaś siły lądowe dysponowały jedynie nieco ponad 100 czołgami. Pod wrażeniem upadku Francji w czerwcu 1940 roku, Kongres uchwalił program budowy przemysłu zbrojeniowego przeznaczając na ten cel kwotę 20 mld dolarów. Obawiając się, że po ewentualnym upadku Wielkiej Brytanii Stany Zjednoczone zostaną postawione w obliczu wojny z Niemcami, kraj rozpoczął wielki program zbrojeniowy. Stany Zjednoczone zostały faktycznie formalnie włączone do II wojny światowej japońskim atakiem na Hawaje, w tym bazy amerykańskiej marynarki wojennej w Pearl Harbor na wyspie Oʻahu, 7 grudnia 1941 roku. Kraj został w ten sposób wciągnięty do trwającej już wojny na Pacyfiku, odpierając ataki japońskie na posiadłości brytyjskie, holenderskie i amerykańskie, a także zapobiegając zajęciu Australii. Wkrótce też wojnę Stanom Zjednoczonym wypowiedziała hitlerowska III Rzesza. W ramach skierowanej na pomoc państwom zaangażowanym w walkę z państwami Osi ustawy Lend Lease, udzieliły również ogromnej bezzwrotnej pomocy materialnej w postaci uzbrojenia, wyposażenia, ciężarówek, a zwłaszcza materiałowej, w postaci paliw, amunicji, ciepłej odzieży, żywności oraz maszyn służących do produkcji wojennej. Następnie przystąpiły do ofensywy w Afryce Północnej i dokonały inwazji we Włoszech. W czerwcu 1944 roku dokonały największego desantu w historii. Wraz z Brytyjczykami Amerykanie otworzyli front zachodnioeuropejski, lądując przy silnym oporze w Normandii (operacja Overlord) i uwalniając północną Francję, następnie kraje niderlandzkie i zachodnie Niemcy. W świetle fanatycznego oporu na wyspach Pacyfiku, a także, aby zapobiec olbrzymim stratom armii Stanów Zjednoczonych i ludności cywilnej podczas planowanej inwazji Japonii właściwej, 6 i 9 sierpnia 1945 roku samoloty B-29 XX Armii Powietrznej startujące z wyspy Tinian zrzuciły na miasta Hiroszima i Nagasaki w Japonii dwie bomby atomowe, co doprowadziło do niemal natychmiastowej bezwarunkowej kapitulacji Japonii. Po II wojnie światowej Koniec wojny Stany Zjednoczone z powodu zrujnowanej konfliktem konkurencji witały jako największa potęga polityczna i przemysłowa na świecie; kolejni prezydenci starali się tę pozycję utrzymać. Prezydenturę objął Harry Truman, w 1950 roku zmniejszył armię do przedwojennego poziomu pół miliona żołnierzy. Ogłosił program Sprawiedliwy Ład (Fair Deal), którego celem było objęcie opieką państwową najsłabszych społecznie i ekonomicznie obywateli, jednak nie udało mu się go zrealizować. Przeciwstawiał się rosnącej agresywności Związku Radzieckiego ogłaszając w 1947 roku tzw. doktrynę Trumana – politykę powstrzymywania komunizmu. Stany Zjednoczone postanowiły udzielić w 1947 roku pomocy finansowej odbudowującej się ze zniszczeń Europie (plan Marshalla). Jednak Związek Radziecki, a pod jego naciskiem także pozostałe kraje komunistyczne, nie przyjął tej pomocy. Zaczęła się tzw. zimna wojna. W 1949 roku z inspiracji Stanów Zjednoczonych zawiązano pakty wojskowe NATO w Europie, w 1951 roku ANZUS na Pacyfiku i w 1954 roku SEATO w Azji Południowo-Wschodniej. plan Marshalla NATO Polityka „powstrzymywania” i „maccartyzm” Z obaw przed komunizmem zrodziły się wypaczenia zainicjowane przez senatora J.R. McCarthy’ego polegające na szykanowaniu osób o poglądach lewicowych, w tym wielu wybitnych artystów. Również w celu zneutralizowania ekspansji komunistycznej Stany Zjednoczone dwukrotnie angażowały się militarnie w konflikty wojskowe na kontynencie azjatyckim, w 1950 roku w Korei (wojna koreańska) i 1964 roku w Wietnamie (wojna wietnamska). czerwona panika Lata 50. W 1952 roku wybory prezydenckie wygrał republikanin Dwight Eisenhower. Prowadził on politykę odprężenia w stosunkach ze Związkiem Radzieckim (czemu sprzyjała śmierć Stalina). Eisenhower prowadził aktywną działalność dyplomatyczną: odwiedził między innymi Wielką Brytanię, Niemcy, Francję, a nawet zaprosił do Stanów Zjednoczonych Nikitę Chruszczowa, z którym uzgodnili spotkanie na szczycie (zerwane z powodu incydentu z zestrzeleniem przez Sowietów samolotu U-2). Eisenhower położył też kres maccartyzmowi. W 1954 roku z jego poparciem Sąd Najwyższy zniósł segregację rasową w szkołach. W 1957, niedługo po umieszczeniu na orbicie satelity Sputnik 1 przez Rosjan, zostaje wystrzelony pierwszy amerykański satelita Explorer 1. Lata 60. Kontynuacją reform była prezydentura Johna F. Kennedy’ego (1960–1963), podczas której doszło do tak zwanego kryzysu kubańskiego związanego z radziecką próbą zainstalowania rakiet jądrowych na Kubie. Kennedy doprowadził do podpisania 5 sierpnia 1963 roku w Moskwie układu o zakazie doświadczeń z bronią jądrową w atmosferze, przestrzeni kosmicznej i pod wodą (jego bezpośrednim skutkiem było położenie kresu skażeniom promieniotwórczym); próbował przenieść rywalizację ze Związkiem Radzieckim na dziedzinę podboju kosmosu. W listopadzie 1963 roku John F. Kennedy został zamordowany w Dallas, a w 1968 roku jego młodszy brat, senator Robert Kennedy, oraz noblista Martin Luther King. W kulturze nastał okres tzw. dzieci kwiatów, jego symbolem stał się Festiwal w Woodstock i muzycy tacy jak Jimi Hendrix, Janis Joplin i Jefferson Airplane. Wzmagała się walka o prawa Afroamerykanów. W 1969 roku prezydentem został były wiceprezydent Richard Nixon, a Amerykanie wylądowali po raz pierwszy na Księżycu i, co jest równie ważne w kontekście sukcesu misji, wrócili cali i zdrowi. Od 1969 roku rozpoczęły się negocjacje z ZSRR w sprawie ograniczenia zbrojeń strategicznych SALT. Lata 70. Zaczęły się interwencją zbrojną w Laosie i Kambodży w 1970 roku, będącą kolejnym aktem wojny wietnamskiej, pochłaniającej życie żołnierzy amerykańskich. Z powodu malejącej popularności wojny w społeczeństwie, Stany Zjednoczone zostały zmuszone do wycofania się z Wietnamu i Indochin. W 1972 roku zakończono wojnę w Wietnamie i w 1973 roku podpisano w Paryżu układ pokojowy. Stany Zjednoczone udzieliły poparcia politycznego Izraelowi w wojnie z państwami arabskimi. Administracja Nixona ożywiła kontakty ze Związkiem Radzieckim oraz krajami Układu Warszawskiego. Poprawiono również stosunki z komunistycznymi Chinami. W 1972 roku Nixon złożył tam wizytę. Kres prezydenturze Nixona położyło jego uwikłanie w zatajanie i kłamanie pod przysięgą w aferze politycznej Watergate. Po raz pierwszy w historii Stanów Zjednoczonych prezydent złożył urząd przed czasem. Kolejny przełom w polityce nastąpił za sprawą Jimmy Cartera (1977–1981), który wprowadził do niej zasady obrony praw człowieka. Do jego osiągnięć należy podpisanie w Wiedniu układu SALT II, nawiązanie stosunków dyplomatycznych z Chinami, a także podpisanie układu w sprawie Kanału Panamskiego. W 1979 roku podpisano w Waszyngtonie wynegocjowany w Camp David układ pokojowy między Egiptem i Izraelem. Jednocześnie zaostrzeniu uległy stosunki ze Związkiem Radzieckim w związku z interwencją radziecką w Afganistanie. Rządy Cartera przypadły na okres światowego kryzysu energetycznego. Wdrożono program ograniczenia uzależnienia Stanów Zjednoczonych od importu ropy naftowej. afera Watergate kryzys naftowy doktryna Cartera program Apollo Lata 80. Kolejny prezydent, Ronald Reagan (republikanin), dokonał szeregu zmian w polityce państwa. Zapowiedział rozszerzenie swobód wolnorynkowych i przeprowadził radykalne reformy mające na celu ożywienie gospodarki. Obniżono podatki, zmniejszono inflację. Nastąpiła znaczna poprawa wyników ekonomicznych kraju i spadek bezrobocia. Nastąpił jednak wzrost długu publicznego, spowodowany wyścigiem zbrojeń. W polityce zagranicznej Reagan przyjął twardy kurs wobec Związku Radzieckiego. Stany Zjednoczone zaczęły bardziej angażować się na świecie, wspierając opozycję antykomunistyczną w różnych państwach. W 1983 roku Waszyngton podjął decyzję o interwencji zbrojnej po puczu militarnym na niezależnej wyspie Grenadzie w pobliżu wybrzeży Wenezueli i Trynidadu i Tobago. W 1986 roku, w odpowiedzi na finansowanie przez Libię zamachów na amerykańskie cele, prezydent nakazał przeprowadzenie nalotów na libijskie miasta. W przeciwieństwie do niektórych polityków, Reagan nie wierzył w dobrą kondycję gospodarczą Związku Radzieckiego. W jej ewentualnym kryzysie widział szansę na zakończenie zimnej wojny. Podjął decyzję o wzmożeniu wyścigu zbrojeń. Związek Radziecki podjął wyzwanie i zaangażował olbrzymią część swego potencjału gospodarczego w produkcję militarną. Wyzwanie to okazało się jednak ponad jego siły. Wskutek zabiegów administracji amerykańskiej Republika Południowej Afryki obniżyła ceny złota, co sprawiło, że Związek Radziecki nie mógł sprostać konkurencji, sprzedając surowiec ze swych zasobów. Podobnie stało się z benzyną po tym, jak Stany Zjednoczone zaoferowały licznym państwom arabskim umowy na handel bronią w zamian za obniżenie cen ropy naftowej. Ponadto w tym okresie Stany Zjednoczone cały czas udzielały wszechstronnej pomocy mudżahedinom w Afganistanie, contras w Nikaragui, frakcji UNITA w Angoli i wielu innym. Wobec powyższych działań gospodarka Związku Radzieckiego uległa załamaniu i państwo to zostało zmuszone do przemiany ustrojowej w kierunku demokratyzacji. Położyło to kres zimnej wojnie i dało szansę na wyzwolenie licznych państw spod hegemonii Związku Radzieckiego. Lata 90. Następcą Reagana był George H.W. Bush (republikanin). Za jego prezydentury Stany Zjednoczone interweniowały w Iraku w ramach I wojny w Zatoce Perskiej przeciwko siłom Saddama Husajna po jego agresji na Kuwejt. George Herbert Walker Bush doprowadził do podpisania ze Związkiem Radzieckim układów rozbrojeniowych START i utworzenia strefy wolnego handlu w Ameryce Północnej w ramach nowej organizacji – Północnoamerykański Układ o Wolnym Handlu (NAFTA). Po 41. prezydencie w historii Stanów Zjednoczonych, „starszym Bushu”, urząd prezydencki objął kandydat Partii Demokratycznej, Bill Clinton. Za jego rządów USA i NATO zmusiły Jugosławię do zaprzestania czystek etnicznych i zaniechania prowadzenia wojny w Bośni. W dużej mierze dzięki USA i Martti Ahtisaariemu, negocjatorowi z Finlandii, Kosowo później mogło ogłosić jednostronnie niepodległość, uzyskując poparcie 91 państw. Gospodarka Stanów Zjednoczonych w czasie obu kadencji Clintona przeżyła lata wielkiego sukcesu. Po raz pierwszy od wielu dekad, kraj osiągnął nadwyżkę budżetową, która według prognoz gospodarczych, miała się progresywnie zwiększać w następnych kadencjach. Wielką porażką jego prezydentury okazała się niemożność przeforsowania w Kongresie planu wprowadzającego obowiązek ubezpieczeń zdrowotnych dla całej ludności. Autorką i promotorem tego planu była żona prezydenta, późniejsza senator ze stanu Nowy Jork, Hillary Rodham Clinton. Z ramienia Partii Demokratycznej była ona silną kandydatką do nominacji na stanowisko prezydenta w wyborach 2008 r. Ostatecznie przegrała z Barackiem Obamą. Wojna z terroryzmem Kolejnym, 43. prezydentem, został republikanin, „młodszy Bush”, syn George’a H.W. Busha – George W. Bush. W tym samym roku, w którym rozpoczął sprawowanie urzędu (2001), Stany Zjednoczone stały się celem ataku terrorystycznego. Cztery samoloty pasażerskie, uprowadzone przez 19 porywaczy-samobójców, pochodzących z Arabii Saudyjskiej i innych krajów Bliskiego Wschodu oraz oskarżanych o udział w organizacji terrorystycznej o nazwie Al-Ka’ida, uderzyły w obie wieże World Trade Center w Nowym Jorku i gmach Pentagonu w Waszyngtonie. Kolejny samolot, który prawdopodobnie miał uderzyć w budynek Kongresu (siedzibę Senatu i Izby Reprezentantów), został przejęty przez pasażerów i rozbity na terenie niezamieszkanym w Pensylwanii. W zamachach z 11 września zginęło ok. 3000 ludzi. Ataki spotkały się ze zdecydowaną reakcją prezydenta, który ogłaszając „długą wojnę z terroryzmem”, wydał polecenie zaatakowania Afganistanu, a następnie rozpoczął formowanie międzynarodowej koalicji w celu walki z pasztuńskimi Talibami kojarzonymi z Al-Ka’idą. Kolejną fazą amerykańskiej wojny z terroryzmem stał się ponowny atak na Irak, wspólnie z sojusznikami. Krok ten, uzasadniany przez administrację m.in. obecnością broni nuklearnej oraz powiązaniami władz Iraku z Al-Ka’idą, wywołał kontrowersje wewnątrz kraju i na całym świecie. Nie przeszkodziło to jednak Bushowi w uzyskaniu wystarczającego poparcia społeczeństwa do objęcia urzędu prezydenckiego na drugą kadencję. Pod jej koniec, Stany Zjednoczone znalazły się w trudnej sytuacji gospodarczej. Społeczeństwo amerykańskie zaczęło coraz silniej domagać się wycofania wojsk z Iraku i Afganistanu. W dniu 4 listopada 2008 kandydat Demokratów, Barack Hussein Obama wygrał wybory prezydenckie z kandydatem Republikanów Johnem Sidneyem McCainem. 20 stycznia 2009 Barack Hussein Obama został zaprzysiężony na 44. prezydenta Stanów Zjednoczonych. Ustrój polityczny i prawny Podział władzy Konstytucja Stanów Zjednoczonych (przyjęta 17 września 1787, weszła w życie 4 marca 1789) wprowadziła trójpodział władzy oraz system „hamulców i równowagi”, polegający na wzajemnym równoważeniu się władzy: ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej. Władzę wykonawczą sprawuje prezydent, który jest jednocześnie głową państwa i szefem rządu (administracji). Prezydent (i wiceprezydent) wybierany jest w pośrednich wyborach na czteroletnią kadencję, może powtórnie sprawować urząd tylko raz. Prezydenta wybierają elektorzy przysługujący każdemu stanowi w liczbie równej członkom Kongresu z danego stanu. Choć dziś we wszystkich stanach elektorzy są wybierani w głosowaniu powszechnym, to stany nie mają obowiązku organizowania wyborów. Zgodnie z art. II Konstytucji Stanów Zjednoczonych o sposobie wyboru elektorów decyduje stanowa legislatywa i jeśliby uznała to za stosowne może np. wybrać elektorów sama (taki sposób zresztą funkcjonował w wielu stanach przez wiele lat). Wszystkie mandaty elektorskie przypadające danemu stanowi zdobywa kandydat, który wygrał w tym stanie wybory; system ten powoduje, że zdarza się, że kandydat, który uzyskał mniejszość w głosowaniu powszechnym uzyskuje przewagę w kolegium elektorskim i zostaje prezydentem. Taka sytuacja miała miejsce w latach: 1824, 1876, 1888, 1960, 2000 i 2016. Rząd jest powoływany przez prezydenta po uzyskaniu aprobaty Senatu. Władzę ustawodawczą sprawuje Kongres, składający się z dwóch izb: Izby Reprezentantów (izba niższa) i Senatu (izba wyższa). Izba Reprezentantów ma kadencję 2-letnią, liczy 435 członków, jest wyłaniana w wyborach powszechnych i bezpośrednich; liczba reprezentantów poszczególnych stanów jest proporcjonalna do liczby ich mieszkańców (każdy stan musi mieć co najmniej 1 przedstawiciela). Senat jest organem bezkadencyjnym, liczy 100 członków, wszystkie stany mają równą reprezentację – po 2 senatorów (co 2 lata odnawia się 1/3 składu w wyborach częściowych); stołeczny Dystrykt Kolumbii również ma reprezentację w Kongresie, ale mniejszą. Na czele władzy sądowniczej stoi Sąd Najwyższy Stanów Zjednoczonych (nie mylić z Sądami Najwyższymi poszczególnych stanów i wspólnot). Partie polityczne W Stanach Zjednoczonych istnieje system wielopartyjny, ale faktycznie politykę kontrolują jedynie dwie partie: Demokraci (Partia Demokratyczna) i Republikanie (Partia Republikańska). Partia Demokratyczna jest uważana za partię centrum ze skrzydłami lewicowymi. Część jej członków opowiada się za wprowadzeniem publicznej służby zdrowia, zwiększeniem podatków, zwiększeniem wydatków na edukację, prawami dla osób homoseksualnych do zawierania małżeństw i adopcji dzieci, domaga się utrzymania obowiązującego na terenie Stanów Zjednoczonych od 1973 do 2022 roku powszechnego prawa do aborcji. Partia Republikańska jest uważana za prawicową, postuluje wolny rynek, liberalizację gospodarki, obniżkę podatków, a w kwestiach społecznych – m.in. zakaz aborcji. Opowiada się także za łatwym dostępem dla każdego obywatela do broni palnej w celu możliwości skutecznej obrony koniecznej. Amerykańska scena polityczna jest klasyfikowana inaczej niż w Europie. Politycy zbliżeni do europejskiego centrum i lewicy są nazywani liberałami, a zbliżeni do prawicy konserwatystami. Ponadto w kraju istnieje kilkanaście partii politycznych, ale ich dostęp do życia publicznego jest znikomy. Zazwyczaj jedna partia kontroluje przez dekady konkretne hrabstwo. W przypadku przejęcia władzy w legislaturze stanowej, wszystkie kluczowe stanowiska są obsadzane przez współpracowników jednej partii. Lista partii politycznych w USA: Partia Niepodległości Alaski (Alaskan Independence Party), Connecticut na rzecz Liebermana (Connecticut for Lieberman), Partia Demokratyczna (Democratic Party), Partia Konstytucyjna (Constitution Party), Partia Libertariańska (Libertarian Party), Partia Republikańska (Republican Party), Partia Zielonych (Green Party). Komunistyczna Partia Stanów Zjednoczonych (Communist Party USA) System prawny System prawny Stanów Zjednoczonych dzieli się na prawo ustawowe (statutory law) i prawo precedensowe (case albo common law). Pierwsze obok konstytucji federalnych i stanowych składa się z szeregu różnych aktów prawa stanowionego, w szczególności ustaw (statute). Natomiast common law jest tworzone na podstawie rozstrzygnięć uprzednio przyjętych we wcześniejszych wyrokach sądowych. Konstytucja Stanów Zjednoczonych Ameryki Konstytucja Stanów Zjednoczonych Ameryki (ang. The Constitution of the United States) to ustawa zasadnicza tego państwa, uchwalona 17 września 1787 i później ratyfikowana przez specjalne konwencje w każdym z 13 stanów. Wchodząc w życie 4 marca 1789, Konstytucja zastąpiła Artykuły konfederacji i wieczystej unii, które obowiązywały w latach 1781–1788. Pierwotny projekt Konstytucji przygotował James Madison z Wirginii. Początkowo miała służyć jako podpora w rządzeniu 4 milionami ludzi w 13 stanach i doprowadzić do centralizacji władzy, pozostawiając jednak przy tym prawa poszczególnych stanów i dając im swobodę w sprawach wewnętrznych. Zawarty kompromis stanowił, że wszystkie stany będą reprezentowane przez jednakową liczbę swoich przedstawicieli w Senacie, natomiast w Izbie Reprezentantów ich liczba będzie zależeć od liczby mieszkańców danego stanu. Przestrzeganie praw i swobód Freedom in the World 2005 W raporcie „Freedom in the World 2005”, ogłoszonym przez Freedom House, Stany Zjednoczone znalazły się w kategorii państw „Wolne” ze wskaźnikiem 1.0 w 7-stopniowej skali. Raport „Freedom in the World” jest efektem monitorowania przez organizację Freedom House zmian w zakresie respektowania i ochrony przez władze państwowe praw politycznych (swoboda działalności konkurencyjnych partii politycznych, wolne wybory) i wolności obywatelskich (religijnych, etnicznych, ekonomicznych, językowych, praw kobiet i rodziny, wolności osobistych, wolności prasy, przekonań i stowarzyszeń; organizacja nie monitoruje praw mężczyzn i rodziny) w 192 krajach i 14 największych terytoriach zależnych i spornych. Raport ocenia państwa i terytoria w skali od „1” (najbardziej respektujący) do „7” (najmniej respektujący) i kwalifikuje do jednej z 3 kategorii: „Wolne”, „Częściowo wolne” i „Bez wolności” Raporty są opracowywane od 1972. Wolność prasy i mediów W raporcie „Freedom of the Press 2004” (Freedom House) Stany Zjednoczone znalazły się w kategorii państw „Wolne” na 17 miejscu na 193 ze wskaźnikiem 13 w 100-stopniowej skali. Źródło: „Freedom of the Press 2004” (od s. 18) W rankingu „Press Freedom Index 2018” organizacji Reporterzy bez Granic, USA są na 45. miejscu na 179. System karny Według danych z grudnia 2008 amerykański system penitencjarny przetrzymuje 2 310 984 osób, co rocznie kosztuje ok. 60 miliardów dolarów. Pieniądze te generują duże zyski przede wszystkim trzem firmom: Corrections Corporation of America, GEO Group i Cornell Companies. Przykładowo Corrections Corporation of America zwiększyła w roku 2008 zysk o około 300 milionów dolarów do sumy 1,6 miliarda. Większość z więźniów to stosunkowo młodzi mężczyźni. W Stanach Zjednoczonych w 2014 około 4% mężczyzn – czarnych lub pochodzenia latynoskiego – przebywało w więzieniu. W miastach takich jak Waszyngton i Baltimore ponad połowa czarnych mężczyzn w wieku od 18 do 30 lat przebywa w więzieniach, na zwolnieniu warunkowym lub jest w trakcie probacji, a odpowiednio dla całych Stanów Zjednoczonych – średnio co osiemnasty dorosły mężczyzna. Statystycznie czarni trafiają do więzień pięciokrotnie częściej niż biali i trzykrotnie częściej niż Latynosi. W 37 stanach za najcięższe przestępstwa orzekana i wykonywana jest kara śmierci. W Stanach Zjednoczonych średnio na 100 000 mieszkańców jest 509 więźniów, a biorąc również pod uwagę więzienia lokalne liczba ta rośnie do 750. Ciągła tendencja wzrostowa liczby więźniów jest zupełnie przeciwna statystykom przestępczości, które pokazują w latach 1988–2008 ponad 25% spadek. Legenda: brązowy – stan stosuje tylko tę metodę, pomarańczowy – podstawowa metoda wykonywania kary, obok innych, żółty – drugorzędna metoda wykonywania kary, zielony – stany dawniej ją wykonujące, lecz obecnie już nie, niebieski – dany sposób nie był nigdy praktykowany, czerwony – stan rozważał wprowadzenie tej metody. Podział terytorialny 50 stanów (poniżej) + 1 okręg (Okręg stołeczny – dystrykt Kolumbii (District of Columbia)). Wszystkie stany USA (z wyjątkiem Alaski i Luizjany) dzielą się na hrabstwa (w Luizjanie używana jest nazwa „parafii” w odniesieniu do hrabstw) – jest ich 3048. Uwaga: Niektóre jurysdykcje nazywają siebie „wspólnotami” (Commonwealth), a nie stanami (State). Podstawy ustrojowe i podziału terytorialnego Stanów Zjednoczonych określa Konstytucja Stanów Zjednoczonych z roku 1787 (ratyfikowana w 1789), w latach 1795–1992 uzupełniona o 27 poprawek. Wskutek przemian politycznych, jakie dokonywały się na obszarze dzisiejszego USA od XVIII wieku do XX wieku, poszczególne stany różnią się datą wstąpienia do unii. W połowie XVIII wieku istniało tylko trzynaście kolonii amerykańskich, które utworzyły podwaliny dzisiejszego państwa związkowego. Były to: Connecticut, Delaware, Georgia, Karolina Południowa, Karolina Północna, Maryland, Massachusetts, New Hampshire, New Jersey, Nowy Jork, Pensylwania, Rhode Island i Wirginia. Liczyły one w sumie około półtora miliona mieszkańców. Stany federalne Alabama, Alaska, Arizona, Arkansas, Connecticut, Dakota Południowa, Dakota Północna, Delaware, Floryda, Georgia, Hawaje, Idaho, Illinois, Indiana, Iowa, Kalifornia, Kansas, Karolina Południowa, Karolina Północna, Kentucky, Kolorado, Luizjana, Maine, Maryland, Massachusetts, Michigan, Minnesota, Missisipi, Missouri, Montana, Nebraska, Nevada, New Hampshire, New Jersey, Nowy Jork, Nowy Meksyk, Ohio, Oklahoma, Oregon, Pensylwania, Rhode Island, Teksas, Tennessee, Utah, Vermont, Waszyngton, Wirginia, Wirginia Zachodnia, Wisconsin, Wyoming. Terytoria zależne Samoa Amerykańskie (American Samoa), Baker (Baker Island), Guam, Howland (Howland Island), Jarvis (Jarvis Island), Johnston (Johnston Atoll), Kingman (Kingman Reef), Midway (Midway Islands), Navassa (Navassa Island), Mariany Północne (Northern Mariana Islands), Palmyra (Palmyra Atoll), Portoryko (Puerto Rico), Wyspy Dziewicze Stanów Zjednoczonych (U.S. Virgin Islands), Wake (Wake Island). Siły zbrojne Siły zbrojne Stanów Zjednoczonych są jedną z najsilniejszych, najnowocześniejszych i najdroższych armii świata, przy czym Stany Zjednoczone wydają na armię ponad 4% swojego PKB poprzez budżet, podczas gdy na przykład Niemcy 1,5%. Według rankingu Global Firepower (2014) amerykańskie siły zbrojne stanowią 1. siłę militarną na świecie z rocznym budżetem na cele obronne w wysokości 612,5 mld dolarów (USD). Wojska USA są rozlokowane w wielu miejscach na świecie. Według obowiązującej do 2010 roku doktryny, Stany Zjednoczone miały być w stanie prowadzić dwie konwencjonalne wojny jednocześnie w różnych miejscach świata. W 2010 roku sekretarz obrony Robert Gates zapowiedział prace nad jej zmianą i położeniem większego nacisku na wojnę z terroryzmem i bezpieczeństwem cybernetycznym. Aktualna doktryna armii USA jest w przygotowaniu. Amerykańskie siły zbrojne składają się z Wojsk Lądowych (United States Army około 500 tys. żołnierzy), Sił Powietrznych (United States Air Force około 370 tys. żołnierzy), Marynarki Wojennej (United States Navy, około 370 tys. żołnierzy) i Korpusu Piechoty Morskiej (United States Marine Corps około 172 tys. żołnierzy). Straż Wybrzeża (United States Coast Guard około 39 tys. strażników) jest jednostką o celach cywilnych i ma ograniczone uprawnienia. Jest jednak zaliczana do sił zbrojnych Stanów Zjednoczonych. Stany Zjednoczone wydzieliły też Siły Kosmiczne (United States Space Force 88 żołnierzy). Demografia Ludność i największe miasta Według amerykańskiego Spisu Powszechnego liczba ludności w 2020 roku osiągnęła 331,45 mln, co oznacza wzrost o 22,7 mln (7,4%) w porównaniu z poprzednim spisem z roku 2010. Próg 300 mln został osiągnięty w październiku 2006. Szacuje się, że średnio co 12 sekund w Stanach Zjednoczonych przybywa jedna osoba, w tym co 7 sekund rodzi się człowiek, co 12 sekund umiera, a co 32 przybywa z innych państw w wyniku migracji (stan na wrzesień 2017). Ponad 77% ludności mieszka w miastach, wśród których wyróżniają się wielkie aglomeracje (ludność w mln): Nowy Jork 21,1, Los Angeles-San Diego 16,4, Chicago 9,3, San Francisco-Oakland (Bay Area) 7,1, Waszyngton-Baltimore 7,0, Filadelfia 6,1, Boston 5,7, Detroit 5,3, Dallas-Fort Worth 4,4, Houston 4,2. W 61 obszarach metropolitalnych liczących w kwietniu 2000 żyło 138,4 mln mieszkańców, czyli połowa ludności. Średnia gęstość zaludnienia wynosi 30,2 os./km². Dla porównania w grudniu 1938 w Stanach Zjednoczonych istniały 982 miasta o liczbie ludności większej niż 10 tys. mieszkańców, z czego 13 miast było ponad pięćsettysięcznych, a 80 miast liczyło 100–500 tys. mieszkańców. Rasa i grupy etniczne Grupy rasowe w 2020 / 2010: ludność biała 61,6% / 72,4% (w tym Latynosi stanowiący 18,7% / 16,3% całego społeczeństwa), ludność czarna 12,4% / 12,6%, Azjaci 6,0% / 4,8%, Indianie i rdzenni mieszkańcy Alaski (Aleuci, Inuit i Yupik) 1,1% / 0,9%, Hawajczycy i wyspiarze Pacyfiku 0,2% / 0,2%, dwu- lub więcej rasowi 10,2% / brak danych, inni 8,4% / 9,1%. Najliczniejsze pochodzenia etniczne w 2010: niemieckie, angielskie, irlandzkie, "amerykańskie" (wiele pochodzeń, zazwyczaj z domieszką brytyjską) oraz afrykańskie. Religia 1. poprawka do Konstytucji Stanów Zjednoczonych gwarantuje wolność sumienia i zakazuje kongresowi ustanowienie jakiegokolwiek wyznania jako religii państwowej. Wyznania: protestantyzm 46,5% (w tym ewangelikalni 25,4%, głównego nurtu 14,7%, historyczne afroamerykańskie wspólnoty protestanckie 6,5%), rzymski katolicyzm 20,8%, mormonizm 1,6%, judaizm 1,9%, islam 0,9%, inne 5,5%, ateizm/brak wyznania 22,8% (2014). Stany Zjednoczone są krajem o największej liczbie chrześcijan na świecie. Ponadto jest to kraj o największej liczbie protestantów na świecie. Charakterystyczna dla Ameryki jest dominacja socjalnie konserwatywnego, ewangelikalnego protestantyzmu na południu oraz ateistów w Nowej Anglii. Piśmienność Piśmienność: 99% populacji w wieku powyżej 15 lat jest piśmienna. Gospodarka Charakterystyka gospodarki Stany Zjednoczone są największą gospodarką świata pod względem PKB. PKB Stanów Zjednoczonych wynosi około 14 bilionów dolarów (14,12 bln USD w 2009 według danych Banku Światowego). Pod względem PKB per capita zajmują ósmą pozycję (46 tys. USD), a po zmierzeniu parytetem siły nabywczej czwartą. Pod względem wskaźnika rozwoju społecznego zajmują 12. pozycję na 177 państw, a pod względem wskaźnika ubóstwa społecznego, który uwzględnia 18 najlepiej rozwiniętych krajów świata, 16. miejsce (przed Irlandią i Włochami). Również między stanami występują bardzo duże różnice: PKB per capita w stanie Missisipi w 2014 roku wyniósł ponad 31,5 tys. dolarów, a w stanie Delaware ponad 60,5 tys. dolarów. Wskaźnik Giniego, czyli poziom rozpiętości w dochodach, wynosi 46,9 (w 2001 wynosił on 40, a w latach siedemdziesiątych w niektórych stanach nawet 37) i jest to wynik porównywalny do Chin i Turcji, niższy niż w krajach Ameryki Południowej, Hongkongu i Afryce (ponad 50, czasem 60), ale wyższy niż w Polsce, Szwajcarii, Kanadzie (34–32), a znacznie wyższy niż w Niemczech, Francji i Skandynawii (23–28). Średni dochód gospodarstwa domowego Azjatów wynosi 59 tys., gospodarstwa domowego przedstawicieli białej rasy 50 tys., latynoskiego gospodarstwa domowego 33 tys., a gospodarstwa domowego przedstawicieli czarnej rasy 30 tys. 17% gospodarstw domowych w 2005 uzyskiwało dochody powyżej 100 tys., a 20% mniej niż 19 tys., uznawanych za granicę ubóstwa. Import w 2006 wynosił 1 bilion 869 miliardów dolarów (1. miejsce na świecie przed mniej ludnymi Niemcami z importem 916 miliardów 400 milionów), a eksport wynosił 1 bilion 24 miliardy (2. miejsce za Niemcami z eksportem wynoszącym 1 bilion 133 miliardów dolarów). W maju 2011 roku 44 miliony mieszkańców Stanów Zjednoczonych otrzymywało rządową pomoc społeczną w postaci kuponów na żywność (ang. food stamps). Z wysoką pozycją gospodarczą wiąże się znaczący udział w światowej emisji gazów cieplarnianych. W 2018 Stany Zjednoczone emitowały około 5,3 Gt dwutlenku węgla pochodzenia kopalnego, odpowiadając za 13,9% jego światowej emisji i zajmując drugie miejsce po Chinach. Dane z 2016 Produkt krajowy brutto: 18,56 bln USD PKB na 1 mieszkańca: 44 000 USD Średni dochód rodziny: 48 201 USD rocznie Realny wzrost PKB: 3,2% W strukturze PKB: udział rolnictwa wynosi 0,9%, przemysłu 20,4%, usług 78,6%. Budżet: dochody: 2,409 bln USD. wydatki: 2,660 bln USD. Dług publiczny: (nominalnie 2011) – 14 bln USD Dług publiczny: 64,7% PKB. Dług zagraniczny: 69,19 bln USD. Rezerwy w złocie i walutach: 10,04 bln USD. Struktura zatrudnienia (2004): usługi 76,3%, przemysł i transport 22,9%, rolnictwo, leśnictwo i rybołówstwo 0,7%. Handel zagraniczny: Eksport: 1,024 bln USD. Eksportuje się głównie dobra inwestycyjne, samochody, środki zaopatrzenia przemysłu, materiały surowe, dobra konsumpcyjne, produkty rolne do Kanady (23,4%), Meksyku (13,3%), Japonii (6,1%), Chin (4,6%), Wielkiej Brytanii (4,3%). Import: 1,869 bln USD. Importuje się ropę i produkty petrochemiczne, maszyny, samochody, dobra konsumpcyjne, materiały surowe, żywność i napoje, z: Kanady 16,9%, Chin 15%, Meksyku 10%, Japonii (8,2%), Niemiec (5%). Inflacja: 2,5%. Bezrobocie: 2006 – 4,8% marzec 2009 – 8,5% czerwiec 2016 – 4,9% w tym: wśród czarnych obywateli USA – 9,1%, Latynosów – 6,6%, Białych – 4,7% i wśród Azjatów – 3,7%. luty 2019 – bezrobocie na poziomie 4%. Ludność poniżej granicy ubóstwa: 12% (2004), tzn. 36,5 mln osób (2006). Poniżej progu ubóstwa żyje 8,2% białych i 24,3% Afroamerykanów (2006) Statystyka wymiany handlowej Raport Waszyngtoński Rolnictwo Stany Zjednoczone są największym producentem żywności na świecie, znacznie dystansując Francję, która zajmuje drugie miejsce. Użytki rolne, skoncentrowane obecnie w rękach korporacji i niezależnych rolników, stanowią 46% powierzchni. Uprawia się: kukurydzę (coraz bardziej na produkcję etanolu), pszenicę, soję, jęczmień, truskawki, ziemniaki, jagody, cytrusy, figi, daktyle, sorgo, bawełnę, tytoń, ryż, drzewa owocowe i orzechowe wszelkiego rodzaju, prawie wszystkie możliwe warzywa, brzoskwinie, orzeszki ziemne, kiwi. W Stanach Zjednoczonych prowadzi się intensywną hodowlę bydła, trzody chlewnej, drobiu. Szeroko przetwarza się mleko na różnego rodzaju sery oraz wyroby mleczne i cukiernicze (np. czekolada Ghirardelli w San Francisco, czy też popularne w całym kraju lody). Doskonale rozwinęła się uprawa nowych, szlachetnych odmian winogron, a co za tym idzie, wysokiej klasy win (m.in. w hrabstwach Sonoma i Napa w północnej Kalifornii czy stanie Nowy Jork). W wielu regionach istnieją liczne mikrobrowary produkujące piwa w wielu stylach i odmianach. Przemysł Nowy Jork jest drugim po Londynie finansowym centrum świata, jeśli wziąć pod uwagę kwoty przepływających pieniędzy. Oprócz wysoko rozwiniętej bankowości inwestycyjnej, Stany Zjednoczone mają rozwinięty przemysł zbrojeniowy (np. Raytheon, General Dynamics, Northrop Grumman, Bell Helicopter Textron), stoczniowy, samochodowy (wielkie koncerny, m.in.: General Motors, Ford Motor Company, Chrysler, które od kilku lat przeżywają kryzys, wykazują straty i utraciły pozycje liderów światowego rynku motoryzacyjnego na rzecz firm japońskich), petrochemiczny (ExxonMobil, ConocoPhillips), chemiczny (DuPont, Monsanto, Dow Chemical Company, PPG Industries), aluminiowy (Alcoa), komputerowy (Microsoft, HP, Apple Inc., AMD, Intel, Nvidia, Dell, Oracle), elektroniczny (IBM, Texas Instruments, Motorola), energetyczno-lotniczo-silnikowy (General Electric, które raczej jest olbrzymim konglomeratem, w tym świadczącym usługi finansowe), lotniczy i kosmiczny (Lockheed Martin, Boeing), maszynowy, metalurgiczny, włókienniczy, farmaceutyczny (Merck, Lilly), kosmetyczny (Colgate-Palmolive, Johnson & Johnson, Procter & Gamble), spożywczy (mięsny, młynarski, piwny, mleczarski, owocowo-orzechowo-warzywny, konfekcjonerski), drzewny, celulozowo-papierniczy (International Paper), drogowy i budowlany (Caterpillar, Turner Construction) czy maszyn rolniczych John Deere. Usługi Rządy stanowe są we wszystkich stanach największymi pracodawcami. Amerykański model gospodarczy jest przez wielu ekonomistów, jak Leszek Balcerowicz, stawiany za wzór, ma on jednak wielu krytyków, jak noblista i były doradca ekonomiczny Billa Clintona Joseph Stiglitz, który popiera europejski model socjalny i uważa, że taka polityka w kraju mniej rozwiniętym doprowadziłaby do kryzysu; w Stanach Zjednoczonych po II wojnie światowej panował keynesizm i państwowy interwencjonizm, które nadal występują, ale w ograniczonej formie. Ważnym przejawem interwencjonizmu jest istnienie banku centralnego, zwanego Systemem Rezerwy Federalnej USA. W latach siedemdziesiątych prezydent z ramienia Partii Demokratycznej Jimmy Carter powiedział: „Wszyscy jesteśmy keynesistami”. Powrót do idei liberalnych, które dominowały do czasów wielkiego kryzysu, nastąpił w latach osiemdziesiątych za rządów Ronalda Reagana, którego doradcą był Milton Friedman; stąd bierze się nazwa neoliberalizm; nie był to jednak pełny powrót, gdyż podatki w latach dwudziestych XX wieku stanowiły 7% PKB. Budżet Stanów Zjednoczonych i firmy prywatne wydają łącznie 3% PKB na badania naukowe, co jest jednym z najwyższych na świecie poziomów: pieniądze te otrzymuje na przykład NASA, której wiele projektów wykorzystano w cywilnym przemyśle, jak satelity telekomunikacyjne; państwowe instytuty naukowe stworzyły także Internet. Polityka Partii Republikańskiej opiera się na zmniejszaniu podatków dla najbogatszych oraz zmniejszaniu, ale nie likwidacji wydatków na sferę socjalną. System podatkowy . Ściąganiem podatków zajmuje się federalna agencja Internal Revenue Service (IRS). W Stanach Zjednoczonych istnieją liczne odliczenia od dochodu i ulgi podatkowe. Osoby fizyczne mogą wybrać, czy decydują się na skorzystanie ze stałej kwoty wolnej od podatku (ang. Standard Deduction, która wynosi obecnie $12 000 dla osób rozliczających się samodzielnie), czy wybierają możliwość odliczania poszczególnych wydatków od dochodu (ang. Itemized Deductions; możliwe jest odliczenie między innymi wydatków zdrowotnych, które przekraczają 9,5% dochodu, do $10 000 podatków na poziomie stanowym i lokalnym, odsetek od kredytu hipotecznego na pierwszy dom lub darowizn na cele charytatywne). Niezależnie od wyboru, od dochodu można odliczyć m.in. odsetki od kredytu studenckiego lub wpłaty na konto emerytalne. Do ulg podatkowych należy m.in. ulga na dzieci (ang. Child Tax Credit) lub ulga dla osób najmniej zarabiających (ang. Earned Income Tax Credit). Szczególnym rodzajem ulgi podatkowej jest Premium Tax Credit – została ona wprowadzona przez ustawę Patient Protection and Affordable Care Act i jest formą dopłaty do ubezpieczenia zdrowotnego. Mimo że ulgą zarządza urząd skarbowy i trzeba ją zaznaczyć na zeznaniu podatkowym, jest ona przelewana na bieżąco w ciągu roku do firmy ubezpieczeniowej, w której płacimy składkę. Osoby prowadzące działalność gospodarczą mogą odliczać koszty uzyskania przychodów, a działalność charytatywna jest zwolniona z podatku. Niektórzy przedsiębiorcy mogą otrzymać ulgę podatkową za pewne działanie, np. ulgę na badanie i rozwój. . (ang. Sales Tax), którego maksymalna stawka stanowa wynosi 7,25%. Do tego dochodzi stawka hrabstwa, miasta i dystryktu – średnio całkowity podatek od sprzedaży wynosi ok. 8,5%, natomiast najwyższy jest w Atlantic City, New Jersey – 12,875%. Podatek ten, podobnie do VAT-u, pobierany jest podczas zakupów. Zakres opodatkowania jest jednak węższy, ponieważ podatek od sprzedaży zwykle nie obejmuje usług. Ważną kwestią jest również to, że podatek w Stanach Zjednoczonych naliczany jest dopiero przy kasie, dlatego cena produktu nie jest ceną ostateczną. Pomniejszymi podatkami konsumpcyjnymi są podatki od niektórych usług (ang. Utility Tax), podatki od ubezpieczeń (ang. Insurance Premium Tax) czy też lokalne akcyzy i opłaty. . Turystyka W 2015 roku Stany Zjednoczone były drugim (po Francji) najchętniej odwiedzanym państwem na świecie; kraj ten odwiedziło 77,510 mln turystów (3,3% więcej niż w roku poprzednim). Pod względem przychodów z turystyki, kraj ten zajmuje pierwsze miejsce na świecie z wynikiem 204,523 mld dolarów. Transport Stany Zjednoczone mają rozbudowaną sieć autostrad, w znakomitej większości o statusie międzystanowym. Ich długość wynosi 77 tys. kilometrów (2. miejsce na świecie za Chinami). W okolicach miast drogi mają wszystkie betonowe zabezpieczenia, a w rejonach słabo zaludnionych są zazwyczaj ogrodzone. Nawierzchnia skrajna jest zazwyczaj rowkowana poprzecznie, aby akustycznie ostrzec kierowcę, że zbacza z drogi. Minimum stanowią dwa pasy w jednym kierunku, które czasem rozszerzają się nawet do dziewięciu. Ważną rolę pełni także transport lotniczy i towarowy kolejowy. Stany Zjednoczone mają największą na świecie sieć linii kolejowych – ich łączna długość wynosiła 226 612 km (dane z 2005 według World Factbook). Mniejsze znaczenie niż w Europie ma transport publiczny. Kultura Literatura Ważni pisarze amerykańscy to m.in. przedstawiciel romantyzmu Edgar Allan Poe, realista Henry James, Mark Twain, Jack London, Herman Melville znany głównie z powieści Moby Dick, Eugene O’Neill (Nagroda Nobla 1936), William Faulkner (Nagroda Nobla 1949), Joseph Heller, Ernest Hemingway (Nagroda Nobla 1954), John Steinbeck (Nagroda Nobla 1962), tworzący w jidisz Isaac Bashevis Singer (Nagroda Nobla 1978), Saul Bellow (Nagroda Nobla 1976), Truman Capote, Toni Morrison (Nagroda Nobla 1993), John Updike, Philip Roth, jak również autorzy literatury sensacyjnej, m.in. Stephen King i Robert Ludlum oraz literatury fantastycznej, m.in. William Gibson (Neuromancer) i Philip K. Dick. Powieść graficzna jest także wynalazkiem literatury Stanów Zjednoczonych. Spider-Man jest jedną z najpopularniejszych serii komiksowych. Muzyka W Stanach Zjednoczonych narodziły się jazz, country, gospel, rock, thrash metal, grunge, blues, pop, disco, hip-hop, house czy techno. Znani kompozytorzy muzyki poważnej to m.in. Philip Glass, Terry Riley, Steve Reich. Film Stany Zjednoczone są drugim po Indiach największym producentem filmów na świecie. Słynne jest szczególnie Hollywood. Język Chociaż Stany Zjednoczone nie mają oficjalnego języka na poziomie federalnym, to język angielski pełni de facto rolę języka narodowego. W 2003 około 215 milionów Amerykanów, czyli 82% populacji powyżej piątego roku życia posługiwalo się w domu wyłącznie angielszczyzną. Język angielski jest używany w kontaktach między Amerykanami a obcokrajowcami, a jego znajomość jest wymagana od imigrantów pragnących naturalizacji. Jednakże w użyciu jest jeszcze wiele innych języków. Hiszpański jest drugim z najczęściej używanych i najczęściej nauczanych języków. W Kalifornii dla 30% społeczeństwa język hiszpański jest mową ojczystą. Z powyższych powodów niektórzy Amerykanie chcą chronić język angielski i żądają, aby zyskał status urzędowego. Obecnie angielszczyzna cieszy się statusem języka oficjalnego w dwudziestu pięciu stanach. Trzy stany wprowadziły dodatkowo inny język jako urzędowy obok angielskiego: język hawajski jest urzędowym na Hawajach, język francuski w Luizjanie, język hiszpański jest używany w Nowym Meksyku, gdzie chociaż nie ma on oficjalnego statusu, to jednak wydawane są w nim wszystkie dokumenty. Inne często używane języki to: polski, mandaryński, kantoński, portugalski. W językach tych dostępne są naziemne lub kablowe stacje radiowe i telewizyjne. W wielu dzielnicach dużych miast na co dzień używa się tych języków: w sklepach, prywatnych szkołach. Sporządzane są w nich również szyldy i napisy. Dlatego zdarza się, że osoba urodzona w takiej dzielnicy mówi bardzo słabo po angielsku. Religia Stany Zjednoczone nie mają oficjalnej religii państwowej. Według U.S. Religious Landscape Survey, w 2008 78,4% Amerykanów określiła się jako chrześcijanie. 51,3% Amerykanów należało do różnych Kościołów protestanckich. Amerykański protestantyzm jest bardzo różnorodny, w Stanach Zjednoczonych istnieją setki Kościołów, które działają lokalnie. W 2008 największymi grupami protestanckimi byli: baptyści (17,2%), a dalej: metodyści (6,3%), luteranie (4,6%), bezdenominacyjni (4,5%), zielonoświątkowcy (4,4%), prezbiterianie (2,7%), restoracjoniści (2,1%) i anglikanie (1,5%). Do Kościoła katolickiego należało 23,9% społeczeństwa i jest to tym samym największa pojedyncza organizacja religijna w Stanach Zjednoczonych. Amerykańscy katolicy są przede wszystkim potomkami Włochów, Irlandczyków, Polaków i Niemców. Do wzrostu liczby katolików, w założonym przez protestantów kraju, przyczyniła się imigracja z krajów Ameryki Południowej. Inne religie to: mormoni (1,7%), judaizm (1,7%), Świadkowie Jehowy (0,7%), buddyzm (0,7%), prawosławie (0,6%), islam (0,6%), hinduizm (0,4%). 16,1% Amerykanów nie należało do żadnej wspólnoty religijnej, spośród których najliczniejsi byli niesprecyzowani i wolnomyśliciele, rzadziej natomiast ateiści. W Stanach Zjednoczonych powstał także Kościół Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich, którego członkowie nazywani są mormonami od uznawanej przez nich za świętą obok Biblii Księgi Mormona, wierzący, iż Chrystus po zmartwychwstaniu objawił się Indianom. Jest to jeden z najbogatszych Kościołów na świecie, gdyż jego wierzący członkowie są zobowiązani płacić 10% podatku od dochodu na jego rzecz, a ponadto podobnie jak wiele innych kościołów w Stanach Zjednoczonych działalność w wielu obszarach zwolniona jest od opodatkowania. Kościół pieniądze przeznacza na budowę i utrzymanie kościołów, broszury, książki rozdawane za darmo, szkoły i misje na całym świecie. W stanie Utah stanowią oni ponad 70% ludności, a w sąsiednich stanach nawet 30%, co powoduje istnienie specyficznej kultury: wydawane tam są mormońskie książki i powieści, produkowane są mormońskie filmy itd. Inną charakterystyczną wspólnotą są amisze, żyjący bez prądu, ubierający się na czarno i jeżdżący wyłącznie konnymi powozami. Charakterystyczni są także protestanccy fundamentaliści biblijni, którzy traktują Biblię jako jedyny i nieomylny autorytet. W Stanach Zjednoczonych znajduje się również Biuro Główne koordynujące działalność społeczności Świadków Jehowy na całym świecie (Warwick, stan Nowy Jork). Amerykanie są jednym z najbardziej religijnych narodów spośród krajów wysoko rozwiniętych. 87% Amerykanów deklaruje się jako osoby religijne, a 40% Amerykanów podaje, że regularnie praktykuje (więcej w regionach wiejskich niż miejskich). Najmniej osób deklarujących regularne praktyki religijne jest w stanie Vermont, gdzie przyznaje się do tego tylko 24% mieszkańców, i co charakterystyczne, ma on najwyższe podatki w całych Stanach oraz jako jedyny stan wyraźny system trójpartyjny, w którym obok dominującej Partii Demokratycznej i drugiej Partii Republikańskiej w legislaturze zasiada z dużą liczbą przedstawicieli socjaldemokratyczna Progressive Party of Vermont. Były prezydent George Bush jest protestantem (metodystą) i swoje cotygodniowe orędzia do narodu oraz niektóre inne przemówienia kończył słowami „God bless America” (niech Bóg błogosławi Amerykę). Według badań przeprowadzonych w 2012 r., po raz pierwszy w historii Stanów Zjednoczonych protestantyzm przestał być religijną preferencją większości obywateli. Szkolnictwo Stany Zjednoczone były jednym z pierwszych państw, które wprowadziło szkolnictwo publiczne. System edukacji w Stanach Zjednoczonych jest mieszaniną szkolnictwa publicznego i prywatnego. Ponad 80% amerykańskich dzieci chodzi do szkół publicznych, w których jednak poziom nauczania jest często niezadowalający, np. w większości szkół publicznych nauczyciel historii nie musi mieć dyplomu uniwersyteckiego z historii. Szkolnictwo publiczne jest podporządkowane władzom stanowym. Pewien wpływ na edukację ma jednak federalny Departament Edukacji Stanów Zjednoczonych. Przeważnie wymaga się od dzieci, aby uczęszczały do przedszkola, a edukację kończyły na 12. poziomie, co zwykle ma miejsce w 18. roku życia, niektóre stany pozwalają kończyć edukację w 16. roku życia. Dzieci mogą kształcić się także w domu, w szkołach prywatnych i religijnych. Po szkole średniej część absolwentów wstępuje do college’ów, na uniwersytety lub do innych szkół wyższych. Są to uczelnie prywatne lub państwowe. Ceny wahają się od około 3 do 50 tys. dolarów za rok. Na stanowym, publicznym, finansowanym z podatków i czesnego University of California pracuje najwięcej noblistów na świecie. Z kolei prywatny Harvard University, który jednak otrzymuje dużo pieniędzy z budżetu stanowego i federalnego, jest według amerykańskich rankingów najlepszy na świecie. Należy jednak zauważyć, że w tych rankingach bierze się pod uwagę takie czynniki, jak liczba publikacji naukowych w angielskojęzycznej prasie naukowej. Dlatego uniwersytety z krajów nieanglojęzycznych wypadają w nich gorzej. Biblioteki Stany Zjednoczone mają rozbudowany system bezpłatnych bibliotek publicznych. Biblioteki takie znajdują się w prawie wszystkich miastach, w większych miastach jest ich kilka. Biblioteka Kongresu Stanów Zjednoczonych, pełniąca funkcję biblioteki narodowej, ma 142 mln woluminów, co czyni ją największą biblioteką na świecie, 7% jej zbiorów jest napisana w językach słowiańskich, ma ona m.in. największy w Stanach Zjednoczonych zbiór książek po polsku. Służba zdrowia Amerykańska służba zdrowia jest – zwłaszcza pod względem innowacyjności – w światowej czołówce. W innych dziedzinach jednak, jak ogólny dostęp do służby zdrowia, znajduje się w nie najlepszej kondycji. W rankingu Światowej Organizacji Zdrowia Stany Zjednoczone znalazły się na 15. pozycji. Rocznie wydaje się tam 1,8 biliona dolarów na służbę zdrowia. Cechą, która wyróżnia system amerykański, jest dobrowolność ubezpieczeń zdrowotnych (z wyjątkiem stanu Massachusetts, gdzie od 2006 r. istnieje ustawowy przymus). Ponad 41 mln Amerykanów (w połowie tej liczby bardzo dobrze sytuowanych) nie jest ubezpieczona. Do tego dochodzi ogromna liczba nielegalnych imigrantów, którzy również nie są ubezpieczeni. Ponadto większość ubezpieczonych musi dopłacać do usług (co-payment). W 1993 prezydentowi Clintonowi (i jego żonie Hillary Rodham Clinton) nie udało się wprowadzić ustawowej kasy chorych i doprowadzić do powszechnego obowiązku płacenia składek na ubezpieczenie zdrowotne. Obecnie, w przeciwieństwie do krajów europejskich, amerykańska służba zdrowia jest mieszaniną sektora publicznego i prywatnego. W 2004 36% kosztów leczenia pokrywały prywatne ubezpieczalnie ze środków dobrowolnie ubezpieczonych w nich obywateli, 15% pacjenci z własnych środków i 44% rząd federalny oraz rządy stanowe i lokalne z podatków nałożonych na mieszkańców. Media W Stanach Zjednoczonych nie ma kanałów ogólnonarodowych takich jak w Europie. W dużych miastach i okolicach działa kilka kanałów, które mają nazwy składające się z czterech liter, na przykład WNBC-TV, i nadają naziemne programy lokalne i programy najczęściej jednej z dużych sieci, takich jak NBC, FOX, ABC, czy CBS. W określonych godzinach wieczornych można zobaczyć na nich te same programy: popularne seriale, talk-shows i programy sportowe. Działają także kanały połączone z mniejszymi sieciami bez zasięgu ogólnokrajowego. Takich kanałów jest zwykle kilka lub kilkanaście na określonym obszarze. Na obszarach zamieszkanych przez Latynosów naziemnie dostępne są także kanały hiszpańskojęzyczne. Dodatkowo w telewizji kablowej i satelitarnej dostępne są również takie stacje jak CNN, ESPN, CNBC, MTV. PBS zajmuje się dofinansowaniem produkcji o charakterze edukacyjnym i społecznym ze środków publicznych, chociaż nie ma własnego kanału. Rankingi międzynarodowe IMD International: Światowy Rocznik Konkurencyjności 2016, ranking 60 gospodarek (państw i regionów) Światowe Forum Ekonomiczne: Światowy Raport Konkurencyjności 2004–2005, ranking wzrostu konkurencyjności 104 państw A.T. Kearney i Foreign Policy Magazine: Wskaźnik globalizacji 2017, ranking 207 państw Program Rozwoju Narodów Zjednoczonych (UNDP): Wskaźnik rozwoju społecznego 2015, ranking 177 państw Save the Children: Sytuacja matek świata 2004, ranking 119 państw Heritage Foundation/The Wall Street Journal: Wskaźnik wolności gospodarczej 2006, ranking 155 państw The Economist: Quality of Life Index 2005, ranking 111 państw Transparency International: Wskaźnik percepcji korupcji 2004, ranking 146 państw Reporterzy bez Granic: Wskaźnik Wolności Prasy 2018, ranking 180 państw. Zobacz też abolicjonizm literatura amerykańska obszary metropolitalne w Stanach Zjednoczonych miasta Stanów Zjednoczonych według liczby ludności Uwagi Przypisy Bibliografia (istnieje tłumaczenie na polski z 2004 w wydaniu Ossolineum http://www.poczytaj.pl/14756) Linki zewnętrzne Rząd USA Strony rządowe – oficjalny portal rządu Stanów Zjednoczonych Biały Dom – oficjalna strona Prezydenta Stanów Zjednoczonych Departament Stanu USA – oficjalna strona amerykańskiego Departamentu Stanu Senat – oficjalna strona Senatu Stanów Zjednoczonych Izba – oficjalna strona Izby Reprezentantów Stanów Zjednoczonych Sąd Najwyższy – oficjalna strona Sądu Najwyższego Stanów Zjednoczonych – publikacja Agencji Informacyjnej Stanów Zjednoczonych, wrzesień 1997. US Census Bureau – statystyka domowa i ekonomiczna. Atlas Narodowy USA. Inne Gazety w USA The USA Country Political institutions Narodowe motto: historia i konstytucyjność Historia Dokumenty historyczne System polityczny USA Państwa w Ameryce Północnej Państwa należące do NATO Państwa – założyciele Organizacji Narodów Zjednoczonych G8

1221400

https://pl.wikipedia.org/wiki/Robert%20Lewandowski

Robert Lewandowski

Robert Lewandowski (ur. 21 sierpnia 1988 w Warszawie) – polski piłkarz, występujący na pozycji środkowego napastnika w hiszpańskim klubie FC Barcelona oraz w reprezentacji Polski, której jest kapitanem. Uważany za jednego z najlepszych piłkarzy swojego pokolenia na świecie i jednego z najlepszych środkowych napastników w historii piłki nożnej. Zdobywca ponad 600 goli w seniorskich rozgrywkach klubowych i reprezentacyjnych. Po zdobyciu korony króla strzelców polskiej trzeciej i drugiej ligi w 2008 trafił do Lecha Poznań, z którym sięgnął po mistrzostwo Polski i tytuł króla strzelców Ekstraklasy. W 2010 został zawodnikiem Borussii Dortmund, w barwach której zdobył dwa krajowe tytuły, koronę króla strzelców Bundesligi i dotarł do finału Ligi Mistrzów UEFA. W 2014 przeniósł się do Bayernu Monachium, z którym zdobywał mistrzostwo Niemiec w każdym z ośmiu rozegranych sezonów, poza tym sześciokrotnie został najlepszym ligowym strzelcem i przekroczył barierę 250 goli w Bundeslidze, dokonując tego najszybciej w historii. W 2020 sięgnął z klubem po potrójną koronę, wygrywając mistrzostwo, puchar Niemiec i rozgrywki Ligi Mistrzów UEFA, ponadto został królem strzelców wszystkich rozgrywek, w których występował. W 2021 sięgnął z Bayernem po Klubowe mistrzostwo świata, a sam został wybrany najlepszym zawodnikiem turnieju. Jest drugim najlepszym strzelcem w historii Bundesligi, najskuteczniejszym obcokrajowcem w Bundeslidze, a także rekordzistą pod względem goli strzelonych w jednym sezonie Bundesligi (41 bramek). W 2022 za 45 milionów euro opłaty stałej jako najdroższy polski piłkarz w historii został zawodnikiem hiszpańskiego klubu FC Barcelona. W sezonie 2022/2023 zdobył z klubem mistrzostwo Hiszpanii oraz Superpuchar Hiszpanii, zostając królem strzelców obu rozgrywek. Jest jednym z sześciu polskich piłkarzy – zdobywców Pucharu Europy i trzecim najlepszym strzelcem w historii Ligi Mistrzów UEFA. Od 2008 występuje w reprezentacji Polski w piłce nożnej, od 2014 jest kapitanem drużyny narodowej. Jest członkiem Klubu Wybitnego Reprezentanta, rekordzistą pod względem liczby występów w reprezentacji Polski i jej najlepszym strzelcem w historii, wybranym do najlepszej drużyny stulecia Polskiego Związku Piłki Nożnej. Z dorobkiem 79 goli jest jednym z najlepszych strzelców w historii reprezentacji narodowych. Z reprezentacją Polski w piłce nożnej wystąpił na Mistrzostwach Świata 2018 i 2022, a także Mistrzostwach Europy 2012, 2016 i 2020. Jest jedynym polskim piłkarzem, który zdobywał bramki podczas trzech turniejów finałowych mistrzostw Europy. Jako jedyny Polak w historii otrzymał nagrody Piłkarza Roku FIFA (dwukrotnie) i Piłkarza Roku UEFA, a także Europejski Złoty But (dwukrotnie). Laureat 2. miejsca w plebiscycie Złotej Piłki oraz zdobywca nagrody dla Napastnika Roku w 2021, przyznawanej przez „France Football”. Jest najwyżej sklasyfikowanym Polakiem w historii w tym plebiscycie. Z dorobkiem 27 trofeów jest najbardziej utytułowanym polskim piłkarzem w historii. Zdobywając pięć goli w ciągu dziewięciu minut, w ligowym meczu z Wolfsburgiem w 2015, zapisał się w księdze rekordów Guinnessa. Jedenastokrotnie wybierany był Piłkarzem Roku w plebiscycie „Piłki Nożnej”, ponadto trzykrotnie zwyciężył w plebiscycie „Przeglądu Sportowego” oraz został wybrany polskim piłkarzem stulecia. Jest laureatem Wielkiej Honorowej Nagrody Sportowej Polskiego Komitetu Olimpijskiego za osiągnięcia w 2020, a także najlepszym strzelcem na świecie 2020 i członkiem drużyny dekady według Międzynarodowej Federacji Historyków i Statystyków Futbolu. W 2020 został uznany przez Światowe Stowarzyszenie Prasy Sportowej (AIPS) za najlepszego wśród mężczyzn Sportowca Roku w Europie i dwukrotnie na świecie w 2020 i 2021, ponadto został uznany sportowcem roku w Europie w Ankiecie PAP i najbardziej wpływowym człowiekiem w polskim sporcie według magazynu „Forbes”. W 2021 został odznaczony Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski za „wybitne osiągnięcia sportowe i promowanie Polski na arenie międzynarodowej”. Młodość i wykształcenie Urodził się w Warszawie jako drugie dziecko Iwony (z d. Dembek) i Krzysztofa Lewandowskich. Pochodzi z rodziny o sportowych tradycjach – ojciec uprawiał judo i grał w piłkę nożną w trzecioligowym Hutniku Warszawa, a matka była siatkarką pierwszoligowego AZS Warszawa oraz lekkoatletką, a po śmierci męża w 2005 objęła po nim funkcję kierownika hali sportowej w Lesznie, następnie pełniła funkcję wiceprezesa miejscowego klubu Partyzant i była nauczycielką wychowania fizycznego. Robert ma starszą o trzy lata siostrę, Milenę, która należała do kadry narodowej juniorek w siatkówce. Wychowywał się w Lesznie, gdzie ukończył naukę w szkole podstawowej i gimnazjum w Zespole Szkół Publicznych im. Stefana Batorego. Uczęszczał do LXII Liceum Ogólnokształcącego Mistrzostwa Sportowego im. Generała Broni Władysława Andersa w Warszawie, ale w 2005 – chcąc poświęcić się codziennym treningom w Legii Warszawa – podjął naukę wieczorową w LVIII LO im. Krzysztofa Kamila Baczyńskiego w Warszawie. Po dołączeniu do Znicza Pruszków w 2006 powrócił jednak do swojego macierzystego liceum, w którym w maju 2007 zdał maturę. Następnie rozpoczął studia w Wyższej Szkole Edukacji w Sporcie w Warszawie. 9 października 2017 z wyróżnieniem obronił pracę licencjacką na kierunku wychowanie fizyczne o specjalizacji trenersko-menedżerskiej, a 5 października 2020 uzyskał tytuł magistra, broniąc pracy dotyczącej analizy składu ciała i wydolności tlenowej studentów WSES. Od dzieciństwa interesował się grą w piłkę nożną, podbijał piłkę nogą także m.in. podczas odrabiania lekcji oraz spożywania posiłków z rodziną. Chcąc udoskonalić technikę gry, nagrywał swoje treningi w przydomowym ogrodzie, po czym analizował nagrania. Jego piłkarskimi idolami byli Roberto Baggio, Alessandro Del Piero i Thierry Henry. W młodości próbował sił także w innych dyscyplinach sportu: w okresie od szkoły podstawowej do końca gimnazjum trenował biegi przełajowe i był mistrzem województwa mazowieckiego swojej kategorii wiekowej, poza tym przez krótki czas trenował judo, boks i siatkówkę, a także tenisa stołowego. Kariera klubowa Początki Karierę piłkarską rozpoczął w Partyzancie Leszno – nie był oficjalnie zawodnikiem tego klubu, ale mógł uczestniczyć w treningach dzięki swemu ojcu, który był trenerem i prezesem klubu, a czasem był wystawiany w meczach. W 1994, mając sześć lat, został zapisany do Varsovii Warszawa, gdzie występował przez siedem lat w drużynach młodzieżowych i juniorskich. Początkowo z powodu braku grupy szkoleniowej w jego wieku trenował ze starszymi o dwa lata od siebie zawodnikami, z czasem dołączył do nowo powstałej w klubie drużyny o nazwie „Żaki”, dedykowanej chłopcom z rocznika 1988. W czasie, gdy występował w grupie dedykowanej rocznikowi 1986, rocznik ten został włączony do Polonii Warszawa i przez ponad rok występował jako „Polonia/Varsovia Warszawa”. Jego pierwszym trenerem był Marek Siwecki, następnie trenował pod okiem Krzysztofa Sikorskiego i Marka Krzywickiego. W tamtym czasie wyróżniał się niskim wzrostem i niewielką masą ciała, dlatego nosił pseudonim „Bobek”. Z powodu mikrej postury w 2002 zrezygnowano z powoływania go do kadry Mazowsza. Znacząca poprawa warunków fizycznych tuż przed ukończeniem 16. roku życia (w połączeniu z prezentowanymi umiejętnościami) spowodowała, że w drugiej połowie 2004 zainteresowała się nim Legia Warszawa. W lutym 2005 trafił do IV-ligowej Delty Warszawa, która uchodziła za zaplecze Legii. Nim jednak zdążył zagrać pierwszy mecz w zespole seniorskim, zmarł jego ojciec. W końcówce sezonu 2004/2005 strzelił dla Delty cztery bramki w lidze, a jego drużyna zajęła piąte miejsce w tabeli mazowieckiej grupy IV ligi. Po rozwiązaniu Delty przeszedł do Legii, z którą 1 lipca 2005 podpisał roczny kontrakt, stając się oficjalnie zawodnikiem klubu. Cały sezon 2005/2006 rozegrał w III-ligowych rezerwach Legii, zdobył dwie bramki. Pod koniec sezonu doznał kontuzji (naderwanie mięśnia w przyczepie kości guza kulszowego). 30 czerwca 2006 wygasła jego umowa z Legią i choć pojechał z pierwszą drużyną na letnie zgrupowanie, a ówczesny trener Dariusz Wdowczyk widział dla niego miejsce w zespole, nie zaproponowano mu nowego kontraktu. Lewandowski często określał tę sytuację „pierwszym ciosem sportowym od życia”. Znicz Pruszków W lipcu 2006 podpisał umowę z trzecioligowym Zniczem Pruszków, który zapłacił za niego 5 tys. zł. Szkoleniowiec klubu, Andrzej Blacha, już rok wcześniej chciał ściągnąć Lewandowskiego do prowadzonego przez siebie Hutnika Warszawa. 6 czerwca 2007 strzelił dwa gole w meczu z Concordią Piotrków Trybunalski, po którego wygraniu 4:0 klub awansował do drugiej ligi. W ciągu dwóch sezonów strzelił dla Znicza 38 goli – 37 w rozgrywkach ligowych i jedną w Pucharze Polski. W sezonach 2006/2007 oraz 2007/2008 był królem strzelców odpowiednio trzeciej i drugiej ligi. Lech Poznań 18 czerwca 2008 został sprzedany do Lecha Poznań za kwotę prawie 1,5 mln zł. W Ekstraklasie zadebiutował 8 sierpnia w 67. minucie meczu 1. kolejki z GKS-em Bełchatów; w trakcie spotkania zdobył swojego pierwszego gola w lidze. W grudniu został uznany przez tygodnik „Piłka Nożna” za największe odkrycie 2008 roku w Polsce. W styczniu 2009 redakcja serwisu imscouting.com umieściła go na liście „10 najbardziej obiecujących piłkarzy”, znalazł się także na 32. miejscu listy „50 najbardziej obiecujących zawodników do lat 23.”, sporządzonej przez brytyjski dziennik „The Times”. W sezonie 2008/2009 zdobył z Lechem Puchar Polski, pokonując w finale Ruch Chorzów (1:0). Latem 2009 sięgnął po Superpuchar Polski, a w meczu o to trofeum (przeciwko Wiśle Kraków) strzelił jednego gola oraz wykorzystał „jedenastkę” w konkursie rzutów karnych. 15 maja 2010 zdobył z Lechem mistrzostwo Polski, a sam – z 18 bramkami na koncie – wywalczył koronę króla strzelców Ekstraklasy. Wystąpił łącznie w 82 oficjalnych spotkaniach Lecha, strzelił w nich 41 bramek i zanotował 20 asyst. Borussia Dortmund 2010/2011: Pierwsze mistrzostwo Niemiec Po zakończeniu sezonu 2009/2010 trwały negocjacje w sprawie transferu Lewandowskiego. 11 czerwca 2010 Lech Poznań osiągnął porozumienie z niemieckim klubem, Borussia Dortmund, uzgadniając warunki transakcji na kwotę 4,5 mln euro. Piłkarz podpisał kontrakt obowiązujący do 30 czerwca 2014. 22 sierpnia 2010 zadebiutował w Bundeslidze w meczu z Bayerem 04 Leverkusen (0:2), zmieniając w 63. minucie kapitana drużyny, Sebastiana Kehla. 19 września zdobył swojego pierwszego ligowego gola – w wygranych 3:1 Derbach Zagłębia Ruhry z FC Schalke 04. W pierwszym sezonie (2010/2011), w którym występował głównie na pozycji ofensywnego pomocnika, zdobył z klubem mistrzostwo Niemiec. W tym sezonie zagrał w 33 meczach, w których strzelił 8 goli i zaliczył 3 asysty. 2011/2012: Hat trick w finale Pucharu Niemiec Latem 2011 powrócił do pozycji napastnika. 13 września zadebiutował w Lidze Mistrzów UEFA, w zakończonym remisem (1:1) meczu przeciwko Arsenalowi – spędził na boisku pełne 90 minut. 1 października strzelił dla Borussii swojego pierwszego hat-tricka, w wygranym 4:0 ligowym spotkaniu przeciwko Augsburgowi. 19 października zdobył swoją premierową bramkę w Lidze Mistrzów, w przegranym 1:3 meczu z Olympiakosem. W meczu 17. kolejki ligi niemieckiej zdobył dwa gole przeciwko Freiburgowi i tym samym całą rundę jesienną Bundesligi zakończył z 12 trafieniami i 6 asystami na koncie. 5 maja 2012 powtórzył ten wyczyn w spotkaniu z Freiburgiem, ostatnim meczu sezonu. Ostatecznie ukończył rozgrywki z dorobkiem 22 bramek (w rundzie wiosennej uzbierał 10 trafień). Tym samym zajął 3. miejsce wśród najlepszych strzelców ligi w ówczesnym sezonie. Jednocześnie pobił rekord goli strzelonych przez Polaka w Bundeslidze, należący wówczas do Jana Furtoka (20 bramek). Został również najlepszym strzelcem Borussii Dortmund w ligowych rozgrywkach. Ponadto władze ligi uznały go za najlepszego piłkarza minionego roku, a dziennik „Bild” umieścił go w gronie 11 najlepszych piłkarzy sezonu. Lewandowski drugi raz z rzędu zdobył z Borussią mistrzostwo oraz sięgnął z nią po Puchar Niemiec, strzelając w meczu finałowym (5:2) trzy bramki Bayernowi Monachium. Został jednocześnie królem strzelców tamtej edycji Pucharu Niemiec (siedem goli) i jednym z trzech piłkarzy w historii tych rozgrywek, którzy uzyskali hat-tricka w finale. W sezonie 2011/2012 rozegrał 47 meczów we wszystkich rozgrywkach, zdobywając 30 bramek. 2012/2013: Cztery gole przeciwko Realowi Madryt 16 marca 2013, w meczu z Freiburgiem, pobił klubowy rekord Friedhelma Konietzki, który zdobywał bramki w siedmiu kolejnych meczach Borussii w połowie lat 60. 13 kwietnia, w 29. kolejce Bundesligi (przeciwko SpVgg Greuther Fürth), przedłużył serię do 11 kolejnych spotkań, dzięki czemu stał się drugim graczem w historii Bundesligi pod względem liczby meczów z rzędu ze strzelonym golem, po Gerdzie Müllerze (16 spotkań). Strzelił łącznie 14 bramek w 12 meczach ligowych, w których jego rywalami byli, kolejno: TSG 1899 Hoffenheim, Werder Brema, 1. FC Nürnberg, Bayer 04 Leverkusen, Hamburger SV, Hannover 96, FC Schalke 04, SC Freiburg, VfB Stuttgart, FC Augsburg, SpVgg Greuther Fürth i 1. FSV Mainz 05. W pierwszym półfinałowym meczu Ligi Mistrzów przeciwko Realowi Madryt (4:1), rozegranym 24 kwietnia 2013 na Signal Iduna Park w Dortmundzie, zdobył cztery bramki – w 8., 50., 55. i 60. minucie spotkania. Został wówczas pierwszym piłkarzem w historii, który zdobył hat-tricka w półfinale Ligi Mistrzów. W przegranym 1:2 meczu finałowym z Bayernem Monachium, rozgrywanym na Wembley, grał przez pełne 90 minut. Z 10 trafieniami był drugim najlepszym strzelcem rozgrywek, ustępując jedynie Cristiano Ronaldo (12 goli). W sezonie 2012/2013 został także wicekrólem strzelców Bundesligi, zdobywając 24 bramki, a Borussia sięgnęła po wicemistrzostwo kraju. 2013/2014: Król strzelców Bundesligi 27 lipca 2013 sięgnął z zespołem po Superpuchar Niemiec, pokonując w finale 4:2 Bayern Monachium. 15 kwietnia 2014, w meczu Pucharu Niemiec z Wolfsburgiem, zdobył swoją 100. bramkę dla Borussii Dortmund, biorąc pod uwagę wszystkie rozgrywki. 3 maja, przed meczem z TSG 1899 Hoffenheim, który był ostatnim występem Lewandowskiego w barwach Borussii na własnym stadionie, został oficjalnie pożegnany przez władze i kibiców klubu. Jego ostatnim spotkaniem w drużynie z Dortmundu było starcie z Herthą BSC (4:0), do którego doszło 10 maja 2014 i w którym strzelił dwa gole – w tym jednego, premierowo w swojej karierze, bezpośrednio z rzutu wolnego. W całym sezonie 2013/2014 strzelił w lidze 20 bramek i po raz pierwszy został królem strzelców najwyższej klasy rozgrywkowej w Niemczech. W ekipie Borussii występował wspólnie z dwoma innymi reprezentantami Polski – Jakubem Błaszczykowskim i Łukaszem Piszczkiem, z którymi tworzył tzw. „polskie trio z Dortmundu”. W klubie rozegrał łącznie 187 meczów, w których strzelił 103 bramki i zanotował 43 asysty. Bayern Monachium 2014/2015: Pierwszy sezon w Bayernie 4 stycznia 2014 podpisał pięcioletni kontrakt z Bayernem Monachium, którego zawodnikiem został 1 lipca, po wygaśnięciu umowy z Borussią Dortmund. Umowa była warta 60 mln euro. 9 lipca został oficjalnie zaprezentowany przez Bayern – jednocześnie poinformowano, że będzie występował z numerem „9” na koszulce meczowej. W nowych barwach zadebiutował 13 sierpnia w przegranym 2:0 meczu z Borussią Dortmund o Superpuchar Niemiec. 22 sierpnia zagrał w wygranym 2:1 meczu 1. kolejki Bundesligi przeciwko VfL Wolfsburg – na boisku spędził 79 minut, zaliczył asystę przy golu Arjena Robbena na 2:0. Pierwszą bramkę w barwach Bayernu zdobył 30 sierpnia na stadionie Gelsenkirchen, w zremisowanym 1:1 meczu ligowym z FC Schalke 04. 1 listopada strzelił bramkę w ligowym meczu z Borussią, zakończonym wygraną Bayernu 2:1. 28 kwietnia 2015, w 117. minucie półfinału Pucharu Niemiec przeciwko Borussii Dortmund (przegranego przez Bayern po rzutach karnych), doznał kontuzji w starciu z bramkarzem rywali, Mitchellem Langerakiem. Lewandowski zdołał dokończyć spotkanie, lecz nie wziął już udziału w konkursie rzutów karnych, a bezpośrednio po meczu został przewieziony do szpitala. Badania wykazały, że wskutek starcia z przeciwnikiem doznał złamania nosa, pęknięcia kości twarzy oraz wstrząśnienia mózgu – ponadto nie pamiętał ostatnich minut gry. 6 maja, w półfinałowym meczu Ligi Mistrzów UEFA pomiędzy Barceloną a Bayernem Monachium (3:0), rozgrywanym na Camp Nou, wystąpił w specjalnej, przygotowanej dla niego karbonowej masce ochronnej, mającej chronić uszkodzone kości. W rewanżu ponownie wystąpił w masce i strzelił jedną z bramek dla swojego zespołu. Ostatecznie niemiecka drużyna wygrała 3:2, lecz nie wystarczyło to do awansu (bilans bramkowy 3:5). W sezonie 2014/2015 zdobył z zespołem z Monachium mistrzostwo Niemiec, a sam, z dorobkiem 17 goli w lidze, zajął drugie miejsce w klasyfikacji strzelców Bundesligi – ex aequo ze swoim klubowym kolegą – Arjenem Robbenem. 2015/2016: Pięć goli w dziewięć minut i 200 bramek ligowych 22 września 2015, w ligowym meczu Bayernu Monachium z Wolfsburgiem, zakończonym wynikiem 5:1, wszedł na boisko na początku drugiej połowy (z powodu lekkiego urazu opuścił poprzedni mecz ligowy z SV Darmstadt 98) i w ciągu zaledwie dziewięciu minut strzelił pięć bramek (w 51., 52., 55., 57. i 60. minucie meczu). Pobił przy tym szereg rekordów, które zostały następnie zapisane w księdze rekordów Guinnessa – był to najszybszy hat-trick (202 s) oraz najszybciej strzelone cztery i pięć bramek (łącznie 539 s) w historii Bundesligi. Lewandowski został pierwszym piłkarzem, który osiągnął taką liczbę goli, rozpoczynając mecz na ławce rezerwowych, a jego pięć bramek to także najszybciej zdobyte trafienia w historii czterech najmocniejszych lig Europy: niemieckiej, włoskiej, hiszpańskiej i angielskiej. Ponadto ostatni z pięciu został uznany golem sezonu 2015/2016 w Bundeslidze. Cztery dni później, w meczu z 1. FSV Mainz 05, zdobył swojego 100. gola w Bundeslidze, stając się 50. zawodnikiem w historii, który strzelił 100 bramek w najwyższej klasie rozgrywkowej w Niemczech. 29 września 2015, w meczu drugiej kolejki fazy grupowej Ligi Mistrzów pomiędzy Bayernem Monachium a Dinamem Zagrzeb (5:0), zdobył hat-tricka, zostając dzięki temu najskuteczniejszym Polakiem w historii europejskich pucharów. Pobił tym samym dotychczasowy rekord Włodzimierza Lubańskiego, wynoszący 31 trafień. 11 stycznia 2016 zajął czwarte miejsce w plebiscycie Złotej Piłki FIFA, zdobywając 4,17% głosów. 16 marca, podczas rewanżowego meczu 1/8 finału Ligi Mistrzów z Juventusem (wygranego 4:2 po dogrywce), Lewandowski rozegrał swoje 48. spotkanie w Lidze Mistrzów, ustanawiając nowy rekord występów polskiego zawodnika w tym turnieju; wyprzedził Jerzego Dudka, który zagrał 47 razy w LM. Został także najskuteczniejszym polskim zawodnikiem w historii rozgrywek. Dotarł z Bayernem do półfinału, gdzie niemiecki klub przegrał w dwumeczu z Atlético Madryt. W tamtej edycji Ligi Mistrzów strzelił łącznie dziewięć goli, zajmując drugie miejsce w klasyfikacji strzelców, tuż po Cristiano Ronaldo, który zdobył 16 bramek. 7 maja 2016 w meczu przeciwko FC Ingolstadt Lewandowski strzelił 2 bramki, przy czym druga z nich była zarazem 200. ligową bramką w karierze. W sezonie 2015/2016 obronił z Bayernem mistrzostwo Niemiec – był to historyczny dla klubu, zdobyty czwarty raz z rzędu (i 26. ogółem) tytuł mistrzowski. Sam napastnik, z dorobkiem 30 goli, po raz drugi w swojej karierze został królem strzelców Bundesligi – osiągnął taki wynik bramkowy jako pierwszy zawodnik od czasów Dietera Müllera z 1. FC Köln, który w kampanii 1976/1977 sięgał po koronę króla strzelców z 34 trafieniami na koncie. Został również pierwszym zagranicznym piłkarzem w historii, który strzelił 30 bramek w jednym sezonie najwyższej klasy rozgrywkowej w Niemczech. 21 maja 2016 po raz drugi w karierze zdobył Puchar Niemiec. Jego zespół pokonał w finale na Stadionie Olimpijskim w Berlinie Borussię Dortmund po rzutach karnych (0:0, k. 4:3), zaś sam Lewandowski skutecznie wykorzystał jedną z „jedenastek”. Wspomniany finał był 100. meczem Polaka w Bayernie, biorąc pod uwagę wszystkie rozgrywki. Piłkarz stał się także piątym zawodnikiem w historii, który sięgał po to trofeum z dwoma różnymi klubami. W 51 meczach Bayernu w ówczesnym sezonie Lewandowski strzelił 42 bramki – 30 w Bundeslidze, dziewięć w Lidze Mistrzów i trzy w Pucharze Niemiec. Wraz z Thomasem Müllerem stworzyli wówczas jeden z najskuteczniejszych duetów napastników w historii Bundesligi, zdobywając łącznie 74 gole. 30 maja 2016 znalazł się w drużynie sezonu Ligi Mistrzów. 21 lipca magazyn „Kicker” okrzyknął go najlepszym napastnikiem Bundesligi w sezonie 2015/2016, prezentującym „klasę światową”. 2016/2017: 100 goli dla klubu 14 sierpnia 2016 zdobył drugi w swojej karierze, a pierwszy w barwach Bayernu Superpuchar Niemiec, po pokonaniu Borussii Dortmund 2:0. Było to dla niego szóste starcie o wspomniane trofeum, wcześniej dokonało tego tylko dwóch zawodników – Philipp Lahm i Thomas Müller. Pierwsze trafienia w nowym sezonie Lewandowski zanotował 19 sierpnia 2016, zdobywając hat-tricka w wygranym 5:0 meczu pierwszej rundy Pucharu Niemiec przeciwko FC Carl Zeiss Jena. 26 sierpnia strzelił trzy gole w pierwszej kolejce Bundesligi z Werderem Brema (6:0), stając się drugim po Gerdzie Müllerze piłkarzem Bayernu, który strzelił hat-tricka w pierwszej serii spotkań. 1 października rozegrał swój 200. mecz w Bundeslidze (1:1 z 1. FC Köln), zostając tym samym dziewiątym polskim zawodnikiem, który osiągnął taką liczbę występów w najwyższej klasie rozgrywkowej w Niemczech. 2 grudnia, w 90. minucie ligowego meczu z 1. FSV Mainz 05, zdobył bramkę bezpośrednio z rzutu wolnego, ustalając wynik na 3:1. Był to pierwszy tego typu gol strzelony przez Lewandowskiego w barwach Bayernu. Swój wyczyn powtórzył cztery dni później, w meczu fazy grupowej Ligi Mistrzów z Atlético Madryt, kiedy to strzałem w okienko bramki strzeżonej przez Jana Oblaka zapewnił swojej drużynie zwycięstwo 1:0. Po zdobyciu tej bramki, poprzez charakterystyczną cieszynkę (włożenie piłki pod koszulkę i kciuka do ust), poinformował opinię publiczną, że spodziewa się dziecka. 13 grudnia przedłużył kontrakt z Bayernem – do 30 czerwca 2021. 20 stycznia 2017 strzelił dwie bramki w wygranym 2:1 meczu z SC Freiburg, dzięki czemu z dorobkiem 135 goli awansował na drugie miejsce w klasyfikacji zagranicznych strzelców Bundesligi, wyprzedzając zdobywcę 133 bramek, Giovanego Élbera. 25 lutego zdobył trzy gole w wygranym 8:0 ligowym spotkaniu z Hamburgerem SV i po raz pierwszy w karierze skompletował dwa hat-tricki w jednym sezonie ligowym. 1 marca, w ćwierćfinale Pucharu Niemiec z FC Schalke 04 (3:0), zdobył dwa gole – drugi był jednocześnie dwusetnym trafieniem Lewandowskiego dla niemieckich klubów. 11 marca, w spotkaniu 24. kolejki Bundesligi przeciwko Eintrachtowi Frankfurt (3:0), również strzelił dwie bramki – tym samym w 136. występie zdobył swojego 100. gola dla Bayernu. 8 kwietnia 2017 strzelił dwa gole w wygranym 4:1 meczu z Borussią Dortmund, kompletując w ten sposób 26 trafień po 28 kolejkach Bundesligi, jako pierwszy zawodnik od sezonu 1980/1981. 12 kwietnia z powodu urazu barku nie wystąpił w pierwszym meczu ćwierćfinału Ligi Mistrzów z Realem Madryt, przegranym 1:2. Spotkanie rewanżowe, rozgrywane 18 kwietnia na Estadio Santiago Bernabéu, rozpoczął już w wyjściowym składzie Bayernu – w 53. minucie otworzył wynik strzałem z rzutu karnego, stając się pierwszym zawodnikiem, który strzelił Realowi Madryt sześć goli na poziomie Ligi Mistrzów. Ostatecznie Bayern przegrał po dogrywce 2:4 i odpadł z rozgrywek, a Lewandowski zakończył tamtą edycję turnieju z dorobkiem ośmiu goli. W 2020, w wywiadzie dla katalońskiego „Sportu”, Lewandowski ujawnił, że po wspomnianym dwumeczu Cristiano Ronaldo i Sergio Ramos przekonywali go do transferu do Realu Madryt. 13 maja 2017, w wygranym 5:4 meczu 33. kolejki Bundesligi z RB Leipzig, strzelił dwa gole, uzyskując 30 bramek w dwóch kolejnych sezonach Bundesligi – jako drugi po Gerdzie Müllerze zawodnik w historii, a zarazem pierwszy od 43 lat (sezon 1973/1974). Ponadto pierwsze trafienie było 150. golem strzelonym przez Lewandowskiego w jego 226. występie w Bundeslidze. W sezonie 2016/2017 zdobył z Bayernem piąte w swojej karierze mistrzostwo Niemiec (trzecie z rzędu w barwach Bayernu), a sam powtórzył swój ligowy dorobek bramkowy z poprzedniego sezonu, zdobywając 30 goli, co zagwarantowało mu drugie miejsce w klasyfikacji strzelców Bundesligi – za zdobywcą 31 bramek, Pierre-Emerickiem Aubameyangiem. Biorąc pod uwagę wszystkie rozgrywki w tamtym sezonie, Lewandowski w 47 meczach Bayernu strzelił 43 gole, dzięki temu o jedno trafienie poprawił indywidualny rekord bramek, strzelonych we wszystkich rozgrywkach klubowych w jednym sezonie, ustanowiony rok wcześniej. Z dorobkiem pięciu goli został również królem strzelców ówczesnej edycji Pucharu Niemiec, mimo że Bayern odpadł z tych rozgrywek na poziomie półfinału – po porażce 2:3 z Borussią Dortmund. Ponadto znalazł się w najlepszych „jedenastkach” sezonu Bundesligi i Ligi Mistrzów UEFA. 5 czerwca 2017 został wybrany najlepszym piłkarzem Bundesligi sezonu 2016/2017 przez samych zawodników, a następnie przez magazyn „Kicker”. 2017/2018: Najlepszy zagraniczny strzelec w historii klubu 5 sierpnia 2017 zdobył z Bayernem Monachium kolejny, trzeci Superpuchar Niemiec. Jego zespół, w meczu rozgrywanym na Signal Iduna Park w Dortmundzie, pokonał po serii rzutów karnych miejscową Borussię (2:2, k. 5:4). 17 sierpnia Lewandowski został nominowany do nagrody Piłkarza Roku FIFA. 18 sierpnia strzelił bramkę w wygranym 3:1 ligowym meczu z Bayerem 04 Leverkusen, a dzięki odniesionemu wówczas zwycięstwu stał się pierwszym piłkarzem w historii, który wygrał siedem z rzędu meczów pierwszej kolejki Bundesligi. 9 października znalazł się w gronie 30 nominowanych do Złotej Piłki. 14 października, w wygranym 5:0 meczu z SC Freiburgiem, strzelił 160. bramkę w Bundeslidze. 28 października, zdobywając gola w wygranym 2:0 meczu z RB Leipzig, został pierwszym piłkarzem Bayernu od czasów Giovanego Élbera (sezon 2002/2003), który wpisał się na listę strzelców w każdym z pięciu pierwszych domowych spotkań Bundesligi w sezonie. 18 listopada, w meczu z Augsburgiem (3:0), strzelił 163. i 164. bramkę w Bundeslidze, co pozwoliło mu wyprzedzić w klasyfikacji wszech czasów tych rozgrywek niemieckiego napastnika, Karla-Heinza Rummenigge. 22 listopada 2017, w wygranym 2:1 meczu Ligi Mistrzów z RSC Anderlechtem, zdobył 50. bramkę w roku, biorąc pod uwagę rozgrywki klubowe i reprezentację, osiągając taki wynik bramkowy (w jednym roku kalendarzowym) po raz pierwszy w karierze. 4 grudnia 2017 amerykańska telewizja sportowa ESPN uznała go za najlepszego środkowego napastnika na świecie. Dzień później, w meczu z Paris Saint-Germain (3:1), zanotował 50. trafienie w europejskich pucharach (a 43. w rozgrywkach Ligi Mistrzów). 13 grudnia, w spotkaniu przeciwko 1. FC Köln, zdobył 166. gola w Bundeslidze i awansował do dziesiątki najlepszych strzelców w historii rozgrywek. 21 stycznia 2018, w meczu z Werderem Brema (4:2), strzelił 93. i 94. ligową bramkę dla Bayernu, zostając najskuteczniejszym zagranicznym strzelcem w historii tego klubu w ramach Bundesligi. 4 lutego został wybrany Piłkarzem Roku 2017 w plebiscycie „Piłki Nożnej”. Sześć dni później, zdobywając bramkę w 22. kolejce Bundesligi w wygranym 2:1 meczu z FC Schalke 04, wyrównał wieloletni rekord Juppa Heynckesa (ówczesnego trenera Bayernu) – w sezonie 1972/1973 strzelał co najmniej jednego gola w każdym z pierwszych 11 domowych spotkaniach w Bundeslidze (w barwach Borussii Mönchengladbach). W lutym 2018 światło dzienne ujrzała informacja o zakończeniu współpracy pomiędzy Lewandowskim a jego wieloletnim menedżerem, Cezarym Kucharskim. Piłkarz związał się wówczas z izraelskim agentem, Pinhasem Zahavim, mającym swój udział m.in. w transferze Neymara z FC Barcelony do Paris Saint-Germain w 2017. Ruch ten wywołał lawinę spekulacji transferowych odnośnie do ewentualnej zmiany barw klubowych przez Lewandowskiego. 20 lutego 2018, dzięki dubletowi uzyskanemu w starciu z Beşiktaşem JK (5:0), Lewandowski awansował do dziesiątki najlepszych strzelców w historii Ligi Mistrzów (z dorobkiem 45 goli). Cztery dni później, w zremisowanym 0:0 meczu 24. kolejki Bundesligi z Herthą, rozegrał swój 250. mecz w Bundeslidze. 10 marca, kompletując hat-tricka w meczu z Hamburgerem SV (6:0), zdobył 100. ligową bramkę w barwach Bayernu Monachium, czego wcześniej dokonało tylko pięciu zawodników: Gerd Müller (365 goli), Karl-Heinz Rummenigge (162), Roland Wohlfarth (119), Dieter Hoeneß (102) i Thomas Müller (wtedy 102), jednak to Polak uzyskał wspomniany wynik szybciej niż jakikolwiek inny piłkarz, strzelając setnego gola w swoim 120. występie dla Bayernu w Bundeslidze. Z dorobkiem 142 goli został również najskuteczniejszym zagranicznym piłkarzem w historii tego klubu. Żaden inny zagraniczny zawodnik nie osiągnął takiego rezultatu od początku istnienia ligi, tj. od 1963. 31 maca 2018 zdobył trzy gole w meczu z Borussią Dortmund (6:0) i z dorobkiem 177 goli awansował na 8. miejsce w klasyfikacji strzelców wszech czasów Bundesligi, zrównując się z Dieterem Müllerem i Klausem Allofsem. Gole zdobyte w meczu przeciwko Borussii pozwoliły mu także awansować na 5. miejsce w klasyfikacji najlepszych strzelców w historii Bayernu. 21 kwietnia, w ligowym meczu z Hannoverem 96 (3:0), strzelił 106. bramkę dla Bayernu Monachium w Bundeslidze i został najskuteczniejszym obcokrajowcem w barwach pojedynczego klubu w tych rozgrywkach. W sezonie 2017/2018 wystąpił łącznie w 48 meczach, strzelając w nich 41 goli – zdobył ponadto szóste w swojej karierze, a czwarte z rzędu w barwach Bayernu mistrzostwo Niemiec. Z drużyną dotarł także do finału Pucharu Niemiec (porażka 1:3 z Eintrachtem Frankfurt) oraz półfinału Ligi Mistrzów, gdzie lepszy w dwumeczu okazał się Real Madryt. Indywidualnie, z dorobkiem 29 goli, po raz trzeci w karierze został królem strzelców Bundesligi, dokonując tego jako pierwszy zagraniczny zawodnik. Został też najskuteczniejszym strzelcem ówczesnej edycji Pucharu Niemiec, zdobywając sześć bramek. Występy w rozgrywkach Ligi Mistrzów zakończył wówczas z pięcioma golami, uzyskanymi w 11 występach. 18 maja 2018 znalazł się także w najlepszej „jedenastce” sezonu Bundesligi. 2018/2019: Najskuteczniejszy obcokrajowiec w historii Bundesligi Pomimo narastających spekulacji odnośnie do transferu Lewandowskiego, polski napastnik ostatecznie pozostał w Bayernie. Sezon 2018/2019 Bawarczycy rozpoczęli pod wodzą nowego szkoleniowca, Niko Kovača. 12 sierpnia 2018, w spotkaniu o Superpuchar Niemiec przeciwko Eintrachtowi Frankfurt, Lewandowski skompletował hat-tricka, stając się pierwszym zawodnikiem w historii, który zdobył trzy bramki w starciu o to trofeum. Bayern zwyciężył 5:0, a Lewandowski mógł cieszyć się ze zdobycia 15. klubowego trofeum w karierze, stając się najbardziej utytułowanym polskim piłkarzem w historii – obok Huberta Kostki, Erwina Wilczka i Macieja Żurawskiego. Został także najlepszym strzelcem w historii Superpucharu Niemiec (z łącznym dorobkiem pięciu bramek), a sam mecz był ósmym tego typu, w którym wystąpił. 15 września 2018, w wygranym 3:1 meczu trzeciej kolejki Bundesligi z Bayerem 04 Leverkusen, rozegrał 200. mecz w barwach Bayernu Monachium. 19 września, w spotkaniu fazy grupowej Ligi Mistrzów z Benfiką (2:0), zdobył 400. bramkę w profesjonalnej karierze, a także 46. w rozgrywkach samej Ligi Mistrzów, co pozwoliło mu zrównać się w klasyfikacji wszech czasów tych rozgrywek z Eusébio oraz Filippo Inzaghim. Wcześniej jedynymi wówczas aktywnymi zawodnikami, którzy przekroczyli barierę 400 goli w karierze, byli: Cristiano Ronaldo (678), Lionel Messi (651), Zlatan Ibrahimović (500), Luis Suárez (430) i David Villa (407). 7 listopada 2018, w wygranym meczu czwartej kolejki fazy grupowej Ligi Mistrzów z AEK Ateny (2:0), Lewandowski rozegrał 100. mecz w europejskich pucharach. Dzięki dwóm zdobytym wtedy trafieniom polski napastnik awansował na 7. miejsce w tabeli najlepszych strzelców Ligi Mistrzów, zrównując się z Alfredo Di Stéfano (49 bramek). 2 marca 2019 strzelił dwa gole w meczu z Borussią Mönchengladbach w 24. kolejce Bundesligi (5:1), dzięki czemu wyrównał rekord, ustanowiony przez Claudio Pizarro – z dorobkiem 195 goli został najskuteczniejszym obcokrajowcem w historii Bundesligi. 9 marca, w ligowym meczu przeciwko Wolfsburgowi, zdobył 196. i 197. bramkę w Bundeslidze, zostając samodzielnym zagranicznym liderem strzelców tych rozgrywek. 6 kwietnia strzelił dwie bramki w wygranym 5:0 meczu z Borussią Dortmund w 28. kolejce Bundesligi, z czego pierwszy gol był jego 200. trafieniem w Bundeslidze, dzięki czemu stał się pierwszym obcokrajowcem w historii ligi niemieckiej, który zdobył w niej 200 goli. W sezonie 2018/2019 wystąpił łącznie w 47 meczach i strzelił 40 bramek. Ponadto sięgnął po siódme w karierze, a piąte z rzędu (w barwach Bayernu) mistrzostwo Niemiec, jak również po trzeci (a drugi dla Bawarczyków) Puchar Niemiec. Ponadto po raz czwarty został królem strzelców Bundesligi, strzelając 22 bramki w sezonie, a także zanotował najwięcej trafień (siedem) w ówczesnej edycji krajowego pucharu. Poza tym w rozgrywkach Ligi Mistrzów zdobył osiem goli w ośmiu spotkaniach i dotarł z drużyną do 1/8 finału, gdzie Bayern odpadł w dwumeczu (1:3) z Liverpoolem. 2019/2020: Potrójna korona Sezon 2019/2020 rozpoczął 3 sierpnia 2019 przegranym 0:2 meczem o Superpuchar Niemiec z Borussią Dortmund. 16 sierpnia 2019 zdobył dwie bramki, zapewniając drużynie remis w meczu 1. kolejki Bundesligi z Herhą BSC (2:2). 29 sierpnia przedłużył umowę z Bayernem Monachium do 30 czerwca 2023. 18 września 2019, w wygranym meczu I kolejki fazy grupowej Ligi Mistrzów z Crveną zvezdą Belgrad (3:0), zdobył swoją 200. bramkę w barwach Bayernu Monachium. Oprócz niego tę barierę przekroczyło tylko dwóch zawodników: Gerd Müller (508) oraz Karl-Heinz Rummenigge (217). 28 września, zdobył bramkę w wygranym 3:2 meczu 6. kolejki Bundesligi z SC Paderborn 07, zostając pierwszym zawodnikiem w historii Bundesligi, który w pierwszych sześciu kolejkach strzelił 10 goli. Został też pierwszym zawodnikiem w historii Bayernu Monachium, który strzelał gole w każdym z sześciu pierwszych spotkań sezonu Bundesligi. 1 października 2019 zdobył dwie bramki w wygranym meczu II kolejki fazy grupowej Ligi Mistrzów z Tottenhamem Hotspur (7:2), zrównując się z Ruudem van Nistelrooyem w klasyfikacji strzeleckiej Ligi Mistrzów i zarazem awansując na 5. miejsce z 56 golami w tych rozgrywkach. 5 października, w przegranym meczu 7. kolejki Bundesligi z TSG 1899 Hoffenheim (1:2), zdobył swoją 213. bramkę w Bundeslidze, dzięki czemu awansował na 4. miejsce w klasyfikacji strzelców wszech czasów Bundesligi, zrównując się z Manfredem Burgsmüllerem. 19 października, w meczu 8. kolejki Bundesligi z FC Augsburg (2:2), zdobył swoją 214. bramkę w Bundeslidze, dzięki czemu pozostał samodzielnie na 4. miejscu w klasyfikacji strzelców wszech czasów Bundesligi, a także wyrównał dwa rekordy – zrównał się z Carstenem Janckerem (który jako jedyny piłkarz w historii Bayernu Monachium zdobył przynajmniej jedną bramkę w 11 meczach z rzędu) oraz wyrównał rekord Pierre-Emericka Aubameyanga, który w sezonie 2014/2015 strzelał gole w każdej z pierwszych ośmiu pierwszych kolejek Bundesligi. 9 listopada, w wygranym meczu 11. kolejki Bundesligi z Borussią Dortmund (4:0), zdobył dwie bramki, bijąc 50-letni rekord Gerda Müllera, który w sezonie 1968/1969 jako pierwszy zawodnik w historii zdobywał bramki w pierwszych 11. kolejkach Bundesligi (15 goli w 11 meczach); Lewandowski na tym etapie rozgrywek zdobył 16 goli w 11 meczach. 26 listopada 2019, w wygranym meczu V kolejki fazy grupowej Ligi Mistrzów z Crveną zvezdą (6:0), Lewandowski zdobył cztery bramki i awansował na 5. miejsce w klasyfikacji strzelców wszech czasów Ligi Mistrzów. Były to również najszybszej strzelone cztery bramki historii rozgrywek – Polakowi zajęło to 14 minut i 31 sekund (53', 60' 64', 68'). Z dorobkiem 45 goli został wówczas najskuteczniejszym zawodnikiem Bayernu Monachium w Lidze Mistrzów, a także stał się drugim piłkarzem w historii tych rozgrywek, który zdobył dwukrotnie cztery gole w jednym spotkaniu. 2 grudnia 2019 zajął 8. miejsce w plebiscycie „Złotej Piłki”, zdobywszy 44 pkt. Podczas uroczystej gali plebiscytu, odbywającej się w paryskim teatrze Châtelet, zasiadł w pierwszym rzędzie obok Lionela Messiego oraz Virgila van Dijka i wręczył Alissonowi Beckerowi trofeum Lwa Jaszyna, nagrodę dla najlepszego bramkarza 2019. 14 grudnia 2019, w wygranym meczu 15. kolejki Bundesligi z Werderem Brema (6:1), zdobył dwie bramki, zrównując się z Juppem Heynckesem na 3. miejscu w klasyfikacji strzelców wszech czasów Bundesligi z 220 golami. 25 stycznia 2020, w wygranym meczu 19. kolejki Bundesligi z FC Schalke 04 (5:0), zdobył bramkę, zostając pierwszym zawodnikiem w historii Bundesligi, który strzelał gole w dziewięciu meczach z rzędu przeciwko FC Schalke 04, a także wyrównał 50-letni rekord Bundesligi, zostając drugim zawodnikiem w historii tych rozgrywek po Klausie Fischerze, który w latach 1969–1974 strzelał gole w dziewięciu meczach z rzędu jednemu klubowi: z VfB Stuttgart. 25 lutego 2020 zdobył bramkę oraz zaliczył dwie asysty, w rozgrywanym na Stamford Bridge, wygranym meczu 1/8 finału Ligi Mistrzów z Chelsea (3:0). Podczas tego spotkania doznał kontuzji kolana, która wyłączyła go z gry na miesiąc. Do gry powrócił 17 maja, po przerwie spowodowanej pandemią COVID-19, w meczu 26. kolejki Bundesligi przeciwko Unionowi Berlin. Rozegrał w tym meczu 90 minut i zdobył bramkę z rzutu karnego. W następnej kolejce zdobył bramkę w meczu z Eintrachtem Frankfurt, przyczyniając się do wygranej Bayernu 5:2. 30 maja strzelił dwie bramki w meczu z Fortuną Düsseldorf. 6 czerwca w ligowym meczu z Bayerem Leverkusen uzyskał kolejne trafienie, zdobywając swoją 30. bramkę w sezonie, jako pierwszy piłkarz spośród pięciu najlepszych europejskich lig. 16 czerwca zdobył zwycięską bramkę w meczu z Werderem Brema (1:0), co pozwoliło Bayernowi na zapewnienie sobie tytułu mistrzowskiego na dwie kolejki przed końcem rozgrywek. Był to 30. tytuł mistrzowski Bayernu, a 8. w karierze i 6. z rzędu Lewandowskiego. 20 czerwca 2020 w meczu z SC Freiburg zdobył swoje 32. i 33. trafienie w sezonie, bijąc rekord należący do Pierre Emericka-Aubameyanga i tym samym zostając najlepszym obcokrajowcem pod względem liczby zdobytych bramek w jednym sezonie Bundesligi. 27 czerwca zdobył bramkę z wygranym 4:0 meczu z VfL Wolfsburg i, notując 34 trafienia, po raz piąty w karierze zdobył tytuł króla strzelców Bundesligi. Klubowe rozgrywki ligowe zakończył również jako lider klasyfikacji Europejskiego Złotego Buta. 4 lipca 2020 strzelił dwie bramki w meczu finałowym przeciwko Eintrachtowi Frankfurt (4:2), wraz z Bayernem zdobył tym samym Puchar Niemiec. Z dorobkiem sześciu goli jako pierwszy zawodnik w historii, po raz piąty w karierze został królem strzelców Pucharu Niemiec. Zwycięstwo w Lidze Mistrzów 8 sierpnia 2020 powrócił z Bayernem do rozgrywek Ligi Mistrzów UEFA. W 10. minucie rewanżowego spotkania 1/8 finału z Chelsea został sfaulowany w polu karnym przez bramkarza gości, Wilfredo Caballero, a następnie skutecznie wykorzystał rzut karny. W 83. minucie zdobył swoją drugą bramkę, ustalając wynik spotkania na 4:1. Poza tym zanotował także asysty przy bramkach Ivana Perisicia (na 2:0) oraz Corentina Tolisso (na 3:1) i został wybrany zawodnikiem meczu. Druga bramka Lewandowskiego w tym spotkaniu była jego 66. w historii rozgrywek, co pozwoliło mu wyprzedzić Karima Benzemę i awansować na 4. miejsce w klasyfikacji strzelców wszech czasów Ligi Mistrzów. W dwumeczu Bayern pokonał Chelsea 7:1, a Lewandowski miał udział we wszystkich zdobytych przez jego drużynę bramkach. W ćwierćfinałowym meczu Bayernu z Barceloną, z uwagi na historię pojedynków i klasę sportową drużyn określanym przez media jako „hit” tej fazy rozgrywek, Lewandowski zdobył bramkę i zanotował asystę przy otwierającym wynik meczu, golu Thomasa Müllera, w 4. minucie spotkania, które zakończyło się zwycięstwem Bayernu 8:2. Był to pierwszy przypadek od 1949, kiedy Bayern stał się pierwszą drużyną w historii, która zdobyła osiem bramek w jednym meczu ćwierćfinału Ligi Mistrzów. Rywalem Bayernu w półfinale okazał się francuski Olympique Lyon, a media w Polsce zapowiadały mecz jako pojedynek dwóch byłych gwiazd Ekstraklasy, Lewandowskiego i Marcelo, byłego defensora Wisły Kraków. W meczu półfinałowym, rozegranym 19 sierpnia 2020, Lewandowski zdobył bramkę oraz asystował przy golu Serga Gnabry’ego i ostatecznie po zwycięstwie 3:0 po raz drugi w karierze awansował do finału Ligi Mistrzów. W finale, rozegranym 23 sierpnia 2020 na Estádio da Luz, przeciwnikiem Bayernu był zespół Paris Saint-Germain. Spotkanie zakończyło się zwycięstwem Bayernu Monachium 1:0 po bramce Kingsleya Comana. Lewandowski jako jeden z liderów drużyny rozegrał całe spotkanie, mając szanse na zdobycie gola i po raz pierwszy w karierze, jako piąty Polak w historii (po Zbigniewie Bońku, Józefie Młynarczyku, Jerzym Dudku i Tomaszu Kuszczaku), zdobył puchar Ligi Mistrzów UEFA. W zwycięskim dla swojej drużyny sezonie zdobywał w bramki w 9 z 10 rozegranych spotkań i z dorobkiem 15 goli pierwszy raz w karierze został królem strzelców Ligi Mistrzów. Zwycięstwo w rozgrywkach zadedykował swojej rodzinie – żonie, córkom oraz nieżyjącemu ojcu. Rozgrywki klubowe zakończył z dorobkiem 55 goli i 10 asyst uzyskanych w 47 występach, zdobywając mistrzostwo Niemiec, Puchar Niemiec, wygrywając rozgrywki Ligi Mistrzów UEFA, a także zostając królem strzelców wszystkich rozgrywek w jakich występował. Po zakończeniu sezonu został wybrany najlepszym piłkarzem Bundesligi oraz jako szósty obcokrajowiec w historii, piłkarzem roku w Niemczech. 2020/2021: Piłkarz z największą liczbą goli w jednym sezonie Bundesligi Sezon rozpoczął od wygranego meczu 1. kolejki Bundesligi z FC Schalke 04 (8:0). W 31. minucie spotkania wykorzystał rzut karny podyktowany po faulu na nim, a także zaliczył dwie asysty, w tym jedną po dośrodkowaniu raboną. Dzięki zdobytej bramce stał się pierwszym zawodnikiem w historii Bundesligi, który zdobywał bramki przeciwko FC Schalke 04 w 10 meczach z rzędu. 24 września 2020, pokonując drużynę Sevilli, zdobył z klubem Superpuchar Europy UEFA. Mecz pomiędzy triumfatorami Ligi Mistrzów UEFA i Ligi Europy UEFA został rozegrany na stadionie Puskás Aréna w Budapeszcie i zakończył się zwycięstwem Bayernu 2:1 po dogrywce. Lewandowski rozegrał całe spotkanie oraz zanotował asystę przy bramce Leona Goretzki na 1:1 w 34. minucie. 30 września zanotował dwie asysty przy golach Corentina Tolisso oraz Joshuy Kimmicha i, pokonując 3:2 zespół Borussii Dortmund, zdobył z Bayernem szósty w karierze Superpuchar Niemiec. Piłkarz Roku UEFA 23 września 2020 ogłoszono nominację Lewandowskiego do nagrody dla najlepszego piłkarza w Europie, przyznawanej przez UEFA. W finałowej trójce corocznego plebiscytu znalazł się wraz z Manuelem Neuerem oraz Kevinem De Bruyne. 1 października podczas ceremonii losowania grup Ligi Mistrzów w Nyonie został wybrany najlepszym napastnikiem minionego sezonu oraz jako pierwszy Polak w historii otrzymał nagrodę Piłkarza Roku UEFA, przyznawaną dla najlepszego piłkarza występującego w europejskim klubie. W głosowaniu wzięło udział 80 trenerów europejskich klubów piłkarskich, a także 55 dziennikarzy. Lewandowski zwyciężył w plebiscycie, zdobywając 477 punktów, z przewagą 387 nad drugim w klasyfikacji De Bruyne. 4 października zdobył wszystkie cztery bramki dla Bayernu w wygranym 4:3 ligowym meczu z Herhą BSC. Pierwsza bramka Polaka w tym spotkaniu, była jego 100. strzeloną na stadionie Bayernu – Allianz Arenie, natomiast druga – 500. trafieniem w jego seniorskiej karierze. Był to drugi przypadek, kiedy to Lewandowski strzelił co najmniej cztery bramki w jednym meczu Bundesligi. 17 października zdobył dwie bramki i zanotował asystę w meczu z Arminią Bielefed, trafiając tym samym przeciwko ostatniej drużynie spośród występujących w Bundeslidze w sezonie 2020/2021, której bramkarza dotychczas nie miał okazji pokonać. 24 października trafił trzykrotnie w spotkaniu z Eintrachtem Frankfurt i stał się pierwszym piłkarzem w historii Bundesligi, który uzyskał 10 trafień w pierwszych pięciu kolejkach. 3 listopada w meczu fazy grupowej z Red Bull Salzburg zdobył dwie pierwsze bramki w nowym sezonie Ligi Mistrzów. 7 listopada zdobył bramkę oraz zaliczył asystę w ligowym meczu z Borussią Dortmund. Mecz był jego 300. oficjalnym spotkaniem w barwach Bayernu Monachium, dla którego zdobył w tym czasie 259 goli. 10 listopada 2020 został wybrany najlepszym piłkarzem świata w plebiscycie Goal 50, organizowanym przez największy, międzynarodowy portal informacyjny o piłce nożnej. 14 grudnia włoski dziennik „Tuttosport” uhonorował go nagrodą Golden Player Award, dzięki czemu Lewandowski został pierwszym zawodnikiem wyróżnionym tą nagrodą. 16 grudnia w wygranym 2:1 meczu z VfL Wolfsburg zdobył swoją 250. i 251. bramkę w Bundeslidze, stając się trzecim w historii, po Gerdzie Müllerze (365 goli) i Klausie Fischerze (268 goli), zawodnikiem, który tego dokonał. Piłkarz Roku FIFA 11 listopada 2020 został nominowany do nagrody dla najlepszego piłkarza na świecie, przyznawanej corocznie przez FIFA. Osiągnięcia drużynowe i indywidualne stawiały go w roli faworyta do zwycięstwa. 17 grudnia podczas gali plebiscytu jako pierwszy Polak w historii otrzymał nagrodę Piłkarza Roku FIFA. Wygrał plebiscyt, uzyskując maksymalną liczbę 52 punktów, na które składały się głosy selekcjonerów reprezentacji narodowych, kapitanów tych drużyn, a także przedstawicieli światowych mediów. W głosowaniu trenerów otrzymał 554 punkty, ponad dwuipółkrotnie więcej niż Leo Messi (196), natomiast w wyborach kapitanów reprezentacji, 631 pkt, tj. ponad dwa razy więcej niż Cristiano Ronaldo (259). W głosowaniu przedstawicieli mediów uzyskał 807 na 945 możliwych punktów. Mimo wirtualnej formy gali wręczenia nagród, Lewandowski otrzymał trofeum osobiście z rąk prezydenta FIFA, Gianniego Infantino, który specjalnie w tym celu przyleciał do Monachium. Po ceremonii piłkarz wziął udział w konferencji prasowej, podczas której poza podziękowaniami docenił klasę sportową swoich rywali, Messiego i Ronaldo, którzy także oddali na niego swoje głosy. Po odebraniu nagrody z Lewandowskim w formie wideorozmowy połączył się jego idol piłkarski z czasów młodości, Thierry Henry, który pogratulował mu sukcesu. Dwa dni po otrzymaniu nagrody Lewandowski wraz z drużyną Bayernu udał się do Leverkusen, gdzie czekał go kolejny ligowy mecz – w spotkaniu z Bayerem strzelił dwie bramki: pierwszą, dającą remis, w końcówce pierwszej połowy, natomiast drugą w ostatniej doliczonej minucie spotkania. Tym samym zapewnił swojej drużynie zwycięstwo, jak również awans na pozycję lidera rozgrywek na czas przerwy świąteczno-noworocznej. Rok 2020 zakończył jako najskuteczniejszy strzelec roku kalendarzowego w Europie, z dorobkiem 47 goli uzyskanych w 43 spotkaniach. 24 grudnia został wybrany piłkarzem roku w plebiscycie dziennika „The Guardian”. 26 grudnia jako trzeci Polak w historii, po Zdzisławie Krzyszkowiaku i Irenie Szewińskiej, został wybrany najlepszym sportowcem roku w Europie, w 63. Ankiecie Polskiej Agencji Prasowej, jednym z najstarszych plebiscytów sportowych świata, organizowanym od 1958 – w głosowaniu 25 europejskich agencji prasowych otrzymał 180 pkt, wyprzedzając m.in. Lewisa Hamiltona i Armanda Duplantisa. 27 grudnia został wybrany piłkarzem roku w plebiscycie Globe Soccer Awards; po zdobyciu wyróżnienia jego wizerunek został wyświetlony na najwyższym budynku świata – Burdż Chalifie. Na uroczystej gali plebiscytu odbywającej się w Dubaju, wraz z Ikerem Casillasem i Cristiano Ronaldo wziął udział międzynarodowej konferencji sportowej pod hasłem „Football at the Top” (pol. Futbol na szczycie), a także – jako przedstawiciel Bayernu Monachium – odebrał nagrodę dla najlepszego klubu roku. 1 stycznia 2021 wraz z Naomi Ōsaką został wybrany najlepszym sportowcem roku 2020 na świecie w głosowaniu Światowego Stowarzyszenia Prasy Sportowej AIPS, a dzień później wraz z Igą Świątek triumfował w 38. plebiscycie AIPS Europe jako najlepszy sportowiec w Europie. 3 stycznia zdobył dwie bramki oraz zanotował asystę w wygranym 5:2 ligowym meczu z 1. FSV Mainz 05. Był to szósty mecz w trwającym sezonie Bundesligi, w którym Lewandowski zdobył co najmniej dwie bramki, a także 56. dublet strzelony w historii jego występów w Bundeslidze. Pobił tym samym rekord należący do Gerda Müllera, wynoszący 55 dubletów. 8 stycznia zdobył bramkę z rzutu karnego w spotkaniu z Borussią Mönchengladbach, po raz pierwszy w karierze kompletując 20 goli już po 15 ligowej kolejce. 9 stycznia wraz z Igą Świątek został laureatem Wielkiej Honorowej Nagrody Sportowej Polskiego Komitetu Olimpijskiego im. Piotra Nurowskiego w kategorii „Zawodnik” za osiągnięcia w 2020, a także zwyciężył w 86. Plebiscycie Przeglądu Sportowego na najlepszego sportowca Polski 2020, triumfując w plebiscycie po raz drugi w karierze. 17 stycznia 2021 dzięki bramce zdobytej w ligowym meczu z Freiburgiem (2:1) stał się pierwszym piłkarzem w historii, który zdobył 21 goli po rundzie jesiennej sezonu Bundesligi. Pobił rekord należący do Gerda Müllera, który na tym samym etapie sezonu 1968/1969 zgromadził 20 bramek. 20 stycznia znalazł się w wybranej głosami kibiców drużynie roku UEFA. 24 stycznia, strzelając bramkę w meczu z Schalke 04, stał się pierwszym piłkarzem w historii, który zdobywał bramki w ośmiu z rzędu wyjazdowych spotkaniach, a także poprawił rekord najdłuższej serii meczów z golem przeciwko jednemu klubowi do 11 spotkań. W lutym 2021 Międzynarodowa Federacja Historyków i Statystyków Futbolu (IFFHS) z dorobkiem 47 goli uznała go za najskuteczniejszego napastnika na świecie, a także uhonorowała tytułem piłkarza roku 2020 i umieściła w najlepszej drużynie dekady. Klubowe mistrzostwo świata 1 lutego 2021 znalazł się w składzie Bayernu Monachium na Klubowe Mistrzostwa Świata 2020. Bayern jako zwycięzca Ligi Mistrzów UEFA zmagania na rozgrywanym w Katarze turnieju rozpoczął od półfinału, w którym zmierzył się ze zdobywcą afrykańskiej Ligi Mistrzów, egipskim Al-Ahly. W spotkaniu rozegranym 8 lutego na Ahmed bin Ali Stadium Lewandowski strzelił dwa gole, a także został wybrany zawodnikiem meczu i dzięki zwycięstwu 2:0 awansował z drużyną do finału. Rozgrywając mecz z Al-Ahly, Lewandowski stał się pierwszym Polakiem, który zagrał na klubowych mistrzostwach świata, a zarazem pierwszym polskim strzelcem i najskuteczniejszym zawodnikiem Bayernu Monachium w historii turnieju. W finale, rozegranym 11 lutego 2021 na Education City Stadium w Ar-Rajjan, Bayern mierzył się ze zwycięzcą Ligi Mistrzów CONCACAF, meksykańskim zespołem Tigres UANL. Lewandowski rozegrał w tym spotkaniu 73 minuty i miał udział przy zwycięskiej bramce Benjamina Pavarda z 59. minuty spotkania, które zakończyło się zwycięstwem niemieckiej drużyny 1:0. Po zakończeniu meczu Lewandowski otrzymał Złotą Piłkę dla najlepszego zawodnika turnieju, a także został wybrany najlepszym zawodnikiem meczu finałowego. Stał się wówczas drugim, po Tomaszu Kuszczaku, polskim piłkarzem, który sięgnął po klubowe mistrzostwo świata, i trzecim, biorąc pod uwagę Puchar Interkontynentalny, natomiast Bayern jako druga drużyna w historii, po FC Barcelonie z 2009, zdobył szóste trofeum podczas jednej kampanii. 13 lutego 2021 po raz dziewiąty w karierze został wybrany piłkarzem roku w plebiscycie „Piłki Nożnej”. 15 lutego w meczu z Arminią Bielefeld (3:3) zdobył swoją 30. bramkę we wszystkich rozgrywkach w trwającym sezonie, osiągając ten wynik najszybciej spośród piłkarzy występujących w pięciu najlepszych europejskich ligach. Z 28 goli zdobytych w tym sezonie Lewandowski 23 z nich zdobył poprzez strzały w dolne rogi bramki, 25 po maksymalnie dwóch kontaktach z piłką, a 10 po uderzeniach z dystansu większego niż 11 metrów. 23 lutego zdobył bramkę w pierwszym meczu 1/8 finału Ligi Mistrzów z S.S. Lazio (4:1). 6 marca zdobył hattricka w meczu z Borussią Dortmund, stając się pierwszym piłkarzem w historii Bundesligi, który zdobywał co najmniej dwie bramki w szóstym meczu z rzędu przeciwko tej drużynie rozgrywanym na Allianz Arena. 12 marca został wybrany piłkarzem roku 2020 w plebiscycie serwisu 433, otrzymując pamiątkowy pierścień na wzór przyznawanych zwycięzcom koszykarskiej NBA. 13 marca w meczu z Werderem Brema (3:1) zdobył swoją 268. bramkę w Bundeslidze, zrównując się z wiceliderem klasyfikacji wszech czasów, Klausem Fischerem. Był to 300. gol Lewandowskiego zdobyty łącznie na najwyższych poziomach ligowych w Polsce i Niemczech. 17 marca zdobył bramkę w rewanżowym meczu 1/8 finału Ligi Mistrzów z Lazio (2:1) i awansował z drużyną do ćwierćfinału. 20 marca strzelił trzy bramki w meczu z VfB Stuttgart i z dorobkiem 271. goli został samodzielnym wiceliderem klasyfikacji strzelców wszech czasów Bundesligi. Rekord Gerda Müllera Ze względu na regularność strzelecką stał się kandydatem do pobicia rekordu liczby bramek strzelonych w jednym sezonie Bundesligi, ustanowionego przez Gerda Müllera, który w sezonie 1971/1972 zdobył 40 ligowych bramek. 28 marca 2021 Lewandowski doznał urazu w meczu drużyny narodowej z Andorą, przez co nie wystąpił w czterech ligowych meczach (z RB Leipzig, 1. FC Union Berlin, VfL Wolfsburg oraz Bayerem Leverkusen), a także opuścił dwumecz 1/4 finału Ligi Mistrzów UEFA z Paris Saint-Germain, po którym Bayern odpadł z rozgrywek. Dążenie Lewandowskiego do poprawienia rekordu stało się jednym z głównych tematów dyskusji sportowej w polskich i niemieckich mediach, a także przedmiotem zakładów bukmacherskich. Portal Sport.pl uruchomił licznik goli Lewandowskiego, a multimedialny nośnik, odliczający bramki pozostałe piłkarzowi do osiągnięcia celu, zawisł przy skrzyżowaniu Alei Jerozolimskich i ul. Marszałkowskiej w Warszawie. Lewandowski powrócił do gry 24 kwietnia 2021, strzelając w meczu z 1. FSV Mainz 05 (1:2) swoją 36. ligową bramkę w sezonie i wyrównując tym samym wyczyn Gerda Müllera z sezonu 1972/1973. 8 maja dzięki porażce wicelidera tabeli RB Lipsk z Borussią Dortmund 2:3, Bayern przystąpił do meczu 32. kolejki Bundesligi z Borussią Mönchengladbach jako mistrz Niemiec – Lewandowski zdobył w tym spotkaniu (6:0) hat tricka oraz zanotował asystę, kompletując 39 bramek i zbliżając się na dystans jednego gola do legendarnego rekordu. Pierwsza bramka zdobyta przez Lewandowskiego w drugiej minucie gry była najszybciej strzeloną przez niego bramką w historii występów w Bundeslidze. Lewandowski został również najskuteczniejszym polskim piłkarzem w jednym sezonie na najwyższym poziomie ligowym oraz pobił liczący 94 lata rekord, ustanowiony przez Henryka Reymana, który w 1927 zdobył 37 bramek dla Wisły Kraków. W meczu 33. kolejki, wykorzystując rzut karny przeciwko SC Freiburg, strzelił swojego 40. gola w rozgrywkach ligowych, tym samym wyrównując rekord Gerda Müllera z sezonu 1971/1972. Po zdobyciu bramki zaprezentował podkoszulkę z wizerunkiem Gerda Müllera i napisem 4ever Gerd (pol. Na zawsze Gerd), a następnie przebiegł przez szpaler utworzony dla niego przez kolegów z drużyny oraz sztab szkoleniowy. W Monachium i Düsseldorfie zawisły billboardy z hasłem: „Robert Lewandowski – wir sind sehr stolz auf dich in Polen!” (pol. Robert Lewandowski – jesteśmy z ciebie dumni w Polsce!), ufundowane przez grupę Wirtualna Polska. 22 maja 2021 w meczu 34. kolejki Bundesligi z FC Augsburg (5:2) strzelił 41. bramkę w sezonie i pobił rekord Gerda Müllera z sezonu 1971/1972. Dokonał tego w swoim 350. występie w Bundeslidze (250 zwycięskim). Oddał w tym spotkaniu sześć strzałów, natomiast kluczową bramkę zdobył w 90. minucie spotkania, pokonując polskiego bramkarza Rafała Gikiewicza. Ustanowił tym samym nowy rekord bramek strzelonych przez piłkarza w jednym sezonie Bundesligi. Potrzebował do tego 29 występów, zdobywając bramki w 25 z nich. Strzelał gola co 60 rozegranych minut, zdobywając średnio 1,41 bramki na mecz i wyrównał również rekord Bundesligi, który sam ustanowił w poprzednim roku. Po ustanowieniu rekordu wraz z prezydentem klubu Karlem Heinzem-Rummenigge spotkał się w klubowym muzeum z żoną Gerda Mullera, Uschi, której przekazał pamiątkową koszulkę z dedykacją dla jej ciężko chorego już wówczas męża. Europejski Złoty But W sezonie wystąpił w 40 meczach we wszystkich klubowych rozgrywkach, zdobywając w nich 48 goli i notując 8 asyst. Zdobył z Bayernem siódme z rzędu, a dziewiąte w swojej karierze mistrzostwo Niemiec. Sięgnął także po Klubowe mistrzostwo świata, Superpuchar Europy UEFA, Superpuchar Niemiec, a także zdobył najważniejsze piłkarskie nagrody indywidualne na świecie, zostając wybranym Piłkarzem Roku UEFA oraz Piłkarzem Roku FIFA. Zdobywając rekordową liczbę 41 bramek, po raz szósty w karierze został królem strzelców Bundesligi i jako pierwszy piłkarz w historii dokonał tego czwarty raz z rzędu. Jako najlepszy strzelec spośród wszystkich najwyższych lig zrzeszonych w UEFA został laureatem Europejskiego Złotego Buta, dokonując tego jako pierwszy Polak w historii. Po zakończeniu sezonu został wybrany najlepszym piłkarzem Bundesligi w głosowaniu zawodników zorganizowanym przez niemiecki związek piłkarzy, a także znalazł się w najlepszej drużynie sezonu. 9 czerwca 2021 został wybrany polskim piłkarzem stulecia w plebiscycie „Sportowiec Stulecia'' Przeglądu Sportowego. 25 lipca 2021 został wybrany piłkarzem roku w Niemczech. Polak jako pierwszy piłkarz od czasu Michaela Ballacka w 2003 triumfował w plebiscycie magazynu Kicker drugi raz z rzędu i dokonał tego jako szósty ogółem i pierwszy zagraniczny piłkarz w historii. 2021/2022: 2. miejsce w plebiscycie Złotej Piłki 13 sierpnia 2021 zdobył bramkę, która zapewniła Bayernowi remis 1:1 w meczu 1. kolejki Bundesligi z Borussią Mönchengladbach. Dzięki zdobytej bramce Polak wyrównał indywidualny rekord 11 meczów ligowych z rzędu ze strzelonym golem, a także ustanowił rekord trafiając do siatki w siódmym z rzędu meczu inaugurującym sezon Bundesligi. 17 sierpnia 2021 zdobył dwa gole w wygranym 3:1 finale Superpucharu Niemiec z Borussią Dortmund i trafiając w 14. meczu Bayernu z rzędu, sięgnął po pierwsze trofeum w sezonie. W drugiej ligowej kolejce, 22 sierpnia zdobył bramkę w wygranym 3:2 meczu z 1. FC Köln i po raz pierwszy od sezonu 2012/2013 uzyskał serię 12 kolejnych, ligowych meczów, w których notował przynajmniej jedno trafienie. 28 sierpnia przed meczem z Herthą BSC odebrał nagrodę magazynu „Kicker” dla najlepszego zawodnika Bundesligi ubiegłego sezonu, a następnie zdobył swojego pierwszego hat-tricka w sezonie, pomagając w zwycięstwie Bayernu 5:0. Lewandowski wyrównał tym samym rekord Gerda Müllera z sezonu 1969/1970, zdobywając bramkę w 16. meczu z rzędu we wszystkich rozgrywkach dla Bayernu. W meczu przekroczył także liczbę 300. goli strzelonych dla Bayernu Monachium. Ostatni gol strzelony przez niego w tym meczu był jego 301. zdobytym dla Bayernu we wszystkich oficjalnych rozgrywkach. 11 września zdobył bramkę z rzutu karnego w wygranym 4:1 meczu z RB Leipzig, trafiając do siatki w 14. meczu ligowym z rzędu (łącznie z poprzednimi rozgrywkami) i z dorobkiem 6. ligowych goli umocnił się na pozycji lidera klasyfikacji strzelców Bundesligi. 14 września zdobył dwie bramki w wygranym 3:0 meczu fazy grupowej Ligi Mistrzów UEFA z Barceloną na Camp Nou, notując 74. i 75. trafienie w Lidze Mistrzów. 18 września trafił w wygranym 7:0 ligowym meczu z VfL Bochum, strzelając gola w 19. kolejnym meczu o punkty i 13. w starciu Bundesligi na własnym stadionie, czym ustanowił rekord Bundesligi. Ustanowił także nowy indywidualny rekord strzelając bramkę w 15 kolejnych ligowych spotkaniach z rzędu. Po spotkaniu trener Bayernu Monachium, Julian Nagelsmann powiedział: „Jest bardzo głodny bramek, ale pomaga też swoim kolegom z drużyny. W sobotę stworzył kilka szans innym zawodnikom. W dalszym ciągu jest najlepszym napastnikiem w lidze i na świecie. Strzeli dla nas jeszcze dużo goli w tym sezonie”. 3 października zanotował asystę przy golu Leona Goretzki w meczu z Eintrachtem Frankfurt (1:2). 29 września strzelił dwie bramki w meczu fazy grupowej Ligi Mistrzów z Dynamem Kijów. 16 października 2021, jako pierwszy obcokrajowiec w historii został laureatem brazylijskiej nagrody „Trofeu Mesa Redonda”, określanej jako „piłkarskie Oscary Brazylii”. 17 października trafił dwukrotnie w wygranym 5:1 meczu na szczycie tabeli z Bayerem Leverkusen. 20 października strzelił bramkę w wygranym 4:0 meczu fazy grupowej Ligi Mistrzów z Benfiką. 23 października zdobył bramkę w domowym meczu z Hoffenheim (4:0). Występ w tym spotkaniu był 359. meczem Lewandowskiego w Bundeslidze, co pozwoliło mu wyprzedzić Brazylijczyka Naldo (358) i awansować na drugie miejsce listy obcokrajowców z największą liczbą występów w Bundeslidze, za Claudio Pizarro, który rozegrał 508. meczów. 30 października w spotkaniu z Unionem Berlin zdobył 11. i 12. bramkę w sezonie. 2 listopada w drugim meczu grupy E Ligi Mistrzów z Benficą, choć nie wykorzystał rzutu karnego podyktowanego przez sędziego Szymona Marciniaka, zdobył trzy gole, a także zanotował asystę przy bramce Serge’a Gnabry’ego i został wybrany zawodnikiem meczu. 6 listopada w meczu z Freiburgiem zdobył swoją 60. bramkę w 2021, osiagajac taki wynik jako trzeci piłkarz w XXI wieku, po Cristiano Ronaldo i Lionelu Messim. 19 listopada zdobył jedyną bramkę dla Bayernu w przegranym 1:2 spotkaniu z Augsburgiem. 22 listopada, za osiągnięcia w 2021, drugi raz z rzędu otrzymał nagrodę „Złotego Gracza” przyznawaną przez Tuttosport dla najlepszego piłkarza roku. Tego samego dnia ogłoszono również nominację zawodnika do nagrody Piłkarza Roku FIFA. 23 listopada 2021 w meczu z Dynamem Kijów zdobył przewrotką swoją 9. bramkę w sezonie Ligi Mistrzów i 18 dla Bayernu, pomagając ustanowić klubowy rekord bramek strzelonych w fazie grupowej rozgrywek. 8 października 2021 Robert Lewandowski znalazł się na liście nominowanych do Złotej Piłki France Football. 29 listopada 2021 ogłoszono, że zajął 2. miejsce w plebiscycie, ustępując Lionelowi Messiemu. Lewandowski stał się wówczas najwyżej sklasyfikowanym Polakiem w historii plebiscytu, a także trzecim w historii polskim zawodnikiem, po Kazimierzu Deynie (3. miejsce w 1974) i Zbigniewie Bońku (3. miejsce w 1982), który zajął miejsce na podium. FC Barcelona Rekordowy transfer 16 lipca 2022 Bayern Monachium i FC Barcelona ogłosiły osiągnięcie porozumienia w sprawie transferu Roberta Lewandowskiego. 18 lipca 2022 zawodnik dołączył do drużyny przebywającej na tournée w Stanach Zjednoczonych, a następnie pomyślnie przeszedł testy medyczne. Tego dnia media obiegły jego pierwsze fotografie w klubowych barwach. 19 lipca 2022 podpisał czteroletni kontrakt z hiszpańskim klubem, stając się pierwszym Polakiem w historii sekcji piłkarskiej FC Barcelony. Kwota transferu wyniosła 45 milionów euro oraz 5 milionów euro zmiennych, a klauzula odstępnego umieszczona w kontrakcie, 500 milionów euro. Robert Lewandowski został tym samym najdroższym polskim piłkarzem w historii, a także najdrożej sprzedanym zawodnikiem w historii Bayernu Monachium. 20 lipca 2022 w Miami został przedstawiony jako nowy piłkarz Barcelony. 23 lipca 2022 zadebiutował w wygranym 1:0 El Clásico w Las Vegas przeciwko Realowi Madryt, rozegranym w ramach towarzyskiego turnieju Soccer Champions Tour 2022. Podczas turnieju wystąpił również w meczach z Juventusem i New York Red Bulls. 3 sierpnia 2022 odbył swoją pierwszą sesję treningową w Ciutat Esportiva – ośrodku treningowym Barcelony. 5 sierpnia 2022 odbyła się jego prezentacja na stadionie Camp Nou. Podczas prezentacji piłkarz zgodnie z tradycją wykonał popisową żonglerkę, zagrał z dziećmi La Masii w pokazowego „dziadka”, a także wraz z prezydentem klubu Joanem Laportą odbył rundę honorową wokół stadionu, pozdrawiając fanów. Następnie wziął udział w konferencji prasowej gdzie oficjalnie został zaprezentowany z numerem 9. W wydarzeniu wzięło udział 57 300 kibiców. Była to druga co do wielkości prezentacja piłkarza tego klubu (więcej fanów zgromadził w 2009 Zlatan Ibrahimović – 60 tysięcy). 2022/2023 7 sierpnia 2022 w meczu o Puchar Gampera z meksykańskim Pumas UNAM po raz pierwszy wystąpił na Camp Nou. Spotkanie zakończyło się zwycięstwem Barcelony 6:0, a Lewandowski zdobył pierwszą bramkę oraz asystował przy dwóch golach Pedriego i został wybrany najlepszym zawodnikiem meczu. 13 sierpnia 2022 w zremisowanym 0:0 meczu z Rayo Vallecano zadebiutował w Primera División jako 21. Polak w historii hiszpańskiej najwyższej klasy rozgrywkowej. 21 sierpnia 2022 w wygranym 4:1 meczu 2. kolejki przeciwko Realowi Sociedad, strzelił swoje pierwsze dwie bramki w Primera División, wpisując się na listę strzelców w 44. sekundzie spotkania. 28 sierpnia 2022 w 3. kolejce meczu ligowym przeciwko Real Valladolid zaliczył drugi dublet w klubie otwierając wynik w 24. minucie a drugiego gola strzelił w 64. minucie, mecz zakończył się zwycięstwem FC Barcelony (4:0), a także były to premierowe gole w oficjalnych meczach na stadionie Camp Nou. 7 września 2022 zadebiutował w Lidze Mistrzów UEFA w barwach FC Barcelony, w wygranym meczu przeciwko Viktorii Pilzno (5:1), zdobywając hat-tricka. W styczniu 2023 zdobył swoje pierwsze trofeum w barwach FC Barcelony – Superpuchar Hiszpanii. Został najlepszym strzelcem turnieju zdobywając bramkę oraz asystując w finale z Realem Madryt. 19 stycznia 2023 zadebiutował w Pucharze Króla zdobywając dwie bramki, a jego zespół wygrał 5:0 w wyjazdowym meczu z AD Ceuta FC. 21 stycznia 2023 po raz jedenasty został wybrany piłkarzem roku w plebiscycie „Piłki Nożnej”. 14 maja zdobył dwie bramki w wygranym 4:2 meczu przeciwko RCD Espanyol, co pozwoliło Barcelonie na zapewnienie sobie tytułu mistrzowskiego. Łącznie w sezonie 2022/2023 wystąpił w 46 meczach, w których zdobył 33 bramki oraz zanotował 8 asyst. Wraz z Barceloną zdobył mistrzostwo Hiszpanii oraz Superpuchar Hiszpanii, a dotarł z drużyną do półfinału Pucharu Króla, w którym przegrał 4:1 w dwumeczu z Realem Madryt i do playoffów Ligi Europy UEFA, gdzie w dwumeczu wygrał 4:3 Manchester United. Z 23 bramkami został królem strzelców Primera División. Sezon 2023/2024 19 września 2023 w meczu Barcelony z Royal Antwerp FC (5:0) zdobył swoją 100. bramkę w europejskich pucharach, dokonując tego jako trzeci zawodnik w historii, po Cristiano Ronaldo i Lionelu Messim. Kariera reprezentacyjna Lata 2008–2012 25 marca 2008 Lewandowski zadebiutował w reprezentacji Polski do lat 21, w zremisowanym 0:0 meczu towarzyskim z Anglią. Łącznie wystąpił w trzech spotkaniach tej kadry. We wrześniu 2008 został powołany przez Leo Beenhakkera do reprezentacji Polski na mecze eliminacji Mistrzostw Świata 2010. Zremisowany 1:1 mecz ze Słowenią w całości spędził na ławce rezerwowych, za to 10 września 2008 zadebiutował w seniorskiej kadrze w meczu wyjazdowym przeciwko San Marino, zmieniając w 59. minucie spotkania Marka Saganowskiego. Osiem minut później, dobijając niecelne uderzenie Euzebiusza Smolarka, strzelił pierwszego gola dla reprezentacji, czym ustalił wynik końcowy na 2:0. 2 maja 2012 został powołany przez Franciszka Smudę na Mistrzostwa Europy 2012. W 17. minucie meczu otwarcia z Grecją, po podaniu Jakuba Błaszczykowskiego, zdobył głową pierwszą bramkę mistrzostw, a spotkanie zakończyło się wynikiem 1:1. Po dwóch kolejnych meczach, z Rosją (1:1) i Czechami (0:1), Polacy odpadli z turnieju – po fazie grupowej. Przed towarzyskim meczem z Urugwajem, który odbył się 14 listopada 2012, Lewandowski odebrał z rąk prezesa PZPN, Zbigniewa Bońka, pamiątkową paterę z okazji 50. występu w reprezentacji. Tym samym stał się drugim (po Władysławie Żmudzie) najmłodszym zawodnikiem w historii, który zaliczył 50 meczów w polskiej kadrze narodowej. Lata 2013–2016 W meczu eliminacji Mistrzostw Świata 2014 przeciwko San Marino, Lewandowski wystąpił jako kapitan drużyny (w miejsce Jakuba Błaszczykowskiego, który nie mógł wówczas zagrać z powodu kontuzji) i zdobył dwie bramki z rzutów karnych. 19 listopada 2013, w starciu z Irlandią, rozegrał 60. spotkanie w barwach reprezentacji Polski i dołączył do Klubu Wybitnego Reprezentanta. 1 lutego 2014 został ogłoszony kapitanem kadry narodowej w zastępstwie kontuzjowanego Jakuba Błaszczykowskiego. 7 września strzelił pierwszego hat-tricka dla Polski, zdobywając łącznie cztery bramki podczas meczu z Gibraltarem (7:0), a 11 października zagrał w wygranym 2:0 meczu z Niemcami. 9 grudnia Adam Nawałka poinformował o objęciu przez Lewandowskiego funkcji kapitana reprezentacji Polski na stałe. 13 czerwca 2015 ponownie skompletował reprezentacyjnego hat-tricka, tym razem w meczu z Gruzją (4:0) podczas eliminacji do Mistrzostw Europy 2016. 4 września zdobył jedynego gola w przegranym 1:3 wyjazdowym starciu z Niemcami. Trzy dni później strzelił dwa gole w wygranym 8:1 pojedynku z Gibraltarem. 8 października, w zremisowanym 2:2 spotkaniu ze reprezentacją Szkocji, zdobył dwie bramki, w tym wyrównującą w ostatniej akcji meczu. 11 października, w wygranej 2:1 potyczce z Irlandią, strzelił gola na wagę awansu reprezentacji Polski na mistrzostwa Europy we Francji. Stał się wówczas pierwszym polskim piłkarzem, który wpisywał się na listę strzelców w pięciu kolejnych meczach kadry narodowej o punkty, zdobywając w nich dziewięć bramek. Łącznie w eliminacjach do Mistrzostw Europy 2016 strzelił 13 goli, dzięki czemu został królem strzelców tych rozgrywek i wyrównał rekord eliminacji, ustanowiony w kwalifikacjach do Mistrzostw Europy 2008 przez Davida Healy’ego z Irlandii Północnej. Został również wybrany najlepszym zawodnikiem eliminacji. 12 maja 2016 został powołany przez Adama Nawałkę do szerokiej kadry na Mistrzostwa Europy 2016 we Francji, a 30 maja do ścisłego składu. Na Euro 2016, Polska – po pokonaniu Irlandii Północnej (1:0) i Ukrainy (1:0), a także po bezbramkowym remisie z Niemcami – zajęła drugie miejsce w grupie C i po raz pierwszy w historii awansowała do fazy pucharowej mistrzostw Europy. Następnie, po wyeliminowaniu w 1/8 finału Szwajcarii (1:1, k. 5:4), odpadła w ćwierćfinale po porażce w rzutach karnych (1:1, k. 3:5) z Portugalią. Lewandowski, jako kapitan zespołu, wystąpił we wszystkich pięciu meczach kadry na turnieju i strzelił jednego gola – we wspomnianym meczu ćwierćfinałowym, kiedy to w 100. sekundzie spotkania, po asyście Kamila Grosickiego, zdobył drugą najszybszą bramkę w historii mistrzostw Europy. W 2016, strzelając gole kolejno: Portugalii w ćwierćfinale Euro 2016, Kazachstanowi, Danii, Armenii i Rumunii w eliminacjach do Mistrzostw Świata 2018, wyrównał swoje osiągnięcie dotyczące wpisywania się na listę strzelców w pięciu kolejnych meczach kadry o punkty. Zdobywając dwa trafienia z Rumunią, pobił ponadto rekord 25 bramek w spotkaniach reprezentacji o stawkę, należący do Włodzimierza Lubańskiego. Od 2017 26 marca 2017, strzelając bramkę w meczu eliminacji do Mistrzostw Świata 2018, przeciwko Czarnogórze (2:1), został rekordzistą reprezentacji Polski, jako pierwszy w historii, zdobywając bramkę w sześciu kolejnych spotkaniach kadry. Ponadto Lewandowski, dokonał tego wyłącznie w spotkaniach o stawkę. Wspomnianą bramką wyrównał także rekord 8 goli strzelonych przez Polaka, w jednej edycji kwalifikacji do mundialu, ustanowiony w 2001 przez Emmanuela Olisadebe. Gol strzelony w meczu z Czarnogórą był także pierwszą jego bramką w reprezentacji Polski zdobytą bezpośrednio z rzutu wolnego. 10 czerwca 2017, w meczu eliminacji do Mistrzostw Świata, przeciwko Rumunii (3:1), strzelił trzy bramki czym poprawił swoje indywidualne rekordy ustanowione w poprzednim meczu kadry. Lewandowski został pierwszym piłkarzem, który zdobywał bramki w siedmiu kolejnych spotkaniach reprezentacji (ogólnie oraz w spotkaniach o punkty), a także z 11 bramkami, został rekordzistą reprezentacji Polski pod względem goli strzelonych w jednej edycji kwalifikacji do Mistrzostw Świata. Hat-trick w meczu z Rumunią, pozwolił mu również wyprzedzić o jedną bramkę, zdobywcę 45 goli dla Polski, Grzegorza Lato, w klasyfikacji strzelców wszech czasów reprezentacji Polski i awansować na pozycję wicelidera tego rankingu – za zdobywcą 48 goli, Włodzimierzem Lubańskim. 5 października 2017, podczas rozgrywanego w Erywaniu meczu eliminacji Mistrzostw Świata 2018 z Armenią (6:1), Robert Lewandowski zanotował swoje 48, 49 i 50. trafienie w narodowych barwach i pobił tym samym, wynoszący 48 bramek, rekord Włodzimierza Lubańskiego, zostając najlepszym strzelcem w historii reprezentacji Polski. 8 października 2017, odnosząc zwycięstwo 4:2 w meczu z Czarnogórą, awansował z reprezentacją Polski na Mistrzostwa Świata 2018, natomiast sam w tamtym spotkaniu strzelił swoją 16. bramkę w eliminacjach do Mistrzostw Świata 2018, osiągając taki wynik jako pierwszy zawodnik w historii europejskiej edycji eliminacji i zostając królem strzelców ówczesnej edycji. 11 maja 2018 został powołany przez selekcjonera Adama Nawałkę do szerokiej kadry na Mistrzostwa Świata 2018 w Rosji. 4 czerwca 2018 Adam Nawałka oficjalnie powołał go do ścisłego składu na mistrzostwa świata. Na Mundialu zadebiutował 19 czerwca 2018 w przegranym 1:2, pierwszym meczu fazy grupowej z Senegalem. Reprezentacja Polski po porażkach z Senegalem (1:2), Kolumbią (0:3) oraz wygranej z Japonią (1:0) zakończyła udział w turnieju po fazie grupowej; Lewandowski, jako kapitan drużyny, wystąpił we wszystkich trzech spotkaniach. 11 października 2018 na Stadionie Śląskim w Chorzowie, w przegranym 2:3 meczu w Lidze Narodów 2018/2019 z Portugalią, rozegrał 100. spotkanie w barwach reprezentacji Polski. 17 maja 2021 został powołany przez selekcjonera Paulo Sousę na Mistrzostwa Europy 2020. 14 czerwca 2021 w pierwszym meczu grupowym przegranym (1:2) ze Słowacją rozegrał całe spotkanie. 19 czerwca 2021 w drugim meczu fazy grupowej strzelił gola wyrównującego w meczu z Hiszpanią a spotkanie zakończyło się remisem (1:1). 23 czerwca 2021 podczas ostatniego meczu fazy grupowej mistrzostw Europy biało-czerwoni przegrali ze Szwecją (2:3) a dwa gole strzelił Lewandowski i tym samym odpadli z mistrzostw Europy zajmując ostatnie czwarte miejsce w grupie z jednym punktem. 26 listopada 2022 zdobył swoją pierwszą bramkę na Mistrzostwach Świata 2022 i swoją pierwszą w karierze na Mundialu, w wygranym 2:0 meczu 2. kolejki fazy grupowej przeciwko Arabii Saudyjskiej. Swoją drugą bramkę w turnieju zdobył 4 grudnia 2022 w przegranym meczu 1/8 finału przeciwko Francji, wykorzystując rzut karny w ostatniej minucie i ustalając wynik spotkania na 1:3. Styl gry Lewandowski jest zawodnikiem, który występuje na pozycji środkowego napastnika. Cechuje go ponadprzeciętna precyzja i skuteczność w wykończeniu akcji. Bardzo dobrze gra głową, a także obiema nogami, chociaż jego wiodącą jest noga prawa. Do perfekcji opanował wykonywanie rzutów karnych. Zdobywa także bramki bezpośrednio z rzutów wolnych. Większość strzałów oddaje poprzez uderzenia wewnętrzną częścią stopy, nie wykorzystując do tego nadmiernej siły. Przez ekspertów uznawany jest za napastnika kompletnego, jednego z najlepszych we współczesnej piłce nożnej. Posiada wszelkie niezbędne cechy tradycyjnej „dziewiątki”: jest wysoki, dobrze zbudowany, silny, szybki, potrafi bardzo inteligentnie poruszać się na boisku. Mimo że występuje jako napastnik, jest bardzo przydatny także w grze obronnej oraz w fazie odbioru piłki. Potrafi umiejętnie się zastawić, utrzymać piłkę, rozprowadzić akcję, a także skupiając na sobie uwagę obrony, stworzyć przestrzeń dla innych zawodników. Wyróżniają go bardzo dobre umiejętności techniczne, wizja gry, przygotowanie i siła fizyczna. Oprócz umiejętności czysto piłkarskich, Lewandowski przez ekspertów, zawodników i trenerów jest również chwalony za wybitną etykę pracy, profesjonalizm, wzorową mentalność, dyscyplinę, prowadzenie zdrowego stylu życia i skrupulatne przestrzeganie diety. Statystyki Klubowe (aktualne na 28 października 2023) Reprezentacyjne (aktualne na 10 września 2023) Sukcesy Znicz Pruszków Mistrzostwo III ligi: 2006/2007 Lech Poznań Mistrzostwo Polski: 2009/2010 Puchar Polski: 2008/2009 Superpuchar Polski: 2009 Borussia Dortmund Mistrzostwo Niemiec: 2010/2011, 2011/2012 Wicemistrzostwo Niemiec: 2012/2013, 2013/2014 Puchar Niemiec: 2011/2012 Superpuchar Niemiec: 2013 Bayern Monachium Mistrzostwo Niemiec: 2014/2015, 2015/2016, 2016/2017, 2017/2018, 2018/2019, 2019/2020, 2020/2021, 2021/2022 Puchar Niemiec: 2015/2016, 2018/2019, 2019/2020 Superpuchar Niemiec: 2016, 2017, 2018, 2020, 2021 Liga Mistrzów UEFA: 2019/2020 Superpuchar Europy UEFA: 2020 Klubowe mistrzostwa świata: 2020 FC Barcelona Mistrzostwo Hiszpanii: 2022/2023 Superpuchar Hiszpanii: 2022/2023 Indywidualne Król strzelców III ligi: 2006/2007 (15 goli) Król strzelców II ligi: 2007/2008 (21 goli) Król strzelców Ekstraklasy: 2009/2010 (18 goli) Król strzelców Bundesligi: 2013/2014 (20 goli), 2015/2016 (30 goli), 2017/2018 (29 goli), 2018/2019 (22 gole), 2019/2020 (34 gole), 2020/2021 (41 goli), 2021/2022 (35 goli) Król strzelców Pucharu Niemiec: 2011/2012 (7 goli), 2016/2017 (5 goli), 2017/2018 (6 goli), 2018/2019 (7 goli), 2019/2020 (6 goli) Król strzelców Primera División: 2022/2023 (23 gole) Król strzelców Superpucharu Hiszpanii: 2022/2023 (2 gole) Król strzelców Ligi Mistrzów UEFA: 2019/2020 (15 goli) Król strzelców eliminacji ME 2016: 2015 (13 goli) Król strzelców europejskich eliminacji MŚ 2018: 2017 (16 goli) Król strzelców fazy grupowej Ligi Mistrzów UEFA: 2019/2020 (10 goli) Wicekról strzelców Bundesligi: 2012/2013 (24 gole), 2014/2015 (17 goli), 2016/2017 (30 goli) Wicekról strzelców Ligi Mistrzów UEFA: 2012/2013 (10 goli), 2015/2016 (9 goli), 2018/2019 (8 goli), 2021/2022 (13 goli) Wicekról strzelców Klubowych mistrzostw świata: 2020 (2 gole) Trzecie miejsce w klasyfikacji strzelców Bundesligi: 2011/2012 (22 gole) Pierwsze miejsce w klasyfikacji punktowej Bundesligi: 2015/2016 (34 punkty za 30 goli i 4 asysty), 2016/2017 (35 punktów za 30 goli i 5 asyst), 2017/2018 (31 punktów za 29 goli i 2 asysty), 2018/2019 (29 punktów za 22 gole i 7 asyst), 2019/2020 (38 punktów za 34 gole i 4 asysty), 2020/2021 (48 punktów za 41 goli i 7 asyst) Drugie miejsce w klasyfikacji punktowej Bundesligi: 2011/2012 (32 punkty za 22 gole i 10 asyst), 2012/2013 (29 punktów za 24 gole i 5 asyst), 2013/2014 (28 punktów za 20 goli i 8 asyst) Najlepszy strzelec na świecie w rozgrywkach klubowych w jednym roku kalendarzowym: 2019 (48 goli), 2020 (45 goli), 2021 (58 goli) Najlepszy strzelec w Europie w rozgrywkach klubowych i reprezentacyjnych w jednym roku kalendarzowym: 2019 (54 gole), 2020 (47 goli), 2021 (69 goli) Najlepszy strzelec w Europie: 2020/2021 (41 goli), 2021/2022 (35 goli) Wyróżnienia Złota Piłka „France Football” (2. miejsce): 2021 Piłkarz Roku FIFA: 2020, 2021 Piłkarz Roku UEFA: 2020 Najlepszy Napastnik UEFA: 2020 Napastnik Roku w plebiscycie „France Football”: 2021 Nagroda Gerda Müllera: 2022 Europejski Złoty But: 2020/2021, 2021/2022 Golden Foot: 2022 Złota Piłka Klubowych mistrzostw świata: 2020 Najlepszy piłkarz eliminacji ME 2016 według UEFA: 2015 Najlepszy piłkarz Ekstraklasy: 2009/2010 Najlepszy piłkarz Bundesligi: 2011/2012, 2016/2017 Najlepszy napastnik Bundesligi: 2015/2016, 2016/2017 Piłkarz sezonu Bundesligi według serwisu Bundesligi: 2019/2020 Piłkarz sezonu Bundesligi według Kickera: 2020/2021 Piłkarz sezonu Bundesligi według Transfermarktu: 2020/2021 Piłkarz sezonu w Bayernie Monachium (3. miejsce): 2021/2022 Piłkarz Roku w plebiscycie PZP: 2011, 2012, 2013, 2014, 2015, 2016, 2017 Piłkarz Roku w Plebiscycie redakcji Sportu: 2011, 2012, 2013, 2014, 2015, 2016, 2017, 2018, 2019, 2020, 2021 Piłkarz Roku w Plebiscycie redakcji Sportu (2. miejsce): 2022 Piłkarz Roku w plebiscycie redakcji TVP Sport: 2021 Piłkarz Roku w Plebiscycie Piłki Nożnej: 2011, 2012, 2013, 2014, 2015, 2016, 2017, 2019, 2020, 2021, 2022 Piłkarz Roku w Niemczech: 2020, 2021 Piłkarz Roku w plebiscycie Globe Soccer Awards: 2020 Piłkarz Roku w plebiscycie „World Soccer”: 2020, 2021 Piłkarz Roku w plebiscycie dziennika „AS” i World Football Summit: 2020 Piłkarz Roku w plebiscycie dziennika „The Guardian”: 2020, 2021 Piłkarz Roku w plebiscycie magazynu „FourFourTwo”: 2020 Piłkarz Roku w plebiscycie serwisu Goal50: 2020 Piłkarz Roku w plebiscycie serwisu 433: 2020 Piłkarz Roku w plebiscycie Dongqiudi: 2020 Piłkarz Roku według użytkowników TikToka w plebiscycie Globe Soccer Awards: 2021 Piłkarz Roku według użytkowników „Bilda”: 2021 Piłkarz Roku według IFFHS: 2020, 2021 Najlepszy piłkarz świata według piłkarzy Bundesligi w ankiecie „Kickera”: 2021 Najlepszy piłkarz z pola w pierwszej połowie sezonu Bundesligi według czytelników „Kickera”: 2021/2022 Najlepszy strzelec na świecie według IFFHS: 2020, 2021 Najlepszy strzelec rozgrywek międzynarodowych według IFFHS: 2015, 2021 Najlepszy strzelec rozgrywek ligowych według IFFHS: 2021 Najlepszy środkowy napastnik świata według ESPN: 2020 Najlepszy napastnik rundy jesiennej Bundesligi według „Kickera”: 2021/2022 Trofeu Mesa Redonda: 2021 Nagroda im. Diego Maradony dla najlepszego strzelca w plebiscycie Globe Soccer Awards: 2021 Ikona Futbolu w plebiscycie „Sport.pl”: 2020 Onze de Bronze: 2020/2021, 2021/2022 Odkrycie roku w Plebiscycie Piłki Nożnej: 2008 Ligowiec roku w Plebiscycie Piłki Nożnej: 2009 Sportowiec roku w Plebiscycie „Przeglądu Sportowego”: 2015, 2020, 2021 Sportowiec roku w Plebiscycie „Przeglądu Sportowego” (2. miejsce): 2016, 2017, 2019 Sportowiec roku w Plebiscycie „Przeglądu Sportowego” (3. miejsce): 2022 Piłkarz stulecia w Plebiscycie „Sportowiec Stulecia Przeglądu Sportowego”: 2021 Sportowiec roku na świecie w plebiscycie AIPS: 2020, 2021 Sportowiec roku w Europie w plebiscycie AIPS: 2020 Sportowiec roku w Europie w Ankiecie PAP: 2020 Sportowiec roku w Europie w Ankiecie PAP (2. miejsce): 2021 Sportowiec roku według użytkowników w plebiscycie TVP Sport (2. miejsce): 2021 Człowiek Roku tygodnika „Wprost”: 2021 Gwiazda Roku w plebiscycie „Sport Bild”: 2019, 2021 Osobowość Roku w plebiscycie „Kickera”: 2021 Złoty Gracz w plebiscycie „Tuttosport”: 2020, 2021 Gracz miesiąca w Bundeslidze: Sierpień 2019, Październik 2020 Piłkarz miesiąca w Primera División według EA Sports: Październik 2022 Gol sezonu w Ekstraklasie: 2008/2009 Gol sezonu w Bundeslidze: 2015/2016 Drużyna Roku UEFA: 2019, 2020, 2021 Drużyna roku w Plebiscycie Piłki Nożnej: 2015 Drużyna roku FIFA 21 Drużyna roku FIFA 22 Drużyna roku według TirboFC Drużyna roku na świecie według IFFHS: 2020, 2021 Drużyna roku UEFA według IFFHS: 2021 Drużyna dekady na świecie według IFFHS: 2011–2020 Drużyna dekady UEFA według IFFHS: 2011–2020 Drużyna sezonu Ligi Mistrzów UEFA: 2015/2016, 2016/2017, 2019/2020, 2020/2021 Drużyna sezonu Bundesligi: 2016/2017, 2017/2018, 2018/2019, 2019/2020, 2020/2021 Drużyna sezonu Primera División: 2022/2023 Drużyna sezonu European Sports Media: 2019/2020, 2020/2021, 2021/2022 Drużyna sezonu najmocniejszych lig w Europie według WhoScored: 2021/2022 Drużyna gwiazd eliminacji ME 2016 według UEFA: 2015 Jedenastka Roku FIFA FIFPro: 2020, 2021 Jedenastka roku według L’Équipe: 2021 Jedenastka 100-lecia reprezentacji Polski według PZPN: 2019 Jedenastka sezonu L’Équipe: 2019/2020 Jedenastka rundy jesiennej według Goal.com: 2021/2022 Jedenastka rundy jesiennej Bundesligi według Kickera: 2021/2022 Jedenastka rundy jesiennej Bundesligi według ESPN: 2020/2021 Jedenastka miesiąca European Sports Media: Marzec 2022 Jedenastka miesiąca Primera División według WhoScored: Sierpień 2022 Laureus World Sports Awards w kategorii „Wyjątkowe osiągnięcie”: 2022 Wielka Honorowa Nagroda Sportowa PKOl: 2020 Nagroda Wiktory w kategorii Sportowiec Roku: 2021 Sportowy Wizerunek (Nagrody Biznesu Sportowego Demes): 2014, 2015, 2016, 2019 Rekordy Reprezentacja Polski Najskuteczniejszy zawodnik w historii reprezentacji Polski: 81 goli Najskuteczniejszy zawodnik w historii reprezentacji Polski w jednym roku kalendarzowym: 11 goli (2015, 2021) Najskuteczniejszy zawodnik w historii reprezentacji Polski w meczach o stawkę: 60 goli Najwięcej występów w historii reprezentacji Polski: 142 mecze Najwięcej występów w historii reprezentacji Polski jako kapitan: 80 meczów Pierwszy zawodnik w historii reprezentacji Polski, który strzelił dwukrotnie co najmniej 10 goli w jednym roku kalendarzowym: 11 goli w 7 meczach (2015), 11 goli w 12 meczach (2021) Pierwszy zawodnik w historii reprezentacji Polski, który strzelał gole w siedmiu kolejnych meczach tej drużyny Pierwszy zawodnik w historii reprezentacji Polski, który strzelał gole w siedmiu kolejnych meczach tej drużyny o stawkę Reprezentant Polski z największą liczbą bramek w jednej edycji europejskich eliminacji MŚ: 16 goli Reprezentant Polski z największą liczbą bramek zdobytych z rzutów karnych: 13 goli Rozgrywki międzynarodowe Drugi najszybszy hat-trick w historii eliminacji ME, a najszybszy w reprezentacji Polski: 4 minuty (89', 90+2', 90+3') Najlepszy strzelec w historii w ramach jednej edycji eliminacji ME: 13 goli Pierwszy zawodnik w historii, który strzelił 16 goli w jednej edycji eliminacji do MŚ strefy UEFA Rozgrywki klubowe w Niemczech Pięć goli strzelonych w meczu sezonu Bundesligi 2015/2016 w dniu 22 września 2015 Bayern – VfL Wolfsburg (5:1), uzyskane w odstępie czasu 9 minut (w 51', 52', 55', 57' i 60' minucie meczu); wyczyn stanowił szereg rekordów: Najszybszy hat-trick w historii Bundesligi: 4 minuty (51', 52', 55') Najszybciej strzelone 4 gole w historii Bundesligi: 6 minut (51', 52', 55', 57') Najszybciej strzelonych 5 goli w historii Bundesligi: 9 minut (51', 52', 55', 57', 60') Pierwszy zawodnik w historii Bundesligi, który wchodząc z ławki rezerwowych strzelił 5 goli Strzelec najpóźniejszego gola w meczu Bundesligi: wyrównująca bramka zdobyta w szóstej minucie doliczonego czasu gry w meczu Hertha BSC – Bayern (1:1) w dniu 18 lutego 2017 w 21. kolejce Bundesligi 2016/2017 Najskuteczniejszy zawodnik w historii Bundesligi w jednym sezonie: 41 goli (sezon 2020/2021) Najskuteczniejszy zawodnik w historii Bundesligi w jednym roku kalendarzowym: 43 gole w 34 meczach (rok 2021) Najskuteczniejszy zawodnik w historii Bundesligi w meczach wyjazdowych: 128 goli Najskuteczniejszy zawodnik w historii Bundesligi w meczach wyjazdowych, w jednym sezonie: 19 goli (sezon 2021/2022) Najskuteczniejszy zawodnik w historii Bundesligi w meczach wyjazdowych, przeciwko jednej drużynie: 11 goli (przeciwko FC Augsburg) Najskuteczniejszy zawodnik w historii Bundesligi z dwoma golami w jednym meczu: 64 mecze Najskuteczniejszy zawodnik w historii finałów Pucharu Niemiec: 8 goli Najskuteczniejszy zawodnik w historii Superpucharu Niemiec: 7 goli Najskuteczniejszy zawodnik w historii Der Klassiker: 32 gole Najskuteczniejszy zawodnik w historii po 13. kolejkach Bundesligi: 17 goli Najskuteczniejszy zawodnik w historii po 14. kolejkach Bundesligi: 19 goli Najskuteczniejszy zawodnik w historii po 16. kolejkach Bundesligi: 21 goli Najskuteczniejszy zawodnik w historii po 17. kolejkach Bundesligi: 22 gole Najskuteczniejszy zawodnik w historii po 21. kolejkach Bundesligi: 25 goli Najskuteczniejszy zawodnik w historii po 23. kolejkach Bundesligi: 28 goli Najskuteczniejszy zawodnik w historii po 24. kolejkach Bundesligi: 31 goli Najskuteczniejszy zawodnik w historii po 25. kolejkach Bundesligi: 32 gole Najskuteczniejszy zawodnik w historii po 26. kolejkach Bundesligi: 35 goli Najskuteczniejszy zawodnik w historii po 29. kolejkach Bundesligi: 41 goli Najskuteczniejszy obcokrajowiec w historii Bundesligi, a także drugi najlepszy strzelec tych rozgrywek: 312 goli. Najskuteczniejszy obcokrajowiec w historii Pucharu Niemiec: 39 goli Najskuteczniejszy obcokrajowiec w historii Bayernu Monachium, a także drugi najlepszy strzelec tego klubu: 344 gole Najskuteczniejszy obcokrajowiec w historii Bayernu Monachium w Bundeslidze: 238 goli Najskuteczniejszy obcokrajowiec w historii Bundesligi w barwach jednego klubu: 238 goli Najskuteczniejszy polski zawodnik w historii Borussii Dortmund: 103 gole Polski zawodnik z największą liczbą występów w historii Bundesligi: 384 mecze Najwięcej hat-tricków spośród obcokrajowców występujących w Bundeslidze: 16 Najwięcej zdobytych tytułów króla strzelców w historii Bundesligi: 7 Pierwszy zawodnik w historii Superpucharu Niemiec, który zdobył hat-tricka Pierwszy obcokrajowiec w historii Pucharu Niemiec, który zdobył hat-tricka w meczu finałowym, a także trzeci w historii tych rozgrywek Pierwszy obcokrajowiec w historii Bayernu Monachium, który przekroczył granicę 200 goli dla tego klubu Pierwszy obcokrajowiec w historii Bayernu Monachium, który przekroczył granicę 300 goli dla tego klubu Pierwszy obcokrajowiec w historii Bundesligi, który przekroczył granicę 200 goli w Bundeslidze Pierwszy obcokrajowiec w historii Bundesligi, który przekroczył granicę 300 goli w Bundeslidze Pierwszy obcokrajowiec w historii Bundesligi, który zdobył cztery tytuły króla strzelców tych rozgrywek Pierwszy obcokrajowiec w historii Bundesligi, który zdobył pięć tytułów króla strzelców tych rozgrywek Pierwszy obcokrajowiec w historii Bundesligi, który zdobył sześć tytułów króla strzelców tych rozgrywek Pierwszy obcokrajowiec w historii Bundesligi, który zdobył siedem tytułów króla strzelców tych rozgrywek Pierwszy zawodnik w historii Bundesligi, który zdobył cztery tytuły króla strzelców tych rozgrywek z rzędu Pierwszy zawodnik w historii Bundesligi, który zdobył pięć tytułów króla strzelców tych rozgrywek z rzędu Pierwszy obcokrajowiec w historii Pucharu Niemiec, który zdobył cztery tytuły króla strzelców, a także drugi zawodnik w historii tych rozgrywek Pierwszy zawodnik w historii Pucharu Niemiec, który zdobył pięć tytułów króla strzelców tych rozgrywek Pierwszy zawodnik w historii Pucharu Niemiec, który zdobył cztery tytuły króla strzelców tych rozgrywek z rzędu Pierwszy zawodnik w historii piłki nożnej, który zdobył potrójną koronę króla strzelców ze spośród pięciu najsilniejszych lig w Europie, a także drugi w historii wszystkich lig europejskich: 2019/2020 Pierwszy zawodnik w historii niemieckiej piłki nożnej, który zdobył podwójną koronę króla strzelców trzy razy z rzędu: 2017/2018, 2018/2019, 2019/2020 Pierwszy zawodnik w historii Bundesligi, który zdobył 21 goli w pierwszej połowie sezonu Pierwszy zawodnik w historii Bundesligi, który zdobył 22 gole w pierwszej połowie sezonu Pierwszy zawodnik w historii Bundesligi, który zwyciężył w 8 meczach 1. kolejki z rzędu Pierwszy zawodnik w historii Bundesligi, który w pierwszych pięciu kolejkach strzelił 10 goli Pierwszy zawodnik w historii Bundesligi, który w pierwszych sześciu kolejkach strzelił 10 goli Pierwszy zawodnik w historii Bundesligi, który w pierwszych jedenastu kolejkach strzelił 16 goli Pierwszy zawodnik w historii Bundesligi, który strzelał co najmniej jednego gola w trzynastu kolejnych domowych spotkaniach w Bundeslidze Pierwszy zawodnik w historii Bundesligi, który strzelał bramki byłemu klubowi w pięciu meczach z rzędu: z Borussią Dortmund Pierwszy zawodnik w historii Bundesligi, który strzelał co najmniej dwie bramki w szóstym meczu z rzędu przeciwko Borussii Dortmund na Allianz Arena Pierwszy zawodnik w historii Bundesligi, który strzelał najwięcej bramek Borussii Dortmund: 20 goli w 14 meczach Pierwszy zawodnik w historii Bundesligi, który strzelał najwięcej bramek Borussii Dortmund: 22 gole w 15 meczach Pierwszy zawodnik w historii Bundesligi, który strzelał najwięcej bramek Borussii Dortmund: 23 gole w 16 meczach Pierwszy zawodnik w historii Bundesligi, który strzelał bramki w ośmiu meczach wyjazdowych z rzędu Pierwszy zawodnik w historii Bundesligi, który strzelał bramki w dziewięciu kolejnych meczach z FC Schalke 04, a także drugi w historii zawodnik, który strzelał gole w dziewięciu meczach z rzędu jednemu klubowi Pierwszy zawodnik w historii Bundesligi, który strzelał bramki w dziesięciu kolejnych meczach z FC Schalke 04, a także pierwszy w historii zawodnik, który strzelał gole w dziesięciu meczach z rzędu jednemu klubowi Pierwszy zawodnik w historii Bundesligi, który strzelał bramki w jedenastu kolejnych meczach z FC Schalke 04, a także pierwszy w historii zawodnik, który strzelał gole w jedenastu meczach z rzędu jednemu klubowi Pierwszy zawodnik w historii Bundesligi, który strzelał gole w każdym z dziewięciu pierwszych spotkań sezonu Bundesligi Pierwszy zawodnik w historii Bundesligi, który strzelał gole w każdym z dziesięciu pierwszych spotkań sezonu Bundesligi Pierwszy zawodnik w historii Bundesligi, który strzelał gole w każdym z jedenastu pierwszych spotkań sezonu Bundesligi Pierwszy zawodnik w historii Bayernu Monachium, który strzelał gole w każdym z dziewięciu pierwszych spotkań sezonu Bundesligi Pierwszy zawodnik w historii Bayernu Monachium, który strzelał gole w każdym z dziesięciu pierwszych spotkań sezonu Bundesligi Pierwszy zawodnik w historii Bayernu Monachium, który strzelał gole w każdym z jedenastu pierwszych spotkań sezonu Bundesligi Najdrożej sprzedany zawodnik w historii Bayernu Monachium: 45 mln euro + 5 mln euro w bonusach Rozgrywki klubowe w Hiszpanii Najskuteczniejszy zawodnik w historii Primera División po swoich pierwszych pięciu meczach w XXI wieku: 6 goli w 5 meczach (sezon 2022/2023, kolejka 1–5, FC Barcelona) Najskuteczniejszy zawodnik w historii Primera División w barwach FC Barcelony po pierwszych sześciu meczach: 8 goli w 6 meczach (sezon 2022/2023) Najskuteczniejszy zawodnik w historii Primera División w barwach FC Barcelony po ukończeniu 34. roku życia: 19 goli Najskuteczniejszy polski zawodnik w historii FC Barcelony: 39 goli Polski zawodnik z największą liczbą występów w historii FC Barcelony: 57 meczów Najszybszy gol w historii Primera División strzelony w dniu swoich urodzin: 44 sekundy (34 lata) Najstarszy strzelec gola w historii Superpucharu Hiszpanii w barwach FC Barcelony: 34 lata i 147 dni Najstarszy strzelec gola w hisotrii Ligi Mistrzów UEFA w barwach FC Barcelony: 35 lat i 29 dni Pierwszy polski zawodnik występujący w barwach FC Barcelony Rozgrywki klubowe międzynarodowe Najskuteczniejszy polski zawodnik w historii rozgrywek UEFA: 100 goli Najskuteczniejszy polski zawodnik w historii Ligi Mistrzów UEFA, a także trzeci najlepszy strzelec tych rozgrywek: 92 gole Najskuteczniejszy polski zawodnik w historii Klubowych mistrzostw świata: 2 gole Najskuteczniejszy zawodnik w historii Ligi Mistrzów UEFA w pierwszych 100 meczach: 81 goli Najskuteczniejszy zawodnik w historii Ligi Mistrzów UEFA w pierwszych 50 meczach wyjazdowych: 37 goli Najskuteczniejszy zawodnik w historii Ligi Mistrzów UEFA w barwach Bayernu Monachium: 69 goli Najskuteczniejszy zawodnik w historii europejskich pucharów w barwach Bayernu Monachium: 69 goli Najskuteczniejszy zawodnik w historii Klubowych mistrzostw świata w barwach Bayernu Monachium: 2 gole Pierwszy polski zawodnik, który wystąpił w Klubowych mistrzostwach świata: 2020 Pierwszy polski zawodnik, który strzelił gola w Klubowych mistrzostwach świata: 2020 Polski zawodnik z największą liczbą występów w historii Ligi Mistrzów UEFA: 113 meczów Pierwszy zawodnik w historii Ligi Mistrzów UEFA, który strzelił najwięcej bramek Realowi Madryt: 6 goli Pierwszy zawodnik w historii Ligi Mistrzów UEFA, który strzelił najwięcej bramek portugalskim drużynom: 9 goli (SL Benfica (7), FC Porto (2)) Pierwszy zawodnik w historii Ligi Mistrzów UEFA, który dwukrotnie w dziewięciu spotkaniach z rzędu strzelał co najmniej jednego gola Pierwszy zawodnik w historii Ligi Mistrzów UEFA, który wpisywał się na listę strzelców w pierwszych pięciu kolejkach fazy grupowej w dwóch różnych edycjach Pierwszy zawodnik w historii Ligi Mistrzów UEFA, który wygrał 18 meczów z rzędu Pierwszy zawodnik w historii Ligi Mistrzów UEFA, który wygrał 19 meczów z rzędu Pierwszy zawodnik w historii Ligi Mistrzów UEFA, który wygrał 20 meczów z rzędu Pierwszy zawodnik w historii Ligi Mistrzów UEFA, który wygrał 21 meczów z rzędu Pierwszy zawodnik w historii Ligi Mistrzów UEFA, który wygrał 22 mecze z rzędu Pierwszy zawodnik w historii Ligi Mistrzów UEFA, który zdobył hat-tricka dla trzech klubów: Borussia Dortmund, Bayern Monachium i FC Barcelona Najszybszy hat-trick w historii Ligi Mistrzów UEFA od początku meczu: 12', 21', 23' (sezon 2021/2022, 8 marca 2022, przeciwko Red Bull Salzburg) Cztery gole strzelone w meczu sezonu Ligi Mistrzów 2019/2020 w dniu 26 listopada 2019 Crvena zvezda – Bayern (0:6), uzyskane w odstępie czasu 14 minut i 31 sekund (w 53', 60', 64' i 68' minucie meczu); wyczyn stanowił szereg rekordów: Najszybciej strzelone 4 gole w historii Ligi Mistrzów UEFA: 14 minut i 31 sekund (53', 60', 64', 68') Najskuteczniejszy zawodnik w historii Ligi Mistrzów UEFA, w barwach Bayernu Monachium: 45 goli Drugi zawodnik w historii Ligi Mistrzów UEFA, który zdobył dwukrotnie cztery gole w jednym spotkaniu Rozgrywki klubowe i reprezentacyjne Najskuteczniejszy polski zawodnik w historii występów klubowych i reprezentacyjnych w jednym roku kalendarzowym: 69 goli w 59 meczach (rok 2021, Bayern Monachium (58 goli w 47 meczach), reprezentacja Polski (11 goli w 12 meczach)) Wyróżnienia Najwięcej zwycięstw w Plebiscycie redakcji Sportu w kategorii „Piłkarz Roku”: 11 razy Najwięcej zwycięstw w Plebiscycie Piłki Nożnej w kategorii „Piłkarz Roku”: 11 razy Najwięcej zwycięstw na gali Nagrody Biznesu Sportowego Demes w kategorii „Sportowy Wizerunek”: 4 razy Najwięcej miejsc w pierwszej dziesiątce w Plebiscycie „Przeglądu Sportowego”: 12 razy Najwięcej miejsc w pierwszej dziesiątce z rzędu w Plebiscycie „Przeglądu Sportowego”: 12 razy (2011–2023) Pierwszy piłkarz w historii, który zdobył cztery nagrody IFFHS w jednym roku: 2021 Pierwszy Polak w historii, który zdobył nagrodę Piłkarza Roku FIFA, a także dwukrotnie z rzędu: 2020, 2021 Pierwszy Polak w historii, który zdobył Europejskiego Złotego Buta, a także dwukrotnie z rzędu: 2021, 2022 Pierwszy Polak w historii, który otrzymał tytuł Osobowość Roku w plebiscycie „Kickera”: 2021 Jedyny piłkarz w historii, który wygrał Plebiscyt redakcji Sportu w kategorii „Piłkarz Roku” po raz jedenasty z rzędu: 2011–2021 Trofea Najbardziej utytułowany polski zawodnik w historii rozgrywek klubowych: 27 trofeów Najbardziej utytułowany polski zawodnik w historii Bundesligi: 10 mistrzostw Niemiec Najbardziej utytułowany polski zawodnik w historii Bundesligi w barwach Bayernu Monachium: 8 mistrzostw Niemiec Pierwszy obcokrajowiec w historii, który otrzymał Trofeu Mesa Redonda: 2021 Nieaktualne Najwięcej występów w historii Superpucharu Niemiec: 11 meczów Lewandowski a Złota Piłka Do 2023 ośmiokrotnie znalazł się na liście nominowanych do tej nagrody – w 2013, 2015, 2016, 2017, 2019, 2021, 2022 i 2023. Jego najwyższą pozycją było 2. miejsce z 2021 kiedy ustąpił jedynie Lionelowi Messiemu. W 2015 zajął 4. miejsce z 2015, kiedy wyprzedzili go Lionel Messi, Cristiano Ronaldo i Neymar. W 2016 sięgnął z Bayernem Monachium po mistrzostwo Niemiec, Puchar Niemiec i Superpuchar Niemiec, zdobywając przy tym 46 bramek we wszystkich rozgrywkach, a także dotarł z reprezentacją Polski do ćwierćfinału Mistrzostw Europy we Francji. Mimo tego zajął odległe 16. miejsce w plebiscycie. Po ogłoszeniu wyniku skomentował plebiscyt, zamieszczając na swoim profilu na Twitterze post w języku francuskim: „le cabaret” (pol. kabaret), co odbiło się szerokim echem w mediach. W odpowiedzi francuski dziennik „L’Équipe” wypomniał Polakowi na swoich łamach zdobycie tylko jednego gola podczas finałów minionych mistrzostw Europy. W 2018 Lewandowski został pominięty na liście 30 nominowanych do nagrody. Decyzję tłumaczono niezadowalającą postawą reprezentacji Polski na mistrzostwach świata i odpadnięciem z turnieju już po fazie grupowej. W 2019 przybył na galę Złotej Piłki „France Football” jako strzelec 52 bramek w 55 meczach. Była to jego pierwsza wizyta na uroczystej gali francuskiego plebiscytu. Spekulacje odnośnie do pozycji Lewandowskiego podsycił przeciek medialny, dotyczący układu miejsc na widowni paryskiego teatru Châtelet, który zdradził, że podczas ceremonii Polak zasiądzie obok Lionela Messiego i Virgila van Dijka, wymienianych jako faworytów do miejsc 1–2. Ostatecznie zajął ósme miejsce, co spotkało się z rozżaleniem m.in. polskich i niemieckich mediów, a także kibiców. Pozycja Lewandowskiego po raz kolejny wywołała medialną dyskusję na temat wpływu popularności, rozpoznawalności i globalnej pozycji marketingowej piłkarzy na ich wyniki w tego rodzaju plebiscytach. Sam zainteresowany wspomniał, że traktuje wyniki plebiscytu z „przymrużeniem oka”. Polskie media zgodnie określały status Lewandowskiego w zestawieniach „France Football” jako „niedocenianego”. W czerwcu 2020 serwis football365.com umieścił go na 9. miejscu w rankingu najbardziej niedocenianych piłkarzy. Przez ekspertów i bukmacherów wymieniany był jako faworyt do zdobycia Złotej Piłki za rok 2020, której ze względu na pandemię COVID-19 nie przyznano po raz pierwszy w historii plebiscytu. W grudniu 2020, po zdobyciu tytułów Piłkarza Roku UEFA, a następnie Piłkarza Roku FIFA, Lewandowski udzielił okładkowego wywiadu magazynowi „France Football”, w którym ocenił swoje szanse na nagrodę. W 2021 był wymieniany jako jeden z głównych faworytów do zwycięstwa w plebiscycie. Kandydował do nagrody jako najlepszy strzelec roku kalendarzowego 2021 na świecie, uzyskując w nim 64 trafienia. W ocenianym roku odegrał kluczową rolę w zdobyciu dla Bayernu mistrzostwa Niemiec, bijąc przy tym 49-letni rekord Gerda Müllera w liczbie bramek zdobytych w jednym sezonie Bundesligi, poprzez zdobycie 41 goli w 34 kolejkach (gdzie Lewandowski zdobył to rekordowo – 41 goli w 29 meczach), a także zdobył trzy trafienia w finałach Mistrzostw Europy. Bukmacherzy upatrywali w nim faworyta naprzemiennie z Lionelem Messim. Jako faworyt do zwycięstwa wymieniany był również przez wielu byłych piłkarzy i osobistości futbolu, m.in. Rivaldo, Paolo Maldiniego, Michaela Owena, Olivera Kahna i wielu innych. 29 listopada 2021 wraz z żoną, najbliższą rodziną i współpracownikami przybył na galę plebiscytu do paryskiego Théâtre du Châtelet, gdzie został owacyjnie powitany przez publiczność zgromadzoną wokół czerwonego dywanu. Plebiscyt po raz siódmy w historii wygrał Lionel Messi, natomiast Robert Lewandowski z dorobkiem 580. punktów (Messi, 613) zajął 2. miejsce. Lewandowski stał się wówczas najwyżej sklasyfikowanym Polakiem w historii plebiscytu „France Football”, a także trzecim w historii, który znalazł się w finałowej trójce, po Kazimierzu Deynie oraz Zbigniewie Bońku, którzy zajmowali 3. pozycję odpowiednio w 1974 i 1982 roku. Robert Lewandowski otrzymał na gali nagrodę dla Napastnika Roku, przyznaną przez „France Football” po raz pierwszy w historii plebiscytu Złotej Piłki i wygłosił przemówienie. Zwycięzca plebiscytu Lionel Messi w przemówieniu po odebraniu nagrody stwierdził, że Robert Lewandowski powinien otrzymać Złotą Piłkę za 2020 rok. Miejsca zajmowane przez Roberta Lewandowskiego w plebiscycie Złotej Piłki Kulisy transferów Transfer do Lecha Poznań W 2008 jako piłkarz Znicza Pruszków otrzymał oferty m.in. z Lecha Poznań, Wisły Kraków, Legii Warszawa, Cracovii i Jagiellonii Białystok. Ze względu na chęć występów w europejskich pucharach rozważał transfer do Wisły, Lecha i Legii, co do której był jednak zniechęcony po sytuacji z 2006, kiedy to nie zdecydowano się na dalszą współpracę z nim. Z czasem do historii polskich mediów piłkarskich przeszły słowa ówczesnego dyrektora sportowego Legii Warszawa, Mirosława Trzeciaka, pt. „Możesz sprzedawać Lewandowskiego, mamy nowego piłkarza, Arruabarrenę”, wypowiedziane w rozmowie telefonicznej z prezesem Znicza Pruszków, Sylwiuszem Muchą-Orlińskim. Ostatecznie sprowadzenie do warszawskiego klubu Hiszpana, okazało się fiaskiem, a wybór Trzeciaka określono jedną z największych pomyłek transferowych w Polsce. W tym czasie Lewandowski odrzucił także ofertę z Sybiru Nowosybirsk. Ostatecznie najbardziej zdeterminowany do pozyskania perspektywicznego napastnika okazał się Lech Poznań. Transfer do Borussii Dortmund Franciszek Smuda, były trener Lecha, przyznał, że podczas sezonu 2009/2010 niemal na każdym meczu Lewandowskiego obecni byli wysłannicy Borussii Dortmund, a dwukrotnie na meczach poznańskiej drużyny pojawił się trener Jürgen Klopp. Klub miał zaproponować 2,5 mln euro za transfer Lewandowskiego, jednak władze Lecha odrzuciły ofertę. Zainteresowane transferem Lewandowskiego był także m.in. niemiecki TSG 1899 Hoffenheim oraz kluby ze Wschodu, Zenit Petersburg, Fenerbahçe SK i Szachtar Donieck, który oferował za transfer 6 mln euro. Lewandowski i jego menedżer rozważali jedynie transfer do zachodniej ligi. Piłkarz rozmawiał także z Blackburn Rovers, natomiast realizację kolejnego etapu negocjacji, jakim miała być wizyta Polaka w angielskim klubie, uniemożliwiła erupcja wulkanu Eyjafjallajökull, która zatrzymała połączenia lotnicze. Chęć zakupu napastnika miały też władze Genoi CFC – od transferu Lewandowskiego dzieliły tylko testy medyczne, jednak na ostatnim etapie, transakcji nie zatwierdził prezydent włoskiego klubu, Encrico Preziosi, poza tym Genoa nie spełniła finansowych oczekiwań Lecha. W 2018 pojawiła się informacja o tym, że w archiwum włoskiego klubu ciągle miał znajdować się przygotowany dla Lewandowskiego kontrakt, który traktowany był przez działaczy klubu jako ostrzeżenie przed popełnieniem kolejnych transferowych błędów i zachęta do podejmowania ryzyka. Ze względu na rosnącą pozycję w światowym futbolu, Lewandowski podczas występów w Borussii Dortmund zaczął wzbudzać zainteresowanie największych klubów świata. Po strzeleniu czterech bramek w półfinałowym spotkaniu Ligi Mistrzów z Realem Madryt media informowały, że Królewscy interesują się kupnem piłkarza. W 2020 potwierdzono, że siedem lat wcześniej Lewandowski otrzymał ofertę podpisania kontraktu z Realem Madryt. Portal Onet.pl dotarł do sporządzonego w grudniu 2013 kontraktu, formalizującego szczegóły przenosin Polaka na Santiago Bernabéu, który to dokument miał obowiązywać do 30 czerwca 2020 i opiewać na kwotę ok. 75,5 mln euro. Lewandowski za podpisanie umowy miał otrzymać premię w wysokości 10,9 mln euro brutto, za każdy sezon inkasowałby 8,6 mln euro, natomiast za każdy rok spędzony w Madrycie – kolejne 1,5 mln euro brutto. Onet.pl ustalił, że klauzula wykupu Polaka miała opiewać na 150 mln euro. Mimo że umowę podpisami firmowali: José Angel Sánchez, ówczesny dyrektor generalny, jeden z najbliższych współpracowników prezydenta klubu Florentino Péreza, oraz Manuel Redondo Sierra, szef gabinetu prezydenta, transakcja nie doszła do skutku, gdyż w chwili złożenia propozycji Lewandowski był związany umową ustną z władzami Bayernu Monachium, a w styczniu 2014 podpisał już niezbędne dokumenty dotyczące transferu do klubu. W 2014, po potwierdzeniu transferu do Bayernu, francuski trener Arsène Wenger przyznał, że był zainteresowany sprowadzeniem polskiego napastnika do Arsenalu. W sierpniu 2020 holenderski trener piłkarski Louis van Gaal, zdradził, że w 2014, po objęciu Manchesteru United, chciał sprowadzić Lewandowskiego do swojej drużyny. W 2020 w wywiadzie dla „France Football” ujawnił, że w 2012 był bliski transferu do Manchesteru United i odbył rozmowę z ówczesnym trenerem tej drużyny, sir Alexem Fergusonem, który chciał sprowadzić go na Old Trafford. Przyznał, że był gotowy na transfer, natomiast Borussia Dortmund nie zdecydowała się na jego sprzedaż. Transfer i okres występów w Bayernie Monachium Mimo przenosin Lewandowskiego do Bayernu, temat transferu piłkarza do Madrytu pojawiał się na okładkach czołowych sportowych gazet jeszcze podczas kilku następnych okien transferowych. W 2015 hiszpański dziennik „AS” poinformował o rozmowach, jakie Kucharski miał odbywać z Realem w związku z ewentualnym transferem Lewandowskiego. Ostatnie doniesienia o możliwości transferu Lewandowskiego do Realu pojawiły się w 2018 – przy okazji zmiany przez niego menedżera, którym został izraelski agent Pini Zahavi. Wśród klubów zainteresowanych Polakiem wymieniano wówczas również m.in. drużyny angielskie, Chelsea i Manchester United, a także Juventus oraz Paris Saint-Germain. Spekulacje medialne podsycały wypowiedzi ekspertów w Niemczech, a także incydent, kiedy to zmieniony w jednym z ligowych meczów Lewandowski nie podał ręki trenerowi Juppowi Heynckesowi. Piłkarz w wywiadzie dla Onet.pl z 2019 potwierdził, że w sezonie 2018/2019 rzeczywiście rozważał zmianę barw klubowych i był to dla niego dość trudny czas. Spekulacje transferowe i gorącą medialną atmosferę zakończyło podpisanie przez Lewandowskiego nowego kontraktu z Bayernem, obowiązującego do 30 czerwca 2023. W 2016 poinformował, że nie przyjął oferty od jednego z klubów z Bliskiego Wschodu. W 2020 w wywiadzie dla katalońskiego „Sportu” przyznał, że 18 kwietnia 2017, po rewanżowym spotkaniu ćwierćfinału Ligi Mistrzów pomiędzy Realem Madryt a Bayernem Monachium, Cristiano Ronaldo i Sergio Ramos namawiali go do transferu do Realu. Biznes Prowadzi działalność m.in. w branżach: reklamowej, inwestycyjnej, deweloperskiej, mieszkaniowej i biotechnologicznej. Jest udziałowcem spółki Protos Venture Capital, przez którą inwestuje w startupy, e-commerce i serwisy internetowe. Posiada własną agencję Stor9_, specjalizującą się w komunikacji marketingowej, która zajmuje się zawodowym wizerunkiem piłkarza oraz jego żony, ułatwiając zarządzanie ich działaniami o charakterze biznesowym. Jest właścicielem akademii piłkarskiej w Warszawie. Jest udziałowcem serwisów internetowych, w tym sporticos.com, lokalnyrolnik.pl i wedding.pl. Posiada udziały m.in. w spółkach LS Investments, RL Investments czy RL Management, zajmującej się wynajmem i zarządzeniem nieruchomościami, a także w sklepie piłkarskim Zgoda FC. W 2017 za pośrednictwem RL Investments nabył 49 proc. udziałów w domu mediowym RL Media, uruchomionym przez holding marketingowy Group One. W 2019 wprowadził na rynek markę RL9 Pro, mającą na celu sprzedaż produktów przeznaczonych dla sportowców i osób aktywnych fizycznie. Pierwszym produktem, który trafił do sprzedaży, był napój izotoniczny sygnowany inicjałami Lewandowskiego, który powstał przy ścisłej współpracy z firmą Oshee. W 2020 do sprzedaży trafiły kawy sygnowane logo RL9 Coffee, poinformowano także o inwestycji piłkarza w otwarcie restauracji w budynku XIX-wiecznej zabytkowej warzelni na terenie Browarów Warszawskich, ostatecznie sportowy lokal i restaurację otwarto w październiku 2021 pod nazwą Nine’s. Uwagę opinii publicznej przyciągnęły plany Lewandowskiego dotyczące planów jego wielomilionowej inwestycji w wybudowanie restauracji na wodzie na Mazurach w ramach projektu Wodny Świat. Ostatecznie piłkarz wycofał się ze spółki Nowe Mazury 8 odpowiedzialnej za inwestycję. W sierpniu 2020 podpisał umowę inwestycyjną z Movie Games, notowanym na warszawskiej giełdzie producentem i wydawcą gier komputerowych, dzięki czemu stał się udziałowcem spółki zajmującej się produkcją gier o tematyce sportowej. W tym samym roku zainwestował m.in. w aplikację Less, umożliwiającą handel używanymi ubraniami. W styczniu 2021 zainwestował w firmę Bio-lider, która oferuje biopreparaty dla rolników. W 2019 znalazł się na trzecim miejscu w rankingu 50. najbardziej wpływowych ludzi w polskim sporcie według „Forbesa” i Pentagon Research, a także zajął 21. miejsce w rankingu 50. najbardziej wpływowych Polaków tygodnika „Wprost”. W 2020 dotarł do pierwszego miejsca rankingu najbardziej wpływowych ludzi w polskim sporcie według „Forbesa” i Pentagon Research. Majątek Zarobki piłkarza początkowo były dość niewielkie: za grę w klubie Delta Warszawa otrzymywał ponad 1 tys. zł miesięcznie, w III-lidze Legii Warszawa inkasował 2,5 tys. zł miesięcznie, a Zniczu Pruszków – 1,8 tys. zł. Podczas gry w Lechu Poznań zarabiał już kilkadziesiąt tysięcy miesięcznie. Odkąd trafił do Niemiec, jego zarobki kalkulowane były w milionach – po przejściu do Borussii w 2010 ustalił pensję w wysokości 1,5 mln euro miesięcznie. Znalazł się m.in. w rankingu najlepiej opłacanych piłkarzy 2020 według „Forbesa” (miał wówczas zarobić 28 mln dolarów – 24 mln z kontraktu i 4 mln z umów reklamowych). W 2018, z majątkiem szacowanym na 353 mln zł, wraz z żoną zajął 94. miejsce w rankingu 100 najbogatszych Polaków tygodnika „Wprost”. Rok później, z majątkiem 450 mln złotych, para uplasowała się na 88. pozycji, natomiast w 2020 zajęli 80. pozycję, gromadząc pół miliarda złotych. Lista 100. najbogatszych Polaków tygodnika „Wprost” Sponsorzy W 2013 podpisał kontrakt z koncernem Nike, który został sponsorem jego wyposażenia sportowego – występuje w obuwiu linii Hypervenom i Phantom. Współpracuje reklamowo z koncernem Procter & Gamble, od 2011 był jedną z twarzy marki Gillette. W 2018, kiedy współpraca dobiegła końca, Lewandowski po raz pierwszy od dawna zaprezentował się publicznie w zaroście, czego zakazywał kontrakt z firmą. Do współpracy z Gillette powrócił w 2020. Od 2016 jest jedną z twarzy kampanii reklamowej Head & Shoulders. Reklamował firmy Panasonic oraz T-Mobile. Współpracował reklamowo z koncernem Coca-Cola, następnie został międzynarodowym ambasadorem marketingowym firmy Oshee Polska, produkującej napoje izotoniczne. Współpracował m.in. z firmą Vistula. W 2021 został ambasadorem marki 4F, polskiego producenta odzieży i akcesoriów sportowych. W 2018 podpisał międzynarodowy kontrakt z Lagardere Sports, jedną z największych agencji marketingowych działających w sferze sportu i rozrywki. W 2015 rozpoczął współpracę z chińską marką Huawei, a w 2020 został ambasadorem firmy na Europę. 7 marca 2022 zakończył współpracę marketingową z przedsiębiorstwem, wstrzymując tym samym realizację świadczeń promocyjnych. Choć oficjalnie nie podano przyczyn zakończenia współpracy, nastąpiło ono bezpośrednio po doniesieniach Daily Mail sugerujących, że chiński koncern wspiera rząd Federacji Rosyjskiej w zwalczaniu cyberataków po inwazji na Ukrainę. Wpływ na popkulturę Znalazł się na okładkach polskich wersji gier FIFA 14 i FIFA 15. W 2016 na platformy Android i iOS wydana została gra Lewandowski: Euro Star 2016. W grze FIFA 18 pojawiła się cieszynka Lewandowskiego, ręce skrzyżowane w kształt litery „X” i palce wskazujące skierowane ku górze. W grze FIFA 20 otrzymał najlepszą możliwą kartę w grze z oceną ogólną 99. Znalazł się w drużynie roku FIFA 21. Jest najpopularniejszym Polakiem w mediach społecznościowych – w serwisach Facebook, Twitter i Instagram obserwuje go łącznie ponad 28 mln ludzi, a jego działalność na TikToku była komentowana przez opinię publiczną. W czerwcu 2020 niemiecki „Sport Bild” poinformował, że Lewandowski za publikację jednego sponsorowanego posta na Instagramie może otrzymywać nawet 85 tys. euro. Administratorem profili Lewandowskiego w mediach społecznościowych jest jego wieloletni przyjaciel, Tomasz Zawiślak. Powstał o nim film dokumentalny pt. Lewandowski – Nieznany, którego światowa premiera miała miejsce 28 marca, zaś polska 31 marca 2023 roku. Działalność społeczna Czynnie wspiera wiele inicjatyw społecznych i charytatywnych. Bierze udział w akcji Szlachetna Paczka, a także wspiera finały Wielkiej Orkiestry Świątecznej Pomocy i pomaga potrzebującym. W 2020 wraz z żoną przekazał 500 tys. złotych na rzecz Centrum Zdrowia Dziecka, dzięki czemu szpital mógł wyremontować oddział rehabilitacji, który został zalany i częściowo zniszczony w wyniku nawałnicy, jaka przeszła nad Polską w październiku 2017. W tym samym roku para przekazała także darowiznę w wysokości miliona euro na rzecz walki z pandemią COVID-19. Wykorzystując zasięg swoich kont w mediach społecznościowych, zaapelował o noszenie maseczek w okresie światowej pandemii COVID-19. W 2021 przekazał na aukcję WOŚP koszulkę, w której wystąpił podczas finału Ligi Mistrzów UEFA 2019/2020; pamiątkę wylicytowano za ponad 100 tys. zł. Od 2014 jest ambasadorem dobrej woli UNICEF. W czerwcu 2014, w ramach misji tej organizacji, odwiedził obóz dla uchodźców Zaatari w Jordanii i wziął udział w kampanii Głos Dzieci, w której z ramienia UNICEF i Unii Europejskiej apelował o wsparcie dla dzieci dotkniętych kryzysami humanitarnymi. Wspierał również działania prowadzone przez UNICEF po trzęsieniu ziemi w Nepalu o nazwie #PamiętamyPomagamy oraz akcję Reszta w Twoich rękach, w której ramach zaprojektował pamiątkowy dukat przedstawiający uśmiechniętego chłopca z piłką. W 2018 wsparł akcję charytatywną mającą na celu zbiórkę pieniędzy niezbędnych do rehabilitacji polskiego kolarza Ryszarda Szurkowskiego. 9 stycznia 2022 za 280 tys. zł. wylicytował złoty medal olimpijski Dawida Tomali, który zwyciężył w konkurencji chodu na 50 kilometrów podczas igrzysk olimpijskich w Tokio. Dochód z licytacji został przeznaczony na sfinansowanie operacji ciężko chorego chłopca. W marcu 2022 Lewandowski zwrócił lekkoatlecie wylicytowany wcześniej medal. W 2022 potępił inwazję Rosji na Ukrainę i wyraził solidarność z narodem ukraińskim występując z opaską w barwach narodowych Ukrainy podczas meczu Bundesligi. Opaska trafiła następnie na licytację w Radiu 357, a dochód z niej, wynoszący 27 tys. złotych, został przekazany na zakup materiałów pierwszej pomocy medycznej i ich transport na Ukrainę. Pozostała działalność W 2017 tworząc projekt pod nazwą Stamina, rozpoczął współpracę z producentem muzycznym, Donatanem. Został producentem wykonawczym, będąc odpowiedzialnym za przygotowanie materiałów muzycznych, dobór zapraszanych wykonawców, realizację oraz promocją, a także wystąpił w teledysku pt. Mansa Musa. Był także producentem wykonawczym singla Cleo pt. „Kły”. W 2020 został ambasadorem Jubileuszu 65-lecia Totalizatora Sportowego. W 2021 był gościem specjalnym na Expo 2020 w Dubaju. Jako laureat nagród Globe Soccer Award udzielił wywiadu w Al Wasl Plaza, a następnie wraz z żoną odwiedził Pawilon Polski. W 2022 wraz z żoną gościł na 75. Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w Cannes. Odznaczenia i uhonorowanie 19 listopada 2015 został uhonorowany tytułem „Zasłużony dla powiatu warszawskiego zachodniego”, zaś w lipcu 2015 został honorowym obywatelem gminy Leszno. W 2017 jego imieniem nazwano jedną z ulic w Kuźni Raciborskiej. 14 czerwca 2018, z okazji inauguracji Mistrzostw Świata w Piłce Nożnej 2018, Poczta Polska wprowadziła znaczek obiegowy z podobizną Roberta Lewandowskiego. Jest laureatem Wielkiej Honorowej Nagrody Sportowej za 2020 rok. 22 marca 2021 Prezydent RP Andrzej Duda odznaczył go Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski za „wybitne osiągnięcia sportowe, za promowanie Polski na arenie międzynarodowej”. 30 kwietnia 2022 na wniosek dzieci i młodzieży został odznaczony Orderem Uśmiechu. Konflikt z Cezarym Kucharskim Lewandowski przez ponad 10 lat reprezentowany był przez Cezarego Kucharskiego, byłego piłkarza, a później menedżera piłkarskiego, którego poznał pod koniec swojej kariery w Zniczu Pruszków. Kucharski pośredniczył przy transferach Lewandowskiego do Lecha Poznań, Borussii Dortmund i Bayernu Monachium. Relacje pomiędzy stronami zostały zachwiane w 2016, kiedy to rzeczywista wysokość wynegocjowanego nowego kontraktu Lewandowskiego z Bayernem różniła się od tej ustalonej pomiędzy piłkarzem a jego agentem. We wrześniu 2020 „Der Spiegel” poinformował, że Kucharski złożył pozew do sądu przeciwko firmie marketingowej RL Managment, twierdząc, że Lewandowski nieprawidłowo rozlicza się z dochodów swojej firmy i wykorzystywał firmowe pieniądze do prywatnych celów. Menedżer wypowiedział umowę spółki i domagał się zwrotu wniesionych kosztów, szacując roszczenie na kwotę 39 mln zł. Lewandowski zaprzeczył tym oskarżeniom, uznając je za bezpodstawne i stwierdził, że jego były agent nie może pogodzić się z zakończeniem współpracy. Jak podał „Puls Biznesu”, Kucharski wniósł do spółki RL Management aportem prawa do wizerunku wspólnika (piłkarz sprzedał mu je w 2008) wycenione na 3,5 mln zł, a Lewandowski objął 98 proc. udziałów. Kucharski pełnił również rolę prezesa spółki, która w 2015 wykazała 9,9 mln zł zysku netto, w 2016 – 8,5 mln zł, a w 2017 – 7,3 mln zł. „Die Welt” podał, że 23 października 2020 adwokat Lewandowskiego złożył do prokuratury zawiadomienie o uzasadnionym podejrzeniu popełnienia przestępstwa przez Kucharskiego. Wcześniej mec. Tomasz Siemiątkowski miał wysłać list do redaktora naczelnego „Der Spiegel”, w którym poinformował o kulisach sporu Lewandowskiego z Kucharskim, dając do zrozumienia, że piłkarz był szantażowany, a były agent miał żądać od niego pieniędzy za milczenie. Pełnomocnik piłkarza stwierdził również, że Kucharski był w stałym kontakcie z dziennikarzem „Der Spiegel” Rafaelem Buschmannem, zajmującym się tematem Football Leaks i nieprawidłowościami podatkowymi wśród piłkarzy, sugerując, że to właśnie były menedżer Lewandowskiego mógł być autorem doniesień i spekulacji przedstawionych na łamach tego dziennika, a ich publikacja realizacją szantażu. 27 października 2020 Kucharski został na wniosek prokuratury zatrzymany przez policję. 29 października 2020 Business Insider ujawnił nagranie fragmentu rozmowy Lewandowskiego z Kucharskim, podczas której padły słowa określane mianem szantażu. Były menedżer piłkarza nie przyznał się do zarzucanych mu czynów. Życie prywatne Rodzina 22 czerwca 2013 w kościele Zwiastowania Najświętszej Maryi Panny Parafii św. Anny w Serocku poślubił Annę Stachurską, zawodniczkę karate i specjalistkę do spraw żywienia. Drużbą na ich ślubie był Sławomir Peszko. W 2023 para odnowiła przysięgę małżeńską. Mają dwie córki, Klarę (ur. 4 maja 2017) i Laurę (ur. 6 maja 2020). Rodzina mieszka w Sitges, w Hiszpanii. Małżonkowie są także właścicielami posiadłości w miejscowości Stanclewo, nad jeziorem Jełmuń, w okolicach Zakopanego oraz na Majorce. W 2017 otrzymali klucze do apartamentu Złota 44. W czasie występów Lewandowskiego w Bayernie para mieszkała w dzielnicy Bogenhausen, nieopodal Ogrodu Angielskiego w Monachium. Poza ojczystym językiem polskim, biegle posługuje się językami: angielskim i niemieckim, poza tym dobrze zna język rosyjski. Jak przyznał w 2017 Rafał Maserak, jest świetnym tancerzem. Poglądy i wyznanie Chroni swoją prywatność, a także nie ujawnia swoich poglądów politycznych. Wyjątkiem kiedy zabrał głos w kwestii politycznej było potępienie inwazji Rosji na Ukrainę w 2022 roku. Jest katolikiem. W 2012 wziął udział w akcji Nie wstydzę się Jezusa zainicjowaną przez Stowarzyszenie ks. Piotra Skargi. W 2014 podczas prywatnej audiencji dla piłkarzy Bayernu po meczu z Romą spotkał się w Watykanie z papieżem Franciszkiem. Zainteresowania Jako kibic bywa na różnorodnych zawodach sportowych, a także wspiera reprezentantów Polski innych dyscyplin. Jest fanem i amatorem tenisa oraz padla. Grywał m.in. z Aną Ivanović, żoną swojego przyjaciela Bastiana Schweinsteigera. Zna osobiście Novaka Djokovicia. Gościł na meczach serbskiego tenisisty podczas turniejów ATP w Katarze i Zjednoczonych Emiratach Arabskich, kiedy wraz z Bayernem przebywał w tych krajach na zgrupowaniach. W czerwcu 2022 gościł na meczach finałowych turnieju Roland Garros. Po finale kobiet osobiście pogratulował zwycięstwa Idze Świątek. W 2015 podczas pobytu na zgrupowaniu Bayernu Monachium w Katarze, spotkał się z reprezentantami Polski w piłce ręcznej, przygotowującymi się do rozgrywanych w tym kraju mistrzostw świata. W 2019 gościł na zawodach Pucharu Świata w skokach narciarskich w Oberstdorfie, gdzie spotkał się z reprezentantami Polski w tej dyscyplinie. Był również gościem na meczu żużlowym Stali Gorzów Wielkopolski. Gra w golfa, jest wielbicielem sportów motorowodnych oraz motoryzacji. W 2017 i 2022 (jako gość Astona Martina) gościł na wyścigach Formuły 1 o Grand Prix Monako. W 2023 gościł w boksie zespołu Scuderia Ferrari podczas wyścigu Formuły 1 o Grand Prix Hiszpanii. Korzysta z prywatnych jachtów i odrzutowców. Był właścicielem aut: Maserati GranTurismo Sport, Lamborghini Gallardo, Ferrari F12berlinetta, Ferrari 599 GTB Fiorano, Ferrari 812 Superfast, Porsche Cayenne GTS, Porsche 911 Speedster z limitowanej kolekcji modelu, Bentley Continental GT Speed Convertible, Mercedes S560 Maybach i wielu innych. Uwagi Przypisy Bibliografia Linki zewnętrzne Robert Lewandowski na oficjalnej stronie FC Barcelony Robert Lewandowski w bazie Fussballdaten.de Robert Lewandowski w bazie Weltfussball.de Absolwenci szkół średnich w Warszawie Absolwenci warszawskich uczelni Ambasadorowie dobrej woli UNICEF Honorowi obywatele gminy Leszno Kapitanowie reprezentacji Polski Klub Wybitnego Reprezentanta Kolekcjonerzy samochodów Królowie strzelców Bundesligi Królowie strzelców Ekstraklasy Królowie strzelców Primera División Królowie strzelców Pucharu Europy i Ligi Mistrzów UEFA Laureaci nagrody Wiktory Laureaci Wielkiej Honorowej Nagrody Sportowej Ludzie roku tygodnika Wprost Ludzie urodzeni w Warszawie Odznaczeni Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski (III Rzeczpospolita) Odznaczeni Orderem Uśmiechu Piłkarze FC Barcelona Piłkarze Bayernu Monachium Piłkarze Borussii Dortmund Piłkarze Lecha Poznań Piłkarze Znicza Pruszków Piłkarze ze 100 i więcej występami w reprezentacji Polacy w Hiszpanii Polacy w Niemczech Polscy działacze społeczni Polscy przedsiębiorcy XXI wieku Reprezentanci Polski w piłce nożnej Sportowcy Roku Przeglądu Sportowego Uczestnicy Mistrzostw Europy w Piłce Nożnej 2012 Uczestnicy Mistrzostw Europy w Piłce Nożnej 2016 Uczestnicy Mistrzostw Europy w Piłce Nożnej 2020 Uczestnicy Mistrzostw Świata w Piłce Nożnej 2018 Uczestnicy Mistrzostw Świata w Piłce Nożnej 2022 Urodzeni w 1988 Zdobywcy Pucharu Europy i Ligi Mistrzów

59

https://pl.wikipedia.org/wiki/Albania

Albania

Albania, Republika Albanii () – państwo w południowo-wschodniej Europie na Bałkanach. Albania na zachodzie ma dostęp do Morza Adriatyckiego, a na południowym zachodzie do Morza Jońskiego. Od Włoch oddziela ją cieśnina Otranto o szerokości ok. 72 km. Łączna długość granic lądowych wynosi 720 km, natomiast wybrzeża morskiego – 362 km. Graniczy z: Grecją (282 km), Czarnogórą (173 km), Macedonią Północną (151 km) oraz Serbią/Kosowem (114 km). Jest członkiem ONZ, NATO, OBWE, Rady Europy, WTO oraz jednym z założycieli Unii na rzecz Regionu Morza Śródziemnego. Od 2014 roku Albania ma status kandydata do Unii Europejskiej. Albania ma system parlamentarny. Stolicą kraju jest Tirana, jest to również finansowe centrum kraju. Reformy wolnego rynku otworzyły kraj na inwestycje zagraniczne, zwłaszcza w rozwój energetyki i infrastruktury transportowej. Etymologia nazwy Albania jest nazwą kraju zaczerpniętą ze źródeł grecko-rzymskich. Rdzeń alb został zaczerpnięty z języków ilirskich i oznacza kolor biały. Historia Świata Polibiusza, pochodząca z II w. p.n.e., wspomina o plemieniu żyjącym na terenie dzisiejszej Albanii, którego członkowie byli nazywani Albanoí i Arbanitai. Przez mieszkańców ich kraj jest nazywany Shqipëri (Shqipëria). Albańska nazwa Shqipëria pochodzi od słowa Shqipoj oznaczającego mówić otwarcie, krótko i jasno. Nazwy w innych językach: tur. Arnavutluk, gr. Αλβανία (Alvanía), łac. Illyricum (nazwa większego obszaru). Geografia Albania jest w 75% krajem górzystym. Niewielki procent kraju zajmują niziny położone nad Morzem Adriatyckim oraz doliny większych rzek takich jak: Drin (285 km), Wjosa (272 km) i Seman z Devoll (281 km). Pozostała część kraju to wyżyny oraz góry w paśmie Gór Dynarskich dzielące się na: Góry Północnoalbańskie, Góry Skanderbega, Mal Valamarës. Na granicach znajdują się 3 duże jeziora: Szkoderskie (368 km²), Ochrydzkie (347 km²) oraz Prespa (288 km²). Najdalej wysunięty na zachód przylądek to Kepi i Gjuhëzës. Historia Od starożytności do I wojny światowej W starożytności Albania wchodziła w skład Ilirii zamieszkiwanej przez lud indoeuropejski Ilirów, którzy wymieszali się później z Trakami i Słowianami. W 168 roku p.n.e. kraj został uzależniony od Rzymian, a od końca IV wieku wszedł w skład Cesarstwa Bizantyńskiego. Na przełomie VI i VII wieku napłynęły tu plemiona słowiańskie. W okresie IX–XI wieku tereny Albanii wchodziły w skład carstwa Bułgarii. Pierwsze państwo albańskie powstało w XII wieku, w XIV wieku zostało podbite przez Serbów. Około 1435 Turcy zajęli Albanię. Wyzwoliła się ona czasowo po powstaniu zainicjowanym przez Skanderbega. Pod koniec XV wieku Turcy znów zajęli kraj, wówczas to podupadł on pod względem cywilizacyjnym. Feudałowie powoli i systematycznie przechodzili na islam, zachowując swe majątki i uprawnienia. Często piastowali wysokie funkcje w państwie tureckim (np. Ali Pasza z Tepeleny, Muhammad Ali). W XIX wieku wzmógł się ruch niepodległościowy na rzecz wyzwolenia Albanii, zwany Rilindja. W 1912 roku Kongres Narodowy we Wlorze ogłosił deklarację niepodległości. W 1913 po konferencji londyńskiej nie powiodły się plany rozdzielenia jej między Serbię i Grecję. Do czasu wybuchu II wojny światowej Albania była kolejno księstwem, republiką i królestwem. Po uzyskaniu niepodległości przez Albanię, przy aprobacie państw Europy Zachodniej, rozpoczęto poszukiwania arystokraty zdolnego objąć albański tron. Okazało się jednak, że brakuje osób chętnych na przyjęcie tego tytułu. Królowa rumuńska Elżbieta zaproponowała, aby poszukiwania rozpocząć od znalezienia księżnej Albanii, której potem znaleziono by męża. Rumuńską protegowaną do tego celu stała się Zofia Schönburg-Waldenburg, którą królowa Elżbieta poznała z niemieckim arystokratą Wilhelmem zu Wied. Ich ślub odbył się 30 listopada 1906 roku. Wilhelm i Zofia zostali pierwszą parą monarszą Albanii. Niemiec przybył do Albanii w 1914 roku, lecz już po kilku miesiącach opuścił kraj wobec niekończących się buntów na prowincji, podsycanych przez Grecję i Włochy. Okres wojen światowych Podczas I wojny światowej Albania była okupowana przez Serbów, a potem podążających za nimi Austriaków. Okupacja przyniosła także pozytywne skutki – m.in. wybudowano pierwsze trwałe drogi (głównie przez Austriaków). Pod koniec wojny wkroczyli Włosi, chcący włączyć kraj w swoją strefę wpływów, ale ponieśli porażkę w walkach z albańskimi powstańcami. Konferencja z 1920 zatwierdziła niepodległość Albanii (ujął się za nią Woodrow Wilson). Zdetronizowano Wilhelma zu Wieda (nie ogłosił abdykacji) i proklamowano republikę. W 1928 konserwatywny premier Ahmed Zogu koronował się na króla, wiążąc kraj politycznie i militarnie, a nade wszystko gospodarczo z Włochami Benita Mussoliniego. Włochy zajęły Albanię w kwietniu 1939 roku, łamiąc swe zobowiązania międzynarodowe i obalając króla. 16 kwietnia 1939 roku król Włoch, Wiktor Emanuel III, został ogłoszony królem Albanii. Po 1941 roku do protektoratu albańskiego przyłączone zostało Kosowo. Premierem rządu kolaboracyjnego Albanii został Mustafa Merlika. Lata 1943–1944 to okupacja hitlerowska, działała wtedy silna partyzantka zdominowana przez komunistów. 16 października 1942 roku powołano Front Wyzwolenia Narodowego, skupiającego siły antyfaszystowskie niezależnie od ideologii lub klasy. Skrzydłem militarnym Frontu Wyzwolenia Narodowego stała się Armia Narodowo-Wyzwoleńcza, będąca najsilniejszą siłą polityczną i wojskową kraju. Partyzanci w połowie 1944 roku kontrolowali 75% terytorium kraju. Dowódcą armii został przedwojenny oficer Spiro Moisiu, a niekwestionowanym przywódcą ruchu oporu – Enver Hoxha. Armia Wyzwolenia Narodowego dysponowała własnymi batalionami i brygadami oraz otrzymywała wsparcie od brytyjskiego wywiadu Secret Intelligence Service. W sierpniu 1943 roku partia komunistyczna zawiązała porozumienie z nacjonalistyczną organizacją Balli Kombëtar (Front Narodowy), w jego wyniku partia zgodziła się m.in. na zjednoczenie się z każdą grupą, która kiedyś współpracowała z faszystami, jednak zakończyła te kontakty i wyraziła gotowość do walki z okupantem. Jedynym warunkiem było to, by grupy te nie były odpowiedzialne za żadne zbrodnie. Po tym, gdy na skutek nacisków ze strony Jugosłowian komuniści zgodzili się odrzucić projekt Wielkiej Albanii, Balli Kombëtar obróciła się przeciwko dotychczasowym sprzymierzeńcom. Balli Kombëtar znalazła się w trudnej sytuacji ze względu na brak poparcia społecznego. Po tym, gdy Balli Kombëtar uznała komunistów za główne zagrożenie, rozpoczęła kolaborację z hitlerowcami, tym samym organizacja straciła autorytet wśród tych, którzy walczyli z okupantem. Dzięki podjęciu kolaboracji przez konkurencyjną organizację komuniści znaleźli się w centrum uwagi i ostatecznie stali się centralnym punktem walki o wyzwolenie. 28 listopada 1944 roku Albania ogłoszona została republiką ludową, władzę przejęła komunistyczna Albańska Partia Pracy kierowana przez Hoxhę. Rola ZSRR w wyzwoleniu kraju była znikoma, dzięki temu Albania stała się jedynym krajem, którego niezależność po II wojnie światowej nie była zagrożona przez żadne z mocarstw. Dzięki sprzeciwowi rządu albańskiego nie powiodły się plany Tito stworzenia Wielkiej Jugosławii (z Albanią i Bułgarią jako kolejnymi członami federacji). Okres powojenny Uprzednio koalicyjny rząd zdominowany przez partię komunistyczną przeorganizował się w sierpniu 1945 roku we Front Wyzwolenia Narodowego. Wybory w Albanii odbyły się 2 grudnia i, jak poinformował rząd, 93% obywateli głosowało na przedstawicieli FWN. W 1946 roku powstała Ludowa Republika Albanii. W tym samym roku doszło do incydentu w cieśninie Korfu wywołanego uszkodzeniem brytyjskich okrętów na postawionych przez Albanię minach. Po wojnie kraj był członkiem ONZ, Układu Warszawskiego i RWPG. Gdy w 1948 doszło do rozłamu w bloku wschodnim, opowiedział się za Związkiem Radzieckim. Rząd Hoxhy podjął się szeregu reform w socjalistycznym stylu, w sierpniu 1945 roku przeprowadzono konfiskatę gospodarstw rolnych i połączenie ich w spółdzielnie produkcyjne (kooperatywy), co miało pozwolić na osiągnięcie samowystarczalności żywnościowej. Ziemie właścicieli ziemskich i panów feudalnych (bejowie), do których należało 52% wszystkich gruntów dystrybuowano między chłopów, po wejściu ustawy procent ziemi należących do ziemian wynosił 16%. Rząd Hodży wielką wagę przykładał do elektryfikacji i industrializacji. Analfabetyzm, który w 1939 roku na obszarach wiejskich wynosił 90–95%, spadł w 1950 roku do 30%, a w 1985 roku był już równy krajom Zachodu. Od śmierci Józefa Stalina narastał konflikt między Albańską Partią Pracy a Komunistyczną Partią Związku Radzieckiego. Spór przybrał na sile po referacie Nikity Chruszczowa w 1956 roku. Albania na skutek pogorszenia relacji z blokiem wschodnim skłaniała się ku współpracy z Chinami, które znacznie zwiększyły pomoc gospodarczą. Członków rządzącej partii, którzy opowiedzieli się za dalszym członkostwem w bloku wschodnim, wydalono z partii lub osadzono w więzieniach. Wycofanie się Albanii z prac bloku wschodniego poskutkowało tym, że ZSRR przestał udzielać Albanii wsparcia gospodarczego. W grudniu 1961 Albania zerwała stosunki dyplomatyczne z ZSRR, a w 1962 roku zaprzestała prac w składzie Układu Warszawskiego, z którego wystąpiła we wrześniu 1968 roku. W 1967 władze zakazały wszelkich praktyk religijnych. W 1968 Albania skrytykowała interwencję Układu Warszawskiego w Czechosłowacji. W latach 70. XX wieku Albania dążyła do autarkii, nie przyniosło to jednak powodzenia. W 1976 nazwę kraju zmieniono na Ludową Socjalistyczną Republikę Albanii. Pod koniec lat 70., po śmierci Mao Zedonga, nastąpił rozłam chińsko-albański, co sprawiło, że Albania pogrążyła się w izolacji międzynarodowej. W 1985 roku zmarł Enver Hoxha, a władzę w Albanii przejął Ramiz Alia, uznawany za członka liberalnej frakcji wewnątrz Partii Pracy. Dwa lata później w kraju rozpoczął się kryzys gospodarczy, pogarszał się albański bilans handlowy, pojawiły się trudności z zaopatrzeniem w podstawowe produkty. Albania była – według oceny Amnesty International – jednym z najbardziej represyjnych względem społeczeństwa państw świata. W tym samym okresie władze albańskie rozpoczęły liberalizację ustrojową. W 1987 poprawiły się stosunki Albanii z Niemcami Zachodnimi oraz z Grecją, w 1988 – z Włochami. W 1989 albańska prasa relacjonowała przemiany w Europie Środkowo-Wschodniej. W 1991 u władzy w wyniku pierwszych w historii demokratycznych wyborów pozostali tam początkowo komuniści, którzy zdobyli 67% głosów. Jednocześnie nowy rząd komunistów rozpoczął szereg zmian wolnorynkowych i liberalizujących system – majątek należący do państwowych gospodarstw rolnych został rozdzielony między chłopów. 29 kwietnia 1991 parlament albański zmienił nazwę kraju na Republika Albańska, pierwszym prezydentem ogłosił Alię, jak również zmienił konstytucję Albanii, wprowadzając podział władzy i poszerzając zakres swobód obywatelskich. 30 września 1991 przegłosowano ustawę, na mocy której z więzień zwolnieni zostali więźniowie polityczni, z wyjątkiem tych, którzy dopuścili się aktów terroru z ofiarami śmiertelnymi. Współczesna Albania W 1992 roku komuniści utracili władzę na skutek wyborczego sukcesu Demokratycznej Partii Albanii. W 1994 roku doszło do ataku na Peshkopii dokonanego przez greckich separatystów skupionych we Froncie Wyzwolenia Północnego Epiru. Wybory parlamentarne z maja 1996 zmarginalizowały postkomunistyczną Socjalistyczną Partii Albanii, gdyż zwycięstwo odniosła Partia Demokratyczna, która w parlamencie uzyskała 122 mandaty na 140 miejsc. Opozycja, jak i międzynarodowi obserwatorzy ogłosili jednak liczne nieprawidłowości podczas wyborów. W wyniku krachu ekonomicznego z 1997 roku oraz będącej jego skutkiem antyrządowej rebelii, która pochłonęła ponad tysiąc ofiar śmiertelnych, do władzy w wyniku przedterminowych wyborów doszła postkomunistyczna opozycja. Znaczenie Albanii na arenie międzynarodowej wzrosło, gdy kraj ten służył jako jedna z najważniejszych baz operacyjnych NATO podczas operacji w Kosowie w 1999. Po ośmiu latach sprawowania władzy Socjalistyczna Partia Albanii utraciła władzę, a w 2005 roku po wyborach parlamentarnych władzę przejęła koalicja partii opozycyjnych, na czele z Partią Demokratyczną. W wyborach parlamentarnych w 2013 roku zwyciężył Sojusz na rzecz Europejskiej Albanii, z Socjalistyczną Partią Albanii na czele. 1 kwietnia 2009 Albania dołączyła do państw członkowskich NATO. Jest kandydatem do Unii Europejskiej, do której akcesję popiera 96% obywateli. Demografia Liczba mieszkańców Albanii zmalała po 1998 roku o ponad ćwierć miliona wskutek emigracji do Włoch i Grecji. Przyrost naturalny, niegdyś najwyższy w Europie (w latach 1960–1985 w granicach 2,5–3%), stopniał do 0,8% w 2003 roku. Mieszkańcy Albanii mają wysoki oczekiwany wiek życia – 77,43 lat, przy tym są stosunkowo młodym społeczeństwem ze średnią wieku 28,9 lat. Poza granicami kraju żyje blisko 2 mln Albańczyków, z czego 1,3 mln w Kosowie, ponad 200 tys. w Grecji i przeszło 170 tys. we Włoszech. W rzeczywistości od 1989 roku nie przeprowadzono w Albanii spisu powszechnego, w którym obywatele mogliby swobodnie deklarować swą narodowość. Wśród mniejszości zamieszkujących Albanię należy wymienić Greków, zrzeszonych od 1991 roku w organizacji Omonia, zamieszkujących głównie południową części kraju, Macedończyków zrzeszonych w 4 towarzystwach: MIR, Gora, Med i Prespa, reprezentowanych przez partię polityczną (Macedońska Partia na rzecz Integracji Europejskiej Albanii). Macedończycy zamieszkują południową i wschodnią Albanię, regiony Mala Prespa i Golo Brdo oraz duże miasta Elbasan i Tirana. Ponadto Albanię zamieszkuje pewna liczba Włochów, Romów i Czarnogórców. W 2016 roku Albania liczyła 2 904 000 mieszkańców, w skład wchodzili: Albańczycy – 89,4% Macedończycy – 4,8% Gorani – 1,2% Grecy – 0,96% Włosi – 0,27% Arumuni – 0,25% Romowie – 0,25% pozostali – 2,87% Średnia gęstość zaludnienia to 131 osób/km², ale w okolicach Tirany przeszło 3 razy większa, podobnie na wybrzeżu koło Durrës. Obszary górskie na wschodzie są bardzo słabo zaludnione. Współczynnik urbanizacji jest dość niski – 45%. Do największych miast Albanii (według liczby ludności w 2007) zalicza się: stolica Tirana – 386,03 tys.; Durrës – 126,25 tys.; Elbasan – 103,60 tys.; Wlora – 91,71 tys. i Szkodra – 89,44 tys. Albania dzieli się etnicznie na dwie części: północ zamieszkują Gegowie, a południe Toskowie, posługujący się odmiennymi dialektami. Granica między obiema grupami etnicznymi przebiega w pobliżu Tirany, a literacki język albański oparty jest na dialekcie południowym. Języki: albański (oficjalny), grecki, arumuński, romski, języki słowiańskie. Liczba osób przypadających na 1 lekarza: 552. Liczba osób przypadających na łóżko szpitalne: 333. Na 1000 osób: 308 telefonów; 48 użytkowników Internetu. Religia islam – 60,31% chrześcijaństwo – 30,5% prawosławie – 17% katolicyzm – 13,1% protestantyzm i niezależne kościoły – 0,7% brak religii – 7% bektaszijja – 2,09% Świadkowie Jehowy – 0,16% bahaizm – 0,14% judaizm – 0,01% Źródło: „Operation World”, 2010. Podział administracyjny Albania jest podzielona na 12 obwodów (alb. l.poj. qark lub qarku, l.mn. qarqe) oraz 61 gmin (alb. l.poj. bashkia, l.mn. bashki). Gospodarka Do końca lat 80. XX wieku gospodarka była centralnie planowana. Obecnie Albania to kraj rozwijający się o gospodarce rynkowej. W latach 2000–2004 gospodarka Albanii rozwijała się w tempie 6–7%, przy czym znamienny był duży udział inwestycji zagranicznych. Obecnie tempo wzrostu PKB wynosi 2,56% (dane szacunkowe za 2015). Niemal połowa produktu krajowego brutto wytwarzana jest w szarej strefie. 14,3% mieszkańców kraju żyje poniżej granicy ubóstwa (dane szacunkowe za 2012). Znaczne bogactwa mineralne Albanii pozwalają na rozwój górnictwa, wydobywa się między innymi: rudy chromu – 91 tys. ton, miedzi, żelaza i niklu oraz ropy naftowej – 300 tys. ton, gazu ziemnego, węgla i boksytów. Nad jeziorem Prespa są jedne z największych w świecie złóż naturalnego asfaltu. Produkcja energii elektrycznej (głównie w elektrowniach wodnych) wynosiła w 2004 roku 4,3 TWh. Koło Durrësu pracuje duża cementownia, liczne są zakłady metalowe, elektrotechniczne, włókiennicze i przetwórstwa płodów rolnych. Albania jest znaczącym producentem wyrobów tytoniowych. Rozwinięta jest również uprawa zbóż, w tym kukurydzy – 197 tys. ton, pszenicy 295 tys. ton, słoneczników, tytoniu – 5 tys. ton, buraków cukrowych, drzew owocowych, oliwek – 27 tys. ton i winorośli – 83 tys. ton. oraz hodowla bydła, kóz i owiec – 1,85 mln (produkcja wełny 3,8 tys. ton). Bilans handlowy, bez względu na wpłaty Albańczyków pracujących za granicą i pomoc z zewnątrz, jest bardzo niekorzystny. Głównymi partnerami handlowymi pod względem eksportu są (stan na 2015): Włochy, Kosowo, USA, Chiny, Grecja i Hiszpania, a pod względem importu (stan na 2015): Włochy, Chiny, Grecja, Turcja i Niemcy. Transport Mimo znacznych inwestycji transport drogowy i kolejowy jest słabo rozwinięty. Z 16,8 tys. km dróg tylko 40% spełnia europejskie standardy. Motoryzacja jest w fazie początkowej. W 2002 roku w Albanii było 190 tys. samochodów osobowych, co dało 59 pojazdów na 1000 mieszkańców. Głównym portem morskim jest Durrës, a lotniczym port lotniczy Rinas w Tiranie. Sieć kolejowa jest uboga, jej całkowita długość wynosi 447 km i składa się z linii biegnących na wschód do Pogradec, na południe do Wlory i północ do Szkodry z odgałęzieniem do Tirany. Emisja gazów cieplarnianych Emisja równoważnika dwutlenku węgla z Albanii wyniosła w 1990 roku 10,869 Mt, z czego 6,583 Mt stanowił dwutlenek węgla. W przeliczeniu na mieszkańca emisja wyniosła wówczas 2,006 t dwutlenku węgla, a w przeliczeniu na 1000 dolarów PKB 449 kg. Głównym źródłem emisji było wówczas spalanie przemysłowe inne niż energetyka i emisja z budynków. Następnie emisje gwałtownie spadły i w latach 90. wahały się, a następnie rosły, nie osiągając jednak poziomu z roku 1990. W 2018 emisja dwutlenku węgla pochodzenia kopalnego wyniosła 4,802 Mt, a w przeliczeniu na mieszkańca 1,637 t i w przeliczeniu na 1000 dolarów PKB 136 kg. W tym czasie wzrósł udział emisji z transportu, w XXI w. stając się głównym komponentem, a emisje z energetyki nadal spadały. Po spadku emisji dwutlenku węgla na początku lat 90., emisje metanu stały się dominującą frakcją aż do ponownego wzrostu emisji dwutlenku węgla na przełomie XX i XXI w. Na dalszych miejscach są emisje podtlenku azotu i gazów fluorowanych. Turystyka Po długotrwałej izolacji Albania koncentruje się na rozwoju turystyki międzynarodowej, głównie na wybrzeżu Riwiery Albańskiej. W 2016 roku kraj ten odwiedziło 4,070 mln turystów (7,5% więcej niż w roku poprzednim), generując dla niego przychody na poziomie 1,691 mld dolarów. Morze Jońskie, klify, żwirowe plaże, wysokie góry – to główne wabiki na coraz liczniej przybywających tu turystów. Kuchnia albańska Kuchnia Albanii swymi walorami przypomina kuchnie innych krajów bałkańskich, wzbogacone przez wpływy tureckie. Jedną z najpopularniejszych potraw jest qofte, przyrządzane z mięsa siekanego lub mielonego, przypominające ćevapčići. Innymi potrawami chętnie jadanymi przez Albańczyków są: mięso pieczone (mish i përzier), ziemniaki (patate) z jarzynami (najczęściej są to pomidory i cebula) z dodatkiem oliwy. różne gatunki sera (djathë) – do najbardziej popularnych należą djathë i bardhe podobny do greckiego sera feta i kaçkaval – twardy ser żółty. oriz më tamel – czyli pudding ryżowy na owczym mleku, jogurt (kos). Narodowym albańskim trunkiem jest rakija, którą wyrabia się najczęściej z winogron oraz z innych owoców. Popularne w Albanii jest także picie młodego wina (jest ono podawane do prawie każdego posiłku). Zobacz też ustrój polityczny Albanii władcy Albanii Albania Wenecka Albania Kaukaska Lista albańskich filmów Uwagi Przypisy Bibliografia Tadeusz Czekalski: Albania w latach 1920–1924. Katowice. Wydawnictwo Śląska Agencja Prasowa, 1998. Tadeusz Czekalski: Albania. Warszawa. Wydawnictwo Trio, 2003. Waldemar Dziak: Albania między Belgradem, Moskwą i Pekinem. Warszawa. Wydawnictwo ISP PAN, 1991. Robert Elsie: Zarys historii literatury albańskiej. Toruń. Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 2004. Jan Grzegorzewski: Albania i Albańczycy. Lwów. Druk. Wł. Łozińskiego, 1914. Adam Koseski: Albania. Warszawa. Wydawnictwo Książka i Wiedza, 1988. Beata Kozerska, Radosława Olewicz, Robert Sendek: Bałkany. Kraków. Wydawnictwo Bezdroża, 2007. Fatos Lubonja: Albania – wolność zagrożona: przekład z jęz. alb., opracowanie i wybór z udziałem autora Dorota Horodyska. Sejny. Wydawnictwo Pogranicze, 2005. Linki zewnętrzne albania.al – Oficjalna strona dla turystów w Albanii kierunekalbania.pl – Polska strona o Albanii Brate.com - darmowy przewodnik po Albanii z mapą Oficjalni kandydaci do Unii Europejskiej Państwa należące do NATO Członkowie Organizacji Narodów Zjednoczonych Państwa w Europie Południowej

258572

https://pl.wikipedia.org/wiki/Szymon%20Ho%C5%82ownia

Szymon Hołownia

Szymon Franciszek Hołownia (ur. 3 września 1976 w Białymstoku) – polski dziennikarz, pisarz, publicysta, prezenter telewizyjny, polityk i działacz społeczny. Jako felietonista lub redaktor współpracował z „Gazetą Wyborczą”, „Newsweek Polska”, „Rzeczpospolitą”, „Wprost”. Publikował też w magazynach katolickich, m.in. w „Tygodniku Powszechnym”. W 2005 był zastępcą redaktora naczelnego tygodnika „Ozon”. W latach 2007–2012 był dyrektorem programowym stacji Religia.tv. Wraz z Marcinem Prokopem współprowadził w telewizji TVN programy Mam talent! (2008–2019) i Mamy cię! (2015). Dwukrotny laureat nagrody Grand Press. Założyciel fundacji charytatywnych „Kasisi” i „Dobra Fabryka”. Kandydat na urząd prezydenta RP w pierwszych i drugich wyborach w 2020, prezes powołanego w 2020 stowarzyszenia Polska 2050, założyciel partii o tej nazwie oraz jej przewodniczący od 2022, poseł na Sejm X kadencji. Życiorys Młodość i wykształcenie Syn Wojciecha Hołowni, w latach 90. wiceprezydenta Białegostoku. Ukończył Społeczne Liceum Ogólnokształcące Społecznego Towarzystwa Oświatowego (później przemianowane na Społeczne Liceum Ogólnokształcące „Fabryczna 10”) w Białymstoku. Zagrał w etiudzie filmowej Człowiek z cienia, zrealizowanej w 1994 w Klubie Filmowym „Projektor” w Białymstoku. Przez 5 lat studiował psychologię w Szkole Wyższej Psychologii Społecznej w Warszawie, jednak studiów tych nie ukończył. Dwukrotnie przebywał w nowicjacie zakonu dominikanów. Działalność dziennikarska i publicystyczna W latach 1997–2000 był redaktorem działu kultury „Gazety Wyborczej”, a w latach 2001–2004 felietonistą i redaktorem działu społecznego tygodnika „Newsweek Polska”. Od kwietnia do lipca 2005 pełnił funkcję zastępcy redaktora naczelnego „Ozonu”. W latach 2005–2006 pracował w „Rzeczpospolitej” jako redaktor działu „Plus Minus”. Publikował w „Kulturze Popularnej”, „Machinie”, „Przewodniku Katolickim”, „Tygodniku Powszechnym” i „Więzi”. W latach 2006–2012 ponownie był publicystą tygodnika „Newsweek Polska”, a od 2012 do 2013 felietonistą tygodnika „Wprost”. W 2015 został stałym felietonistą „Tygodnika Powszechnego” (w 2019 zawiesił pisanie w związku z podjęciem działalności politycznej). Prowadził audycje w Radiu Białystok i radiu Vox FM, współpracował także z Radiem PiN. W 2006 był prowadzącym program Po prostu pytam w TVP1. W latach 2007–2012 pełnił funkcję dyrektora programowego stacji Religia.tv, w której prowadził poświęcony etyce talk-show Między sklepami (2007–2010) nadawany z centrum handlowego Złote Tarasy w Warszawie, a także programy Bóg w wielkim mieście (2010) i Ludzie na walizkach (2009–2015). Prowadził przegląd prasy w Dzień dobry TVN. Wraz z Marcinem Prokopem współprowadził w TVN programy rozrywkowe Mam talent! (2008–2019) i Mamy cię! (2015). Działalność charytatywna i społeczna Był jednym z założycieli białostockiego oddziału organizacji „Pomoc Maltańska”. W kwietniu 2013 założył fundację „Kasisi”, skupiającą się na prowadzeniu domu dziecka w Zambii. W 2014 powołał fundację Dobra Fabryka, organizującą pomoc mieszkańcom m.in. Bangladeszu, Mauretanii, Rwandy, Burkiny Faso czy Senegalu. Działacz na rzecz praw dziecka. Pod koniec 2019 zorganizował w serwisie Facebook zbiórkę obywatelską, podczas której zebrano 2 miliony złotych (z czego ponad 1,5 mln złotych wpłaciła Kulczyk Foundation) na dalsze funkcjonowanie telefonu zaufania dla dzieci i młodzieży prowadzonego przez Fundację Dajemy Dzieciom Siłę. Wsparcie umożliwiło działanie telefonu przez kolejny rok (przez 24 godziny na dobę). Wcześniej MEN odmówiło przyznania tej inicjatywie finansowania. W 2020 był współinicjatorem założenia portalu internetowego kierowanego do osób w trudnej sytuacji życiowej. Był ambasadorem Celów Zrównoważonego Rozwoju ONZ. Działalność polityczna 8 grudnia 2019 w Gdańskim Teatrze Szekspirowskim oficjalnie ogłosił start w wyborach prezydenckich w 2020. 7 lutego 2020 przedstawił swój program wyborczy skupiony na czterech obszarach: bezpieczeństwie narodowym, ochronie środowiska, solidarności społecznej oraz samorządności i działalności obywatelskiej. Szefem jego sztabu wyborczego został Jacek Cichocki, ponadto znaleźli się w nim m.in. Michał Kobosko i Katarzyna Pełczyńska-Nałęcz, a wśród ekspertów generał Mirosław Różański, Wadim Tyszkiewicz, Maciej Grabowski, Przemysław Staroń i Barbara Borzymowska. Swoją kampanię oparł w znacznej mierze na wolontariuszach działających przy biurach lokalnych w 16 największych miastach Polski oraz na środkach pozyskanych z obywatelskiej zbiórki publicznej. Stał się kandydatem od początku notowanym w sondażach prezydenckich wraz z przedstawicielami ugrupowań parlamentarnych, uzyskując poparcie oscylujące w okolicach 10% (zajmując niemal zawsze miejsca 2.–5.). W czasie panujących licznych obostrzeń związanych z pandemią COVID-19 w pojedynczych sondażach na początku maja 2020 wśród osiągnął poparcie na poziomie około 20%. W czerwcowych wyborach zajął 3. miejsce w I turze z wynikiem 13,87% głosów. Zapowiedział następnie oddanie głosu na Rafała Trzaskowskiego w II turze, motywując to sprzeciwem wobec kontynuacji prezydentury Andrzeja Dudy. Jeszcze w trakcie kampanii wyborczej zapowiedział powołanie ruchu społecznego w formie stowarzyszenia o nazwie Polska 2050. Środowisko tego ruchu nie udzieliło w II turze oficjalnego poparcia żadnemu z kandydatów. Stowarzyszenie zostało zarejestrowane w sierpniu 2020, w tym samym miesiącu odbyła się jego oficjalna prezentacja. We wrześniu Szymon Hołownia zapowiedział powołanie związanej z jego środowiskiem partii politycznej pod przewodnictwem Michała Koboski (którą zarejestrowano w marcu 2021). 27 marca 2022 Szymon Hołownia został nowym przewodniczącym ugrupowania. W maju 2023 jego formacja zawiązała wraz z PSL koalicję Trzecia Droga celem wspólnego startu w wyborach parlamentarnych w tym samym roku. Szymon Hołownia otworzył listę jej kandydatów do Sejmu w okręgu podlaskim. W wyborach otrzymał 79 951 głosów, uzyskując mandat posła X kadencji. Życie prywatne Miał starszego brata Andrzeja, który zmarł w wieku dziecięcym. Żonaty z Urszulą Brzezińską-Hołownią, pilotem myśliwca MiG-29 i oficerem Sił Powietrznych RP, uhonorowaną nagrodą dowódcy generalnego rodzajów sił zbrojnych za udane lądowanie awaryjne z wyłączonymi silnikami. Mają dwie córki: Marię i Elżbietę. Zamieszkali pod Warszawą. Jest praktykującym katolikiem. Poglądy Angażując się w działalność polityczną, zadeklarował przywiązanie do takich zasad ustrojowych jak demokracja parlamentarna, suwerenność, państwo prawa, społeczeństwo obywatelskie, trójpodział władzy i pluralizm polityczny, a także opowiedział się za rozwojem samorządu terytorialnego. Pozytywnie ocenił członkostwo Polski w NATO, Unii Europejskiej i Trójkącie Weimarskim. Deklarował wsparcie dla dobrych relacji Polski z Ukrainą. Stwierdził, że nie chce być kojarzony z żadnym z tradycyjnych nurtów politycznych, motywując to założeniem, że z przedstawicielami wszystkich poglądów może znaleźć obszary porozumienia. W kampanii prezydenckiej zaproponował referendum w sprawie zwiększenia składki zdrowotnej, opowiadając się za jej wzrostem do 7% PKB. Wskazywał też na potrzebę rozbudowy systemu usług telemedycznych. Zasugerował przekazanie szpitali z ich dochodami samorządom województw, co miałoby prowadzić do poprawy jakości i dostępności usług. Postulował powołanie Narodowej Rady Klimatycznej dla opracowania planu osiągnięcia przez Polskę do 2050 neutralności klimatycznej w ramach Europejskiego Zielonego Ładu, w tym odejścia od energetyki węglowej. Za jeden z głównych problemów ekologicznych Polski uznał kryzys wodny. Określił się jako zwolennik energetyki rozproszonej, opartej na odnawialnych źródłach energii (OZE). W zakresie polityki społecznej poparł utrzymanie programu 500+. Zwolennik przyjaznego rozdziałem państwa i Kościoła. Opowiedział się za możliwością rejestracji związków partnerskich, w tym osób tej samej płci, sprzeciwiając się ich małżeństwom. Potępił uchwały o tzw. strefach wolnych od ideologii LGBT, które podjęła część samorządów. W kwestii prawa do przerwania ciąży opowiedział się za utrzymaniem stanu obowiązującego na podstawie ustawy z 1993, przewidującej ogólny zakaz aborcji z wyjątkiem kilku ściśle określonych przypadków. Zaznaczył przy tym, że nie jest to dla niego „wymarzona ustawa”, wyrażając jednak obawę przed „wojną światopoglądową”. W 2013 deklarował, że osobiście poparłby ustawę ograniczającą możliwości przerywania ciąży, uznając, że „aborcja to zawsze zabójstwo”. W 2019 stwierdził, że jako prezydent ogłosiłby pięcioletnie moratorium na wszelkie spory światopoglądowe i wetowałby ustawy dotyczące tych kwestii. Publikacje Kościół dla średnio zaawansowanych (Świat Książki, 2004, ). Tabletki z krzyżykiem (Znak, 2007, ). Ludzie na walizkach (Znak, 2008, ). Monopol na zbawienie (Znak, 2009, ). Bóg. Życie i twórczość (Znak, 2010, ). Ludzie na walizkach. Nowe historie (Znak, 2011, ). Bóg, kasa i rock’n’roll (wspólnie z Marcinem Prokopem, Znak, 2011, ). Last minute. 24h chrześcijaństwa na świecie (Znak, 2012, ). Niebo dla średnio zaawansowanych (wspólnie z Grzegorzem Strzelczykiem, Znak, 2013, ). Wszystko w porządku. Układamy sobie życie (wspólnie z Marcinem Prokopem, Znak, 2013, ). Holyfood, czyli 10 przepisów na smaczne i zdrowe życie duchowe (Znak, 2014, ). Jak robić dobrze (Czerwone i Czarne, 2015, ). Święci codziennego użytku (Znak, 2015, ). 36 i 6 sposobów na to, jak uniknąć życiowej gorączki, czyli Katechizm według Szymona Hołowni (Czerwone i Czarne, 2015, ). Instrukcja obsługi solniczki (Wydawnictwo WAM, 2017, ). Ludzie w czasach Jezusa (Czerwone i Czarne, 2017, ). Święci pierwszego kontaktu (Społeczny Instytut Wydawniczy Znak, 2017, ). Boskie zwierzęta (Znak, 2018, ). Maryja. Matka rodziny wielodzietnej (Paulinianum, 2019, ). Pół na pół. Rozmowy nie dla dzieci (wspólnie z Marcinem Prokopem, Znak, 2019, ). Teraz albo nigdy (Znak, 2019, ). Fabryka jutra (Znak, 2020, ). Odznaczenia i wyróżnienia 2004: Ostre Pióro przyznawane przez Business Centre Club 2004: nominacja do Nagrody „Ślad” im. bp. Jana Chrapka 2006: Grand Press w kategorii „wywiad” – za rozmowę z teologiem Jerzym Szymikiem pt. Niebo dla gołębi 2006: nominacja do Nagrody „Ślad” im. bp. Jana Chrapka 2007: Grand Press w kategorii „dziennikarstwo specjalistyczne” – za wywiad z etykiem i filozofem Kazimierzem Szałatą pt. Pamięta Pan Hioba? 2007: Nagroda „Ślad” im. bp. Jana Chrapka 2008: Nagroda Literacka Prezydenta Miasta Białegostoku im. Wiesława Kazaneckiego 2008: nominacja do Wiktora w kategorii „największe odkrycie telewizyjne” 2008: MediaTor w kategorii „NawigaTOR” 2010: nominacja do Nagrody im. Andrzeja Woyciechowskiego 2011: Wiktor w kategorii „Wiktor publiczności” 2016: Odznaka Honorowa za Zasługi dla Ochrony Praw Dziecka przyznawana przez rzecznika praw dziecka Wyniki wyborcze Uwagi Przypisy Absolwenci szkół średnich w Białymstoku Polscy publicyści Polscy dziennikarze katoliccy Polscy dziennikarze prasowi Polscy dziennikarze telewizyjni Pisarze związani z Białymstokiem Osobowości telewizyjne związane z TVN Politycy Polski 2050 Posłowie z okręgu Białystok Posłowie na Sejm Rzeczypospolitej Polskiej X kadencji Kandydaci na urząd Prezydenta RP w 2020 roku Laureaci nagrody Wiktory Laureaci Nagrody im. Wiesława Kazaneckiego Odznaczeni Odznaką Honorową za Zasługi dla Praw Dziecka Ludzie urodzeni w Białymstoku Urodzeni w 1976

4834

https://pl.wikipedia.org/wiki/Prawo%20i%20Sprawiedliwo%C5%9B%C4%87

Prawo i Sprawiedliwość

Prawo i Sprawiedliwość (PiS) – polska partia polityczna założona na kongresie 29 maja 2001 przez braci Lecha i Jarosława Kaczyńskich, zarejestrowana sądownie 13 czerwca 2001. Powstała na fali popularności uzyskanej przez Lecha Kaczyńskiego podczas sprawowania przez niego funkcji ministra sprawiedliwości i prokuratora generalnego w rządzie Akcji Wyborczej Solidarność. Ideologia partii stanowi połączenie konserwatyzmu społecznego i narodowego, solidaryzmu, interwencjonizmu, chrześcijańskiej demokracji. Partia określana jest przez część komentatorów politycznych i mediów jako ugrupowanie populistyczne i eurosceptyczne, przy czym od początku opowiada się za członkostwem Polski w Unii Europejskiej i popiera rozszerzanie jej struktur, jednak uważa, że UE powinna być zreformowana. Politykę europejską PiS można określić jako konfederacyjną i popierającą Europę narodów. Ugrupowanie charakteryzuje się też jako eurorealistyczne. Partia podjęła współpracę z narodowo-katolickim Radiem Maryja. Wskazuje się na odejście PiS od części wartości konserwatywnych w kierunku narodowo-etatystycznym oraz na cechy nacjonalistyczne ugrupowania. Część ekonomistów uznaje PiS za partię gospodarczo socjalistyczną (także premier z ramienia PiS Mateusz Morawiecki wskazał na bliskość PiS myśli socjalistycznej). Po raz pierwszy Prawo i Sprawiedliwość uczestniczyło w sprawowaniu władzy w latach 2005–2007, tworząc rząd Kazimierza Marcinkiewicza i rząd Jarosława Kaczyńskiego – od 2006 do 2007 w koalicji z Samoobroną RP i Ligą Polskich Rodzin, a do 2006 i w schyłkowym okresie w 2007 rząd mniejszościowy. Przez dwie kolejne kadencje (2007–2015) PiS było największą partią opozycyjną w parlamencie. W okresie VIII kadencji Sejmu RP (2015–2019) PiS posiadało największy klub parlamentarny w historii III RP (rekordową liczbę członków – 238 posłów i 65 senatorów – liczył w 2018, a najwięcej posłów – 240 – w 2019), który stał się zapleczem rządów Beaty Szydło (2015–2017) i Mateusza Morawieckiego (od 2017). W skład Rady Ministrów wraz z PiS wchodzą Suwerenna Polska (do 2023 Solidarna Polska) i od 2021 Partia Republikańska. W latach 2015–2021 rząd współtworzyła także Polska Razem, w 2017 przekształcona w Porozumienie – po wyjściu którego z koalicji rządzącej rząd przybrał charakter mniejszościowy. Formalną większość odzyskał w 2022, po wejściu w jego skład stowarzyszenia Polskie Sprawy, posiadającego koło poselskie. Prezydentami Rzeczypospolitej Polskiej zostali dwaj kandydaci wystawieni przez PiS: Lech Kaczyński (2005–2010) i Andrzej Duda (od 2015). Prawo i Sprawiedliwość należy do grupy Europejscy Konserwatyści i Reformatorzy w Parlamencie Europejskim oraz do europejskiej Partii Europejskich Konserwatystów i Reformatorów. Działacze PiS starszej generacji wywodzą się w większości ze środowiska „Solidarności” i późniejszej AWS (Porozumienia Centrum, Ruchu Społecznego AWS, Porozumienia Polskich Chrześcijańskich Demokratów, Stronnictwa Konserwatywno-Ludowego i Zjednoczenia Chrześcijańsko-Narodowego) oraz Ruchu Odbudowy Polski. Historia PiS Geneza Geneza Prawa i Sprawiedliwości sięga marca 2001. U podstaw powołania nowego ugrupowania leżał konflikt wewnątrz Akcji Wyborczej Solidarność pomiędzy ministrem koordynatorem służb specjalnych Januszem Pałubickim i ministrem sprawiedliwości Lechem Kaczyńskim. Na skutek konfliktu minister Lech Kaczyński skierował list do premiera Jerzego Buzka, w którym zarzucił brak reakcji na działania kwestionujące zasadę praworządności oraz poparcie przez premiera tych działań. Skutkiem listu było zdymisjonowanie Lecha Kaczyńskiego. Po odejściu z rządu i AWS bracia Lech i Jarosław Kaczyńscy zostali inicjatorami nowej formacji politycznej Prawo i Sprawiedliwość (autorem nazwy był Ludwik Dorn). 3 marca 2001 na konferencji „Warunki Sukcesu Prawicy” Lech i Jarosław Kaczyńscy zapowiedzieli stworzenie formacji politycznej. W kwietniu i maju 2001 zakładano Komitety Prawa i Sprawiedliwości (pierwszy z nich powstał jednak już 22 marca 2001 w Białymstoku). Na spotkanie założycielskie przyszło około 500 osób. 9 kwietnia 2001 powstało biuro krajowe Komitetów PiS, a 26 kwietnia bracia Kaczyńscy powołali Ogólnopolską Reprezentację Komitetów PiS. 19 maja Lech Kaczyński zapowiedział, że PiS pójdzie do wyborów samodzielnie. 4 dni później porozumienie o wspólnym starcie z PiS zawarło Przymierze Prawicy. 29 maja w sali teatru Roma odbył się kongres założycielski. 9 czerwca rozpoczęto kampanię wyborczą i zaprezentowano manifest polityczny, w którym partia zapowiadała walkę z przestępczością poprzez kontynuację zmian w kodeksie karnym, które jako minister zapoczątkował Lech Kaczyński. 4 dni później nastąpiła rejestracja sądowna partii pod numerem 124 w ewidencji. 6 lipca nowo zarejestrowana partia powołała klub parlamentarny, w skład którego weszło 18 byłych posłów AWS. PiS powstało na bazie Porozumienia Centrum. Wzmacnianiu nowej formacji sprzyjał napływ polityków związanych wcześniej także z tracącym na znaczeniu Ruchem Odbudowy Polski oraz z partiami słabnącej AWS (głównie ze Zjednoczeniem Chrześcijańsko-Narodowym i Porozumieniem Polskich Chrześcijańskich Demokratów). 2001–2005 Pierwszymi wyborami, w których wzięło udział nowe ugrupowanie, były wybory do Sejmu i Senatu w 2001. Jeszcze w maju, w obliczu rosnącej przewagi koalicji SLD-UP, zawiązano porozumienie wyborcze z AWS, UW, PO i ROP, co zaowocowało wystawieniem wspólnej listy wyborczej kandydatów do Senatu – Blok Senat 2001. Listy kandydatów PiS do Sejmu oparte były w dużej części na członkach Przymierza Prawicy i Porozumienia Centrum, startowało z nich również Stronnictwo Pracy, a także część członków innych partii prawicowych (m.in. ROP). Przedwyborcze sondaże dawały partii 9–11% poparcia. PiS uzyskało 9,50% głosów, co pozwoliło partii zająć czwarte miejsce i zdobyć 44 mandaty poselskie. Z ramienia Bloku Senat 2001 żaden z kandydatów PiS nie uzyskał mandatu, jednak z ramienia Komitetu Wyborczego Wyborców i Sympatyków Lecha Kaczyńskiego Prawo i Samorządność uzyskała go Anna Kurska, która przystąpiła do klubu BS 2001. W trakcie kadencji w wyborach uzupełniających mandat z ramienia PiS uzyskał Krzysztof Jurgiel, który znalazł się w klubie PiS, do którego przystąpiła także Anna Kurska. Z sejmowego klubu PiS natomiast w maju 2002 do LPR przeszedł Andrzej Mańka, a 6 października do klubu PiS przeszła z koła Stronnictwa Konserwatywno-Ludowego Dorota Arciszewska-Mielewczyk (wybrana z listy Platformy Obywatelskiej). 18 stycznia 2005, w wyniku rozpadu koła Polski Blok Ludowy, do klubu PiS dołączyli dwaj jego posłowie (wybrani z list Samoobrony RP) – Wojciech Mojzesowicz (były lider PBL) i Wacław Klukowski, a 29 lipca tego samego roku z klubu PiS odszedł Marek Muszyński. Przywódcy partii odmówili w 2001 udziału w koalicji z SLD i UP, stając się tym samym ugrupowaniem opozycyjnym wobec rządu Leszka Millera (a następnie także wobec pierwszego i drugiego rządu Marka Belki). Na stronie internetowej partii zamieszczono dokument pt „100 dni rządu Leszka Millera” krytykujący niespełnienie wyborczych obietnic, uzależnienie energetyczne od Rosji i pasmo ustępstw w negocjacjach z Unią Europejską dotyczące między innymi skrócenia okresu przejściowego na wykup ziemi przez cudzoziemców. W sferze społecznej skrytykowano również skrócenie urlopów macierzyńskich, sprawy związane z restrukturyzacją służby zdrowia i oświaty, zmniejszenie wydatków na kulturę (o 28%) i naukę (o 20%), ograniczenie ulg kolejowych dla najbiedniejszych warstw społecznych, a także brak reformy finansów publicznych i rozstrzygnięć w sprawie prywatyzacji kluczowych firm. PiS zwracało również uwagę na manipulacje Komisji do spraw Służb Specjalnych oraz przyjęcia byłych funkcjonariuszy Służby Bezpieczeństwa PRL do UOP. W początkowym okresie rządów SLD-PSL-UP poziom poparcia dla Prawa i Sprawiedliwości wynosił około 10% (podobnie jak PO), traciła natomiast koalicja rządząca (ok. 35%), zyskiwała zaś Samoobrona RP (ok. 18%). 2 czerwca 2002 rozwiązało się Przymierze Prawicy, a około 800 jego członków (ponad 1/3) wstąpiło do PiS (nie doszło do przejścia wszystkich członków PP, by nie mieli oni przewagi liczebnej w partii – PiS liczyło dotychczas około 400 członków, do których dołączyło wówczas także około 1400 bezpartyjnych do tej pory członków komitetów PiS). Do 2009 działacze wywodzący się z Przymierza mieli zagwarantowany statutowo udział we władzach PiS (PiS miało wiceprezesów wywodzących się z PP zgodnie z tym zapisem do 2007). 20 czerwca 2002 Prawo i Sprawiedliwość zawarło koalicję wyborczą przed wyborami samorządowymi z Platformą Obywatelską (tzw. POPiS, koalicja ta nie wystartowała w województwach mazowieckim i podkarpackim), które zajęło 1. miejsce w wyborach do sejmików w dwóch spośród szesnastu województw (w trzynastu zwyciężyła koalicja SLD-UP, a w jednym LPR). Część wyborców obu partii w związku z zawiązaniem tej koalicji przerzuciła swe głosy na inne ugrupowania. W efekcie wyborów PiS współrządziło w województwach mazowieckim, małopolskim, dolnośląskim i pomorskim. W wyborach samorządowych Lech Kaczyński został prezydentem Warszawy. Według sondaży partia pozostawała jednak w trudnej sytuacji – w grudniu 2002 poparcie dla niej kształtowało się na poziomie 14%, co dawało jej drugie miejsce – za SLD-UP (32%), ex aequo z Samoobroną RP (14%), a przed LPR (11%), PSL (11%) oraz PO (10%). W 2003 doszło do zmiany na stanowisku prezesa partii. Lecha Kaczyńskiego (odtąd honorowego prezesa PiS) zastąpił jego brat Jarosław. 10 stycznia 2003 na wniosek posłów PO i PiS Sejm powołał komisję śledczą w celu wyjaśnienia tzw. afery Rywina. Członkami komisji reprezentującymi PiS zostali Zbigniew Ziobro i Zbigniew Wassermann. Partia opowiadała się wtedy za przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej, wyrażając jednocześnie poparcie dla utrzymania systemu głosowania z traktatu nicejskiego. W latach 2004–2005 notowania PiS powoli zaczęły rosnąć. Według sondaży na początku 2004 roku PiS cieszyło się poparciem 13–14% wyborców. Oprócz komisji ds. afery Rywina do wzrostu notowań przyczynili się członkowie Komisji śledczej ds. prywatyzacji PZU (Przemysław Gosiewski) i Komisji śledczej w sprawie PKN Orlen (Zbigniew Wassermann). Wzrost notowań partii potwierdziły pierwsze wybory do Parlamentu Europejskiego w Polsce – partia uzyskała 12,67% głosów, co dało jej trzecie miejsce i 7 spośród 54 mandatów, które przypadły polskim eurodeputowanym. Eurodeputowani PiS weszli w skład Unii na rzecz Europy Narodów. 2005–2007 Stopniowy spadek poparcia dla SLD-UP stworzył dla PiS szansę przejęcia władzy przy okazji kolejnych wyborów parlamentarnych. Końca dobiegała także druga kadencja Aleksandra Kwaśniewskiego. Kandydatem PiS na prezydenta został Lech Kaczyński. Przewidywano także utworzenie wspólnego rządu z Platformą Obywatelską. Przed wyborami w 2005 partia prowadziła kampanię wyborczą pod hasłami: „IV Rzeczpospolita – sprawiedliwość dla wszystkich”, „Twój Wybór silne i sprawne państwo”, „Bezpieczna, Szczęśliwa rodzina Polska krajem ludzi zdrowych”, „Dobra nauka i edukacja kluczem do sukcesu”, „Polska kultura narodowa – racją stanu”, „Sport – duma i sposób na życie”. W kampanii partia promowała ideę „Polski solidarnej”, przeciwstawiając ją wizji „Polski liberalnej”. Prawo i Sprawiedliwość odniosło zwycięstwo zarówno w wyborach parlamentarnych, jak i w wyborach prezydenckich (w drugiej turze Lech Kaczyński pokonał Donalda Tuska z PO). W wyborach do Sejmu PiS zdobyło 26,99% głosów. W I turze wyborów prezydenckich, 9 października, głosy na Lecha Kaczyńskiego oddało 4 947 927 wyborców (33,10%), co pozwoliło mu zająć 2. miejsce. Tym samym, ponieważ pierwsza tura nie przyniosła rozstrzygnięcia, dwa tygodnie później odbyła się druga tura wyborów prezydenckich. Lech Kaczyński zdobył w niej 54,04% głosów. Uzyskał duże poparcie we wschodniej, południowej i centralnej Polsce. Pozycja polityczna PiS w stosunku do roku 2001 uległa znacznemu wzmocnieniu – w wyborach do parlamentu partia uzyskała bowiem 155 mandatów w Sejmie i 49 w Senacie (w początkach kadencji do klubu PiS dołączyło także dwóch posłów wybranych z list PO i senator wybrany jako kandydat niezależny, jednak także do PO przeszła posłanka PiS, a jeden z posłów z klubu PiS został niedługo później wykluczony). 27 września 2005 lider partii Jarosław Kaczyński ogłosił kandydaturę Kazimierza Marcinkiewicza na premiera. Rezultatu nie przyniosły natomiast rozmowy o koalicji z Platformą (PO zerwała je ostatecznie po przegłosowaniu przez większość sejmową kandydatury Marka Jurka na marszałka Sejmu, przeciw kandydaturze Bronisława Komorowskiego; ponadto PiS nie godziło się na powierzenie politykom PO niektórych oczekiwanych przez nich resortów). 31 października 2005 został zaprzysiężony mniejszościowy rząd Kazimierza Marcinkiewicza, a 10 listopada premier wygłosił exposé, przedstawiając program Solidarne Państwo. Rząd uzyskał wotum zaufania głosami PiS, Samoobrony RP, LPR i PSL. Na 19 stycznia 2006 prezes partii Jarosław Kaczyński zaproponował podpisanie paktu stabilizacyjnego. Pakt został podpisany 2 lutego 2006 przez Romana Giertycha, Andrzeja Leppera i Jarosława Kaczyńskiego. Podpisany był dwukrotnie. Za pierwszym razem na antenie Telewizji Trwam i Radia Maryja, za drugim dla pozostałych mediów. W marcu tego samego roku pakt stabilizacyjny został zerwany. Mimo zerwania paktu stabilizacyjnego głosami PiS, Samoobrony RP, LPR i PSL powołano komisję śledczą ds. banków i nadzoru bankowego, której zakres prac zakwestionował Trybunał Konstytucyjny. Na skutek zerwania paktu 6 kwietnia doszło do głosowania nad wnioskiem partii o samorozwiązanie Sejmu. Wniosek uzyskał 206 głosów. Jedyną partią, która obok PiS poparła wniosek, był Sojusz Lewicy Demokratycznej. Nieudana próba skrócenia kadencji parlamentu spowodowała, że 5 maja 2006 PiS, Samoobrona RP i LPR podpisały umowę koalicyjną. Na stanowiska wicepremierów powołani zostali liderzy partii koalicyjnych, Samoobrony RP (Andrzej Lepper) i Ligi Polskich Rodzin (Roman Giertych). Zwycięstwo w wyborach parlamentarnych spowodowało znaczący wzrost poparcia partii rządzącej. Według sondaży połowie marca 2006 wynosiło około 30%. W latach 2006–2007 doszło natomiast do spowolnienia prywatyzacji. 14 lipca 2006 po dymisji premiera Kazimierza Marcinkiewicza został zaprzysiężony rząd Jarosława Kaczyńskiego, który kontynuował politykę poprzedniej Rady Ministrów. Pięć dni później gabinet uzyskał wotum zaufania głosami PiS, Samoobrony RP i LPR, uzyskując 240 głosów. Na stanowiskach ministerialnych nie dokonano większych zmian. 21 lipca doszło do głosowania nad ustawą lustracyjną. Poparcie dla ustawy wyraziły wszystkie kluby poza SLD. Ustawa nie weszła w życie, ponieważ wątpliwości dotyczące ochrony interesów ofiar Służby Bezpieczeństwa PRL wyrazili senatorowie PO i PiS oraz prezydent Lech Kaczyński. Drugą wersję ustawy autorstwa Kancelarii Prezydenta poparli tylko posłowie PiS, Samoobrony RP i PSL. Ustawa została zaskarżona przez posłów SLD do Trybunału Konstytucyjnego, który zakwestionował jej przepisy. Sondaże z lata 2006 dawały PiS poparcie porównywalne lub większe niż PO. 21 września Jarosław Kaczyński usunął z rządu Andrzeja Leppera z powodu krytykowania przez niego ustawy budżetowej. Dzień później kilku posłów opuściło szeregi Samoobrony RP i utworzyło klub parlamentarny Ruch Ludowo-Narodowy, który udzielił poparcia rządowi. Po odwołaniu Andrzeja Leppera PiS rozpoczęło rozmowy o współpracy z Polskim Stronnictwem Ludowym oraz z posłanką Samoobrony Renatą Beger o możliwości wejścia do rządu. Wobec braku możliwości zawarcia koalicji z PSL PiS ponownie zawarło koalicję z Samoobroną RP i Ligą Polskich Rodzin. Podczas wyborów samorządowych w 2006 PiS w większości województw zblokowało (zgodnie z wprowadzoną wówczas ordynacją) listy z Samoobroną RP i Ligą Polskich Rodzin. PiS zdobyło drugi wynik pod względem mandatów w sejmikach województw 25,1% (170 na 561). Wyniki wyborów pozwoliły partii na współrządzenie w 5 województwach. Nie udało się zdobyć m.in. urzędu prezydenta Warszawy byłemu premierowi Kazimierzowi Marcinkiewiczowi, który w drugiej turze przegrał z kandydatką PO Hanną Gronkiewicz-Waltz. W styczniu 2007 dobiegła końca kadencja Leszka Balcerowicza jako prezesa Narodowego Banku Polskiego. Liga Polskich Rodzin krytycznie odnosiła się do zaproponowanego przez PiS na jego następcę Sławomira Skrzypka. Uzyskując ostateczną zgodę koalicjanta na wybór nowego prezesa NBP, PiS zobowiązało się do wyboru nowej rady nadzorczej Telewizji Polskiej. W następnym miesiącu doszło do zmian na stanowiskach ministrów: obrony narodowej i spraw wewnętrznych. Radosława Sikorskiego zastąpił Aleksander Szczygło, a miejsce Ludwika Dorna zajął Janusz Kaczmarek. W kwietniu 2007 w PiS doszło do rozłamu. Z partii odszedł jej wiceprezes i marszałek Sejmu Marek Jurek, a wraz z nim m.in. 5 posłów, którzy utworzyli partię Prawica Rzeczypospolitej. Na nowego marszałka został wybrany Ludwik Dorn. Latem tego samego roku w rządzie i Sejmie doszło do kolejnego kryzysu – w związku z tzw. aferą gruntową odwołano z rządu Andrzeja Leppera, a następnie pozostałych ministrów z jego partii, a także z LPR, w związku z czym ponownie doszło do powołania rządu mniejszościowego PiS. Wkrótce jednak większość sejmowych partii, w tym PiS, zdecydowała się na poparcie wniosku o skrócenie kadencji, co oznaczało rozpisanie nowych wyborów na jesień tego samego roku. Tego samego dnia PO zgłosiła wnioski o odwołanie wszystkich ministrów rządu Jarosława Kaczyńskiego. Prezydent zdymisjonował ministrów, a premier powołał ich jednocześnie na funkcje sekretarzy stanu w kierowanych przez nich ministerstwach. Jeszcze przed wyborami doszło też do roszad personalnych. W pracę w otoczeniu prezydenta Lecha Kaczyńskiego zaangażowała się Nelli Rokita, a swój start z ramienia PO ogłosiła część polityków związanych wcześniej z Prawem i Sprawiedliwością, m.in. Antoni Mężydło czy Radosław Sikorski, a także popierający wcześniej Lecha Kaczyńskiego marszałek Senatu Bogdan Borusewicz. 2007–2015 Przed wyborami parlamentarnymi w 2007 partia prowadziła kampanię wyborczą pod hasłem „Czyny, nie cuda”, co było odpowiedzią na sformułowanie „Cud gospodarczy”, zawarte w haśle wyborczym PO. Powołano Komitet Honorowego Poparcia liczący blisko 50 osób, któremu przewodniczył Wojciech Kilar. W kampanii partia ponownie promowała ideę „Polski solidarnej”, przedstawiając działania prowadzone w okresie swoich rządów. Z list PiS startowali również przedstawiciele innych partii (m.in. PSL „Piast”, Ruchu Ludowo-Narodowego, Ruchu Katolicko-Narodowego, ROP czy Partii Centrum). Komitet PiS zdobył 32,11% głosów (o około 5 pkt. proc. więcej niż w 2005), co dało jej 166 mandatów w Sejmie i 39 w Senacie (poza klubem PiS znaleźli się jednak wybrani z list tej partii Maciej Płażyński i Longin Komołowski). PiS zostało wówczas największym ugrupowaniem opozycyjnym (mającym możliwość m.in. samodzielnego składania wniosków o odwołanie ministrów). W tym samym roku z powodu nierozliczenia kierownictwa partii z wyników wyborów trzech wiceprezesów PiS (Kazimierz Michał Ujazdowski, Paweł Zalewski i Ludwik Dorn) zostało zawieszonych w prawach członków ugrupowania. Dwaj pierwsi w grudniu opuścili partię. W 2007 i 2008 klub opuścili kolejni politycy, którzy współtworzyli Ruch Obywatelski „Polska XXI”. W 2008 z partii wykluczony został także Ludwik Dorn, który wraz z dwoma innymi posłami, którzy opuścili w 2009 klub PiS, doprowadził do przekształcenia w 2010 „Polski XXI” w partię Polska Plus. W uzupełniających wyborach do Senatu w okręgu krośnieńskim po śmierci Andrzeja Mazurkiewicza w 2008 kandydat PiS Stanisław Zając odniósł zwycięstwo, zdobywając mandat. Osiągnął wynik 47,92%. W wyborach do Parlamentu Europejskiego 7 czerwca 2009 PiS otrzymało 2 017 607 głosów (27,4%), zajmując 2. miejsce i wprowadzając do PE 15 deputowanych. PiS weszło w skład nowo powołanej frakcji Europejscy Konserwatyści i Reformatorzy (w trakcie kadencji 9 wybranych z list PiS deputowanych znalazło się poza delegacją tej partii – pod koniec kadencji czterech europosłów reprezentowało Solidarną Polskę, trzech Polskę Razem, jeden związał się z PO, a jeden ostatecznie ponownie związał się z PiS). 10 kwietnia 2010 doszło do katastrofy samolotu rządowego, którym polska delegacja z prezydentem Lechem Kaczyńskim na czele leciała na uroczystości upamiętniające zbrodnię katyńską. Zginęli wówczas także działacze Prawa i Sprawiedliwości, w tym parlamentarzyści klubu PiS: wicemarszałek Sejmu Krzysztof Putra oraz inni posłowie – Przemysław Gosiewski i Aleksandra Natalli-Świat (wiceprezesi partii), Zbigniew Wassermann, a także przewodnicząca Klubu Parlamentarnego PiS Grażyna Gęsicka. Śmierć ponieśli również Stanisław Zając i Janina Fetlińska – senatorowie oraz należący do PiS szef Biura Bezpieczeństwa Narodowego Aleksander Szczygło. W katastrofie zginął również prezydent RP Lech Kaczyński – współzałożyciel partii i jej pierwszy prezes. W związku ze śmiercią prezydenta Lecha Kaczyńskiego konstytucyjne obowiązki głowy państwa przejął marszałek Sejmu – wiceprzewodniczący PO Bronisław Komorowski. W przedterminowych wyborach prezydenckich kandydatem PiS na prezydenta został Jarosław Kaczyński. W pierwszej turze wyborów uzyskał on 36,46% głosów i wraz z Bronisławem Komorowskim przeszedł do drugiej tury. Po przegranych wyborach prezydenckich 8 listopada lider partii zrezygnował z zasiadania w Radzie Bezpieczeństwa Narodowego, bojkotując jej posiedzenia. Po śmierci Stanisława Zająca w katastrofie w Smoleńsku jego żona Alicja Zając wygrała 20 czerwca 2010 wybory uzupełniające w tym samym okręgu, będąc jedyną kandydatką. Tego samego dnia w wyborach uzupełniających w okręgu płockim, zarządzonych po śmierci w katastrofie smoleńskiej Janiny Fetlińskiej, kandydat PiS przegrał z kandydatem PSL i nie uzyskał mandatu. 25 września 2010 do PiS powróciła większość polityków Polski Plus (po samorozwiązaniu tej partii). 5 listopada 2010 z partii zostały wykluczone prowadzące kampanię prezydencką Jarosława Kaczyńskiego posłanki Joanna Kluzik-Rostkowska i Elżbieta Jakubiak. W wyniku tej decyzji komitetu politycznego Prawa i Sprawiedliwości z partii i jej klubu parlamentarnego odeszła grupa osób (w tym eurodeputowanych), które ogłosiły powołanie ugrupowania pod nazwą Polska Jest Najważniejsza. 23 listopada powstał klub poselski o tej samej nazwie, a później partia. Zimą, w 2011, klub PiS opuściło ponadto dwóch senatorów. 21 listopada 2010 odbyły się wybory samorządowe. PiS zdobyło 23,05% głosów. Był to drugi wynik pod względem mandatów w sejmikach województw (141 na 561). Partia wygrała wybory do sejmików w dwóch województwach – lubelskim i podkarpackim (zatem w o trzech województwach mniej niż w 2006). PiS w sejmiku każdego województwa znalazło się wówczas w opozycji (w 2013 przejęło władzę na Podkarpaciu w koalicji z Prawicą Rzeczypospolitej). W wyniku wyborów parlamentarnych w 2011 PiS uzyskało 29,89% głosów do Sejmu, co dało partii 2. miejsce i 157 mandatów w izbie. W Senacie ugrupowanie uzyskało 31 miejsc. Z ramienia PiS startowali także działacze ROP, RKN oraz innych małych partii. PiS pozostało po wyborach w opozycji wobec rządu. 4 listopada 2011 z PiS zostali wykluczeni eurodeputowani Zbigniew Ziobro, Jacek Kurski i Tadeusz Cymański. Kilka dni później solidaryzujący się z nimi parlamentarzyści powołali klub Solidarna Polska, za co zostali wykluczeni z partii (niektórzy z nich powrócili do klubu PiS w 2012 i 2013). W 2012 projekt Solidarna Polska przekształcił się w partię. W 2011 do PiS przystąpiło kilku nowych członków, którzy uprzednio zostali parlamentarzystami. M.in. Janusz Śniadek, Witold Waszczykowski, Przemysław Wipler (wystąpił w 2013) i Alicja Zając, potem także Krzysztof Szczerski. W klubie PiS zasiadły też bezpartyjne osoby wybrane do Sejmu z list tej partii, jak m.in. były prezes Instytutu Sobieskiego Paweł Szałamacha oraz profesor Uniwersytetu Warszawskiego Krystyna Pawłowicz. Ponadto z list ugrupowania do parlamentu dostali się byli pracownicy Kancelarii Prezydenta Lecha Kaczyńskiego (Jacek Sasin, Andrzej Duda i bezpartyjny Maciej Łopiński) oraz przedstawiciele rodzin ofiar katastrofy smoleńskiej (m.in. Jacek Świat i Beata Gosiewska). 24 marca 2012 PiS podpisało porozumienie i w przypadku wyborów deklarację o wspólnym starcie z Prawicą Rzeczypospolitej (po wyborach w 2015 Prawica Rzeczypospolitej oskarżyła PiS o „wykluczenie z koalicji rządowej” i zerwanie tej umowy). 23 czerwca tego samego roku apel do wstępowania członków ROP do PiS wystosowały władze Ruchu, który uległ wówczas samorozwiązaniu. W marcu 2013 posłowie PiS zgłosili wniosek o konstruktywne wotum nieufności wobec rządu Donalda Tuska, proponując kandydaturę Piotra Glińskiego. Wniosek PiS nie uzyskał większości sejmowej. W 2013 kandydaci PiS wygrali dwie elekcje uzupełniające do Senatu. W okręgu rybnickim po śmierci Antoniego Motyczki z PO mandat uzyskał Bolesław Piecha, a w okręgu mielecko-dębickim po powołaniu Władysława Ortyla z PiS na marszałka województwa podkarpackiego wybory wygrał Zdzisław Pupa. W lutym 2014 Rada Polityczna partii powołała do życia Radę Programową jako ciało o charakterze doradczym. W jej skład weszli eksperci z różnych dziedzin życia społecznego. Na czele Rady Programowej stanął prof. Piotr Gliński. W wyborach do Parlamentu Europejskiego 25 maja 2014 PiS otrzymało 2 246 870 głosów (31,78%), zajmując 2. miejsce i wprowadzając do PE 19 deputowanych (z czego jeden przypadł jednak Markowi Jurkowi – szefowi Prawicy Rzeczypospolitej, która brała udział w wyborach w nieformalnej koalicji z PiS). PiS przegrało ze zwycięską PO (która także otrzymała 19 mandatów) jedynie o 0,35 pkt. proc. 19 lipca 2014 PiS podpisało porozumienie z Solidarną Polską i Polską Razem Jarosława Gowina, zakładające start tych partii z list PiS w kolejnych wyborach (samorządowych do większości sejmików województw i parlamentarnych), a także wystawienie wspólnego kandydata na prezydenta Polski (4 listopada 2017 Polska Razem przekształciła się w Porozumienie). 28 lipca poseł Jan Tomaszewski został usunięty z klubu PiS. 7 września tego samego roku w wyborach uzupełniających do Senatu w okręgach nr 47, 73 i 82 zwyciężali kandydaci PiS. W tym samym miesiącu PiS utraciło eurodeputowanego i posła na Sejm, którzy stali się niezależni. 10 listopada, w wyniku afery związanej z podróżą służbową, zawieszeni trzy dni wcześniej trzej posłowie partii (ówczesny rzecznik partii Adam Hofman, Mariusz Antoni Kamiński i Adam Rogacki) zostali mocą sądu partyjnego wydaleni z partii. 16 listopada Prawo i Sprawiedliwość zdobyło najwięcej głosów w wyborach do sejmików województw (26,89%). Uzyskało jednak o 8 mniej mandatów od Platformy Obywatelskiej (171). Najwięcej mandatów sejmikowych spośród wszystkich komitetów PiS zdobyło w sześciu województwach (mazowieckim, łódzkim, małopolskim, podlaskim, lubelskim i podkarpackim). Władzę objęło jedynie w sejmiku podkarpackim. W I turze kandydat PiS wygrał wybory na prezydenta Stalowej Woli, a w wyniku drugiej tury prezydentami miast zostało 9 kandydatów ugrupowania (pod koniec kadencji w 2018 dwóch z dziesięciu prezydentów miast z PiS znalazło się poza partią, a jedna prezydent z PiS wystartowała przeciw partii na kolejną kadencję). 4 grudnia w wyniku niejasnych okoliczności wydatków na podróż służbową z PiS odszedł poseł Zbigniew Girzyński (powrócił on do partii w 2019). W wyniku wyborów uzupełniających do Senatu 8 lutego 2015 mandat po wybranej na komisarza unijnego senator PO Elżbiecie Bieńkowskiej objął kandydat PiS Czesław Ryszka. 2015–2023 W wyborach prezydenckich w 2015 PiS wysunęło kandydaturę Andrzeja Dudy (wówczas eurodeputowanego). W pierwszej turze wyborów prezydenckich zdobył 5 179 092 głosy (tj. 34,76%) głosów i przeszedł do drugiej tury, w której zdobył 8 630 627 (tj. 51,55%) głosów, pokonując urzędującego prezydenta Bronisława Komorowskiego. Jego zaprzysiężenie na ten urząd odbyło się 6 sierpnia 2015. 20 czerwca 2015 podczas konwencji PiS, wiceprezes partii Beata Szydło została ogłoszona kandydatką formacji na premiera po jesiennych wyborach parlamentarnych. W wyborach parlamentarnych w 2015 komitet wyborczy PiS uzyskał 37,58% głosów, zdobywając 235 mandatów poselskich. W Senacie komitet otrzymał 61 miejsc. Był to pierwszy przypadek w III RP, kiedy komitetowi wyborczemu przypadła większość miejsc w Sejmie (większość ta faktycznie nie przypadła jednak samej partii PiS, gdyż mandaty poselskie z jej list uzyskało kilkunastu przedstawicieli innych partii). Działacze PiS w dniu pierwszego posiedzenia Sejmu VIII i Senatu IX kadencji, 12 listopada 2015, zostali marszałkami obu izb (odpowiednio Marek Kuchciński i Stanisław Karczewski). Następnego dnia prezydent RP Andrzej Duda desygnował na urząd premiera Beatę Szydło, a 16 listopada 2015 dokonał zaprzysiężenia jej rządu. 6 marca 2016 kandydatka PiS Anna Maria Anders wygrała wybory uzupełniające do Senatu (przeprowadzone w wyniku powołania Bohdana Paszkowskiego na wojewodę podlaskiego). 15 listopada tego samego roku do klubu PiS przeszedł jedyny senator PSL (niespełna rok później związał się on z Polską Razem). 3 stycznia 2017 PiS po raz kolejny opuścił (wówczas eurodeputowany) Kazimierz Michał Ujazdowski. 20 września 2017 do klubu parlamentarnego PiS przeszły posłanki Anna Siarkowska i Małgorzata Janowska, dotychczas reprezentujące koło poselskie stowarzyszenia „Republikanie”. Założyły jednocześnie Partię Republikańską (wyrejestrowaną w 2019). 11 października 2017 z klubu wykluczony został poseł Łukasz Rzepecki (przyjęty następnie do klubu Kukiz’15). W późniejszym okresie, oprócz posłów pozyskanych przez Porozumienie, do klubu PiS przystąpiła wiceminister rozwoju, posłanka Andżelika Możdżanowska (wybrana z listy PSL) oraz dwaj senatorowie, którzy kilka dni wcześniej odeszli z PO. W 2018 z PiS odszedł poseł Piotr Babiarz, natomiast do partii wstąpił dotychczasowy wiceprezes Porozumienia Marek Zagórski, a z WiS do klubu PiS przeszedł Ireneusz Zyska. 7 grudnia 2017 podczas posiedzenia Komitetu Politycznego partii podjęto decyzję o dymisji Beaty Szydło z funkcji premiera i wysunięto na tę funkcję kandydaturę dotychczasowego wicepremiera, ministra finansów i rozwoju Mateusza Morawieckiego, którego dzień później na urząd prezesa Rady Ministrów desygnował prezydent. Zaprzysiężenie rządu nastąpiło 11 grudnia. Poza zmianą premiera, jedyną zmianą w stosunku do poprzedniej Rady Ministrów podczas zaprzysiężenia było powołanie Beaty Szydło na wicepremiera. Szerszej rekonstrukcji rządu dokonano 9 stycznia 2018. W wyborach samorządowych w 2018 komitet wyborczy PiS uzyskał najwięcej głosów w wyborach do sejmików (34,13%) oraz do rad powiatów (30,46%) i gmin. W wyborach do sejmików uzyskał 254 mandaty (około 40 z nich przypadło ugrupowaniom koalicyjnym, startującym z list PiS), wygrywając wybory w 9 z 16 województw, a zdobywając większość w 6 (w lubelskim, łódzkim, małopolskim, podkarpackim, podlaskim i świętokrzyskim). 4 kandydatów komitetu PiS wygrało wybory na prezydentów miast (w tym 2 należących do partii – w Stalowej Woli i Otwocku; ponadto związani z Porozumieniem kandydaci PiS wygrali w Zamościu i Chełmie). Oprócz Stalowej Woli i Otwocka członkowie PiS startujący z własnych komitetów zostali prezydentami Tomaszowa Mazowieckiego i Bełchatowa – jednak w Bełchatowie partia w obydwu turach poparła innych kandydatów. Najwięcej kandydatów PiS zostało natomiast wybranych na burmistrzów (62) i wójtów (168), jednak pod względem przynależności partyjnej więcej niż członków PiS (których było to odpowiednio 59 i 140) zostało wybranych członków innych partii (w przypadku burmistrzów PO i PSL, a przypadku wójtów PSL). Różnice te są pochodną faktu, iż członkowie PiS w wyborach na niższych szczeblach z reguły startowali z ramienia komitetu partyjnego, podczas gdy członkowie PO i PSL w znacznej mierze z komitetów lokalnych. Po wyborach PiS znalazło się u władzy w 8 sejmikach (oprócz 6, w których komitet tej partii zdobył większość, w województwie dolnośląskim zawarło koalicję z Bezpartyjnymi Samorządowcami, a w śląskim z niezrzeszonym radnym, który opuścił Nowoczesną). Przedstawicielom partii przypadło 7 stanowisk marszałków województw. Na początku 2019 wybuchła afera związana ze spółką „Srebrna”, której jednym z elementów stały się kontrowersje dotyczące powiązań działaczy PiS (na czele z prezesem partii Jarosława Kaczyńskim) ze spółką, co wzbudziło wątpliwości w kontekście ustawy o partiach politycznych, zabraniającej partiom prowadzenia działalności gospodarczej. W kwietniu do klubu PiS przystąpił Sylwester Chruszcz. W wyborach do Parlamentu Europejskiego 26 maja 2019 PiS otrzymało 6 192 780 głosów (45,38%), odnosząc swoje pierwsze zwycięstwo w tego typu elekcji i otrzymując 26 mandatów (27 w przypadku sfinalizowania brexitu, do którego doszło w 2020) – 3 z nich przypadły jednak startującym z list PiS przedstawicielom Solidarnej Polski i Porozumienia. W lipcu 2019 do klubu parlamentarnego PiS przystąpiło 3 posłów, którzy opuścili klub Kukiz’15. 9 sierpnia Marek Kuchciński został zastąpiony na funkcji marszałka Sejmu przez Elżbietę Witek. W wyborach parlamentarnych w 2019 komitet wyborczy PiS uzyskał 43,59% głosów, zdobywając 235 mandatów poselskich. W Senacie komitet otrzymał 48 miejsc. Po raz drugi komitetowi wyborczemu Prawa i Sprawiedliwości przypadła większość miejsc w Sejmie (większość ta ponownie nie przypadła jednak samej partii PiS, gdyż mandaty poselskie z jej list uzyskało trzydziestu kilku przedstawicieli innych partii). Już po wyborach, a przed upływem starej kadencji Sejmu, do klubu PiS przystąpiła związana wcześniej z WiS Małgorzata Zwiercan (która nie uzyskała reelekcji, startując z listy PiS). W nowej kadencji Elżbieta Witek utrzymała funkcję marszałka Sejmu, natomiast w Senacie funkcja ta nie przypadła PiS ze względu na utratę większości przez klub partii w tej izbie. Premierem pozostał Mateusz Morawiecki, którego drugi rząd zaprzysiężono 15 listopada 2019. W wyborach prezydenckich w 2020 PiS poparło prezydenta Andrzeja Dudę, który uzyskał reelekcję, pokonując w II turze Rafała Trzaskowskiego z PO. W I turze uzyskał 43,5%, a w II turze 51,03% głosów. Po sporach wewnątrz koalicji rządzącej, 25 września 2020 prezesi PiS, Solidarnej Polski i Porozumienia podpisali nową umowę koalicyjną. 6 października doszło do rekonstrukcji rządu, w ramach której prezes PiS Jarosław Kaczyński został jego członkiem jako wicepremier. 24 listopada 2020 poseł Lech Kołakowski zrezygnował z członkostwa w PiS i opuścił klub parlamentarny partii (powrócił do klubu 1 lipca 2021 jako przedstawiciel Partii Republikańskiej, w której znalazło się kilku byłych posłów Porozumienia). Po tym, jak w międzyczasie klub PiS opuściło dwóch posłów Porozumienia, 25 czerwca 2021 klub utracił większość w niższej izbie parlamentu na skutek odejścia Arkadiusza Czartoryskiego, Zbigniewa Girzyńskiego i Małgorzaty Janowskiej, którzy utworzyli koło poselskie Wybór Polska. 7 lipca 2021 Arkadiusz Czartoryski dołączył do Partii Republikańskiej i powrócił do klubu PiS, który tym samym odzyskał większość w Sejmie. W dniach 11–12 sierpnia tego samego roku z koalicji rządowej wystąpiło Porozumienie, wskutek czego (pomimo pozostania w klubie pięciorga posłów, którzy opuścili tę partię i założyli następnie stowarzyszenie OdNowa RP) rząd Mateusza Morawieckiego formalnie przybrał charakter mniejszościowy. 1 października 2021 klub PiS zasiliła posłanka Monika Pawłowska, wcześniej reprezentująca Porozumienie (a początkowo Lewicę). 22 lutego następnego roku z klubu usunięty został senator Jan Maria Jackowski. Cztery miesiące później do rządu dołączyło posiadające koło poselskie stowarzyszenie Polskie Sprawy, w związku z czym koalicja rządząca odzyskała sejmową większość. 21 lipca 2023 klub opuściła posłanka Anna Siarkowska (od 2022 członkini Solidarnej Polski, od maja 2023 działającej jako Suwerenna Polska), przechodząc do Ruchu Narodowego i Konfederacji WiN. Od 2023 W wyborach parlamentarnych w 2023 komitet wyborczy PiS uzyskał 35,38% głosów, zdobywając 194 mandaty poselskie (ponownie najwięcej ze wszystkich komitetów, jednak tym razem nie uzyskując większości). W Senacie komitet otrzymał 34 miejsca (uzyskując drugą co do liczebności reprezentację). Mandaty w Sejmie z list PiS uzyskało 25 przedstawicieli innych partii (Suwerennej Polski, Partii Republikańskiej i Kukiz15), a także sześcioro reprezentantów stowarzyszeń politycznych (OdNowy RP i Polskich Spraw). Program Zagadnienia ustrojowe Prawo i Sprawiedliwość opowiada się za „sanacją państwa” i budową tzw. IV Rzeczypospolitej. Propozycje partii sprowadzają się do oczyszczenia poprzez pozbycie się dziedzictwa PRL. Partia opowiada się za lustracją, dekomunizacją i odtajnieniem wszystkich dokumentów z okresu PRL. PiS zaprezentowało całościowy projekt nowej konstytucji przewidujący m.in.: przyznanie prezydentowi prawa wydawania na wniosek Rady Ministrów rozporządzeń z mocą ustaw, zmniejszenie Sejmu i Senatu czy likwidację Rady Polityki Pieniężnej. Pomimo przedwyborczych zapowiedzi przywrócenia kary śmierci, przeprowadzenia lustracji majątkowej polityków oraz upublicznienia nazwisk wszystkich agentów peerelowskich służb specjalnych i dekomunizacji, a także zmniejszenia liczby mandatów w obu izbach parlamentu i wprowadzenia systemu semiprezydenckiego, partia nie zrealizowała tej części programu w okresie sprawowania władzy. Program gospodarczy Prawo i Sprawiedliwość opowiada się za progresywną skalą podatkową. Wyrazem tego było m.in. poparcie dla propozycji wprowadzenia 50% stawki PIT w 2004. Natomiast w 2006 posłowie partii poparli redukcję stawek podatkowych do dwóch – 18 i 32%. W obecnym programie partia postuluje wprowadzenie trzeciej stawki podatkowej w wysokości 39% dla osób zarabiających powyżej 300 tys. zł (z wyłączeniem osób tworzących nowe miejsca pracy, a także podnoszenie kwoty wolnej od podatku do wysokości minimum egzystencji tj. około 6 tysięcy złotych rocznie). PiS deklaruje wsparcie dla małych i średnich przedsiębiorstw poprzez m.in. obniżanie pozapłacowych kosztów pracy (tzw. klina podatkowego), do czego Sejm (m.in. głosami PiS) przyczynił się już w 2007 (obniżając składkę rentową) oraz likwidację barier biurokratycznych hamujących rozwój przedsiębiorczości (tzw. Pakiet Kluski, który nie został jednak poddany pod głosowanie). Partia postuluje też gruntowną reformę finansów publicznych, m.in. likwidację jednostek budżetowych, funduszy celowych i gospodarstw pomocniczych i włączenie ich wydatków do budżetu, oraz wprowadzenie koncepcji budżetu zadaniowego. Ponadto proponuje wprowadzenie ulg podatkowych ze względu na ilość dzieci w rodzinie, utrzymanie zróżnicowanych stawek podatku VAT przy jednoczesnym obniżaniu stawki podstawowej, a także wprowadzenie możliwości odliczenia VAT przez finalnego odbiorcę robót budowlanych, rozliczanie VAT na zasadzie kasowej i wydłużenie okresu rozliczenia z 90 do 120 dni. Ugrupowanie sprzeciwia się pochopnie przeprowadzanej prywatyzacji. Postuluje utrzymanie przez państwo kontroli nad spółkami o strategicznym znaczeniu, m.in. PZU. Sprzeciwia się też nadmiernym cięciom w wydatkach socjalnych. Popiera zachowanie bezpłatnej edukacji w szkołach podstawowych, średnich i na wyższych uczelniach państwowych, a także obecny system finansowania służby zdrowia. Proponuje wprowadzenie systemu gwarantowanych przez państwo kredytów mieszkaniowych. Opowiada się za szeroko pojętym programem wspierania polskiej rodziny. W tym celu proponuje opracowanie i przyjęcie kompleksowego programu polityki prorodzinnej. Partia jest przeciwko szybkiemu przyjęciu przez Polskę euro i wejściu do unii bankowej. PiS sprzeciwiało się odwróceniu skutków reformy emerytalnej zaproponowanym przez koalicję PO-PSL, czego wyrazem było głosowanie przeciwko ustawie. W kwestii walki z bezrobociem partia postuluje m.in. obniżenie składki emerytalno-rentowej młodych pracowników o 50%, wsparcie dla przedsiębiorców z terenów zdegradowanych ekonomicznie na pokrycie praktyk absolwentów w wysokości 50% wynagrodzenia lub 25% w przypadku praktyki odpłatnej, czy też udzielanie kredytów na dogodnych warunkach ludziom młodym chcącym podjąć działalność gospodarczą i tworzącym co najmniej dwa miejsca pracy. W kampanii wyborczej poprzedzającej wybory prezydenckie i parlamentarne w 2015 partia i jej kandydaci złożyli obietnicę ustawowego uregulowania problemu tzw. frankowiczów. Polityka zagraniczna Prawo i Sprawiedliwość od początku opowiada się za uczestnictwem Polski w strukturach Unii Europejskiej. W czasie kampanii przed referendum namawiało ludzi do poparcia członkostwa. Kolejnym kierunkiem polskiej polityki zagranicznej w wizji Prawa i Sprawiedliwości miały być Stany Zjednoczone. Realizując politykę proamerykańską w okresie trwania rządów, PiS zwiększyło udział polskiego kontyngentu wojskowego w Afganistanie. Zapowiadano utrzymanie możliwie bliskich związków z USA. W dalszej kolejności podkreślał wagę stosunków z sąsiadami z Europy środkowej i wschodniej. Na początku rządów w listopadzie 2005 Rosja nałożyła embargo na import na polskiego mięsa i wyrobów roślinnych. Rok później polska minister spraw zagranicznych Anna Fotyga zawetowała rozpoczęcie negocjacji nowej umowy pomiędzy Rosją a Unią Europejską. Wybrany z ramienia PiS prezydent Lech Kaczyński odmówił udziału w spotkaniu przywódców trójkąta weimarskiego z powodu kłopotów zdrowotnych (choć nieoficjalnym powodem był obraźliwy artykuł w „Die Tageszeitung” na temat braci Kaczyńskich i ich matki Jadwigi). PiS poparło udział polskich żołnierzy w operacji w Iraku i sprzeciwiało się ich natychmiastowemu wycofaniu. Weto spowodowało opowiedzenie się Unii Europejskiej po stronie Polski podczas szczytu Unia Europejska-Rosja w Samarze, ale nie doprowadziło do zniesienia embarga za rządów PiS. W grudniu tego samego roku rząd podjął decyzję o budowie gazoportu. Osłabieniu pozycji Rosji miała służyć decyzja PKN Orlen o zakupie rafinerii w Możejkach, z uwagi na konieczność modernizacji, m.in. kładzenia torów i tajemniczych awarii, inwestycja okazała się deficytowa. Prawo i Sprawiedliwość w większości opowiedziało się w 2007 za traktatem lizbońskim, popierając decyzję Lecha Kaczyńskiego o przystąpieniu do protokołu brytyjskiego. W okresie sprawowania władzy rząd Jarosława Kaczyńskiego podjął oficjalne rozmowy o budowie w Polsce elementów tarczy antyrakietowej. Kwestie społeczne Aborcja Partia nie popiera legalności aborcji. Będąc w opozycji, PiS opowiadało się dodatkowo w 2012 za delegalizacją aborcji w przypadkach częściowego uszkodzenia płodu. W 2016, w wyniku protestów zwanych „czarnym poniedziałkiem”, większość posłów rządzącego wówczas PiS odrzuciło po negatywnej rekomendacji Sejmowej Komisji Zdrowia obywatelski projekt zakładający całkowity zakaz aborcji. Rząd Beaty Szydło wprowadził natomiast program pomocowy dla rodziców niepełnosprawnych dzieci program „Za Życiem”, oferujący 4000 zł zasiłku dla rodziców narodzonego chorego dziecka oraz pomoc doraźną. Wicemarszałek Sejmu i szef KP PiS Ryszard Terlecki w 2017 podpisał się pod Inicjatywą Ustawodawczą „Zatrzymaj aborcję” Fundacji Życie i Rodzina. 27 października 2017 do Trybunału Konstytucyjnego trafił wniosek posła Bartłomieja Wróblewskiego, podpisany m.in. przez 100 posłów PiS, o zbadanie zgodności przesłanki embriopatologicznej przerwania ciąży z Konstytucją RP. Pozostałe kwestie społeczne Partia sprzeciwia się legalizacji eutanazji, narkotyków, a także rejestracji związków partnerskich oraz małżeństw osób tej samej płci. Radni PiS popierali w niektórych województwach, powiatach i gminach przyjęcie lokalnych deklaracji dotyczących tzw. stref wolnych od ideologii LGBT. Partia sprzeciwiała się również przyjęciu uchodźców zgodnie z planem relokacji imigrantów Unii Europejskiej z lat 2015–2017, odwracając relację ofiara-krzywdziciel oraz budując dychotomię my-oni, przez co umocniony został negatywny stosunek do uchodźców istotnej części społeczeństwa polskiego. Polityka karna PiS opowiada się za zwiększeniem praw dla ofiar przestępstw i zaostrzeniem kar dla przestępców, w szczególności za przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu i mieniu. Jest także za przywróceniem kary śmierci. Ugrupowanie przeforsowało w czasie swoich rządów utworzenie Centralnego Biura Antykorupcyjnego. Polityka historyczna Wedle partii polityka prowadzona przez rząd nie może ograniczać się do kwestii gospodarczych czy społecznych, ale niezbędna jest również polityka historyczna, a więc działania mające na celu narzucenie jednej obowiązującej interpretacji wydarzeń historycznych i przedstawienie ich, zarówno w kraju, jak i poza jego granicami, w postaci jednej wybranej narracji. PiS krytykuje w tej sprawie swych poprzedników u władzy, głosząc, że uosabiające liberalne elity rządy koalicji PO-PSL przystały na niewłaściwą, pozbawioną godności i dumy wersję historii Polski na modłę Unii Europejskiej (zgodnej raczej ze zdystansowanymi, racjonalnymi ustaleniami naukowców niż z odczuciami samych Polaków), zarzucając im kompleks niższości. W swojej wizji historii PiS odwołuje się do odgrywającego znaczną rolę w polskiej świadomości romantyzmu, który, krótkotrwały i przemijający w Europie Zachodniej, odcisnął trwałe, dostrzegalne do dzisiaj piętno na sposobie myślenia i działania Polaków. Istotne znaczenie ma tutaj poczucie bycia niezrozumianym przez ludzi innych narodowości, postrzeganie Polski jako mickiewiczowskiego „Chrystusa narodów” – nowego „narodu wybranego”, którego kultura, historia i wręcz samo istnienie były ciągle zagrożone, poczynając od zaborów. Prawo i Sprawiedliwość podkreśla tutaj szczególne, bohaterskie dokonania wybranych postaci historycznych, w szczególności żołnierzy wyklętych oraz stara się uniemożliwić ich krytykę, postrzeganą jako wymierzoną w dobre imię Polski. Proponuje ściganie za postrzegane w kategoriach ataku błędy takie, jak sformułowanie „polskie obozy koncentracyjne”, czy też za niezgodne z postrzeganym przez członków partii przedstawienia historii, jak podkreślanie antysemityzmu niektórych członków Armii Krajowej czy ludności cywilnej, w szczególności odmawiając przyznania roli Polaków w wydarzeniach w Jedwabnem. Potępia natomiast postacie historyczne niepasujące do tej narracji, jak choćby zaangażowany w młodości w obronę komunizmu profesor Zygmunt Bauman czy Lech Wałęsa, którego rolę w „Solidarności” PiS stara się zastąpić postacią niezbyt zauważanego przez historyków w tym zakresie założyciela tej partii Lecha Kaczyńskiego. Szczególnie sprzeciwia się ukazywaniu wydarzeń innych niż zgodne z romantyczną, heroiczną narracją ukazującą Polaków-katolików jedynie jako ofiary bądź bohaterów, także dotyczących relacji polsko-żydowskich. Z jednej strony rozwija pamięć o polskich sprawiedliwych wśród narodów świata, z drugiej pomija trudniejsze kwestie, wydarzenia, w których Polacy występowali w innych rolach, czego przykładem kwestia pogromu w Jedwabnem, odpowiedzialnością za które partia obarcza jedynie Niemców. Wbrew opiniom niektórych krytyków PiS nie prezentuje poglądów jawnie antysemickich, raczej dostosowuje przekaz do odbiorcy, nastrojów społecznych i doraźnych celów politycznych, jak w przemowie Jarosława Kaczyńskiego na 75. rocznicę spalenia Wielkiej Synagogi w Białymstoku, gdzie przedstawiał Izrael jako ostoję europejskiej kultury zagrożoną przez nienazwanych bezpośrednio innych, w domyśle muzułmanów, co wpisywało się w antyimigrancką politykę podsycania islamofobii prowadzoną w tym czasie przez partię. Politykę historyczną partia proponuje prowadzić poprzez tworzenie zgodnych z jej interpretacją historii filmów historycznych, promowanie ich, a nawet wyciąganie konsekwencji wobec podmiotów odmawiających włączenia się w tę działalność, czego przykładem były zapowiedzi ministra Piotra Glińskiego wobec Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych w Gdyni, który odmówił wyświetlenia filmu patriotycznego Historia Roja, preferując filmy o większej wartości artystycznej. Historię promować mogą również czasopisma czy dodatki historyczne, a także odzież patriotyczna. PiS stara się wymusić na muzeach odpowiednie ukazywanie heroizmu polskich żołnierzy zamiast skupienia na cierpieniach ludności cywilnej czy podkreślaniu uniwersalności ludzkiego cierpienia na wojnie, nawet wbrew opiniom historyków, jak w przypadku Muzeum II Wojny Światowej w Gdańsku. Główne działania PiS w okresie sprawowania rządów od 2015 Od listopada 2015 partia, posiadając jako klub większość w Sejmie i Senacie oraz wyłonione przez siebie rządy Beaty Szydło i Mateusza Morawieckiego, przeprowadziła (przy udziale wywodzącego się z PiS prezydenta Andrzeja Dudy) następujące działania: zniesienie obowiązku szkolnego sześciolatków; przebudowa począwszy od stycznia 2016 systemu służby cywilnej, m.in. poprzez odejście od konkursów na wyższe stanowiska (jest ich ok. 1600) na rzecz powoływania na te stanowiska; wprowadzenie podatku od niektórych instytucji finansowych (tzw. podatku bankowego); ograniczenie od 30 kwietnia 2016 prawa zakupu ziemi rolnej przez osoby inne niż rolnicy i zakaz obrotu ziemią będącą w zasobach państwowych dokonane m.in. przez ustawę o wstrzymaniu sprzedaży nieruchomości Zasobu Własności Rolnej Skarbu Państwa; wprowadzenie programu „Rodzina 500 plus” obejmującego przyznawanie świadczeń na częściowe pokrycie kosztów związanych z zaspokojeniem potrzeb życiowych oraz wychowaniem dziecka; połączenie urzędów Prokuratora Generalnego i Ministra Sprawiedliwości, czego następstwem było upolitycznienie prokuratury; wprowadzenie tzw. ustawy antyterrorystycznej oraz ustawy o zmianie ustawy o Policji oraz niektórych innych ustaw (nazywanej przez część mediów i opozycję parlamentarną „ustawą inwigilacyjną”) regulującej działania służb w zakresie kontroli operacyjnej i dostępu do danych telekomunikacyjnych; ograniczenie uprawnień Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji i przekazanie części jej uprawnień do utworzonej w 2016 Rady Mediów Narodowych, ponadto przeniesienie kompetencji wyboru prezesów TVP i Polskiego Radia z KRRiT do ministra skarbu państwa (zmiany skutkowały upolitycznieniem mediów publicznych, które w 2019 zostały określone przez Zgromadzenie Parlamentarne Rady Europy jako „w sposób bezczelny pozostające propagandowym kanałem partii rządzącej”); wprowadzenie podatku od sprzedaży detalicznej (tzw. podatku handlowego) i zawieszenie jego poboru do zakończenia 2017; zawarcie w grudniu 2016 przez ministra kultury i dziedzictwa narodowego Piotra Glińskiego umowy z Adamem Karolem Czartoryskim o zapłacie 100 mln euro za zbiory Fundacji Książąt Czartoryskich (w 2018 Fundacja swój majątek przekazała innej fundacji w Liechtensteinie); przyjęcie ustaw dotyczących Trybunału Konstytucyjnego i podjęcie działań, które według polityków PiS miały docelowo zakończyć kryzys wokół TK; zakup oprogramowania szpiegującego Pegasus z Funduszu Sprawiedliwości; uchwalenie ustawy przewidującej obniżenie od 1 października 2017 wieku emerytalnego do 60 lat dla kobiet i 65 lat dla mężczyzn; wdrożenie reformy systemu oświaty likwidującej gimnazja; zmiana ustawy o ochronie przyrody, która zezwalała od 1 stycznia 2017 właścicielom nieruchomości na wycinkę rosnących na nich drzew bez zezwolenia, jeśli nie było to związane z działalnością gospodarczą. Ustawa, określana mianem lex Szyszko (od nazwiska ówczesnego ministra środowiska Jana Szyszki), wywołała protesty społeczne, które doprowadziły w maju 2017 do jej ponownej nowelizacji, wprowadzającej ograniczenia w wycince drzew; uchwalenie 24 lutego 2017 specustawy w sprawie kanału przez Mierzeję Wiślaną; do marca 2017 dokonano szerokiej wymiany najwyższych kadr w Siłach Zbrojnych, która w Sztabie Generalnym objęła 90 proc. stanowisk; oblicza się, że za rządów PiS ze stanowisk odeszło 30 generałów i 250 pułkowników; zwolnienia dotyczą także znaczącej liczby przedstawicieli wyższej kadry uczelni wojskowych, w tym Akademii Sztuki Wojennej; w marcu 2017 rząd Beaty Szydło przedstawił polskiego kandydata na stanowisko przewodniczącego Rady Europejskiej Jacka Saryusza-Wolskiego (dotychczasowego polityka PO). Był on jedynym kontrkandydatem dla starającego się o reelekcję Donalda Tuska, którego ostatecznie wybrano 9 marca 2017 w głosowaniu na drugą 2,5-letnią kadencję z poparciem wszystkich państw UE oprócz Polski; znowelizowanie prawa o zgromadzeniach wprowadzające m.in. pierwszeństwo zgromadzeń cyklicznych; uchwalenie przepisów ustanawiających tzw. sieć szpitali, stanowiących element wdrażanej reformy systemu ochrony zdrowia (ustawa z 23 marca 2017); w 2017 ustanowiono Komisję do spraw usuwania skutków prawnych decyzji reprywatyzacyjnych dotyczących nieruchomości warszawskich (tzw. Komisję Weryfikacyjną); 2 czerwca 2017 reprezentowana przez Witolda Waszczykowskiego Polska została wybrana na niestałego członka Rady Bezpieczeństwa ONZ kadencji 2018–2019 z poparciem 190 krajów członkowskich; w lipcu 2017 z inicjatywy posłów PiS Sejm uchwalił ustawę o Sądzie Najwyższym, ustawę o Krajowej Radzie Sądownictwa oraz ustawę o zmianie ustawy – Prawo o sądach powszechnych, co spotkało się z szerokimi protestami społecznymi; ustawę o sądach powszechnych prezydent Andrzej Duda podpisał i została opublikowana 28 lipca 2017; 31 lipca 2017 prezydent złożył weto wobec ustaw o SN i o KRS (wniosku prezydenta Sejm nie rozpatrzył); utworzenie w 2017 Narodowego Instytutu Wolności – Centrum Rozwoju Społeczeństwa Obywatelskiego; utworzenie w 2017 Instytutu Solidarności i Męstwa; w 2017 wprowadzono przepisy ustawowe umożliwiające karanie posłów za „naruszanie powagi Sejmu” (analogiczne w stosunku do senatorów); w latach 2015–2017 odwołano z placówek dyplomatycznych ponad 60 procent ambasadorów; wprowadzenie zakazu handlu w niedziele (od marca 2018 zakazem objęto pierwsze i ostatnie niedziela miesiąca, w 2019 trzy niedziele w miesiącu, a w 2020 prawie wszystkie); uchwalenie ustaw z 8 grudnia 2017 o Sądzie Najwyższym i Krajowej Radzie Sądownictwa przewidujących m.in. składanie do SN skarg nadzwyczajnych na prawomocne wyroki polskich sądów z ostatnich 20 lat, powołanie dwóch nowych izb w SN (Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych oraz Dyscyplinarnej) i wybór wszystkich członków KRS przez Sejm; ustawy te stały się podstawą kryzysu wokół Sądu Najwyższego; dokonane w 2017 zmiany w kodeksie wyborczym przewidujące m.in. wydłużenie od 2018 kadencji władz samorządowych z 4 do 5 lat, ograniczenie możliwości sprawowania funkcji wójta, burmistrza i prezydenta miasta do dwóch kadencji (licząc od 2018), powoływanie członków Państwowej Komisji Wyborczej przez Sejm i podporządkowanie Krajowego Biura Wyborczego ministrowi spraw wewnętrznych; wprowadzenie od 1 stycznia 2018 tzw. minimalnego podatku od nieruchomości komercyjnych; nowelizacja w styczniu 2018 ustawy o Instytucie Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu określająca odpowiedzialność karną za publiczne i wbrew faktom przypisywanie Narodowi Polskiemu lub Państwu Polskiemu odpowiedzialność za zbrodnie III Rzeszy lub za inne zbrodnie przeciwko i ludzkości; nowe przepisy wywołały protesty ze strony Izraela i USA. Pod naciskiem m.in. tych państw zawarte w ustawie przepisy o odpowiedzialności karnej zostały uchylone przez ustawę nowelizującą 27 czerwca 2018; wzniesienie i odsłonięcie 10 kwietnia 2018 na placu marsz. Józefa Piłsudskiego w Warszawie Pomnika Ofiar Tragedii Smoleńskiej 2010 roku, co połączono z zakończeniem trwających w latach 2010–2018 obchodów tzw. miesięcznic smoleńskich na ul. Krakowskie Przedmieście w Warszawie; uchwalenie w maju 2018 ustawy o Centralnym Porcie Komunikacyjnym; uchwalenie 20 lipca 2018 ustawy zmieniającej przepisy kodeksu wyborczego dotyczące wyborów do Parlamentu Europejskiego, dokonującej m.in. zwiększenia liczby okręgów wyborczych do 13 i podniesienia realnego progu wyborczego szacunkowo nawet do 16,5% (próg dopuszczany przez prawo europejskie to 5%); zmiany te mogły uniemożliwić więc komitetom wyborczym o mniejszym poparciu zdobycie mandatów deputowanych. 17 sierpnia 2018 ustawę zawetował prezydent Andrzej Duda; uchwalenie 4 października 2018 ustawy o pracowniczych planach kapitałowych wprowadzającej prywatny, dobrowolny system oszczędzania na dodatkową emeryturę; uchylenie ustawy z 25 lipca 2014 o podatku węglowodorowym; uchwalenie 20 grudnia 2019 ustawy wprowadzającej restrykcje dotyczące odpowiedzialności dyscyplinarnej sędziów; uchwalenie 13 lutego 2020 ustawy o tzw. trzynastej emeryturze; uchwalenie 14 lutego 2020 ustawy o opłacie cukrowej i opłacie od napojów alkoholowych o objętości nieprzekraczającej 300 ml, tzw. małpek; uchwalenie 2 marca 2020 specustawy koronawirusowej w związku z pandemią COVID-19; uchwalenie 11 marca 2022 ustawy o obronie ojczyzny; pomoc wojskowa dla Ukrainy walczącej z rosyjską inwazją; decyzja o zakazie wwozu ukraińskiego zboża do Polski we wrześniu 2023; wprowadzenie programów społecznych takich jak: Dobry Start, 13. i 14. emerytura, Opieka 75 plus, Rodzinny Kapitał Opiekuńczy, część bezpłatnych leków dla seniorów 75+, matczyne emerytury Mama 4+ oraz mający w założeniu wspierać osoby z niepełnosprawnościami i ich rodziny program „Za życiem”. Symbolika Prawo i Sprawiedliwość posługuje się kolorem czerwonym i ciemnym błękitem. Znak graficzny partii stanowi głowa orła białego w koronie. Poprzednim logotypem używanym do 2005 był kolorowy napis „PiS” z podpisem u dołu „Prawo i Sprawiedliwość”. Struktura i działacze W Prawie i Sprawiedliwości działają politycy zaliczani do różnych nurtów prawicowych, najwięcej z nich wywodzi się z PC. Z PiS związała się część dawnych działaczy antykomunistycznych, m.in. Antoni Macierewicz czy były senator klubu tej partii Zbigniew Romaszewski. PiS postrzegane jest przez część publicystów jako partia „postsolidarnościowa”, czyli odwołująca się do tradycji „Solidarności” sprzed 1989. Organizacja W skład władz krajowych partii wchodzą 4 organy: Prezydium partii, Rada Polityczna, Komitet Polityczny oraz Komitet Wykonawczy. Organizacja młodzieżowa partii to Forum Młodych PiS. Komitet Polityczny PiS Prezes: Jarosław Kaczyński Wiceprezesi: Mariusz Błaszczak Joachim Brudziński Mariusz Kamiński Antoni Macierewicz Mateusz Morawiecki Beata Szydło Skarbnik: Teresa Schubert Członkowie prezydiów izb parlamentu: Małgorzata Gosiewska Marek Pęk Ryszard Terlecki (przewodniczący Klubu Parlamentarnego) Elżbieta Witek Rzecznik dyscypliny partyjnej: Karol Karski Pozostali członkowie: Marek Ast Barbara Bartuś Joanna Borowiak Anita Czerwińska Michał Dworczyk Radosław Fogiel Piotr Gliński Marek Gróbarczyk Stanisław Karczewski Maria Koc Henryk Kowalczyk Leonard Krasulski Marek Kuchciński Marzena Machałek Ewa Malik Krzysztof Michałkiewicz Stanisław Ożóg Anna Paluch Tomasz Poręba Jacek Sasin Krzysztof Sobolewski Marek Suski Wojciech Szarama Krzysztof Tchórzewski Bartłomiej Wróblewski Jarosław Zieliński Rzecznik prasowy Rafał Bochenek Prezesi Prawa i Sprawiedliwości Honorowy prezes PiS Lech Kaczyński – od 18 stycznia 2003 do 3 czerwca 2006 (zrezygnował po wyborze na Prezydenta RP) Klub Parlamentarny PiS Przewodniczący: Aktualni wiceprzewodniczący: Waldemar Andzel Barbara Bartuś (sekretarz) Mariusz Błaszczak Anna Dąbrowska-Banaszek (OdNowa RP) Mariusz Gosek (Suwerenna Polska) Agnieszka Górska Marek Kuchciński Marek Martynowski Marek Suski Wojciech Szarama Włodzimierz Tomaszewski (Partia Republikańska) Prezydenci i premierzy RP Prezydenci RP wywodzący się z PiS Prezesi Rady Ministrów reprezentujący PiS Liczba członków Poparcie w wyborach Wybory parlamentarne Wybory prezydenckie * Poparty przez PiS kandydat niezależny. Wybory samorządowe Wybory do Parlamentu Europejskiego Ostatnie wybory do sejmików województw (2018) Aktualni przedstawiciele w samorządzie Marszałkowie województw Obecnie Prawo i Sprawiedliwość rządzi w siedmiu województwach, natomiast w pozostałych dziewięciu znajduje się w opozycji. Prezydenci miast 1 Od 2018 bez poparcia PiS, choć pozostaje członkiem partii. Zobacz też rząd Kazimierza Marcinkiewicza rząd Jarosława Kaczyńskiego rząd Beaty Szydło pierwszy rząd Mateusza Morawieckiego drugi rząd Mateusza Morawieckiego partie polityczne w Polsce Forum Młodych PiS koalicja PiS-Samoobrona-LPR Przypisy Bibliografia Linki zewnętrzne Oficjalna witryna internetowa PiS Partie i ugrupowania III Rzeczypospolitej Polskie partie konserwatywne Jarosław Kaczyński Partie eurosceptyczne Partie społeczno-konserwatywne

6423

https://pl.wikipedia.org/wiki/Ukraina

Ukraina

Ukraina (, Ukrajina, ) – państwo unitarne, położone w Europie Wschodniej. Graniczy od północy z Białorusią, od zachodu z Polską, Słowacją i Węgrami, od południa z Rumunią i Mołdawią oraz Morzem Czarnym i Morzem Azowskim, od północnego wschodu i wschodu z Federacją Rosyjską. Stolicą Ukrainy jest Kijów. Ukraina jest członkiem założycielskim ONZ, członkiem Światowej Organizacji Handlu, Rady Europy, Międzynarodowej Agencji Energii Atomowej, Pogłębionej i Całościowej Strefy Wolnego Handlu (DCFTA) oraz organizacji regionalnych i subregionalnych, takich jak OBWE, GUAM i Organizacji Współpracy Gospodarczej Państw Morza Czarnego. Ukraina jest państwem suwerennym od 1991 roku; w 2009 przystąpiła do programu Partnerstwo Wschodnie, od 2014 jest krajem stowarzyszonym z Unią Europejską, a od 1 stycznia 2016 jest członkiem strefy wolnego handlu z Unią Europejską. Według raportu IMF kraj ten ma jeden z najniższych (po Mołdawii) w Europie wskaźników PKB na osobę, który w 2021 roku wyniósł 4384 dolary. Etymologia Ze słowotwórczego i etymologicznego punktu widzenia nazwa „Ukraina” zawiera w sobie rdzeń kraj oznaczający „coś ukrojonego”, a następnie: „kawał ziemi lub koniec”. Niektórzy łączą tę podstawę słowotwórczą z wyrażeniem u kraja, z brzegu, na skraju. Wyraz „Ukraina” ukształtowany został przy pomocy sufiksu -ina, który w językach słowiańskich tworzy nazwy przestrzenne. Określenie „ukraina” jako nazwa pospolita pojawiło się w średniowieczu i oznaczało pierwotnie nazwę granicznych regionów geograficznych. Do końca XVI wieku termin „ukraina” nie miał charakteru oficjalnego i oznaczał jedynie „ugranicze” („pogranicze”, „krańce państwowe”) poszczególnych terenów, będących pod kontrolą różnych państw. Ukraina jako nazwa pospolita pojawiła się w dwunastowiecznych kronikach ruskich dla oznaczenia ziem kresowych, pogranicznych. W zachowanych zabytkach rękopiśmiennych nazwa „Ukraina” pojawia się po raz pierwszy w tzw. Latopisie kijowskim, którego najstarszy zachowany egzemplarz pochodzi z XV w., opisującym wydarzenia z lat 1111–1200. Pod rokiem 1187 kronikarz, mówiąc o śmierci bohatera walk z Połowcami, Włodzimierza, księcia przygranicznego księstwa perejasławskiego, zanotował „za nim Ukraina wielce rozpaczała”, a relacjonując wypadki 1189 r., nazwał Ukrainą tereny leżące między Bohem a Dniestrem. Z kolei tereny między Ilmem a Dnieprem, zamieszkiwane przez plemiona wschodniosłowiańskie, nazywane były wówczas przez kronikarzy „Rusią”. Od XIII w. księstwo halicko-wołyńskie kronikarze bizantyjscy zaczęli nazywać „Małą Rusią”. Urzędowo nazwa „Ukraina” została użyta po raz pierwszy za czasów Rzeczypospolitej w roku 1590 w tytule konstytucji sejmowej według projektu Jana Zamoyskiego: Porządek ze strony Niżowców i Ukrainy. Na przełomie XVI i XVII w. nazwę „Ukraina” (już jako nazwę własną) zaczęto utożsamiać z krainą leżącą nad środkowym i dolnym Dnieprem, tzw. Ukrainą naddnieprzańską (Naddnieprzem). Początkowo obejmowała ona tylko województwo kijowskie, część województwa bracławskiego na wschód od rzek Murachwa i Słucz, a w latach 1635–1686 także województwo czernihowskie. Przykładowo, w czasie sejmu 1659 roku wymieniono „Woiewodztwa Ukrainne” i były to „woiewodztwa, Kiiowskie, Bracławskie, Czerniechowskie”. W 1648 kartograf francuski w służbie Zygmunta III i Władysława IV Wilhelm Beauplan wykonał mapę Delineatio Generalis Camporum Desertorum vulgo Ukraina..., traktując wymiennie nazwy „Dzikie Pola” i „Ukraina”. W wydanym w 1651 dziele Opisanie Ukrainy, którą tworzą liczne prowincje Królestwa Polskiego leżące pomiędzy granicami Moskowii i Transylwanii... umiejscowił Ukrainę pomiędzy granicami Carstwa Rosyjskiego a Siedmiogrodem, z wyłączeniem Rusi Czerwonej. W roku 1686 w traktacie Grzymułtowskiego Rzeczpospolita odstąpiła Carstwu Rosyjskiemu Ukrainę za Dnieprem (Ukraina Lewobrzeżna); tę część oficjalnie w Rosji urzędowo określano Małorosją (Małorusią). Nazwę tę rozciągnięto po rozbiorach Polski na cały Kraj Południowo-Zachodni w składzie Imperium Rosyjskiego, pozostawała w obiegu urzędowym do rewolucji lutowej i obalenia caratu w marcu 1917. Po zlikwidowaniu przez Katarzynę II Siczy Zaporoskiej południową Ukrainę określano w Imperium Rosyjskim jako Noworosję. Geografia Krajobraz Ukrainy składa się głównie ze stepów i wyżyn; na zachodzie kraju rozciągają się Karpaty, a na Krymie – Góry Krymskie. Stolicą Ukrainy jest Kijów. Inne duże miasta: Charków, Dniepr, Donieck, Odessa, Zaporoże, Lwów, Krzywy Róg, Mariupol, Ługańsk. Łączna długość granic: 7340 km. Najwyższy punkt: Howerla 2061 m n.p.m. Najniższy punkt: Morze Czarne 0 m. Ukraina leży głównie w Europie (Europie Wschodniej), natomiast wyspa Tuzła, znajdująca się w granicach Autonomicznej Republiki Krymu, znajduje się w Azji (według najpopularniejszej granicy Europa-Azja). Klimat Znaczna część Ukrainy jest położona w strefie klimatu umiarkowanego kontynentalnego, natomiast Półwysep Krymski – w strefie klimatu podzwrotnikowego morskiego. Obszar kraju znajduje się najczęściej pod wpływem polarnomorskich i polarnokontynentalnych mas powietrza. Bilans promieniowania jest tu dodatni i wynosi na północy ok. 15 J/m² (35 kcal/cm²), a na południu ok. 21 J/m² (50 kcal/cm²). Najbardziej charakterystyczną cechą klimatu Ukrainy jest jego wzrastający z zachodu na wschód kontynentalizm termiczny. W związku z tym roczne amplitudy temperatury powietrza wahają się od 25 °C we Lwowie do 30 °C w Starobielsku. Na terenie kraju przeważa również kontynentalny rozkład opadów z maksimum w ciepłym okresie roku. Roczna suma opadów maleje z północnego zachodu (600 mm) na południowy wschód (400 mm). Gleby W północnej części kraju największy obszar zajmują gleby bielicoziemne. W lasach spotyka się szare gleby leśne. Na bagnach wykształciły się gleby bagienne i torfowo-bagienne. Dominującym typem gleb są gleby czarnoziemne zajmujące ok. 60% kraju, co stanowi blisko 40% światowych zasobów tego typu gleb. Występują one w strefie stepu i lasostepu. W północnej części lasostepu największą powierzchnię zajmują czarnoziemy ubogie w próchnicę (4–5%). Natomiast w południowej jego części rozwinęły się czarnoziemy o zawartości próchnicy 6–6,5%. Niską zawartością próchnicy charakteryzują się także czarnoziemy leżące w północnej części stepu (3–4%). Południowa część Niziny Czarnomorskiej i Krymu zajęte są przez gleby ciemnokasztanowe. Na Nizinie Zakarpackiej dominującym typem są kwaśne gleby brunatne. W Górach Krymskich zaznacza się różnica w pokrywie glebowej związana z ekspozycją stoków: stoki północne pokryte są szarymi glebami leśnymi, a południowe – czerwonoziemami. Obszary zasolone zajmują na Ukrainie 330 tys. ha. Najwięcej tego typu gleb występuje w Republice Autonomicznej Krymu oraz w obwodach chersońskim, dniepropietrowskim i ługańskim. Historia Średniowiecze Słowianie wschodni i początki Rusi Napływ Słowian w dorzecze Dniepru i Dźwiny rozpoczął się w V lub VI w. n.e. Z wczesnośredniowiecznych kultur archeologicznych na Ukrainie można wymienić np. kulturę pieńkowską. Przez Nestorowe terytoria Polan, Drewlan, i Uliczów przebiegały szlaki handlowe łączące kraje Morza Bałtyckiego z Bizancjum i Bliskim Wschodem. Wyprawy handlowe Dźwiną, Dnieprem, Wołgą i Donem zetknęły podróżujących tędy kupców i wojowników normańskich oraz chazarskich z plemionami słowiańskimi. W VII w. ziemie w środkowym i górnym dorzeczu Dniepru dostały się na ponad dwa wieki pod panowanie koczowniczych Chazarów. W okresie największego rozkwitu Państwa Chazarskiego w VIII wieku kaganowi chazarskiemu trybut płaciło 25 plemion i księstw, w tym władca Kijowa (Kuar). W drugiej połowie IX wieku Kaganat został zdobyty przez Waregów, którzy przenieśli do Kijowa (Kaenugard) swoją siedzibę. Pod koniec IX wieku Kijów został na prawie 400 lat stolicą Rusi Kijowskiej – normańskiej Gardariki (Państwa Grodów). Pierwszymi historycznymi władcami ruskimi byli prawdopodobnie Normanowie (książę Ruryk I), którzy zgodnie z istniejącymi przekazami przybyli na późniejsze ziemie ruskie przed rokiem 860. Założenie Nowogrodu Wielkiego przez Ruryka w 862 roku uważa się za początek historii Rusi. Ruryk zdołał skupić pod swymi rządami część Normanów, plemion wschodniosłowiańskich oraz plemion ugrofińskich i utworzył pierwsze znane państwo ruskie – Ruś Nowogrodzką. Ruryk był także założycielem dynastii Rurykowiczów, która sprawowała rządy na Rusi do 1598 roku. Ruś Kijowska Wyprawa następcy Ruryka, księcia nowogrodzkiego Olega Mądrego na Kijów (882 r.) doprowadziła do zjednoczenia północnych i południowych księstw oraz powstania Rusi Kijowskiej. Była ona początkowo luźnym związkiem księstw, które do ok. 2 poł. XI w. zachowały szeroką autonomię. Książęta kijowscy Oleg (panujący do roku 912 lub 922) i Igor Rurykowicz (panujący w latach 912/922–945) podpisali z Bizancjum układy handlowe, które gwarantowały krajowi zyskowny handel. Rządząca w latach 945–957 księżna Olga scentralizowała państwo, stworzyła podstawy trwałego porządku administracyjnego. Kolejny władca, syn Olgi Światosław I podejmował odległe wyprawy wojenne, docierając na Krym i Kaukaz oraz na Bałkany. Ożeniony z Anną Porfirogenetką, siostrą cesarza bizantyjskiego Bazylego II Bułgarobójcy, książę Włodzimierz I Wielki w 988 roku przyjął chrzest i uczynił z chrześcijaństwa obrządku greckiego oficjalną religię państwową. Włodzimierz także w 981 roku zajął zbrojnie Grody Czerwieńskie i przyłączył je po raz pierwszy do Rusi. Terytorium to przywrócił w granice monarchii wczesnopiastowskiej Bolesław I Chrobry (1018) podczas wyprawy kijowskiej. W 1031 Jarosław I Mądry ponownie przyłączył zbrojnie Grody Czerwieńskie do Rusi i wysiedlił znaczną część Lędzian pod Kijów, osiedlając w ich miejsce Rusinów. Panujący w latach 1019–1054 Jarosław I Mądry umocnił pozycję Kościoła na Rusi Kijowskiej. Ustanowione przez niego zasady dziedziczenia tronu książęcego w oparciu o regułę senioratu nie zapobiegły rozpadowi politycznej jedności kraju. W roku śmierci Jarosława (1054) dokonał się rozłam chrześcijaństwa na rzymskokatolickie i prawosławne. Rozbicie dzielnicowe Rusi W XII w. Ruś Kijowska podzieliła się na konkurujące ze sobą dzielnice. Na północy powstała Republika Nowogrodzka, na północnym zachodzie Księstwo połockie, na południowym zachodzie Księstwo Halicko-Włodzimierskie. W centralnej części powstały księstwa: Kijowskie, Turowskie i Smoleńskie, na północnym wschodzie księstwa Rostowsko-Suzdalskie i Riazańskie, na południowym wschodzie Czernihowskie i Perejasławskie. Z czasem uległy one dalszemu rozdrobnieniu, przy czym książęta, którym udało się zawładnąć Kijowem, w hierarchii feudalnej stali wyżej od pozostałych książąt i posługiwali się tytułem wielkiego księcia. W roku 1169 książę włodzimiersko-suzdalski Andrzej I Bogolubski opanował Kijów, uzyskując tym samym tytuł wielkiego księcia. Odmiennie od większości swoich poprzedników nie przeniósł do tego miasta swej stolicy, lecz osadzał tam podległych sobie książąt. Centrum jego państwa pozostawał Włodzimierz, który odtąd pełnił funkcję stolicy wielkiego księstwa i przejął dominującą rolę Kijowa. Niewola mongolska i początek wpływów litewskich W 1223 r. wojska rusko-połowieckie poniosły klęskę w bitwie nad Kałką w walce z Mongołami, którzy pomimo zwycięstwa wycofali się na wschód. Kilkanaście lat później, w latach 1237–1240 Batu-chan dokonał inwazji na Ruś. 6 grudnia 1240 zdobył i zburzył Kijów, mordując i uprowadzając w niewolę jego ludność. Podbił wówczas wszystkie ziemie będące pod jurysdykcją władców ruskich z wyjątkiem księstw połockiego, Pińskiego i Republiki Nowogrodzkiej. Mongołowie nie przejęli bezpośrednich rządów w podbitych księstwach, ograniczając się do zatwierdzania kandydatów do tronów książęcych w formie tzw. jarłyku otrzymywanego przez wielkich książąt, którzy z kolei pełnili funkcje zwierzchnie nad resztą książąt (z tytułem wielkiego księcia) i mieli prawo zwracania się o pomoc do chana Złotej Ordy (której założycielem był Batu-chan). Tytuł wielkiego księcia był związany z obowiązkami podatkowymi (trybutem) wobec chanatu. Wielki książę był inkasentem daniny na rzecz chana, płacił ją osobiście i bezpośrednio oraz windykował z podległych książąt ruskich. Z tego powodu znaczna część Rusi zachodniej i centralnej poddała się w wieku XIV władzy wielkiego księcia litewskiego, który nie płacił trybutu na rzecz chana. Przyłączenie Rusi Czerwonej do Polski W XIII wieku Księstwo Halicko-Włodzimierskie stało się, wobec zniszczenia Kijowa i Rusi centralnej, drugim obok państw tzw. Rusi Zaleskiej (Twer, Włodzimierz nad Klaźmą, Moskwa, Republika Nowogrodu) ruskim ośrodkiem państwowym, prowadzącym samodzielną politykę dynastyczną i zagraniczną oraz podejmującym próby zjednoczenia Rusi. W grudniu 1253 książę halicko-włodzimierski Daniel I został w Drohiczynie koronowany przez legata papieża Innocentego IV, opata Opizo z Messano na króla Rusi. Daniel Halicki był założycielem miasta Lwowa i związał się małżeństwami dynastycznymi z Piastami mazowieckimi. Tytułem króla Rusi tytułował się po raz ostatni wnuk Daniela, Jerzy Lwowicz (zm. 1308). Synowie Jerzego: Lew i Andrzej, współrządząc państwem, używali tytułu książęcego (odpowiednio – książę halicki i książę włodzimierski). W roku 1338 siostrzeniec i następca Lwa i Andrzeja, bezpotomny Bolesław Jerzy II, książę i pan Rusi, szukając pomocy przeciw bojarom, zawarł układ z Kazimierzem Wielkim i uznał go za dziedzica Rusi. W 1339, w układzie wyszehradzkim, Królestwo Polskie i Królestwo Węgier zawarły porozumienie w sprawie podziału ziem księstwa halicko-wołyńskiego w przyszłości. W 1340 Bolesław Jerzy zmarł otruty przez bojarów, a Kazimierz Wielki wyprawił się na Ruś Czerwoną, by objąć ją w posiadanie. Zajął na krótko Lwów, „z którego wkrótce się wycofał, zagarnąwszy spore łupy i uprowadziwszy część ludności”. W 1344 opanował ziemię przemyską i sanocką, a w 1346 w tytulaturze królewskiej Kazimierza pojawił się człon: pan i dziedzic Rusi, wyprzedzający stan faktyczny. Namiestnikiem Rusi Czerwonej był w latach 1340–1349 miejscowy bojar Dymitr (Detko), uznający zwierzchnictwo Polski i Węgier. W 1349 roku, po ponownej wyprawie zbrojnej, Kazimierz Wielki przyłączył Ruś Czerwoną ze Lwowem i Haliczem do Korony. Wołyń z Łuckiem i Włodzimierzem zajął książę litewski Lubart, również spowinowacony ze zmarłym księciem halickim. O ziemie Księstwa Halicko-Wołyńskiego do końca XIV wieku trwały zatargi i wojny najpierw pomiędzy Koroną i sprzymierzonym z nią Królestwem Węgier a Wielkim Księstwem Litewskim (które po serii najazdów zajęło Wołyń i Podole kamienieckie, a ze względów dynastycznych pretendowało do całości terytorium księstwa), a następnie pomiędzy Koroną a Królestwem Węgier. Po śmierci Kazimierza Wielkiego Ludwik Węgierski wcielił Ruś Czerwoną do Królestwa Węgier. Trójstronny konflikt o przynależność państwową ziem Księstwa Halicko-Wołyńskiego (Rusi Halicko-Włodzimierskiej) zakończył się ostatecznie po zawarciu przez Jagiełłę małżeństwa z królową Polski Jadwigą Andegaweńską i samodzielnym objęciu tronu polskiego po jej śmierci. Jadwiga jako królowa Polski i spadkobierca Ludwika Andegaweńskiego w 1387 usunęła starostów węgierskich i ogłosiła akt przyłączenia Rusi Halicko-Włodzimierskiej do Korony. W wyniku ostatecznych rozgraniczeń dawne terytoria księstwa zostały podzielone pomiędzy Koronę (Ruś Czerwona) i Wielkie Księstwo Litewskie (które zatrzymało Wołyń i Podole kamienieckie), zaś król Polski przyjął tytuł księcia Rusi, co podkreślało odrębny status wcielonych terytoriów (tytuł ten królowie Polski nosili aż do 1795 roku). Terytorialne status quo utrzymało się do unii lubelskiej (1569), gdy do Rusi Koronnej dołączyły Wołyń, Podole i pozostałe ziemie ukrainne. W Wielkim Księstwie Litewskim W 1320 roku po klęsce poniesionej przez Księstwo Kijowskie w bitwie nad rzeką Irpień, Litwa uzależniła od siebie przejściowo Kijowszczyznę. Rurykowicze kijowscy zostali pozbawieni władzy, księstwo kijowskie Giedymin nadał Holszańskim. W XIII i XIV w. większość zachodnich księstw ruskich przeszła w strefę wpływów nabierającej znaczenia Litwy. Po upadku Księstwa Halicko-Włodzimierskiego (przeciwwagi dla wpływów litewskich) większość ziem należących do Rusi Zachodniej i Centralnej została w konsekwencji podporządkowana Wielkiemu Księstwu Litewskiemu (XIV wiek). Stąd rywalizacja książąt Rusi północnej, później Wielkiego Księstwa Moskiewskiego z Wielkim Księstwem Litewskim, zaś po unii lubelskiej – Carstwa Rosyjskiego z Rzecząpospolitą Obojga Narodów. W latach 1331–1362 Księstwo Kijowskie znajdowało się we władzy Rurykowiczów putywelskich podporządkowanych Złotej Ordzie. W 1362 r. wielki książę Olgierd Giedyminowicz po bitwie nad Sinymi Wodami zajął i wcielił do Wielkiego Księstwa Kijów. Bezpośrednie wcielenie księstw ruskich do struktury Wielkiego Księstwa (usunięcie książąt lokalnych) nastąpiło dopiero po zawarciu unii polsko-litewskiej (1385 r.). Okres Rzeczypospolitej Unia lubelska i włączenie Kijowszczyzny w granice Korony 5 marca 1569, w przededniu unii lubelskiej (1 lipca 1569), sejm koronny, przy aprobacie posłów z Podlasia, przegłosował włączenie (inkorporację) województwa podlaskiego do Korony. 26 maja 1569 roku do Korony z terytorium Wielkiego Księstwa Litewskiego włączono edyktem Zygmunta Augusta (jako dziedzicznego wielkiego księcia litewskiego)województwo wołyńskie, a 6 czerwca województwo kijowskie i województwo bracławskie. Unia lubelska powołała Rzeczpospolitą jako związek państwowy dwóch równoprawnych podmiotów: Korony i Litwy. W tym samym czasie władcy Wielkiego Księstwa Moskiewskiego, przyjmując tytuł „Cara Wszechrusi” (nie uznawany przez Wielkie Księstwo Litewskie i Koronę), rozpoczęli rywalizację z Rzecząpospolitą o władzę nad ziemiami dawnej Rusi Kijowskiej, wchodzącymi w skład Korony i Litwy. W 1596 r. większość biskupów Cerkwi prawosławnej w granicach Rzeczypospolitej przyjęła zwierzchnictwo papieża w wyniku unii brzeskiej. Wobec oporu wiernych za panowania Władysława IV została przywrócona autokefaliczna struktura Cerkwi prawosławnej w Rzeczypospolitej, podległej kanonicznie patriarchatowi Konstantynopola. Prawosławnym metropolitą Kijowa został Piotr Mohyła, a po jego śmierci Sylwester Kossów. W drugiej połowie XVI wieku na pograniczu Naddnieprza, tzw. Dzikich Polach uformowała się społeczność wojskowa Kozaków zaporoskich, chroniąca pogranicze przed Tatarami i uczestnicząca w wojnach pierwszej połowy XVII w. w ramach wojsk Rzeczypospolitej. Kozaczyzna od końca XVI wieku była jednocześnie ośrodkiem powstań kozackich w obronie swego niezależnego statusu, a z czasem i statusu ludności ruskiej w Rzeczypospolitej. Hetmanat i powstania kozackie Od końca XVI w. doszło do serii powstań Kozaków zaporoskich przeciwko Koronie. Pierwszymi były: powstanie Kosińskiego i powstanie Nalewajki. W 1637 roku wybuchło w Naddnieprzu powstanie Pawluka, którego stłumienie doprowadziło do przejściowego ograniczenia praw Kozaczyzny. Najpoważniejszym powstaniem było powstanie w latach 1648–1655 pod przywództwem Bohdana Chmielnickiego. Objęło terytorialnie Naddnieprze, Wołyń, Podole, Ruś Czerwoną po Zamość i znaczny obszar Wielkiego Księstwa Litewskiego. Od ugody zborowskiej (1649) Kozacy posiadali system autonomicznych rządów określanych jako Hetmanat (Hetmańszczyzna) lub Wojsko Zaporoskie. W styczniu 1654 Hetmanat w ugodzie perejasławskiej poddał Ukrainę naddnieprzańską pod władzę cara Rosji z zachowaniem jej autonomii i przywilejów kozackich. Konsekwencją ugody była długoletnia (1654–1667) wojna Rzeczypospolitej z Carstwem Rosyjskim, toczona na obszarze Rzeczypospolitej po środkową Wisłę. W 1658 roku została zawarta pomiędzy Hetmanatem a Rzecząpospolitą unia hadziacka, przekreślająca podległość Ukrainy Rosji i ustanawiająca Księstwo Ruskie jako trzeci równoprawny człon Rzeczypospolitej (obok Korony i Litwy). Postanowienia unii nie weszły ostatecznie w życie. Kończący działania wojenne rozejm andruszowski z 1667 roku rozstrzygnął, że Rzeczpospolita utraciła na rzecz Rosji Zadnieprze, czyli województwo czernihowskie i większość (ok. 140 tys. km²) województwa kijowskiego. Podział terytorium Ukrainy między Rzeczpospolitą a Carstwo Rosyjskie został potwierdzony w 1686 traktatem Grzymułtowskiego, który oprócz cesji Zadnieprza uznawał władzę Rosji nad Kijowem z okręgiem. Również w 1686 prawosławna metropolia kijowska (podległa dotąd Patriarchatowi Konstantynopola) została podporządkowana Patriarchatowi Moskiewskiemu. W latach 1672–1676 toczyła się na terenie Ukrainy wojna polsko-turecka. Po pokoju w Buczaczu w 1672 roku, do 1699 część Podola wraz z Kamieńcem i Naddnieprza opanowana została przez Imperium Osmańskie. Część wróciła do Korony po zwycięskich bitwach Jana Sobieskiego pod Chocimiem i Żurawnem (1676), potwierdził to rozejm w Żurawnie (1676). W konsekwencji wznowionej wojny polsko tureckiej (1683–1699), po pokoju w Karłowicach w 1699, wszystkie ziemie utracone w roku 1672 na rzecz Imperium Osmańskiego powróciły w granice Rzeczypospolitej. Wojny, rzezie, deportacje ludności w jasyr i na terytorium Carstwa Rosyjskiego i epidemie towarzyszące wojnom doprowadziły terytorium do ruiny, wyludniły je i zatrzymały rozwój. Dwudziestoletnie (1687–1708) rządy hetmana Iwana Mazepy w lewobrzeżnym, podporządkowanym Moskwie Hetmanacie były okresem stabilizacji gospodarczej i społecznej, rozwoju kulturalnego (popierana przez hetmana Akademia Kijowsko-Mohylańska), przekształcania się starszyzny kozackiej w warstwę szlachecką i tworzenia się elity urzędniczej Hetmanatu. Na stepowym pograniczu Carstwa Rosyjskiego (Ukraina Słobodzka) trwało intensywne osadnictwo wychodźców z terytorium Hetmanatu i zrujnowanej Ukrainy Prawobrzeżnej. Wzrost wpływów Rosji, upadek Rzeczypospolitej Po pokoju karłowickim (1699) sejm zdecydował o rozwiązaniu oddziałów kozaków rejestrowych w służbie Rzeczypospolitej. Po dwóch latach bezskutecznych prób uchylenia tej decyzji wybuchło powstanie Paleja, ostatnie zorganizowane powstanie kozackie na terytorium Rzeczypospolitej, stłumione w 1704 przez wojska koronne i wojska podporządkowanego Rosji Hetmanatu, wprowadzone do Rzeczypospolitej w związku z toczącą się od roku 1700 III wojną północną, w której Rzeczpospolita, Saksonia i Rosja tworzyły koalicję przeciw Szwecji. Znaczna część terenów Ukrainy Prawobrzeżnej została wówczas zajęta przez wojska Mazepy, który dążył do włączenia ich do Hetmanatu. Wobec dążeń Piotra I do ograniczenia w ramach gruntownych reform Carstwa Rosyjskiego autonomicznego statusu Hetmanatu, hetman Mazepa prowadzący od 1704 roku tajne rokowania ze Stanisławem Leszczyńskim, a za jego pośrednictwem z królem Szwecji Karolem XII, opowiedział się w roku 1708, wraz ze starszyzną Hetmanatu i częścią jego wojsk przeciwko Rosji, a po stronie Szwecji i obozu szwedzkiego w Rzeczypospolitej. Karola XII poparła wówczas również Sicz Zaporoska. Klęska armii szwedzko-kozackiej w bitwie pod Połtawą (1709) oznaczała porażkę próby usamodzielnienia podjętej przez Mazepę i była początkiem stopniowego ograniczania autonomii Hetmanatu w ramach Carstwa (od 1721 Imperium Rosyjskiego), aż do jego całkowitej likwidacji ukazem Katarzyny II w 1764 r. III wojna północna (1700–1721) doprowadziła do zasadniczej zmiany układu sił w Europie Wschodniej. Status mocarstwa regionalnego uzyskała zreformowana przez Piotra I Rosja, zaś Rzeczpospolita utraciła suwerenność i stała się faktycznym protektoratem Rosji i przechodziła okres długotrwałego wewnętrznego paraliżu politycznego (czasy saskie). Traktat adrianopolski między Rosją a Turcją (1713) i potwierdzenie pokoju karłowickiego w 1714 między Rzecząpospolitą a Turcją ustalały status Ukrainy Prawobrzeżnej jako nieodłącznej części Rzeczypospolitej. Między jesienią 1713 a wiosną 1714 ludność terenów Prawobrzeża, z których ustępowało wojsko rosyjskie, została po raz kolejny siłą przesiedlona za Dniepr. Do połowy XVIII wieku nastąpiła odbudowa gospodarcza terenów, gospodarka została oparta w pełni o system wielkich latyfundiów magnackich, opartych o gospodarkę pańszczyźnianą. Formą oporu społecznego chłopstwa wobec wzrastających systematycznie obciążeń pańszczyźnianych był rozpowszechniony do lat 70. XVIII wieku bandytyzm społeczny (hajdamacy). Po zawiązaniu konfederacji barskiej w 1768 roku prawobrzeżnym Naddnieprzem wstrząsnęła koliszczyzna – krwawy bunt chłopski, którego kulminacją była rzeź humańska. Bunt, o którego inspirację podejrzewano Petersburg, został stłumiony bezwzględnie przez wojska koronne i rosyjskie. W 1764 r. Katarzyna II zlikwidowała Hetmanat i jego autonomię, przekształcając go w gubernię małorosyjską, w 1765 zlikwidowała ustrój kozacki Ukrainy Słobodzkiej, również przekształcając ją w gubernię (słobodzko-ukraińską). W 1775 roku, po zwycięskiej dla Rosji wojnie z Turcją, Katarzyna II zburzyła Sicz Zaporoską i zakazała używania nazwy kozactwa zaporoskiego. Tytuł hetmana wojsk kozackich przysługiwał od tego czasu wyłącznie panującej rodzinie carskiej. Starszyzna Siczy została zesłana na Syberię, starszyzna Hetmanatu została zrównana w prawach ze szlachtą rosyjską (tzw. dworianstwem) i wpisana do tabeli rang Imperium Rosyjskiego, a wolni Kozacy otrzymali status równoważny wolnym chłopom rosyjskim. Chłopi Hetmanatu zostali ukazem z 1783 przypisani do miejsca pobytu, część Kozaków zaporoskich jako Kozacy czarnomorscy została przesiedlona na Kubań, część zbiegła na terytorium tureckie, tworząc istniejącą do 1829 Sicz Dunajską. Przyłączone do Imperium Rosyjskiego w 1774 traktatem w Küczük Kajnardży nadczarnomorskie terytoria Imperium Osmańskiego, poszerzone o anektowane w 1783 terytorium zlikwidowanego Chanatu Krymskiego i zdobycze po wojnie rosyjsko-tureckiej 1787–1792, określane łącznie jako Noworosja stały się terenem intensywnej kolonizacji. Jednym z jej przejawów było założenie i szybki rozwój Odessy i innych powstałych wówczas portów czarnomorskich (Mikołajów, Chersoń). Granicą rosyjsko-turecką w roku 1792 stał się Dniestr. W wyniku drugiego (1793) i trzeciego (1795) rozbioru Rzeczypospolitej Imperium Rosyjskie anektowało Ukrainę Prawobrzeżną (województwa: kijowskie, wołyńskie i podolskie). Austria anektowała w 1772 województwo ruskie i skrawek województwa podolskiego, tworząc Królestwo Galicji i Lodomerii, jako część monarchii Habsburgów, później Cesarstwa Austrii, wreszcie Austro-Węgier. XIX wiek Zabór rosyjski i austriacki W końcu XIX wieku tereny Ukrainy miały charakter zdecydowanie rolniczy. Bezpośrednio po zniesieniu poddaństwa i uwłaszczeniu chłopów (1861) na wchodzącej w skład Imperium Rosyjskiego części kraju w rękach 1,95 mln rodzin chłopskich znajdowało się 20 mln dziesięcin ziemi uprawnej, 32 200 polskich i rosyjskich rodzin szlacheckich posiadało 17 mln dziesięcin ziemi. W 1897 r. chłopi stanowili 86,4% ogółu ludności guberni ukraińskich Imperium. W 1905 użytki rolne wynosiły łącznie 45 mln ha, w tym 97 majątków ziemskich obejmowało ok. 2 mln ha, 2355 majątków – 7 mln ha, a 17 793 majątki – 6 mln ha. Jednocześnie 2 640 000 gospodarstw chłopskich było w posiadaniu ok. 15 mln ha. Reszta ziemi znajdowała się w posiadaniu zamożnych gospodarstw chłopskich, kupców, państwa oraz klasztorów i kościołów. Na Ukrainie Prawobrzeżnej własność szlachecka stanowiła 24,8%, na Ukrainie Lewobrzeżnej 20,4%, w guberniach stepowych 19,4%, a własność chłopska odpowiednio – 49,8%, 68,5% i 58%. Przeciętnie na własność szlachecką przypadało 24,5%, na chłopską- 58,5% całej ziemi. W 1897 r. w miastach żyło 13% ludności, a największymi ośrodkami miejskimi były: Odessa (404 000 mieszkańców), Kijów (248 000), Charków (174 000) i Katerynosław (121 000), które znajdowały się wśród dziesięciu największych miast całego Imperium Rosyjskiego i w których skupiało się 35% ogółu ludności miejskiej guberni ukraińskich. Mimo że przemysł istniał tylko w kilku ośrodkach, z Ukrainy pochodziło 52% produkcji surówki żelaza i 70% wydobytego węgla kamiennego w Imperium Rosyjskim. W 1897 r. w Imperium Rosyjskim mieszkało 22 380 551 Ukraińców (17,81% ogółu ludności Imperium). Zamieszkiwali zwarcie Kraj Południowo-Zachodni (gubernia kijowska (79,2%), wołyńska (70,1%) i podolska (80,9%)), gubernie: chersońską (53,9%), taurydzką (42,2%, wobec 27% Rosjan i 13,6% Tatarów), katerynosławską (68,9%), połtawską (93%), czernihowską (66,4%), charkowską (80,6%), południowo-zachodnią część Obwodu Wojska Dońskiego (28,1% całości ludności Obwodu), obwód kubański (47,4% wobec 42,6% Rosjan), gubernię stawropolską (36,6%), południowo-zachodnią część guberni kurskiej (21,2% ogółu ludności guberni), południową część guberni woroneskiej (36,2% ogółu ludności guberni), północną i południowo-wschodnią część guberni besarabskiej (19,6% ogółu ludności guberni). Na przełomie XIX i XX wieku miała miejsce masowa, popierana przez władze carskie, migracja kilkuset tysięcy Ukraińców do południowego regionu Dalekiego Wschodu Imperium Rosyjskiego (obwód nadmorski i amurski – tzw. Zielony Klin). Na terytorium Austro-Węgier liczebność Ukraińców wynosiła w 1910 ogółem 3 991 000 osób, z czego w Przedlitawii – 3 518 000 osób (Galicja – 3 211 000 (40,2% ludności kraju koronnego), Księstwo Bukowiny – 305 101 Ukraińców (stanowiących 38,39% ludności prowincji)). W Królestwie Węgier (Zalitawii): 472 000 Ukraińców, z czego na Zakarpaciu – 330 010 Ukraińców (stanowiących 54,5% ludności prowincji). Miasta Galicji Wschodniej miały wówczas zdecydowanie żydowski charakter – Żydzi stanowili 40–45% ludności miejskiej tego obszaru (Polacy i Ukraińcy stanowili po 25–30%). W latach 90. XIX w. rozpoczyna się masowa emigracja zarobkowa chłopów ukraińskich z Galicji do Ameryki, przede wszystkim do Kanady i USA, w mniejszym stopniu do Brazylii, Argentyny i innych krajów. Jest to początek zorganizowanej diaspory ukraińskiej w Ameryce, zwłaszcza w Kanadzie. Ukraińskie odrodzenie narodowe XIX wiek, począwszy od publikacji Eneidy Iwana Kotlarewskiego (1798) w dobie preromantyzmu i romantyzmu był okresem ukraińskiego odrodzenia narodowego, formowania się nowożytnego języka ukraińskiego (Iwan Kotlarewski, Taras Szewczenko), tworzenia się nowych elit kulturalnych i społecznych (począwszy od kijowskiego Bractwa Cyryla i Metodego), wreszcie redefinicji pojęcia Ukrainy i Ukraińców, w opozycji do oficjalnej ideologii Imperium Rosyjskiego (Mychajło Drahomanow, Mychajło Hruszewski). W konsekwencji Wiosny Ludów w Cesarstwie Austrii zniesiono pańszczyznę, zaś w 1848 r. powstała pierwsza ukraińska organizacja polityczna w Galicji – Główna Rada Ruska (istniejąca do 1851, rozwiązana w ramach polityki reakcji porewolucyjnej). Klęska Imperium Rosyjskiego w wojnie krymskiej (1856) była bodźcem dla rozwoju ukraińskiego ruchu narodowego w Imperium (Hromady), w związku z osłabieniem Imperium i liberalizacją stosunków politycznych w Rosji w okresie reform Aleksandra II. Carat po wybuchu powstania styczniowego, równolegle do represji skierowanych przeciw Polakom, podjął kroki mające zapobiec przeobrażeniu ukraińskiego ruchu narodowego w zjawisko masowe, zagrażające spoistości Imperium. Cyrkularz wałujewski (1863) zakazał druku w języku ukraińskim (poza utworami poetyckimi). Ukaz emski (1876) zabronił używania nazwy Ukraina, drukowania książek, broszur, prasy i przekładów (nawet z rosyjskiego) w języku ukraińskim i wwożenia z zagranicy na terytorium Imperium Rosyjskiego wszelkich wydawnictw wydrukowanych w tym języku. Zabraniał także wystawiania ukraińskich spektakli teatralnych i drukowania ukraińskich tekstów do utworów muzycznych. Nauka w szkołach, w tym w szkołach elementarnych, miała być odtąd prowadzona wyłącznie w języku rosyjskim. Z bibliotek szkół wszystkich szczebli usunięto książki w języku ukraińskim. Akty te, zmierzające do rusyfikacji Ukraińców, w połączeniu z represjami policyjnymi zablokowały rozwój ukraińskiego życia kulturalnego i społecznego na obszarze Imperium Rosyjskiego do lat 90. XIX w., gdy w konsekwencji modernizacji i uprzemysłowienia kraju powstały nielegalne ukraińskie organizacje polityczne (Bractwo Tarasowców, Ogólnoukraińska Bezpartyjna Organizacja Demokratyczna, Ukraińska Partia Rewolucyjna, Ukraińska Partia Ludowa i in.) – narodowo-demokratyczne i socjalistyczne. Postanowienia ukazu emskiego przestały obowiązywać po rewolucji 1905 roku w Rosji, pojawiła się wówczas po trzydziestu latach możliwość druku w języku ukraińskim, powstawały ukraińskie organizacje naukowe i kulturalne. Do upadku caratu (marzec 1917) ukraińskie gubernie Imperium były określane urzędowo jako Małorosja, a język ukraiński jako małorosyjski dialekt języka rosyjskiego. W sytuacji represji carskich, skierowanych przeciwko ukraińskiej odrębności kulturowej w Imperium Rosyjskim, ośrodkiem rozwoju ukraińskiego odrodzenia narodowego, określanym jako Piemont Ukrainy, stała się Galicja, należąca do Cesarstwa Austrii, po 1866 kraj koronny liberalnej monarchii konstytucyjnej Austro-Węgier. W okresie autonomii galicyjskiej Lwów jako stolica Galicji stał się centrum działalności naukowej, politycznej, kulturalnej, społecznej i gospodarczej Ukraińców zamieszkujących Galicję Wschodnią i emigrantów z Naddnieprza. Na Uniwersytecie Lwowskim działały katedry z ukraińskim językiem wykładowym, w tym pierwsza na świecie katedra historii Ukrainy Mychajła Hruszewskiego, wydawane były ukraińskie książki, periodyki i prasa (Diło i in.), publikował Iwan Franko, gwiazdą opery była Sołomija Kruszelnyćka. W Galicji działały m.in. Towarzystwo Naukowe im. Szewczenki, towarzystwo społeczno-oświatowe Proswita (oświata ludowa), Centrobank – główna instytucja finansowa ukraińskiej spółdzielczości w Galicji, Narodnyj Dim, organizacja skautowa Płast, legalne ukraińskie partie polityczne (Ukraińska Partia Radykalna, Ukraińska Partia Narodowo-Demokratyczna, Ukraińska Partia Socjal-Demokratyczna i in.), a bezpośrednio przed I wojną światową również organizacje paramilitarne (Ukraiński Związek Siczowy (1912), Towarzystwo Ukraińskich Strzelców Siczowych (1914)). Społeczność ukraińska Galicji wybierała swoich przedstawicieli do Sejmu Krajowego Galicji i Reichsratu Przedlitawii (parlamentu austriackiego) w Wiedniu. Ważną postacią w życiu Galicji, kościoła greckokatolickiego i ukraińskiego życia społecznego był od 1900 arcybiskup metropolita lwowski Andrzej Szeptycki. XX wiek I wojna światowa, rewolucja w Rosji, powstanie URL, Hetmanatu, ZURL i ich upadek W konsekwencji klęsk ponoszonych przez Imperium Rosyjskie w I wojnie światowej 8 marca 1917 roku w Piotrogrodzie wybuchła rewolucja, która doprowadziła do obalenia caratu i wprowadzenia rządów demokratycznych w Rosji. Proklamowane swobody liberalne i demokratyczne, w szczególności wolność słowa, druku, stowarzyszeń i zgromadzeń, pochodów i manifestacji, a także amnestia dla więźniów politycznych z czasów caratu, przyczyniły się do rozwoju ukraińskiego ruchu narodowego, co znalazło oficjalny wyraz w powołaniu Ukraińskiej Centralnej Rady, a w późniejszym czasie w wyodrębnianiu wojskowych jednostek złożonych z żołnierzy ukraińskich w ramach armii rosyjskiej. Postulatem ukraińskiego ruchu narodowego była wówczas autonomia terytorialna Ukrainy w ramach demokratycznej republiki rosyjskiej. 7 listopada 1917 roku władzę w Rosji w drodze zbrojnego zamachu stanu w Piotrogrodzie objęła partia bolszewików, obalając demokratyczny Rząd Tymczasowy oraz wprowadzając dyktaturę partyjną i policyjny terror. W Rosji wybuchła kilkuletnia wojna domowa o władzę i ustrój kraju. 20 listopada 1917 roku na obszarze dawnych guberni Imperium Rosyjskiego: kijowskiej, podolskiej, wołyńskiej, czernihowskiej, połtawskiej, charkowskiej, katerynosławskiej, chersońskiej i taurydzkiej (bez Krymu) powstała w ramach federacji z Rosją Ukraińska Republika Ludowa, która ogłosiła pełną niepodległość 25 stycznia 1918 roku, po rozpędzeniu przez bolszewików wybranej w demokratycznych wyborach Konstytuanty i krwawym stłumieniu pokojowych demonstracji w jej obronie. Bolszewicy próbowali przejąć władzę w Kijowie równolegle do przewrotu w Piotrogrodzie. Zostało to jednak uniemożliwione przez oddziały lojalne wobec Ukraińskiej Centralnej Rady, która 20 listopada 1917 roku proklamowała niepodległość Ukraińskiej Republiki Ludowej w związku federacyjnym z Rosją. Na Ukrainie odbyły się w końcu listopada 1917 r. wybory do rosyjskiego Zgromadzenia Ustawodawczego (Konstytuanty), podczas których na listy partii ukraińskich socjalistów-rewolucjonistów oddano 3433 tys. głosów. 24–25 grudnia 1917 roku w Charkowie bolszewicy stworzyli marionetkową Ukraińską Ludową Republikę Rad (nazwa świadomie zbliżona do Ukraińskiej Republiki Ludowej). Po rozpędzeniu w Piotrogrodzie 19 stycznia 1918 roku Zgromadzenia Ustawodawczego (po jednym dniu obrad) przez bolszewików przy użyciu oddziałów strzelców łotewskich 25 stycznia 1918 roku Ukraińska Centralna Rada ogłosiła pełną niepodległość Ukraińskiej Republiki Ludowej. Oddziały bolszewików rozpoczęły wówczas ofensywę na terytorium URL i 8 lutego 1918 roku zajęły Kijów. Po zawarciu traktatu brzeskiego jej terytorium znalazło się pod okupacją wojsk niemieckich i austro-węgierskich, zaś RFSRR była zmuszona uznać niepodległość Ukraińskiej Republiki Ludowej i 14 czerwca 1918 roku zawrzeć z Hetmanatem (nazwa państwa ukraińskiego powstałego pod protektoratem niemieckim) zawieszenie broni, preliminaryjne do traktatu pokojowego. W latach 1918–1920 Kijów znajdował się kolejno we władaniu Ukraińskiej Republiki Ludowej, Hetmanatu, ponownie URL, bolszewików, Armii Ochotniczej gen. Antona Denikina, ponownie URL, bolszewików, Wojska Polskiego i URL, by od 13 czerwca 1920 roku ostatecznie znaleźć się w rękach sowieckich. W dniach 5–12 lipca 1918 roku utworzony został ukraiński oddział RKP(b) – KP(b)U. Po kapitulacji Niemiec na froncie zachodnim (11 listopada 1918 r.) rząd bolszewicki uznał traktat brzeski za niebyły i równolegle do wycofywania się wojsk niemieckich z tzw. Ober-Ostu rozpoczął zajmowanie opuszczanych przez Niemców terytoriów siłami Armii Czerwonej oraz proklamowanie w tym celu marionetkowych republik radzieckich. 30 listopada 1918 roku w Kursku utworzony został (w celu legitymizacji agresji Rosji Sowieckiej przeciw Ukraińskiej Republice Ludowej) Tymczasowy Robotniczo-Chłopski Rząd Ukrainy na czele z Jurijem Piatakowem. 3 stycznia 1919 Armia Czerwona zajęła Charków, który stał się pierwszą siedzibą rządu i stolicą USRR. 25 stycznia 1919 Rząd Tymczasowy uchwalił połączenie Ukrainy z Rosją na zasadach radzieckiej federacji, a 29 stycznia został przemianowany na Radę Komisarzy Ludowych USRR. 10 marca 1919 roku uchwalono konstytucję USRR. Jej stolicą został Charków. USRR formalnie brała udział w negocjacjach pokojowych z Polską prowadzonych w Mińsku i Rydze w 1920 roku. Została uznana przez rząd Polski za jedyne istniejące państwo ukraińskie, Polska złamała tym samym sojusznicze zobowiązania wobec Ukraińskiej Republiki Ludowej. Żołnierze armii URL zostali internowani, nadal natomiast istniał i funkcjonował rząd Ukraińskiej Republiki Ludowej na emigracji, na terenie Polski. W latach 1918–1922 na terytorium pomiędzy Dnieprem a Morzem Azowskim trwało powstanie anarchistów pod wodzą Nestora Machno, stłumione ostatecznie przez Armię Czerwoną. Po klęsce militarnej Monarchii Austro-Węgierskiej w I wojnie światowej nastąpił jesienią 1918 roku rozpad państwa austro-węgierskiego na tworzące się niepodległe państwa sukcesyjne poszczególnych narodowości monarchii. 1 listopada 1918 roku na obszarze Galicji Wschodniej została proklamowana Zachodnioukraińska Republika Ludowa. Ludność polska Lwowa i Przemyśla wystąpiła zbrojnie na rzecz przynależności tych miast do odradzającej się Polski. Po kilkumiesięcznej wojnie z udziałem regularnych sił wojskowych Polski (Wojska Polskiego) i ZURL (Ukraińskiej Armii Halickiej), armia ZURL została wyparta przez Wojsko Polskie w lipcu 1919 roku za Zbrucz, a Zachodnioukraińska Republika Ludowa przestała istnieć. Po I wojnie światowej, wojnie polsko-ukraińskiej i wojnie polsko-bolszewickiej Galicja Wschodnia i zachodni Wołyń znalazły się w II Rzeczypospolitej, Ruś Zakarpacka weszła w skład Czechosłowacji, Besarabia i Bukowina – Rumunii. Większość terytorium dzisiejszej Ukrainy po trwającej w latach 1917–1921 wojnie znalazła się pod władzą sowiecką jako Ukraińska Socjalistyczna Republika Radziecka, od grudnia 1922 w składzie ZSRR. Stolicą Ukrainy sowieckiej był do 1934 roku Charków, a następnie Kijów. Okres 1920–1939, między ZSRR i II RP Po przegranej przez Zachodnioukraińską Republikę Ludową wojnie część Ukraińców w Polsce zdecydowała się działać środkami pokojowymi na rzecz społeczności ukraińskiej (po 1931 roku UNDO), jednak druga część wybrała działalność terrorystyczną i dywersyjną przeciw państwu polskiemu (UWO, później OUN). Działania te w pewien sposób podsycały represje (jak np. pacyfikacja Małopolski Wschodniej w 1930 roku) czy też nacisk polonizacyjny (np. akcja polonizacyjno-rewindykacyjna 1938 roku). Na Ukrainie sowieckiej w latach 20. prowadzono tzw. politykę ukrainizacji, czyli formę narodowego komunizmu ukraińskiego, zarzuconą w 1929 roku wraz z rozpoczęciem przez WKP(b) pod kierownictwem Stalina polityki przymusowej kolektywizacji. Konsekwencją tej polityki, a szczególnie związanych z nią represji NKWD i Armii Czerwonej, była sprowokowana klęska głodu. Podczas gdy z głodu umierały miliony ludzi, rząd ZSRR eksportował na Zachód odebrane im siłą zboże, sprzedając je wobec wielkiego kryzysu po cenach dumpingowych. Klęska głodu doprowadziła w latach 1932–1933 do śmierci około 6–7 milionów ukraińskich chłopów, z czego minimum 3,3 mln na terytorium Ukraińskiej SRR, zaś terror NKWD z lat 30. zniszczył fizycznie ukraińską inteligencję na terenie USRR. Terror NKWD objął również Polaków w Ukraińskiej SRR. W latach 20. utworzono na terenie USRR Polski Rejon Narodowy im. Juliana Marchlewskiego ze stolicą w Dołbyszu. Został on zlikwidowany w latach 30., a mniejszość polska w ZSRR, w szczególności w USRR (m.in. Podole kamienieckie, Żytomierz), została poddana w latach 30. faktycznej eksterminacji, skierowanej oficjalnie przeciwko Polakom jako całej grupie etnicznej. Podczas samej tylko tzw. operacji polskiej NKWD w latach 1937–1938 zamordowano co najmniej 111 000 Polaków, 28 744 skazano na pobyt w obozach koncentracyjnych struktury GUŁag-u, a kilkaset tysięcy deportowano do Kazachstanu. W 1934 r. stolicę USRR przeniesiono z Charkowa do Kijowa. II wojna światowa W wyniku paktu Ribbentrop-Mołotow po agresji ZSRR na Polskę 17 września 1939 roku pod okupacją Armii Czerwonej znalazły się tereny polskich województw: stanisławowskiego, tarnopolskiego, wołyńskiego i wschodniej części lwowskiego. Sowieckie władze okupacyjne po przeprowadzeniu pseudowyborów dokonały w październiku 1939 roku formalnej aneksji okupowanych terenów II Rzeczypospolitej. Konsekwencją aneksji było narzucenie mieszkańcom terenów okupowanych obywatelstwa ZSRR oraz rozpoczęcie procesu sowietyzacji terenów okupowanych i systematycznych represji policyjnych NKWD. Ostatnią falą represji było wymordowanie przez NKWD po ataku Niemiec na ZSRR kilkudziesięciu tysięcy więźniów przetrzymywanych w więzieniach na terenach okupowanych, w tym na obszarze Polski anektowanym przez ZSRR. Na terenie USRR największe masakry miały miejsce we Lwowie, Drohobyczu, Czortkowie, Łucku, Równem i wielu innych miejscach. Po ataku Niemiec na ZSRR 22 czerwca 1941 roku na Ukrainie zginęło i zostało zamordowanych ok. siedmiu milionów ludzi różnej narodowości. OUN-B ogłosiła we Lwowie 30 czerwca 1941 roku akt odnowienia państwa ukraińskiego. Obie frakcje nacjonalistyczne (OUN-B i OUN-M) były gotowe w 1941 roku do współpracy z Niemcami przeciwko ZSRR w celu uzyskania autonomii bądź niepodległości Ukrainy. Po niepowodzeniu próby ogłoszenia niepodległości OUN-B przeszła do podziemia i utworzyła jesienią 1942 partyzantkę – Ukraińską Powstańczą Armię, która toczyła walkę z partyzantką polską i radziecką oraz niemiecką administracją okupacyjną i niemieckimi siłami policyjnymi, a po okupacji terenów Wołynia i Galicji Wschodniej – z oddziałami Armii Czerwonej i NKWD. UPA w latach 1943–1944 dokonała czystki etnicznej – masowej zbrodni ludobójstwa na polskiej ludności cywilnej na terenie obecnej zachodniej Ukrainy (Wołyń, Galicja Wschodnia). OUN-M była politycznym promotorem powstania w 1943 roku Dywizji SS-Hałyczyna (Galizien). W 1944 roku Stalin uznał, iż w czasie okupacji niemieckiej Tatarzy krymscy kolaborowali jako naród z III Rzeszą i zadecydował o deportacji całego narodu Tatarów krymskich do Uzbekistanu. Główną akcję wysiedleńczą przeprowadzono 18 maja 1944 roku. W miejsce Tatarów przybyli osadnicy rosyjscy. Wtedy też przeprowadzono wielką akcję zmiany nazw miejscowości na rosyjskie. Była to jedna z wielkich deportacji narodów w ZSRR w latach II wojny światowej (oprócz Tatarów Krymskich objęła m.in. Czeczenów, Inguszy, Kałmuków, a w 1941 roku Niemców Nadwołżańskich). Według Nikity Chruszczowa Stalin rozważał deportację wszystkich Ukraińców na Syberię i odstąpił od tego tylko ze względu na skalę przedsięwzięcia. Na mocy ustaleń przywódców Wielkiej Brytanii, USA i ZSRR zapadłych na konferencjach wielkiej trójki w Teheranie i Jałcie w 1945 do Ukraińskiej SRR zostały włączone tereny Wołynia i Galicji Wschodniej ze Lwowem, na wschód od tzw. Linii Curzona. W latach 1944–1949 z USRR do Polski w nowych granicach przymusowo wysiedlono około 790 tysięcy Polaków, w latach 1955–1959 wysiedlono kolejnych 76 tysięcy, natomiast z Polski do USRR wysiedlono około 480 tysięcy Ukraińców. Okres powojenny W 1946 r. do Ukraińskiej SRR została włączona jako obwód zakarpacki Ruś Zakarpacka. Jednym z przywódców ZSRR został w 1953 roku Nikita Chruszczow, który doprowadził w trzechsetną rocznicę ugody perejasławskiej (1954) do przeniesienia Krymu z jurysdykcji RFSRR do USRR. Ukraina, obok Rosji i Białorusi, była jedną z trzech republik związkowych ZSRR posiadających prawo głosu w ONZ. Pod koniec lat 50., wskutek odwilży, odrodził się ruch niepodległościowy. 26 kwietnia 1986 r. w ukraińskiej elektrowni atomowej w Czarnobylu doszło do jednej z największych na świecie katastrof atomowych. 12 lutego 1991 r., tuż przed rozwiązaniem ZSRR, na obszarze Ukrainy utworzono Krymską ASRR. Niepodległa Ukraina 16 lipca 1991 roku ukraiński parlament przyjął Deklarację suwerenności państwowej Ukrainy. Ustaliło to zasady samostanowienia, demokracji, niezależności i pierwszeństwa prawa ukraińskiego nad prawem sowieckim. 24 sierpnia 1991 parlament przyjął deklarację niepodległości. Referendum i pierwsze wybory prezydenckie odbyły się 1 grudnia 1991 roku. Ponad 90% głosujących poparło niepodległość Ukrainy, a pierwszym prezydentem został wybrany Łeonid Krawczuk. 8 grudnia 1991 roku zawarto układ białowieski. Traktat ten głosił, że ZSRR jako podmiot prawa międzynarodowego i byt geopolityczny przestał istnieć, a powstałe w jego miejsce suwerenne kraje powołują Wspólnotę Niepodległych Państw. Układ podpisali: ze strony Ukrainy – Łeonid Krawczuk, ze strony Rosji – Borys Jelcyn, a ze strony Białorusi – Stanisłau Szuszkiewicz. W 1994 roku wybory prezydenckie wygrywa Łeonid Kuczma. Dwa lata później przyjęto nową konstytucję i wprowadzono do obiegu hrywnę. Kuczma został ponownie wybrany na urząd prezydenta w 1999 roku. W 2002 roku wybory parlamentarne wygrało Blok Nasza Ukraina, ugrupowanie Wiktora Juszczenki. W 2004 roku zwycięzcą wyborów prezydenckich ogłoszono Wiktora Janukowycza. Wyniki spowodowały publiczne protesty osób popierających Wiktora Juszczenkę. Ostatecznie urząd prezydenta objął Wiktor Juszczenko. W wyborach parlamentarnych w 2006 roku zwycięstwo odniosła Partia Regionów. Premierem zostaje Wiktor Janukowicz. Konflikt między prezydentem a premierem i kryzys polityczny zakończył się przedterminowymi wyborami. Na czele rządu stanęła Julia Tymoszenko. W 2008 roku doszło do kolejnego kryzysu politycznego. Wybory prezydenckie w 2010 roku zwyciężył Wiktor Janukowycz. Rząd Tymoszenko został zdymisjonowany, a nowym premierem zostaje Mykoła Azarow. 30 marca 2012 roku zostało zaplanowane podpisanie umowy stowarzyszeniowej z Unią Europejską podczas szczytu Partnerstwa Wschodniego. 21 listopada 2013 roku Prezydent Ukrainy Wiktor Janukowycz odłożył podpisanie umowy stowarzyszeniowej z Unią Europejską i prowadził politykę zbliżenia z Rosją, co zapoczątkowało protesty zwolenników integracji z UE. Podczas Euromajdanu przez Ukrainę przeszła fala protestów, co w ostateczności doprowadziło do obalenia rządu Mykoły Azarowa, a następnie prezydenta Wiktora Janukowycza. Po obaleniu prezydenta Janukowycza i rządu Azarowa po nieuznawanym przez rząd Arsenija Jaceniuka referendum rząd krymski jednostronnie ogłosił niepodległość, a następnie został wcielony do Rosji. Na wschodzie Ukrainy separatyści, którzy wzniecili powstanie przeciwko ukonstytuowanym w lutym 2014 nowym władzom kijowskim, ogłosili suwerenność samozwańczej Donieckiej Republiki Ludowej i Ługańskiej Republiki Ludowej, które militarnie wspierane były przez Federację Rosyjską. 25 maja 2014 roku w przedterminowych wyborach prezydenckich na prezydenta Ukrainy zostaje wybrany Petro Poroszenko. 27 czerwca podpisuje umowę stowarzyszeniową Ukrainy z Unią Europejską, która została ratyfikowana pod koniec roku. 1 stycznia 2016 roku Ukraina przystąpiła do DCFTA, której celem jest modernizacja i rozwój gospodarki Ukrainy, sprawowanie rządów i praworządności zgodnie ze standardami UE oraz stopniowe zwiększanie integracji z rynkiem wewnętrznym UE. 11 maja 2017 Unia Europejska zatwierdziła ruch bezwizowy dla obywateli ukraińskich, który wszedł w życie 11 czerwca. Ukraińcy zostali uprawnieni do podróży do strefy Schengen w celach turystycznych, rodzinnych i biznesowych, przy czym jedynym wymaganym dokumentem jest paszport biometryczny. 26 listopada 2018 prezydent Ukrainy Petro Poroszenko podpisał dekret o wprowadzeniu stanu wojennego na okres 60 dni. Tego samego dnia został on zatwierdzony przez Radę Najwyższą Ukrainy. Inwazja Rosji na Ukrainę 24 lutego 2022 o godzinie 5:55 czasu moskiewskiego prezydent Rosji Władimir Putin ogłosił, że podjął decyzję o rozpoczęciu operacji wojskowej na Ukrainie. O godz. 5:00 czasu lokalnego (4:00 czasu polskiego) rozpoczęła się inwazja Rosji na Ukrainę. Tego samego dnia prezydent Ukrainy Wołodymyr Zełenski podpisał dekret o wprowadzeniu stanu wojennego na okres 30 dni w związku z militarną agresją Rosji. Późnym wieczorem podpisał także dekret o powszechnej mobilizacji. Symbole państwowe Flagą Ukrainy jest prostokąt podzielony na dwa poziome pasy: niebieski i żółty. Oficjalnym godłem Ukrainy jest Tryzub (Trójząb), który pojawił się po raz pierwszy na monetach bitych przez Włodzimierza I Wielkiego. Godło występuje w odmianie małej jako herb państwowy. Znane są także projekty tzw. odmiany wielkiej herbu. Projekty te jednak jeszcze nie zostały oficjalnie zatwierdzone. Ustrój polityczny Od proklamowania niepodległości 24 sierpnia 1991 roku Ukraina jest republiką parlamentarną. 8 grudnia 1991 roku wraz z Federacją Rosyjską i Białorusią podpisała porozumienie o utworzeniu Wspólnoty Niepodległych Państw. Zgodnie z konstytucją uchwaloną w czerwcu 1996 roku przez Radę Najwyższą głową państwa jest prezydent wybierany w głosowaniu powszechnym na 5-letnią kadencję. Najwyższym organem władzy państwowej jest jednoizbowy parlament – Rada Najwyższa Ukrainy, w której skład wchodzi 450 deputowanych wybieranych w wyborach powszechnych na 5 lat (od 2006 roku, wcześniej kadencja trwała 4 lata). Organem władzy wykonawczej jest rząd (Gabinet Ministrów), na którego czele stoi premier powoływany przez Radę Najwyższą na wniosek prezydenta. Na mocy konstytucji rząd jest podporządkowany bezpośrednio prezydentowi. 1 stycznia 2006 roku nabrała mocy prawnej nowa redakcja Konstytucji Ukrainy, która część uprawnień prezydenta przeniosła na rząd, zbliżając system władzy do polskiego, jednak nadal z mocniejszą pozycją głowy państwa. Niejednoznaczne, nieprzemyślane, a miejscami wzajemnie sprzeczne mechanizmy ustrojowe doprowadziły w następnych latach do sporów kompetencyjnych, a w rezultacie niemal do paraliżu ukraińskich instytucji państwowych. 1 października 2010 roku Trybunał Konstytucyjny orzekł, że zmiany w konstytucji z 2004 roku odbyły się z naruszeniem obwiązującego porządku prawnego i tym samym przywrócił Konstytucję z 1996 roku. 21 lutego 2014 Rada Najwyższa Ukrainy w trybie ustawy przywróciła moc obowiązującą postanowień konstytucji z 2004 roku. Ustawa weszła w życie 22 lutego 2014 po promulgacji. Scena polityczna Proces kształtowania się sceny partyjnej na Ukrainie można podzielić na kilka etapów: Etap przedpartyjny – obejmuje lata funkcjonowania ZSRR. Jest to okres, w którym pojawiły się pierwsze inicjatywy społeczne o charakterze demokratycznym. Rok 1987 przyniósł protesty w gronie ukraińskiej inteligencji. Domagano się m.in. obowiązkowego nauczania języka ukraińskiego w szkołach i protestowano przeciwko zrusyfikowanym nazwom miejscowości. Etap ten charakteryzuje się powstaniem wielu formalnych proreformatorskich organizacji i stowarzyszeń, a także utworzeniem Ruchu na rzecz Przebudowy, który był najpopularniejszą i najsilniejszą organizacją opozycyjną, gromadzącą bardzo szerokie spektrum ideowe. Etap wielopartyjności – dla tego etapu najważniejsze są dwa wydarzenia. Pierwszym z nich jest przyjęcie w październiku 1989 r. przez Radę Najwyższą decyzji o bezpośrednich wyborach do rad wszystkich szczebli. Drugim jest ogłoszenie niepodległości przez Ukrainę 24 sierpnia 1991 r. Zdemokratyzowana ordynacja wyborcza otwierała drzwi dla opozycji do legalnego przejęcia władzy. Etap postkomunistyczny – to okres od ogłoszenia niepodległości do pierwszych wolnych wyborów w roku 1994. Cechuje go przede wszystkim kryzys tworzącego się systemu partyjnego spowodowany delegalizacją Komunistycznej Partii Ukrainy. Jej likwidacja spowodowała chaos, gdyż zniknął głęboki podział na komunistów i opozycję. Etap ten wyróżnił się także powstaniem znacznej ilości nowych partii. Chociaż partii politycznych było kilkadziesiąt, to żadna z nich nie miała ani poziomu liczebności umożliwiającego utworzenie skutecznych organizacji partyjnych w terenie, ani poziomu popularności umożliwiającego chociaż połowie potencjalnych wyborców znać partie i rozróżniać je między sobą, ani też poziomu wpływu pozwalającego frakcjom w parlamencie lub w lokalnych organach przedstawicielskich wpływać na tworzenie rządu lub struktur wykonawczych w terenie. Etap strukturyzacji – rozpoczął się wyborami, które odbyły się 27 marca 1994 r. Przeprowadzone zostały według ordynacji większościowej, która nie sprzyjała tworzeniu stabilnej sceny politycznej. Organizacja państwa Głową państwa jest Prezydent Ukrainy. Władzę wykonawczą na Ukrainie sprawuje Rząd Ukrainy z premierem na czele, natomiast władzę ustawodawczą – parlament Ukrainy z przewodniczącym Rady na czele. W Republice Autonomicznej Krymu działają dodatkowo Rada Najwyższa Republiki Autonomicznej Krymu i rząd Republiki Autonomicznej Krymu. W niższych jednostkach administracyjnych (obwody, miasta wydzielone) władze dzielą się na państwowe (obwodowa administracja państwowa, ukr. oбласна державна адміністрація, ОДА) i samorządowe (rada obwodowa, ukr. oбласнa рада). Taki sam podział występuje w rejonach. Podział administracyjny Terytorium Ukrainy w I rzędzie dzieli się na 24 obwody (ukr. область – oblast’) oraz 2 miasta wydzielone (Kijów i Sewastopol) i 1 republikę autonomiczną (Republikę Autonomiczną Krymu) mającą własną konstytucję i rząd (Sewastopol i Republika Autonomiczna Krymu znajdują się poza administracją ukraińską, w 2014 zostały zaanektowane przez Rosję jako miasto wydzielone i Republika Krymu). W II rzędzie Ukraina dzieli się na 136 rejonów (ukr. pайон – rajon) oraz 14 rejonów i 11 miast wydzielonych w ramach Autonomicznej Republiki Krymu. Samorząd Od 2015 roku na Ukrainie trwa proces decentralizacji władzy. Stworzone drogą łączenia i wyznaczenia centrum administracyjnego samorządy dostały nazwę hromady. Wybory do rad wiejskich, sełyszcznych i miejskich odbyły się we wrześniu 2020 roku. Samorządy otrzymały większość z podatku od dochodów osób fizycznych, natomiast przekazany im spadek w postaci znacznej ilości szkół, placówek medycznych i zakładów kultury wymaga optymizacji. Siły zbrojne Siły Zbrojne Ukrainy (ukr. Збройні сили України (ЗСУ), Zbrojni Syły Ukrajiny (ZSU)) powstały wraz z ogłoszeniem niepodległości Ukrainy w 1991 roku. Składają się z następujących rodzajów sił zbrojnych: wojsk lądowych, sił powietrznych, marynarki wojennej. Demografia Agresja Rosji na Ukrainę spowodowała, że zaostrzeniu uległ kryzys demograficzny w kraju. Poza granice wyjechało około 8 milionów obywateli, a zwłaszcza wiele matek z dziećmi, 3/4 pracujących, połowa z wykształceniem wyższym. Połączenie dużej liczby ofiar wśród mężczyzn, niejasnych perspektyw powrotu uchodźców i zmiany planów prokreacyjnych przyczynia się do depopulacji kraju tak, że w 2030 roku populacja tego kraju może być jedną z najstarszych w Europie i dodatkowo z wysokim odsetkiem osób schorowanych, inwalidów, cierpiących na zespół stresu pourazowego czy depresję. Utrata w ciągu 30 lat pozycji jednego z liderów wśród krajów Europy pod względem liczby ludności spowoduje najprawdopodobniej zahamowanie rozwoju i powojennej odbudowy. Narodowości (2001) Ukraińcy – 77,8% Rosjanie – 17,3% Białorusini – 0,6% Mołdawianie – 0,5% Tatarzy krymscy – 0,5% Bułgarzy – 0,4% Polacy – 0,3% Węgrzy – 0,3% Żydzi – 0,2% pozostali – 2,4% 78% mieszkańców deklaruje narodowość ukraińską. 67% respondentów deklaruje, że posługuje się językiem ukraińskim, choć odsetek ten zwiększa się od momentu ogłoszenia niepodległości. Język ukraiński dominuje w życiu codziennym zachodniej części kraju, a na Ukrainie środkowej oraz w stołecznym Kijowie jest on używany równolegle wraz z rosyjskim. Z kolei wśród ludności Ukrainy wschodniej, południowej oraz Krymu wyraźnie przeważa język rosyjski. Na całym obszarze współczesnego państwa aż prawie 30% obywateli Ukrainy posługuje się językiem rosyjskim, jako swoim ojczystym. Podczas m.in. kryzysu krymskiego wśród ludności rosyjskojęzycznej wystąpiły tendencje separatystyczne. . Potwierdza to przeprowadzony w marcu 2011 przez Research & Branding Group sondaż według którego aż 47% Ukraińców chciałaby pozostania w strukturach Związku Radzieckiego, 43% uważa, że upadek ZSRR był największą geopolityczną katastrofą XX wieku, a 54% wskazuje, że zmianą na lepsze byłby powrót ZSRR (tylko co trzecia osoba wskazała odwrotnie). Mieszkańcy Ukrainy środkowej a zwłaszcza zachodniej podkreślają w zdecydowanie większym stopniu swoją odrębność kulturowo-cywilizacyjną od Rosjan. Silne są wśród nich tendencje proeuropejskie, ale także nacjonalistyczne. Struktura wyznaniowa Według danych sondażowych w 2019: Kościół Prawosławny Ukrainy 43,9%; Ukraiński Kościół Prawosławny Patriarchatu Moskiewskiego 15,2%; Kościół katolicki obrządku bizantyjsko-ukraińskiego (grekokatolicy) 6,9%, Kościół rzymskokatolicki 1,3%; kościoły protestanckie i ewangelickie 0,4%; religie niechrześcijańskie (islam, judaizm, hinduizm, buddyzm) 0,4%, osoby nieutożsamiające się z żadną religią 9,5% (sondaż nie objął Krymu i oraz okupowanych części obwodów ługańskiego i donieckiego). Struktura religijna w 2020 roku, według The ARDA: chrześcijaństwo – 84,6%: prawosławie – 70,9% katolicyzm – 11,2% (w większości grekokatolicy) protestantyzm – 1,9% (gł. zielonoświątkowcy i baptyści) “niezależni” – 1,8% (w tym staroobrzędowcy, świadkowie Jehowy, pięćdziesiątnicy, mormoni i inni) bezwyznaniowi – 13,5% islam – 1,6% judaizm – 0,1% buddyzm – 0,04%. Miasta Wykaz największych ukraińskich miast Gospodarka Gospodarka Ukrainy ma najniższy wskaźnik wolności gospodarczej w Europie, a zarazem jeden z najgorszych w ogóle na świecie. Według danych MFW nominalne PKB Ukrainy w 2015 roku to 90,62 miliarda dolarów, co w przeliczeniu na osobę wynosi 2002 dolarów rocznie, jest to najniższy po Mołdawii wynik w Europie, porównywalny z takimi krajami jak Kongo, Wietnam czy Sudan. Ukraina była największą po Rosyjskiej FSRR i Kazachskiej SRR republiką ZSRR. Wartość produkcji Ukrainy czterokrotnie przewyższała produkcję następnej w kolejności republiki. Żyzne ukraińskie czarnoziemy dawały ponad 25% rolniczej produkcji Związku Radzieckiego. Stąd pochodziły też znaczące ilości mięsa, mleka, zboża i warzyw przeznaczone dla innych republik. Analogicznie przemysł ciężki Ukrainy dostarczał wyposażenie i surowce do ośrodków przemysłowych i wydobywczych pozostałych republik. Aktualnie Ukraina zależna jest od importu energii, zwłaszcza gazu ziemnego. Krótko po rozpadzie Związku Radzieckiego rząd Ukrainy uwolnił większość cen i ustanowił prawne zasady prywatyzacji, ale opór w kołach rządowych spowodował zaniechanie reform i doprowadził do pewnego uwstecznienia. W latach 1992–1999 produkcja spadła o 40% poniżej poziomu produkcji z 1991 r. Swobodna polityka monetarna doprowadziła pod koniec 1993 r. do hiperinflacji. Od momentu objęcia prezydentury w 1994 roku Leonid Kuczma wprowadził reformy gospodarcze, zaprowadził dyscyplinę finansową i starał się o zniesienie kontroli cen i handlu zagranicznego. Kryzys finansowy w Rosji w 1998 roku spowodował gwałtowny spadek eksportu oraz popytu krajowego, niwecząc tym samym nadzieje Ukrainy na przewidywany po raz pierwszy od uzyskania niepodległości wzrost gospodarczy. W 1999 roku produkcja nadal zmniejszała się nieznacznie. Rząd nie był też w stanie zmniejszyć olbrzymich zaległości w wypłatach pensji oraz rent i emerytur. Ukraina jest największym po Rosji państwem europejskim (604 tys. km²). Blisko 42,5 miliona mieszkańców powoduje, iż jest to rynek o dużym potencjale. Od 2000 do 2008 roku Ukraina była w fazie dynamicznego wzrostu (5–6% wzrostu PKB średniorocznie). W 2002 r. PKB wzrosło o 4,6%, w 2003 r. – o 8,5%. W latach następnych ukraińska gospodarka cierpiała na skutek kryzysu finansowego, niestabilności politycznej oraz rosyjskiej agresji na Krymie i w Donbasie. W 2009 r. PKB spadło o 15%, zaś w 2015 r. – o 10%. 5 lutego 2008 roku zakończyły się negocjacje o członkostwo tego państwa w WTO. 16 maja 2008 roku Ukraina oficjalnie została członkiem WTO. Słabe strony gospodarki ukraińskiej: wolne tempo prywatyzacji i wielu reform rynkowych; brak stabilności politycznej i przejrzystości ustawodawstwa; wysokie oprocentowanie kredytów konsumpcyjnych; słaba i niestabilna waluta; handel zagraniczny zorientowany i uzależniony od kondycji gospodarczej Rosji; niesprzyjający klimat inwestycyjny, o czym świadczy niski poziom inwestycji zagranicznych (w I i II kwartale 2015 r. odpowiednio 0,63 i 0,54 mld USD); brak stabilności produkcji rolnej (wzrost o ok. 10% w 2001 r., o 1,9% w 2002 r. i gwałtowny spadek o ponad 10% w 2003 r. spowodowany niskimi zbiorami zbóż). Gospodarka ukraińska opiera się głównie na przemyśle metalurgicznym (ok. 23% produkcji przemysłowej), spożywczym (18%), maszynowym (ok. 12%) i wydobywczym (ok. 11%). Wpływy z eksportu surowców i nisko przetworzonych wyrobów metalowych dostarczają ok. 70% wpływów do budżetu. Główni inwestorzy zagraniczni na Ukrainie to: Stany Zjednoczone, Cypr, Wielka Brytania, Holandia i Rosja. Ogólna wartość bezpośrednich inwestycji zagranicznych – ok. 6,7 mld USD w 2004 r. oraz ok. 2,9 mld USD w 2015 r. Ukraina jest uznawana przez Unię Europejską i Stany Zjednoczone za państwo o gospodarce rynkowej. Dane makroekonomiczne Średnia płaca w marcu 2008 wynosiła równowartość ok. 344 USD (1702 UAH). Największe płace są w obwodach kijowskim, dniepropetrowskim i donieckim. Wskaźnik produkcji przemysłowej spadł w 2008 roku o 3,1% i o 28,4% w pierwszych 9 miesiącach 2009 roku. W 2008 roku realna zmiana PKB wyniosła +2,1%, ale według danych za trzeci kwartał 2009 roku odnotowano spadek o 15,9%. Niestabilny kurs hrywny: 5 listopada 2008 roku kurs USD/UAH wynosił 5,825, zaś 5 listopada 2009 roku 8,23 (wzrost o około 41%). Obserwowana jest również deprecjacja kursu hrywny wobec polskiego złotego. Między 6 listopada 2008 roku a 6 listopada 2009 roku złoty umocnił się względem hrywny o 29,03%. Inflacja w 2008 roku (r/r) wyniosła 25,20% i była jedną z najwyższych na świecie (214 miejsce na 222 notowane państwa). W 2009 roku zanotowano załamanie w imporcie oraz eksporcie towarów i usług. Inflacja Inflacja w 2015 r. wyniosła 48,7%, w 2016 r. wyniosła 13,5%. Inwestycje zagraniczne Struktura branżowa inwestycji zagranicznych na Ukrainie: 49,8% – przemysł spożywczy, metalurgiczny, chemiczny i petrochemiczny; 15% – handel; 7,9% – finanse; 7,9% – transport. Turystyka W 2015 roku kraj ten odwiedziło 12,428 mln turystów (2,2% mniej niż w roku poprzednim), generując dla niego przychody na poziomie 1,082 mld dolarów. Transport Współpraca międzynarodowa Kultura Dni świąteczne 1 stycznia – Nowy Rok 13 stycznia – Stary Nowy Rok (Małanka) 22 stycznia – Dzień Jedności Ukrainy 8 marca – Międzynarodowy Dzień Kobiet 1 maja – Święto Pracy 8 maja – Dzień Zwycięstwa nad Nazizmem w II Wojnie Światowej 28 czerwca – Dzień Konstytucji Ukrainy 23 sierpnia – Dzień Flagi Narodowej 24 sierpnia – Dzień Niepodległości Ukrainy 14 października – Pokrowa, Dzień Kozactwa Ukraińskiego, Dzień Obrońcy Ukrainy 6 grudnia – Dzień Sił Zbrojnych Ukrainy 19 grudnia – Dzień św. Mikołaja 25 grudnia – Boże Narodzenie Sport Sportowcy z Ukrainy osiągają wyniki w wielu (zwłaszcza letnich) dyscyplinach sportu. Najważniejsze karty lekkoatletyczne zapisał dla tego państwa Serhij Bubka. Bracia Wołodymyr i Witalij Kłyczko są najbardziej znanymi przedstawicielami kraju w boksie zawodowym, a ukraińskie kluby piłkarskie, takie jak Szachtar Donieck czy Dynamo Kijów, regularnie grają w rozgrywkach Ligi Mistrzów UEFA i innych rozgrywkach europejskich. Ukraina razem z Polską współorganizowała Euro 2012. Była to pierwsza tych rozmiarów impreza sportowa zorganizowana we wschodniej części Europy. Zobacz też Aneksja Krymu przez Rosję Wojna w Donbasie wojna rosyjsko-ukraińska granica rosyjsko-ukraińska Uwagi Przypisy Bibliografia Енциклопедія історії України: Т. 1-10. Редкол.: В. А. Смолій (голова) та ін. НАН України. Інститут історії України. – Київ 2004–2013, Wyd. «Наукова думка». wersja elektroniczna Daniel Beauvois: Trójkąt ukraiński. Szlachta, carat i lud na Wołyniu, Podolu i Kijowszczyźnie 1793–1914, Wydawnictwo: UMCS, Lublin 2005, . Jan Jacek Bruski: Między prometeizmem a Realpolitik. II Rzeczpospolita wobec Ukrainy Sowieckiej 1921–1926, Kraków 2010, Wyd. Uniwersytet Jagielloński, . Andrzej Chojnowski: Ukraina, Warszawa 1997, Instytut Historyczny Uniwersytetu Warszawskiego i Wydawnictwo Trio, . Mychajło Hruszewski: Історія України-Руси Jarosław Hrycak: Historia Ukrainy 1772–1999: Narodziny nowoczesnego narodu, przeł. Katarzyna Kotyńska, Lublin 2000, . Natalia Jakowenko: Historia Ukrainy od czasów najdawniejszych do końca XVIII wieku Lublin 2000 Wyd. Instytut Europy Środkowo-Wschodniej, , Wyd. II rozszerzone: Historia Ukrainy do 1795 roku, Warszawa 2011, Wydawnictwo Naukowe PWN, . Ludwik Kolankowski: Polska Jagiellonów, wyd. III poprawione i uzupełnione, Olsztyn 1991, Wyd. Oficyna Warmińska, . Władysław Konopczyński: Dzieje Polski nowożytnej, t. I, wyd. I Warszawa 1936, wiele wznowień. Robert Kuśnierz, Ukraina w latach kolektywizacji i wielkiego głodu (1929–1933), Toruń 2005, s. 336. Robert Kuśnierz, W świecie stalinowskich zbrodni. Ukraina w latach czystek i terroru (1934–1938) w obserwacjach i analizach MSZ oraz wywiadu wojskowego Drugiej Rzeczypospolitej, Słupsk 2013, s. 428. Henryk Paszkiewicz: Początki Rusi, Kraków 1996, wyd. Polska Akademia Umiejętności, . Władysław Serczyk: Historia Ukrainy, wyd. 3 poprawione i uzupełnione Wrocław 2001, Wyd. Ossolineum, . Linki zewnętrzne Urzędy centralne: Oficjalna strona Ukrainy Prezydent Ukrainy Gabinet Ministrów Rada Najwyższa Ukrainy Państwa w Europie Ruś Członkowie Organizacji Narodów Zjednoczonych Oficjalni kandydaci do Unii Europejskiej Państwa w Europie Wschodniej

3582470

https://pl.wikipedia.org/wiki/Dewajtis

Dewajtis

Dewajtis. Powieść współczesna – pozytywistyczna powieść obyczajowa Marii Rodziewiczówny z 1889 roku. Nagrodzona w konkursie literackim „Kuriera Warszawskiego”, drukowana w nim była po raz pierwszy (nr 121-256). Wydanie książkowe ukazało się dopiero w roku następnym nakładem również „Kuriera”. Do końca XIX w. powieść jeszcze dwukrotnie wznawiano, a za życia autorki osiągnęła 13 wydań po polsku. Towarzyszyły temu liczne przekłady na języki obce: litewski (1890), niemiecki (1894), serbski (1896), angielski (1901), francuski (1904), węgierski (1912), czeski (1921), słowacki (1933). W kraju adaptowano ją też na scenę (1910) i na słuchowisko radiowe (1969). W latach wojny i okupacji ukazywała się także na obczyźnie (Londyn 1943; Chicago, Palestyna 1944; Rzym 1945). W okresie powojennym najwięcej wydań osiągnęła w edycji Wydawnictwa Literackiego; wciąż poczytna i wznawiana, również przez wydawnictwa prywatne. W 2023 roku Telewizja Polska wyprodukowała 7-odcinkowy serial pod tym samym tytułem. Treść Śmierć despotycznego ojca nie uwalnia młodego Marka Czertwana od nadmiernych obowiązków, ale przysparza mu w życiu nowego ciężaru. Wyzyskiwany dotąd przez rodzinę macochy, ma jako najstarsze z dzieci i powiernik ojca zająć się dodatkowo majątkiem Poświcie, pozostawionym przez jego zaginionego przyjaciela Kazimierza Orwida. Wrodzone posłuszeństwo małomównego Żmudzina nie pozwala mu sprzeciwić się tej decyzji, która jest dla niego wyrokiem rujnującym zamiar ułożenia sobie życia samodzielnie, a wrodzona pracowitość zmusza go do niezwykłych wysiłków i poświęceń w imię cudzego dobra. Jako „pozbawiony uczuć” człowiek obowiązku, w ciężkim trudzie zyskuje ogromną rutynę, wiedzę i doświadczenie, hartuje odporność na przeciwieństwa, choć obcy otoczeniu i niezrozumiany – pozostaje niemal sam. Symbolicznym oparciem staje się dla niego prastary dąb o nazwie Dewajtis, ocalały w pobliżu ruin litewskiej warowni: symbol trwałości, odporności i wierności ojczystym tradycjom. Porzuconemu przez narzeczoną, wyzyskiwanemu wciąż przez macochę i jej marnotrawnego syna, wyśmiewanemu i pozbawionemu nawet ludzkiej sympatii Markowi towarzyszy wiernie jedynie weteran Rymko Ragis i ciotka Aneta. Sytuacji nie ułatwiają też luźne i niemiłe stosunki z przyrodnimi braćmi, całkowicie różnymi od niego. Trwają więc usilne poszukiwania spadkobierców Orwida, którym czym prędzej należałoby przekazać dochodowy i kwitnący teraz majątek. Los Marka odmienia wreszcie wiadomość od przyrodniej siostry o odnalezieniu w Ameryce Ireny Orwid – jedynej córki zmarłego tam tragicznie Kazimierza. Młody Czertwan pragnąłby przekazać jej fatalną spuściznę i zająć się wreszcie własnym życiem. Los jednak ponownie staje mu na drodze, uniemożliwiając zrzeczenie się całkiem opieki nad Poświciem i z wolna poddając go urokowi młodej dziedziczki, dla której staje się mimowolnym opiekunem. Swoista duma i pycha nie pozwalają mu przyjąć szczerego uczucia Orwidówny. Marek długo i zawzięcie broni się przed nim, fałszywie rozumując, że przez zawistne otoczenie posądzony będzie o wyrachowanie jako żeniący się z panną tylko dla jej fortuny i faktycznie nadal pozostanie jej sługą. Tocząc uporczywą walkę z samym sobą, zostanie wreszcie postawiony wobec dramatycznego wydarzenia, jakie dokona w nim ostatecznego przełomu. Cechy powieści Zaliczana do najbardziej znanych powieści pisarki Dewajtis, to dworsko-zaściankowa historia rodzinna z XIX-wiecznej Żmudzi, z wplecionym wątkiem romansowym. W koncepcji i wymowie ogólnej bliska jest innej powieści pozytywistycznej – wydanej w tym samym okresie, znacznie obszerniejszej i bardziej rozbudowanej wątkowo Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej. Skupiając uwagę na postaci Marka Czertwana, autorka stworzyła dydaktyczną opowieść o niezwykłych wysiłkach człowieka zmagającego z własnym losem. Jego natchnieniem jest tytułowy dąb jako symbol wiecznego trwania, niezniszczalności, ale i tradycji wiążących mieszkańców z ziemią ojczystą. Życie jego skupione jest wokół jednej idei: utrzymania ziemi, całości spuścizny rodzinnej, a miernikiem wartości człowieka staje się tu jego stosunek do pracy. W tej pozytywistycznej powieści Czertwan ma widoczne cechy bohatera romantycznego: samotny i zamknięty w sobie, a w swej upartej walce niezrozumiany przez większość. Równocześnie jednak przedstawia sobą ideał pozytywistyczny: jest psychicznie silny, pracowity, wytrwały i niezłomny w dążeniu do wytkniętego celu, a znacznym stopniu altruistycznie kierujący się dobrem ogólniejszym, cudzym. Egoistycznie zaś broni się jedynie przed miłością, ale nie potrafi ostatecznie wyrzec tego dobra, którego najdotkliwiej był pozbawiony w dotychczasowym życiu. Podobnie jak w nieco późniejszej Pożary i zgliszcza (1893), w powieści zwraca uwagę wpleciona w fabułę tematyka „amerykańska”, wyrażająca swoistą fascynację pisarki odległym kontynentem jako krainą wielkich możliwości i równie wielkich niebezpieczeństw dla emigrujących tam ówcześnie rodaków. Ale w osadzonym realistycznie utworze autorka wykorzystuje też kilka motywów baśniowych (np. podanie o Wajdewutasie, legenda o Egle). Jak zauważyła A. Martuszewska, schemat baśniowy występuje przede wszystkim w zasadniczej warstwie fabularnej i odnosi się do postaci głównego bohatera: jest to wątek baśni o Kopciuszku, którego uosabia młody Czertwan – lekceważony i poniżany, a na tle innych ostatecznie ukazujący swą wartość i otrzymujący w nagrodę kochaną kobietę oraz wielkie dobra materialne będące jego wyłączną zasługą. Ekranizacje Dewajtis – serial telewizyjny z 2023 roku wyprodukowany przez Telewizję Polską. Przypisy Bibliografia Linki zewnętrzne Pierwsze wydanie powieści (1889) w bibliotece Polona Polskie powieści obyczajowe Powieści z 1889 Powieści Marii Rodziewiczówny

441740

https://pl.wikipedia.org/wiki/Matthew%20Perry%20%28aktor%29

Matthew Perry (aktor)

Matthew Langford Perry (ur. 19 sierpnia 1969 w Williamstown, zm. 28 października 2023 w Los Angeles) – amerykańsko-kanadyjski aktor, występował w roli Chandlera Binga w sitcomie NBC Przyjaciele (1994–2004). Młodość Urodził się w Williamstown, jako syn Suzanne Marie Morrison, kanadyjskiej dziennikarki i Johna Bennetta Perry’ego, amerykańskiego aktora i modela. Jego ojciec miał pochodzenie angielskie, irlandzkie, niemieckie i szwajcarskie, a matka miała korzenie angielskie, irlandzkie i francuskie. Kiedy para rozwiodła się przed pierwszymi urodzinami syna, Perry zamieszkał razem z matką i jej nowym mężem Keithem Morrisonem w Ottawie, gdzie spędził większość dzieciństwa. Jego pasją był tenis, w którym odnosił duże sukcesy na poziomie krajowym, m.in. zajął w kategorii juniorów 17. miejsce w grze pojedynczej i trzecie miejsce w grze podwójnej. W wieku 15 lat zamieszkał z ojcem w Los Angeles, gdzie zainteresował się aktorstwem i zaczął brać udział w szkolnych przedstawieniach swojego liceum w Sherman Oaks. Po zakończeniu liceum planował studia na Uniwersytecie Południowej Kalifornii, jednak zrezygnował z nich, gdy dostał główną rolę w serialu telewizyjnym Second Chance, bo chciał wykorzystać okazję do rozpoczęcia kariery aktorskiej. Aktorstwo Początki (lata 80) Po raz pierwszy pojawił się w telewizji w 1987 w serialu Second Chance, który nie cieszył się jednak popularnością i wyprodukowano tylko jeden sezon. Mimo to Perry pozostał w Los Angeles i dalej próbował sił w zawodzie. W 1988 zadebiutował na dużym ekranie w drugoplanowej roli w filmie A Night in the Life of Jimmy Reardon. Na początku lat 90. grał epizodyczne role w wielu serialach oraz wykreował główne role: w sitcomach Sydney i Home Free, dzięki którym powoli zaczął zyskiwać sławę. Przełom (lata 90) W 1993 miał dostać rolę w pilotowym odcinku sitcomu LAX 2194, jednak projekt nie był pewny. W tym czasie zapisał się na casting do serialu Six of One, później znanym jako Przyjaciele. Po odwołaniu kręcenia LAX 2194 poszedł na przesłuchanie do Six of One, w którym dostał rolę Chandlera Binga. Występ w Przyjaciołach stał się przełomowy w jego karierze, sam serial zyskał popularność i w Ameryce, i na całym świecie, bijąc rekordy oglądalności i zyskując nominacje do wielu nagród. Perry za rolę Chandlera był nominowany m.in. do nagrody Emmy w 2002 roku. Dzięki rosnącej rozpoznawalności dostawał role w kolejnych filmach stających się kinowymi hitami, takich jak Polubić czy poślubić (1997), Troje do Tanga (1999), Jak ugryźć 10 milionów (2000) i Jak ugryźć 10 milionów 2 (2002). Kolejne role (lata 2000) Po zdjęciu serialu Przyjaciele z anteny i po wielu rolach w komediowych filmach zaczął występować również w dramatach. Zaczął od epizodycznej roli w serialu Prezydencki poker (2004), za którą był nominowany do nagrody Emmy w dwóch kategoriach. Następnie zagrał główną postać w filmie Młodzi gniewni. Historia Rona Clarka (2006), za którą dostał nominację do Złotego Globu i Emmy. W kolejnych latach zagrał m.in. w Studio 60, Numb, Ptaki Ameryki czy Znów mam 17 lat. Udzielił również głosu postaci Benny'ego w grze komputerowej Fallout: New Vegas. Producent Z czasem zaczął próbować sił także jako reżyser i producent: najpierw wyreżyserował jeden z odcinków czwartego sezonu serialu Hoży doktorzy, poźniej wyprodukował swój serial Mr.Sunshine''' (2011), który okazał się niewypałem i został zdjęty z anteny. W 2015 został współtwórcą i odtwórcą głównej roli serialu Dziwna para. Stworzył również własną sztukę teatralną pt. The End of Longing'', która miała premierę 11 lutego 2016 roku w Playhouse Theatre w Londynie. Życie prywatne Zmagał się z uzależnieniami od opioidów, amfetaminy i alkoholu. Jego problemy z nałogiem zaczęły się w połowie lat 90, w 1997 poszedł na pierwszy odwyk. Cierpiał również na inne zdrowotne problemy, jak duże wahania wagi czy zapalenie trzustki. W maju 2013 roku został odznaczony przez Biuro Kontroli Narkotyków Białego Domu za otworzenie Domu Perry’ego w jego dawnej posiadłości w Malibu, gdzie ludzie uzyskują pomoc w wychodzeniu z nałogu. 28 października 2023 został znaleziony przez swojego asystenta martwy w jacuzzi w swoim domu w Los Angeles. Na miejscu policja stwierdziła zgon aktora. Filmografia Filmy Telewizja Przypisy Linki zewnętrzne Amerykanie pochodzenia kanadyjskiego Amerykańscy aktorzy filmowi Amerykańscy aktorzy głosowi Amerykańscy aktorzy telewizyjni Amerykańscy komicy Amerykańscy producenci telewizyjni Amerykańscy scenarzyści XXI wieku Kanadyjscy aktorzy filmowi Kanadyjscy aktorzy głosowi Kanadyjscy aktorzy telewizyjni Kanadyjscy komicy Kanadyjscy producenci filmowi Kanadyjscy scenarzyści Urodzeni w 1969 Zmarli w 2023

645150

https://pl.wikipedia.org/wiki/Telewizja%20Polska

Telewizja Polska

Telewizja Polska (TVP) – polski telewizyjny nadawca publiczny i zarazem spółka akcyjna Skarbu Państwa. Od 1993 status prawny nadawcy określa ustawa o radiofonii i telewizji, zgodnie z którą Telewizja Polska zobowiązana jest realizować „misję publiczną (…) oferując (…) zróżnicowane programy i inne usługi w zakresie informacji, publicystyki, kultury, rozrywki, edukacji i sportu, cechujące się pluralizmem, bezstronnością, wyważeniem i niezależnością oraz innowacyjnością, wysoką jakością i integralnością przekazu”. Obecnie (2020) nadawca finansuje swoją działalność przede wszystkim z rekompensat z budżetu państwa z tytułu utraconych wpływów z opłat abonamentowych, w mniejszym stopniu z emisji reklam i sponsoringu, abonamentu radiowo-telewizyjnego i sprzedaży wyprodukowanych przez siebie programów. Od 2016 władze TVP wybiera i odwołuje Rada Mediów Narodowych; od 2022 funkcję prezesa zarządu sprawuje Mateusz Matyszkowicz. TVP jest nadawcą kanałów telewizyjnych dostępnych w naziemnej telewizji cyfrowej: TVP1 HD, TVP2 HD, TVP3, TVP Info HD, TVP Sport HD, TVP Historia, TVP ABC, TVP Kultura HD, TVP Rozrywka, TVP Kobieta, TVP Dokument, TVP Polonia HD, TVP Nauka i Biełsat TV oraz dostępnych drogą satelitarną lub kablową: TVP Seriale i TVP HD. Ponadto TVP jest nadawcą kilku kanałów internetowych, m.in.: TVP World, TVP Kultura 2, TVP Parlament, TVP ABC 2, TVP Historia 2 i Alfa TVP dostępnych na platformie hybrydowej oraz w serwisach TVP Stream i TVP VOD oraz aplikacji TVP GO. Nadaje w systemie cyfrowym – tą drogą dostępne jest dziewięć kanałów nadawcy. TVP całkowicie wypełnia trzeci multipleks naziemnej telewizji cyfrowej, który po wyłączeniu telewizji analogowej 23 lipca 2013 roku pokrywa zasięgiem właściwie cały kraj, a także wykorzystuje multipleks szósty. Pomimo iż ustawa o radiofonii i telewizji z 1993 zobowiązuje Telewizję Polską do zachowywania bezstronności i niezależności przekazu, to od lat 90. była ona wielokrotnie przez różnych komentatorów oskarżana o brak obiektywizmu i podleganie wpływom politycznym. Podczas rządów SLD i prezesury Roberta Kwiatkowskiego TVP bardzo często zarzucano upolitycznienie i sprzyjanie politykom lewicy i ówczesnemu prezydentowi RP Aleksandrowi Kwaśniewskiemu, natomiast w mediach używano wtedy określenia „Telewizja Białoruska Oddział w Warszawie”, będącego porównaniem do reżimowych mediów na Białorusi. W okresie drugiej kadencji rządów koalicji PO-PSL (2011–2015) opozycyjne media prawicowo-konserwatywne zarzucały TVP dyskryminację tych środowisk przy jednoczesnym faworyzowaniu obozu władzy. Natomiast począwszy od 2016, po przejęciu władzy przez Prawo i Sprawiedliwość i wprowadzeniu nowelizacji ustawy o radiofonii i telewizji, TVP bardzo często zarzucane jest silne nastawienie prorządowe, w tym m.in. jawne wspieranie Andrzeja Dudy w czasie kampanii prezydenckiej w 2020, przy jednoczesnym dyskredytowaniu krytyków władzy i łamaniu zasad etyki dziennikarskiej (m.in. zasad prawdy, oddzielania informacji od komentarza, tolerancji i pierwszeństwa dobra odbiorcy), co przełożyło się na znaczny spadek ocen wiarygodności i rzetelności TVP względem lat wcześniejszych rządów. Historia Okres przedwojenny Za prekursora telewizji w Polsce należy uznać Jana Szczepanika, zwanego „polskim Edisonem”, który w 1897 opatentował w Brytyjskim Urzędzie Patentowym (patent brytyjski nr 5031) „telektroskop” – czyli „aparat do reprodukowania obrazów na odległość za pomocą elektryczności”. W 1929 Stefan Manczarski skonstruował aparaturę telewizji mechanicznej opartą na synchronicznie wirujących dwóch tarczach Nipkowa, po stronach nadawczej i odbiorczej. Sygnał telewizyjny był przekazywany przewodem elektrycznym. Urządzenie przesyłało jedynie nieruchomy obraz. Stefan Manczarski swój wynalazek nazwał „sposób telewizyjnego przesyłania obrazów za pośrednictwem drutu i radia”. Doświadczenia prowadził też zespół naukowców i inżynierów w 1931 w rozgłośni Polskiego Radia w Katowicach. Aparatura nadawczo-odbiorcza według systemu J.L. Bairda z wykorzystaniem tarczy Nipkowa. Oba urządzenia nadawczo-odbiorcze telewizji mechanicznej były napędzane jednym wspólnym silnikiem zapewniającym pełną synchronizację obu zespołów. Sygnał przekazywany był kablem w ramach jednego laboratorium. Pracami eksperymentalnymi kierował inż. Twardawa. Dopiero później prace nad uruchomieniem stacji telewizyjnej w Polsce rozpoczęły się w 1935 w Warszawie w Państwowym Instytucie Telekomunikacyjnym oraz Polskim Radiu. W 1937 na szesnastym piętrze wieżowca Prudential rozpoczęła działalność eksperymentalna stacja telewizyjna. Kierownikiem stacji został Władysław Cetner. W 1937 zainstalowano nadajnik foniczny, a na początku 1938 – nadajnik wizyjny. Ponadto w 1938 zbudowano na dachu „drapacza chmur”, bo tak go nazwano, konstrukcję wieży o wysokości 16 m, na której zamontowano maszt rurowy pod antenę nadawczą o wysokości 11 metrów. Antena znajdowała się więc 87 m nad ziemią, co zapewniało odbiór sygnału wizji w odległości 20 km i fonii 30 km od anteny nadawczej. Pokazy próbnej transmisji telewizyjnej odbyły się 5 października 1938 i 26 sierpnia 1939 w Warszawie z udziałem Mieczysława Fogga. Była to telewizja mechaniczna, nadająca w standardzie 120 linii. Wyemitowano m.in. film z telekina „Barbara Radziwiłłówna” z Jadwigą Smosarską w roli głównej, a w tym czasie trwały prace nad telewizją elektroniczną 343-liniową. Rozwój prac badawczych nad telewizją, które były bardzo zaawansowane (przewidywano uruchomienie stałego programu w 1940), przerwał wybuch II wojny światowej. Okres powojenny Do prac nad Polską Telewizją powrócono w 1947. Prace w Państwowym Instytucie Telekomunikacyjnym (później Instytucie Łączności) prowadzone były pod kierownictwem Janusza Groszkowskiego i Lesława Kędzierskiego. 15 grudnia 1951 otwarto wystawę „Radio w walce o pokój i postęp”, w trakcie której zostały pokazane próbne transmisje telewizyjne z udziałem pokazów artystów, codzienna emisja programu telewizyjnego trwała do 20 stycznia 1952. W 1952 przy ul. Ratuszowej 11 w Warszawie powstało doświadczalne studio, powołano też pierwszy zespół programu telewizji. Pierwszy program został wyemitowany 25 października 1952 o godz. 19:00 (w przeddzień wyborów do Sejmu). Wówczas z Instytutu Łączności nadano 30-minutowy montaż form artystycznych z udziałem Marty Nowosad, Jerzego Michotka, Witolda Grucy i Jana Mrozińskiego, który był odbierany na 24 odbiornikach „Leningrad” rozmieszczonych w klubach i świetlicach. Pierwszą spikerką była Maria Rosa-Krzyżanowska. Kolejne audycje odbyły się 15 listopada 1952 (pokazano fragmenty Lalki z Niną Andrycz w roli głównej) i 5 grudnia 1952 (fragmenty Króla i aktora z Teatru Kameralnego w Warszawie). Trzy miesiące później – 23 stycznia 1953 – zainicjowano regularną emisję programu polskiej telewizji (pół godziny raz na tydzień). 22 lipca 1954 uruchomiono Doświadczalny Ośrodek Telewizyjny z własnym zespołem dziennikarskim. Program nadawano z budynku dawnego banku przy placu Powstańców Warszawy 7, specjalnie odbudowanego i powiększonego po zniszczeniach wojennych na potrzeby nowo powstającej instytucji. Program ośrodka emitowano początkowo raz w tygodniu w piątki, od 1 kwietnia 1955 – dwa razy (we wtorki i w piątki), od 1 listopada 1955 – trzy razy (w poniedziałki, środy i piątki), a od 1 stycznia 1956 – cztery razy (dodatkowo w niedziele). Wyjątkowo codzienna emisja odbywała się podczas transmisji Wyścigów Pokoju i V Światowego Festiwalu Młodzieży i Studentów w 1955. 30 kwietnia 1956 otwarto Warszawski Ośrodek Telewizyjny, co umożliwiło dostęp do programów TV większej grupie odbiorców. WOT emitował program pięć razy w tygodniu. 1 maja 1956 pracę rozpoczął Telewizyjny Ośrodek Transmisyjny ze stacją nadawczą umieszczoną w Pałacu Kultury i Nauki oraz anteną na szczycie iglicy na wysokości 227 m. Zasięg stacji wynosił ok. 55 km. Okres jednego programu Prawdziwym początkiem Telewizji Polskiej było stworzenie 1 sierpnia 1958 Zespołu Programu Telewizyjnego przy Polskim Radiu. W dwa lata później (2 grudnia 1960) powołano Komitet do spraw Radia i Telewizji „Polskie Radio i Telewizja”. Od tego czasu Polskie Radio i TVP miały równorzędny status. Pierwszym szefem Radiokomitetu (stanowisko równorzędne z ministrem) został Włodzimierz Sokorski (szefowie pionów radia i telewizji posiadali rangę wiceministrów). 1 lutego 1961 ruszyła codzienna emisja programu telewizyjnego. Na przełomie lat 50. i 60. powstało siedem ośrodków regionalnych TVP (dysponujących własnymi studiami) w: Łodzi (22 lipca 1956) – TVP3 Łódź Poznaniu (1 maja 1957) – TVP3 Poznań Katowicach (3 grudnia 1957) – TVP3 Katowice Wrocławiu (14 grudnia 1962) – TVP3 Wrocław Gdańsku (10 sierpnia 1959) – TVP3 Gdańsk Szczecinie (27 kwietnia 1960) – TVP3 Szczecin Krakowie (5 czerwca 1961) – TVP3 Kraków 18 lipca 1969 oddano do użytku Centrum Radiowo-Telewizyjne w Warszawie przy ul. Woronicza. W celu jego stworzenia poniesiono duże nakłady finansowe, technikom zaś udało się też skompletować wysokiej klasy sprzęt telewizyjny. Dwa programy 2 października 1970 uroczyście uruchomiono drugi ogólnopolski program telewizyjny. TVP2 od początku swego istnienia skupiała się głównie na programach kulturalnych i rozrywkowych (m.in. Studio 2). Otwarcie Polski na Zachód – charakterystyczne dla epoki Gierka – pozwoliło na dostęp polskiej telewizji do nowoczesnych technologii z wolnego świata. Pierwszym efektem współpracy było nadanie 22 lipca 1971 pierwszego programu w kolorze przy użyciu francuskiego systemu SECAM – była to adaptacja monodramu Antona Czechowa O szkodliwości palenia tytoniu. Z czasem był to standard przyjęty we wszystkich państwach (oprócz Rumunii) demokracji ludowej. Początkowo emisje programu w kolorze nadawane były raz w tygodniu, od 6 grudnia 1971 codziennie w kolorze transmitowane były obrady zjazdu PZPR (dla przykładu pierwsze cykliczne emisje kolorowe w Europie nadano w 1967), jednak ze względu na brak odbiorników i ich wysoki koszt kolorowa telewizja nie była w tym czasie dostępna dla większości polskich telewidzów. W 1972 po przejęciu stanowiska prezesa TVP przez Macieja Szczepańskiego pracę w telewizji straciło ok. 12 tys. osób. 1 listopada 1975 w Psarach-Kątach (Góry Świętokrzyskie) oddano do użytku pierwszą w Polsce naziemną stację łączności satelitarnej, która znacznie poszerzyła możliwości nadawcze TVP. Po długim czasie przerwy w tworzeniu nowych ośrodków telewizyjnych, 12 stycznia 1985 roku powstał lokalny oddział telewizji w Lublinie – TVP3 Lublin. 1 stycznia 1989 roku powstała Telegazeta, pierwszy w Polsce teletekst. Po przemianach Przemiany społeczno-polityczne przełomu lat 80. i 90. spowodowały także reformę telewizji. W 1987 TVP utraciła monopol na emitowanie telewizji w Polsce, kiedy to w dzielnicy Warszawy Ursynów powstała pierwsza prywatna polska stacja telewizyjna „Ursynat”. W 1989 powstała kolejna stacja Sky Orunia nadająca na terenie Gdańska do 1996, a 6 lutego 1990 powstała następna stacja PTV Echo, nadająca na terenie Wrocławia i okolic do 8 marca 1995, a następnie 5 grudnia 1992 powstała telewizja Polsat, która 5 października 1993 otrzymała od Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji koncesję na emisję naziemną w Polsce i 27 stycznia 1994 koncesję na ogólnopolską telewizję komercyjną. Na początku lat 90. zdecydowano o całkowitym przejściu z systemu SECAM na system PAL, w którym jako pierwszy, bo od 1 stycznia 1994, nadawał program II (wtedy na ten system przeszły również TVP Polonia i stacje regionalne TVP). 1 stycznia 1993 roku wraz z Polskim Radiem TVP została członkiem Europejskiej Unii Nadawców (EBU). Jednocześnie od lat 90. wielu prezenterów i dziennikarzy TVP zaczęło odchodzić z telewizji publicznej, przechodząc do telewizji komercyjnych (m.in. do Polsatu i TVN-u). Programom informacyjnym TVP po 1989 roku zarzucano uleganie wpływom politycznym w zależności od tego, kto rządzi w Polsce oraz stronniczość i brak obiektywizmu. W 1997 roku uruchomiono pierwszy kanał tematyczny telewizji publicznej – Tylko Muzyka, który jednak zakończył nadawanie rok później ze względów formalno-prawnych. W 1998 roku powstała oficjalna strona internetowa Telewizji Polskiej – www.tvp.pl. W 2004 miała miejsce pierwsza edycja organizowanego przez TVP sylwestrowego widowiska muzycznego, która odbyła się pod nazwą Sylwester z Gwiazdami. 24 kwietnia 2005 emisję rozpoczął kolejny kanał tematyczny – TVP Kultura. W kolejnych latach Telewizja Polska uruchamiała kolejne kanały tematyczne (18 listopada 2006 – TVP Sport, 3 maja 2007 – TVP Historia, 6 października 2007 – TVP Info, który zastąpił TVP3, 6 grudnia 2010 – TVP Seriale, 15 kwietnia 2013 – TVP Rozrywka, 1 września 2013 – TVP Regionalna, 15 lutego 2014 – TVP ABC). W 2008 Telewizja Polska rozpoczęła emisję w jakości HD, 6 sierpnia tegoż roku rozpoczęła emisję stacja TVP HD. 16 czerwca 2011 uruchomiono pierwszy internetowy kanał tematyczny – TVP Parlament. 1 czerwca 2012 dwa ogólnopolskie programy TVP1 i TVP2 zaczęły nadawać w jakości HD. Telewizja Polska pracuje nad wprowadzeniem obrazu 3D do swoich kanałów. W ramach naziemnej telewizji cyfrowej i ofert wybranych operatorów kablowych i satelitarnych, umożliwia korzystanie z telewizji hybrydowej za pomocą Platformy Hybrydowej TVP. W planach jest uruchomienie kolejnych kanałów, TVP Nauka, TVP 4K i TVP Muzyka. Od 2015 W 2018 roku Telewizja Polska zaczęła nadawać – jako jedna z trzech największych stacji telewizyjnych – w jakości 4K pod nazwą TVP 4K. 17 września 2019 roku rozpoczął nadawanie kanał TVP Wilno przeznaczony dla Polaków mieszkających na Litwie. W marcu 2020, w związku z pandemią COVID-19 oraz decyzją o zamknięciu placówek oświatowych, Telewizja Polska zainicjowała we współpracy z Ministerstwem Edukacji Narodowej projekt „Szkoła z TVP”. 19 listopada 2020 rozpoczął nadawanie kanał TVP Dokument, 8 marca 2021 – TVP Kobieta, a w 2022 – TVP Nauka. 26 października 2021 Telewizja Polska ogłosiła, że w 2022 roku zamierza odświeżyć aplikację TVP Stream w telewizji hybrydowej HbbTV oraz pojawią się w niej usługa catch-up TV i rozbudowany serwis pogodowy, a zmiany związane są m.in. ze zmianami standardu nadawania naziemnej telewizji cyfrowej z DVB-T na DVB-T2/HEVC. 10 listopada 2021 TVP Stream pojawiło się jako kanał telewizyjny w naziemnej telewizji cyfrowej na multipleksie testowym MUX 5. Na urządzeniach obsługujących platformę HbbTV uruchamia się Platforma Hybrydowa TVP, natomiast na urządzeniach nieposiadających obsługi tej platformy nadawana jest plansza informująca o serwisie HbbTV nadawcy publicznego. W czwartek, 23 grudnia 2021, w związku z zapowiedzianą zmianą standardu nadawania naziemnej telewizji cyfrowej, Telewizja Polska uruchomiła planszę , którą można znaleźć na pozycji 28 naziemnej telewizji cyfrowej. Celem było umożliwienie wszystkim odbiorcom łatwego przetestowania odbiornika. 1 lutego 2022 kanał TVP Stream w naziemnej telewizji cyfrowej zastąpiło TVP GO. 14 lutego 2022 Telewizja Polska udostępniła aplikację TVP GO na urządzenia mobilne z systemami operacyjnymi iOS i Android, w której dostępna jest transmisja na żywo wszystkich stacji telewizyjnych należących do TVP z wyjątkiem TVP HD i TVP Seriale oraz TVP Wilno. 1 czerwca 2023 roku w serwisie TVP VOD został udostępniony sygnał telewizyjny 19 stacji telewizyjnych należących do TVP tj. TVP1, TVP2, TVP Info, TVP Kobieta, TVP Kultura, TVP Sport, TVP Historia, TVP ABC, TVP Dokument, TVP Nauka, TVP Polonia, TVP Rozrywka, TVP Historia 2, Alfa TVP, TVP ABC 2, TVP Kultura 2, Belsat TV, TVP World i 16 oddziałów terenowych TVP3 oraz należący do ukraińskiego nadawcy publicznego kanał UA1. Zarzuty upolitycznienia za rządów PiS 30 grudnia 2015 – kilka tygodni po zwycięstwie Prawa i Sprawiedliwości w wyborach parlamentarnych – Sejm uchwalił nowelizację Ustawy o radiofonii i telewizji, na mocy której Ministerstwo Skarbu Państwa przejęło od Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji kompetencje organu powołującego i odwołującego zarządy i rady nadzorcze TVP oraz Polskiego Radia. Była to znacząca zmiana względem obowiązującego dotychczas prawa – przed jego zmianą członków rad nadzorczych powoływała KRRiT, a Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Ministerstwo Skarbu Państwa wskazywały po jednym przedstawicielu; z kolei zarządy TVP i PR były wybierane w konkursach przez rady nadzorcze, a ostateczne rozstrzygnięcia musiała zaakceptować KRRiT. Ponadto nowelizacja znosiła kadencyjność zarządów i rad nadzorczych mediów państwowych, a z dniem jej wejścia w życie następowało wygaszenie mandatów ich dotychczasowych członków. Reprezentujący PiS Ryszard Terlecki stwierdził, że media publiczne wykazały się „skrajnie nierzetelną pracą” w kontekście relacjonowania sporu wokół Trybunału Konstytucyjnego poprzez krytykowanie poczynań rządu, co należało zakończyć. W podobnym, krytycznym wobec TVP tonie wypowiadali się prezydent Andrzej Duda i jego przedstawiciele, którzy utrzymywali, że celem nowelizacji jest przywrócenie bezstronności, obiektywności i wiarygodności mediów publicznych. 31 grudnia Senat przyjął nowelizację ustawy. Tego samego dnia w proteście przeciwko nowelizacji do dymisji podali się dyrektorzy TVP1, TVP2, TVP Kultura, Telewizyjnej Agencji Informacyjnej oraz kadr. 7 stycznia 2016 prezydent podpisał nowelizację, która weszła w życie następnego dnia, na skutek czego Janusz Daszczyński przestał pełnić funkcję prezesa TVP. Tego samego dnia stanowisko to objął Jacek Kurski, wieloletni polityk PiS. Nowelizacja ustawy o radiofonii i telewizji z 30 grudnia 2015, określana jako „mała ustawa medialna”, obowiązywała do 30 czerwca 2016. Do tego czasu miała zostać opracowana nowa ustawa o mediach publicznych, reformująca ich strukturę prawno-organizacyjną i sposób finansowania, która z czasem została podzielona na trzy ustawy, mające wejść w skład tzw. dużej ustawy medialnej. Ostatecznie prac nad „dużą ustawą medialną” nie udało się zakończyć przed upływem 1 lipca, w związku z czym 22 czerwca 2016 Sejm przyjął tzw. pomostową ustawę medialną. Ustawa ta powołała do życia Radę Mediów Narodowych, która przejęła od Ministerstwa Skarbu Państwa kompetencje organu powołującego i odwołującego zarządy i rady nadzorcze TVP oraz Polskiego Radia. W skład rady wchodzą trzy osoby wybierane przez Sejm i dwie wskazane przez największe kluby opozycyjne, powoływane przez prezydenta, co w praktyce oznacza, że większość głosów w Radzie należy do osób, które zostały zgłoszone i wybrane przez mające w Sejmie większość Prawo i Sprawiedliwość. Choć w sierpniu 2016 RMN odwołała Jacka Kurskiego z funkcji prezesa zarządu TVP, szybko wycofała się z tej decyzji i zdecydowała, że uchwała w tej sprawie wejdzie w życie dopiero po wyłonieniu w konkursie nowego prezesa telewizji. Konkurs został rozstrzygnięty w październiku 2016 – głosami członków Rady wybranych tam z rekomendacji PiS oraz Kukiz’15 wygrał go Jacek Kurski. Na równi z wprowadzaniem zmian ustawowych, na początku 2016 w TVP rozpoczęta została wymiana kadrowa. Osoby dotychczas pracujące w stacji zastąpili nowi dziennikarze, związani poprzednio z różnymi mediami, głównie prawicowymi i konserwatywnymi: Telewizją Republika i tygodnikiem „W Sieci”, a także m.in. z Polsatem, Radiem Wnet, „Gazetą Polską Codziennie” i Telewizją Trwam. Również w roli komentatorów bieżących wydarzeń, występujących w programach informacyjnych i publicystycznych TVP, zaczęły pojawiać się przede wszystkim osoby związane z prawą stroną sceny dziennikarsko-politycznej; niejednokrotnie osoby te miały bezpośrednie powiązania z PiS, o czym widzowie nie byli informowani. Z TVP pożegnało się wielu z jej dotychczasowych pracowników i pracowniczek – zwolnione zostały m.in. Beata Tadla, Hanna Lis i Diana Rudnik, wypowiedzenie otrzymał Piotr Maślak, sam odszedł Piotr Kraśko. TVP nie przedłużyła też umowy z Tomaszem Sekielskim. W marcu 2017, po 20 latach pracy w TVP, z telewizji odszedł dziennikarz i krytyk kulinarny Robert Makłowicz, który został zwolniony za skrytykowanie stacji po tym, jak TVP zmanipulowała jego wypowiedź dla własnych działań marketingowych. Od czasu zmian ustawowych i kadrowych Telewizja Polska była krytykowana za silne nastawienie prorządowe połączone z dyskredytowaniem krytyków władzy, przeczenie misji telewizji publicznej oraz łamanie zasad etyki dziennikarskiej, w tym zasad: prawdy, obiektywizmu, oddzielania informacji od komentarza, szacunku i tolerancji oraz pierwszeństwa dobra odbiorcy. Programom TVP Info, jak i Wiadomościom oraz innym programom informacyjnym emitowanym na antenach TVP zarzucano dezinformację, przyrównywano je też do propagandy Dziennika Telewizyjnego w latach 70. i 80. w PRL. Publicystka OKO.press Agata Szczęśniak zarzuciła pracownikom TVP Info odpowiedzialnym za dobór komentarzy użytkowników Twittera, które następnie są wyświetlane podczas programów, że wybierają tylko te zgodne z linią narracyjną władzy, by „podsycać nienawiść i pokazywać, że w społeczeństwie nie ma zróżnicowanych opinii – wszyscy popierają rząd”. W odpowiedzi na oskarżenia o stronniczość Jacek Kurski wielokrotnie argumentował, że TVP podczas jego prezesury dokonała „przełamania monopolu informacyjnego” oraz przyczyniła się do zwiększenia pluralizmu w polskich mediach. Wzrost skarg na TVP Info do Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji Wraz ze zmianami w mediach publicznych w 2015 znacząco wzrosła liczba skarg składanych na Telewizję Polską do Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji. Przykładowo: w czerwcu 2017 82 skargi dotyczyły treści zamieszczonych w programach informacyjnych TVP, z czego 66 odnosiło się do programów TVP Info, którym zarzucano nierzetelność, manipulację i stronniczość, między innymi w materiałach o muzułmanach. Spośród tej puli 54 skargi dotyczyły wydania programu Minęła 20 z 6 czerwca 2017 roku. Jego twórcom zarzucono dyskryminację muzułmanów i mowę nienawiści. Spadek ocen wiarygodności i rzetelności TVP Według sondażu przeprowadzonego w lutym 2019 przez Instytut Badań Rynkowych i Społecznych, Polacy oceniali TVP Info jako najmniej rzetelny spośród największych kanałów informacyjnych w Polsce. W sondażu tym 29,7 proc. badanych uznało, że TVP Info rzetelnie przekazuje informacje, przeciwnego zdania było 43,2 proc. respondentów. Lepiej respondenci ocenili rzetelność konkurencyjnych kanałów: TVN24 (rzetelna według 54,3 proc. badanych osób) oraz Polsat News (rzetelny według 45,7 proc. badanych osób). Według sondażu Centrum Badania Opinii Społecznej z maja 2019 programy TVP 1 oraz TVP Info częściej niż pozostali wybierali respondenci utożsamiający się z prawicą. W tym samym sondażu 38 proc. badanych uznało, że TVP Info nie jest wiarygodna (najbardziej krytycznie odbierany spośród wszystkich kanałów informacyjnych; poziom braku zaufania był o kilka punktów procentowych większy niż poziom braku zaufania wobec innych stacji). W badaniu CBOS przeprowadzonym w kwietniu 2021 40 proc. ankietowanych dobrze oceniło Telewizję Polską, zaś 44 proc. – źle. Był to pierwszy raz od 1997 – tj. od momentu, kiedy CBOS rozpoczął badanie zmian opinii nt. TVP – gdy odsetek głosów krytycznych przewyższył liczbę opinii pozytywnych. W badaniu Digital News Report 2021 przeprowadzonym na zlecenie Reuters Institute for the Study of Journalism pion informacyjny Telewizji Polskiej zajął ostatnie miejsce w rankingu zaufania obejmującym 15 wybranych marek medialnych – 36 proc. respondentów uznało TVP za godne zaufania, przeciwnego zdania było 46 proc. ankietowanych (w tym samym badaniu konkurencyjne TVN i Polsat uzyskały po 64 proc. ocen pozytywnych i, kolejno, 20 i 15 proc. negatywnych). Krytyka „pasków” emitowanych we Wiadomościach W 2019 Rada Języka Polskiego opublikowała raport dotyczący „pasków” wyemitowanych w programie informacyjnym Wiadomości w latach 2016–2017, w którym stwierdzono między innymi: Materiały o Pawle Adamowiczu Od 2015 programy informacyjne TVP w licznych materiałach zajmowały się postacią Pawła Adamowicza. Sposób, w jaki go w nich przedstawiano, wzbudzał kontrowersje ze strony Platformy Obywatelskiej – TVP było oskarżane o prowadzenie nagonki, a część komentatorów przypisywała nadawcy współodpowiedzialność za tragiczną śmierć prezydenta Gdańska. Materiały dotyczące Andrzeja Dudy w trakcie kampanii przed wyborami prezydenckimi w 2020 W marcu 2020 prezydent Andrzej Duda podpisał ustawę nakazującą wydrukowanie papierów wartościowych o wartości prawie 2 mld zł i przekazaniu ich na media państwowe. Znaczna większość tych środków została przekazana TVP (87,7 proc.), reszta zaś Polskiemu Radiu i spółkom radiofonii regionalnej. Kilka miesięcy później Telewizja Polska była krytykowana przez część komentatorów, którzy zarzucali nadawcy jawne wspieranie Andrzeja Dudy w czasie kampanii wyborczej przed wyborami prezydenckimi w czerwcu 2020. Kalendarium TVP Do 1939 5 października 1938 i 26 sierpnia 1939 – pokazy próbnej transmisji telewizyjnej w Warszawie. 1952–1989 25 października 1952, godz. 19:00 – emisja pierwszego ogólnopolskiego programu telewizyjnego. Ten moment uważa się za początek Telewizji Polskiej. 5 grudnia 1952 – emisja pierwszego programu sportowego polskiej telewizji – pokazowe walki na szable. 23 stycznia 1953 – rozpoczęcie regularnej emisji programu. 30 kwietnia 1956 – emisja pierwszego programu informacyjnego – Wiadomości Dnia. 11 listopada 1956 – emisja pierwszej transmisji sportowej – mecz bokserski Skra Warszawa – Gwardia Łódź, który komentował Zbigniew Smarzewski. 2 października 1957 – powstał Dziennik Telewizyjny. 9 listopada 1958 – emisja pierwszego wydania Telewizyjnego Kuriera Warszawskiego. 3 stycznia 1961 – początek codziennej emisji programu telewizyjnego. 28 sierpnia 1963 – przeprowadzenie pierwszej transmisji satelitarnej. 2 października 1970 – powstał drugi ogólnopolski program telewizyjny. 12 stycznia 1985 – uruchomienie ośrodka regionalnego w Lublinie (TVP Lublin, obecnie TVP3 Lublin). 26 czerwca 1986 – powstał Teleexpress. 29 marca 1987 – po raz ostatni Dziennik Telewizyjny pojawił się równolegle na obu antenach Telewizji Polskiej. 30 marca 1987 – powstał program informacyjny Panorama dnia. 5 marca 1988 – koniec monopolu TVP na nadawanie programu telewizyjnego. 1 stycznia 1989 – powstała Telegazeta, pierwszy w Polsce teletekst. 17 listopada 1989 – ostatnie wydanie Dziennika Telewizyjnego. 1989–2015 18 listopada 1989 – pierwsze wydanie Wiadomości. 19 października 1990 – powstał ośrodek regionalny TVP Rzeszów (później TVP3 Rzeszów). lipiec 1991 – decyzja o likwidacji Radiokomitetu działającego w rzeczywistości do 1993. 2 września 1991 – Panorama dnia została zastąpiona przez Panoramę. 1 marca 1992 – zmiana skrótu TP na TVP, zmiana loga TVP, oznaczeń na wszystkich antenach oraz wprowadzenie nowych, rewolucyjnych pod względem techniki wykonania, wyglądu opraw graficznych na antenach stacji. 24 października 1992 – próbna emisja programu satelitarnego TVP Polonia skierowanego do Polaków mieszkających za granicą, emitowanego regularnie od 31 marca 1993. 29 grudnia 1992 – powołanie mocą ustawy KRRiT mającej pełnić funkcję regulatora rynku mediów elektronicznych w Polsce oraz zadecydowano o podziale Państwowej Jednostki Organizacyjnej Polskie Radio i Telewizja na: Polskie Radio podzielone na 18 niezależnych spółek (jedną nadającą programy ogólnopolskie oraz siedemnaście nadających programy regionalne) oraz na Telewizję Polską (2 programy ogólnopolskie i 10 ośrodków regionalnych, oraz testowo działającą TVP Polonia). 1 stycznia 1993 – TVP została członkiem Europejskiej Unii Nadawców (EBU). 31 marca 1993 – TVP Polonia rozpoczyna oficjalną emisję. 1 stycznia 1994: TVP2, TVP Polonia i ośrodki regionalne TVP przeszły z SECAM na PAL, powstał ośrodek regionalny TVP Bydgoszcz (obecnie TVP3 Bydgoszcz). 5 września 1994 – jedenaście ośrodków regionalnych przystąpiło do tworzenia pasma wspólnego (TVP Regionalna). 1 stycznia 1995 – TVP1 przeszedł z SECAM na PAL, co oznaczało zakończenie procesu przejścia z systemu SECAM na PAL. 30 marca 1996 – Prasowa Agencja Telewizyjna, działająca pod kierunkiem red. Zygmunta Kościelskiego, uruchomiła stronę internetową TVP. lipiec 1996 – powołanie redakcji TVP w Toruniu 31 grudnia 1996 – TVP Polonia zaczęła nadawać w systemie PALplus i w formacie 16:9. Była to premiera formatu panoramicznego w TVP. Pokazano ident i rozmowę w studio z prezesem o tym systemie i panoramicznym formacie oraz dwa filmy zastosowane w tym formacie: Pan Wołodyjowski i Potop. 30 marca 1997 – uruchomiono kanał tematyczny Tylko Muzyka, emitowany do 15 lutego 1998 ze względów formalno-prawnych. 21 grudnia 1997 – powstała TVP Białystok (obecnie TVP3 Białystok). 1998 – powstała oficjalna strona internetowa Telewizji Polskiej – www.tvp.pl. 28 lutego 2001 – powołano cztery ośrodki regionalne: Świętokrzyski Ośrodek Regionalny TVP S.A. w Kielcach – podlegający Oddziałowi Terenowemu w Krakowie, Opolski Ośrodek Regionalny TVP S.A. w Opolu – podlegający Oddziałowi Terenowemu w Katowicach, Warmińsko-Mazurski Ośrodek Regionalny TVP S.A. w Olsztynie – podlegający Oddziałowi Terenowemu w Gdańsku, Lubuski Ośrodek Regionalny TVP S.A. w Gorzowie Wielkopolskim – podlegający Oddziałowi Terenowemu w Poznaniu. 3 marca 2002 – uruchomiono trzeci program telewizji publicznej – TVP3 – zastępując dotychczasowe programy regionalne. kwiecień 2002 – TVP otrzymała nagrodę od Telewizyjnego Zgromadzenia Europejskiej Unii Nadawców za wybitne osiągnięcia w 2002 roku 7 marca 2003 – zmiana identyfikacji marki, w tym logo wszystkich kanałów telewizyjnych. 21 września 2003 – do gmachu Telewizji Polskiej wtargnął uzbrojony dwudziestodwuletni terrorysta. Sterroryzował strażnika i koniecznie chciał rozmawiać z wydawcą. Kilkadziesiąt minut później terrorysta ze strażnikiem weszli do studia. Całe zdarzenie nagrała kamera w studiu, lecz żaden kanał nie przerwał swoich programów. Około godz. 21:00 powołano sztab kryzysowy, a godzinę później do budynku telewizji przyjechali dziennikarze, policyjni negocjatorzy oraz grupa antyterrorystyczna. Po ponad trzech godzinach akcji, ok. 23:30, został on obezwładniony. Jak się później okazało, mężczyzna trzymał w ręku nienabity pistolet gazowy. Następnego dnia około godziny 15:30 w tym samym studiu odbyła się konferencja prasowa policji oraz władz telewizji, a 24 godziny po zdarzeniu na antenie TVP1 wyemitowano dwudziestominutowy reportaż z tego zdarzenia. 1 stycznia 2005 – zgodnie z Ustawą z dnia 2 kwietnia 2004 r. o zmianie ustawy o radiofonii i telewizji, uruchomiono 4 nowe oddziały terenowe: Oddział Terenowy TVP S.A. w Kielcach – dotychczasowy Świętokrzyski Ośrodek Regionalny TVP S.A. w Kielcach, Oddział Terenowy TVP S.A. w Opolu – dotychczasowy Opolski Ośrodek Regionalny TVP S.A. w Opolu, Oddział Terenowy TVP S.A. w Olsztynie – dotychczasowy Warmińsko-Mazurski Ośrodek Regionalny TVP S.A. w Olsztynie, Oddział Terenowy TVP S.A. w Gorzowie Wielkopolskim – dotychczasowy Lubuski Ośrodek Regionalny TVP S.A. w Gorzowie Wielkopolskim. 9 stycznia 2005 – uruchomiono telewizję interaktywną (dzięki wykorzystaniu sieci Pionier). Docelowo ma ona stać się platformą, w ramach której programy TVP będą rozpowszechniane w internecie przy użyciu modelu Wideo na życzenie. 24 kwietnia 2005 – został uruchomiony kanał tematyczny TVP Kultura. maj/czerwiec 2005 – debiut TVP Kultura w Cyfrowym Polsacie. 18 listopada 2006 – uruchomiono kanał tematyczny TVP Sport. 13 grudnia 2006 – został uruchomiony kanał TVP w serwisie internetowym YouTube. 3 maja 2007 – uruchomiono kanał tematyczny TVP Historia. 6 października 2007 o 5.29 – uruchomiono kanał tematyczny TVP Info (dawniej jako TVP3). 6 sierpnia 2008 – uruchomienie stacji TVP HD – pierwszego kanału Telewizji Polskiej w wysokiej rozdzielczości (HDTV). 20 marca 2009 – debiut TVP Sport i TVP Info w Cyfrowym Polsacie. 15 września 2009 – uruchomiono platformę cyfrową TVP. 1 września 2010 – rozpoczęcie całodobowego nadawania programu przez TVP1 i TVP2 (z zachowaniem krótkich przerw między ramówkami). 6 grudnia 2010 – uruchomiono kanał tematyczny TVP Seriale. 10 stycznia 2011 – rozpoczęcie testowej emisji kanału TVP1 w systemie HDTV (jako TVP1 HD) – wyłącznie w ofercie satelitarnej telewizji n. 4 kwietnia 2011 – debiut TVP HD i TVP Seriale w Cyfrowym Polsacie. 5 maja 2011 – debiut TVP Historia w Cyfrowym Polsacie. 16 czerwca 2011 – uruchomiono pierwszy internetowy kanał tematyczny TVP Parlament. 31 maja 2012: rozpoczęto cyfrową, naziemną emisję kanałów TVP1 i TVP2 w standardzie HD (jako TVP1 HD oraz TVP2 HD), przy czym oficjalna data startu kanału TVP2 HD to 1 czerwca 2012. rozpoczęcie regularnego, satelitarnego przekazu programu TVP1 w systemie HD (TVP1 HD). 1 czerwca 2012: rozpoczęcie regularnego, satelitarnego przekazu programu TVP2 HD. programy TVP1 HD oraz TVP2 HD stały się dostępne w sieciach telewizji kablowych. 5 lipca 2012: uruchomienie (w ramach HbbTV) aplikacji z informacjami nt. pogody i regionu, z którego TVP jest odbierana. 15 kwietnia 2013 – uruchomiono kanał tematyczny TVP Rozrywka. TVP Rozrywka jest w tym samym dniu dostępna w Cyfrowym Polsacie. 23 lipca 2013 – kanały TVP1, TVP2 i TVP Info zakończyły nadawanie w naziemnej telewizji analogowej. 1 września 2013 – powstał kanał TVP Regionalna będący pasmem wspólnym z lokalnymi pasmami, zmiana profilu TVP Info z kanału informacyjno-regionalnego na typowo informacyjny. 6 września 2013 – debiut TVP Regionalnej w Cyfrowym Polsacie. 12 stycznia 2014 – kanał tematyczny TVP Sport rozpoczął emisję w jakości HDTV. 15 lutego 2014 – uruchomiono kanał tematyczny TVP ABC 3 lipca 2015 – rozpoczęcie testowej emisji DVB-T2 w rozdzielczości 4K i z kompresją HEVC, prowadzonej z masztu RTCN Raszyn (odbiór możliwy wyłącznie w okolicach Warszawy) na kanale nr 7 (191,50 MHz) z mocą ERP 3,5 kW i polaryzacją pionową (V). 30 grudnia 2015 – Sejm uchwalił nowelizację ustawy o radiofonii i telewizji, na mocy której od KRRiT kompetencje organu powołującego i odwołującego zarządy i rady nadzorcze TVP i PR przejęło Ministerstwo Skarbu Państwa i wygaszającą kadencje dotychczasowych zarządów TVP i PR. Po 2015 1 stycznia 2016 – ówcześni dyrektorzy Telewizji Polskiej, w proteście przeciwko nowelizacji ustawy medialnej, podali się do dymisji 2 stycznia 2016 – zmiana nazwy TVP Regionalnej na TVP3 połączona ze zmianami programowymi. 22 czerwca 2016 – powołanie Rady Mediów Narodowych, która przejęła od Ministerstwa Skarbu Państwa kompetencje organu powołującego i odwołującego zarządy i rady nadzorcze TVP, PR oraz PAP. 30 września 2016 – kanał tematyczny TVP Info rozpoczął emisję w jakości HDTV. 1 stycznia 2017 – TVS stała się pierwszym niezależnym od TVP kanałem, w którym czas antenowy sprzedaje Biuro Reklamy telewizji publicznej. Ponadto debiut TVP ABC w Cyfrowym Polsacie. 6–7 kwietnia 2017 – TVP1, TVP2 i TVP Sport zakończyły emisję w wersji SDTV na satelicie Hot Bird (13⁰E). 20 kwietnia 2017 – kanał tematyczny TVP Info zakończył emisję w wersji SDTV. 7 czerwca 2018 – kanał tematyczny TVP Sport w wersji SD zastąpił TVP Rozrywkę w naziemnej telewizji cyfrowej. 14 czerwca 2018 – uruchomiono stację TVP 4K – kanał Telewizji Polskiej w ultrawysokiej rozdzielczości (UHDTV). 11 listopada 2018 – z okazji 100-lecia odzyskania przez Polskę niepodległości uruchomiono kanał TVP World, drugi obcojęzyczny kanał Telewizji Polskiej 22 grudnia 2018 – uruchomienie TVP Sport w wersji HD w MUX 8 naziemnej telewizji cyfrowej. 17 września 2019 – powstał kanał TVP Wilno, przeznaczony dla Polaków mieszkających na Litwie. 23 października 2019 – uruchomienie TVP Kultura w wersji HD. 23 marca 2020 – uruchomienie kanałów internetowych TVP eSzkoła i TVP eSzkoła Domowe Przedszkole. 2 kwietnia–9 czerwca 2020 – tymczasowa emisja kanału TVP HD w jakości SD na 8. multipleksie NTC. 26 czerwca 2020 – uruchomienie kanału internetowego TVP Kultura 2. 1 września 2020 – uruchomienie TVP Polonia w wersji HD. 19 listopada 2020 – uruchomienie kanału tematycznego TVP Dokument. 8 marca 2021 – uruchomienie kanału tematycznego TVP Kobieta. 18 listopada 2021 – zmiana nazwy anglojęzycznego kanału Poland In na TVP World oraz uruchomienie emisji satelitarnej. 15 lutego 2022 – uruchomienie TVP3 Warszawa w jakości HD. 15 lutego 2022 – zmiana nazwy kanału TVP eSzkoła Domowe Przedszkole na TVP ABC 2. 23 lutego 2022 – uruchomienie TVP Rozrywka w jakości HD. 28 marca 2022 – uruchomienie TVP ABC w jakości HD. 1 maja 2022 – uruchomienie TVP3 Poznań w jakości HD. 25 lipca 2022 – Dodanie TVP1, TVP2 i TVP Info do emisji testowej DVB-T2 i usunięcie z niej TVP Kobieta. 20 września 2022 – Dodanie TVP Polonia do emisji testowej DVB-T2 3 października 2022 – uruchomienie kanału TVP Nauka 20 grudnia 2022 – uruchomienie kanału Alfa TVP 14 stycznia 2023 – zakończenie nadawania przez TVP S.A. wszystkich swoich programów telewizyjnych na multipleksie ósmym naziemnej telewizji cyfrowej i tym samym wycofanie się z tego multipleksu. 1 lutego 2023 – oficjalny start szóstego multipleksu naziemnej telewizji cyfrowej w Polsce w całości należącego do TVP S.A.. 27 lutego 2023 – uruchomienie TVP Historia i TVP Seriale w jakości HD. 1 czerwca 2023 – rozpoczęcia nadawania sygnału telewizyjnego TVP1, TVP2, TVP Info, TVP Kobieta, TVP Kultura, TVP Sport, TVP Historia, TVP ABC, TVP Dokument, TVP Nauka, TVP Polonia, TVP Rozrywka, TVP Historia 2, Alfa TVP, TVP ABC 2, TVP Kultura 2, Belsat TV, TVP World i 16 oddziałów terenowych TVP3 oraz należący do ukraińskiego nadawcy publicznego kanał UA1 w należącym do TVP serwisie internetowym i aplikacji TVP VOD. 4 września 2023 – zakończenie nadawania TVP ABC w pierwszym multipleksie naziemnej telewizji cyfrowej i tym samym wycofanie się TVP z tego multipleksu. Struktura Struktura organizacyjna Telewizji Polskiej ulegała ciągłym zmianom. Na samym początku cały zespół programu telewizyjnego tworzył jedną, wydzieloną redakcję w Radiokomitecie. W 1958 przekształciła się ona w Zespół Programu Telewizyjnego, którego pierwszym szefem został Jerzy Pański. Stopniowo utrwaliła się struktura, która w momencie wprowadzenia stanu wojennego wyglądała następująco: Zespół Programu Telewizyjnego (z wiceprzewodniczącym Komitetu ds. Radia i Telewizji, jako szefem), dzielący się na: Program I; Program II; Program III – regionalny (w Warszawie: Warszawski Ośrodek Telewizyjny). Ich prace koordynowała (tj.: ustalała ramówkę, przyjmowała programy na antenę, organizowała emisję i nadzorowała jej bieżący przebieg) Naczelna Redakcja Programowa (dyrektorem programowym i redaktorem naczelnym był Włodzimierz Grzelak). Programy I i II nie miały wyodrębnionych kierownictw. Na rzecz programów I i II audycje telewizyjne programowały, produkowały oraz proponowały do emisji Naczelne Redakcje (merytoryczne): Dziennika Telewizyjnego, Publicystyki, Publicystyki Międzynarodowej, Publicystyki o Krajach Socjalistycznych, Dziecięco-Młodzieżowa (Telewizja Młodych, Telewizja Dziewcząt i Chłopców – dla dzieci starszych i Telewizja Najmłodszych), Oświatowa i Popularnonaukowa, Kulturalna, Rozrywkowa, Filmowa, Muzyczna, Sportowa, Rolna, Wojskowa, Programów Zleconych. W ramach Naczelnej Redakcji Publicystyki działało stworzone przez Mariusza Waltera – i posiadające znaczną autonomię – Studio 2. Naczelne redakcje dzieliły się z kolei na redakcje z kierownikami redakcji na czele; np. redakcja programów szkolnych czy redakcja kursów językowych działały w ramach Naczelnej Redakcji Programów Oświatowych i Popularnonaukowych. W ramach Zespołu Programu Telewizyjnego działały także różne jednostki usługowe, pomocnicze i techniczne: Biuro Emisji, Dział Scenografii (zarządzany przez Xymenę Zaniewską), Zakład Produkcji Filmów Telewizyjnych (POLTEL), zakład transportu, dział finansów i księgowości, zespół produkcyjny, biuro kadr i szkolenia, wewnętrzna służba zdrowia. Pod koniec sprawowania władzy w Radiokomitecie przez Macieja Szczepańskiego powołano w strukturze Zespołu Programu Telewizyjnego dwa wysokie stanowiska decyzyjne: Dyrektora Generalnego ds. Politycznych (Stanisław Cześnin) i Dyrektora Generalnego ds. Kultury (Janusz Rolicki). Nadzorowali oni bezpośrednio pracę podporządkowanych im Naczelnych Redakcji. Główną cechą organizacyjną ówczesnej telewizji było to, że nie istniał wtedy system producentów zewnętrznych. Programów nie kupowano, ale produkowano wyłącznie we własnym zakresie i własnymi siłami, w pełni wykorzystując posiadany ogromny potencjał produkcyjno-techniczny, bardzo unowocześniony w związku z pierwszą wizytą w Polsce Jana Pawła II. Telewizja współpracuje z klasami dziennikarskimi XXI Liceum Ogólnokształcącego im. Hugona Kołłątaja w Warszawie. 15 września 2009 r. ruszyła satelitarna platforma TVP, lecz 9 października 2009 nowy zarząd wstrzymał projekt. TVP jest współorganizatorem konkursu „Książka Historyczna Roku”. Jednostki organizacyjne W 2019 roku jednostkami administracyjnymi TVP były: Biuro Programowe TVP Info TVP ABC Biuro Spraw Korporacyjnych Biuro Strategii i Projektów Biuro Audytu i Kontroli Wewnętrznej Biuro Prawne Biuro Kontrolingu i Restrukturyzacji Biuro Rachunkowości Biuro Zarządzania Kapitałem Ludzkim jego strukturze Akademia Telewizyjna Biuro Zakupów i Zamówień Publicznych Biuro Reklamy Biuro Negocjacji i Nadzoru Produkcji Telewizyjna Agencja Informacyjna Agencja Kreacji Rozrywki i Oprawy Centrum Usług Produkcyjnych Ośrodek Administracji Ośrodek Inwestycji i Transportu Oddziały Terenowe TVP Kultura TVP Historia Agencja Kreacji Filmu i Serialu Agencja Kreacji Publicystyki, Dokumentu i Audycji Społecznych Ośrodek Dokumentacji i Zbiorów Programowych Biuro Handlu i Współpracy Międzynarodowej Program Satelitarny TV Polonia Belsat TV Ośrodek Mediów Interaktywnych Agencja Kreacji Teatru Telewizji Polskiej Ośrodek TVP Technologie Kanały TVP Kanały nadawane w naziemnej telewizji cyfrowej w Polsce Kanały ogólnotematyczne Kanały oznaczone pogrubieniem nadawane są w ramach naziemnej telewizji cyfrowej w Polsce. TVP1 TVP2 TVP3 – pasmo wspólne oddziałów terenowych TVP TVP HD Kanały regionalne Kanały regionalne dzielą nazwę i częstotliwości z pasmem wspólnym TVP3 i w ramach tego kanału dostępne są na poszczególnych obszarach w ramach telewizji naziemnej. TVP3 Białystok TVP3 Bydgoszcz TVP3 Gdańsk TVP3 Gorzów Wielkopolski TVP3 Katowice TVP3 Kielce TVP3 Kraków TVP3 Lublin TVP3 Łódź TVP3 Olsztyn TVP3 Opole TVP3 Poznań TVP3 Rzeszów TVP3 Szczecin TVP3 Warszawa TVP3 Wrocław Kanały tematyczne TVP Kultura – kanał kulturalny TVP Sport – kanał sportowy TVP Historia – kanał historyczny TVP Info – kanał informacyjny TVP Seriale – kanał filmowo-serialowy TVP Rozrywka – kanał rozrywkowy TVP ABC – kanał dla dzieci TVP 4K – kanał sportowy nadawany w jakości 4K (Ultra HD) – zawieszony TVP Kobieta – kanał lifestyle’owy TVP Dokument – kanał dokumentalny TVP Nauka – kanał popularno-naukowy TVP Info i TVP Historia są nadawane również w ramach naziemnej telewizji cyfrowej na Litwie. Kanały internetowe TVP Parlament – internetowy kanał transmitujący obrady Sejmu i Senatu RP Msza Święta na Jasnej Górze (skr. Jasna Góra TV) – internetowa transmisja nabożeństw z sanktuarium w Jasnej Górze TVP Kultura 2 – internetowy kanał kulturalny TVP Historia 2 – internetowy kanał historyczny TVP ABC 2 – internetowy kanał dla dzieci Alfa TVP – internetowy kanał dla młodzieży Kanały hybrydowe Kanały międzynarodowe TVP Polonia i TVP Wilno nadawane są w ramach naziemnej telewizji cyfrowej na Litwie. TVP World dostępny jest w różnych państwach świata, również w telewizji naziemnej. TVP Polonia – kanał zagraniczny dla Polonii Biełsat TV – niezależny kanał dla Białorusinów TVP Wilno – kanał zagraniczny dla mniejszości polskiej na Litwie TVP World – anglojęzyczny kanał informacyjny Władze TVP Zarząd TVP S.A. Mateusz Matyszkowicz – prezes zarządu od 5 września 2022 Przewodniczący Rady Nadzorczej TVP S.A.: Witold Knychalski od 1998 do 31 lipca 2003 Antoni Dragan od 31 lipca 2003 do maja 2004 Tadeusz Kowalski od maja 2004 do czerwca 2005 Sławomir Skrzypek od 9 maja 2006 do 11 stycznia 2007 Janina Goss od 24 lutego 2007 do 19 grudnia 2008 Łukasz Moczydłowski od 19 grudnia 2008 do 3 lipca 2009 Bogusław Szwedo od 16 września 2009 do 27 sierpnia 2010 Grzegorz Borowiec od 27 sierpnia 2010 do 4 marca 2011 Stanisław Jekiełek od 4 marca 2011 do 8 stycznia 2016 Dariusz Lasocki od 29 stycznia 2016 do lutego 2017 Maciej Łopiński od lutego 2017 (w okresie od 10 marca do 7 sierpnia 2020 delegowany do pełnienia obowiązków prezesa zarządu TVP, w tym okresie obowiązki przewodniczącego Rady Nadzorczej pełnił wiceprzewodniczący Przemysław Tejkowski) Osobowości telewizyjne związane z TVP Prezenterami w historii Telewizji Polskiej byli m.in.: Jan Suzin (pracował w latach 1955–1996), Krystyna Loska (pracowała od lat 50. do 1994 roku), Edyta Wojtczak (pracowała w latach 1957–1996) i Bogumiła Wander (pracowała od końca lat 60. XX w. do 2003 roku). Finanse Wpływy TVP z reklam w 2011 roku to 1,03 mld zł, od sponsorów 126,7 mln zł, z abonamentu 205,4 mln zł. Koszty według TVP to 1,757 mld zł, w tym pensje i honoraria dla pracowników TVP 450 mln zł; energia elektryczna, ogrzewanie, materiały biurowe itp. około 273,3 mln zł; kwoty należne producentom, ochroniarzom, mechanikom i wielu innym usługodawcom z zewnątrz to ponad 407 mln zł. Strata netto wyniosła 88,5 mln zł. Obroty i przychody z reklam w TVP w 2011 podobne do stacji komercyjnych – np. TVN za 2011 rok przychody 1959,84, strata netto 317,37 mln zł wobec 42,75 mln zł zysku rok wcześniej (przychody w 2010: 1925,13 mln zł). Zasadniczo przeciętne płace w 2011 w TVP to mniej więcej tyle, ile w stacjach komercyjnych (6,9 tys. zł brutto, Polsat 6,6 tys. zł, TVN 8,1 tys. zł), płaca w TVP była również wyższa niż przeciętne wynagrodzenie w sektorze mediów według GUS. TVP musi jednak na wynagrodzenia przeznaczyć znacznie więcej pieniędzy niż jej konkurenci, gdyż zatrudnia więcej pracowników. W 2011 prezes Juliusz Braun poinformował, że planowana strata TVP w roku 2012 miała wynieść co najmniej 150 mln, jednak media w 2011 spekulowały, że kwota ta za 2012 miałaby znacznie przekroczyć 200 mln. Według stanu na rok 2011 miałby to być jeden z najgorszych wyników w historii TVP. Historia logo Nagrody i wyróżnienia W 2013 roku TVP została przyznana katolicka nagroda Totus 2013. Wyróżnienie to przyznano za wspieranie przez TVP fundacji „Dzieło Nowego Tysiąclecia”. Statuetki odebrali prezes Telewizji Polskiej Juliusz Braun oraz szef Polskiego Radia Andrzej Siezieniewski. Totusem wyróżniona została także współpracująca z Teatrem Telewizji Zofia Posmysz-Piasecka. Otrzymała statuetkę w dziedzinie propagowania kultury chrześcijańskiej. Zobacz też Polskie Radio Radiokomitet Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji Uwagi Przypisy Linki zewnętrzne Oficjalna strona TVP Europejska Unia Nadawców Media w Warszawie Polskie stacje telewizyjne Przedsiębiorstwa w Warszawie Przedsiębiorstwa założone w Polsce w 1952 Spółki akcyjne Telewizje publiczne Hasła kanonu polskiej Wikipedii Polskie studia opracowań dubbingu

2036573

https://pl.wikipedia.org/wiki/Mistrzostwa%20Europy%20w%20pi%C5%82ce%20siatkowej%20m%C4%99%C5%BCczyzn

Mistrzostwa Europy w piłce siatkowej mężczyzn

Mistrzostwa Europy w piłce siatkowej – międzynarodowe rozgrywki siatkarskie organizowane cyklicznie co 2 lata przez Europejską Konfederację Piłki Siatkowej (CEV) dla męskich reprezentacji narodowych wszystkich europejskich krajowych związków piłki siatkowej. Historia mistrzostw Europy Pierwszy w historii turniej o mistrzostwo Europy siatkarzy rozegrano we Włoszech (Rzymie). Do tej pory najwięcej tytułów mistrzów Europy zdobywali zawodnicy Związku Radzieckiego (12 razy). Z dotychczasowych 32 finałów ME 27 imprez odbyło się z udziałem Polaków. Polska reprezentacja dwa razy wywalczyła mistrzostwo, pięć razy plasowała się na drugim miejscu, a cztery na trzecim. Medaliści mistrzostw Europy Najbardziej wartościowi zawodnicy (MVP) 1979 – – Władimir Kondra 1983 – – Franco Bertoli 1985 – – Wiaczesław Zajcew 1987 – – Philippe Blain 1989 – – Bengt Gustafson 1991 – – Dmitrij Fomin 1993 – – Andrea Giani 1995 – – Andrea Giani 1997 – – Guido Görtzen 1999 – – Andrea Giani 2001 – – Ivan Miljković 2003 – – Andrea Sartoretti 2005 – – Alberto Cisolla 2007 – – Siemion Połtawski 2009 – – Piotr Gruszka 2011 – – Ivan Miljković 2013 – – Dmitrij Muserski 2015 – – Antonin Rouzier 2017 – – Maksim Michajłow 2019 – – Uroš Kovačević 2021 – – Simone Giannelli 2023 – – Wilfredo León Gospodarze mistrzostw Europy Klasyfikacja medalowa Liczba udziałów Na 33 rozegrane turnieje, tj. po zakończeniu Mistrzostw Europy 2023 Zobacz też Mistrzostwa Europy w piłce siatkowej kobiet Mecze reprezentacji Polski w piłce siatkowej mężczyzn na mistrzostwach Europy Przypisy

5349697

https://pl.wikipedia.org/wiki/Mistrzostwa%20Europy%20w%20Pi%C5%82ce%20No%C5%BCnej%202024%20%28eliminacje%29

Mistrzostwa Europy w Piłce Nożnej 2024 (eliminacje)

W eliminacjach do piłkarskich Mistrzostw Europy 2024 biorą udział reprezentacje narodowe z 53 europejskich federacji narodowych, które walczą o 23 miejsca dające prawo występu w turnieju finałowym Mistrzostw Europy. Format W turnieju finałowym wystąpią 24 zespoły: Drużyna gospodarzy (reprezentacja Niemiec), 20 drużyn, które będą walczyły o awans w ramach eliminacji, a także trzy zespoły, które zostaną wyłonione na podstawie baraży. 53 federacje członkowskie UEFA zostały podzielone na dziesięć grup: siedem grup po pięć drużyn i trzy grupy z sześcioma drużynami. Losowanie grup eliminacji odbyło się 9 października 2022 we Frankfurcie nad Menem. Czterej uczestnicy turnieju finałowego Ligi Narodów UEFA (tj. reprezentacje Chorwacji, Hiszpanii, Włoch oraz Holandii) zostali przydzieleni do grup z pięcioma zespołami (aby reprezentacje te mogły wziąć udział w turnieju finałowym Ligi Narodów w czerwcu 2023 r.). W fazie eliminacyjnej mecze zostaną rozegrane w systemie „każdy z każdym”, a same eliminacje zostaną rozegrane w dziesięciu kolejkach spotkań (po dwie kolejki w marcu, czerwcu, wrześniu, październiku i listopadzie 2023 r.) Zwycięzcy i wicemistrzowie z dziesięciu grup zakwalifikują się bezpośrednio do turnieju finałowego. Liga Narodów UEFA a eliminacje do UEFA EURO 2024 Po eliminacjach, pozostałe trzy drużyny zostaną wyłonione w fazie play-off, która zostanie rozegrana w marcu 2024 roku. Dwanaście drużyn zostanie wybranych na podstawie ich wyników w Lidze Narodów UEFA 2022/23. Zostaną stworzone trzy ścieżki (A, B oraz C), a w każdej z nich zagrają po cztery drużyny; z każdej ścieżki tylko jedna drużyna zakwalifikuje się do turnieju finałowego. Zwycięzcy grup Lig Narodów A, B i C automatycznie zakwalifikują się do ścieżki play-off swojej dywizji (chyba że wcześniej zapewnią sobie udział w turnieju drogą "klasycznych" eliminacji). Jeśli zwycięzca grupy Ligi Narodów UEFA ponadto awansował do turnieju finałowego osiągając odpowiedni rezultat w eliminacjach, zostanie zastąpiony przez kolejną najlepiej sklasyfikowaną drużynę w tej samej dywizji Ligi Narodów. Jeśli jednak w tej samej dywizji nie będzie wystarczającej liczby niezakwalifikowanych drużyn, pierwsze miejsce zajmie najwyżej sklasyfikowany zwycięzca grupy w dywizji D, chyba że ta drużyna zakwalifikowała się już do turnieju finałowego. Pozostałe miejsca są następnie przydzielane następnej najlepszej drużynie w ogólnym rankingu Ligi Narodów. Zwycięzcy grup z lig B i C nie mogą jednak zmierzyć się z drużynami z wyższej dywizji. Każda z trzech ścieżek play-off obejmuje dwa półfinały (po jednym meczu, bez rewanżów) i jedno spotkanie w finale. W półfinale drużyna mająca najwyższe miejsce w rankingu będzie gościła drużynę z czwartego miejsca, a drużyna z drugiego miejsca będzie gościła drużynę z trzeciego miejsca. Gospodarz finału zostanie wylosowany pomiędzy zwycięzcami par półfinałowych. Trzej zwycięzcy ścieżki play-off dołączą do dwudziestu drużyn, które już zakwalifikowały się do finałowego turnieju w fazie grupowej. Kalendarz rozgrywek Eliminacje Drużyny biorące udział w eliminacjach Podział na koszyki Zgodnie z zasadami, 53 drużyny narodowe zrzeszone w UEFA (oprócz gospodarza turnieju - reprezentacji Niemiec i wykluczonej reprezentacji Rosji), zostało podzielonych na 7 koszyków zgodnie z rankingiem Ligi Narodów UEFA (2022/2023). Dla uczestników turnieju finałowego Ligi Narodów wydzielono osobny koszyk. Miały one zapewnione miejsce w grupach z pięcioma drużynami, z powodu meczów w turnieju finałowym Ligi Narodów. Zespoły te były traktowane jak zespoły z 1. koszyka, więc nie mogły natrafić na zespoły z tego koszyka w grupie. Losowanie grup odbyło się 9 października we Frankfurcie nad Menem. Z uwagi na konflikty polityczne, zespoły Hiszpanii i Gibraltaru, Armenii i Azerbejdżanu, Kosowa oraz Bośni i Hercegowiny, Kosowa i Serbii oraz Białorusi i Ukrainy, nie mogły grać ze sobą w jednej grupie. Dodatkowo, by ograniczyć zbyt dalekie podróże, poszczególne drużyny mogły trafić na maksymalnie jedną z wymienionych reprezentacji – drużyna Azerbejdżanu mogła zagrać z: Gibraltarem, Islandią lub Portugalią, drużyna Islandii z: Cyprem, Gruzją lub Izraelem a drużyna Kazachstanu z: Andorą, Anglią, Francją, Gibraltarem, Islandią, Maltą, Irlandią Północną, Portugalią, Irlandią, Szkocją, Hiszpanią lub Walią. Dodatkowo, w jednej grupie nie mogły znaleźć się więcej niż dwie drużyny, z krajów z ciężkimi warunkami w porze zimowej, do których zostały zaliczone drużyny: Białorusi, Estonii, Wysp Owczych, Finlandii, Islandii, Łotwy, Litwy i Norwegii. Grupy Legenda: Pkt – liczba punktów M – liczba meczów W – zwycięstwa (wygrane mecze) R – remisy P – porażki Br+ – bramki strzelone Br− – bramki stracone +/− – różnica bramek Grupa A Grupa B Grupa C Grupa D Grupa E Grupa F Grupa G Grupa H Grupa I Grupa J Baraże Po zakończeniu fazy grupowej eliminacji, 4 najlepsze drużyny z dywizji A, B i C Ligi Narodów UEFA, które nie zakwalifikowały się w grupie, otrzymają możliwość dalszego walczenia o uczestnictwo w Euro 2024. W każdej dywizji drużyny zostaną rozlosowane na dwa półfinały. Po rozegraniu półfinałów, zwycięskie reprezentacje rozegrają mecze finałowe. Zwycięzcy finałów zagrają w fazie grupowej Euro 2024. Uwaga: W przypadku, gdy w danej dywizji nie będzie odpowiedniej ilości drużyn, to w pierwszej kolejności dołącza się do niej najlepszą drużynę dywizji D, która nie uzyskała awansu. Jeśli wciąż ilość drużyn nie wynosi 4 to następnie dołącza się kolejne drużyny według rankingu, z zastrzeżeniem, że do wyższej dywizji nie mogą zostać dołączeni zwycięzcy grup Ligi Narodów z dywizji B lub C. Liga Narodów UEFA – ranking Oznaczenia: ZG – zwycięzca grupy w Lidze Narodów A – zespół awansował na turniej finałowy drogą eliminacji B – zespół rozegra baraże o awans na Euro (i nie zakwalifikował się drogą eliminacji) X – zespół, który nie zakwalifikował się drogą eliminacji i nie ma szans na rozegranie baraży Uczestnicy baraży: Dywizja A |- !colspan=3|Półfinały |- !colspan=3|Finał |} Dywizja B |- !colspan=3|Półfinały |- !colspan=3|Finał |} Dywizja C |- !colspan=3|Półfinały |- !colspan=3|Finał |} Strzelcy Stan na 17 października 2023 roku 10 goli Romelu Lukaku 9 goli Cristiano Ronaldo 7 goli Harry Kane Rasmus Højlund 6 goli Kylian Mbappé Erling Haaland Scott McTominay Zeki Amdouni 5 goli Georgios Masouras Bruno Fernandes Aleksandar Mitrović 4 gole Bukayo Saka Marcel Sabitzer Álvaro Morata Baktijar Zajnutdinow Ion Nicolăescu Benjamin Šeško 3 gole 2 gole 1 gol Gole samobójcze Uwagi Przypisy Mistrzostwa Europy w Piłce Nożnej 2024 2023 w Europie 2024 w Europie 2023 w piłce nożnej

710995

https://pl.wikipedia.org/wiki/Henryk%20Holland

Henryk Holland

Henryk Holland (ur. 8 kwietnia 1920 w Warszawie, zm. 21 grudnia 1961 tamże) – polski socjolog, dziennikarz, publicysta, kapitan Ludowego Wojska Polskiego, działacz komunistyczny. Życiorys Młodość i lata II wojny światowej Pochodził z rodziny żydowskiej. Był synem Henryka i Franciszki z domu Likier. Od 1932 do 1936 działał w organizacji skautowej Haszomer Hacair. W 1934 został członkiem Rewolucyjnego Związku Niezamożnej Młodzieży Szkolnej, a rok później wstąpił do Komunistycznego Związku Młodzieży Polski. Publikował pod pseudonimem w piśmie „Dziennik Popularny”. W 1938 został przyjęty na studia medyczne na Uniwersytecie Warszawskim, działał w Akademickim Komitecie Antygettowym i Organizacji Młodzieży Socjalistycznej „Życie”. We wrześniu 1939 uczestniczył w obronie Warszawy jako felczer w szpitalu polowym 36 pułku piechoty Legii Akademickiej. Po kapitulacji Warszawy przedostał się do Wilna. Po przekazaniu Wilna Litwie, w listopadzie 1939 przedostał się do Lwowa. We Lwowie współpracował z redakcjami „Czerwonego Sztandaru” i wydawanej od czerwca 1941 „Młodzieży Stalinowskiej”. Po wybuchu wojny niemiecko-radzieckiej służył w Armii Czerwonej jako starszy felczer w szpitalach polowych Frontu Południowo-Zachodniego. W grudniu 1941 został przeniesiony na zaplecze frontu do szpitala ewakuacyjnego w Swierdłowsku. W październiku 1942 został zdemobilizowany i odesłany do Moskwy, gdzie podjął studia na trzecim roku I Moskiewskiego Instytutu Medycznego. W czerwcu 1943 wziął udział w pierwszym zjeździe Związku Patriotów Polskich. 14 czerwca 1943 został przyjęty w stopniu porucznika do 1 Polskiej Dywizji Piechoty im. Tadeusza Kościuszki. 15 lipca 1943 złożył przysięgę wojskową. Służył jako oficer służby sanitarnej, uczestniczył w bitwie pod Lenino. W lutym 1944 został instruktorem w Wydziale Polityczno-Wychowawczym 2 Dywizji Piechoty, pełnił funkcję kronikarza dywizji (od listopada 1944 w stopniu kapitana). Uczestniczył w walkach o wyzwolenie warszawskiej Pragi oraz w bitwie o Kołobrzeg. W grudniu 1944 został przyjęty do Polskiej Partii Robotniczej. Lata 1945–1956 W kwietniu 1945 został redaktorem naczelnym tygodnika „Walka Młodych” i kierował nim do września 1947. Formalnie został zdemobilizowany w styczniu 1946. Działał w Związku Walki Młodych. W 1948 został członkiem zarządu głównego Związku Młodzieży Polskiej oraz redaktorem „Trybuny Wolności”. Był autorem wielu napastliwych artykułów prasowych pod adresem AK oraz podziemia antykomunistycznego. W 1946 podjął studia filozoficzne na Uniwersytecie Warszawskim, które ukończył w 1950 (pracę magisterską obronił w 1952). Od 1948 był członkiem PZPR. W czasie studiów był sekretarzem oddziałowej organizacji partyjnej na Wydziale Humanistycznym UW, a także członkiem Komitetu Uczelnianego PZPR. Był jednym z ośmiu studentów, członków PZPR, którzy w marcu 1950 wystąpili z listem otwartym atakującym prof. Władysława Tatarkiewicza, protestując przeciwko dopuszczaniu na prowadzonym przez niego seminarium do czysto politycznych wystąpień o charakterze wyraźnie wrogim budującej socjalizm Polsce. List przyczynił się do odsunięcia Tatarkiewicza od prowadzenia zajęć na uczelni. W październiku 1950 rozpoczął studia doktoranckie w Katedrze Filozofii Instytutu Kształcenia Kadr Naukowych przy KC PZPR. Uczestniczył w polemice ideologicznej z przedstawicielami Lwowsko-Warszawskiej Szkoły Filozoficznej, m.in. opublikował brutalny atak przeciwko poglądom Kazimierza Twardowskiego (opublikowany pt. Legenda o Kazimierzu Twardowskim w „Myśli Filozoficznej” nr 2 z 1952 i jako odrębna broszura w 1953), w którym nazwał jego filozofię „skrajnie obskurancką, fideistyczną, klechowską”. W latach 1952–1955 pracował równocześnie jako adiunkt w Katedrze Historii Filozofii Wydziału Humanistycznego UW. Studia doktoranckie ukończył w grudniu 1953, ale nie napisał pracy doktorskiej na temat Ludwika Krzywickiego. Był jednym z redaktorów dzieł Lenina i Stalina wydawanych przez wydawnictwo „Książka i Wiedza”. Od 1953 pracował również w dziale ideologicznym „Trybuny Ludu”. 1956–1961 Od 1956 publikował w Życiu Warszawy i Expressie Wieczornym (publikował tam przeglądy prasy pod pseudonimami „Hola” i „Gol”), współpracował z Polskim Radiem, a w 1957 był pracownikiem Polskiej Agencji Prasowej. W kwietniu 1956 na zebraniu partyjnym wezwał do rehabilitacji Władysława Gomułki. W 1956 poparł reformy Gomułki. M.in. wygłosił w Polskim Radiu opublikowany następnie 23 października 1956 w Expressie Wieczornym komentarz do listu Heleny Rode nawołującego do prawdziwej i otwartej rehabilitacji skazanych w stalinowskich procesach. W tym komentarzu, który wywołał ogromne echo w społeczeństwie, Holland pisał: W latach 1956–1957 wielokrotnie komentował krytycznie konserwatywne tendencje w PZPR, co spowodowało następnie ograniczenie przez władze partyjne jego aktywności publicystycznej i zwolnienie z PAP. W styczniu 1958 obronił pracę doktorską Ludwik Krzywicki – nieznany, napisaną pod kierunkiem Adama Schaffa, został pracownikiem Zakładu Socjologii i Historii Kultury Instytutu Filozofii i Socjologii PAN, a po jego likwidacji w 1960 – Zakładu Badań Socjologicznych. Przygotował do druku popularną biografię Ludwika Krzywickiego, która nie ukazała się drukiem za jego życia ze względów politycznych (dopiero w 2007 wydał ją Instytut Wydawniczy „Książka i Prasa”). Śmierć W listopadzie 1961 w czasie rozmowy ze Stanisławem Brodzkim otrzymał informacje o treści przemówienia Nikity Chruszczowa na XXII Zjeździe KPZR, w którym opisano okoliczności śmierci Józefa Stalina i Ławrientija Berii oraz poddano krytyce stalinowską politykę. Holland przekazał informacje korespondentowi „Le Monde” w Warszawie Jeanowi Wetzowi. Rozmowa Hollanda i Wetza została podsłuchana przez Służbę Bezpieczeństwa, chociaż sam Holland nie został początkowo rozpoznany. Wetz opublikował 17 listopada 1961 artykuł o rewelacjach Chruszczowa. Władze PRL i osobiście Władysław Gomułka obawiały się oskarżenia przez władze sowieckie, że przeciek z obrad KPZR trafił do zachodnich dziennikarzy przez polską niedyskrecję. W konsekwencji MSW podjęło śledztwo w sprawie przecieku, w trakcie którego ustalono, iż rozmówcą Wetza był Holland. O jego identyfikacji zawiadomiono Gomułkę. Henryka Hollanda zatrzymano 19 grudnia 1961 i następnie poddano wielogodzinnemu przesłuchaniu, a w dniu 21 grudnia 1961 został aresztowany pod zarzutem z art. 7 „małego” kodeksu karnego. Po ogłoszeniu decyzji o aresztowaniu, przewieziono go na rewizję do jego mieszkania nr 19 przy ul. Nowotki 10 (obecnie gen. Władysława Andersa). W czasie tej rewizji Holland popełnił samobójstwo, skacząc z okna mieszkania, znajdującego się na 6. piętrze budynku. Okoliczności jego śmierci były przez wiele lat przedmiotem różnych hipotez i domysłów, sugerowano m.in. zabójstwo. Ostatecznie prawdziwe okoliczności ustalił na podstawie odnalezionego w archiwum IPN zapisu z podsłuchu w mieszkaniu Hollanda z dnia rewizji Krzysztof Persak, który opublikował następnie książkę Sprawa Henryka Hollanda (wyd. 2006). Jego pogrzeb odbył się 29 grudnia 1961 na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach (kwatera K-13-14). Uczestniczyło w nim wielu dziennikarzy, w tym z rozwiązanego „Po prostu”, naukowcy kojarzeni z nurtem rewizjonistycznym (m.in. Zygmunt Bauman, Włodzimierz Brus, Leszek Kołakowski) oraz działacze partyjni (m.in. Jerzy Morawski, Oskar Lange, Janusz Zarzycki, Romana Granas, Helena Jaworska, Stefan Staszewski, Juliusz Hibner, Henryk Werner, Julian Finkelsztejn). Jakkolwiek na uroczystości nie wygłoszono żadnych przemówień (odśpiewano jedynie Międzynarodówkę), władze PRL sam udział w pogrzebie potraktowały jako demonstrację, wzywając następnie niektórych partyjnych uczestników do składania wyjaśnień przed specjalną komisją. Życie prywatne Żonaty (od listopada 1947 do czerwca 1961, faktycznie w separacji od 1959) z dziennikarką Ireną Rybczyńską. Z tego małżeństwa urodziły się córki: Agnieszka i Magdalena, późniejsze reżyserki filmowe. Ordery i odznaczenia Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski (13 lipca 1946) Krzyż Walecznych Srebrny Krzyż Zasługi (12 kwietnia 1946) Srebrny Medal Zasłużonym na Polu Chwały Medal Zwycięstwa i Wolności 1945 Medal za Odrę, Nysę, Bałtyk Przypisy Bibliografia Celina Budzyńska: Henryk Holland, [w:] Słownik biograficzny działaczy polskiego ruchu robotniczego [tom II: E-J] (pod redakcją Feliksa Tycha. Warszawa: Książka i Wiedza, 1987). . Członkowie Ha-Szomer Ha-Cair Członkowie Komitetu Uczelnianego PZPR na Uniwersytecie Warszawskim Członkowie Związku Młodzieży Polskiej Członkowie Związku Niezależnej Młodzieży Socjalistycznej „Życie” Członkowie Związku Patriotów Polskich Działacze Komunistycznego Związku Młodzieży Polski Działacze Komunistycznej Partii Polski Działacze Związku Walki Młodych Ludzie urodzeni w Warszawie Obrońcy Warszawy (1939) Odznaczeni Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski (Polska Ludowa) Odznaczeni Krzyżem Walecznych (Polska Ludowa) Odznaczeni Medalem za Odrę, Nysę, Bałtyk Odznaczeni Medalem Zwycięstwa i Wolności 1945 Odznaczeni Srebrnym Krzyżem Zasługi (Polska Ludowa) Odznaczeni Srebrnym Medalem „Zasłużonym na Polu Chwały” Oficerowie polityczni ludowego Wojska Polskiego Pochowani na Powązkach-Cmentarzu Wojskowym w Warszawie Polacy i obywatele polscy wcieleni do Armii Czerwonej 1939–1945 Politycy PPR Polscy publicyści Polscy samobójcy Polscy Żydzi – żołnierze ludowego Wojska Polskiego Uczestnicy bitwy o Kołobrzeg (1945) Uczestnicy bitwy pod Lenino (1943) Wykładowcy Wydziału Filozofii i Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego Urodzeni w 1920 Zmarli w 1961

67541

https://pl.wikipedia.org/wiki/Reprezentacja%20Polski%20w%20pi%C5%82ce%20no%C5%BCnej%20m%C4%99%C5%BCczyzn

Reprezentacja Polski w piłce nożnej mężczyzn

Reprezentacja Polski w piłce nożnej mężczyzn – drużyna piłkarska reprezentująca Rzeczpospolitą Polską w zawodach międzynarodowych. Za jej funkcjonowanie odpowiedzialny jest Polski Związek Piłki Nożnej, organ zarządzający piłką nożną w Polsce. W reprezentacji mogą występować wyłącznie zawodnicy posiadający obywatelstwo polskie. Reprezentacja Polski swój pierwszy mecz międzypaństwowy rozegrała w 1921 przeciwko Węgrom. Głównym stadionem, na którym podejmuje rywali w roli gospodarza, jest obecnie Stadion Narodowy w Warszawie. Z kolei jedynym obiektem posiadającym nadane przez PZPN miano narodowego jest Stadion Śląski w Chorzowie. Polska bierze udział w rozgrywkach Pucharu Świata FIFA (mistrzostw świata) oraz mistrzostw Europy UEFA (EURO), które odbywają się naprzemiennie co dwa lata. Uczestniczyła w ośmiu z dwudziestu jeden turniejów finałowych MŚ oraz w czterech z szesnastu turniejów finałowych ME. Najlepszym wynikiem Polski w turnieju FIFA jest dwukrotnie trzecie miejsce osiągnięte w 1974 i 1982, a w ME – ćwierćfinał w 2016. W 1974 polski napastnik Grzegorz Lato został królem strzelców MŚ (7 trafień). W 2012 Polska wraz z Ukrainą organizowała Mistrzostwa Europy. W przeszłości Polacy, w ramach reprezentacji A, sześciokrotnie brali również udział w turniejach olimpijskich, zdobywając w nich mistrzostwo w 1972 oraz wicemistrzostwo w 1976. Od 1992 w IO startują jednak tylko reprezentacje do lat 23 (w tej kategorii Polacy sięgnęli po wicemistrzostwo w 1992). Reprezentacja błędnie nazywana jest również często kadrą, która jest szerszym pojęciem. Kadra powoływana jest przez właściwego trenera lub selekcjonera w kategorii klubu, okręgu lub związku i stanowi bazę do wyłonienia reprezentacji. Z kolei reprezentacja to grupa wyłoniona spośród członków kadry, czynnie uczestnicząca w rozgrywce sportowej. Historia 1921–1939: Początki Koncepcja utworzenia piłkarskiej reprezentacji Polski pojawiła się w 1919 podczas założycielskiego zgromadzenia Polskiego Związku Piłki Nożnej. Za jeden ze swoich głównych celów władze PZPN postawiły sobie udział drużyny narodowej w turnieju piłkarskim igrzysk olimpijskich w Antwerpii. Planom olimpijskiego debiutu przeszkodziła jednak agresja bolszewicka, dlatego ze startu zrezygnowano. Swój inauguracyjny pojedynek międzypaństwowy Biało-Czerwoni rozegrali dopiero 18 grudnia 1921 na stadionie Hungária körúti w Budapeszcie, w towarzyskim meczu przeciwko Węgrom, zakończonym porażką 0:1. Pierwsze zwycięstwo Polacy odnieśli 28 maja 1922 w towarzyskiej potyczce na Stadionie w Sztokholmie nad Szwecją (2:1), a historyczną premierową bramkę uzyskał z rzutu karnego Józef Klotz. 20 kwietnia 1923 PZPN stał się członkiem FIFA podczas kongresu tej organizacji w Genewie. W maju 1924 reprezentacja Polski zadebiutowała na światowej imprezie – Letnich Igrzyskach Olimpijskich. W Paryżu Polacy rozegrali jedno spotkanie, ulegając Węgrom 0:5. W październiku 1933 Biało-Czerwoni po raz pierwszy przystąpili do eliminacji mistrzostw świata, w których walczyli z Czechosłowacją. W pierwszym spotkaniu na warszawskim Stadionie WP goście okazali się lepsi, zwyciężając 2:1. Bramkę dla Polski zdobył Henryk Martyna z rzutu karnego. Polskie Ministerstwo Spraw Zagranicznych zakazało polskim piłkarzom wyjazdu do Pragi na mecz rewanżowy. Cztery lata później, w eliminacjach MŚ 1938 Polacy wyeliminowali Jugosławię. Debiut w finałach mistrzostw świata miał miejsce 5 czerwca 1938 na Stade de la Meinau w Strasburgu w przegranym po dogrywce 5:6 spotkaniu 1/8 finału z Brazylią. W 1936 Polacy prowadzeni przez Józefa Kałużę wywalczyli 4. miejsce w turnieju olimpijskim w Berlinie. Największą gwiazdą przedwojennej reprezentacji był Ernest Wilimowski, zdobywca czterech goli w jednym meczu MŚ, co pozostawało rekordem mundiali do 1994. Sukcesem polskiej reprezentacji było również pokonanie w sierpniu 1939 wicemistrzów świata Węgrów 4:2. 1947–1970 Pierwszy po II wojnie światowej mecz polska reprezentacja rozegrała 11 czerwca 1947 w Oslo, przegrywając 1:3 z Norwegią. Największym sukcesem Polaków w pierwszych powojennych latach było towarzyskie zwycięstwo 3:1 nad jedną z czołowych wówczas drużyn europejskich, Czechosłowacją (1948). W tym samym roku, 26 czerwca 1948 w Kopenhadze reprezentacja Polski doznała najwyższej porażki w swojej historii, przegrywając z Danią 0:8. Do połowy lat 50. reprezentacja narodowa rozegrała tylko jedno spotkanie o wyższą stawkę. Doszło do niego w 1952 w 1/8 finału igrzysk olimpijskich w Finlandii przeciwko Danii, a zakończyło się ono porażką 0:2 (wcześniej Polska pokonała występujący w kategorii amatorskiej zespół Francji). Jednym z najważniejszych piłkarzy w składzie reprezentacji był wówczas Gerard Cieślik. Polska miała przystąpić do eliminacji MŚ 1954, ale po wylosowaniu Węgier (jednej z najsilniejszych drużyn na świecie) wycofała się. Dnia 2 marca 1955 w Wiedniu PZPN przystąpił do nowo zawiązanej Europejskiej Unii Piłkarskiej. W 1957 drużyna prowadzona m.in. przez Henryka Reymana rywalizowała ze Związkiem Radzieckim o awans do finałów MŚ 1958. Po porażce w Moskwie i rewanżowej wygranej w Chorzowie, w dodatkowym meczu na neutralnym terenie w Lipsku Polacy przegrali i nie wystąpili w MŚ. W 1959 zespół zadebiutował w eliminacjach do Pucharu Narodów Europy 1960, przegrywając rywalizację z Hiszpanią. Jesienią powodzeniem zakończyły się z kolei eliminacje do IO 1960, w których Polacy nie wyszli z grupy. Ważną postacią zespołu był wówczas napastnik Ernest Pol. W 1961 reprezentacja Polski wzięła udział w eliminacjach do MŚ 1962, przegranych po dwumeczu z Jugosławią. Rok później Polacy dwukrotnie przegrali z Irlandią Północną w eliminacjach Pucharu Narodów Europy 1964. 4 września 1963 w Szczecinie Polacy pokonali Norwegów 9:0, co przez następne 45 lat było najwyższym zwycięstwem polskiego zespołu. Swojego pierwszego gola w reprezentacji strzelił wtedy Włodzimierz Lubański, czołowa postać tej drużyny w kolejnych latach. Polska przegrała również kolejne eliminacje, tym razem do MŚ 1966. W decydującym meczu uległa w Rzymie Włochom 1:6. W następnych latach piłkarze zaliczali kolejne przegrane eliminacje, kolejno do PNE 1968 oraz IO 1968. W 1969 w zespole pojawił się Kazimierz Deyna. Pomimo obecności w składzie kilku klasowych graczy, Polska nie przebrnęła fazy eliminacji MŚ 1970. 1970–1986 Początek nowej dekady stał się początkiem serii sukcesów polskiego futbolu. Jesienią 1970 ze stanowiskiem selekcjonera kadry narodowej pożegnał się ostatecznie Ryszard Koncewicz. 1 grudnia władze PZPN po raz drugi powierzyły tę funkcję Kazimierzowi Górskiemu, tym razem miał podejmować samodzielne decyzje (wcześniej był członkiem trzyosobowego kapitanatu). Pierwszym sprawdzianem były rozgrywane równolegle eliminacje ME 1972 oraz IO 1972. W tych pierwszych Polacy zanotowali kolejną porażkę, lepiej wiodło im się w meczach o awans na olimpiadę w Monachium. W decydujących o promocji Polski spotkaniach zawodnicy Górskiego pokonali Bułgarów, a amatorska reprezentacja Hiszpanii z nimi zremisowała. W pierwszej rundzie igrzysk Polacy odnieśli komplet zwycięstw, pokonując Kolumbię, Ghanę i Niemcy Wschodnie. W drugiej rundzie zremisowali z Danią oraz pokonali Związek Radziecki i Maroko. W rozegranym 10 września 1972 finale Polacy wygrali z drużyną Węgier 2:1 i zdobyli tytuł mistrza olimpijskiego. Kazimierz Deyna z 9 bramkami został królem strzelców turnieju. Po powrocie do kraju wszyscy piłkarze kadry i trenerzy zostali odznaczeni Złotymi Odznakami PZPN, a władze centralne związku podjęły uchwałę o ustanowieniu 10 września „Dniem Polskiego Piłkarza”. W 1973 Polacy rywalizowali z Walijczykami i Anglikami o awans do MŚ 1974. Eliminacje rozpoczęli od przegranej w Cardiff, natomiast w kolejnym meczu, 6 czerwca 1973 na Stadionie Śląskim w Chorzowie pokonali faworyzowanych Anglików 2:0. Jesienią w rewanżowym spotkaniu z Walią zwyciężyli 3:0 i do awansu potrzebowali już tylko remisu w Londynie. Mecz na Wembley zakończył się remisem 1:1 po bramce Jana Domarskiego. Znacznie więcej okazji do zdobycia bramki mieli gospodarze, lecz dzięki skutecznej postawie bramkarza Jana Tomaszewskiego, który otrzymał po meczu przydomek Człowieka, który zatrzymał Anglię, udało im się uzyskać tylko jedno trafienie. Mundial Biało-Czerwoni rozpoczęli od wygranej z Argentyną 3:2. W kolejnych spotkaniach ograli Haiti 7:0 oraz wicemistrzów świata Włochów 2:1. W drugiej rundzie okazali się lepsi od Szwedów (1:0) i Jugosłowian (2:1). W spotkaniu ze Szwecją Tomaszewski obronił rzut karny wykonywany przez Staffana Tappera. O awansie do finału decydował mecz Polski z Niemcami Zachodnimi. Toczył się on w trudnych warunkach, na zalanym po ulewnym deszczu boisku – z tego względu spotkanie to przeszło do historii jako Mecz na wodzie (niem. Wasserschlacht von Frankfurt). Tomaszewski znów obronił rzut karny, tym razem wykonywany przez Uliego Hoeneßa. Na kwadrans przed końcem decydujące trafienie uzyskał Gerd Müller. Polacy tym samym odpadli z rywalizacji o złoty medal. Kilka dni później, w grze o 3. miejsce polscy piłkarze pokonali obrońców tytułu, drużynę Brazylii 1:0 po golu Grzegorza Laty, który z 7 bramkami został królem strzelców turnieju. Prócz niego, do najlepszych zawodników mistrzostw zaliczano Deynę i Roberta Gadochę. Niepowodzeniem dla Polaków zakończyły się kolejne eliminacje do ME 1976 w silnie obsadzonej grupie m.in. z Włochami i Holandią. 10 września 1975 drużyna Górskiego wygrała u siebie z wicemistrzami świata Holendrami 4:1. W rewanżu w Amsterdamie lepsi okazali się jednak Pomarańczowi, którzy wygrali 3:0. Oba mecze Polaków z Włochami zakończyły się wynikiem bezbramkowym. Latem 1976 Polacy wzięli udział w IO 1976 w Montrealu, w których jako obrońcy tytułu mieli zapewniony udział. Na inaugurację bezbramkowo zremisowali z Kubą, potem pokonali kolejno Iran, Koreę Północną, a w półfinale amatorską Brazylię. W finałowym spotkaniu z Niemcami Wschodnimi przegrali 1:3 i zdobyli ostatecznie srebrny medal. Andrzej Szarmach z 6 bramkami został królem strzelców turnieju. Wyniki zmagań uznano w kraju za porażkę i w tej atmosferze Kazimierz Górski odszedł ze stanowiska. Nowym selekcjonerem wybrano Jacka Gmocha. W eliminacjach do MŚ 1978 Biało-Czerwoni tylko raz stracili punkty (po remisie 1:1 w ostatnim spotkaniu z Portugalią). Na turniej finałowy do Argentyny jechali z aspiracjami sięgającymi mistrzowskiego tytułu. W meczu otwarcia z broniącymi złota Niemcami Zachodnimi zremisowali 0:0. W kolejnych spotkaniach piłkarze wygrali z Tunezją 1:0 i z Meksykiem 3:1, dzięki czemu awansowali do drugiej rundy mistrzostw. Trafili w niej do grupy z gospodarzami turnieju Argentyną oraz z Peru i Brazylią. Mecz z Argentyńczykami przegrali 0:2, nie wykorzystując rzutu karnego. Mecz z Peru wygrali 1:0, a w kolejnym ulegli 1:3 Brazylijczykom i zostali ostatecznie sklasyfikowani poza strefą medalową. Gmocha obarczono odpowiedzialnością za słaby względem wysokich oczekiwań występ reprezentacji i wkrótce potem opuścił stanowisko. Kolejnym selekcjonerem władze PZPN wybrały Ryszarda Kuleszę. Pod jego kierunkiem drużyna przystąpiła do eliminacji ME 1980. Tak jak cztery lata wcześniej, decydujące były spotkania ze znów będącymi wicemistrzami świata Holendrami. W Chorzowie gospodarze wygrali 2:0, lecz po stratach punktowych w meczach z NRD, w ostatnim spotkaniu eliminacji w Amsterdamie Polacy musieli wygrać. Długo utrzymywał się korzystny wynik, jednak mecz ostatecznie zakończył się remisem 1:1. W ostatnim meczu tej fazy Holendrzy pokonali Niemcy Wschodnie, zdobywając promocję do finałów ME. Po wydarzeniach afery na Okęciu Kulesza w grudniu 1980 przestał pełnić funkcję selekcjonera, a zastąpił go Antoni Piechniczek. W 1981 zawodnicy wznowili grę w eliminacjach hiszpańskiego mundialu. W maju w Chorzowie pokonali NRD, ponownie lepsi okazali się w październikowym spotkaniu rewanżowym w Lipsku. Awans Polacy zapewnili sobie po wygranej z Maltą. W międzyczasie pokonali też 2:1 w towarzyskim spotkaniu w Buenos Aires obrońców tytułu, Argentyńczyków. Premierowy pojedynek MŚ 1982 z Włochami zakończył się bezbramkowym remisem, podobnie jak następne spotkanie z Kamerunem. W ostatnim meczu pierwszej rundy z Peru Polacy wygrali 5:1. W drugiej rundzie ich przeciwnikami byli Belgowie i Związek Radziecki. W wygranym 3:0 meczu z Belgami wszystkie trzy bramki zdobył Zbigniew Boniek. Decydujące o awansie do półfinału spotkanie z ZSRR zakończyło się bezbramkowym remisem, co premiowało do dalszej gry Polaków. W grze o finał nie byli oni jednak w stanie zatrzymać Włochów (0:2), przyszłych mistrzów świata, a zwłaszcza Paolo Rossiego, autora dwóch bramek. 10 lipca w Alicante drużyna Piechniczka zmierzyła się z Francuzami w spotkaniu o 3. miejsce, które zakończyło się zwycięstwem Polski 3:2. Drużyna słabo spisała się w eliminacjach ME 1984 wygrywając tylko jeden mecz. Sukcesem po raz czwarty z rzędu zakończyły się za to eliminacje MŚ 1986. W decydującym spotkaniu we wrześniu 1985 Polacy bezbramkowo zremisowali z Belgią, co premiowało ich awansem do finałów. W listopadzie w towarzyskim spotkaniu wygrali ponadto 1:0 z mistrzami świata Włochami. Meksykański turniej zaczęli od bezbramkowego remisu z Marokiem. Jedyna bramka strzelona przez Polaków w tej imprezie padła w kolejnym meczu z Portugalią (1:0). W ostatnim meczu grupowym Polacy przegrali 0:3 z Anglią. Mimo zajęcia 3. miejsca w grupie, dzięki korzystnemu bilansowi reprezentacji udało się uzyskać awans do 1/8 finału. W tejże ulegli jednak wysoko Brazylii (0:4). Piechniczek podał się do dymisji, która została przyjęta. 1986–2000 Po dymisji Piechniczka stanowisko selekcjonera zostało po raz pierwszy w historii obsadzone w drodze konkursu. Jego zwycięzcą został Wojciech Łazarek. Bez sukcesu prowadził on reprezentację w eliminacjach Euro 1988 i MŚ 1990. Po wyjazdowej porażce z Anglią w czerwcu 1989 selekcjoner złożył dymisję. Przed kolejnymi grami eliminacyjnymi stanowisko objął Andrzej Strejlau. Polacy mieli jeszcze szanse awansu na mundial, lecz nie udało im się go wywalczyć – w turnieju finałowym zabrakło ich po raz pierwszy od 1970. Jesienią 1990 prowadzeni przez Strejlaua zawodnicy przystąpili do eliminacji Euro 1992. Tym razem również nie udało się wywalczyć awansu do turnieju finałowego. W eliminacjach do MŚ 1994 szanse promocji Polacy stracili w przegranych meczach wyjazdowych z Anglią i Norwegią we wrześniu 1993. Strejlau przegrywając trzecie z rzędu eliminacje do turnieju mistrzowskiego podał się do dymisji, a w ostatnich spotkaniach tamtej fazy mistrzostw drużynę prowadził jego dotychczasowy asystent, Lesław Ćmikiewicz. Jego następcą został mianowany Henryk Apostel, który również bez powodzenia prowadził piłkarzy w eliminacjach Euro 1996. O ostatecznej przegranej zdecydowała porażka 1:4 ze Słowacją w Bratysławie. W pierwszej połowie 1996 cztery towarzyskie mecze bez zwycięstwa reprezentacja rozegrała pod wodzą Władysława Stachurskiego. Selekcjoner odszedł po remisie z Białorusią, a zastąpił go Antoni Piechniczek. Drugie podejście do pracy z kadrą tego trenera nie było tak udane jak pierwsze, a Polacy odpadli w eliminacjach do finałów MŚ 1998. Po domowej porażce w maju 1997 z Anglią, zakończyła się druga kadencja Piechniczka. Tymczasowo funkcję selekcjonera powierzono jego asystentowi, Krzysztofowi Pawlakowi. Pod jego wodzą Polacy pokonali Gruzję w meczu eliminacyjnym. Pod koniec lipca 1997 władze PZPN ogłosiły decyzję o powierzeniu funkcji selekcjonera Januszowi Wójcikowi. Szkoleniowiec ten od czasu zdobycia przez prowadzoną przez niego w 1992 reprezentację U23 srebrnego medalu olimpijskiego w Barcelonie wielokrotnie był faworytem mediów do objęcia stanowiska trenera dorosłej kadry. Po dokończeniu przegranych eliminacji MŚ 1998 Polacy rozpoczęli udział w eliminacjach Euro 2000. O końcowym niepowodzeniu zdecydowały porażki w pierwszym meczu z Anglikami i w obu spotkaniach ze Szwedami (Polska zdobyła łącznie tyle samo punktów, co Anglia, jednak to rywale awansowali do gier barażowych dzięki korzystniejszemu bilansowi bramek). Po wyjazdowej porażce ze Skandynawami w ostatnim spotkaniu eliminacji PZPN zrezygnował z usług Wójcika. 2000–2013 Po odejściu Wójcika władze federacji podjęły współpracę z Jerzym Engelem, który swoją pracę prowadził pod hasłem futbol na tak. Eliminacje MŚ 2002 w wykonaniu prowadzonego przezeń zespołu zakończyły się powodzeniem po raz pierwszy od 16 lat; dodatkowo Polacy wywalczyli promocję do finałów jako pierwsza drużyna z Europy. Awans zapewnili sobie wygraną 3:0 z Norwegią we wrześniu 2001. Mundialowe mecze zawiodły jednak oczekiwania kibiców: Polacy przegrali w fazie grupowej z Koreą Południową 0:2 oraz z Portugalią 0:4. W ostatnim spotkaniu z USA grająca w rezerwowym składzie polska reprezentacja okazała się lepsza, pokonując rywali 3:1. Po powrocie do kraju drużynę i selekcjonera poddano mocnej krytyce, domagano się dymisji Engela. Trener odpierał zarzuty i zgłaszał chęć kontynuowania pracy. Federacja zdecydowała się jednak zakończyć współpracę. Następcą Engela został Zbigniew Boniek. Już po pięciu spotkaniach reprezentacji, w grudniu 2002 przebywający za granicą ogłosił on swoją dymisję. W tym samym miesiącu zdecydowano o zatrudnieniu Pawła Janasa. Nowy szkoleniowiec kontynuował rywalizację w eliminacjach Euro 2004. Przed ostatnią kolejką spotkań Polacy mieli jeszcze szansę zająć miejsce barażowe, lecz w tym samym czasie Łotysze nieoczekiwanie wygrali 1:0 z pewnymi awansu Szwedami i mimo pokonania przez Polaków w wyjazdowym meczu Węgrów to Łotysze zajęli drugie miejsce w grupie. Jesienią 2004 Polska rozpoczęła eliminacje MŚ 2006. W dziesięciu spotkaniach odniosła osiem zwycięstw i pomimo dwóch porażek z Anglią, dzięki korzystnym rezultatom w innych grupach, awansowała do turnieju głównego bezpośrednio z drugiego miejsca. Rozgrywany w Niemczech mundial nie był dla polskich zawodników udany. Przegrali wówczas z Ekwadorem 0:2 oraz z Niemcami 0:1. Jedyne zwycięstwo Polacy odnieśli w ostatnim meczu fazy grupowej przeciwko Kostaryce 2:1. PZPN zwolnił Janasa i zatrudnił na stanowisku selekcjonera reprezentacji Holendra Leo Beenhakkera, któremu postawiono za cel awans do finałów Euro 2008. Po słabych pierwszych spotkaniach, reprezentacja zaczęła odnosić lepsze wyniki (m.in. wygrywając ze znacznie wyżej notowaną Portugalią oraz Belgią), co poprawiło wizerunek zespołu oraz trenera. Decydująca runda meczów eliminacyjnych przyniosła pierwszy w historii awans Polski do finałów mistrzostw Europy. Stało się tak m.in. po wrześniowym remisie wyjazdowym z Portugalią oraz listopadowej wygranej z Belgią. W samym turnieju Polacy zagrali jednak słabo; przegrali pierwszy mecz z Niemcami 0:2, a następnie zremisowali z Austrią 1:1. W trzecim meczu przegrali z Chorwacją 0:1, kończąc udział w turnieju na rundzie grupowej. Po nieudanych mistrzostwach Europy Polacy przystąpili do eliminacji MŚ 2010. Notowali w nich jednak dużo gorsze wyniki niż w poprzednich eliminacjach. 1 kwietnia 2009 w Kielcach Polska pokonała 10:0 San Marino, ustanawiając tym samym najwyższe zwycięstwo w swojej historii. Po wrześniowej porażce w Mariborze ze Słowenią zarząd PZPN zwolnił Beenhakkera i zastąpił go Stefanem Majewskim. Dwa ostatnie mecze eliminacyjne pod jego wodzą zostały przez Polaków przegrane i nie uzyskali oni awansu do finałowych rozgrywek. W październiku 2009 wybrano nowego selekcjonera kadry, którym został Franciszek Smuda. Miał on przygotować i poprowadzić zespół w finałach Euro 2012, którego współorganizatorem miała być Polska i do którego nie musiała się ona kwalifikować. Mecz otwarcia tego turnieju rozegrany na Stadionie Narodowym w Warszawie zakończył się remisem 1:1 z Grecją. W drugiej połowie rzut karny dla gości został wybroniony przez Przemysława Tytonia. Kolejny mecz, tym razem z Rosją również zakończył się wynikiem 1:1. Biało-Czerwoni aby awansować do ćwierćfinału musieli wygrać w ostatnim spotkaniu z Czechami we Wrocławiu; przegrali je jednak 0:1. Franciszek Smuda podał się do dymisji. Po zakończeniu mistrzostw PZPN wybrał nowego selekcjonera, którym został Waldemar Fornalik. Prowadzona przez niego drużyna brała udział w eliminacjach MŚ 2014, które zakończyły się dla niej porażką. Definitywnie szansę awansu stracili w październiku 2013 po porażce z Ukrainą. Dzień po przegranym meczu z Anglią prezes PZPN zdymisjonował trenera. 2013–2018 W listopadzie 2013 funkcję selekcjonera kadry objął Adam Nawałka. W pierwszym meczu pod wodzą nowego trenera Polska przegrała ze Słowacją 0:2. We wrześniu 2014 Biało-Czerwoni rozpoczęli eliminacje Euro 2016. W ramach tych rozgrywek 11 października 2014 reprezentacja Polski pierwszy raz w historii pokonała zespół Niemiec (2:0). Awans do finałów Polacy zapewnili sobie wygraną z Irlandią 2:1 w październiku 2015. Pierwszy mecz fazy grupowej ME Polska rozegrała z Irlandią Północną i zwyciężyła 1:0. W kolejnym spotkaniu z Niemcami drużyna Nawałki zremisowała 0:0, a w ostatnim meczu fazy grupowej z Ukrainą wygrała 1:0. W meczu 1/8 finału Polacy zmierzyli się ze Szwajcarią (1:1). O ich awansie do ćwierćfinału zdecydowała zwycięska seria rzutów karnych (5-4). W kolejnej rundzie Polacy zagrali z Portugalią, a ten mecz również zakończył się wynikiem 1:1. Rzuty karne lepiej wykonali tym razem przeciwnicy, którzy wygrali w nich 5-3. W eliminacjach MŚ 2018 Polska zajęła pierwsze miejsce w grupie, wygrywając osiem spotkań, jedno remisując i jedno przegrywając. W decydującym meczu zwyciężyła Czarnogórę 4:2. Najwięcej bramek w eliminacjach zdobył Robert Lewandowski – 16, co było najlepszym wynikiem na świecie. W fazie grupowej turnieju finałowego Polska przegrała z Senegalem 1:2 i Kolumbią 0:3 oraz wygrała z Japonią 1:0, nie uzyskując tym samym awansu do fazy pucharowej mistrzostw. Nawałka nie zdecydował się na przedłużenie kontraktu i z końcem lipca rozstał się z reprezentacją. Od 2018 Nowym selekcjonerem został Jerzy Brzęczek. Jesienią 2018 polska drużyna wzięła udział w pierwszej edycji nowo powstałej Ligi Narodów UEFA. Polacy występujący w najwyższej Lidze A zajęli w swojej grupie ostatnie miejsce, za Portugalią i Włochami i tym samym spadli do niższej dywizji. Po późniejszej decyzji UEFA rozszerzającej skład Ligi A z 12 do 16 zespołów, zachowali oni jednak miejsce na najwyższym poziomie rozgrywkowym. W kwalifikacjach ME 2020 Polska zajęła pierwsze miejsce w grupie G wyprzedzając bezpośrednio Austrię. Wygrała osiem spotkań, jedno zremisowała i jedno przegrała. Zakwalifikowała się 13 października 2019, wygrywając z Macedonią Północną. W ostatnim meczu zwyciężyła Słowenię 3:2. W rozgrywanej jesienią 2020 fazie ligowej drugiej edycji Ligi Narodów biało-czerwoni zajęli w swojej grupie trzecie miejsce, przegrywając w klasyfikacji z Włochami i Holandią, a wyprzedzając Bośnię i Hercegowinę. W styczniu 2021 Brzęczek stracił posadę, a jego miejsce zajął Portugalczyk Paulo Sousa. W czerwcu 2021 odbyło się przełożone o rok z powodu pandemii COVID-19 Euro 2020. Polska zagrała na nim w grupie E ze Słowacją, Hiszpanią i Szwecją. W pierwszym meczu reprezentacja Polski przegrała ze Słowakami 1:2 po golu samobójczym Wojciecha Szczęsnego i czerwonej kartce dla Grzegorza Krychowiaka. W następnym meczu o wszystko Polska w całkiem niezłym stylu zremisowała z Hiszpanią 1:1 po golu Roberta Lewandowskiego. W ostatnim meczu o awans ze Szwecją po dwóch bramkach Roberta Lewandowskiego Polacy ostatecznie odpadli z rozgrywek z jednym punktem na koncie. W tym samym roku przeprowadzono główną część fazy kwalifikacyjnej Mundialu 2022. Biało-czerwoni w grupie I mierzyli się z Anglikami, Węgrami, Albańczykami, Andorczykami i Sanmaryńczykami. W trakcie eliminacji odnieśli sześć zwycięstw, dwukrotnie zremisowali i ponieśli dwie porażki (w tym jedną z triumfatorem grupy – Anglią), co w efekcie dało im drugą lokatę i konieczność gry w dwustopniowych barażach. W grudniu tego samego roku Polski Związek Piłki Nożnej rozwiązał kontrakt z Sousą za porozumieniem stron. Miesiąc później, 31 stycznia 2022, PZPN podpisał kontrakt z Czesławem Michniewiczem, wybierając go na stanowisko selekcjonera reprezentacji Polski. W marcu 2022 polska drużyna miała zmierzyć się z Rosją w ramach półfinału baraży do Mistrzostw Świata 2022, jednak wskutek wszczętej przez to państwo inwazji na Ukrainę i protestu reprezentantów Polski, Czech i Szwecji Rosjanie zostali wykluczeni z udziału w rozgrywkach międzynarodowych, a Polsce przyznano walkower. 29 marca 2022 w finale baraży na Stadionie Śląskim biało-czerwoni wygrali 2:0 ze Szwecją, zapewniając sobie awans na MŚ, a gole w tym meczu dla Reprezentacji Polski strzelali Robert Lewandowski i Piotr Zieliński. Następnie w czerwcu i wrześniu tego roku reprezentanci Polski rozegrali jeszcze 6 spotkań w ramach Ligi Narodów. Mierzyli się wówczas z reprezentacjami Walii, Belgii i Holandii. Po trzech porażkach z Belgią i Holandią, dwóch zwycięstwach z Walią i remisie z Holandią reprezentacja zajęła ostatecznie w swojej grupie trzecie miejsce, wyprzedzając Walię. W listopadzie i grudniu polska kadra brała udział w Mistrzostwach Świata w Piłce Nożnej 2022. W pierwszym meczu Polska mierzyła się z Meksykiem, gdzie po mało atrakcyjnym z punktu widzenia kibiców widowisku Polacy zremisowali 0:0 po nietrafionym rzucie karnym przez Roberta Lewandowskiego. W następnym meczu polscy piłkarze zagrali z Arabią Saudyjską, która wcześniej sensacyjnie pokonała Argentynę. Polscy piłkarze zwyciężyli reprezentację Arabii Saudyjskiej 2:0 po golach Piotra Zielińskiego i Roberta Lewandowskiego oraz nietrafionym karnym przez Salima ad-Dausariego. W trzecim meczu Polacy grali z faworytem grupy – Argentyną. W 38. minucie Argentynie po analizie VAR został przyznany rzut karny, który został obroniony przez Wojciecha Szczęsnego. Pomimo ostatecznej przegranej polscy piłkarze awansowali do 1/8 finału gdzie mierzyli się z Francją. Po całkiem wyrównanym spotkaniu Polacy ulegli przyszłym wicemistrzom świata 1:3 i tym samym odpadli z rozgrywek. 12 grudnia tego samego roku PZPN wydał komunikat, w którym poinformował, że nie skorzystał z opcji jednostronnego przedłużenia umowy z Michniewiczem, obowiązującej do końca 2022, zaś 22 grudnia poinformowano, że z dniem 31 grudnia 2022 roku Michniewicz przestanie pełnić funkcję selekcjonera. 24 stycznia 2023 PZPN poinformował, że nowym selekcjonerem został Fernando Santos. W tym samym roku Polacy podchodzą do eliminacji do Euro 2024, gdzie w grupie E mierzą się z Czechami, Albanią, Wyspami Owczymi i Mołdawią. W pierwszym meczu Santosa jako selekcjonera Polacy przegrali z reprezentacją Czech 1:3, zaś pierwsza bramka stracona przez reprezentację Polski w 27. sekundzie meczu stała się najszybciej straconym golem w historii kadry. Po kompromitujących porażkach w Mołdawii i Albanii 13 września 2023 Santos został zwolniony ze stanowiska selekcjonera reprezentacji Polski. 20 września 2023 Polski Związek Piłki Nożnej poinformował, że selekcjonerem reprezentacji Polski został Michał Probierz. Identyfikacja zespołu Barwy i stroje Kolorystyka ubiorów reprezentantów Polski jest odzwierciedleniem barw państwowych RP oraz flagi i herbu państwa, a więc związana z barwami białą i czerwoną. Stroje domowe tradycyjnie składają się z białej koszulki, czerwonych spodenek i białych getrów, natomiast najczęściej wszystkie elementy zestawu wyjazdowego są czerwone (choć w przeszłości niekiedy na wyjazdach grano w białych spodenkach). Na przestrzeni lat różnice w projekcie i kolorystyce strojów dotyczyły zwykle szczegółów, a ogólny wzór ubioru pozostaje niezmienny od 1921. W latach 1948–1970 stosowana była biało-czerwona, pasiasta wersja getrów. W rzadkich przypadkach używano odmiennego od dwóch podstawowych zestawu kolorystycznego. W 1961 Polacy w meczu z ZSRR zagrali w błękitnych strojach, w 1998 z Chorwacją w granatowych koszulkach i czerwonych spodenkach, również w tym samym roku z Luksemburgiem w czarnych koszulach i białych szortach, następnie w 2002 z Danią w jednolitym granatowym stroju, w 2005 z Austrią w białych koszulkach i czarno-granatowych spodenkach, a w 2006 z Chorwacją w jednolicie niebieskich kostiumach. Po raz ostatni Polacy zagrali w innych, niż białe i czerwone barwach w 2010 z Bułgarią (jednolite granatowe z czerwono-białymi rękawkami). W latach 2014–2015 domowe stroje reprezentacji Polski były białe z pionowym czerwonym pasem pośrodku, spodenki natomiast były jednolicie białe. Na zestaw wyjazdowy składały się koszulka w kolorze czerwonym z białym pasem pośrodku oraz czerwone spodenki. Pierwszy występ w odzieży z tym wzorem Polacy zanotowali 5 marca 2014 na Stadionie Narodowym w Warszawie w meczu ze Szkocją. Od 2016 reprezentacja występuje w białych koszulkach i czerwonych spodenkach (zestaw domowy) oraz w czerwonych koszulkach i spodenkach (zestaw wyjazdowy). Historia strojów Stroje domowe Stroje wyjazdowe Logo Ubiór reprezentacji tradycyjnie ozdabiany jest polskim herbem państwowym. Odróżnia to polski zespół od wielu innych drużyn narodowych, u których umieszcza się na piersiach graczy znaki krajowych federacji piłkarskich (oprócz reprezentacji Polski stroje ozdobione znakiem państwowym, a nie logotypem krajowego związku używają m.in. Słowacy i Węgrzy, a do niedawna także Czesi). Jedynie na początku istnienia reprezentacji Polski na koszulkach umieszczano nie herb, a samo godło (orła). W latach 20. orzeł (bez tarczy, niebędący dokładnym odwzorowaniem ani godła ani herbu RP) umieszczany był na lewej piersi piłkarzy i zajmował całą jej powierzchnię. W latach 30. orzeł uległ zmniejszeniu, upodobniono go też do oficjalnego wzoru ustawowego. W latach 50. doszło do kolejnej zmiany i symbol został przesunięty z wysokości serca na środek torsu. Od połowy lat 90. orzeł umieszczany był naprzemiennie na środku lub z lewej strony koszulki, na wysokości serca stale zaczęto umieszczać go od 2002. Podczas meczu z Holandią w 1975 Polacy przez pomyłkę producenta wystąpili w koszulce z czerwonym orłem. Na początku lat 60. w tarczy nad godłem (orłem) pojawił się napis „POLSKA”, wpisywano go w tarczę herbową do końca 2005. W latach 2006–2007 koszulki zawierały z przodu motyw husarza, a prócz herbu Polski, po prawej stronie piersi umieszczono ówczesny logotyp reprezentacji: piłkę i skrzydło z napisem „POLSKA” pod spodem. Znak ten pojawił się również na kolejnym wzorze koszulek, obowiązującym w 2008. Po raz pierwszy polskiego herbu lub godła zabrakło na koszulkach reprezentantów w 1992. Ich producent (Admiral) zastąpił znak państwowy wariacją ówczesnego logotypu PZPN ze zmienionym graficznie wyglądem orła (ptak był skierowany w swoją lewą stronę, lecz z przekręconym w prawo łbem). W listopadzie 2011 na Stadionie Miejskim we Wrocławiu zaprezentowano nowy wzór ubiorów, w których reprezentacja Polski rozgrywać miała spotkania ME 2012 (zestaw wykorzystano po raz pierwszy podczas meczu z Włochami 11 listopada we Wrocławiu). Na koszulkach znalazły się: nowe logo PZPN, z napisem „POLSKA” (zamiast „PZPN”) pod spodem, logo producenta odzieży, a na ramieniu okrągła naszywka z marką EURO 2012. Wygląd nowych trykotów (umieszczenie związkowego znaku zamiast herbu było pomysłem działaczy PZPN) spotkał się z ogromną falą krytyki wśród kibiców, którzy zapowiedzieli bojkot nowych strojów. W wyniku protestów kibiców (w trakcie meczu z Włochami oraz cztery dni później z Węgrami w Poznaniu skandowano Gdzie jest orzeł?) symbol państwowy został przed kolejnymi meczami naszyty pomiędzy logotypem związku i marką producenta stroju. Kilka miesięcy później umieszczanie godła państwowego na strojach reprezentantów kraju stało się obowiązkiem ustawowym. Od 2014 koszulki reprezentacji nie zawierają już marki PZPN. Dotyczy to całego sprzętu meczowego zawodników, logo pozostało na niektórych elementach ubioru członków sztabu, marynarkach i dokumentach. Stadion domowy Polska drużyna podejmowała dotąd rywali na 51 obiektach rozmieszczonych w 30 polskich miastach. Najwięcej spotkań w roli gospodarza piłkarska reprezentacja Polski rozegrała na Stadionie Wojska Polskiego w Warszawie (74); po raz pierwszy wystąpiła na nim 26 października 1930 w meczu z Łotwą, a po raz ostatni jak dotąd 16 listopada 2022 z Chile. Drugą pozycję wśród polskich stadionów pod względem liczby rozegranych spotkań międzypaństwowych zajmuje Stadion Śląski w Chorzowie (61 meczów; pierwszy 22 lipca 1956 z Niemcami Wschodnimi, ostatni 29 marca 2022 ze Szwecją). Obiekt ten najbardziej ze wszystkich krajowych aren kojarzony jest z sukcesami reprezentacji, m.in. ze zwycięstwami nad ZSRR (1957), Anglią (1973), Holandią (1975 i 1979), Włochami (1985) i Portugalią (2006); również w spotkaniach na Śląskim polska drużyna zapewniała sobie awanse na MŚ 1978, MŚ 1986, MŚ 2002, MŚ 2022 i ME 2008. Po meczu z Anglią w 1973 brytyjscy dziennikarze określili stadion Kotłem Czarownic, co do dziś pozostaje w użyciu wśród dziennikarzy i kibiców. W latach 2009–2017 obiekt był w przebudowie, po ponownym otwarciu posiada pojemność 54 378 miejsc. Z kolei 25 spotkań Polska rozegrała na warszawskim Stadionie Dziesięciolecia (pierwsze 28 października 1956 z Norwegią, ostatnie 17 kwietnia 1983 z Finlandią). Po tym meczu obiekt ten nie był już wykorzystywany w celach sportowych, a w latach 90. na jego koronie powstało targowisko. W latach 2008–2012 stadion zburzono i w jego miejscu postawiono Stadion Narodowy o pojemności 58 500 miejsc. Na nowym obiekcie reprezentacja rozegrała dotąd 36 spotkań. Stadion Śląski decyzją Polskiego Związku Piłki Nożnej z 10 lipca 1993 posiada, jako jedyny w kraju, status stadionu narodowego. Określenie narodowy nie jest jednak częścią oficjalnej nazwy tej areny. Z kolei oddany do użytku w 2012 obiekt, pomimo faktu zarejestrowania pod nazwą Stadion Narodowy w Warszawie, nie posiada nadawanej z woli PZPN godności stadionu narodowego. Co najmniej 10 spotkań domowych polska reprezentacja rozegrała także na Stadionie Miejskim w Poznaniu (17 gier w latach 1986–2021), Stadionie Olimpijskim we Wrocławiu (14 gier w latach 1950–1987), Stadionie Henryka Reymana w Krakowie (13 gier w latach 1956–2016), Stadionie Miejskim we Wrocławiu (12 gier w latach 2011–2021), Stadionie ŁKS w Łodzi (10 gier w latach 1924–1983), Stadionie Zdzisława Krzyszkowiaka w Bydgoszczy (10 gier w latach 1972–2009) oraz na Stadionie w Gdańsku (10 gier w latach 2011–2020). Najwyższą frekwencję na domowym meczu Polaków zanotowano 28 czerwca 1959 na Stadionie Śląskim – mecz el. ME 1960 z Hiszpanią obserwowało ponad 100 000 widzów. Z kolei najwyższa frekwencja w meczu za granicą to ponad 130 000 widzów w Rio de Janeiro podczas towarzyskiej gry Brazylii z Polską 8 czerwca 1966. Zasięg medialny Pierwsze relacje ze spotkań reprezentacji Polski publikowane były w prasie sportowej, m.in. w Przeglądzie Sportowym, który na początku swego istnienia był oficjalnym organem PZPN. Z kolei pierwsze bezpośrednie transmisje radiowe zaczęto przeprowadzać w latach 30. Jednym ze sprawozdawców Polskiego Radia był wtedy Michał Frank, który komentował na żywo rozgrywane w 1938 we francuskim Strasburgu spotkanie mistrzostw świata Polska–Brazylia. Jego relację emitowaną z odbiorników wystawianych na ulicach i zainstalowanych na stadionach głośników śledziły w Polsce miliony osób. PR od lat jest jedynym nadawcą radiowym transmitującym w całości spotkania polskiej drużyny. Na przełomie XX i XXI wieku głównymi sprawozdawcami byli Tomasz Zimoch (do 2016) i Andrzej Janisz. Pierwszym meczem polskiej reprezentacji transmitowanym przez telewizję był pojedynek Polska–Turcja z 19 maja 1957 (TVP, dziś TVP1). Komentowali je Stefan Rzeszot, Karol Hig i Zbigniew Smarzewski. W kolejnych latach liczba spotkań drużyny narodowej emitowanych w telewizji rosła. Największą popularność wśród widzów osiągnęły w czasie sukcesów piłkarzy na igrzyskach olimpijskich i mistrzostwach świata w latach 70. i 80. Mecz otwarcia mundialu w 1978 Polska–Niemcy miało w polskiej telewizji śledzić 23 miliony widzów. Czołowym sprawozdawcą w tym okresie był Jan Ciszewski, który komentował m.in. mecz eliminacji mundialu Anglia–Polska (1973) oraz spotkania Polaków na IO 1972, MŚ 1974, IO 1976, MŚ 1978 i MŚ 1982. Dziś uznawany jest za najsłynniejszego polskiego komentatora sportowego. Spotkania reprezentacji Polski w TVP na przestrzeni lat komentowali również m.in. Andrzej Zydorowicz, Dariusz Szpakowski, Maciej Iwański, Tomasz Jasina i Jacek Laskowski. Po raz pierwszy mecz drużyny narodowej poza TVP transmitowano na antenie Wizja TV, a miało to miejsce 6 września 1998 (Bułgaria–Polska). Stacja ta przeprowadzała transmisje ze spotkań reprezentacji do końca 2001 (od jesieni 1999 na antenie kanału Wizja Sport). W TVP niektóre ze spotkań w tym czasie były retransmitowane z opóźnieniem, transmitowane równocześnie lub nieemitowane w ogóle. W 1999 mecz Anglia–Polska został nadany na żywo przez Canal+. Występy Polaków na MŚ 2002 i MŚ 2006 były pokazywane jednocześnie w kanałach Polsatu oraz w TVP2. W drugim programie Telewizji Polskiej nadawano w tamtym okresie wszystkie mecze reprezentacji (na początku 2008 przeniesiono je ponownie do programu pierwszego; wyjątkiem były ME 2008, do których prawa miał tylko Polsat). W latach 2014–2017 wszystkie mecze eliminacji ME i MŚ oraz finałów mistrzostw kontynentu emitowano w Polsacie (w tym w Polsacie Sport, którego podstawowym komentatorem był Mateusz Borek). Z kolei wszystkie gry towarzyskie w tym czasie pokazywała TVP. Mecze Polski na ME 2016 były transmitowane przez TVP i Polsat równocześnie. W tym samym roku Telewizja Polska zakupiła prawa emisji wszystkich spotkań polskiej drużyny w latach 2018–2022. Występy Polaków na MŚ 2018 były emitowane również w TVP 4K. Obecnie wszystkie mecze reprezentacji Polski transmitowane są w całości na żywo na antenach PR Program I oraz TVP1, TVP Sport i Polsat Sport. Sztab szkoleniowy Dane aktualne na dzień 20.09.2023 Zawodnicy Obecny skład Następujący gracze zostali powołani przez selekcjonera Michała Probierza do kadry na mecze Eliminacji do Mistrzostw Europy 2024 z Wyspami Owczymi i Mołdawią w dniach 12 i 15 października 2023: Mecze i gole wg stanu z 15 października 2023 po meczu z Mołdawią Ostatnio powołani Następujący gracze również byli powołani do polskiej kadry w ciągu ostatnich dwunastu miesięcy: Składy w turniejach międzynarodowych Składy na mistrzostwach świata Składy na mistrzostwach Europy Składy na igrzyskach olimpijskich Kapitanowie Lista zawodników, którzy wyprowadzali reprezentację Polski na boisko w co najmniej 10 spotkaniach: Obecnym kapitanem reprezentacji jest Lewandowski (wyznaczony przez trenera Adama Nawałkę w grudniu 2014), który wyprowadzał polski zespół na boisko w rekordowych 83 spotkaniach. Wcześniej wieloletnim rekordzistą w liczbie występów z kapitańską opaską od początku spotkania był Deyna (57 meczów). Mecze i wyniki od 2022 Udział w turniejach międzynarodowych Igrzyska olimpijskie Przez wiele lat w piłkarskich turniejach olimpijskich mogli brać udział wyłącznie zawodnicy amatorscy, nie profesjonalni. W praktyce jednak niektóre państwa wystawiały swoje najsilniejsze zespoły, inne zaś były reprezentowane przez drużyny znacząco słabsze od potencjalnie najmocniejszej ekipy. Było to związane ze znacznie się od siebie różniącymi przepisami regulującymi kwestię amatorstwa w różnych państwach (FIFA pozostawiła kwestię uznawania piłkarza za amatora federacjom członkowskim), a także z często fikcyjnym amatorstwem (piłkarze-amatorzy otrzymywali nieoficjalnie wynagrodzenie za grę). W latach 20. XX wieku piłkarskie turnieje olimpijskie miały rangę nieoficjalnych mistrzostw świata. Po odzyskaniu przez Polskę państwowości, jej reprezentacja miała zadebiutować w igrzyskach olimpijskich w 1920, jednak z powodu wojny z bolszewikami na miesiąc przed olimpiadą PKOl zrezygnował ze startu. Po raz pierwszy Polacy wystąpili na igrzyskach w 1924, odpadając w pierwszej rundzie. Cztery lata później, z powodu niskiego poziomu drużyny narodowej i rozbudowanego kalendarza rozgrywek ligowych, nie wystawiono reprezentacji do igrzysk w Amsterdamie. Powrót nastąpił w 1936 – prowadzeni przez Józefa Kałużę Polacy w Berlinie zajęli czwartą pozycję, przegrywając półfinał oraz mecz o trzecie miejsce różnicą jednej bramki. W pierwszych po II wojnie światowej igrzyskach polska reprezentacja po rezygnacji PZPN nie wzięła udziału – przyznano wówczas walkower drużynie amerykańskiej, z którą Polacy mieli zagrać w pierwszej rundzie. Kolejny start olimpijski nastąpił w 1952 (Polacy odpadli w 1/8 rozgrywek). Cztery lata później po raz pierwszy przeprowadzono eliminacje do turnieju olimpijskiego, z których Polska była zwolniona, ale z wyjazdu do Melbourne i tak zrezygnowała, prawdopodobnie z powodów politycznych bądź finansowych. W 1960 po przejściu eliminacji Polacy zagrali w turnieju we Włoszech, jednak nie wyszli w nim z grupy. W fazie kwalifikacyjnej do kolejnej olimpiady w Tokio polska drużyna okazała się słabsza od Italii. Włosi zostali jednak zdyskwalifikowani za grę w tym dwumeczu profesjonalnych piłkarzy i MKOl przyznał awans Polsce. Piłkarski związek w Warszawie odrzucił jednak możliwość uczestnictwa w igrzyskach. Do igrzysk w Meksyku Polacy również się nie dostali. Sukcesem zakończyły się za to dwa kolejne starty – w Monachium drużyna trenera Kazimierza Górskiego zdobyła złoty, a cztery lata później w Montrealu srebrny medal (do drugiego z tych turniejów jako obrońca tytułu Polska nie musiała się kwalifikować). Do 1976 włącznie PZPN wystawiał zarówno w turniejach finałowych, jak i w eliminacjach reprezentację Polski A. Rywale Polaków niejednokrotnie przeciwstawiali jej drużynę kategorii amatorskiej, z tego powodu niektóre mecze w tych rozgrywkach (między zespołami różnych kategorii) uznane są za nieoficjalne. W latach 1980–1988 w eliminacjach olimpijskich brała udział polska reprezentacja olimpijska o innym składzie osobowym od pierwszej drużyny (wprowadzono bowiem nowe przepisy, które zabraniały uczestnictwa w rozgrywkach olimpijskich piłkarzom, którzy zagrali choć jeden mecz w eliminacjach lub finałach MŚ), prowadzona również przez innego selekcjonera (Polska odpadała w eliminacjach do trzech kolejnych igrzysk: 1980, 1984 i 1988). Od 1992 kwalifikacjami do IO są kontynentalne mistrzostwa drużyn do lat 21. Podczas turnieju finałowego wiek zawodników w dniu rozpoczęcia igrzysk nie może przekroczyć 23 lat. Od 1996 w kadrze może się znaleźć dodatkowo trzech starszych graczy. Reprezentacje olimpijskie nazywane są obecnie też reprezentacjami U23. Polska drużyna po raz ostatni wzięła udział w igrzyskach w 1992 i w turnieju w Barcelonie zdobyła srebrny medal (trenerem był Janusz Wójcik). Do ośmiu kolejnych edycji igrzysk Polakom poprzez ME U21 nie udało się awansować. Mistrzostwa świata Polska drużyna dziewięciokrotnie brała udział w turniejach finałowych MŚ, najlepszy wynik – trzecie miejsce – osiągając w 1974 (w spotkaniu o brązowy medal Polacy pokonali broniącą tytułu Brazylię 1:0) i w 1982 (w decydującym meczu wygrali z Francją 3:2). Jest jednym z dwudziestu zespołów narodowych, które zdobyły medal MŚ. W najlepszej ósemce turnieju Polska znalazła się też w 1978. Zwycięsko przez eliminacje polski zespół nie przeszedł dziesięciokrotnie, przy czym runda kwalifikacyjna MŚ 1934 nie została przez Polskę dokończona: rewanżowy mecz z Czechosłowacją Polska oddała walkowerem z powodów politycznych (konflikt o Zaolzie). Polacy nie wystartowali w trzech edycjach mundialu: w MŚ 1930 (rozegranych bez eliminacji), MŚ 1950 oraz MŚ 1954 (wycofali się z eliminacji po ich rozlosowaniu). Po 36 latach od mistrzostw świata w 1986 roku, w 2022 roku, Polska weszła do fazy pucharowej, ostatecznie przegrywając z Francją w 1/8 finału. Mistrzostwa Europy Reprezentacja Polski wzięła udział we wszystkich dotąd rozegranych edycjach mistrzostw kontynentu, lecz w dwunastu z nich nie przechodziła eliminacji. W turnieju finałowym startowała czterokrotnie – w 2008, 2012 i w 2020 odpadła w fazie grupowej, z kolei w 2016 doszła do ćwierćfinału, remisując w nim z późniejszym zwycięzcą turnieju – Portugalią 1:1 i żegnając się z mistrzostwami po przegranych rzutach karnych. W 2012 Polska była wraz z Ukrainą współgospodarzem finałów EURO. Liga Narodów Pozostałe turnieje Sukcesy Mistrzostwa świata Trzecie miejsce (2): 1974, 1982 Piąte miejsce (1): 1978 Mistrzostwa Europy Ćwierćfinał (1): 2016 Igrzyska olimpijskie Złoty medal (1): 1972 Srebrny medal (2): 1976, 1992 Czwarte miejsce (1): 1936 Puchar Europy Środkowej amatorów Zwycięstwo (1): 1929/1930 (mecze nieoficjalne) Nehru Cup Zwycięstwo (1): 1984 Israel Tournament Zwycięstwo (1): 1988 Marlboro Cup Trzecie miejsce (1): 1990 Carlsberg Cup Trzecie miejsce (1): 1996 Cyprus International Football Tournaments Zwycięstwo (1): 1997 Turniej Czterech Narodów Trzecie miejsce (1): 1999 Trofej Marjana Zwycięstwo (1): 2003 Memoriał Walerego Łobanowskiego Zwycięstwo (1): 2005 Puchar Króla Tajlandii Drugie miejsce (1): 2010 Memoriał Kazimierza Deyny Trzecie Miejsce (1): 2001 czwarte miejsce (2): 2002, 2003 Ranking FIFA Pod koniec 1990 FIFA po raz pierwszy opublikowała ranking reprezentacji narodowych członków światowej federacji za miniony rok. Ranking roczny opublikowano również na koniec 1991 i 1992, natomiast od sierpnia 1993 zestawienie opracowywane jest i publikowane co miesiąc (z rzadkimi wyjątkami, kiedy ranking nie był publikowany). Zestawienie wykorzystywane jest przy ustalaniu koszyków przed losowaniami eliminacji oraz finałów MŚ i ME. Reprezentacja Polski najwyższe miejsce w tym zestawieniu (5.) osiągnęła w sierpniu 2017, z kolei najniższe w listopadzie 2013 (78.). Średnia pozycja zajmowana przez Polskę od czasu utworzenia rankingu to 37. Największy awans Polska zanotowała w październiku 2014 (o 26 pozycji), natomiast największy spadek nastąpił w październiku 2009 (o 20 miejsc). Pozycje reprezentacji Polski w rankingu FIFA: Innym rankingiem stosowanym do określenia mocy reprezentacji narodowych jest ranking Elo, oparty na rankingu szachowym Elo. Możliwy jest on do ustalenia w dowolnym momencie historii licząc od 1872. Reprezentacja Polski największą liczbę punktów miała w nim we wrześniu 1974; zajmowała wtedy drugie miejsce na świecie. Ranking FIFA narodowych drużyn męskich przez wiele lat obliczany był według innego od Elo wzoru MITC, jednak w lipcu 2018 władze światowej federacji zmieniły zasady sporządzania swojego rankingu i odtąd obliczany jest on z wykorzystaniem szachowych zasad Arpada Elo (do tej pory korzystano z nich tylko w rankingu reprezentacji kobiecych). Rekordy Najwięcej występów Lista zawodników z największą liczbą oficjalnych gier w polskiej drużynie narodowej w kategorii A (wg stanu z 15 października po meczu z Mołdawią). Pogrubiono piłkarzy obecnie aktywnych w grze reprezentacyjnej. Graczy z taką samą liczbą występów uszeregowano w kolejności chronologicznej. Najlepsi strzelcy Lista zawodników z największą liczbą zdobytych bramek w polskiej drużynie narodowej w oficjalnych spotkaniach kategorii A (wg stanu z 10 września 2023 po meczu z Albanią). Pogrubiono piłkarzy obecnie aktywnych w grze reprezentacyjnej. Graczy z taką samą liczbą goli uszeregowano w kolejności chronologicznej. Zawodnicy z największą liczbą zdobytych bramek w meczach o punkty (eliminacje i finały MŚ oraz eliminacje i finały ME) Zawodnicy z największą liczbą zdobytych bramek w mistrzostwach świata (eliminacje i finały) Zawodnicy z największą liczbą zdobytych bramek w mistrzostwach Europy (eliminacje i finały) Rekordy krajowe 13 kolejnych meczów bez porażki (16.08.2000–01.09.2001 oraz 06.06.2016–10.06.2017), 7 kolejnych zwycięstw (29.05.2005–07.10.2005), 5 kolejnych remisów (01.02.1993–31.03.1993), 6 kolejnych porażek (15.10.1933–09.09.1934), 13 kolejnych meczów bez zwycięstwa (29.06.1995–09.10.1996), 14 kolejnych meczów o punkty bez porażki (02.05.1979–04.07.1982 oraz 07.09.2015–10.06.2017). Rekordy międzynarodowe Bilanse meczów międzypaństwowych Stan na 15 października 2023 po meczu z z Mołdawią Kursywą państwa nieistniejące Ciekawostki Najszybciej strzelone gole (wszystkie w 1. minucie meczu) Najszybciej stracone gole (wszystkie w 1. minucie meczu) Zobacz też Piłka nożna w Polsce Reprezentacja Polski w piłce nożnej kobiet Uwagi Przypisy Bibliografia Linki zewnętrzne Reprezentacja Polski w serwisie www.pzpn.pl Historia Polskiej Piłki Nożnej Portal kibiców reprezentacji narodowych www.kadra.pl Ludzie roku tygodnika Wprost Hasła kanonu polskiej Wikipedii Laureaci Wielkiej Honorowej Nagrody Sportowej

4832

https://pl.wikipedia.org/wiki/Platforma%20Obywatelska

Platforma Obywatelska

Platforma Obywatelska (PO) – polska partia polityczna, założona (początkowo jako stowarzyszenie) 24 stycznia 2001 (jako partia pod nazwą Platforma Obywatelska Rzeczypospolitej Polskiej zarejestrowana 5 marca 2002). Skupia osoby głównie o poglądach socjalliberalnych, chrześcijańsko-demokratycznych i liberalno-konserwatywnych (był to główny nurt w początkowych latach istnienia formacji). W początkowym okresie istnienia ugrupowanie prezentowało liberalne poglądy gospodarcze i konserwatywne stanowisko w sprawach światopoglądowych, w późniejszym okresie stopniowo przesuwając się w lewo. Według badań w początkowych latach PO popierał głównie elektorat prawicowy i centrowy, zaś lewicowy w znikomym stopniu. W drugiej połowie lat 2000. elektorat lewicowy zaczął niewiele ustępować centrowemu i prawicowemu. W drugiej dekadzie XXI wieku PO stała się partią popieraną w dominującym stopniu przez elektorat centrowy i lewicowy, zaś przez prawicowy w niewielkim stopniu. Gospodarczo PO deklaruje w ostatnich latach elementy społecznej gospodarki rynkowej. Głównymi założycielami PO byli Andrzej Olechowski (uzyskał 2. wynik w wyborach prezydenckich w 2000), Maciej Płażyński (ówczesny marszałek Sejmu, wcześniej w AWS) i Donald Tusk (ówczesny wicemarszałek Senatu, wcześniej w Unii Wolności). W latach 2007–2015 Platforma Obywatelska była największą siłą polityczną w Sejmie oraz Senacie i wspólnie z Polskim Stronnictwem Ludowym tworzyła koalicję rządową, która była zapleczem parlamentarnym rządu (do 2014 Donalda Tuska, od 2014 Ewy Kopacz). Od 2015 PO jest największą siłą opozycyjną w polskim parlamencie (przy czym od 2019 stanowi trzon większości senackiej), była nią też w latach 2001–2007. Od 2004 do 2019 posiadała najliczniejszą spośród polskich partii reprezentację w Parlamencie Europejskim (w PE należy do frakcji Europejskiej Partii Ludowej). W latach 2009–2012 członek PO Jerzy Buzek był przewodniczącym PE. Od 2010 do 2015 wysunięty przez PO Bronisław Komorowski sprawował urząd Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej. W latach 2014–2019 Donald Tusk (od 2003 do 2014 przewodniczący, następnie honorowy przewodniczący, a od 2021 ponownie przewodniczący PO) pełnił funkcję przewodniczącego Rady Europejskiej. W latach 2019–2022 był on przewodniczącym międzynarodówki EPL, której członkinią jest PO. Historia PO Geneza Platforma Obywatelska powstała w styczniu 2001. Jej powstanie wiązało się m.in. z konfliktami w ramach koalicyjnego ugrupowania Akcja Wyborcza Solidarność, niezadowoleniem w szeregach Unii Wolności oraz wynikami wyborów prezydenckich w 2000. Inicjatorami nowego przedsięwzięcia było trzech polityków – Donald Tusk (który przegrał wcześniej walkę o przywództwo w UW stosunkiem głosów 261:338 z Bronisławem Geremkiem, po czym wraz z grupą swoich zwolenników, głównie wywodzących się z dawnego KLD, opuścił partię), Maciej Płażyński (ówczesny marszałek Sejmu, który opuścił rządzącą Akcję Wyborczą Solidarność i partię Ruch Społeczny AWS) oraz Andrzej Olechowski (który rok wcześniej ubiegał się o urząd prezydenta jako kandydat niezależny, zajmując 2. miejsce). 24 stycznia 2001 w Hali Olivia w Gdańsku odbył się zjazd założycielski nowego ugrupowania – Platformy Obywatelskiej. Inicjatorów nowego ugrupowania zaczęto określać mianem trzech tenorów. Wzmacnianiu nowej formacji sprzyjał napływ polityków związanych wcześniej z UW i AWS, a także nawiązanie bezpośredniej współpracy ze Stronnictwem Konserwatywno-Ludowym (na czele z Janem Rokitą i Bronisławem Komorowskim). W połowie marca 2001 poparcie dla PO kształtowało się na poziomie 15–20%, co dawało jej drugie miejsce za SLD-UP (ok. 45%), a przed AWS i PSL (po ok. 10%). Od początku życzliwie do formowania się nowej partii odnosił się były prezydent Lech Wałęsa. 2001–2005 Pierwszymi wyborami, w których wzięło udział nowe ugrupowanie, były wybory do Sejmu i Senatu w 2001. Przed sformułowaniem list PO zdecydowała się na przeprowadzenie prawyborów, które wyłoniły kandydatów partyjnych. Jeszcze w maju, w obliczu rosnącej przewagi koalicji SLD-UP, zawiązano porozumienie wyborcze z AWS, UW, PiS i ROP, co zaowocowało wystawieniem wspólnej listy wyborczej kandydatów do Senatu – Blok Senat 2001. Z kolei z list PO do Sejmu kandydowali także działacze Unii Polityki Realnej. W wyborach PO uzyskała 12,7% głosów, co zapewniło jej drugie miejsce. Przywódcy partii odmówili udziału w koalicji z SLD i tym samym Platforma stała się największym klubem opozycyjnym wobec rządu Leszka Millera. Wkrótce po wyborach Klub Parlamentarny PO opuściła grupa działaczy SKL z Arturem Balazsem na czele, sprzeciwiających się rozwiązaniu tej partii (założyli oni następnie Koło Poselskie SKL). W początkowym okresie rządów koalicji SLD-PSL-UP poziom poparcia dla Platformy wynosił ok. 10% (podobnie jak PiS), traciła natomiast koalicja rządząca (ok. 35%), zyskiwała zaś Samoobrona RP (ok. 18%). PO stała się w tym czasie jedną z głównych krytycznych sił wobec rządu Leszka Millera. W jej imieniu szczególnie często występowała posłanka Zyta Gilowska, która krytykowała kolejne pomysły ministra finansów Grzegorza Kołodki, w tym tzw. abolicję podatkową. 5 marca 2002 Platforma Obywatelska Rzeczypospolitej Polskiej została wpisana do ewidencji partii politycznych pod numerem 131. Przed wyborami samorządowymi w 2002 Platforma zawarła porozumienie z Prawem i Sprawiedliwością (tzw. POPiS), które zajęło 1. miejsce w wyborach do sejmików w dwóch spośród czternastu województw, w którym startowało, a w każdym z nich uzyskało mandaty (w trzynastu województwach zwyciężyła koalicja SLD-UP, a w jednym LPR). Według sondaży partia pozostawała jednak w trudnej sytuacji – w grudniu 2002 poparcie dla niej kształtowało się na poziomie 10%, co dawało jej szóste miejsce – za SLD-UP (32%), Samoobroną RP (14%), PiS (14%), LPR (11%) oraz PSL (11%). W 2003 doszło też do zmiany na szczytach władzy w partii – jej przewodniczący oraz szef klubu parlamentarnego Maciej Płażyński zrezygnował z członkostwa w ugrupowaniu. Nowym przewodniczącym partii został Donald Tusk. Początkowo objął on również stanowisko przewodniczącego klubu parlamentarnego, jednak jeszcze w tym samym roku zastąpił go Jan Rokita. W tym samym roku Jan Rokita został także jednym z członków sejmowej komisji śledczej powołanej w celu wyjaśnienia tzw. afery Rywina. Partia opowiadała się wtedy za przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej, wyrażając jednocześnie poparcie dla utrzymania systemu głosowania z traktatu nicejskiego. Notowania PO powoli zaczęły rosnąć. 20 czerwca 2003 posłowie PO głosowali za wnioskiem o wotum nieufności wobec rządu Leszka Millera. W 2004 odbyły się pierwsze wybory do Parlamentu Europejskiego w Polsce – partia uzyskała 24,1% głosów, co dało jej pierwsze miejsce i 15 spośród 54 mandatów, które przypadły polskim eurodeputowanym. Taki wynik PO pozwolił jej także na uzyskanie stanowiska wiceprzewodniczącego Parlamentu Europejskiego dla Jacka Saryusz-Wolskiego. W maju 2005 w związku z oskarżeniami o nepotyzm partię opuściła jedna z jej wiceprzewodniczących – Zyta Gilowska. 2005–2007 Stopniowy spadek poparcia dla SLD-UP stworzył dla PO szansę przejęcia władzy przy okazji kolejnych wyborów parlamentarnych. Końca dobiegała także druga kadencja Aleksandra Kwaśniewskiego. Kandydatem PO na prezydenta został Donald Tusk. Przewidywano także utworzenie wspólnego rządu z Prawem i Sprawiedliwością, a jako premiera proponowano Jana Rokitę pod hasłem Premier z Krakowa. Platforma poniosła jednak porażkę zarówno w wyborach parlamentarnych (24,14%), w których zwyciężyło PiS (26,99%), jak i w wyborach prezydenckich, gdyż w drugiej turze Donalda Tuska (45,96%) pokonał Lech Kaczyński (54,04%) z PiS. Pozycja polityczna PO stosunku do roku 2001 uległa jednak wzmocnieniu – uzyskała bowiem 133 mandaty w Sejmie i 34 w Senacie. Rezultatu nie przyniosły natomiast rozmowy o koalicji i Platforma wciąż pozostawała w opozycji – tym razem wobec rządu Kazimierza Marcinkiewicza, a następnie wobec rządu Jarosława Kaczyńskiego. Partia przez całą kadencję pozostawała krytyczna wobec koalicji PiS-Samoobrona-LPR. Jednocześnie ze strony PiS padały oskarżenia, że taki układ powstał właśnie z winy Platformy. PO nie uczestniczyła np. w pracach Komisji Nadzwyczajnej „Solidarne Państwo”, sprzeciwiała się również działaniom komisji śledczej ds. banków i nadzoru bankowego. Zaskarżyła powołującą ją uchwałę do Trybunału Konstytucyjnego, który w wydanym orzeczeniu uchylił znaczną część jej zapisów jako sprzecznych z ustawą zasadniczą. W maju 2006 Donald Tusk ponownie został wybrany na szefa partii, pokonując na kongresie w głosowaniu Andrzeja Machowskiego stosunkiem głosów 533:97. Rozkład sił w parlamencie skłaniał liderów PO do nawiązania współpracy z Polskim Stronnictwem Ludowym. Wyrazem tego było utworzenie bloków właśnie z tą partią w większości województw podczas wyborów samorządowych w 2006. Ich rezultaty były dla PO korzystne. Partia zdobyła najwięcej mandatów w sejmikach województw (186 na 561) (uzyskawszy w skali kraju 27,3%). Wyniki te pozwoliły po pewnych zmianach ostatecznie na współrządzenie w 15 województwach. Udało się także zdobyć m.in. urząd prezydenta Warszawy dla Hanny Gronkiewicz-Waltz, która w drugiej turze pokonała kandydata PiS, byłego premiera Kazimierza Marcinkiewicza (była prezes NBP, działająca w PO od 2005, komisarycznie zarządzała stołecznymi strukturami, które znajdowały się w kryzysie po okresie rządów Pawła Piskorskiego, w kwietniu 2006 wykluczonego z partii w związku z oskarżeniami o nadużycia, których miał się dopuszczać w swojej działalności biznesowej). Latem 2007 w rządzie i Sejmie doszło do kolejnego kryzysu – większość partii, w tym Platforma, zdecydowały się na poparcie wniosku o skrócenie kadencji, co oznaczało rozpisanie nowych wyborów jesienią tego samego roku. Jeszcze przed wyborami doszło też do roszad personalnych. W związku z zaangażowaniem swojej żony w pracę w otoczeniu prezydenta Lecha Kaczyńskiego rezygnację ze startu i wycofanie z polityki zapowiedział Jan Rokita. Z kolei swój start z ramienia PO ogłosili m.in. Antoni Mężydło, Radosław Sikorski oraz Bogdan Borusewicz. 2007–2009 W wyborach do Sejmu Platforma zdobyła najwięcej głosów (41,51% głosów ważnych), przed Prawem i Sprawiedliwością (32,11%). Marszałkiem Sejmu nowej kadencji został Bronisław Komorowski. Nieuzyskanie bezwzględnej większości głosów w Sejmie zmuszało PO do stworzenia koalicji, która zapewniłaby nowemu rządowi większość w parlamencie. Wybór padł na PSL. Na czele nowego rządu stanął Donald Tusk, a wicepremierami zostali Waldemar Pawlak (PSL) i Grzegorz Schetyna (PO). Od początku rząd funkcjonował w warunkach koabitacji i przy silnej pozycji głównej partii opozycyjnej. Platformie udało się jednak zachować wysokie poparcie – wyrazem tego były rezultaty wyborów do Parlamentu Europejskiego w 2009. PO ponownie zajęła w nich pierwsze miejsce, tym razem zdobywając 44,43% i 25 spośród 50 mandatów. Taki wynik pozwolił jej na poprawę pozycji w ramach Europejskiej Partii Ludowej. Zdobyła także poparcie eurodeputowanych dla kandydatury Jerzego Buzka, który został przewodniczącym Parlamentu Europejskiego. W lipcu 2009 partię opuścił drugi z trzech założycieli – Andrzej Olechowski. Zdecydował się on na nawiązanie współpracy ze Stronnictwem Demokratycznym, kierowanym wówczas przez innego dawnego polityka PO Pawła Piskorskiego. Zmiany kadrowe w Platformie nastąpiły także jesienią tego samego roku. W związku z wybuchem tzw. afery hazardowej doszło do rekonstrukcji rządu oraz do zmian w samej partii – nowym skarbnikiem został Andrzej Wyrobiec, który zastąpił Mirosława Drzewieckiego. Roszady nastąpiły również w klubie parlamentarnym – na stanowisku przewodniczącego klubu zawieszonego w prawach członka PO Zbigniewa Chlebowskiego zastąpił dotychczasowy wicepremier oraz szef MSWiA Grzegorz Schetyna (przestając pełnić urząd wicepremiera). 2010 W styczniu, po ogłoszeniu decyzji Donalda Tuska o niekandydowaniu na urząd prezydenta w 2010, rozpoczęły się działania mające przygotować partię do kolejnych wyborów. Kierownictwo partii podjęło wówczas decyzję o zorganizowaniu prawyborów, przedstawiając dwóch kandydatów: Bronisława Komorowskiego i Radosława Sikorskiego. Uprawnieni do głosowania byli członkowie Platformy, którzy przy frekwencji poniżej 50%, stosunkiem głosów 68,5 do 31,5, wskazali na marszałka Sejmu Bronisława Komorowskiego. 10 kwietnia doszło do katastrofy samolotu rządowego, którym polska delegacja z prezydentem Lechem Kaczyńskim na czele leciała na uroczystości upamiętniające zbrodnię katyńską. Zginęli wówczas także parlamentarzyści PO: wicemarszałek Senatu Krystyna Bochenek, wiceprzewodniczący Klubu Parlamentarnego PO poseł Grzegorz Dolniak, sekretarz KP PO poseł Sebastian Karpiniuk oraz poseł Arkadiusz Rybicki. Śmierć poniósł także pozostający poza partią Maciej Płażyński – współzałożyciel i pierwszy przewodniczący Platformy Obywatelskiej. W związku ze śmiercią prezydenta Lecha Kaczyńskiego konstytucyjne obowiązki głowy państwa przejął marszałek Sejmu – wiceprzewodniczący PO Bronisław Komorowski. W pierwszej turze przedterminowych wyborów uzyskał on 41,54% głosów i wraz z Jarosławem Kaczyńskim przeszedł do drugiej tury, w której odniósł zwycięstwo, uzyskując 53,01% głosów. 8 lipca w związku z odniesionym zwycięstwem prezydent elekt złożył mandat poselski, przestając pełnić funkcję marszałka Sejmu. Jego stanowisko tego samego dnia przejął do momentu zaprzysiężenia prezydenta Grzegorz Schetyna, za którym głosowało 277 posłów, przeciw 121, a 16 wstrzymało się. Po wyborze na marszałka zrezygnował on ze stanowiska szefa klubu parlamentarnego, a zastąpił go na tej funkcji Tomasz Tomczykiewicz. Wcześniej, w czerwcu, na kolejną kadencję przewodniczącego partii został wybrany Donald Tusk, który nie miał kontrkandydata na konwencji krajowej. 6 października partię i klub parlamentarny opuścił szef regionu lubelskiego Janusz Palikot, który rozpoczął budowanie struktur nowego ugrupowania (w 2011 została zarejestrowana partia Ruch Palikota, której został przewodniczącym). 21 listopada 2010 odbyły się wybory samorządowe. Dobre wyniki oraz zdolność koalicyjna pozwoliły Platformie na współrządzenie we wszystkich 16 sejmikach wojewódzkich (we wszystkich 16 województwach PO weszła w koalicję z PSL, jednak w 4 z nich również z trzecim partnerem – w trzech z SLD i w jednym z RAŚ; w trakcie kadencji układ rządzący w niektórych sejmikach zmieniał się, m.in. na Podkarpaciu, gdzie w 2013 PO utraciła władzę). W 13 województwach PO uzyskała najwięcej głosów w wyborach do sejmików, w jednym zajęła 2. miejsce, a w dwóch 3. 2011–2015 W kampanii informacyjnej przed wyborami parlamentarnymi Platforma odwołała się m.in. do rozpoczętych inwestycji infrastrukturalnych. Wyrazem tego było hasło Polska w budowie i towarzyszące mu spoty, strona internetowa i akcja door to door. Uchwalony został też nowy program wyborczy, zatytułowany Następny krok. Razem. Innym elementem kampanii wyborczej był także objazd kraju przez premiera w tzw. Tuskobusie i spotkania szefa rządu z mieszkańcami poszczególnych miejscowości. W wyborach do Sejmu PO ponownie uzyskała najwięcej głosów (39,18%) przed PiS (29,89%), uzyskując 207 mandatów. W Senacie Platforma otrzymała 63 mandaty. Marszałkiem Sejmu nowej kadencji została Ewa Kopacz, a szefem klubu parlamentarnego Rafał Grupiński. PO ponowiła koalicję rządową z PSL. Premierem po raz kolejny został Donald Tusk, a wicepremierem szef PSL Waldemar Pawlak (którego rok później na stanowiskach szefa partii i wicepremiera zastąpił Janusz Piechociński). Tym samym po raz pierwszy od 1989 roku po wyborach parlamentarnych u władzy pozostała koalicja tych samych partii politycznych. W lutym 2013, po kilku latach przerwy, politykowi Platformy przypadł urząd wicepremiera. Objął go wówczas Jan Vincent-Rostowski, którego miejsce na tej funkcji po dziewięciu miesiącach zajęła Elżbieta Bieńkowska (bezpartyjna senator klubu PO). W 2013 odbyły się bezpośrednie wybory przewodniczącego PO (uprawnieni do głosowania byli w nich wszyscy członkowie partii). Dotychczasowy szef ugrupowania Donald Tusk pokonał w nich Jarosława Gowina stosunkiem punktów procentowych 79,58:20,42. Niedługo po tych wyborach Jarosław Gowin i część jego stronników odeszli z partii, organizując początkowo ruch społeczno-polityczny „Godzina dla Polski”, a następnie zakładając partię Polska Razem (m.in. wraz z PJN). W wyborach do Parlamentu Europejskiego w 2014 PO odniosła kolejne zwycięstwo, uzyskując 32,13% głosów, co dało jej 19 mandatów w PE. Straciła jednak tym samym sześć mandatów w tym gremium, ponadto tyle samo mandatów uzyskało w tych wyborach PiS, które przegrało z PO jedynie o 0,35 pkt proc. 30 sierpnia tego samego roku Donald Tusk został wybrany na przewodniczącego Rady Europejskiej. W związku z tym 22 września na funkcji premiera zastąpiła go Ewa Kopacz (która ustąpiła z funkcji marszałka Sejmu). Jednocześnie powołaną na stanowisko komisarza UE Elżbietę Bieńkowską na funkcji wicepremiera z ramienia PO zastąpił Tomasz Siemoniak. Dwa dni później na nowego marszałka Sejmu wybrany został Radosław Sikorski. 8 listopada 2014 Donald Tusk ustąpił z funkcji przewodniczącego Platformy Obywatelskiej na rzecz Ewy Kopacz (objęła ona funkcję pełniącej obowiązki przewodniczącego), która złożyła mu propozycję objęcia funkcji honorowego przewodniczącego partii. W wyborach samorządowych w 2014 PO zdobyła 26,29% głosów w wyborach do sejmików województw, uzyskując w nich 179 mandatów (o 8 więcej od PiS). W 15 z 16 województw PO zawarła koalicję rządzącą z PSL, w jednym z nich także z Mniejszością Niemiecką i w jednym z SLD; zdobyła 10 stanowisk marszałków województw. 9 kandydatów PO wygrało w I turze wybory na prezydentów miast, zaś 28 przeszło do II tury (połowa z nich wygrała). Komitet PO zdobył 54 stanowiska wszystkich włodarzy. W lutym 2015 partia oficjalnie poparła kandydaturę urzędującego prezydenta Bronisława Komorowskiego w wyborach prezydenckich. Jej działacze prowadzili także jego kampanię. Prezydent uzyskał w I turze słabszy wynik od kandydata PiS Andrzeja Dudy, z którym przeszedł do II tury. W drugiej turze wyborów prezydenckich urzędujący prezydent przegrał z Andrzejem Dudą stosunkiem głosów 48,45%:51,55%. W czerwcu 2015 Radosław Sikorski zrezygnował z funkcji marszałka Sejmu, na jego miejsce została wybrana dotychczasowa rzecznik prasowa rządu Ewy Kopacz Małgorzata Kidawa-Błońska. Przed końcem upływającej kadencji Sejmu i Senatu PO opuściło kilkoro parlamentarzystów z prawego skrzydła partii, a także dwóch posłów, którzy przeszli do klubu SLD. W wyborach parlamentarnych w 2015 PO zajęła 2. miejsce, uzyskując w wyborach do Sejmu 24,09% głosów, co pozwoliło na uzyskanie 138 mandatów poselskich. Do Senatu zostało wybranych 34 kandydatów PO. 2015–2019 W wyniku wyborów PO po ośmiu latach sprawowania władzy przeszła do opozycji, w której stała się największym ugrupowaniem. Nowym przewodniczącym klubu parlamentarnego został Sławomir Neumann, który pokonał w głosowaniu kierującą partią Ewę Kopacz. 26 stycznia 2016 ogłoszono, że w wyniku głosowania, w którym wzięło udział około 52% uprawnionych działaczy PO, nowym przewodniczącym ugrupowania został Grzegorz Schetyna, który otrzymał 91% głosów. Wcześniej z kandydowania na to stanowisko zrezygnowali Tomasz Siemoniak i Borys Budka. Z inicjatywy nowego przewodniczącego, przy partii powołano na terenie całego kraju Kluby Obywatelskie, których działalność zainaugurowano 7 marca 2016. 20 lipca tego samego roku z PO wykluczeni zostali m.in. posłowie Jacek Protasiewicz, Stanisław Huskowski i Michał Kamiński (prezentując nastawienie bardziej opozycyjne wobec rządu Beaty Szydło). 21 września tego samego roku, wraz ze Stefanem Niesiołowskim, który tego dnia wystąpił z partii, założyli oni koło poselskie (początkowo pod nazwą Europejscy Demokraci), a w listopadzie współtworzyli partię Unia Europejskich Demokratów (powstałą z przekształcenia Partii Demokratycznej). Ponadto w tym samym roku dwaj posłowie opuścili PO na rzecz Nowoczesnej. 17 listopada tego samego roku PO powołała Gabinet Cieni złożony z 49 jej parlamentarzystów, mających opiniować działania swoich odpowiedników z rządu PiS-Polska Razem/Porozumienie-Solidarna Polska i z KPRM. Szefem Gabinetu został Grzegorz Schetyna, a wiceszefami Ewa Kopacz i Tomasz Siemoniak. 4 marca 2017 z PO wykluczony został, w wyniku zgody na bycie kandydatem rządu na funkcję przewodniczącego Rady Europejskiej (w konkurencji do Donalda Tuska) eurodeputowany Jacek Saryusz-Wolski – jej były wiceprzewodniczący, a dotychczas wiceprzewodniczący Europejskiej Partii Ludowej. 12 kwietnia tego samego roku klub parlamentarny PO zasiliło czworo dotychczasowych posłów Nowoczesnej. Tego samego dnia profesor Andrzej Rzońca został ogłoszony głównym ekspertem ekonomicznym PO. W połowie grudnia 2017 PO opuścili dwaj senatorowie wywodzący się z UPR, wiążąc się z PiS. 11 stycznia 2018 prawicowi posłowie Marek Biernacki, Joanna Fabisiak i Jacek Tomczak zostali wykluczeni z PO na skutek głosowania przeciw skierowaniu do dalszych prac projektu liberalizującego prawo do dokonywania aborcji (pozostali jednak formalnie w klubie parlamentarnym, przy czym Marek Biernacki i Jacek Tomczak w lipcu 2019 przeszli do klubu PSL-Koalicja Polska; w czerwcu 2018 w geście solidarności z całą trójką z partii i klubu odszedł najbardziej konserwatywny polityk PO Jan Filip Libicki, który kilka miesięcy później przystąpił do PSL). 7 marca 2018 PO podpisała porozumienie o wspólnym starcie do sejmików województw w wyborach samorządowych w tym samym roku z Nowoczesną (wcześniej obie partie przedstawiły wspólny manifest). Przyjęło ono potem nazwę „Platforma.Nowoczesna Koalicja Obywatelska”. W kwietniu tego samego roku współpracę z PO nawiązał eurodeputowany Kazimierz Michał Ujazdowski, który kilkanaście miesięcy wcześniej odszedł z PiS (wkrótce uległa ona jednak rozluźnieniu). We wrześniu z Koalicją Obywatelską związały się także stowarzyszenie Inicjatywa Polska (kierowane przez Barbarę Nowacką) oraz Krajowa Partia Emerytów i Rencistów. W poszczególnych miejscach na terenie kraju współpracę z KO podjęły także inne ugrupowania. W wyborach do sejmików Koalicja Obywatelska uzyskała 26,97% głosów, zdobywając 194 mandaty i uzyskując je we wszystkich województwach (kandydaci PO otrzymali ich ponad 150). 127 członków PO wygrało wybory na włodarzy: 23 na prezydentów miast (zdecydowanie najwięcej wśród partii), 69 na burmistrzów (także najwięcej), a 35 na wójtów. Rafał Trzaskowski z PO został nowym prezydentem stołecznej Warszawy. W ośmiu województwach PO utrzymała się przy władzy (w koalicjach z PSL, Nowoczesną i SLD, w opolskim także z Mniejszością Niemiecką). Przypadło jej sześć stanowisk marszałków województw. 5 grudnia tego samego roku, po braku zgody klubu poselskiego Nowoczesnej na powołanie wspólnego klubu parlamentarnego z PO, sześcioro posłów Nowoczesnej (w tym dotychczasowa przewodnicząca jej klubu Kamila Gasiuk-Pihowicz, a także obaj posłowie, którzy wcześniej przeszli do tego klubu z PO – Michał Jaros i Marek Sowa) wraz wykluczonym kilka dnia wcześniej z tej partii Piotrem Misiłą dołączyło do klubu PO (dzień później uczynił to także kolejny poseł Nowoczesnej), który w Sejmie przyjął nazwę „Platforma Obywatelska – Koalicja Obywatelska” (w związku z tym Nowoczesna utraciła na krótko klub poselski). 1 lutego 2019 na konferencji grupa byłych polskich premierów i ministrów spraw zagranicznych (w tym liderzy PO Grzegorz Schetyna i Ewa Kopacz oraz także należący do tej partii Jerzy Buzek i Radosław Sikorski) powołali Koalicję Europejską, w związku z wyborami do Parlamentu Europejskiego w tym samym roku. Formalnie koalicję współtworzyły – oprócz PO – PSL, SLD, Nowoczesna i Partia Zieloni. Kandydaci PO obsadzili większość (77 ze 130) miejsc na listach wyborczych KE, otworzyli też listy w 7 z 13 okręgów. Koalicja zdobyła 38,47% głosów, zajmując drugie miejsca za Prawem i Sprawiedliwością. Pozwoliło to na objęcie 22 mandatów eurodeputowanych, z czego przedstawiciele PO uzyskali 14 mandatów. 8 czerwca podczas wspólnego posiedzenia rad krajowych Platformy Obywatelskiej i Nowoczesnej zadeklarowano chęć włączenia posłów Nowoczesnej do klubu PO-KO oraz wspólnego startu obu partii w wyborach parlamentarnych w 2019. Pięć dni później 12 z 14 posłów Nowoczesnej przystąpiło do klubu PO-KO, a 3 lipca uczynił to także jeden z byłych posłów Nowoczesnej. Klub senatorów PO we wrześniu 2018 opuścił Maciej Grubski, w kwietniu 2019 Jan Rulewski, a w sierpniu 2019 (pozostając początkowo w partii) uczyniła to Grażyna Sztark. W sierpniu 2019 przystąpił do niego natomiast były szef SLD Grzegorz Napieralski (związany z Biało-Czerwonymi i Inicjatywą Polską), który uzyskał w 2015 mandat z ramienia PO, jednak dotychczas pozostawał senatorem niezrzeszonym. Od 2019 18 lipca 2019 przewodniczący PO Grzegorz Schetyna poinformował, że Koalicja Obywatelska – oprócz PO, Nowoczesnej i będącej już partią Inicjatywy Polskiej – nie będzie opierać się na środowiskach partyjnych (nie zdecydowano się na sojusz z SLD ani Wiosną, po tym jak udziału w szerokiej koalicji odmówiło PSL, ogłaszając start pod własnym szyldem w ramach Koalicji Polskiej). Zaprosił natomiast do współpracy samorządowców i organizacje pozarządowe, którym zaproponowano 20% miejsc na listach. Koalicję współtworzyła również Partia Zieloni. Na listach KO znaleźli się ponadto działacze m.in. Śląskiej Partii Regionalnej i Socjaldemokracji Polskiej. Do PO przystąpił w międzyczasie senator niezrzeszony Marek Borowski (były m.in. marszałek Sejmu i wicepremier z ramienia SLD oraz założyciel SDPL). W wyborach Koalicja Obywatelska zajęła 2. miejsce, uzyskując w głosowaniu do Sejmu 27,4% głosów, co pozwoliło na uzyskanie 134 mandatów poselskich (przedstawicielom innych partii niż PO w ramach koalicji przypadło 15, zaś samym członkom PO 102; osobom ściśle związanym z PO przypadło mandatów około 110). Do Senatu zostało wybranych 43 kandydatów KO. Oprócz 34 członków PO, innych kandydatów z nią związanych i niezwiązanych z żadną partią, był wśród nich także kandydat związany z Nowoczesną. Ponadto działacz PO Stanisław Gawłowski zdobył mandat senatora jako kandydat niezależny. Przewodniczącym klubu parlamentarnego KO został wiceszef PO Borys Budka. Pomimo pozostawania KO w opozycji, głosami także Koalicji Polskiej, Lewicy i trzech senatorów niezależnych Tomasz Grodzki z PO został wybrany na marszałka Senatu. 20 listopada 2019 honorowy przewodniczący PO Donald Tusk został wybrany na przewodniczącego Europejskiej Partii Ludowej, do której PO należy. Kandydata PO w wyborach prezydenckich w 2020 wyłonili delegaci w prawyborach, które odbyły się 14 grudnia 2019. Nominację uzyskała Małgorzata Kidawa-Błońska (wicemarszałek Sejmu, przed wyborami parlamentarnymi kandydatka KO na premiera), która pokonała Jacka Jaśkowiaka (prezydenta Poznania) stosunkiem głosów 345:125. 25 stycznia 2020 odbyły się bezpośrednie wybory przewodniczącego partii. Grzegorz Schetyna nie ubiegał się o reelekcję, a przed głosowaniem swoje kandydatury wycofali Bartosz Arłukowicz i Joanna Mucha. Wybory w I turze z poparciem 78,49% wygrał Borys Budka, pokonując Tomasza Siemoniaka, Bogdana Zdrojewskiego i Bartłomieja Sienkiewicza; cztery dni później objął funkcję, wraz z ogłoszeniem oficjalnych wyników wyborów. W związku z objęciem funkcji przewodniczącego partii, 25 września tego samego roku Borys Budka ustąpił z funkcji szefa klubu KO, na której zastąpił go inny poseł PO Cezary Tomczyk. W związku z epidemią choroby COVID-19 Małgorzata Kidawa-Błońska, której poparcie sondażowe oscylujące na początku kampanii w okolicach 25% spadło do osiąganego pod koniec marca do poziomu kilkunastu procent, wezwała w dniu 29 marca do bojkotu głosowania, jeśli odbyłoby się ono w planowanym terminie 10 maja. 28 kwietnia o bojkot ewentualnego głosowania zaapelował także honorowy przewodniczący PO i szef EPL Donald Tusk. Po nieodbyciu się głosowania w terminie 10 maja i spadku notowań Małgorzaty Kidawy-Błońskiej do poziomu kilku procent poparcia, w dniu 15 maja zrezygnowała ona z kandydowania w zapowiadanych ponownych wyborach, a zarząd krajowy PO zdecydował, iż kandydatem w nich będzie prezydent Warszawy Rafał Trzaskowski. Uzyskał on (podobnie jak wcześniej Małgorzata Kidawa-Błońska) poparcie wszystkich partii wchodzących w skład Koalicji Obywatelskiej. W I turze wyborów zajął on drugie miejsce, uzyskując 30,46% głosów. W II turze przegrał z urzędującym prezydentem Andrzejem Dudą, otrzymując 48,97% głosów. W styczniu 2021 posłanka Joanna Mucha odeszła z partii, przechodząc do Polski 2050. W maju tego samego roku decyzją zarządu krajowego PO posłowie Ireneusz Raś i Paweł Zalewski zostali usunięci z szeregów partii. Kilka dni później posłanka do Parlamentu Europejskiego Róża Thun poinformowała o odejściu z PO (kilka miesięcy później dołączyła do Polski 2050, podobnie jak Paweł Zalewski). W następnym miesiącu związany z PO senator Kazimierz Michał Ujazdowski przeszedł do Koalicji Polskiej (do której trafił także Ireneusz Raś, który w 2022 powołał wraz z nim partię Centrum dla Polski). W lipcu do Polski 2050 przeszedł poseł Michał Gramatyka. W sierpniu 2021 z partii odszedł poseł Zbigniew Ajchler, pozostający od momentu objęcia dwa miesiące wcześniej mandatu poza klubem KO i wspierający w głosowaniach rząd Mateusza Morawieckiego. W maju 2023 z członkostwa w PO zrezygnował poseł Bogusław Sonik, a kilka miesięcy później posłanka Joanna Fabisiak (która związała się z Koalicją Polską). 3 lipca 2021 Borys Budka zrezygnował z funkcji przewodniczącego partii, a Donald Tusk został wybrany na jednego z wiceprzewodniczących, zostając na mocy statutu p.o. przewodniczącego ugrupowania. 19 dni później Borys Budka powrócił na funkcję przewodniczącego klubu parlamentarnego KO, zastępując Cezarego Tomczyka. 23 października tego samego roku Donald Tusk został wybrany na przewodniczącego PO, będąc jedynym kandydatem na to stanowisko. Uzyskał poparcie 97,4% głosujących członków partii. Od momentu przejęcia przez Donalda Tuska partia zintensyfikowała działania dotyczące organizowania demonstracji. Jednym z najważniejszych wydarzeń został antyrządowy marsz 4 czerwca 2023 w Warszawie (w którym wzięły udział niemal wszystkie ugrupowania opozycyjne), na który według danych organizatorów przybyło blisko pół miliona osób, co czyniłoby go największą w tamtym momencie demonstracją w III RP. 1 października tego samego roku zorganizowano w Warszawie Marsz Miliona Serc, który według organizatorów liczył w kulminacyjnym momencie około miliona osób. W wyborach parlamentarnych w 2023 PO ponownie współtworzyła komitet koalicyjny KO wraz z Nowoczesną, iPL i Zielonymi. Z jego list wystartowali również działacze Agrounii. KO uzyskała w wyborach do Sejmu 30,7% głosów, zajmując 2. miejsce oraz zdobyła najwięcej mandatów w Senacie. Otrzymała 157 mandatów poselskich i 41 senatorskich, z czego zdecydowana większość przypadła kandydatom PO. Program Zagadnienia ustrojowe Platforma Obywatelska opowiada się za decentralizacją państwa poprzez wzmocnienie samorządów. Postuluje również m.in. odpartyjnienie Senatu, odbudowę służby cywilnej, kodyfikację prawa wyborczego, jednomandatowe okręgi wyborcze, bezpośrednie wybory starostów oraz zmiany przepisów dotyczące immunitetu parlamentarnego. Przed wyborami w 2007 partia deklarowała także rozdzielenie stanowiska ministra sprawiedliwości i prokuratora generalnego, co udało się jej zrealizować w 2009, mimo weta ze strony prezydenta Lecha Kaczyńskiego. Na początku 2010 Donald Tusk ogłosił propozycje Platformy dotyczące zmian w Konstytucji. Zakładały one m.in. zmniejszenie liczby posłów i senatorów, osłabienie prezydenckiego weta oraz dożywotnie stanowiska w Senacie dla byłych prezydentów wybranych w wyborach powszechnych. Zaproponowano również konstytucyjne gwarancje dla rozdziału stanowisk ministra sprawiedliwości i prokuratora generalnego oraz wprowadzenie przepisów odnoszących się do członkostwa Polski w Unii Europejskiej. Przedstawiono także propozycje dotyczące usunięcia artykułów o RBN i KRRiT. W lipcu 2016, na konwencji programowej partii we Wrocławiu, ogłoszono kolejne postulaty dotyczące zmian ustrojowych. Wśród nich znalazły się między innymi: zmniejszenie liczby posłów do 380, likwidacja urzędów wojewódzkich, powszechne wybory marszałków województw (którzy od tej pory pełniliby również funkcję wojewodów), czy możliwość odwołania prezydenta w referendum na wniosek miliona obywateli. W lipcu 2019 na forum programowym Koalicji Obywatelskiej (której trzon stanowi PO) ogłoszono m.in. postulaty obligatoryjnych referendów po zebraniu miliona podpisów oraz wprowadzenia głosowania przez internet. Program gospodarczy Do 2007 partia opowiadała się w zdecydowany sposób za liberalizmem gospodarczym. Po 2007 (od momentu przejęcia przez PO w koalicji z PSL władzy) partia zmodyfikowała swoje podejście do kwestii gospodarczych. Postulaty programowe PO i skupionej wokół niej Koalicji Obywatelskiej wpisują się zarówno w definicję pojęcia społecznej gospodarki rynkowej, ordoliberalizmu, socjalliberalizmu, jak i liberalizmu gospodarczego. Podatki Do 2007 ugrupowanie nie wyrażało zgody na podwyższanie podatków oraz zapowiedziało ich obniżanie (m.in. podatku PIT, CIT i VAT do 15%). Głosowania w parlamencie świadczące o popieraniu niskich podatków to: jednogłośne sprzeciwienie się partii przeciwko wprowadzeniu 50-procentowej stawki podatku PIT (PO była jedyną partią zasiadającą w parlamencie, która jednogłośnie sprzeciwiła się tej propozycji); w 2006 poparła ograniczenie stawek podatkowych do dwóch – 18 i 32%. Dowodem na modyfikację przez partię podejścia do kwestii gospodarczych jest: oświadczenie przewodniczącego PO i premiera Donalda Tuska, że nie obniży podatków w Polsce; podwyższenie podatku VAT z 22 na 23% na okres 2011–2013, następnie przedłużenie tego okresu do 2016; podwyższenie akcyzy na oleje napędowe, wyroby spirytusowe o 15%, wyroby i susz tytoniowy najpierw o 4% (w 2012), później o 5% (w 2014); podwyższenie podatku od gier; wprowadzenie podatku od wydobycia niektórych kopalin; wprowadzenie podatku węglowodorowego (ustawa weszła w życie 1 stycznia 2016); ograniczenie ulg podatkowych (m.in. likwidacja ulgi z tytułu użytkowania sieci Internet, wprowadzenie limitu w zakresie 50% kosztów uzyskania przychodów, zmiany w zakresie ulgi na dzieci, zmiany w systemie odliczania VAT-u od samochodów służbowych) oraz uniemożliwienie obchodzenia podatku od dochodów kapitałowych; zamrożenie od 2009 progów podatkowych. W 2019 na forum programowym Koalicji Obywatelskiej ogłoszono postulat obniżenia podatku PIT dla wszystkich osób pracujących. Fundusz Ubezpieczeń Społecznych Do 2007 (w okresie, gdy PO wchodziła w skład opozycji) partia głosowała m.in. za obniżeniem składki rentowej z 13 do 6%. Po 2007 (w okresie sprawowania przez PO w koalicji z PSL rządów) partia głosowała m.in. za: podwyższeniem składki rentowej z 6 do 8%; podwyższeniem składki wypadkowej; ograniczeniem emerytur pomostowych i wprowadzeniem nowej składki na Fundusz Emerytur Pomostowych w wysokości 1,5%; przesunięciem pieniędzy z Funduszu Rezerwy Demograficznej (który został utworzony w 2002 w celu wypłaty emerytur dla pokoleń z wyżu demograficznego) do ZUS w celu wypłaty aktualnych emerytur; zwiększeniem składki emerytalnej idącej do ZUS-u i zmniejszeniem składki emerytalnej idącej do OFE; podwyższeniem wieku emerytalnego z 60 do 67 lat dla kobiet (do 2040) i z 65 do 67 lat dla mężczyzn (do 2020); nacjonalizacją części środków zgromadzonych w OFE. W 2019 na forum programowym Koalicji Obywatelskiej ogłoszono postulat obniżenia ZUS dla wszystkich osób pracujących. Budżet państwa W swoim programie partia opowiada się przeciwko uchwalaniu budżetu z deficytem, jednak za jej rządów, podobnie jak za poprzednich, każdy budżet był uchwalany z deficytem (w III RP tylko budżet w 1990 był uchwalony bez deficytu). Opowiadała się również za obniżeniem długu publicznego. Inne Rząd Donalda Tuska opowiedział się za rozpoczęciem procesu przygotowywania się do przyjęcia euro, po roku urzędowania pierwszego gabinetu rozpoczęto tworzenie struktur odpowiedzialnych za ten proces. PO opowiadała się za zmniejszeniem biurokracji, za jej rządów wprowadzono m.in. elektroniczny PIT, jednak liczba urzędników i ilość pieniędzy wydawanych na administrację publiczną wzrosły. Od 2014 rząd PO-PSL doprowadził do uniemożliwienia brania kredytów w walutach innych niż się zarabia. W 2019 na forum programowym Koalicji Obywatelskiej ogłoszono postulaty: premii miesięcznej w wysokości 600 zł dla zarabiających minimalną pensję, podwyższenia pensji minimalnej o 600 zł, wprowadzenia równych płac dla kobiet i mężczyzn za tę samą pracę, wprowadzenia trzynastej emerytury na stałe. Polityka zagraniczna Platforma od początku opowiadała się za uczestnictwem Polski w strukturach Unii Europejskiej. Była drugą partią po Unii Wolności, która rozpoczęła kampanię w tej sprawie. Zabiegała również o dwudniowe referendum akcesyjne. W opinii Platformy członkostwo w Unii, obok członkostwa w NATO, jest podstawowym narzędziem realizacji interesów państwa. Platforma opowiedziała się za traktatem lizbońskim, współtworzony przez nią rząd podtrzymał decyzję Lecha Kaczyńskiego o przystąpieniu do protokołu brytyjskiego. W programie z 2007 Platforma deklarowała wolę pogłębienia współpracy energetycznej oraz wspólnej polityki zagranicznej. W 2008 rząd PO-PSL, wspierany przez dyplomację szwedzką, przyczynił się do zainicjowania programu Partnerstwo Wschodnie. W programie z 2011 partia opowiedziała się za dalszym rozszerzaniem Unii Europejskiej, szczególnie o kraje bałkańskie. Kolejnym kierunkiem polskiej polityki zagranicznej w wizji Platformy miały być Stany Zjednoczone. Zapowiadano utrzymanie możliwie bliskich związków z USA, ale przy zmianie charakteru relacji na bardziej partnerski i zrównoważony. W dalszej kolejności program partii z 2007 podkreślał wagę stosunków z sąsiadami, wyrażono też wolę reaktywowania Trójkąta Weimarskiego. Program zakładał również powolną budowę dobrosąsiedzkich relacji z Federacją Rosyjską oraz wspieranie prozachodniego kierunku w polityce zagranicznej Ukrainy. Platforma opowiada się także za inicjatywami na rzecz obrony praw chrześcijan prześladowanych w innych państwach. Działania w tym kierunku podejmował m.in. Jerzy Buzek jako przewodniczący PE oraz Radosław Sikorski jako minister spraw zagranicznych. Sprawę tę podnoszono również na forum grupy Europejskiej Partii Ludowej w PE, a głos w konkretnych przypadkach zabierało także Ministerstwo Spraw Zagranicznych. Kwestie społeczne PO w kwestiach społecznych: sprzeciwia się legalizacji eutanazji; do 2021 sprzeciwiała się legalizacji aborcji, opowiadając się za jej dopuszczalnością jedynie w sytuacjach opisanych w Ustawie o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży. Dowodem na to jest głosowanie w sejmie w październiku 2012, gdy większość posłów PO odrzuciła zarówno projekt Solidarnej Polski ograniczający możliwość przeprowadzenia aborcji, jak i projekt Ruchu Palikota rozszerzający tę możliwość (w styczniu 2018 wprowadzono natomiast dyscyplinę w kwestii sejmowego głosowania w sprawie projektu obywatelskiego Ratujmy Kobiety 2017 postulującego rozszerzenie możliwości dokonywania aborcji oraz antyaborcyjnego projektu Zatrzymaj Aborcję – klub wnioskował o skierowanie do dalszych prac pierwszego z nich oraz odrzucenie drugiego, a w konsekwencji złamania dyscypliny w pierwszym głosowaniu przez troje posłów, zostali oni wykluczeni z grona członków partii). W wyniku decyzji Trybunału Konstytucyjnego – po zredukowaniu liczby wyjątków, w których możliwa jest legalna aborcja – w lutym 2021 Zarząd Krajowy partii podjął decyzję o przyjęciu tzw. Pakietu Praw Kobiet, postulującego możliwość aborcji „w wyjątkowo trudnej sytuacji osobistej” do 12. tygodnia ciąży po konsultacji z psychologiem i lekarzem, dostęp do tabletki „dzień po” bez recepty, gwarancję łatwego dostępu do bezpłatnej antykoncepcji i lekcje edukacji seksualnej w szkołach oraz zapewnienie bezpłatnych badań prenatalnych i zapewnienie stałego wsparcia finansowego i opieki medycznej w przypadku urodzenia dziecka niepełnosprawnego; opowiada się za finansowaniem z budżetu państwa zabiegów zapłodnienia in vitro, o czym może świadczyć wprowadzenie przez rząd PO-PSL finansowania tego rodzaju zapłodnienia na lata 2013–2016; ponadto w lipcu 2019 przewodniczący partii Grzegorz Schetyna zapowiedział (po zmianach wprowadzonych przez rząd PiS) przywrócenie finansowania zabiegów zapłodnienia in vitro z budżetu państwa i jego rozszerzenie, a w lutym 2021 postulat tzw. bezpłatnego zapłodnienia in vitro potwierdził przyjęty przez Zarząd Krajowy partii tzw. Pakiet Praw Kobiet; w listopadzie 2022 przewodniczący PO Donald Tusk wraz z lekarzami, politykami Koalicji Obywatelskiej i Małgorzatą Rozenek-Majdan zapowiedzieli zbiórkę podpisów pod obywatelskim projektem ustawy „Tak dla in vitro”, zakładającym refundację zapłodnienia in vitro przez państwo (przewodniczącą komitetu inicjatywy ustawodawczej została posłanka PO Agnieszka Pomaska). 13 lipca 2019 przewodniczący partii Grzegorz Schetyna w ramach forum programowego Koalicji Obywatelskiej zapowiedział wprowadzenie rejestrowanych związków partnerskich (wobec których stanowisko PO wcześniej ewoluowało). Inne zagadnienia W programie z 2007 Platforma deklarowała poparcie dla reprywatyzacji. Od początku opowiadała się też za przeprowadzeniem lustracji, poparła m.in. prezydencki projekt ustawy z 2006. Przedstawiciele PO wypowiadali się również na temat możliwości udostępnienia archiwalnych materiałów Służby Bezpieczeństwa. Partia deklarowała również chęć ograniczenia przywilejów byłych funkcjonariuszy komunistycznego aparatu bezpieczeństwa – efektem tego było uchwalenie ustawy dezubekizacyjnej w 2009, jednak w 2016 partia była przeciwko ustawom dezubekizacyjnym z 2016 również ograniczającej przywileje byłych funkcjonariuszy komunistycznego aparatu bezpieczeństwa i z 2023 wprowadzającej zakaz zatrudnia osób w służbie cywilnej i urzędach państwowych byłych funkcjonariuszy komunistycznego aparatu bezpieczeństwa PRL i jej tajnych współpracowników. W 2009 roku weszła w życie ustawa znosząca powszechny pobór do wojska. Ponadto partia postulowała zmianę sposobu finansowania systemu edukacji m.in. poprzez wprowadzenie bonu edukacyjnego. Rząd PO-PSL podjął działania na rzecz przekształcenia zakładów ochrony zdrowia w spółki prawa handlowego, jednak połowa pakietu ustaw została zawetowana. Platforma przyczyniła się także do zaostrzenia prawa karnego – w 2009 poparła zmiany wprowadzające m.in. chemiczną kastrację pedofilów, kary za propagowanie tzw. dobrej pedofilii, zakaz propagowania ideologii totalitarnych (w tym symboliki komunistycznej) oraz złagodzenie konsekwencji przekroczenia obrony koniecznej. Rząd Donalda Tuska prowadził też program budowy dróg ekspresowych i autostrad. Od listopada 2007 do kwietnia 2009 zawarto umowy na budowę ponad 760 km, w tym 400 km samych autostrad. Rekordowy pod względem nakładów na inwestycje drogowe był rok 2010 – Generalna Dyrekcja Dróg Krajowych i Autostrad wydała wówczas 19,92 mld PLN. Od 2011 zwiększone też zostały limity prędkości na autostradach i drogach ekspresowych. Symbolika Platforma Obywatelska od początku swojego istnienia posługuje się kolorem pomarańczowym i niebieskim. Znak graficzny partii stanowi zarys granic Polski, w który wpisany jest uśmiech. Struktura i działacze W Platformie Obywatelskiej działają politycy zaliczani do różnych nurtów głównie centrowych i centroprawicowych. Z PO związało się wielu dawnych działaczy antykomunistycznych: m.in. Bogdan Borusewicz, Arkadiusz Rybicki, Bronisław Komorowski, Jan Rulewski, Andrzej Czuma, Antoni Mężydło czy Stefan Niesiołowski. Od początku członkami ugrupowania pozostaje wielu dawnych działaczy Unii Wolności – szczególnie tych, którzy wcześniej należeli do KLD (Donald Tusk, Janusz Lewandowski, Andrzej Halicki, Grzegorz Schetyna czy Mirosław Drzewiecki), ale również wywodzących się z UD (Adam Szejnfeld czy Iwona Śledzińska-Katarasińska). Do PO przystąpił także szereg polityków związanych wcześniej z SKL: m.in. Paweł Graś, Bronisław Komorowski, Konstanty Miodowicz, Aleksander Grad, Jan Rokita, Zbigniew Chlebowski czy Tomasz Tomczykiewicz. Stopniowo do Platformy napływali także politycy działający wcześniej w RS AWS (np. Marek Biernacki, Jerzy Buzek, Krzysztof Kwiatkowski czy Radosław Sikorski). Z czasem część działaczy wywodzących się z AWS znalazła się poza partią, związali się z nią natomiast niektórzy działacze wywodzący się z ugrupowań lewicowych (m.in. Marek Borowski, Bartosz Arłukowicz, Dariusz Rosati czy Józef Pinior). PO jest postrzegana przez część publicystów jako partia postsolidarnościowa, czyli odwołująca się do tradycji „Solidarności” sprzed 1989. Organizacja W skład władz krajowych partii wchodzi sześć organów: Konwencja Krajowa – tworzona przez delegatów regionalnych oraz członków Rady Krajowej, Krajowej Komisji Rewizyjnej i Krajowego Sądu Koleżeńskiego. Konwencja jest najwyższym organem władz Platformy; Rada Krajowa – tworzą ją członkowie Zarządu Krajowego, parlamentarzyści PO, deputowani PO do Parlamentu Europejskiego oraz członkowie wybrani przez Rady regionów. Rada Krajowa stanowi najwyższy organ władz partyjnych poza okresem obrad Konwencji Krajowej; Przewodniczący – wybierany w głosowaniu wewnętrznym przez członków partii; Zarząd Krajowy – przewodniczący, do dziesięciu wiceprzewodniczących, przewodniczący klubu Parlamentarnego Platformy, Sekretarz Generalny, Skarbnik Platformy, przewodniczący regionów, pozostali członkowie wybrani przez Radę Krajową w liczbie do 10, Przewodniczący delegacji Platformy w PE oraz najwyższy rangą członek Prezydium Sejmu RP i Senatu RP; Krajowa Komisja Rewizyjna; Krajowy Sąd Koleżeński. Rolą sekretarza generalnego jest nadzór i koordynacja działań partyjnych struktur terenowych. Od 2001 organizacją młodzieżową wpisaną do statutu Platformy Obywatelskiej jest Stowarzyszenie „Młodzi Demokraci”, z którym jednak PO w 2022 zerwała umowę stowarzyszeniową, jednocześnie kontynuując współpracę. Część działaczy tego stowarzyszenia wystąpiła z organizacji oraz założyła stowarzyszenie Nowa Generacja Młodych, również współpracujące z PO. Zarząd Krajowy PO Przewodniczący: Donald Tusk Wiceprzewodniczący: Bartosz Arłukowicz Borys Budka (przewodniczący Klubu Parlamentarnego KO) Małgorzata Kidawa-Błońska Ewa Kopacz Izabela Leszczyna Dorota Niedziela Marzena Okła-Drewnowicz Tomasz Siemoniak Cezary Tomczyk Rafał Trzaskowski Sekretarz generalny: Marcin Kierwiński Skarbnik i rzecznik prasowy: Jan Grabiec (szef Regionu Mazowieckiego) Szefowie Regionów: Andrzej Buła – Region Opolski Zdzisław Gawlik – Region Podkarpacki Olgierd Geblewicz – Region Zachodniopomorski Artur Gierada – Region Świętokrzyski Cezary Grabarczyk – Region Łódzki Rafał Grupiński – Region Wielkopolski Michał Jaros – Region Dolnośląski Tomasz Lenz – Region Kujawsko-Pomorski Aleksander Miszalski – Region Małopolski Jacek Protas – Region Warmińsko-Mazurski Wojciech Saługa – Region Śląski Waldemar Sługocki – Region Lubuski Mieczysław Struk – Region Pomorski Krzysztof Truskolaski – Region Podlaski Stanisław Żmijan – Region Lubelski Pozostali członkowie: Urszula Augustyn Tomasz Grodzki Robert Kropiwnicki Czesław Mroczek Sławomir Nitras Agnieszka Pomaska Instytut Obywatelski Instytut Obywatelski to think tank polityczny, stanowiący eksperckie zaplecze partii. Instytut jest ośrodkiem badawczo-analitycznym. Prowadzi działalność ekspercką, wydawniczą i edukacyjną. Działa od marca 2010. Dyrektorzy Instytutu Obywatelskiego: 2010–2015: Jarosław Makowski 2015: Bartłomiej Sienkiewicz 2015–2020: Jarosław Wałęsa od 2020: Jarosław Makowski Przewodniczący Platformy Obywatelskiej Przewodniczący Klubu Parlamentarnego Prezydent i premierzy RP Prezydent RP wywodzący się z PO Prezesi Rady Ministrów reprezentujący PO Liczba członków Poparcie w wyborach Wybory parlamentarne Wybory prezydenckie * Poparty przez PO kandydat niezależny. Wybory samorządowe Wybory do Parlamentu Europejskiego Ostatnie wybory do sejmików województw (2018, mandaty uzyskane przez przedstawicieli PO w ramach komitetu KO) Aktualni przedstawiciele w samorządzie Marszałkowie województw Platforma Obywatelska po ostatnich wyborach samorządowych weszła w skład koalicji rządzących w 8 województwach, a w pozostałych 8 znalazła się w opozycji. Prezydenci miast Zobacz też pierwszy rząd Donalda Tuska drugi rząd Donalda Tuska rząd Ewy Kopacz partie polityczne w Polsce Zespół Rzeczników Platformy Obywatelskiej Koalicja Obywatelska Koalicja Europejska Przypisy Bibliografia Linki zewnętrzne Partie i ugrupowania III Rzeczypospolitej Polskie partie chrześcijańsko-demokratyczne Polskie partie konserwatywno-liberalne Polskie partie socjalliberalne Stowarzyszenia o charakterze politycznym w Polsce

20880

https://pl.wikipedia.org/wiki/Stopnie%20wojskowe%20w%20Polsce

Stopnie wojskowe w Polsce

Stopnie wojskowe – są tytułami żołnierzy, które oznaczają miejsce danego żołnierza w hierarchii wojskowej oraz warunkują zajmowanie stanowiska służbowego o określonym stopniu etatowym. Stopnie wojskowe mają swoje oznaki, składające się najczęściej z gwiazdek, tzw. diamentów, belek i krokiewek. Oznaki stopni umieszcza się na mundurze. W Siłach Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej oznaki stopni nosi się na naramiennikach, na piersi, nakryciu głowy (czapce garnizonowej, rogatywce, berecie, furażerce), rękawach mundurów (w Marynarce Wojennej i Jednostce Wojskowej Formoza Wojsk Specjalnych) lub na lewej piersi kurtki mundurowej. Hierarchia stopni w wojsku często bywa powielana w innych służbach mundurowych danego kraju (policji, służbach granicznych, straży pożarnej, służbie więziennej itp.). W Polsce równorzędność stopni wojskowych i stopni innych służb mundurowych określa rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 15 kwietnia 2022 r. w sprawie stopni policyjnych, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Biura Ochrony Rządu, Służby Ochrony Państwa, Państwowej Straży Pożarnej, Służby Kontrwywiadu Wojskowego, Służby Wywiadu Wojskowego, Służby Więziennej, Straży Marszałkowskiej, Służby Celno‑Skarbowej lub Straży Granicznej odpowiadających poszczególnym stopniom wojskowym. Rozporządzenie to nie obejmuje Centralnego Biura Antykorupcyjnego, jako że ta służba specjalna stanowi jedyną spośród służb mundurowych, której funkcjonariusze nie mają nadawanych stopni, a jedynie przydzielane stanowiska służbowe. Stopnie wojskowe w Siłach Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej Żołnierze mogą być dla siebie przełożonymi, podwładnymi, starszymi lub młodszymi, a także równi stopniem. W zasadzie tylko bezpośredni przełożeni mogą podwładnym wydawać wiążące polecenia, czyli rozkazy. W sprawach nadzwyczajnych oraz w wypadku naruszania przez żołnierzy młodszych dyscypliny, żołnierz starszy stopniem może wydać rozkaz żołnierzowi młodszemu stopniem. Przełożony powinien posiadać stopień wyższy lub równy swoim podwładnym. Stopnie wojskowe są dożywotnie, ale żołnierz może stopień wojskowy stracić w wyniku zastosowania przez sąd wojskowy środka karnego degradacji. Korpusy żołnierzy w służbie wojskowej Żołnierze noszący w SZ RP określone stopnie wojskowe, wchodzą w skład korpusów żołnierzy w służbie wojskowej, którymi są: korpus szeregowych; korpus podoficerów, do którego zalicza się: podoficerów młodszych, podoficerów starszych; korpus oficerów, do którego zalicza się: oficerów młodszych, oficerów starszych, generałów i admirałów. Korpusy oficerów, podoficerów i szeregowych dzielą się z kolei na korpusy osobowe, a te dzielą się na grupy osobowe, w których występuje podział na specjalności wojskowe. Stopnie wojskowe w Wojskach Lądowych, Wojskach Obrony Terytorialnej, Wojskach Obrony Cyberprzestrzeni, Żandarmerii Wojskowej i Wojskach Specjalnych, z wyłączeniem Jednostki Wojskowej Formoza Korpus szeregowych ¹ stopień ustanowiono 23 kwietnia 2022 r., na mocy ustawy z dnia 11 marca 2022 r. o obronie Ojczyzny. Korpus podoficerów Z dniem 23 kwietnia 2022 r., wraz z wejściem w życie ustawy z dnia 11 marca 2022 r. o obronie Ojczyzny, zmienił się dotychczasowy podział korpusu podoficerów. Przed wprowadzeniem ustawy korpus ten podzielony był na trzy grupy po trzy stopnie: podoficerów młodszych, podoficerów i podoficerów starszych. Obecnie w skład tego korpusu wchodzą jedynie podoficerowie młodsi oraz podoficerowie starsi. Podoficerowie młodsi Podoficerowie starsi Stopnie zniesione 1 lipca 2004 Reformą pragmatyczną na mocy ustawy z dnia 11 września 2003 r. o służbie wojskowej żołnierzy zawodowych, z dniem 1 lipca 2004 r. zniesiono następujące stopnie wojskowe: starszy plutonowy, sierżant sztabowy, starszy sierżant sztabowy, młodszy chorąży sztabowy, chorąży sztabowy. Żołnierze zawodowi i rezerwy posiadający jeden z ww. stopni zachowali go dożywotnio. Żołnierze rezerwy, mający jeden z ww. stopni, byli powoływani do służby czynnej w stopniu bezpośrednio niższym, niezniesionym (np. st. sierż. sztab. – st. sierż., chor. sztab. – st. chor.). Dodatkowo zniesiono korpus chorążych i przeniesiono żołnierzy z tego korpusu do korpusu podoficerów. Ostateczna likwidacja „martwych” stopni wojskowych nastąpiła na mocy ustawy z dnia 11 października 2013 r. o zmianie ustawy o służbie wojskowej żołnierzy zawodowych oraz niektórych innych ustaw. Podoficerowie zawodowi, żołnierze rezerwy oraz osoby niepodlegające obowiązkowi służby wojskowej, posiadające stopnie wojskowe starszego plutonowego, sierżanta sztabowego, starszego sierżanta sztabowego, młodszego chorążego sztabowego i chorążego sztabowego, z dniem wejścia w życie ustawy, tj. 1 stycznia 2014 r., zostali mianowani: 1) starszy plutonowy – na stopień sierżanta; 2) sierżant sztabowy i starszy sierżant sztabowy – na stopień młodszego chorążego; 3) młodszy chorąży sztabowy i chorąży sztabowy – na stopień starszego chorążego sztabowego. Korpus oficerów oficerowie młodsi: Uwaga – oficerowie młodsi na naramiennikach nie noszą belek. oficerowie starsi: generałowie: ¹ na mocy ustawy z dnia 21 grudnia 2001 r. o zmianie ustawy o organizacji i trybie pracy Rady Ministrów oraz o zakresie działania ministrów, ustawy o działach administracji rządowej oraz o zmianie niektórych ustaw, został ustanowiony stopień generała (bez dodatkowych określeń) jako najwyższy stopień generalski. Reforma ta miała na celu dostosowanie liczby polskich stopni generalskich do systemu stopni funkcjonującego w innych państwach członkowskich NATO. Warto w tym miejscu podkreślić, że stopień ten jest niezgodny z utrwaloną w tradycji Wojska Polskiego tytulaturą generalską (opartą na wzorcach francuskich, a nie niemieckich jak w większości współczesnych armii). Poprawną nazwą byłby generał armii (stopień o tej nazwie występował już wcześniej, w latach 1951−1957 i 1973–1991). Stopnie wojskowe w Siłach Powietrznych Korpus szeregowych ¹ stopień ustanowiono 23 kwietnia 2022 r., na mocy ustawy z dnia 11 marca 2022 r. o obronie Ojczyzny. Korpus podoficerów Z dniem 23 kwietnia 2022 r., wraz z wejściem w życie ustawy z dnia 11 marca 2022 r. o obronie Ojczyzny, zmienił się dotychczasowy podział korpusu podoficerów. Przed wprowadzeniem ustawy korpus ten podzielony był na trzy grupy po trzy stopnie: podoficerów młodszych, podoficerów i podoficerów starszych. Obecnie w skład tego korpusu wchodzą jedynie podoficerowie młodsi oraz podoficerowie starsi. Podoficerowie młodsi Podoficerowie starsi Stopnie zniesione 1 lipca 2004 Reformą pragmatyczną na mocy ustawy z dnia 11 września 2003 r. o służbie wojskowej żołnierzy zawodowych, z dniem 1 lipca 2004 r. zniesiono następujące stopnie wojskowe: starszy plutonowy, sierżant sztabowy, starszy sierżant sztabowy, młodszy chorąży sztabowy, chorąży sztabowy. Żołnierze zawodowi i rezerwy posiadający jeden z ww. stopni zachowali go dożywotnio. Żołnierze rezerwy, mający jeden z ww. stopni, byli powoływani do służby czynnej w stopniu bezpośrednio niższym, niezniesionym (np. st. sierż. sztab. – st. sierż., chor. sztab. – st. chor.). Dodatkowo zniesiono korpus chorążych i przeniesiono żołnierzy z tego korpusu do korpusu podoficerów Ostateczna likwidacja „martwych” stopni wojskowych nastąpiła na mocy ustawy z dnia 11 października 2013 r. o zmianie ustawy o służbie wojskowej żołnierzy zawodowych oraz niektórych innych ustaw. Podoficerowie zawodowi, żołnierze rezerwy oraz osoby niepodlegające obowiązkowi służby wojskowej, posiadające stopnie wojskowe starszego plutonowego, sierżanta sztabowego, starszego sierżanta sztabowego, młodszego chorążego sztabowego i chorążego sztabowego, z dniem wejścia w życie ustawy, tj. 1 stycznia 2014 r., zostali mianowani: 1) starszy plutonowy – na stopień sierżanta; 2) sierżant sztabowy i starszy sierżant sztabowy – na stopień młodszego chorążego; 3) młodszy chorąży sztabowy i chorąży sztabowy – na stopień starszego chorążego sztabowego. Korpus oficerów oficerowie młodsi: Uwaga – oficerowie młodsi na naramiennikach nie noszą belek. oficerowie starsi: generałowie: ¹ na mocy ustawy z dnia 21 grudnia 2001 r. o zmianie ustawy o organizacji i trybie pracy Rady Ministrów oraz o zakresie działania ministrów, ustawy o działach administracji rządowej oraz o zmianie niektórych ustaw, został ustanowiony stopień generała (bez dodatkowych określeń) jako najwyższy stopień generalski. Reforma ta miała na celu dostosowanie liczby polskich stopni generalskich do systemu stopni funkcjonującego w innych państwach członkowskich NATO. Warto w tym miejscu podkreślić, że stopień ten jest niezgodny z utrwaloną w tradycji Wojska Polskiego tytulaturą generalską (opartą na wzorcach francuskich, a nie niemieckich jak w większości współczesnych armii). Poprawną nazwą byłby generał armii (stopień o tej nazwie występował już wcześniej, w latach 1951−1957 i 1973–1991). Stopnie wojskowe w Marynarce Wojennej i Jednostce Wojskowej Formoza Wojsk Specjalnych Pełne zestawienie wszystkich oznak w Marynarce Wojennej od roku 1920 – patrz stopnie wojskowe w Polskiej Marynarce Wojennej. Korpus szeregowych ¹ stopień ustanowiono 23 kwietnia 2022 r., na mocy ustawy z dnia 11 marca 2022 r. o obronie Ojczyzny. Korpus podoficerów Z dniem 23 kwietnia 2022 r., wraz z wejściem w życie ustawy z dnia 11 marca 2022 r. o obronie Ojczyzny, zmienił się dotychczasowy podział korpusu podoficerów. Przed wprowadzeniem ustawy korpus ten podzielony był na trzy grupy po trzy stopnie: podoficerów młodszych, podoficerów i podoficerów starszych. Obecnie w skład tego korpusu wchodzą jedynie podoficerowie młodsi oraz podoficerowie starsi. Podoficerowie młodsi Podoficerowie starsi Stopnie zniesione 1 lipca 2004 Reformą pragmatyczną na mocy ustawy z dnia 11 września 2003 r. o służbie wojskowej żołnierzy zawodowych, z dniem 1 lipca 2004 r. zniesiono następujące stopnie wojskowe: starszy bosmanmat, bosman sztabowy, starszy bosman sztabowy, młodszy chorąży sztabowy marynarki, chorąży sztabowy marynarki. Żołnierze zawodowi i rezerwy posiadający jeden z ww. stopni zachowali go dożywotnio. Żołnierze rezerwy, mający jeden z ww. stopni, byli powoływani do służby czynnej w stopniu bezpośrednio niższym, niezniesionym (np. st. bsm. sztab. – st. bsm., chor. sztab. mar. – st. chor. mar.). Dodatkowo zniesiono korpus chorążych i przeniesiono żołnierzy z tego korpusu do korpusu podoficerów. Ostateczna likwidacja „martwych” stopni wojskowych nastąpiła na mocy ustawy z dnia 11 października 2013 r. o zmianie ustawy o służbie wojskowej żołnierzy zawodowych oraz niektórych innych ustaw. Podoficerowie zawodowi, żołnierze rezerwy oraz osoby niepodlegające obowiązkowi służby wojskowej, posiadające stopnie wojskowe starszego bosmanmata, bosmana sztabowego, starszego bosmana sztabowego, młodszego chorążego sztabowego marynarki i chorążego sztabowego marynarki, z dniem wejścia w życie ustawy, tj. 1 stycznia 2014 r., zostali mianowani: 1) starszy bosmanmat – na stopień bosmana; 2) bosman sztabowy i starszy bosman sztabowy – na stopień młodszego chorążego marynarki; 3) młodszy chorąży sztabowy marynarki i chorąży sztabowy marynarki – na stopień starszego chorążego sztabowego marynarki. Korpus oficerów oficerowie młodsi: oficerowie starsi: admirałowie: ¹ na mocy ustawy z dnia 21 grudnia 2001 r. o zmianie ustawy o organizacji i trybie pracy Rady Ministrów oraz o zakresie działania ministrów, ustawy o działach administracji rządowej oraz o zmianie niektórych ustaw, w miejsce dotychczasowego admirała, który odpowiadał stopniowi generała broni, został ustanowiony stopień admirała floty. W ten sposób stopień admirała pozostał najwyższym stopniem wojskowym w Marynarce Wojennej, stając się jednocześnie odpowiednikiem nowo powstałego generała. Reforma ta miała na celu dostosowanie liczby polskich stopni admiralskich do systemu stopni funkcjonującego w innych państwach członkowskich NATO. Marszałek Polski Najwyższy stopień wojskowy dla całości Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej. Na ten stopień mianuje Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej na wniosek Ministra Obrony Narodowej, generała albo admirała za szczególne zasługi dla Sił Zbrojnych RP. Prezydent RP może mianować żołnierza–dowódcę także w związku z wojną. Ostatnim żyjącym Marszałkiem Polski był zmarły w 1989 r. Michał Rola-Żymierski, a ostatnim mianowanym na ten stopień (w 1963 r.) był zmarły w 1980 r. Marian Spychalski; obecnie żaden żołnierz SZ RP nie posiada tego stopnia wojskowego. Stopnie wojskowe w I Rzeczypospolitej W pierwszej połowie XVIII wieku po raz pierwszy ubiór wojska polskiego podporządkowano dyscyplinie mundurowej. Wraz z jednolitym mundurem zaczęły wchodzić w życie pierwsze systemy oznak stopni wojskowych w formie galonów, ozdobnych naramienników i sznurków złotych lub srebrnych na ramionach. Oznaką generałów i oficerów stała się srebrna szarfa z karmazynowymi paskami, którą noszono zawiązaną w pasie oraz srebrno-karmazynowy temblak, przy broni bocznej. Oznakami stopni podoficerskich były galony na kołnierzu i mankietach rękawów oraz biało-karmazynowe temblaki. W drugiej połowie XVIII wieku nastąpiła dalsza ewolucja oznak stopni wojskowych w postaci szlif na ramionach, galonów srebrnych na kołnierzu i wyłogach rękawów. Srebrna w Koronie i złota na Litwie taśma układana w formie wężyka na wyłogach kurtek, rękawach, kołnierzach i na czapkach weszła na stałe do tradycji ubioru generalskiego. Stopnie wojskowe w okresie sejmu czteroletniego Członkowie sztabu generalnego Hetman wielki Hetman polny Generał artylerii Generał lejtnant (szef dywizji) Generał major W 1785 r. Departament Wojskowy Rady Nieustającej wydał Ordynans dla generał-lejtnantów dywizjami wojsk obojga narodów komenderujących względem używania znaków wojskowych, na mocy którego wprowadzono nowe dystynkcje wojskowe. Oficerowie mieli nosić na lewym ramieniu szlifę (epolet) z frędzlami, na której umieszczano oznaki stopni w postaci sześcioramiennych gwiazdek i ukośnych pasków. Oznaki na szlifie były następujące: chorąży – jedna gwiazdka, porucznik – dwie gwiazdki, kapitan – trzy gwiazdki, major – jeden pasek, podpułkownik – dwa paski, pułkownik – trzy paski, szef regimentu – cztery paski. Generałowie mieli szlify na obydwu ramionach oraz kołnierz i rękawy obszyte wężykiem generalskim: generał-major – pojedynczym, generał-lejtnant – podwójnym, generał artylerii i generał-inspektor – potrójnym. Ordynans z 1790 roku zmodyfikował wygląd oznaczeń stopni młodszych oficerów: kapitan otrzymał cztery gwiazdki, porucznik – trzy, podporucznik – dwie, chorąży – jedną. Oznakami stopni podoficerów były galony srebrne lub złote na wyłogach rękawów i na kołnierzach. Wszyscy oficerowie mieli prawo do noszenia na czapce rogatej srebrnych galonów powyżej otoku futrzanego. Stopnie i stanowiska w okresie powstania kościuszkowskiego W insurekcji kościuszkowskiej oznaki stopni były zbliżone do dystynkcji z czasów Sejmu Czteroletniego. Zmieniono nazwy stanowisk dowódców poszczególnych formacji wojskowych. Na czele powstania stał naczelnik. W rotach dowodzili setnicy i dziesiętnicy, wyznaczano tysięczników i trzytysięczników. Jednostkami pospolitego ruszenia w poszczególnych województwach kierowali generałowie ziemiańscy. Pojawił się także zwyczaj awansowania zasłużonych szeregowych do stopni oficerskich. Wszyscy nowo mianowani oficerowie otrzymywali drukowane patenty z okrągłą pieczęcią Naczelnika Siły Zbrojnej Narodowej i dewizą „Wolność, Całość, Niepodległość”. Polskie stopnie wojskowe w okresie zaborów W Legionach gen. Jana Henryka Dąbrowskiego zachowano polskie stopnie wojskowe. Zawarta 9 stycznia 1797 roku umowa z Administracją Generalną Lombardii przewidywała, że: „Ubiór, znaki wojskowe i organizacja tego korpusu zbliżać się będą jak można najwięcej do zwyczajów polskich. Lud lombardzki widziałby z przyjemnością przy uniformach noszących szlify kolorów narodowych lombardzkich z napisem »Gli uomini liberi sono fratelli« [...]. Administracja Generalna Lombardii wydawać będzie patenty na oficerów i urzędników we wspomnianym korpusie, zastrzegając sobie prawo przedstawienia natychmiast swych uwag co do osób, jeżeli tego uzna potrzebę”. W Armii Księstwa Warszawskiego ujednolicono oznaki stopni wojskowych, a rozporządzenie z 19 grudnia 1807 roku określało kompetencje ministra wojny w zakresie zasad mianowania na kolejne stopnie. Stwierdzało, że: „Wszystkie nominacje na miejsca wakujące i wszystkie awanse będą czynione przez naszego Ministra Wojny i podane naszej akceptacji”. Na tej podstawie ks. Józef Poniatowski mianował dowódców i podpisywał patenty oficerskie zwane listami służby. Rozkazy nominacyjne umieszczano w „Gazecie Korespondenta Warszawskiego i Zagranicznego”. Wprowadzono także nowe oznaki stopni wojskowych. Generałowie i starsi oficerowie posiadali epolety z bulionami, czyli grubymi frędzlami wykonanymi z drucianych sprężynek (w odróżnieniu od cieńszych, materiałowych frędzli oficerów młodszych). Poszczególne stopnie otrzymały następujące oznaczenia: generał dywizji – złote epolety z bulionami i trzema gwiazdkami na obu ramionach oraz podwójny wężyk generalski na kołnierzu i rękawach kurtki, generał brygady – jak generał dywizji, lecz dwie gwiazdki i pojedynczy wężyk, pułkownik – złote, gładkie epolety z bulionami na obu ramionach, podpułkownik – na lewym ramieniu złoty epolet z bulionami, na prawym kontrepolet (naramiennik bez frędzli), major – epolety jak u pułkownika, ale w kolorze srebrnym, kapitan – na lewym ramieniu złoty epolet z frędzlami, na prawym kontrepolet, porucznik – jak kapitan, lecz na epoletach dodatkowo jeden karmazynowy pasek wzdłuż, podporucznik – jak porucznik, lecz dwa paski. Oznaki stopni podoficerskich: kapral miał na rękawach dwa paski niciane, żółte, sierżant – jeden galonek złoty nad rękawem oraz taki sam przyszyty na taśmie szlify, feldfebel – dwa takie złote galonki, furier – jeden galonek złoty w kształcie kąta, na cztery cale od łokcia ku ramieniu. W Wojsku Polskim Królestwa Kongresowego do 1827 roku utrzymano system stopni zbliżony do stosowanego w Księstwie Warszawskim. Wprowadzono też stopnie generała „broni”, czyli generała piechoty i generała jazdy. Stopnie oficerskie oznaczano w sposób następujący: generał „broni” nosił szlify z grubymi bulionami bez gwiazdek, generał dywizji – takie same szlify z trzema gwiazdkami, generał brygady – jak generał dywizji, lecz na szlifie dwie gwiazdki, pułkownik - szlify gładkie z frędzlami, podpułkownik – takie same szlify, lecz z paskiem karmazynowym wzdłuż, major – jak podpułkownik, lecz na szlifie dwa wzdłuż biegnące równoległe paski, kapitan – szlify gładkie bez frędzli, porucznik – takie same szlify, lecz z jednym paskiem karmazynowym wzdłuż, podporucznik – jak porucznik, lecz na szlifie dwa paski karmazynowe. 3 lutego 1827 roku dawne paski zastąpiono gwiazdkami. Oznaczenia stopni oficerskich otrzymały następujący wygląd: podporucznik – kontrepolety z dwiema gwiazdkami, porucznik – trzy gwiazdki, kapitan II klasy – cztery gwiazdki, kapitan I klasy – kontrepolety bez gwiazdek, major – epolety z frędzlami i dwiema gwiazdkami, podpułkownik – trzy gwiazdki, pułkownik – epolety bez gwiazdek. 24 stycznia 1831 roku sejm określił, że naczelny wódz na kołnierzu ma nosić podwójny wężyk generalski, a na szlifach – skrzyżowane dwie buławy hetmańskie. W okresie powstania listopadowego prawo awansowania do pułkownika miał naczelny wódz. Stopnie generalskie nadawał Rząd Narodowy, a patenty podpisywał Prezes Rządu i Radca Sekretarz Główny Rządu. W powstaniu styczniowym powstańców, którzy dokonali czynów bohaterskich, mianowano na polu walki. Patenty oficerskie wręczano na miejscu lub rozwożono za pomocą łączników. Decyzja w zakresie mianowania oficerów należała do Wydziału Wojny Rządu Narodowego, natomiast na niższe stopnie wojskowe awansowali dowódcy oddziałów powstańczych. Wprowadzono nowe oznaczenia stopni wojskowych. Oficerowie nosili szarfy oraz kokardy na piersiach i naszywki na rękawach. Dowódcy plutonów i kompanii stosowali barwy amarantowe, dowódcy batalionów – biało-amarantowe, a dowódcy oddziałów oraz generałowie – biało-niebiesko-amarantowe. I Brygada Legionów Polskich (1914–1916) Stopnie wojskowe w II Rzeczypospolitej Pierwszym dokumentem regulującym sprawy stopni wojskowych był dekret Rady Regencyjnej z 12 października 1918 roku, który to właśnie Radzie przyznawał prawo nadawania stopni oficerskich i weryfikowania stopni nadanych przez państwa zaborcze. Od 11 listopada 1918 oficerów mianował naczelny wódz Wojska Polskiego, a później Naczelnik Państwa. W następnych latach funkcja ta należała do Prezydenta RP i ministra Spraw Wojskowych. 31 stycznia 1921 Naczelny Wódz „przyznał odpowiedni stopień wojskowy oficerów WP wszystkim oficerom byłych formacji polskich, którzy polegli za sprawę Polski w czasie wojny światowej przed powstaniem Państwa Polskiego, tj. przed dniem 1 listopada 1918 r.” W obrębie oficerów wyróżniano grupę oficerów młodszych, sztabowych i generałów. Oficerowie młodsi to: podporucznicy, porucznicy i kapitanowie. Do grupy oficerów sztabowych zaliczano: majorów (komandorów podporuczników), podpułkowników (komandorów poruczników) i pułkowników (komandorów). W korpusie generałów znalazły się następujące stopnie: generał brygady (kontradmirał), generał dywizji (wiceadmirał), generał broni (admirał) i marszałek Polski. Ustawa z 18 lipca 1924 roku uregulowała nazwy stopni szeregowych i podoficerów, a wzory ich oznaczeń zostały określone rozporządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej z 7 grudnia 1925 roku. W grupie szeregowych wyróżniano: strzelca, ułana, szwoleżera, kanoniera i sapera. Do starszych szeregowych zaliczał się: starszy strzelec, starszy szwoleżer, bombardier i starszy saper. W składzie podoficerów znajdował się: kapral (żandarm, podmajster wojskowy), plutonowy (starszy żandarm, młodszy majster wojskowy), sierżant (wachmistrz, ogniomistrz, majster wojskowy), starszy sierżant (starszy wachmistrz, starszy ogniomistrz, starszy majster wojskowy) i chorąży (werkmistrz, zbrojmistrz). W 1925 roku, a następnie w 1938 roku miały miejsce zmiany oznaczeń stopnia sierżanta. Najpierw na naramiennik z białą obwódką, a następnie na stosowany do dziś. Odznakami stopni generałów były wyłogi w formie wężyków na obu rękawach kurtki mundurowej, pięcioramienne srebrne gwiazdki i wężyki z biało-metalowej taśmy na otoku czapki garnizonowej i naramiennikach oraz srebrny galon naszyty wzdłuż górnej krawędzi otoku i szwów wierzchu czapki. Generał brygady nosił jedną gwiazdkę, generał dywizji – dwie, a generał broni – trzy. Oznakę stopnia marszałka stanowiły dwie skrzyżowane buławy. Oznakami stopni oficerów starszych były podwójne paski i gwiazdki naszyte na naramiennikach oraz podwójny srebrny galon na czapce garnizonowej (pierwszy umieszczony w sposób identyczny jak u generałów, drugi – wzdłuż otoku, w równoległym odstępie od pierwszego) i gwiazdki naszyte na środku przedniej części otoku czapki, bezpośrednio pod orzełkiem. Major miał jedną gwiazdkę, podpułkownik – dwie, a pułkownik – trzy. Oficerowie młodsi nosili na czapce garnizonowej pojedynczy srebrny galon i gwiazdki, na naramiennikach tylko gwiazdki: podporucznik – jedną, porucznik – dwie, a kapitan (rotmistrz) – trzy. Ustanowiony w październiku 1919 roku stopień chorążego to jedna gwiazdka i galon naszyty wokół naramiennika oraz wypustki barwy karmazynowej na otoku i szwach wierzchu czapki. Dystynkcje 1919–1939 (WL i SP) Stopnie wojskowe w Polskich Siłach Zbrojnych na Zachodzie W Polskich Siłach Zbrojnych we Francji zachowany został polski sposób oznaczania stopni. Z racji trudności zaopatrzeniowych oznaki były jednak wykonywane w różny sposób - wycinane z blachy, haftowane, używano białych tasiemek zamiast srebrnego galonu itd. Dodano jeden stopień – aspiranta, nadawany uczniom szkół podchorążych po ukończeniu szkoły, a przed mianowaniem na pierwszy stopień oficerski. Oznaką był srebrny galon naszyty wzdłuż naramiennika, przez jego środek. Na furażerce i berecie aspiranci nosili naszyty „kąt”, podobny do „kąta” sierżanta, ale odwrócony wierzchołkiem do góry. W Polskich Siłach Zbrojnych w Wielkiej Brytanii zachowano tradycyjne oznaki stopni. Na beretach początkowo naszywano je z lewej strony orła, przy czym galony oficerów starszych miały układ pionowy, a gwiazdki oficerskie i naszywki podoficerskie – poziomy. Od lutego 1943 roku oznaki stopni noszono pod orłem: galony oficerów starszych, gwiazdki i „kąty” sierżantów – poziomo, galony podoficerów – pionowo. Uczniowie szkół podchorążych nosili oznaki stopni z galonu podoficerskiego z karmazynową wypustką i naramienniki obszyte biało-czerwonym sznurkiem. Podchorążowie – oznaki stopni z galonu srebrnego bez wypustki, naramienniki obszyte srebrnym sznurkiem, a na rękawach kurtek i płaszczy pojedynczy galon. Stopnie wojskowe nadawane przez władze emigracyjne po rozformowaniu PSZ 22 stycznia 1988 roku Prezydent RP na uchodźstwie, Kazimierz Sabbat, wydał dekret w sprawie przyznania szeregowcom i podoficerom weteranom Polskich Sił Zbrojnych, którzy brali udział w wojnie 1920 roku, z wyjątkiem sądownie skazanych za przestępstwa uchybiające godności stanu oficerskiego, stopinia tytularnego podporucznika Polskich Sił Zbrojnych. 19 marca 1988 roku Minister Spraw Wojskowych rządu RP na uchodźstwie, ppłk dypl. inż. Jerzy Przemysław Morawicz, wydał rozporządzenie o wykonaniu dekretu Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 22 stycznia 1988 roku o przyznaniu szeregowcom i podoficerom – weteranom wojny 1920 roku stopnia tytularnego podporucznika Polskich Sił Zbrojnych. Zgodnie z cytowanym rozporządzeniem weterani, niezależnie od ówczesnego miejsca zamieszkania, pragnący otrzymać przyznanie tytularnego stopnia podporucznika Polskich Sił Zbrojnych byli zobligowani złożyć podanie do Ministra Spraw Wojskowych, wylegitymować się udziałem w wojnie 1920 roku i przedłożyć oświadczenie o sądowej niekaralności za przestępstwa uchybiające godności stanu oficerskiego. 10 listopada 1990 roku Prezydent RP na uchodźstwie Ryszard Kaczorowski, na wniosek Ministra Spraw Wojskowych, mianował „oficerów Polskich Sił Zbrojnych do podpułkownika włącznie posiadających starszeństwo z 1964 roku lub wcześniejsze, którzy brali udział w wojnie 1939–1945, a którzy nie służyli w Siłach Zbrojnych Polskiej Republiki Ludowej – o jeden stopień wyżej”. 10 listopada 1990 roku Minister Spraw Wojskowych, gen. bryg. Jerzy Przemysław Morawicz mianował żołnierzy „Polskich Sił Zbrojnych, którzy brali udział w wojnie 1939–1945, a którzy nie służyli w Siłach Zbrojnych Polskiej Republiki Ludowej: podoficerów do stopnia starszego sierżanta (równorzędnego) włącznie – o jeden stopień wyżej, szeregowców – kapralami”. Wszystkie stopnie wojskowe nadane przez rząd londyński po rozformowaniu Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie zostały uznane na mocy art. 11 ustawy z dnia 25 października 1991 roku o zmianie ustawy o powszechnym obowiązku obrony Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej oraz niektórych innych ustaw. 25 marca 1992 roku Prezydent RP Lech Wałęsa rozporządzenie w sprawie określenia szczegółowych zasad i trybu postępowania oraz organów właściwych do uznawania stopni wojskowych. Zgodnie z tym rozporządzeniem osoby, którym władze Rzeczypospolitej Polskiej na uchodźstwie nadały do dnia 22 grudnia 1990 roku stopnie wojskowe, mogą wystąpić do Ministra Obrony Narodowej z wnioskiem o uznanie tych stopni. Do wniosku należy dołączyć dokumenty potwierdzające fakt nadania stopnia wojskowego lub uwierzytelnione odpisy tych dokumentów. O uznaniu stopnia wojskowego postanawia Minister Obrony Narodowej, a w przypadku pierwszego stopnia oficerskiego (podporucznika) oraz stopni generalskich i admiralskich - Prezydent RP na wniosek Ministra Obrony Narodowej. Stopnie w ludowym Wojsku Polskim W formowanej w Związku Radzieckim 1. Dywizji Piechoty im. Tadeusza Kościuszki przyjęto w zasadzie system stopni i ich oznaczeń obowiązujący w Wojsku Polskim II RP. Oficerowie starsi: pułkownik, podpułkownik i major posiadali oznaczenia podobne do obecnie obowiązujących, a w korpusie oficerów młodszych kapitan nosił 3 gwiazdki, porucznik – 2, podporucznik – 1. Najniższym stopniem oficerskim był chorąży, który odpowiadał randze młodszego lejtnanta w Armii Czerwonej (por. stopnie wojskowe w Armii Czerwonej i stopnie wojskowe w Armii Imperium Rosyjskiego). Nosił pojedynczą gwiazdkę nałożoną na płaski sznurek przytwierdzony wzdłuż środka naramiennika. Stopnie generałów nadawała Rada Komisarzy Ludowych ZSRR na wniosek Związku Patriotów Polskich, a pozostałe stopnie dowództwo dywizji. W sprawie awansów na pierwsze stopnie oficerskie uchwałę podejmowało Prezydium Związku Patriotów Polskich. Oficerom aparatu politycznego wszystkie stopnie nadawał Zarząd Główny ZPP. Krajowa Rada Narodowa swoim dekretem z 21 lipca 1944 roku tak stanowiła: „Stopnie generalskie nadaje w Wojsku Polskim Prezydium Krajowej Rady Narodowej na wniosek Naczelnego Dowództwa. Prawo nadawania wszystkich innych stopni oficerskich Prezydium Krajowej Rady Narodowej przekazuje Naczelnemu Dowództwu” Dekretem z 9 kwietnia 1946 roku zmieniono zasady nadawania stopni oficerskich. Od tego momentu wszystkie stopnie oficerskie w Wojsku Polskim nadawał Prezydent Krajowej Rady Narodowej na wniosek Ministra Obrony Narodowej. Dekret z 3 kwietnia 1948 roku o służbie oficerów Wojska Polskiego wprowadził cztery korpusy oficerskie: marszałków i generałów (admirałów), oficerów broni, oficerów polityczno-wychowawczych i oficerów służb. Ustalał także stopnie dla grupy oficerów młodszych, oficerów sztabowych i generałów (admirałów). Od 19 kwietnia 1951 roku stopnie generalskie nadawał Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej, a na stopnie oficerskie mianował Minister Obrony Narodowej. Zmieniono też nazwę oficerów sztabowych na oficerów starszych i ustanowiono stopień generała armii. 1 października 1952 roku wprowadzono nowe przepisy ubiorcze polegające przede wszystkim na ujednoliceniu mundurów wszystkich rodzajów sił zbrojnych, wojsk i służb z wyjątkiem marynarki wojennej. Był to okres apogeum stalinowskiego terroru i największej sowietyzacji LWP. Starano się wówczas ostatecznie zlikwidować wszelkie nawiązania do przedwojennych tradycji mundurowych Wojska Polskiego. Nowe mundury nawiązywały do wzorców obowiązujących w Armii Radzieckiej. Dokonano też zmiany oznak stopni oficerów młodszych, polegającej na ujednoliceniu ich z dystynkcjami radzieckimi. Chorąży posiadał od tej pory jedną gwiazdkę (bez pionowego paska przez środek naramiennika), podporucznik – dwie, porucznik – trzy, a kapitan – cztery. 9 stycznia 1958 roku, na fali odwilży październikowej 1956 oraz idących za nią zmianach personalnych w Wojsku Polskim, polegających między innymi na zwolnieniu oficerów Armii Radzieckiej zajmujących kierownicze stanowiska w Siłach Zbrojnych PRL, zniesiono stopień generała armii i chorążego (na mocy ustawy z 13 grudnia 1957 roku O służbie wojskowej oficerów Sił Zbrojnych). Zachowano jednak dotychczasowy sposób oznaczania stopni oficerów młodszych (podporucznik – 2 gwiazdki, porucznik – 3, kapitan – 4), który przetrwał w niezmienionej formie do dnia dzisiejszego, co uczyniło go nielogicznym poprzez brak stopnia oficerskiego oznaczanego jedną gwiazdką. Na pierwszy stopień oficerski oraz na stopnie oficerskie generałów mianowała Rada Państwa. Pozostałe stopnie oficerskie nadawał Minister Obrony Narodowej. W tym samym czasie rozpoczęto również sukcesywne wprowadzanie nowych wzorów umundurowania wojskowego, które częściowo nawiązywały do tradycji mundurowych sprzed 1939 roku i z niewielkimi zmianami utrzymały się do końca istnienia PRL. 4 kwietnia 1963 roku weszła w życie ustawa z 29 marca 1963 roku O służbie wojskowej chorążych Sił Zbrojnych, na mocy której ustawy został utworzony korpus chorążych Sił Zbrojnych, obejmujący dwa stopnie wojskowe: chorążego (chorążego marynarki) i starszego chorążego (starszego chorążego marynarki). Ustawa miała zastosowanie także do chorążych pełniących służbę w Wojskach Wewnętrznych, podległych Ministrowi Spraw Wewnętrznych. Ustawa z 21 listopada 1967 roku O powszechnym obowiązku obrony Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej rozbudowała korpusy chorążych i podoficerów, a ten drugi dodatkowo podzieliła na młodszych i starszych. Dodane zostały stopnie: starszego kaprala (starszego mata), sierżanta sztabowego (bosmana sztabowego), starszego sierżanta sztabowego (starszego bosmana sztabowego), młodszego chorążego (młodszego chorążego marynarki), chorążego sztabowego (chorążego sztabowego marynarki) i starszego chorążego sztabowego (starszego chorążego sztabowego marynarki). Korpusy oficerów, chorążych i podoficerów zawodowych dzieliły się na korpusy osobowe. Ustawa z 30 czerwca 1970 roku O służbie wojskowej żołnierzy zawodowych określała okresy służby w danym stopniu. Wynosiły one: dla podporucznika – 3 lata, porucznika – 4 lata, kapitana – 5 lat, majora – 4 lata (później 5 lat), podpułkownika – 4 lata, pułkownika – 4 lata, generała brygady – 3 lata, generała dywizji – 3 lata, generała broni – 3 lata. Korpus oficerów Korpus szeregowych, podoficerów i chorążych Nazewnictwo Tradycyjnie, w niektórych rodzajach wojsk używano innych nazw dla niektórych stopni wojskowych: w piechocie: strzelec (strz.) – szeregowy starszy strzelec (st. strz.) – starszy szeregowy w artylerii: kanonier (kan.) – szeregowy bombardier (bomb.) – starszy szeregowy ogniomistrz (ogn.) – sierżant starszy ogniomistrz (st. ogn.) – starszy sierżant w kawalerii (a także w wojskach pancernych w Polskich Siłach Zbrojnych na Zachodzie, w dużej części sformowanych z byłych kawalerzystów): ułan (uł.)/ szwoleżer (szwol.)/ strzelec konny (strz. kon.) – szeregowy starszy ułan (st. uł.)/ starszy szwoleżer (st. szwol.)/ starszy strzelec konny (st. strz. kon.) – starszy szeregowy wachmistrz (wachm.) – sierżant starszy wachmistrz (st. wachm.) – starszy sierżant rotmistrz (rtm.) – kapitan w saperach: saper (sap.) – szeregowy starszy saper (st. sap.) – starszy szeregowy Legiony Polskie (a także w jednostkach piechoty noszących nazwę wyróżniającą „Legionów”): legionista (leg.) – szeregowy starszy legionista (st. leg.) – starszy szeregowy w służbie uzbrojenia i personel techniczny rodzajów wojsk: podmajstrzy wojskowy – kapral młodszy majster wojskowy – plutonowy majster wojskowy – sierżant starszy majster wojskowy – starszy sierżant werkmistrz, zbrojmistrz – chorąży w żandarmerii: żandarm (żand.) – kapral starszy żandarm (st. żand.) – plutonowy wachmistrz (wachm.) – sierżant starszy wachmistrz (st. wachm.) – starszy sierżant Zobacz też Stopnie służbowe w Policji Stopnie wojskowe w Marynarce Wojennej Stopnie służbowe w Służbie Więziennej Stopnie służbowe w Służbie Celnej Stopnie w Państwowej Straży Pożarnej Stopnie funkcyjne Ochotniczej Straży Pożarnej Stopnie w Biurze Ochrony Rządu Stopnie harcerskie Uwagi Przypisy Bibliografia Antoni Juszczyński, Marian Krwawicz, Wypisy źródłowe do historii polskiej sztuki wojennej. Polska sztuka wojenna w latach 1764–1793, Zeszyt dziewiąty, Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, Warszawa 1957. Linki zewnętrzne Więcej o stopniach w Wojsku Polskim Obszerna witryna poświęcona stopniom i oznakom służb mundurowych z całego świata, także w ujęciu historycznym Strona o dystynkcjach i mundurach polskich służb mundurowych Oznaki Wojska Polskiego Polska

54269

https://pl.wikipedia.org/wiki/Liga%20Mistrz%C3%B3w%20UEFA

Liga Mistrzów UEFA

Liga Mistrzów UEFA (, wym. ) – międzynarodowe, europejskie, klubowe rozgrywki piłkarskie, utworzone z inicjatywy UEFA w 1992, jako kontynuacja Pucharu Europy Mistrzów Krajowych (zwanego też Pucharem Europy lub Pucharem Mistrzów) i regularnie prowadzone przez tę organizację od sezonu 1992/1993 w ramach europejskich pucharów. Przeznaczone dla najlepszych męskich drużyn klubowych (zajmujących czołowe miejsca w europejskich ligach krajowych) oraz rozgrywane na europejskich stadionach. Są to najbardziej prestiżowe klubowe rozgrywki piłkarskie w Europie. Historia rozgrywek Wcześniejsze turnieje rozgrywane w Europie 20 października 1900, kiedy nie było jeszcze FIFA i UEFA odbył się w Paryżu we Francji pierwszy turniej piłkarski „Piłka nożna na Letnich Igrzyskach Olimpijskich 1900”. Udział w nim wzięły 3 kluby z Europy: Upton Park F.C. z Wielkiej Brytanii, USFSA XI z Francji i Université de Bruxelles z Belgii. O pierwsze miejsce rywalizowały Upton Park F.C. i USFSA XI, jednak to Brytyjczycy wygrali. W meczu o drugie miejsce starli się Francuzi i Belgowie. Po wygranym meczu wicemistrzem został USFSA XI. Puchar Europejskich Klubów Mistrzowskich Turniej został utworzony 26 lutego 1955 – (jako pierwszy z europejskich pucharów klubowych w drużynowych konkurencjach sportowych) – z inicjatywy Gabriela Hanota, reportera francuskiego dziennika sportowego L’Équipe, a jego pierwszą edycję przeprowadzono w sezonie 1955/1956. Od I rundy (ewentualnie rundy eliminacyjnej) do fazy półfinałowej rozgrywany był on systemem pucharowym, tj. w formie dwumeczu (spotkanie „u siebie” i „na wyjeździe”), po którym zwycięzca awansował do kolejnej rundy, a przegrywający odpadał z rywalizacji. Pojedynkiem finałowym było jedno spotkanie, organizowane na neutralnym stadionie. Zmiana formy rozgrywek – Liga Mistrzów Od sezonu 1991/1992 zmagania przybrały formę rozgrywek grupowych (dwie 4-zespołowe grupy), z jednomeczowym finałem dla zwycięzców każdej z nich. Przed rozpoczęciem edycji 1992/1993 zmieniono ich oficjalną nazwę na „Liga Mistrzów”, gruntownie przy tym reformując ich formułę, przez co rywalizacja prowadzona pod tym szyldem stała się najbardziej prestiżowym i komercyjnym przedsięwzięciem piłki nożnej na świecie. W kolejnych sezonach powiększono liczbę uczestniczących w nim drużyn z 8 – przez 16 (od 1994/1995) i 24 (od 1997/1998) – do 32 (od 1999/2000), dopuszczając do udziału nie tylko mistrzów poszczególnych krajów, ale – w przypadku najsilniejszych federacji – również drużyny zajmujące drugie, trzecie, a nawet czwarte miejsca w końcowej tabeli najwyższego szczebla ligowego. Stworzono w ten sposób turniej w którym rywalizują najlepsze drużyny europejskie, a niejednokrotnie na świecie. Dotychczas najczęściej w Lidze Mistrzów / PEMK triumfowali Real Madryt, A.C. Milan, , Bayern Monachium i FC Barcelona. Od momentu powstania Ligi Mistrzów w 1992, jedyną drużyną, która obroniła mistrzowski tytuł (2017) jest Real Madryt, a w 2018 osiągnęli hattrick zwycięstwa w tych zawodach. Hymn Ligi Mistrzów Oficjalny utwór rozgrywek Ligi Mistrzów UEFA jest adaptacją hymnu koronacyjnego Georga Friedricha Händla Zadok the Priest dokonaną przez Tony’ego Brittena w 1992. Został wykonany przez Royal Philharmonic Orchestra. Refren śpiewany jest w trzech oficjalnych językach UEFA: angielskim, francuskim i niemieckim. Pełna wersja utworu trwa około trzech minut. Istnieją również krótsze warianty hymnu poprzedzające i kończące każdy mecz rozgrywany w ramach rozgrywek pucharu. Trofeum Trofeum sportowym turnieju jest puchar wykonany ze srebra próby 925, o masie 11 kg i wysokości 74 cm. Zwycięzca zawodów puchar otrzymuje na 10 miesięcy na wypożyczenie od UEFA. Zwycięzca turnieju otrzymuje pomniejszoną (mającą maksymalnie 80% wielkości) kopię trofeum. Jeśli klub piłki nożnej zwyciężył trzy razy z rzędu w zawodach UEFA Champions League otrzymuje równowymiarową kopię COUPE DES CLUBS CHAMPIONS EUROPÉENS. Ta sama sytuacja zachodzi jeśli klub zwyciężył pięciokrotnie w zawodach Pucharu Europejskich Mistrzów Krajowych / Ligi Mistrzów. Skutkiem tego jest także to, że jeśli zespół piłkarski bez wcześniejszych tytułów zwycięzcy LM 6 razy z rzędu wygra turniej, to po trzech razach otrzymuje kopię 1:1 i kolejną kopię 1:1 po szóstym razie, a nie po piątym zwycięstwie (wynik kasowania po trzykrotnym zwycięstwie z rzędu). Obecny puchar jest szóstym, gdyż pozostałe zostały wręczone na stałe zespołom, które spełniły wcześniej opisane warunki. Obecny puchar jest z 2006, wykonany po piątym zwycięstwie w zawodach Liverpoolu i uzyskaniu trofeum na własność. W 2009 r. UEFA przyjęła zasadę, że nagroda rzeczowa UEFA Champions League nie będzie darowana zwycięzcom pięciokrotnym lub trzykrotnym z rzędu, a zespół zwycięski będzie mógł wykonać kopię 1:1. Na pucharze turnieju jest grawerowana nazwa zwycięzcy rywalizacji. Odznaka Ligi Mistrzów Honorowa odznaka Honorowa odznaka Ligi Mistrzów została wprowadzona po raz pierwszy w rozgrywkach Ligi Mistrzów 2000/2001 dla klubów, które zdobyły trofeum na stałe. Sama odznaka pojawia się podczas rozgrywek Ligi Mistrzów na lewym rękawie. Obecnie jest to szara tarcza, która w tle posiada kontury pucharu Ligi Mistrzów w białym kolorze. Wcześniejsza wersja odznaki miała kolor ciemnoniebieski z białymi konturami trofeum. W tarczy wpisana jest również liczba zwycięstw w rozgrywkach, danej drużyny. Odznakę przyznaje się drużynie, która 3 razy z rzędu zdobyła Puchar Europy Mistrzów Krajowych lub wygrała rozgrywki Ligi Mistrzów, bądź pięciokrotnie tryumfowała w całej historii obu tych rozgrywek łącznie. Honorową tarczę posiadają: Real Madryt 5 zwycięstw z rzędu, łącznie 14 tytułów. Ajax 3 zwycięstwa z rzędu, Bayern Monachium, 3 zwycięstwa z rzędu, A.C. Milan, 7. tytuł w sezonie 2006/2007 Liverpool, 6. tytuł w sezonie 2018/2019 FC Barcelona, 5. tytuł w sezonie 2014/2015. Symbol Ligi Mistrzów Znajduje się na prawym rękawie każdego zawodnika podczas rozgrywek Ligi Mistrzów. Jest to okrągła tarcza przedstawiająca oficjalny symbol tych rozgrywek. Tarcza zwycięzcy Drużynie, która w kolejnym sezonie wygrała rozgrywki Ligi Mistrzów, w całym następnym sezonie, podczas trwania rozgrywek, przysługuje prawo do noszenia tarczy „Obrońcy tytułu”. Emblemat ten został po raz pierwszy pokazany w sezonie 2004/2005. Wówczas prawo do noszenia tej odznaki miała drużyna FC Porto. Na tarczy widnieje także rok, kiedy dana drużyna wygrała rozgrywki. Obecny system rozgrywek Od 2012 rozgrywki grupowe są poprzedzone eliminacjami, w których biorą udział mistrzowie niżej sklasyfikowanych krajów oraz drużyny z trzecich i czwartych miejsc z najlepszych lig europejskich. Sama Liga Mistrzów składa się z dwóch faz. Pierwsza to faza grupowa, gdzie 32 drużyny grają w 8 grupach po 4 w każdej. Wszystkie drużyny grają ze sobą dwa razy. Z każdej grupy awansują dwa najlepsze kluby, natomiast trzecia drużyna awansuje do Ligi Europy. Druga faza – play off rozgrywana jest systemem pucharowym. Drużyny z danej pary grają ze sobą dwa razy – raz u siebie, raz na wyjeździe. Do finału awansują dwie drużyny, które rozgrywają tylko jedno spotkanie na ustalonym przed startem rozgrywek neutralnym stadionie. Reforma rozgrywek Od sezonu 2009/2010, zgodnie z zarządzeniem Komitetu Wykonawczego UEFA z 30 listopada 2007, została przeprowadzona reforma dotycząca uczestnictwa drużyn, zwaną popularnie „reformą Platiniego”. Ma ona ułatwić awans do fazy grupowej zespołom z lig europejskich zajmujących niższe lokaty w klubowym rankingu UEFA. Według reformy, 22 zespoły mają zapewniony bezpośredni awans do fazy grupowej, czyli o 6 więcej niż przedtem. Dodatkowe lokaty to mistrzowie lig, które zajmują 10-12. miejsce w rankingu UEFA oraz zespoły, które uplasują się na 3. miejscu w ligach, które zajmują 1-3. lokatę w rankingu. Pozostałe 10 lokat w Lidze Mistrzów przeznaczone jest dla zwycięzców eliminacji. W przeciwieństwie do starego formatu, zespoły zajmujące np. 4. lokatę w lidze angielskiej nie będą rywalizowały z mistrzami Polski, bo eliminacje będą dwutorowe. O pierwsze pięć miejsc walczą ze sobą mistrzowie federacji 13-53 (oprócz Liechtensteinu), a o pozostałe pięć nie-mistrzowie z federacji 1-15. Poza tym, datę finału przesunięto ze środy na sobotę 20. tygodnia kalendarzowego, na godzinę 20:45 CET. Ponadto IV runda eliminacyjna jest obsługiwana przez UEFA tak samo jak faza grupowa. Decyzja ta spotkała się ze sprzeciwem grupy G-14. Platini zapowiedział jednak, że reforma zostanie przeprowadzona bez względu na jakiekolwiek protesty, a G-14 została rozwiązana po ugodzie z FIFA i UEFA w sprawie rekompensat za kontuzje zawodników podczas meczów Mistrzostw Świata i Europy. Finały Pucharu Mistrzów Osiągnięcia według klubów Osiągnięcia według państw Od czasu rozpoczęcia rozgrywek, ośmiokrotnie miało miejsce rozgrywanie finału Ligi Mistrzów przez drużyny ligowe z tej samej federacji. W finale grały drużyny z Hiszpanii w 2000, 2014 oraz w 2016, z Włoch w 2003, z Anglii w 2008, 2019 oraz w 2021, oraz z Niemiec w 2013. Osiągnięcia polskich klubów W epoce Pucharu Europy Mistrzów Krajowych (do 1992 roku) największym sukcesem polskich klubów było dotarcie do półfinału. Sztuka ta udała się dwóm polskim klubom: Legii Warszawa (w sezonie 1969/1970) oraz Widzewowi Łódź (w sezonie 1982/1983). Dodatkowo, Górnikowi Zabrze udało się zagrać w ćwierćfinale (w sezonie 1967/1968), podobnie jak Ruchowi Chorzów w sezonie 1974/1975 oraz Wiśle Kraków w sezonie 1978/1979. W 1992 roku UEFA powołała do życia Ligę Mistrzów, która zastąpiła Puchar Europy Mistrzów Krajowych. Wówczas też zreformowano system rozgrywek wprowadzając fazę grupową (poprzedni system rozgrywek był systemem całkowicie pucharowym) oraz kwalifikacje do tychże rozgrywek. Po wprowadzeniu Ligi Mistrzów polskie kluby zakwalifikowały się do fazy grupowej trzykrotnie, zaś największym sukcesem było osiągnięcie przez Legię Warszawa ćwierćfinału w sezonie 1995/1996. Polskie kluby w fazie grupowej i pucharowej Ligi Mistrzów: Legia Warszawa (1995/1996, 2016/2017) Widzew Łódź (1996/1997) Najlepsi strzelcy Zestawienie piłkarzy, którzy zdobyli dużą liczbę goli w meczach Pucharu Europejskich Mistrzów Krajowych / Ligi Mistrzów UEFA (od 1955 roku, łącznie z meczami kwalifikacyjnymi). Pogrubioną czcionką – zostali zaznaczeni piłkarze, którzy kontynuują karierę piłkarską. Skróty: FP – gole w fazie pucharowej FG – gole w fazie grupowej FK – gole w fazie kwalifikacyjnej Stan na 19 lipca 2023 Prawa telewizyjne w Polsce Obecnie prawa do Ligi Mistrzów należą do Telewizji Polsat. Transmisje wszystkich meczów emitowane są na kanałach Polsat Sport Premium. Rozgrywki Ligi Mistrzów można oglądać również na platformach Polsat Box Go i CANAL+ online Zobacz też Liga Europy UEFA Liga Konferencji Europy UEFA Puchar Zdobywców Pucharów Superpuchar Europy Współczynnik UEFA Uwagi Przypisy Linki zewnętrzne UEFA-COEFFICIENTS.COM – Country Ranking and Champions League Statistics Oficjalna strona Ligi Mistrzów Zestawienie wszystkich meczów w historii PEMK, PEZP i PUEFA Hymn Ligi Mistrzów Liga Mistrzów UEFA

98853

https://pl.wikipedia.org/wiki/Cristiano%20Ronaldo

Cristiano Ronaldo

Cristiano Ronaldo (wym. []), właśc. Cristiano Ronaldo dos Santos Aveiro (ur. 5 lutego 1985 w Funchal) – portugalski piłkarz, występujący na pozycji napastnika w saudyjskim klubie Al-Nassr oraz w reprezentacji Portugalii, której jest kapitanem. Złoty medalista Mistrzostw Europy 2016, srebrny medalista Mistrzostw Europy 2004. Uczestnik Mistrzostw świata: 2006, 2010, 2014, 2018, 2022 i Mistrzostw Europy: 2008, 2012, 2020. Klubową karierę rozpoczął w wieku ośmiu lat, grając w małym klubie CF Andorinha. W wieku 10 lat trafił do jednego z największych klubów Madery, Nacionalu, a w 1997 – do akademii Sportingu. W 2003 podpisał kontrakt z Manchesterem United. Już w pierwszym sezonie zdobył z klubem Puchar Anglii, natomiast w kolejnych latach pomógł United w zdobyciu trzech z rzędu tytułów mistrzowskich, dwóch Pucharów Ligi, Tarczy Wspólnoty, wygraniu Ligi Mistrzów, a także klubowego mistrzostwa świata. W 2003 zadebiutował w seniorskiej reprezentacji Portugalii. Od tamtego czasu wystąpił w narodowych barwach 198 razy, strzelając 122 bramki, co czyni go rekordzistą wszechczasów pod względem występów i strzelonych goli dla reprezentacji. W 2004 sięgnął z drużyną po srebrny medal mistrzostw Europy. W 2008 został kapitanem reprezentacji Portugalii, którą w nowej roli poprowadził do ćwierćfinału Euro 2008. Cztery lata później zdobył z drużyną brązowy medal Euro 2012, który to UEFA przyznała przegranym w półfinałach, po raz pierwszy w historii. W 2016 zdobył z Portugalią, mistrzostwo Europy, natomiast rok później, brązowy medal Pucharu Konfederacji. W 2009 trafił do Realu Madryt, stając się najdroższym piłkarzem w historii – transfer kosztował 94 mln euro. Podczas oficjalnej prezentacji, zorganizowanej na Estadio Santiago Bernabeu, witało go ponad 80 tys. kibiców. Z hiszpańskim klubem zdobył 15 trofeów: dwa mistrzostwa Hiszpanii, dwa Puchary Króla, dwa Superpuchary Hiszpanii, cztery puchary Ligi Mistrzów, dwa Superpuchary UEFA, a także trzy klubowe mistrzostwa świata. Z dorobkiem 450 goli jest najlepszym strzelcem w historii Realu Madryt. Należy do niego także rekord hat-tricków w jednym ligowym sezonie w Hiszpanii – osiem z sezonu 2014/15. Jest jedynym piłkarzem, który zdobywał minimum 30 goli w sześciu sezonach La Liga z rzędu. Z dorobkiem 141 goli pozostaje najlepszym strzelcem w historii rozgrywek Ligi Mistrzów UEFA. Latem 2018 stał się piłkarzem Juventusu, transfer kosztował 117 mln euro. W 2021 po dwunastu latach powrócił do Manchesteru United. Po rozwiązaniu kontraktu z klubem w listopadzie 2022 był wolnym agentem na czas Mundialu w Katarze. W grudniu 2022 został piłkarzem saudyjskiego Al-Nassr. Laureat pięciu Złotych Piłek, czterech Europejskich Złotych Butów oraz pięciokrotny zdobywca tytułu Piłkarza Roku FIFA. W 2014 uhonorowany Orderem Infanta Henryka za „wybitne zasługi dla Portugalii”. W 2016 i 2017 był najlepiej zarabiającym i najpopularniejszym sportowcem świata według magazynu „Forbes”. Dzieciństwo i młodość Urodził się w Santo António, dzielnicy na przedmieściach Funchal na Maderze. Jego matka – Maria Dolores dos Santos – była kucharką i dorabiała jako sprzątaczka we Francji, a ojciec – José Dinis Aveiro (1954–2005) – był ogrodnikiem i zmagał się z uzależnieniem alkoholowym. Cristiano wychowywał się w ubogiej rodzinie wraz z trojgiem starszego rodzeństwa: bratem Hugo oraz siostrami: Elmą i Lilianą Kátią. Rodzina mieszkała w domu komunalnym przy Rua da Quinta do Falcão 27A w Santo António. Pierwsze imię dla chłopca zasugerowała rodzicom jego ciotka, która pracowała w katolickim sierocińcu, a drugie nadano mu na cześć ulubionego aktora jego ojca, amerykańskiego prezydenta Ronalda Reagana. Mając trzy lata, zaczął grać w piłkę nożną z kolegami z sąsiedztwa. Uczył się w szkole podstawowej im. João Gonçalves Zarco. Pierwsze treningi piłkarskie rozpoczął w 1993, mając osiem lat, w klubie Andorinha, w którym dorywczo pracował jego ojciec jako osoba odpowiedzialna za sprzęt dla zawodników. Jego pierwszym trenerem był Francisco Afonso. Już w tamtym czasie wyróżniał się szybkością na boisku i umiejętnymi zwodami, dlatego nosił pseudonim „Pszczółka”, jednocześnie z uwagi na fakt, że reagował płaczem na przegraną, czasem przezywano go „Płaczkiem”. Gdy miał 10 lat, trafił do Nacionalu Madera, w którym jego ojciec chrzestny – Fernão Barroso Sousa – był odpowiedzialny za kompletowanie drużyn młodzieżowych. W sezonie 1995/1996 drużyna, pod kierownictwem António Mendonçy, zdobyła mistrzostwo regionu w kategorii 10–12 lat. Kariera klubowa Sporting CP Po zwycięskim sezonie w Nacionalu Fernão Barroso Sousa zaaranżował mu trzydniowe testy w Sportingu, które odbyły się w kwietniu 1997. Trafił do Akademii Sportingu w Alcochete, gdzie wcześniej nauki pobierał m.in. jego idol, Luís Figo. Jednocześnie uczył się w tamtejszej szkole, w której był wyśmiewany przez rówieśników ze względu na swój maderski akcent oraz dużą wrażliwość, natomiast z uwagi na wątłą sylwetkę był tematem żartobliwych uwag ze strony kolegów z klubu, dlatego podjął odpowiednią dietę wysokobiałkową, a także rozpoczął regularne treningi na siłowni. Poza treningami sportowymi amatorsko grał w ping-ponga oraz dorabiał, podając piłki na meczach Sportingu. W 2000 został powołany do reprezentacji Portugalii w Turnieju Lopesa Da Silvy, jednak musiał zrezygnować z udziału w zawodach z powodu zdiagnozowania u niego arytmii serca. Do regularnych treningów powrócił we wrześniu, kilka tygodni po operacji ablacji serca. W styczniu 2001 zdobył bramkę w wygranym 5:0 meczu z Benfiką Lizbona. Latem 2001 podpisał swój pierwszy zawodowy kontrakt ze Sportingiem. Swojego pierwszego gola w zawodowej drużynie strzelił 3 sierpnia 2002 w wygranym 3:2 meczu towarzyskim z Realem Betis – zdobył bramkę w doliczonej, 91. minucie spotkania. 29 września 2002 zagrał swój pierwszy oficjalny mecz w seniorskiej drużynie Sportingu, stając się tym samym pierwszym zawodnikiem w historii Sportingu, który w ciągu jednego sezonu zagrał w pięciu różnych drużynach klubu: U–16, U–17, U–18, drużynie B, a następnie A. W 69. minucie spotkania ligowego przeciwko Sportingowi Braga zmienił Mariusa Niculae; mecz zakończył się porażką Sportingu 2:4. 7 października zagrał w podstawowym składzie Sportingu, a w zwycięskim spotkaniu z Moreirense na własnym stadionie strzelił dwie bramki, w 34. i 90. minucie meczu. Ze względu na rosnącą pozycję w krajowym futbolu, podczas Międzynarodowego Festiwalu „Nadzieje” w Tulonie i w Var chęć zakupu Ronaldo wyraziły czołowe, europejskie kluby, w tym Arsenal, Liverpool, Chelsea, Inter Mediolan, Juventus, FC Barcelona i Atlético Madryt. Prezes Liverpoolu miał oferować piłkarzowi 7,5 mln euro za przejście do klubu, a Real Madryt – 12 mln euro. Ostatecznie za 15 mln euro zakupił go Alex Ferguson, trener Manchesteru United, który wypatrzył go w przedsezonowym meczu Sportingu z Manchesterem, rozegranym w sierpniu 2003 z okazji otwarcia stadionu Estádio José Alvalade, dzięki czemu wówczas 18-letni Ronaldo stał się najdroższym nastolatkiem w historii angielskiej piłki nożnej. Manchester United 13 sierpnia 2003 na stadionie Old Trafford odbyła się oficjalna prezentacja Ronaldo jako zawodnika Manchesteru United – jednocześnie poinformowano, że będzie występował z numerem „7” na koszulce meczowej. Trzy dni później debiutował jako gracz klubu w wygranym 4:0 meczu ligowym 1. kolejki przeciwko Boltonowi Wanderers – wszedł na boisko w 60. minucie spotkania, a po meczu został uznany najlepszym graczem wieczoru. 1 listopada strzelił swoją pierwszą bramkę Manchesteru, podczas meczu ligowego z Portsmouth. W maju 2004 w 84. minucie spotkania z Aston Villą otrzymał swoją pierwszą w karierze czerwoną kartkę, wcześniej będąc ukaranym dwiema żółtymi – najpierw za symulowanie faulu w polu karnym, a następnie za wykopanie piłki w publiczność. 22 maja zdobył jedną bramkę w wygranym 3:0 meczu finałowym z Millwall o Puchar Anglii. W sezonie 2003/2004 zagrał łącznie w 39 meczach i strzelił cztery gole, poza tym otrzymał od kibiców klubu tytuł Piłkarza Roku Manchesteru United. 29 października 2005 podczas przegranego 1:4 spotkania z Middlesbrough zdobył bramkę, która była 1000. bramką Manchesteru United w Premiership. Sezon 2005/2006 Premiership zakończył z ośmioma golami oraz tytułem najlepszego młodego gracza ligi na koncie. W sezonie 2006/2007 zagrał w 52 meczach we wszystkich rozgrywkach, strzelając w nich 23 gole i zaliczając 20 asyst. W klasyfikacji strzelców Premier League uplasował się na drugim miejscu, za Didierem Drogbą z Chelsea. Został także okrzyknięty piłkarzem roku ligi angielskiej i Młodym Piłkarzem Roku. 13 maja z drużyną zdobył tytuł mistrza Anglii. W sezonie 2007/2008 strzelił 42 gole, a z drużyną wygrał finał Ligi Mistrzów, pokonując 21 maja 2008 w rzutach karnych Chelsea. Po sezonie otrzymał tytuł Piłkarza roku FIFA oraz odebrał Złotą Piłkę. 11 czerwca 2009 Manchester United zaakceptował ofertę kupna Ronaldo przez Real Madryt za 80 mln funtów (93,2 mln euro) po tym, jak piłkarz wyraził chęć odejścia z klubu. Przedstawiciel rodziny Glazerów potwierdził, że Alex Ferguson zezwolił na transakcję. Po tym, jak transfer został zakończony, Ronaldo wyraził swoją wdzięczność Fergusonowi i określił go „swoim ojcem w sporcie i najbardziej wpływową osobą w karierze”. Real Madryt 26 czerwca 2009 Real Madryt potwierdził, że Ronaldo dołączy do zespołu 1 lipca po podpisaniu sześcioletniego kontraktu oraz uzgodnieniu warunków umowy, na której mocy ma zarabiać 13 mln euro na sezon, przy klauzuli wykupu wynoszącej 1 mld euro. Prezentacja Ronaldo jako gracza Realu Madryt odbyła się 6 lipca, zawodnik otrzymał koszulkę z numerem „9”, którą przed nim nosił Javier Saviola. Na Estadio Santiago Bernabéu w czasie prezentacji Ronaldo było obecnych 80 tys. kibiców, co pobiło rekord należący do Diego Maradony, którego witało 75 tys. fanów po tym, jak w 1984 przeszedł z FC Barcelona do SSC Napoli. 16 kwietnia 2011 podczas ligowego El Clásico na Estadio Santiago Bernabéu w 82. minucie spotkania strzelił z rzutu karnego swojego pierwszego gola w meczach z Barceloną. Kolejną bramkę dla drużyny strzelił 20 kwietnia 2011 podczas finału Copa del Rey – w 103. minucie spotkania otrzymał podanie z lewego skrzydła od Ángela Di Maríí i skuteczną główką pokonał José Manuela Pinto. Gol ten zapewnił Królewskim zwycięstwo, dzięki czemu po 18 latach zdobyli swój 18. Puchar Hiszpanii. W sezonie 2010/2011 w ramach trzeciej kolejki La Liga w wyjazdowym meczu Real Madryt podejmował Real Sociedad. Po strzale Ronaldo piłka trafiła do bramki, zmieniając tor po rykoszecie od pleców Pepego. Gazeta „Marca” zaliczyła tę bramkę, dzięki czemu w klasyfikacji Marki Portugalczyk zakończył rozgrywki z 41 golami i zdobył Trofeo Pichichi, poza tym otrzymał Europejski Złoty But za 40 trafień. Kończąc sezon z 53 golami we wszystkich rozgrywkach (40 w lidze), poprawił dwa klubowe rekordy skuteczności strzeleckiej – Ferenca Puskása z 47 golami w całym sezonie 1959/1960 i Hugo Sáncheza z 38 golami w sezonie ligowym 1989/1990. Sezon 2011/2012 zakończył z 46 bramkami w Primera División, ustępując pierwszego miejsca Leo Messiemu z 50 bramkami, ale także zdobył z Realem Madryt mistrzostwo Hiszpanii. Wtedy też po raz pierwszy od sezonu 1950/1951 zaliczył trafienia przeciwko każdemu zespołowi występującemu w lidze, wyrównując też osiągnięcie Ronaldo, który strzelał do bramek 19 z 21 przeciwników w sezonie 96/97. Dwa strzelone przez niego gole w dwumeczu z FC Barceloną (23 i 29 sierpnia 2012) o Superpuchar Hiszpanii, po jednym na Santiago Bernabéu i Camp Nou, zakończonego wynikiem 4:4 zapewniły Realowi pierwsze w sezonie 2012/2013 trofeum (dzięki przewadze goli na wyjeździe). Po zremisowanym 2:2 meczu ligowym z Barceloną 7 października 2012, w którym zdobył obie bramki dla Królewskich, ustanowił serię sześciu kolejnych El Clásico w których strzelał gola (dwa półfinały Pucharu Króla, dwa mecze ligowe i dwa o Superpuchar). Inna trwająca od 17 sierpnia 2011 seria to sześć kolejnych meczów wyjazdowych na Camp Nou z wpisaniem się na listę strzelców (łącznie 8 razy). W meczu wyjazdowym z Galatasaray SK 9 kwietnia 2013 poprawił klubowy rekord 10 goli strzelonych w jednym sezonie Ligi Mistrzów, który od poprzedniego sezonu dzielił z Raúlem i po raz pierwszy od 2008 był królem strzelców tych rozgrywek. 15 września 2013 przedłużył kontrakt z Realem Madryt do 2018. 17 września w pierwszej kolejce Ligi Mistrzów 2013/2014 strzelił hat-tricka w meczu przeciwko Galatasaray SK wygranym 6:1. W całym 2013 zdobył 69 goli w 59 oficjalnych występach klubowych i reprezentacyjnych, o sześć więcej niż w 2012. Ustanowił także dwa nowe rekordy strzeleckie Ligi Mistrzów: 9 goli w fazie grupowej oraz 15 goli w jednym roku kalendarzowym. 13 stycznia 2014 otrzymał Złotą Piłkę FIFA. 18 marca w swoim 236. występie dla klubu zdobył łącznie 242 gole, co uczyniło go czwartym strzelcem wszech czasów Realu, na równi z Ferencem Puskásem (ten jednak potrzebował 262 występów, by osiągnąć taki dorobek). 2 kwietnia w meczu ćwierćfinałowym LM z Borrusią trafił do siatki po raz 14. w sezonie, wyrównując rekord strzelecki Leo Messiego z sezonu 2011/2012. 29 kwietnia w półfinale z Bayernem dołożył dublet, ustanawiając nowy rekord 16 goli w sezonie, jednocześnie wyprzedzając dorobek 49 goli Alfredo Di Stéfano, drugiego po Raúlu najlepszego strzelca Realu w Europie. 25 maja w wygranym finale z Atlético Madryt świętował zdobycie 10. Pucharu Europy Realu Madryt, prawie 10 lat po tym, jak na tym samym Estádio da Luz w Lizbonie przegrał swój finał Euro 2004. W końcowych minutach spotkania udało mu się przypieczętować sukces drużyny golem z rzutu karnego na 4:1, śrubując swój rekord do 17 goli w sezonie. W 2014 jako pierwszy piłkarz Realu zaliczył cztery sezony ligowe z rzędu, w których zdobył przynajmniej 30 goli, ponadto został pierwszym piłkarzem w historii, który zdobył bramki w meczach finałowych dla dwóch triumfatorów Ligi Mistrzów – Manchesteru United w sezonie 2007/2008 oraz Realu Madryt w sezonie 2013/2014. W obu przypadkach został królem strzelców rozgrywek. Jako pierwszy piłkarz wpisał się na listę strzelców w każdej minucie meczu. 5 października 2014 wyrównał rekord La Liga w liczbie zdobytych hat-tricków, wynoszący łącznie 22 na równi z Zarrą i Di Stefano, z czego trzy ostatnie zaliczył w czterech meczach ligowych w czasie 15 dni. 18 października pobił rekord sprzed 71 lat najlepszego startu sezonu ligowego pod względem strzelonych bramek, wówczas Echevarría w pierwszych ośmiu kolejkach sezonu zdobył 14 bramek. Portugalczyk zdobył 15 goli w siedmiu spotkaniach, ale opuścił starcie drugiej kolejki z Realem Sociedad. 6 grudnia pobił rekord La Liga w liczbie zdobytych hat-tricków, notując 23. hat-tricka w starciu 14 kolejki ligowej pomiędzy Realem Madryt, a Celtą Vigo, jednocześnie przyczyniając się do wyrównania rekordu drużynowego Barcelony z sezonu 2005/06 – wygrania 18 meczów z rzędu, przy tym dobijając do 200 goli w La Liga. Osiągnął taki dorobek bramkowy, rozgrywając 178 meczów w hiszpańskiej lidze, co jest najlepszym wynikiem w historii. 12 stycznia 2015 drugi raz z rzędu otrzymał Złotą Piłkę FIFA, było to jego trzecie wyróżnienie dla najlepszego piłkarza na świecie. W 2015 Real nie zdobył żadnego trofeum, ale Ronaldo poprawił dwa rekordy życiowe z sezonu 2011/2012 – najwięcej goli zdobytych we wszystkich rozgrywkach w sezonie (61) i goli w sezonie ligowym (48), za co otrzymał trzeciego Trofeo Pichichi i czwartego Europejskiego Złotego Buta. Wyśrubował także dwa własne rekordy w Hiszpanii – najwięcej hat-tricków (27) i najwięcej hat-tricków w sezonie (8). W klasyfikacji strzelców Realu Ronaldo wyprzedził Santillana i Di Stéfano; w 300 oficjalnych spotkaniach zaliczył 313 trafień, ustępując tylko Raúlowi, a w 200 występach w La Liga – 225 goli. 13 września 2015 zdobył pięć goli w meczu La Liga z Espanyolem, zostając najlepszym ligowym strzelcem Realu, przed Raúlem z 228 trafieniami. 30 września zaliczył dwa trafienia z Malmö FF w LM, z czego pierwszy gol był jego 500. golem w oficjalnych meczach klubowych i reprezentacyjnych (w 753 występach), a drugi 323. golem dla Realu, czym zrównał się z rekordem Raúla oraz został najlepszym strzelem Realu w Europie z 67 golami, wyprzedzając rekord 66 goli Raula. 8 grudnia podbił własny rekord liczby zdobytych bramek w fazie grupowej Ligi Mistrzów, śrubując swój wynik do liczby 11 goli, tym samym poprawił również swój inny rekord Ligi Mistrzów, goli zdobytych w danym roku kalendarzowym, zdobywając 16 goli w 2015. 12 kwietnia 2017 zdobył dublet w 1/4 finału LM z Bayernem Monachium i jako pierwszy osiągnął 100 goli w europejskich pucharach (w tym jeden w kwalifikacjach Ligi Mistrzów i dwa w Superpucharze Europy). Dzięki hat-trickowi w meczu rewanżowym 17 kwietnia w Madrycie poprawił swój rekord, przekraczając granicę 100 goli w Lidze Mistrzów. 29 kwietnia pobił 40-letni rekord Jimmy’ego Greavesa, który wynosił 366 goli, najlepszego ligowego strzelca spośród sześciu czołowych europejskich lig. 3 maja zaliczył hat-tricka w półfinale Ligi Mistrzów z Atlético Madryt, dzięki czemu osiągnął jako pierwszy 50 goli w fazie pucharowej Ligi Mistrzów. Klub pogratulował mu także zdobycia 400 goli w barwach Realu (wliczając nieoficjalny gol zaliczony Pepe w 2010). 14 maja zdobył dublet w meczu z Sevillą, osiągając oficjalne 400 goli. 3 czerwca sięgnął czwarty raz po puchar Ligi Mistrzów, dzięki dubletowi w finale z Juventusem jako pierwszy piłkarz zaliczył gola w trzech różnych finałach tych rozgrywek (dla dwóch klubów), piąty rok z rzędu został królem strzelców edycji LM oraz zdobył 600. bramkę w karierze (także 500. gola Realu w LM). Real jako pierwszy klub obronił tytuł Ligi Mistrzów od powstania rozgrywek w tym formacie. 6 grudnia 2017 jako pierwszy zdobył gola w każdym z sześciu spotkań fazy grupowej Ligi Mistrzów, wyrównał także rekord 60 goli Leo Messiego w fazach grupowych LM. 7 grudnia wygrał piątą Złotą Piłkę przyznawaną przez France Football. 14 lutego 2018 osiągnął 100 goli w Lidze Mistrzów dla jednego klubu. 3 marca w 286. występie przekroczył granicę 300 goli w lidze hiszpańskiej. Do 6 marca strzelał gola w dziewięciu kolejnych występach w LM od finału w 2017 przeciwko Juventusowi, wyrównując rekord Ruud van Nistelrooya z 2003 (obaj po 14 goli). 3 kwietnia poprawił ten rekord, zdobywając łącznie 16 goli w 10 spotkaniach z rzędu, a 11 kwietnia zakończył serię ze stanem 17 goli w 11 spotkaniach. 25 kwietnia ustanowił inny rekord, występując ogółem w 96 wygranych spotkaniach w Lidze Mistrzów. Real zakończył sezon z trzecią z rzędu wygraną w Lidze Mistrzów, a Ronaldo wygrywał zdobył puchar po raz piąty co jest rekordem od czasu Ligi Mistrzów (Francisco Gento wygrał sześć Pucharów Europy). Ronaldo szósty sezon z rzędu był królem strzelców Ligi Mistrzów (w 2015 ex aequo z Messim i Neymarem Jr). 10 lipca 2018 ogłoszono transfer Ronaldo do Juventusu. Juventus W Juventusie zadebiutował w ligowym meczu z . Swoją pierwszą bramkę dla tego klubu zdobył 16 września 2018 w meczu przeciwko . 16 stycznia 2019 sięgnął po swoje pierwsze trofeum w nowej drużynie – w meczu przeciwko AC Milan, zakończonym wygraną 1:0, strzelił zwycięską bramkę, czym zapewnił zwycięstwo Juventusowi w Superpucharze Włoch. W swoim pierwszym sezonie w Serie A zdobył także mistrzostwo Włoch. Zdobywszy Scudetto, stał się jedynym piłkarzem na świecie, który zdobył mistrzostwo w Anglii, Hiszpanii i we Włoszech. W debiutanckim sezonie dla Juventusu zdobył 21 bramek w 31 meczach. W całym sezonie 2018/19, we wszystkich rozgrywkach, wliczając mecze Ligi Mistrzów i Pucharu Włoch, rozegrał 43 spotkania i zanotował 28 trafień. W drugim sezonie wystąpił w 33 spotkaniach w Serie A i zdobył w nich 31 bramek. W całym sezonie 2019/2020 rozegrał 46 występów i zdobył 37 bramek. Z Juventusem wygrał wtedy mistrzostwo Włoch. Łącznie w 134 meczach zdobył 101 goli i zanotował 22 asysty, a także został najszybszym strzelcem „setki” dla tego klubu. Powrót do Manchesteru United 27 sierpnia 2021 Manchester United ogłosił, że doszedł do porozumienia z Juventusem w sprawie ponownych przenosin Ronaldo do angielskiego klubu. 31 sierpnia 2021 roku podpisując dwuletni kontrakt z opcją przedłużenia o kolejny rok, po 12 latach, znów został zawodnikiem Manchesteru United. Pierwszy mecz po powrocie zagrał 11 września 2021 roku w wygranym 4:1 meczu przeciwko Newcastle United, rozgrywając całe spotkanie i zdobywając dwie bramki. W debiutanckim wrześniu 2022 zdobył nagrodę Piłkarza Miesiąca Premier League. 12 marca 2022 Ronaldo zdobył hat-tricka w wygranym 3:2 ligowym meczu z Tottenhamem, bijąc rekord Josefa Bicana (805 bramek) zdobytych goli w oficjalnych seniorskich meczach. Po powrocie Ronaldo strzelił dla Czerwonych Diabłów 27 goli i zdobył 5 asyst w 54 występach. W sezonie 2021/22 trafiał bramki 24 razy w 38 meczach, a w sezonie 2022/23 rozegrał 16 spotkań, w których zanotował 3 gole. 22 listopada 2022 Manchester United rozwiązał kontrakt z Ronaldo. Al-Nassr 30 grudnia 2022 saudyjski klub Al-Nassr osiągnął porozumienie, zgodnie z którym Ronaldo dołączył do klubu 1 stycznia 2023, podpisując kontrakt do 2025. Jak poinformował Fabrizio Romano, Ronaldo otrzymał najwyższą pensję piłkarską w historii, wartą 200 milionów euro rocznie; obejmowało to roczną gwarantowaną pensję piłkarską w wysokości 90 milionów euro, a umowy handlowe i sponsorskie obejmowały podwyższenie jego całkowitego rocznego wynagrodzenia do 200 milionów euro. 19 stycznia 2023 Ronaldo zagrał po raz pierwszy od czasu przeniesienia się do Arabii Saudyjskiej w meczu pokazowym, w którym połączona drużyna graczy Al-Nassr i Al-Hilal z Rijadu przeciwko Paris Saint-Germain. Strzelił dwa gole, jednak ostatecznie przegrał 4:5. 22 stycznia 2023 zadebiutował w lidze dla Al-Nassr jako kapitan drużyny, grając pełne 90 minut w wygranym 1:0 meczu z Ettifaq FC i strzelił swojego pierwszego gola w remisie 2:2 z Al-Fateh z rzutu karnego w ostatnich minutach meczu. 9 lutego 2023 strzelił cztery gole w wygranym 4:0 meczu z Al-Wehdą, a jego pierwszy gol w meczu był jego 500. ligowym golem w karierze. Zdobył nagrodę Piłkarza Miesiąca Roshn Saudi League w lutym 2023. Kariera reprezentacyjna W reprezentacji Portugalii zadebiutował 20 sierpnia 2003 w meczu z Kazachstanem wygranym 1:0. Lata 2004–2007 W maju 2004 dostał od Luiza Felipe Scolariego powołanie do reprezentacji Portgualii na Mistrzostwa Europy w Piłce Nożnej 2004. Swojego pierwszego gola dla reprezentacji strzelił 12 czerwca w przegranym 1:2 meczu otwarcia z Grecją na Estádio do Dragão. Kolejną bramkę strzelił w rzutach karnych w wygranym 6:5 ćwierćfinałowym spotkaniu z Anglią, a następną – w 26. minucie półfinałowego meczu z Holandią, wygranym 2:1. Ostatecznie zdobył z Portugalią tytuł wicemistrza Europy po finałowej porażce z Grecją 0:1. Po finale został nominowany do Drużyny Gwiazd Euro. W 2004 wystąpił także na Olimpiadzie w Atenach, gdzie jego drużyna zajęła ostatnie miejsce w grupie, wygrywając zaledwie jeden mecz z Marokiem (2:1), w którym Ronaldo zdobył pierwszą bramkę. Został wicekrólem strzelców europejskiej strefy kwalifikacyjnej do Mistrzostw Świata w Piłce Nożnej 2006 z siedmioma golami na koncie. W fazie grupowej Portugalia spotkała się z Meksykiem (2:1), Angolą (1:0) i Iranem (2:0), Ronaldo jedyną bramkę zdobył z tym ostatnim zespołem z rzutu karnego. 1 lipca 2004 strzelił bramkę w rzutach karnych w ćwierćfinałowym meczu z Anglią, zapewniając Portugalii awans do półfinałów. Ostatecznie zajęli czwarte miejsce, przegrywając mecz z Francją (0:1) i spotkanie o brązowy medal z Niemcami (1:3), a Ronaldo został nominowany do nagrody dla najlepszego młodego piłkarza, którą wygrał Lukas Podolski. 6 lutego 2007 zadebiutował jako kapitan drużyny Portugalii w towarzyskim meczu z Brazylią. Lata 2008–2011 Zakończył kwalifikacje do Mistrzostw Europy w Piłce Nożnej 2008, zdobywając osiem goli. Dobra skuteczność nie była jednak kontynuowana na samym turnieju. Został najlepszym zawodnikiem meczu fazy grupowej z Czechami, w którym strzelił jedynego gola na turnieju. Portugalia jednak odpadła w ćwierćfinale po przegranym meczu z Niemcami 2:3. Po mistrzostwach, gdy drużynę narodową przejął Carlos Queiroz, Ronaldo na stałe został kapitanem. Swoją jedyną bramkę w Mistrzostwach Świata w Piłce Nożnej 2010 zdobył w wygranym 7:0 meczu z Koreą Północną, było to jego pierwsze od 16 miesięcy trafienie dla reprezentacji. Portugalczycy odpadli w 1/8 finału, przegrywając 0:1 z Hiszpanią. Ronaldo zgarnął trzy nagrody dla zawodnika meczu w spotkaniach fazy grupowej. Lata 2012–2015 Strzelił siedem goli w kwalifikacjach do Mistrzostw Europy w Piłce Nożnej 2012, włączając w to dwa trafienia z Bośnią w barażach. Następnie zdobył dwa gole w ostatnim meczu fazy grupowej z Holandią (2:1). Także w ćwierćfinale zapewnił zwycięstwo swojej drużynie, strzelając jedyną bramkę w spotkaniu przeciwko Czechom. Portugalia odpadła po rzutach karnych w półfinałowym meczu z Hiszpanią. Portugalia zajęła drugie miejsce w swojej grupie eliminacyjnej do Mistrzostw Świata w Piłce Nożnej 2014 ze stratą jednego punktu do Rosji, przez co była zmuszona zagrać w barażach z reprezentacją Szwecji. Oba mecze zakończyły się zwycięstwami Portugalii (1:0 i 3:2), wszystkie bramki dla swojej drużyny zdobył Ronaldo. W pierwszej rundzie kwalifikacyjnej zanotował w sumie cztery trafienia, w międzyczasie wyprzedzając pod względem strzelonych goli w reprezentacji Portugalii Eusébio (41) a ostatecznie zrównując się bramkami z rekordzistą, Pauletą (47). Po przegranym meczu z Niemcami (4:0), remisie z USA (2:2) i wygranej z Ghaną (2:1) reprezentacja Portugalii zajęła trzecie miejsce w grupie, ostatecznie odpadając w tej fazie rozgrywek. Ronaldo zagrał we wszystkich trzech meczach, notując asystę w meczu z USA i oraz strzelając bramkę w meczu z Ghaną, co uczyniło go samodzielnym liderem klasyfikacji strzelców reprezentacji Portugalii z dorobkiem 50 goli. Stał się jednocześnie pierwszym piłkarzem w historii, który strzelił bramki na sześciu wielkich turniejach z rzędu – Euro 2004, 2008, 2012 oraz mundialach 2006, 2010 i 2014. Lata 2016–2022 Podczas eliminacji do Mistrzostw Europy w Piłce Nożnej 2016 w spotkaniu 3. kolejki kwalifikacji w meczu z Armenią zdobył swojego 23. gola we wszystkich dotychczasowych spotkaniach rozgrywanych w ramach mistrzostw Europy, biorąc pod uwagę mecze eliminacyjne i finałowe, tym samym stał się samodzielnym liderem klasyfikacji strzelców w historii tych rozgrywek, bijąc rekord Jona Dahla Tomassona. 6 lipca 2016 w meczu z Walią wyrównał rekord strzelecki dziewięciu goli w finałach Mistrzostw Europy, ustanowiony na jednym turnieju w 1984 przez Michela Platiniego. Został także pierwszym piłkarzem, który trafiał do bramki na czterech różnych turniejach ME. Uwzględniając eliminacje, baraże i finały jego nowy rekord Mistrzostw Europy wynosi 29 goli. Wyprzedził także Thurama i Van der Sara w liczbie występów w finałach ME, ustanawiając rekord 21 meczów. Pomógł także w zdobyciu pierwszego tytułu mistrzowskiego dla Portugalii, kończąc turniej z trzema golami i trzema asystami. W meczu finałowym z Francją 10 lipca 2016 doznał kontuzji w 8. minucie spotkania po starciu z Dimitri Payetem, co wyeliminowało go z dalszej gry. 15 czerwca 2018 został najstarszym zawodnikiem, który strzelił hat tricka w meczu mistrzostw Świata w Rosji, pomagając Portugalii w pierwszym meczu w zremisowaniu 3:3 z Hiszpanią (jego trzeci gol to rzut wolny z 30 jardów w curlingu na dwie minuty przed końcem). W ten sposób stał się również pierwszym portugalskim graczem, który strzelił gola w czterech mistrzostwach świata i jednym z czterech graczy, którzy tego dokonali. 20 czerwca w drugim meczu strzelił jedynego gola w wygranym 1:0 z Marokiem, bijąc rekord Ferenca Puskása jako najlepszego strzelca Europy w historii, z 85 golami w reprezentacji. W ostatnim meczu grupowym z Iranem 25 czerwca nie wykorzystał rzutu karnego, a Portugalia zremisowała 1:1, awansując do drugiej rundy jako wicemistrzowie grupy za Hiszpanią. 30 czerwca z drużyną zostali wyeliminowani po porażce 2:1 z Urugwajem w 1/8 finałów mistrzostw świata. Za swoje występy w turnieju Ronaldo został później mianowany do drużyny Mistrzostw świata. Opuścił fazę grupową Ligi Narodów, aby skupić się na grze w Juventusie, do reprezentacji dołączył dopiero na fazę pucharową w czerwcu 2019. W meczu przeciwko Szwajcarii w półfinale strzelił trzy bramki, czym wprowadził Portugalię do finału, gdzie ostatecznie udało im się pokonać reprezentację Holandii 1-0. 15 czerwca 2021 w pierwszym meczu na Mistrzostwach Europy strzelił dwa gole w wygranym 3:0 meczu z Węgrami. To dało mu w sumie 11 bramek w Mistrzostwach Europy, dwie przewagi nad Michelem Platinim jako najlepszym strzelcem wszech czasów w historii mistrzostw Europy. Ponadto został pierwszym piłkarzem, który wystąpił i zdobył pięć bramek na Mistrzostwach Europy, oraz w 11 kolejnych turniejach międzynarodowych seniorów. Udało mu się też być najstarszym zawodnikiem, który strzelił dwa gole w mistrzostwach Europy, bijąc poprzedni rekord ustanowiony przez Andrija Szewczenkę. 19 czerwca w drugim meczu grupowym strzelił jednego gola w przegranym meczu 2:4 z Niemcami. 23 czerwca wykorzystał dwa rzuty karne w zremisowanym 2:2 meczu z Francją w ostatnim meczu fazy grupowej, co wyrównał rekord irańskiego piłkarza Aliego Daeiego z 109 golami w reprezentacji. Został najlepszym strzelcem w finałach turniejów na Mistrzostwach Świata i Mistrzostwach Europy łącznie, a jego 21 bramek pobiło poprzedni rekord Miroslava Klose. 27 czerwca Portugalia odpadła z turnieju po przegranym meczu 0:1 przeciwko Belgii w 1/8. Ronaldo zakończył turniej z pięcioma bramkami (razem z Patrikiem Schickiem) i zdobył koronę króla strzelców mistrzostw Europy, o czym zadecydowało to, że miał na koncie asystę. Zagrał w 7 meczach fazy grupowej i w 2 barażowych podczas eliminacji do Mistrzostw Świata 2022, w których strzelił 6 bramek. 1 września 2021 w ostatnich minutach meczu zdobył dublet przeciwko Irlandii, który pozwolił mu zostać samodzielnym rekordzistą strzelonych bramek dla reprezentacji. 12 października 2021 w wygranym 5:0 spotkaniu z Luksemburgiem zdobył swojego 10. hat-tricka dla Portugalii. Ronaldo znalazł się w kadrze Portugalii na Mistrzostwa Świata 2022 w Katarze, i był to piąty mundial z jego udziałem. 24 listopada, w meczu otwarcia Portugalii przeciwko Ghanie, Ronaldo wykorzystał rzut karny i został pierwszym zawodnikiem, który strzelił gola w pięciu różnych mistrzostwach świata, a także został najlepszym zawodnikiem tego spotkania. W ostatnim meczu grupowym z Koreą Południową Ronaldo spotkał się z krytyką ze strony własnego trenera za reakcję na zmianę. Nie pojawił się w wyjściowym składzie na mecz 1/8 finału ze Szwajcarią. Było to pierwsze spotkanie od Euro 2008, kiedy nie rozpoczął meczu dla Portugalii w dużym międzynarodowym turnieju; również po raz pierwszy od Euro 2000 Portugalia rozpoczęła mecz fazy pucharowej bez Ronaldo w wyjściowym składzie. Wchodząc z ławki w meczu 1/4 finału z Marokiem, wyrównał międzynarodowy rekord występów Badera Al-Mutawy, stając się najczęściej występującm piłkarzem wszech czasów, ze 196. występami. Portugalia przegrała ten mecz 0:1 i odpadła z tej edycji MŚ. Lata 2023-obecnie Znalazł się w pierwszym składzie reprezentacji Portugalii na marcowe mecze kwalifikacji kwalifikacji Euro 2024 przeciwko Liechtensteinowi i Luksemburgowi, bijąc rekord rozegranych meczów dla reprezentacji. W obu spotkaniach zdobył po 2 gole. 20 czerwca 2023 w czwartej kolejce kwalifikacji Euro 2024 przeciwko Islandii strzelił bramkę w 89. minucie meczu która dała zwycięstwo 1:0, w swoim 200 występie dla reprezentacji Portugali. Styl gry Jest prawonożnym piłkarzem ofensywnym, który może grać na lewym skrzydle, a także jako środkowy napastnik. Znany jest ze swoich rzutów karnych oraz strzałów głową. Statystyki klubowe (aktualne na 22 września 2023) Sukcesy Sporting CP Superpuchar Portugalii: 2002 Manchester United Mistrzostwo Anglii: 2006/07, 2007/08, 2008/09 Puchar Anglii: 2003/2004 Puchar Ligi Angielskiej: 2005/06, 2008/09 Tarcza Wspólnoty: 2007 Liga Mistrzów UEFA: 2007/08 Klubowe mistrzostwo świata: 2008 Real Madryt Mistrzostwo Hiszpanii: 2011/12, 2016/17 Puchar Króla: 2010/11, 2013/14 Superpuchar Hiszpanii: 2012, 2017 Liga Mistrzów UEFA: 2013/14, 2015/16, 2016/17, 2017/18 Superpuchar Europy UEFA: 2014, 2017 Klubowe mistrzostwo świata: 2014, 2016, 2017 Juventus Mistrzostwo Włoch: 2018/19, 2019/20 Puchar Włoch: 2020/21 Superpuchar Włoch: 2018, 2020 Al-Nassr Arabski Puchar Mistrzów Klubowych: 2023 Reprezentacyjne Mistrzostwo Europy: 2016 Wicemistrzostwo Europy: 2004 3. miejsce na mistrzostwach Europy: 2012 3. miejsce w Pucharze Konfederacji: 2017 Liga Narodów UEFA: 2018/19 Indywidualne Król strzelców Premier League: 2008 Król strzelców Primera División: 2011, 2014, 2015 Król strzelców Serie A: 2021 Król strzelców Pucharu Hiszpanii: 2011 Król strzelców Klubowych mistrzostw świata: 2016 (4 gole) Król strzelców Ligi Mistrzów UEFA: 2008, 2013, 2014, 2015, 2016, 2017, 2018 Król strzelców Mistrzostw Europy: 2020 (5 goli) Najlepszy strzelec na świecie w rozgrywkach klubowych w jednym roku kalendarzowym: 2013 (59 goli), 2014 (56 goli), 2015 (54 gole) Król asyst Premier League: 2006/2007 (16 asyst) Król strzelców Arabskiego Pucharu Mistrzostw Klubowych: 2023 (6 goli) Wyróżnienia Złota Piłka: 2008 Złota Piłka FIFA: 2013, 2014, 2016, 2017 Europejski Złoty But: 2008, 2011, 2014, 2015 Golden Foot: 2020 Piłkarz Roku FIFA: 2008, 2013, 2014, 2016, 2017 Bravo Award: 2004 Jedenastka marzeń według UEFA podczas Mistrzostw Europy 2004 w Portugalii Drużyna Roku UEFA: 2004, 2007, 2008, 2009, 2010, 2011, 2012, 2013, 2014, 2015, 2016, 2017, 2018, 2019, 2020 Nagroda im. sir Matta Busby’ego dla najlepszego piłkarza roku: 2004, 2007, 2008 FIFPro dla najlepszego, młodego zawodnika roku według kibiców: 2005, 2006 Jedenastka Roku Premier League: 2006, 2007, 2008, 2009, 2022 FIFPro World XI: 2007, 2008, 2009, 2010, 2011, 2012, 2013, 2014, 2015, 2016, 2017, 2018, 2019, 2020, 2021 Najlepszy młody zawodnik Premier League: 2007 Najlepszy zawodnik Premier League według zawodników z całej ligi: 2007, 2008 Piłkarz Roku w Portugalii: 2007, 2008, 2009, 2011, 2012, 2013, 2015, 2016, 2017, 2018, 2019 Najlepszy zawodnik Premier League według kibiców: 2007, 2008 Piłkarz Roku Premier League: 2007, 2008 Zawodnik Roku według Barclays: 2007, 2008 Jedenastka Roku według ESM: 2007, 2008, 2011, 2012, 2013, 2014, 2015, 2017 Barclays Merit Award: 2008 Najlepszy napastnik Ligi Mistrzów: 2008, 2014, 2016, 2017, 2018 Najlepszy zawodnik Ligi Mistrzów: 2008, 2014, 2016, 2017 Piłkarz Roku według Goal.com: 2008, 2012, 2014, 2016, 2017 Piłkarz Roku według FourFourTwo: 2008, 2013, 2014, 2016 FIFPro: 2008 Piłkarz Roku według World Soccer: 2008, 2013, 2014, 2016, 2017 FIFA Ferenc Puskás Award: 2009 Najlepszy zawodnik Ligi Mistrzów według Internautów: 2009, 2010 Piłkarz roku w plebiscycie Globe Soccer Awards: 2011, 2014, 2016, 2017, 2018, 2019 Najlepszy zawodnik XXI wieku według Globe Soccer Awards: 2001-2020 Trofeo Di Stéfano: 2012, 2013, 2014, 2016 Drużyna marzeń według UEFA podczas Mistrzostw Europy 2012 w Polsce i Ukrainie MVP Primera División: 2013/2014 Najlepszy strzelec rozgrywek ligowych według IFFHS: 2014, 2015, 2020 Najlepszy strzelec rozgrywek międzynarodowych według IFFHS: 2013, 2014, 2016, 2017, 2019 Piłkarz Roku według UEFA: 2014, 2016, 2017 Najlepszy Sportowiec Roku według ESPY: 2014 Drużyna Roku w Lidze Mistrzów: 2014, 2015, 2016, 2017, 2018, 2019 Najlepszy napastnik Primera División: 2014 Najładniejszy Gol Sezonu Primera División: 2014 Najlepszy piłkarz Klubowych mistrzostw świata (Złota Piłka): 2016 : 2020 Drużyna Roku na świecie według IFFHS: 2017, 2018, 2019, 2020, 2021 Drużyna Roku UEFA według IFFHS: 2021 Drużyna dekady na świecie według IFFHS: 2011–2020 Drużyna dekady UEFA według IFFHS: 2011–2020 Piłkarz dekady UEFA według IFFHS: 2011–2020 Piłkarz dekady na świecie według IFFHS (2. miejsce): 2011–2020 Najlepszy strzelec wszech czasów w plebiscycie Globe Soccer Awards: 2021 Rekordy Najskuteczniejszy zawodnik w historii reprezentacji Portugalii: 123 gole Najskuteczniejszy zawodnik w historii reprezentacji narodowych: 123 gole Najskuteczniejszy zawodnik w historii piłki nożnej: 854 goli Najskuteczniejszy zawodnik w historii Realu Madryt: 450 goli Najskuteczniejszy zawodnik w historii Ligi Mistrzów UEFA: 140 goli Najskuteczniejszy zawodnik w historii Ligi Mistrzów UEFA, wliczając kwalifikacje: 141 goli Najwięcej asyst w historii Ligi Mistrzów UEFA: 42 asysty Najskuteczniejszy zawodnik w historii Ligi Mistrzów UEFA w jednym sezonie: 17 goli (2013/2014) Najskuteczniejszy zawodnik w historii mistrzostw Europy: 14 goli Najskuteczniejszy zawodnik w historii mistrzostw Europy, wliczając eliminacje: 45 goli Najskuteczniejszy zawodnik w historii Klubowych Mistrzostw Świata: 7 goli Najskuteczniejszy portugalski zawodnik w historii Primera División: 311 goli Najskuteczniejszy portugalski zawodnik w historii występów klubowych i reprezentacyjnych w jednym roku kalendarzowym: 69 goli (rok 2013, Real Madryt (59), reprezentacja Portugalii (10)) Najwięcej występów w historii reprezentacji Portugalii: 201 meczów Najwięcej występów w historii reprezentacji narodowych: 201 meczów Najwięcej występów w historii reprezentacji europejskich: 201 meczów Najwięcej występów w historii Ligi Mistrzów UEFA: 182 mecze Najwięcej występów w historii Ligi Mistrzów UEFA, wliczając kwalifikacje: 186 meczów Najwięcej występów w finałach mistrzostw Europy: 22 mecze Najwięcej występów na Mistrzostwach Europy, wliczając kwalifikacje: 60 meczów Najwięcej zdobytych hat-tricków w seniorskiej karierze: 63 hat-tricków Najwięcej zdobytych hat-tricków dla reprezentacji narodowych: 10 hat-tricków. Najwięcej zdobytych hat-tricków w historii Ligi Mistrzów UEFA: 8 hat-tricków Najwięcej zdobytych hat-tricków w jednym sezonie Ligi Mistrzów UEFA: 3 hat-tricki (2015/2016) Pierwszy piłkarz, który zdobył bramkę na pięciu edycjach Mistrzostw Świata (2006, 2010, 2014, 2018, 2022) Pierwszy piłkarz, który zagrał na pięciu finałowych edycjach Mistrzostw Europy (2004, 2008, 2012, 2016, 2020) Pierwszy piłkarz, który zdobył bramkę na pięciu finałowych edycjach Mistrzostw Europy (2004, 2008, 2012, 2016, 2020) Pierwszy piłkarz, który zdobył pięć tytułów Lig Mistrzów Najwięcej meczów bez porażki w historii piłki nożnej: 1001 Odznaczenia Wielki Oficer Orderu Infanta Henryka – 2014 Oficer Orderu Infanta Henryka – 2004 Komandor Orderu Zasługi – 2016 Medal Zasługi Orderu Niepokalanej Matki Boskiej z Vila Viçosa (order domowy dynastii Bragança) – 2006 Życie prywatne W trakcie swojej kariery spotykał się m.in. z angielskimi modelkami Alice Goodwin i Gemmą Atkinson. W 2010 zaczął spotykać się z rosyjską modelką Iriną Shayk, z którą pojawił się na okładce majowego numeru hiszpańskiego wydania magazynu „Vogue” w 2014. W styczniu 2015 para rozstała się. Obecnie jest związany z hiszpańską modelką, Georginą Rodriguez, z którą ma córkę, Alanę Martinę (ur. 12 listopada 2017), 18 kwietnia 2022 urodziły się im bliźnięta, córka Bella Esmeralda i syn Angelo , który zmarł krótko po porodzie. Ma także troje dzieci: syna Cristiano juniora (ur. 17 czerwca 2010) oraz bliźniaki – Mateo i Evę Marię (ur. 8 czerwca 2017), jednak tożsamość ich matki nie jest powszechnie znana. Majątek Zarobki piłkarza początkowo były dość niewielkie: za grę w Sportingu początkowo pobierał 200 euro miesięcznie, po podpisaniu zawodowego kontraktu z klubem latem 2001 pensja wzrosła do 2 tys. euro miesięcznie, a w 2003 wynosiła już 15 tys. euro. Po przejściu do Manchesteru United zarabiał 150 tys. euro miesięcznie. Uwagi Przypisy Bibliografia Linki zewnętrzne Oficjalna strona internetowa Profil w bazie BDFutbol Statystyki na FPF.pt Statystyki na Real Madrid.com Reprezentanci Portugalii w piłce nożnej Piłkarze Sportingu CP Piłkarze Manchesteru United Piłkarze Realu Madryt Piłkarze Juventus F.C. Piłkarze Al-Nassr Zdobywcy Pucharu Europy i Ligi Mistrzów Królowie strzelców Pucharu Europy i Ligi Mistrzów UEFA Królowie strzelców Premier League Królowie strzelców Primera División Królowie strzelców Serie A Laureaci Złotej Piłki Uczestnicy Letnich Igrzysk Olimpijskich 2004 Uczestnicy Mistrzostw Świata w Piłce Nożnej 2006 Uczestnicy Mistrzostw Świata w Piłce Nożnej 2010 Uczestnicy Mistrzostw Świata w Piłce Nożnej 2014 Uczestnicy Mistrzostw Świata w Piłce Nożnej 2018 Uczestnicy Mistrzostw Świata w Piłce Nożnej 2022 Uczestnicy Mistrzostw Europy w Piłce Nożnej 2004 Uczestnicy Mistrzostw Europy w Piłce Nożnej 2008 Uczestnicy Mistrzostw Europy w Piłce Nożnej 2012 Uczestnicy Mistrzostw Europy w Piłce Nożnej 2016 Uczestnicy Mistrzostw Europy w Piłce Nożnej 2020 Uczestnicy Pucharu Konfederacji w piłce nożnej 2017 Portugalscy olimpijczycy Mistrzowie Europy w Piłce Nożnej Piłkarze ze 100 i więcej występami w reprezentacji Odznaczeni Orderem Infanta Henryka Odznaczeni Orderem Zasługi (Portugalia) Odznaczeni Orderem Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny z Vila Viçosa Ludzie urodzeni w Funchal Urodzeni w 1985

87090

https://pl.wikipedia.org/wiki/Autostrady%20i%20drogi%20ekspresowe%20w%20Polsce

Autostrady i drogi ekspresowe w Polsce

Autostrady i drogi ekspresowe w Polsce – część polskiej sieci dróg krajowych obejmująca najważniejsze drogi krajowe, obsługujące trasy międzynarodowe i międzyregionalne. Według planów obowiązujących od września 2019 roku planowana sieć dróg szybkiego ruchu będzie docelowo liczyć około 8177 km, w tym ok. 2100 km autostrad i ok. 6077 km dróg ekspresowych. Według danych z raportu przygotowanego przez Światowe Forum Ekonomiczne w 2020 roku jakość dróg klasyfikuje Polskę na 20. miejscu spośród 27 państw członkowskich Unii Europejskiej i 57. na świecie. Definicje ustawowe Już w latach 60. XX wieku w polskich aktach prawnych zaczęły pojawiać się zagadnienia dotyczące autostrady, którą uznawano za drogę specjalnie zaprojektowaną i zbudowaną dla ruchu samochodowego i oznaczoną określonym znakiem drogowym. Oznakowane w ten sposób drogi charakteryzowały się ograniczeniami dostępu oraz specyficznymi zasadami. Obecnie w polskim prawodawstwie definicje legalne pojęcia „autostrada” i „droga ekspresowa” zawarte są w dwóch aktach prawnych: 1. Ustawa z dnia 21 marca 1985 r. o drogach publicznych (, z późn. zm.) – w art. 3 pkt 2 i art. 4 pkt 10, pkt 11 – określa je w następujący sposób: autostrada – droga publiczna o ograniczonej dostępności, przeznaczona wyłącznie do ruchu pojazdów samochodowych, wyposażona przynajmniej w dwie trwale rozdzielone jednokierunkowe jezdnie, posiadająca wielopoziomowe skrzyżowania ze wszystkimi przecinającymi ją drogami transportu lądowego i wodnego. Wyposażona jest w urządzenia obsługi podróżnych, pojazdów i przesyłek, przeznaczone wyłącznie dla użytkowników autostrady; droga ekspresowa – droga publiczna o ograniczonej dostępności, przeznaczona wyłącznie do ruchu pojazdów samochodowych, wyposażona w jedną lub dwie jezdnie, posiadająca wielopoziomowe skrzyżowania z przecinającymi ją innymi drogami transportu lądowego i wodnego, z dopuszczeniem wyjątkowo jednopoziomowych skrzyżowań z drogami publicznymi. Wyposażona jest w urządzenia obsługi podróżnych, pojazdów i przesyłek, przeznaczone wyłącznie dla użytkowników drogi; 2. Ustawa z dnia 20 czerwca 1997 r. – Prawo o ruchu drogowym (, z późn. zm.) – w art. 2 pkt 3, pkt 4 – definiuje je w następujący sposób: autostrada – autostradę w rozumieniu art. 4 pkt 11 ustawy z dnia 21 marca 1985 r. o drogach publicznych, oznaczoną odpowiednimi znakami drogowymi, przeznaczoną tylko do ruchu pojazdów samochodowych, z wyłączeniem czterokołowca, które na równej, poziomej jezdni mogą rozwinąć prędkość wynoszącą co najmniej 40 km/h, w tym również w razie ciągnięcia przyczep droga ekspresowa – drogę dwu- lub jednojezdniową, oznaczoną odpowiednimi znakami drogowymi, na której skrzyżowania występują wyjątkowo, przeznaczoną tylko do ruchu pojazdów samochodowych, z wyłączeniem czterokołowca. Parametry techniczne Podstawa prawna Parametry dróg określa Rozporządzenie Ministra Transportu i Gospodarki Morskiej z dnia 2 marca 1999 w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać drogi publiczne i ich usytuowanie. Autostrada różni się od drogi ekspresowej głównie tym, że droga ekspresowa: może być jednojezdniowa, ma więcej węzłów, czasami ma skrzyżowania, w terenie zabudowy może być zaprojektowana dla niższej prędkości projektowej niż autostrada, ma węższe pasy ruchu, może mieć węższe pasy awaryjne i pobocza. Droga ekspresowa ma mniejszy minimalny pas drogowy niż autostrada – 40 m zamiast 60 m. Stosowanie zjazdów jest zabronione na obu rodzajach dróg. Parametry autostrady Autostrada wyjątkowo może mieć węzły drogowe z drogami głównymi, węzłami powinna łączyć się z drogami głównymi przyspieszonymi, drogami ekspresowymi i autostradami. Odstępy między węzłami nie powinny być mniejsze niż 15 km, a w granicach lub sąsiedztwie dużego miasta lub zespołu miast nie mniejsze niż 5 km. W wyjątkowych sytuacjach, jeżeli potrzeby funkcjonalno-ruchowe takie odstępy uzasadniają, dopuszcza się pojedyncze odstępy między węzłami nie mniejsze niż 5 km i 3 km w granicach lub sąsiedztwie dużego miasta lub zespołu miast. Autostrada powinna posiadać urządzenia łączności alarmowej. Pozostałe parametry autostrad są zależne od prędkości projektowej. tylko w granicach lub sąsiedztwie dużego miasta Parametry drogi ekspresowej Droga ekspresowa wyjątkowo może mieć skrzyżowania na prawe skręty z drogami zbiorczymi, powinna mieć węzły lub skrzyżowania z drogami głównymi i węzły z drogami wyższych klas. Odstępy między węzłami poza terenem zabudowy nie powinny być mniejsze niż 5 km, a na terenie zabudowy w granicach lub sąsiedztwie dużego oraz średniego miasta nie mniejsze niż 3 km. W wyjątkowych sytuacjach, jeżeli potrzeby funkcjonalno-ruchowe to uzasadniają, dopuszcza się pojedyncze odstępy między węzłami nie mniejsze niż 3 km poza terenem zabudowy i 1,5 km na terenie zabudowy. Ronda na drodze ekspresowej są dopuszczone tylko na jej końcach. Stosowanie zjazdów na drodze ekspresowej jest zabronione. Prędkość projektowa drogi ekspresowej powinna wynosić 120 (tylko dwujezdniowe), 100 lub 80 km/h poza terenem zabudowy oraz 80, 70 lub 60 km/h na terenie zabudowy (w tym ostatnim przypadku tylko silnie zurbanizowanym). Szerokość pasa awaryjnego powinna wynosić 2,5 m. Pozostałe parametry dróg ekspresowych są zależne od prędkości projektowej. tylko drogi dwujezdniowe droga jednojezdniowa Prawne warunki korzystania Oznaczenia Autostrady w Polsce oznacza się znakiem białego wiaduktu nad dwiema białymi jezdniami na niebieskim tle. Numerowane są znakiem o czerwonym tle, z białym numerem zawsze poprzedzonym literą A oraz miniaturką znaku D-9 stosowaną wyłącznie w przypadku drogowskazów wskazujących kierunek dojazdu do autostrady. Drogowskazy na autostradach mają niebieskie tło. Drogi ekspresowe w Polsce oznacza się znakiem białego samochodu zwróconego frontem do kierowcy, na niebieskim tle. Numerowane są znakiem o czerwonym tle, z białym numerem zawsze poprzedzonym literą S oraz miniaturką znaku D-7 stosowaną wyłącznie w przypadku drogowskazów wskazujących kierunek dojazdu do drogi ekspresowej. Drogowskazy na drogach ekspresowych mają zielone tło. Numeracja Numeracja autostrad i dróg ekspresowych jest spójna z numeracją sieci dróg krajowych. Autostrady budowane są równolegle do dróg krajowych i po oddaniu do użycia przejmują ich numery (przed numerem dodawana jest litera A). Stara droga otrzymuje na ogół nowy numer, większy o 90 od dotychczasowego. Drogi ekspresowe budowane są w większości sytuacji mniej więcej po śladzie istniejących wcześniej dróg krajowych i przejmują numer zastępowanej drogi krajowej (poprzedzony literą S), natomiast na odcinkach, gdzie dawna droga krajowa nie pokrywa się z nowym przebiegiem drogi ekspresowej, staje się ona gminną lub po ew. decyzji władz województwa – drogą wojewódzką i otrzymuje odpowiednie nowe oznaczenie. Autostrady i drogi ekspresowe mogą posiadać jednocześnie oznaczenia tras europejskich, niezależne od numeracji krajowej (np. cała autostrada A2 jest częścią drogi E30). W takich wypadkach na tablicach drogowych uwidocznione są oba numery. Dopuszczalna prędkość Tabela podaje przewidziane przez Prawo o ruchu drogowym limity prędkości na polskich autostradach i drogach ekspresowych. Wraz z początkiem roku 2011 podwyższono dopuszczalne prędkości dla samochodów osobowych (ze 130 km/h do 140 km/h na autostradach oraz ze 110 km/h do 120 km/h na drogach ekspresowych dwujezdniowych). Inne ograniczenia Prawo o ruchu drogowym na autostradzie i drodze ekspresowej zabrania zawracania, zatrzymywania się lub postoju pojazdu (z wyjątkiem miejsc do tego wyznaczonych) oraz cofania. W odróżnieniu od autostrady, na drodze ekspresowej dozwolone jest holowanie. Zgodnie z Prawem o ruchu drogowym autostrada przeznaczona jest dla ruchu pojazdów samochodowych, które na równej, poziomej jezdni mogą rozwinąć prędkość co najmniej 40 km/h, w tym również w razie ciągnięcia przyczep (art. 2 pkt 3). Opłaty Zasady płatności Korzystanie z dróg ekspresowych jest zwolnione z opłat dla pojazdów lekkich, a autostrady A1, A2 i A4 zaplanowano jako płatne. Wpływy z opłat za przejazd odcinkami zarządzanymi przez GDDKiA zasilają Krajowy Fundusz Drogowy. Na autostradach wybudowanych w ramach partnerstwa publiczno-prywatnego obowiązują dwa systemy rozliczeń: System opłat rzeczywistych, gdzie wynagrodzeniem koncesjonariusza są wpływy z opłat dokonywanych na bramkach. Wysokość opłat ustala koncesjonariusz (zgodnie z ograniczeniami zawartymi w umowie koncesyjnej). W takim systemie funkcjonują odcinki A2 (Nowy Tomyśl – Konin) oraz A4 (Kraków – Katowice). System opłat za dostępność, gdzie wynagrodzeniem koncesjonariusza jest wypłacana ze środków publicznych przez cały czas trwania koncesji „opłata za dostępność”. Wysokość opłat za przejazd ustala minister ds. transportu a wpływy zasilają Krajowy Fundusz Drogowy. W takim systemie funkcjonują odcinki A2 (Nowy Tomyśl – Świecko) oraz A1 (Toruń – Pruszcz Gdański). Dokładana wysokość „opłat za dostępność” nie została ujawniona, ale w 2013 szacowana była na 1,3 mld zł rocznie w sumie dla obu tych odcinków. Opłaty są pobierane w dwóch systemach: otwartym i zamkniętym. System otwarty Popularniejszym spośród funkcjonujących u koncesjonariuszy jest system otwarty, w którym opłata za przejazd pobierana jest wyłącznie w umieszczonych w poprzek głównych jezdni autostrady punktach poboru opłat (PPO), w których dokonuje się płatności zróżnicowanej w zależności od typu pojazdu. Wdrożenie takiego systemu jest relatywnie tanie, jednakże obniża płynność ruchu na trasie, bowiem w celu wniesienia opłaty konieczne jest zatrzymanie pojazdu na każdym PPO (przykładowo na wielkopolskim odcinku A2 co około 50 km). W tym systemie pobierane są opłaty przez: Autostrada Eksploatacja SA na autostradzie A2 na odcinku Poznań-Krzesiny – Konin (Modła) (85,2 km) Decyzjami o ustaleniu lokalizacji oraz warunkami przetargowymi koncesjonariusz został zobowiązany do zapewnienia wykonania docelowego systemu pobierania opłat jako systemu zamkniętego, w którym stacje poboru opłat (SPO) są zlokalizowane na wszystkich węzłach autostrady. Zgodnie z zapisami umowy koncesyjnej, realizacja zamkniętego systemu poboru opłat miałaby nastąpić po osiągnięciu wymaganego poziomu natężenia ruchu. Pobór opłat obowiązuje od 20 grudnia 2002 (Września – Konin) oraz 27 listopada 2003 (Krzesiny – Września). Stalexport Autostrada Małopolska SA na autostradzie A4 na odcinku Mysłowice-Brzęczkowice – Balice I (61 km) od 3 kwietnia 2000 (pierwszy odcinek płatnej autostrady w historii polskiego drogownictwa) System zamknięty Innym sposobem poboru myta autostradowego jest tzw. system zamknięty, w którym na drogach dojazdowych do i z każdego węzła autostrady (na tzw. łącznicach) budowane są stacje poboru opłat (SPO) oraz punkty poboru opłat (PPO) na jezdniach głównych autostrady, na końcach odcinka koncesyjnego. W tych miejscach kierowca wjeżdżający na autostradę otrzymuje bilet, za który płaci we właściwym SPO lub PPO, opuszczając autostradę. Opłata jest zróżnicowana w zależności od rodzaju pojazdu oraz pokonanego dystansu. System ten wymaga znacznie większych nakładów, ze względu na konieczność wybudowania SPO na każdym węźle. Rozwiązanie takie jest znacznie wygodniejsze dla użytkowników, gdyż nie tamuje ruchu na głównych jezdniach drogi, co zdecydowanie wpływa na utrzymanie dużej płynności ruchu (a co za tym idzie – skrócenie czasu przejazdu i obniżenie zużycia paliwa) oraz poprawę bezpieczeństwa, natomiast może powodować zakłócenia w ruchu na węzłach. W tym systemie pobierane są opłaty na odcinkach: Autostrada A1 na odcinku Pruszcz Gdański – Toruń Płd. (150 km) Pobór opłat obowiązuje od 20 lutego 2008 (Pruszcz Gdański d. Rusocin – Swarożyn), 6 stycznia 2009 (Swarożyn – Nowe Marzy) oraz 11 lutego 2012 (Nowe Marzy – Toruń Płd. d. Czerniewice). Autostrada A2 na odcinku Rzepin – Komorniki (133 km), od 20 maja 2012 Do 1 grudnia 2021, w tym systemie pobierane były również opłaty na odcinkach A2 Konin – Stryków (103 km), od 1 lipca 2011, oraz A4 Bielany Wrocławskie – Gliwice-Sośnica (166 km), od 1 czerwca 2012. Autostrady bezpłatne Jest lub pozostanie bezpłatny przejazd: autostradą A6 na całej długości, autostradą A8 na całej długości, autostradą A18 na całej długości, odcinkami autostrady A1: Toruń Płd. – Tuszyn, Częstochowa Płn. – Gorzyczki (granica z Czechami) odcinkami autostrady A2: Poznań Zach. – Poznań Wsch. (26,07 km) stanowiącym południową obwodnicę Poznania, Sługocin – Żdżary (ok. 19 km) ze względu na odległość między PPO na styku dwóch różnych systemów poboru opłat, Łódź – Warszawa Warszawa – Ryczołek (34,85 km) odcinkami autostrady A4: Jędrzychowice (granica z Niemcami) – Wrocław Bielany (153 km) między poszczególnymi SPO na obszarze Gliwic, Gliwice Sośnica – Katowice Murckowska, Kraków-Balice – Korczowa (granica z Ukrainą) System opłat viaTOLL Od 1 lipca 2011 pojazdy przekraczające dopuszczalną masę całkowitą (dmc) 3,5 tony oraz autobusy muszą posiadać urządzenie systemu viaTOLL. Na wybranych odcinkach dróg zainstalowano czytniki elektroniczne, które w sposób bezprzewodowy połączą się z urządzeniem oraz naliczą opłatę za przejazd. Urządzenie można doładować na wybranych stacjach benzynowych oraz w przystosowanych do tego punktach. Kary za przejazd po płatnym odcinku bez urządzenia są następujące: 1500 zł (w przypadku pojazdu o dmc powyżej 12 ton) 750 zł (w przypadku pojazdu o dmc od 3,5 ton do 12 ton). System viaTOLL miał być wygaszony najpóźniej do 30 września 2021, zastąpi go nowy system e-TOLL. System opłat e-TOLL 24 czerwca 2021 uruchomiono nowy system do poboru opłaty elektronicznej - e-TOLL, oparty na technologii pozycjonowania satelitarnego. Ma on zastąpić funkcjonujący w oparciu o bramownice system viaTOLL i zmniejszyć koszty po stronie administracji drogowej. Obowiązek korzystania z systemu nałożony jest na użytkowników pojazdów o dopuszczalnej masie całkowitej przekraczającej 3,5 tony oraz autobusów. Elektroniczny system poboru opłat W 2014 roku Ministerstwo Infrastruktury i Rozwoju podało plany wprowadzenia elektronicznego systemu poboru opłat. Nowe rozwiązania dotyczą płatnych autostrad, na których występują problemy przy istniejącym manualnym systemie poboru opłat. W czasie wielkiego natężenia ruchu drogowego, który szczególnie powstaje w okresie wakacyjnym, tworzą się olbrzymie zatory drogowe, które czasem sięgają nawet 10 km. Kierowcy są zmuszeni oczekiwać do 2 godzin przed punktami poboru opłat, aby wnieść opłatę. Dlatego też Generalna Dyrekcja Dróg Krajowych i Autostrad zerwała przetargi na wybudowanie nowych bramek na autostradzie A4. W ratowaniu sytuacji nie pomogło wydzielenie dodatkowych stanowisk poboru opłat dla aut posiadających system ViaAuto na autostradach A2 i A4 – według wielu ekspertów było to zabranie jednego stanowiska dla kierowców płacących tradycyjnie. W czasie wakacyjnych korków zostało wprowadzonych wiele prostych rozwiązań, między innymi pomoc „lotnych” inkasentów, którzy bezpośrednio podają bilety kierowcom, zmniejszając zatory drogowe, czy też wytyczenie przez policję objazdów. Następnie decyzją Rady Ministrów, w sierpniowe weekendy do końca wakacji w roku 2014 na odcinku autostrady A1 zarządzanym przez GTC miały zostać całkowicie zniesione opłaty na wszystkich punktach poboru opłat. Darmowy przejazd obowiązywać miał od piątku od godziny 16 do niedzieli do godziny 24. Nowy system miał być wprowadzony do 2016–2017 roku. Według różnych koncepcji miałby on na celu całkowitą likwidację punktów poboru opłat lub ich przebudowę, w której nad każdym stanowiskiem bramkowym zamontowany byłby nadajnik viaTOLL. Każde auto musiałoby zawierać urządzenie viaAUTO, takie, jakie posiadają pojazdy ciężarowe. Biorąc pod uwagę fakt, że nie każdy kierowca jeździ regularnie po autostradach, istniałaby możliwość wcześniejszego zarejestrowania się na specjalnej stronie internetowej, a system miałby rozpoznać pojazd, skanując jego tablice rejestracyjne. Koncepcja musiałaby pozyskać uznanie prywatnych koncesjonariuszy. System automatyczny VideoToll W lipcu 2019 r. uruchomiony został system automatycznego poboru opłat na autostradzie A1 (odcinek Toruń – Gdańsk) i na autostradzie A4 (odcinek Katowice – Kraków). System opiera się na videotollingu (odczycie tablic rejestracyjnych pojazdu). Żeby móc skorzystać z automatycznych płatności, należy pobrać aplikację dostępną na urządzenia z systemem operacyjnym iOS lub Android, uzupełnić dane pojazdu (markę, model, kraj aktualnej rejestracji, numer rejestracyjny, kategorię pojazdu) oraz podpiąć kartę płatniczą, z której ma zostać pobrana opłata za przejazd. System opłat w swobodnym ruchu 1 grudnia 2021 roku na fragmentach autostrad: Autostrada A2 Konin Wschód – Stryków, Autostrada A4 Bielany Wrocławskie – Gliwice Sośnica dotychczasowy system poboru opłat został zastąpiony nowym, opartym o zasadę swobodnego ruchu (). Oznaczało to zakończenie dalszej eksploatacji istniejących miejsc poboru opłat na głównych jezdniach oraz łącznicach węzłów. Oprócz już istniejącego systemu viaTOLL kierowcy mogą opłacić przejazd za pomocą elektronicznego biletu obowiązującego w danym czasie i na określonym odcinku oraz za pomocą danych geolokalizacyjnych – rozwiązanie to wymaga instalacji specjalnego urządzenia w pojeździe lub posiadania aplikacji mobilnej. System ten został zniesiony 1 lipca 2023 roku. Obecnie odcinki te są bezpłatne dla pojazdów o masie poniżej 3,5 tony; dla cięższych pojazdów nadal obowiązuje opłata w ramach e-TOLL. Program budowy w III RP Opracowanie i zmiany programu Program budowy sieci autostrad i dróg ekspresowych w Polsce, opracowany pod koniec lat 90. XX wieku, mimo wielu modyfikacji jest na bieżąco realizowany. Zmiany wprowadzone do pierwotnej wersji programu dotyczyły terminów ukończenia poszczególnych odcinków i zmian klasy drogi (np. droga ekspresowa S3 początkowo była planowana jako autostrada A3). Sieć autostrad i dróg ekspresowych rozbudowywana jest szybciej między innymi ze względu na duże zainteresowanie problemem, dotacje z europejskiego Funduszu Spójności, a także dotacje Unii Europejskiej. Dodatkowym impulsem mobilizującym instytucje rządowe do przyspieszenia prac w tym kierunku stało się przyznanie organizacji Euro 2012 Polsce i Ukrainie. Rozporządzeniem Rady Ministrów z dn. 15 maja 2004 określono sieć autostrad i dróg ekspresowych w Polsce o łącznej długości ok. 7200 km (w tym ok. 2000 km autostrad). Rozporządzenie Rady Ministrów z dn. 13 lutego 2007 uzupełniło wykaz autostrad i dróg ekspresowych o drogi S2 i S79. 24 sierpnia 2009 roku Ministerstwo Infrastruktury opublikowało projekt, a 20 października Rada Ministrów przyjęła Rozporządzenie zmieniające rozporządzenie w sprawie sieci autostrad i dróg ekspresowych, które zakłada: utworzenie nowej drogi ekspresowej S61 po przebiegu Ostrów Mazowiecka – Łomża – Stawiski – Szczuczyn – Ełk – Raczki – Suwałki – Budzisko – granica państwa (Kowno), skrócenie drogi ekspresowej S8 do Białegostoku – Choroszczy (rezygnacja z odcinka Białystok – Suwałki, odcinek Suwałki – Budzisko włączony w drogę S61), modyfikację przebiegu drogi ekspresowej S19 w okolicach Białegostoku, omijając od północy Puszczę Knyszyńską po przebiegu Choroszcz – Knyszyn – Korycin – Sokółka. 8 września 2015 uchwałą Rady Ministrów został zatwierdzony Program Budowy Dróg Krajowych (PBDK) na lata 2014–2023 (z perspektywą do 2025), który przewiduje realizację ok. 3900 km autostrad i dróg ekspresowych. 30 września 2015 na stronach RCL został opublikowany Projekt rozporządzenia Rady Ministrów, a 13 października Rada Ministrów przyjęła Rozporządzenie zmieniające rozporządzenie w sprawie sieci autostrad i dróg ekspresowych. W wyniku wprowadzonych zmian docelowa długość sieci autostrad pozostała bez zmian (ok. 2000 km), a długość dróg ekspresowych wzrosła do ok. 5500 km. Rozporządzenie opublikowano 29 października 2015, weszło w życie 13 listopada 2015. W rozporządzeniu tym w planowanej sieci dróg wprowadzono następujące zmiany: przedłużenie przebiegu drogi ekspresowej S5 do Ostródy (odcinek Grudziądz – Ostróda), przedłużenie przebiegu drogi ekspresowej S6 do Kołbaskowa (odcinek Kołbaskowo – Police – Goleniów – tzw. obwodnica zachodnia Szczecina), dodanie do drogi ekspresowej S8 odcinka A8 (Wrocław) – Kobierzyce (usankcjonowanie stanu faktycznego), przedłużenie przebiegu drogi ekspresowej S7 do Gdyni (odcinek Gdańsk – Gdynia), zmiana przebiegu drogi ekspresowej S10 – zamiast odcinka Toruń – Płońsk dodano Toruń – Płock – Nowy Dwór Mazowiecki – Wołomin, dodanie nowej drogi ekspresowej S16 na trasie S51 (Olsztyn) – S61 (Ełk), dodanie nowej drogi ekspresowej S86 (usankcjonowanie stanu faktycznego). 19 maja 2016 na stronach KPRM oraz MIB została opublikowana informacja o przyjęciu przez Radę Ministrów kolejnych zmian do rozporządzenia w sprawie sieci autostrad i dróg ekspresowych. 23 maja 2016 projekt rozporządzenia został opublikowany na stronach RCL, a 19 maja Rada Ministrów przyjęła Rozporządzenie zmieniające rozporządzenie w sprawie sieci autostrad i dróg ekspresowych. Rozporządzenie opublikowano 4 czerwca 2016. Termin wejścia w życie określono na 60 dni od dnia ogłoszenia. W wyniku wprowadzonych zmian docelowa długość sieci autostrad pozostała bez zmian (ok. 2000 km), a długość dróg ekspresowych wzrosła do ok. 5650 km. W rozporządzeniu tym w planowanej sieci dróg wprowadzono następujące zmiany: przedłużenie przebiegu drogi ekspresowej S16 na odcinku S61 (Ełk) – S19 (Knyszyn), nowa droga ekspresowa S52 na odcinkach: Bielsko-Biała (S69) – Głogoczów (S7), A4 – S7 (północna obwodnica Krakowa). ujednolicenie nazewnictwa ciągów komunikacyjnych: przebieg drogi ekspresowej S1 oraz przebieg drogi ekspresowej S52 na odcinku (granica) Cieszyn – Bielsko-Biała. 25 września 2019 w Dzienniku Ustaw została opublikowana zmiana rozporządzenia o sieci autostrad i dróg ekspresowych w Polsce. W wyniku wprowadzonych zmian docelowa długość sieci autostrad wzrosła z ok. 2000 km do ok. 2100 km, a długość sieci dróg ekspresowych z ok. 5650 km do ok. 5880 km. Wprowadzono następujące zmiany: przedłużenie przebiegu drogi ekspresowej S5 na odcinku Wrocław – Sobótka – Świdnica – Bolków (S3), przedłużenie przebiegu drogi ekspresowej S8 na odcinku Wrocław – Kobierzyce – Łagiewniki – Kłodzko, dodanie autostrady A50 na odcinku A2 (Centralny Port Komunikacyjny) – Mszczonów – Góra Kalwaria – A2 (Mińsk Mazowiecki) dodanie drogi ekspresowej S50 na odcinku A2 (Centralny Port Komunikacyjny) – Sochaczew – Wyszogród – S10 (Naruszewo) – Serock – S8 (Radzymin) – A2 (Mińsk Mazowiecki). Ocena i porównanie Europejski Trybunał Obrachunkowy w 2013 opublikował porównanie procedur i kosztów budowy 24 odcinków dróg w państwach otrzymujących najwięcej funduszy Unii przeznaczonych na budowę dróg: w Polsce, Grecji, Hiszpanii i Niemczech. Wybudowanie 1000 m² jezdni (bez planowania, nadzoru, obiektów inżynieryjnych typu mosty, tunele) było najdroższe w Polsce (164 tys. €), a najtańsze w Niemczech (87 tys. €). Wybudowanie drogi nowym śladem było przeciętnie 2 razy droższe niż modernizacja istniejącej drogi z powodu kosztów wywłaszczeń i prac ziemnych. W przypadku S7 Białobrzegi – Jedlińsk budowa kilometra starym śladem była droższa niż budowa S8 Radzymin – Wyszków nowym śladem z powodu konieczności wybudowania dróg zbiorczych dla ludności mieszkającej przy S7. W Niemczech drogi są budowane znacznie krótszymi odcinkami, 1,5–5 km. Najdroższe bariery bezpieczeństwa były w Polsce (35 €/m), a najtańsze w Grecji (20 €/m). Budowa m² jezdni na moście w Polsce była druga najtańsza, mimo najdroższego betonu mostowego (228 €/m³), który najtańszy był w Hiszpanii (130 €/m³). Tylko w Polsce wyjątkowo pozwala się na modyfikacje podpisanego kontraktu zwiększające jego cenę – koszty budowy po podpisaniu kontraktu wzrosły w Polsce o 1%, średnia czterech państw to 23%, głównie z powodu znalezisk archeologicznych, błędów planowania, czy wzrostu cen materiałów. W Polsce budowy były najbardziej terminowe, oddawano je ze średnim opóźnieniem 3 miesięcy (16% czasu budowy) przy średniej 9 miesięcy (41%). Zaawansowanie budowy Poniższa tabela zawiera zestawienie oraz stan realizacji planowanych autostrad i dróg ekspresowych w Polsce zgodnie z rządowym „wykazem autostrad i dróg ekspresowych w Rzeczypospolitej Polskiej” będącym załącznikiem do rozporządzeń Rady Ministrów. W rubryce Długość całkowita, wartości poprzedzone symbolem ≈ są przybliżone i mają charakter jedynie orientacyjny (nieustalony jest ostateczny przebieg tych dróg, tym samym nieznana dokładna ich długość). Dane w pozostałych rubrykach według stanu na 13 października 2023 r. Wszelkie zmiany w poniższej tabeli dokonywane są na podstawie artykułów na Wikipedii o poszczególnych autostradach oraz drogach ekspresowych (z kolei informacje we wspomnianych artykułach tworzone są na podstawie wiarygodnych źródeł.) Historia budowy Dwudziestolecie międzywojenne XX w. W dwudziestoleciu międzywojennym XX w. zaczęto w Polsce planować drogi przeznaczone dla szybkiego ruchu samochodowego na dalsze odległości, tzw. autostrady. Po raz pierwszy uwagę zwrócono na to na I Polskim Kongresie Inżynierów we Lwowie we wrześniu 1937. W tych planach profesor M. W. Nestorowicz na IV Kongresie Drogowym w styczniu 1938 roku wymienił następujące drogi (plany te ukazały się też w czasopiśmie „Drogowiec” nr 9 z 5 marca 1939): Drogi samochodowe pierwszej kolejności Warszawa – Łódź – 100 km Warszawa – Poznań, granica państwa (Berlin) – 350 km Okrężna naokoło Warszawy – 130 km Okrężna naokoło Poznania – 80 km Gdynia – Bydgoszcz – Łódź – Katowice – 500 km Okrężna naokoło Łodzi – 90 km Bytów – Granica obszaru Gdańska – 50 km Katowice – Kraków – Lwów – 375 km Warszawa – Lublin – Lwów – Śniatyń, granica państwa (Bukareszt) – 550 km Puławy – Sandomierz – Przemyśl – 175 km Razem – 2400 km Drogi samochodowe drugiej kolejności Piotrków Trybunalski – Kielce – Sandomierz – 180 km Warszawa – Kielce – Kraków – 180 km Łódź – Kalisz, granica państwa (Wrocław) – 130 km Warszawa – Grodno – Wilno – granica państwa (Dźwińsk) – 575 km Grodno – Nowogródek – granica państwa (Mińsk-Moskwa) – 190 km Bydgoszcz – Poznań – Częstochowa – 350 km Katowice – Cieszyn – (Brno) – 60 km Ostrołęka – granica państwa (Królewiec) – 50 km Grodno – granica państwa – (Kowno) – 40 km Grodno – Brześć – Krasnystaw – 300 km Warszawa – Brześć – 170 km Razem – 2295 km Ogólna długość dróg I i II kolejności – 4695 km Realizacja tego planu miała trwać 30 lat (do 1969). Przez wielu jednak plan był krytykowany i uważany za nierentowny z powodu niskiego poziomu motoryzacji w Polsce (1 samochód przypadał na 1000 mieszkańców). Jednak wiosną 1939 roku, wobec rosnącego zagrożenia wojennego, Biuro Planowania przy gabinecie ministra skarbu ogłosiło plan rozbudowy komunikacji kolejowej i drogowej, w którym przewidywano budowę autostrad kosztem 130 mln zł; tych autostrad miało powstać ok. 400 km. Władze polityczno-wojskowe kraju uważały, że jako pierwsza powinna powstać autostrada Gdynia – Warszawa – Sandomierz – Lwów – granica z Rumunią. W latach 1936–1939 zbudowano 28 km betonowej autostrady między miejscowościami Warlubie i Osiek (później droga wojewódzka nr 214), droga miała dotrzeć do Gdyni z ominięciem Gdańska. Jej autorem był projektant włoskich autostrad, Piero Puricelli. Docelowo miała ona wejść w skład autostrady nr 5 (według projektu Nestorowicza). 1939–1945 Podczas II wojny światowej problem budowy autostrad podniesiony został przez polskie władze emigracyjne w Londynie. W przygotowanym przez Ministerstwo Przemysłu, Handlu i Żeglugi wieloletnim planie gospodarczym dla powojennej Polski, przewidziano stworzenie sieci autostrad łączących główne ośrodki kraju. W pierwszej fazie planu, obejmującej 15 lat, realizowane miały być odcinki autostrad przechodzące przez obszary o gęstym zaludnieniu, łączące podstawowe ośrodki gospodarcze lub kulturalne (Warszawa–Łódź–Bydgoszcz–Toruń, Gdańsk–Gdynia, Śląsk–Kraków i Lwów–Borysław). Docelowo przewidywano utworzenie układu trójkątnego, który polegał na funkcjonowaniu sieci autostrad łączących ośrodki regionalne oddalone od siebie o ok. 75 km. Jednocześnie na terenie okupowanej II RP trwała budowa berlinki, w trakcie której powstały nasypy w rejonie Kościerzyny. Po 1945 Sytuacja Po II wojnie światowej uległy zmianie granice Polski. Na Ziemiach Odzyskanych Polska odziedziczyła po III Rzeszy niedokończone (na wielu odcinkach wybudowana jedna jezdnia) i częściowo zniszczone działaniami wojennymi autostrady: Tak zwana „Berlinka” (≈106 km) – na odcinku Kołbaskowo – Łęczyca (później A6 i DW142), oraz na odcinku Elbląg – Grzechotki (później S22), Śląska (≈270 km) – na odcinku Olszyna – Brzeg (≈220 km) oraz Ujazd – Gliwice – Zabrze (≈40 km) (później A18/A4, odcinek koło Gliwic jest oznaczony jako droga nr 88). Większość mostów autostradowych nad rzekami została zniszczona w czasie wojny. Bezpośrednio po wojnie jedynie część z nich została odbudowana. Most nad Iną został odbudowany w 1972, zaś mosty nad Pasłęką, Młynówką i Omazą na drodze Elbląg – Grzechotki zostały odbudowane w latach 1996–2003. Poza istniejącymi autostradami istniały przerwane w różnych stadiach budowy drogi na trasach: Łęczyca – Chojnice, Zgorzelec – Bolesławiec, Brzeg – Ujazd, Świecko – Luboń k. Poznania. Poza odbudową mostów wszystkie te konstrukcje (ukończone i nieukończone) dotrwały w praktycznie niezmienionym stanie do połowy lat 90. XX wieku. W latach 70. wydłużono jedynie Berlinkę o odcinek Łęczyca – Lisowo, prowadząc jedną asfaltową jezdnię po śladzie autostrady, korzystając z gotowych nasypów i wiaduktów. Plany W owym czasie powstały również ambitne plany budowy sieci autostrad na terenie całej Polski. W magazynie „Drogownictwo” z 1946 roku (nr 1) inż. Eugeniusz Buszma zaproponował następującą sieć: Wschód – Zachód (Słubice – Warszawa – Białystok) – 680 km Północ – Południe (Gdynia – Warszawa – Bałkany) – 650 km Śląsk – Bałtyk I (Gdańsk – Łódź – Katowice) – 460 km Pomorska (Gdańsk – Szczecin) – 280 km Śląska (Wrocław – Katowice – Kraków) – 190 km Mazurska (Królewiec – Elbląg – Malbork) – 20 km Śląsk – Bałtyk II (Bydgoszcz – Wrocław) – 260 km Łódź – Wrocław – Praga – 310 km Katowice – (Wiedeń) – 60 km Poznań – Szczecin – 200 km Radom – Lublin – (Lwów) – 220 km Razem ich długość wynosiła 3330 km. Po dodaniu odcinków poniemieckich łączna sieć miała wynieść 3700 km. Jednak planów nie zrealizowano, tłumacząc to niskim poziomem motoryzacji kraju – w 1957 roku Komisja Planowania przy Radzie Ministrów uzasadniała to faktem, iż na 1 km drogi twardej przypadały 3 pojazdy, podczas gdy dla Europy Zachodniej wskaźnik ten wynosił średnio 10-20, toteż uważano, że przepustowość drogowa jest dla Polski wystarczająca. Lata 60. – 90. Lata 60. Dopiero na początku lat 60. wskutek wzrostu ruchu samochodowego zdecydowano o konieczności rozpoczęcia budowy autostrad. 24 czerwca 1963 roku Rada Motoryzacyjna przy Radzie Ministrów zaprezentowała plan, którego autorem był również Eugeniusz Buszma, jej przewodniczący. Zawierał on te same odcinki co plan z 1946 roku, a także dodatkowo odcinki Warszawa – Kraków – Zakopane, Kraków – Przemyśl, Warszawa – Bydgoszcz – Koszalin, Poznań – Koszalin, Warszawa – Lublin i Warszawa – Terespol. Łączna długość miała wynosić 4300 km, z czego do 1980 r. miało powstać 700 km, a do 2000 r. 2000–3000 km autostrad. Analogiczne plany sporządziła Pracownia Sieci Drogowej Centralnego Biura Projektów i Studiów Dróg, Mostów i Lotnisk (CBPiSDMiL) pod kierunkiem Eugeniusza Tarasiewicza, uwzględniając nowsze hipotezy rozwoju motoryzacji i prognozy ruchu samochodowego. Znowelizowany kierunkowy układ dróg szybkiego ruchu, opracowany w 1969 roku, zawierał kierunkowy projekt sieci autostrad do 2000 roku o łącznej długości 2930 km i obejmował trasy: (Moskwa) – Terespol – Warszawa – Łódź – Poznań – (Berlin), (Lwów) – Rzeszów – Kraków – Katowice – Wrocław – (Berlin) z odgałęzieniem, Bolesławiec – Zgorzelec – (Drezno), Warszawa – Łódź – Katowice – (Wiedeń), Łódź – Toruń – Gdańsk z podłączeniem Warszawy, Warszawa – Radom – Kielce – Kraków, Łódź – Wrocław – (Praga), Wrocław – Poznań – Bydgoszcz. Przewidywał także realizację w przyszłości autostrad: Poznań – Szczecin (Berlin) – Szczecin – Koszalin – Gdańsk, Warszawa – Lublin i Warszawa – Białystok – (Wilno). Jako pierwszy odcinek zdecydowano zbudować GOP – Kraków, dla którego w 1966 r. CZDP sporządził studium wykonalności, budowę zaplanowano na lata 1974–1977. Przystąpiono również do budowy dwujezdniowych wylotów z wielkich miast, które w przyszłości miały połączyć ich centra z autostradami i magistralami, m.in. wyloty z Warszawy do Poznania, z Katowic do Warszawy i z Bydgoszczy do Torunia. Równocześnie w latach 1960. przebudowano łącznie 26 tys. km dróg, głównie o charakterze lokalnym. Lata 70. W latach 70. zaczęły się pierwsze poważne prace nad rozbudową sieci autostrad. W 1972 zaplanowano: budowę drogi Gliwice – Kraków (później A4), dokończenie budowy (dobudowa drugiej jezdni) Wrocław – Gliwice (później A4), budowę drogi Warszawa – Katowice (tzw. gierkówka, później S8/A1). W 1976 plany rozszerzono o odcinki: Tarnów – Kraków (później A4) wschodnia obwodnica GOP (później S1) Bielsko-Biała – Cieszyn (później S52) Warszawa – Poznań (tzw. olimpijka, później A2), Łódź – Piotrków Trybunalski (później A1). W latach 1973–1977 przy współpracy ONZ zrealizowano program „Rozwój sieci drogowej”, zbudowano 35 tys. km nowych i zmodernizowano 87 tys. km starych dróg. Lata 80. W 1985 plan zakładał istnienie już dwóch kategorii dróg samochodowych: autostrad i dróg ekspresowych. Jako autostrady zostały wyznaczone drogi na trasie dzisiejszych autostrad A1, A2 i A4. Realizacja tych planów postępowała jednak powoli. W latach 1978–1991 udało się oddać fragmenty A4: Jaworzno (Byczyna) – Kraków (Balice) (ok. 36 km), A2: Września – Konin (Modła) (ok. 48 km) oraz A1: Tuszyn – Piotrków Trybunalski (ok. 18 km). W kolejnych latach powstawały jedynie bardzo krótkie odcinki na przedłużeniu istniejących tras oraz przy granicy w pobliżu nowo otwieranych lub rozbudowywanych przejść granicznych. Lata 90. W latach 90. zaczęto ponownie zmieniać plany sieci autostrad i dróg ekspresowych. W 1993 do rangi autostrad podniesiono planowane drogi: Szczecin – Gorzów Wlkp. – Zielona Góra – Legnica – Bolków – Lubawka (A3), Olszyna – Krzywa (A18, wówczas oznakowana A12), Łódź – Wrocław – Bolków (wówczas A8), Kołbaskowo – Szczecin (A6). W latach 1999–2003/2004 istniała także autostrada A41, poprowadzona od Balic do węzła Kraków Radzikowskiego z ówczesną drogą krajową nr 914 w Modlniczce. 2000–2005 2000–2003 W 2001 z rządowego planu budowy autostrad usunięto autostradę A3 – zastąpiono ją drogą ekspresową S3, zaś autostrada A8 została zredukowana do autostradowej obwodnicy Wrocławia oraz drogi ekspresowej S8 na odcinku Wrocław – Warszawa – Białystok. Do rozporządzenia określającego przebieg dróg dodano również nową drogę ekspresową S47 Rabka-Zdrój – Zakopane, która ostatecznie w 2003 roku została usunięta z rządowych planów. W rozporządzeniu z 2014 roku wydłużono dodatkowo drogę S11, która we wcześniejszych planach miała przebiegać z Kołobrzegu do Poznania. Po zmianach, drogę przedłużono na Górny Śląsk, do połączenia z autostradą A1. 2004 W 2004 oddano do użytku ok. 103,3 km dróg, ponadto podpisano kontrakty na budowę ponad 68 km autostrad. 2005 W 2005 oddano do użytku ponad 115 km autostrad i dróg ekspresowych, oraz podpisano kontrakty na budowę ponad 120 km. 2006–2010 2006 W 2006 oddano do użytku ok. 182,7 km autostrad i dróg ekspresowych, oraz podpisano kontrakty na budowę ok. 219,7 km. 2007 W 2007 oddano do użytku 40,5 km autostrad i dróg ekspresowych, oraz podpisano kontrakty na budowę ponad 111,5 km. Spośród tych umów zerwano jedną (dotyczyła budowy 18-kilometrowego odcinka autostrady A1). 2008 W 2008 oddano do użytku ok. 210 km autostrad i dróg ekspresowych, oraz podpisano kontrakty na budowę ponad 310 km. 2009 W 2009 oddano do użytku ponad 147 km autostrad i dróg ekspresowych, oraz podpisano kontrakty na budowę ok. 642 km. Spośród tych umów zerwano jedną (dotyczyła budowy 91-kilometrowego odcinka autostrady A2). 2010 W 2010 oddano do użytku ok. 138 km autostrad i dróg ekspresowych, oraz podpisano kontrakty na budowę ponad 435 km. Spośród tych umów zerwano dziewięć (dotyczyły odcinków o łącznej długości 250 km). 2011–2015 2011 W 2011 oddano do użytku 313 km autostrad i dróg ekspresowych, oraz podpisano kontrakty na budowę ok. 228 km. 2012 W 2012 oddano do użytku ok. 640 km autostrad i dróg ekspresowych, oraz podpisano kontrakty na budowę 86,7 km. Spośród tych umów zerwano jedną (dotyczyła budowy 8-kilometrowego odcinka drogi S61). 2013 W 2013 oddano do użytku ok. 298 km autostrad i dróg ekspresowych, oraz podpisano kontrakty na budowę ok. 128 km. 2014 W 2014 oddano do użytku ok. 280 km autostrad i dróg ekspresowych, oraz podpisano kontrakty na budowę ok. 424 km. 2015 W 2015 oddano do użytku 33,5 km dróg ekspresowych, oraz podpisano kontrakty na budowę prawie 700 km autostrad i dróg ekspresowych. 2016–2020 2016 W 2016 oddano do użytku ok. 123 km autostrad i dróg ekspresowych, oraz podpisano kontrakty na budowę ok. 234 km. 2017 W 2017 oddano do użytku ok. 294 km dróg szybkiego ruchu, oraz podpisano kontrakty na budowę ok. 265 km autostrad i dróg ekspresowych. 2018 W 2018 oddano do użytku ok. 342 km dróg szybkiego ruchu, oraz podpisano kontrakty na budowę ok. 446 km autostrad i dróg ekspresowych. 2019 W 2019 oddano do użytku ok. 430,3 km dróg szybkiego ruchu, oraz podpisano kontrakty na budowę ok. 95,7 km autostrad i dróg ekspresowych. 2020 W 2020 roku oddano do użytku ok. 140,2 km dróg szybkiego ruchu, oraz podpisano kontrakty na budowę ok. 274,2 km autostrad i dróg ekspresowych. 2021–2025 2021 W 2021 roku oddano do użytku ok. 263,1 km dróg szybkiego ruchu, oraz podpisano kontrakty na budowę ok. 391,6 km autostrad i dróg ekspresowych. 2022 W 2022 roku oddano do użytku ok. 350,4 km dróg szybkiego ruchu, oraz podpisano kontrakty na budowę ok. 306,1 km autostrad i dróg ekspresowych. 2023 W 2023 roku oddano do użytku ok. 267,6 km dróg szybkiego ruchu, oraz podpisano kontrakty na budowę ok. 140,2 km autostrad i dróg ekspresowych. 2024 Według kontraktowych terminów trwających inwestycji, w 2024 roku planuje się oddać do użytku ok. 220,3 km autostrad i dróg ekspresowych. 2025 Według kontraktowych terminów trwających inwestycji, w 2025 roku planuje się oddać do użytku ok. 454,3 km autostrad i dróg ekspresowych. 2026–2030 2026 Według kontraktowych terminów trwających inwestycji, w 2026 roku planuje się oddać do użytku ok. 220,4 km autostrad i dróg ekspresowych. 2027 Według kontraktowych terminów trwających inwestycji, w 2027 roku planuje się oddać do użytku ok. 166,3 km autostrad i dróg ekspresowych. Długość autostrad i dróg ekspresowych Łączna długość autostrad i dróg ekspresowych w granicach dzisiejszej Polski (pod koniec roku): źródło, jeżeli przy danym roczniku nie zaznaczono inaczej Węzły autostradowe Węzły między autostradami Węzły między autostradami i drogami ekspresowymi Węzły między drogami ekspresowymi Zobacz też Trasy europejskie w Polsce klasy i kategorie dróg publicznych w Polsce Generalna Dyrekcja Dróg Krajowych i Autostrad Krajowy Fundusz Drogowy Rada ds. Autostrad Uwagi Przypisy Bibliografia Janusz Kaliński Autostrady w Polsce, czyli drogi przez mękę, Księży Młyn Dom Wydawniczy, Łódź 2011, . Linki zewnętrzne – lista stacji PKN Orlen sprzedających papierowe bilety autostradowe Polska

338803

https://pl.wikipedia.org/wiki/Malta

Malta

Malta, Republika Malty (malt. Repubblika ta’ Malta, ang. Republic of Malta) – wyspiarskie państwo-miasto położone w Europie Południowej, na Morzu Śródziemnym, 81 km na południe od Włoch. Obejmuje cały archipelag Wysp Maltańskich, jednakże większość ludności mieszka na głównej wyspie o tej samej nazwie, w zespole miejskim Valletty – stolicy Malty. Malta ma historię sięgającą tysięcy lat. Cywilizacja na Malcie zaczęła rozwijać się ponad 7000 lat temu. W jaskini Għar Dalam odnaleziono ceramikę stworzoną przez człowieka z około 5000 r. p.n.e. Pierwsze większe budowle na Malcie – megalityczne świątynie zaczęto budować około 3600 r. p.n.e. Są one najstarszymi stojącymi budowlami w Europie i jednymi z najstarszych na świecie, są starsze niż piramidy w Egipcie. W podobnym okresie powstało Hypogeum Ħal Saflieni. Spuścizną tych budowli jest kilkanaście ruin, z czego siedem zostało wpisane na listę światowego dziedzictwa UNESCO. Przez następne wieki wyspy maltańskie były pod panowaniem m.in. Fenicjan i Kartaginy (800–218 p.n.e.), Starożytnego Rzymu (218 p.n.e.–870 n.e.), Arabów (870–1091), Hrabstwa i Królestwa Sycylii (1091–1530), Zakonu Maltańskiego (1530–1798) oraz Wielkiej Brytanii (1800–1964/1974). Losy wysp maltańskich mają dziś odzwierciedlenie w kulturze, języku i architekturze, czego przykładem jest Valletta z 320 zabytkami, czyniąc ją jednym z najbardziej zagęszczonych obszarów zabytkowych na świecie. Także ona została wpisana na listę światowego dziedzictwa UNESCO. Współczesna Malta jest krajem rozwiniętym o bardzo wysokim wskaźniku rozwoju społecznego (plasując się między Francją i Włochami), dobrej jakości życia (w rankingu plasuje się pomiędzy Niemcami, Słowenią a Wielką Brytanią) oraz wysokim wskaźniku zadowolenia z życia (14. miejsce na świecie). Jest członkiem Unii Europejskiej oraz kilkunastu organizacji międzynarodowych, w tym ONZ, OBWE, Wspólnoty Narodów i EuroMed. Obowiązującą walutą jest euro. Językami urzędowymi są maltański i angielski. Malta leży w strefie klimatu subtropikalnego typu śródziemnomorskiego, z krótkimi, bardzo łagodnymi zimami, długim okresem z letnimi temperaturami oraz 300 dniami słonecznymi rocznie. Geografia Położenie Malta położona jest w środkowej części Morza Śródziemnego, 81 km na południe od włoskiej Sycylii (Cieśnina Maltańska) i 286 km na północny wschód od Tunezji. Jest najdalej na południe wysuniętym państwem Europy. Przy współrzędnych geograficznych: 35°50′N, 14°35′E leży bardziej na południe niż niektóre miasta północnej Afryki, np. stolica Tunezji – Tunis i stolica Algierii – Algier. Poprzez wody terytorialne Morza Śródziemnego od północy graniczy z Włochami. Ukształtowanie powierzchni Malta jest krajem nizinnym, aczkolwiek w południowo-zachodniej części głównej wyspy i na wyspie Gozo występują wzgórza. Linia brzegowa jest dość urozmaicona, licznie występują tu zatoki i półwyspy. W części północnej i zachodniej głównej wyspy oraz w części wybrzeża wyspy Gozo linia brzegowa łagodnie wchodzi w morze, tutaj też występuje najwięcej plaż. Większość piaszczystych plaż na Malcie oparta jest na wydmach. W południowej części głównej wyspy, w niektórych rejonach Gozo oraz na kilku mniejszych wysepkach archipelagu występują klify. Głównymi pasmami klifów w archipelagu są klify Dingli oraz klify Ta’ Ċenċ. Ich wysokość dochodzi miejscami do 130 m n.p.m. Maltańskie klify są na liście wstępnej światowego dziedzictwa UNESCO. Najwyższym punktem Malty jest Ta’ Dmejrek w pobliżu Dingli o wysokości 253 m n.p.m., natomiast najniższym punktem – Morze Śródziemne (0 m). Długość wybrzeża wynosi około 200 km, z czego 140,8 km na wyspie Malta i 56 km na Gozo. Wody powierzchniowe są ograniczone. Malta nie posiada stałych rzek, za to jako jedyny kraj Europy posiada sieć rzek okresowych płynących w kilku dolinach. Archipelag Wyspa Malta jest główną wyspą archipelagu Wysp Maltańskich, obejmuje ona prawie 78% powierzchni archipelagu, ponad 93% ludności państwa i generuje 95,8% PKB państwa. Innymi wyspami są: Gozo obejmująca 21% powierzchni archipelagu, prawie 7% ludności i 4,2% PKB i Comino obejmująca 0,9% powierzchni archipelagu – obie są również zamieszkane. Archipelag obejmuje również szereg mniejszych wysp np. Wyspa Manoela, Cominotto i Wyspa Św. Pawła. Znajduje się tu także szereg mikrowysepek np. Filfla, Fungus Rock, Halfa Rock oraz większych skał wystających z morza. Geologia Archipelag maltański, położony między włoską Sycylią a Tunezją, powstał dzięki wypiętrzeniu skały osadowej. Prawie w całości składa się ze skał osadowych – głównie wapieni koralowych, powstałych w okresie oligo-miocenu. Malta tworzy czubek obróconego uskoku na skraju rowu maltańskiego. W identycznym procesie na południowo-zachodniej stronie rowu powstała włoska wyspa Lampedusa. Archipelag maltański łączy z Sycylią podwodny płaskowyż o głębokości mniejszej niż 100 metrów. Podczas różnych regresji morskich na Morzu Śródziemnym Malta była połączona z Sycylią przesmykiem, przez który mogły się przemieszczać zwierzęta. Urbanizacja Większość mieszkańców Malty mieszka w zespole miejskim Valletty. Bezpośrednio wokół Valletty znajduje się rdzeń zespołu miejskiego. Obszary położone dalej mają powiązania metropolitalne z głównym ścisłym centrum. Południowo-zachodnia część głównej wyspy oraz wyspa Gozo są stosunkowo mało zurbanizowane. Pozostała część wysepek ma charakter dziewiczy. Zgodnie z danymi Europejskiego Urzędu Statystycznego Eurostat, wielkie miasto (ang. greater city) Valletta ma 243 083 mieszkańców. Zgodnie z danymi Demographia, w ścisłym obszarze miejskim Valletty mieszka 300 000 mieszkańców na obszarze zaledwie 91 km², przy gęstości zaludnienia wynoszącej 3300 osób/km². Zgodnie z danymi Europejskiej Sieci Obserwacyjnej Rozwoju Terytorialnego i Spójności Terytorialnej, funkcjonalny zespół miejski (ang. Functional Urban Area, FUA) miał w 2007 roku 355 000 mieszkańców. Zgodnie z najnowszymi danymi Europejskiego Urzędu Statystycznego Eurostat, funkcjonalny zespół miejski (ang. Functional Urban Area) oraz region metropolitalny miały 480 134 mieszkańców w 2020 roku na powierzchni 246 km², przy gęstości zaludnienia wynoszącej 1951 osób/km². Zgodnie z danymi ONZ, Malta jest najbardziej zurbanizowanym państwem w Europie, około 95% ludności mieszka w obszarze miejskim. Ponadto na podstawie wyników badań ESPON i Komisji Unii Europejskiej, całe terytorium Malty stanowi jeden obszar miejski. Od czasu do czasu w mediach, książkach, publikacjach i dokumentach urzędowych na Malcie, jak również w niektórych instytucjach międzynarodowych, Malta jest określana jako państwo-miasto (ang. city state). Wiele instytucji, obiektów czy atrakcji turystycznych na Malcie ma w nazwie słowo „maltański” np. (Uniwersytet Maltański, Międzynarodowy Port Lotniczy Malta itd.) zamiast nazwy miejscowości jak to ma miejsce w innych państwach. Malta jest również notowana w rankingach dotyczących miast czy obszarów metropolitalnych. Malta, z powierzchnią 316 km² i liczbą ludności na poziomie 0,5 miliona, jest jednym z najgęściej zaludnionych państw na świecie, ustępując tylko kilku innym państwom-miastom jak Watykan, Monako czy Singapur. Klimat Malta znajduje się w strefie klimatu subtropikalnego typu śródziemnomorskiego, z bardzo łagodnymi zimami i długimi ciepłymi, częściowo gorącymi latami. Średnia roczna temperatura wynosi 23 °C w dzień i 16 °C w nocy. Według rankingu International Living, Malta jest państwem z najlepszym klimatem na świecie. Valletta, stolica Malty, jest najsłoneczniejszą miejscowością w Europie. Średnia temperatura dwóch najchłodniejszych miesięcy – stycznia i lutego – wynosi 16 °C w dzień i 10 °C w nocy. W tych miesiącach temperatury wynoszą zwykle od 13 do 20 °C w ciągu dnia, od 7 do 13 °C w nocy, a średnia temperatura morza wynosi 15–16 °C. Opady śniegu, jak i mróz nie występują. W 7–8 miesięcznym okresie od połowy kwietnia do końca listopada, średnie temperatury w dzień bardzo rzadko są niższe niż 20 °C. W najcieplejszym miesiącu roku – sierpniu, temperatury wynoszą zwykle od 28 do 34 °C w ciągu dnia, około 23 °C w nocy, a średnia temperatura morza wynosi 26 °C. Na Malcie temperatury są stabilne i występują tu niewielkie wahania temperatury pomiędzy kolejnymi dniami – średnio do 2 °C różnicy, rzadko więcej. Malta ma tylko kilkadziesiąt dni deszczowych rocznie, od około 1 dnia deszczowego w okresie od czerwca do sierpnia do czasami kilkunastu dni deszczowych w grudniu. Występuje tu ponad 3000 godzin słonecznej pogody rocznie, od ponad 160 h (średnio 5,2 godziny dziennie) w grudniu do ponad 377 h (średnio 12,2 godziny czystego słońca na dobę) w lipcu. Prawdopodobieństwo bezchmurnej słonecznej pogody na Malcie wynosi 71% w skali roku. Na Malcie występuje około 300 dni słonecznych rocznie. Malta jest jednym z niewielu miejsc w Europie, gdzie zielono jest przez cały rok. Historia Początki cywilizacji na Malcie sięgają aż 5200 lat p.n.e., gdy trafili tu z Sycylii pierwsi osadnicy. Około 3500 lat p.n.e. w miejscowości Ġgantija na wyspie Gozo została wzniesiona świątynia. Inne świątynie, dolmeny i grobowce powstały później także w innych miejscach archipelagu. Malta, która jest dogodnym miejscem do kontrolowania centralnego i wschodniego basenu Morza Śródziemnego, na przestrzeni dziejów często przechodziła z rąk do rąk. Około 800 p.n.e. założyli tu swoje osiedla Fenicjanie, a 300 lat później wyspę podbili Kartagińczycy. W 257 p.n.e. miał miejsce pierwszy atak Rzymian i w 218 p.n.e. Malta przeszła pod władanie Imperium Rzymskiego. W roku 60 n.e. na mieliźnie u brzegów wyspy rozbił się statek przewożący do Rzymu, jako więźnia, św. Pawła, który nawrócił Maltę na chrześcijaństwo. Po podziale Cesarstwa Rzymskiego w 395 roku, wyspa znalazła się w granicach Cesarstwa Zachodniorzymskiego. W latach 454–464 terytorium posiadali Wandalowie, a od 464, Ostrogoci. W 533 roku włączona do Cesarstwa Wschodniorzymskiego, w ramach rekonkwisty Justyniana I. W 870 została zdobyta przez Arabów. W 1090 zdobyta przez Normanów i przyłączona do księstwa sycylijskiego, a następnie Królestwa Sycylii. W 1530 cesarz Karol V Habsburg przekazał wyspę jako lenno wydalonemu z Rodos zakonowi joannitów (Kawalerów Maltańskich) za opłatą roczną w wysokości jednego sokoła maltańskiego. 18 maja 1565 rozpoczął się atak liczącej około 40 tys. żołnierzy armii Imperium Osmańskiego. Obrońcom, w skład których wchodziło kilkuset rycerzy zakonnych, 2 tys. żołnierzy hiszpańskich i około 6 tys. ludności cywilnej, udało się ten atak całkowicie odeprzeć prawie cztery miesiące później, 8 września (Wielkie Oblężenie Malty). W celu lepszej obrony Wielki Mistrz Jean de la Valette rozpoczął w 1566 budowę nowego miasta na półwyspie Sciberras, nazwanego od jego nazwiska Valletta. Miasto to stało się później stolicą Malty. W 1798 zdążająca do Egiptu flota francuska zaatakowała i zdobyła wyspę. Napoleon Bonaparte nakazał rycerzom zakonu w ciągu kilku dni opuścić Maltę. Po kilku miesiącach niezadowoleni z rządów francuskich mieszkańcy wyspy wzniecili powstanie i wspomagani przez Króla Sycylii i Brytyjczyków w 1800 zmusili wojska francuskie do poddania się. Malta w latach 1800–1813 była pod protektoratem Wielkiej Brytanii. Trwający od 1814 do 1815 kongres wiedeński ustanowił Maltę kolonią brytyjską. Wyspa stała się brytyjskim „niezatapialnym lotniskowcem” i bazą okrętów podwodnych w czasie II wojny światowej, stwarzając poważne zagrożenie dla dostaw zaopatrzenia dla wojsk Osi w Afryce Północnej. Malta również wymagała dostaw. Wojska Osi „oblegały” wyspę, niszcząc konwoje z zaopatrzeniem płynące na Maltę, intensywnie ją bombardując oraz zastawiając minami. Spowodowało to czasową utratę przez aliantów możliwości podejmowania działań zaczepnych z Malty. Niemcy zrezygnowali jednak z planowanej inwazji koncentrując wysiłki na zdobyciu Egiptu. Po oblężeniu w latach 1940–1942, w uznaniu zasług i męstwa obrońców Malty, wyspa w 1942 została odznaczona najwyższym cywilnym odznaczeniem brytyjskim – Krzyżem Jerzego. Jego wizerunek znajduje się na obecnej fladze Malty, co jest opisane w punkcie 1. I rozdziału maltańskiej konstytucji. W 1947 Malta uzyskała autonomię wewnętrzną, a w 1963 proklamowane zostało powstanie państwa maltańskiego. Rok później Malta uzyskała częściową niepodległość jako State of Malta (pol. Państwo Maltańskie) w ramach królewskiej wspólnoty Commonwealth realm, wciąż głową Malty była brytyjska królowa Elżbieta II. Podpisany został też układ obronny z Wielką Brytanią, który zezwalał na utrzymanie na Malcie brytyjskich baz wojskowych. W 1967 układ ten został zerwany i dopiero po czterech latach udało się wynegocjować prowizoryczne porozumienie. W pierwszych miesiącach 1971, gdy Wielka Brytania zaprzestała płacenia za utrzymanie baz Royal Navy, rząd Malty był finansowany przez Libię. Okres ten przypadł na rządy Doma Mintoffa, którego długoletnie rządy jako premiera są godne uwagi ze względu na wzrost poziomu życia oraz ustanowienie państwa opiekuńczego. 13 grudnia 1974 proklamowana została Republika Malty (Repubblika ta’ Malta). Na początku lat 80. doszło do nacjonalizacji banków, telekomunikacji i transportu oraz uwłaszczenia własności kościelnej. Pod koniec lat 80. doszło do znacznej liberalizacji gospodarki kraju. 1 maja 2004 Malta przystąpiła do Unii Europejskiej. 1 stycznia 2008 przyjęła euro. Od 1 stycznia do 31 lipca 2017 roku, Malta przewodniczyła Radzie Unii Europejskiej. Ustrój polityczny Malta jest republiką parlamentarną. Na czele państwa stoi prezydent, który jest wybierany przez parlament na pięcioletnią kadencję. Władzę ustawodawczą sprawuje jednoizbowy parlament noszący nazwę Izby Reprezentantów złożonych z 69 deputowanych. 65 deputowanych jest wybieranych w 13 pięciomandatowych okręgach, czterech deputowanych zostało zadeklarowanych przez komisarzy wyborczych jako posłów zgodnie z zastrzeżeniem art. 52 Konstytucji Malty. Kadencja trwa 5 lat. Władzę wykonawczą sprawują rząd oraz prezydent. Po wyborach, które odbyły się w 2017 roku, w parlamencie zasiadają dwie partie: Partia Pracy (Labour Party, Partit Laburista, PL) – 37 mandatów Partia Narodowa (Nationalist Party, Partit Nazzjonalista, PN) w koalicji z Partią Demokratyczną (Democratic Party, Partit Demokratiku, PD) – 30 mandatów Partie te dzielą między siebie mandaty w parlamencie nieprzerwanie od 1971. Oprócz nich istnieją też inne partie, m.in.: (Imperu Ewropew) Alternatywa Demokratyczna (Democratic Alternative, Alternattiva Demokratika, AD) Podział administracyjny Malta jest państwem jednolitym, bez struktury federalnej. Zgodnie z Konstytucją, jedynym elementem samorządu poniżej poziomu samej republiki jest system rad lokalnych nazywanych local councils. W 1993 roku ustanowiono obecnie funkcjonujący oficjalny podział administracyjny Malty obejmujący 68 samorządów. Powstały w 1994 roku Local Councils Association (LCA, pol. Stowarzyszenie Rad Lokalnych) jest stowarzyszeniem reprezentującym wszystkie komitety lokalne z myślą o ochronie i promowaniu wspólnych interesów. Utworzono także pięć regionów pomocniczych dla celów statystycznych. Według europejskiej Klasyfikacji Jednostek Terytorialnych do Celów Statystycznych NUTS, państwo Malta na poziomie NUTS 1 i NUTS 2 nie ma podziału (obejmuje całą Maltę jako jeden element), natomiast na poziomie NUTS 3 dzieli się na dwie części: na główną wyspę Maltę oraz wyspy Gozo i Comino. Demografia Dane statystyczne W ciągu prawie 200 lat liczba ludności na Malcie zwiększyła się czterokrotnie, w ciągu ostatnich 100 lat liczba ludności na Malcie się podwoiła. W 1842 roku Maltę zamieszkiwało 114 499 osób, w 1911 roku – 211 564 osoby, w 1957 roku – 319 620 osób natomiast w 2011 roku Maltę zamieszkiwało 416 055 osób. W samych tylko latach 2012–2017, liczba ludności wzrosła o 51 891 osób, czyli o 12%. W 2018 roku Eurostat podał, że tempo wzrostu populacji Malty było 15 razy wyższe niż średnia Unii Europejskiej. Około 2020 roku, populacja Malty przekroczyła 500 000. Maltańczycy stanowią 77,78% społeczeństwa (404 113 osób), obcokrajowcy stanowią 22,22% (115 449 osób, 1/5 populacji) i ta liczba cały czas wzrasta, de facto Malta stała się państwem kosmopolitycznym. Populacja Malty gwałtownie wzrosła w porównaniu z 2010 rokiem, kiedy obcokrajowcy liczyli zaledwie 19 tysięcy osób. Ponad 80 000 pełnoletnich obcokrajowców (ok. 16% populacji Malty) to obywatele Unii Europejskiej (nie były liczone osoby poniżej 16 roku życia i osoby, które nie zarejestrowały się jako rezydenci). Największymi grupami obcokrajowców na Malcie są: Włosi (13 838 osób, 2,66% populacji) oraz Brytyjczycy (10 614 osób, 2,04% populacji). Osoby z innych krajów Europy stanowią łącznie 12,96% populacji, natomiast osoby z innych kontynentów stanowią łącznie 9,26%. Wyznania religijne Zgodnie z danymi z 2019 roku, około 90% Maltańczyków to chrześcijanie (97% w 2010 roku), z czego katolicy stanowią 83% populacji (duży spadek, z 95,8%). Według raportu z 2005 roku w niedzielnych mszach uczestniczyło około 52,6% mieszkańców Malty, natomiast według danych arcybiskupa archidiecezji maltańskiej w 2015 roku w niedzielnej mszy uczestniczy 40% mieszkańców. Metropolia maltańska to metropolia obrządku łacińskiego obejmująca swoim zasięgiem Maltę. Podzielona jest na archidiecezję maltańską i diecezję Gozo. Na Malcie istnieje 359 kościołów i 78 parafii. Pozostałe grupy wyznaniowe to inne odłamy chrześcijaństwa jak np. protestantyzm (2%, wzrost z 1,1% w 2010 roku), prawosławie (2%), inne odłamy chrześcijaństwa (3%), w tym Świadkowie Jehowy (0,15%). Mniejsze grupy imigrantów wyznające islam stanowią 2%, społeczność żydowska oscyluje na poziomie <0,1%. Wzrost nastąpił wśród ateistów i osób niereligijnych, z 2,5% w 2010 roku i 4% w 2019 roku do 5,14% w 2021 roku. Gospodarka Jednymi z najważniejszych gałęzi gospodarki w połowie XX wieku były produkcja tekstyliów oraz przemysł stoczniowy. Do lat 60. XX wieku jednym z filarów maltańskiej gospodarki była stała obecność baz Royal Navy na wyspie, jednak brytyjska armia i marynarka wojenna zaczęły opuszczać kolejne bazy wojskowe. Po uzyskaniu przez kraj niepodległości w 1964 roku i w miarę postępowania globalizacji, produkcja stoczniowa i przemysł lekki stały się nieopłacalne. Od lat 70. XX wieku kolejne rządy wykorzystują dobrą znajomość języka angielskiego wśród obywateli i wysokie kwalifikacje lokalnej siły roboczej do przeorientowania gospodarki w stronę bardziej zyskownych przedsięwzięć, przede wszystkim w branży turystycznej i produkcji półprzewodników. Początkowo rząd maltański silnie stymulował gospodarkę za pomocą inwestycji bezpośrednich, interwencjonizmu państwowego oraz finansowania dużych przedsiębiorstw należących do skarbu państwa. W końcu lat 90. nastąpiła prywatyzacja wielu państwowych firm i od tego czasu Malta przeszła w całości na model gospodarki rynkowej. Finałem zmian prawnych i organizacyjnych było wstąpienie Malty do Unii Europejskiej w 2004 roku. Obecnie głównymi gałęziami gospodarki są handel zagraniczny, produkcja (głównie elektroniki), usługi finansowe i turystyka. Średnie dochody w zależności od źródła wynosiły rocznie: 21 446 euro (2010) lub 20 196 (2020) brutto na osobę. Stawki podatków od osób fizycznych obowiązujące na Malcie należą do najniższych w Unii Europejskiej. Stopa opodatkowania spółek na Malcie wynosi 35%; jednak zwrot wynosi zwykle równowartość 6/7 zapłaconego podatku, co daje średnią stawkę podatkową w wysokości 5%. Produkt krajowy brutto według parytetu siły nabywczej na osobę wynosi $33 200. Produkt krajowy brutto według sektora kształtuje się następująco: usługi – 75,2%, przemysł – 23,7%, rolnictwo – 1,1%. Bezrobocie na Malcie we wrześniu 2020 roku wynosiło 4,0%. Inflacja w połowie 2021 była na poziomie 0,2%, jest to drugi najlepszy wynik w Unii Europejskiej. Na podstawie danych Freedom House, Malta jest krajem z pełną wolnością prasy. Na podstawie danych The Economist, Malta należy do grona 24 państw świata z pełną demokracją. Malta jest drugim państwem na świecie, jeśli chodzi o najniższe zagrożenie wystąpieniem klęski żywiołowej, a także jednym z najbezpieczniejszych państw dla turystów. Malta została uznana za drugie państwo na świecie pod względem komfortu osiedlenia oraz za dziesiąte na świecie pod względem najlepszego miejsca na emeryturę w rankingu International Living 2017. Zajęła też 13. miejsce w rankingu 2018. Malta m.in. ze względu na stabilność polityczną i gospodarczą, obecność wykwalifikowanej siły roboczej, strategiczne położenie geograficzne – w Europie, na szlaku do Afryki i Azji oraz biegłą znajomość języka angielskiego przez mieszkańców stała się międzynarodowo uznanym centrum finansowym. W rankingu dotyczącym globalnych centrów finansowych – Global Financial Centres Index 2020, Malta uplasowała się na 73. miejscu wśród miast świata. W 2019 roku kraj ten odwiedziło ponad 2,7 mln turystów (5,9% więcej niż w roku poprzednim), generując dla niego przychody na poziomie 1,9 mld dolarów. Na Malcie rozwija się międzynarodowy przemysł filmowy. Rozwinął się również przemysł hazardowy. Znajduje się tu kilka kasyn, największe to Oracle Casino, Portomaso Casino oraz Dragonara Casino oraz szereg hazardowych portali internetowych i gier online. Malta Stock Exchange to maltańska giełda papierów wartościowych, będąca członkiem Światowej Federacji Giełd skupiającej najbardziej rozwinięte giełdy świata. Transport Transport morski Malta ma dwa większe porty morskie: Wielki Port oraz Malta Freeport, które przeładowały w 2010 roku 6 milionów ton towarów. Wielki Port jest głównym portem pasażerskim Malty i drugim pod względem wielkości maltańskim portem handlowym. Wcina się na około 3,6 km w głąb lądu. W 2017 roku obsłużył 778 596 pasażerów. Natomiast Malta Freeport jest dziewiątym portem morskim w Europie oraz trzecim nad Morzem Śródziemnym pod względem przeładunku kontenerów. W 2015 roku przeładowano w nim 3,06 miliona kontenerów typu TEU oraz obsłużono 2189 statków. Jest to także największy port rybacki na Malcie i jest bazą dla 70% maltańskiej floty rybackiej. Pomiędzy Maltą a oddaloną o 80–90 km włoską Sycylią istnieje przeprawa promowa. Jest ona też najlepszą metodą dostania się na Maltę samochodem. Głównym przewoźnikiem promowym jest Virtu Ferries, który oferuje kursy na trasie Wielki Port ↔ Pozzallo (czas podróży 1 godzina 45 minut). W 2021 roku uruchomiono również promy z Malty do włoskich miast: Palermo i Genua. Innym przewoźnikiem promowym obsługującym transport na włoską Sycylię jest Ponte Ferries, który oferuje kursy na trasie Wielki Port ↔ Augusta (czas podróży ok. 3 godzin). Na Malcie funkcjonują także wodne taksówki (water taxi), zarówno używające tradycyjnych łodzi maltańskich Dgħajsa, jak i nowocześniejszych łodzi. Transport lotniczy Malta jest obsługiwana przez międzynarodowy port lotniczy Malta, który w 2019 roku obsłużył ponad 7,3 mln pasażerów (5 mln w 2016 roku). Maltański port lotniczy ma bezpośrednie połączenia z kilkoma portami lotniczymi w Polsce: lotniskami w Krakowie, Wrocławiu, Gdańsku i Poznaniu poprzez linie lotnicze Ryanair, a także z lotniskami w Katowicach, Warszawie i Gdańsku poprzez linię lotniczą Wizz Air oraz poprzez czartery Air Malta z Warszawy. Lot z Polski trwa nieco ponad 2,5 godziny. Ponadto znajduje się tutaj międzynarodowy heliport – Heliport Xewkija. Transport drogowy Na Malcie obowiązuje ruch lewostronny. Maksymalna prędkość w terenie zabudowanym wynosi 50 km/h, a poza nim – 80 km/h. Do jazdy samochodem na Malcie wymagane jest prawo jazdy. Posiadacze ważnych praw jazdy wydanych w innym państwie członkowskim Unii Europejskiej, mogą prowadzić samochody na Malcie, bez konieczności uzyskiwania dodatkowych zezwoleń. Malta ma najniższą liczbę śmiertelnych wypadków w Unii Europejskiej, zarówno ogółem, jak i w przeliczeniu na milion mieszkańców. Komunikacja miejska Dawniej publiczny transport zbiorowy obsługiwany był za pomocą Malta Railway oraz maltańskich tramwajów, obecnie obsługiwany jest za pomocą autobusów komunikacji miejskiej. Istnieją plany budowy maltańskiego metra. Operatorem sieci autobusowej jest Malta Public Bus. System komunikacji autobusowej to 265 nowoczesnych autobusów, a liczba przystanków na Malcie wynosi 970, z czego 850 znajduje się na wyspie Malta, natomiast 120 na wyspie Gozo. Istnieje w sumie 80 różnych tras. Jedna lub dwie cyfry w oznaczeniu trasy oznaczają autobus z/do Valletty. Ekspresowe trasy są oznaczone znakiem „X”. Wszystkie autobusy są klimatyzowane, niskopodłogowe, są wyposażone w system głosowy oraz elektroniczne tablice informacyjne wyświetlające kolejne przystanki. Od października 2022 roku, komunikacja miejska na Malcie ma być darmowa dla jej mieszkańców. Na Malcie funkcjonują również autobusy turystyczne (ang. tour bus), które obwożą pasażerów po wszystkich najważniejszych atrakcjach państwa-miasta. Dwaj przewoźnicy turystyczni to: MaltaSightSeeing i CitySightseeing Malta. W autobusach dostępny jest wielojęzyczny system audio przewodnika, w autobusach MaltaSightSeeing dostępny również w języku polskim. Atrakcje turystyczne i zabytki Plaże Nadmorskie kurorty i większe, piaszczyste plaże znajdują się głównie w północnej części Malty. Największą plażą na Malcie jest plaża nad zatoką Mellieħa Bay. Słynie z piaszczystej plaży o długości około kilometra oraz z płytkich wód. Druga pod względem wielkości jest plaża nad zatoką Golden Bay. Na obu tych plażach znajdują się wypożyczalnia leżaków, parasoli i sprzętu wodnego, a także szereg barów i restauracji. Ratownicy i inni pracownicy Malta Tourism Authority są obecni na plaży codziennie w okresie od czerwca do września. Innymi popularnymi plażami są Pretty Bay, Paradise Bay, St. George’s Bay w St. Julian’s oraz Ramla Bay na wyspie Gozo (zajmująca 21. miejsce na świecie w rankingu The Guardian). Na Malcie znajduje się łącznie 90 kąpielisk wyznaczonych zgodnie z przepisami unijnej dyrektywy kąpieliskowej. W 2019 roku, 85 kąpielisk miało doskonałą jakość wody, natomiast 2 miały jakość dobrą. Według badań Komisji Europejskiej wszystkie plaże na Malcie mają doskonałą czystość wody. Obecnie jedenaście plaż na Malcie uzyskało prawo do używania znaku Błękitnej Flagi. Atrakcje naturalne Blue Grotto (Błękitna Grota) to system podziemnych korytarzy tuż nad taflą morza. W tym miejscu popularne są spływy łodzią. Ninu's Cave i Xerri's Grotto to podziemne jaskinie o wysokości 18 metrów i 9 metrów, z kolorowymi alabastrowymi stalaktytami i stalagmitami. Calypso Cave i Tal-Mixta Cave (L-Ghar Tal-Mixta) to popularne wysoko położone jaskinie, z których rozpościera się widok na morze. Dragonara Cave (nazywana również Coral Lagoon) to pionowa jaskinia, z tunelem na morze, natomiast Ta' Marija Cave to jaskinia zlokalizowana w białych klifach. Wied il-Mielah Window i Marks & Dukes Window to naturalne mosty skalne, przez które przepływa woda morska. Do marca 2017 roku istniał trzeci most skalny, Azure Window (Lazurowe Okno), jednak uległ on całkowitemu zawaleniu na skutek erozji. Blue Lagoon (Błękitna Laguna) to cieśnina między wyspami Comino i Cominotto. Jej krystaliczne wody i odosobniona lokalizacja sprawiają, że jest jedną z ważniejszych atrakcji turystycznych Malty. Blue Hole to morskie jezioro o głębokości 15 metrów i szerokości 10 metrów. Pod wodą, Blue Hole jest połączony tunelem na otwarte morze. Għasri Valley to dolina, w środku której znajduje się ciek wodny. Klify Dingli oraz klify Ta’ Ċenċ to wysokie klify mające kilkadziesiąt metrów wysokości. Innymi klifami są Fomm ir-Riħ. Maltańskie klify są na liście wstępnej światowego dziedzictwa UNESCO. Chadwick Lakes to tama i zespół jezior, największy zbiornik słodkiej wody na Malcie. Inland Sea to słone jezioro, połączone z morzem przez tunel wodny. St. Peter's Pool to naturalny basen. Płaskie skały umożliwiają opalanie się, drabiny umożliwiają dostęp do morza, jest także możliwość nurkowania. Obiekty prehistoryczne Għar Dalam to jaskinia. Wykopaliska z warstwy sprzed ponad 500 000 lat zawierały kopalne szczątki karłowatych słoni, hipopotamów, mikro-ssaków, ptaków i innych gatunków. Warstwa wierzchnia pochodząca z mniej niż 10 000 lat posiada dowody pierwszych ludzi na wyspie. Na Malcie znajduje się zespół kilkunastu megalitycznych świątyń. Zaczęto je budować około 3600 r. p.n.e. Są one najstarszymi stojącymi budowlami w Europie i jednymi z najstarszych na świecie. Sześć świątyń jest wpisanych na listę światowego dziedzictwa UNESCO. Z podobnego okresu pochodzą Għar ta’ Għejżu i Tas-Silġ. Hypogeum Ħal Saflieni to podziemna budowla. Składa się z trzech poziomów. Jeden z poziomów powstał około 4000 roku p.n.e., a kompleks był używany na przestrzeni wielu wieków, aż do ok. 2500 roku p.n.e. Część pomieszczeń umieszczono w naturalnych grotach, które zostały później powiększone przez człowieka. Jest wpisana na listę światowego dziedzictwa UNESCO. Na Malcie znajduje się wiele grobowców z czasów budowniczych megalitycznych świątyń. Należą do nich m.in.: Binġemma Tombs, Għar il-Midfna, Kerċem Tombs, Għar ta' Għejzu, Ta' Ċenċ Gallery Grave, Wied tax-Xlendi Tomb, Xagħra Stone Circle i Xemxija Tombs. Znajdują się tu również dolmeny z tego okresu, np. Ta’ Cenc, Wied Filep Dolmen, Wied Znuber Dolmen. Misraħ Għar il-Kbir jest złożoną siecią rowów wyżłobionych w skale. Obiekty starożytne Ras il-Wardija to świątynia punicka z czasów panowania Kartaginy, z III wieku p.n.e. Obiekt składa się z wykutej w skale prostokątnej komnaty oraz korytarza, wykutej w skale cysterny na wodę i studni w kształcie dzwonu i pozostałości zewnętrznych struktur kamiennych, w tym ołtarza. Cippi of Melqart to dwa marmurowe dzbany z II w. p.n.e. z tekstami do fenickiego boga Melkart napisanymi w dwóch językach: starogreckim i fenickim. Jeden dzban znajduje się w maltańskim Narodowym Muzeum Archeologicznym, drugi znajduje się w paryskim Luwrze. St. Paul’s Catacombs, Tal-Mintna Catacombs, St. Agatha's Catacombs, Salina Catacombs, St Augustine’s Catacombs, Ta' Bistra Catacombs i Abbatija Tad-Dejr to katakumby z czasów rzymskich. Maltańskie katakumby są na liście wstępnej światowego dziedzictwa UNESCO. Domvs Romana to muzeum zbudowane wokół ruin arystokratycznej rezydencji rzymskiej. W samym budynku są wystawione mozaiki i artefakty z okresu rzymskiego zebrane z całej Malty. Pozostałe ruiny rzymskie to San Pawl Milqi, rzymska willa w Żejtun, Ras ir-Raħeb, Tas-Silġ, rzymskie łaźnie w Għajn Tuffieħa oraz wieże Ta’ Ċieda i Ta’ Ġawhar. Kościoły Na Malcie istnieje 359 kościołów, 313 na głównej wyspie i 46 na wyspie Gozo. Część obiektów sakralnych ma status zabytku. W centrum każdej miejscowości znajduje się kościół parafialny, często w tej samej miejscowości istnieją również mniejsze kościoły oraz kaplice. Większość kościołów została zbudowana od 1500 roku do XX wieku. Dominującym stylem architektonicznym jest barok. Zdarzają się kościoły innych stylów architektonicznych jak np. neoklasycyzm (np. Prokatedra św. Pawła w Valletcie), neoromanizm (np. kościół Ta’ Pinu), renesans (np. Bazylika w Nadur, Sanctuary of Our Lady of Mellieħa), neogotyk (np. Robert Samut Hall, kościół Świętej Trójcy w Sliemie, Addolorata Cemetery Chapel, Bazylika Matki Bożej z Góry Karmel w Valletcie), architektura średniowiecza (np. Kaplica Panny Maryi w Bir Miftuħ), architektura bizantyńska (np. Kościół Matki Bożej z Damaszku w Valletcie) i inne. Pałace Na Malcie znajduje się kilkanaście pałaców. Jednym z najpopularniejszych jest Pałac Wielkich Mistrzów zbudowany w 1571 roku. Mieszczą się tu urzędy prezydenta i Izby Reprezentantów. Pałac San Anton to pałac zbudowany w latach 1600–1636 jako letnia rezydencja Wielkiego Mistrza Zakonu Maltańskiego. Obecnie jest oficjalną rezydencją prezydenta Malty. Pałac otoczony jest dużym ogrodem. Verdala Palace został zbudowany w 1586 roku. Jest oficjalną letnią rezydencją prezydenta Malty. Casa Rocca Piccola to pałac zbudowany w XVI wieku. Zawiera ponad 50 pokoi, z których większość jest otwarta do zwiedzania. Można zwiedzać także sypialnię z baldachimem, prywatną kaplicę i sieć podziemnych korytarzy oraz tuneli wydrążonych w skale. Innymi pałacami są: Inquisitor’s Palace, Selmun Palace, Girgenti Palace, Palazzo Nobile, Palazzo Vilhena, Palazzo Parisio w Valletcie, Palazzo Parisio w Naxxar, Palazzo Promontorio, Castello dei Baroni, Zammitello Palace, Villa Bologna, Villa Francia, Villa Rosa, Casa Bernard, Casa Leoni, Banca Giuratale w Mdinie, Banca Giuratale w Valletcie, Dragonara Palace, Hostel de Verdelin, Spinola Palace w St. Julian’s, Spinola Palace w Valletcie. Znajdują się tu również majestatyczne wille np. Villa Bonici, Villa Guardamangia (dawna rezydencja Elżbiety II), Villa Parisio i inne. W XVI wieku na Malcie zbudowano piętnaście zajazdów. Siedem z nich powstało w Birgu, osiem natomiast w Vallettcie. Były to miejsca zamieszkania rycerzy Zakonu Maltańskiego z różnych części Europy. Do dzisiejszych czasów zachowało się dziesięć budynków. Większość z nich ma status zabytku. W Vallettcie zachowały się: Zajazd Kastylijski, Zajazd Prowansalski, Zajazd Włoski, Zajazd Aragoński oraz Zajazd Bawarski. W Birgu zachowały się: Zajazd Angielski, Zajazd Aragoński, Zajazd Francuski, Zajazd Kastylijski oraz Zajazd Owernii i Prowansji. Fortyfikacje Fortyfikacje Malty obejmują kilka warownych miejscowości, dwie cytadele, forty, wieże strażnicze, baterie, reduty i inne. Na Malcie znajduje się około dwudziestu fortów. Większość fortów powstała na podstawie wielokąta (tzw. polygonal fort), kilka powstało na podstawie gwiazdy. Jednym z pierwszych zbudowanych fortów był Fort Saint Elmo, którego budowa rozpoczęła się w 1551 roku. Brał udział w obronie podczas Wielkiego Oblężenia Malty w 1565 roku. Z czasem powstawały nowe budowle. Do 1795 roku forty były budowane przez Zakon Maltański, w latach 1852–1938 budowała je Wielka Brytania. Część fortów była częścią linii fortyfikacji np. Victoria Lines, będąca na liście wstępnej światowego dziedzictwa UNESCO. Oprócz fortów znajduje się tu również kilka nadszańców np. Saint James Cavalier czy Saint John’s Cavalier oraz szereg redut i baterii. Zespół wież na Malcie obejmuje kilkadziesiąt budowli, w tym 23 historyczne umocnione wieże obserwacyjne będące częścią fortyfikacji Malty. Do głównych grup tych wież należą Wieże Wignacourta zbudowane w latach 1610–1649, Wieże Lascarisa zbudowane w latach 1637–1650 oraz Wieże de Redina zbudowane w latach 1658–1659. Wiele istniejących ma status zabytku. Oprócz wież fortyfikacyjnych istnieje na Malcie ok. dwudziestu innych wież. Inne budowle Na Malcie znajduje się kilkanaście wiatraków, z czego dwa: wiatrak Xarolla z 1724 roku oraz wiatrak Ta’ Kola z 1787 roku są w dobrym stanie i są dostępne dla zwiedzających. Akwedukt Wignacourta to akwedukt zbudowany w latach 1610–1614 w celu zapewnienia ciągłego dopływu świeżej wody pitnej do Valletty. Jego większa część z całkowitej długości ponad 15 kilometrów, jest położona pod powierzchnią gruntu, oparta jest na ciągu niewielkich kamiennych łuków. Innym akweduktem jest Akwedukt na Gozo, zbudowany w 1843 roku. Mdina oraz Cittadella to ufortyfikowane miejscowości położone na wzgórzach, pełne barokowych budynków. Są one na liście wstępnej światowego dziedzictwa UNESCO. Na Malcie znajduje się szereg historycznych bram miejskich np. średniowieczna Brama Greków, Brama Notre Dame (1685), Porte des Bombes (1721), Brama św. Heleny (1736), Brama Wiktorii (1885) i kilka innych. Łuk De Rohana z 1798 roku, Fawwara Gate z 1796 roku oraz Hompesch Arch z 1801 roku to łuki triumfalne. Fontanna Trytona w Valletcie to jedna z głównych fontann na Malcie. Tas-Salvatur to wzgórze, na którym widnieje statua Jezusa Chrystusa. Kristu tal-Baħħara to pomnik Jezusa znajdujący się 35 metrów pod wodą. Parki atrakcji Na Malcie znajduje się kilka parków atrakcji. Mediterraneo Marine Park to morski park rozrywki. Jedną z części parku jest delfinarium. W parku zamieszkują delfiny, lwy morskie, papugi, węże, jaszczurki, żaby, pająki, skorpiony, żółwie. Codziennie pokazywane są pokazy delfinów, lwów morskich i papug. Jest możliwość wykupienia interaktywnych opcji programów, w których jest możliwość dotykania zwierząt, jak również pływania z delfinami. LWS Animal Park oraz Wildlife Park Malta to małe ogrody zoologiczne, w których występuje wiele różnych gatunków zwierząt, takich jak emu, jelenie, lamy, króliki, kozy górskie, tygrysy, lwy, małpy, niedźwiedzie, ptaki i inne. Niektóre ze zwierząt są utrzymywane w ich naturalnym otoczeniu. Bird Park Malta oraz Malta Falconry Centre to ptasie parki. Malta National Aquarium to akwarium publiczne o powierzchni łącznej 20 000 m². Składa się z 26 zbiorników. Splash & Fun Water Park to aquapark, w którego skład wchodzą baseny, zjeżdżalnie i inne atrakcje wodne. Buġibba Water Park to niewielki park wodny otwarty od lipca do września. BOV Adventure Park to większy plac zabaw dla dzieci, z różnymi urządzeniami. Sant'Antnin Family Park to park rodzinny obejmujący miejsca piknikowe, place zabaw dla dzieci, siłownię na wolnym powietrzu, ścianki do wspinaczki skałkowej, dwa labirynty i amfiteatr. Popeye Village to wioska, która powstała jako sceneria do filmu Popeye z 1980 roku. Dziś jedna z atrakcji turystycznych wyspy. Niektóre z domów zostały wyposażone w różne przedmioty związane z filmem, w tym rekwizyty wykorzystywane w produkcji filmu. Dla turystów organizowane są różne pokazy oraz rejsy statkiem po zatoce. Na ulicach miasteczka można spotkać przechadzające się postacie z filmu, z którymi można porozmawiać i zrobić sobie zdjęcie. Parki i ogrody Pomijając obszary o specjalnym statusie jak np. parki narodowe czy rezerwaty, maltańskie parki miejskie mają małą powierzchnię, jednakże są one liczne. Parki te ze względu na swą specyfikę zazwyczaj mają status ogrodu. Służą one mieszkańcom od wczesnych lat XV wieku. Większość miejscowości na Malcie ma ogrody publiczne, które są miejscem spotkań dla mieszkańców i placem zabaw dla dzieci. Valletta, pomimo że ma powierzchnię zaledwie 0,8 km², to znajdują się w niej trzy popularne maltańskie ogrody: Górne ogrody Barrakka (Upper Barrakka Gardens), Dolne ogrody Barrakka (Lower Barrakka Gardens) oraz Ogrody Hastings (Hastings Gardens). Jednym z najważniejszych ogrodów na Malcie jest San Anton Gardens powstały w 1623 roku, otwarty dla zwiedzających w 1882 roku. Ogrody te ozdobione są stawami, fontannami i wolarami. Rośnie w nim wiele gatunków drzew i roślin z całego świata, niektóre zostały zasadzone przez goszczące w pałacu głowy państw. Ogrody Buskett są jednym z największych obszarów zalesionych na Malcie, są także ostoją ptaków przez którą przechodzi regularnie w sezonie około 3000 ptaków. Innymi popularnymi ogrodami są m.in.: Ogród Romeo Romano, ogrody pałacowe Parisio Gardens w stylu włoskim, ogród chiński , Ogród Karin Grech, Villa Bologna Gardens, Howard Gardens, Independence Garden, Herbert Ganado Gardens, European Council Garden, Gardjola Gardens z 1551 roku, Villa Rundle Gardens, Sa Maison Garden. Znajduje się tu również ogród botaniczny – Argotti Botanical Gardens. Edukacja Nauczanie Maltańskie instytucje edukacyjne – państwowe, prywatne i religijne – zapewniają szeroki system nauczania. Zajęcia przedszkolne odbywają się od 3. roku życia. Nauka jest obowiązkowa w wieku od 5 do 16 lat. Edukacja na Malcie jest oparta na modelu brytyjskim. Szkoła podstawowa trwa sześć lat, od 5 do 11 roku życia. W wieku 11 lat uczniowie zdają egzamin, aby dostać się do szkoły średniej. Po ukończeniu szkoły średniej w wieku 16 lat uczniowie przystępują do egzaminów maturalnych. Po zakończeniu obowiązkowego cyklu szkolnego, uczniowie są zachęcani do wyboru około 50 różnych kursów zawodowych i akademickich w sektorach policealnych, w tym w college’ach. Uczniowie ci poza tym, że pobierają bezpłatną naukę, otrzymują również stypendia finansowe w czasie swojej nauki. Wydatki na szkolnictwo wynoszą około 8% PKB Malty, co jest czwartym wynikiem w Unii Europejskiej. Począwszy od 2008 roku, są dwie szkoły międzynarodowe: Verdala International School i QSI Malta. Państwo płaci część wynagrodzenia nauczycieli w szkołach kościelnych. Na Malcie znajdują się cztery uczelnie: Uniwersytet Maltański oraz Malta College of Arts, Science and Technology (MCAST), European Institute of Education i Institute of Tourism Malta. Języki Języki maltański i angielski są językami urzędowymi na Malcie i są wykorzystywane do nauczania uczniów na poziomie szkół podstawowej i średniej, oba języki są również przedmiotami obowiązkowymi. Szkoły publiczne mają tendencję do stosowania zarówno maltańskiego i angielskiego w sposób zrównoważony, natomiast szkoły prywatne wolą używać w nauczaniu języka angielskiego. Język angielski jest językiem z wyboru na Uniwersytecie Maltańskim oraz w niektórych środowiskach, takich jak banki, biura rachunkowe, usługi medyczne i firmy informatyczne. Około 90% Maltańczyków potrafi się komunikować w języku angielskim. Około 14% Maltańczyków twierdzi, że używa języka angielskiego w rodzinie i 29% w pracy. Według badań Narodowego Urzędu Statystycznego Malty wynika, że 86,23% Maltańczyków „preferuje” rozmawiać w języku maltańskim, 11,76% w języku angielskim, natomiast 1,84% w języku włoskim. Na poziomie kultury i zwyczajów kulturowych, Maltańczycy dzielą się na dwie kategorie: tych, którzy popierają większe wykorzystanie maltańskiego, i tych, którzy popierają większe wykorzystanie języka angielskiego. W badaniu w 2001 roku, 43,2% badanych stwierdziło, że zazwyczaj czyta w języku angielskim, 48% stwierdziło, że ogląda telewizję i kino w języku angielskim, natomiast w języku maltańskim odpowiednio: 48% i 59,2%. Malta jest siedzibą licznych szkół języka angielskiego dla obcokrajowców. Wśród języków obcych, 51% studentów wybrało naukę języka włoskiego, 38% wybrało język francuski. Ogólnie, językiem włoskim potrafi się porozumiewać około 1/3 społeczeństwa, do 1936 roku język włoski był językiem urzędowym na Malcie. Kultura Architektura i sztuka Architektura i sztuka maltańska odzwierciedla różne kultury, które stykały się z archipelagiem maltańskim na przestrzeni wieków. Początki maltańskiej architektury i sztuki mają związek z prehistoryczną cywilizacją maltańską. Cywilizacja ta budowała megalityczne świątynie blisko 6000 lat temu, pomiędzy IV a III tysiącleciem p.n.e. Do dziś zachowały się ruiny oraz artefakty np. różne figurki. Po tym okresie, Malta była pod rządami Fenicjan, Kartaginy, a później Rzymian. Okres rzymski wprowadził dekoracyjne mozaikowe podłogi, marmurowe kolumnady i klasyczne posągi. Założono miasta m.in. Melite oraz Gaulos oraz budowano liczne świątynie i pałace. Do dzisiaj pozostało niewiele obiektów. Części ruin oraz wiele artefaktów z tego okresu znajdują się obecnie w muzeum Domvs Romana. Po upadku Zachodniego Cesarstwa Rzymskiego, Malta stała się częścią Cesarstwa Bizantyjskiego (533–870 r.), a później była pod panowaniem arabskim (870–1091). Praktycznie nie zachowały się żadne przykłady architektury bizantyjskiej i arabskiej, choć Arabowie wpłynęli na maltańską architekturę ludową i język. W okresie 1091–1530 Malta będąc częścią Hrabstwa i Królestwa Sycylii, miała styczność z różnymi stylami. Jednakże stosunkowo niewiele przykładów średniowiecznej architektury przetrwało do dnia dzisiejszego, poza kilkunastoma kaplicami i częścią zabudowań w Mdinie i Cittadelli. Architektura maltańska rozkwitła podczas panowania Joannitów od 1530 do 1798 roku, gdy zaczęto budować w stylu renesansowym, a później w barokowym (zob. architektura barokowa na Malcie). Joannici sprowadzali również włoskich i flamandzkich manierystycznych malarzy do dekoracji swoich pałaców i kościołów. Po 1800 roku Malta stała się częścią Imperium Brytyjskiego, zaczęto używać stylów m.in. neoklasycystycznego i neogotyckiego. Teatr, film i muzyka Głównym teatrem na Malcie jest Teatr Manoel. Jego budowa została zakończona w 1731 roku. Znajduje się w nim siedziba (ang. Malta Philharmonic Orchestra). Według CNN Travel zaliczany jest do 15 najefektowniejszych teatrów na świecie. Opera Królewska (Royal Opera House) była teatrem operowym i miejscem sztuki teatralnej. Zbudowana w 1866 roku, podczas bombardowania w 1942 roku została w wysokim stopniu uszkodzona. Miejsce zostało przebudowane i od 2013 roku funkcjonuje jako teatr pod gołym niebem. Malta 5D to kino działające w technologii 4D, gdzie obraz jest wyświetlany w technologii trójwymiarowej, są również dodawane dodatkowe bodźce m.in. dzięki ruchomym fotelom, rozpylaczom wody i zapachów, podmuchom powietrza. Na Malcie odbywa się festiwal muzyczny Isle of MTV, w którym co roku uczestniczy około 50 000 osób. Odbywają się tu również mniejsze festiwale np. Malta Jazz Festival, . Malta International Choir Festival to międzynarodowy festiwal chóralny. Żaqq to maltański instrument. to rodzaj maltańskiej muzyki ludowej. Na Malcie rozwija się międzynarodowy przemysł filmowy. Głównym studiem filmowym jest Mediterranean Film Studios. Valletta Film Festival to międzynarodowy festiwal filmowy. Valletta, stolica Malty w 2018 roku była Europejską Stolicą Kultury. Muzea i galerie Na Malcie istnieje ponad czterdzieści muzeów. Obejmują one eksponaty od czasów prehistorycznych po okres II wojny światowej. Istnieją tu również muzea tematyczne. Jednym z głównych jest Narodowe Muzeum Archeologii, znajduje się w nim największy zbiór eksponatów z czasów prehistorycznych. Podobne zbiory są wystawiane w Muzeum Archeologii Gozo. Domvs Romana obejmuje zarówno ruiny, jak i artefakty z okresu rzymskiego zebrane z całej Malty. Fortifications Interpretation Centre to centrum wiedzy o fortyfikacjach Malty. Lascaris War Rooms to dawny tajny bunkier wykorzystywany w latach II wojny światowej jako brytyjska kwatera główna, później używana była przez NATO. Narodowe Muzeum Wojny koncentruje się na tematyce wojennej. to muzeum lotnictwa, obejmuje trzy hangary wraz z historycznymi samolotami. Najnowszym muzeum jest Muzeum Poczty Malty otwarte w 2016 roku. Media Telewizja naziemna na Malcie jest nadawana w standardzie cyfrowym DVB-T od 2011 roku. Główną państwową stacją telewizyjną jest Television Malta (TVM) należąca do grupy Public Broadcasting Services. Programy w jakości HD są nadawane zarówno w języku maltańskim, jak i angielskim. Telewizja TVM ma największą oglądalność w kraju na poziomie prawie 35%. W 2021 roku powstał publiczny kanał informacyjny , który zajął miejsce dotychczasowego kanału TVM2. Istnieje też kilka innych mniejszych stacji telewizyjnych, w tym kilka nadawanych w języku maltańskim, oraz nadawany w językach maltańskim i angielskim. Głównymi wydawnictwami prasowymi są angielskojęzyczne: Times of Malta, Malta Today i , które też oferują informacyjne portale internetowe. Oprócz powyższych, jednym z największych maltańskich serwisów internetowych jest Lovin Malta. Największymi operatorami telekomunikacyjnymi są i (obydwaj oferujący telewizję kablową, dostęp do Internetu, telefon) oraz (dawniej Vodafone Malta, oferujący dostęp do Internetu oraz telefon). Na Malcie jest uruchomionych ponad 400 punktów dostępowych (tzw. hotspotów) z darmowym bezprzewodowym dostępem do Internetu (Wi-Fi). Od 2015 roku blisko osiem milionów użytkowników skorzystało z bezpłatnych punktów dostępowych, średnio 7500 użytkowników dziennie. Malta Communications Authority uruchomił specjalną aplikację dla telefonów komórkowych, która za pomocą GPSa wskazuje najbliższe 10 darmowych punktów dostępowych do Internetu. Darmowy bezprzewodowy Internet Wi-Fi funkcjonuje od 2020 roku również we wszystkich autobusach komunikacji miejskiej. Święta Kuchnia Życie nocne Malta przyciąga wielu turystów także ze względu na bogate życie nocne trwające codziennie przez cały rok. Rozrywkowe życie nocne jest przede wszystkim skoncentrowane na północnym wybrzeżu Malty, głównie w St. Julian’s, Sliema, Buġibba w Saint Paul’s Bay, a w szczególności w imprezowej dzielnicy Paceville, która jest miejscem spotkań dla tysięcy młodych ludzi. W dzielnicy tej znajdują się dziesiątki dyskotek, klubów, barów, restauracji, kin i kasyn. Większość klubów i dyskotek jest położona obok siebie, ma bezpłatny wstęp, jest zwykle otwarta do wczesnych godzin porannych oraz grane są w niej różne gatunki muzyczne. Niektóre dyskoteki są na świeżym powietrzu. Jednym z popularniejszych takich obiektów jest Café del Mar Malta, znajdujący się obok Malta National Aquarium. Istnieje tu szereg klubów nocnych ze striptizem. Malta staje się również coraz bardziej popularna w organizowaniu wieczorów kawalerskich. Dla osób preferujących spokojniejsze życie nocne, otwarty jest szereg barów, kawiarni, pubów, bistro, restauracji, winiarni oraz ekskluzywnych lokali rozsianych po całym archipelagu. Wiele z nich ma ogródki i tarasy z widokiem na morze. Na Malcie odbywają się wieczorne imprezy kulturalne, jak również lokalne uroczystości – tzw. festa. Opieka zdrowotna Maltański system opieki zdrowotnej jest finansowany z podatków oraz ubezpieczeń społecznych i obejmuje większość usług medycznych w zakładach opieki zdrowotnej (centra medyczne, kliniki) i szpitalach publicznych. Obywatele Unii Europejskiej mogą korzystać z bezpłatnej opieki zdrowotnej, ale tylko po okazaniu Europejskiej Karty Ubezpieczenia Zdrowotnego, wraz z dokumentem tożsamości. Centra medyczne świadczą podstawowe usługi medyczne. Usługi medyczne – oprócz lekarza ogólnego obejmują również usługi specjalistyczne. Na Malcie funkcjonuje dziewięć centrów medycznych, osiem na wyspie Malta i jedno na wyspie Gozo. Na Malcie funkcjonują dwa publiczne szpitale ogólne: Mater Dei Hospital w Msida na wyspie Malta oraz Gozo General Hospital w Rabacie na wyspie Gozo. Działają tu także publiczne szpitale specjalistyczne oraz szpitale prywatne. Apteki na Malcie funkcjonują w każdej miejscowości. Większość aptek oprócz dostarczania leków, oferuje również dodatkowo płatną usługę lekarską. Zobacz też Maltańczycy Siły Zbrojne Malty Lista najwyższych budynków na Malcie Lista światowego dziedzictwa UNESCO na Malcie Piłka nożna na Malcie Przypisy Linki zewnętrzne Strona rządu maltańskiego Państwa członkowskie Unii Europejskiej Członkowie Organizacji Narodów Zjednoczonych

4477521

https://pl.wikipedia.org/wiki/Kwiat%20Jab%C5%82oni

Kwiat Jabłoni

Kwiat Jabłoni – polski zespół muzyczny z Warszawy wykonujący muzykę folkową, popową, folk pop, bluegrass, indie folk, indie pop i elektronikę. Nazwa zespołu Nazwa zespołu pochodzi od piosenki Kwiat Jabłoni, granej pierwotnie przez grupę Trash Budda, zaś sama piosenka opowiada o marce jabola. Historia Zespół tworzy rodzeństwo Katarzyna Sienkiewicz i Jacek Sienkiewicz (dzieci Kuby Sienkiewicza), a sama grupa oficjalnie funkcjonuje od marca 2018. Wcześniej rodzeństwo występowało w grupie Hollow Quartet, z którą wydali dobrze przyjęty album Chodź ze mną i wystąpili w telewizyjnym talent show Must Be the Music. Tylko muzyka. Jako duet zadebiutowali 9 listopada 2017 koncertem w Otwartej Pracowni na Osiedlu Jazdów. Do sierpnia 2018 ich debiutancki utwór „Dziś późno pójdę spać” zanotował dwa miliony wyświetleń w serwisie YouTube, do lutego 2019 uzyskał blisko pięć milionów wyświetleń, a do września 2021 teledysk odtworzono ponad 31 milionów razy. W październiku 2018 ukazał się drugi singel zespołu „Niemożliwe”. 1 lutego 2019 ukazał się ich debiutancki album studyjny Niemożliwe, który w ciągu pierwszego tygodnia uplasował się na 7. pozycji list sprzedaży OLiS. Ich utwory znalazły się także między innymi na listach przebojów Programu III Polskiego Radia oraz Radia Warszawa. W marcu 2019 zespół uplasował się na 3. miejscu w drugiej edycji plebiscytu Sanki 2019 na najciekawsze nowe twarze polskiej sceny muzycznej organizowanym przez „Gazetę Wyborczą”, a w lipcu wystąpił na małej scenie na Pol’and’Rock Festival, gdzie ich koncertu słuchało kilka tysięcy osób. Występ na festiwalu zaowocował 29 listopada 2019 wydaniem albumu Live Pol’and’Rock Festival 2019 z zapisem ich koncertu. W czerwcu 2020 Kwiat Jabłoni został zwycięzcą plebiscytu Złotego Bączka, co zagwarantowało im udział w internetowej odsłonie Pol’and’Rock Festival na przełomie lipca i sierpnia 2020. W listopadzie wydali singel „Mogło być nic”, który w trakcie jednego tygodnia zdobył ponad milion wyświetleń w serwisie internetowym YouTube. Promował on, wydany 5 lutego 2021, drugi album studyjny o tym samym tytule. W sierpniu 2021 zespół wziął udział w akcji promocyjnej „Wszystko mi mówi” Tymbarku. W ramach tego przedsięwzięcia wraz z Sanah, Vito Bambino i Arturem Rojkiem nagrali teledysk, w którym śpiewają swoje wersje utworu Skaldów pt. „Wszystko mi mówi, że mnie ktoś pokochał”. W marcu 2022 wydali wspólny singel z Sanah pt. „Szary świat”. W 2022 wraz z Bedoesem i Krzysztofem Zalewskim stworzyli supergrupę Męskie Granie Orkiestra 2022, w ramach której nagrali singiel „Jest tylko teraz”. W tym samym roku nagrali (z gościnnym udziałem innych artystów) płytę Wolne serca dla Muzeum Powstania Warszawskiego. 6 lipca 2023 ukazał się singel „Od nowa”, promujący kolejny album zespołu – Pokaz slajdów. 22 sierpnia 2023 roku na festiwalu Top of the Top Sopot Festival 2023 grupa otrzymała dzięki niemu statuetkę Bursztynowego Słowika. Skład zespołu Jacek Sienkiewicz – śpiew, mandolina, banjolina, elektronika Katarzyna Sienkiewicz – śpiew, instrumenty klawiszowe (fortepian lub pianino elektroniczne) Grzegorz Kowalski – bas, syntezator Filip Krzysztoporski – perkusja Paweł Piekarski – śpiew, gitara akustyczna, gitara elektryczna (od 2022) Marcin Ścierański – perkusja Była członkini: Aga Yano – perkusja (2022) Dyskografia Albumy studyjne Albumy koncertowe Single Jako główni artyści Jako artyści gościnni Inne notowane utwory Nagrody i nominacje 2023 zdobywcy Bursztynowego Slowika w Sopocie Uwagi Przypisy Linki zewnętrzne Wizyta w jednym z odcinków programu Kuba Wojewódzki talk show Wywiad na kanale 7 metrów pod ziemią Wywiad w MuzoFM Wywiad w Radio Centrum Wywiad w Radio1.7 Wywiad w KampusTV Odcinek "Elle Music Game" na kanale ELLE na Youtube Polskie zespoły popowe Polskie zespoły folkowe Zdobywcy platynowych płyt Muzyka w Warszawie

1179101

https://pl.wikipedia.org/wiki/Twitter

Twitter

X, lub 𝕏 (dawniej Twitter) – serwis społecznościowy udostępniający usługę mikroblogowania uruchomiony 21 marca 2006 roku. Serwis był notowany w rankingu Alexa na miejscu 10. Działanie Zarejestrowany użytkownik może wysyłać i odczytywać tak zwane tweety (czyt. tłity). Tweet to krótka wiadomość tekstowa (maks. 280 znaków) wyświetlana na profilu autora wpisu oraz pokazywana użytkownikom, którzy obserwują dany profil. Twitter umożliwia tagowanie (znak kratki # przed słowem czyni to słowo tagiem) oraz odpowiadanie innym użytkownikom (@nazwa_użytkownika = odpowiedź). Użytkownicy piszą krótkie wiadomości na swoim profilu na Twitterze za pośrednictwem strony www, SMS-em lub wykorzystując do tego celu aplikację mobilną. Angielskie słowo tweet oznacza ćwierkanie, ćwierkać. W języku polskim używany jest czasownik tweetować oznaczający pisać na Twitterze. Historia 2006–2007: Tworzenie i odbiór Twitter został założony 21 marca 2006 roku przez Jacka Dorseya, Evana Williamsa, Noaha Glassa oraz Biza Stone’a. Wcześniej funkcjonował jako startup Odeo. W jego zespole był m.in. , późniejszy prezes i współzałożyciel Instagrama. Początki Twittera sięgają trwającej kilka dni „sesji burzy mózgów” prowadzonej przez członków zarządu firmy podcastowej Odeo. Jack Dorsey, studiujący wówczas na Uniwersytecie Nowojorskim, przedstawił ideę korzystania z usługi SMS do komunikowania się z małą grupą. Oryginalną nazwą kodową projektu dla usługi był twttr. Pomysł, który Williams później przypisał Noah Glassowi, zainspirowany Flickrem i pięcioznakową długością amerykańskich krótkich kodów SMS. Decyzja podyktowana była również częściowo faktem, że domena twitter.com była już w użyciu. Sześć miesięcy po uruchomieniu twttr zespół kupił domenę i zmienił nazwę usługi na Twitter. Prace nad projektem rozpoczęły się 21 marca 2006 roku, kiedy Dorsey opublikował pierwszą wiadomość na Twitterze o godzinie 21:50: „tylko ustawiam mojego twttr”. Dorsey wyjaśnił pochodzenie tytułu „Twitter”: ...natrafiliśmy na słowo „twitter” i było po prostu idealne. Definicja brzmiała „krótki przypływ nieistotnych informacji” i „ćwierkanie ptaków”. I taki właśnie był produkt. Pierwszy prototyp Twittera, opracowany przez Dorseya i wykonawcę Floriana Webera, był używany jako wewnętrzna usługa przez pracowników Odeo. Pełna wersja została udostępniona publicznie 15 lipca 2006 roku. W październiku 2006 roku Biz Stone, Evan Williams, Dorsey i inni członkowie Odeo utworzyli Obvious Corporation i nabyli Odeo. Wśród przejętych aktywów były Odeo.com i Twitter.com. Twitter przekształcił się w osobną w kwietniu 2007 r. Williams przedstawił w wywiadzie z 2013 roku wgląd w niejednoznaczność, który zdefiniował ten wczesny: W przypadku Twittera nie było jasne, czym to jest. Inni nazywali to siecią społecznościową, mikroblogowaniem, ale trudno było go zdefiniować, ponieważ niczego nie zastąpiło. Była to swego rodzaju ścieżka odkrywania. Twitter faktycznie zmienił się z tego, czym na początku myśleliśmy, że jest, a opisywaliśmy go, narzędzie społecznościowe z funkcją aktualizacji statusu. Częściowo wciąż tak jest, ale ostatecznie doszliśmy do wniosku, że Twitter jest w rzeczywistości bardziej siecią informacyjną niż siecią społecznościową. 2007–2010 Punktem zwrotnym w rozwoju Twittera była konferencja South by Southwest Interactive (SXSWi) z 2007 roku. Podczas wydarzenia użycie Twittera wzrosło z 20 000 tweetów dziennie do 60 000. „Ludzie z Twittera sprytnie umieścili dwa 60-calowe ekrany plazmowe w korytarzach konferencyjnych, przesyłając wyłącznie wiadomości z Twittera” – zauważył Steven Levy z Newsweeka. „Setki uczestników konferencji pilnowało się nawzajem za pośrednictwem ciągłego Tweetowania. Paneliści i prelegenci wspominali o usłudze, a korzystający z niej blogerzy zachwalali ją”. Reakcja na konferencji była bardzo pozytywna. Pracownicy Twittera otrzymali nagrodę Web Award festiwalu i ogłosili „chcielibyśmy podziękować w 140 znakach lub mniej. I właśnie to zrobiliśmy!”. Przedsiębiorstwo zanotowało szybki wzrost. W 2007 roku było to 400 000 tweetów publikowanych na kwartał. W 2008 roku liczba ta wzrosła do 100 milionów. W lutym 2010 roku użytkownicy Twittera wysyłali już 50 milionów tweetów dziennie; w czerwcu 2010 roku 65 milionów tweetów, co odpowiada około 750 tweetom na sekundę. W marcu 2011 roku codziennie publikowano około 140 milionów tweetów. W lipcu 2009 roku serwis został zaatakowany przez hakerów, którzy wykradli dokumenty dotyczące jego działalności. 7 sierpnia 2009 roku Twitter ponownie padł ofiarą ataku hakerów. W jego wyniku serwis nie działał przez dwie godziny. Następnego dnia dziennik The New York Times podał, że atak mógł być efektem konfliktu na Kaukazie i został przeprowadzony z terenu Abchazji. 18 grudnia 2009 roku Twitter został zaatakowany przez „Irańską Cyberarmię”. Około godz. 6.00 czasu polskiego na stronie głównej pojawiła się informacja, że ataku dokonała ta właśnie organizacja. Hakerzy zasugerowali możliwość kolejnych ataków na strony amerykańskich firm i organizacji. Korzystanie z Twittera gwałtownie wzrastało podczas ważnych wydarzeń. Pierwszy rekord został ustanowiony podczas Mistrzostw Świata w piłce nożnej FIFA 14 czerwca 2010 roku. Fani pisali wówczas 2940 tweetów na sekundę (przez 30 sekund) po zdobyciu gola przez Japonię przeciwko Kamerunowi. Rekord został pobity, gdy 3085 tweetów na sekundę zostało opublikowanych po zwycięstwie Los Angeles Lakers w finałach NBA 2010 w dniu 17 czerwca 2010 roku, a po raz kolejny pod koniec zwycięstwa Japonii nad Danią w Pucharze Świata, kiedy użytkownicy publikowali 3283 tweety na sekundę. Rekord został ponownie ustanowiony podczas finału Mistrzostw Świata w Piłce Nożnej Kobiet w 2011 roku między Japonią a Stanami Zjednoczonymi, kiedy publikowano 7196 tweetów na sekundę. Kiedy amerykański piosenkarz Michael Jackson zmarł 25 czerwca 2009 roku, serwery Twittera uległy awarii po tym, jak użytkownicy zaktualizowali swój status, dodając słowa „Michael Jackson” z szybkością 100 000 tweetów na godzinę. Obecny rekord z dnia 3 sierpnia 2013 r. został ustanowiony w Japonii podczas telewizyjnej projekcji filmu Laputa – podniebny zamek i wyniósł 143 199 tweetów na sekundę. Pierwsza wiadomość na Twitterze poza Ziemią została opublikowana z Międzynarodowej Stacji Kosmicznej przez astronautę NASA T. J. Creamera w dniu 22 stycznia 2010 roku Pod koniec listopada 2010 roku na wspólnym koncie astronautów @NASA_Astronauts publikowano średnio tuzin aktualizacji dziennie. 2010–2014 Od września do października 2010 roku firma zaczęła wprowadzać „Nowego Twittera”, całkowicie odnowioną edycję twitter.com. Zmiany obejmowały możliwość oglądania zdjęć i filmów bez opuszczania samego Twittera poprzez klikanie pojedynczych tweetów, które zawierają linki do obrazów i klipów z różnych obsługiwanych witryn, w tym YouTube i Flickr. Został zmieniony także interfejs, linki takie jak „wzmianki” i „retweety” zostały przesunięte nad strumień Tweetów, a „Wiadomości” i „Wyloguj” stały się dostępne za pośrednictwem czarnego paska na samej górze. 1 listopada 2010 roku firma potwierdziła, że „nowa obsługa Twittera” została udostępniona wszystkim użytkownikom. W 2019 roku Twitter został 10. najczęściej pobieraną aplikacją mobilną dekady (od 2010 do 2019 roku). 5 kwietnia 2011 roku Twitter testował nową stronę główną i wycofał „stary wygląd Twittera”. Jednak po uruchomieniu strony pojawiła się usterka, więc poprzednia wersja była używana, dopóki problemy nie zostały rozwiązane; nowa strona główna została przywrócona 20 kwietnia. 8 grudnia 2011 roku Twitter po raz kolejny przebudował swoją witrynę internetową, wprowadzając model „Fly”, który według serwisu jest łatwiejszy do śledzenia dla nowych użytkowników i promuje reklamy. Układ strony został porównany z układem Facebooka. 21 marca 2012 roku Twitter obchodził swoje szóste urodziny. Ogłoszono wówczas, że ma 140 milionów użytkowników i 340 milionów tweetów dziennie. Liczba użytkowników wzrosła o 40% w porównaniu z tą z września 2011 roku, która podobno wynosiła wówczas 100 milionów. W kwietniu 2012 roku Twitter ogłosił, że otwiera biuro w Detroit w celu współpracy z markami motoryzacyjnymi i agencjami reklamowymi. Rozszerzył również swoje biuro w Dublinie. 5 czerwca 2012 roku na firmowym blogu ujawniono zmodyfikowane logo, usuwając tekst, aby pokazać nieco zmienionego ptaka, jako jedyny symbol Twittera. 5 października 2012 roku Twitter przejął firmę produkującą klipy wideo o nazwie Vine, która wystartowała w styczniu 2013 roku 24 stycznia 2013 roku Twitter udostępnił Vine jako samodzielną aplikację, która pozwala użytkownikom tworzyć i udostępniać sześciosekundowe zapętlone klipy wideo. 18 grudnia 2012 roku Twitter ogłosił, że przekroczył 200 milionów aktywnych użytkowników miesięcznie. 18 kwietnia 2013 roku Twitter uruchomił aplikację muzyczną o nazwie Twitter Music na iPhone’a. 28 sierpnia 2013 roku przejął Trendrr, a 9 września 2013 MoPub. Według stanu na wrzesień 2013 roku dane firmy pokazały, że 200 milionów użytkowników wysyłało ponad 400 milionów tweetów dziennie, z czego prawie 60% tweetów pochodziło z urządzeń mobilnych. 7 listopada 2013 Twitter zadebiutował na nowojorskiej giełdzie. W roku finansowym 2019 przychody spółki wyniosły 3,46 mld dolarów, a zysk netto 1,47 mld dolarów. 2014–2019 W kwietniu 2014 roku Twitter został przeprojektowany, dzięki czemu strona przypomina nieco Facebooka, ze zdjęciem profilowym i biografią w kolumnie po lewej stronie osi czasu oraz obrazem nagłówka o pełnej szerokości. Ten układ był używany, jako główny dla interfejsu na komputery do lipca 2019, z czasem ulegając drobnym modyfikacjom. 4 czerwca 2014 roku Twitter ogłosił, że przejmie Namo Media, firmę technologiczną specjalizującą się w „reklamie natywnej” na urządzenia mobilne. 19 czerwca 2014 roku firma podpisała nieujawnioną umowę kupna SnappyTV, usługi, która pomaga edytować i udostępniać wideo z transmisji telewizyjnych. 31 lipca 2014 r. Twitter nabył startup Mitro zajmujący się bezpieczeństwem haseł, a 29 października 2014 ustanowiono partnerstwo z IBM, które miało na celu pomóc firmom wykorzystywać dane z Twittera do zrozumienia swoich klientów, firm i trendów. 11 lutego 2015 roku Twitter przejął Niche, sieć reklamową dla gwiazd mediów społecznościowych, założoną przez Roba Fishmana i Darrena Lachtmana. Cena nabycia wynosiła podobno 50 milionów dolarów. 13 marca 2015 roku Twitter ogłosił przejęcie Periscope, aplikacji umożliwiającej przesyłanie strumieniowe wideo na żywo. W kwietniu 2015 roku zmieniła się strona główna pulpitu Twitter.com. Niedługo po tym Twitter przejął TellApart, firmę zajmującą się technologiami reklamowymi, z akcjami o wartości 532 milionów dolarów. Od maja 2018 roku odpowiedzi na tweety uznane przez sztuczną inteligencję za szkodliwe dla konwersacji są początkowo ukryte i ładowane tylko poprzez naciśnięcie przycisku „Pokaż więcej odpowiedzi”. 2019–2022 W 2019 roku Twitter ponownie przeprojektował swój interfejs użytkownika. „Nowy Twitter” był wdrażany „stopniowo”. W 2020 roku Twitter odnotował nieco gwałtowny wzrost, prawdopodobnie z powodu pandemii COVID-19. W tym czasie platforma była często wykorzystywana do szerzenia dezinformacji związanych z pandemią. W marcu tego samego roku Twitter ogłosił, że zacznie oznaczać tweety, które mogą zawierać informacje wprowadzające w błąd, a w niektórych przypadkach udostępniać linki do stron z informacjami weryfikującymi fakty. Poważny atak na Twittera miał miejsce 15 lipca 2020 roku i dotknął 130 szeroko znanych kont, zarówno zweryfikowanych, jak i niezweryfikowanych, takich osób jak Barack Obama, Bill Gates i Elon Musk; włamanie umożliwiło oszustom wysyłanie tweetów za pośrednictwem zhakowanych kont, które prosiły obserwujących o przesłanie bitcoinów na podany adres publiczny, z obietnicą podwojenia swojego wkładu. W ciągu kilku godzin Twitter wyłączył tweetowanie i zresetował hasła ze wszystkich zweryfikowanych kont. Kilka organów ścigania, w tym FBI, wszczęło dochodzenie w sprawie ataku w celu ustalenia sprawców w związku z obawami dotyczącymi szerszych implikacji takiego włamania w przyszłości. 1 czerwca 2020 roku Twitter dezaktywował starszą wersję pulpitu swojej witryny internetowej, która została wprowadzona w 2014 roku, pozostawiając wersję z kwietnia 2017 roku jako „Twitter Lite” na telefony komórkowe. Jest ona używana domyślnie od lipca 2019 jako jedyna opcja. W listopadzie 2020 roku Twitter ogłosił, że opracuje funkcję audio społecznościową na swojej platformie. W grudniu rozpoczął testy beta tej funkcji znanej, jako Spaces z użytkownikami iOS na swojej platformie. Podczas protestów w sprawie George’a Floyda i wyborów z 2020 roku dezinformacja rozpowszechniana przez Donalda Trumpa doprowadziła do rozszerzenia polityki Twittera, w której do dezinformacji dodano zastrzeżenia. Twitter był także jedną z platform związanych ze szturmem na Kapitol Stanów Zjednoczonych 6 stycznia 2021 roku. Według Associated Press „federalne organy ścigania stwierdziły, że na Twitterze była aktywność, ale nie spodziewały się poziomu przemocy, który ostatecznie zaobserwowali w ubiegłą środę”. Doprowadziło to do zawieszenia Trumpa na Twitterze za gloryfikowanie przemocy, między innymi z powodu jego fałszywych zarzutów o oszustwa wyborcze. Według badacza Shannona McGregora, „trwałe zawieszenie konta Trumpa na Twitterze jest już dawno spóźnione”. 26 stycznia 2021 roku Twitter nabył Revue, usługę biuletynów e-mailowych, aby konkurować z platformami takimi jak Substack. 25 lutego 2021 roku Twitter wprowadził Super Follows, usługę subskrypcji umożliwiającą twórcom treści otrzymywanie płatności za ich treści. W marcu 2021 roku Twitter rozpoczął beta testy Spaces dla użytkowników Androida. 5 marca rozpoczęły się prace nad funkcją, która zaoferuje użytkownikom krótki czas na przemyślenie tweeta po kliknięciu wyślij. Twitter potwierdził, że testuje opcję cofania, która potencjalnie może pozwolić użytkownikom na poprawienie lub nawet wycofanie tweeta przed opublikowaniem go na stronie. W 2021 roku Twitter zaczął rozwijać inicjatywę open source, która mogłaby być wykorzystywana przez dowolną platformę mediów społecznościowych i sprawić, że moderacja treści będzie bardziej przejrzysta dzięki solidniejszemu procesowi odwołań. Zespół badawczy Twittera, który rozpoczął prace nad tym przedsięwzięciem, został powołany pod koniec 2019 roku. W kwietniu 2021 roku Twitter ogłosił, że zakłada swoją afrykańską siedzibę w Ghanie. 3 maja 2021 roku Twitter Spaces został wydany na całym świecie. 5 czerwca nigeryjski rząd wydał bezterminowy zakaz korzystania z Twittera w tym kraju po tym, jak platforma usunęła tweety publikowane przez nigeryjskiego prezydenta Muhammadu Buhariego. Firma twierdziła, że tweety naruszyły jej zasady dotyczące „nadużyć”. Twitter nazwał zakaz „głęboko niepokojącym”. Kilka organizacji praw człowieka, w tym Amnesty International również wypowiedziało się przeciwko zakazowi. Rząd nigeryjski stwierdził, że zakaz nie polegał na wyłącznie usunięciu tweetów, lecz był wynikiem „wielu problemów z platformą mediów społecznościowych w Nigerii, gdzie rozpowszechniane przez Twittera dezinformacje i fałszywe wiadomości miały brutalne konsekwencje w świecie rzeczywistym”. W czerwcu 2021 roku Twitter ogłosił wprowadzenie wersji beta funkcji Super Follows. Wyselekcjonowana grupa użytkowników będzie mogła co miesiąc pobierać opłaty za dostęp do dodatkowych treści od obserwujących. Firma uruchomiła również program Ticketed Spaces w wersji beta, wersję premium platformy Spaces, która umożliwia płatny dostęp do niektórych udostępnianych treści. Od 2022 4 kwietnia 2022, biznesmen Elon Musk kupił 9,2% akcji spółki, stając się największym jednostkowym akcjonariuszem. W odpowiedzi cena akcji wzrosła o 27% i był to największy dzienny wzrost od czasu debiutu giełdowego w 2013. Twitter zaoferował biznesmenowi miejsce w radzie dyrektorów spółki. Musk odmówił, wiedząc że to nie pozwoliłoby mu na kupienie więcej niż 14.9% wszystkich akcji. 14 kwietnia, miliarder zaoferował przejęcie spółki za ok. 43 miliardy dolarów. 25 kwietnia zarząd spółki zaakceptował ofertę Muska. 8 lipca, Musk ogłosił, że rezygnuje z przejęcia Twittera, twierdząc że spółka naruszyła warunki umowy nie udzielając mu informacji o liczbie kont botów na platformie. W odpowiedzi spółka zdecydowała się podjąć kroki prawne wobec Elona Muska, w Sądzie Kancelaryjnym Delawere w celu sfinalizowania transakcji. Twitter oficjalnie rozpoczął proces sądowy przeciwko Elonowi Muskowi 12 Lipca. 13 września 2022 akcjonariusze Twittera zagłosowali za zatwierdzeniem przejęcia spółki przez Muska. 4 października 2022 poinformowano, że Elon Musk zaoferował kontynuację transakcji po pierwotnej cenie 54,20 dolarów za akcję, czyli około 44 miliardy dolarów. Umowa została zamknięta 27 października, czyniąc Muska właścicielem spółki i usuwając Twittera z nowojorskiej giełdy. Tego samego dnia miliarder zwolnił dyrektora generalnego oraz dyrektora finansowego Neda Segala. 4 kwietnia 2023 spółka Twitter Inc. zakończyła działalność w wyniku fuzji z przedsiębiorstwem X Corp należącym do właściciela serwisu Elona Muska. 11 maja 2023 Musk napisał na Twitterze, że znalazł swojego następcę na stanowisku CEO Twittera i X Corp. Następnego dnia, 12 maja, mianował nowym dyrektorem generalnym, dodając, że „skoncentruje się głównie na operacjach biznesowych, podczas gdy ja skupię się na projektowaniu produktów i nowych technologiach”. Musk powiedział, że przeniesie swoją rolę na prezesa wykonawczego i dyrektora ds. Technologii. Yaccarino zastąpiła Muska 5 czerwca 2023. 23 lipca 2023 zmieniono nazwę i logo Twittera na X, a link x.com prowadzi na ów portal społecznościowy, lecz główna domena nie została zmieniona. Elon oświadczył że w następnych latach X ma się stawać "aplikacją do wszystkiego". Logo Byłe logo Twittera zostało nazwane Larry the Bird. Nazwa została nadana na cześć amerykańskiego koszykarza Larry’ego Birda. Natomiast oficjalne logo Twittera od 23 lipca 2023 roku nie posiada żadnej nazwy. Jest to po prostu symbol. Wykorzystanie Twitter jest chętnie wykorzystywany przez osoby publiczne, w tym m.in. przez polityków, dyplomatów, publicystów i dziennikarzy. Swoje profile na Twitterze mają także gazety, czasopisma, instytucje państwowe, przedsiębiorstwa i celebryci. Konta na Twitterze należące do znanych osób mogą prowadzić specjaliści ds. komunikacji. Od początku działalności Twittera testuje się możliwość wykorzystania wpisów jako źródła danych socjologicznych. Testowane jest w tym celu oprogramowanie zdolne do przetwarzania języka naturalnego. API webowe Jednym z interfejsów dostępu do serwisu Twitter jest API webowe. API to pozwala m.in. na śledzenie na żywo aktywności użytkowników, publikowanie nowych tweetów czy ich przeszukiwanie. Dzięki API możliwe jest budowanie własnych aplikacji/serwisów wykorzystujących funkcje Twittera, bez konieczności użycia standardowego GUI webowego. W niektórych przypadkach interfejs aplikacji składa się z jednego przycisku (pozwalającego np. na umieszczenie określonej treści w formie tweetu). Zastosowanie takich funkcji jest stosunkowo prosta i wymaga użycia ograniczonej części funkcjonalności API Twittera, realizującej potrzebną funkcję. Według Kevina Makice’a, autora książki na temat API Twittera, powstanie webowego interfejsu API Twittera poprzedziło powstanie aplikacji twitterowych, a w 2008 roku odnotowano ponad 1000 aplikacji używających tego API. Przykładowym przypadkiem zastosowania API do kontaktu z użytkownikami jest organizacja sportowa NBA, która publikuje na Twitterze informacje o wydarzeniach sportowych i planach, wynikach, jak również załącza wypowiedzi działaczy i sportowców. Ponieważ posty twitterowe są bogatym źródłem treści, API Twittera stało się popularnym narzędziem do badań naukowych, pozwalając na stosunkowo prostą analizę statystyczną dużej liczby tweetów. Przykładowo, w jednym z badań (które dotyczyło możliwości wykrycia epidemii grypy na podstawie analizy treści postów Twittera) przeanalizowano z użyciem API ponad 300 mln tweetów. W innym badaniu przeprowadzano ciągłą analizę wybranych kanałów (ponad 30 000 dziennie) w celu budowy systemu wczesnego wykrywania niebezpiecznych zdarzeń (ang. crime and event detection system). Twitter w Rosji W kwietniu 2019 roku władze Rosji zapowiedziały, że zarówno Twitter, jak i Facebook mają 9 miesięcy na to, by dane użytkowników tego kraju znalazły się na serwerach w Rosji. Za brak informacji o lokalizacji danych użytkowników na terytorium Rosji, serwis otrzymał grzywnę w wysokości 3 tysięcy rubli (około 180 złotych). Statystyki Stan na 5 listopada 2022 roku. Trzy najchętniej obserwowane konta w Polsce (2023): piłkarz Robert Lewandowski (@lewy_official) – ok. 2,9 mln obserwujących, stacja telewizyjna tvn24 (@tvn24) – ok. 1,9 mln obserwujących, prezydent Rzeczypospolitej Polskiej Andrzej Duda (@AndrzejDuda) – ok. 1,8 mln obserwujących. Zobacz też Twitterowa rewolucja Blip Identi.ca Przypisy Linki zewnętrzne Oficjalna strona platformy Amerykańskie serwisy społecznościowe Blogi Spółki notowane na NYSE Przedsiębiorstwa z siedzibą w San Francisco

1725461

https://pl.wikipedia.org/wiki/Wilfredo%20Le%C3%B3n

Wilfredo León

Wilfredo León Venero (ur. 31 lipca 1993 w Santiago de Cuba) – kubańsko-polski siatkarz, grający na pozycji przyjmującego. Były reprezentant Kuby w latach 2007–2012, wicemistrz świata 2010, a od 24 lipca 2019 reprezentant Polski, z którą zdobył złoty medal Mistrzostw Europy 2023. Od 2021 roku jest współwłaścicielem klubu Anioły Toruń. Życiorys Urodził się jako wcześniak, ważył trochę ponad dwa kilogramy. Syn Wilfredo Leóna Hechavarría i Aliny Venero Boza, byłej siatkarki. W reprezentacji Kuby zadebiutował w wieku 14 lat w turnieju eliminacyjnym do Igrzysk olimpijskich w Pekinie. W wieku 17 lat został wybrany na kapitana reprezentacji Kuby. W 2010 roku brał udział w letnich igrzyskach młodzieży w Singapurze, gdzie z reprezentacją narodową Kuby zdobył złoto. W 2012 roku zrezygnował z gry w reprezentacji Kuby po przegranych kwalifikacjach do Igrzysk Olimpijskich w Londynie. Zdecydował się na grę w klubie poza Kubą, a to oznaczało skreślenie go z listy reprezentantów kraju, gdyż taką zasadę stosują kubańskie federacje sportowe. W latach 2011-2022 współpracował z menadżerem sportowym Andrzejem Grzybem. W latach 2014−2018 był zawodnikiem Zenitu Kazań. W maju 2015 roku był zawodnikiem katarskiego klubu Ar-Rajjan SC, występując w turnieju o Puchar Emira Kataru. W maju 2016 roku zdobył Puchar Kataru, wraz z drużyną Ar-Rajjan SC. Od sezonu 2018/2019 występuje we włoskiej Serie A1, w drużynie Sir Sicoma Colussi Perugia. Od 24 lipca 2019 roku Wilfredo León występuje w siatkarskiej reprezentacji Polski. Zgodę w tej sprawie wydała Kubańska Federacja Piłki Siatkowej. Międzynarodowa Federacja Piłki Siatkowej (FIVB) 24 lipca 2017 r. otrzymała zgodę Kubańczyków na zmianę macierzystej federacji siatkarza z kubańskiej na polską. 1 września 2017 r. potwierdzenie tej decyzji dostarczono do siedziby Polskiego Związku Piłki Siatkowej. 27 lipca 2019 roku Wilfredo León zadebiutował w reprezentacji Polski w towarzyskim meczu z reprezentacją Holandii, który reprezentacja Polski wygrała 3−0. W 2021 roku został twarzą promującą portal Sport Interia. Życie prywatne W 2015 roku Wilfredo León otrzymał polskie obywatelstwo. W 2016 poślubił Małgorzatę Gronkowską, którą poznał kilka lat wcześniej. Para ma trójkę dzieci: Natalię (ur. 2017), Cristiana (ur. 2019) oraz drugą córkę (ur. 2023). Sukcesy klubowe Liga kubańska: 2009, 2010, 2011 Puchar Rosji: 2014, 2015, 2016, 2017 Liga Mistrzów: 2015, 2016, 2017, 2018 Liga rosyjska: 2015, 2016, 2017, 2018 Klubowe Mistrzostwa Świata: 2017, 2022 2015, 2016 Superpuchar Rosji: 2015, 2016, 2017 Puchar Włoch: 2019, 2022 Liga włoska: 2019, 2021, 2022 Superpuchar Włoch: 2019, 2020, 2022 Sukcesy reprezentacyjne z reprezentacją Kuby Mistrzostwa Świata Juniorów: 2009 Mistrzostwa Ameryki Północnej, Środkowej i Karaibów: 2009, 2011 Puchar Wielkich Mistrzów: 2009 Mistrzostwa Świata: 2010 Igrzyska Panamerykańskie: 2011 Liga Światowa: 2012 z reprezentacją Polski Memoriał Huberta Jerzego Wagnera: 2021 2019 Mistrzostwa Europy: 2023 2019, 2021 Puchar Świata: 2019 Liga Narodów: 2023 2021 Nagrody indywidualne 2009: MVP oraz najlepszy atakujący Mistrzostwa Ameryki Północnej, Środkowej i Karaibów 2009: Najlepszy serwujący Ligi Światowej 2009: Najlepszy atakujący Mistrzostwa Ameryki Północnej, Środkowej i Karaibów 2011: MVP Igrzysk Panamerykańskich 2011: Najlepszy atakujący i punktujący Mistrzostwa Ameryki Północnej, Środkowej i Karaibów 2011: wybrany został do FIVB Heroes 2015: MVP oraz najlepszy przyjmujący Ligi Mistrzów 2015: Najlepszy przyjmujący Klubowych Mistrzostw Świata 2016: MVP oraz najlepszy przyjmujący Ligi Mistrzów 2016: Najlepszy przyjmujący Klubowych Mistrzostw Świata 2017: Najlepszy przyjmujący Ligi Mistrzów 2017: Najlepszy przyjmujący Klubowych Mistrzostw Świata 2018: Najlepszy przyjmujący Ligi Mistrzów 2019: MVP turnieju finałowego Pucharu Włoch 2019: Najlepszy przyjmujący Mistrzostw Europy 2019: Najlepszy przyjmujący Pucharu Świata 2019: MVP Superpucharu Włoch 2020: MVP Superpucharu Włoch 2021: MVP Memoriał Huberta Jerzego Wagnera 2022: MVP turnieju finałowego Pucharu Włoch 2022: Najlepszy przyjmujący Klubowych Mistrzostw Świata 2023: MVP i najlepszy przyjmujący Mistrzostw Europy Wyróżnienia Laureat nagrody im. A. Kuzniecowa w sezonie 2014/15. Przypisy Polscy siatkarze Kubańscy siatkarze Siatkarze Zenitu Kazań Siatkarze Sir Safety Perugia Polacy pochodzenia kubańskiego Ludzie urodzeni w Santiago de Cuba Urodzeni w 1993 Polscy olimpijczycy (Tokio 2020)

2304

https://pl.wikipedia.org/wiki/II%20wojna%20%C5%9Bwiatowa

II wojna światowa

II wojna światowa – największa i najkrwawsza wojna w dziejach, zaliczana do wojen totalnych, trwająca od 1 września 1939 roku do 2 września 1945 roku. Walki toczyły się głównie w Starym Świecie (Europie, Azji oraz Afryce) i na wszystkich oceanach, choć miała także epizody w Arktyce i Ameryce Północnej. Oprócz państw Europy, ich kolonii i państw Azji brały w niej udział także państwa obu Ameryk. Głównymi stronami konfliktu były: państwa Osi – Trzecia Rzesza Niemiecka, faszystowskie Włochy, Imperium Japońskie i ich sojusznicy, początkowo współpracujące także ze Związkiem Radzieckim (ZSRR); alianci – państwa koalicji antyhitlerowskiej, zapoczątkowanej przez Wielką Brytanię i Francję, do których dołączyły potem między innymi ZSRR, USA i Włochy. W wojnie uczestniczyło 1,7 mld ludzi, w tym 110 mln ludzi z bronią. Zginęły w niej dziesiątki milionów osób; według różnych szacunków od 50 do 78 milionów. Rekordowe liczby to skutek między innymi ludobójstw, przede wszystkim holokaustu, pochłaniających miliony ludzkich istnień. Wojna wybuchła 1 września 1939 roku, kiedy III Rzesza zaatakowała Polskę. W odpowiedzi Wielka Brytania i Francja postawiły Niemcom ultimatum w sprawie bezzwłocznego wycofania wojsk z Polski. Zostało ono zignorowane, przez co 3 września oba państwa wypowiedziały wojnę Rzeszy. Do walk przystąpił następnie ZSRR; 17 września zaatakował Polskę – zgodnie z paktem Ribbentrop-Mołotow z 23 sierpnia tego samego roku – a 28 września podpisał z Rzeszą traktat o granicach i przyjaźni. Sowieci prowadzili również wojnę zimową przeciw Finlandii, okupowali kraje bałtyckie i zajęli część Rumunii. Początkowo Niemcy odnosiły sukcesy, nie tylko likwidując państwo polskie, ale zajmując też Beneluks, część Skandynawii i Francji, z pozostałej tworząc kolaborancki rząd Vichy. Przełom nastąpił 22 czerwca 1941 roku, kiedy III Rzesza zaatakowała ZSRR. Dziejopisarstwo radzieckie i rosyjskie nazywa to początkiem tzw. wielkiej wojny ojczyźnianej, ponieważ neguje ono udział ZSRR w wojnie po stronie Osi w latach 1939–1941. Dalszy przełom nastąpił, kiedy 7 grudnia 1941 roku Japonia zaatakowała Hawaje i wypowiedziała tak wojnę USA. Tym sposobem Stany Zjednoczone również przystąpiły do walki przeciw Osi, a 11 grudnia III Rzesza także wypowiedziała im wojnę. Finalnie państwa faszystowskie przegrały: we Włoszech obalono reżim Mussoliniego, Niemcy podzielono na cztery strefy okupacyjne, a Japonia została spacyfikowana przez USA przy pomocy broni jądrowej. Konflikt ten zakończyły: podpisanie 7 maja 1945 roku w Reims aktu bezwarunkowej kapitulacji III Rzeszy, z wejściem w życie 8 maja 1945 roku – zamknął on walki w Europie; powtórzona kapitulacja III Rzeszy w Berlinie, która nastąpiła 8 maja według czasu miejscowego. Według czasu moskiewskiego był to już 9 maja, dlatego właśnie na tę datę ustanowiono radziecko-rosyjski Dzień Zwycięstwa; akt bezwarunkowej kapitulacji Japonii podpisany 2 września 1945 roku na pokładzie pancernika USS „Missouri” w Zatoce Tokijskiej. Zamknął on wojnę definitywnie, choć poszczególne jednostki – zwłaszcza japońskie – kontynuowały opór na nieznaczną skalę. Mimo to Japonia nigdy nie podpisała traktatu pokojowego ze Związkiem Radzieckim ani z Rosją, nie uznając zajęcia przez te państwa Wysp Kurylskich. Główne skutki II wojny światowej to: ucieczka części nazistów z Europy – zwłaszcza do Argentyny – oraz denazyfikacja Niemiec, Austrii i reszty Europy, m.in. przez procesy norymberskie; zmiana granic: na gruzach III Rzeszy powstały dwa państwa, znane jako Niemcy Zachodnie (RFN, niem. BRD) i Niemcy Wschodnie (NRD, niem. DDR). Zajęły mniejszy obszar niż Niemcy przedwojenne, tracąc terytorium na rzecz Polski i ZSRR, a tamtejszą ludność niemiecką wysiedlono; państwo Stalina oprócz obwodu królewieckiego zdobyło także polskie Kresy Wschodnie, kraje bałtyckie i Kuryle; zagłada Żydów nasiliła też syjonizm, przez co utworzono Izrael; przyspieszono dekolonizację Azji i Afryki; wzrost potęgi USA i ZSRR, który doprowadził do zimnej wojny między blokami ich sojuszników i stref wpływu. Granicę tych obozów w Europie nazwano żelazną kurtyną; działania na rzecz pokoju, praw człowieka i mającej je chronić demokracji: zastąpienie Ligi Narodów przez Organizację Narodów Zjednoczonych (ONZ), powołanie Rady Europy i wspólnot europejskich, z których w latach 90. utworzono Unię Europejską. Pojednanie państw zachodnich – związane też ze zjednoczeniem przeciw komunistom – bywa nazywane łacińskim terminem Pax Americana. II wojna światowa to temat niezliczonych dzieł kultury – opracowań naukowych oraz utworów artystycznych jak teksty, prace wizualne, muzyka i gry. Niektóre z nich wyróżniono najwyższymi laurami jak literacka Nagroda Nobla czy Oskary. Przed wojną Zapowiedzią nadchodzącego konfliktu był wzrost nastrojów nacjonalistycznych i dążeń ekspansywnych ze strony kilku totalitarnych państw, które obecnie określamy jako państwa Osi. Początek agresywnej polityce wobec sąsiadów dała Japonia poprzez aneksję Mandżurii we wrześniu 1931 roku i utworzenie marionetkowego państwa Mandżukuo. Kolejnym krokiem był atak, rządzonych przez Benito Mussoliniego, Włoch na Abisynię (wojna włosko-abisyńska) i wojna chińsko-japońska. Polityka głównych państw zachodnich była ustępliwa (np. Czechosłowacji – układ monachijski, październik 1938 roku) prowadząc do przekonania rządów państw Osi o możliwości kolejnych żądań. W Hiszpanii od 1936 roku trwała krwawa wojna domowa, w której starły się interweniujące państwa faszystowskie i wojska republikańskie wspierane przez tysiące ochotników (także z Polski). Jawnie po stronie republiki opowiedziały się Meksyk i Związek Radziecki. Ze strony Włoch przykładem złamania prawa międzynarodowego i ekspansjonizmu było zajęcie Albanii wiosną 1939 roku. Jednak główną przyczyną wojny światowej w Europie było świadome dążenie do wojny przez rządzoną przez Adolfa Hitlera III Rzeszę w celu realizacji jego zbrodniczych planów. Początkowo były to kroki mające na celu zniesienie ograniczeń Traktatu Wersalskiego jak remilitaryzacja Nadrenii w 1936 roku. Kolejne kroki były uzasadniane przyłączeniem obszarów zamieszkałych przez ludność niemieckojęzyczną (Anschluss Austrii w marcu 1938 roku, przyłączenie tzw. Sudetenlandu w październiku 1938 roku oraz aneksja utraconego na rzecz Litwy Memellandu). Jawną agresją było przyłączenie Czech w marcu 1939 roku. W tym czasie Hitler wysunął żądania wobec Polski, których spełnienie oznaczałoby utratę suwerenności (np. połączenie autostrady Berlin-Königsberg, odciętej korytarzem polskim). Kilka dni przed wybuchem wojny – 23 sierpnia 1939 roku – III Rzesza podpisała z ZSRR tzw. pakt Ribbentrop-Mołotow, którego tajny protokół zakładał podział Europy Środkowo-Wschodniej. Zapowiedzią ataku na Polskę był incydent jabłonkowski w nocy z 25 na 26 sierpnia 1939 roku. Działania zbrojne Agresja III Rzeszy i ZSRR na Polskę Źródła 1 września 1939 roku III Rzesza w porozumieniu ze ZSRR dokonała zbrojnej agresji na Polskę na całej długości granicy międzypaństwowej. Operacją dowodzili generałowie Walther von Brauchitsch, Fedor von Bock oraz Gerd von Rundstedt. Obroną Polski kierowali marszałek Edward Śmigły-Rydz (Naczelny Wódz Polskich Sił Zbrojnych) i generał Wacław Stachiewicz (szef Sztabu Głównego). Symbolicznymi miejscami rozpoczęcia wojny były obrona mostów tczewskich, nalot na Wieluń, przeprowadzony przez eskadrę 4 Floty Powietrznej generała Wolframa von Richthofena oraz ostrzał Wojskowej Składnicy Tranzytowej na Westerplatte przez pancernik „Schleswig-Holstein”. Według odnalezionych w 2022 roku telegramów Armii Kraków pierwszy atak nastąpił na Górnym Śląsku na linii Racibórz, Rydułtowy, Wodzisław Śląski o godzinie 3:14. Agresja wzdłuż całej granicy niemiecko-polskiej nastąpiła zgodnie z dyrektywami „Fall Weiss”. W chwili wybuchu wojny Polska miała zawarty układ sojuszniczy z Francją z 1921 roku, układ sojuszniczy z Wielką Brytanią z 25 sierpnia 1939 roku oraz sojusz z Rumunią (obowiązujący jednak tylko w przypadku ataku ze strony Związku Radzieckiego). Niemcy były powiązane paktem antykominternowskim z Japonią i Włochami, tzw. paktem stalowym z Włochami oraz układem ze Związkiem Radzieckim (pakt Ribbentrop-Mołotow) z 23 sierpnia 1939 roku, który de facto dzielił Europę Środkową na strefy wpływów obu państw i dawał Niemcom wolną rękę w wojnie z Polską. Formalnie wojna nabrała charakteru światowego z chwilą wypowiedzenia jej Niemcom przez Wielką Brytanię i Francję 3 września 1939 roku. Wraz z Wielką Brytanią do wojny przystąpiły Indie Brytyjskie i główne państwa Wspólnoty Brytyjskiej (dominia brytyjskie): Australia, Nowa Zelandia i Nowa Fundlandia (3 września), ZPA (6 września) i Kanada (10 września). Oficjalnie po stronie Niemiec do wojny nie przyłączyły się na tym etapie jednak ani Włochy, ani Japonia. Neutralność zachowały Węgry i Rumunia. Do niemieckiego ataku na Polskę przyłączyła się natomiast Słowacja (siłami armii „Bernolák”, która w liczbie 50 tysięcy żołnierzy wkroczyła do Polski kilka godzin po Niemcach), która była wówczas protektoratem Niemiec. Jednym z pierwszych celów najeźdźcy niemieckiego było zajęcie korytarza polskiego. Polska flota dowodzona przez wiceadmirała Józefa Unruga nie mogła konkurować z potężną Kriegsmarine, zdecydowano więc, że lepiej zapobiec jej zniszczeniu i ewakuować cenne niszczyciele do Wielkiej Brytanii przed wybuchem walk. Operacja „Peking” okazał się sukcesem, dzięki któremu uratowano ORP „Błyskawica”, ORP „Burza” i ORP „Grom”. Z większych jednostek pozostały w Polsce tylko niszczyciel ORP „Wicher” i duży stawiacz min ORP „Gryf”, bezsilne wobec niemieckiej przewagi. W trakcie obrony polskiego wybrzeża doszło tylko do jednej bitwy morskiej z ich udziałem – 3 września wraz z 31 Baterią odpędziły dwa niemieckie niszczyciele, uszkadzając jeden z nich – Leberecht Maass. Polska flota została szybko zniszczona przez Luftwaffe. Wojska lądowe na Pomorzu zostały błyskawicznie odcięte przez zagony niemieckie, lecz pomimo to niektóre jednostki broniły się do 2 października. W przełamaniu granicy polskiej pomogło Niemcom zastosowanie strategii blitzkriegu. W obliczu przewagi liczebnej wroga, jego absolutnej dominacji w powietrzu oraz wyższości technologii niemieckiej nad polską, nie było możliwe stawienie skutecznego oporu. Polacy nie prowadzili działań ofensywnych, poza kilkoma wypadami kawalerii do Prus Wschodnich. Ciężkiej sytuacji wojsk polskich nie zmieniło zwycięstwo polskiej kawalerii pod Mokrą. Niemcy parli przed siebie w zastraszającym tempie. Do 6 września opanowali bardzo ważny Górny Śląsk. Polskie armie wycofywały się. 8 września Niemcy dotarli już pod Warszawę, którą zaczęli oblegać. Stolica została obsadzona licznym garnizonem i pod dowództwem generała Waleriana Czumy oparła się pierwszym szturmom. W celu skruszenia morale obrońców Luftwaffe prowadziła naloty na Warszawę. Do największej bitwy kampanii doszło nad rzeką Bzura w dniach 9–22 września. Uczestniczyło w niej po obu stronach ok. 650 tysięcy żołnierzy. Niemcy dążyli do zamknięcia wojsk polskich w gigantycznym kotle na zachód od Wisły, jednak solą w oku była im wycofująca się na wschód Armia „Poznań” generała Tadeusza Kutrzeby, która w dodatku połączyła się z dywizjami Armii „Pomorze”, tworząc znaczne zgrupowanie wojsk na tyłach pozycji Wehrmachtu. Wojska te stanowiły znaczne zagrożenie dla Niemców, nieunikniona więc była bitwa. Wyjątkowo, pod Bzurą, to Niemcy bronili się. Wojska Kutrzeby uderzyły na północne skrzydło Grupy Armii „Południe”. Choć Polacy ponieśli bardzo ciężkie straty, a zgrupowanie zostało rozbite, to udało się spowolnić pościg za wycofującymi się na przedmoście rumuńskie armiami „Prusy”, „Lublin”, „Kraków” i „Karpaty”. 11 września Niemcy dotarli do Przemyśla, który zdobyli trzy dni później. 17 września bez określonego w prawie międzynarodowym wypowiedzenia wojny zaatakowała Polskę również Armia Czerwona pod dowództwem komandarma Siemiona Timoszenki. Atak ten złamał polsko-radziecki pakt o nieagresji z 1932 roku, który miał obowiązywać do 1945 roku, jednak nie wywołał ze strony rządu polskiego wypowiedzenia wojny. Związek Radziecki w nocie przedstawionej w nocy 17 września 1939 roku – już w chwili rozpoczęcia agresji – ambasadorowi RP w Moskwie, Wacławowi Grzybowskiemu, stwierdził jednostronnie zaprzestanie istnienia państwa polskiego. Ambasador odmówił przyjęcia noty, polscy dyplomaci wyjechali z terytorium Związku Radzieckiego dopiero po interwencji dziekana korpusu dyplomatycznego, ambasadora Rzeszy Friedricha-Wernera von der Schulenburga. Pierwszy meldunek o agresji radzieckiej dotarł do władz w Warszawie z jednostek polskich w Czortkowie. Naczelny Wódz Edward Rydz-Śmigły wydał dyrektywę: Na wieść o agresji ZSRR, wobec natarcia Armii Czerwonej rząd polski, premier generał Felicjan Sławoj Składkowski i prezydent Ignacy Mościcki ewakuowali się w nocy 17 września na terytorium sojuszniczej Rumunii. Wbrew porozumieniu polsko-rumuńskiemu o swobodnym prawie przejazdu (fr. droit de passage), pod naciskiem niemiecko-radzieckim i przy porozumieniu Rumunów z rządem francuskim, polscy oficjele zostali bez uprzedzenia internowani. Nazajutrz marszałek Rydz-Śmigły uciekł na Rumunię. On również został internowany. Opuszczenie broniącego się kraju przez Naczelnego Wodza wywołało oburzenie Polaków. Największy opór Armii Czerwonej stawił Korpus Ochrony Pogranicza, który jednak był zbyt nieliczny, by móc zatrzymać wroga. Z miast polskich najsilniej broniły się Lwów (12–22 września, również przed Niemcami) i Grodno (20–22 września). 25 września prezydent Mościcki, korzystając z prerogatyw konstytucji o możliwości wyznaczenia następcy w czasie wojny, wydał dekret o przekazaniu władzy ambasadorowi w Rzymie, generałowi Bolesławowi Wieniawie-Długoszowskiemu. Był on jednak osobą co najmniej kontrowersyjną i wyborowi sprzeciwili się alianci zachodni. Generał zrzekł się nominacji, a jego stanowisko powierzono Władysławowi Raczkiewiczowi, co zapoczątkowało działalność Rządu RP na uchodźstwie, na czele którego stanął generał Władysław Sikorski. Brak publicznego formalnego ogłoszenia przez Prezydenta i rząd RP faktu istnienia stanu wojny między Związkiem Radzieckim a Polską i brak jednoznacznego rozkazu Naczelnego Wodza stawiania oporu najeźdźcy doprowadził do dezorientacji dowódców i żołnierzy (na przykład podczas obrony Lwowa), a w konsekwencji do wzięcia do niewoli ok. 250 tysięcy żołnierzy i oficerów, w większości nie stawiających oporu. 28 września skapitulowała Warszawa oraz broniąca jej armia przed dowódcą oblężenia, generałem Johannesem Blaskowitzem. Morale oddziałów polskich, jak i całego społeczeństwa zostały zachwiane. 6 października zakończyła się ostatnia batalia kampanii – bitwa pod Kockiem, przegrana przez Polaków. Kampania wrześniowa dobiegła końca, wojska niemieckie i radzieckie zajęły terytorium Polski i zdławiły zorganizowany opór regularnych wojsk polskich na terenie kraju III Rzesza i Związek Radziecki rozpoczęły okupację terytorium Rzeczypospolitej i likwidację polskiej państwowości według traktatu z 28 września. Mieszkańcy obu okupowanych części państwa polskiego poddani zostali represjom przez okupantów. Jeszcze we wrześniu 1939 roku rozpoczęły działalność podporządkowane Rządowi RP na uchodźstwie struktury państwa podziemnego. Ciągłość państwowa Rzeczypospolitej Polskiej na arenie międzynarodowej wbrew deklaracjom agresorów i okupantów została zachowana. W okupowanym kraju odtworzono konspiracyjną administrację i podziemne Wojsko Polskie. 28 września w zawartym w Moskwie pakcie o granicach i przyjaźni III Rzesza i Związek Radziecki dokonały wbrew prawu międzynarodowemu (konwencja haska IV z 1907 roku) wytyczenia granicy niemiecko-sowieckiej na okupowanym terytorium Polski. W stosunku do ustaleń tajnego protokołu do paktu Ribbentrop-Mołotow dwaj agresorzy dokonali jednak pewnej modyfikacji: Związek Radziecki oddał III Rzeszy terytorium Lubelszczyzny w zamian za zgodę Niemiec na podporządkowanie Związkowi Radzieckiemu Litwy. Władza radziecka podzieliła swoje zdobycze między Białoruską i Ukraińską Socjalistyczną Republikę Radziecką – zostały one wcielone do Związku Radzieckiego. Wileńszczyznę przekazano natomiast Litwie, co było czysto kurtuazyjnym gestem (Stalin i tak zamierzał zająć Litwę, czego dokonał w 1940 roku). Na zajętych przez siebie ziemiach Niemcy ustanowili Ober-Ost (Naczelne Dowództwo na Wschodzie), tymczasową okupacyjną władzę wojskową. Hitler zamierzał odzyskać dla Niemiec ziemie utracone po I wojnie światowej – Wielkopolskę, Górny Śląsk i korytarz polski (część Prus Zachodnich). Ziemie te zostały wcielone do III Rzeszy (ludność polska została wysiedlona, w jej miejsce osadzono Niemców z Rzeszy oraz przesiedleńców z krajów bałtyckich i Rumunii w ramach akcji „Heim ins Reich”), z reszty utworzone zostało Generalne Gubernatorstwo. Hitler nagrodził Słowację za udział w inwazji skrawkiem ziem polskich. Wolne Miasto Gdańsk, zdominowane przez ludność niemiecką i zarządzenie przez nazistów pod kierownictwem Alberta Forstera wzięło udział w kampanii wrześniowej po stronie Niemiec – jego policja pod dowództwem pułkownika Williego Bethke zaatakowała Pocztę Polską w Gdańsku, a siły porządkowe wspomagały ataki na Westerplatte. Już 1 września, po kilku godzinach walk miasto-państwo uchwałą własnego senatu i Reichstagu zostało włączone do Niemiec. Konfrontacja japońsko-radziecka Równolegle do tych wydarzeń na Dalekim Wschodzie, w dniach 11 maja do 16 września miała miejsce duża bitwa nad rzeką Chałchin-Goł na granicy okupowanych przez Japonię Chin i Mongolii, państwa satelickiego ZSRR. Japończycy planowali podbój Mongolii Zewnętrznej jako bazy wypadowej w głąb Związku Radzieckiego oraz włączenie jej do marionetkowego Mengjiangu. Nie spodziewali się jednak, że Mongołowie dowodzeni przez marszałka Chorlogijna Czojbalsana stawią im silny opór. Japończycy ściągnęli więc wsparcie, jednak Czojbalsanowi na pomoc ruszyła Armia Czerwona pod dowództwem komkora Gieorgija Żukowa. Po obu stronach w bitwie udział wzięło ponad 130 tysięcy żołnierzy, liczne lotnictwo, artyleria i siły pancerne. Dysponujący znaczną przewagą Japończycy zostali pokonani i do końca wojny nie próbowali już uderzać na ZSRR lub Mongolię. Front zachodni 1939–1940 Źródła Gdy w Polsce trwały walki, na froncie zachodnim toczyła się nazwana przez Niemców Sitzkrieg („wojna siedząca”) lub przez Francuzów Drôle de guerre („dziwna wojna”). 5 września Francuzi podjęli ograniczoną ofensywę w Zagłębiu Saary. Mając znaczną przewagę liczebną i materiałową, wkroczyli jedynie 8 km w głąb terytorium Niemiec na odcinku frontu o szerokości 32 km. Mimo że nie napotkali przy tym większego oporu wroga, zgodnie z rozkazem generała Maurice’a Gamelina zatrzymali się przed umocnieniami Linii Zygfryda. Wkrótce potem, 12 września na posiedzeniu Rady Najwyższej Sprzymierzonych w Abbeville Francja i Wielka Brytania postanowiły, że nie udzielą Polsce realnej, wojskowej pomocy. Francuskie dywizje wycofały się więc za umocnienia Linii Maginota, podczas gdy przysłany na kontynent Brytyjski Korpus Ekspedycyjny stał bezczynnie na granicy francusko-belgijskiej. Stan ten trwał aż do maja 1940 roku. W przeciwieństwie do braku istotnych działań wojennych na kontynencie (o których decydowali z natury rzeczy Francuzi), działania wojenne na morzach były od początku intensywne. Już 3 września 1939 roku niemiecki okręt podwodny „U-30” zatopił statek pasażerski SS „Athenia”. Do końca 1939 roku alianci stracili ok. 220 statków oraz kilka dużych okrętów (np. lotniskowiec HMS „Courageous”, pancernik HMS „Royal Oak”, krążownik pomocniczy HMS „Rawalpindi”). Royal Navy zdołała doprowadzić do samozatopienia niemieckiego pancernika kieszonkowego „Admiral Graf Spee” w okolicy ujścia rzeki La Plata. Agresja ZSRR na Finlandię – wojna zimowa Źródła Stalin próbował rozciągnąć swoją strefę wpływów także na Finlandię. Odmiennie niż republiki bałtyckie, odmówiła ona jednak przyjęcia ultimatum ZSRR w sprawie wprowadzenia na swe terytorium baz wojskowych Armii Czerwonej i przesunięcia granicy radziecko-fińskiej na Przesmyku Karelskim, tak by w granicach ZSRR znalazła się obronna Linia Mannerheima, choć oferowano Finlandii dwukrotnie większe tereny w zamian (słabo zaludnionej tajgi). W konsekwencji po prowokacji radzieckiej – ostrzelaniu terytorium ZSRR przez artylerię Armii Czerwonej – Finlandia została zaatakowana. Pod pretekstem pomocy marionetkowej Fińskiej Republiki Demokratycznej Armia Czerwona, po zbombardowaniu Helsinek zaatakowała Finlandię. Tzw. wojna zimowa toczyła się od 30 listopada 1939 roku do 13 marca 1940 roku. Ze strony radzieckiej operacją dowodził marszałek Klimient Woroszyłow. Obroną Finlandii kierował jej przywódca, marszałek Carl Gustaf Mannerheim oraz generał Hugo Viktor Österman. Pomimo przeprowadzenia prędkiej mobilizacji, armia fińska nie była w stanie dorównać wrogowi pod względem liczebności, ani tym bardziej w kwestii sprzętu (Finlandia: 332 000 ludzi, 80 czołgów, 160 samolotów; ZSRR: ok. 1 mln ludzi, 6541 czołgów i pojazdów opancerzonych, 800-3600 samolotów). Mimo że siły fińskie były zdecydowanie słabsze liczebnie od agresora, zdołały stawić Armii Czerwonej zdecydowany opór i powstrzymać marsz wroga, któremu udało się zająć bardzo małe obszary. Szczególnie zasłużyli się w obronie ojczyzny fińscy strzelcy wyborowi. Najsłynniejszym z nich, a zarazem najskuteczniejszym w historii wojen był Simo Häyhä zwany „Białą Śmiercią”, który zabił ponad 705 przeciwników w mniej niż sto dni. Siły radzieckie dziesiątkowały rozbudowane pola minowe oraz liczne pułapki i miny-fugasy. Działań Armii Czerwonej nie ułatwiały mrozy i wszechobecny śnieg, podczas gdy Finowie od pokoleń uczyli się funkcjonowania w tych warunkach. Słynne pozostają fińskie kamuflaże, które pozwalały ukrywać strzelców i stanowiska ogniowe. Jednym z najważniejszych starć wojny była bitwa pod Suomussalmi, spektakularny sukces Finów. Ostatecznie, dowództwo radzieckie, obawiając się interwencji niemieckiej, zdecydowała się na zakończenie działań zbrojnych. Propozycję pokoju Finlandia zaakceptowała, gdyż Mannerheim wiedział, że znikąd nie nadejdzie żadne wsparcie, a państwo nie wytrzyma przeciągającej się kosztownej wojny. Finowie zadali Armii Czerwonej ogromne straty (126 875 zabitych i zaginionych) wobec małych własnych (29 980 zabitych) i obroniła niezależność. Na podstawie wymuszonego traktatu pokojowego Finlandia utraciła jednak część terytorium, m.in. ufortyfikowany Przesmyk Karelski z ważnym miastem Viipuri, a ZSRR w grudniu 1939 roku został wykluczony z Ligi Narodów. Zagrożenie niepodległości Finlandii w wyniku wojny zimowej i poniesione straty terytorialne spowodowały natomiast, że Finlandia porzuciła przy zmianie koniunktury politycznej politykę neutralności i stała się sojusznikiem III Rzeszy podczas wojny niemiecko-radzieckiej w 1941 roku. Bitwa o Atlantyk Niemiecka inwazja na Skandynawię Aby zapewnić dostawy szwedzkich rud żelaza, niezbędnych dla niemieckiego przemysłu wojennego i uprzedzić spodziewane zajęcie norweskich portów przez aliantów, 9 kwietnia 1940 roku III Rzesza zaatakowała Danię i Norwegię. Operacją o kryptonimie „Weserübung” dowodził generał Nikolaus von Falkenhorst. Dania nie była w stanie stawiać jakiegokolwiek oporu i podporządkowała się Niemcom, broniła się natomiast Norwegia. Armia dowodzona była przez generała Kristiana Laakego, później generała Ottona Rugego. Największym sukcesem norweskim było zatopienie przez artylerię nadbrzeżną krążownika ciężkiego „Blücher”. Pomimo utraty najważniejszych miast, słaba 50-tysięczna armia norweska stworzyła ogniska oporu w głębi kraju, a król Haakon VII uniknął pojmania i wraz z rządem ewakuował się do Wielkiej Brytanii. Brytyjczycy i Francuzi wysadzili desanty w rejonie Åndalsnes i Namsos. Po zaciętych walkach z udziałem polskiej Samodzielnej Brygady Strzelców Podhalańskich został opanowany też Narwik. W trakcie trwania bitwy Kriegsmarine przeprowadziła operację „Juno”, mającą na celu odcięcie zaopatrzenia dla wojsk alianckich. W jej wyniku dwa pancerniki i krążownik ciężki zatopiły kilka okrętów alianckich, w tym lotniskowiec HMS „Glorious”. Sukcesy alianckie nie miał jednak już większego znaczenia w obliczu ataku III Rzeszy na Francję i kraje Beneluksu. W rezultacie w czerwcu Sprzymierzeni wycofali się. Dania i Norwegia pozostały pod okupacją do ostatnich dni wojny. Na terenie Norwegii ustanowiono kolaboracyjny rząd pod przywództwem Vidkuna Quislinga. Kampania norweska była wielkim sukcesem Niemiec. Wraz z Norwegią zdobyte zostały znaczne złoża cennych surowców, a Niemcom udało się uzależnić od siebie gospodarczo Szwecję. Norweskie porty i lotniska stały się odtąd dogodnymi bazami do ataków na Wielką Brytanię i północny Atlantyk. W ręce niemieckie dostała się prawie cała ocalała flota norweska, posiadająca kilka większych okrętów – pancerników obrony wybrzeża. Były to jednak okręty bardzo przestarzałe (np. „Harald Haarfagre” pochodził z końca XIX wieku) i przebudowano je na pływające baterie obrony przeciwlotniczej. Długa linia brzegowa kraju usiana fiordami była doskonałą kryjówką dla większych obiektów, np. dla największego okrętu niemieckiego, pancernika „Tirpitz”. Operacja ta przyniosła jednak duże straty Kriegsmarine, która utraciła dziesięć niszczycieli. Przez całą wojnę marynarka niemiecka odczuwała brak tych okrętów. Źle na morale marynarzy niemieckich wpłynęła strata „Blüchera”. Dotkliwym ciosem było także zatopienie dwóch krążowników lekkich – „Königsbergu” i „Karlsruhe”. Bojąc się dalszego wzrostu potęgi niemieckiej Wielka Brytania uznała, że prawdopodobnym kolejnym celem wroga będzie zajęcie duńskich Wysp Owczych. By temu zapobiec Brytyjczycy wzięli je w okupację podczas operacji „Valentine” 11 kwietnia 1940 roku. Następnie zdecydowali się na podporządkowanie sobie Islandii, związanej unią personalną z Danią. 10 maja siły brytyjskie w sile 746 żołnierzy Royal Marines i 4 krążowników przeprowadziły operację „Fork”, w wyniku której cała wyspa znalazła się pod brytyjską okupacją. Niemiecka inwazja na Francję i Niderlandy 10 maja 1940 roku Niemcy zaatakowali Holandię, Belgię i Luksemburg (Fall Gelb). Opanowanie przez spadochroniarzy mostów i lotnisk holenderskich pozwoliło armii niemieckiej na zajęcie tego kraju w ciągu sześciu dni. W dniach 12–15 maja Niemcy przerwali front francuski w rejonie Sedanu i ruszyli na zachód. 20 maja dotarli do kanału La Manche pod Abbeville, odcinając lewe skrzydło wojsk alianckich. 28 maja armia belgijska skapitulowała. Od 26 maja do 4 czerwca w rejonie Dunkierki odbywała się ewakuacja wojsk brytyjskich (operacja „Dynamo”). Plaże pozostawiono wypełnione sprzętem, ale ludzi zdołano wywieźć na Wyspy Brytyjskie. 10 czerwca Włochy wypowiedziały wojnę Francji, co jednak nie mogło już mieć większego wpływu na losy wojny. W cztery dni później Niemcy wkroczyli do Paryża. 16 czerwca nowym premierem Francji został marszałek Philippe Pétain, bohater I wojny światowej, który następnego dnia poprosił Berlin o zawieszenie broni. Dzień później BBC nadało odezwę generała Charles’a de Gaulle’a wzywającą do dalszej walki. Zapoczątkowało to działalność Komitetu Wolnej Francji. 22 czerwca pod Compiègne, w tej samej salonce kolejowej, w której podpisano rozejm kończący I wojnę światową, Francuzi sygnowali zawieszenie broni. Północna Francja wraz z Paryżem dostała się pod okupację niemiecką, Alzację i Lotaryngię przyłączono do III Rzeszy, południowa zaś część kraju stała się kolaborującym z Niemcami Państwem Francuskim ze 100-tysięczną armią i rządem Philippe’a Pétaina i Pierre’a Lavala, ulokowanym w słynnym kurorcie Vichy. Państwo to istniało do 1942 roku, kiedy całe jego terytorium zaanektowane zostało przez Niemców w związku z wydarzeniami w Afryce Północnej. Klęska Francji została wykorzystana przez Związek Radziecki do zajęcia państw bałtyckich. Związek Radziecki wprowadził w czerwcu 1940 roku na ich teren znaczne wojska i wymusił rekonstrukcje rządów, obsadziwszy je swoimi ludźmi. W ciągu miesiąca Litwa, Łotwa i Estonia ogłoszone zostały republikami radzieckimi i między 3 a 6 sierpnia przystąpiły do Związku Radzieckiego. Stalin wystosował również ultimatum do rządu rumuńskiego, żądając oddania Besarabii oraz północnej Bukowiny. Rumunia się ugięła, a wkrótce potem oddała Węgrom, pod naciskiem niemieckim (tzw. drugi arbitraż wiedeński), również część Siedmiogrodu. Latem 1940 roku Moskwa wysunęła wobec Finlandii upokarzające żądania ekonomiczne – Finowie wypełnili je, bojąc się utraty niepodległości, równocześnie jednak zacieśnili stosunki z Niemcami, co zapewniło im swoisty parasol ochronny. Podobną politykę obrał Bukareszt; Niemcy, powoli szykując się do wojny ze Związkiem Radzieckim, blokowały ekspansję Związku Radzieckiego w kierunku europejskim. 10 listopada 1940 roku w Berlinie, podczas wizyty Wiaczesława Mołotowa, Hitler po raz ostatni próbował skłonić Związek Radziecki do wojny z Wielką Brytanią. Zaproponował Moskwie przystąpienie do Paktu Trzech i dokonanie wspólnego rozbioru Imperium Brytyjskiego (wskazując Iran i Indie jako teren potencjalnej ekspansji sowieckiej). Wobec odpowiedzi Mołotowa podtrzymującej zainteresowanie Związku Radzieckiego aneksją Finlandii, bazami wojskowymi w Bułgarii, a także kontrolą nad cieśninami tureckimi i Irakiem, Hitler wydał dyrektywę do opracowania planu agresji III Rzeszy na Związek Radziecki, ostatecznie określoną jako plan „Barbarossa”. Bitwa o Anglię 8 sierpnia 1940 atakiem Luftwaffe na lotniska RAF rozpoczęła się powietrzna bitwa o Anglię, trwająca do 31 października. Celem Niemców było osiągnięcie dominacji w powietrzu oraz osłabienie potencjału militarnego wroga, co miało być wstępem do morskiej inwazji na Wyspy Brytyjskie (operacja „Lew Morski”). Oprócz ataków na cele czysto wojskowe, Luftwaffe podjęła także szeroko zakrojoną kampanię nalotów wymierzonych przeciwko ludności cywilnej, mających złamać morale brytyjskiego społeczeństwa. Wskutek dobrze zorganizowanej brytyjskiej obrony (m.in. skuteczne wykorzystanie sieci stacji radarowych), bitwa zakończyła się jednak porażką Niemiec. W bitwie o Anglię wzięło udział wielu ochotników z innych krajów. Najsłynniejszymi byli Polacy, którzy utworzyli Polskie Siły Powietrzne w Wielkiej Brytanii. Najbitniejszą polską formacją myśliwską był Dywizjon 303. Spośród wszystkich pilotów myśliwskich, broniących angielskiego nieba, 5% pochodziło z Polski. Przypisuje się im 11% wszystkich zestrzeleń samolotów wroga. Generał Karel Janoušek utworzył natomiast lotnictwo czechosłowackie, którego najsłynniejszą jednostką był Dywizjon 310. Oprócz działań powietrznych Niemcy rozwinęli ofensywę morską przy pomocy okrętów podwodnych, pragnąc odciąć Wielką Brytanię od dostaw żywności i materiałów wojennych z kolonii i Stanów Zjednoczonych. Bitwa o Atlantyk przybrała na sile. Kampania bałkańska 28 października 1940 roku Włochy zaatakowały Grecję. Wojska włoskie zostały jednak szybko powstrzymane i odrzucone przez siły generała Aleksandrosa Papagosa, które zadały wrogowi znaczne straty. W grudniu oddziały greckie wkroczyły do południowej Albanii. Szerokiego poparcia Grekom udzielili Brytyjczycy, wysyłając swoje siły ekspedycyjne. Obecność Brytyjczyków w Grecji i niepomyślny rozwój sytuacji politycznej w Jugosławii doprowadził do niemieckiej inwazji na oba te kraje (6 kwietnia 1941 roku). Oprócz Włoch do ataku przyłączyły się również Węgry i Bułgaria. Już 12 kwietnia Niemcy wkroczyli do Belgradu (5 dni później skapitulowała jugosłowiańska armia), a do 30 kwietnia opanowali lądową część terytorium Grecji. Brytyjczycy wraz z resztkami greckiej armii wycofali się na Kretę. 20 maja na wyspie wylądowały niemieckie oddziały powietrznodesantowe (operacja „Merkur”) i pomimo ciężkich strat zdobyły ją (ostatnie oddziały brytyjskie zostały ewakuowane 31 maja). Grecja znalazła się pod niemiecko-włosko-bułgarską okupacją, utworzono też na jej terenach marionetkowe Państwo Greckie. Na części terytorium Jugosławii doszło do utworzenia sprzymierzonych z Osią państw marionetkowych. Powstały: Niepodległe Państwo Chorwackie na czele z wodzem ustaszów Ante Paveliciem, Niezależne Państwo Czarnogórskie pod rządami separatystycznego polityka Sekuli Drljevicia oraz tzw. Serbia Nedicia rządzona przez serbskiego generała Milana Nedicia. Resztę Jugosławii podzieliły między siebie III Rzesza, Włochy, Węgry i Bułgaria. Kampania afrykańska 1940–1942 Źródła Walki w północnej Afryce rozpoczęły się w chwili przystąpienia Włoch do wojny po stronie Niemiec. 13 września 1940 roku armia włoska pod dowództwem marszałka Rodolfo Grazianiego, atakując z Libii, wtargnęła do Egiptu i zdobyła Sidi Barrani. Mimo zdecydowanej przewagi liczebnej zatrzymała się tam i zaczęła się umacniać, czekając na zaopatrzenie. Brytyjczycy, dowodzeni przez generała Archibalda Wavella, wycofali się do Marsa Matruh. 9 grudnia ruszyła brytyjska kontrofensywa. Włosi zostali wyparci z Egiptu i utracili Cyrenajkę z Bardią i Tobrukiem. Tymczasem w Afryce Wschodniej Włosi w sierpniu zajęli Somali Brytyjskie. Gubernator Gabonu, Georges Masson, pozostał wierny rządowi Vichy. Alianci zdecydowali się więc zająć nadzorowane przezeń posiadłości francuskie. 27 października 1940 roku rozpoczęła się kampania o Gabon. Wojska kolonialne generała Marcela Têtuego były słabe i prędko uległy naporowi liczniejszych Brytyjczyków i Wolnych Francuzów. Zniszczona została tamtejsza flota, licząca tylko okręt podwodny i awizo. 12 listopada poddały się w Port-Gentil ostatnie oddziały wierne rządowi Vichy, a Têtue dostał się do niewoli. Garnizon w znacznej części przeszedł na stronę Wolnej Francji. Masson popełnił samobójstwo. W dniach od 23 do 25 września alianci przeprowadzili operację „Menace”, której celem było przechwycenie pozostającego pod władzą Vichy portu w Dakarze, w którym stacjonowały znaczne siły morskie, zwłaszcza cenny pancernik Richelieu i dwa krążowniki lekkie. Siły Wolnej Francji dowodzone przez de Gaulle’a wsparte przez Brytyjczyków i Australijczyków zgromadziły potężną flotę, jednak operacja zakończyła się klęską. 19 stycznia 1941 roku ruszyła ofensywa Brytyjczyków przeciwko wojskom włoskim we Włoskiej Afryce Wschodniej. Brytyjczycy zaatakowali z trzech stron, kierując się na stolicę Etiopii – Addis Abebę. 26 marca po 7-tygodniowym oblężeniu upadła twierdza górska Keren. Brytyjskie oraz indyjskie oddziały desantowe odbiły stolicę Somalii Brytyjskiej – Berberę. Główny atak brytyjski wyszedł z Kenii i po 53 dniach stałego marszu i walk wojska tego frontu wyzwoliły Addis Abebę. W II połowie maja 1941 roku cała Etiopia, Erytrea i Somalia były wolne od okupantów włoskich. Przywrócono też niepodległość Etiopii. 9 stycznia 1941 roku Niemcy podjęli decyzję o wsparciu włoskich działań wojennych w Afryce Północnej. W lutym do Libii dotarły pierwsze jednostki Niemieckiego Korpusu Afrykańskiego (Afrika Korps) pod dowództwem generała Erwina Rommla. 31 marca ruszyło natarcie wojsk niemiecko-włoskich, przy czym główne uderzenie wyszło od strony pustyni. Rozcięta na dwie części armia brytyjska w pośpiechu wycofała się aż nad granicę libijsko-egipską, pozostawiając jedynie załogę w oblężonym Tobruku. Brytyjczycy, dysponujący znaczną przewagą liczebną i sprzętową usiłowali ruszyć Tobrukowi z odsieczą podczas operacji „Brevity”, jednak ich atak został spektakularnie odparty – siły Rommla zniszczyły 96 alianckich czołgów, tracąc tylko 5 własnych. 25 sierpnia broniących się w Tobruku Australijczyków wsparła polska Samodzielna Brygada Strzelców Karpackich. Dowódca wojsk brytyjskich, generał Archibald Wavell spróbował przerwać linie niemiecko-włoskie po raz drugi (operacja „Battleaxe”), jednak znów poniósł znaczną porażkę. Tymczasem Wavella zastąpił nowy dowódca, generał Claude Auchinleck. Ostatnie regularne siły włoskie w Afryce Wschodniej poddały się po bitwie o Gondar 13–27 listopada. Zakończona w ten sposób kampania wschodnioafrykańska była pierwszym, lądowym zwycięstwem aliantów w II wojnie światowej; wojska alianckie z tego obszaru zostały następnie przerzucone do walki na innych teatrach działań wojennych. 18 listopada ruszyła trzecia operacja ofensywna w Afryce Północnej o kryptonimie „Crusader”. Dopiero ona, po ciężkich walkach zlikwidowała oblężenie Tobruku i wyparła wojska Osi z Cyrenajki. Sukces był jednak krótkotrwały. Rommel wycofał swoje wojska i pod Gazalą rozbił Sprzymierzonych w spektakularnej bitwie. Rommel ruszył z ofensywą na Egipt. Nie udało się go zatrzymać pod Mersa Matruh, a dopiero pod El Alamein. Rommel wiedział, że musi zdobyć El Alamein, by ruszyć dalej na Kair. Wobec braku sukcesów, dowództwo brytyjskie zastąpiło Auchinlecka generałem Bernardem Montgomerym. Siły niemiecko-włoskie spróbowały okrążyć Brytyjczyków pod Alam Halfa, jednak trudne warunki terenowe uniemożliwiły manewr. Siły Osi były już na skraju wytrzymałości. Znaczne rozciągniecie się linii zaopatrzeniowych Osi, absolutna dominacja powietrzna aliantów, którzy dziesiątkowali dostawy zapasów oraz słabość włoskiej marynarki, która nie była w stanie zapewnić bezpieczeństwa konwojom z zaopatrzeniem powodowały, że żołnierzom Rommla brakowało wody, żywności, amunicji i leków. Co więcej – włoscy sojusznicy wykazywali się znikomą bitnością. Tymczasem Brytyjczycy mieli wszystkiego pod dostatkiem. Montgomery zwlekał z podjęciem ofensywy, zbierając coraz większe zapasy. Rommel wiedział, że jego jedyną szansą na zwycięstwo, wobec braku odzewu na apele do dowództwa o przysłanie posiłków, zaopatrzenia, lotnictwa, lub zastąpienie go generałem Heinzem Guderianem, jest prędkie zdobycie Kairu. Musiał więc atakować. Druga próba zdobycia El Alamein okazała się katastrofą. Brytyjczycy, którzy zamienili swe pozycje w twierdzę i ściągnęli wielkie posiłki, odparli atak, w którym zginął jeden z ważniejszych dowódców niemieckich w Afryce, generał Georg Stumme. Wojska Osi musiały wycofać się na zachód. Kampania iracka Źródła Dochodząc do władzy 3 kwietnia 1941 roku, nacjonalistyczny rząd irackiego premiera Raszida Alego al-Kilaniego wyrzekł się brytyjsko-irackiego traktatu z 1930 roku i zażądał zamknięcia brytyjskich baz wojskowych na terenie kraju. Premier szukał poparcia wśród III Rzeszy, Włoch i Francji Vichy w usunięciu brytyjskich sił z Iraku. Brytyjczycy nie przystali na te żądania i zdecydowali się usunąć zagrożenie ze strony Iraku drogą zbrojną. Walka pomiędzy irackimi a brytyjskimi wojskami rozpoczęła się 18 kwietnia 1941 roku w brytyjskiej bazie lotniczej nad jeziorem Habbanija. Armia iracka, choć liczniejsza, była jednak zbyt słaba, by stawić skuteczny opór stacjonującym w kraju jednostkom brytyjskim, znanym od 1941 roku jako Iraqforce, którymi dowodził generał Edward Quinan. Państwa Osi wysłały więc dwa dywizjony wsparcia, jeden od niemieckiej Luftwaffe, zaś drugi od Królewskich Sił Powietrznych Włoch. Niemcy i Włosi wykorzystali francuskie bazy w Syrii, doprowadzając do walki między brytyjskimi a francuskimi siłami w Syrii. Dowódcą wydzielonych jednostek Luftwaffe, które miały pomóc irackim rebeliantom, został pułkownik Werner Junck. Tak zwane Sonderkommando „Junck” składało się z siedmiu bombowców He 111, czternastu ciężkich myśliwców Bf 110 oraz 20 samolotów transportowych Ju 52. W maju 1941 roku Al-Hadżdż Muhammad Amin al-Husajni – wielki mufti Jerozolimy i sojusznik al-Kilaniego – ogłosił „świętą wojnę” przeciwko Wielkiej Brytanii i wezwał Arabów na całym Bliskim Wschodzie, by stanąć do walki przeciw Brytyjczykom. Solidarność z Irakiem i wsparcie dla tego kraju wyraził osobiście Hitler. 30 maja 1941 roku Brytyjczycy dotarli na przedmieścia Bagdadu. Iracki wojskowy opór zakończył się następnego dnia. Al-Kilani i jego sojusznicy uciekli do Iranu, później do Turcji, Włoch i w końcu do Niemiec, gdzie Ali został mile przyjęty przez Hitlera jako głowa irackiego rządu na emigracji. W audycjach radiowych z Berlina, mufti nawoływał do dalszej walki przeciwko Zjednoczonemu Królestwu i pomocy siłom niemiecko-włoskim. Ponadto na Bałkanach przyjmował muzułmańskich ochotników do Waffen-SS. Nowi przywódcy Iraku przyjęli brytyjskie żądania w sprawie tranzytu wojsk i zaopatrzenia. Przez Irak szła część pomocy amerykańskiej dla ZSRR w ramach umowy Lend-Lease. Kraj ten wypowiedział wojnę państwom Osi w styczniu 1942 roku. Niemiecka inwazja na ZSRR Źródła W latach 1939–1941 ZSRR prowadził intensywną współpracę gospodarczą i polityczną z Niemcami na podstawie paktu Ribbentrop-Mołotow z 23 sierpnia 1939 i traktatu o granicach i przyjaźni z 28 września 1939, a stosunki pomiędzy obydwoma krajami pozostawały pozornie przyjazne. W rzeczywistości jednak Adolf Hitler od grudnia 1940 przygotowywał plan inwazji na partnera pod kryptonimem „Barbarossa”. 22 czerwca 1941 roku III Rzesza wypowiedziała wojnę i dokonała zbrojnej agresji na Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich, co otworzyło po raz pierwszy od października 1939 roku front wschodni II wojny światowej. Historiografia radziecka, a następnie rosyjska określa wojnę niemiecko-sowiecką jako wielką wojnę ojczyźnianą. W działaniach wojennych sojusznikami Rzeszy były Rumunia, Finlandia, Węgry, Włochy, Słowacja, Chorwacja, Serbia oraz oddziały ochotników z Belgii, Holandii, Francji, Danii, Norwegii i Hiszpanii, a także liczni kolaboranci. W niedzielę 22 czerwca 1941 roku o godz. 3.15 rozpoczęła się operacja „Barbarossa”, uderzenie państw Osi na ZSRR od Bałtyku po Karpaty. Państwa Osi zaangażowały siły wielkości ponad 4 milionów żołnierzy – była to największa operacja sił lądowych w historii. Oprócz 3 milionów Niemców, po stronie Osi walczyło m.in. ćwierć miliona Włochów i 300 tysięcy Rumunów. W zachodnich okręgach wojskowych ZSRR znajdowało się 2 517 054 żołnierzy Armii Czerwonej, którzy zostali całkowicie zaskoczeni atakiem. Sytuacja byłaby dla nich beznadziejna, gdyby nie trwająca od 14 czerwca 1941 roku sprawnie prowadzona mobilizacja Armii Czerwonej na stopę wojenną. W ciągu 9 dni od wybuchu wojny w różnych częściach ZSRR dodatkowo zmobilizowano 5 milionów ludzi. Spora część z nich uzupełniła straty pierwszego tygodnia wojny. W przemówieniu 3 lipca Józef Stalin wezwał do utworzenia ruchu partyzanckiego i walki przeciwko Niemcom. Równolegle z uderzeniem wojsk lądowych Luftwaffe przypuściła zmasowane naloty na radzieckie lotniska znajdujące się przy granicy niemiecko-radzieckiej. Wojskowe Siły Powietrzne ZSRR straciły 1811 samolotów, podczas gdy Luftwaffe tylko 35 i Rumuńskie Siły Powietrzne 11. Armia Czerwona została sparaliżowana. Dzień po rozpoczęciu inwazji powołało do życia Stawkę, organ naczelnego dowództwa Armii Czerwonej, który miał koordynować obronę Związku Radzieckiego. Dowództwo radzieckimi siłami powierzono marszałkowi Siemionowi Timoszence. Oprócz niego członkami Stawki zostali marszałkowie Siemion Budionny i Kliment Woroszyłow, generał Gieorgij Żukow, a także Wasilij Kuzniecow oraz Wiaczesław Mołotow. 10 lipca Timoszenkę zastąpił sam Stalin, który tym samym przejął dowództwo nad armią. Członkiem Stawki został też marszałek Borys Szaposznikow. Do końca wojny skład radzieckiego dowództwa uległ znacznym modyfikacjom i ostatecznie składała się ze Stalina, Żukowa, Kuzniecowa, marszałka Aleksandra Wasilewskiego oraz generałów Aleksieja Antonowa i Nikołaja Bułganina. To w rękach tych ludzi spoczywał na czas wojny los całego państwa. Grup Armii „Północ” feldmarszałka Wilhelma von Leeba uderzyła z Prus Wschodnich w kierunku okupowanych państw bałtyckich. Jej oddziały pancerne dowodzone przez generała Ericha Höpnera błyskawicznie parły naprzód. Radziecki generał Fiodor Kuzniecow usiłował zatrzymać ofensywę pod Rosieniami, mobilizując w tym celu 749 czołgów, także najcięższe maszyny radzieckie, czołgi ciężkie KW-2. Bitwa zakończyła się masakrą Armii Czerwonej – 245 czołgów niemieckich zniszczyło 704 radzieckie, kosztem lekkich strat własnych. Niemcy zdobyli Dyneburg, który Kuzniecow usiłował odzyskać znacznymi siłami, jednak znów poniósł klęskę. Armia Czerwona wycofała się za Dźwinę i na jej linii zdecydowała się skoncentrować obronę. Odwrót wojsk radzieckich był jednak chaotyczny, co spowodowały sprzeczne z poleceniami Kuzniecowa rozkazy generał Żukowa i w chwili, gdy część jednostek wycofywała się za rzekę, Niemcy już ją forsowali. Zdecydowano się skoncentrować obronę na miastach Ostrow i Psków. Ostrow oddano jednak bez walki, po czym usiłowano go odbić, jednak atak radzieckich sił pancernych pozbawionych wsparcia piechoty doprowadził do zniszczenia ich przez niemiecką artylerię. Atak osamotnionej piechoty został oparty. Kolejne jednostki radzieckie dostały rozkaz powstrzymania Niemców. Ciężkie walki rozgorzały pod Opoczką i Porchowem, jednak nie spowolniły one marszu najeźdźców – niedługo później zdobyto Psków. Dowództwo radzieckie zdecydowało się przenieść linię obrony na Ługę i te pozycje na pewien czas udało się utrzymać. Żołnierze niemieccy byli wymęczeni, a jednostki wymagały przegrupowania. Jednostki Grupy Armii „Północ” w ciągu trzech tygodni wkroczyły ponad 600 km w głąb terytorium Związku Radzieckiego. W połowie sierpnia ponownie ruszyła ona do walki. Kolejnym celem był Krasnogwardiejsk. Próby uderzenia na przeciwnika przypłaciła Armia Czerwona ciężkimi stratami. Niemcy dążyli do prędkiego opanowania Nowogrodu. Wojska radzieckie próbowały przejąć inicjatywę pod Starą Russą, gromadząc znaczne siły, jednak Niemcy po ściągnięciu wsparcia zmusili je do odwrotu. Podczas walk o miasto po raz pierwszy wykorzystano sławne „katiusze”. Niedługo później padł Nowogród, po nalotach Luftwaffe i otoczeniu go przez Niemców. Wielu żołnierzy radzieckich dostało się do niewoli, a w ręce najeźdźcy wpadł liczny i cenny sprzęt. Wkrótce padł Krasnogwardiejsk i otworzyła się droga do głównego celu von Leeba – Leningradu, drugiego, po Moskwie, najważniejszego miasta ZSRR. Na początku września natarcie Niemców straciło impet. Powodem były obfite deszcze, które utrudniały marsz, oraz katastrofalny stan sprzętu pancernego. Mordercza dla czołgów pogoda prowadziła do znacznych strat, podczas gdy nie pojawiały się nowe maszyny. Pomimo to, Niemcom udało się zamknąć miasto w kotle. Garnizon Leningradu był jednak zbyt potężny, by pokonać go w bitwie miejskiej, tak więc von Leeb zdecydował się na oblężenie. Grupa Armii „Środek” feldmarszałka Fedora von Bocka prowadziła natarcie z okupowanych ziem polskich w kierunku Białorusi. 22 czerwca Niemcy przekroczyli Bug. Wojska radzieckie były zaskoczone atakiem i nieprzygotowane do obrony, tak więc nie stanowiły poważniejszego zagrożenia. Broniła się natomiast Twierdza Brzeska, której garnizon, choć mniej liczny i ponoszący znaczne straty, wytrzymała napór wroga do 29 czerwca. Od 22 czerwca do 9 lipca trwała wielka bitwa białostocko-mińska. Generał Dmitrij Pawłow oraz jego 675 000 żołnierzy starł się z siłami von Bocka liczącymi 750 tysięcy ludzi. Niemcy polegali na swoich czołgach i zdolnych dowódcach. 2 Grupa Pancerna generała Heinza Guderiana i 3 Grupa Pancerna generała Hermanna Hotha obeszły wojska radzieckie i zamknęły je w tak zwanym kotle białostockim. Części sił radzieckich udało się z niego wymknąć, jednak wkrótce zostały okrążone w rejonie Nowogródka. Niemcy przystąpili do likwidacji otoczonych wojsk, którym nie powiódł się kontratak. Nie pomogła Pawłowowi nawet miażdżąca przewaga w sprzęcie – w wyniku bitwy białostocko-mińskiej do niewoli dostało się ponad 300 tysięcy żołnierzy, około 40 tysięcy zginęło, a Armia Czerwona straciła 4799 czołgów, 9427 dział i 1669 samolotów. Niemców operacja kosztowała 12 tysięcy zabitych, 101 czołgów i 276 samolotów. Pawłow, który uniknął niewoli został rozstrzelany przez NKWD. Tymczasem w ręce Niemców wpadł Mińsk. Wcześniej Armia Czerwona usiłowała przeprowadzić natarcie pod Małorytą, które jednak zostało powstrzymane. Niemcy ruszyli do ataku na strategicznie ważny Smoleńsk. Już 1 lipca sforsowana została Berezyna. Von Bock przekazał zwierzchnictwo nad 2 i 3 Grupą Pancerną generałowi Güntherowi von Klugemu. Guderian i Hoth przeprowadzili szybki atak na Smoleńsk, do którego obrony zmobilizowano wielkie siły, dowodzone przez Kuzniecowa, Timoszenkę i generała Andrieja Jeriomienkę. Choć bitwa o Smoleńsk okazała się dla Armii Czerwonej kolejną katastrofą (300 tysięcy pojmanych żołnierzy, niemal 3000 straconych czołgów, podczas gdy Niemcy utracili ich tylko ponad 100), jednak oblężenie miasta trwało dwa miesiące, kluczowe dla przygotowania obrony Moskwy i koniec końców bitwa ta pozwoliła wygrać ZSRR wojnę. Po zdobyciu Smoleńska na Ukrainie skoncentrowały się znaczne siły radzieckie, które należało rozbić. Grupa Armii „Środek” skierowała się więc na Kijów i 25 sierpnia dotarła do Desny i poruszając się wzdłuż niej zajęła kilka miejscowości. Następnie Niemcy sforsowali rzekę i rozpoczęli okrążanie Kijowa. Niewyszkolona 40 Armia, naprędce zorganizowana, nie dały rady zatrzymać manewru i miasto zostało odcięte. Rozpoczęła się bitwa o Kijów. Próby przerwania okrążenia przez równoczesne ataki 40 Armii i wojsk okrążonych nie przyniosły rezultatu. 26 września Kijów broniony, którego obroną kierował sam Timoszenko, skapitulował, do niewoli dostało się 665 tysięcy żołnierzy radzieckich. W walce zginęli ponadto Michaił Burmistienko – wiceprzywódca Ukraińskiej SRR oraz generał Michaił Kirponos. Odwołany został dowodzący obroną Ukrainy marszałek Siemion Budionny. Niemcy kontynuowali natarcie i dotarli do Kaługi, jednak zaraz potem przerzucili swoje siły pod Moskwę. Grupa Armii „Południe” feldmarszałka Gerda von Rundstedta powierzono zadanie zniszczenia sił radzieckich na Ukrainie. Główne natarcie niemieckie skierowało się na Równe – Żytomierz. Głównodowodzącym sił radzieckich został Budionny, bohater wojny domowej i polsko-bolszewickiej, który jednak nie okazał się kompetentnym oficerem w prowadzeniu nowoczesnej wojny. Pozycje nadgraniczne 5 Armii generała Michaiła Potapowa zostały rozbite przez oddziały niemieckiej 6 Armii. Niemcom udało się wbić w styk 5 i 6 Armii generała Iwana Muzyczenki. Powstał wyłom o szerokości 60 kilometrów, przez który bez problemu wdarły się czołgi 1 Grupy Pancernej generała Ewalda von Kleista. Niemieckie wojska pancerne miały przeciwko sobie aż trzy korpusy zmechanizowane. Główne starcia miały miejsce w rejonie Beresteczka, gdzie Armia Czerwona wykorzystała swoje potężne KW-1 i KW-2, użyto także nowej konstrukcji, T-34. Siły radzieckie nie wykorzystały jednak swojej przewagi. Falowe ataki czołgów załamywały się w silnym ogniu artylerii przeciwpancernej. Przyczyną radzieckich niepowodzeń była słaba taktyka oraz mierne wyszkolenie załóg. Czołgom tym brakowało też amunicji. Ostatecznie dowodzący w regionie generał Michaił Kirponos wycofał się na Linię Stalina, potężny, lecz nieukończony pas umocnień, który nie stanowił dla Niemców większej przeszkody. Padł Żytomierz i najeźdźcy skierowali się na Kijów. Chwilowo ofensywę powstrzymała 26 Armia generała Fiodora Kostienki. Nie powiodła się radziecka próba zlikwidowania wyłomu, co więcej, von Kleistowi udało się zepchnąć Kostienkę za linię Dniestru. Wraz z nim musiała się wycofać 5 Armia. Niemcy zorientowali się, że oddziały radzieckie chcą się wycofać, więc postanowili zamknąć im drogę odwrotu. Wojska von Kleista doszły do Pierwomajska, odcinając 6 i 12 Armię. Sytuacja Armii Czerwonej była bardzo ciężka. Z rejonu Humania obrońcom zagroziła niemiecka 17 Armia, która przerwała zorganizowaną tam obronę. Dowództwo radzieckie zdecydowało się przerzucić za Dniepr wszystkie możliwe jednostki, organizując linię obrony. Armia Czerwona włączyła do walki zapasową 38 Armię, jednak Niemcy połączyli siły z Grupą Armii „Środek” i wsparła ich 2 Grupa Pancerna Guderiana. Dzięki niej udało się zamknąć wojska broniące Dnietru w wielkim kotle. Działania te przeszły do historii jako bitwa pod Humaniem i przyniosły Armii Czerwonej wielkie straty. 100 tysięcy żołnierzy zostało rannych lub zabitych, a kolejne 100 tysięcy dostało się do niewoli. Niemcy pod dowództwem generała Ericha von Mansteina ruszyli na południe, docierając do Krymu, na którym odcięli liczne wojska radzieckie. Zbliżyli się również do ważnego ośrodka radzieckiej gospodarki, jakim było Zagłębie Donieckie. Po agresji niemieckiej Finlandia pozostawała neutralna. Pomimo tego, w dniach 25–26 czerwca lotnictwo radzieckie dokonało bombardowań miast i lotnisk fińskich. Mannerheim zdecydował się na wojnę, widząc w niej szansę na odzyskanie utraconych w 1940 roku terenów. Wojska dowodzone przez generałów Erika Heinrichsa i Aksela Airo zaatakowały ZSRR i odzyskały fińskie ziemie do końca sierpnia. Ofensywa była jednak kontynuowana, celem zdobycia całej Karelii. Finowie zdobyli miasto Pietrozawodsk, dotarli aż do jeziora Onega i rzeki Świr, odcięli od północy Leningrad i zatrzymali się. Równocześnie pozwolili wojskom niemieckim pod komendą zdobywcy Skandynawii von Falkenhorsta na przemarsz przez północ swojego kraju. Finowie i Niemcy wspólnie przeprowadzili operację „Silberfuchs” mającą na celu zdobycie kluczowego dla dalszych walk Murmańska, jednak nie dały rady pokonać mniej garnizonu generała Markiana Popowa. Wojska rumuńskie od 1 lipca realizowały operację „München” pod dowództwem dyktatora Rumunii, marszałka Iona Antonescu oraz generałów Nicolae’a Ciupercă i Petra Dumitrescu’a zaatakowały ZSRR, odzyskują utraconą Besarabię i północną Bukowinę. Ruszyły jednak dalej w głąb Ukrainy, łącząc się z siłami niemieckimi i docierając do strategicznie ważnej Odessy. Walki o miasto trwały od 8 sierpnia do 16 października, jednak ostatecznie Rumunom udało się je zdobyć. Walki na Bałtyku 1941–1943 Działania na Bałtyku przez całą wojnę nie były szczególnie intensywne. Podczas wojny zimowej radziecka marynarka ostrzeliwała z okrętów pozycje fińskie. Merivoimat, marynarka fińska, skupiała się na osłanianiu własnych pozycji przed radzieckim desantem. Jej trzon stanowiły dwa silne pancerniki obrony wybrzeża, „Ilmarinen” i „Väinämöinen”. W 1941 roku do walki ze Związkiem Radzieckim Kriegsmarine oddelegowała stare, pamiętające poprzednią wojnę światową pancerniki „Schlesien” i „Schleswig-Holstein” (które nie wzięły udziału w walkach), 5 okrętów podwodnych, 10 stawiaczy min, nieznaczną liczbę trałowców, 28 kutrów i wiele mniejszych jednostek. Przeciwko tym siłom radziecka Flota Bałtycka admirała Władimira Tribuca wystawiła dwa (równie przestarzałe, co niemieckie) pancerniki „Marat” i „Oktiabrskaja Riewolucija”, krążowniki „Kirow” i „Maksym Gorki”, 2 superniszczyciele, 24 niszczyciele, 65 okrętów podwodnych i mnóstwo mniejszych jednostek. Tribuc nie wykorzystał swojej olbrzymiej przewagi i wraz z błyskawicznymi postępami niemieckich wojsk lądowych wycofywał się na wschód. 6 lipca 1941 roku podczas stawiania min przez radzieckie okręty wywiązała się bitwa pomiędzy zespołem radzieckim a okrętami niemieckimi, z których trzy zostały uszkodzone i zmuszone do wycofania. Kilka dni później w rejonie Parnawy wszedł na minę i zatonął niemiecki trałowiec „M-23”. Starty marynarka radziecka zaczęła ponosić w sierpniu, gdy zatopiono okręty podwodne „S-11” i „S-6” oraz niszczyciele „Karol Marks” oraz „Engels”. 27 sierpnia miała miejsce wielka operacja radzieckiej floty, mająca na celu ewakuowanie otoczonych w Tallinnie wojsk oraz 66 tysięcy ton zapasów. Luftwaffe von Richthofena dokonała jednak masakry wycofujących się wojsk, zatapiając 65 statków i okrętów, w tym 5 niszczycieli, 5 trałowców i 2 okręty podwodne. Spośród 29 dużych transportowców uciekających z miasta do bezpiecznej przystani dotarł tylko jeden, „Kazachstan”. 9 września dowódca Kriegsmarine, wielki admirał Erich Raeder zwrócił uwagę Hitlera na fakt, że Flota Bałtycka może spróbować się przebić do neutralnej Szwecji, gdzie zostanie internowana i uratowana przed zniszczeniem. Dyktator przyznał mu rację i na jego rozkaz sformowany został potężny zespół Baltenflotte (niem. Flota Bałtów) składający się z nowoczesnych okrętów z pancernikiem „Tirpitz” i krążownikiem ciężkim „Admiral Scheer” na czele. Wraz z nimi na Bałtyk zawitały nowe krążowniki lekkie, niszczyciele i liczne mniejsze jednostki. Były to siły, z jakimi Tribuc nie mógł się mierzyć. Wycofał swoje siły do Leningradu, który od strony morskiej stał się istną fortecą. 13 września wszedł na minę i zatonął wszedł okręt flagowy marynarki fińskiej, „Ilmarinen”. W listopadzie bezczynna Baltenflotte została rozwiązana. Unieszkodliwieniem pancerników radzieckich zająć się miała Luftwaffe, której 23 września udało się zniszczyć „Marata”. Opadł on jednak na płytkie dno, więc garnizon leningradzki zdołała go podnieść i zamienić w platformę artyleryjską. W 1942 roku prawie nie podejmowano operacji morskich na Bałtyku, poza stawianiem min przez Niemców. Podobnie było w 1943 roku, kiedy Kriegsmarine podjęła jednak próbę całkowitego odcięcia morskiego Leningradu, co nie powiodło się i doprowadziło do zatopienia kilku mniejszych jednostek. Kampania moskiewska Źródła 30 września 1941 roku Niemcy dotarli pod Moskwę. Stolica ZSRR była najważniejszym celem dla najeźdźcy, a jej upadek byłby wielkim sukcesem militarnym, politycznym i propagandowym. Stalin nie chciał jednak łatwo poddać miasta, zdecydował się dowodzić obroną osobiście. Moskwa została ufortyfikowana, a jej garnizon zasilony rezerwowymi armiami z Syberii i Dalekiego Wschodu. Ostatecznie przeciw Niemcom Armia Czerwona wystawiła ponad milion i dwieście tysięcy żołnierzy. Historycy nie są zgodni co do liczby wojsk niemieckich. Zdaniem niektórych było ich mniej od obrońców, inni mówią o prawie dwóch milionach. Dowodził nimi osobiście feldmarszałek Walther von Brauchitsch, naczelny dowódca wojsk lądowych. Wraz z nim operację o kryptonimie „Tajfun” poprowadził feldmarszałek Fedor von Bock. Siłami powietrznymi miał dowodzić feldmarszałek Albert Kesselring. Obrońców prowadzili: generał Aleksandr Wasilewski, marszałek Borys Szaposznikow oraz marszałek Gieorgij Żukow. Niemcy chcieli zamknąć miasto w kleszcze manewru okrążającego dokonanego przez 3 i 4 Armię Pancerną w kierunku linii kolejowej łączącej Moskwę z Leningradem oraz 2 Armię Pancerną, która miała ruszyć w kierunku Tuły. W tym czasie 4 Armia miała zająć miasto. Stalin liczył na powodzenie obronnej operacji moskiewskiej – wiedział, że od jej powodzenia zależy los kraju. Niemcom nie udało się zdobyć Moskwy. Walki przeciągały się i zatraciły charakter wojny błyskawicznej, jaką próbowali prowadzić najeźdźcy. Zima 1941/1942 była najostrzejsza w XX wieku, a temperatura nie raz spadała do –45 °C. Taka pogoda była zabójcza dla sprzętu pancernego, który nie był przystosowany do walk zimowych. Piechota niemiecka nie posiadła ciepłych mundurów. Szczególnie dawała się we znaki broniąca się z wielką zawziętością 16 Armia generała Konstantego Rokossowskiego. 27 listopada niemiecka 7 Dywizja Pancerna zajęła przyczółek przez Kanał Moskwa–Wołga – ostatnią poważną przeszkodę naturalną przed Moskwą – i stanęła mniej niż 35 kilometrów od Kremla, ale potężny kontratak wykonany przez 1 Armię Uderzeniową odepchnął ją z powrotem. Nie powiódł się manewr okrążający – 2 Armia Pancerna Guderiana poczyniła znaczne postępy, zdobyła nawet Stalinogorsk, acz zatrzymał ją kontratak 2 Korpusu Kawalerii generała Pawła Biełowa pod Kaszyrą. Nie udał się niemiecki atak od strony autostrady Mińsk–Moskwa. Atakujący utknęli na przedpolach stolicy ZSRR bez perspektyw na jej zdobycie. Kampania irańska Iran pod panowaniem szacha Rezy Szacha Pahlawiego stał się od początku II wojny światowej terenem infiltracji wielkich mocarstw, w tym niemieckiej. Obecność niemieckich obywateli niepokoiła władze Wielkiej Brytanii i ZSRR, mimo ogłoszenia przez kraj neutralności. Brytyjczycy chcieli ponadto zająć roponośne obszary Iranu oraz korzystać z kolei transirańskiej do dostarczania materiałów wojennych do ZSRR. Ze względów strategicznych operacja okupowania tego kraju zabezpieczyłaby tyły sił brytyjskich stacjonujących w Egipcie oraz południową granicę ZSRR przed niespodziewanym uderzeniem wojsk niemieckich. W tej sytuacji generał Quinan, dowódca Iraqforce, otrzymał rozkaz przygotowania się do okupacji pól naftowych w Abadanie i Naft-Shah oraz portów Bushirem i Bandar-e-Szachpur. 12 sierpnia 1941 roku władze ZSRR i Wielkiej Brytanii wręczyły rządowi Iranu notę, w której wyraziły nadzieję, że Irańczycy sami podejmą kroki wobec niemieckich agentów. Sowieci dołączyli listę rzekomych szpiegów. Żądano też zgody na wkroczenie wojsk obu krajów do Iranu. Odpowiedź z 21 sierpnia okazała się dla obydwu państw niesatysfakcjonująca. Następnego dnia ogłoszono pogotowie bojowe w wojskach brytyjskich, a 25 sierpnia w wojskach radzieckich. Siły brytyjskie miały zająć porty i obszary roponośne na południu Iranu, zaś radzieckie – północną część kraju z miejscowościami Ardabil, Tebriz i Urmia. Kampania irańska rozpoczęła się rankiem 25 sierpnia, kiedy flota brytyjska zaatakowała okręty irańskie w strategicznych portach w Abadanie i Khorramshar. Jednocześnie z dwóch stron na terytorium Iranu wkroczyły brytyjskie siły lądowe. Działania te wspierało z powietrza Royal Air Force, atakując irańskie bazy lotnicze i linie komunikacyjne oraz wspierając siły lądowe. Większość irańskich samolotów została zniszczona na ziemi. Siły Armii Czerwonej, rzucone przeciwko Irańczykom, były zdecydowanie od nich silniejsze, stąd postępy wojsk radzieckich były szybkie. Pierwszego dnia walk miejscowość Maku została silnie zbombardowana (zginęło kilkuset cywilów), co złamało morale Irańczyków. 28 sierpnia Reza Szach Pahlawi rozkazał podległym wojskom wstrzymać opór, ogłaszając zawieszenie broni. W ciągu 30 i 31 sierpnia wojska brytyjskie i radzieckie spotkały się w miejscowościach Senna i Kazwin. Reza Szach Pahlawi usiłował bezskutecznie uzyskać mediację amerykańskiego prezydenta Franklina Delano Roosevelta, powołując się na zapisy Karty Atlantyckiej. W tej sytuacji rozpoczęto negocjacje, które do 6 września przyniosły zgodę irańskiego rządu na okupację brytyjską południa, a sowiecką północy kraju. Z Iranu mieli być wydaleni Niemcy podejrzewani o działalność szpiegowską, a linie kolejowe wykorzystane do przewozu sprzętu i wyposażenia wojskowego do ZSRR w ramach Lend-Lease. Ze względu jednak na niewykonanie niektórych żądań wojska brytyjskie i sowieckie wznowiły swój marsz w głąb Iranu, grożąc okupacją Teheranu. W nocy z 15 na 16 września radzieckie radio oskarżyło Irańczyków o nieszczere zamiary, „niewybaczalną powolność” i niechęć do wyrzucenia z kraju hitlerowskich agentów. Następnego dnia Reza Szach Pahlawi na nadzwyczajnym posiedzeniu parlamentu abdykował na rzecz swojego syna Mohammada Rezy Pahlawiego, a następnie został uwięziony przez Brytyjczyków. Kontrofensywy radzieckie Zatrzymanie niemieckiego marszu na Moskwę pozwoliło Armii Czerwonej na podjęcie szeregu ofensyw pod koniec 1941 roku i na początku roku 1942. Pierwsza z kontrofensyw radzieckich, ofensywna operacja tichwińska, okazała się sukcesem. W dniach od 10 listopada do 30 grudnia trzy radzieckie armie pod dowództwem generała Kiriłła Mierieckowa uderzyły na mniej liczne wojska niemiecko-hiszpańskie pod komendą generała Ernsta Buscha i przez związanie ich krwawymi walkami odciążyły garnizon Lenigradu. 17 listopada siły Frontu Południowego usiłowały rozbić nadmiernie rozciągniętą 1 Armię Pancerną generała Ewalda von Kleista i uderzyły w kierunku Rostowa nad Donem. Niemcy zadali Armii Czerwonej duże straty wobec małych własnych, a już 21 listopada zdobyli Rostów. Ich dowódca, feldmarszałek Gerd von Rundstedt zdecydował się jednak wycofać za rzekę Mius w celu zajęcia lepszych pozycji obronnych. Hitler uznał ten manewr za przejaw tchórzostwa i odwołał von Rundstedta, zastępując go feldmarszałkiem Waltherem von Reichenauem. On jednak kontynuował działania poprzednika. Hitler był wściekły, więc von Reichenaua musiał wziąć pod protekcję generał Franz Halder, szef sztabu Naczelnego Dowództwa Wojsk Lądowych. 28 listopada wojska radzieckie odbiły Rostów oraz zmusiły Niemców do odwrotu. Była to pierwsza udana kontrofensywa radziecka II wojny światowej, jednak nie wpłynęła znacząco na dalsze działania zbrojne. Nie ustawały walki pod Moskwą. Chociaż ofensywa na stolicę została zatrzymana, niemiecki wywiad wciąż szacował, że wojska radzieckie nie miały już rezerw, a zatem nie będą w stanie przeprowadzić kontrofensywy. Szacunki te okazały się błędne, ponieważ Stalin przeniósł ze wschodu gigantyczne posiłki. Armia Czerwona zgromadziła rezerwę 58 dywizji na początku grudnia, kiedy ofensywa zaproponowana przez Żukowa i Wasilewskiego została ostatecznie zatwierdzona przez Stalina. 5 grudnia rozpoczęła się ofensywna operacja moskiewska mająca na celu usunięcie zagrożenia dla Moskwy. Rozpoczęła się poprzez stopniowe wchodzenie do walki kolejnych armii między 5 a 7 grudnia. Po odbiciu miast Kalinin, Klin, Sołniecznogorsk do akcji wkroczyły wojska Frontu Południowo-Zachodniego co spowodowało dalsze zdobycze: Jelec, Tuła, Kaługa, Naro-Fominsk. Niemcy zostali zmuszeni do odwrotu spod bram Moskwy, jednak nie dalej. Za klęskę moskiewską zapłacił feldmarszałek von Brauchitsch. 19 grudnia został odwołany ze stanowiska, a naczelnym dowódcą wojsk lądowych został sam Hitler. 26 grudnia 1941 roku Armia Czerwona przeprowadziła wielką operację desantową kerczeńsko-teodozyjską. Miała ona na celu przysłanie drogą morska wsparcia dla obleganych przez siły Ericha von Mansteina wojsk radzieckich na Krymie oraz odepchnięcia Niemców i Rumunów w głąb Ukrainy. Zakończyła się rzezią wysłanych z odsieczą oddziałów, które zaatakowała Luftwaffe generała Wolframa von Richthofena, acz część wsparcia dotarła do obrońców. Nie zmieniło to sytuacji wojsk radzieckich na Krymie, które skapitulowały 4 lipca 1942 roku. Również rzezią Armii Czerwonej zakończyła się operacja lubańska w styczniu 1942 roku, nieudana próba przerwania blokady Leningradu przez wojska Mierieckowa, pokonane przez mniej liczne siły generała Georga von Küchlera. Niemcy wciąż trzymali się mocno pod Moskwą. Generałowie Żukow i Iwan Koniew bezskutecznie usiłowali pokonać wroga w trwającej do kwietnia 1942 roku operacji rżewsko-wiaziemskiej. Nie udało się rozbić generała Günthera von Klugego, a konfrontacja pozostała nierozstrzygnięta. Była to jedna z najbardziej krwawych bitew frontu wschodniego, po obu stronach zginęło ponad milion żołnierzy, choć Armia Czerwona poniosła dużo większe straty. Jej istotną częścią była ofensywna operacja diemiańska. 8 lutego 1942 roku generał Pawieł Kuroczkin bezskutecznie usiłował zniszczyć część 16 Armii. Udało się okrążyć jej część, ale pomimo wielu prób aż do 20 maja nie udało się jej zniszczyć. Wojska niemieckie były skutecznie zaopatrywane przez Luftwaffe, a następnie wykonano przeciwuderzenie i odblokowano okrążone wojska. Nie ustały walki w regionie Rostowa nad Donem. 18 stycznia 1942 roku generał Rodion Malinowski przegrał z von Bockiem operację barwienkowsko-łozowską, ponosząc ok. dziesięciokrotnie większe straty od wroga. Nie dość, że nie udało mu się odepchnąć przeciwnika, to jeszcze doprowadził do powstania wyłomu we froncie radzieckim w rejonie Barwinkowych. W maju 1942 roku Armia Czerwona usiłowała dokonać wielkiej ofensywy na Charków, by uwolnić to strategicznie ważne miasto. Generałowie Filipp Golikow i Nikołaj Watutin zebrali w tym celu ok. 346 tysięcy żołnierzy. Naprzeciw nim stanęło 70 tysięcy Niemców pod komendą feldmarszałka von Mansteina. Po początkowych sukcesach, ofensywa została powstrzymana przez niemieckie kontrataki. Tragiczne błędy głównych oficerów sztabu i samego Stalina, którzy niedokładnie oszacowali potencjał Niemców i ich sojuszników, a także zbytnio przeceniali swoje nowo wyszkolone jednostki, doprowadził do udanego niemieckiego kontrnatarcia, które odcięło przednie atakujące jednostki radzieckie od reszty frontu. Zwycięstwo siłom Osi umożliwił właśnie wyłom w rejonie Barwinkowych. Bitwa o Charków była wielką klęską Armii Czerwonej, która straciła ponad 45 tysięcy żołnierzy. Jednak to nie zasoby ludzkie ucierpiały w największym stopniu, a organizacja sił radzieckich. Von Manstein zniszczył trzy wrogie armie i korpus pancerny, co skutecznie zapobiegło dalszym atakom radzieckim. Oprócz wybitnych umiejętności dowódczych zwycięstwo kosztem ok. czterokrotnie mniejszych od radzieckich strat zapewniło mu użycie nowych czołgów ciężkich PzKpfw VI Tiger, z którymi radzieckie T-34 nie były sobie w stanie poradzić. Po tej serii ofensyw siły na froncie wschodnim wyrównały się. Wojna w Azji i na Pacyfiku Cesarstwo Wielkiej Japonii dążyło do poszerzenia strefy swoich wpływów i utworzenia drogą podbojów militarnych „Strefy Wspólnego Dobrobytu Wielkiej Azji Wschodniej” na obszarze Chin i Azji Południowo-Wschodniej. Uważająca się za upokorzoną postanowieniami Traktatu waszyngtońskiego z 1922 roku Japonia, dążyła też do wykluczenia z regionu europejskich mocarstw kolonialnych, toteż 27 września 1940 roku zawarła sojusz zwany Paktem Trzech z III Rzeszą i Włochami Mussoliniego. Za oficjalny początek drugiej wojny światowej na obszarze Pacyfiku umownie uznaje się japoński atak na Pearl Harbor 7 grudnia 1941 roku, w rzeczywistości jednak, konflikt zapoczątkowany został w 1937 roku incydentem na moście Marco Polo, który posłużył jako pretekst do japońskiego ataku na Chiny. W tym czasie Chiny były obok Wielkiej Brytanii największym amerykańskim sojusznikiem w regionie Pacyfiku. Toteż wydarzenia w Chinach – w tym masakra nankińska i inne zbrodnie ludobójstwa oraz morderstwa amerykańskich misjonarzy w Chinach, których dopuszczała się cesarska armia japońska, jak również incydent z USS Panay, w którym wojska japońskie zatopiły amerykańską kanonierkę USS „Panay” (PR-5) – powodowały wzrost napięcia między Japonią, a Stanami Zjednoczonymi. Japońska agresja w Chinach spotkała się początkowo z dyplomatycznymi protestami Stanów Zjednoczonych, gdy jednak środki dyplomatyczne nie ograniczyły japońskiej agresji, w 1938 roku amerykański Departament Stanu zalecił amerykańskim bankom w kraju i za granicą nie przedłużanie linii kredytowych dla japońskich przedsiębiorstw. W 1939 roku rząd amerykański wycofał się z umowy handlowej z Japonią z 1911 roku, po czym wprowadził embargo na dostawy do Japonii samolotów, części zamiennych, maszyn i paliwa lotniczego. Po przystąpieniu zaś Japonii do Paktu Trzech oraz wymuszeniu na francuskim rządzie Vichy militarnej okupacji Indochin Francuskich, przez co Japonia uzyskała dostęp do bogatych złóż surowców naturalnych tym rejonie, amerykańskie embargo zostało rozszerzone o ropę naftową, żelazo i złom. Podzielając amerykańskie obawy, do embarga dołączyły wkrótce także Wielka Brytania i Holandia. Atak na Stany Zjednoczone Nie chcąc zgodzić się na zaprzestanie agresji na Chiny i wycofanie z tego kraju swoich wojsk, rząd Japonii przewidywał że bez dostaw ropy z USA, zgromadzone dotąd przez cesarstwo zapasy ropy wystarczą w warunkach wojennych na około 12 miesięcy. Brał dodatkowo pod uwagę fakt, że zaangażowane w wojnę z Niemcami mocarstwa europejskie, nie będą w stanie stawiać skutecznego oporu siłom japońskim w Azji Południowo-Wschodniej. Przy wzroście tendencji nacjonalistycznych i rasistowskich w samej Japonii, przy czestch aktach terroru politycznego w samym Tokio, doprowadziło to do silnego nurtu konfrontacyjnego ze Stanami Zjednoczonymi oraz Wielką Brytanią i Holandią. Toteż zakładając relatywnie krótką wojnę ze Stanami Zjednoczonymi z wymuszonym na USA pokoju na korzystnych dla Japonii warunkach, kierowany przez premiera Hideki Tōjō rząd Japonii zdecydował się na zaatakowanie Stanów Zjednoczonych. Tymczasem japońska marynarka wojenna już od 1923 roku uważała Stany Zjednoczone za głównego „hipotetycznego wroga”, co oznaczało że plany japońskiej ekspansji bazowały na założeniu konieczności walki i pokonania United States Navy. Zgodnie z japońską kalkulacją, Japonia powinna wygrać wojnę, dzięki lepszej taktyce, lepszej broni, oraz wyższej jakości okrętów i personelu wojskowego. Oparta na doktrynie Mahana i wywodząca się z czasów wojny rosyjsko-japońskiej strategia walnej bitwy, nosząca w Japonii nazwę Zengen-sakusen, zakładała pokonanie amerykańskiej floty w jednej decydującej bitwie, która zmusi USA do zawarcia pokoju. Dowodzący jednak japońską Połączoną Flotą admirał Isoroku Yamamoto, wbrew stanowisku większości członków naczelnego dowództwa japońskiej floty, w tym swojego przełożonego admirała Osami Nagano, przeforsował plan zaskakującego ataku na bazę amerykańskiej floty w Pearl Harbor na Hawajach. Celami tego ataku miały być wyłączenie z użytku amerykańskich pancerników (które uważane były wówczas jeszcze za podstawowy element przyszłej walnej bitwy) oraz unieruchomienie zgromadzonej tam floty na okres przynajmniej sześciu miesięcy, co da japońskiej Armii i flocie czas na zrealizowanie ekspansji na terenie Azji Południowo-Wschodniej i w Holenderskich Indiach Wschodnich, oraz umocnienie się na wysuniętych posterunkach na zdobytych wyspach, i utworzenie w ten sposób bariery przed ewentualnym amerykańskim kontratakiem. Przeprowadzony 7 grudnia 1941 roku (czasu lokalnego) siłami sześciu lotniskowców atak na Pearl Harbor, stanowił pierwszy akt właściwej wojny na Pacyfiku. W jego rezultacie zginęło lub zostało rannych 3581 żołnierzy amerykańskich i 189 japońskich, zniszczonych lub uszkodzonych zostało 347 samolotów amerykańskich i 29 japońskich, nieodwracalnie zniszczone zostały dwa amerykańskie pancerniki, 15 zaś innych okrętów – w tym trzy pancerniki i trzy ciężkie krążowniki – musiało przejść remonty, które wyłączyły je ze służby na okres od kilku tygodni do 34 miesięcy. Szczęściem dla amerykańskiej Floty Pacyfiku, w dniu ataku na bazę nie znajdował się w niej żaden z jej zyskujących wówczas na znaczeniu lotniskowców, które zostały wysłane z misjami zaopatrzeniowymi celem dostarczenia samolotów bojowych na wyspy Wake i Midway, USS „Saratoga” (CV-3) zaś znajdowała się w remoncie na Zachodnim Wybrzeżu Stanów Zjednoczonych. Atak 7 grudnia faktycznie pozbawił amerykańską marynarkę trzonu jej sił morskich. W okresie międzywojennym Stany Zjednoczone, podobnie jak Japonia, hołdowały doktrynie Mahana, w której główną rolę odgrywały okręty liniowe. Zatopienie pancerników na Hawajach, uczyniło bezprzedmiotowym przygotowywany na wypadek wojny z Japonią plan „Orange”, zakładający konieczność pokonania floty japońskiej w bitwie w obronie Filipin, gdzie upatrywano największego zagrożenia ze strony japońskiej. Pozbawiona operacyjnych pancerników Flota Pacyfiku, musiała opierać się odtąd na niedostatecznej jeszcze przez 1,5 roku flocie kilku lotniskowców, które przewidywane dotąd były jedynie do pełnienia roli skautów przed głównymi zgrupowaniami floty oraz okrętach podwodnych. Tymczasem 8 grudnia 1941 roku, w przemówieniu do Kongresu, prezydent Franklin Delano Roosevelt poprosił Kongres o formalne wypowiedzenie wojny Cesarstwu Wielkiej Japonii. Japońska ofensywa w Azji Południowo-Wschodniej Japoński rajd na Hawaje nie był jednak odizolowaną operacją. Niemal równocześnie Japonia przeprowadziła bowiem symultaniczne operacje zajęcia wysp Guam i Wake, wkrótce potem dokonali inwazji na Hongkong, a następnie wylądowali na Półwyspie Malajskim oraz na Filipinach, pod Kuantanem zaś zatopili brytyjskie pancerniki HMS „Prince of Wales” i „Repulse”, rozpoczynając marsz w kierunku Singapuru. Sukces tych przeprowadzonych w ciągu kilku dni operacji, spowodował przyśpieszenie ich drugiej serii, które skutkowały zająciem Rabaul w Archipelagu Bismarcka, serią bitew na Morzu Jawajskim i rajdem na Darwin w Północnej Australii. W połowie lutego 1942 roku upadł Singapur i na przełomie lutego i marca, było oczywiste, iż Japonia osiągnie wszystkie swoje ekonomiczne cele wojny, z bogatymi w surowce naturalne obszarami „bariery malajskiej”. Dotychczasowe zdobycze terytorialne zapewniały bowiem Japonii swobodny dostęp do ropy naftowej, kauczuku i innych surowców naturalnych. Z polityczno-ekonomiczno-ideologicznego punktu widzenia, Japończycy byli na najlepszej drodze do zniszczenia „białego kolonializmu” na obszarze ich operacji. Japońskie dowództwo wojskowe zaczęło wówczas rozważać dalsze kroki, rozważając różnorakie operacje zastanawiano się nad inwazją na Australię, skierowaniem się na obszar Oceanu Indyjskiego, uderzenia na południe – na Wyspy Salomona w kierunku Fiji i Samoa, celem odcięcia od zaopatrzenia Australii. W japońskich kręgach wojskowo-politycznych, w styczniu 1942 roku ścierały się jednak różne opcje. Germany First W tym samym czasie, gdy wojska japońskie – armia i marynarka – dokonywały swojego własnego blitzkriegu w Azji Południowo-Wschodniej, podczas odbytej od 22 grudnia 1941 do 14 stycznia 1942 roku konferencji w Waszyngtonie, zwanej Konferencją Arcadia bądź też I Konferencją Waszyngtońską, prezydent Roosevelt ustalił z Winstonem Churchillem zasady współpracy między Stanami Zjednoczonymi, a Wielką Brytanią w walce z Japonią oraz III Rzeszą, która 11 grudnia 1941 roku wypowiedziała wojnę Stanom Zjednoczonym. Jednym z najważniejszych postanowień konferencji, było ustalenie zasady Germany First (Niemcy Pierwsze), bądź też Europe First (Europa Pierwsza), oznaczającej że wojna w Europie przeciw III Rzeszy ma priorytet przed wojną przeciw Japonii, do czasu zaś pokonania hitlerowskich Niemiec, alianci będą prowadzić jedynie działania powstrzymujące Japonię, główny zaś wysiłek włożą w pokonanie III Rzeszy. Amerykańskie rajdy I połowy 1942 roku Podział US Navy na Flotę Atlantyku i Flotę Pacyfiku, zniszczenie trzonu tej ostatniej w Pearl Harbor oraz zasada Germany First spowodowały, że w pierwszych miesiącach 1942 roku, US Navy nie była w stanie prowadzić znaczących operacji przeciw Japonii. Co więcej, wobec wzmagającej się ofensywy podwodnej Kriegsmarine w bitwie o Atlantyk, admirał Chester Nimitz – który dowodził Flotą Pacyfiku po zdymisjonowaniu obwinionego za klęskę w Pearl Harbor adm. Husbanda Kimmela, zmuszony został do wysłania części okrętów osłabionej Floty Pacyfiku na Atlantyk. Spowodowało to że amerykańska marynarka zdolna była do przeprowadzania na Pacyfiku jedynie szybkich uderzeń pojedynczych lotniskowców na wysunięte placówki japońskie na Pacyfiku. Najbardziej znanym z nich był rajd lotniskowców USS „Hornet” (CV-8) i „Enterprise” na Tokio i inne miasta na macierzystych Wyspach Japońskich, zwany rajdem Doolittle’a, który nie wyrządził wprawdzie znaczących szkód materialnych, wpłynął jednak pozytywnie na nadszarpnięte morale amerykańskiego społeczeństwa wobec klęsk aliantów na wszystkich frontach II wojny światowej w 1942 roku, miał także duże znaczenie psychologiczne dla społeczeństwa japońskiego oraz dowództw japońskich sił zbrojnych. Midway, Guadalcanal i kampania na Wyspach Salomona Japoński atak na Pearl Harbor unieruchomił na wiele miesięcy amerykańskie pancerniki Floty Pacyfiku, nie wyłączył jednak z walki amerykańskich lotniskowców. Seria przeprowadzonych przez nie rajdów w pierwszych miesiącach 1942 roku, dobitnie ukazała dowództwu japońskiej floty konieczność ich zniszczenia. Na domiar złego, w maju 1942 roku amerykańskie lotniskowce USS „Yorktown” (CV-5) i „Lexington” pod dowództwem adm. Franka Fletchera – mimo utraty drugiego z nich – zatrzymały na Morzu Koralowym, japońską próbę desantu w Port Moresby na Nowej Gwinei. Admirał Yamamoto wyszedł więc z planem wciągnięcia amerykańskich lotniskowców w pułapkę, wciągając je w bitwę na swoich warunkach, w obronie położonego 1135 mil morskich od Pearl Harbor atolu Midway. Dzięki pracy specjalistów wywiadu radiowego z ośrodka HYPO na Hawajach, adm. Nimitz poznał jednak z wyprzedzeniem japońskie plany, i zastawił własną pułapkę na japońskie lotniskowce Kidō-Butai adm. Chūichiego Nagumo. W stoczonej od 4 do 7 czerwca 1942 roku bitwie pod Midway, samoloty z dowodzonych ponownie przez adm. Franka Fletchera lotniskowców „Enterprise” i „Hornet”, zatopiły cztery japońskie lotniskowce „Akagi”, „Kaga”, „Sōryū” i „Hiryū”. Samoloty tego ostatniego ciężko uszkodziły wprawdzie okręt flagowy adm. Fletchera USS „Yorktown” (CV-5), poniesione jednak przez Połączoną Flotę straty, wyrównały stosunek sił na Pacyfiku. Zmniejszyły też polityczne ciśnienie na prezydencie Roosevelcie – który zgodnie z zasadą Europe First, skupiony był na utrzymaniu ZSRR przy życiu w walce Niemcami – na przerzucenie większych zasobów na pacyficzny teatr wojny. Guadalcanal Wbrew popularnemu poglądowi, japońska klęska pod Midway nie stanowiła przełomowego momentu wojny, a mimo wywołanego nią szoku, japońska armia i marynarka wojenna wciąż zachowały inicjatywę strategiczną. Mimo strat materialnych poniesionych przez flotę na środkowym Pacyfiku, japońska armia kontynuowała na szlaku Kokoda atak od strony lądu na Port Moresby. Celem wykorzystania jednak zwycięstwa pod Midway, najwyższy wojskowy dowódca United States Navy, CNO adm. Ernest King, zainicjował pierwszą amerykańską ofensywę w II wojnie światowej, skierowaną ku Wyspom Salomona operację lądowania na wyspie Guadalcanal, jako pierwszej fazy planu opanowania Wysp Salomona, Nowej Gwinei, Archipelagu Bismarcka, Wyspy Marshalla i Wysp Karolińskich, przed inwazją na Holenderskie Indie Wschodnie i Filipiny. 7 sierpnia 1942 roku, realizując plan operacji Watchtower, jednostki 1. dywizji marines wylądowały na Guadalcanalu na Wyspach Salomona, opanowując budowane tam przez armię japońską lotnisko, po którego ukończeniu, japońskie samoloty mogły zagrażać amerykańskim liniom komunikacyjnym z Australią. Rozpoczęta tym lądowaniem kampania na Wyspach Salomona, była najdłuższą kampanią wojny na Pacyfiku i jedną z najdłuższych kampanii całej II wojny światowej. Przez sześć miesięcy, cierpiący często na niedostatek zaopatrzenia – skutkiem równoległych przygotowań do operacji Torch w Afryce – żołnierze 1. dywizji marines, odpierali na Guadalcanalu ataki japońskiej 17. Armii. W jej trakcie doszło do ośmiu dużych bitew morskich i powietrzno-morskich, w tym dwóch wielkich bitew lotniskowców – bitwy koło wschodnich Wysp Salomona oraz w pobliżu wyspy Santa Cruz. Walczący na samym Guadalcanalu marines, stoczyli w tropikalnych warunkach siedem znaczących bitew z oddziałami japońskiej 17. Armii, usiłującej odzyskać przemianowane na Henderson Field lotnisko, z największą z nich zwaną bitwą o Henderson Field na czele. W październiku 1942 roku, sytuacja marines była tak trudna, że dowodzący całą kampanią z Numei w Nowej Kaledonii adm. Robert Ghormley, autoryzował już dowódcę marines na wyspie gen. Alexandera Vandegrifta, do poddania swoich żołnierzy. Sytuację Amerykanów na wyspie pogarszały codzienne naloty japońskich bombowców startujących z okolicznych wysp w archipelagu, a także ostrzał artyleryjski lotniska i pozycji marines z japońskich okrętów. Największy z nich miał miejsce nocą z 14 na 15 października, gdy japońskie pancerniki „Kongō” i „Haruna” wystrzeliły w lotnisko 973 pociski kalibru 356 mm<ref name=Stille-TheBombardment>Mark Stille: The naval battles, s. 57.</ref>. Po zmianie jednak dowódcy kampanii na admirała Williama Halseya, przy wsparciu marynarki wojennej utrudniającej flocie adm. Yamamoto dostawy zaopatrzenia dla japońskich jednostek na Guadalcanalu, szala zwycięstwa zaczęła z czasem przechylać się na stronę amerykańską. Znaczącą rolę odegrały w tym także operujące z Henderson Field samoloty myśliwskie i bombowe „Cactus Air Force”, które w ciągu dnia atakowały rozbijane nocami przez okręty US Navy konwoje japońskie. Nocą z 12 na 13 listopada 1942 roku doszło do najkrwawszej bitwy morskiej kampanii, w której amerykańskie krążowniki i niszczyciele usiłowały powstrzymać japoński konwój z zaopatrzeniem eskortowany przez japońskie krążowniki ciężkie, niszczyciele oraz pancerniki „Hiei” oraz „Kirishima”. W bitwie tej zatopiony został japoński lekki krążownik oraz „Hiei”, który był pierwszym japońskim pancernikiem utraconym podczas II wojny światowej, z drugiej jednak strony ciężkie straty poniósł także dowodzony przez adm. Daniela Callaghana zespół Task Group 67, który utracił dwa lekkie krążowniki i cztery niszczyciele. Już jednak dwie noce później doszło do pierwszej z jedynie dwóch bitew pancerników całej wojny na Pacyfiku. W II bitwie pod Guadalcanalem – która w Stanach Zjednoczonych uzyskała popularne miano The Night the Giants Rode (Noc gdy nadeszły giganty) – dowodzony przez adm. Willisa Lee amerykański pancernik USS „Washington” (BB-56) zatopił japoński pancernik „Kirishima”. Ogniem japońskich okrętów poważnie uszkodzony został wprawdzie pancernik USS „South Dakota” (BB-57), dzięki jednak akcji amerykańskich pancerników, niepowodzeniem zakończyła się jedna z największych japońskich prób zaopatrzenia Guadalcanalu, które noszą dziś zbiorczą nazwę „Tokyo Express”. Trudne, tropikalne warunki klimatyczne, choroby oraz brak niezakłóconych dostaw dla japońskiej armii walczącej na Guadalcanalu, stopniowo pogarszały sytuację 17. Armii, doprowadzając nie tylko do braku odpowiednich dostaw amunicji, lecz także do powszechnego głodu wśród japońskich żołnierzy. Sześciomiesięczna obrona Guadalcanalu przybrała charakter wojny na wyczerpanie, która przy lepszej logistyce amerykańskiej, wyczerpała zasoby Japonii. W każdej z dwóch bitew lotniskowców, Połączona Flota straciła więcej wysoko wyszkolonych pilotów pokładowych, niż w bitwach na Morzu Koralowym i pod Midway, co rozpoczęło spiralę upadku japońskiego lotnictwa pokładowego. Dwie z siedmiu bitew morskich tej kampanii, bitwa pod Savo i bitwa koło przylądka Tassafaronga, okazały się dwoma z trzech – obok Pearl Harbor – największych klęsk w historii amerykańskiej marynarki wojennej, zaś bitwa pod Savo była największą amerykańską klęską kiedykolwiek poniesioną w morzu. W wodach wokół Guadalcanalu, zatopione zostały ogółem 3 lotniskowce, 2 pancerniki, 9 krążowników ciężkich, 3 krążowniki lekkie, 25 niszczycieli i 6 okrętów podwodnych. Łącząca zaś Guadalcanal z wyspą Florida cieśnina, z powodu zatopionych w niej około 50 amerykańskich i japońskich jednostek morskich, zyskała nazwę Ironbottom Sound (Cieśnina Żelaznego Dna). Tempo utraty statków transportowych przez Japonię było tak duże, że w japońskim rządzie zaczęły pojawiać się obawy o możliwości zaopatrzeniowe samych Wysp Japońskich, w razie utrzymania takiego tempa strat. Ostatecznie, wkrótce po bitwie pod Tassafarongą, mimo japońskiego zwycięstwa w niej, japońskie dowództwo podjęło decyzję o wycofaniu się z Guadalcanalu, co zapewniło Stanom Zjednoczonym zwycięstwo w całej kampanii i otworzyło drogę do rozpoczęcia strategicznej ofensywy przeciw Japonii. Według wielu ocen, to właśnie kampania na Salomonach stanowiła punkt zwrotny wojny na Pacyfiku i decydującą o jej wyniku walną bitwę. Kampania na Salomonach stanowiła pierwszą amerykańską operację w II wojnie światowej, w której amerykańskie wojsko wyzwoliło terytorium zajęte wcześniej przez Państwa Osi, pierwszą też zwycięską kampanię aliantów po 2,5 roku poniżających klęsk na wszystkich frontach. Ze strategicznego punktu widzenia, ważnym jej osiągnięciem było odepchnięcie Japonii od szlaków żeglugowych, wiodących z Ameryki do Nowej Zelandii i Australii. Była też pierwszą kampanią w rejonie Azji Południowo-Wchodniej i basenie Oceanu Spokojnego, w której niezwyciężona dotąd armia japońska została pokonana, z bardzo z dużym odsetkiem strat w śród żołnierzy japońskich. Japońskie straty wyniosły nie mniej niż 25 600 żołnierzy na lądzie, w dużej mierze z głodu i chorób, przynajmniej 3543 w morzu oraz około 1200 w powietrzu. Z drugiej strony, to właśnie na Guadalcanalu amerykańscy żołnierze po raz pierwszy spotkali się z niespotykanym na zachodzie sposobem walki, nie uznającym poddania się, lecz raczej walkę do samej śmierci. Kampania Salomonach, była zapowiedzią przyszłości. Już w pierwszych dniach po amerykańskim lądowaniu, podczas bitwy nad Alligator Creek, japońscy żołnierze nawet po odniesieniu ciężkich ran strzelali do marines usiłujących po bitwie nieść im pomoc medyczną. W 1943 roku Amerykanie odzyskali archipelag Wysp Salomona, część zajętych wcześniej przez Japończyków terytoriów Nowej Gwinei i Wyspy Gilberta. 1 lutego 1944 roku Amerykanie wylądowali na Archipelagu Marshalla, 15 czerwca na Marianach. 19-20 czerwca 1944 roku miała miejsce wielka lotniczo-morska bitwa na Morzu Filipińskim, zakończona amerykańskim zwycięstwem. 20 lipca Amerykanie wylądowali na Guam, a 20 października na wyspie Leyte na Filipinach (będących wtedy marionetką japońską), gdzie między 23 a 26 października doszło do wielkiej bitwy morskiej zwanej bitwą o zatokę Leyte stoczonej między Flotą Stanów Zjednoczonych a Cesarską Marynarką Wojenną, usiłującą zniszczyć przyczółek sformowany przez lądujące w zatoce wojska amerykańskie. W czasie tej bitwy Japończycy pierwszy raz użyli samobójczych oddziałów lotniczych – kamikaze. Operacja w Leyte była próbą realizacji japońskiej strategii rozbicia aliantów w jednej, decydującej bitwie morskiej. Plan ten okazał się katastrofą, Japończycy utracili wiele potężnych i cennych okrętów, w tym dumę swojej floty – superpancernik „Musashi”. Strat tych nie byli już w stanie odbudować, przez co trwale utracili zdolność operacyjną. 19 maja 1945 ustał opór japoński na Filipinach (choć oddziały generała Yamashity przetrwały do końca wojny). W czerwcu Amerykanie po wielkiej bitwie zdobyli strategicznie ważną Okinawę. Kampania afrykańska 1942–1943 7 listopada siły angielsko-amerykańskie w ramach operacji „Torch” wylądowały w Maroku i Algierii. Ich celem było zajęcie kolonii Francji Vichy, bronionych przez wojska admirała François Darlana, który został pod koniec roku zabity przez zamachowca. W odpowiedzi na klęski wojsk francuskich Niemcy dokonali likwidacji Państwa Francuskiego, które stało się terytorium okupowanym. Po zajęciu kluczowych miast alianci dotarli do Tunezji. Równolegle trwał odwrót wymęczonych, zdziesiątkowanych, a także odciętych od wsparcia oraz zapasów Niemców i Włochów. Nieudolnie wydawane dyrektywy Hitlera nie pozwalały Rommlowi przegrupować się lub zająć dogodnych pozycji obronnych. Frustrowało to feldmarszałka, który był zupełnie bezsilny i zaczął krytykować autorytet przywódcy III Rzeszy. Ostatnią ważniejszą bitwą w Libii była ta pod El Agheila, zwycięska dla Montgomery’ego. Rommel był zmuszony wycofać się do Tunezji, atakowanej z drugiej strony przez Amerykanów. Siły Sprzymierzonych połączyły się, a w rękach Osi pozostał tylko skrawek terytorium afrykańskiego z miastem Tunis. Rommlowi udało się zadać jeszcze klęskę liczniejszym aliantom na przełęczy Kasserine. Była to pierwsza w historii wojny bitwa Amerykanów z Niemcami. Feldmarszałek zadał aliantom znaczne straty i zdruzgotał morale amerykańskie, jednak nie był w stanie odwrócić losów kampanii. Sprzymierzeni przeprowadzili skuteczną operację „Capri”, która jeszcze bardziej odepchnęła siły Osi. Ostatnim punktem oporu niemiecko-włoskiego były umocnienia Linii Mareth. Dowództwo niemieckie odwołało Rommla, a jego miejsce zajął niezbyt zdolny generał Hans Jürgen von Arnim. Wraz z włoskim generałem Giovannim Messe usiłował prowadzić obronę Linii Maretha, jednak wobec olbrzymiej przewagi przeciwnika poniósł klęskę. Oddziały niemiecko-włoskie znalazły się w potrzasku. Nie można było już prowadzić obrony, a ewakuację ich uniemożliwiało panowie aliantów w przestworzach i na morzu. Alianci wciąż spychali von Arnima i Messego bliżej morza, a ich kolejnym zwycięstwem była operacja „Scipo”. Żołnierze Osi tysiącami dostawali się do niewoli. Hitler wciąż jednak zakazywał się wycofywać. Ostatnim bastionem Osi pozostał Tunis, który Sprzymierzeni zdobyli dzięki operacjom „Vulcan” (22 kwietnia–6 maja 1943 roku) i „Strike” (od 6 maja). 12 maja skapitulował von Arnim i żołnierze niemieccy. Następnego dnia świeżo awansowany marszałek Messe poddał wojska włoskie. Obaj dowódcy dostali się do niewoli, a alianci wzięli ponad 230 tysięcy jeńców. Zakończyła się II wojna światowa wojna w Afryce. Równolegle do wydarzeń w Afryce kontynentalnej, alianci przeprowadzili operację „Ironclad”, czyli inwazję na Madagaskar, którego gubernator, generał Armand Léon Annet pozostał wierny rządowi w Vichy. Generał Robert Sturges zdesantował na północy wyspy od 10 do 15 tysięcy żołnierzy. Broniło jej 8000 Francuzów, wspieranych przez marynarkę japońską, która zapuszczała się w te strony. Madagaskaru nie udało się jednak obronić i wyspę zajęli Brytyjczycy. Front wschodni 1942–1943 Wiosną 1942 roku Niemcy, uderzając na południu Rosji w kierunku Wołgi i roponośnych terenów Kaukazu, doszli do Stalingradu. Bitwa stalingradzka skończyła się jednak klęską niemieckiej 6 Armii feldmarszałka Friedricha Paulusa. Nie tylko nie zdołała ona opanować miasta (bronionego przez 62 Armię generała Wasilija Czujkowa), ale sama została otoczona i zmuszona do poddania się 2 lutego 1943 roku. Idąc za ciosem, Sowieci wyparli Niemców aż na wschodnią Ukrainę. Ich dalsze postępy powstrzymała dopiero marcowa porażka pod Charkowem zadana im przez feldmarszałka Ericha von Mansteina, która spowodowała tymczasową stabilizację frontu. Pragnąc po raz kolejny odzyskać inicjatywę na froncie, w lipcu 1943 roku Niemcy przeszli do zmasowanego kontrataku w okolicach Kurska, rzucając do walki większość swych sił pancernych. Tak zwana bitwa na łuku kurskim, pomimo początkowych sukcesów niemieckich i zadania siłom radzieckim znacznych strat, skończyła się przegraną atakujących i ostatecznym przejęciem przez Armię Czerwoną inicjatywy strategicznej, której nie oddała ona już do końca wojny. Kampania włoska Źródła Po pokonaniu sił niemiecko-włoskich w północnej Afryce, alianci dokonali inwazji na Sycylię 10 lipca 1943 roku (operacja „Husky”), a 3 września w ramach operacji „Baytown” w południowych Włoszech. Całymi siłami alianckimi we Włoszech dowodził amerykański generał Dwight Eisenhower, od stycznia 1944 roku zastąpili go brytyjscy generałowie – Henry Maitland Wilson sprawujący funkcję do grudnia, a po nim Harold Alexander. Ich niemieckimi odpowiednikami byli rotacyjnie feldmarszałek Albert Kesselring i generał Heinrich von Vietinghoff. Wojskami włoskimi dowodził marszałek Rodolfo Graziani. Wobec kolejnych klęsk na frontach rosło zmęczenie wojną społeczeństwa włoskiego. Przedstawiciele włoscy podpisali 3 września 1943 roku rozejm z aliantami. W Rzymie rozwiązano Wielką Radę Faszystowską i powołano nowy rząd marszałka Pietro Badoglio. Generał Vittorio Ambrosio zażądał, by dyktator Benito Mussolini oddał władzę. Ostatecznie pozbawił go jej król Wiktor Emanuel III, który również pozbawił go stopnia Pierwszego Marszałka Imperium. Mussolini został aresztowany. Włosi zgodzili się na podpisanie kapitulacji oraz zaproponowali wspólną walkę z Niemcami. W tym celu postanowi ewakuować swoją flotę na brytyjską Maltę. Zaatakowało ją niemieckie lotnictwo, które zatopiło pancernik „Roma” i uszkodziło „Italię”. Po ogłoszeniu przez Eisenhowera rozejmu Niemcy rozbroili wszystkie wojska włoskie, a król wraz z rządem musieli uciekać na tereny pod władzą aliantów. 29 września 1943 roku Badoglio podpisał akt bezwarunkowej kapitulacji wojsk włoskich. W odpowiedzi na zatopienie Romy król wypowiedział wojnę Osi. W międzyczasie Niemcy zajęli Albanię włoską, tworząc w jej miejsce własną marionetkę, Królestwo Albanii. Początkowo uwięziony dyktator Włoch Benito Mussolini uwolniony został przez niemieckich spadochroniarzy pułkownika Otta Skorzenego i uciekł na północ kraju, gdzie ogłosił powstanie sprzymierzonej z Niemcami Włoskiej Republiki Socjalnej, zwanej Republiką Salò – państwa marionetkowego Niemiec. Na części spiskowców wykonano wyroki śmierci. Życie stracili między innymi Galeazzo Ciano, prominentny polityk, minister spraw zagranicznych, a prywatnie zięć Mussoliniego oraz marszałek Emilio De Bono. Zorganizowane zostały nowe wojska włoskie walczące u boku Niemiec – Esercito Nazionale Repubblicano. 9 września na obcasie włoskiego buta (operacja „Slapstick”), wylądowała brytyjska 8 Armia dowodzona przez generała Montgomery’ego, zaś w okolicach Salerno na południe od Rzymu wylądowała 5 Armia amerykańska generała Marka Clarka (operacja „Avalanche”). Zaciekłe walki na tym froncie toczyły się na liniach obronnych: Gustawa, Hitlera i Gotów. Przełamywanie ich było krwawymi operacjami, gdyż Niemcy bronili się zażarcie. W celu obejścia Linii Gustawa Amerykanie wysadzili desant pod Anzio (operacja „Shingle”). Zagrożenie ze strony wojsk niemiecko-włoskich usunęła ostatecznie operacja „Grapeshot”, zwana częściej ofensywą wiosenną. Trwała od 6 kwietnia do 4 maja 1945 roku, kiedy Niemcy ogłosiły kapitulację tego frontu, jeszcze przed końcem wojny w Europie. Na froncie włoskim odznaczyły się wojska polskie, które zdobyły potężną fortecę Monte Cassino oraz wyzwoliły Bolonię. Warty wspomnienia jest również udział Brazylijskiego Korpusu Ekspedycyjnego generała Mascarenhasa de Moraisa. Walki na Bałtyku 1944–1945 Dominację niemiecką na Bałtyku zakończył rok 1944. Niemcy znalazły się w zasięgu lotnictwa alianckiego, które zatopiło okręt podwodny „U-108”. „U-2” zatonął po zderzeniu z inną jednostką, a „U-803” został zniszczony po wejściu na minę. W międzyczasie ruszyła radziecka ofensywa na lądzie. Radzieckie samoloty podczas ataku na bazę minowców w Kirkkomaansaari zatopiły 2 niemieckie transportowce min, „Otter” i „Pargas” wraz z 270 minami na ich pokładach. W celu opóźnienia radzieckich desantów w Zatoce Wyborskiej Niemcy wysłali tam dwa nowe niszczyciele: „T-30” i „T-31”. W gęstej mgle na północ od Narwi zostały one zaatakowane przez radzieckie kutry torpedowe. „T-31” został zatopiony, a drugi okręt wycofał się. Po przejściu Finlandii na stronę aliantów, by kontynuować blokadę marynarki radzieckiej, Kriegsmarine wspomagała nieudaną operację „Tanne Ost”, mająca na celu zajęcie ważnej fińskiej wyspy Suursaari. Aktywność swą rozpoczęło lotnictwo radzieckie. 31 października za jego sprawą na dno poszedł statek SS „Bremerhaven”, a 12 grudnia zniszczyło pod Tallinnem niszczyciele „Z-35” i „Z-36”. Do końca roku Niemcy stracili jeszcze trzy okręty podwodne. W nocy z 18 na 19 grudnia RAF przeprowadził nalot na Gdynię, w wyniku którego zniszczono kompleksy budowlane Kriegsmarine, zginęło też bardzo wielu wykwalifikowanych inżynierów. Była to strata nie do odrobienia. Rok 1945 przyniósł rzeź okrętów niemieckich na Bałtyku. Kriegsmarine skupiła się na wspieraniu obrońców Prus Wschodnich, a do walk skierowano krążowniki ciężkie „Prinz Eugen”, „Lützow” i „Admiral Scheer”, jednak nie były one w stanie odwrócić losów wojny. W calu zablokowania atakowanego portu w Königsbergu zatopiono w nim przebudowywany na lotniskowiec krążownik ciężki „Seydlitz”. Jedną z największych akcji Kriegsmarine była ewakuacja ludności niemieckiej z Prus Wschodnich, Kurlandii i korytarza polskiego (operacja „Hannibal”), przeprowadzona przy wysokich stratach, gdyż flota i lotnictwo radzieckie polowały na statki z cywilami. W ciągu 15 tygodni od 494 do 1080 okrętów i statków transportowych wszystkich typów, w tym łódki rybackie i inne statki, wykorzystując także niemieckie największe jednostki morskie, przetransportowały od 800 000 do 900 000 uchodźców oraz 350 000 żołnierzy przez Morze Bałtyckie do III Rzeszy oraz okupowanej przez Niemców Danii. Szczególnie krwawe były radzieckie ataki na duże statki pasażerskie, jak SS „General von Steuben” (4500 ofiar), SS „Cap Arcona” (5000 ofiar), MS „Goya” (6000 ofiar), czy też MS „Wilhelm Gustloff” (6600 ofiar, największa tragedia morska w historii ludzkości). Armia Czerwona parła na zachód. Szczególnie zażarcie broniły niemieckie okręty Gdańska i Gdyni. Dla zablokowania gdyńskiego portu Niemcy dokonali samozatopienia pancerników „Gneisenau” i „Zähringen”, zniszczono też ciężko uszkodzonego „Schleswiga-Holsteina”. 24 kwietnia Niemcy zatopili nieukończony lotniskowiec „Graf Zeppelin” w obawie przed jego przejęciem przez siły radzieckie. 3 maja RAF uszkodził krążownik ciężki „Admiral Hipper”. Następnego dnia lotnictwo radzieckie zatopiło uszkodzony pancernik „Schlesien”, a Kriegsmarine zdecydowała się na samozatopienie pancernika kieszonkowego „Lützow”. W obliczu nieuchronnej klęski marynarka niemiecka na Bałtyku dokonała masowego niszczenia okrętów podwodnych. Front zachodni 1944–1945 Źródła 6 czerwca 1944 roku alianci dokonali wielkiej operacji desantowej we francuskiej Normandii, w ramach operacji „Overlord”. Umocnienia Wału Atlantyckiego nie wytrzymały naporu wojsk inwazyjnych pod dowództwem generała Dwighta Eisenhowera, wspieranych przez siły morskie, powietrzne oraz powietrznodesantowe. 29 czerwca Amerykanie wyzwolili Cherbourg, a w połowie lipca wojska brytyjskie opanowały po krwawych o bojach Caen. W sierpniu doszło do załamania się obrony Niemców w Normandii i okrążenia ich sił w kotle pod Falaise, z czym zbiegło się lądowanie aliantów na południu Francji. 19 sierpnia w Paryżu wybuchło powstanie, któremu przyszły z odsieczą czołgi generała Philippe’a Leclerca. 25 sierpnia, po czteroletniej okupacji, miasto zostało wyzwolone. Trzy dni później padł garnizon Marsylii. Pierwszy tydzień września przyniósł również wyzwolenie Calais, Rouen, Lyonu oraz znacznej części Belgii z Antwerpią i Brukselą. 17 września rozpoczęła się aliancka operacja „Market Garden”. Miała ona na celu uchwycenie mostów na wielkich przeszkodach wodnych w Holandii i otwarcie drogi do przemysłowego serca Niemiec, Zagłębia Ruhry, co zdaniem jej pomysłodawcy, marszałka Montgomery’ego dawało szansę zakończenia wojny przed końcem 1944 roku. Operacja zakończyła się jednak niepowodzeniem, o czym zadecydowała klęska brytyjskich spadochroniarzy pod Arnhem. Porażka ta oraz nadmiernie rozciągnięte linie zaopatrzeniowe aliantów spowodowały zastój na froncie aż do zimy. Dało to Niemcom czas na odbudowanie sił; w grudniu 1944 roku rozpoczęli oni kontrofensywę w Ardenach, która po początkowych sukcesach zakończyła się klęską, m.in. dzięki amerykańskiej obronie Bastogne i przerwaniu pierścienia okalającego miasto przez wojska generała George’a Pattona. Zachodni alianci wkroczyli na terytorium Niemiec i w marcu 1945 roku sforsowali Ren, dokonując wielkiego okrążenia wojsk niemieckich w Zagłębiu Ruhry. W kotle zamknięto znaczne siły niemieckie, choć były to jednostki w większości improwizowane (tylko 75 tysięcy żołnierzy było uzbrojonych). Ostatecznie, bitwa o Zagłębię Ruhry doprowadziła do pojmania ponad 300 tysięcy Niemców. Ich dowódca, feldmarszałek Walther Model odebrał sobie życie. Następnie czołowe oddziały alianckie dotarły do Łaby, gdzie 25 kwietnia 1945 roku nastąpiło spotkanie z idącą od wschodu Armią Czerwoną. Front wschodni 1944–1945 6 stycznia 1944 roku Sowieci przekroczyli dawną granicę Polski. 22 czerwca, w trzecią rocznicę inwazji Niemiec na Związek Radziecki, rozpoczęli ofensywę strategiczną na Białorusi, zakończoną rozbiciem niemieckiej Grupy Armii „Środek”. Dzięki temu w lipcu sforsowali Bug i wyszli na linię Wisły. 1 sierpnia wybuchło powstanie warszawskie, zainicjowane przez Armię Krajową w celu opanowania stolicy Polski przed nadejściem Armii Czerwonej. Po 63 dniach walki upadło, nie doczekawszy się pomocy ze strony radzieckiej. We wrześniu wyczerpana wojną Finlandia poprosiła Związek Radziecki o podpisanie rozejmu i wkrótce potem podjęła działania zbrojne przeciwko swym niedawnym sojusznikom, Niemcom. Następnie, po ich pokonaniu, razem z siłami radzieckimi wkroczyła do okupowanego norweskiego Finnmarku. W październiku Sowieci po raz pierwszy od wybuchu wojny przekroczyli przedwojenną granicę III Rzeszy (w Prusach Wschodnich). W regionie tym toczono bardzo ciężkie walki, szczególnie zażarcie bronili Niemcy Königsbergu. W styczniu 1945 roku ruszyła ich kolejna wielka ofensywa, która odrzuciła Niemców od Wisły aż do umocnień Wału Pomorskiego oraz rzek Odry i Nysy Łużyckiej. Na południu fronty radzieckie po zajęciu Rumunii (jej rząd oraz rząd bułgarski przeszły na stronę aliantów) wkroczyły na terytorium Węgier i Jugosławii. W październiku 1944 roku został wyzwolony Belgrad, a w lutym 1945 roku po długotrwałych i krwawych walkach padł Budapeszt. W marcu Niemcy podjęli nieudaną ofensywę strategiczną nad Balatonem – swoją ostatnią w tej wojnie. Miesiąc później liczne siły radziecko-bułgarskie pod komendą marszałka Fiodora Tołbuchina zaatakowały Wiedeń, który udało jej się zdobyć pomimo ciężkich strat (ponad 41 tysięcy zabitych i 136 tysięcy rannych, podczas gdy Niemcy tylko 19 tysięcy zabitych). Po kapitulacji miasta do niewoli dostało się 130 tysięcy Niemców. 27 kwietnia, za aprobatą władz radzieckich, były kanclerz Austrii Karl Renner powołał rząd, na którego czele stanął. Ogłosił on odłączenie kraju od III Rzeszy. Propaganda niemiecka zapowiadała użycie nowych rodzajów broni, tzw. Wunderwaffe, lecz losów wojny nie było już w stanie nic zmienić. Kres wojny w Europie Przełamanie Wału Pomorskiego oraz przekroczenie Odry i Nysy Łużyckiej przez fronty radzieckie (w ich skład wchodziły również 1 i 2 Armia Wojska Polskiego) dało początek operacji berlińskiej. Po ciężkich walkach, 2 maja 1945 roku załoga miasta skapitulowała. Wcześniej, 30 kwietnia Adolf Hitler popełnił samobójstwo. Na mocy jego testamentu władza nad państwem i siłami zbrojnymi przeszła w ręce wielkiego admirała Karla Dönitza, dowódcy Kriegsmarine, który powołał we Flensburgu ostatni rząd III Rzeszy z Johannem Ludwigiem von Krosigkiem jako kanclerzem. Pomimo upadku Berlina 2 maja 1945 roku, wiele oddziałów niemieckich nie składało broni. Do 4 maja trwały walki w Brandenburgii. 6 maja upadła Festung (niem. Twierdza) Breslau, jedno z najważniejszych miast Niemiec. 7 maja Niemcy w jednym ze szkolnych budynków we francuskim Reims skapitulowali na froncie zachodnim przed przedstawicielami armii Stanów Zjednoczonych i Wspólnoty Brytyjskiej. Dzień później w Berlinie podpisali również akt kapitulacji w obecności przedstawicieli ZSRR. Tym samym II wojna światowa w Europie oficjalnie dobiegła końca, choć na niektórych obszarach działania zbrojne trwały jeszcze przez jakiś czas. W dniach 7–9 maja trwał radziecki desant na Borholm. 10 maja skapitulowały wojska niemieckie broniące się w kotle kurlandzkim od 9 października 1944 roku. Dzień później jako ostatni niemiecki związek operacyjny poddała się na terenie Czech Grupa Armii „Środek” feldmarszałka Ferdinanda Schörnera. Do 15 maja dogorywały walki na froncie jugosłowiańskim. Kriegsmarine zdążyła przeprowadzić jeszcze , akcję masowego zatapiania U-Bootów, by nie wpadły w ręce wroga. Ostatnią operacją zbrojną II wojny światowej była operacja „Doomsday”, trwające do 4 września 1945 roku rozbrajanie licznych sił okupacyjnych stacjonujących w Norwegii. W różnych incydentach życie straciło 47 żołnierzy alianckich i kilku niemieckich. W latach 1945–1946 alianci przeprowadzili operację „Deadlight”, polegającą na zniszczeniu przejętych U-Bootów. Przez pewien czas na okupowanych terenach niemieckich działała partyzantka niemiecka Werwolf, na terenach polskich zajętych przez Armią Czerwoną walczyli tzw. żołnierze wyklęci, a na ziemiach państw bałtyckich ich włączeniu do ZSRR opierali się zbrojnie Leśni Bracia. Równocześnie przeciw władzom radzieckim działała na Białorusi Zielona Armia, a na Ukrainie UPA. Ostatnim partyzantem opierającym się zbrojnie władzy radzieckiej był szeregowiec estońskich Leśnych Braci, August Sabbe zabity w czasie próby ujęcia przez KGB 28 września 1978 roku. Koniec II wojny światowej Naloty dywanowe amerykańskich „latających fortec” zniszczyły Tokio i inne miasta japońskie. 8 sierpnia Związek Radziecki wypowiedział wojnę Japonii, a radzieckie i mongolskie dywizje pod dowództwem marszałka Aleksandra Wasilewskiego wkroczyły do Mandżurii, rozbijając szybko japońską Armię Kwantuńską generała Otozō Yamady, kładąc kres istnieniu Mandżukua i Mengjianu. 6 i 9 sierpnia Amerykanie zrzucili bomby atomowe na Hiroszimę i Nagasaki, co walnie przyczyniło się do złamania ducha oporu i do podpisania aktu bezwarunkowej kapitulacji Japonii 2 września 1945 roku. (1 września czasu środkowoeuropejskiego). Decyzję o użyciu broni jądrowej spowodowały prognozowane bardzo wysokie straty w planowanej inwazji na Japonię (operacja „Downfall”). Po wojnie kilka grup żołnierzy japońskich, często nieświadomych zakończenia konfliktu, prowadziło opór lub ukrywało się w trudno dostępnych terenach. Zgodnie z doniesieniami medialnymi ostatni dwaj żołnierze japońscy poddali się w 2005 roku. Mapy działań zbrojnych Opór przeciw okupantom II wojna światowa to okres szczególnej aktywności różnorodnych ruchów oporu przeciw okupantom – Niemcom, ZSRR i Japonii. Przybierał on formę sabotażu, dywersji, prowadzenia walk partyzanckich, uprawiania szkodliwej dla zaborcy propagandy, lub też stosowania mniej jawnego oporu. Działania ruchów oporu monitorowała i wspierała brytyjska organizacja SOE. Polska Polska była pierwszą ofiarą Państw Osi w Europie. Polski ruch oporu rozpoczął swoją działalność niemal natychmiast po zaprzestaniu regularnych działań wojennych. Również od samego początku jedną z jego form była walka zbrojna. 16 września 1939 roku marszałek Edward Śmigły-Rydz nakazał w Czerniowcach (Rumunia) uruchomienie podległej mu części sieci dywersji pozafrontowej. Ten przekazał 26 września w Warszawie generałowi Juliuszowi Rómmlowi upoważnienie-rozkaz do zainicjowania na terenie całego kraju konspiracji wojskowej. Następnego dnia generał Wacław Stachiewicz nakazał zorganizować Tajną Organizację Wojskową. 26 września przyniósł zawiązanie Służby Zwycięstwu Polski (SZP), która miała zostać główną polską organizacją oporu przeciw Niemcom. Nazajutrz Związek Harcerstwa Polskiego przeistoczył się w Szare Szeregi. W listopadzie SZP została przeorganizowana w Związek Walki Zbrojnej (ZWZ), na czele której stanął generał Stefan Rowecki posługujący się pseudonimem „Grot”. Utworzony został Główny Komitet Polityczny zrzeszający przedstawicieli najważniejszych polskich partii, co miało gwarantować jedność Polaków wobec zagrożenia. Zwierzchnictwo nad ruchami oporu sprawował rząd na uchodźstwie. W 1942 roku przemianowano ZWZ na Armię Krajową (AK), która była integralną częścią Polskich Sił Zbrojnych, podporządkowaną Naczelnemu Wodzowi. AK była zbrojnym ramieniem Polskiego Państwa Podziemnego, tajnych struktur państwowych. PPP miało większość atrybutów normalnego państwa – centralną administrację, armię (AK) i produkcję zbrojeniową, wymiar sprawiedliwości, bogate życie kulturalne (podziemne wydawnictwa) oraz namiastkę administracji w każdym powiecie (powiatowi delegaci rządu). Siły Armii Krajowej ocenia się na 380 000 ludzi, jednak przeważnie nieuzbrojonych i bardzo słabo wyszkolonych, jednak bardzo oddanych sprawie. Polskich organizacji narodowowyzwoleńczych było znacznie więcej, a najważniejszymi były Bataliony Chłopskie (około 170 000 ludzi) oraz Narodowe Siły Zbrojne (około 75 000 ludzi), Armia Ludowa (około 60 000 ludzi) i Gwardia Ludowa WRN (około 42 000 ludzi). Partyzantka polska zaopatrywała się w sprzęt na drodze akcji bojowych (wyposażenie niemieckie), alianckich zrzutów oraz własnej produkcji. Na terenach polskich funkcjonowało tajne nauczanie podtrzymujące ciągłość szkolnictwa. Polskie podziemie zlokalizowało bazy U-Bootów w całej Europie, zlokalizowało wszystkie zakłady Focke-Wulfa, rozpracowało produkcję bomb latających V-1 i rakiet V-2. Udało mu się wykraść rakietę V-2, której najważniejsze części wysłano do Wielkiej Brytanii. Zdobyto plany bitwy na łuku kurskim i przekazano je sojusznikom. Wspólnie z francuskim ruchem oporu zlokalizowano 162 wyrzutnie V-1 we Francji. Przekazano dowództwu radzieckiemu plany obrony Gdyni, zdobyto plany Grupy Armii „Środek”. Wywiad ofensywny AK systematycznie obserwował przemieszczenia jednostek niemieckich. Analizy przesłane były do Sztabu Naczelnego Wodza w Londynie. Wywiad gospodarczy również zanotował sukcesy. Specyficznym środkiem walki z okupantem była działalność informacyjno-propagandowa. Najważniejszym zadaniem propagandy było podtrzymywanie oporu ludności i mobilizowanie do walki. Wydawano prasę konspiracyjną, wydawnictwa i ulotki. W ramach akcji „N” szerzono destrukcję w wojsku oraz wśród ludności niemieckiej. Polscy partyzanci dokonywali zamachów na zbrodniarzy niemieckich, a ich najsłynniejszą akcją był zamach na dowódcę SS i Policji na dystrykt warszawski Generalnego Gubernatorstwa Franza Kutscherę, dokonany 1 lutego 1944 roku w Warszawie. Likwidowani i prześladowani byli kolaboranci polscy (np. Igo Sym, Wacław Krzeptowski), co miało na celu zniechęcenie społeczeństwa do podejmowania prób współpracy z okupantem. Szczególnie popularne było malowanie znaków i haseł podnoszących Polaków na duchu w przestrzeni miejskiej. Szczególną popularność zdobyła tak zwana „kotwica”. W czerwcu 1943 roku Rowecki został aresztowany przez Niemców. Jego miejsce zajął generał Tadeusz Komorowski, ps. „Bór”. Tego samego roku w stronę Polski ruszyła ofensywa Armii Czerwonej. W obawie przed wkroczeniem wojsk radzieckich, które podporządkowałyby powojenne państwo Stalinowi oraz wcieliły do Związku Radzieckiego Kresy Wschodnie, zdecydowano się opracować plan akcji „Burza”. Miała to być operacja wojskowa, polegająca na wznieceniu powstania narodowego przez AK oraz podległe jej organizacje i przejęcie władzy w Polsce (lub przynajmniej w Generalnym Gubernatorstwie) przed wkroczeniem Armii Czerwonej. Rozpoczęła się w styczniu 1944 roku, gdy wojska Stalina dotarły już do Polski. Jedną z najważniejszych operacji zrealizowanych podczas akcji była operacja „Ostra Brama”, w wyniku której Polacy wraz z żołnierzami radzieckimi oswobodzili Wilno. Stalin nie zamierzał oddawać swojej zdobyczy, za jaką uważał Polskę. Jego tajna policja NKWD rozbroiła partyzantów i uwięziła ich oficerów, w tym dowódcę walk o Wilno, pułkownika Aleksandra Krzyżanowskiego. Od 1 sierpnia do 3 października 1944 roku trwało największe wystąpienie zbrojne ruchu oporu w Europie – powstanie warszawskie, w którym, poza AK, udział wzięły także oddziały innych organizacji zbrojnych, takich jak NSZ, AL oraz ochotnicy z 1. Armii Wojska Polskiego, którzy uchwycili ważne przyczółki na Wiśle. Celem zrywu było wyzwolenie stolicy i utworzenie rządu niepodległej od ZSRR Polski i zapobiegnięcie wkroczeniu Armii Czerwonej w roli wyzwoliciela, który mógłby z łatwością zainstalować w stolicy podległy sobie rząd. Choć propaganda radziecka usilnie namawiała Polaków do chwycenia za broń, to Stalin nie zamierzał udzielić wsparcia AK. Ofensywa radziecka zatrzymała się na linii Wisły, lecz Polacy byli pewni, że gdy tylko zaatakują okupanta, Armia Czerwona i Ludowe Wojsko Polskie pomogą im. Plan Stalina przewidywał jednak związanie walką AK i silnego garnizonu niemieckiego. W ten sposób podziemie niepodległościowe wykrwawiłoby się i nie byłoby w stanie przeciwstawić się skutecznie narzuceniu Polsce zwierzchnictwa ZSRR. Siły okupacyjne również zostałyby mocno uszczuplone i ich zniszczenie byłoby łatwiejsze. Powstańcy, słabo wyszkoleni, nieposiadający dostatecznej ilości broni lub amunicji, związali garnizon warszawski bardzo zaciętymi walkami ulicznymi. Powstanie upadło z powodu słabego przygotowania oraz braku pomocy z zewnątrz, której się spodziewano (poza dostawami sprzętu poprzez zrzuty z samolotów alianckich nikt nie wspomógł walczących). Partyzanci byli bezsilni wobec niemieckiego lotnictwa i czołgów. Ludność stolicy została wysiedlona, a miasto zburzone na osobisty rozkaz Hitlera. Do niewoli dostał się Komorowski, którego zastąpił generał Leopold Okulicki, ps. „Niedźwiadek”. Plan Stalina powiódł się – AK nie miała już sił na walkę z Armią Czerwoną, a Niemcy byli już w stanie wystawić przeciw niej tylko improwizowaną Dywizję Forteczną Warszawa, która nie stanowiła poważnego zagrożenia dla wojsk radzieckich, a rozbicie jej zajęło dwa dni. Stalin utworzył w Moskwie podległy sobie rząd polski, który następnie został przeniesiony do Chełma, a kilka dni później do Lublina (tzw. PKWN). Część polskiej partyzantki kontynuowała opór zbrojny przeciw władzy radzieckiej. Jugosławia Po agresji wojsk Osi i kapitulacji Jugosławii w kwietniu 1941 roku, natychmiast rozpoczął się opór przeciwko okupantom. Już w połowie maja pułkownik Dragoljub Mihailović, były dowódca jugosłowiańskiej 2 Armii, zaczął organizować w rejonie Ravnej Gory w środkowej Serbii ruch konspiracyjny znany jako Królewskie Wojska Jugosłowiańskie w Ojczyźnie, choć częściej używana jest nazwa czetnicy. Czetnicy byli wierni dynastii Karadziordziewiciów i opowiadali się za przywróceniem monarchii po wojnie. Głosili jednak hasła wielkoserbskie, które nie odpowiadały innym narodom Jugosławii. Mihailović prędko objął dowodzenie nad wszystkimi organizacjami czetników. Obok nich wyrosła druga, jeszcze potężniejsza organizacja Narodowa Armia Wyzwolenia Jugosławii (NOVJ), podporządkowana Związkowi Komunistów Jugosławii. 22 czerwca 1941 roku w lesie Brezovica koło Sisaku założony został pierwszy oddział partyzancki, który dał początek NOVJ. Była to pierwsza antyfaszystowska formacja na Bałkanach. W przeciwieństwie do serbskich nacjonalistów czetniknów, NOVJ głosiła hasła odbudowy Jugosławii na zasadzie federacji i zniesienia monarchii. Była organizacją wielonarodową. Zorganizował ją i dowództwo objął Chorwat Josip Broz posługujący się pseudonimem Tito, który przyjął stopień marszałka. Do powstania wezwano 4 lipca wówczas na znak rozpalono ogniska co według prasłowiańskiego zwyczaju było wezwaniem do wojny. Czetnicy uznali za wrogów dążących do powstania państwa wielonarodowego żołnierzy NOVJ i to głównie z nimi podejmowali walkę. W tym celu często kolaborowali z Osią. Ponadto w październiku 1941 roku Mihailović zawarł porozumienie sojusznicze z generałem Milanem Nediciem, przywódcą marionetkowej Serbii. Już 13 lipca rozpoczęło się powstanie w Czarnogórze i w ciągu kilku dni region został prawie w całości wyzwolony. Dziewięć dni później wybuchło powstania w Słowenii, 27 w Chorwacji oraz w Bośni i Hercegowinie, najpóźniej, bo 11 października w Macedonii. Walki sił Osi z partyzantami często przypomniały regularne bitwy. Już we wrześniu wyzwolone zostały rejony Šabaca i Užice. Partyzanci powołali na tych obszarach Republikę Užičką. Na jej tereny przybyły całe rzesze uchodźców. Z mężczyzn przybyłych na ten teren po przeszkoleniu wojskowym utworzono oddziały. Na wyzwolonym terenie powołano komitety narodowowyzwoleńcze, otwierane były szkoły, rozdawano broń i żywność, budowano szpitale polowe i przygarniano sieroty po zabitych partyzantach. Niemcy przystąpili do ataku na republikę. Na Bałkany sprowadzono dywizje z całej Europy oraz licznych kolaborantów. Atak na Republikę Užičką przerwał negocjacje Tity z czetnikami, które mogły doprowadzić do pojednania między nimi. Z Užic ewakuowano fabryki, magazyn broni, dokumenty, rannych i chorych oraz wywieziono zapasy żywności i leków. Pokaźne sumy pieniężne partyzantów spakowano w worki, które ukryto. Broz opuścił miasto w obliczu nieuchronnej porażki broniących wojsk partyzanckich. Wraz z częścią oddziałów wycofał się do Zlatiboru. 1 grudnia 1941 roku państwo przestało istnieć. NOVJ kontynuowała jednak walkę zbrojną. 4 października 1942 roku partyzanci w okolicach miasta Bihać utworzyli kolejne państwo, Republikę Bihacką. Została ona zniszczona w wyniku dużej bitwy nad Neretwą. 29 stycznia 1943 roku i to państwo przestało istnieć. Niemcy i ich sojusznicy aktywnie prowadzili operacje przeciwpartyzanckie, prowadzące często do bitew, jak ta nad Sutjeską. Na wyzwolonych przez siebie terenach organizowano komitety ludowe, które miały działać jako rządy cywilne. Organem naczelnym była Antyfaszystowska Rada Wyzwolenia Narodowego Jugosławii – AVNOJ, która zebrała się w Bihaciu 26 listopada 1942 roku i w Jajcach 29 listopada 1943 roku. Podczas sesji zostały określone podstawy powojennego federacyjnego państwa jugosłowiańskiego. Prezydentem AVNOJ wybrano Broza. 4 grudnia 1943 roku proklamowano tymczasowy demokratyczny rząd Jugosławii. W Jajcu wybrano „prezydencję” i ustanowiono liczący dziewięć osób Komitet Wyzwolenia Narodowego pełniący funkcję rządu tymczasowego. Prezesem Narodowego Komitetu Wyzwolenia został Broz. W 1943 roku powołana została na zajętych ziemiach Demokratyczna Federacyjna Jugosławia, trzecie państwo, którego już nie dali rady zniszczyć Niemcy. Dowódcy wojsk okupacyjnych uważali, że dadzą radę zniszczyć ducha bojowego Jugosłowian, jeśli zabiją Broza. W tym celu w dniach od 25 maja do 3 czerwca 1944 roku generał Lothar Rendulic przeprowadził operację „Rösselsprung”, która miała na celu zniszczenie Sztabu Naczelnego NOVJ i zgładzenie marszałka. Zakończyła się ona niepowodzeniem. Tymczasem wojska Broza zajmowały coraz to większe tereny. Ostatecznie, na mocy konferencji w Teheranie, Broz otrzymał poparcie zarówno ze strony Stalina, jak i zachodnich mocarstw. Jesienią 1944 roku jego Narodowa Armia Wyzwolenia Jugosławii liczyła 500 tysięcy ludzi i kontrolowała znaczną część kraju, dysponując nawet własnym lotnictwem oraz marynarką wojenną. Choć Armia Czerwona wkroczyła do Jugosławii, niemal całe terytorium kraju zostało wiosną 1945 roku opanowane przez siły NOVJ, których liczebność pod koniec wojny wzrosła do 800 tysięcy żołnierzy. Dzięki temu po wojnie Jugosławia zachowała niezależność. Francja Francuski Ruch Oporu był barwną zbieraniną różnorakich środowisk politycznych (m.in. gaulliści, socjaliści, narodowcy, skrajna lewica, anarchiści, prawica i od ataku Niemiec na Związek Radziecki również komuniści), które zakładały liczne, większe i mniejsze tajne organizacje, często złożone ze zwalczających się przed wojną frakcji. Łączyła Francuzów opozycja zarówno wobec niemieckiego i włoskiego okupanta, jak i kolaboranckiego rządu z Vichy. Za początek ruchu oporu we Francji uznaje się manifestacje studentów i uczniów w Paryżu w 1940 roku. Ruch Oporu rozwinął się silniej w strefie południowej, a słabiej w strefie północnej. We Francji cały Ruch Oporu stopniowo podporządkował się emigracyjnym władzom Francji (Komitet Wolnej Francji, następnie CFLN), kierowanym przez Charles’a de Gaulle’a. Organizowano pomoc jeńcom wojennym, propagandę, sabotaż i dywersję, partyzantkę (zwaną maquis) oraz akcje zbrojne przy wsparciu państw alianckich, w tym brytyjskiego SOE i amerykańskiego OSS. Ruch oporu często angażował się w ratowanie Żydów. W 1944 roku, gdy sprzymierzeni przygotowywali inwazję w Normandii i Prowansji, danych o plażach, na których mieli lądować, dostarczył francuski ruch oporu. Podejmowano próby zjednoczenia Francuskiego Ruchu Oporu w jedną organizację. Proces scaleniowy rozpoczął się dzięki delegatowi de Gaulle’a Jeanowi Moulinowi. W maju 1943 roku w skład Krajowej Rady Ruchu Oporu weszli walczący komuniści, socjaliści, chrześcijańscy demokraci i konserwatyści. W lutym 1944 roku, w ślad za zjednoczeniem politycznym, nastąpiło zjednoczenie militarne przez scalenie wszystkich organizacji, w tym AS, FTP i ORA, we Francuskie Siły Wewnętrzne (FFI) pod dowództwem generała Marie Pierre’a Kœniga. Partyzanci z FFI paraliżowali ruchy przerzucanych przez Niemców w stronę miejsc desantów posiłków, atakując linie komunikacyjne i zaopatrzeniowe, a następnie wzięli aktywny udział w wyzwalaniu kraju, wzniecając powstanie narodowe (m.in. w sierpniu rozpoczęli udane powstanie w Paryżu). W październiku ich siły osiągnęły liczbę 400 tys. członków i zostały włączone w skład odtwarzanych francuskich sił zbrojnych. W działalność ruchu aktywnie angażowały się kobiety. Szacuje się, że stanowiły one 15–20% składu osobowego wszystkich organizacji oporu. Walka Francuzek oprócz antyfaszyzmu i patriotyzmu niosła za sobą emancypację. W III Republice nie posiadły one praw wyborczych, które zostały im przyznane dopiero 21 kwietnia 1944 roku przez Francuski Komitet Wyzwolenia Narodowego (potwierdzone dekretem Rządu Tymczasowego z 5 października 1944 roku). ZSRR Silne oddziały partyzanckie, szczególnie na terenie Białorusi, mniej liczne na Ukrainie, tworzyli Sowieci (w sumie ponad 500 tys. ludzi). Były one podporządkowane trzem ośrodkom dyspozycyjnym: Centralnemu Sztabowi Ruchu Partyzanckiego w Moskwie, dowództwu frontu i KPZR i zaopatrywane drogą lotniczą. Od 1942 roku konne i piesze zgrupowania partyzanckie dokonywały głębokich rajdów na terenach okupowanych (np. rajd konnicy Sidora Kowpaka z okolic Kijowa do Karpat). Głównym ich zadaniem było paraliżowanie linii komunikacyjnych na zapleczu frontu poprzez niszczenie torów, mostów i wykolejanie pociągów, a pod koniec wojny także zwalczanie niekomunistycznej partyzantki. Holocaust i Porajmos Mianem Holocaustu lub też Szoa określa się zagładę Żydów, jaka miała miejsce na terenach III Rzeszy, państw z nią sprzymierzonych i przez nią okupowanych. Jej ofiarą padło około 6 milionów europejskich Żydów, w większości przeprowadzona została na okupowanych przez III Rzeszę ziemiach polskich. Stanowiła, łącznie z Zagładą Cyganów (Porajmos), która pochłonęła 500–600 tysięcy ofiar, bezprecedensową próbę wymordowania całych narodów przy użyciu metod przemysłowych (obozy koncentracyjne), która nigdy wcześniej i później nie była przeprowadzona w takiej skali. Obie zbrodnie stanowiły systematyczny i realizowany przez aparat państwowy proces likwidacji całych narodów. Koalicja antyhitlerowska i jej działalność Upadek Polski i Francji, jednych z głównych państw alianckich w pierwszej fazie wojny, sprawił, że główny ciężar działań wojennych w Europie spoczął na Wielkiej Brytanii, która w pojedynkę nie była zdolna do przeprowadzenia poważnej operacji przeciwko panującym na kontynencie Niemcom. Nadzieję na zmianę sytuacji przyniosły pogłoski o planowanym ataku niemieckim na Związek Radziecki. Brytyjczycy starali się już wiosną 1941 roku nawiązać kontakty z Kremlem w celu przedsięwzięcia zbrojnej akcji przeciwko III Rzeszy, jednak rozmowy nie przyniosły skutku aż do chwili ataku Niemiec na Związek Radziecki 22 czerwca 1941 roku. W tym dniu Związek Radziecki znalazł się w sytuacji całkowitego osamotnienia. Nie wiązały go z Zachodem żadne układy gwarantujące jego bezpieczeństwo – Sowieci byli sceptycznie nastawieni do wiązania się z zachodnimi „imperialistami”. Plan „Barbarossa” przesunął jednak wzajemną niechęć ideologiczną na dalszy plan, czego wyrazem było m.in. brytyjskie pośrednictwo w rozmowach polsko-radzieckich, zwieńczonych tzw. układem Sikorski-Majski. Kolejnym krokiem do budowy wielkiej koalicji antyhitlerowskiej było podpisanie Karty Atlantyckiej 14 sierpnia 1941 roku na pancerniku HMS „Prince of Wales” przez Winstona Churchilla i Franklina Delano Roosevelta. Określała ona cele polityki Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych w okresie II wojny światowej i po jej zakończeniu oraz zasady powojennych stosunków międzynarodowych. Za jej najważniejsze cele uznano prawo wszystkich narodów do posiadania własnych rządów i własnego niepodległego państwa, do rozwoju gospodarczego i życia w pokoju po pokonaniu tyranii faszystowskiej. Zdecydowanie eksponowała zasadę pokojowego rozstrzygania sporów międzynarodowych, zgodnie z zasadami sprawiedliwości i prawa międzynarodowego, wyrażała nadzieję na ustanowienie po ostatecznym zniszczeniu „tyranii nazistowskiej” trwałego pokoju, wspominała o potrzebie zaprowadzenia w przyszłości „stałego systemu bezpieczeństwa na szerszą skalę” oraz o potrzebie zmniejszenia zbrojeń. 24 września 1941 roku na konferencji międzynarodowej w Londynie została podpisana przez członków koalicji antyhitlerowskiej, m.in. Związek Radziecki (z zastrzeżeniem uznania przez Sprzymierzonych granic istniejących w czerwcu 1941 roku). Pierwszy okres trwania koalicji polegał głównie na wspieraniu zaopatrzeniowym walczących państw, w szczególności Związku Radzieckiego, gdyż aż do początku 1943 roku sytuacja na froncie wschodnim była dla aliantów nad wyraz niekorzystna. W dniach 22–26 listopada 1943 roku w Kairze miała miejsce konferencja Churchilla, Roosevelta i chińskiego przywódcy, generalissimusa Czang-kaj Szeka. Debatowano nad powojennym ładem w Azji. Zapadła decyzja o zwrocie Chinom wszystkich zajętych przez Japonię ziem, w tym Mandżukua, a także Tajwanu i Peskadorów. Zdecydowano też o powołaniu do życia niepodległego państwa koreańskiego. W drugiej połowie 1943 roku, gdy Armia Czerwona przejęła inicjatywę strategiczną, pojawiły się problemy dotyczące czasu po zakończeniu wojny. Wyrazem tego stało się zwołanie konferencji przedstawicieli trzech walczących mocarstw w Teheranie w dniach 28 listopada-1 grudnia 1943 roku. Dalsza współpraca doprowadziła do marginalizacji pozostałych sojuszników, takich jak Francja, Polska, czy Czechosłowacja. Rozbieżne cele trzech przywódców wpływały niekorzystnie na losy powojennej Europy. Determinacja Stalina i względna uległość Churchilla oraz obojętność Roosevelta na losy państw Europy Wschodniej wpłynęła na tworzenie radzieckiej strefy wpływów, która miała sięgać tak daleko, jak daleko zajdzie Armia Czerwona. W czasie ogromnych sukcesów operacji wiślańsko-odrzańskiej w styczniu i lutym 1945 roku odbyła się kolejna konferencja Wielkiej Trójki. Tym razem miejscem spotkania był krymski kurort Jałta. Schyłek wojny odznaczył się wyraźnie pogłębiającą się przepaścią pomiędzy zachodnimi aliantami a Związkiem Radzieckim. Stalin, posiadając argument w postaci wielomilionowej Armii Czerwonej, nadawał ton działaniom dyplomatycznym Wielkiej Koalicji. Ostatecznym tego skutkiem było zrezygnowanie Anglosasów z walki o wpływy na terenach zajętych przez Armię Czerwoną, a więc w Polsce, Czechosłowacji, Rumunii, Bułgarii i republikach nadbałtyckich. Ostatnim spotkaniem Wielkiej Trójki (chociaż już w innym składzie) była konferencja poczdamska, która przypieczętowała kształtujący się już od Teheranu porządek powojenny. Skutki II wojny światowej Źródła II wojna światowa miała tragiczne skutki dla obywateli państw biorących udział w wojnie. Straty wśród ludności cywilnej wyniosły łącznie prawie 33 miliony ludzi. Wojna (zarówno bezpośrednie działania wojenne, jak naloty dywanowe czy zaplanowane akcje pacyfikacyjne ze strony Niemców) doprowadziła do wielkich zniszczeń w miastach – wśród najciężej dotkniętych aglomeracji znajdowały się Warszawa (85% zniszczonej zabudowy lewobrzeżnej części miasta), Leningrad, Stalingrad, Cherbourg, Caen, Hamburg, Drezno, Manila, Tokio czy Berlin. Konflikt przyczynił się do powstania nowej broni masowego rażenia – broni jądrowej. Użyli jej Amerykanie przeciwko ludności Hiroszimy i Nagasaki, wskutek czego bezpośrednio zginęło co najmniej 150 tysięcy osób, kilkadziesiąt tysięcy zostało ciężko rannych (znaczna ich część wkrótce potem zmarła), a dalsze zgony nastąpiły wskutek promieniowania. Niektóre walczące strony dopuściły się licznych zbrodni wojennych oraz zbrodni przeciwko ludzkości. Szczególnie dobrze udokumentowana jest zbrodnicza działalność Niemców zakładających obozy koncentracyjne, będące narzędziem ludobójstwa podbitych narodów. Wskutek wojny z powodu zniszczeń i strat materialnych pozycję na arenie międzynarodowej straciły Wielka Brytania, Japonia, Niemcy i Francja. Od teraz los Europy zależał w głównej mierze od Stanów Zjednoczonych i Związku Radzieckiego. Po konferencji w Jałcie w lutym 1945 roku nastąpił polityczny podział Europy na blok zachodni i blok wschodni (początek zimnej wojny). Na zebraniu Wielkiej Trójki potwierdzającym spotkanie w Teheranie ustalono, że terytoria, zdobyte przez Armię Czerwoną znajdą się w strefie wpływów Związku Radzieckiego, a te wyzwolone przez aliantów zachodnich – w strefie wpływów państw zachodnich. W ten sposób Polska i pozostałe kraje Europy środkowo-wschodniej stały się zależne od Związku Radzieckiego, natomiast Grecja, Włochy, Francja i Benelux, a po kilku latach także cała Austria – w bloku zachodnim. Jugosławia i Albania, opanowane po wycofaniu się Niemców i Włochów przez armię partyzantów Josipa Broza Tity, pozostały po wojnie zasadniczo niezależne od Związku Radzieckiego, choć oba te kraje poszły w następnych latach drogą komunistyczną. Alianci podjęli działania mające na celu zapobiec powstawaniu konfliktów na arenie międzynarodowej. W miejsce Ligi Narodów powołana została Organizacja Narodów Zjednoczonych mająca przeciwstawiać się przejawom łamania praw człowieka. Państwa należące do ONZ zobowiązały się nie dopuszczać do władzy partii o poglądach nazistowskich, a nawet je delegalizować. Zakazano propagowania symboli swastyki. Zajęto się także sprawą części narodu żydowskiego okaleczonego przez szoa''. Zdecydowano się na podział brytyjskiego Mandatu Palestyny na dwa niepodległe państwa, żydowskie i arabskie. W 1947 roku w Palestynie wybuchło powstanie sił żydowskich i arabskich, które próbowały utworzyć własne kraje. 14 maja 1948 roku w Tel Awiwie Żydzi proklamowali powstanie Państwa Izrael, pominięta została jednak niezależność Palestyńczyków. Pobratymcom przyszła więc na pomoc koalicja państw arabskich i w ten sposób wybuchła wojna. Izrael zwyciężył, a jego konflikt z Arabami trwa po dziś dzień. Ustalono także: Niemcy i Austria zostały podzielone na cztery strefy okupacyjne: brytyjską (która zawierała w sobie również nieoficjalną polską), francuską, amerykańską (gdzie w 1946 roku w Norymberdze odbyły się procesy norymberskie skazujące zbrodniarzy wojennych) i radziecką. Według takiej samej zasady podzielono Berlin i Wiedeń. Stany Zjednoczone dodatkowo przejęły kontrolę nad miastami Bremą i Bremerhaven w strefie brytyjskiej. W 1947 roku utworzony został ponadto Protektorat Saary pod zarządem francuskim, który miał zostać w przyszłości anektowany przez Francję, co uniemożliwił jednak opór ludności niemieckiej. W 1947 roku strefy amerykańska i brytyjska zjednoczono w Bizonię, którą w 1949 roku poszerzono o strefę francuską i przekształcono w Trizonię. 7 września 1949 roku z Trizonii powstała Republika Federalna Niemiec (RFN). 7 października ze strefy radzieckiej utworzono satelicką Niemiecką Republikę Demokratyczną (NRD). Włoska Republika Socjalna została rozwiązana. Nowe władze tymczasowe Włoch zgodziły się na przekazanie włoskiej części Dalmacji Jugosławii oraz Dodekanezu Grecji. Anektowana wcześniej Albania stała się ponownie niepodległym państwem. Zdominowane etnicznie przez Włochów miasto Triest, do którego prawa rościła sobie Jugosławia, wraz z przylegającymi do siebie ziemiami zostało przekształcone w Wolne Terytorium Triestu, państwo, pod zarządem alianckim. Uległo likwidacji w roku 1954, podzielone między Włochy (miasto Triest) i Jugosławię (reszt ziem). Znacznie zmieniono granice państw w radzieckiej strefie wpływów. Zachodnia granica Polski miała przebiegać wzdłuż biegu rzek Odry i Nysy Łużyckiej, południowa granicami w Sudetach i dalej na wschód według stanu z 1938 roku, wschodnia rzeką Bug i wzdłuż tzw. linii Curzona oraz północna na północnych Mazurach. Polacy zyskali także miasto Gdańsk kontrolowane przed wojną przez Ligę Narodów. Związek Radziecki zajął ponadto północne Prusy Wschodnie. Czechosłowacja, ponownie niepodległa, zjednoczona ze Słowacji i Protektoratu Czech i Moraw, odzyskała Ruś Zakarpacką od Węgier (ale odstąpiła ją pod naciskami Stalina Związkowi Radzieckiemu) oraz zajęty przez Niemcy Sudetenland, skąd wypędzono prawie wszystkich Niemców sudeckich. Węgry utraciły Siedmiogród na rzecz Rumunii. Ta zaś utraciła Besarabię na rzecz Związku Radzieckiego. Na Bułgarię wielkie mocarstwa nałożyły sankcje gospodarcze za przyłączenie w 1940 roku Dobrudży kosztem Rumunii. Finlandia musiała zwrócić zdobycze w wojnie kontynuacyjnej i uznać granicę z 1940 roku, została ponadto zmuszona wydzierżawić ZSRR półwysep Porkkala na 50 lat. Na Dalekim Wschodzie Japonia, okupowana przez Stany Zjednoczone do 1952 roku, straciła, oprócz zdobytych od Amerykanów archipelagów, wszystkie swoje zamorskie terytoria, począwszy od Tajwanu, Hajnanu, Mandżurii i wschodnich Chin na rzecz Republiki Chińskiej, Sachalinu i Kuryli na rzecz Związku Radzieckiego (zajęcia Kuryli dokonanego już po zakończeniu wojny Japonia nie uznała po dziś dzień, przez co nigdy nie podpisała pokoju z ZSRR, ani jego sukcesorem, Rosją), Birmę i Malaje na rzecz Wielkiej Brytanii, Indochiny na rzecz Francji, Indie Wschodnie na rzecz Holandii, Timor Portugalski na rzecz Portugalii, kończąc na stracie Korei, którą podzieliły między siebie USA i ZSRR. Cesarz Hirohito musiał zrzec się statusu boga, w 1946 roku uchwalono konstytucję zmieniającą diametralnie ustrój kraju. Zbrodniarze wojenni zostali skazani w Międzynarodowym Trybunale Wojskowym dla Dalekiego Wschodu w Tokio w 1948 roku. Japonii narzucono pacyfistyczną konstytucję i zakazano posiadania sił zbrojnych. Wszystkie utworzone z inicjatywy japońskiej państwa zależne uległy likwidacji. Wojna stworzyła sprzyjające warunki do uzyskania niepodległości przez Wietnam Północny (1945 rok), Indonezję (lata 1945–1949), Filipiny (1946 rok) i Birmę (1948 rok). W Afryce Północnej Libia i Somalia, dawne posiadłości włoskie, dostały się pod okupację aliantów zachodnich (w 1951 roku Libia, kontrolowana przez Francję i Wielką Brytanię, ogłosiła niepodległość, a w 1950 roku Somalia znalazła się pod władzą ONZ). W 1941 roku niepodległość odzyskała Etiopia (od 1936 roku włoska). Na Bliskim Wschodzie niezależność względem Francji uzyskały Liban (1943 rok) i Syria (1946 rok). Straty II wojna światowa zebrała najobfitsze żniwo życia ludzkiego w historii świata. W ciągu 6 lat wojny zginęło ponad 60 milionów ludzi, co stanowiło około 3% całkowitej liczby ludności na świecie (ok. 2,3 miliarda). Zobacz też I wojna światowa kalendarium II wojny światowej Uwagi Przypisy Bibliografia Linki zewnętrzne Strona internetowa Muzeum II Wojny Światowej w Gdańsku Serwis sww.w.szu.pl II wojna światowa – Dws.org.pl II wojna światowa – Historycy.org

5118403

https://pl.wikipedia.org/wiki/John%20Wick%204

John Wick 4

John Wick 4 (ang. John Wick: Chapter 4, JW4, w Japonii znany jako ) – amerykański thriller neo-noir z 2023 roku, wyreżyserowany przez Chada Stahelskiego i napisany przez Shaya Hattena i Michaela Fincha. Kontynuacja Johna Wicka 3 z 2019 roku, a także czwarta część serii filmów John Wick. W roli tytułowej wystąpił Keanu Reeves, obok niego wystąpili m.in. Donnie Yen, Bill Skarsgård, Laurence Fishburne, Hiroyuki Sanada, Lance Reddick (który zmarł przed premierą filmu), Rina Sawayama, Scott Adkins, Natalia Tena i Ian McShane. W filmie John Wick postanawia zemścić się na Wysokim Stole i na tych, którzy zostawili go na pewną śmierć. Prace nad czwartym filmem Johna Wicka zostały potwierdzone 20 maja 2019 roku, przed premierą poprzednika; zostało to oficjalnie ogłoszone przez Lionsgate w maju 2019 roku, które również potwierdziło powrót Reevesa. Jest to pierwszy film z serii, który nie został napisany przez twórcę serii, Dereka Kolstada, lecz przez Hattena zatrudnionego w maju 2020 roku, a następnie Fincha w marcu 2021 roku, aby dokończył scenariusz. Większość nowej i powracającej obsady została potwierdzona od czerwcu do sierpnia 2021 roku. Główne zdjęcia kręcono od czerwca do października tego samego roku, w Berlinie, Paryżu, Osace i Nowym Jorku. Dystrybuowany przez Lionsgate i Summit Entertainment. Pierwotnie miał pojawić się w kinach 21 maja 2021 roku, lecz został opóźniony z powodu pandemii COVID-19 i zobowiązań Reevesa w The Matrix Resurrections (2021); następnie miał pojawić się 27 maja 2022 roku, ale znów został przesunięty. Film zadebiutował na Leicester Square w Londynie 6 marca 2023 roku. Światowa premiera miała miejsce 24 marca 2023 roku, m.in. w Stanach Zjednoczonych i Polsce. Film otrzymał pozytywne recenzje od krytyków, którzy chwalili walory produkcyjne, zdjęcia, styl wizualny, ścieżkę dźwiękową, choreografię, sekwencje akcji i występy obsady, jednak niektórzy ubolewali nad jego długością. Zarobił 432 miliony dolarów na całym świecie, stając się najbardziej dochodowym filmem z serii. Premiera spin-offu Ballerina zaplanowana jest na 7 czerwca 2024 roku, a piąty film z serii jest w przygotowaniu. Fabuła W Nowym Jorku John Wick przygotowuje się do zemsty na Wysokim Stole, ukrywając się pod ziemią z Królem Bowery. Jedzie do Maroka i zabija Starszego, „człowieka ponad [wysokim] stołem”. W odpowiedzi markiz Vincent Bisset de Gramont, członek Wysokiego Stołu, wzywa menadżera hotelu Continental w Nowym Jorku Winstona i jego konsjerża Charona oraz wyjaśnia, że Wysoki Stół zapewnił mu nieograniczone środki na zabicie Johna i karci Winstona za wcześniejsze zaniedbanie. Za karę markiz pozbawia Winstona obowiązków kierowniczych, okłada go „ekskomunikacją”, niszczy nowojorski Continental i wykonuje egzekucję na Charonie. Następnie markiz namawia Caine’a, niewidomego emerytowanego zabójcę z Wysokiego Stołu, do zabicia jego starego przyjaciela Johna, grożąc, że zamorduje córkę Caine’a, jeśli odmówi. John szuka schronienia w hotelu Continental w Osace, prowadzonym przez jego przyjaciela Shimazu Kojiego. Zastępca markiza, Chidi, wspierany przez zabójców Wysokiego Stołu i Caine'a, przybywa, aby sprawdzić hotel. Córka Kojiego, Akira, będąca konsjerżem, ewakuuje hotel tuż przed „dekonsekracją” przez Wysoki Stół, wywołując bójkę. John walczy z falami opancerzonych zabójców, co prowadzi do ostatecznej rozgrywki z Caine'em. Łowca nagród „Pan Nikt”, przerywa ich walkę i pozwala Johnowi uciec po ustaleniu, że obecna nagroda za zabicie Johna jest niewystarczająca. Ranny Koji wielokrotnie atakuje Caine'a w imieniu Johna; Caine niechętnie zabija Kojiego, ale oszczędza Akirę. John wraca do Nowego Jorku i spotyka się z Winstonem na grobie Charona. Winston sugeruje, aby John odwołał się do starej tradycji Wysokiego Stołu i wyzwał markiza na pojedynek. Zwycięstwo uwolniłoby Johna od wszelkich zobowiązań wobec Wysokiego Stołu, ale może on zażądać jedynie pojedynku w imieniu rodziny przestępczej. John udaje się do berlińskiej siedziby syndykatu przestępczego Ruska Roma, z którym wcześniej zerwał więzi, aby poprosić o ponowne przyjęcie. Jego przybrana siostra Katia zastrzega, że w celu ponownego przyjęcia John musi zabić Killę Harkana, członka Wysokiego Stołu, który zamordował jej ojca. Killa organizuje zasadzkę w swoim klubie nocnym, jednak z pomocą Caine'a i Pana Nikt Johnowi udaje się go zabić i odzyskać swój status. Winston przekazuje wyzwanie Johna markizowi, pełniąc rolę „sekundanta” Johna, i żąda, aby w przypadku zwycięstwa Johna odbudowano nowojorski Continental w całości sfinansowany przez Wysoki Stół. W Paryżu John i markiz ustalają parametry pojedynku — pojedynek na pistolety o wschodzie słońca następnego dnia w Sacré-Cœur — podczas spotkania moderowanego przez Posłańca, emisariusza Wysokiego Stołu. Markiz nominuje niechętnego Caine'a na jego miejsce, podczas gdy Posłaniec ostrzega, że John i Winston zostaną straceni, jeśli poniosą porażkę albo nie pojawią się na czas. Król Bowery przybywa do Paryża, aby dać Johnowi pistolet i nowy garnitur balistyczny. Markiz zamierza uniemożliwić Johnowi przybycie na pojedynek na czas, wyznaczając za niego nagrodę w wysokości 26 milionów dolarów. W drodze do Sacré-Cœur John walczy z hordami zabójców, w tym z Panem Nikt, który negocjuje wzrost nagrody do 40 milionów dolarów. Podczas ich konfrontacji John uniemożliwia Chidiemu zabicie psa Tropiciela, przez co Pan Nikt porzuca pogoń za Johnem. Po tym, jak Caine i Pan Nikt pomagają Johnowi w walce z kilkoma zabójcami – w tym Chidim, którego zabija Pan Nikt – na Rue Foyatier, docierają na szczyt w samą porę na pojedynek. John i Caine ranią się nawzajem podczas dwóch rund pojedynku, a trzecia runda kończy się, gdy Caine poważnie rani Johna. Domagając się prawa do przeprowadzenia ciosu miłosierdzia, markiz chętnie zamienia się miejscami z Caine'em. Winston beszta markiza za jego arogancję, ujawniając, że John nie wystrzelił jeszcze trzeciej kuli. W tym momencie John strzela do markiza. Posłaniec uwalnia Caine'a i Johna od zobowiązań wobec Wysokiego Stołu, a Winston zostaje przywrócony na swoje stanowisko. Zanim John uległ obrażeniom, zastanawia się nad swoim życiem i małżeństwem. Jakiś czas później, w Nowym Jorku, Winston i Król Bowery żegnali Johna przy jego grobie, znajdującym się obok grobu jego zmarłej żony Helen. W scenie po napisach Caine wraca do Paryża, aby ponownie spotkać się ze swoją córką, ale podchodzi do niego mściwa, dzierżąca nóż Akira. Obsada Keanu Reeves – John Wick / Jardani Jovonovich, profesjonalny zabójca, który stał się legendą w kryminalnym półświatku, lecz jest ścigany przez rządzący nim Wysoki Stół Donnie Yen – Caine, niewidomy zabójca pracujący dla Wysokiego Stołu i przyjaciel Johna, który zostaje zmuszony do powrotu z emerytury, aby zabić Wicka i zapewnić bezpieczeństwo swojej córce Bill Skarsgård – markiz Vincent Bisset de Gramont, wyznaczony przez Wysoki Stół, by bez względu na wszystko zniszczyć Johna Laurence Fishburne – Król Bowery, szef podziemnej przestępczości, który został okaleczony na rozkaz Wysokiego Stołu i sponsoruje działania Johna Hiroyuki Sanada – Koji Shimazu (jap. 島津浩司), menedżer hotelu Continental w Osace oraz stary przyjaciel Johna i Caine'a Shamier Anderson – Tropiciel (ang. The Tracker) / Nikt (ang. Mr. Nobody), łowca nagród, który chce zgarnąć jak najwyższą nagrodę za głowę Johna Lance Reddick – Charon, konsjerż w hotelu Continental w Nowym Jorku Rina Sawayama – Akira, córka Kojiego i konsjerż w hotelu Continental w Osace Scott Adkins – Killa Harkan, niemiecki mafiozo Clancy Brown – Posłaniec (ang. The Harbinger), wysoki rangą agent Wysokiego Stołu, służący jako mediator w konflikcie między Johnem a markizem Natalia Tena – Katia, przybrana siostra Johna i głowa Ruskiej Romy Marko Zaror – Chidi, prawa ręka markiza de Gramonta Ian McShane – Winston Scott, menedżer hotelu Continental w Nowym Jorku i przyjaciel Johna George Georgiou – Starszy (ang. The Elder), „Człowiek ponad (wysokim) stołem”. Georgiou zastąpił Saïda Taghmaoui, który wcielił we wcześniejszego Starszego w filmie John Wick 3 (2019) Bridget Moynahan – Helen Wick, zmarła żona Johna; wykorzystano materiał archiwalny z pierwszego filmu Sven Marquardt, niesławny niemiecki „bramkarz”, pojawił się jako członek Ruskiej Romy o imieniu Klaus. Emerytowany zapaśnik sumo Yoshinori Tashiro pojawił się jako jeden ze strażników Hotelu Continental w Osace. Produkcja Rozwój projektu W grudniu 2018 roku reżyser Chad Stahelski był otwarty na nakręcenie kolejnego filmu, pod warunkiem, że widzom spodoba się część trzecia. 14 maja 2019 roku, przed wydaniem John Wick: Chapter 3 – Parabellum, Stahelski potwierdził w wątku „Ask Me Anything” w serwisie Reddit, że odbyła się dyskusja na temat kolejnego filmu i że będzie zaangażowany w projekt, jeśli trzecia część odniesie sukces. Pomimo tego ogłoszenia nie potwierdzono, czy Keanu Reeves powróci do swojej roli. Jednak jak potem stwierdził w wywiadzie dla GQ, że będzie odgrywał swoją rolę tak długo, jak publiczność będzie tego chciała, mówiąc: „O ile moje nogi mnie poniosą tak daleko, jak chce tego publiczność”. 20 maja 2019 roku, podczas tygodnia otwarcia trzeciej części Wicka wytwórnia Lionsgate ogłosiła, że trwają już prace nad czwartym filmem. Osoby, które otrzymywały wiadomości tekstowe „Johna Wicka” z Lionsgate, otrzymały wiadomości o sequelu w mowie zabójców: „Służyłeś. Będziesz służył. John Wick: Chapter 4 nadchodzi – 21 maja 2021”; jego premiera początkowo miała mieć miejsce tego samego dnia, co premiera czwartej części Matrixa, w której również wystąpił Keanu Reeves. 21 maja 2019 Stahelski w wywiadzie dla IndieWire, drocząc się stwierdził, że Wick nie zakończy czwartego filmu „szczęśliwym zakończeniem”, mówiąc: „John może przeżyć całe to (przekleństwo), ale na końcu nie ma szczęśliwego zakończenia. Nie ma dokąd pójść. Szczerze, rzucam ci wyzwanie właśnie teraz, oto pytanie do ciebie: Jak chcesz, żebym to zakończył? Myślisz, że odjedzie w (przekleństwo) zachód słońca? Zabił 300 (przekleństwo) ludzi, po prostu [odejdzie] i wszystko w porządku? Po prostu zakocha się? Jeśli jesteś tym (przekleństwo) facetem (...) to jak skończy się jego dzień? Ma przerąbane do końca życia. To tylko kwestia czasu”. Dodatkowo Stahelski opowiedział o losie Winstona w czwartym filmie, mówiąc: „Chciał go zastrzelić. Czy chciał go zabić? To jest otwarte na interpretację. Możesz wziąć to na jeden z dwóch sposobów i właśnie w John Wick 4 odpowiemy na niektóre z pytań bez odpowiedzi". W czerwcu 2019 roku Stahelski ujawnił, że między trzecią a czwartą częścią nastąpi skok w czasie, ponieważ pierwsze trzy filmy rozgrywają się w ciągu miesiąca i w tym czasie John Wick „został doprowadzony do granic możliwości, jak to tylko możliwe”. Pod koniec kwietnia 2020 roku podczas wywiadu z Colliderem Chad Stahelski powiedział, że film najprawdopodobniej nie doczeka się wydania w 2021 roku, ze względu na jego zaangażowanie w Matrix 4. 1 maja 2020 IndieWire ujawniło, że wyniku pandemii COVID-19 oraz zobowiązań Reevesa w Matrix 4 premiera filmu została przesunięta na 27 maja 2022 roku. Stachelski powiedział, że Matrix miał zaledwie cztery tygodnie, kiedy to wszystko się wydarzyło. Tak więc Keanu musi dokończyć swoje zobowiązanie do „Matrixa”, co jest wielką sprawą i myślę, że prawdopodobnie zajmie mu to do końca roku. Następnie musimy przejść do trybu przygotowań i wtedy zaczynamy. A więc data wydania... kto wie w tej chwili”. Miejsce Johna Wicka 4 zajął film Spirala: Nowy rozdział serii Piła. Następnie w sierpniu tego samego roku dyrektor generalny Lionsgate Jon Feltheimer, że w produkcji znajdował się również piąty film, który miał być kręcony równocześnie z czwartą częścią, jednak w marcu 2021 roku wytwórnia zdecydowała się opóźnić produkcję piątego filmu. W marcu 2021 roku serwis Collider podał, że w Berlinie rozpoczęła się preprodukcja filmu. Z kolei 28 czerwca 2021 w Paryżu i Berlinie oficjalnie rozpoczęła się produkcja filmu. 29 września 2021 roku Keanu Reeves w wywiadzie dla CinemaBlend opowiedział trochę o scenach z filmu, a jedną z nich ma być walka podczas ruchu ulicznego, podczas której dojdzie do wypadków i strzelanin; jak sam stwierdził: „Są [sceny] zabawne. Są intensywne. Idziemy na to. Jest naprawdę niesamowita akcja Johna Wicka i nowe postacie. Naprawdę fajnie było ponownie grać tę rolę i opowiadać tę historię. Wiesz, pojawiają się nowe postacie i otwieramy świat. W tej chwili kręcimy szaloną scenę walki w środku ruchu ulicznego. Więc są wypadki samochodowe, strzelaniny”. 9 listopada 2021 roku podano, że zakończono zdjęcia do filmu, w wyniku czego przeszedł do fazy postprodukcji. Ponadto z okazji zakończenia zdjęć osoby z ekipy produkcyjnej otrzymały prezenty, na których widniało wstępne logo filmu wraz z podtytułem: John Wick 4: Hagakure; Hagakure znane również jako The Book of the Samurai odnosi się do tekstów Yamamoto Tsunetomo, które służą jako duchowy i praktyczny przewodnik dla japońskich wojowników. 22 grudnia 2021 roku Deadline podał, że data premiery filmu została przesunięta z 27 maja 2022 na końcówkę maja 2023 roku. Powodem kolejnego przesunięcia czwartej części była pandemia COVID-19, konieczność dalszych zdjęć, które będą realizowane w Japonii, oraz uniknięcie konkurencji ze strony filmu Top Gun: Maverick, który również miał mieć premierę 27 maja 2022 roku (po wielokrotnych przesunięciach). 2 maja 2022 roku Stahelski w wywiadzie dla Collidera stwierdził, że „rozdział 4 jest dobrą kontynuacją wszystkich poprzednich filmów i ma do niego pewne zakończenie, co jest świetne. Przedstawiamy wiele nowych postaci, które mają dużo do powiedzenia o Johnie Wicku z perspektywy jego przeszłości i teraźniejszych wydarzeń. Myślę, że opiera się na braterstwie, nadziei. Na tym polegałoby życie kogoś takiego jak John, który jest w kryzysie egzystencjalnym i myślę, że jest to fajna część filmu. Tak to się kończy, jest to dobre zakończenie emocjonalnego wątku, który mieliśmy”. Reżyser wypowiedział się także na temat scen akcji w filmie, mówiąc: „Keanu ma kilka nowych zestawów umiejętności, co jest dobre. Ma kilka nowych rekwizytów, które są świetne. Mieliśmy szczęście, że wylądowaliśmy w kilku bardzo interesujących zespołach kaskaderskich z całego świata. Każda ekipa kaskaderów – japońska, francuska, bułgarska – dodaje do scen akcji swój unikalny styl. To pomaga nam zmienić trochę sceny akcji. Kiedy zbierasz różnych ekspertów z różnymi sztukami walki, to zmusza nas do zaadaptowania tego do choreografii, aby pokazać inne rzeczy. To zabawne”. 10 sierpnia 2022 roku w wywiadzie dla Collidera Stahelski powiedział, że John Wick 4 będzie najdłuższym filmem z serii oraz opowiedział na jakim etapie jest praca nad filme: „Jesteśmy w końcowym etapie montowania finalnej wersji filmu, potem dojdą jeszcze efekty wizualne i muzyka. Już teraz jest to najdłuższy okres postprodukcji, w jakim uczestniczyłem. Bardzo podoba nam się muzyka, jaką mamy do tej pory, lecz Tyler Bates jeszcze komponuje muzykę do większych sekwencji. Efekty wizualne będą tworzone przez resztę roku, jednak jesteśmy już blisko ukończenia filmu. Do zmontowania zostało jeszcze kilka minut. Większość sekwencji została ukończona, a film w zasadzie jest gotowy. Prawdopodobnie poprawki zajmą nam jeszcze z kilka tygodni, a potem zamykamy montaż i zajmujemy się muzyką, dźwiękiem i efektami”. Na początku grudnia 2022 roku podczas Comic Con Experience w Brazylii Keanu Reeves stwierdził, że „jeśli chodzi o akcję, to John Wick 4 jest najtrudniejszym filmem, jaki w życiu zrobiłem. (...) Wiele osób idzie do kina na tego typu produkcje, aby czerpać rozrywkę ze spektakularnych sekwencji. Tym razem jest naprawdę wiele osób, które będą chciały dorwać Wicka”. Z kolei Chad Stahelski powiedział, czym inspirował się przy tworzeniu filmu: „Jestem wielkim fanem filmów chanbara – filmów o walce na miecze, filmów o samurajach – od Harakiri do Siedmiu samurajów. Mogę dosłownie wymienić wszystkie 26 części Zatōichiego, a także seriale telewizyjne! Więc oczywiście to ogromny wpływ. Ten [film] ma w sobie bardzo japoński motyw. Chodzi o pewien kodeks, czy to przyjaźni, czy sztuki życia. Nawet jeśli w każdym z filmów są źli ludzie, istnieje kodeks”. Na początku lutego 2023 roku podano, że Donnie Yen miał wpływ na choreografię walk w filmie, co było chwalone przez reżysera Chada Stahelskiego i reżysera drugiego planu Scotta Rogersa, według których wkład Yena w tworzenie scen akcji był duży i bezcenny. Rogers stwierdził, że: „On nie jest aktorem, którego trzeba trenować do każdej konkretnej walki. Jest świetnym aktorem, który jest również wyszkolonym wojownikiem. Jego umiejętność ulepszania choreografii dzięki własnej kreatywności jest na światowym poziomie. Kiedy dodasz do tego wiele lat treningu Keanu Reevesa do Johna Wicka, wychodzi coś wyjątkowego”. Ponadto Stahelski wyjawił, że postać Yena początkowo miała być zupełnie inna. Miał być niewidomym szermierzem inspirowanym Zatōichim. To Yen przekonał go, że nie chce być starym facetem z laską, ale fajnym gościem w garniturze, bo to świat Johna Wicka i musi być garnitur. Sam aktor inspirował się Brucem Lee w garniturze i Ah Jongiem z filmu Płatny morderca z 1989 roku. Z kolei postać grana przez Adkinsa wymagała noszenia grubego garnituru, więc swój styl walki zapożyczył od Mike'a Tysona. Scenariusz W kwietniu 2020 roku podczas wywiadu z Colliderem Stahelski ujawnił, że do filmu napisano 100–stronicowy „skrypt” (częściowy scenariusz/zarys części). W maju 2020 roku do napisania scenariusza zatrudniono Shay'a Hattena. W lutym 2021 roku Stahelski zaprosił Ricky'ego Stauba i Dana Walsera do napisania scenariusza po tym, jak był pod wrażeniem ich filmu pt. Kowboj na betonowej prerii (2020). Z kolei w marcu tego samego roku obowiązki scenarzysty zostały przekazane Michaelowi Finchowi, będącemu m.in. scenarzystą filmu Predators. Ponadto w marcu tegoż roku Collider poinformował, że nad scenariuszem pracowało wiele osób, w tym twórca serii Derek Kolstad, jednak wytwórnia Lionsgate zdecydowała się odsunąć go od projektu. W wywiadzie dla magazynu Looper Finch stwierdził, że było kilka innych filmów, które wpłynęły na jego twórczość, stwierdzając: „Wiele z tego zaczyna się od inspiracji Chada innymi filmami i gatunkami filmowymi, w tym Pewnego razu na Dzikim Zachodzie, Dobry, zły i brzydki, Bullitt, Brudny Harry czy Zatōichi”. Rola niewidomego zabójcy granego przez Donniego Yena nawiązuje do niewidomego szermierza z japońskiej serii filmów skupiających się na postaci Zatoichiego. Imię postaci Killi Harkana jest nawiązaniem do mieszkającego w Berlinie tureckiego rapera o pseudonimie Killa Hakan. Casting W kwietniu 2019 roku Keanu Reeves stwierdził, że będzie zaangażowany w Johna Wicka tak długo, jak filmy będą odnosić sukces, w wyniku czego powróci do swojej roli w czwartej i piątej części. 27 maja 2021 podano, że do ekipy dołączyła japońsko–brytyjska piosenkarka Rina Sawayama, która zagra postać o imieniu Akira; została wybrana ze względu na rolę wymagającą znajomości choreografii, a ponadto Stahelski widział jej teledyski do utworów „XS” i „Bad Friend”, które przedstawiały odpowiednio taniec i walkę. W czerwcu 2021 do obsady dołączyli Shamier Anderson i Bill Skarsgård oraz chiński aktor Donnie Yen (Ip Man), który zagra „starego przyjaciela Johna Wicka, z którym łączy go wspólna historia i wspólni wrogowie”. 10 czerwca 2021 roku potwierdzono, że Laurence Fishburne ponownie wcieli się w Króla Bowery. Następnie 17 czerwca podano, że do obsady dołączył japoński aktor Hiroyuki Sanada (Westworld, 47 roninów), który wcieli w postać o imieniu Shimazu i ma być jednym z kluczowych bohaterów filmu; Sanada początkowo miał odegrać rolę Zero w John Wick 3, ale zrezygnował na rzecz pojawienia się w Avengers: Koniec gry. 29 czerwca 2021 poinformowano, że do obsady dołączył Scott Adkins (seria Champion). Na początku lipca 2021 roku Lance Reddick potwierdził, że ponownie wcieli się w rolę Charona. 13 lipca 2021 podano, że do filmu zaangażowano chilijskiego aktora Marko Zarora (Battle Angel Alita), który zagra „jednego z głównych prześladowców Wicka”. Dwa dni później potwierdzono, że Ian McShane powróci w czwartej części jako Winston. 9 sierpnia 2021 roku podano, że do obsady dołączył aktor Clancy Brown (Nieśmiertelny). 11 listopada 2022 roku podano, że udział w filmie weźmie także Natalia Tena, z kolei George Georgiou zastąpił Saïda Taghmaoui w roli Starszego (ang. The Elder). Ponadto w połowie czerwca 2021 roku serwis The Illumenerdi podał, że do obsady miał dołączyć również Wesley Snipes, który negocjował z wytwórnią Lionsgate drugoplanową rolę „znawcy walki mieczem”. Dzień później Borys Kit z The Hollywood Reporter stwierdził, że aktor jednak nie wystąpi w filmie, ponieważ nie udało się dojść stronom do porozumienia. 2 lutego 2022 roku Halle Berry w wywiadzie dla IGN potwierdziła, że „Sofia nie pojawi się w najnowszym filmie z serii John Wick. Jednak jest szansa na jej własny film. Tak więc Sofia może nie wrócić w Johnie Wicku 4, ale zajmie się własnymi sprawami”. W filmie pojawiła się postać konsjerża Charona, jednak aktor Lance Reddick, który grał tę rolę, zmarł kilka dni przed premierą filmu. Scenografia i dobór broni Większość broni użytej w filmie została wybrana z zapasów firm zajmujących się projektowaniem broni na zamówienie oraz tych, które istniały jeszcze przed rozpoczęciem zdjęć. De Gramont nominuje niechętnego Caine'a do walki w jego miejsce w pojedynku przy użyciu ulepszonych XX-wiecznych Thompson/Center Contenders w scenie wschodu słońca w Sacré-Cœur. Król Bowery, kiedy przybywa do Paryża, wręcza Johnowi niestandardowy 21-nabojowy pistolet Pit Viper wyprodukowany przez TTI. Na początku filmu postać Caine'a trzyma drogi złoty zegarek od jubilera Carl F. Bucherer z portretem córki wewnątrz złotej pokrywy zamknięcia koperty. Zdjęcia Kiedy ogłoszono czwarty film w grudniu 2019 roku, Keanu Reeves rozpoczął szkolenie z bronią palną (tzw. gun fu) w pobliżu Los Angeles, przygotowując się do kręcenia Johna Wicka 4 i Matrix Zmartwychwstania. W ciągu dwunastotygodniowego okresu przygotowawczego nauczył się również używania nunczako, driftu muskularnymi samochodami oraz innych umiejętności w judo i ju-jitsu. Zdjęcia do filmu miały rozpocząć się w czerwcu 2021 roku w Berlinie i Paryżu, gdzie miało powstać większość zdjęć; dodatkowe lokalizacje filmowania obejmowały również Japonię i Nowy Jork. 28 czerwca tegoż roku oficjalnie rozpoczęto zdjęcia z operatorem Danem Laustsenem, które odbywały się głównie w Studiu Babelsberg w Poczdamie i Paryżu; budżet filmu wyniósł 100 milionów dolarów. Nagrania w Berlinie obejmowały m.in. Gendarmenmarkt, Kościół Najświętszego Serca Jezusowego, Bramę Brandenburską, elektrownię i Międzynarodowe Centrum Kongresowe. Następnie zdjęcia zostały przeniesione do Paryża z dwutygodniowym opóźnieniem, gdzie kręcenie odbywało się między 1 października a 5 listopada. Lokalizacje filmowe w stolicy Francji obejmowały atrakcje turystyczne, takie jak Bazylikę Sacré-Cœur, Łuk Triumfalny, Luwr, Wieżę Eiffla i Opérę Garnier, Ogród Luksemburski i Kościół Saint Eustache. Pościg na centralnym Place Charles-de-Gaulle został faktycznie sfilmowany na nieużywanym lotnisku Berlin-Tegel, ponieważ nie uzyskano pozwolenia na filmowanie ronda. Kilka francuskich ekip produkcyjnych opisało później zdjęcia w Paryżu jako „piekło”, ponieważ z powodu dwutygodniowego opóźnienia w kręceniu zdjęć w Niemczech Stahelski miał mniej czasu na rozpoznanie miasta, w wyniku czego improwizował i zmieniał lokalizacje w ostatniej chwili, co utrudniało logistykę i komunikację z lokalnymi władzami. Kolejne nagrania wykonano również w Wadi Rum, Tokio, Osace i Utah. Pod koniec sierpnia 2021 roku Lionsgate podczas panelu na CinemaCon podało, że John Wick 4 był wówczas kręcony w trzech krajach: Japonii, Niemczech i Francji. Zdjęcia do filmu trwały ok. pięć miesięcy, a 9 listopada 2021 roku zostały oficjalnie zakończone. Dodatkowe zdjęcia odbyły się w lutym 2022 roku w Nowym Jorku, w tym w Four Freedoms Park na Roosevelt Island. Operator Laustsen stwierdził, że kręcił w nocy łącznie przez 18 tygodni. Wysiłki zespołu od lokacji filmowych zostały docenione przez Location Managers Guild International nagrodą LMGI 2023. Na początku 2021 roku Chad Stahelski w wywiadzie dla The Hollywood Reporter powiedział, że przy tworzeniu Johna Wicka 4 wykorzystał niewykorzystane elementy i sekwencje akcji, które nie znalazły się w trzecim filmie. Stwierdził również, że czerpał inspirację m.in. z filmów samurajskich Sergio Leone i thrillera akcji Wojownicy. Ponadprzeciętną część budżetu, szacowaną na 90 milionów dolarów, przeznaczono na próby scen akcji z ekipami kaskaderskimi i kamerzystami w fazie przedprodukcyjnej, co oznaczało, że późniejsze zdjęcia można było ukończyć znacznie szybciej. Zdjęcia pod Łukiem Triumfalnym odbyły się w ciągu dwóch tygodni, ale wymagały czterech miesięcy przygotowań. Filmowanie na schodkowej ulicy Rue Chappe w pobliżu Sacré-Cœur odbyło się w ciągu pięciu dni, podczas gdy pojedyncze sceny ze strzelbą Dragons Breath zostały nakręcone tylko jednym ujęciem, a efekty wizualne zostały dodane w postprodukcji. Podczas kręcenia filmu wykorzystano łącznie pięć wyszkolonych psów, które ściśle współpracowały z zespołami kaskaderskimi, które zmieniały się w zależności od lokalizacji, oraz konie policyjne w Jordanii. W trakcie produkcji zniszczono ok. 45 samochodów. Jedna ze scen w filmie, w formie jednego długiego ujęcia z lotu ptaka, została zainspirowana niezależną grą z 2019 roku pt. The Hong Kong Massacre. Do filmu nakręcono także alternatywne zakończenie, w którym John odwiedza swój grób, jednak zostało porzucone po otrzymaniu „gwałtownej reakcji” od publiczności testowej. Stahelski opisał dłuższą wersję Johna Wicka 4, która trwała 225 minut, jako „przesadzoną”, ponieważ rozbudowane budowanie świata tytułowego bohatera i wprowadzenie nowych postaci wydłużyło ich czas na ekranie. Montażysta Nathan Orloff wykonał znaczące cięcia, skracając film do 169 minut. Pierwotnie film posiadał podtytuł Hagakure, odpowiadający Parabellum. Marketing 22 grudnia 2021 roku Lionsgate opublikowało krótki teaser, będący zapowiedzią czwartej części Johna Wicka z nową datą premiery. 25 kwietnia 2022 roku podczas wydarzenia CinemaCon w Las Vegas zaprezentowano pierwszy banner filmu. 21 czerwca 2022 roku Lionsgate opublikował pierwsze zdjęcie z JW4, z kolei dzień później podczas San Diego Comic-Con 2022 zaprezentowano pierwszy plakat oraz zwiastun filmu. W połowie listopada 2022 roku opublikowano pierwszy 2,5-minutowy zwiastun filmu, z kolei 16 lutego 2023 roku pojawił się 1,5-minutowy „finalny” zwiastun filmu. Muzyka Podobnie jak w przypadku wszystkich trzech poprzednich części, za muzykę do filmu odpowiadali Tyler Bates i Joel J. Richard. Obaj ponownie mieszali wpływy filmów o sztukach walki i muzyki rockowej z syntezatorami, gitarami elektrycznymi i basami, nagranymi przez samych kompozytorów. Gil Sharone był perkusistą podczas sesji nagraniowych. Po raz pierwszy do stworzenia muzyki do Johna Wicka wykorzystano 72-osobową orkiestrę z Nashville, który poszerzyła tonalnie i harmonicznie estetykę klasycznego rocka. Obaj muzycy skomponowali łącznie ok. trzech godzin muzyki filmowej do Johna Wicka 4, czyli więcej niż do któregokolwiek z poprzednich filmów. Ścieżka dźwiękowa składająca się z 35 utworów została wydana cyfrowo 24 marca 2023 roku przez Lakeshore Records. Album zawiera trzy utwory stworzone przez samego Tylera Batesa, które w przeciwieństwie do reszty muzyki EDM są bardziej w gatunku garage punk. Córka Batesa, Lola Colette, nagrała na potrzeby filmu nowoczesną wersję piosenki „Nowhere to Run” zespołu Martha and the Vandellas, wydanej po raz pierwszy w 1965 roku. Ponadto amerykański zespół metalcore'owy In This Moment wniósł do ścieżki dźwiękowej piosenkę „I Would Die for You”, a aktorka Rina Sawayama stworzyła utwór pt. „Eye for an Eye”, będący motywem przewodnim filmu; wydany jako singiel promujący dwa dni wcześniej. Album zawiera także utwory EDM takich artystów, jak Gesaffelstein czy Justice. Amerykański DJ Le Castle Vania, wieloletni współpracownik Batesa i Richarda, również przyczynił się do powstania poszczególnych utworów muzyki filmowej, lecz jego twórczość w dużej mierze składała się z remiksów utworów z Johna Wicka i Johna Wicka 2. Cztery z jego piosenek zostały wydane 31 marca 2023 roku jako osobna EP-ka zatytułowana Himmel und Hölle. Premiera Początkowo wytwórnia Lionsgate oficjalnie ogłosiła czwarty film podczas tygodnia otwarcia Johna Wicka 3, z planowaną datą premiery na 21 maja 2021 roku, jednakże z powodu pandemii COVID-19 jego wydanie zostało przesunięte na 27 maja 2022 roku. Pod koniec grudnia 2021 data premiery filmu została przesunięta na 24 marca 2023 roku. John Wick 4 zadebiutował 6 marca 2023 roku w Odeon Luxe Leicester Square w Londynie. Film znalazł się również w harmonogramie Festiwalu Filmowego SXSW, gdzie został wyświetlony 17 marca 2023 roku. Premiera w Stanach Zjednoczonych i Polsce odbyła się 24 marca 2023 roku. W Korei Południowej zostanie wydany 12 kwietnia 2023 roku. W Rosji John Wick 4 doczekał się kinowej premiery pomimo inwazji na Ukrainę i związanego z tym wycofania się głównych hollywoodzkich wytwórni z rosyjskiego rynku filmowego. Prezes Lionsgate, Joe Drake, bronił tej decyzji, stwierdzając, że dystrybutor filmów, Unicorn Media Limited, nie był objęty międzynarodowymi sankcjami, w związku z czym chciano wypełnić istniejące kontrakty na emisję filmu w Rosji, które zostały zawarte przed rozpoczęciem wojny, jednakże na razie nie przewidywano zawierania nowych. Media domowe John Wick 4 zostanie wydany w wersji cyfrowej 23 maja 2023 roku, z kolei 13 czerwca 2023 roku pojawi się na Blu-ray, 4K UHD i DVD. 21 czerwca 2023 roku Stachelski potwierdził, że powstanie wersja reżyserska filmu, zawierająca ok. 10–15 min dodatkowego materiału, lecz zostanie wydana w bliżej nieokreślonym terminie. Odbiór Box office Według stanu na dzień 24 maja 2023 roku John Wick 4 zarobił 186,9 miliona dolarów w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie oraz 245,4 miliona dolarów w pozostałych krajach, co dało łącznie 432,4 miliona dolarów. Tym samym stał się najbardziej dochodowym filmem z serii. Przewidywano, że John Wick 4 zarobi 65–70 milionów dolarów brutto w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie podczas weekendu otwarcia w 3855 kinach. Film zarobił 29,4 miliona dolarów pierwszego dnia, w tym 8,9 miliona dolarów podczas czwartkowych pokazów wieczornych, osiągając najlepszy wynik z serii. W kolejnych dniach suma przychodów wzrosła 73,8 miliona dolarów, dając filmowi pierwsze miejsce w box office i najlepszy weekend otwarcia filmu z serii John Wick. Był to również najlepszy weekend otwarcia filmu Lionsgate i rekord wśród filmów z ratingiem R, wydawanych od początku pandemii COVID-19 w marcu 2020 roku (wcześniejszym rekordzistą był Halloween zabija). Film osiągnął także drugi co do wielkości weekend otwarcia w momencie premiery, po Ant-Man i Osa: Kwantomania. W drugi weekend JW4 zarobił 28,3 miliona dolarów, odnotowując spadek o 61,6% i zajmując drugie miejsce za Dungeons & Dragons: Złodziejski honor, który miał swoją premierę. W trzeci weekend zarobił 14,6 miliona dolarów (spadek o 48% w stosunku do poprzedniego weekendu) w 3607 kinach, ponownie zajmując drugie miejsce, tym razem za Super Mario Bros. Film. W czwarty weekend film zarobił ok. 8 mln dolarów (spadek o 44%) w 3033 kinach i zajął trzecie miejsce, za Super Mario Bros. Film i Egzorcysta papieża. W piąty i szósty weekend JW4 zarobił odpowiednio 5,75 mln dolarów (spadek o 29%) oraz 5 mln dolarów (spadek o 23%). Poza USA i Kanadą film zarobił 64 miliony dolarów na 71 rynkach w weekend otwarcia. W drugi weekend John Wick 4 zarobił 35 milionów dolarów w 75 krajach. Z kolei w trzeci weekend zarobił 21,5 miliona dolarów. W czwarty weekend film zarobił 18,6 miliona dolarów, w tym 5,9 miliona w Korei Południowej. W piąty, szósty i siódmy weekend film zarobił odpowiednio 13,5, 10,1 i 5,7 mln dolarów. Według stanu na 5 czerwca 2023 roku najbardziej dochodowymi terytoriami były Wielka Brytania (21,6 mln dolarów), Niemcy (20,7 mln dolarów), Australia (16,6 mln dolarów), Korea Południowa (15,2 mln dolarów), Meksyk (14,5 mln dolarów) i WNP (14,2 mln dolarów). Według Monolith Films w weekend otwarcia film obejrzało niemal 158 tys. Polaków, było to najlepsze otwarcie w polskich kinach w marcu i jedno z najlepszych kinowych otwarć spośród filmów w 2023 roku. W drugi weekend film odnotował oglądalność na poziomie ok. 95 tys. osób. Do tej Johna Wicka 4 zobaczyło łącznie 310 981 osób. Według stanu na 22 maja 2023 roku JW4 zarobił w Polsce 2,66 miliona dolarów (11,1 mln zł). Odbiór krytyków Według agregatora recenzji Rotten Tomatoes 94% z 371 recenzji było pozytywnych, ze średnią oceną 8,1/10. Konsensus krytyków brzmiał: „John Wick 4 zawiera więcej wszystkiego - i sugeruje, że jeśli chodzi o dobrze ubranego Keanu Reevesa, który pokonuje swoich wrogów w zabójczo baletowym stylu, nigdy nie może być za dużo”. Z kolei Metacritic, który stosuje średnią ważoną, przyznał filmowi ocenę 78 na 100 na podstawie 58 krytyków, wskazując na „ogólnie pozytywne recenzje”. Ankietowani widzowie poprzez CinemaScore przyznali filmowi średnią ocenę „A” w skali od A+ do F, najlepszą z serii, podczas gdy ankietowani przez PostTrak przyznali mu 93% pozytywnych ocen, z czego 82% stwierdziło, że zdecydowanie poleciłoby film innym. Według wczesnych reakcji po premierze w Londynie film spotkał się z uznaniem krytyków, którzy opisywali film jako epickie widowisko akcji, które usprawiedliwia czas trwania prawie trzech godzin. Większość recenzentów chwaliła stylizowane sekwencje akcji, występy obsady, fabułę i tempo widowiska, jednak niektórzy uważali, że film jest za długi; mimo to wielu krytyków uznało tę część za najlepszą z serii. Ponadto oprócz pracy kamery Dana Laustsena i wspaniałych scenografii, szczególnie chwalono obsadę, m.in Donniego Yena, Hiroyukiego Sanadę, Rinę Sawayamę i Marko Zarora, nawet jeśli historię czasami opisywano jako całkowicie nielogiczną. Frank Scheck z The Hollywood Reporter pozytywnie ocenił film, nazywając go „większym, gorszym, odważniejszym, dłuższym i zawierającym prawie bardziej spektakularne scenografie, niż jeden film może wygodnie obsłużyć. Ten epicki film akcji praktycznie na nowo definiuje stawkę”. Tom Jorgensen z IGN przyznał filmowi ocenę 10/10, opisując go jako „nowoczesną epopeję” i „pękającą w szwach kreatywną, ekscytująco zainscenizowaną choreografią akcji i zdjęciami”, jednocześnie chwaląc występy Reevesa, Yena i Skarsgårda. Richard Roeper z Chicago Sun-Times przyznał filmowi trzy z czterech gwiazdek, pisząc: „Gdzieś w całkowicie niepotrzebnym, rozdętym czasie trwania Johna Wicka IV znajduje się genialny, okrojony, 100-minutowy klasyk samochodowego filmu akcji, gdzie zapierające dech w piersiach sekwencje akcji nie ciągną się tak długo, że stają się wręcz nudne”. Z kolei Richard Brody z The New Yorker był ambiwalentny co do większości filmu, ale stwierdził, że „przyprawiające o zawrót głowy, omdlałe, zawadiackie i sensacyjne” zakończenie sprawia, że reszta filmu „warta jest przeczekania”. Charles Bramesco z The Guardian przyznał filmowi dwie z pięciu gwiazdek, pisząc: „Ci, którzy docenili oryginał za jego brutalną, muskularną zwinność, mają kolejną rzecz: ociężały, ogłupiający gargantuiczny film gotowy zabić wszystko oprócz swoich ulubieńców”. Recenzując film dla Consequence, Gregory Lawrence przyznał mu ocenę C+ i powiedziała: „Oglądanie Johna Wicka 4 czasami przypominało oglądanie ponadprzeciętnego montażu. Po ociężałych dwóch godzinach i 49 minutach wzrok natychmiast przyciągnie co przebija się przez hałas – a takich momentów jest mnóstwo. Ale „chwile” nie tworzą dobrze opowiedzianego „filmu”. Nagrody Przyszłość Kontynuacja Keanu Reeves stwierdził, że będzie kontynuował tworzenie sequeli Johna Wicka, dopóki filmy będą odnosić sukces. Na początku sierpnia 2020 roku Lionsgate ogłosiło, że prace nad piątym filmem są w toku, a zdjęcia okresu zdjęciowego czwartego i piątego filmu będą połączone. Później jednak zrezygnowano z tego pomysłu i opóźniono zdjęcia do Johna Wicka 5. Na początku lutego 2023 roku Keanu Reeves stwierdził, że nie było gwarancji, że John Wick 5 powstanie, ponieważ wszystko zależało od odbioru publiczności. W marcu 2023 roku Stachelski w wywiadzie dla Slashfilm powiedział, że czwarta część może być jego ostatnim filmem z serii, ale dodał również, że jest otwarty na stworzenie Johna Wicka 5, ale być może będzie trzeba na niego trochę poczekać. Później w rozmowie z The Hollywood Reporter Stachelski stwierdził, że czwarta część jest jak na razie ostatnią: „Naszym zdaniem Keanu i ja na razie skończyliśmy. Damy Johnowi Wickowi odpocząć. Jestem pewien, że studio ma plan. Jeśli wszystkim się spodoba i zarobi obłędną kasę, to zastanowimy się. (...) Jeśli tym razem też tak będzie, to będziemy promować film w Japonii we wrześniu. Keanu i ja wybierzemy się w długą podróż do Tokio (...) i powiemy "Co myślisz?". Zamówimy dwie 20-letnie whisky i zapiszemy pomysły na serwetkach. Jeśli uznamy, że te pomysły mają ręce i nogi, to zrobimy film”. Potencjalny piąty film nie był w planach jeszcze przed premierą czwartej części, częściowo z powodu śmierci Wicka. Stahelski powiedział, że powodem, dla którego on i Reeves porzucili plany kontynuacji, był ich sceptycyzm dotyczący zdolności „dostarczenia dwóch wyjątkowych doświadczeń”. Lionsgate początkowo sprzeciwiał się, aby postać Reevesa przeszła na emeryturę, ale ostatecznie zgodził się. Pomimo nalegań Stahelskiego i Reevesa, że Wick nie żyje, 28 marca 2023 roku prezes Lionsgate, Joe Drake, oficjalnie zasugerował możliwość powstania piątego filmu ze względu na rekordowe zarobki JW4. Stwierdził, że „piąta część serii John Wick wróciła na deskę kreślarską. Jest wola i otwartość. I z pewnością można zinterpretować to zakończenie na różne sposoby. Wszyscy zrobimy sobie tutaj mały odpoczynek, a potem zaczniemy zastanawiać się, czy istnieje wiarygodny sposób na dostanie się do piątki. Jednak nie ma gwarancji”. Na początku kwietnia 2023 roku Stahelski potwierdził, że jest otwarty na kontynuację. W maju 2023 roku na spotkaniu z akcjonariuszami potwierdzono, że Lionsgate pracuje nad piątym filmem Johna Wicka, jednak jest on na wczesnym etapie przygotowań. We wrześniu 2023 roku Stahelski potwierdził, że Keanu Reeves „nadal jest na pokładzie, aby nakręcić kolejny film z serii”. Spin-offy W listopadzie 2022 roku podano, że Reeves, McShane i Reddick powtórzą swoje role Johna Wicka, Winstona Scotta i Charona w nadchodzącym spin-offie Ballerina, w którym wystąpi Ana de Armas jako baletnica Rooney Brown, zastępując Unity Phelan z Parabellum; akcja filmu będzie miała miejsce między wydarzeniami z Johna Wicka 3 i 4. Tworzony był również spin-offowy serial telewizyjny zatytułowany The Continental, w którym pojawiły się młodsze wersje kilku postaci z Johna Wicka. Ponadto Donnie Yen wyraził zainteresowanie spin-offem skupiającym się na jego postaci Caine'a. Uwagi Przypisy Dalsza lektura Linki zewnętrzne Amerykańskie filmy akcji Amerykańskie filmy z 2023 roku Sequele amerykańskich filmów Filmy w reżyserii Chada Stahelskiego Filmy z serii John Wick

840

https://pl.wikipedia.org/wiki/Cypr

Cypr

Cypr, Republika Cypryjska ( Kýpros, ) – państwo położone na wyspie Cypr leżącej we wschodniej części Morza Śródziemnego. Poprzez wody terytorialne graniczy z oddaloną o 70 km na północ Turcją. Jest członkiem Unii Europejskiej, ma wprowadzoną walutę euro. Największymi miastami kraju są: Nikozja (stolica) oraz Limassol. Cypr znajduje się w strefie klimatu subtropikalnego w zależności od części wyspy – typu śródziemnomorskiego i półpustynnego, z bardzo łagodnymi zimami i długimi ciepłymi, w połowie gorącymi latami. Geografia Cypr jest państwem położonym na wyspie o tej samej nazwie znajdującej się w zachodniej Azji we wschodniej części Morza Śródziemnego, której powierzchnia wynosi 9,3 tys. km², a linia brzegowa ma długość 648 km. Cypr graniczy z brytyjskimi bazami Akrotiri i Dhekelia oraz z nieuznawaną na arenie międzynarodowej Turecką Republiką Cypru Północnego (o powierzchni 3355 km², obejmującą 36% wyspy), będącą de iure częścią Cypru. Cypr leży pomiędzy Turcją oddaloną o 70 km na północ, Syrią, Libanem i Izraelem leżącym na wschodzie i południowym wschodzie, Egiptem położonym ok. 360 km na południe oraz grecką Kretą oddaloną o 541 km na zachód. Najwyższym wzniesieniem jest Olympos (1951 m n.p.m.). Terytorium Cypru zajmują trzy główne krainy geograficzne. W północnej części wznoszą się góry Kyrenia z wysokościami do 1000 m n.p.m., oddzielone od wybrzeża wąskim pasem nizin nadbrzeżnych. U podnóży gór Kyrenia liczne plantacje oliwek. Stoki gór porasta las cyprysowy. Na południowym zachodzie leży porośnięty wielkimi lasami Masyw Troodos, z najwyższym szczytem kraju. Pomiędzy Kierinią a wspomnianym wcześniej masywem rozciąga się Mesaoria, równina niemal w całości pozbawiona drzew, nie licząc plantacji drzew oliwnych i eukaliptusowych. Historia Od starożytności do XIX wieku W czasach starożytnych, od XIII wieku p.n.e., wyspa była zamieszkiwana przez Greków i przez ponad 2 tys. lat znajdowała się pod wpływem kultur greckiej, rzymskiej i bizantyjskiej. W 1191 r. została zajęta przez krzyżowców, co doprowadziło do jej odseparowania od prawosławnej Grecji. W 1571 r. wyspę podbili Turcy. Osiedliła się tam ludność całkowicie odmienna od rdzennej, która szybko się asymilowała i dostosowała do etnicznej struktury wyspy. Turcy nie prowadzili przymusowej ani systematycznej islamizacji zajętego obszaru. Mimo to znaczna część Cypryjczyków przyjmowała tę wiarę, aby nie być postrzegana jako ludność drugiej kategorii. Schyłek panowania tureckiego i Brytyjczycy Przez blisko 300 lat panowania Turcy doprowadzili do upadku i częściowego wyludnienia. Spowodowało to niezadowolenie ze strony Greków, którzy w 1821 r. wzniecili powstanie. Władze tureckie w ramach odwetu nakazały powiesić patriarchę Konstantynopola na bramie jego stambulskiego pałacu, zaś arcybiskupa Cypru Cypriana – na drzewie na rynku w Nikozji. Ponadto zabito 3 biskupów i 400 notabli greckocypryjskich. W wyniku tych działań zaczęła się szerzyć idea przyłączenia Cypru do Grecji, czyli Enosis (Meghali Idea). W czasie trwania wojny turecko-rosyjskiej w latach 1876–1878 Wielka Brytania, w porozumieniu z Francją, mając na celu uniemożliwienie Imperium Rosyjskiemu objęcia kontroli na Morzu Śródziemnym i umocnienia się na Bałkanach, rozpoczęła okupację Cypru. W wyniku umowy z sułtanem tureckim Wielka Brytania miała przeciwstawić się traktatowi pokojowemu z San Stefano. W zamian za to miała dostać we władanie Cypr. 4 czerwca 1878 r. Anglia i Turcja podpisały tajną konwencję cypryjską kwestionującą postanowienia Pokoju z San Stefano. Na jej podstawie Anglia objęła w posiadanie Cypr, gwarantując zamieszkującym ją Turkom wolność religijną i zobowiązała się do wypłacania Turcji odszkodowania za utracone dochody z wyspy w wysokości 92 800 funtów rocznie. Umowa zawierała zastrzeżenie, że w momencie, gdy Rosja odda Turcji tereny podbite w Armenii, straci ona ważność. Turcja była przez długi czas popierana przez Wielką Brytanię. Stopniowo traciła sympatię Londynu ze względu na coraz większe ekonomiczne i polityczne wpływy niemieckie w Turcji. 5 listopada 1914 r. Wielka Brytania anektowała Cypr, kiedy to Turcja stanęła po stronie mocarstw centralnych. Rząd brytyjski uważał, że prędzej czy później Turcja zaatakuje Wielką Brytanię, dlatego za wszelką cenę dążył do porozumienia z Bułgarią i Grecją. Stąd w trakcie trwania I wojny światowej Brytyjczycy poufnie proponowali Grekom Cypr w zamian za możliwość usytuowania baz morskich na Krecie. Oficjalnie już w 1915 r. Grecja za udział w wojnie po stronie Ententy miała otrzymać Cypr. Do rozmów włączyła się Francja, która w konwencji francusko-brytyjskiej z 1920 r. zaznaczyła, że bez jej zgody Wielka Brytania nie może dokonywać żadnej cesji wyspy. Wielka Brytania otrzymała Cypr na mocy traktatu pokojowego z Sevres z 1920 r., lecz dopiero 3 lata później Turcja uznała aneksję w traktacie lozańskim. Od 1 maja 1925 roku wyspa nosiła status kolonii brytyjskiej. Do 1930 r. Brytyjczycy swoją politykę w stosunku do Cypru kierowali przeciwko dążeniom do Enosis. Chcieli tego dokonać przez poprawienie warunków życia. Uważali, że mieszkańcy będą woleli podlegać silnie rozwiniętemu państwu niż biednej Grecji. W tej walce używali głównie Turków. Jednak swoje działania kierowali przeciwko nim, choćby w sferze religijnej. Ci w ramach ruchu oporu utworzyli w 1944 r. KATAK – Stowarzyszenie Mniejszości Tureckiej na Wyspie Cypr, a w 1945 r. KMTHP – Narodową Partię Ludową Cypru. Obie te partie połączyły się w 1949 roku, tworząc KTP – Partię Cypryjsko-Turecką. Sytuacja uległa zmianie w 1950 roku, gdy arcybiskupem Nowej Justyniany i całego Cypru, zwierzchnikiem Cypryjskiego Kościoła Prawosławnego, został arcybiskup Makarios III, jeden z zagorzałych zwolenników Enosis. Wśród Greków cypryjskich udało mu się na powrót wzbudzić nadzieję na przyłączenie do Grecji. Aby tego dowieść, w tym samym roku zorganizowano plebiscyt, w którym ludność grecka na Cyprze opowiedziała się za przyłączeniem. Jednak wyniki tego plebiscytu nie zostały uznane przez władze brytyjskie oraz Turcję. Dla Brytyjczyków wyspa ta, razem z Gibraltarem i Maltą, tworzyła łańcuch baz morskich o znaczeniu zarówno militarnym, jak i handlowym, więc nie mieli zamiaru oddać Cypru. Aby odzyskać autonomię Grecy powołali podziemną armię EOKA (Organizacja Narodowa Bojowników Cypryjskich). Rekrutacja rozpoczęła się w 1952 r. Na czele EOKA stanął Jeorjos Grivas „Dighenis”. Organizacja ta mogła liczyć na wsparcie ze strony Grecji, która szkoliła jej bojowników i wywiad oraz dostarczała na wyspę broń łodziami rybackimi, kutrami, pocztą. W wyniku przejęcia przez Brytyjczyków greckiego statku „Agios Georgios” wiozącego broń i amunicje dla EOKA, rozpoczęcie akcji zbrojnej planowane na 25 marca 1955 r. przełożono na 1 kwietnia 1955 r. Było to spowodowane strachem przed aresztowaniem członków organizacji. Początkowo Cypryjczycy sabotowali brytyjskie organizacje wojskowe. EOKA m.in. zbombardowała koszary, pojazdy wojskowe. Dochodziło również do morderstw greckich policjantów na Cyprze, podejrzanych o współpracę z Wielką Brytanią. Ze strachu przed śmiercią brytyjscy informatorzy rozpoczynali współpracę z Grivasem. W sierpniu 1955 Brytyjczycy doprowadzili do spotkania przedstawicieli Greków i Turków w celu rozpoczęcia negocjacji. Spotkanie to zakończyło się fiaskiem, gdyż ich zdania na temat przyszłości Cypru były odmienne. Grecy chcieli niepodległości, Turcy natomiast opowiadali się za utrzymaniem status quo. Londyn mianował nowego gubernatora wyspy o nadzwyczajnych uprawnieniach. Był nim marszałek John Harding. Wprowadził on stan wojenny, godzinę policyjną oraz nakaz zdania broni pod groźbą kary śmierci. Na wiosnę 1956 r. Makarios został deportowany na Seszele i internowany za przechowywanie broni. Od tego momentu rozpoczęła się regularna wojna domowa. W wyniku przewagi militarnej Brytyjczyków, Grivas postanowił zmniejszyć ryzyko zbrojnych akcji EOKA. Wycofał się w góry Trodos, gdzie podzielił swoje oddziały. Walka przyjęła charakter partyzancki. Przechwytywali oni małe patrole lub pojedyncze pojazdy. W tym czasie miejscy nacjonaliści likwidowali Turków i komunistów greckich skupionych wokół partii AKEL. Nie byli oni łatwym celem dla Brytyjczyków. Z tego też powodu akcja „Pepperot” została skierowana przeciwko partyzantom z Trodos. W wyniku tego zginęło 30 osób, a sam Grivas ledwo uszedł z życiem. W odwecie miejska partyzantka EOKA dokonała najgwałtowniejszych zamachów w przeciągu całej wojny. Ich działania nie spotkały się z uznaniem wielu członków organizacji, którzy zaczęli udzielać anonimowych informacji władzom brytyjskim. Za ich sprawą zlokalizowano kryjówkę najbliższego współpracownika Grivasa – Grigorisa Afxentiou i jego ludzi w klasztorze Macheira w Trodos. Grivas, aby przerzucić ludzi z gór, doprowadził do zawieszenia broni w marcu 1957, uwalniając jednocześnie Makariosa 28 marca. Turcy w tym czasie zaproponowali podział wyspy: 2/3 dla Grecji, 1/3 dla nich. Propozycja ta została odrzucona. Wkrótce potem Grecy zerwali rozejm. W odpowiedzi Turcy za zgodą Wielkiej Brytanii powołali Organizację Bojową Turków Cypryjskich – TMT (organizacja tureckiego oporu) inaczej VOLKAN. Służyli swą pomocą Brytyjczykom poprzez patrole i zamachy na Greków. Nowy gubernator Cypru, Hugh Foot, wzmocnił działania mające na celu utrudnienie funkcjonowania EOKA. Nakazał kontrolę przesyłek i zakaz sprzedaży niektórych środków chemicznych, by tym sposobem uniemożliwić produkcję bomb. Grivas postanowił zmienić taktykę. Jego nowym sposobem walki stało się niepłacenie podatków i manifestacje uliczne. Sprawiło to zaostrzenie konfliktu grecko-tureckiego. Dochodziło do licznych zamieszek, a groźba wybuchu regularnej wojny domowej była realna. Aresztowano ok. 2000 ludzi podejrzanych o współpracę z EOKA. W ramach zemsty Grecy dokonywali zamachów na brytyjskich dowódców. 26 września 1958 roku raniono generała D.A. Kendrew i zamordowano żonę jednego z brytyjskich żołnierzy, żądając jednocześnie wycofania wojsk brytyjskich. Niepodległość Aby zapobiec dalszemu rozlewowi krwi, władze zainicjowały rozmowy na temat niepodległości Cypru. Na mocy porozumień z Zurychu (11 lutego 1959) oraz z Londynu (17–19 lutego 1959) starcia ustały, a wyspa miała otrzymać suwerenność 19 lutego 1960 roku. Cypr miał się stać republiką będącą częścią Wspólnoty Narodów, rządzoną przez reprezentantów dwóch narodów, uznając dwunarodowość wyspy. Brytyjczycy zachowali natomiast tzw. Sovereign Base Areas (SBAs) w Akrotiri i Dhekelia. Każde z państw miało prawo interweniować w przypadku zagrożenia niepodległości wyspy. Grecja miała zachować 950 żołnierzy, a Turcja 650. Konstytucja przewidywała, że prezydentem miał być Grek, a wiceprezydentem Turek. Turcy również otrzymali prawo weta wobec decyzji parlamentu bądź rządu. Ich udział w administracji i policji miał wynosić 30%, 40% w armii. Katastrofalna konstytucja paraliżowała państwo, ponieważ w sztuczny sposób dzieliła władzę między Greków i Turków, na ogół niechętnych do współpracy. Zgodnie z ustaleniami, prezydentem 14 grudnia 1959 r. został Makarios III, a wiceprezydentem dr Fazıl Küçük, zastąpiony w 1960 r. przez Raufa Denktaşa. 16 sierpnia 1960 r. Cypr odzyskał niepodległość. Grivas został awansowany i uznany za bohatera narodowego. Zarówno EOKA, jak i VOLKAN nie oddały broni. Kryzys odrodził się, gdy w listopadzie 1963 Makarios zaproponował reformę konstytucji, aby móc bez przeszkód wejść w unię z Grecją (obowiązująca konstytucja zabraniała unii z jakimkolwiek państwem). Chciał on też ograniczyć tureckie prawo weta i wyrównać liczbę urzędników w proporcji 1:4 oraz stworzyć armię cypryjską o charakterze mieszanym, a nie – jak do tej pory – złożonej z jednostek jednonarodowościowych. Kolejnym postulatem było zawieszenie działalności samorządów terytorialnych i przejęcie ich kompetencji przez wyznaczone instytucje. Turcja sprzeciwiła się tym zmianom. Dlatego też 21 grudnia 1963 r. do akcji powróciła EOKA, wzniecając rozruchy. W przeciągu kilku dni zginęło 300 osób i zniszczono 100 wiosek tureckich. Turcy prowadzili loty ostrzegawcze nad Cyprem, gotowi w każdej chwili zaatakować. Brytyjczycy utworzyli w stolicy tzw. „zieloną linię”, przedzielającą ją na dwie części, na której żołnierze brytyjscy wymusili zawieszenie broni. W innych rejonach wyspy walki trwały do 27 marca 1964 r., kiedy to na wyspę dotarli żołnierze UNFICYP (siły pokojowe ONZ na Cyprze). Miały one za zadanie zapewnienie przestrzegania zawieszenia broni, utrzymanie strefy buforowej, nadzór nad respektowaniem prawa i porządku na wyspie. Makarios zdawał sobie sprawę, że siły ONZ powstrzymają Turcję przed atakiem. W czerwcu 1964 r. ogłoszono pobór na Cyprze. Dowodzenie przypadło w udziale Grivasowi. Rozpoczął on ofensywę na ważne punkty przerzutu broni dla Turków – miasteczka Mansura i Kokkina. W ramach odwetu tureckie lotnictwo rozpoczęło naloty bombowe na Cypr. Grivas zmuszony był wstrzymać ofensywę. W ciągu kolejnych trzech lat nad pokojem panowała ONZ. W kwietniu 1967 r. władza w Grecji przeszła w ręce junty wojskowej, wrogo nastawionej wobec Makariosa. 15 listopada 1967 r. Grivas zaatakował tureckie Agios Teodoros i Kofinu, aby przeciwdziałać dalszemu tworzeniu się enklaw, w których gromadzono broń. Turcja w odwecie rozpoczęła mobilizację i przygotowania do lądowania na Cyprze. Makarios, aby załagodzić konflikt, wymógł na juncie odwołanie Grivasa, zakończenie ofensywy i wycofanie wojsk. Dzięki temu oraz mediacji USA, udało się konflikt chwilowo zażegnać. W kolejnych latach Makarios ponownie próbował zmienić konstytucję, aby ograniczyć prawa Turków. Przeciwko niemu działał rząd ateński, z którym popadł w konflikt, próbując na własną rękę nawiązać współpracę ze Związkiem Radzieckim, aby zrezygnować z przyłączenia Cypru do Grecji na rzecz niepodległości. Doszło do powstania EOKA B na czele z Grivasem, która była negatywnie ustosunkowana do prezydenta. Swoje poparcie dla tej organizacji okazały Stany Zjednoczone, mając nadzieję na złagodzenie konfliktu w wyniku ostatecznego podziału Cypru. W odpowiedzi Makarios utworzył w 1974 r. podległą sobie Jednostkę Rezerwy Taktycznej. W jej skład wchodzili komuniści i socjaliści, zaopatrzeni w broń radziecką. 2 lipca 1974 r. Makarios zażądał, aby oficerowie z Gwardii Narodowej opuścili wyspę. W odpowiedzi 15 lipca przeprowadzono zamach stanu, na skutek którego arcybiskup Makarios uciekł z wyspy. Nowym prezydentem został Nikos Sampson, weteran z EOKA, dowódca sił atakujących enklawy tureckie. Ludność Cypru stanowili wówczas w 77% Grecy, a w 18% Turcy. Turcja obawiała się przyłączenia Cypru do Grecji i postanowiła wykorzystać sytuację, rozpoczynając 20 lipca 1974 r. inwazję na Cypr. Piechota utworzyła przyczółek w rejonie Kyrenii, a spadochroniarze zajęli turecką część Nikozji. Walczyli siłą 40 tys. żołnierzy, 300 dział i czołgów przeciwko 18 tys. żołnierzy Gwardii Narodowej, 950 regularnym żołnierzom greckim i kilkuset bojownikom z EOKA-B. Dokonano wielu krwawych zbrodni, których ofiarami stali się cywile. Strach przed okrucieństwem najeźdźców wypędził z domów 180 tys. Greków. 21 lipca lotnictwo tureckie popełniło pomyłkę, która zadecydowała o losach wojny. Przez przypadek samoloty zaatakowały własną flotę, zatapiając niszczyciel „Kocatepe” i uszkadzając dwa pozostałe. Przyczyną pomyłki był fakt, że Grecy posiadali okręty tego samego typu. Cypryjscy Grecy nie mogli oczekiwać pomocy ze strony Aten, gdyż wszelkie działania przeciw Turcji miały spotkać się z odpowiedzią USA. 22 lipca o godz. 16 w wyniku wyczerpania Turcy zgodzili się na zawieszenie broni. 23 lipca Nikos Sampson podał się do dymisji i opuścił wyspę. Jego miejsce zajął umiarkowany Glafkos Kliridis. W tym samym czasie w Stanach Zjednoczonych miała miejsce afera Watergate. W związku z odwróceniem uwagi USA od problemu Cypru, Turcja zażądała podziału. Po odmowie wznowiła 14 sierpnia ataki i w 48 godzin zajęła 1/3 wyspy. 16 sierpnia podpisano zawieszenie broni, wyznaczając granicę na linii „Attyli”. Grecja, aby okazać swoje niezadowolenie z polityki USA, wystąpiła z NATO. Na terenach zajętych przez Turków powstało nieuznawane przez nikogo prócz Turcji państwo – Turecka Republika Cypru Północnego. W grudniu 1974 powrócił Makarios i ponownie objął urząd prezydencki przy poparciu rządu ateńskiego. Rozpoczęto grecko-tureckie negocjacje trwające 3 lata i nieprzynoszące żadnych rezultatów. Turcja opowiadała się za powstaniem dwóch niezależnych państw, z których każde miałoby własne siły zbrojne, budżet i komunikację. Problemem był los 200 tys. uchodźców greckich w tureckiej części wyspy. Rokowania pokojowe osłabły, gdy Turcy zaczęli przeprowadzać czystki etniczne, wysiedlając Greków z wiosek i miast cypryjskich. W wyniku śmierci Makariosa (3 sierpnia 1977), prezydentem został Spiros Kiprianu. W listopadzie 1980 r. doszło do rozmów grecko-tureckich przy asyście ONZ. Głównym problemem byli uchodźcy, a także reformy konstytucji, mające na celu poprawienie warunków Turków. Żądali oni równego statusu, jednakowej reprezentacji w rządzie, a także rotacyjnej zmiany prezydenta. Rok później przyjęto ten postulat oraz ustalono, że 30% wyspy będzie pod kontrolą turecką. W maju 1983 roku ONZ nakazało opuszczenie wyspy przez wojska tureckie. W wyniku tego i za zgodą Ankary, Rauf Denktaş ogłosił niepodległość Tureckiej Republiki Północnego Cypru. Aby zaznaczyć swą niezależność, zmieniono walutę, wydano miejscowe paszporty oraz zasiedlano wyspę ludnością turecką w liczbie 45 tys., aby zmniejszyć dysproporcje demograficzne. Sytuacja nie uległa poprawie nawet w 1988 roku, gdy prezydentem został skłonny do kompromisu z Turkami Georges Vassiliou. W 1992 r. Rada Bezpieczeństwa ONZ wydała rezolucję potępiającą Turków cypryjskich, nakazując redukcję 40 tys. armii tureckiej, zmniejszenie wydatków na cele obronne strony greckiej, oddanie pod kontrolę ONZ Famagusty oraz przeprowadzenie spisu ludności. W 1993 r. władzę objął Klerides, który całą swą politykę oparł na idei połączenia wyspy. Miała powstać federacja dwóch republik, lecz strona turecka odrzuciła te postulaty. Głośne zdarzenie miało miejsce w 1996 roku. Gdy greccy demonstranci usuwali zasieki na granicy w Dherlinie, zostali zaatakowani przez Turków z organizacji nacjonalistycznej „Szare Wilki”. Kilka dni później zastrzelono nieuzbrojonego Greka, który na znak protestu zdejmował turecką flagę na maszcie granicznym. Ponadto Cypr kupił w 1996 roku od Rosji czołgi T-80, wozy bojowe (BWP-3) i pociski dalekiego zasięgu S-300. Turcy zagrozili, że zbombardują wyrzutnie, jeżeli te zostaną zainstalowane. Ale jednocześnie wywiad turecki szukał sposobu, żeby je przechwycić. Odkąd w 1996 r. w Turcji do władzy doszli islamiści z Necmettinem Erbakanem na czele, konflikt grecko-turecki się zaostrzył. Wydawało się, że porozumienie jest niemożliwe. Turcja najwyraźniej dążyła do przyłączenia Cypru Północnego. Jednak w 1993 r. doszło do formalnego przymierza Cypru z Grecją. Tzw. Wspólna Doktryna Obronna mówi, że Grecja przyjdzie Cyprowi z pomocą, gdyby Turcja użyła siły lub próbowała zaanektować północną część wyspy. Jednak 2 lata później, w roku 1995, doszło do kolejnego zaognienia konfliktu. W Pafos wybudowano bazę lotniczą i morską dla lądujących na wyspie wojsk greckich i przeprowadzono pierwsze manewry „Nikoforos” (Zwycięzca). Turcja w odwecie chciała zastraszyć Greków cypryjskich i od 1997 r. samoloty tureckie regularnie przelatują nad Nikozją na niskiej wysokości. Cypr ostatecznie zrezygnował z rozmieszczenia pocisków na wyspie i oddał je Grecji (na Kretę), a następnie w 1998 r. rozpoczął negocjacje w sprawie przystąpienia do Unii Europejskiej i wobec tego problem Cypru Północnego stał się bardzo poważny. Szansę na zakończenie konfliktu dawało rozszerzenie Unii. Bruksela chciała przyjąć wyspę zjednoczoną. W związku z tym w kwietniu 2004 r. odbyło się referendum. Turcja – odrzucając fundament swej polityki zagranicznej i sprzeciwiając się przywódcy Turków cypryjskich, Raufowi Denktaşowi, namawiała do głosowania za zjednoczeniem. Jednak referendum zakończyło się fiaskiem. 65% Turków głosowało za przyjęciem planu, ale „nie” powiedziało 75% Greków. Oto główne propozycje tzw. planu Annana, odrzucane przez Greków: Turecka część wyspy miałaby przekazać greckiej tylko 7% terytorium i to tereny bardzo zdewastowane, a po tureckiej stronie Grecy odzyskać mieliby tylko 1/3 utraconych powierzchni każdej z ojcowizn, Grecy nie mieliby prawa budownictwa tzw. głównych domów (jedynie domy weekendowe), ani zamieszkiwania poza weekendem i świętami w swych własnych (nawet starych) domach po tureckiej stronie wyspy. Greckie armia i policja miałyby zostać natychmiast rozwiązane, lecz turecka armia pozostać miałaby na wyspie jeszcze przez nie mniej niż 15 lat (i bez realnych gwarancji jej wyjścia). Ten punkt rodził wielkie obawy Greków o możliwość zagrożenia ich bezpieczeństwa osobistego. Zgłoszoną w ostatniej chwili (na godziny przed referendum) propozycję sekretarza generalnego ONZ wprowadzenia dwóch niedużych międzynarodowych oddziałów zmechanizowanych dla ochrony ludności cywilnej uznawano za zobowiązanie równie niedorzeczne, jak nieskuteczna okazała się uprzednio ochrona cywili przez siły międzynarodowe w Bośni czy Kosowie. Ponadto indywidualne odszkodowania dla rodzin, za ich ziemie tracone na rzecz Turków, wypłacane miałyby być z budżetu państwa, co w praktyce byłoby dokonywane w 90% ze środków, uprzednio zbieranych w podatkach od samych Greków, gdyż zamożniejsi płacą wyższe podatki, a najbiedniejsi są z nich niemal całkowicie zwolnieni. Stąd po greckiej stronie Cypru wiele osób mówiło raczej o dyktacie niż o planie pokojowym. Jego odrzucenie większość mediów i polityków przedstawiała jako patriotyczny obowiązek oraz wymóg rozsądku. Odrzucenie tzw. planu Annana przez Greków skutkowało faktycznym przystąpieniem do Unii Europejskiej 1 maja 2004 roku tylko greckiej części wyspy. Zgodnie z decyzją podjętą na szczycie w Kopenhadze w 2002 roku cały Cypr został włączony do Unii Europejskiej, jednakże na północnej części wyspy zawiesza się obowiązywanie prawa unijnego. Kalendarium około 5500 p.n.e. – w osadzie Chirokitia mieszka 1500 osób IV tysiąclecie p.n.e. – początek wyrobu przedmiotów z miedzi 2300–2200 p.n.e. – początek epoki brązu udokumentowany wykopaliskami znalezionymi w grobach w Filia-Drakos, Kyra i Chrysiliu (niedaleko Morfu). ok. 1750 p.n.e. – potężne trzęsienie ziemi niszczy cywilizację epoki brązu na wyspie 1400–1250 p.n.e. – napływ Mykeńczyków na Cypr 800 p.n.e. – liczne kolonie greckie i fenickie 568–526 p.n.e. – okres panowania egipskiego nad Cyprem 525 p.n.e. – początek perskiego panowania nad wyspą 294 p.n.e. – Cypr wchodzi w skład państwa Ptolemeuszy 59 p.n.e. – Marek Porcjusz Katon Młodszy podbija Cypr 30 p.n.e. – wyspa ostatecznie przechodzi pod władzę Rzymu 115–116 – rebelia mieszkających na wyspie Żydów 395 – w wyniku podziału Cesarstwa rzymskiego Cypr przechodzi pod panowanie Bizancjum 632 – pierwszy najazd arabski; przez następne 300 lat Arabowie i Bizantyńczycy walczą o wyspę 965 – ostateczna utrata wyspy przez Arabów 1185 – Izaak Komnenos odrywa wyspę od Bizancjum 1191 – podbicie wyspy przez Ryszarda Lwie Serce, który sprzedaje ją templariuszom, a ci z kolei w następnym roku odsprzedają ją Gwidonowi z Lusignan, ostatniemu królowi Jerozolimy 1192 – powstanie Królestwa Cypru 1489 – Cypr staje się posiadłością wenecką 1570 – podbój wyspy przez Turków; w ciągu kilkudziesięciu lat na wyspę przybywa ponad 50 tysięcy tureckich osadników 1821 – surowe represje skierowane przeciwko greckiej ludności 1878 – Cypr przechodzi pod brytyjską administrację 1914 – aneksja Cypru przez Wielką Brytanię 1955 – powstanie EOKA (Cypryjskiej Organizacji Wyzwolenia Narodowego) 1957 – biskup Makarios III żąda niepodległości 1960 – Cypr uzyskuje niepodległość; gwarancje dla tureckiej mniejszości XII 1963 – początek krwawych starć między cypryjskimi Grekami i cypryjskimi Turkami 1964 – przybycie oddziałów ONZ (UNFICYP) 1974 – inspirowany przez Ateny zamach stanu skierowany przeciwko prezydentowi Cypru Makariosowi III; turecka interwencja zbrojna; podział wyspy 1977 – śmierć ojca cypryjskiej niepodległości biskupa Makariosa III 1983 – turecka część wyspy deklaruje niepodległość, jako Turecka Republika Północnego Cypru (uznawana tylko przez Turcję i kilka organizacji) 1999 – początek negocjacji pod egidą ONZ, mających doprowadzić do ponownego zjednoczenia wyspy; luty 2003 – prezydentem Cypru został Tassos Papadopoulos, przeciwnik kompromisu z cypryjskimi Turkami 2004 kwiecień – grecka część wyspy odrzuciła w referendum plan zjednoczenia (Plan Annana) na warunkach stawianych przez ONZ z turecką częścią, Turcy cypryjscy głosowali za przyjęciem planu (greko-cypryjczycy chcą zjednoczenia, ale na innych warunkach) 1 maja – Cypr stał się członkiem UE 2008 – 1 stycznia Cypr wszedł do strefy euro Podział administracyjny Cypr jest oficjalnie podzielony administracyjnie na 6 dystryktów (Famagusta, Kirenia, Larnaka, Limassol, Nikozja, Pafos). Jednak tylko 5 z nich (w tym jeden w niewielkim fragmencie) znajduje się pod administracją Republiki Cypryjskiej. Strefy czasowe 8 września 2016 TRCP (Cypr Północny) zadecydowało o podzieleniu Cypru na dwie strefy czasowe. Północna część wyspy, zamieszkiwana przez Turków cypryjskich, od 30 października miała pozostać przy czasie letnim, a południowa przejdzie na czas zimowy. Jednak na skutek protestów mieszkańców obu stron wyspy, którzy często lub codziennie dojeżdżają do pracy na drugą stronę wyspy, że będzie to olbrzymia niedogodność i zamieszanie, władze Cypru Północnego ostatecznie zrezygnowały z tej zmiany i w obu częściach obowiązuje ten sam czas (GMT+2) – ze zmianami na czas letni (UTC+3) zgodnie z innymi państwami EU. Polityka Członek brytyjskiej Wspólnoty Narodów. Republika prezydencka, funkcję głowy państwa sprawuje prezydent, który jest jednocześnie szefem rządu. Wyłaniany w wyborach powszechnych na 5-letnią kadencję. Władza ustawodawcza w rękach parlamentu. Po proklamowaniu w 1979 Federalnego Państwa Tureckiej Republiki Cypryjskiej, a następnie przekształceniu go w Republikę Turecką Cypru Północnego (1983) ustanowiono w niej odrębne struktury władzy – Zgromadzenie Ustawodawcze i rząd, które jednak nie zyskały uznania ONZ i wspólnoty międzynarodowej. Demografia Rdzenni mieszkańcy Cypru to głównie Grecy (77% ogółu ludności w 2001 roku), na drugim miejscu są Turcy – 18%. Ludność grecka wyznaje chrześcijaństwo w obrządku prawosławnym, a turecka – islam. Na Cyprze z liczbą ludności 840 407 (bez Cypru Północnego) mieszka 667 398 Cypryjczyków, co stanowi 79,4% wszystkich mieszkańców. Mieszka tu także 170 383 imigrantów z innych państw co stanowi 20,3% populacji. Do największych grup imigrantów należą: Bułgarzy (ok. 70 000 osób), Grecy (29 321 osób), Brytyjczycy (24 046 osób), Rumuni (23 706 osób). Na Cyprze mieszka 2859 Polaków. Przyrost naturalny w Republice Cypryjskiej zmniejszył się z 9,1‰ (w 1995 roku) do poziomu 4,9‰ (w 2006 roku), w Republice Tureckiej Cypru Północnego wynosi około 10‰ i od 1995 roku nie ulegał większym zmianom. Średnia gęstość zaludnienia wynosi 76 osób na km², większość ludności zamieszkuje wybrzeża i nizinę Mesaoria. W miastach Republiki Cypryjskiej mieszka 67,4% ludności. Główne miasta to: Nikozja, Limassol, Larnaka, Famagusta. Średnia długość życia wynosi 75 lat dla mężczyzn i 80 lat dla kobiet. Brak jest ścisłych danych liczbowych o kolonizacji tureckiej w północnej części wyspy. Raport Rady Europy z 2003 roku przytacza szacunki Republiki Cypryjskiej, zgodnie z którymi w 2001 r. na obszarze Cypru Północnego mieszkało 87 600 Turków cypryjskich oraz 115 tys. tureckich osadników. Podaje on także dane przytaczane przez stronę turecką i północnocypryjską – według Turcji miałoby to być 31 tys. osadników, natomiast zdaniem Turków cypryjskich – między 50 tys. a 100 tys. osadników. Dodatkowo należy tu doliczyć ok. 30 tys. żołnierzy armii tureckiej stacjonujących w bazach na terenie Cypru Północnego. Ponadto władze Republiki Cypryjskiej szacują, że w latach 1974–2000 Cypr Północny opuściło 55 tys. Turków cypryjskich. Władze Cypru Północnego prezentując wyniki spisu powszechnego z 2006 roku, nie wyróżniają osobno osadników tureckich, ani nie uwzględniają stosowanego w Republice Cypryjskiej kryterium prawa krwi, czyli więzów rodzinnych z osobami cypryjskiego pochodzenia, z okresu sprzed 1960 roku. Zgodnie z tymi danymi 120 007 mieszkańców Cypru Północnego (tj. 67,41% mieszkańców) posiadało obydwoje rodziców urodzonych na Cyprze oraz 12 628 (7,09%) jednego rodzica urodzonego na Cyprze, natomiast 42 572 mieszkańców Cypru Północnego (23,91%) posiada obydwoje rodziców urodzonych w Turcji. Ponadto według danych tego spisu 133 937 mieszkańców Cypru Północnego (50,5%) miało wyłącznie obywatelstwo Cypru Północnego, 42 795 mieszkańców (16,1%) miało, poza obywatelstwem Cypru Północnego, również inne obywatelstwo, w tym 33 870 (12,8%) tureckie, natomiast 77 731 mieszkańców (29,3%) miało wyłącznie tureckie obywatelstwo. W ocenie władz Republiki Cypru w dalszym ciągu trwa osiedlanie ludności tureckiej w północnej części wyspy – ma ją już zamieszkiwać od 150 tys. do 160 tys. tureckich osadników. Przy czym, według tych samych źródeł, całkowicie zahamowana miałaby być emigracja Turków cypryjskich – podawana obecna liczba 55 tys. emigrantów jest taka sama jak podawana przez władze Cypru Północnego na 2000 r. Niemniej zgodnie z danymi przedstawionymi pod koniec 2011 r. przez ministra spraw zagranicznych Republiki Cypryjskiej osadników tych jest od 200 tys. do 300 tys. Republika Cypryjska wskazuje ponadto, że jednym z celów tej kolonizacji jest osiągnięcie bezwzględnej dominacji demograficznej osadników tureckich, także liczonej w skali całej wyspy. Religia Struktura religijna kraju w 2010 roku według Operation World: Chrześcijaństwo: 72,42% w tym: prawosławie – 66,31% pozostali – 3,82% (w tym niezrzeszeni chrześcijanie i inne wyznania protestanckie) katolicyzm – 1,59% anglikanizm – 0,33% zielonoświątkowcy – 0,2% Świadkowie Jehowy – 0,17% islam – 23,67% ateizm – 3,6% hinduizm – 0,15% buddyzm – 0,07% judaizm – 0,02% Kultura i obyczaje Na Cyprze znajdują się trzy obiekty wpisane na listę UNESCO, są to: 1980 – Zabytki archeologiczne w regionie Pafos 1985 – Zdobione kościoły regionu Trodos (wpis rozszerzony w 2001) 1998 – Stanowisko neolityczne Chirokitia Na Cyprze generalnie panują raczej nieformalne relacje międzyludzkie. Cypryjczycy chętnie i często dotykają się nawzajem, a przestrzeń osobista nie jest rygorystycznie oznaczona. Życie toczy się głównie w obrębie niewielkich społeczności, których członkowie często kontaktują się między sobą, nie istnieje potrzeba formalnej etykiety. Mieszkańcy większych zachodnich krajów, którzy odwiedzają Cypr, mają często wrażenie, że w tym kraju „każdy zna każdego”. Choć Cypr nie jest krajem tak konserwatywnym, jak wiele państw arabskich czy północnoafrykańskich, to w świątyniach, meczetach czy kościołach prawosławnych obowiązują odpowiednie normy ubioru. Może się zdarzyć, że nieodpowiednio ubrana osoba nie zostanie wpuszczona do środka. W wielu świątyniach można pożyczyć spodnie lub chusty, które należy założyć podczas zwiedzania. Gospodarka Republika Cypryjska wraz ze Słowenią była jednym z najbogatszych kandydatów wstępujących do UE w 2004 roku. PKB w 2001 roku wyniósł 11,9 mld euro (15,6 tys. euro na mieszkańca). Wzrost gospodarczy w 2003 r. wyniósł 2,0%. Bezrobocie w 2003 r. wynosiło 3,5%. Pod koniec lat 90. XX w. Republika Cypryjska stała się jednym z najwygodniejszych „rajów podatkowych” dla europejskiego biznesu, który został tu zwabiony niskim podatkiem od zagranicznych spółek (tzw. offshore), wynoszącym wówczas zaledwie 4,25%. W przededniu wstąpienia Cypru do UE było tu zarejestrowanych ok. 16 tys. firm offshore, z czego 1/3 należała do Rosjan. Interesy zawiązały tu prawie wszystkie spółki kontrolowane przez najbogatszych ludzi z Rosji i innych państw Europy Środkowej i Wschodniej, co skutkowało przepływem przez wyspę miliardów dolarów tamtejszych mafii. Dopiero przed samym wejściem do Unii Europejskiej Cypr zlikwidował preferencyjny podatek offshore, zastępując go standardowym podatkiem CIT (wynoszącym jednak tylko 10%), wprowadził też szereg przepisów przeciwdziałających „praniu brudnych pieniędzy”. Departament Stanu USA skreślił w tym czasie Cypr z listy krajów „podwyższonego ryzyka”. Głównymi uczestnikami obrotu finansowego na wyspie są biznesmeni rosyjscy. W 2002 r. tylko z Rosji trafiło na Cypr 3,5 mld USD. W kierunku odwrotnym strumień ten jest jeszcze większy: w 2002 r. z Cypru napłynęło do Rosji inwestycji za 5,5 mld USD, a w 2003 r. – za ok. 10 mld USD. Cypr stał się w 2003 r. drugim (tuż po Niemczech, a przed USA) inwestorem zagranicznym w Rosji. Na wyspie zamieszkało lub pracuje blisko 50 tys. Rosjan, a ok. 100 tys. rosyjskich turystów przyjeżdża tu rocznie na wakacje. Wychodzą tu 3 rosyjskojęzyczne gazety, działa Cyprus Russian Business Association. W sklepach i lokalach gastronomicznych (o szyldach pisanych cyrylicą) dostępne są tradycyjne rosyjskie produkty i potrawy. Pewne ograniczenia w rozwoju turystyki z Rosji wystąpiły po przystąpieniu Republiki Cypryjskiej do UE i wprowadzeniu wiz dla Rosjan. Bezrobocie na Cyprze w grudniu 2017 roku wynosiło 11,3%. Turystyka W 2016 roku kraj ten odwiedziło 3,187 mln turystów, generując dla niego przychody na poziomie 2,363 mld euro (11,9% więcej niż w roku poprzednim). Większość turystów odwiedzających Cypr pochodzi z Wielkiej Brytanii, Rosji i Grecji. Transport Transport na wyspie jest dobrze rozwinięty, większość dróg ma asfaltową nawierzchnię. Na Cyprze obowiązuje ruch lewostronny. Łączna długość dróg wynosi prawie 15 tys. km. Duże porty morskie znajdują się w Larnace, Limassolu i Famaguście. Cypr ma dobre połączenia z większymi miastami Europy, międzynarodowe lotniska znajdują się w Larnace oraz w Pafos. Na wyspie nie ma linii kolejowych. Z Turcji z portu Tasucu pływają promy do portu Girne (Kirenia) na północnym wybrzeżu Cypru. Zobacz też Turecka Republika Północnego Cypru Przypisy Linki zewnętrzne CIA World Factbook Cypryjska agencja prasowa Państwa członkowskie Unii Europejskiej Członkowie Organizacji Narodów Zjednoczonych Państwa w Azji

6873

https://pl.wikipedia.org/wiki/Wojew%C3%B3dztwo

Województwo

Województwo – jednostka podziału administracyjnego najwyższego stopnia w Polsce, od 1990 r. jednostka zasadniczego podziału terytorialnego administracji rządowej, a od 1999 r. także jednostka samorządu terytorialnego. Podział kraju na województwa ma swoje korzenie w okresie rozbicia dzielnicowego, stąd ich zróżnicowanie pod względem wielkości w czasach Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Pierwsze województwa powstawały na przełomie XIV i XV w. Pierwotnie były to samodzielne zgromadzenia wojskowe na określonych terenach Polski, którymi zarządzali wyznaczani przez władcę wojewodowie (od: wodzić woje). Status województwa reguluje w Polsce ustawa o samorządzie województwa z dnia 5 czerwca 1998 r. Liczba województw 1582–1634 – 34 (+ 1 księstwo, 1 biskupstwo, 1 ziemia) 1634–1660 – 35 (+ 1 księstwo, 1 biskupstwo, 1 ziemia) 1660–1717 – 33 (+ 1 księstwo, 1 biskupstwo, 1 ziemia) 1717–1768 – 33 (+ 1 księstwo, 1 biskupstwo) (w Księstwie Warszawskim w miejsce województw wprowadzono departamenty) 1815–1837 (Królestwo Polskie) – 8 (w Królestwie Polskim w latach 1837–1915 w miejsce województw wprowadzono gubernie) 1922–1939 – 16 (w tym województwo śląskie posiadające autonomię, +1 miasto wydzielone) 1944–1945 – 10 (w tym województwo śląskie posiadające autonomię, +2 miasta wydzielone) 1945–1946 – 11 (+2 miasta wydzielone) 1946–1950 – 14 (+2 miasta wydzielone) 1950–1975 – 17 (+2 miasta wydzielone, od 1954 5 miast wydzielonych) 1975–1998 – 49 od 1 stycznia 1999 – 16 Stan aktualny – 16 województw Reforma administracyjna, która weszła w życie 1 stycznia 1999, ustanowiła 16 nowych województw. Celem tej reformy było utworzenie większych regionów, które mogłyby konkurować z innymi regionami po wstąpieniu do Unii Europejskiej (zobacz: NUTS). Dotychczasowe województwa były zbyt małe, by efektywnie wykorzystywać środki finansowe. Wprowadzeniu nowego podziału na województwa towarzyszyły liczne dyskusje. Niektóre projekty zakładały utworzenie mniejszej liczby województw (najczęściej mówiło się o 12). Nieco mniej zwolenników miały projekty utworzenia 25 województw lub pozostawienia dotychczasowego podziału na 49 województw. Liczne protesty społeczne, m.in. w Opolu i Kielcach, doprowadziły do utworzenia większej liczby jednostek. W dwóch województwach zdecydowano się na rozdzielenie siedzib wojewodów i sejmików województw. Od 1999 r. pojawiają się opinie postulujące utworzenie jeszcze trzech województw: staropolskiego, środkowopolskiego, środkowopomorskiego oraz wyłączenia Warszawy z województwa mazowieckiego. Potoczne określenie „miasto wojewódzkie” odnosi się do miasta, w którym siedzibę mają wojewoda i (lub) marszałek województwa. Wszystkie miasta wojewódzkie mają status miasta na prawach powiatu. Podział na województwa od 1999 r. 1) siedziba wojewody, 2) siedziba sejmiku wojewódzkiego i urzędu marszałkowskiego Województwa w przeszłości Pierwsze województwa w Polsce Województwa w okresie I Rzeczypospolitej Województwa Królestwa Polskiego (do 1816 – departamenty) 1815–1837 krakowskie (siedziba władz – Miechów, potem Kielce) sandomierskie (siedziba władz – Radom) kaliskie lubelskie płockie mazowieckie (siedziba władz – Warszawa) podlaskie (siedziba władz – Siedlce) augustowskie (siedziba władz – Suwałki) Od 1837 r. Królestwo Polskie dzieliło się na gubernie. Województwa w okresie międzywojennym (1918–1939) 2 sierpnia 1919 uchwałą sejm podzielił terytorium byłego Królestwa Polskiego na 5 województw, a dla Warszawy przewidział odrębną jednostkę administracyjną: białostockie kieleckie lubelskie łódzkie warszawskie W ciągu następnych kilku lat dodano kolejnych 10 województw z ziem pozostałych zaborów: krakowskie lwowskie nowogródzkie poleskie (Brześć) pomorskie (Toruń) poznańskie stanisławowskie tarnopolskie wileńskie wołyńskie (Łuck) 15 lipca 1920 roku utworzono nowe województwo powstałe na terenach odłączonych od Niemiec w wyniku plebiscytu i powstań śląskich tamtejszej polskiej ludności dążącej do włączenia Górnego Śląska w granice Polski oraz z byłych terenów Austro-Węgier (Śląsk Cieszyński): województwo śląskie (Katowice), posiadające autonomię Województwa z podziałem na powiaty – zobacz podział administracyjny II RP. Województwa w latach 1944–1975 Zmiany terytorium Polski po II wojnie światowej wymusiły reorganizację podziału administracyjnego kraju. W 22 sierpnia 1944 na mocy Dekretu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 21 sierpnia 1944 r. o trybie powołania władz administracji ogólnej I-ej i II-ej instancji przywrócono przedwojenny podział administracyjny Polski. Ponieważ granice kraju nie były jeszcze ustalone, a jego część znajdowała się nadal pod okupacją, nie można mówić o faktycznej liczbie istniejących wówczas województw. 1 kwietnia 1945 z województwa kieleckiego przeniesiono do województwa krakowskiego powiat miechowski, 7 kwietnia 1945 powołano województwo gdańskie, w którego skład wszedł obszar Wolnego Miasta Gdańska i 6 powiatów województwa pomorskiego (gdyński, kartuski, morski, starogardzki, kościerski i tczewski). 7 maja 1945 anulowano autonomię województwa śląskiego. 9 sierpnia fragment województwa lwowskiego włączono do województwa lubelskiego, a 18 sierpnia 1945 utworzono województwo rzeszowskie z pozostałej w Polsce części województwa lwowskiego i 4 powiatów województwa krakowskiego (dębicki, gorlicki, jasielski i mielecki) oraz zmieniono granice województw: śląskiego, krakowskiego, kieleckiego, białostockiego i warszawskiego (powiaty będziński i zawierciański przeniesiono z województwa kieleckiego do śląskiego, olkuski z kieleckiego do krakowskiego oraz łomżyński z warszawskiego do białostockiego). Dodatkowo z województwa łódzkiego wydzielono miasto Łódź, które stało się miastem na prawach województwa. Tereny włączone do Polski początkowo znajdowały się pod radziecką administracją wojskową, a 14 marca 1945, jeszcze przed zajęciem wszystkich tych terenów, utworzono na nich 4 okręgi administracyjne nie posiadające statusu województw: Okręg I (Śląsk Opolski), Okręg II (Dolny Śląsk), Okręg III (Pomorze Zachodnie), Okręg IV (Mazurski). Dopiero 28 czerwca 1946 obszar Ziem Odzyskanych włączono do zasadniczego podziału kraju tworząc na nim trzy nowe województwa (olsztyńskie, szczecińskie i wrocławskie) oraz część ziem włączając do województw: białostockiego, gdańskiego, poznańskiego i śląskiego. Od 28 czerwca 1946 Polska dzieliła się na 14 województw oraz 2 miasta wydzielone: województwo białostockie województwo pomorskie (później: województwo bydgoskie) województwo gdańskie województwo śląskie, zwane również śląsko-dąbrowskim województwo kieleckie województwo krakowskie województwo lubelskie województwo łódzkie województwo olsztyńskie województwo poznańskie województwo rzeszowskie województwo szczecińskie województwo warszawskie województwo wrocławskie miasta wydzielone: Warszawa Łódź W 1950 r. dokonano kilku zmian w podziale administracyjnym. Zmiany te dotyczyły tak zwanych Ziem Odzyskanych. Trzy istniejące już województwa podzielono, wydzielając tym samym trzy nowe jednostki terytorialne: województwo koszalińskie (z województwa szczecińskiego), województwo zielonogórskie (z województwa poznańskiego) i województwo opolskie (z województwa śląskiego, które zmieniło nazwę na województwo katowickie (w latach 1953–1956 województwo stalinogrodzkie). Owe zmiany nie ograniczały się jednak tylko do utworzenia nowych województw, skorygowano także granice już istniejących. W 1957 roku wydzielone zostały 3 kolejne miasta: Kraków, Poznań i Wrocław. Województwa w latach 1975–1998 W dniu 29 listopada 1972 r. został przeprowadzony pierwszy etap reformy administracyjnej: zamiast 4459 tzw. gromad wprowadzono podział na gminy; na drugim etapie, wprowadzonym 1 czerwca 1975 r., zlikwidowano poziom powiatowy i wprowadzono podział dwustopniowy: gminy, miasta i dzielnice miast na pierwszym poziomie oraz w miejsce 17 województw i 5 miast wydzielonych wprowadzono podział na 49 województw na poziomie drugim. Ten podział przetrwał do 1998. Niekiedy miasta wojewódzkie liczyły poniżej 50 tys. mieszkańców. Powołano dodatkowe struktury przestrzenne: makrorejony oraz rejony. Zobacz też podział administracyjny Polski po 1999 roku podział administracyjny Polski (1975–1998) podział administracyjny Polski (1944–1975) podział administracyjny terenów II Rzeczypospolitej podczas II wojny światowej (1939–1944) podział administracyjny Polski 1918–1939 podział administracyjny Polski 1837–1914 podział administracyjny I Rzeczypospolitej TERYT ISO 3166-2:PL Uwagi Przypisy Samorząd terytorialny w Polsce Hasła kanonu polskiej Wikipedii

44892

https://pl.wikipedia.org/wiki/Palestyna

Palestyna

Palestyna – region geograficzny w zachodniej Azji. Obejmuje on obszar o różnie określanych granicach. Współcześnie nazwa Palestyna odnoszona jest najczęściej do obszaru terytorium mandatowego Wielkiej Brytanii z lat 1920–1947, obecnie terytoria państwa Izrael; Strefy Gazy i Zachodniego Brzegu Jordanu (tworzące razem rejon geograficzny Palestyny). Terytorium to nie pokrywa się z obszarem Palestyny historycznej, obejmującym północną i środkową część obecnego państwa Izrael oraz zachodnią część Jordanii. Nazwa Nazwa Palestyny pochodzi prawdopodobnie od starożytnego ludu Filistynów, którzy osiedlili się na jej wybrzeżu w XII wieku p.n.e. W greckiej wersji Palaistínī () pojawia się w „Dziejach” Herodota. W roku 135 po stłumieniu powstania żydowskiego Bar-Kochby rzymski cesarz Hadrian zmienił nazwę prowincji Judea na Syria Palaestina (Syria Palestyńska). Historia W starożytności obecna Palestyna nosiła nazwę Kanaan. Kanaan został zasiedlony w paleolicie. W mezolicie istniały na tym terenie osiedla kultury natufskiej. Od neolitu rozwijały się, tak jak na całym Bliskim Wschodzie, pierwsze miasta (Jerycho). Korzystne położenie geopolityczne Kanaanu w miejscu, gdzie prowadzą szlaki handlowe pomiędzy Afryką, Azją i Europą, powodowało, że region ten był podbijany przez wiele ludów, m.in.: Egipcjan, Hetytów, Hebrajczyków, Filistynów, Asyryjczyków, Arabów, Turków osmańskich, Brytyjczyków i Żydów. Około 2500 p.n.e. zasiedlona została przez Kananejczyków. Około XIII wieku p.n.e. zaczęły ją przemierzać wędrowne plemiona Hebrajczyków. W XII wieku p.n.e. na jej wybrzeżu osiedlili się Filistyni. Pod koniec XI wieku p.n.e. powstało na jej terytorium królestwo żydowskie, które wkrótce uległo rozbiciu na królestwa: Izrael i Judę. Około 587 p.n.e. Palestyna została podbita przez Babilonię. Od 538 p.n.e. weszła w skład imperium perskiego. W 332 p.n.e. zdobył ją Aleksander Macedoński. Następnie znalazła się pod władzą dynastii Ptolemeuszów, a później dynastii Seleucydów. Od 63 p.n.e., pod wpływem rzymskim. Judea początkowo otrzymała status państwa sprzymierzonego, lecz od 6 n.e. stała się rzymską prowincją. Powstania żydowskie: pierwsze w latach 66–70 oraz drugie w latach 132–135 zakończyły się klęską i częściowym wypędzeniem Żydów z Palestyny. Od 395 Palestyna stała się częścią cesarstwa wschodniorzymskiego. Stolicą późnostarożytnej Palestyny była Cezarea Nadmorska. W 451 r., na soborze w Chalcedonie, dzięki staraniom św. Juwenala, Jerozolima została podniesiona do rangi piątego patriarchatu, obejmującego Palestynę, Zajordanie i Synaj. W latach 634–640 Palestyna została podbita przez Arabów. Na współczesnym obszarze Palestyny w okresie wczesnomuzułmańskim istniały okręgi wojskowe Palestyny, ze stolicą w Ar-Ramli oraz Jordanu, ze stolicą w Tyberiadzie. W latach 1099–1291 istniało w Palestynie – założone przez krzyżowców – Królestwo Jerozolimskie, które później zdobyli egipscy mamelucy. W latach 1516–1918 Palestyna wchodziła w skład imperium osmańskiego, nie stanowiąc jednolitej jednostki administracyjnej. Zdobyta przez siły brytyjskie podczas pierwszej wojny światowej stała się w 1920 roku brytyjskim mandatem, pierwotnie wraz z terytorium wydzielonej z niej w 1922 r. Transjordanii. Zainteresowanie Brytyjczyków Palestyną wynikało z położenia blisko Kanału Sueskiego oraz starań działaczy żydowskiego ruchu narodowego, syjonizmu, którzy organizowali imigrację Żydów do Palestyny w nadziei na utworzenie tam własnego państwa narodowego. Dlatego jeszcze w trakcie wojny, w 1917 r. w tzw. deklaracji Balfoura, minister spraw zagranicznych Wielkiej Brytanii wyraził intencję utworzenia w Palestynie narodowej siedziby Żydów, którzy od wieków żyli w większości w diasporze, w samej Palestynie utrzymując ciągłą, lecz minimalną, obecność. Sprzeciwiała się temu, jak również narastającej od schyłku XIX w. imigracji Żydów, stanowiąca zdecydowaną większość populacji Palestyny ludność pochodzenia arabskiego, wśród której zaczęły narastać antyżydowskie i antybrytyjskie nastroje, objawiające się w antybrytyjskich powstaniach. Opór Arabów skłonił Brytyjczyków do ograniczania imigracji żydowskiej, co jednak zaowocowało w okresie drugiej wojny światowej atakami terrorystycznymi skrajnych organizacji żydowskich. Tragedia Holocaustu przyspieszyła starania międzynarodowe o stworzenie państwa żydowskiego, zaś spotęgowana nią imigracja Żydów sprawiła, że zaczęli stanowić znaczną część ludności regionu. Nie mogąc pogodzić sprzecznych roszczeń Arabów i Żydów do terytorium Palestyny, Brytyjczycy zdecydowali się przekazać kwestię Palestyny ONZ. W 1947 r. ONZ przedstawił projekt podziału Palestyny na dwie części: żydowską i arabską, zakładający oddanie ponad połowy terytorium Palestyny państwu żydowskiemu (Izraelowi) oraz umiędzynarodowienie Jerozolimy. Doprowadziło to do wybuchu walk między stroną arabską i żydowską w Palestynie, m.in. do Masakry w Dajr Jasin. W przeddzień wygaśnięcia mandatu brytyjskiego (1948) sąsiednie państwa arabskie: Egipt, Transjordania, Irak, Liban i Syria zaatakowały powstające państwo Izrael, poniosły jednak klęskę. Izrael utrzymał całe przeznaczone dla siebie przez ONZ terytorium, a także zajął zachodnią Jerozolimę i znaczną część ziem przewidzianych dla państwa arabskiego, usuwając przy tym, lub nie zezwalając na powrót zbiegłej przed działaniami wojennymi, autochtonicznej ludności arabskiej. Pozostałą część Palestyny podzieliły między siebie Transjordania, która, po zajęciu Zachodniego Brzegu Jordanu przyjęła niedługo potem nazwę Jordanii, oraz Egipt, który sprawował kontrolę nad Strefą Gazy. Podczas wojny sześciodniowej w 1967 Izrael zajął całe terytorium Zachodniej Palestyny i zajęte wtedy terytorium okupuje do dnia dzisiejszego, mimo protestów społeczności międzynarodowej. Na okupowanych terenach, zasiedlanych niezgodnie z prawem międzynarodowym przez Izraelczyków, wybuchły dwa powstania palestyńskie (tzw. intifady), skierowane przeciwko izraelskiej okupacji. Wojska Izraela opuściły strefę Gazy we wrześniu 2005 roku. 20 maja 2011 roku, prezydent USA Barack Obama ogłosił, iż jego zdaniem powołanie państwa palestyńskiego w granicach sprzed 1967 roku doprowadziłoby do pokoju w tym rejonie. Uwagi Przypisy Zobacz też Izrael Państwo Palestyna i Autonomia Palestyńska (władze tego państwa) Jordania Syropalestyna Palestyńczycy Regiony i krainy historyczne Azji Starożytny Izrael

5224044

https://pl.wikipedia.org/wiki/Inwazja%20Rosji%20na%20Ukrain%C4%99

Inwazja Rosji na Ukrainę

Inwazja Rosji na Ukrainę, wojna rosyjsko-ukraińska (w Rosji oficjalnie „specjalna operacja wojskowa”, ) – inwazja na Ukrainę rozpoczęta 24 lutego 2022 roku przez Federację Rosyjską, stanowiąca eskalację wojny trwającej od 2014 roku. Została poprzedzona rosyjskim żądaniem wykluczenia możliwości dalszego poszerzania NATO i redukcji potencjału militarnego sojuszu w Europie Środkowo-Wschodniej do stanu sprzed 1997 roku. Rosja zaczęła gromadzić swoje wojska wzdłuż granicy z Ukrainą na przełomie października i listopada 2021. W lutym 2022 przeprowadzone zostały ćwiczenia wojskowe na Białorusi wspólne z siłami zbrojnymi tego kraju, po których wojska rosyjskie nie wróciły już do Rosji. 17 lutego w rejonie frontu z separatystycznymi republikami, Ługańską i Doniecką, zaczęły nasilać się ostrzały, o które Rosja oskarżała Ukraińców. Następnie Rosja wysunęła oskarżenia: pod adresem Ukraińców – o „ludobójstwo”, a pod adresem Zachodu – o „zachęcanie Kijowa do agresji militarnej”. 21 lutego Rosja uznała niepodległość „republik”, które 23 lutego zwróciły się o pomoc w odparciu „agresji”. 24 lutego o godzinie 4:00 czasu polskiego (5:00 czasu wschodnioeuropejskiego) wojska zgromadzone wzdłuż granic Ukrainy ruszyły do natarcia. Pierwsze dni konfliktu nie przyniosły Rosjanom spektakularnych sukcesów, za to w ogromnym stopniu zjednoczyły Ukraińców w oporze przeciw najeźdźcom, natomiast opinię publiczną większości państw świata włączając w to rządy i organizacje międzynarodowe, w proteście przeciw inwazji. Wobec Rosji zostały wdrożone znaczące sankcje gospodarcze (a oprócz nich także działania symboliczne, m.in. wykluczenie rosyjskich reprezentacji z ważnych sportowych imprez międzynarodowych), natomiast Ukraina otrzymała pomoc, włączając w to zarówno wsparcie humanitarne, jak i wojskowe od między innymi Polski i Niemiec. Kontekst Buforowa rola Ukrainy Z punktu widzenia władz Rosji Ukraina postrzegana jest geostrategicznie jako bufor oddzielający ją od Organizacji Traktatu Północnoatlantyckiego (NATO). Również potencjał demograficzny i gospodarczy Ukrainy sprawia, że Rosja wielokrotnie podejmowała próby włączenia jej do kontrolowanych przez siebie eurazjatyckich struktur integracyjnych. Natomiast ewentualny sukces demokratycznej transformacji Ukrainy, poprzez przyjmowanie przez nią standardów europejskich i integrację polityczno-gospodarczą ze strukturami zachodnimi, według Rosji stanowi zagrożenie zarówno dla bezpieczeństwa Federacji Rosyjskiej, jak i dla stabilności rządzącego nią autorytarnego reżimu. W 2014 roku Rosja, w odpowiedzi na obalenie prorosyjskiego prezydenta Ukrainy Wiktora Janukowycza, doprowadziła do oderwania Krymu od Ukrainy, a następnie do zbrojnej secesji obwodów donieckiego i ługańskiego, prowadzącej do faktycznej wojny rosyjsko-ukraińskiej na wschodzie kraju. Paradoksalnie z punktu celów rosyjskich, doprowadziło to do dominacji wśród ludności Ukrainy nastrojów antyrosyjskich i zacieśnienia relacji z Unią Europejską oraz współpracy wojskowej z NATO. Jej armia, której efektywność była krytykowana w 2014 roku, została zreorganizowana, lepiej wyszkolona z pomocą państw NATO, oraz doposażona w nowsze uzbrojenie, w tym kupowane na Zachodzie. Spowodowało to też zwiększenie aktywności wojskowej USA w krajach wschodniej flanki NATO. 12 lipca 2021 roku prezydent Rosji Władimir Putin opublikował manifest historiozoficzny „O historycznej jedności Rosjan i Ukraińców”, który odwoływał się do propagandowo dobranych i zinterpretowanych faktów historycznych i został odczytany przez komentatorów za oficjalną manifestację zamiarów Rosji w stosunku do Ukrainy oraz ultimatum postawione jej władzom, grożące rozbiorem państwa. Wyraził w nim pogląd, że Wielkorusi (Rosjanie), Małorusi (Ukraińcy) i Białorusini są jednym narodem, a teza o istnieniu trzech odrębnych narodów słowiańskich została utrwalona przez politykę ZSRR oraz państwa obce. Putin stwierdził, że dzisiejsza Ukraina jest „w pełni tworem epoki radzieckiej” i w znacznej mierze powstała kosztem historycznej Rosji, która została „de facto okradziona” przez arbitralne decyzje terytorialne bolszewików. Odciągnięcie Ukrainy od Rosji przedstawił jako celowe działania państw zachodnich, które „zawsze próbowały podkopać naszą jedność”, wręcz kontrolują Ukrainę i instalują tam infrastrukturę NATO, podczas gdy miliony Ukraińców myślą o Rosji „z wielką miłością”, jaką i Rosjanie czują do Ukrainy. Oskarżył władze ukraińskie o tworzenie pod bezpośrednim zarządem zagranicy projektu „anty-Rosji”, uderzenie w język rosyjski, a także w duchową jedność prawosławnych Słowian, przez planowanie podziału Cerkwi. Zagroził, że „nigdy nie pozwolimy, żeby nasze historyczne ziemie i bliscy nam mieszkający tam ludzie zostali wykorzystani przeciw Rosji”, a ci, którzy podejmą taką próbę, „zniszczą swój kraj”. Według analityków, działania Putina były motywowane chęcią zapisania się w historii jako jeden z wielkich rosyjskich przywódców, przywracający potęgę państwa rosyjskiego w Europie przez przyłączenie Ukrainy. Eskalacja napięć rosyjsko-ukraińskich Konflikt zbrojny w Donbasie stanowił zarówno zagrożenie dla bezpieczeństwa Ukrainy, jak i chroniczny punkt zapalny generujący problemy polityczne i gospodarcze. Rosja testowała reakcję Zachodu już w kwietniu 2021 r., poprzez demonstracyjne ruchy znacznych sił na terenie przygranicznym z Ukrainą. Działania te nie przyniosły wprawdzie ustępstw ze strony Ukrainy, ale też ówczesne reakcje innych państw w formie deklaracji zaniepokojenia mogły sugerować, że w sytuacji rzeczywistej agresji ich reakcja byłaby również ograniczona. Na przełomie marca i kwietnia 2021 Rosja zaczęła gromadzić tysiące żołnierzy oraz sprzęt wojskowy w pobliżu swojej granicy z Ukrainą, co stanowiło największą mobilizację sił od czasu aneksji Krymu w 2014 roku. Przyczyniło się to do powstania międzynarodowego kryzysu i wywołało obawy związane z potencjalną inwazją. Oddziały zostały częściowo usunięte m.in. z Półwyspu Krymskiego w maju 2021, po ogłoszeniu ministra obrony Rosji Siergieja Szojgu. We wrześniu 2021 roku Rosja przeprowadziła wspólnie z Białorusią wzdłuż ukraińskich i NATO-wskich granic cykliczne manewry „Zapad 2021”, na największą skalę od czasu rozpadu ZSRR. Po ich zakończeniu Rosja pozostawiła na poligonach wzdłuż granicy z Ukrainą sprzęt wojskowy oraz centra dowodzenia. Kryzys został wznowiony na przełomie października i listopada 2021 roku, kiedy zarejestrowano ponowne rozmieszczanie się wojsk rosyjskich przy granicy z Ukrainą w liczbie do 90 tysięcy. Czynnikiem sprzyjającym Rosji w realizacji eskalacji napięć był też gwałtowny wzrost cen nośników energii, zwłaszcza na rynku europejskim. Związany z tym kryzys został podgrzany również działaniami Rosji. Oceniano, że te w tych okolicznościach Unia Europejska, w obawie przed dalszą destabilizacją rynku energetycznego, będzie mniej skłonna do ostrej reakcji. Analitycy wskazywali, że władze Rosji nie wierzyły w determinację państw zachodnich do pomocy Ukrainie i wprowadzenia poważnych sankcji, a nadto Rosja zgromadziła znaczne rezerwy walutowe, które miały jej pomóc przetrwać sankcje. Okolicznościami, które mogły uprawdopodobnić oczekiwanie słabej i niekonsekwentnej reakcji państw zachodnich były: upadek prestiżu USA po pośpiesznym wycofaniu sił z Afganistanu, zastąpienie w Niemczech wieloletniej kanclerz Angeli Merkel przez nowy niesprawdzony rząd, osłabienie ekonomiczne Wielkiej Brytanii po Brexicie, oraz wybory prezydenckie we Francji w 2022 roku, zmuszające prezydenta Macrona do skupienia się na reelekcji. Żądania Rosji wobec NATO i stanowisko państw zachodnich Z kryzysem ukraińsko-rosyjskim związane są żądania Rosji wobec państw zachodnich, która domagała się gwarancji nierozszerzania NATO i ograniczenia aktywności na jego wschodniej flance. Władze Rosji w drugiej połowie 2021 roku wielokrotnie w mediach prezentowały stanowisko, że Ukraina jest bezpośrednio kontrolowana przez państwa zachodnie i ekspansja wojskowa NATO na jej terytorium już trwa, co stanowi zagrożenie dla Federacji Rosyjskiej. W grudniu 2021 Rosja przedstawiła dwa projekty traktatów zawierających żądania tego, co nazwała „gwarancjami bezpieczeństwa”, w tym prawnie wiążącą obietnicę, że Ukraina nie przystąpi do NATO, a także redukcję wojsk NATO i sprzętu wojskowego stacjonującego w Europie Środkowo-Wschodniej. Niespełnienie żądań spotkałoby się z nieokreśloną odpowiedzią wojskową. Działania sił rosyjskich były cały czas monitorowane przez wywiady i rozpoznanie elektroniczne państw zachodnich. W październiku 2021 roku wywiad USA poinformował prezydenta Joego Bidena o planowanej zimą pełnoskalowej inwazji Rosji na Ukrainę i jej kierunkach oraz planach zabicia prezydenta Zełenskiego. Na skutek tego, 2 listopada dyrektor CIA William Burns został wysłany z misją do Moskwy, aby odwieść władze rosyjskie od planów ataku i uprzedzić o sankcjach, co nie przyniosło rezultatu. W tym okresie o ustaleniach wywiadu USA zostały też poinformowane władze Ukrainy oraz bliscy sojusznicy USA. 9 i 10 stycznia 2022 odbyły się w Genewie rozmowy USA–Rosja na temat przedstawionych przez Rosję w połowie grudnia 2021 r. żądań w sferze bezpieczeństwa europejskiego. 12 stycznia 2022 odbyło się posiedzenie Rady NATO–Rosja z udziałem przedstawicieli 30 państw członkowskich NATO. Delegacja rosyjska podtrzymała na nim żądania dotyczące prawnie wiążących „gwarancji bezpieczeństwa” w zakresie nierozszerzania NATO, nierozmieszczania w krajach graniczących z Rosją systemów uderzeniowych mogących razić cele na jej obszarze, nierozlokowywania w Europie rakiet średniego i pośredniego zasięgu, likwidacji infrastruktury powstałej na terytorium członków, którzy wstąpili do NATO po 1997 r. oraz wycofania z tych państw sił natowskich. NATO odrzuciło te prośby, a Stany Zjednoczone ostrzegły Rosję przed „szybkimi i surowymi” sankcjami gospodarczymi w przypadku dalszej inwazji na Ukrainę. Bezpośrednie przygotowania do inwazji W styczniu 2022 w pobliżu granicy stacjonowało ponad 120 tys. rosyjskich żołnierzy. 14 stycznia Rosja zaczęła przerzucać na Białoruś uderzeniowe związki taktyczne ze Wschodniego Okręgu Wojskowego pod pretekstem kolejnych ćwiczeń. W drugiej połowie stycznia Rosja przerzuciła również na Morze Czarne trzy duże okręty desantowe z Floty Bałtyckiej i trzy z Floty Północnej, z oddziałami piechoty morskiej, które dołączyły do sił desantowych Floty Czarnomorskiej. Na przełomie stycznia i lutego 2022 roku realizowane były wspólne z armią białoruską nadzwyczajne ćwiczenia „Sojusznicza Stanowczość 2022” na terenie Białorusi (w których udział wzięło ok. 60–80 tys. żołnierzy rosyjskich i białoruskich), a także seria ćwiczeń Marynarki Wojennej FR. Faza aktywna ćwiczeń miała trwać od 10 do 20 lutego. Komentatorzy podkreślali, że po raz pierwszy w Rosji ćwiczenia strategiczne przeprowadzono zimą, a nadto po raz pierwszy przerzucono do Europy wojska rosyjskie z Dalekiego Wschodu. Po zakończeniu ćwiczeń władze obu krajów ogłosiły, że przedłużą „inspekcję sił zbrojnych”. Niepokojącym obserwatorów symptomem było to, że w połowie stycznia Rosjanie zaczęli stopniowo wycofywać swój personel dyplomatyczny z Ukrainy. Od jesieni 2021 roku państwa zachodnie ujawniały publicznie informacje pochodzące ze źródeł wywiadowczych o planowanej przez Rosję wojnie. Na przełomie stycznia i lutego wywiady państw zachodnich podawały szczegóły przygotowywanych prowokacji, które miały obarczyć Ukrainę odpowiedzialnością i stanowić usprawiedliwienie do wojny. Informowano też o przerzucaniu na Ukrainę rosyjskich sabotażystów i prowokatorów. Odbywały się w tym czasie intensywne konsultacje między państwami zachodnimi oraz próby ich rozmów z Rosją, która dementowała plany wojenne. Rosja ogłosiła na przełomie stycznia i lutego deeskalację i wycofanie części wojsk znad granicy do baz, jednakże wywiad amerykański temu zaprzeczył. Już wówczas spodziewano się ataku na kierunkach, na których faktycznie później do niego doszło, w tym na Kijów. 17 lutego prezydent USA Joe Biden poinformował, że atak może nastąpić w ciągu najbliższych kilku dni. 17 lutego nastąpiło gwałtowne przerwanie stosunkowo długiego (37-dniowego) okresu ciszy na froncie w Donbasie. Następnego dnia przywódcy separatystycznych „republik” ogłosili przystąpienie do ewakuacji kobiet i dzieci do Rosji z powodu „groźby ukraińskiej ofensywy” oraz przymusową mobilizację mężczyzn w wieku 18–55 lat. W tym czasie odnotowywano rosnącą częstotliwość łamania rozejmu, o co obie strony obwiniały się wzajemnie. 17 lutego było 60 ostrzałów, 18 lutego – 66, 19 lutego – 136. Specjalna Misja Monitoringowa OBWE (z udziałem Rosjan) określała je jako „nieokreślonego pochodzenia”. W opinii Ośrodka Studiów Wschodnich z 21 lutego działania separatystów, tj. ostrzał własnego terytorium i „ewakuacja”, to „zaplanowana przez Rosję operacja specjalna”. Służyła ona prowokowaniu Sił Zbrojnych Ukrainy do ataku i oskarżaniu jej wojsk o masowe zbrodnie na ludności cywilnej. Wobec tych działań władze Rosji zaczęły używać określenia „ludobójstwo” i oskarżać Zachód o „zachęcanie Kijowa do agresji militarnej”. W mediach rosyjskich przedstawiano sfabrykowane materiały o atakach ukraińskich prowadzonych także na terytorium Rosji. 21 lutego 2022 Władimir Putin podpisał deklarację uznającą niepodległość i suwerenność dwóch separatystycznych republik: Donieckiej i Ługańskiej Republiki Ludowej. 22 i 23 lutego Ługańska Republika Ludowa i Doniecka Republika Ludowa zapowiedziały podjęcie działań w kierunku opanowania całości obwodów ługańskiego i donieckiego z możliwym wsparciem Rosji. 23 lutego wieczorem zwróciły się do Rosji o „pomoc w odparciu agresji”, jaką miała rzekomo podjąć wobec nich armia Ukrainy. Siły i zamiary rosyjskie Cele wojskowe i polityczne Według amerykańskiego wywiadu plan działań zakładał: osiągnięcie panowania w powietrzu w ciągu pierwszych 12 godzin, sparaliżowanie łączności, okrążenie Kijowa i zmuszenie ukraińskiego rządu do ucieczki w ciągu 48 godzin, a następnie wprowadzenie marionetkowego rządu po 72 godzinach. To, że zakładano osiągnięcie celów wojny w ciągu trzech dni, potwierdziła pośrednio także depesza rosyjskiej państwowej agencji informacyjnej RIA Novosti opublikowana automatycznie 26 lutego rano, mówiąca o zjednoczeniu Ukrainy z Rosją. Najistotniejszym celem do zdobycia była ukraińska stolica – Kijów – którego opanowanie, zwłaszcza w razie ucieczki władz, ułatwiłoby wprowadzenie nowych rządów. Podkreślano, że zdobycie Kijowa miałoby również dużą wartość symboliczną, zarówno jako stolicy, jak i z powodów historycznych, jako pierwszego ważnego ośrodka państwowości wschodniosłowiańskiej (Rusi Kijowskiej). Niemiecki wywiad przed rozpoczęciem inwazji przewidywał, że po zdobyciu terytorium utworzony zostanie marionetkowy parlament Ukrainy w postaci Rady Ludowej, który miałby wybrać rząd. Nadałoby to sytuacji po inwazji pozory legalności, a oporni lub niebezpieczni obywatele trafiliby do obozów. Wywiad amerykański ostrzegał, że w Rosji przygotowywane są listy osób uznawanych za wrogie, w tym działaczy politycznych, społecznych i organizacji pozarządowych, oraz mieszkających tam białoruskich i rosyjskich dysydentów. Nowe władze ukraińskie mogłyby razem z Białorusią i Rosją utworzyć państwo związkowe, nawiązujące terytorialnie do byłego ZSRR. Brytyjski wywiad sugerował przed inwazją, że kandydatem Rosji na prezydenta Ukrainy mógł być były ukraiński deputowany . W grę wchodziłby również ukrywający się w Rosji były prorosyjski prezydent Wiktor Janukowycz, którego pozbawienie władzy Rosja uznawała za nielegalne. W razie częściowego tylko powodzenia inwazji możliwy był rozbiór Ukrainy, na przykład z kolaboracyjnym rządem na wschodzie. Oceniano, że oprócz osiągnięcia celów geopolitycznych, inwazja na Ukrainę miała przynieść Putinowi szybki sukces i przez to zdecydowanie umocnić jego władzę w kraju. Strona rosyjska liczyła przy tym na słaby opór, a także bierność lub poparcie ze strony rosyjskojęzycznych obywateli stanowiących znaczną część wschodniej Ukrainy. Do takich oczekiwań mogły tym bardziej skłonić Rosję doświadczenia z zajęcia Krymu oraz części obwodów ługańskiego i donieckiego w 2014 roku. Z późniejszych relacji jeńców rosyjskich wynikało, że wojsko rosyjskie nie było przygotowane na zdecydowany opór, a wręcz żołnierze byli przez dowódców przekonywani, że będą „witani kwiatami”. Przebieg pierwszego tygodnia walk i różnice w skuteczności ataku rosyjskiego na południu i północy skłoniły ekspertów do przypuszczeń, że początkowo przygotowano operację militarną na mniejszą skalę, skoncentrowaną na froncie południowym i wschodnim, której celem miało być poszerzenie zbuntowanych republik Ługańskiej i Donieckiej do granic administracyjnych obwodów oraz utworzenie lądowego połączenia między nimi a Krymem. Dodatkowo pierwotnym celem było zdobycie położonego we wschodniej części Ukrainy Charkowa, do czego przeznaczono najsilniejszą rosyjską formację szczebla operacyjnego (1 Armię Pancerną Gwardii). Stosunkowo słabsze jednostki skoncentrowane na Białorusi miały służyć do celów pozoracyjnych w stosunku do głównych działań. Analitycy wyrażali przypuszczenie, że władze rosyjskie później podjęły też polityczną decyzję zajęcia Kijowa, co wymusiło zmianę przygotowanych planów i wprowadzenie do walki na głównym kijowskim kierunku nienależycie przygotowanych oddziałów oraz ściągnięcie dodatkowych sił z innych kierunków do natarcia na Kijów. Siły rosyjskie przeznaczone do operacji na Ukrainie szacowano początkowo na od 150 do 190 tysięcy żołnierzy, uwzględniając w większej liczbie także prorosyjskich bojowników w Donbasie. Stanowiły one znaczną część rosyjskich wojsk lądowych (ogółem 280 tysięcy). Wojska lądowe podzielone były na batalionowe grupy bojowe w sile ok. 1500 żołnierzy. Wsparcie zapewniały siły specjalne i dywersanci. Pod koniec 2021 roku siły lotnicze przewidziane do wsparcia inwazji szacowano na ok. 340 samolotów i 230 śmigłowców z 4. i 6. Armii Lotniczej i Obrony Powietrznej. Oddziały biorące udział w inwazji zostały częściowo zidentyfikowane na podstawie ich rozpoznanych dyslokacji przed atakiem, a już w toku kampanii przy pomocy jeńców i zdobywanych dokumentów. Jeszcze przed rozpoczęciem działań rosyjskie pojazdy przeznaczone do inwazji otrzymały namalowane znaki szybkiej identyfikacji: Z oznaczające siły wschodnie, Z w kwadracie – siły z Krymu, O – siły z Białorusi, V – piechotę morską, X – Czeczeńców, A – siły specjalne. Litera „Z”, nieobecna w cyrylicy, stała się następnie symbolem oficjalnie używanym przez rosyjską propagandę wojenną oraz wspierających ją obywateli jako wyraz poparcia dla działań militarnych Rosji. 3 kwietnia 2022, już w toku wojny, w wywiadzie dla rządowej agencji RIA Nowosti, politolog Timofiej Siergiejew, związany z władzami Rosji, przedstawił manifest celów na Ukrainie, niepotwierdzony jako oficjalne stanowisko władz Rosji, lecz tak powszechnie odebrany. Zgodnie z nim, na „wyzwolonych” terytoriach miały powstać nowe republiki ludowe, ze stałą militarną obecnością Rosji. Koniecznym procesem miała być „denazyfikacja”, która miała oznaczać również „deukrainizację” – rezygnację ze „sztucznej” jego zdaniem „samoidentyfikacji ludności terytoriów historycznej Małorosji i Noworosji”. Po przeprowadzonej operacji nazwa Ukraina nie mogła zostać zachowana. Rosyjska armia miała nie zajmować jedynie pięciu obwodów w zachodniej Ukrainie, które miały skupić ludność niechętną Rosji i miały być neutralne oraz w razie potrzeby poddane dalszym operacjom rosyjskim. Większość ukraińskiego społeczeństwa miała zostać poddana przymusowej „denazyfikacji”, polegającej na rusyfikacji i represjach, jak zastąpienie ukraińskich szkół rosyjskimi, zniszczenie fizyczne przedstawicieli władz państwowych, kara śmierci, obozy pracy przymusowej, powołanie władz okupacyjnych i rozwiązanie ukraińskich sił zbrojnych. Proces deukrainizacji miał zająć czas nie krótszy niż jedno pokolenie, „które urodzi się i zostanie wychowane w duchu denazyfikacji”. Po opublikowaniu tego manifestu, 5 kwietnia zastępca Putina w Radzie Bezpieczeństwa, były prezydent Dmitrij Miedwiediew w oficjalnej wypowiedzi podważył tożsamość ukraińską, twierdząc, że „takiego zjawiska nigdy nie było w historii” i ważnym celem na rzecz pokoju jest „zmienić krwawą i pełną fałszywych mitów świadomość części dzisiejszych Ukraińców”. Po niepowodzeniu w zdobycia Kijowa, 22 kwietnia rosyjski generał Rustam Minnekajew ogłosił, że celem „drugiego etapu operacji specjalnej” będzie ustanowienie pełnej kontroli nad Donbasem i południową Ukrainą, pozwalające na stworzenie korytarza lądowego do granicy z Naddniestrzem, co nie zostało oficjalnie potwierdzone przez władze Rosji. Kierunek kijowski Największe siły rosyjskie zostały skierowane do zdobycia położonego na północy kraju Kijowa. Na kierunki działania wojsk miało wpływ to, że Dniepr, przepływający przez Kijów z północy na południe, stanowił poważną i trudną do sforsowania przeszkodę wodną, rozdzielającą rosyjskie ugrupowania, przy tym ważniejsza część miasta położona jest na zachodnim brzegu. Zasadnicze uderzenie zostało skierowane z terenu Białorusi na południe, z rejonu Mozyrza, wzdłuż prawego, zachodniego brzegu Dniepru. Operowały na tym kierunku rosyjskie oddziały ściągnięte z Dalekiego Wschodu: 35 Armia, obejmująca 38 Witebską Brygadę Zmechanizowaną Gwardii i 64 Brygadę Zmechanizowaną, oraz 127 Dywizja Zmechanizowana. Łącznie w ich składzie znalazło się pięć batalionów czołgów (ponad 150 czołgów) i 15 batalionów zmechanizowanych (9 tysięcy żołnierzy piechoty i 450 bojowych wozów piechoty lub transporterów) wsparte artylerią. Z kolei na wschodnim brzegu Dniepru przez Czernihów w kierunku Kijowa uderzyła 36 Armia, również z Dalekiego Wschodu (Ułan Ude), obejmująca 5 Tacyńską Brygadę Pancerną Gwardii i 37 Budapesztańską Brygadę Zmechanizowaną Gwardii (łącznie cztery bataliony czołgów i cztery bataliony zmechanizowane oraz artyleria). W drugim rzucie z Białorusi uderzały: 29 Armia i 127 Dywizja Zmechanizowana z 5. Armii, również ze Wschodniego Okręgu Wojskowego. Dodatkowo planowano, że desant śmigłowcowy opanuje lotnisko Hostomel na północny zachód w pobliżu Kijowa, gdzie następnie przerzucone zostaną z Białorusi za pomocą ciężkich samolotów transportowych Ił-76 oddziały 98 Świrskiej Dywizji Powietrznodesantowej Gwardii i 76 Czernihowskiej Dywizji Desantowo-Szturmowej Gwardii, które opanują zachodnią część Kijowa i utrzymają ją 1–2 dni do czasu przybycia sił lądowych od północy. Od wschodu pod Kijów miały podejść dalsze dwie armie. 41 Armia, atakująca przez Konotop, obejmowała 35 Stalingradzko-Kijowską Brygadę Zmechanizowaną Gwardii, 74 Zwenigorodsko-Berlińską Brygadę Zmechanizowaną Gwardii i 55 Zmotoryzowaną Brygadę Piechoty Górskiej. 6 Armia, atakująca przez Sumy, obejmowała 47 Niżniednieprowską Dywizję Pancerną Gwardii, 200 Peczengską Brygadę Zmechanizowaną, 138 Brygadę Zmechanizowaną Gwardii i 25 Sewastopolską Brygadę Zmechanizowaną Gwardii. Kierunek charkowski Drugim istotnym celem był Charków, drugie najludniejsze miasto Ukrainy, położone blisko granicy rosyjskiej. Na tym kierunku uderzała elitarna 1 Gwardyjska Armia Pancerna z Zachodniego Okręgu Wojskowego, obejmująca 2 Gwardyjską Tamańską Dywizję Zmechanizowaną im. M. Kalinina oraz 4 Gwardyjską Kantemirowską Dywizję Pancerną im. Jurija Andropowa. Ponadto wraz z 1 Gwardyjską Armią Pancerną rozmieszczone zostały jeszcze dwie brygady: 6 Częstochowska Brygada Pancerna i 27 Samodzielna Gwardyjska Brygada Zmechanizowana, a także pododdziały artylerii, saperów i inne. Jako odwód rozlokowana została w rejonie Kurska i Biełgorodu 20 Gwardyjska Armia Ogólnowojskowa, której główne oddziały stanowiły dwie dywizje zmechanizowane: 3 Gwardyjska Dywizja Zmechanizowana i 144 Gwardyjska Jelnińska Dywizja Zmechanizowana. Donbas Na tereny separatystycznych republik donieckiej i ługańskiej weszła rosyjska 8 Armia Gwardii, która miała nacierać na południowy wschód, w stronę Mariupola. Jej główne oddziały stanowiły: 150 Idrycko-Berlińska Dywizja Zmechanizowana i 20 Przykarpacko-Berlińska Brygada Zmechanizowana Gwardii. Ukraińska obrona w tym rejonie, rozbudowywana od 2014 roku, była dobrze przygotowana i obejmowała umocnienia i pola minowe. Pomocniczy atak siły rosyjskie miały wyprowadzić na północ od Ługańska, na Siewierodonieck. Ugrupowanie z Krymu Na południu, z Krymu operowała 58 Armia, obejmująca dwie dywizje zmechanizowane i brygadę, a także co najmniej dwie brygady piechoty morskiej z Flot: Północnej i Bałtyckiej. Z uwagi na połączenie Krymu z resztą Ukrainy przez wąski Przesmyk Perekopski, siły stamtąd przerzucono okrętami desantowymi przez Morze Azowskie. Siły z Krymu zaatakowały następnie w dwóch kierunkach. 42 Eupatorijska Dywizja Zmechanizowana Gwardii uderzyła na północ, na Chersoń i dalej Mikołajów i w ewentualnej dalszej perspektywie Odessę. 19 Woronesko-Szumlińska Dywizja Zmechanizowana uderzyła zaś na wschód na Melitopol. Na Krym został też przerzucony 56 Pułk Powietrznodesantowy. Siły ukraińskie Po stronie ukraińskiej walczyły przede wszystkim regularne Siły Zbrojne Ukrainy, uzupełniane przez Gwardię Narodową Ukrainy. Główny ciężar walk spoczywał na wojskach lądowych Sił Zbrojnych, które były w stanie powstrzymać i opóźnić przeważające siły rosyjskie. Szczegóły działań regularnych ukraińskich wojsk lądowych nie są upubliczniane przez ukraińskie ministerstwo obrony ani walczących żołnierzy. Dla wzmocnienia morale szeroko nagłaśniane, zwłaszcza w mediach społecznościowych, były natomiast sukcesy Gwardii Narodowej, niszczącej głównie kolumny logistyczne za głównymi siłami rosyjskimi. Ochotnicy spoza Ukrainy weszli w skład Międzynarodowego Legionu Obrony Terytorialnej Ukrainy. Wielkie znaczenie dla ukraińskiej obrony miało to, że na krótko przed inwazją oraz w jej toku Ukraina otrzymywała od państw zachodnich duże partie nowoczesnej broni przeciwpancernej oraz ręcznych zestawów przeciwlotniczych krótkiego zasięgu. Analitycy podkreślali, że nasycenie wojsk nowoczesnymi środkami rażenia tego rodzaju osiągnęło poziom, jakiego w normalnych warunkach armia ukraińska nie byłaby w stanie uzyskać. Działania wojenne O godzinie 4:55 czasu wschodnioeuropejskiego (5:55 czasu moskiewskiego, 3:55 czasu polskiego) Władimir Putin ogłosił, że podjął decyzję o rozpoczęciu „specjalnej operacji wojskowej” we wschodniej Ukrainie. Bezpośrednio po przemówieniu Putina o 5:00 czasu wschodnioeuropejskiego (4:00 czasu polskiego) rozpoczęła się inwazja Rosji na Ukrainę. Rosyjskie wojska lądowe zaatakowały 24 lutego 2022 roku rano na wszystkich planowanych kierunkach, po uprzednim ostrzale rakietowym ukraińskich baz lotniczych i infrastruktury wojskowej. Atak rakietowy nie doprowadził jednak do zniszczenia ukraińskiego lotnictwa. Siły rosyjskie na wszystkich kierunkach spotkały się z zaciętym oporem i nie osiągnęły przełamania ukraińskiej obrony. W szczególności pod Czernihowem i Charkowem rozpoczęły się ciężkie walki z regularną armią ukraińską, nieprzynoszące sukcesu stronie nacierającej. Oddziały rosyjskie weszły w ciągu pierwszych dwóch dni najgłębiej na 50 km w głąb Ukrainy. Lekkie siły ukraińskie, działając z zasadzek, zadawały spore straty kolumnom pancernym i zmechanizowanym przy pomocy wyrzutni rakiet przeciwpancernych. Pomimo wielokrotnie liczniejszego lotnictwa rosyjskiego, jego działania nie były bardzo aktywne, a Rosjanie nie zdołali wywalczyć zdecydowanego panowania w powietrzu. Desant śmigłowcowy na lotnisko Hostomel pod Kijowem odniósł początkowe powodzenie, lecz na skutek walk o lotnisko, przechodzące później z rąk do rąk i zniszczone, nie udało się Rosjanom dostarczyć tam żadnych oddziałów ani ciężkiego sprzętu samolotami. Również ataki z terytoriów separatystycznych republik nie przyniosły powodzenia z uwagi na dobrze przygotowaną obronę ukraińską w tym rejonie. Większe postępy odnotowało ugrupowanie z Krymu, forsując Dniepr pod Nową Kachowką na wschód od Chersonia. Czołowe oddziały rosyjskie idące wzdłuż Dniepru dotarły pod Kijów 25 lutego i w nocy na 26 lutego przystąpiły do próby wdarcia się do miasta, która została odparta. Po pierwszych dniach walk ogół komentatorów zwracał uwagę na nadspodziewanie silny opór ukraiński i małe postępy osiągane przez rosyjską armię. Podkreślano widoczne poświęcenie i wolę walki ukraińskich oddziałów. Znaczna część rosyjskich oddziałów składała się natomiast z żołnierzy rezerwy powołanych na ćwiczenia, którzy na ogół nie wykazywali dużej woli walki. Niewątpliwym czynnikiem wpływającym na to na początku inwazji była też konieczność walki z pokrewnym narodem, z którym Rosję łączyła wspólna historia i inne więzy. Zwracano też uwagę, że większość żołnierzy rosyjskich spędziła ostatnie miesiące w trudnych zimowych warunkach poligonowych, co również negatywnie wpłynęło na ich stopień gotowości bojowej i morale. Niewydolna okazała się logistyka armii, prowadząca do porzucania sprzętu, zwłaszcza w warunkach przedłużających się działań oraz ataków ukraińskich sił lekkich na kolumny zaopatrzeniowe. Z drugiej strony, podkreślano wyjątkowo profesjonalne prowadzenie przez Ukrainę wojny informacyjnej, polegającej na ujawnianiu wyselekcjonowanych informacji i nagrań, mających wzmocnić wolę walki strony ukraińskiej i sympatię światowej opinii publicznej. W jej ramach też Ukraińcy publikowali nagrania dobrze traktowanych przez siebie jeńców rosyjskich. Przełom w dotychczasowych działaniach nastąpił, kiedy na skutek oporu ukraińskiego wokół Kijowa i strat ponoszonych na drogach zaopatrzeniowych, rosyjskie dowództwo zdecydowało się wycofać z końcem marca 2022 roku wszystkie siły skierowane na Kijów na pozycje wyjściowe. W kwietniu siły z Białorusi zostały przerzucone na inne odcinki. Do 2 lipca siły ukraińskie wycofały się z Lisiczańska, a siłom rosyjskim nie udało się ich okrążyć ani zniszczyć. Obrona ukraińska w Donbasie przeniosła się tym samym na kolejną linię w rejonie Siewierska i Bachmutu. Na koniec sierpnia, linia frontu w Donbasie nie uległa większym przesunięciom od połowy lipca. Komentatorzy podkreślali, że brak wyraźnego postępu sił rosyjskich po trzech pierwszych miesiącach wojny związany był z brakiem decyzji o przeprowadzeniu w Rosji mobilizacji powszechnej i przestawieniu gospodarki na tory wojenne, zamiast czego prowadzono tajną mobilizację w sposób ograniczony, przede wszystkim na prowincji. Skutkowało to jedynie ograniczonym uzupełnianiem walczących oddziałów przez żołnierzy rezerwy, a przy tym często niedoszkolonych i o mniejszej wartości w walce. Podkreślano, że w społeczeństwie rosyjskim istnieje opór przeciwko mobilizacji powszechnej; zdarzały się również przypadki podpaleń biur rekrutacyjnych. Począwszy od 9 sierpnia Ukraina rozpoczęła serię ataków za pomocą pocisków kierowanych, dronów lub sabotażystów na infrastrukturę wojskową na zajętym przez Rosję Krymie, nie przyznając się do tego oficjalnie. W kolejnych dniach rejestrowano wybuchy na lotniskach, w bazach wojskowych i magazynach amunicji. Rosja oficjalnie twierdziła, że niektóre z wybuchów nastąpiły na skutek niedbalstwa lub z innych przyczyn. Ataki te komplikowały rosyjską logistykę i odnosiły efekt psychologiczny, z uwagi na niemożność zapewnienia bezpieczeństwa terytorium przyłączonemu do Rosji. 6 września siły ukraińskie rozpoczęły kontrofensywę w obwodzie charkowskim. Według przedstawicieli ukraińskiego ministerstwa obrony przez pierwsze dziesięć dni kontrofensywy wojska ukraińskie odbiły powierzchnię około 8,5 tysiąca km². 21 września prezydent Rosji Władimir Putin ogłosił w kraju częściową mobilizację. Według rosyjskiego ministra obrony Siergieja Szojgu docelowo ma objąć ona około 300 000 rezerwistów. Na początku października Ukraińcy odbili miasto Łyman w obwodzie donieckim. 11 listopada 2022 wojska ukraińskie wkroczyły do opuszczonego przez Rosjan Chersonia. Na przełomie roku 2022 i 2023 najcięższe walki toczyły się w rejonie Bachmutu. Nasiliły się również trwające od początku inwazji rosyjskie ataki na ukraińską infrastrukturę krytyczną. Równolegle w marcu szczególnie intensywne działania zbrojne toczyły się także w rejonie Awdijiki. W maju 2023 siły rosyjskie ostatecznie zajęły Bachmut. W maju 2023 rosyjskie formacje ochotnicze walczące po stronie Ukrainy dokonały akcji militarnej na terenie obwodu biełgorodzkiego. 6 czerwca 2023 roku wysadzona została położona w Nowej Kachowce zapora Kachowskiej Elektrowni Wodnej. W czerwcu 2023 siły ukraińskie rozpoczęły kontrofensywę celem wyzwolenia zajętych przez wroga terenów. 24 czerwca ukraiński generał Ołeksandr Tarnawski poinformował o zajęciu przez wojska ukraińskie okolic miejscowości Krasnohoriwka w obwodzie donieckim, która od 2014 roku znajdowała się poza kontrolą Ukrainy. Pierwsze tygodnie kontrofensywy przyniosły Ukrainie ograniczone efekty. Pod koniec sierpnia strona ukraińska poinformowała o wyzwoleniu wsi Robotyne w obwodzie zaporoskim. Straty 12 marca Wołodymyr Zełenski poinformował, że straty wśród żołnierzy ukraińskich wyniosły nieco ponad 1,3 tys. Natomiast 16 kwietnia poinformował o śmierci od 2500 do 3000 i 10 000 rannych ukraińskich żołnierzy. 2 marca rzecznik Ministerstwa Obrony Federacji Rosyjskiej, gen. Igor Konaszenkow, stwierdził, że Rosja straciła 498 żołnierzy i 1597 zostało rannych. Ukraina straciła 2870 żołnierzy, a 3700 zostało rannych. 21 marca Rosja przekazała Komitetowi Czerwonego Krzyża informację o przetrzymywaniu ponad 500 ukraińskich jeńców wojennych. 25 marca Sergei Rudskoi przekazał informację o śmierci 1351 rosyjskich żołnierzy i 3825 rannych. Natomiast BBC 6 kwietnia podało – jak twierdzi – oficjalne dane Rosji, mówiące o śmierci 1083 żołnierzy, z czego 217 osób było oficerami rosyjskiej armii. 16 kwietnia Rosja przekazała, że Ukraina straciła 23 367 żołnierzy. Rzecznik milicji Donieckiej Republiki Ludowej Eduard Basurin przekazał 7 marca, że zginęło ich 47 żołnierzy, a 179 zostało rannych. Natomiast rosyjski urzędnik Tatyana Moskalkova przekazała na dzień 11 marca o śmierci 96 żołnierzy i 1083 rannych (wraz z rezerwistami). Według Stanów Zjednoczonych po dwóch tygodniach walk (do 9 marca) zginęło od 2 do 4 tys. żołnierzy ukraińskich i od 5 do 6 tys. rosyjskich, aczkolwiek straty Rosji mogły być zbliżone do 3500. 17 marca „The New York Times” podał liczbę ponad 7 tys. zabitych rosyjskich żołnierzy. Rannych było od 7 do 14 tysięcy. Szacowane liczby pochodzą z ostrożnych szacunków amerykańskiego wywiadu. 30 marca Victoria Nuland poinformowała o ponad 10 tysiącach zabitych rosyjskich żołnierzy. 23 marca wysoki rangą urzędnik NATO przekazał dla „The Wall Street Journal” o oszacowaniu do 40 tys. rosyjskich żołnierzy, którzy zostali zabici, zranieni, wzięci w niewolę oraz zaginęli na Ukrainie. Sama liczba zabitych wyniosła od 7 do 15 tysięcy. 2 marca służby ratownicze Ukrainy poinformowały o 2 tys. zabitych cywilów. 16 marca w samym Charkowie zginęło co najmniej 500 obywateli Ukrainy. 14 marca doradca prezydenta Ukrainy Ołeksij Arestowycz w wystąpieniu telewizyjnym mówił o ponad 2,5 tys. mieszkańców Mariupola. 24 marca szef Czernihowskiej Obwodowej Administracji Wojskowej Viacheslav Chaus poinformował o śmierci (od 24 lutego) około 200 cywilów. 18 kwietnia ukraińska policja przekazała o prowadzeniu śledztw w sprawie 900 zaginionych, 2500 zabitych i 500 nielegalnie uprowadzonych. Na dzień 20 kwietnia ONZ poinformowało o śmierci 2224 cywilów i 2897 rannych. Rzeczywista liczba ofiar była prawdopodobnie wyższa. Minister gospodarki Ukrainy Julia Swyrydenko 28 marca przekazała, że straty gospodarcze Ukrainy wyniosły 564,9 mld dolarów. WHO potwierdziła 64 ataki na punkty medyczne od 24 lutego do 21 marca. 21 marca wieczorem w rosyjskim prorządowym tabloidzie „Komsomolskaja prawda” ukazała się informacja, że straty wojsk rosyjskich wyniosły 9861 żołnierzy zabitych i 16 153 rannych. Szacunki te zestawiono z danymi pochodzących ze sztabu wojsk ukraińskich, które 20 marca wykazywały, że Rosja straciła 96 samolotów, 118 śmigłowców i 14 700 żołnierzy. Po około 40 minutach portal publikację tę usunął, a następnie zamieścił wyjaśnienie, że informacja ta była nieprawdziwa i była skutkiem włamania hakerskiego na stronę „Komsomolskiej prawdy”. Od początku konfliktu straty w sprzęcie po obu stronach konfliktu monitorowane są przez holenderski blog Oryx specjalizujący się w białym wywiadzie. Obliczenia Oryxa często tworzą absolutne minimum dla oszacowań strat. Dane Oryxa cytowane były w głównych mediach takich jak TVN24, TVP Info, CNN i The Guardian. 10 listopada 2022 gen. Mark Milley, szef sztabu US Army, stwierdził, że wg jego szacunków Rosjanie stracili ponad 100 000 żołnierzy (rannych i poległych). Podobne straty miała odnieść strona ukraińska. Ponadto wskazał, że w wojnie zginęło około 40 000 cywili. Według ujawnionych w marcu 2023 tajnych dokumentów i oceny opracowanej przez amerykańską Agencję Wywiadu Obronnego, Rosja poniosła od 189 tys. do 223 tys. strat w ludziach, z czego 35-43 tys. to zabici, a 154-180 tys. to ranni. Ukraina miała stracić od 124 do 131 tys. żołnierzy, z czego 15-17 tys. to zabici, a 109-113 tys. to ranni. W sierpniu 2023 Wałerij Załużny, Naczelny Dowódca Wojsk Ukrainskich potwierdził, że w czerwcu 2023 w trakcie najcięższych walk w Donbasie straty wynosiły nawet 100 do 200 żołnierzy dziennie, później miały znacznie spaść. Całkowite straty bojowe Rosjan w okresie od 24 lutego 2022 do 14 września 2023 Według danych Sztabu Generalnego Sił Zbrojnych Ukrainy straty po stronie rosyjskiej wynosiły: około 270 970 żołnierzy (wliczając w to jeńców wojennych i rannych) 8 810 pojazdów opancerzonych 8 458 pojazdów kołowych i cystern 4 599 czołgów 5 944 systemy artyleryjskie 4 697 bezzałogowych statków powietrznych 769 wyrzutni rakietowych 315 samolotów 316 śmigłowców 1 455 pocisków manewrujących 517 systemów obrony przeciwlotniczej 889 sztuk wyposażenia specjalnego 20 jednostek nawodnych Negocjacje ukraińsko-rosyjskie W południe czasu polskiego 28 lutego na Białorusi, w miejscowości Homel, rozpoczęły się – bez warunków wstępnych – negocjacje ukraińsko-rosyjskie. W skład ukraińskiej delegacji weszli: przewodniczący partii Sługa Ludu – Dawid Arachamia, minister obrony – Ołeksij Reznikow, doradca szefa gabinetu prezydenta – Mychajło Podolak, pierwszy zastępca przewodniczącego ukraińskiej delegacji do Trójstronnej Grupy Kontaktowej – Andrij Kostin, członek Parlamentu Europejskiego – Rustem Umierow, wiceminister spraw zagranicznych – Nikołaj Tochicki. Stronę rosyjską reprezentowali: przewodniczący delegacji i doradca prezydenta Putina – Władimir Miedinski, ambasador Rosji na Białorusi – Boris Gryzłow, poseł – Leonid Słucki, wiceminister spraw zagranicznych – Andriej Rudenko, wiceminister obrony – Aleksandr Fominych. Negocjacje trwały ok. 5 godzin. Miediński zapowiedział dalsze spotkania. Druga tura negocjacji rozpoczęła się 3 marca na białoruskim obszarze Puszczy Białowieskiej. Strony porozumiały się w kwestii utworzenia korytarzy humanitarnych dla ewakuacji ludności cywilnej z obszarów, na których toczone były najcięższe walki, tj. Mariupol i Chersoń. Zapowiedziano stworzenie specjalnych kanałów komunikacyjnych i sformułowanie stosownych procedur logistycznych w celu przeprowadzenia ewakuacji. Trzecia runda negocjacji odbyła się w poniedziałek, 7 marca w obwodzie brzeskim na Białorusi i trwała ponad 3 godziny. Według strony ukraińskiej rozmowy nie przyniosły znaczącego przełomu. Ukraiński negocjator Mychajło Podolak poinformował, że doszło do niewielkiego postępu w sprawie organizacji korytarzy humanitarnych. Tego samego dnia minister spraw zagranicznych Turcji Mevlut Cavusoglu ogłosił, że szefowie dyplomacji Rosji i Ukrainy spotkają się w czwartek w Antalyi. Również w poniedziałek rzecznik Kremla, Dmitrij Pieskow, przedstawił warunki, jakie muszą być spełnione, by Rosjanie przerwali działania zbrojne na Ukrainie. Są to: zmiana konstytucji Ukrainy tak, aby zapisano w niej neutralność kraju, uznanie rosyjskiej aneksji Krymu i uznanie niepodległości Donieckiej Republiki Ludowej i Ługańskiej Republiki ludowej. Mediacji podjęli się wcześniej prezydent Francji i premier Izraela. Emmanuel Macron w sprawie koncentracji wojsk przy granicy rosyjsko–ukraińskiej spotykał się z Putinem w Moskwie jeszcze przed inwazją – 7 i 11 lutego. Po pierwszej z tych wizyt odwiedził również Kijów. Już po ataku kilkukrotnie przeprowadził z prezydentem Rosji wielogodzinne rozmowy telefoniczne. Do 6 marca Macron z Putinem rozmawiali w ten sposób czterokrotnie. Natomiast Naftali Bennett odwiedził Moskwę 5 marca – dziesiątego dnia walk. Był pierwszym przywódcą państw zachodnich, który złożył wizytę w Moskwie od rozpoczącia inwazji na Ukrainę. Tego samego dnia Bennett rozmawiał telefonicznie z prezydentem Ukrainy, po czym do 8 marca rozmawiał dwukrotnie telefonicznie z prezydentem Rosji. Podczas kurtuazyjnej wizyty inaugurującej sprawowanie urzędu, sprawę ukraińską poruszał również kanclerz Niemiec – Olaf Scholz, rozmawiając z Putinem w Moskwie 15 lutego, dzień po wizycie w Kijowie. Uchodźcy Z rozpoczęciem działań wojennych tysiące Ukraińców skierowało się do zachodnich granic swego państwa. Już pierwszego dnia konfliktu na przejściach granicznych z Polską, Słowacją, Węgrami, Mołdawią i Rumunią powstały kolejki pojazdów i pieszych. Większość uchodźców stanowiły kobiety i dzieci. W związku z wprowadzeniem stanu wojennego mężczyzn obywatelstwa ukraińskiego w wieku od 18 do 60 lat obowiązuje zakaz wyjazdu z kraju. Według danych UNHCR do 19 kwietnia Ukrainę opuściło 5034 tys. osób, z czego 2825 tys. udało się do Polski, 757 tys. do Rumunii, 550 tys. do Rosji, 471 tys. na Węgry, 427 tys. do Mołdawii, 343 tys. na Słowację, 24 tys. na Białoruś. Uchodźcy w Mołdawii i Rumunii w niewielkiej części starali się o status uchodźcy – większość planowała dostać się do Czech i Polski. Pseudoreferenda i ogłoszenie aneksji terytoriów okupowanych 30 września po nieuznawanych przez społeczność międzynarodową referendach na okupowanych ziemiach ukraińskich prezydent Rosji Władimir Putin ogłosił aneksję obwodu donieckiego, zaporoskiego, ługańskiego oraz chersońskiego do Rosji. Następstwa Konsekwencje prawne Inwazja Rosji na Ukrainę stanowi naruszenie Karty Narodów Zjednoczonych. Zgodnie z prawem międzynarodowym stanowi zbrodnię agresji, która może być ścigana na mocy jurysdykcji uniwersalnej. 25 lutego organizacja Amnesty International oświadczyła, że posiada niezbite dowody na to, że Rosja naruszyła międzynarodowe prawo humanitarne, a niektóre z jej ataków mogą być uznane za zbrodnie wojenne. Organizacja ta oraz Human Rights Watch stwierdziły, że siły rosyjskie przeprowadziły masowe ataki na obiekty cywilne, w tym na szpitale, m.in. wystrzeliły w kierunku szpitala w Wuhłedarze pocisk balistyczny 9K79 Toczka z głowicą zawierającą amunicję kasetową, w wyniku czego zginęło czterech cywilów, a dziesięciu zostało rannych, w tym sześciu pracowników służby zdrowia. Po ostrzelaniu przez Rosjan (w piątek 25 lutego, około południa) przedszkola w Ochtyrce, ukraińskie ministerstwo spraw zagranicznych zapowiedziało, że dotychczasowe i przyszłe ataki na ludność cywilną posłużą jako materiał dowodowy w postępowaniu przed Międzynarodowym Trybunałem Karnym, mającym na celu zbadanie aktów ludobójstwa i zbrodni wojennych popełnionych na Ukrainie. 27 lutego Ukraina skierowała do Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości pozew przeciwko Rosji. Następnego dnia naczelny prokurator MTK Karim Khan rozpoczął śledztwo w sprawie ewentualnych zbrodni na Ukrainie. 27 lutego również polski Instytut Pileckiego powołał Centrum Dokumentowania Zbrodni Rosyjskich na Ukrainie im. Rafała Lemkina, które zajmuje się zbieraniem świadectw ludności cywilnej i żołnierzy ukraińskich, podobne dane od uchodźców gromadzi ABW, a także Instytut na Rzecz Kultury Prawnej Ordo Iuris. 10 marca 2022 organizacja Human Rights Watch napisała do ukraińskiego rządu o swoich zastrzeżeniach wobec traktowania rosyjskich żołnierzy. 16 marca z powodu braku odpowiedzi opublikowała komunikat na swojej stronie internetowej odnośnie do swoich uwag. Służby Bezpieczeństwa Ukrainy i Ministerstwo Spraw Wewnętrznych prowadząc swoje oficjalne kanały w mediach społecznościowych, miały dopuścić się złamania trzeciej konwencji genewskiej poprzez publikowanie danych personalnych jeńców wojennych oraz przedstawianie ich w upokarzających sytuacjach. Według organizacji na platformach społecznościowych były także udostępniane zdjęcia i filmy zabitych rosyjskich żołnierzy, które nie mogą zostać zweryfikowane. W tym samym oświadczeniu Human Rights Watch stwierdził, że udokumentował liczne przypadki łamania prawa wojennego przez stronę rosyjską. Wśród nich znajdują się ataki na ludność cywilną oraz uniemożliwianie jej opuszczania rejonów objętych starciami wojsk. 16 marca MTS postanowił o środkach tymczasowych w sporze Ukraina–Rosja, które sprowadzają się do nakazu wstrzymania przez Rosję i podległe jej oddziały operacji wojskowych na terytorium Ukrainy oraz do nakazu powstrzymania się przez obie strony od akcji, które mogłyby spotęgować ten spór. Ponad rok po rozpoczęciu inwazji, 17 marca 2023 r. Międzynarodowy Trybunał Karny wydał nakazy aresztowania prezydenta Rosji Władimira Putina i komisarz ds. praw dziecka w Rosji, Mariji Lwowej-Biełowej. Sąd karny zarzucał obu osobom odpowiedzialność za bezprawną deportację ukraińskich dzieci do Rosji i popełnienie w związku z tym zbrodni wojennych. Rzecznik Dmitrij Pieskow stwierdził, że Rosja nie uznaje jurysdykcji Międzynarodowego Trybunału Karnego i tego rodzaju decyzje są dla Rosji nieistotne. Konsekwencje gospodarcze Sytuacja w krajach konfliktu Natychmiastowym skutkiem inwazji stała się zapowiedź sankcji gospodarczych ze strony wielu państw i organizacji międzynarodowych. W efekcie już pierwszego dnia inwazji nastąpił na giełdzie moskiewskiej gwałtowny spadek indeksu RTS o 39% i to pomimo dwugodzinnego zawieszenia notowań. Notowania zawiesiła także Giełda Papierów Wartościowych w Petersburgu. Obrót na giełdzie w Moskwie, początkowo w ograniczonym zakresie, został przywrócony 24 marca. Wartość rubla rosyjskiego spadła do rekordowo niskiego poziomu w stosunku do dolara amerykańskiego. W celu ustabilizowania rynku Centralny Bank Federacji Rosyjskiej ogłosił pierwszą interwencję rynkową od czasu aneksji Krymu w 2014 roku. Mimo tych działań rubel wciąż tracił i 25 lutego dolar kosztował 92 ruble (74 przed konfliktem), a euro – 103 ruble (wobec ok. 80 rubli). Rosjanie zaczęli masowo dokonywać wypłat, zwłaszcza oszczędności walutowych, oraz zakupów sprzętu elektronicznego i AGD (objętych sankcjami), który w efekcie podrożał nawet o 30%. 28 lutego rano wartość rubla spadła do 119 za dolara. Niektóre banki oferowały dolara nawet za ponad 170 rubli. Centralny Bank Federacji Rosyjskiej dla ratowania sytuacji finansowo-gospodarczej podniósł główną stopę referencyjną z 9,5% do 20%. Po tygodniu inwazji i wprowadzania kolejnych sankcji agencje ratingowe takie jak: Moody’s, Fitch i Standard & Poor’s obniżyły ratingi Rosji do poziomu śmieciowego, a ostatnia z agencji ostrzegła nawet przed bankructwem kraju. Po początkowym gwałtownym spadku wartości rubla władze Rosji wprowadziły regulacje, w wyniku których kurs waluty zaczął być sztucznie wzmacniany (wprowadzenie dla obywateli zakazu transferów pieniężnych za granicę, nakazanie podmiotom gospodarczym zamiany 80% przychodów w walutach obcych na ruble, wymuszenie zakupów surowców z zagranicy za ruble), co w efekcie spowodowało, że w maju 2022 rubel był najmocniej zyskującą walutą w skali globalnej. W tym też czasie indeks RTS moskiewskiej giełdy wzrósł o 107%, ale zakaz sprzedaży aktywów nierezydentom spowodował utratę przez giełdę statusu międzynarodowego. Narodowy Bank Ukrainy zawiesił rynki walutowe i ustalił kurs sztywny. Ograniczył także wypłaty gotówki do 100 tys. hrywien dziennie oraz zabronił wypłat w walutach obcych przez obywateli. Ukraińska Giełda Papierów Wartościowych PFTS poinformowała 24 lutego, że obrót został zawieszony z powodu „zdarzeń nadzwyczajnych”. W związku z wnioskiem rosyjskiego Ministerstwa Obrony o wstrzymanie lotów przez jednostki kontroli ruchu lotniczego Ukrainy, przestrzeń powietrzna nad Ukrainą została ograniczona do ruchu niecywilnego, a cały obszar został uznany przez Agencję UE ds. Bezpieczeństwa Lotniczego za strefę aktywnego konfliktu. Wskutek sankcji nastąpiło zmniejszenie obrotów handlowych między Rosją a krajami UE. Według danych Eurostatu od lutego do grudnia 2022 roku udział Rosji w imporcie pozaunijnym państw Unii Europejskiej spadł z 9,5 do 4,3% w omawianym okresie, zaś w przypadku eksportu udział Rosji spadł z 4 do 2%. Wartość importu z Rosji spadła z 21,9 mld w marcu 2022 roku do 10,3 mld euro w grudniu 2022 (spadek o 53%). Wpływ na to miał przede wszystkim spadek wartości importu surowców energetycznych. Sankcje spowodowały także ograniczenie wydobycia ropy naftowej i przekierowanie części eksportu do innych krajów m.in. Indii. W okresie pomiędzy I kwartałem 2022 a I kwartałem 2023 PKB Ukrainy spadł o 10,5%. Wpływ na gospodarkę globalną Następstwem inwazji był też wzrost ceny ropy Brent powyżej 100 dolarów za baryłkę (po raz pierwszy od 2014 roku). Znacząco podrożała pszenica, osiągając cenę najwyższą od 2008 roku (Rosja i Ukraina wytwarzają 30% światowej podaży). W niektórych krajach zależnych od importu rosyjskiej i ukraińskiej pszenicy (np. Egipcie) skok cen wywołał obawy przed niepokojami społecznymi. Dyrektor zarządzająca Międzynarodowego Funduszu Walutowego, Kristalina Georgiewa, ostrzegła, że konflikt stanowi poważne ryzyko gospodarcze dla regionu i w skali międzynarodowej. Dodała, że Fundusz może pomóc innym krajom dotkniętym konfliktem, rozszerzając pakiet pożyczek o wartości 2,2 miliarda dolarów przygotowywany na pomoc Ukrainie. Podobnie prezes Banku Światowego David Malpass stwierdził, że konflikt będzie miał daleko idące skutki gospodarcze i społeczne. Zapowiedział też przygotowanie możliwości znacznego wsparcia gospodarczego i fiskalnego dla Ukraińców oraz państw regionu. Sankcje międzynarodowe Natychmiast po wybuchu konfliktu przywódcy wielu krajów i organizacji międzynarodowych potępili atak Rosji i zapowiedzieli wprowadzenie sankcji gospodarczych wobec tego kraju. 24 lutego rano przewodnicząca Komisji Europejskiej Ursula von der Leyen zapowiedziała wprowadzenie „potężnych” sankcji unijnych skierowanych przeciw Rosji. Objęto nimi transfery technologiczne, rosyjskie banki i aktywa. Wysoki przedstawiciel UE do spraw zagranicznych Josep Borrell zapowiedział, że Rosja stanie w obliczu „bezprecedensowej izolacji”, ponieważ sankcje UE będą „najostrzejszym pakietem kiedykolwiek wdrożonym przez Unię”. Stwierdził także, że „są to jedne z najczarniejszych godzin w Europie od II wojny światowej”. Brytyjski premier Boris Johnson ogłosił zamknięcie rosyjskim bankom i ponad stu osobom fizycznym z Rosji dostępu do brytyjskiego systemu finansowego oraz zamrożenie ich aktywów. Niemiecki kanclerz Olaf Scholz w odpowiedzi na rosyjską inwazję zamroził proces certyfikacji gazociągu Nord Stream 2. 28 lutego dotychczas zachowująca neutralność Szwajcaria zdecydowała się na przyłączenie do unijnych sankcji. Według dziennika „Bild” w Szwajcarii mogło znajdować się nawet 1/3 majątków rosyjskich oligarchów. Tego samego dnia również Monako zadeklarowało wdrożenie unijnych sankcji na Rosję. Prezydent Stanów Zjednoczonych Joe Biden ogłosił wprowadzenie sankcji wobec czterech rosyjskich banków oraz „skorumpowanych miliarderów” bliskich Putinowi. Stany Zjednoczone wprowadziły również kontrolę eksportu, ograniczyły dostęp Rosji do zaawansowanych technologicznie produktów, zarówno sprzętu, jak i oprogramowania, do których stworzenia wykorzystano jakąkolwiek część lub własność intelektualną pochodzącą ze Stanów Zjednoczonych. Sankcja wymaga, aby każda osoba lub firma, która chce sprzedawać do Rosji technologię, półprzewodniki, oprogramowanie szyfrujące, lasery lub czujniki, zażądała licencji, której domyślnie się odmawia. Sankcja koncentruje się na przemyśle stoczniowym, lotniczym i obronnym. Oznacza to m.in., że nie będzie możliwości aktualizacji oprogramowania i poprawek luk w zabezpieczeniach (wyjątek przyjęto dla aktualizacji smartfonów Google i Apple, aby mieć mniejszy wpływ na przeciętnych Rosjan). Uważa się, że sankcja w odniesieniu do sprzętu spowoduje stopniową degradację infrastruktury technologicznej Rosji. 8 marca Biden ogłosił wprowadzenie całkowitego embarga na import ropy, gazu i węgla z Rosji. Jedną z najcięższych sankcji wobec Rosji było jej odcięcie od globalnego systemu płatności międzybankowych SWIFT. Głównym powodem oporów przed jej wprowadzeniem były obawy o wstrzymanie w konsekwencji dostaw do Europy niezbędnych surowców energetycznych z Rosji. 26 lutego ostatni kraj UE, który bronił usunięcia Rosji ze SWIFT, Niemcy, zgodziły się na „ukierunkowane” usunięcie Rosji ze SWIFT. Wprowadzone 2 marca blokady w systemie SWIFT nie obejmują jednak rosyjskich banków obsługujących płatności za energię: Sbierbanku i Gazprombanku. Sankcje odwetowe Dekret z 28 lutego zakazuje rezydentom Rosji (m.in. osobom przebywającym na terenie Rosji przez co najmniej 183 dni w roku) przelewania obcych walut na konta w zagranicznych bankach i instytucjach finansowych oraz dokonywania przelewów za pomocą elektronicznych środków płatniczych zagranicznych dostawców bez otwierania rachunku bankowego. 1 marca, ze skutkiem od 2 marca, Putin zadekretował, że obywatele państw „nieprzyjaznych Rosji i jej obywatelom” potrzebują do dokonania transakcji rosyjskimi papierami wartościowymi, nieruchomościami oraz pożyczkami i kredytami w rublach zezwolenia komisji rządu Rosji ds. kontroli inwestycji zagranicznych. Komisja ta może też ustalać warunki, po których spełnieniu cudzoziemiec związany z państwem „nieprzyjaznym” Rosji będzie mógł sprzedać lub kupić w Rosji papiery wartościowe i nieruchomości lub zaciągnąć pożyczkę. Ten sam dekret zakazuje wywozu z Rosji waluty obcej w ilości przekraczającej równowartość 10 tys. USD. Inny dekret Putina stanowi, że od kwietnia odbiorcy rosyjskiego gazu z państw „nieprzyjaznych” Rosji mają obowiązek płacić za dostarczany surowiec w rublach, nawet jeżeli kontrakty przewidują zapłatę w euro lub dolarach. Importerzy, którzy się do tego obowiązku nie zastosują, mają nie otrzymać zakontraktowanego gazu. W grudniu 2022 roku weszło w życie embargo na sprowadzanie drogą morską rosyjskiej ropy naftowej do krajów oraz ustalony przez państwa grupę G7, UE i Australię limit ceny rosyjskiej ropy naftowej transportowanej drogą morską w wysokości 60 dolarów za baryłkę. Blokady przestrzeni powietrznych i blokady morskie 25 lutego jako pierwsza Wielka Brytania, a następnie Polska, Bułgaria i Czechy zakazały rosyjskim liniom lotniczym i samolotom prywatnym korzystania ze swojej przestrzeni powietrznej. Wkrótce dołączyły do tego zakazu także Mołdawia, Estonia, Rumunia, Słowenia, Łotwa i Litwa. Ten sam krok zapowiedziały 27 lutego Finlandia, Szwecja, Dania, Niemcy (na okres 3 miesięcy), Włochy, Belgia, Austria i Irlandia, 28 lutego przestrzeń powietrzną zamknęła Grecja i Cypr. W sumie praktycznie cała przestrzeń nad Europą, a poza nią także nad Kanadą i USA, została zamknięta dla samolotów rosyjskich. Rosjanie w odpowiedzi zamknęli swoją przestrzeń powietrzną najpierw dla przewoźników z krajów, które zainicjowały blokadę (Wielkiej Brytanii, Bułgarii i Polski), a następnie dla wszystkich 36. Największy rosyjski przewoźnik krajowy, S7 Airlines, ogłosił, że odwołuje wszystkie loty do Europy, a amerykański przewoźnik Delta Air Lines ogłosił, że zawiesił współpracę z Aerofłotem. Aerofłot odcięty został 3 marca od Globalnego Systemu Dystrybucji, umożliwiającego dokonywanie rezerwacji lotów i ich zakupu na loty zagraniczne i krajowe. 28 lutego swoje porty dla rosyjskich statków zamknęła Wielka Brytania. 1 marca to samo uczyniła Kanada, rozszerzając przy tym blokadę na kanadyjskie wody terytorialne. Reakcje przedsiębiorstw W ciągu kolejnych dni inwazji wiele prywatnych przedsiębiorstw zdecydowało się na nałożenie na Rosję (często również na Białoruś) sankcji we własnym zakresie. 28 lutego w Polsce wycofanie z obrotu produktów wyprodukowanych w Rosji lub należących do firm z kapitałem rosyjskim ogłosiły: sieć Netto, polskie oddziały sieci Rossmann i InPost. Koncern paliwowy BP ogłosił decyzję o sprzedaży swoich akcji (19,75%) w rosyjskim Rosniefcie. Disney, Sony i Warner Bros. wstrzymały premiery kinowe w Rosji. 1 marca o wstrzymaniu zleceń na przewóz kontenerów do i z Rosji postanowili trzej liderzy światowego transportu kontenerowego: Mediterranean Shipping Company, Maersk i CMA CGM. Norweski Państwowy Fundusz Emerytalny zadecydował o sprzedaży swoich inwestycji w Rosji. Dostawy przesyłek do Rosji zawiesił Fedex, UPS i DHL. Sprzedaż pojazdów i części do Rosji zawiesił Mercedes, Jaguar, Harley-Davidson, Ford, General Motors, BMW, Chevrolet, Cadillac, Audi, Porsche, Renault, Scania, Toyota i Volvo. Z firm technologicznych sprzedaż lub dostawy produktów do Rosji zawiesiła Nokia, HP, Dell, AMD, Intel, Apple, Ericsson, Lenovo. Możliwość transakcji w Rosji lub z rosyjskimi bankami objętymi sankcjami zablokowała Visa, MasterCard, PayPal oraz Paysera. Kontrowersje wzbudziły niejasności wokół koncernu Coca-Cola, który posiada w Rosji 10 fabryk. 4 marca rosyjska agencja prasowa Tass poinformowała, że koncern nie zamierza zakończyć działaności w tym kraju. Tego samego dnia wieczorem ukraińska agencja Interfax–Ukraine poinformowała o decyzji dużych sieci ukraińskich sklepów (Novus, Varus, Silpo, Fora, FOZZY, Thrash), wycofujących ze sprzedaży produkty Coca-Coli. Informacja o kontynuacji działalności przez Coca-Colę w Rosji odbiła się szerokiem echem w krajach zachodnich, na co koncern odpowiedział następnego dnia informując o wycofaniu się z rynku rosyjskiego. W podobnej atmosferze odebrano doniesienia brytyjskiego dziennika „Daily Mail”, który (powołując się na chiński portal branżowy „Reports in China” i poniedziałkowy komentarz ministra obrony Australii Petera Duttona) poinformował 7 marca, że chiński Huawei wspierał inwazję, szkoląc 50 tysięcy rosyjskich specjalistów w walce z cyberatakami. Szkolenie miało się odbyć bezpośrednio po ataku na rosyjskie strony rządowe (w pierwszym tygodniu inwazji), na których hakerzy publikowali zdjęcia nagrobków. Agencja public relations reprezentująca polski oddział Huawei, w lakoniczym komunikacie zdementowała tę informację. Niemniej współpracę sponsorską z koncernem zerwał m.in. Robert Lewandowski, o czym informowały nawet media spoza Europy. Kontrakt z Lewandowskim opiewał na 5 milionów euro. Konsekwencje kulturowe Sport Władze fińskiego klubu hokeja na lodzie Jokerit 25 lutego 2022 wycofały drużynę z rosyjskich rozgrywek KHL w sezonie 2021/2022. Na skutek inwazji ze wszystkich struktur tych rozgrywek 27 lutego 2022 wycofał się łotewski klub Dinamo Ryga, uczestniczący w lidze od jej początku w 2008. 28 lutego 2022 Międzynarodowa Federacja Hokeja na Lodzie (IIHF) zawiesiła udział wszystkich drużyn narodowych i klubowych z Rosji i Białorusi każdej kategorii wiekowej we wszystkich zawodach i imprezach do odwołania. Tego samego dnia FIA za porozumieniem sponsorów podjęła decyzję o odwołaniu planowanego na 25 września 2022 Grand Prix Rosji Formuły 1. Międzynarodowa Federacja Narciarska 25 lutego ogłosiła odwołanie wszystkich mających odbyć się w Rosji zawodów w sezonie 2021/2022. Ponadto podczas wszystkich ceremonii zamiast hymnu i flagi Rosji będzie używany hymn i flaga FIS, choć zawodnicy z Rosji mogą startować jako reprezentanci swojego kraju. 25 lutego Międzynarodowa Federacja Szachowa zadecydowała o przeniesieniu 44. Olimpiady Szachowej oraz 93. Kongresu FIDE, które pierwotnie miały się odbyć w Moskwie między 26 lipca a 8 sierpnia 2022. 16 marca FIDE zawiesiła do odwołania możliwość startu w oficjalnych turniejach FIDE drużynom narodowym Rosji i Białorusi. 21 marca Komisja Etyki i Dyscypliny FIDE zadecydowała o wykluczeniu arcymistrza Sergieja Karjakina ze wszystkich zawodów szachowych rangi FIDE na okres sześciu miesięcy, argumentując to naruszeniem Kodeksu Etycznego FIDE w związku z jego wypowiedziami w mediach społecznościowych odnośnie konfliktu zbrojnego na Ukrainie. 26 lutego 2022 Polski Związek Piłki Nożnej ogłosił, że reprezentacja Polski w piłce nożnej nie zagra meczu barażowego do mistrzostw świata przeciw Rosji (zaplanowanego na 24 marca 2022). Tego samego dnia szwedzka federacja piłkarska wydała komunikat, że także kadra tego kraju nie zagra ewentualnego spotkania z Rosją w ramach tych samych baraży. 27 lutego o takiej samej decyzji poinformowała federacja czeska. Międzynarodowa Unia Biathlonu oraz Międzynarodowa Federacja Gimnastyczna ogłosiły 26 lutego, że sportowcy z Rosji i Białorusi będą mogli startować w organizowanych przez nie zawodach tylko jako zawodnicy neutralni, niereprezentujący swoich państw. 28 lutego 2022 władze niemieckiego klubu piłkarskiego FC Schalke 04 ogłosiły przedterminowe zakończenie współpracy z głównym sponsorem, rosyjskim przedsiębiorstwem Gazprom, która trwała od 2007, zgodnie z odnowioną umową z 2021 miała obowiązywać do 2025. Tego samego dnia FIFA i UEFA ogłosiły zawieszenie rosyjskich klubów i reprezentacji narodowej we wszystkich rozgrywkach. UEFA podjęła również decyzję o zakończeniu współpracy z Gazpromem we wszystkich organizowanych rozgrywkach, tj. Lidze Mistrzów, rozgrywkach reprezentacji narodowych w ramach UEFA oraz Mistrzostwach Europy w 2024 r. 1 marca Międzynarodowa Federacja Narciarska, po deklaracjach strony polskiej (organizatorów Mistrzostw Świata Juniorów w Zakopanem), oraz strony norweskiej (organizatorów Raw Air, a następnie Mistrzostw Świata w Lotach Narciarskich), ogłosiła, że zawiesza do końca sezonu 2021–2022 starty zawodników z Rosji i Białorusi. 1 marca Europejska Konfederacja Piłki Siatkowej (CEV) oraz Międzynarodowa Federacja Piłki Siatkowej (FIVB) oświadczyły, że „wszystkie rosyjskie i białoruskie drużyny narodowe, sportowcy, kluby i działacze nie kwalifikują się do udziału w imprezach”, co dotyczy imprez siatkówki halowej, plażowej i na śniegu. Wcześniej władze klubu ZAKSA Kędzierzyn-Koźle ogłosiły, że drużyna nie przystąpi do rywalizacji w ćwierćfinale siatkarskiej Ligi Mistrzów przeciwko Dinamo Moskwa. Również 1 marca FIVB ogłosił odebranie Rosji Mistrzostw Świata w piłce siatkowej mężczyzn, które miały się odbyć na przełomie sierpnia i września 2022 roku. Imprezę ostatecznie zorganizowały wspólnie Polska i Słowenia. 1 marca oświadczenie wydała także Międzynarodowa Federacja Tenisowa (ITF), która odwołała wszystkie wydarzenia pod egidą ITF w Rosji i Białorusi, a także zawiesiła członkostwo w swoich strukturach Rosyjskiej i Białoruskiej Federacji Tenisowych. Podobne sankcje nałożyły władze kobiecej (Women’s Tennis Association) i męskiej (Association of Tennis Professionals) federacji tenisowej. Również 1 marca organizacja promująca walki MMA – KSW zapowiedziała zawieszenie współpracy z rosyjskimi zawodnikami oraz zablokowanie transmisji z gali w rosyjskiej telewizji. W dniu 22 lipca 2022 polskie Ministerstwo Sportu i Turystyki ogłosiło rekomendacje obejmujące warunki dotyczące ewentualnego uczestnictwa zawodników z Rosji i Białorusi we współzawodnictwie sportowym na terenie Polski, wzywając do ich przestrzegania. Muzyka Rosja została wykluczona z udziału w Konkursie Piosenki Eurowizji 2022. Wielu polskich artystów muzycznych nagrało proukraińskie utwory (np. „Mimo burz” Margaret i Kacezeta oraz „Mamo tyś płakała” autorstwa Sanah i Igora Herbuta) lub przeznaczyło dochód ze swoich albumów dla potrzebujących Ukraińców. Symbolem walki ukraińskich żołnierzy stał się utwór „Bayraktar” nawiązujący do tureckich dronów bojowych o tej samej nazwie, napisany i skomponowany przez ukraińskiego żołnierza Tarasa Borovoka; w pierwszych dniach wojny został wyświetlony ponad milion razy. Telewizja Polska wraz z organizacją Caritas 27 lutego zorganizowały koncert „Solidarni z Ukrainą”. Inny koncert został zorganizowany przez Narodowe Forum Muzyki. Swój sprzeciw wyrażali również ukraińscy muzycy i zespoły, tacy jak Go A czy Lena Usenko. 7 kwietnia zespół Pink Floyd opublikował w celu zebrania funduszy dla Ukrainy pierwszy od 28 lat nowy utwór „Hey Hey Rise Up” z wykorzystaniem pieśni „Tam na łące czerwona kalina” śpiewanej przez Andrija Chływniuka zarejestrowanej w atakowanym Kijowie. Religia Inwazja wpłynęła na osłabienie Ukraińskiego Kościoła Prawosławnego Patriarchatu Moskiewskiego przejawiające się przechodzeniem poszczególnych parafii do autokefalicznego Kościoła Prawosławnego Ukrainy oraz spadku reputacji w społeczeństwie. Według badań opinii publicznej z sierpnia 2022 z podległą Patriarchatowi Moskiewskiemu Cerkwią identyfikowało się 4% Ukraińców deklarujących się jako prawosławni, zaś według badań z grudnia 54% badanych opowiadało się za jej delegalizacją. Reakcje międzynarodowe ONZ 25 lutego Rada Bezpieczeństwa Organizacji Narodów Zjednoczonych głosowała nad rezolucją potępiającą agresję Rosji na Ukrainę przygotowaną przez Stany Zjednoczone i Albanię. Większość krajów głosowała za rezolucją, ale weto Rosji uniemożliwiło jej przyjęcie. Od głosu wstrzymały się: Chiny, Indie i Zjednoczone Emiraty Arabskie. 2 marca Zgromadzenie Ogólne ONZ przyjęło rezolucję potępiającą Rosję i wzywającą do wycofania jej wojsk z terenu Ukrainy. Za przyjęciem rezolucji opowiedziało się 141 państw, przeciwnych było 5 krajów, w tym oprócz Rosji i Białorusi: Syria, Korea Północna i Erytrea. Od głosu wstrzymało się 35 państw między innymi: Armenia, Iran, Chiny, Kazachstan, Indie. 7 kwietnia Rosja w wyniku głosowania Zgromadzenia Ogólnego Narodów Zjednoczonych została pierwszym krajem zawieszonym w Radzie Praw Człowieka Narodów Zjednoczonych. „Za” zagłosowały 93 kraje, 58 wstrzymało się, a 24 wyraziło sprzeciw. Głosowanie przeprowadzono na wniosek Stanów Zjednoczonych. Rada Europy 25 lutego z inicjatywy Polski i Ukrainy Rosja została zawieszona w prawach członka Rady Europy. 15 marca Rosja została wydalona z Rady Europy, po tym jak formalnie złożyła wniosek w sprawie wystąpienia z tej organizacji. Unia Europejska 3 marca Rada ds. Wymiaru Sprawiedliwości i Spraw Wewnętrznych ustaliła istnienie sytuacji masowego napływu wysiedleńców w rozumieniu art. 5 dyrektywy o ochronie tymczasowej, która tym samym zostaje zastosowana po raz pierwszy. Uchodźcy z Ukrainy zyskują prawo tymczasowego pobytu w każdym państwie członkowskim, do którego dotrą, bez konieczności wszczynania postępowania azylowego. Mają przy tym dostęp do rynku pracy, edukacji, opieki medycznej i świadczeń socjalnych. Poza tym Komisja Europejska zdecydowała o przeznaczeniu co najmniej 500 mln euro z budżetu UE na pomoc dla uchodźców z Ukrainy oraz dalszych 500 mln euro, w ramach Europejskiego Instrumentu na rzecz Pokoju, na zakup sprzętu dla Ukrainy, w tym – po raz pierwszy – śmiercionośnego. Kolejne 500 mln euro na sprzęt wojskowy i broń dla ukraińskiego wojska z tego instrumentu zatwierdzono na szczycie w Wersalu, który odbył się 10–11 marca. Tam też zdecydowano, że nie będzie szybkiej ścieżki przyjęcia Ukrainy do UE. NATO Na wniosek Polski, Rumunii, Litwy, Łotwy i Estonii na podstawie art. 4 traktatu północnoatlantyckiego rozpoczęły się konsultacje Rady Północnoatlantyckiej. Premier Estonii Kaja Kallas wydała oświadczenie: „Szeroko zakrojona agresja Rosji jest zagrożeniem dla całego świata i wszystkich państw NATO, dlatego należy zainicjować konsultacje NATO w sprawie wzmocnienia bezpieczeństwa członków sojuszu. Najskuteczniejszą odpowiedzią na rosyjską agresję jest jedność”. NATO ogłosiło plany zwiększenia liczebności swoich wojsk w krajach bałtyckich, Rumunii i Polsce. Po posiedzeniu Rady Bezpieczeństwa ONZ 25 lutego Stoltenberg zapowiedział, że po raz pierwszy część NATO Response Force zostanie rozmieszczona wśród członków NATO wzdłuż wschodniej granicy Sojuszu. Stwierdził, że będą to siły zdolne do szybkiego reagowania (ang. Very High Readiness Joint Task Force, VJTF), obecnie kierowane przez Francję. Stany Zjednoczone ogłosiły 24 lutego, że rozmieszczą dodatkowo 7 tys. żołnierzy, którzy dołączą do 5 tys. już znajdujących się w Europie. Pod dowództwo NATO, po raz pierwszy od czasów zimnej wojny, trafiła także grupa uderzeniowa lotniskowców z USS Harry S. Truman, która weszła na Morze Śródziemne w poprzednim tygodniu w ramach planowanych ćwiczeń. Reakcje państw i organizacji Rzeczniczka chińskiego MSZ Hua Chunying w pierwszym dniu po ataku wojsk rosyjskich na Ukrainę oświadczyła, że „Rosja to niepodległy kraj i może sama podejmować decyzje na podstawie własnych interesów”. Sprzeciwiła się nazywaniu rosyjskich działań na Ukrainie „inwazją” i oskarżyła USA o podsycanie napięć. Chiny obwiniają o wojnę NATO. Państwo Środka uznaje suwerenność Ukrainy. Jednocześnie uznaje agresję Rosji za popartą uzasadnionymi obawami i nie popiera polityki stosowania sankcji wobec Federacji Rosyjskiej. Indie zachowują neutralną politykę wobec decyzji Rosji. Chiny i Indie wzywają do zawieszenia broni przez obie strony konfliktu. W marcu Polska, Litwa, Łotwa, Estonia, Bułgaria zredukowały liczebność personelu ambasad rosyjskich na swoich terytoriach. Sejm Polski 23 marca oraz Senat USA 16 marca uznały Władimira Putina za zbrodniarza wojennego. Polska, Litwa i Dania poparły misję pokojową NATO na Ukrainie. Rola Białorusi Pomimo obaw ze strony społeczności międzynarodowej i doniesień wywiadowczych, Białoruś ani jej siły zbrojne nie przyłączyły się do operacji wojskowej po stronie Rosji. Niemniej Białoruś udostępniła Rosji na podstawie porozumienia swoje bazy i terytorium oraz wykonywała usługi transportowe i logistyczne na rzecz wojsk rosyjskich. Siły rosyjskie wyprowadziły między innymi z terytorium Białorusi atak na Ukrainę 24 lutego. Operowało też stamtąd rosyjskie lotnictwo atakujące Kijów i zachodnią część Ukrainy, a także wystrzeliwano z jej terytorium rosyjskie pociski balistyczne Iskander. Wkrótce po rozpoczęciu inwazji, uwidoczniły się też działania lokalnego białoruskiego ruchu oporu, przeciwnego wojnie, głównie dezorganizującego transport kolejowy na Białorusi przez wywoływanie awarii systemów kierowania ruchem. Miało to miejsce między innymi 27 lutego. Białoruskie służby prowadziły na skutek tego śledztwa, a wykryte osoby były skazywane na długoletnie kary pozbawienia wolności. Również liczni internauci z Białorusi informowali w portalach społecznościowych o ruchach wojsk rosyjskich na terenie tego kraju, udostępniając tym samym dane wywiadowcze. 4 października 2022 Alaksandr Łukaszenka po raz pierwszy oficjalnie potwierdził zaangażowanie swego państwa w wojnę po stronie rosyjskiej. Stwierdził, że Białoruś chce w ten sposób zapobiec rozprzestrzenieniu się konfliktu na jej terytorium. Pomoc militarna dla Ukrainy Jednym z pierwszych państw zachodnich, które zadeklarowało wsparcie militarne, była Wielka Brytania, prowadząca szkolenia wojskowe na terenie Ukrainy co najmniej od jesieni 2020 roku. W listopadzie 2021 roku w Kijowie doszło do wizyty ministra obrony Wielkiej Brytanii, Bena Wallace’a, w wyniku której podpisano porozumienie dotyczące współpracy w obszarze rozwoju marynarki wojennej Ukrainy. 1 lutego 2022 – na trzy tygodnie przed inwazją – doszło w Kijowie do spotkania premierów Wielkiej Brytanii, Polski i Ukrainy. BBC nazwała spotkanie „nowym sojuszem obronnym” w obliczu rosyjskiego zagrożenia. Jeszcze do połowy lutego 2022 roku stu brytyjskich żołnierzy było obecnych na Ukrainie, przeprowadzając szkolenia z obsługi broni przeciwpancernej. 23 lutego – dzień przed inwazją – premier Boris Johnson poinformował o kolejnych dostawach brytyjskiej broni do Ukrainy oraz o wszczęciu postępowania mającego na celu zbadanie, czy rosyjska stacja telewizyjna RT (dawniej Russia Today) nie naruszała warunków brytyjskiej licencji, co mogłoby być podstawą do odebrania jej uprawnień do nadawania. Kwestia tego, że stacja w otwarty sposób przekazująca punkt widzenia Kremla swobodnie nadawała w Wielkiej Brytanii, była kilkukrotnie podnoszona podczas dyskusji w Izbie Gmin. Państwa zachodnie nie zaangażowały się wprost w konflikt militarnie, lecz USA i Wielka Brytania udostępniały na bieżąco władzom Ukrainy informacje wywiadowcze, w szczególności dane wywiadu elektronicznego, pozwalające na organizację obrony. Przez wiele tygodni przed inwazją powołany na początku grudnia 2021 roku nowy rząd niemiecki odmawiał dostaw broni dla Ukrainy. Minister spraw zagranicznych, Annalena Baerbock, uzasadniała to stanowisko doświadczeniami historycznymi. Jednocześnie, jak wskazywał Sztokholmski Międzynarodowy Instytut Badań nad Pokojem (SIPRI), Niemcy pozostawały jednym z największych na świecie producentów i eksporterów broni. Rząd niemiecki początkowo zadeklarował tylko przekazanie 5000 hełmów, co spotkało się z krytyką w wielu mediach europejskich. Jednak kilka dni po inwazji, w piątek 26 lutego, kanclerz Niemiec Olaf Scholz, poinformował, że z rezerwy Bundeswehry na Ukrainę dostarczonych zostanie 1000 sztuk broni przeciwpancernej i 500 rakiet ziemia-powietrze „Stinger”. 3 marca dodano do tego 2700 radzieckich ręcznych pocisków rakietowych „Strela”. Do zmiany stanowiska po trzech dniach od inwazji doszło również we Francji i w Belgii. Przedtem rząd Belgii „stał na wypracowanym w drodze konsensusu” stanowisku ignorowania próśb z Kijowa. Jednak w piątek 26 lutego minister spraw zagranicznych Belgii Sophie Wilmes zadeklarowała pomoc militarną. Tego samego dnia Francja podjęła decyzję o dodatkowych transportach sprzętu defensywnego oraz zapewniła dostawy paliwa dla Ukrainy. Jednocześnie administracja prezydenta poinformowała o zamrożeniu aktywów finansowych rosyjskich „osobistości” we Francji oraz dyplomatyczne wsparcie na rzecz wykluczenia Rosji z systemu SWIFT. W pierwszym dniu inwazji w wypowiedzi dla TVN24 ambasador Ukrainy w Polsce, Andrij Deszczycia, poinformował, że na Ukrainie jest już polski sprzęt wojskowy. Armia ukraińska dysponowała m.in. polskimi przenośnymi przeciwlotniczymi zestawami rakietowymi Piorun, dronami i amunicją wyprodukowaną w Polsce. 28 lutego portal Onet upublicznił informację, że Polska wspomagała Ukrainę również pociskami rakietowymi powietrze-powietrze R-73, które są uzbrojeniem MiG-ów-29, popularnych myśliwców na Ukrainie. Tego samego dnia 18 krajów europejskich oraz Stany Zjednoczone i Kanada przekazały lub zadeklarowały przekazanie Ukrainie sprzętu wojskowego, amunicji, paliw, środków komunikacji i transportowych. Pozostałe kraje europejskie zadeklarowały przynajmniej pomoc humanitarną. Po raz pierwszy w historii Unii Europejskiej także ona przekazała 450 mln euro na uzbrojenie ofensywne i 50 milionów na defensywne. Rolę centrum logistycznego dla przerzutu sprzętu na terytorium Ukrainy pełni Polska. 15 marca, 21. dnia inwazji koleją do Kijowa przybyła pierwsza delegacja rządowa. W jej skład weszli szef polskiego rządu – Mateusz Morawiecki, wicepremier Jarosław Kaczyński, premier Czech Petr Fiala i premier Słowenii Janez Janša. Na konferencji prasowej po wieczornym spotkaniu z prezydentem Ukrainy, Jarosław Kaczyński wezwał do powołania misji pokojowej NATO o charakterze militarnym. Według Kaczyńskiego nie wymaga ona członkowska Ukrainy w NATO. Na pytanie dziennikarza o przekazanie przez Polskę myśliwców bojowych, Kaczyński odpowiedział, że nie wszystkie ustalenia mogą być obecnie ujawnione. Od 2020 roku Turcja dostarcza do Ukrainy drony Bayraktar TB2 wraz z uzbrojeniem podwieszanym – lekkimi bombami naprowadzanymi laserowo MAM-C i MAM-L. Informacje o ostatniej dostawie podał 2 marca minister obrony Ukrainy. W poniedziałek 28 lutego, piątego dnia od inwazji, po tym, jak władze Ukrainy ogłosiły tworzenie ochotniczych oddziałów międzynarodowych, pojawiły się pierwsze akty wsparcia. Parlament Łotwy jednomyślnie uchwalił poprawkę do ustawy o bezpieczeństwie narodowym (dotychczas zabraniającej udziału w wojskach obcych państw), w której zapisano, że łotewscy ochotnicy będą mogli walczyć w obronie Ukrainy. Jednocześnie zastrzeżono, że wspierający stronę rosyjską będą musieli się liczyć z odpowiedzialnością karną. 3 marca rzecznik rosyjskiego ministerstwa obrony Igor Konaszenkow stwierdził, że cudzoziemcy walczący w legionie międzynarodowym będą ścigani jak przestępcy oraz nie mogą mieć tytułu kombatantów i jeńców wojennych. W sierpniu 2023 USA zgodziły się na przekazanie Ukrainie myśliwców F-16 przez Danię i Holandię. Pomoc dla Ukrainy w cyberwojnie Przyłączenie się do blokowania rosyjskich stron internetowych i „wypowiedzenie wojny Rosji” zadeklarowała międzynarodowa grupa hakerów Anonymous oraz Cyber Partizans – białoruscy hakerzy walczący z reżimem Aleksandra Łukaszenki. Przypuszczano, że działania grupy zwanej „IT Army” były koordynowane przez przedstawicieli administracji ukraińskiej. Hakerzy ogłosili zhakowanie rosyjskiej telewizji państwowej (zamiast jej transmisji nadali materiały przygotowane przez stronę ukraińską), mieli wyłączyć internetową telewizję Russia Today, przyłączyć się do blokady stron administracji rządowej i największych przedsiębiorstw rosyjskich na czele z Gazpromem. Ogłosili też udostępnienie bazy danych wykradzionych z Białorusi i nagrań wojskowej komunikacji rosyjskiej armii. Władze rosyjskie początkowo zaprzeczały, że strony rządowe są atakowane z zewnątrz, ale 27 lutego państwowa agencja prasowa TASS przyznała, że strony rosyjskie padają ofiarą ataków DDoS. Dla zapewnienia kontaktu z siecią na terenie Ukrainy Elon Musk 27 lutego uruchomił nad tym krajem Starlink i zapowiedział rychłe dostarczenie odbiorników połączonych z przetwornikami sygnału nadawanego przez satelity, co nastąpiło już następnego dnia. W pomoc dla Ukrainy w cyberwojnie zaangażowała się też polska branża IT. Powstał projekt Tech for Ukraine, w ramach którego przedsiębiorstwa informatyczne angażują się w walkę z dezinformacją oraz pomagają utrzymywać ukraińskie systemy informatyczne. Reakcja społeczności międzynarodowej W wielu krajach świata (między innymi w Polsce, Stanach Zjednoczonych, Kanadzie, Czechach, Niemczech i krajach byłego ZSRR) zorganizowano . W Rosji głównymi ośrodkami takich manifestacji były Moskwa i Petersburg (oprócz tego znaczne demonstracje odbyły się między innymi w Jekaterynburgu, Nowosybirsku czy Niżnym Nowogrodzie). Według niezależnej od rosyjskiego rządu monitorującej łamanie praw człowieka i prześladowania polityczne strony internetowej OVD-Info w wyniku protestów trwających po rozpoczęciu inwazji w Rosji zatrzymano ponad 15 000 osób. Druga fala protestów w Rosji rozpoczęła się we wrześniu 2022 roku po ogłoszeniu decyzji o częściowej mobilizacji rezerwistów; szczególnie intensywne protesty miały miejsce na Kaukazie Północnym, w Dagestanie doszło do starć pomiędzy protestującymi a rosyjską policją. Niezadowolenie społeczne wywoływała również nadreprezentatywność przedstawicieli niesłowiańskich grup etnicznych wśród zmobilizowanych. W Polsce bojkotowane są firmy, które nie wycofały się ze swojej działalności w Rosji. Bank PKO poinformował o zmniejszonej dynamice obrotów tych firm. Demonstracje prorosyjskie odbyły się m.in. w Serbii, Bośnii i Hercegowinie, Czarnogórze, Cyprze, Czechach, Niemczech, Polsce, Republice Środkowoafrykańskiej. 25 lutego w Grecji odbył się protest Komunistycznej Partii Grecji i Syrizy, które potępiły atak Rosji na Ukrainę oraz uczestnictwo Grecji w NATO. Według sondażu przeprowadzonego przez ABC News i „The Washington Post” nastroje Amerykanów względem Rosji zbliżyły się do tych z okresu zimnej wojny. Obywatele USA popierają sankcje skierowane przeciwko Rosji, jednak ta aprobata spada wraz ze wzrostem cen m.in. energii. Natomiast sondaż AP opublikowany 28 marca pokazał, że 56% Amerykanów chce ostrzejszych sankcji wobec Federacji Rosyjskiej, nawet jeśli dotkną one gospodarkę USA. Przy tym 88% obawia się użycia broni jądrowej przez Rosję wobec innych krajów, a 75% przeciwko USA. W m.in. Stanach Zjednoczonych, Portugalii, Czechach, Niemczech dochodziło do wrogich działań wobec mniejszości rosyjskiej, która nie deklarowała poparcia dla agresji Rosji względem Ukrainy. Natychmiast po wybuchu wojny władze państwowe i samorządowe, organizacje humanitarne i indywidualni wolontariusze rozpoczęli akcję zbiórki środków i zaopatrzenia, a także organizacji przewozu i pobytu dla napływającej fali uchodźców. 64% Polaków zaangażowało się w pomoc Ukraińcom. Wśród oddolnie organizowanych akcji wsparcia dla Ukraińców wykorzystana została m.in. aplikacja Airbnb, za pomocą której osoby również spoza Europy masowo rezerwowały noclegi u prywatnych właścicieli mieszkań na Ukrainie, nie zamierzając przyjeżdżać do ogarniętego wojną kraju, a jedynie w celu przekazania pieniędzy i dodania otuchy w komentarzach. Jednocześnie w usługach internetowych umożliwiających dodanie opinii o obiektach komercyjnych w Rosji np. Google Maps czy TripAdvisor – wielu użytkowników przekazywało Rosjanom informacje o rzeczywistej sytuacji na froncie. Uwagi Przypisy Wojny w historii Rosji Wojny w historii Ukrainy 2022 na Ukrainie 2022 w Rosji 2023 na Ukrainie 2023 w Rosji

19413

https://pl.wikipedia.org/wiki/Jan%20Pawe%C5%82%20II

Jan Paweł II

Jan Paweł II (, , właśc. ; ur. 18 maja 1920 w Wadowicach, zm. 2 kwietnia 2005 w Watykanie) – polski duchowny rzymskokatolicki, biskup pomocniczy krakowski (1958–1964), arcybiskup metropolita krakowski (1964–1978), kardynał prezbiter (1967–1978), zastępca Przewodniczącego Konferencji Episkopatu Polski (1969–1978), 264. papież i 6. Suweren Państwa Watykańskiego w latach 1978–2005. Święty Kościoła katolickiego. Kawaler Orderu Orła Białego; poeta, poliglota, a także aktor niezawodowy, dramaturg i pedagog. Filozof historii, fenomenolog, mistyk i przedstawiciel personalizmu chrześcijańskiego. 16 października 1978 został wybrany na papieża przez drugie zgromadzenie kardynałów, po śmierci Jana Pawła I, który zmarł po trzydziestu trzech dniach pontyfikatu. Przyjął imiona Jan Paweł dla uhonorowania swojego poprzednika. Jego wybór na Stolicę Piotrową miał szczególny wpływ na wydarzenia w Europie Wschodniej i w Azji w latach 80. i 90. XX wieku, w szczególności na przemiany demokratyczne w Polsce i w innych krajach bloku wschodniego. Od początku swojego pontyfikatu prowadził energiczne działania przeciwko komunizmowi i uciskowi politycznemu. Za główny cel papiestwa postawił sobie transformację i zmianę położenia Kościoła katolickiego, chciał „postawić swój Kościół w sercu nowego sojuszu religijnego, który zgromadziłby żydów, muzułmanów i chrześcijan w wielkiej religijnej armadzie”. Przyczynił się do poprawienia relacji Kościoła katolickiego z judaizmem, islamem, z Kościołem prawosławnym oraz Wspólnotą anglikańską. Był jednym z najczęściej podróżujących światowych przywódców w historii, odwiedzając w czasie swojego pontyfikatu 129 państw, co interpretowano jako chęć zbudowania relacji między różnymi narodami i religiami. Podzielał nauczanie Kościoła w takich kwestiach jak utrzymanie celibatu, potępienie mechanicznej, chemicznej i hormonalnej antykoncepcji, sprzeciwiał się aborcji i eutanazji, podtrzymywał stanowisko Kościoła o prawie do życia oraz niedopuszczenie kobiet do święcenia, za co był przez niektórych krytykowany, i choć popierał reformy soboru watykańskiego II, był postrzegany jako konserwatywny w swojej interpretacji tych reform. Walczył z teologią wyzwolenia, stygmatyzował także nieokiełznany kapitalizm i konsumpcjonizm, mimo że niejednokrotnie głosił wyższość gospodarki rynkowej nad znacjonalizowanymi. Beatyfikował 1340 i kanonizował 483 osoby, więcej niż wszyscy jego poprzednicy w okresie pięciu poprzedzających wieków. Mianował większość Kolegium Kardynałów, konsekrował lub współkonsekrował wielu biskupów i wyświęcił wielu księży. Był trzecim najdłużej urzędującym papieżem w historii, po św. Piotrze (30–67) i Piusie IX (1846–1878), pierwszym papieżem z Polski oraz pierwszym spoza Włoch od czasów holenderskiego papieża Hadriana VI (1522–1523). Zmarł 2 kwietnia 2005. W ceremonii pogrzebowej uczestniczyły delegacje z ponad 150 państw, a w Polsce ogłoszona została sześciodniowa żałoba narodowa. Proces kanonizacyjny rozpoczął się miesiąc po jego śmierci, z odstąpieniem od tradycyjnego pięcioletniego okresu oczekiwania. 19 grudnia 2009 został ogłoszony Czcigodnym Sługą Bożym przez swojego następcę Benedykta XVI i beatyfikowany 1 maja 2011 w Niedzielę Miłosierdzia Bożego, po tym, jak Kongregacja Spraw Kanonizacyjnych przypisała jego wstawiennictwu cud uzdrowienia. Drugi cud został zatwierdzony 2 lipca 2013 i potwierdzony przez papieża Franciszka trzy dni później. 27 kwietnia 2014 (ponownie Niedziela Miłosierdzia), równocześnie z papieżem Janem XXIII został kanonizowany. Wydarzenie to przeszło do historii Kościoła z powodu ogłoszenia świętymi dwóch papieży w obecności dwóch biskupów Rzymu – urzędującego Franciszka i emerytowanego Benedykta XVI. Życiorys Dzieciństwo i młodość Urodził się w Wadowicach koło Krakowa, 18 maja 1920 jako drugi syn i najmłodsze z trojga dzieci emerytowanego porucznika Karola Wojtyły i Emilii z Kaczorowskich. Ród Wojtyłów wywodzi się z Czańca koło Kęt i Lipnika. Ród Kaczorowskich pochodzi z Michalowa koło Szczebrzeszyna. Karol Wojtyła został ochrzczony w kościele parafialnym 20 czerwca 1920 przez księdza Franciszka Żaka, kapelana wojskowego. Jego rodzicami chrzestnymi byli Józef Kuczmierczyk, szwagier Emilii, i jej siostra, Maria Wiadrowska. Pierwszą Komunię przyjął w dniu 25 maja 1929, a sakramentu bierzmowania udzielił mu abp Adam Stefan Sapieha 3 maja 1938; na bierzmowaniu przyszły papież wybrał imię Hubert, na cześć Karola Huberta Rostworowskiego. Rodzina Wojtyłów żyła skromnie. Jedynym źródłem utrzymania była pensja ojca – wojskowego urzędnika w Powiatowej Komendzie Uzupełnień w stopniu porucznika. Matka pracowała dorywczo jako szwaczka. Edmund Wojtyła, brat Karola, po ukończeniu wadowickiego gimnazjum studiował medycynę w Krakowie i został lekarzem. Wojtyłowie mieli jeszcze jedno dziecko – Olgę, która zmarła 16 godzin po urodzeniu 7 lipca 1916 w Białej. Papież wspominał ją w opublikowanym po śmierci testamencie – na równi z rodzicami i bratem. Fakt urodzin i śmierci starszej siostry papieża ujawnił francuski dziennikarz i filozof André Frossard, autor wydanej w 1982 książki Nie lękajcie się! Rozmowy z Janem Pawłem II. W dzieciństwie Karola nazywano najczęściej zdrobnieniem imienia – Lolek. Uważano go za chłopca utalentowanego i wysportowanego. Regularnie grał w piłkę nożną oraz jeździł na nartach. Bardzo ważnym elementem życia Karola były wycieczki krajoznawcze, a także spacery po okolicy Wadowic. W większości wycieczek towarzyszył mu ojciec. Wczesny okres jego dojrzewania jako nastolatka został naznaczony śmiercią najbliższych. Gdy miał 9 lat, zmarła matka (13 kwietnia 1929). Trzy lata później, 5 grudnia 1932, w wieku 26 lat, na szkarlatynę zmarł jego brat Edmund. Od września 1930, po zdaniu egzaminów wstępnych, Karol Wojtyła rozpoczął naukę w 8-letnim Państwowym Gimnazjum Męskim im. Marcina Wadowity w Wadowicach. Według jego katechetów, wyróżniała go wówczas ogromna wiara. W pierwszej klasie ks. Kazimierz Figlewicz zachęcił go do przystąpienia do kółka ministranckiego, którego stał się prezesem. Katecheta ten miał znaczny wpływ na rozwój duchowy młodego Karola Wojtyły. Jednym z nauczycieli Karola Wojtyły i jego wychowawcą był Mirosław Moroz (1893–1940), w 1940 zamordowany w Katyniu. 14 grudnia 1935 Karol Wojtyła został przyjęty do Sodalicji Mariańskiej w gimnazjum. Początkowo był sekretarzem, następnie prefektem (od 26 kwietnia 1936 do 20 marca 1938). Podczas nauki w gimnazjum Karol zainteresował się teatrem – występował w przedstawieniach Kółka Teatralnego stworzonego przez polonistów z wadowickich gimnazjów: żeńskiego im. Michaliny Mościckiej i męskiego im. Marcina Wadowity. Okres studiów 14 maja 1938 zakończył naukę w gimnazjum, otrzymując świadectwo maturalne z oceną celującą, która umożliwiała podjęcie studiów na większości uczelni bez egzaminów wstępnych. Karol Wojtyła wybrał studia polonistyczne na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Jagiellońskiego. Studia rozpoczął w październiku 1938. W pierwszym roku studiów przeprowadził się wraz z ojcem do rodzinnego domu matki przy ul. Tynieckiej 10 w Krakowie. Pozostał wierny swej pasji – piłce nożnej, uczęszczał na mecze Cracovii. Od października 1938 do lutego 1941 studiował, uczęszczał na spotkania grupy literackiej, a także tworzył poezję. W lipcu 1939 r. wziął udział w Społecznym Obozie Legii Akademickiej w Ożomli k. Sądowej Wiszni, budując szkołę i drogi. W lutym 1940 poznał Jana Tyranowskiego, który prowadził dla młodzieży męskiej koło wiedzy religijnej. Uczestniczący w nim Wojtyła poznał wówczas i po raz pierwszy czytał pisma św. Jana od Krzyża. 18 lutego 1941 po długiej chorobie zmarł jego ojciec. W 1942 i 1943, jako reprezentant krakowskiej społeczności akademickiej, udawał się do Częstochowy, by odnowić Śluby Jasnogórskie. Wojna odebrała Karolowi Wojtyle możliwość kontynuowania studiów, zaczął więc w 1940 pracować jako pracownik fizyczny w zakładach chemicznych Solvay. Początkowo od jesieni 1940 przez rok w kamieniołomie w Zakrzówku, a potem w oczyszczalni wody w Borku Fałęckim. W tym okresie związał się z „Unią”. Po wejściu jej w skład Stronnictwa Pracy, był członkiem tej partii. Jesienią 1941 wraz z przyjaciółmi założył Teatr Rapsodyczny, który swoje pierwsze przedstawienie wystawił 1 listopada 1941. Rozstanie Karola Wojtyły z teatrem nastąpiło nagle w 1942, gdy postanowił studiować teologię i wstąpił do tajnego Metropolitalnego Seminarium Duchownego w Krakowie. W okresie od kwietnia 1945 do sierpnia 1946 pracował na uczelni jako asystent i prowadził seminaria z historii dogmatu. Pracę magisterską pt. Pojęcie środka zjednoczenia duszy z Bogiem w nauce św. Jana od Krzyża napisał na Wydziale Teologicznym Uniwersytetu Jagiellońskiego pod kierunkiem ks. prof. Ignacego Różyckiego. Był to też okres rozwoju literackiego Karola Wojtyły. Pierwszy zbiór wierszy Renesansowy psałterz, powstały w 1939 (wydany w 1999), ma jeszcze charakter poetyckich pierwocin; jest też wyrazem hołdu dla wielkiej tradycji, w tym dla Jana Kochanowskiego. W marcu 1946 powstał między innymi, poemat Pieśń o Bogu ukrytym, o charakterze wizyjnym i mistycznym, nawiązujący twórczo do św. Jana od Krzyża. Tworzył poezję metafizyczną. Prezbiter 13 października 1946 alumn Metropolitalnego Seminarium Duchownego w Krakowie, Karol Wojtyła, został subdiakonem, a tydzień później diakonem. 1 listopada 1946 w kaplicy w Pałacu Arcybiskupów Krakowskich kardynał Adam Stefan Sapieha wyświęcił Karola Wojtyłę na księdza. 2 listopada jako neoprezbiter odprawił mszę prymicyjną w krypcie św. Leonarda w katedrze na Wawelu. 15 listopada Karol Wojtyła wraz z klerykiem Stanisławem Starowieyskim poprzez Paryż wyjechał do Rzymu, aby kontynuować studia na Papieskim Międzynarodowym Athenaeum Angelicum (obecnie Papieski Uniwersytet Świętego Tomasza z Akwinu (Angelicum)) w Rzymie. Przez okres studiów zamieszkiwał w Kolegium Belgijskim, gdzie poznał wielu duchownych z krajów frankofońskich oraz z USA. W 1948 ukończył studia z dyplomem summa cum laude i otrzymał stopień doktora za dysertację pt. Problem wiary u św. Jana od Krzyża. Dla potrzeb doktoratu nauczył się języka hiszpańskiego, by czytać teksty tego karmelitańskiego klasyka mistyki chrześcijańskiej z XVI wieku w oryginale. Promotorem pracy doktorskiej Karola Wojtyły był ks. prof. Władysław Wicher. W lipcu 1948 Karol Wojtyła został skierowany do pracy w parafii Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Niegowici, gdzie spełniał zadania wikariusza i katechety. Wolny czas starał się spędzać z młodzieżą na łonie natury. W sierpniu 1949 został przeniesiony do parafii św. Floriana w Krakowie. Nadal wyprawiał się na wycieczki z młodzieżą. Aby zmylić ówczesną milicję, zdejmował podczas nich sutannę i pozwolił, by nazywano go „wujkiem”. W 1951, po śmierci kardynała Adama Sapiehy, Karol Wojtyła został skierowany na urlop w celu ukończenia pracy habilitacyjnej. Dużo uwagi poświęcał także pracy publicystycznej, pisał eseje filozoficzne (np. Personalizm tomistyczny – o Tomaszu z Akwinu, O humanizmie św. Jana od Krzyża) i szkice. Często publikował w krakowskich periodykach katolickich: miesięczniku „Znak” i „Tygodniku Powszechnym”. W związku z habilitacją podjął systematyczne studia nad myślą etyczną fenomenologa Maxa Schelera, którego pisma czytał w oryginale. 12 grudnia 1953 jego praca Ocena możliwości oparcia etyki chrześcijańskiej na założeniach systemu Maksa Schelera została przyjęta jednogłośnie przez Radę Wydziału Teologicznego UJ, jednak Karol Wojtyła nie uzyskał habilitacji z powodu odmowy Ministerstwa Oświaty. Pisał wiele m.in. na temat chrześcijańskiej etyki seksualnej. W 1960 w wydawnictwie Towarzystwa Naukowego KUL opublikował książkę Miłość i odpowiedzialność. Była owocem jego studiów oraz rozmów prowadzonych ze studentami i młodymi małżeństwami w czasie wypraw wakacyjnych. Karol Wojtyła powrócił do przerwanych obowiązków. Wykładał m.in. w seminariach diecezji: krakowskiej, katowickiej i częstochowskiej (mieściły się one wszystkie w Krakowie) oraz na Wydziale Filozofii Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. Jego wykłady obejmowały głównie teologię moralną i etykę małżeńską, ale ogarniały też szeroko pojętą historię filozofii. Biskup 4 lipca 1958 Karol Wojtyła został prekonizowany biskupem tytularnym Ombrii, a także biskupem pomocniczym Krakowa. Konsekracji biskupiej Karola Wojtyły dokonał 28 września 1958 w katedrze na Wawelu, arcybiskup Eugeniusz Baziak – metropolita krakowski i lwowski. Współkonsekratorami byli biskupi Franciszek Jop i Bolesław Kominek. W 1962 został krajowym duszpasterzem środowisk twórczych i inteligencji. Na okres biskupstwa Karola Wojtyły przypadły także obrady II soboru watykańskiego, w których aktywnie uczestniczył. Już w tym okresie bardzo dużo czasu poświęcał na podróże zagraniczne w celach ewangelizacyjnych i religijnych. W 1963 odbył pielgrzymkę do Ziemi Świętej. Jako biskup przyjął, zgodnie z obyczajem, hasło przewodnie swej posługi, które brzmiało: Totus Tuus (łac. Cały Twój). Dewizę tę kierował do Matki Chrystusa. Inspiracją była duchowość maryjna francuskiego pisarza ascetycznego epoki baroku, św. Ludwika Marii Grignion de Montfort. Z jego książki Traktat o prawdziwym nabożeństwie do Najświętszej Maryi Panny Wojtyła przejął koncepcję „niewolnictwa duchowego”, rozumianego jako dobrowolne, ufne i całkowite poddanie swego życia wiary i posługi w Kościele duchowemu macierzyństwu Matki Bożej. Uczestniczył we wszystkich czterech sesjach soboru watykańskiego II. W listopadzie 1963 Wydział Administracyjny KC PZPR odrzucił trzy kandydatury, w tym Wojtyły na urząd biskupa ordynariusza krakowskiego, przedstawione przez prymasa Wyszyńskiego. Jednak już 19 grudnia 1963 premier PRL Józef Cyrankiewicz w liście do Wyszyńskiego nie zgłosił zastrzeżeń co do jego kandydatury. 30 grudnia 1963 został mianowany arcybiskupem metropolitą krakowskim (18 stycznia 1964 wydano stosowny dokument papieski), 19 stycznia 1964 (półtora roku po śmierci swego poprzednika, arcybiskupa Eugeniusza Baziaka) został prekonizowany arcybiskupem metropolitą krakowskim, zaś 8 marca 1964 w archikatedrze wawelskiej odbył się Ingres. Kardynał 29 maja 1967 został kreowany kardynałem, zaś 26 bądź 28 czerwca 1967 podczas konsystorza w kaplicy Sykstyńskiej otrzymał od papieża Pawła VI czerwony biret, a jego kościołem tytularnym stał się kościół św. Cezarego z Afryki. Jako biskup diecezji krakowskiej wizytował parafie, odwiedzał klasztory (w tym zgromadzenie albertynów, założone przez św. brata Alberta). W 1965 otworzył proces beatyfikacyjny siostry Faustyny Kowalskiej, z której Dzienniczkiem oraz orędziem Miłosierdzia Bożego zapoznał się wcześniej. Spotykał się z inteligencją krakowską, zwłaszcza ze środowiskiem naukowym i artystycznym. Ponadto jeździł na Podhale i w Tatry. Ogłosił drukiem (pod pseudonimem Andrzej Jawień) dramaty: Przed sklepem jubilera i jak misterium ujęte Promieniowanie ojcostwa, także poematy. W 1960 wydał filozoficzną monografię z zakresu etyki Miłość i odpowiedzialność, w 1969 monografię z zakresu antropologii Osoba i czyn, a w 1972 – publikację U podstaw odnowy. Studium o realizacji Vaticanum II. Pomimo obowiązków duszpasterskich systematycznie prowadził wykłady na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim, kształtując tam swą szkołę badawczą z zakresu etyki. Według świadectwa Tadeusza Nowaka, kardynał Karol Wojtyła w 1970 był przeciwny rozsyłaniu i czytaniu w diecezji krakowskiej listu pasterskiego, który Episkopat Polski przygotowywał na 50. rocznicę wojny polsko-bolszewickiej. Karol Wojtyła przez wiele lat był zaangażowany w sprawy Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Jagiellońskiego, który decyzją Rady Ministrów w 1954 przestał być częścią Uniwersytetu. Kardynał Wojtyła zwracał uwagę na tę kwestię, kierując listy do duchownych i członków archidiecezji, oraz spotykał się z uczonymi, m.in. z Adamem Vetulanim, profesorem UJ. Vetulani jeszcze pod koniec lat 50. pomagał Wojtyle przy jego pracy nad Dekretem Gracjana i był dla niego autorytetem. W 1974, w sześćsetną rocznicę urodzin królowej Jadwigi, fundatorki Wydziału Teologicznego, Wojtyła skierował publiczny list do premiera rządu PRL. Rada Wydziału Teologicznego przedrukowała memoriał, domagając się zgodnie z sugestią Vetulaniego „stwierdzenia posiadania przez Papieski Wydział Teologiczny w Krakowie praw i przywilejów wyższej uczelni akademickiej”. Po latach, w 1997, już jako papież Jan Paweł II, podczas szóstej pielgrzymki do Polski, na spotkaniu z rektorami polskich uczelni pod sam koniec przemówienia przywołał swojego dawnego profesora: „Jeszcze chyba jedną postać i jedno wspomnienie muszę wypowiedzieć. W czasach zmagania się o Papieski Wydział Teologiczny, wydział sześćsetletni, bardzo wiele mi pomógł profesor Adam Vetulani. I wielu innych, ale wymieniam jego, bo był mi szczególnie bliski w tych czasach”. Wojtyła zyskał dojrzałość jako myśliciel, sięgając do rozległej tradycji filozoficznej (grecka etyka klasyczna, św. Tomasz z Akwinu, fenomenologia), lecz też do Biblii i do mistyki (zawsze mu bliski święty Jan od Krzyża) i budując harmonijnie koncepcję zarówno z filozofii, jak i teologii: człowieka jako integralnej osoby. Człowiek jest zadomowiony pośród świata jako byt cielesno-duchowy, otwarty na transcendencję, a godność i wolność dał mu Bóg. Tym sposobem Karol Wojtyła stał się wybitnym przedstawicielem personalizmu. W filozofii reprezentował neotomizm fenomenologizujący. Swoje poglądy stosował też i przedstawiał w pracy duszpasterskiej. Stał się znanym poza Polską autorytetem. Był, obok prymasa Polski kardynała Stefana Wyszyńskiego, najważniejszą postacią ówczesnego Episkopatu Polski. Z prymasem Tysiąclecia (bo tak go nazywał) ściśle współpracował, okazując szacunek dla jego doświadczenia i mądrości. Jako kardynał odbywał podróże zagraniczne, zapraszany także przez środowiska uniwersyteckie. Wiosną 1976 papież Paweł VI zaprosił go do Watykanu, by w dniach 7–13 marca głosił tam rekolekcje wielkopostne (wydane później w publikacji książkowej). Wybór na papieża Po niespodziewanej śmierci Jana Pawła I 14 października 1978 w kaplicy Sykstyńskiej rozpoczęło się konklawe, którym wzięło udział 111 kardynałów. Wśród papabili wymieniano Giuseppe Siriego i Giovanniego Benellego. Nie uzyskali oni jednak odpowiedniej liczby 75 głosów. W tej sytuacji zaczęto promować nie-Włochów, m.in. Johannesa Willebrandsa i Eduarda Francisca Pironio. 16 października 1978 w ósmym głosowaniu kard. Karol Wojtyła, który nie był wymieniany wśród papabili, został wybrany na papieża. Według szacunków jego kandydaturę poparło 99 kardynałów na 111 głosujących. O wyborze zadecydowała m.in. postawa kard. Siriego i jego zwolenników, kampania na rzecz Karola Wojtyły, prowadzona przez kard. Franza Königa oraz namowa kard. Stefana Wyszyńskiego do wyrażenia zgody. Początkowo chciał nazywać się Stanisławem I, na cześć św. Stanisława, jednak kardynałowie wskazali mu, że jest to imię nienależące do tradycji rzymskiej i przybrał imię Jana Pawła II. O 18:18 z komina kaplicy Sykstyńskiej uniósł się . Wynik wyboru ogłosił kard. Pericle Felici o godzinie 18:44. Kilka minut później nowy papież przedstawił się tłumowi zgromadzonemu na placu św. Piotra. Wbrew temu, co przewidywał ceremoniał, postanowił wygłosić do tłumu mowę powitalną. W swoim krótkim przemówieniu oświadczył, że wezwano go „z dalekiego kraju”. Prośbą by poprawiono go, jeśli się pomyli „w naszym języku włoskim” od razu przezwyciężył nieufność Włochów. Na koniec udzielił pierwszego błogosławieństwa Urbi et Orbi. Formalna inauguracja pontyfikatu miała miejsce w trakcie mszy św. na placu św. Piotra 22 października 1978. Jan Paweł II był pierwszym papieżem z Polski, jak również pierwszym po 455 latach (od czasu pontyfikatu Hadriana VI) biskupem Rzymu niebędącym Włochem oraz mając 58 lat, został wybrany najmłodszym papieżem od czasu wyboru Piusa IX w 1846, który w chwili wyboru miał 54 lata. Wielokrotnie sam przywoływał słowa wiersza „Słowiański Papież” Juliusza Słowackiego. Pontyfikat Lata 1978–1981 Głównym wykładnikiem pontyfikatu Karola Wojtyły były pielgrzymki. Z tego też powodu został on wkrótce potem nazwany: „papieżem-pielgrzymem”. Swoją pierwszą podróż apostolską odbył w styczniu 1979 do Meksyku (gdzie otworzył Konferencję Biskupów Ameryki Łacińskiej) i do kilku państw Ameryki Łacińskiej. Podkreślił tam również, że politycy krajów w większości katolickich przy okazji sprawowania władzy powinni pamiętać o prawach człowieka, wolności religijnej i godności ludzkiej. Po powrocie do Rzymu w marcu wydał swoją pierwszą encyklikę – Redemptor hominis, w której podkreślił nauki głoszone w krajach odwiedzonych podczas pielgrzymki, a także rozszerzył nauki o sprawiedliwość społeczną. W czerwcu tego samego roku udał się w pierwszą pielgrzymkę do Polski, gdzie podczas tej wizyty padły słynne później słowa: Wołam, ja, syn polskiej ziemi, a zarazem ja, Jan Paweł II, papież. Wołam z całej głębi tego Tysiąclecia, wołam w przeddzień Święta Zesłania, wołam wraz z wami wszystkimi: Niech zstąpi Duch Twój! Niech zstąpi Duch Twój i odnowi oblicze ziemi. Tej ziemi!, które pochodzą z Biblii. Głoszone przez niego nauki walnie przyczyniły się do późniejszych transformacji ustrojowych w europejskich państwach bloku wschodniego. 5 września, w ramach środowej audiencji generalnej, rozpoczął pierwszy cykl katechez o sakramencie małżeństwa jako przygotowanie do mającego się odbyć rok później synodu o rodzinie. Katechezy te, z przerwami, będzie kontynuował do 1984. Zostaną opublikowane w 1986 w formie książkowej pt. Mężczyzną i niewiastą stworzył ich. Ich echo rozeszło się po całym świecie, zyskując popularną nazwę Teologia ciała. Na przełomie września i października papież udał się w swą trzecią podróż – do Irlandii, a następnie do USA, gdzie skrytykował postawy kapitalistyczne i wyzyskiwanie biednych państw przez bogate. Odwiedził wówczas także siedzibę ONZ. W listopadzie odbył swoją ostatnią podróż w 1979. W Stambule spotkał się z patriarchą Konstantynopola Dymitrem I. Uważa się, że był to jego pierwszy krok jako papieża w stronę budowania relacji ekumenicznych z prawosławiem. Na ten okres przypada także ostre upomnienie Kongregacji Nauki Wiary dla niemieckiego księdza teologa, Hansa Künga (za głoszenie nauk niezgodnych z doktryną Kościoła) oraz wydanie kolejnej papieskiej encykliki – Dives in misericordia. Po wyborze Karola Wojtyły na papieża Józef Mackiewicz zaproponował w paryskiej „Kulturze”, by papież odprawił mszę za polskich oficerów i intelektualistów pomordowanych w 1940 roku. Polacy w Ameryce zebrali nawet na ten cel pieniądze, które zostały przesłane w ofierze do Rzymu. Jan Paweł II jednak odmówił, a władze kościelne zerwały dotychczasowe kontakty z Mackiewiczem. Zamachy na Jana Pawła II 13 maja 1981, podczas audiencji generalnej na placu św. Piotra w Rzymie, o godzinie 17:19, Jan Paweł II został postrzelony przez tureckiego zamachowca Mehmeta Alego Ağcę. Jak ustalili śledczy, chwilę wcześniej Ali Ağca mierzył w jego głowę, jednak Jan Paweł II schylił się wtedy do małej dziewczynki (Sara Bartoli) i wziął ją na ręce. Zamachowiec opóźnił oddanie strzału prawdopodobnie, dlatego że dziewczynka, którą papież trzymał na rękach, lekko przysłoniła go, co uniemożliwiło zamachowcowi dokładne wycelowanie. Ranny papież osunął się w ramiona stojącego za nim sekretarza, Stanisława Dziwisza. Ochrona przewiozła Jana Pawła II do polikliniki Gemelli, gdzie poddano papieża sześciogodzinnej operacji. Papież wierzył, że swojego ocalenia nie zawdzięczał tylko szczęściu – wyraził to słowami: „Jedna ręka strzelała, a inna kierowała kulę”. Zamach miał miejsce 13 maja, podobnie jak pierwsze objawienie Matki Boskiej w Fátimie w 1917. Jan Paweł II spędził na rehabilitacji w szpitalu 22 dni. Później wielokrotnie cierpiał z powodu różnorodnych dolegliwości, będących następstwem postrzału. Dokładnie rok później papież udał się do Fatimy, by podziękować Niepokalanemu Sercu Maryi za uratowanie go od śmierci. Został wówczas zaatakowany bagnetem przez Juana Maríę Fernándeza y Krohna, lecz nie odniósł poważnych obrażeń. Lata 1981–1989 Jeszcze odbywając rekonwalescencję, papież wydał kolejną encyklikę – Laborem exercens, w której zaapelował o godziwe traktowanie pracowników, niekonsumpcjonistyczny system sprawowania rządów i nowy ład społeczno-ekonomiczny. W tym samym czasie w Polsce zawiązał się Związek Zawodowy „Solidarność”, z którym papież sympatyzował. W grudniu 1981 prezes Rady Ministrów Wojciech Jaruzelski wprowadził stan wojenny, co doprowadziło do represji wobec członków „Solidarności”. W tym okresie Jan Paweł II często prowadził prywatne rozmowy z władzami polskimi i radzieckimi. W 1982 papież odbył pierwszą w historii pielgrzymkę do Wielkiej Brytanii, gdzie doszło do spotkania z głową Kościoła anglikańskiego – królową Elżbietą II, a także z przedstawicielami polskich władz emigracyjnych. Rok później, podczas wizyty w Afryce Środkowej, papież apelował o pokój w państwach ogarniętych wojną domową. W 1986 papież odwiedził zlaicyzowaną Holandię, gdzie został chłodno przyjęty przez postępowych katolików. Z punktu widzenia religijnego i ekumenicznego przełomowy był rok 1986, kiedy to papież modlił się w Asyżu wspólnie z przywódcami wielkich religii o pokój na świecie (27 października). Oprócz tego był pierwszą głową Kościoła katolickiego, który odwiedził synagogę (Rzym). Na okres lat osiemdziesiątych przypada także zaangażowanie papieża w sprawy doktrynalne. Podobnie jak w przypadku Hansa Künga, cofnięto zezwolenia na działalność naukową lub udzielono upomnień od Kongregacji Nauki Wiary. Upomniano m.in. Charlesa Currana, Edwarda Schillebeeckxa (za głoszenie poglądów niezgodnych z doktryną wiary), Gustavo Gutiérreza i Leonardo Boffa (za popieranie teologii wyzwolenia). W 1988 Jan Paweł II ekskomunikował konserwatywnego arcybiskupa Marcela Lefebvre’a (od którego pochodzi ruch lefebrystów). W 1982 nadał status prałatury personalnej instytucji Opus Dei. Jesień Ludów w Europie Wschodniej Zdaniem historyków papież, popierając ideę niezależnych, wolnych związków zawodowych, walnie przyczynił się do upadku systemów komunistycznych w państwach bloku wschodniego. Zapoczątkowały to wydarzenia w Polsce z 1989: w kwietniu nastąpiło zalegalizowanie związków zawodowych, a w czerwcu odbyły się pierwsze częściowo wolne wybory. Jan Paweł II, podobnie jak włoscy politycy, uważał wybór generała Wojciecha Jaruzelskiego na prezydenta Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej za konieczną gwarancję realizacji postanowień Okrągłego Stołu. W przemówieniu z początku lipca, ostrzegał Polaków przed nadużywaniem wolności. Po tych wydarzeniach podobne zmiany ustrojowe rozpoczęły się w innych państwach, m.in.: aksamitna rewolucja na Czechosłowacji, Trójkątny Stół na Węgrzech czy Okrągły Stół w Bułgarii. W tym czasie, ówczesny przywódca ZSRR, Michaił Gorbaczow odwiedził Jana Pawła II w Watykanie, jako pierwszy władca tego kraju w historii. Dwa lata później, kiedy Gorbaczow był już prezydentem, Związek Radziecki rozpadł się. Lata 1989–2000 Jeszcze w 1990, dzięki dobrym relacjom z Gorbaczowem, Stolica Apostolska nawiązała stosunki dyplomatyczne z Federacją Rosyjską. Zarazem jego ustalenia z prezydentem USA, Billem Clintonem, doprowadziły do ustalenia w 1994 stanowiska ws. wspólnego działania Stanów Zjednoczonych i Watykanu, na rzecz pokoju na świecie. Zaowocowało to kolejnym wystąpieniem przed Zgromadzeniem Ogólnym Narodów Zjednoczonych (w 1995), gdzie Jan Paweł II zaapelował o uwolnienie przyszłości polityki i ludzi od obciążenia cynizmem. Ponadto ze względu na dobre stosunki z wyznawcami judaizmu w 1993 Stolica Apostolska uznała państwo Izrael. Lata 90. były kolejną dekadą naznaczoną licznymi pielgrzymkami, choć z powodu operacji stawu biodrowego w 1994, papież musiał nieco ograniczyć swoją działalność misyjną. Jeszcze w 1992 odbył podróż do Afryki, gdzie w senegalskim Domu Niewolników na Gorée modlił się o przebaczenie dla handlarzy czarnoskórej ludności, którzy sprzedawali niewolników do pracy przy zbiorach kawy i bawełny. W latach 1995–1996 odbył też pielgrzymki do państw Ameryki Środkowej i Centralnej, a także na Filipiny – największego katolickiego państwa Azji. Początek dekady to także starania papieża o pokój na świecie – zwłaszcza w ogarniętych wojnami domowymi państwach afrykańskich oraz na Bałkanach. Niektóre papieskie działania pozostawały jednak bez odpowiedzi, jak choćby apele o zaprzestanie wojen w Zatoce Perskiej oraz o zniesienie embarga nałożonego na Kubę. Prawdopodobnie dzięki takiemu stanowisku, kiedy w 1998 wizytował ten kraj został ciepło przyjęty przez komunistycznego prezydenta Fidela Castro, co doprowadziło do większej akceptacji kubańskiego Kościoła katolickiego przez władze. W tym czasie Jan Paweł II zadbał także o reformę Kościoła. Jeszcze pod koniec lat 80. zreformował Kurię Rzymską, a w 1992 wydał nowy Katechizm Kościoła katolickiego. Siedem lat później poparł działania na rzecz ochronę środowiska naturalnego, uznając, że niszczenie środowiska może być grzechem ciężkim. Jubileusz Roku 2000 Od początku pontyfikatu planem papieża było wprowadzić Kościół w nowe tysiąclecie. Z okazji roku milenijnego postanowił to uczcić, ogłaszając obchody Roku Jubileuszowego. Obchody poprzedziły jedne z ważniejszych wydarzeń pontyfikatu pod względem dialogu z innymi religiami. W marcu 2000 papież odbył pielgrzymkę do Ziemi Świętej i spotkał się w Jerozolimie z premierem Izraela Ehudem Barakiem. W trakcie pielgrzymki papież odwiedził m.in. instytut Jad Waszem, poświęcony ofiarom Holocaustu, a także modlił się przy Ścianie Płaczu. Lata 2000–2005 W ostatnich latach pontyfikatu Jan Paweł II musiał ograniczyć swoją aktywność ze względu na stan zdrowia. Postępująca choroba Parkinsona oraz przebyte w latach 90. operacje znacznie nadszarpnęły zdrowie papieża i zmusiły do mniejszej ilości pielgrzymek, jednak pomimo tego nie rozważał możliwości rezygnacji. Od 2003 jego stan nie pozwolił mu już poruszać się w pozycji stojącej, więc pokazywał się publicznie wyłącznie siedząc. Od 14 marca 2004 pontyfikat Jana Pawła II jest uznawany za najdłuższy, po pontyfikacie św. Piotra i bł. Piusa IX. Był papieżem przez 26 i pół roku (9666 dni). Długość jego pontyfikatu podkreśla także kontrast z papiestwem jego poprzednika Jana Pawła I, który papieżem był jedynie 33 dni. Osobistym sekretarzem Jana Pawła II przez cały pontyfikat był Stanisław Dziwisz (od 2006 kardynał). Jego drugim osobistym sekretarzem był natomiast Mieczysław Mokrzycki. Pomimo choroby, usiłował doprowadzić do powstrzymania inwazji na Irak. Z tego powodu 13 stycznia 2003 Jan Paweł II apelował do przedstawicieli korpusu dyplomatycznego o pokój w Iraku: Nie wolno się uciekać do wojny, nawet gdy chodzi o tzw. dobro wspólne. Zaznaczał, że wojna jest zawsze porażką ludzkości i jedynie w skrajnej ostateczności oraz na bardzo rygorystycznych warunkach może być ona ogłaszana. Potępił wszelkie formy przemocy, w tym przede wszystkim terroryzm. Pielgrzymki Charakterystycznym elementem pontyfikatu Jana Pawła II były podróże zagraniczne. Odbył ich 104, odwiedzając wszystkie zamieszkane kontynenty. W wielu miejscach, które odwiedził, nigdy przedtem nie postawił stopy żaden papież. Był m.in. pierwszym papieżem, który odwiedził Wielką Brytanię (od 1534 Kościół Anglii nie uznaje władzy zwierzchniej Stolicy Apostolskiej), jest też pierwszym w historii papieżem, który odwiedził Biały Dom oraz jest też pierwszym papieżem, który odwiedził Sejm RP. Mimo wielu zabiegów nie udało mu się jednak odbyć pielgrzymki do Rosji, prawdopodobnie ze względu na niechęć ze strony patriarchatu moskiewskiego, który zarzuca Watykanowi prozelityzm. Jan Paweł II jako papież najwięcej razy odwiedził m.in. Polskę (9 razy), USA (7 razy), Francję (7 razy) oraz spotykał się z młodzieżą na Światowych Dniach Młodzieży (9 razy). Jan Paweł II odbył także blisko 100 podróży na terenie Włoch (najważniejsze z nich): 20–22 maja 1985 – Mediolan 8–10 maja 1993 – Sycylia 5 września 2004 – Loreto Beatyfikacje i kanonizacje Podczas swojego pontyfikatu Jan Paweł II beatyfikował i kanonizował więcej osób niż wszyscy jego poprzednicy w okresie pięciu poprzedzających wieków. Ogłosił błogosławionymi w sumie 1338 ludzi, a świętymi 482 osoby, podczas 51 uroczystości. Nominacje kardynalskie Jan Paweł II kreował 231 kardynałów, na dziewięciu konsystorzach. Mianował także jednego kardynała in pectore – jego nazwisko nigdy nie zostało ujawnione. Ostatnie lata Choroba i śmierć Jan Paweł II od 1992 cierpiał na postępującą chorobę Parkinsona. Mimo licznych spekulacji i sugestii ustąpienia z funkcji, które nasilały się w mediach zwłaszcza podczas kolejnych pobytów papieża w szpitalu, pełnił ją aż do śmierci. W lipcu 1992 przeszedł operację w celu usunięcia guza nowotworowego na jelicie grubym. Jego długoletnie zmagania z chorobą i ze starością były osobistym przykładem głoszonych na ten temat poglądów, w których podkreślał godność ludzkiego cierpienia i odnosił je do męki Chrystusa. 13 maja 1992 papież, w 11. rocznicę zamachu, ustanowił Światowy Dzień Chorego. Nagłe pogorszenie stanu zdrowia papieża rozpoczęło się 1 lutego 2005. Przez ostatnie dwa miesiące życia Jan Paweł II wiele dni spędził w szpitalu i nie udzielał się publicznie. Przeszedł grypę oraz zabieg tracheotomii, wykonany z powodu niewydolności oddechowej. W czwartek 31 marca tuż po godzinie 11, gdy Jan Paweł II udał się do swej prywatnej kaplicy, wystąpiły u niego silne dreszcze, ze wzrostem temperatury ciała do 39,6 °C. Był to początek wstrząsu septycznego połączonego z zapaścią sercowo-naczyniową. Czynnikiem wywołującym była infekcja dróg moczowych w osłabionym chorobą Parkinsona i niewydolnością oddechową organizmie. Uszanowano wolę papieża, który chciał pozostać w domu. Podczas mszy przy jego łożu, którą Jan Paweł II koncelebrował z przymkniętymi oczyma, kardynał Marian Jaworski udzielił mu sakramentu namaszczenia. 2 kwietnia, w dniu śmierci, o godzinie 7:30 rano, papież zaczął tracić przytomność, a późnym porankiem przyjął jeszcze watykańskiego sekretarza stanu kardynała Angela Sodano. Później tego samego dnia doszło do gwałtownego wzrostu temperatury. Około godziny 15:30 bardzo słabym głosem papież powiedział: Pozwólcie mi iść do domu Ojca. O godzinie 19 wszedł w stan śpiączki, a monitor wykazał postępujący zanik funkcji życiowych. Osobisty lekarz papieski Renato Buzzonetti stwierdził śmierć papieża Jana Pawła II o godzinie 21:37 czasu miejscowego, a elektrokardiograf wyłączono po 20 minutach od tej chwili. Zmarł po zakończeniu Apelu jasnogórskiego, w pierwszą sobotę miesiąca i wigilię Święta Miłosierdzia Bożego, w 9666. dniu swojego pontyfikatu. Informację o śmierci papieża podał na placu świętego Piotra abp Leonardo Sandri, mówiąc: Najdrożsi bracia i siostry, o godz. 21.37 nasz ukochany Ojciec Święty powrócił do Domu Ojca. Módlmy się za niego. W ciągu ostatnich dwóch dni życia nieustannie towarzyszyli mu wierni z całego świata, śledząc na bieżąco wiadomości dochodzące z Watykanu oraz trwając na modlitwie w jego intencji. Po otrzymaniu zgody kardynała kamerlinga Eduarda Somalo 3 kwietnia 2005 zabalsamowane ciało Jana Pawła II umieszczono na katafalku, ubrano w ozdobne szaty papieskie i wystawiono na widok publiczny w Sali Klementyńskiej Pałacu Apostolskiego. Następnego dnia zostało przeniesione do bazyliki Świętego Piotra, dostępne dla delegacji państwowych i pielgrzymów przybyłych na obrzędy pogrzebowe. Pogrzeb Pogrzeb Jana Pawła II odbył się w piątek 8 kwietnia 2005. Trumnę z prostych desek z drewna cyprysowego (symbolu nieśmiertelności) ustawiono wprost na rozłożonym na bruku placu św. Piotra dywanie. Mszy świętej koncelebrowanej przez kilka tysięcy kardynałów, arcybiskupów, biskupów i patriarchów katolickich Kościołów wschodnich przewodniczył dziekan kolegium, kardynał Joseph Ratzinger (który 11 dni później został następcą zmarłego papieża). Uczestniczyło w niej na placu św. Piotra ok. 300 tysięcy wiernych oraz 200 prezydentów i premierów, a także przedstawiciele różnych religii światowych, w tym duchowni islamscy i żydowscy. Wielu zgromadzonych na uroczystości ludzi miało ze sobą transparenty z włoskim napisem santo subito („święty natychmiast”). W całym Rzymie przed ekranami rozstawionymi w wielu miejscach miasta zgromadziło się 5 mln ludzi, w tym ok. 1,5 mln Polaków. Procesji z trumną przewodniczył kardynał kamerling, Eduardo Martínez Somalo. W krypcie Jana XXIII w Grotach Watykańskich trumnę złożono w drugiej, cynkowej, którą szczelnie zalutowano, a tę w trzeciej, wykonanej z drewna orzechowego. Do trumny został włożony woreczek z medalami wybitymi w czasie pontyfikatu Jana Pawła II oraz umieszczony w ołowianym pojemniku akt, który zawiera najważniejsze fakty z okresu jego pontyfikatu. Trumny zostały opatrzone watykańskimi pieczęciami. W złożeniu trumny uczestniczyli jedynie najbliżsi współpracownicy papieża, arcybiskupi Stanisław Dziwisz i Piero Marini. Grobowiec Jana Pawła II początkowo był umiejscowiony w krypcie w podziemiach bazyliki Świętego Piotra, w pobliżu miejsca, gdzie według tradycji ma znajdować się grobowiec św. Piotra. W tym samym miejscu przez 37 lat (w latach 1963–2000), do czasu beatyfikacji, pochowany był papież Jan XXIII. W ramach uroczystości związanych z beatyfikacją 29 kwietnia 2011 w obecności kardynała Tarcisio Bertone dokonano otwarcia grobu i wyjęcia z niego trumny z ciałem papieża Jana Pawła II. Następnie trumna bez otwierania została wystawiona na widok publiczny w bazylice Świętego Piotra, gdzie odwiedził ją m.in. papież Benedykt XVI. Po uroczystościach związanych z beatyfikacją Jana Pawła II, 2 maja 2011, trumna ze szczątkami Jana Pawła II została złożona, w dotychczasowym miejscu pochówku bł. Innocentego XI, w kaplicy Świętego Sebastiana bazyliki Świętego Piotra, na lewo od Piety Michała Anioła. Trumnę przykryto płytą z białego marmuru, na której widnieje napis: „Beatus Ioannes Paulus PP. II”. Nowy grób został udostępniony dla wiernych 3 maja 2011. Poprzednia płyta nagrobna, po obrzędach beatyfikacyjnych w 2011, została przewieziona do Krakowa i spoczywa w łagiewnickim sanktuarium Błogosławionego Jana Pawła II, stanowiącym część Centrum Jana Pawła II „Nie lękajcie się”. Reakcje na śmierć Rada Ministrów uchwałą z 3 kwietnia 2005 nr 80/2005 opublikowaną w Monitorze Polskim numer 19, pozycja 307 wprowadziła żałobę narodową na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej od 3 kwietnia 2005 do dnia pogrzebu, ponadto zwróciła się z apelem do wszystkich obywateli Rzeczypospolitej Polskiej, władz państwowych, samorządowych, organizacji społecznych i zawodowych, innych podmiotów i instytucji oraz organizatorów imprez masowych o zachowanie żałoby narodowej i wspólne uczczenie pamięci Jego Świątobliwości Papieża Jana Pawła II. Na czas żałoby w miastach odwoływano zaplanowane seanse filmowe, przedstawienia teatralne oraz wszelkie inne imprezy rozrywkowe. TVP zaprzestała także transmisji meczów Ligi Mistrzów. Stacje telewizyjne większość (a TVP i TVN24 – całość) czasu antenowego poświęcały aktualnym wydarzeniom w Watykanie i wspomnieniom o zmarłym papieżu. Część polskich stacji (m.in. MTV, Jetix i VIVA Polska) całkowicie wstrzymała emisję swoich programów do poniedziałku, 4 kwietnia. Wszystkie stacje wstrzymały emisję reklam. Przez cały żałobny tydzień polskie telewizje muzyczne prezentowały spokojną, stonowaną muzykę. Jan Paweł II Wielki Po śmierci papieża zaczęto dodawać mu nowy przydomek, nazywając go Janem Pawłem Wielkim. Tylko trzech papieży w historii Kościoła katolickiego nosiło taki przydomek: Leon I, Mikołaj I i Grzegorz I. Przydomek ten pojawił się po raz pierwszy w homilii wygłoszonej przez kardynała Angelo Sodano w czasie żałobnej mszy na placu św. Piotra w niedzielę 3 kwietnia 2005 (nazajutrz po śmierci Jana Pawła II), w publikacjach „Tygodnika Powszechnego” oraz programach informacyjnych i publicystycznych największych amerykańskich stacji telewizyjnych (John Paul the Great – CNN, Fox News, ABC, CBS). Tablica przodków Proces beatyfikacyjny i kanonizacyjny 9 maja 2005 papież Benedykt XVI zezwolił na natychmiastowe rozpoczęcie procesu beatyfikacyjnego Jana Pawła II, udzielając dyspensy od pięcioletniego okresu oczekiwania od śmierci kandydata, jaki jest wymagany przez prawo kanoniczne. Od momentu zezwolenia na rozpoczęcie procesu beatyfikacyjnego Janowi Pawłowi II przysługiwał tytuł Sługi Bożego. Formalnie proces na szczeblu diecezjalnym rozpoczął się 28 czerwca 2005 w diecezji rzymskiej, kiedy zaprzysiężeni zostali członkowie trybunału beatyfikacyjnego. Postulatorem procesu został polski ksiądz Sławomir Oder. 2 kwietnia 2007, w drugą rocznicę śmierci papieża, zakończyła się faza diecezjalna procesu. Wszystkie akta zostały przekazane do watykańskiej Kongregacji Spraw Kanonizacyjnych. 4 maja 2007 wydano dekret o ważności procesu diecezjalnego. Postulator generalny złożył w 2008 tzw. Positio wymagane w dalszej procedurze beatyfikacyjnej. 30 czerwca 2009 odbyło się posiedzenie konsultorów teologicznych, a następnie 16 listopada tegoż roku spotkanie kardynałów i biskupów Kongregacji Spraw Kanonizacyjnych. 19 grudnia 2009 papież Benedykt XVI podpisał dekret o heroiczności cnót Sługi Bożego Jana Pawła II i odtąd przysługiwał mu tytuł Czcigodnego Sługi Bożego. Podczas przygotowań do procesu beatyfikacyjnego dwie osoby zeznały, że Jan Paweł II regularnie się biczował w akcie pokuty za grzechy. Zeznała tak polska zakonnica Tobiana Sobótka z zakonu Najświętszego Serca Jezusowego, której spisane zeznania odnalazła komisja analizująca życie papieża. Te doniesienia potwierdził także były papieski sekretarz z lat 80., pochodzący z Konga biskup Emery Kabongo, który stwierdził także m.in., że papież umartwiał się w szczególności zaraz przed wyświęcaniem biskupów i kapłanów. Rzecznik prasowy Watykanu nie skomentował tych informacji, tłumacząc, że wszystkie dokumenty są utajnione do czasu ukończenia ostatecznego raportu. 12 stycznia 2011 komisja Kongregacji Spraw Kanonizacyjnych zaaprobowała cud za wstawiennictwem Jana Pawła II mający polegać na uzdrowieniu francuskiej zakonnicy Marie Simon-Pierre Normand. Zgodnie z konstytucją apostolską Jana Pawła II Divinus perfectionis Magister z 1983, ustalającą nowe zasady postępowania kanonizacyjnego, orzeczenie Kongregacji zostało przedstawione papieżowi, który ma wyłączne prawo decyzji o kościelnym kulcie publicznym sług Bożych. 14 stycznia 2011 papież Benedykt XVI podpisał dekret o cudzie i wyznaczył datę beatyfikacji. 1 maja 2011, w Święto Miłosierdzia Bożego, podczas uroczystej mszy świętej na placu św. Piotra w Rzymie, papież Benedykt XVI, na prośbę wikariusza generalnego kard. Augostino Valliniego, dokonał beatyfikacji polskiego papieża. Sam następca Jana Pawła II uczynił wyjątek, osobiście celebrując beatyfikację swojego poprzednika – jako zwyczajną praktykę przyjął, że beatyfikacjom przewodniczył jego delegat, a on sam dokonywał jedynie kanonizacji. W uroczystości uczestniczyło w nim wiele zagranicznych delegacji. Liczba wiernych uczestniczących w nabożeństwie była szacowana przez włoską policję na milion osób, w tym kilkadziesiąt tysięcy Polaków. 5 lipca 2013 papież Franciszek wydał dekret w sprawie cudu za wstawiennictwem bł. Jana Pawła II i ogłosił, że polski papież zostanie kanonizowany razem z bł. Janem XXIII, zaś 30 września 2013 podczas konsystorza wyznaczył datę ich kanonizacji. Cudem tym, jak poinformował ks. Federico Lombardi, jest zatwierdzone przez lekarzy i teologów z Kongregacji Spraw Kanonizacyjnych i niewytłumaczalne z punktu widzenia medycznego, uzdrowienie kobiety z Kostaryki, Floribeth Mora Diaz cierpiącej na nieoperacyjnego tętniaka mózgu. Kobieta, oglądając beatyfikację Jana Pawła II, zaczęła do niego się modlić, po czym doznała nagłego uzdrowienia. 27 kwietnia 2014, w Niedzielę Miłosierdzia Bożego, podczas uroczystej mszy św. na placu świętego Piotra, pod przewodnictwem papieża Franciszka, przy koncelebrze emerytowanego papieża Benedykta XVI, bł. Jan Paweł II i bł. Jan XXIII zostali ogłoszeni świętymi i włączeni w poczet świętych Kościoła katolickiego. W uroczystości uczestniczyło wiele zagranicznych delegacji, w tym także z Polski. Podczas tej uroczystości papież Franciszek ogłosił św. Jana Pawła II patronem rodzin. Była to pierwsza podwójna kanonizacja papieży w XXI wieku i zarazem pierwsza kanonizacja głowy Kościoła od czasu kanonizacji Piusa X w 1954, jak również była to pierwsza taka uroczystość na placu Świętego Piotra, gdzie koncelebrował urzędujący i emerytowany papież. W październiku 2019 abp Stanisław Gądecki, przewodniczący Konferencji Episkopatu Polski wystosował list do papieża Franciszka z prośbą o ogłoszenie św. Jana Pawła II doktorem Kościoła oraz patronem Europy. Dzień obchodów i patron 2 kwietnia 2011 Kongregacja ds. Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów ogłosiła, że dniem wspomnienia liturgicznego Jana Pawła II będzie 22 października – data inauguracji pontyfikatu w 1978. We wrześniu 2014 papież Franciszek zarządził wpisanie świętego Jana Pawła II do powszechnego Kalendarza Rzymskiego w randze wspomnienia dowolnego. Jest patronem: rodzin, 11 miast w Polsce (Bełchatowa, Bodzentyna, Ełku, Kalwarii Zebrzydowskiej, Obornik, Ostrołęki, Staszowa, Świdnicy, Szamocin, rodzinnego miasta Wadowic i Zakliczyna), powiatu tatrzańskiego, województwa kujawsko-pomorskiego i małopolskiego, Światowych Dni Młodzieży, których był inicjatorem, Ruchu Apostolstwa Młodzieży, którego też był inicjatorem, polsko-ukraińskiego pojednania oraz Akcji Katolickiej w Polsce. Relikwie Jedną z najbardziej wartościowych relikwii jest krew pozyskana z kliniki Gemelli, która jest przechowywana w sanktuarium Świętego Jana Pawła II w Krakowie Pas sutanny – przestrzelony po zamachu 13 maja 1981 przechowywany na Jasnej Górze Relikwiarze – po śmierci powstały specjalne relikwiarze Jana Pawła II – nawiązujące wyglądem do krzyża papieskiego do przechowywania relikwii Światowe Dni Młodzieży Jan Paweł II chętnie spotykał się z młodymi ludźmi i poświęcał im dużo uwagi. Na spotkanie w Rzymie 31 marca 1985, który ONZ ogłosiło Międzynarodowym Rokiem Młodzieży, napisał list apostolski na temat roli młodości jako okresu szczególnego kształtowania drogi życia (Dilecti Amici), a 20 grudnia zapoczątkował tradycję Światowych Dni Młodzieży. Odtąd co roku przygotowywał orędzie skierowane do młodych, które stawało się tematem tego międzynarodowego spotkania, organizowanego w różnych miejscach świata (odbyło się ono również w Polsce – Częstochowa, 1991). Zaraz po ogłoszeniu daty beatyfikacji przewodniczący Papieskiej Rady ds. Świeckich, kard. Stanisław Ryłko poinformował, iż Jan Paweł II zostanie patronem Światowych Dni Młodzieży. Ekumenizm i stosunki międzyreligijne Wiele czasu poświęcił budowie jedności pomiędzy Kościołami chrześcijańskimi. Sam podkreślał także ważność ekumenizmu w swoim pontyfikacie, m.in. w encyklice Redemptor hominis: nigdy nie przestanę tego podkreślać i będę popierał każdy wysiłek podejmowany w tym kierunku na wszystkich płaszczyznach, w których spotkamy naszych braci chrześcijan. Jan Paweł II wielką wagę przywiązywał do stosunków z ludźmi innej wiary, nie tylko w ramach chrześcijaństwa, ale także członków innych religii abrahamowych i ateistów. Osobiście uczestniczył we wspólnym trwaniu w modlitwie w Asyżu przedstawicieli kilkudziesięciu religii światowych. Judaizm Jan Paweł II wygłosił wiele przemówień i napisał dużą liczbę listów na temat stosunku chrześcijan do społeczności żydowskiej. Skupił się nie tylko na tragedii Holocaustu, ale również na aspektach teologicznych w relacjach między chrześcijaństwem a Narodem Wybranym, rozwijając i wprowadzając w praktykę myśl zaistniałą w dokumencie soborowym Nostra aetate. Zdaniem watykanistów należy widzieć w tej papieskiej wrażliwości echa jego przeżyć sprzed II wojny światowej i zwłaszcza z czasów wojennych. Potępił antysemityzm, który określił jako postawę nie do pogodzenia z chrześcijaństwem. W okresie Wielkiego Jubileuszu roku 2000 dokonał historycznego wyznania win Kościoła – w tym win względem Żydów. Ważnymi etapami pojednawczymi były: wizyta w Wielkiej Synagodze w Rzymie 13 kwietnia 1986, która była pierwszą papieską wizytą w synagodze praktycznie od początku chrześcijaństwa oraz pielgrzymka do Ziemi Świętej (20–26 marca 2000), w czasie której modlił się przed Ścianą Płaczu. Islam W 14 maja 1999 papież ucałował Koran przywieziony w prezencie przez muzułmańskich duchownych. To zdarzenie wywołało szeroką krytykę, głównie ze strony środowisk tradycjonalistycznych. Okoliczności tego zdarzenia nie są dokładnie znane. Papież nie znał języka arabskiego i mógł być przekonany, że jest to inna książka – egzemplarz przypominał Ewangeliarz. W lutym 2000, podczas wizyty w Egipcie, spotkał się w Kairze z sunnickim szejkiem, Wielkim Imamem Al-Azhar. Było to pierwsze spotkanie papieża z duchowym przywódcą islamskim. Rok później został pierwszym papieżem, który wszedł do muzułmańskiego meczetu – podczas wizyty w Syrii modlił się przy relikwiach Jana Chrzciciela w Meczecie Umajjadów w Damaszku. Przez cały okres swojego pontyfikatu spotkał się z ponad 50 przywódcami muzułmańskimi. Niekatolickie Kościoły chrześcijańskie Jan Paweł II przez cały pontyfikat szukał zbliżenia z Kościołami protestanckimi i Cerkwią prawosławną. Pierwszymi wyrazami tych starań były jego pielgrzymki do Turcji w 1979, gdzie spotkał się z patriarchą ekumenicznym Konstantynopola, i do Wielkiej Brytanii w 1982, gdzie spotkał się z królową Elżbietą II. Odwiedził także katedrę w Canterbury oraz wiele kościołów luterańskich w Niemczech i Szwecji. Wyraz swojej działalności ekumenicznej dał także w wydanej w 1995 encyklice Ut unum sint. Mimo wielu zabiegów nie udało mu się jednak odbyć pielgrzymki do Rosji, prawdopodobnie ze względu na niechęć ze strony patriarchatu moskiewskiego, który zarzucał Watykanowi prozelityzm. Teologia ciała Jedną z najważniejszych zasług pontyfikatu Jana Pawła II w kontynuacji odnowy nauczania wiary, dokonanej przez Sobór watykański II, było zapoczątkowanie nowego nurtu w refleksji chrześcijańskiej na temat miłości małżeńskiej, określanego jako teologia ciała. Papież przedstawił swe nauczanie o oblubieńczym sensie ciała mężczyzny i kobiety w ramach audiencji środowych w latach 1979–1984, wielokrotnie używając terminu „teologia ciała”. Materiału do katechez w czasie audiencji generalnych dostarczyła książka, którą przygotował wcześniej w Krakowie jako kardynał, i której nie zdążył opublikować, gdyż został wybrany biskupem Rzymu. George Weigel określił teologię ciała Jana Pawła II jako „jedną z najodważniejszych rekonfiguracji teologii katolickiej w ciągu wieków”. Stwierdził też, że jest to „rodzaj teologicznej bomby zegarowej, której wybuch, z dramatycznymi konsekwencjami, nastąpi gdzieś w trzecim tysiącleciu Kościoła”. Choć nazwa jest nowa, elementy teologii ciała można dostrzec w nauczaniu Kościoła i teologów chrześcijańskich od samego początku. Jan Paweł II w swym nauczaniu powrócił do ujęć biblijno-patrystycznych, by je poddać pogłębionej analizie o charakterze personalistycznym. Rozpoczynając swą refleksję od początku, od stworzenia człowieka w jego pierwotnej samotności, papież następnie analizował stworzenie Ewy, która wśród wszystkich stworzeń jako jedyna mogła zapełnić pierwotną samotność Adama, tworząc z nim „komunię osób”. Dalej papież przeszedł do interpretacji miłości małżeńskiej i oblubieńczego sensu ciała w historycznej doczesności po grzechu pierworodnym, by z kolei skierować swą refleksję ku rozważeniu ostatecznego wypełnienia się miłości w Królestwie Bożym w zmartwychwstaniu ciał. Kwestia nadużyć seksualnych w Kościele Zmiany w kodeksie prawa kanonicznego Nowy Kodeks Prawa Kanonicznego zaczął być tworzony w 1963 roku, gdy Jan XXIII ustanowił Papieską Komisję do Rewizji Kodeksu Prawa Kanonicznego i był wynikiem długoletniej dyskusji lokalnych episkopatów, zakonów i uniwersytetów katolickich. Kodeks, który Jan Paweł II promulgował w 1983, zawierał nowe przepisy, określające kary za wykorzystywanie seksualne nieletnich. Krytycy Jana Pawła II stwierdzili, że nowy KPK wyłączył przestępstwa pedofilskie z rzędu najcięższych przestępstw przeciw wierze katolickiej, przenosząc je do rozdziału „Przestępstwa przeciw specjalnym obowiązkom”, w którym są wymienione między przepisem o handlu „wbrew przepisom kanonów” (kan. 1392 KPK, 1983) a przepisem o „naruszeniu obowiązku rezydencji” (kan. 1396 KPK 1983). Jednak doktor prawa kanonicznego franciszkanin John J. Coughlin stwierdził, że prawo kanoniczne zawsze zaliczało przestępstwo pedofilii jako ciężki grzech i ciężkie przestępstwo, i zgodnie z kanonem 1395 KPK z 1983 r. karą za kontakt seksualny z nieletnim może być permanentne usunięcie z kapłaństwa. Jest to jako jedna z czterech klasyfikacji przestępstw seksualnych, za które można zostać na stałe usuniętym ze stanu duchownego. W KPK z 1983 rezygnowano z surowych kar obligatoryjnych (obowiązkowych) dla duchownych sprawców czynów pedofilskich. Pierwszy KPK z 1917 r. na czele listy przestępstw przeciwnych szóstemu przykazaniu Dekalogu wymieniał czyn popełniony z małoletnim poniżej 16 roku życia. Duchowny sprawca musiał zostać karnie zawieszony w obowiązkach, należało wobec niego zadeklarować infamię (utratę dobrego imienia wymaganego do sprawowania urzędów i godności), pozbawić go jakiekolwiek urzędu, beneficjum, godności i zadania, a w cięższych przypadkach także usunąć ze stanu duchownego (kan. 2359 § 2 KPK, 1917). Kodeks Jana Pawła II z 1983 r. nakazuje jedynie, aby sprawcę ukarano „sprawiedliwymi karami, nie wyłączając w razie potrzeby wydalenia ze stanu duchownego” (kan. 1395 § 2 KPK, 1983). Pozostawiał więc rodzaj i surowość kary wyłącznie do uznania biskupa miejsca, który w praktyce mógł wobec pedofila zastosować dowolnie niską karę, nie łamiąc przy tym Kodeksu Prawa Kanonicznego. Według KPK z 1983 procesy przeprowadzają diecezje, apelacje od wyroków sądowych mogą być wnoszone do Roty Rzymskiej, natomiast rekursy administracyjne od dekretów karnych do Kongregacji ds. Duchowieństwa. Zdaniem jezuity Adama Żaka, kodeks prawa kanonicznego z 1983 był odpowiedzią na postulaty decentralizacji postępowań w przypadku przypadków wykorzystywania seksualnego i przekazania kompetencji biskupom. Prawo kanoniczne było uważane za anachroniczne i zbyt rygorystyczne. Zdaniem o. Żaka do połowy lat 80. psychiatrzy byli przekonani o uleczalności pedofili i w przypadku gdy lekarze psychiatrzy deklarowali wyleczenie danego duchownego: „Biskupi i przełożeni zakonni w to wierzyli i dlatego uważali, że terapia, połączona np. ze zmianą środowiska wystarczy.” Jako przykład powyższego o. Żaka wskazuje przypadek kardynała Bernarda Lawa. Podobnie dr Monica Applewhite, ekspertka zajmująca się zwalczaniem nadużyć seksualnych zauważyła, że: Z kolei dominikanin Maciej Zięba twierdził, że nowy kodeks nie zmniejszał „surowych kar” za pedofilię, a zachowując najwyższy wymiar kary oddał więcej prerogatyw lokalnym biskupom. Sacramentorum sanctitatis tutela W reakcji na skandale seksualne w Kościele katolickim Jan Paweł II wydał w 2001 list Sacramentorum sanctitatis tutela, w którym uznał wykorzystywanie seksualne dzieci za jeden z najcięższych grzechów, zrównując je z przestępstwem przeciwko szóstemu przykazaniu. Z powodu przypadków przenoszenia z jednej parafii do innej księży dopuszczających się czynów pedofilskich papież nakazał biskupom informować bezpośrednio Stolicę Apostolską o wystąpieniu takich nadużyć wśród duchownych. Kongregacja Nauki Wiary przejęła od diecezjalnych trybunałów prawo sądzenia kanonicznie duchownych za takie czyny. W liście papież przypomniał też, że proces kościelny nie ogranicza praw ofiar do walki o swoje prawa przed sądami cywilnymi. Karta Ochrony Dzieci i Młodzieży Jan Paweł II w reakcji na skandal pedofilski w Stanach Zjednoczonych wezwał w 2002 do Watykanu amerykańskich kardynałów i skrytykował ich za niedostateczne zajmowanie się przestępstwami seksualnymi wobec nieletnich. Bezpośrednią konsekwencją spotkania była Karta Ochrony Dzieci i Młodzieży wydana w czerwcu 2002 przez amerykańską Konferencję Episkopatu – zestaw procedur ustanowionych w celu zwalczania przemocy seksualnej i pomocy ofiarom. Krytyka Niektóre poglądy głoszone przez Jana Pawła II wywoływały i nadal wywołują wyraźną krytykę. Różne środowiska oceniały jego działalność z odmiennych, czasem przeciwstawnych perspektyw, dlatego krytyka ta nie była jednolita. Stosunek papieża do kapłaństwa kobiet stał się podstawą krytyki pochodzącej między innymi ze środowiska feministycznego. Wśród organizacji walczących o prawa człowieka kontrowersje budziły wypowiedzi papieża, dotyczące zakazu stosowania antykoncepcji. Krytycy, m.in. belgijski kardynał Godfried Danneels, zwracali uwagę, iż potępianie używania prezerwatyw jest jednym z powodów rozprzestrzeniania się wirusa HIV. Wewnątrz Kościoła Jan Paweł II spotkał się z krytyką ze strony zwolenników zniesienia celibatu księży. Poważnym zarzutem wobec papieża stało się oskarżenie o niewłaściwe traktowanie przejawów pedofilii u kapłanów. W 2020 roku Stolica Apostolska opublikowała raport na temat kariery kardynała Theodore’a McCarricka, który został wyrzucony z kapłaństwa, za przestępstwa pedofilii, raport stwierdził, że Jan Paweł II otrzymał wiarygodne doniesienia o niewłaściwym zachowaniu kardynała. Krytycy papieża uważają, że jego pontyfikat charakteryzował się absolutyzacją i scentralizowaniem władzy, a więc odejściem od linii wyznaczonej przez Sobór Watykański II, a także odejściem od zasady kolegialności podczas podejmowania decyzji. Zarzucano mu też zbytnie uproszczenie i obniżenie standardu procedur beatyfikacji i kanonizacji. Papież ten był również krytykowany za negatywne nastawienie do teologii wyzwolenia, którą uważał za nie w pełni zgodną z wiarą katolicką. Okazywał wręcz niechęć do tego nurtu, potępił go podczas podróży do Meksyku w 1979. Z tego też powodu powstał konflikt między Janem Pawłem II a arcybiskupem Oscarem Romero z Salwadoru. Niektórzy konserwatyści (m.in. sedewakantyści, sedeprywacjoniści i część lefebrystów) widzieli w papieżu modernistę, podważającego tradycje Kościoła. Przeciwstawiali się także wspieraniu przez Jana Pawła II ekumenizmu oraz szerokiego otwarcia Kościoła katolickiego na inne religie. Wśród polskich internautów wykształcił się mem internetowy nazywany cenzopapą, który wyśmiewa lub obraża postać Jana Pawła II bądź przedmiot z nim związany. Przybiera zazwyczaj postać obrazka, rzadziej filmu, piosenki lub copypasty. W 2023 ukazała się książka Maxima Culpa. Jan Paweł II wiedział autorstwa Ekke Overbeeka na temat wiedzy Jana Pawła II o wykorzystywaniu seksualnym w Kościele katolickim, w tym wykorzystywaniu dzieci. Premiera tej książki, która zbiegła się z premierą reportażu telewizyjnego Marcina Gutowskiego Franciszkańska 3. Te publikacje wywołały szeroką debatę na temat Jana Pawła II w Polsce. Również w 2023 ukazała się książka Nie nasz papież. Pontyfikat Jana Pawła II na świecie Mirosława Wlekłego. Zwyczaje Jana Pawła II Za pontyfikatu Jana Pawła II, dzięki samemu papieżowi, nastąpiły ogromne zmiany w Watykanie, a także w postrzeganiu osoby papieża przez społeczność zarówno katolicką, jak i pozostałych chrześcijan oraz wyznawców innych religii. Zaraz po swoim wyborze na Stolicę Apostolską, przy składaniu homagium nowo wybranemu papieżowi, Jan Paweł II nie pozwolił prymasowi Wyszyńskiemu uklęknąć przed sobą. Pierwsze przemówienie wygłosił po włosku, a więc w języku narodu, do jakiego przemawiał. Do tej pory przyjęte było, że papież zawsze swoje pierwsze przemówienie wygłasza po łacinie. Do kolejnych nowości w tym pontyfikacie należały: liczne pielgrzymki (zagraniczne oraz do parafii we Włoszech), zwyczaj całowania ziemi kraju, do którego przybywał z pielgrzymką; msze święte dla wielkich tłumów, organizowane na stadionach, lotniskach, placach itp.; wygłaszanie całych homilii lub choćby krótkich sentencji w języku kraju, do którego przybywał z pielgrzymką; udział zespołów folklorystycznych we mszy; spotkania z duchownymi innych wyznań oraz odwiedziny świątyń różnych wyznań chrześcijańskich oraz religii niechrześcijańskich; udział w przedsięwzięciach artystycznych: koncertach, występach zespołów, projekcjach filmowych; prywatne spotkania z wiernymi; bezpośrednie spotkania z ludźmi w trakcie pielgrzymek; żarty i bezpośredniość w kontaktach z ludźmi. Wprawdzie już od Jana XXIII papiestwo zaczęło rezygnować z niektórych elementów ceremoniału, jednakże Jan Paweł II zniwelował większość barier, przyjmując postawę papieża bliskiego wszystkim ludziom, papieża-apostoła. Nie zmieniło się to nawet po zamachu. Twórczość i publikacje Poezja Karol Wojtyła jako poeta był najpierw zafascynowany Biblią i renesansem, o czym świadczy młodzieńczy zbiór wierszy (wydany po latach) Renesansowy psałterz, nawiązujący do Jana Kochanowskiego. Potem przedmiotem trwałej fascynacji stał się romantyzm, zwłaszcza Juliusz Słowacki oraz Cyprian Kamil Norwid. Wczesne utwory publikował od 1950 w prasie katolickiej pod pseudonimami literackimi Andrzej Jawień, AJ i Piotr Jasień, a po 1961 – Stanisław Andrzej Gruda. Współpracował z „Tygodnikiem Powszechnym”. Wojtyła uprawiał lirykę refleksyjną, precyzyjną i powściągliwą stylistycznie, często wizyjną. Dwa nieduże poematy Pieśń o Bogu ukrytym oraz Pieśń o blasku wody skupiają się wokół doświadczeń wewnętrznych człowieka w jego obcowaniu z naturą, tajemnicą bytu, a w końcu z Bogiem. Utwór Myśl jest przestrzenią dziwną to niemal filozoficzna analiza ludzkich aktów poznawczych, w tym fenomenu intelektu jako daru (po latach temat powróci w encyklice Fides et ratio). Poemat Kamieniołom rozważa moc osoby ludzkiej, jej pracę, budowanie wspólnoty z naturą i ludźmi (temat niewątpliwie nawiązuje do Norwida, a później podejmie go książka Osoba i czyn). Rozwija te myśli obszerny, z pogranicza poezji i prozy poetyckiej, utwór Wigilia wielkanocna 1966, z mistycznym motywem rozmowy z Bogiem, z tematem cierpienia i natury, wreszcie z finalną wizją ziemi jako świętej więzi człowieka i przyrody, co jest obrzędem ukazującym światło Boga. Działalność artystyczna (wcześniej aktorstwo, później twórczość literacka) zakończyła się z chwilą jego wyboru na papieża. Wyjątkiem jest jednak wydany 6 marca 2003 Tryptyk rzymski, który sygnował już jako Jan Paweł II. W 1999 udziałem Jana Pawła II ukazała się płyta kompaktowa Abbà Pater, z fragmentami recytowanymi i śpiewanymi przez Jana Pawła II, w opracowaniu muzycznym Leonarda de Amicis oraz Stefano Mainettiego. To wydawnictwo muzyczne powstało dla uczczenia oficjalnych obchodów 2000-lecia chrześcijaństwa oraz jubileuszu dwudziestolecia pontyfikatu. Jest ono pierwszym w historii wydawnictwem muzycznym z udziałem papieża. Powstało przy udziale Radia Watykańskiego i pod patronatem nuncjatur apostolskich w kilku krajach. Utwór Pater Noster pochodzący z płyty, ukazał się również w wersji wideo. Interpretacje poezji Karola Wojtyły, nagrane też na płycie, zaprezentowała aktorka Danuta Michałowska, zaprzyjaźniona z nim w czasach Teatru Rapsodycznego. Dramaturgia, teatr Z teatrem Karol Wojtyła zetknął się już w gimnazjum w Wadowicach, gdzie brał udział jako aktor w przedstawieniach szkolnych. Swoje zainteresowania teatralne traktował bardzo poważnie, a na kształtowanie jego osobowości jako artysty miał największy wpływ jego mistrz, reżyser teatralny Mieczysław Kotlarczyk. Brał udział w stworzonym jesienią 1941 przez Kotlarczyka Teatrze Słowa (później nazywanym Teatrem Rapsodycznym). W 1942, ku rozczarowaniu Kotlarczyka, Wojtyła zrezygnował z dalszej pracy artystycznej i postanowił studiować teologię w tajnym Metropolitalnym Seminarium Duchownym w Krakowie, a potem na konspiracyjnym Wydziale Teologicznym Uniwersytetu Jagiellońskiego. Mimo że Karol Wojtyła w latach 40. wybrał drogę kapłaństwa, nie zerwał swoich związków z teatrem – był dramaturgiem i krytykiem teatralnym. Napisał kilka dramatów. Wczesne sztuki teatralne Wojtyły to Hiob (utwór osnuty wokół biblijnej Księgi Hioba) i Jeremiasz, także o tematyce biblijnej – oba z 1940. Sztuka Brat naszego Boga (powst. 1944–1950) została zainspirowana postacią żyjącego na przełomie XIX i XX wieku św. Adama Chmielowskiego, znanego jako Brat Albert. Adam Chmielowski, malarz i teoretyk sztuki, stał się założycielem zgromadzenia albertynów, zajmował się w Krakowie pomocą biednym, upośledzonym i chorym. Utwór Wojtyły przedstawia dylematy moralne artysty, który porzuca malarstwo, by służyć biednym. W 1989 Adam Chmielowski został przez Jana Pawła II kanonizowany. Przed sklepem jubilera (powst. 1960) to najbardziej znana sztuka Wojtyły, wielokrotnie wystawiana w teatrze. Ma postać, jak podaje podtytuł, „medytacji o sakramencie małżeństwa”, która „przechodzi chwilami w dramat”. Tematem jest miłość między ludźmi: jako nadzieja lub rozczarowanie, jako uczucie i więź intymna, a w końcu jako uświęcający sakrament. Wymiaru symbolicznego nabiera postać jubilera: jest on jak ojcowski i miłujący Bóg. Miłość małżeńska okazuje się drogą do Stwórcy. Ostatni dramat Wojtyły, Promieniowanie ojcostwa (powst. 1964), określony został w podtytule jako „misterium”. Dotyczy podmiotowości ludzkiej, fenomenu miłości, także Boga jako tajemnicy metafizycznej. Człowiek od samoświadomości przechodzi do czynu (Wojtyła później będzie analizował to w monografii filozoficznej Osoba i czyn), spełnia się poprzez miłość, czując się zarazem jak dziecko, rozpozna istotę Boga jako miłującego Ojca („Powraca się do ojca przez dziecko”). Styl Wojtyły – dramaturga krystalizuje się w stopniowym odchodzeniu od rozbudowanej fabuły w stronę dyskursywnego stawiania zagadnień. Jeszcze Brat naszego Boga bliski jest realizmowi, ukazuje splot wydarzeń, śledzi przemiany wewnętrzne bohatera. W dramatach późnych, Przed sklepem jubilera i najbardziej radykalnym i nowatorskim (przez to prawie niewykonalnym teatralnie) Promieniowaniu ojcostwa, wydarzeń zewnętrznych jest niewiele, akcja sceniczna staje się skąpa. Mnożą się rozbudowane monologi, partie narracyjne, fragmenty zapisane jak esej (budowany jak proza poetycka). Właściwą bohaterką tych utworów staje się myśl. Tekst buduje skupioną wizję. Wojtyła wypracował swoistą „dramaturgię wnętrza” (jak to określił Bolesław Taborski), intelektualno-wizyjną. Filozofia Karol Wojtyła zetknął się z filozofią w czasie studiów seminaryjnych, które odbywał w Metropolitalnym Wyższym Seminarium Duchownym w Krakowie w latach 1944–1946. Była to filozofia w ujęciu tomistycznym. W późniejszym okresie zapoznał się z dziełami niemieckiego fenomenologa Maxa Schelera; było to na tyle inspirujące spotkanie, iż Karol Wojtyła poświęcił swą pracę habilitacyjną (1953) zagadnieniu możliwości zbudowania etyki chrześcijańskiej na systemie Schelera. I choć dostrzegł trudność pogodzenia etyki Schelera z moralnością chrześcijańską, wykorzystywał narzędzia fenomenologii we własnych koncepcjach filozoficznych. Centralnym tematem filozofii Karola Wojtyły był człowiek: jego wolność i moralność. Koncepcję personalistyczną Karola Wojtyły można streścić w słowach: człowiek jest osobą. Konstruując swoją myśl, Karol Wojtyła korzysta ze szkieletu pojęciowego tomizmu, uzupełniając go jednak o elementy analizy fenomenologicznej; jest to metoda podobna do tej, której używała Edyta Stein. Obecność elementów tomizmu w filozofii Wojtyły i jego przenikanie się z analizą fenomenologiczną trafnie ujmuje Rocco Buttiglione: filozofia tomistyczna jest „cały czas niejako obecna jako wielka hipoteza fundamentalna, która jest weryfikowana poprzez analizę fenomenologiczną i która – z drugiej strony – nieustannie pilotuje tę analizę, pozwalając uzyskać jej większą głębię”. Najważniejszym wkładem Karola Wojtyły w filozofię jest dzieło Osoba i czyn (1969). Wychodząc z kategorii czynu ludzkiego i analizy świadomości człowieka, szkicuje główne rysy swojej antropologii: człowiek jest osobą, to znaczy świadomym sprawcą swoich czynów, przez które sam stanowi o sobie, posiada siebie i panuje nad sobą. W ostatnim rozdziale Karol Wojtyła zajmuje się zagadnieniem czynów spełnianych we wspólnocie osób. Antropologię Karola Wojtyły określa się mianem personalistycznej; dalej, jest to personalizm chrześcijański, nawiązujący do myśli św. Tomasza z Akwinu. Wartość dorobku filozoficznego Karola Wojtyły polega na wezwaniu do stworzenia integralnej antropologii katolickiej, podobnie jak Władimir Sołowjow stworzył taką antropologię na gruncie teologii prawosławnej. Koncepcja antropologiczna Wojtyły stanowi swoistą podbudowę jego myśli teologicznej, w sposób szczególny z zakresu „teologii ciała” i katolickiej nauki społecznej. Książki, które wydał jako Karol Wojtyła Jeszcze przed rozpoczęciem pontyfikatu Karol Wojtyła wydał kilkanaście książek: Renesansowy psałterz – Kraków 1999; młodzieńczy zbiór wierszy, powst. przed II wojną światową; Świętego Jana od Krzyża nauka o wierze (tytuł w innym przekładzie: Zagadnienie wiary w dziełach świętego Jana od Krzyża) – rozprawa doktorska obroniona w 1948 na Uniwersytecie Angelicum w Rzymie, napisana po łacinie (tytuł: Doctrina de fide apud S. Ioannem de Cruce) o św. Janie od Krzyża, czytanym w oryginale, ogłoszona w czasopiśmie „Collectanea Theologica” XXI: 1950, a streszczenie polskie w „Ateneum Kapłańskim” 1950, z. 1; promocja doktorska w Polsce: 16 XII 1948 na Uniwersytecie Jagiellońskim; pełna wersja w przekładzie polskim (istnieją 2 tłumaczenia), jako książka: od 1991; liczne przekłady na obce języki nowożytne; Wykłady lubelskie – Lublin, KUL, 1986; zapis wykładów z filozofii głoszonych na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim w latach 1954–1956; Elementarz etyczny – Kraków 1983; szkice zamieszczane pierwotnie w „Tygodniku Powszechnym” w 1957-1958; Ocena możliwości zbudowania etyki chrześcijańskiej przy założeniach systemu Maksa Schelera – Lublin, KUL, 1959; książka habilitacyjna na temat Maxa Schelera, czytanego w oryginale niemieckim; habilitacja przyjęta 3 XII 1953 na Uniwersytecie Jagiellońskim, ostatnia przed likwidacją Wydziału Teologicznego UJ przez władze stalinowskie; Miłość i odpowiedzialność – Lublin, KUL, 1960; monografia przedstawiająca analizę psychologiczną, filozoficzną i teologiczną zjawiska miłości; wielokrotnie wznawiana; liczne przekłady na języki obce; Osoba i czyn – Kraków 1969; najważniejsza monografia filozoficzna; studium z zakresu antropologii chrześcijańskiej, inspirowane przez fenomenologię i tomizm; w duchu humanizmu budowana koncepcja osoby ludzkiej jako suwerennego podmiotu; wiele przekładów na języki obce; U podstaw odnowy. Studium o realizacji Vaticanum II – Kraków 1972; pisana przez jednego z głównych jego uczestników monografia na temat II Soboru Watykańskiego i jego dorobku intelektualnego; po 16 X 1978 liczne przekłady na języki obce; Znak, któremu sprzeciwiać się będą – Poznań, Pallottinum, 1976 (wersja ocenzurowana przez cenzurę prewencyjną PRL); edycja pełna: Znak sprzeciwu. Paryż, Editions du Dialogue, 1980; zapis rekolekcji głoszonych w Watykanie na prośbę papieża Pawła VI; Poezje i dramaty – Kraków, Znak, 1979; całość dorobku artystycznego autora (prócz młodzieńczych psalmów oraz późnego Tryptyku rzymskiego); utwory poetyckie, m.in. poematy; Pieśń o Bogu ukrytym, Stanisław; dramaty, m.in.: Brat naszego Boga (o malarzu św. Adamie Chmielowskim, znanym jako Brat Albert), Przed sklepem jubilera, Promieniowanie ojcostwa; także esej O teatrze słowa (na temat Teatru Rapsodycznego Mieczysława Kotlarczyka); liczne wznowienia i przekłady na języki obce; Aby Chrystus się nami posługiwał – Kraków, Znak, 1979; zbiór esejów z całego okresu pracy twórczej sprzed pontyfikatu; m.in.: Apostoł (o Janie Tyranowskim), O humanizmie św. Jana od Krzyża, Personalizm tomistyczny (o św. Tomaszu z Akwinu; także przedruk cyklu szkiców Elementarz etyczny Zagadnienie podmiotu moralności – Lublin, KUL, 1991; zespół rozpraw z zakresu etyki; tu przedruk książki habilitacyjnej z 1959. Książki, które wydał jako Jan Paweł II – (IV wyd.: Lublin 2011); pełna, książkowa (i opatrzona przypisami) wersja katechez wygłaszanych do wiernych w czasie audiencji generalnych w latach 1979–1984; wysnuta z Biblii, a nawiązująca do encykliki Pawła VI Humanae vitae, monografia na temat, jak to nazwał autor, „teologii ciała”, miłości mężczyzny i kobiety przeżywanej dzięki odkryciu oblubieńczego sensu ciała i wzajemnego daru w godności integralnie ujętej osoby ludzkiej. Przekroczyć próg nadziei – Lublin, 1994, KUL. . Dar i tajemnica – 1996. Tryptyk rzymski (poemat) – Kraków, 2003, Wydawnictwo Literackie. . Wstańcie, chodźmy! – Kraków, 2004, Wydawnictwo św. Stanisława. . Pamięć i tożsamość – Kraków, 2005, Społeczny Instytut Wydawniczy „Znak”. . Nakładem Wydawnictwa Znak ukazała się w kilku wydaniach pozycja, zawierająca teksty przemówień i homilii, jakie Jan Paweł II wygłosił w Polsce: Jan Paweł II – Pielgrzymki do Ojczyzny, której faktycznym autorem jest papież. Wydawnictwa muzyczne Abbà Pater – Sony Music Entertainment, 1999 (3 × platynowa płyta w Polsce) Wśród nocnej ciszy z albumu Wśród nocnej ciszy... – śpiew. Dokumenty papieskie Encykliki Encykliki to najważniejsze i podstawowe dokumenty papieskie. Jan Paweł II pisał je po polsku, jednak oficjalny charakter miała zawsze wersja łacińska tekstu, która służyła do dalszych przekładów na języki nowożytne. Zgodnie z tradycją kościelną tytuł encykliki tworzą pierwsze słowa jej oficjalnego tekstu. Poniżej podano w nawiasie tłumaczenie tytułu na podstawie polskiego tekstu (niekiedy Jan Paweł II nadawał encyklice także podtytuł). Papież wydał 14 encyklik: Adhortacje apostolskie Jan Paweł II wydał 14 adhortacji apostolskich: Konstytucje apostolskie Jan Paweł II wydał kilkanaście Konstytucji apostolskich: Listy apostolskie Jan Paweł II napisał ponad 40 listów apostolskich: Nagrody i wyróżnienia Polskie W 1979 odznaczony Złotą Odznaką Skarbu Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej i Krzyżem Armii Krajowej. Godność Doctora honoris causa m.in. Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Uniwersytetu Opolskiego, Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego, Uniwersytetu Rzeszowskiego oraz Akademii Górniczo-Hutniczej. Na wniosek niewidomych dzieci z Krakowa i z Lasek został 267. Kawalerem Orderu Uśmiechu, który w 1981 przyznała mu Międzynarodowa Kapituła Orderu Uśmiechu. Wręczenie miało miejsce 28 marca 1984 w Watykanie. W 1989 otrzymał wyjątkowo, jako jedyny laureat, nagrodę Wiktora, przyznawaną przez Akademię Telewizyjną (Wiktory 1989). Order Orła Białego, nadany postanowieniem Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 3 maja 1993. Było to pierwsze nadanie tego Orderu w III Rzeczypospolitej; legitymacja orderowa nosi nr 1. W 1996 Stowarzyszenie Gmin i Powiatów Małopolski nadało tytuł „honorowego Małopolanina”, tytuł ten nadano po raz pierwszy i jedyny. W 1997 papież otrzymał Medal „Plus ratio quam vis”. Jest laureatem statuetki Dziecięcej Nagrody „Serca”, którą odebrał we Wrocławiu 1 czerwca 1997 od dzieci ze Stowarzyszenia Przyjaciół Dzieci Chorych „Serce” ze Świdnicy. W 1997 uzyskał tytuł Honorowego Obywatela Miasta Poznania. Za działalność dla pokoju otrzymał przyznaną Zarząd Krajowy Ogólnopolskiego Stowarzyszenia Społecznego „Misja Pojednania” (powołanego w wyniku historycznego spotkania i pojednania się w 1993 obrońców Westerplatte i marynarzy z pancernika Schleswig-Holstein) Komandorię Missio Reconciliationis. Fundacja „Dzieło Nowego Tysiąclecia”, powołana w 2000 przez Konferencję Episkopatu Polski, jako wyraz wdzięczności dla Jana Pawła II za jego posługę duchową na rzecz Kościoła i Polski. W 2001 odznaczony Orderem Ecce Homo. Otrzymał tytuł „Człowieka Roku” 2001 Forum Ekonomicznego. Jest także honorowym obywatelem ponad 120 miast polskich. W Polsce jest patronem ponad 2,3 tys. podmiotów (m.in. 1274 polskich szkół, uczelni, szpitali, fundacji i stowarzyszeń, a także ulic). Uchwałą Sejmu RP VII kadencji z 5 grudnia 2014 zdecydowano o ustanowieniu roku 2015 Rokiem św. Jana Pawła II. Pięć lat później, zarówno uchwałą Sejmu RP VIII kadencji z 13 czerwca 2019, jak i uchwałą Senatu RP IX kadencji z 18 października 2019, zdecydowano o ustanowieniu roku 2020 Rokiem Świętego Jana Pawła II. 9 marca 2023 Sejm IX kadencji przyjął uchwałę w sprawie obrony dobrego imienia św. Jana Pawła II, po emisji w TVN24 reportażu Marcina Gutowskiego „Franciszkańska 3”, w którym postawiono zarzut ws. pedofilii w Kościele. Stolicy Apostolskiej Papież jest ex officio suwerenem zakonów podległych Stolicy Apostolskiej, z tego tytułu przysługują mu: Order Najwyższy Chrystusa Order Złotej Ostrogi Order Piusa IX Order Świętego Grzegorza Wielkiego Order Świętego Sylwestra Kawaler Naszyjnika Orderu Grobu Świętego Zagraniczne Człowiek Roku 1994 magazynu „Time”. Złoty Medal Kongresu USA nadany 27 lipca 2000. W 2002 jako pierwszy papież w historii otrzymał honorowe obywatelstwo Rzymu. Prezydencki Medal Wolności z Wyróżnieniem nadany 4 czerwca 2004 przez prezydenta George’a W. Busha. W 2004 odznaczony Nagrodą Karola Wielkiego. W 2006 radni Rzymu nadali głównej stacji kolejowej Stazione Termini w Rzymie imię Jana Pawła II. Uroczystość odbyła się 23 grudnia 2006 z udziałem m.in. watykańskiego sekretarza stanu kardynała Tarcisio Bertone. Jednakże pod wpływem krytyki, na początku 2007 burmistrz Rzymu Walter Vertroni odebrał imię Jana Pawła II dworcowi Termini. W 2014 parlament Kanady ustanowił 2 kwietnia – „Dniem Papieża Jana Pawła II”. Obecność w kulturze masowej Zaraz po wyborze Karola Wojtyły na biskupa Rzymu grupa Freddy The Flying Dutchman And The Sistina Band wydała singiel zatytułowany Wojtyla Disco Dance. Zawierał on piosenkę poświęconą Karolowi Wojtyle, która stała się jednym z hitów wczesnego italo disco. W Polsce od roku 1980 zaczęło być widoczne zjawisko stawiania pomników. Za czasów PRL nie miało ono charakteru masowego. Od 1998 roku dynamika powstawania pomników przybrała na sile, swoje maksimum uzyskując w roku 2000. W odpowiedzi na szeroko rozpowszechniony kult Jana Pawła II, po jego śmierci rozpowszechnił się fenomen internetowy polegający na tworzeniu memów obrażających postać papieża albo wyśmiewających przesadne formy wyrażania jej uwielbienia, nazywanych cenzopapami. Filmy i spektakle Powstało kilkadziesiąt filmów zarówno dokumentalnych, jak i fabularnych oraz spektakl telewizyjny jemu poświęconych. Zobacz też Świadectwo – książka biograficzna o Janie Pawle II na podstawie wspomnień kardynała Stanisława Dziwisza Beatyfikowani i kanonizowani przez Jana Pawła II Kościół katolicki wobec integracji europejskiej Instytut Papieża Jana Pawła II Muzeum Jana Pawła II i Prymasa Wyszyńskiego cenzopapa Uwagi Przypisy Bibliografia Horst Herrmann, Jan Paweł II złapany za słowo, Monachium 1995, . Linki zewnętrzne Papież Jan Paweł II w bazie filmweb.pl Opisy bibliograficzne na temat Jana Pawła II w Bibliografii Małopolski Polscy kardynałowie Kardynałowie z nominacji Pawła VI Biskupi krakowscy Uczestnicy soboru watykańskiego II Wiceprzewodniczący Konferencji Episkopatu Polski Polscy eseiści Polscy filozofowie XXI wieku Polscy historycy filozofii Polscy fenomenolodzy Polscy tomiści Polscy poeci religijni Polscy poeci XX wieku Wykładowcy Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II Polscy członkowie Sodalicji Mariańskiej Członkowie Federacji Organizacji Narodowo-Katolickich „Unia” Członkowie konspiracyjnego Stronnictwa Pracy Wokaliści chrześcijańscy Święci papieże Polscy święci katoliccy Święci kapłani diecezjalni Doktorzy honoris causa Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego Doktorzy honoris causa Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Doktorzy honoris causa Uniwersytetu Jagiellońskiego Doktorzy honoris causa Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego Doktorzy honoris causa Uniwersytetu Opolskiego Honorowi członkowie Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego Członkowie honorowi Polskiego Towarzystwa Filozoficznego Honorowi obywatele Augustowa Honorowi obywatele Białegostoku Honorowi obywatele Brodnicy Honorowi obywatele Brzozowa Honorowi obywatele Bydgoszczy Honorowi obywatele Chojnic Honorowi obywatele Częstochowy Honorowi obywatele Dukli Honorowi obywatele Elbląga Honorowi obywatele Głowna Honorowi obywatele Gniezna Honorowi obywatele Gorzowa Wielkopolskiego Honorowi obywatele Grudziądza Honorowi obywatele Inowrocławia Honorowi obywatele Jarosławia (Polska) Honorowi obywatele Jasła Honorowi obywatele Kalisza Honorowi obywatele Katowic Honorowi obywatele Kętrzyna Honorowi obywatele Kielc Honorowi obywatele Koła Honorowi obywatele Konina Honorowi obywatele Koszalina Honorowi obywatele Krosna Honorowi obywatele Legnicy Honorowi obywatele Limanowej Honorowi obywatele Lubaczowa Honorowi obywatele Lublina Honorowi obywatele Lwowa Honorowi obywatele Łodzi Honorowi obywatele Łomży Honorowi obywatele Mławy Honorowi obywatele Nowego Targu Honorowi obywatele Olsztyna Honorowi obywatele Opoczna Honorowi obywatele Piekar Śląskich Honorowi obywatele Poznania Honorowi obywatele Przemyśla Honorowi obywatele Pułtuska Honorowi obywatele Radomia Honorowi obywatele Rzeszowa Honorowi obywatele Rzymu Honorowi obywatele Sandomierza Honorowi obywatele Sanoka Honorowi obywatele Siedlec Honorowi obywatele Stalowej Woli Honorowi obywatele Szczecina Honorowi obywatele Torunia Honorowi obywatele Wadowic Honorowi obywatele miasta stołecznego Warszawy Honorowi obywatele Wieliczki Honorowi obywatele Włocławka Honorowi obywatele Wrocławia Honorowi obywatele Zamościa Honorowi obywatele Zielonej Góry Laureaci Międzynarodowej Nagrody Karola Wielkiego Ludzie roku tygodnika Time Ludzie urodzeni w Wadowicach Odznaczeni Odznaką Skarbu Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej Odznaczeni Krzyżem Armii Krajowej Odznaczeni Missio Reconciliationis Odznaczeni Orderem Ecce Homo Odznaczeni Orderem Orła Białego (III Rzeczpospolita) Odznaczeni Orderem Uśmiechu Odznaczeni Złotym Medalem Kongresu Polacy odznaczeni Orderem Olimpijskim Polacy odznaczeni Prezydenckim Medalem Wolności Osoby przedstawione na monetach Władcy przedstawieni na polskich banknotach Beatyfikowani przez Benedykta XVI Kanonizowani przez Franciszka Zdobywcy platynowych płyt Polacy upamiętnieni nazwami uniwersytetów Urodzeni w 1920 Absolwenci Papieskiego Uniwersytetu Świętego Tomasza z Akwinu w Rzymie Absolwenci Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Jagiellońskiego Zmarli w 2005 Pochowani w bazylice św. Piotra na Watykanie Watykańczycy Biografie kanonu polskiej Wikipedii Papieże XX wieku Papieże XXI wieku Honorowi obywatele Bełchatowa Nadużycia seksualne w Kościele katolickim

4720351

https://pl.wikipedia.org/wiki/Sanah

Sanah

Sanah (zapis stylizowany: sanah), właśc. Zuzanna Irena Grabowska z domu Jurczak (ur. 2 września 1997 w Warszawie) – polska piosenkarka, skrzypaczka, autorka tekstów i kompozytorka, wykonująca muzykę z pogranicza indie pop, pop, synth pop, poezji śpiewanej, dance pop i art pop. Pseudonim „sanah” powstał po skróceniu angielskiej wersji pierwszego imienia piosenkarki – Susannah. Wcześniej występowała pod pseudonimem „Ayreen”, pochodzącym od jej drugiego imienia. Życiorys Dzieciństwo, edukacja i rodzina Ma sześcioro rodzeństwa. Jej matka jest z zawodu lekarzem weterynarii (studiowała weterynarię na Wydziale Medycyny Weterynaryjnej w Szkole Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie), natomiast jej ojciec pracuje jako partner zarządzający Działem Usług Księgowych i Płacowych w międzynarodowym koncernie. Od dzieciństwa Sanah mieszka w Starych Babicach (powiat warszawski zachodni). Naukę w szkole muzycznej rozpoczęła w wieku sześciu lat; w czwartym roku życia zaczęła naukę gry na skrzypcach, a w piątej klasie szkoły podstawowej na fortepianie. W latach 2004–2013 uczęszczała do Zespołu Państwowych Ogólnokształcących Szkół Muzycznych im. Grażyny Bacewicz w Warszawie. W tym okresie została laureatką przesłuchania do kwartetu kameralnego w ZPOSM. Przez trzy następne lata uczyła się w Ogólnokształcącej Szkole Muzycznej II stopnia im. Zenona Brzewskiego w Warszawie. W czerwcu 2019 obroniła pracę licencjacką w klasie skrzypiec na Uniwersytecie Muzycznym Fryderyka Chopina w Warszawie. W czerwcu 2021 na tej samej uczelni uzyskała magisterium w zakresie instrumentalistyki. Początki kariery muzycznej Kilkukrotnie brała udział w przesłuchaniach do programu The Voice of Poland. Występowała również w polskiej i brytyjskiej wersji Got Talent (Mam talent! i Britain’s Got Talent), jednak nie osiągnęła w nich sukcesu. W 2014 zaczęła umieszczać autorskie utwory w serwisach YouTube i . Nagrania publikowała jako Zuzia Jurczak. Pierwsze znane autorskie utwory artystki to: „It Is Right” (wykonane w 2017 jako „Alone”), „Heartbreak”, „I’m Stolen” oraz „Za mała”. Po podpisaniu kontraktu muzycznego z wytwórnią Magic Records z pomocą Andrzeja Puczyńskiego usunęła wszystkie wcześniejsze piosenki z YouTube’a. Jej pierwszym publicznym wystąpieniem był udział w Tedx Talks. W 2015 dostała się do gali finałowej 10. Festiwalu Piosenki Dziecięcej i Młodzieżowej „Ten Ton” z utworem „Poranne łzy”. Jej wykonanie znalazło się w albumie pt. Ten Ton – Piosenki Wojciecha Młynarskiego. W 2015 wystąpiła także na Festiwalu Piosenki Anny German w Ciechocinku (wykonała tam utwór „Jest taka droga”) oraz uczestniczyła w Blue Note Poznań Competition 2015. 28 lutego 2016 zagrała na skrzypcach na Koncercie Dyplomantów Ogólnokształcącej Szkoły Muzycznej II st. im. Zenona Brzewskiego w Zespole Państwowych Szkół Muzycznych Nr 1 „Młodzi Wirtuozi w Zamku Królewskim”. Również w 2016 zakwalifikowała się z utworem „Rehab” do półfinału konkursu International Songwriting Competition w dwóch kategoriach: Pop/Top 40 oraz Unpublished. Jako singel piosenkę wydała 28 kwietnia 2017 przez wytwórnię Serio Records; Jurczak przybrała wtedy pseudonim Ayreen. Było to jedyne wydawnictwo muzyczne artystki pod tym pseudonimem. Następnie zawiesiła karierę na jeden rok. Kariera muzyczna z Magic Records W marcu 2019 (już jako Sanah) nagrała partie wokalne w utworze „Rich in Love” Matta Duska, który znalazł się na pierwszym miejscu listy Spotify Viral Top50, a z jej coverem występował Dawid Podsiadło. We wrześniu 2019 opublikowała singel „Idź”, który znalazł się na pierwszym miejscu playlisty Vevo DSCVR New Music Poland. 11 października wydała minialbum pt. ja na imię niewidzialna mam, który trafił na trzecią pozycję listy sprzedaży OLiS. W styczniu 2020 opublikowała singel „Szampan”, którym zapowiadała premierowy album studyjny. Również w styczniu została nominowana w trzech kategoriach do nagrody muzycznej „Fryderyk”. W maju wydała album pt. Królowa dram, który w pierwszym tygodniu po premierze znalazł się na szczycie listy sprzedaży OLiS. 10 maja opublikowała film w ramach akcji Hot16Challenge, do której została nominowana przez rapera Zeusa. 6 września wystąpiła z utworem „No sory” na 52. Krajowym Festiwalu Piosenki Polskiej w Opolu. Piosenką zapowiadała swój drugi minialbum pt. Bujda, który wydała 23 października 2020, a także trasę koncertową #NoSory Tour. W październiku opublikowała teledysk do singla „Pożal się Boże”, również zwiastującego Bujdę. W tym samym miesiącu wydała także tytułowy singel z minialbumu oraz utwór „Duszki”, a także opublikowała teledysk do utworu „Oczy”. W grudniu ogłoszono, że była najczęściej odtwarzaną artystką w Polsce w 2020 na serwisie Spotify, ponadto wystąpiła gościnnie w finale 11. edycji The Voice of Poland z utworami „Szampan” oraz „No Sory”. 11 grudnia wydała singel promocyjny „Invisible Dress (Maro Music x Skytech Remix)”, który dotarł do szóstego miejsca w notowaniu AirPlay – Top oraz znalazł się na wielu polskich radiowych listach przebojów. Był to także pierwszy singel artystki, który osiągnął sukces międzynarodowy, dostając się do listy streamingowego serwisu iTunes we Włoszech, gdzie był odtwarzany w ponad 10 stacjach radiowych. 31 grudnia 2020 jej utwór „Szampan” wygrał coroczną sylwestrową listę przebojów Gorąca 100 emitowaną w Radiu Eska. 14 stycznia 2021 wraz z Vito Bambino wydała singel „Ale jazz!”. Do utworu powstał także teledysk nagrany w Teatrze Buffo i opublikowany tego samego dnia. 31 stycznia wystąpiła na 29. finale Wielkiej Orkiestry Świątecznej Pomocy w Rawie Mazowieckiej. Również w 2021 została nominowana do Nickelodeon Kids’ Choice Awards w kategorii Ulubiona Polska Gwiazda. 9 lutego wystąpiła z Igorem Walaszkiem na gali wręczenia Bestsellerów Empiku 2020, na której odebrała nagrodę za wygraną w kategorii „Muzyka pop/rock” (za album Królowa dram); była także nominowana do kategorii „Streaming” z utworami „Szampan” oraz „Melodia”. Następnie wydała singel „2:00”. 23 kwietnia wydała „Heal Me”, który jest anglojęzyczną wersją utworu „Ale jazz!”. Singel zawiera oryginalną wersję „Heal Me” oraz remiks w wykonaniu duetu niemieckich DJ – . Do utworu powstały dwa teledyski w reżyserii Michała Pańszczyka: do oryginału oraz remiksu duetu Lizot. Irenkę zapowiadały także single: „Etc. (na disco)”, „Etc.” i „Ten stan”, sam album ukazał się 7 maja 2021 i dotarł na szczyt Oficjalnej Listy Sprzedaży oraz okazał się też najczęściej kupowanym wydawnictwem w pierwszym półroczu 2021 we wszystkich województwach według sieci sklepów Empik. Do wszystkich utworów oprócz „Warcabów” zostały zrealizowane teledyski. Już dzień po opublikowaniu krążka w notowaniu 200 najpopularniejszych utworów w serwisie Spotify aż 25 zajmowały utwory Sanah. Podobnie było w liście Apple Music (23 na 100 utworów). 12 czerwca został opublikowany trzeci minialbum Sanah pt. Invisible EP jedynie w formacie płyty winylowej. 26 czerwca piosenkarka zaśpiewała utwory „Szampan” i „No sory” na Polsat SuperHit Festiwalu 2021, na którym została nagrodzona tytułami „Najlepszego debiutu roku” i „Talentu roku”. 5 sierpnia 2021 wystąpiła z utworem „2:00” na gali wręczania nagród Fryderyki 2021, na której odebrała statuetkę za Album roku pop, ponadto była nominowana do zdobycia nagrody jeszcze w czterech kategoriach. W sierpniu 2021 wzięła udział w akcji promocyjnej „Wszystko mi mówi” Tymbarku, a na potrzeby tego przedsięwzięcia wraz z Vito Bambino, zespołem Kwiat Jabłoni i Arturem Rojkiem nagrali teledysk, w którym zaśpiewali swoje wersje utworu Skaldów „Wszystko mi mówi, że mnie ktoś pokochał”. Ponadto w tym samym miesiącu w rozgłośniach radiowych zaczął być grany jej utwór „Ten stan”, który stał się singlem numer 1 w Polsce. 13 października Sanah opublikowała singel „Cześć, jak się masz?” stworzony z Soblem na potrzeby kampanii Mastercard Music. Do utworu powstał teledysk, który w trakcie pierwszego dnia osiągnął 1 mln wyświetleń. 31 października Sanah wyruszyła w ogólnopolską trasę koncertową pt. Kolońska i szlugi Tour, na której promowała album Irenka i która obejmowała występy w ok. 20 miastach. Wydała też dwa single: „Kolońska i szlugi” oraz inną wersję tego samego utworu – „Kolońska i szlugi (do snu)”. Powstał do nich wspólny teledysk w reżyserii Sanah oraz Michała Pańszczyka. 31 grudnia 2021 jej utwór z Vito Bambino „Ale Jazz!” wygrał Gorącą 100 Radia Eska, stając się drugim jej utworem (po „Szampanie”), który wygrał ten plebiscyt. W 2022 została nominowana w dwóch kategoriach do Bestsellerów Empiku, ostatecznie zwyciężyła w kategorii „Muzyka pop/rock” z albumem Irenka, a na gali wręczeniu nagród zaśpiewała piosenkę „Kolońska i szlugi”. 7 marca wydała singiel „Mamo tyś płakała”, który nagrała z Igorem Herbutem w celu charytatywnym, a cały przychód zasilił konto Stowarzyszenia Siemacha i został przekazany na pomoc dzieciom – ofiarom rosyjskiej inwazji na Ukrainę. Kolejnym singlem promującym album Uczta był „Szary świat”, nagrany wspólnie z zespołem Kwiat Jabłoni i opublikowany 17 marca. Następnymi singlami były kolejno: „Czesława” z Natalią Grosiak, „Tęsknię sobie” z Arturem Rojkiem, „Audi” z Miętha, „Sen we śnie” z Grzegorzem Turnauem, „Baczyński (Pisz do mnie listy)” z Anią Dąbrowską, „Eldorado” z Darią Zawiałow, „Oscar” z Vito Bambino (Mateuszem Dopieralskim), „Ostatnia nadzieja” z Dawidem Podsiadło oraz „Święty Graal” w duecie z Ten Stan. 15 kwietnia wydała album Uczta, który niecałe dwa tygodnie po premierze osiągnął status złotej płyty, a po pół roku zdobył status diamentowej płyty, przekraczając liczbę 150 tys. egzemplarzy. 30 kwietnia rozpoczęła trasę koncertową Uczta Tour, znaną również jako Uczta u sanah, którą zakończyła 8 czerwca koncertem w Warszawie. 14 października wydała dziesięć kolejnych singli, każdy wzorowany na wierszach polskich wieszczów narodowych, m.in. Adama Mickiewicza, Wisławy Szymborskiej czy Adama Asnyka. Wśród nich znalazł się również wiersz Amerykanina Edgara Allana Poego. Do każdego z singli został stworzony teledysk w staropolskim klimacie. W listopadzie artystka wydała album Sanah śpiewa poezyje zawierający wspomniane utwory. W listopadzie rozpoczęła kolejną trasę koncertową Bankiet u sanah, którą zakończyła w styczniu 2023. Jesienią wystąpiła w amerykańskim New Jersey; przed wyjazdem odwiedziła ambasadora USA w Polsce, Marka Brzezinskiego. 15 sierpnia 2023 zagrała koncert na Stadionie Śląskim w Chorzowie, inaugurujący trasę koncertową obejmującą również Stadion Narodowy im. Kazimierza Górskiego w Warszawie i stadion w Gdańsku. MGS Publishing W sierpniu 2022 wraz z wytwórniami Magic Records i Guesstimate stworzyła wydawnictwo płytowe Magic Guesstimate Sanah Publishing (w skrócie MGS) z siedzibą w Warszawie. Działalność pozamuzyczna We wrześniu 2020 i marcu 2021 wzięła udział w kampanii reklamowej SmartDom Cyfrowego Polsatu. W sierpniu 2021 wystąpiła z fragmentem piosenki „Ten stan” w reklamie pod hasłem „Teraz Ty rządzisz!” promującą Polsat, Polsat Box oraz sieć Plus. W 2022 roku wydała linię kabanosów z firmą Sokołów na potrzeby trasy koncertowej Uczta Tour. W 2023 wydała serię produktów spożywczych z firmą Żabka na potrzeby kampanii Uczta na Wynos. Od grudnia 2020 publikuje materiały w aplikacji TikTok, gdzie obserwuje ją ponad 300 tys. użytkowników, a pod nagraniami zebrała łącznie 1,3 mln polubień. 7 stycznia 2021 opublikowała na YouTube odcinek autorskiego programu pt. Będę Fit! Saturdaj Najt Szoł, w którym w komiczny sposób przedstawiła swoje przeżycia. Życie prywatne W 2021 zaręczyła się ze Stanisławem Grabowskim, którego poślubiła 18 czerwca 2022. Nagrali razem utwór „Święty Graal”; Grabowski wystąpił także w teledyskach do utworów Sanah takich jak „Kolońska i szlugi”, „Do * w sztambuch” i „Pocałunki”. O partnerze życiowym śpiewała też w utworze „Ten Stan” (2020). Dyskografia Królowa dram (2020) Irenka (2021) Uczta (2022) Sanah śpiewa poezyje (2022) Trasy koncertowe Nagrody i nominacje Uwagi Przypisy Osobowości telewizyjne związane z Polsatem Polskie wokalistki popowe Polscy tekściarze Zdobywcy diamentowych płyt Absolwenci Uniwersytetu Muzycznego Fryderyka Chopina Ludzie urodzeni w Warszawie Urodzeni w 1997 Polscy skrzypkowie Polscy kompozytorzy

4008179

https://pl.wikipedia.org/wiki/Piotr%20Wawrzyk

Piotr Wawrzyk

Piotr Sylwester Wawrzyk (ur. 31 grudnia 1967 w Kielcach) – polski politolog, prawnik, nauczyciel akademicki, publicysta i polityk, doktor habilitowany nauk społecznych, wykładowca Wydziału Nauk Politycznych i Studiów Międzynarodowych Uniwersytetu Warszawskiego, w latach 2018–2019 podsekretarz stanu w Ministerstwie Spraw Zagranicznych, następnie do 2023 sekretarz stanu w tym ministerstwie, poseł na Sejm RP IX kadencji. Życiorys Działalność akademicka Ukończył studia na kierunkach stosunki międzynarodowe i prawo na Uniwersytecie Warszawskim. W 2006 został doktorem nauk humanistycznych na podstawie rozprawy pt. Polityka wewnętrzna Unii Europejskiej, stopień ten uzyskał w Wyższej Szkole Humanistycznej im. Aleksandra Gieysztora w Pułtusku. W trakcie pierwszego przewodu habilitacyjnego pojawiły się zarzuty, że w 2011 w pracy Sądy cywilne w procesie integracji europejskiej, mającej być jego rozprawą, skopiował jeden z rozdziałów bezpośrednio z pracy swojej studentki. Powołana na Wydziale Dziennikarstwa i Nauk Politycznych UW komisja kierowana przez Tadeusza Mołdawę uznała, że sporny fragment miał tylko wartość informacyjną, a nie naukową, a tym samym trudno określać to jako plagiat. W 2013 rada wydziału podjęła uchwałę o zamknięciu przewodu habilitacyjnego. Stopień doktora habilitowanego nauk społecznych Piotr Wawrzyk uzyskał na tym wydziale w 2014 na podstawie rozprawy pt. Problemy modernizacji procesów integracji europejskiej w ramach działań Unii na rzecz współpracy państw członkowskich w zwalczaniu przestępczości międzynarodowej. Został adiunktem w Instytucie Europeistyki na Wydziale Nauk Politycznych i Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu Warszawskiego. Pracował również na uczelniach w Kielcach i Pułtusku. W pracy naukowej i badawczej specjalizuje się w problematyce współpracy międzynarodowej i europejskiej w zakresie bezpieczeństwa wewnętrznego, międzynarodowego, a także europejskiego prawa cywilnego i rodzinnego oraz systemów prawnych państw europejskich. Pracował m.in. w Biurze Komisji Sejmowych Kancelarii Sejmu oraz Zespole Prawnym Departamentu Integracji Europejskiej Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Uczestniczył w negocjacjach akcesyjnych z Unią Europejską, pełnił funkcję eksperta do spraw realizacji zobowiązań akcesyjnych. Współpracował z Departamentem Legislacji Europejskiej Urzędu Komitetu Integracji Europejskiej. Brał udział w pracach komisji sejmowych i senackich zajmujących się wdrażaniem prawa Unii Europejskiej do polskiego porządku prawnego. Do 2009 był ekspertem Komisji do Spraw Unii Europejskiej. Był częstym komentatorem w głównym wydaniu Wiadomości, w wieczornym paśmie informacyjnym TVP Info oraz w Telewizji Republika. Jego felietony pojawiały się na łamach tygodnika „Sieci” oraz dzienników „Rzeczpospolita” i „Super Express”. Działalność polityczna Przez kilkanaście lat należał do Polskiego Stronnictwa Ludowego. 2 lutego 2018 został podsekretarzem stanu w Ministerstwie Spraw Zagranicznych, odpowiadał za sprawy parlamentarne, prawne, traktatowe, konsularne, dotyczące Narodów Zjednoczonych oraz praw człowieka. W wyborach parlamentarnych w 2019 uzyskał mandat posła IX kadencji z listy Prawa i Sprawiedliwości w okręgu kieleckim, otrzymując 6750 głosów. W związku z tym wyborem ustąpił z funkcji w MSZ. 27 listopada 2019 powrócił do MSZ w randze sekretarza stanu. Powierzono mu sprawy związane z członkostwem Polski w UE, prawne, prawno-traktatowe, dotyczące Narodów Zjednoczonych oraz konsularne i parlamentarne. W grudniu 2020 został kandydatem na stanowisko rzecznika praw obywatelskich rekomendowanym przez Prawo i Sprawiedliwość. 21 stycznia 2021 jego kandydatura została zaakceptowana przez Sejm („za” zagłosowało 233 posłów, „przeciw” 219, a 1 wstrzymał się od głosu). Senat odrzucił jego kandydaturę 18 lutego 2021 („przeciw” zagłosowało 51 senatorów, „za” 48, a 1 wstrzymał się od głosu). W marcu 2021 wstąpił do Prawa i Sprawiedliwości. Afera wizowa 31 sierpnia 2023 premier Mateusz Morawiecki odwołał go z funkcji wiceministra spraw zagranicznych. Wawrzyk nie wystartował w wyborach parlamentarnych 15 października 2023 roku. Według oficjalnego oświadczenia powodem odwołania go z funkcji wiceministra spraw zagranicznych był „brak satysfakcjonującej współpracy”. Według informacji medialnych odwołanie miało być związane z tzw. aferą wizową, w której zarzuca się korupcję podczas przyznawania wiz do Polski. Według innych doniesień medialnych (m.in. Gazety Wyborczej) Wawrzyk miał być jedynie tzw. kozłem ofiarnym. W nocy z 14 na 15 września 2023 roku trafił do szpitala. Według doniesień medialnych usiłował popełnić samobójstwo, o czym może świadczyć pozostawiony przez niego list pożegnalny. Według mediów Wawrzyk miał napisać w tym liście, że „nie zrobił nic złego, chciał pomagać ludziom bez względu na barwy polityczne i zapłacił za to najwyższą cenę”, a także, że „nie jest łapówkarzem”. Wybrane publikacje Sprawy wewnętrzne i wymiar sprawiedliwości w Unii Europejskiej, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2006, . Polityka UE w obszarze spraw wewnętrznych i wymiaru sprawiedliwości, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2007, . Współpraca celna w Unii Europejskiej, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2008, . Współpraca policyjna a system informacyjny Schengen II, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2008, . Bezpieczeństwo wewnętrzne Unii Europejskiej, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2009, . Sądy cywilne w procesie integracji europejskiej, Aspra, Warszawa 2011, . Przestrzeń wolności bezpieczeństwa i sprawiedliwości Unii Europejskiej, Poltex, Warszawa 2012, . Przypisy Linki zewnętrzne Absolwenci Wydziału Dziennikarstwa i Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego Absolwenci Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego Ludzie urodzeni w Kielcach Politycy Polskiego Stronnictwa Ludowego Politycy Prawa i Sprawiedliwości Polscy europeiści Polscy politolodzy Polscy publicyści Polskie osobowości telewizyjne Posłowie z okręgu Kielce Urzędnicy Kancelarii Sejmu (III Rzeczpospolita) Wiceministrowie spraw zagranicznych III Rzeczypospolitej Wykładowcy Wydziału Nauk Politycznych i Studiów Międzynarodowych Uniwersytetu Warszawskiego Urodzeni w 1967

14848

https://pl.wikipedia.org/wiki/Karol%20Szymanowski

Karol Szymanowski

Karol Maciej Szymanowski h. Ślepowron (ur. w Tymoszówce, zm. 29 marca 1937 w Lozannie) – polski kompozytor, pianista, pedagog i pisarz. Wraz z Grzegorzem Fitelbergiem, Ludomirem Różyckim i Apolinarym Szelutą należał do grupy kompozytorów Młodej Polski. Uznawany za jednego z najwybitniejszych polskich kompozytorów. Życiorys Pochodzenie Pochodził z bardzo starej polskiej rodziny Korwin-Szymanowskich z Mazowsza, która początkowo pieczętowała się Jezierzą, a potem Ślepowronem. Zagrożony utratą majątków po upadku powstania kościuszkowskiego, prapradziad Karola – Dominik, zmuszony był opuścić Warszawę i zamieszkać w odziedziczonych dobrach swej żony Franciszki z Rościszewskich na Ukrainie naddnieprzańskiej. Od tego czasu stał się protoplastą gałęzi ukraińskiej Szymanowskich. Wieś Tymoszówkę odziedziczył Karol po swym dziadku Feliksie Szymanowskim. Rodzina matki (z domu Taube) pochodziła z Kurlandii. Dzieciństwo i młodość Rodzina miała szerokie zainteresowania muzyczne: ojciec Stanisław grał na fortepianie i wiolonczeli, brat Feliks był pianistą, siostra Stanisława Korwin-Szymanowska (zm. 1938) była śpiewaczką (sopran), a najmłodsza siostra Zofia Szymanowska (1893–1946, żona Mieczysława Grzybowskiego i płk. Gabriela Kociuby) pisała teksty do utworów Karola i tłumaczyła jego dzieła. W wieku siedmiu lat Karol rozpoczął domową edukację, z akcentem położonym na naukę muzyki. Drobne kalectwo (niepełnosprawna noga) ograniczało jego aktywność fizyczną. Najpierw uczył się pod kierownictwem ojca, a potem, od 1892, w szkole muzycznej swego wuja Gustawa Neuhausa, lokalnego nauczyciela muzyki, który odkrył u młodego Szymanowskiego zdolności kompozytorskie. W szkole Neuhausa w Jelizawetgradzie zapoznał się z dorobkiem artystycznym romantyzmu, w szczególności niemieckiego. W latach 1901–1903 studiował w Warszawie u Marka Zawirskiego (harmonia) i prof. Zygmunta Noskowskiego (kontrapunkt i kompozycja). W tym czasie poznał Pawła Kochańskiego, Artura Rubinsteina, Grzegorza Fitelberga, Stanisława Ignacego Witkiewicza „Witkacego” i Stefana Żeromskiego. Lata dorosłe W latach 1903–1905 przebywał w Berlinie, gdzie poznał się z Richardem Straussem, który stał się jego mistrzem w następnych latach. Zainspirowany muzyką niemieckiego kompozytora skomponował swe pierwsze symfonie. W 1905 odbył wspólnie z Witkacym pierwszą podróż do Włoch, po której Witkiewicz zerwał znajomość z Szymanowskim. W tym samym roku wraz z Grzegorzem Fitelbergiem, Ludomirem Różyckim i Apolinarym Szeluto założył Spółkę Nakładową Młodych Kompozytorów Polskich. W 1906 odbyły się koncerty kompozytorskie członków Spółki w Warszawie i Berlinie. W następnych latach podróżował po Europie, w tym kilkakrotnie do Berlina i Lipska. W 1908 zaprzyjaźnił się bliżej ze Stefanem Spiessem, przemysłowcem i mecenasem sztuki, który pomagał mu w utrzymaniu i finansował jego działalność. Na koszt Spiessa i jego matki zorganizowano w Berlinie i w Wiedniu dwa koncerty, poświęcone w całości muzyce kompozytora, którym Szymanowski zawdzięczał podpisanie wieloletniego kontraktu wydawniczego z wiedeńską „Universal Edition”. Spiess finansował także ich wspólne podróże do Włoch. W marcu 1914 odbyli najdłuższą i ostatnią wspólną podróż przez Sycylię i Afrykę Północną, gdzie przez trzy tygodnie zwiedzali Algier, Biskrę i Tunis. Okres wojny spędził w rodzinnej Tymoszówce, intensywnie pracując. Skomponował wtedy między innymi III symfonię, I Koncert skrzypcowy i I Kwartet smyczkowy. Podczas rewolucji bolszewickiej rodzina Szymanowskich straciła swój majątek ziemski. W 1920 mąż siostry Karola Szymanowskiego – Stefan Bartoszewicz, urzędnik ministerstwa handlu w Warszawie, kupił opuszczoną przez Niemców (masowo emigrujących, po decyzji traktatu wersalskiego o przyznaniu Polsce Pomorza i Wielkopolski) willę w Bydgoszczy dla rodziny Szymanowskich. W latach 1921–1924 w willi tej (przy ul. Kozietulskiego 5 na bydgoskim osiedlu Bielawy) mieszkał wraz z matką Anną Szymanowską, siostrą Stanisławą i bratem Feliksem. W tym czasie skomponował m.in. pieśni do cyklu wierszy Juliana Tuwima pod nazwą „Słopiewnie”, inicjujące nowy okres w jego twórczości oraz eseje o Igorze Strawińskim i Fryderyku Chopinie. W połowie lat 20. rodzina przeniosła się do Warszawy, gdzie Karol odniósł pierwsze wielkie sukcesy artystyczne i ostatecznie został pierwszym rektorem Warszawskiego Konserwatorium Muzycznego. Karol Szymanowski był osobą homoseksualną. Jego partnerami byli m.in. pisarz Jarosław Iwaszkiewicz (z którym był spokrewniony), poeta i tancerz Borys Kochno oraz aktor Witold Conti. Ostatnie lata i śmierć W 1930 cierpiący na gruźlicę Szymanowski na stałe zamieszkał w wynajmowanej willi „Atma” w Zakopanem (obecnie Oddział Muzeum Narodowego w Krakowie), skąd kierował Akademią Muzyczną w Warszawie (1930–1932) oraz często wyjeżdżał na leczenie do szwajcarskich sanatoriów. Gruźlica zaatakowała gardło kompozytora, wskutek czego Szymanowski nie był w stanie niczego jeść. Zmarł 29 marca 1937 w czasie snu, w klinice Du Signal w Lozannie. Pogrzeb odbył się 7 kwietnia 1937 w Krakowie. Nabożeństwo żałobne miało miejsce w kościele Mariackim. Kompozytor został pochowany w Krypcie Zasłużonych na Skałce. Podczas ceremonii złożenia trumny w krypcie kapela góralska Obrochtów zagrała podhalańską nutę żałobną Ej, kiedy Janicka wiedli do Lewoce... Serce Szymanowskiego spłonęło 6 sierpnia 1944 roku podczas powstania warszawskiego razem z kaplicą Sióstr Sercanek w Kościele św. Krzyża. Ostatnie lata przyniosły renesans twórczości kompozytora. Siłą sprawczą owego ożywienia jest sir Simon Rattle, który ze swoją City of Birmingham Orchestra nagrał dla koncernu EMI 4 albumy monograficzne (w tym jeden podwójny) zawierające: 3. symfonię, Stabat Mater, Litanię do Maryi Panny, Pieśni księżniczki z baśni (z Iwoną Sobotką) oraz oba koncerty skrzypcowe. Nagrania te otrzymały dwie prestiżowe Grammophon Awards. W dyskografii dyrygenta znajdują się również Harnasie, Król Roger, Pieśni miłosne Hafiza (z Magdaleną Koženą), a także 4. symfonia koncertująca. Twórczość muzyczna Periodyzacja Przemiana stylu kompozytorskiego Karola Szymanowskiego następowała stopniowo. Wyróżnia się jednak zwykle trzy etapy jego twórczości. Do roku 1913 jest to faza dojrzewania twórczego, poszukiwania indywidualnych środków wyrazowych. Na lata 1914–1919 przypada okres inspiracji kulturami orientalnymi i antycznymi. Ostatni etap wyznacza się orientacyjnie na lata 1920 do 1937 roku. W tym czasie Szymanowski zwraca się w stronę polskiej ludowości, folkloru, szczególnie podhalańskiego. Podział ten ma charakter umowny, jest dużym uproszczeniem. Operę Król Roger, którą bez wątpienia należałoby przypisać do etapu drugiego, kończył Szymanowski jeszcze w 1924 roku. Natomiast cykl pieśni Słopiewnie, który nawiązuje do polskiej muzyki tradycyjnej, powstała już w 1920. Wczesna twórczość Szymanowski wychowywał się w ziemiańskiej, stosunkowo bogatej, inteligenckiej rodzinie o bogatych tradycjach kulturalnych. Od najmłodszych lat miał kontakt z kanonem arcydzieł kultury zachodnioeuropejskiej, w tym z wydaniami dzieł Bacha, Mozarta czy Chopina. Miejscowość Tymoszówka, gdzie się wychował, leżała na wschodnich rubieżach przedrozbiorowej Polski. Był to tygiel narodowości (Polacy, Rusini, Żydzi, Ormianie, Kozacy, Tatarzy, Niemcy). Warto pamiętać o tych dwóch czynnikach, które w znacznym stopniu przyczyniły się do ukształtowania wrażliwości kompozytora. Bez wątpienia znaczny wpływ miały również pierwsze wrażenia operowe Szymanowskiego. Jako dziecko był na przedstawieniu Rusałki Aleksandra Dargomyżskiego. Pobudziła ona jego wyobraźnię do tego stopnia, że wraz z rodzeństwem sam układał i wykonywał przedstawienia teatralno-muzyczne z okazji spotkań rodzinnych. W wieku 12 lat przy okazji wyjazdu rodziny do Szwajcarii był świadkiem wystawienia w Wiedniu opery Lohengrin Wagnera. Najwcześniejsze wydane utwory Szymanowskiego zostały napisane na fortepian. Wpływ muzyki Fryderyka Chopina jest oczywisty, ale ich nastrojowość i harmonika są już późnoromantyczne. Często porównuje się te utwory z wczesnymi dziełami Aleksandra Skriabina (m.in. Etiudy op. 4 Szymanowskiego z Etiudami op. 8 Skriabina), który również wychował się w kulcie pianistyki Chopina. Po rozpoczęciu studiów kompozytorskich w Warszawie pod kierunkiem Zygmunta Noskowskiego Szymanowski napisał wiele utworów o klasycznych formach, z których później nie był zadowolony. Już w trakcie pisania I Symfonii f-moll komentował w liście ˌˌbędzie to jakieś monstrum kontrapunktyczno-harmoniczno-orkiestroweˈˈ. W 1904 roku usłyszał po raz pierwszy filharmoniczne wykonanie swojego dzieła, Uwertury koncertowej E-dur, op. 12. Utwory te zdradzają olbrzymi wpływ, szczególnie w instrumentacji, muzyki Wagnera i jeszcze bardziej Richarda Straussa. W Fantazji na fortepian op. 14 wszystkie części zespolone są wspólnym materiałem motywicznym, co między innymi budzi skojarzenia z Sonatą h-moll Franza Liszta. Poza oczywistymi inspiracjami nie można jednak Szymanowskiemu odmówić talentu melodycznego, znajomości technik wariacyjnych, śmiałych niekiedy poszukiwań harmonicznych czy pianistycznego wirtuozostwa. W tym młodzieńczym okresie twórczości kompozytora najbardziej osobisty charakter mają pieśni do słów Kazimierza Tetmajera, Wacława Berenta czy Jana Kasprowicza. Zdradzają one, w jakim kierunku będzie zmierzać ekspresja twórcza Szymanowskiego. Charakteryzują się one kontemplacyjnością, metafizyką, nastrojowością, pesymizmem. I tu warto zwrócić uwagę na analogie z twórczością innego wybitnego kompozytora, Hugo Wolfa (np. Łabędź op. 7 Szymanowskiego do niektórych pieśni Wolfa do tekstów Eduarda Mörike). Fascynacja Orientem i starożytnością W latach 1906–1912 Szymanowski często podróżował, głównie do Lipska, Berlina i Wiednia, gdzie starał się wybić w świecie kompozytorskim. Pozycja niemieckiej muzyki, ugruntowanej w drugiej połowie XIX wieku przez Wagnera i Brahmsa, zaczęła się w tym okresie chwiać. Szymanowskiego podróże do Berlina czy Wiednia zaczęły nużyć. Potrzebował nowych bodźców. Jednym z nich stała się muzyka Igora Strawińskiego, z którą zetknął się już w 1913 roku w Wiedniu (balet Pietruszka) i która od razu go oczarowała. Olbrzymi wpływ na kompozytora miały też dwie podróże do Włoch, na Sycylię oraz po Afryce Północnej. Szymanowski po powrocie sięgnął po niemieckie tłumaczenie poezji XIV-wiecznego, perskiego liryka Hafeza i napisał do nich Pieśni op. 24. W tym samym czasie pisał jeszcze operę Hagith w stylistyce Salome Richarda Straussa i jak można dowiedzieć się z listów, bardzo to kompozytorowi ciążyło. Wyraźnie zmieniały się jego zainteresowania. Wkrótce wybuchła I wojna światowa. Szymanowski wrócił do rodzinnej Tymoszówki, gdzie pozostawał aż do 1919 roku. Był to bardzo płodny okres w twórczości kompozytora. Powstało wiele dzieł inspirowanych Orientem, m.in. Pieśni muezina szalonego czy Pieśni księżniczki z baśni. Inspiracje te nie oznaczały tutaj nawiązań do materiału muzycznego świata arabskiego czy antycznego, był to raczej – orientalny impresjonizm. Szymanowskiego zafascynował swoisty mistycyzm, jaki odczuł będąc w Afryce i na Sycylii. Orient budził romantyczne skojarzenia z tajemniczymi ruinami, haremami, niewolnikami, sułtanami, baśniami, zmysłowością, ahistorycznością, snem. Powstały w tym czasie również takie dzieła jak Maski op. 34, Mity op. 30 na skrzypce i fortepian czy III Symfonia Pieśń o nocy. Poza wyraźnymi inspiracjami pozamuzycznymi, zwykle literackimi, których Szymanowski już w tym okresie nie krył, istotnym przemianom uległ język muzyczny kompozytora. W dziełach tego okresu niemal zupełnie tracą siłę ciążenia tonalne systemu dur-moll. Szymanowski używa skali dwunastodźwiękowej, pentatoniki, skal całotonowych, nakłada na siebie skale, świadomie eksponuje trytony, sekundy małe, unika kadencjonowania. Zaciera się granica między planem linearnym (melodyka) a wertykalnym (harmonika). Często centrum tonalnym staje się współbrzmienie czy figura melodyczno-harmoniczna (Klangzentrum). Największe zmiany zachodzą jednak w kolorystyce instrumentalnej, wyraźnie odczuwa się poszukiwania indywidualnego, sensualistycznego brzmienia. W Mitach op. 30 stosuje Szymanowski wyszukaną artykulację skrzypiec, w tym tryle pojedyncze i podwójne, glissando z tremolem, flażolety, ćwierćtonowość. III Symfonię nie komponował już na podstawie szkiców fortepianowych, zależało mu na brzmieniu. Wielokrotnie podzielił grupę smyczków, stosuje glissanda harf, frullato dla instrumentów dętych, grę sul tasto i sul ponticello dla smyczków. III Symfonia, mimo że posiada klasyczną, czteroczęściową formę przypomina raczej obszerny poemat wokalno-symfoniczny. Espozycja tematów i przetworzenie przenikają się, wariacyjne zmiany tematów, przekształcenia motywiczne budują dramat zgodnie z programem pozamuzycznym. Bez wątpienia wpływ na twórczość Szymanowskiego w tym okresie mają przede wszystkim impresjoniści (Debussy, Ravel, Skriabin), jednak dzieła polskiego kompozytora wykazują olbrzymi indywidualizm twórczy. Drugi okres twórczości Szymanowskiego wieńczy opera, mająca cechy dramatu muzycznego czy wręcz misterium, Król Roger. Ludowość Szymanowskiemu folklor nie był obcy, już w dzieciństwie zetknął się z wieloma ludowymi piosenkami. Miał olbrzymi sentyment do wiejskiego krajobrazu Ukrainy, ale nigdy nie czerpał z ich melodii czy skal. Chłopomania wśród polskiej inteligencji rosła. Po wojnie Polska odzyskała niepodległość, Szymanowski jako wielki patriota, społecznik zdawał sobie sprawę, jak wielką wartość integrującą naród może mieć sztuka. Przyjaciele, znajomi namawiali go do odwiedzin w Zakopanem. Muzykolodzy tacy jak Zdzisław Jachimecki czy Adolf Chybiński przybliżali mu środki techniczne, jakimi posługują się górale i zachęcali Szymanowskiego do twórczego ich wykorzystania. W 1921 roku kompozytor ukończył cykl pieśni Słopiewnie do słów Juliana Tuwima. Był to przełomowy utwór w jego twórczości. Zasadniczo środki warsztatu kompozytorskiego nie zmieniły się w stosunku do okresu środkowego, wciąż Szymanowski używał swobodnej harmoniki, skali dwunastotonowej, a wobec rozmycia podstawy tonalnej, integrował dzieła charakterystycznym brzmieniem. Teraz jednak wpisał w ten bardzo swobodny system ludowe skale, zwroty melodyczne, charakterystyczne dla regionu interwały. Charakterystyczne są z tego okresu mazurki Szymanowskiego. Zderza on w nich rytmy związane z muzyką ludową Mazowsza i Kujaw z folklorem Podhala. W stosunku do mazurków Chopina, wzbogaca formę ABA, powracający po części środkowej temat jest zawsze zmieniony, ukazany w nowym świetle. Mazurki Szymanowskiego cechuje bogata melodyka i niezwykła, modernistyczna harmonika, w której kompozytor sięga do skali góralskiej, bitonalności czy łączenia różnych skal modalnych. Szczególnie zwraca na siebie zbiór dwudziestu Mazurków op. 50. Powstały w tym okresie również takie arcydzieła jak Pieśni kurpiowskie op. 58, Stabat Mater op. 53 czy balet Harnasie op. 55. W ostatnich latach twórczości Szymanowskiego, w dziełach takich jak IV Symfonia koncertująca czy II Koncert skrzypcowy kompozytor bardzo oddala się od stylistyki pierwszego okresu twórczego, pozostającego pod wpływem muzyki niemieckiej, a także od drugiego. Unika przepychu, subiektywności, mistycyzmu. Jakby zarzucając nurt dionizyjski na rzecz nurtu apollińskiego. Upraszcza przy tym harmonikę, rezygnując z zawiłej chromatyki, upraszcza fakturę i formę. Styl tych dzieł może budzić skojarzenia z rodzącym się właśnie wtedy neoklasycyzmem (Strawiński, Bartók). Kolorystyka i ekspresja kompozycji Szymanowskiego są jednak tak indywidualne, że byłoby sporym nadużyciem zaklasyfikować je jako neoklasyczne czy witalistyczne. Twórczość literacka Twórczość pisarska Szymanowskiego obejmuje około stu tekstów publicystycznych, dwie powieści, kilkadziesiąt drobnych szkiców literackich oraz wiersze. Większość utworów literackich ma charakter szkiców, nigdy nie rozwiniętych w szerszą całość. Jedynym wyjątkiem jest pisana w latach 1917–1919 wielowątkowa powieść Efebos, która jednak zachowała się jedynie we fragmentach. Efebos, zawierający szereg autobiograficznych motywów, jest najszerzej pomyślanym literackim projektem Szymanowskiego. Dedykował ją swojemu kochankowi, Borysowi Kochno. Szymanowski za życia matki nie podjął prób opublikowania powieści, a manuskrypt przekazał przed śmiercią Iwaszkiewiczowi, który z kolei powstrzymywał się przed publikacją tekstu przez wzgląd na wciąż żyjącą Annę Szymanowską. Kiedy w 1939 ujawnił na antenie radia niewielki fragment utworu, młodsza siostra Szymanowskiego - Zofia, usiłowała odebrać manuskrypt pisarzowi. Rękopis spłonął we wrześniu 1939. Jeden z rozdziałów, podarowany Kochno (w przekładzie rosyjskim samego Szymanowskiego), ocalał. Ten fragment został wydany w Niemczech[11]. Całościowy skrót fabuły Efebosa przytacza w swojej książce Spotkania z Szymanowskim Iwaszkiewicz – przypuszczalnie jedyny, któremu dane było poznać całość. Osobną, niewielką część twórczości stanowią rozproszone wiersze kompozytora. Literackie próby Karola Szymanowskiego, zebrane i opracowane przez Teresę Chylińską, zostały wydane przez Polskie Wydawnictwo Muzyczne jako tom II („Pisma literackie”) publikacji: Karol Szymanowski, „Pisma”. Karol Szymanowski jest pierwowzorem kompozytora Edgara Szyllera w powieści Sława i chwała Iwaszkiewicza. Ordery i odznaczenia Order Orła Białego (pośmiertnie, 11 listopada 2018) Wielka Wstęga Orderu Odrodzenia Polski (pośmiertnie, 2 kwietnia 1937) Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski (11 listopada 1934) Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski (30 kwietnia 1925) Złoty Krzyż Zasługi (5 maja 1931) Złoty Wawrzyn Akademicki (5 listopada 1935) Krzyż Komandorski Orderu św. Sawy (Jugosławia) Krzyż Komandorski i Oficerski Orderu Korony (Włochy) Krzyż Kawalerski Orderu Legii Honorowej (Francja) Krzyż Kawalerski Orderu Zasługi Kulturalnej (Rumunia) Odznaka honorowa Regia Accademia di Santa Cecilia Upamiętnienie Z okazji 125. rocznicy urodzin oraz 70. rocznicy śmierci kompozytora, uchwałą z 16 listopada 2006 Sejm RP zdecydował o ustanowieniu roku 2007 Rokiem Karola Szymanowskiego. 3 października 2007 roku Narodowy Bank Polski wprowadził do obiegu monety upamiętniające 125. rocznicę urodzin kompozytora, o nominałach: 200 zł – wykonaną w złocie, 10 zł – wykonaną w srebrze, 2 zł – wykonaną w stopie Nordic Gold. Od 2018 roku organizowany jest Międzynarodowy Konkurs Muzyczny im. Karola Szymanowskiego w Katowicach, który odbywa się w kategoriach wykonawczych: fortepian, skrzypce, kwartet smyczkowy i śpiew. Piątą kategorię tworzy konkurs kompozytorski, odbywający się rok przed konkursem wykonawczym. Kompozytor jest patronem Akademii Muzycznej w Katowicach. Mitologizacja Szymanowski czczony był przez lata nie tylko jako wielki kompozytor, ale także patriota i reformator edukacji. Fundament pod mit kompozytora położyli pierwsi biografowie, a potem powielano go – szczególnie ostrożnie podchodząc do kwestii homoseksualizmu. Paradoksalnie wygląda na tym tle fakt, iż bohaterem zapewne pierwszego fotograficznego aktu męskiego w dziejach polskiej fotografii był kochanek kompozytora, znacznie od niego młodszy Aleksander Szymielewicz (zdobi okładkę Homobiografii Krzysztofa Tomasika). Sceptycznie zapatrują się na takie podejście do Szymanowskiego badacze młodszego pokolenia. Szymanowski nie został wprawdzie „zamarynowany w cnocie”, jakby opisał tę sytuację zaprzyjaźniony z kompozytorem Tadeusz Boy-Żeleński, lecz przedstawiano go zawsze cnotliwiej i korzystniej niż to wynika z zachowanej korespondencji oraz relacji nielicznych przyjaciół odpornych na jego czar., pisze Danuta Gwizdalanka w podsumowaniu stulecia polskiej muzyki. I dodaje: Lamentowano... nad dolą Szymanowskiego... płacącego zdrowiem za walkę o „postępowość” muzyki polskiej. Z oficjalnego wizerunku twórcy Króla Rogera wymazano homoseksualizm... Jedyną chorobą, na jaką pozwolono cierpieć nałogowemu alkoholikowi była gruźlica, w dodatku źle leczona przez niekompetentnych lekarzy. Odpowiedzialnością za problemy finansowe obciążono skąpstwo rządu i obojętność bogatych przyjaciół na położenie artysty wrażliwego na potrzeby rodziny, ewentualnie enigmatycznych bliźnich, i zbyt słabego, by ograniczać sobie wydatki. Przypisy Bibliografia Chylińska Teresa Karol Szymanowski i jego epoka, tom 1-3, Kraków, Musica Iagellonica 2008, . Tomasik Krzysztof O Karolu Szymanowskim, w: Homobiografie, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Kraków 2008, . Bogdany-Popielowa Wanda, Jasińska-Jędrosz Elżbieta, Serdak Grażyna, Karol Szymanowski w zbiorach polskich w 50 rocznicę śmierci, Biblioteka Narodowa, Warszawa 1990, Linki zewnętrzne Muzeum Karola Szymanowskiego w Zakopanem Towarzystwo Muzyczne im. Karola Szymanowskiego Karol Szymanowski, Culture.pl strona rodziny Korwin-Szymanowskich Stabat Mater Karola Szymanowskiego. Orkiestra Radia i Telewizji Hiszpanii. Thomas Dausgaard, dyrygent. Karol Szymanowski w serwisie polona.pl Karol Szymanowski, Internetowy Polski Słownik Biograficzny [dostęp 2022-02-19]. Artyści związani z Zakopanem Biografie kanonu polskiej Wikipedii Doktorzy honoris causa Uniwersytetu Jagiellońskiego Kompozytorzy XX wieku LGBT w Polsce Ludzie związani z Grasse Muzycy związani z Bydgoszczą Odznaczeni Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski (II Rzeczpospolita) Odznaczeni Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski (II Rzeczpospolita) Odznaczeni Orderem Orła Białego (III Rzeczpospolita) Odznaczeni Wielką Wstęgą Orderu Odrodzenia Polski (II Rzeczpospolita) Odznaczeni Złotym Krzyżem Zasługi (II Rzeczpospolita) Odznaczeni Złotym Wawrzynem Akademickim Pierwowzory postaci literackich Pochowani w Krypcie Zasłużonych na Skałce w Krakowie Polacy – Kawalerowie Legii Honorowej Polacy odznaczeni Orderem Korony Włoch Polacy odznaczeni Orderem św. Sawy Polscy jurorzy Międzynarodowego Konkursu Pianistycznego im. Fryderyka Chopina Polscy kompozytorzy muzyki poważnej Polscy kompozytorzy operowi Polscy pianiści klasyczni Polscy teoretycy kultury Polscy prozaicy Rektorzy Uniwersytetu Muzycznego Fryderyka Chopina Karol Urodzeni w 1882 Zmarli na gruźlicę Zmarli w 1937 LGBT (biografie)

17474

https://pl.wikipedia.org/wiki/Niemcy

Niemcy

Niemcy; Republika Federalna Niemiec, RFN (niem. Deutschland; Bundesrepublik Deutschland, BRD, , ) – państwo federacyjne położone w zachodniej i środkowej Europie. Składa się z 16 krajów związkowych (landów), spośród których jeden to jego stolica i zarazem największe miasto – Berlin. Państwo ma powierzchnię 357 578 km² i panuje w nim klimat umiarkowany. Z około 83 milionami mieszkańców jest najludniejszym państwem Unii Europejskiej. Stanowi czołowe pod względem gospodarczym i politycznym państwo Europy. Stanowi część strefy Schengen i strefy euro, jest członkiem ONZ, OECD, G7, G20. Po Stanach Zjednoczonych Niemcy są drugim krajem docelowym migracji na świecie. Niemiecka gospodarka stanowi jedną z największych na świecie. Niemcy mają także bogatą historię i dziedzictwo kulturowe. W starożytności tereny obecnych Niemiec zamieszkiwały plemiona Celtów. Germanie (w obecnym rozumieniu tej nazwy) zamieszkiwali południowo-zachodnią Skandynawię i Jutlandię. Zanim zostali po raz pierwszy wzmiankowani w źródle historycznym, zaczęli migrować wzdłuż wybrzeży Bałtyku i na południe. Na terenie współczesnych Niemiec skolonizowali oni przede wszystkim ziemie nad Łabą i na wschód od niej. W starożytności, w V wieku p.n.e. Herodot wymienia w swojej Historiae plemienia Neurów, Budynów czy Scytów oraczy, które to były plemionami prasłowiańskimi. Była to pierwsza wzmianka o Słowianach w literaturze antycznej. We wczesnym średniowieczu słowiańskie osadnictwo miało też miejsce na terenie dzisiejszej Bawarii (Bavaria Slavica). W późniejszych wiekach Słowianie ulegli germanizacji. Począwszy od X wieku terytoria niemieckie stały się trzonem Świętego Cesarstwa Rzymskiego, którego władza centralna z czasem osłabła, wskutek czego w XVI wieku północne, wschodnie i centralne Niemcy stały się centrum reformacji protestanckiej, podczas gdy części południowe i zachodnie pozostały katolickie. Wojna trzydziestoletnia i kończący ją pokój westfalski, narzucony cesarstwu przez Francję i Szwecję, położyły kres próbom przywrócenia realnej władzy centralnej cesarza, zaś samo cesarstwo ostatecznie upadło w 1806 r. w następstwie wojen napoleońskich. Hegemonia francuska w utworzonym marionetkowym Związku Reńskim doprowadziła do rozwoju pangermanizmmu, z kolei niechęć do tej idei po kongresie wiedeńskim ze strony wielonarodowej cesarskiej Austrii i blokowanie przez nią działań zjednoczeniowych w zdominowanym przez siebie Związku Niemieckim wzmocniło postulaty budowy tzw. Małych Niemiec, nieobejmujących monarchii Habsburgów, czego pierwszym odbiciem stał się powołany bez niej Niemiecki Związek Celny. Współczesna państwowość niemiecka korzeniami sięga utworzonego z inicjatywy Prus w 1866 r. Związku Północnoniemieckiego, który wskutek zjednoczenia Niemiec stał się w 1871 roku Cesarstwem Niemieckim. Pod jego przewodnictwem zawiązany został sojusz państw centralnych, pokonany w I wojnie światowe przez porozumienie państw ententy, zaś poniesiona klęska wojenna wywołała w Niemczech w latach 1918–1919 rewolucję, wskutek której ukształtował się nowy ustrój państwa znany jako Republika Weimarska. W wyniku traktatu wersalskiego utraciła ona na rzecz odrodzonej Polski większość dawnego zaboru pruskiego, a także straciła większość innych ziem zdobytych po styczniu 1871 r., niemniej cieszyła się początkowo w latach 20. XX wieku okresem względnej stabilności i swobody gospodarczej, politycznej i kulturalnej (Goldene Zwanziger), trwającym aż do nadejścia wielkiego kryzysu, który zdestabilizował państwo, ułatwiając ustanowienie w 1933 roku totalitarnego ustroju III Rzeszy, zdominowanego przez ideologię narodowego socjalizmu. Pod jej wpływem doszło do szeregu agresji zbrojnych Niemiec oraz sprzymierzonych z nim państw Osi na inne kraje, co wywołało II wojnę światową, w trakcie której Niemcy dopuścili się ludobójstwa Żydów i Romów oraz zbrodni wojennych na masową skalę. Po kapitulacji w 1945 roku Niemcy zostały podzielone przez zwycięskich w wojnie aliantów, w wyniku czego na ich obszarze powstały dwa organizmy państwowe o ograniczonej suwerenności, tj. Niemiecka Republika Demokratyczna i Republika Federalna Niemiec. Ta ostatnia stała się w roku 1957 jednym z członków założycieli wspólnot europejskich przekształconych później w Unię Europejską, ale normalizacja stosunków tego państwa z krajami Europy Środkowej i Wschodniej nastąpiła dopiero w latach 70. XX wieku (Ostpolitik). Zjednoczenie obydwu państw niemieckich nastąpiło w 1990 roku, a w roku następnym zjednoczone Niemcy odzyskały pełną suwerenność. Etymologia i pole semantyczne Etnonim „Niemiec” pochodzi od psł. *němьcь („niezdolny do mówienia”, „mamroczący”, „mówiący niezrozumiale”) z psł. *němъ („niemy”) i sufiksu -ьcь, co podkreśla barierę językową a wręcz ideologiczną między językami germańskimi („cudzymi”) a słowiańskimi („naszymi”, „słownymi”) od psł. *slověninъ. Ta dychotomia swój-obcy jest homologiczna do (bárbaros, „obcy”, „dziwny”, „bełkoczący”, stąd barbarzyńca), a także (ajam, „niemy”), które do dzisiaj stosuje się do osoby niewładającej arabskim od urodzenia i które po arabskim podboju Persji rozszerzyło swoje znaczenie na pejoratywne określenie podbitych ludów. Słowo „Niemiec” odnaleźć można we wszystkich językach słowiańskich, a nawet w węgierskim zapożyczeniu német. Termin „Niemcy” występuje na przykład w Żywocie św. Metodego z IX w. oraz w mowie Rościsława do bizantyńskiego cesarza Michała III: Cуть въ ны въшьли учителе мнози крьстияни из Влахъ, и из Грькъ, и из Немьць, учаще ны различь, а мы Словени проста чадь и не имамъ, иже бы ны наставилъ на истину и разумъ сказалъ, то, добреи владыко, посъли такъ мужь, иже ны исправить вьсяку правьду... (Przyszli do nas liczni nauczyciele chrześcijanie z Włoch, Grecji i Niemiec, którzy nas uczą rozmaicie. A my, Słowianie prosty lud i nie mamy nikogo, kto by nas ku prawdzie skierował i zrozumiale pouczył. Więc dobry władco poślij tak męża, aby umocnił wszelką prawdę.) Z tego samego rdzenia *němъ pochodzi niemowlę (do XVI wieku: niemowię, niemowiątko). Według starszych nielingwistycznych teorii z lat 1970 Stanisława Rosponda, nazwa ta mogła nawiązywać do plemienia Nemeti wzmiankowanego przez Tacyta i Cezara. Symbole państwowe Niemiecka flaga jest złożona z trzech pasów: czarnego u góry, czerwonego w środku i złotego u dołu. Została ona po raz pierwszy użyta w roku 1848, kiedy rozbite niemieckie państwa dążyły do zjednoczenia. Jej kolory zaczerpnięto z mundurów żołnierzy, którzy walczyli w okresie wojen Napoleońskich. Kiedy doszło do unifikacji, kolorami narodowymi stały się jednak czarny, czerwony i biały. W 1919 r., podczas tworzenia republiki, ponownie przyjęto barwy z 1848 r. W latach 30. XX wieku flagą państwową stała się flaga partii nazistowskiej, a po II wojnie światowej w obu nowych państwach niemieckich przyjęto flagę sprzed okresu nazizmu, lecz w Niemczech Wschodnich dodano do niej godło kraju. W wyniku kolejnego zjednoczenia Niemiec ponownie uznano flagę dawnych Niemiec Zachodnich. Godłem Niemiec jest czarny orzeł z czerwonym dziobem i pazurami na złotym tle. W starożytności orzeł był symbolem rzymskich cesarzy. W średniowieczu Karol Wielki przejął od nich symbol swojej władzy. Po podziale imperium Karola symbolem Świętego Cesarstwa Rzymskiego stał się dwugłowy orzeł na złotym tle. Mimo zniesienia cesarstwa w 1804 r., orzeł przetrwał jako herb monarchii austriackiej. Z tego też powodu nie mógł on zostać przywrócony po zjednoczeniu Niemiec i powstaniu Cesarstwa Rzymskiego, więc jako godło przyjęto orła jednogłowego. Był on także symbolem Republiki Weimarskiej oraz Republiki Federalnej Niemiec od 1948 r. Autorem tekstu niemieckiego hymnu jest August Heinrich Hoffmann von Fallersleben, muzykę zapożyczono z hymnu Cesarstwa Austriackiego, skomponowanego przez Josepha Haydna. Tekst został napisany 26 sierpnia 1841 r. i wzywa do zjednoczenia państwa. 11 sierpnia 1922 utwór stał się hymnem Republiki Weimarskiej. W okresie nazizmu tekst jego pierwszej strofy został wykorzystany przez propagandę w celu uprawomocnienia działań zbrojnych, prowadzonych wtedy przez Trzecią Rzeszę. Po II wojnie światowej nieoficjalnym hymnem Niemiec stała się trzecia zwrotka pieśni von Fallerslebena, co zatwierdzone zostało w 1991 r. Historia Prehistoria i starożytność Plemiona germańskie Plemiona germańskie wyodrębniły się prawdopodobnie w epoce brązu (Kultura nordyjska). Z południowej Skandynawii i północnych Niemiec od I wieku p.n.e. wędrowali na południe, wschód i zachód, stykając się z plemionami celtyckimi żyjącymi na terenie Galii i południowych Niemiec, a także ludami irańskimi, Bałtami oraz Słowianami w Środkowej i Wschodniej Europie. Za sprawą Oktawiana Augusta rzymski dowódca Warus rozpoczął podbój Germanii. W 9 r. n.e., trzy rzymskie legiony zostały pokonane podczas bitwy w Lesie Teutoburskim przez Cherusków pod wodzą Arminiusa. Na lewym brzegu Renu, Rzymianie utworzyli dwie prowincje Germania Inferior i Germania Superior. Do roku 100, kiedy Tacyt napisał Germanię, plemiona germańskie osiedliły się wzdłuż Renu i Dunaju (Limes Górnogermańsko-Retycki), zajmując większość terenu dzisiejszych Niemiec. Austria, południowa Bawaria oraz zachodnia Nadrenia nadal były jednak rzymskimi prowincjami. W trzecim wieku pojawiły się kolejne duże plemiona germańskie: Alamanowie, Frankowie, Chattowie, Sasi, Fryzowie oraz Turyngowie. Około roku 260 Germanie wkroczyli na tereny kontrolowane przez Cesarstwo Rzymskie. Po inwazji Hunów w 375 r. oraz podupadania Rzymu od 395 r. plemiona germańskie dalej migrowały na południowy wschód. Większe z nich zaczęły dominować nad słabszymi. Rozległe obszary zajmowali Frankowie, a tereny północne należały do Sasów. Dawne niemieckie formy państwowości Królestwo Wschodnich Franków i Święte Cesarstwo Rzymskie 25 grudnia 800 r., król Franków Karol Wielki został ukoronowany cesarzem i stworzył Imperium Karolińskie, które zostało podzielone w 843 r., na podstawie traktatu w Verdun. Święte Cesarstwo Rzymskie później powstało z Królestwa Wschodnich Franków. Jego terytorium rozciągało się od rzeki Eider na północy do wybrzeży Morza Śródziemnego na południu. Podczas panowania władców z dynastii Ludolfingów w latach 919–1024, kilka ważniejszych księstw zostało połączonych, a król niemiecki został ukoronowany na cesarza rzymskiego w 962 r. Święte Cesarstwo Rzymskie wchłonęło północną Italię i Burgundię podczas rządów dynastii salickiej (1024–1125), lecz cesarze utracili znaczną część swojej potęgi podczas sporu o inwestyturę. W okresie panowania Hohenstaufów (1138–1254) niemieccy książęta rozszerzyli swoje wpływy dalej na wschód i południe, na ziemie należące do Słowian, rozpoczynając osadnictwo na tych i leżących jeszcze dalej na wschód terenach. Północne miasta niemieckie rozwijały się jako członkowie Hanzy. W późniejszym okresie liczba ludności kraju zdecydowanie zmniejszyła się z powodu „wielkiego głodu” w latach 1315–1317, a następnie „czarnej śmierci” w latach 1348–1350. Złota Bulla z 1356 r. wprowadziła podstawową konstytucję kraju i wprowadziła w cesarstwie elekcję króla przez siedmiu elektorów. Marcin Luter opublikował 95 tez w 1517 r. w Wittenberdze, rzucając tym samym wyzwanie Kościołowi katolickiemu i rozpoczynając reformację. Kościół luterański stał się oficjalną religią w wielu niemieckich księstwach do roku 1530. Spór religijny doprowadził do wojny trzydziestoletniej (1618–1648), w ciągu której populacja regionu spadła o 30%. Pokój westfalski w 1648 r. zakończył wojny religijne w Niemczech, jednak kraj pozostał podzielony na wiele małych państw. W XVIII wieku Święte Cesarstwo Rzymskie składało się z około 1800 takich terytoriów. Od 1740 r. spory pomiędzy austriacką monarchią Habsburgów oraz Prusami zdominowały niemiecką historię. W latach 1772, 1793 i 1795 Prusy i monarchia Habsburska wraz z Cesarstwem Rosyjskim dokonały rozbiorów Polski. Upadek Świętego Cesarstwa Rzymskiego i Związek Reński W 1806 r. imperium zostało rozwiązane w rezultacie wojen napoleońskich i zastąpione przez utworzony na jego miejscu Związek Reński podporządkowany Francji. Nacjonalizm i liberalne idee rewolucji francuskiej zdobyły rosnące poparcie Niemców, głównie młodych, co w połączeniu z niechęcią do hegemonii francuskiej doprowadziło do rozwoju pangermanizmmu. Związek Niemiecki Podczas upadku władzy Napoleona kongres wiedeński w 1814 r. stworzył Związek Niemiecki (Deutscher Bund), luźną ligę 39 krajów. Niezgoda z europejską restauracją monarchów spowodowała zwiększenie ruchów liberalnych, skutkując wprowadzeniem nowych represji przez austriackiego kanclerza Klemensa von Metternicha, co wzmocniło postulaty budowy tzw. Małych Niemiec, nieobejmujących Austrii. W 1834 r. powstał Niemiecki Związek Celny, unia celna zainicjowana przez Prusy, lecz nieobejmująca Austrii, która podtrzymywała ekonomiczne powiązania państw niemieckich. Na fali Wiosny Ludów, która zdestabilizowała francuską republikę, intelektualiści i inni obywatele rozpoczęli rewolucję. Król Prus, Fryderyk Wilhelm IV, otrzymał od Frankfurckiego Zgromadzenia Narodowego ofertę korony cesarskiej, ale z ograniczoną władzą, co sprawiło, że z niej nie skorzystał, doprowadzając do czasowego niepowodzenia ruchu nacjonalistycznego i utrzymania nominalnego przywództwa Austrii w Związku Niemieckim. Król zaproponował natomiast wprowadzenie konstytucji Prus. W 1862 r. w związku z reformami wojskowymi wybuchł konflikt pomiędzy królem Prus Wilhelmem I Hohenzollernem i coraz bardziej liberalnym Landtagiem Prus, w wyniku czego król mianował nowego kanclerza, Otto von Bismarcka. Doprowadził on do wojny z Danią w 1864 r. Historia współczesnego państwa niemieckiego Związek Północnoniemiecki Pruskie zwycięstwo w wojnie z Austrią w 1866 r. położyło kres istnieniu Związku Niemieckiego oraz umożliwiło utworzenie bez udziału Austrii, dotąd jednego z państw niemieckich, Związku Północnoniemieckiego (Norddeutscher Bund), stanowiącego najwcześniejszy podmiot prawa międzynarodowego, z którym współczesne Niemcy zachowują ciągłość prawną. Zarazem po raz pierwszy Prusy weszły wówczas w skład niemieckiego państwa narodowego jako całość, a zatem włączając w to również Prusy Wschodnie oraz zabór pruski podzielonej Polski, w wyniku czego nasiliła się germanizacja tych terenów, wzbudzając opór Polaków. Cesarstwo Niemieckie Po pokonaniu przez Związek Północnoniemiecki Francji podczas wojny w 1870 r., 18 stycznia 1871 r. w okupowanym Wersalu proklamowano w Galerii Zwierciadlanej pałacu wersalskiego Cesarstwo Niemieckie, które połączyło wszystkie państewka niemieckie poza Austrią, Luksemburgiem, Liechtensteinem oraz kantonami szwajcarskiej Alemanii. Prusy, które zajmowały ok. 2/3 powierzchni nowego państwa, zdominowały je. Pruscy królowie z dynastii Hohenzollernów przybrali tytuł cesarski, a Berlin stał się jego stolicą. W kolejnych latach dzięki polityce zagranicznej Bismarck jako kanclerz Niemiec pod rozkazami cesarza zapewnił państwu silną pozycję na arenie międzynarodowej poprzez luźne trzymanie się przymierzy, odosabnianie Francji w sprawach dyplomatycznych i unikanie wojen. Za panowania Wilhelma II Hohenzollerna Niemcy zaczęły stawać się państwem imperialistycznym, co prowadziło do konfliktów z sąsiednimi państwami. W rezultacie konferencji berlińskiej w 1884 r. Niemcy zażądały przyznania wielu kolonii, np. Niemieckiej Afryki Wschodniej, Niemieckiej Afryki Południowo-Zachodniej, Togo oraz Kamerunu. Pomiędzy 1904-1907, wojska Cesarstwa Niemieckiego brutalne stłumiły powstania afrykańskich ludów Herero i Namaqua, to wydarzenie jest uznawane za pierwsze ludobójstwo XX wieku. Wzrost znaczenia Niemiec oraz schyłek Imperium Osmańskiego skutkujący narastaniem na Bałkanach rywalizacji pomiędzy Austro-Węgrami a Rosją, doprowadziły do znacznego przegrupowania sojuszy europejskich. Po rozpadzie Sojuszu Trzech Cesarzy polityka Niemiec początkowo była niejednoznaczna, jako że weszły one z Austro-Węgrami w Dwuprzymierze, ale zarazem zawarły sprzeczny z nim traktat reasekuracyjny z Rosją, jednak ostatecznie zdecydowały się drugi z tych traktatów zakończyć. Następnie do Dwuprzymierza pomimo długiej tradycji konfliktów z Austrią przystąpiło również Królestwo Włoch, czyniąc z niego Trójprzymierze. W odpowiedzi Rosja i Francja utworzyły pomimo różnic ustrojowych i ideologicznych sojusz francusko-rosyjski, z kolei zagrożona rozbudowującą się niemiecką marynarką wojenną Wielka Brytania zdecydowała się zawrzeć entente cordiale z będącą jej historycznym rywalem Francją, zaś ostatecznie formowanie się skierowanego przeciw Trójprzymierzu Trójporozumienia dopełnione zostało poprzez porozumienie rosyjsko-angielskie. Zamach w Sarajewie na Franciszka Ferdynanda Habsburga 28 czerwca 1914 r. był bezpośrednią przyczyną wybuchu I wojny światowej. Niemcy, jako jedno z bloku państw centralnych, ucierpiały wskutek porażki z ententą podczas jednego z najkrwawszych konfliktów w historii, który pochłonął około 2 milionów niemieckich żołnierzy. W listopadzie 1918 r. wybuchla rewolucja listopadowa, skutkująca abdykacją Wilhelma II (zarówno jako cesarza, jak i króla Prus) w imieniu swoim oraz kronprinza, a także monarchów panujących w pozostałych krajach związkowych. Działania zbrojne w I wojnie światowej zakończył 11 listopada Rozejm w Compiègne. Republika Weimarska Na początku niemieckiej rewolucji w listopadzie 1918 r. Niemcy stały się republiką, a następnie zostały zmuszone do podpisania traktatu wersalskiego w czerwcu 1919 r., w wyniku którego utraciły na rzecz odrodzonej Polski większość dawnego zaboru pruskiego, a ponadto straciły większość innych ziem zdobytych po styczniu 1871 r. Walka o władzę toczyła się jednak dalej, z radykalnie lewicowymi komunistami, którzy przejęli władzę w Bawarii. Rewolucja chyliła się ku końcowi 11 sierpnia 1919 r., kiedy demokratyczna konstytucja weimarska została zatwierdzona przez prezydenta Friedricha Eberta. Nastąpił wtedy okres swobody oraz rozwoju kulturalnego, gospodarczego i politycznego, nazywany „złotymi latami dwudziestymi”, czyli Goldene Zwanziger. W 1929 r. nastąpił jednak wielki kryzys, który zaostrzył trudności gospodarcze związane z obciążeniami nałożonymi przez traktat wersalski, skutkując przedłużającym się okresem niestabilnych rządów. Naród niemiecki coraz słabiej utożsamiał się z rządem, co stworzyło podatny grunt dla legendy o ciosie w plecy, czyli teorii spiskowej głoszącej, iż winę za przegranie I wojny światowej miały rzekomo ponosić określone grupy polityczne i narodowościowe w ramach społeczeństwa Niemiec poprzez niewystarczające wspieranie wojska, w tym ich członkowie wchodzący w skład pierwszych cywilnych rządów republiki, posądzani o zdradę państwa poprzez podpisanie traktatu wersalskiego. Do 1932 r. skrajne stronnictwa (Komunistyczna Partia Niemiec oraz Narodowosocjalistyczna Niemiecka Partia Robotników) przejęły kontrolę nad większością parlamentu, podsycając niezadowolenie z rządu. III Rzesza Po serii nieudanych prób utworzenia rządu, 30 stycznia 1933 r. prezydent Paul von Hindenburg mianował kanclerzem Niemiec Adolfa Hitlera. 27 lutego 1933 doszło do pożaru Reichstagu, co doprowadziło do zniesienia wielu praw obywatelskich, a w przypadku Żydów niemieckich, do całkowitego pozbawienia ich statusu obywateli Rzeszy. Stało się to możliwe po tym, gdy rząd został upoważniony do wydawania niezgodnych z konstytucją dekretów z mocą ustawy, w wyniku tzw. ustawy o pełnomocnictwach, którą uchwalono dzięki poparciu katolickiej Partii Centrum, podczas gdy Socjaldemokratyczna Partia Niemiec głosowała jako jedyna przeciwko, zaś posłowie Komunistycznej Partii Niemiec byli wówczas już uwięzieni. Po przeprowadzeniu w marcu i kwietniu 1933 r. Gleichschaltung Niemiec, ich kraje związkowe straciły realne kompetencje i stały się jednostkami o znaczeniu głównie ceremonialnym, a wszystkie spośród ich rządów niezdominowanych jeszcze przez NSDAP zostały wymienione na lojalne wobec nazistów, zaś rzeczywistego znaczenia nabrał odtąd wprowadzony de facto nowy podział administracyjny Rzeszy, oparty na pozbawionych autonomii jednostkach terytorialnych zwanych Gaue. Po śmierci von Hindenburga w roku następnym, Hitler połączył urzędy prezydenta i kanclerza w pojedynczą funkcję Führera, obejmując w kraju pełną i nieograniczoną władzę dyktatorską, której używał w celu zniszczenia jakiegokolwiek, realnego lub domniemanego oporu, Hitler stworzył scentralizowane państwo totalitarne w ciągu niewielu miesięcy. Gospodarka rosła, napędzana głównie przez państwowe inwestycje w infrastrukturę transportową (budowa sieci Reichsautobahnen) oraz zbrojenie militarne. W 1935 r. III Rzesza odzyskała kontrolę nad Terytorium Saary i tamtejszym Zagłębiem Saary, a w 1936 zremilitaryzowała Nadrenię; były to dwie prowincje niemieckie, które na mocy traktatu wersalskiego (1919) znajdowały się pod częściową kontrolą państw ententy. Wraz z hiszpańską wojną domową rozpoczęła się współpraca wojskowa Niemiec i Włoch, poszerzona następnie o Japonię i sformalizowana 27 września 1940 roku w Berlinie zawarciem paktu trzech, której wynikiem było utworzenie przez te państwa bloku wojskowego państw Osi. W 1938 nastąpił tzw. Anschluss Austrii oraz wymuszone na Litwie przejęcie Okręgu Kłajpedy, a po zawarciu układu monachijskiego (1939) doszło do aneksji czechosłowackiego Kraju Sudeckiego. Wbrew oświadczeniu Niemiec zawartemu w układzie monachijskim, jakoby wraz z jego przyjęciem wszystkie roszczenia Rzeszy zostały zaspokojone, krótko potem pod niemiecką kontrolą znalazła się cała Czechosłowacja. Zarazem adresatem kolejnych niemieckich roszczeń terytorialnych stały się począwszy od stycznia 1939 r. także II Rzeczpospolita oraz zależne od niej autonomiczne Wolne Miasto Gdańsk, jednak rząd polski żądania te stanowczo odrzucił, wsparty brytyjskimi gwarancjami wojskowymi udzielonymi 6 kwietnia 1939 r. W ich efekcie polsko-niemiecka deklaracja o nieagresji z 26 stycznia 1934 r. została jednostronnie i bezpodstawnie (a w świetle jej postanowień także nieskutecznie w sensie prawnym) uznana przez Hitlera podczas przemówienia 28 kwietnia w Reichstagu za rzekomo zerwaną przez Polskę, podobnie jak brytyjsko-niemiecki traktat o ograniczeniu zbrojeń na morzu z 18 czerwca 1935 r. został zarazem uznany przez Hitlera za rzekomo zerwany przez Wielką Brytanię. 19 maja został z kolei podpisany w Paryżu aneks do sojuszu polsko-francuskiego z 1921 r., który zawierał protokół o współpracy wojskowej i ustanawiał gwarancje pomocy wojskowej. Po zawarciu paktu Ribbentrop-Mołotow, niemiecki Wehrmacht po przeprowadzeniu tzw. operacji Himmler rozpoczął 1 września 1939 roku atak zbrojny (tzw. blitzkrieg) na Polskę, która szybko została zajęta przez III Rzeszę i sowiecką Armię Czerwoną w trakcie kampanii wrześniowej, zaś Wielka Brytania i Francja wypowiedziały w odpowiedzi Niemcom wojnę, co było oznaką rozpoczynającej się II wojny światowej. W trakcie rozwoju konfliktu Niemcy i ich sprzymierzeńcy szybko zdobyły kontrolę w większości Europy Kontynentalnej i Północnej Afryce, podjęto także zakończoną niepowodzeniem próbę opanowania Wielkiej Brytanii. Ponadto planowano inwazję na Szwajcarię i Liechtenstein, zaś pozostające w Europie inne nieliczne państwa neutralne oprócz Irlandii (Szwecja, Hiszpania, Portugalia, Turcja, a nominalnie także Francja Vichy) prowadziły politykę znacznych ustępstw wobec Niemiec. 22 czerwca 1941 r. Niemcy złamały pakt Ribbentrop-Mołotow i zaatakowały Związek Radziecki. Po zaatakowaniu Pearl Harbor przez Japonię, sprzymierzone z nią Niemcy, nie będąc zobligowanymi traktatowo ani przymuszonymi jednoznaczną koniecznością strategiczną, pomimo to zdecydowały się 11 grudnia 1941 r. również wypowiedzieć wojnę Stanom Zjednoczonym. Porażki i straty poniesione w bitwach: moskiewskiej, stalingradzkiej oraz na łuku kurskim, zmusiły Niemcy i ich sojuszników do odwrotu na froncie wschodnim. Po inwazji aliantów na Sycylię oraz wywołanego nią obalenia w lipcu 1943 r. rządu Benito Mussoliniego, Włochy, dotychczasowy sprzymierzeniec III Rzeszy, poddały się dwa miesiące później aliantom i przyłączyły do nich, przez co niemieckie oddziały musiały bronić dodatkowego frontu we Włoszech, a desanty w Normandii oraz Prowansji otworzyły kolejny front zachodni. W kolejnych miesiącach siły aliantów wdarły się w głąb niemieckiego terytorium, a Führer popełnił samobójstwo, w następstwie czego władze państwa ewakuowały się do Flensburga, zaś siły zbrojne III Rzeszy po zdobyciu przez Armię Czerwoną Berlina poddały się bezwarunkowo 8 maja 1945 r. III Rzesza prowadziła politykę ludobójczą na nieznaną wcześniej skalę. Z powodów ideologicznych (rasizm) głównie w latach 1942–1945 wymordowano prawie 6 milionów Żydów i kilkaset tysięcy Romów. Polityce wykluczenia i nieludzkiego traktowania, a w skrajnej sytuacji masowym mordom, byli poddawani Słowianie z podbitych i przeznaczonych do germanizacji terenów, głównie Polacy, Białorusini i Rosjanie. Ze społeczeństwa niemieckiego wykluczeni byli niepełnosprawni, Świadkowie Jehowy, homoseksualiści, a także członkowie opozycji. W czasie wojny III Rzesza straciła szacunkowo 5,3 miliona żołnierzy i miliony cywilów, a także dużą część swego dawnego terytorium. Okupacja aliancka i okres podzielonych Niemiec Po złożeniu broni przez Niemcy, w dniu 23 maja 1945 r. aresztowano we Flensburgu prezydenta Karla Dönitza i członków rządu Lutza Schwerina von Krosigka oraz wycofano im uznanie, zaś powstałą kilkudniową próżnię władzy alianci zakończyli 5 czerwca 1945 r. wydając Deklarację Berlińską, na mocy której przejęli w Niemczech bezpośrednio pełnię władzy centralnej, wykonując ją przy pomocy Sojuszniczej Rady Kontroli Niemiec. Terytoria na wschód od Odry i Nysy Łużyckiej zostały na mocy umowy poczdamskiej całkowicie odłączone od Niemiec i przekazane Polsce oraz Związkowi Radzieckiemu, zaś 6,5 miliona Niemców zostało z nich wysiedlonych, z kolei reszta terytoriów niemieckich została przejściowa podzielona pomiędzy aliantów na cztery strefy okupacyjne. Dotyczyło to również Berlina, który został osobno podzielony na 4 sektory okupacyjne, odrębne od stref okupacyjnych. Amerykańską i brytyjską strefę okupacyjną połączono 1 stycznia 1947 r. w tzw. Bizonię. Po ostatecznym poróżnieniu się Związku Radzieckiego z aliantami zachodnim i sparaliżowaniu Sojuszniczej Rady Kontroli Niemiec począwszy od 20 marca 1948 r. poprzez wycofanie delegata sowieckiego, Bizonia wskutek poszerzenia o strefę francuską stała się 8 kwietnia 1949 r. tzw. Trizonią, na bazie której 7 września 1949 r. powstała Republika Federalna Niemiec (Bundesrepublik Deutschland), natomiast strefa radziecka stała się 7 października 1949 roku osobną Niemiecką Republiką Demokratyczną (Deutsche Demokratische Republik). Powołane de facto dwa niemieckie organizmy państwowe o ograniczonej suwerenności, zwane nieformalnie odpowiednio Niemcami Zachodnimi i Niemcami Wschodnimi, były de iure przez cały okres ich współistnienia podmiotami zorganizowanymi w celu tymczasowego rządzenia kontrolowanymi przez siebie terytoriami należącymi do wciąż istniejącego teoretycznie państwa niemieckiego jako całości, w którym aż do 15 marca 1991 r. władzą najwyższą (i zarazem do 3 października 1990 r. jedyną) pozostawała nieaktywna w praktyce Sojusznicza Rada Kontroli Niemiec. Niemcy Wschodnie próbowały zignorować odrębny status podzielonego Berlina, wybierając na swoją stolicę niewchodzący formalnie w ich skład wschodni sektor Berlina, natomiast pozostałe trzy sektory miasta weszły w skład terytorium Berlina Zachodniego niewchodzącego formalnie w skład Niemiec Zachodnich, toteż siedzibą rządu zachodnioniemieckiego stało się Bonn. Analogicznie do Terytorium Saary istniejącego w okresie międzywojennym, po II wojnie światowej istniał także zależny od Francji Protektorat Saary, który ostatecznie wszedł w 1957 r. w skład Niemiec Zachodnich. Niemcy Zachodnie, stworzone jako republika federalna ze społeczną gospodarką rynkową, była sprzymierzona ze Stanami Zjednoczonymi, Wielką Brytanią i Francją oraz pozostawała od tych państw formalnie zależna, jako że zachowały one prawo ingerowania w wewnętrzne sprawy republiki, przy czym po 1955 r. państwa te niemal zaprzestały formalnego korzystania z tego prawa. Nastąpił dynamiczny wzrost gospodarczy, który rozpoczął się w latach pięćdziesiątych. W 1955 r. państwo wstąpiło do NATO, a w 1957 r. było jednym z założycieli Wspólnoty Europejskiej. Początkowo polityka tego państwa pozostawała zgodnie z doktryną Hallsteina nieprzyjazna wobec państw Europy Środkowej i Wschodniej, ulegając zmianie dopiero wraz z nadejściem Ostpolitik po 1970 r. Niemcy Wschodnie należały natomiast do Układu Warszawskiego i Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej, znajdując się pod gospodarczą i militarną kontrolą Związku Radzieckiego. Pomimo nazwy kraju, władza polityczna sprawowana w nim była jedynie przez ważniejszych członków komunistycznej Socjalistycznej Partii Jedności Niemiec mającej monopol władzy, wspomaganej przez Ministerstwo Bezpieczeństwa Państwowego NRD (Stasi) kierujące aparatem wszechwładnej tajnej policji, a także wiele innych organizacji, kontrolujących każdy aspekt życia społecznego. Dzięki poprawie stosunków między RFN i NRD oraz zawarciu tzw. „układu NRD-RFN”, oba państwa niemieckie w 1973 roku przystąpiły do ONZ. Pomimo propagandy wschodnioniemieckiej zachwalającej ustrój socjalistyczny oraz podsycającej strach przed ewentualną inwazją z Niemiec Zachodnich, wielu obywateli NRD wyjeżdżało na zachód w celu uzyskania wolności i lepszych perspektyw życiowych. Mur berliński, zbudowany w 1961 r. w celu powstrzymania mieszkańców Wschodnich Niemiec od uciekania na zachód stał się symbolem zimnej wojny, a jego upadek w 1989 r., poprzedzony reformami demokratycznymi w Polsce i na Węgrzech, stał się symbolem upadku komunizmu i ponownego zjednoczenia Niemiec. Przywrócenie integralności i suwerenności Niemiec Zjednoczenie Niemiec stało się faktem 3 października 1990 roku wskutek porozumienia zawartego 12 września podczas moskiewskiej konferencji dwa plus cztery, a 15 marca 1991 r. zjednoczone Niemcy odzyskały pełną suwerenność. 10 marca 1994 r. Berlin odzyskał status stolicy Niemiec, podczas gdy Bonn zachowało status Bundesstadt (miasta federalnego), pozostającego siedzibą kilku ministerstw, przy czym przenosiny władz federalnych ukończono dopiero w 1999 r. 9 września 1994 r. terytorium Niemiec opuścili ostatni stacjonujący tam żołnierze wojsk rosyjskich. Po zjednoczeniu Niemcy zaczęły odgrywać większą rolę w Unii Europejskiej i NATO. Wysłały m.in. żołnierzy na misję pokojową na Bałkany, w celu utrzymania tam równowagi, a także do Afganistanu. W 2005 r. Angela Merkel została pierwszym kanclerzem-kobietą. Geografia Niemcy znajdują się w Zachodniej Europie. Na północy graniczą z Danią, na wschodzie z Polską i Republiką Czeską, na południu z Austrią oraz Szwajcarią, na południowym zachodzie z Francją i Luksemburgiem, a na północnym zachodzie z Belgią i Holandią. Leżą w przeważającej części pomiędzy równoleżnikami 47° a 55° N (fragment wyspy Sylt znajduje się na północ od równoleżnika 55°) oraz południkami 5° i 16° E. Obszar państwa obejmuje 357 021 km², w tym 349223 km² na lądzie i 7798 km² na wodzie. Jest to siódme pod względem wielkości państwo w Europie i 62 na świecie. Niemcy rozciągają się od Alp (z najwyższym szczytem kraju – Zugspitze o wysokości 2962 m n.p.m.) na południu po brzegi Morza Północnego (Nordsee) na północnym zachodzie oraz Bałtyku (Ostsee) na północnym wschodzie. Porośnięte lasami wyżyny centralnych Niemiec oraz niziny na północy kraju (z najniższym punktem – Wilstermarsch o wysokości 3,54 m poniżej poziomu morza w miejscowości Neuendorf-Sachsenbande) przecinają liczne rzeki, np. Ren, Dunaj i Łaba. Zanikające lodowce górskie pojawiają się w Alpach. Głównymi surowcami naturalnymi są: rudy żelaza, węgiel brunatny, węgiel kamienny, drewno, potas, uran i miedź, gaz ziemny, sól kamienna i potasowa, nikiel oraz woda. Na terenie Niemiec można wydzielić cztery wielkie regiony geograficzne: Nizinę Północnoniemiecką, Średniogórze Niemieckie, przedgórze Alp (Wyżyna Bawarska) i Alpy. Niemieckie wybrzeże liczy 2389 km, zaś granice lądowe 3621 km. W tym granice z poszczególnymi państwami: Austrią (784 km), Czechami (646 km), Holandią (577 km), Polską (456 km), Francją (451 km), Szwajcarią (334 km), Belgią (167 km), Luksemburgiem (138 km), Danią (68 km). Ukształtowanie powierzchni Wybrzeże Morza Bałtyckiego ma charakter wybrzeża wydmowego, na wyspie Rugia występuje także klifowe. Urozmaicone jest ono licznymi zatokami (np. Zatoka Pomorska, Zatoka Meklemburska) oraz wyspami, z których największe to Rugia oraz – na granicy z Polską – Uznam. Wybrzeże Morza Północnego jest nizinne, piaszczyste, częściowo zabagnione, również występują tu zatoki, a wzdłuż brzegu ciągną się Wyspy Fryzyjskie. Na północy Niemiec przeważa Niż Środkowoeuropejski. Największą krainą geograficzną jest tutaj Nizina Północnoniemiecka. Na jej północnym wschodzie, na pojezierzach: Szlezwicko-Holsztyńskim oraz Meklemburskim, które zostały objęte zlodowaceniem bałtyckim, występuje rzeźba młodoglacjalna. Charakterystyczne dla tych terenów są jeziora polodowcowe, wzniesienia moren czołowych, równiny sandrowe, a także pradoliny: Toruńsko-Eberswaldzka i Warszawsko-Berlińska. Część zachodnia i południowa niziny jest w znacznym stopniu zabagniona, o charakterze staroglacjalnym, z wydmami, wysoczyznami morenowymi, a także pradoliną Wrocławsko-Magdeburską. Centralną część Niemiec obejmuje Średniogórze Niemieckie, posiadające rzeźbę wyżynno-górzystą. Najdalej na północ wysunięty jest masyw górski Harz z najwyższym szczytem Brocken o wysokości 1142 m n.p.m. Na zachodzie ciągną się Reńskie Góry Łupkowe, w skład których wchodzą liczne pasma górskie: Taunus, Westerwald czy Eifel, przecięte rzeką Ren. Dalej na wschód znajduje się pasmo Rothaargebirge, a także Rhön, Las Turyński i Las Frankoński. Na granicy z Czechami wznoszą się góry Rudawy. Na południu Niemiec rozciąga się rozległa Wyżyna Bawarska, ograniczona od północy Wyżyną Frankońską, od północnego zachodu Jurą Szwabską, a od północnego wschodu Lasem Bawarskim i Lasem Czeskim. Dalej na zachód wznoszą się góry Schwarzwald z najwyższym szczytem Feldberg o wysokości 1493 m n.p.m. Na południu natomiast znajdują się Alpy Bawarsko-Tyrolskie oraz Alpy Salzburskie. W tych pierwszych wznosi się najwyższy szczyt Niemiec – Zugspitze (2962 m n.p.m.) Klimat W Niemczech panuje klimat umiarkowany z chłodnymi pochmurnymi i mokrymi zimami i latami, na południu występuje fen. Większość terenu Niemiec leży w strefie umiarkowanej ciepłej, gdzie dominują wilgotne wiatry zachodnie. Na północy panuje klimat oceaniczny z całorocznymi opadami. Zimy są stosunkowo łagodne, a lata dość ciepłe. Na wschodzie widać przejawy klimatu kontynentalnego. Zimy bywają bardzo zimne, a lata bardzo ciepłe. W centralnej części kraju, a także na południu klimat wykazuje cechy przejściowe, zarówno oceaniczne, jak i kontynentalne. Zimy są tu łagodne, a lata chłodne, chociaż temperatury mogą przekroczyć +30 °C. Najcieplejszym regionem Niemiec jest południowo-zachodni zakątek kraju: Deutsche Weinstraße i Nizina Górnoreńska. Tutejsze lata mogą być bardzo ciepłe przez długi okres. Czasami minimalna temperatura nie spada poniżej +20 °C, co jest rzadkim zjawiskiem w pozostałej części kraju. Przeważają wiatry zachodnie i południowo-zachodnie. Na Wyżynie Bawarskiej w miesiącach wiosennych i jesiennych wieją ciepłe i suche feny. Występują zjawiska ekstremalne takie jak letnie i wiosenne burze. Ostatnie lata były bardzo ciepłe i charakteryzowały się długimi okresami suszy i ekstremalnymi warunkami pogodowymi, takimi jak burze i ulewne deszcze. Lata w 2003, 2018 i 2019 roku były najcieplejsze od początku pomiarów. Średnioroczna temperatura powietrza wzrosła o 1,5 °C od 1881 do 2018 r. W ostatnich dziesięcioleciach w szczególności znacznie wzrosła liczba upalnych dni (> 30 °C). Miesiące, w których poziom wód gruntowych jest poniżej średniej, stają się znacznie częstsze. W miesiącach letnich rzeki zawierają coraz mniej wody. Flora Lasy w Niemczech pokrywają 11,1 mln hektarów, co stanowi ok. 31% całkowitej powierzchni kraju. Większość z nich (61%) stanowią lasy iglaste, jednak w najbliższych dziesięcioleciach przewiduje się wzrost udziału lasów liściastych. Najbardziej zalesionymi krajami związkowymi są Hesja oraz Nadrenia-Palatynat, gdzie odsetek ten wynosi 42%. Najmniej lasów rośnie natomiast na terenie landu Szlezwik-Holsztyn (10% w ogólnej powierzchni regionu). Najczęściej spotykanym gatunkiem drzew jest świerk, który stanowi 28% wszystkich drzew w kraju. Dalsze miejsca zajmują: sosna (24%), buk (15%) oraz dąb (10%). W sumie na terenie Niemiec rośnie 71 gatunków drzew. Dużą część spośród wszystkich lasów niemieckich pokrywają buczyny. Stawia to Niemcy na pierwszym miejscu na świecie w odsetku lasów tego typu w ogólnej powierzchni terenów leśnych. Na nizinach i w niższych partiach wyżyn rosną dąbrowy, w których prócz dębu znajdziemy także brzozy, graby, lipy oraz leszczyny. Lasy świerkowe, występujące na terenie Niemiec, są w większości zalesione przez człowieka, a te naturalne pojawiają się głównie na wysokościach od 700 do 1900 m n.p.m. Lasy bagienne powstają na terenach podmokłych, często zalewanych. Rosną w nich głównie olsza, wierzba krucha oraz brzoza. Nad brzegami rzek i jezior pojawiają się natomiast wierzby, jesiony i wiązy. Łąki i pastwiska stanowią 14,8% powierzchni Niemiec. Koncentrują się one w dolinach wielkich rzek (np. Łaby i Renu), a także w Bawarii oraz Brandenburgii. Fauna Spośród dużych ssaków spotykanych w niemieckich lasach wyróżnić można: niedźwiedzia brunatnego, łosia, rysia europejskiego, daniela, wilka szarego, lisa rudego, jelenia szlachetnego, jelenia wschodniego i dzika europejskiego. Pojawiają się tu też: bóbr europejski, gronostaj europejski, borsuk europejski, wydra europejska, wiewiórka pospolita, zając szarak, jeż europejski, a także wiele gatunków gryzoni i nietoperzy. W górach żyją m.in.: koziorożce alpejskie i świstak alpejski, a w morzu liczne foki, delfiny, a nawet walenie. Teren Niemiec charakteryzuje się dużym bogactwem świata ptaków. Cztery gatunki występujące na obszarze państwa są według Międzynarodową Unię Ochrony Przyrody i Jej Zasobów (IUCN) krytycznie zagrożone. Są to: burzyk balearski, ibis grzywiasty, kulik cienkodzioby oraz czajka towarzyska. Pojawiają się tu też zagrożone wyginięciem bernikla rdzawoszyja, raróg, uhla zwyczajna i sterniczka zwyczajna. Szeroko reprezentowane są w Niemczech ptaki z rodziny kaczkowatych, wśród nich gęś zbożowa, gęś tundrowa, gęś białoczelna, bernikla białolica, łabędź niemy, łabędź krzykliwy, mandarynka, cyranka modroskrzydła, krzyżówka czy nurogęś. Spośród ptaków wodnych pojawiają się także perkozy, kormorany, bąki, czaple, rybołowy, żurawie, mewy, maskonury, rybitwy. Ptaki drapieżne reprezentowane są np. przez orła przedniego, kanię rudą, sępa płowego, orlika krzykliwego, jastrzębia i krogulca, a także sowy: puchacza, puszczyka zwyczajnego, sowę śnieżną i jarzębatą, pójdźkę lub włochatkę. Pojawiają się także zimorodki, lelki, dudki, dzięcioły, pliszki, wilgi, sójki, kruki, gawrony, kawki, wrony, sikory, remizy, kowaliki, mysikróliki, muchołówki, drozdy, zięby, szczygły czy wróble. Na terenie Niemiec występuje pięć gatunków węży (eskulapa, żmija zygzakowata, żmija żebrowana, zaskroniec zwyczajny i zaskroniec rybołów), trzy gatunki żółwi (błotny, malowany oraz żółtobrzuchy) oraz sześć gatunków jaszczurek (Lacerta bilineata, jaszczurka żyworodna, jaszczurka zielona, Iberolacerta horvathi, jaszczurka zwinka oraz jaszczurka murowa). Występuje tu też szereg płazów, w tym salamandra plamista, rzekotka drzewna czy ropucha szara. Demografia Mając liczbę ludności sięgającą ok. 81,147 mln osób w 2013 r., Niemcy są najludniejszym państwem w Unii Europejskiej, drugim w Europie i szesnastym na świecie. Państwo boryka się z poważnym problemem demograficznym. Spośród ok. 81,8 mln mieszkańców Niemiec w 2009 r., aż 16,9 mln osiągnęło wiek emerytalny, co oznacza, że co piąty Niemiec jest emerytem. W ciągu ostatnich dwóch dekad odsetek ten wzrósł prawie o połowę. Szacuje się, że w ciągu najbliższych dziesięcioleci tempo wzrostu liczby emerytów w stosunku do ogólnej populacji będzie wzrastać, a do 2060 r. ludność państwa zmniejszy się o 20%. W celu przeciwdziałania problemowi, niemiecki rząd prowadzi aktywną politykę prorodzinną. Kobietom w ciąży na sześć tygodni przed prognozowanymi narodzinami dziecka i osiem po narodzinach, przysługuje urlop macierzyński, podczas którego otrzymują one pełne wynagrodzenie. Ponadto rodzicom, którzy zrezygnowali z powrotu do pracy i opiekują się dzieckiem, przyznawany jest zasiłek w wysokości do 1800 euro miesięcznie. Do 25. roku życia dziecka, rodzice otrzymują także zasiłek w wysokości od 184 do 215 euro (w zależności od liczby dzieci), pod warunkiem, iż dziecko uczy się bądź studiuje. 1 sierpnia 2013 r. wprowadzono natomiast przepisy, gwarantujące każdemu dziecku miejsce w żłobku. Obecnie dzieci do 14. roku życia stanowią 13,1% mieszkańców Niemiec, natomiast osoby mające powyżej 65 lat, aż 20,9%. Przyrost naturalny w Niemczech wynosi -0,19%, co stawia państwo na 211. miejscu na świecie. W Europie niższy przyrost naturalny osiągają jedynie państwa dawnego ZSRR, Węgry, Rumunia oraz część państw bałkańskich. Wskaźnik urodzeń wynosi zaledwie 8,37 urodzeń na 1000 mieszkańców, co stanowi jeden z najgorszych wyników na Starym Kontynencie i siódmym od końca na świecie. Wysoki jest jednak także współczynnik zgonów, wynoszący 11,17 zgonów na 1000 mieszkańców, co plasuje kraj na 36. miejscu pod tym względem na świecie i dwunastym w Europie. Statystyczna Niemka rodzi w wieku 28,9 roku życia, a na każde 100 000 porodów umiera siedem kobiet. Ponadto wskaźnik zgonów podczas narodzin u dzieci wynosi 3,48 na 1000 narodzin. Według Organizacji Narodów Zjednoczonych, Niemcy są domem dla trzeciej pod względem wielkości grupy imigrantów, z 10 milionami spośród ok. 190 mln wszystkich imigrantów na świecie. W 2009 r., 20% populacji państwa miała migracyjne korzenie, co jest najwyższym odsetkiem od 1945 r. W spisie powszechnym w 2011 roku 2,7 mln osób zadeklarowało pochodzenie tureckie, a także 2 mln polskie, 1,3 mln rosyjskie, 1,2 mln kazachskie oraz 0,8 mln włoskie. Od 1987 r. do Niemiec przybyło ok. trzy miliony niemieckich przesiedleńców, głównie z dawnego bloku wschodniego. Język Oficjalnym i najważniejszym językiem Niemiec jest niemiecki (Hochdeutsch). Jest on jednym z 24 języków oficjalnych Unii Europejskiej i jednym z trzech języków roboczych w Komisji Europejskiej. Uznawane języki mniejszości etnicznych na terenie Niemiec to: dolnoniemiecki, łużycki, romski i fryzyjski. Języki te, razem z duńskim, są chronione przez Europejską kartę języków regionalnych lub mniejszościowych. Używa się tu także języków imigrantów, np. tureckiego, polskiego, rosyjskiego czy języków bałkańskich. 67% Niemców twierdzi, że potrafi posługiwać się przynajmniej jednym, a 27% dwoma obcymi językami. Standardowy język niemiecki to język zachodniogermański. Jest zbliżony do i sklasyfikowany tuż obok takich języków jak angielski, dolnoniemiecki, duński oraz fryzyjski. W mniejszym stopniu zbliżony jest także do języków wschodniogermańskich i skandynawskich. Większość niemieckiego słownictwa jest zapożyczona z germańskiej grupy języków, należącej do rodziny indoeuropejskiej. Część słów została zapożyczona z łaciny i greki, a także języka francuskiego. W ostatnim czasie dominują jednak zapożyczenia z angielskiego (nazywane Denglisch). Religia W roku 1517, na terenie obecnych Niemiec rozpoczęła się reformacja. Podzieliło to kraj na dwie części: protestancką i katolicką, co widoczne jest również dziś w strukturze wyznaniowej państwa. Za jej początek uważa się ogłoszenie przez Marcina Lutra 95 tez, wzywających do reformy Kościoła. Miało to miejsce 31 października w Wittenberdze. Do 1529 r. część księstw i miast niemieckich, a także Prusy Zakonne (w istocie jako pierwsze państwo na świecie; wtedy pod zwierzchnictwem polskim), przyjęły nauki Lutra i stały się państwami protestanckimi. W następującym stuleciu różnice religijne stały się przyczyną m.in. wojny chłopskiej, konfliktów prowadzonych z cesarzem, a także lokalnych starć między państwami niemieckimi. W 1552 r. cesarz w obliczu powstania książąt i towarzyszącej mu francuskiej inwazji został zmuszony prawnie zaakceptować luteranizm. Na mocy pokoju augsburskiego w 1555 r. wprowadzono zasadę, iż w każdym z państw niemieckich może obowiązywać katolicyzm albo luteranizm, w zależności od woli jego władcy. W 1563 r. elektor palatynatu Fryderyk III Wittelsbach jako jeden z pierwszych władców przyjął kalwinizm przez co jego państwo zostało wyizolowane politycznie na ponad pół wieku. Później na kalwinizm przeszły Hesja-Kassel, wschodnia Fryzją i niektóre księstwa Anhalt. W 1618 r. (sto lat po wystąpieniu Lutra), rozpoczęła się wojna trzydziestoletnia. Była to najkrwawsza wojna religijna, która doszczętnie spustoszyła Niemcy, zabierając ze sobą około 40% ówczesnej populacji. Według pokoju westfalskiego z 1648 roku kończącego tę wojnę, niemieccy władcy mogli odtąd także formalnie przechodzić na kalwinizm. Od 1817 roku kościoły protestanckie łączą się w kościoły ewangelicko-unijne, łączące ze sobą luteranizm i kalwinizm. Największą religią w Niemczech jest chrześcijaństwo, z 46,7 milionem wiernych (56,2%) w 2018 roku. Na tle całej populacji, 27.7% mieszkańców Niemiec to katolicy, 25,5% to protestanci należący do Niemieckiego Kościoła Ewangelickiego (federacja kościołów luterańskich, reformowanych i unijnych), a pozostali chrześcijanie przynależą do mniejszych wyznań, liczących mniej niż 1,1% wiernych. Protestantyzm dominuje na północy, wschodzie i centralnej części państwa, a katolicyzm na południu i zachodzie; 1,9% wszystkich mieszkańców kraju deklaruje, że wyznają prawosławie. Drugą religią w Niemczech jest Islam z 4,3 miliona wiernych (5,1%), który wyprzedza Buddyzm, liczący 250 000 wyznawców i judaizm z ok. 200 000 przynależnych Niemców (0,3%). Hinduizm wyznaje ok. 90 000 wiernych (0,1%). Pozostałe społeczności religijne w Niemczech liczą poniżej 50 000 wiernych. Z ok. 4 milionów Muzułmanów, większość stanowią sunnici, ale mieszka tu niewielka liczba szyitów i wyznawców innych odłamów islamu. Niemcy posiadają trzecią w Europie społeczność żydowską (po Francji i Wielkiej Brytanii). Około 50% niemieckich buddystów stanowią natomiast imigranci z Azji. Niemcy nie deklarujący przynależności do żadnej religii stanowią 37,8% populacji i są skoncentrowani na terenie dawnej Niemieckiej Republiki Demokratycznej i w dużych kompleksach miejskich. Zjednoczenie Niemiec w 1990 r. znacznie zwiększyło odsetek ateistów w populacji, co jest dziedzictwem ateizmu państwowego w dawnym Związku Radzieckim, który kontrolował wschodnią część dzisiejszych Niemiec. Liczba chrześcijan, szczególnie Protestantów spadła w ostatnich latach. Kościół rzymskokatolicki oraz Kościół ewangelicki tracą corocznie wiernych. W 2018 roku z obu związków wyznaniowych wystąpiło około 220 tysięcy osób. Spowodowane jest to głównie koniecznością płacenia podatku kościelnego, który wynosi 8% w Badenii-Wirtembergii oraz 9% dla pozostałych krajów związkowych. W Niemczech żyje 14 tys. masonów. Ostatnie badania opinii publicznej wykazały, że tylko 45% Niemców-katolików jest dumnych z tego, iż papieżem został Niemiec. Z kolei badania Instytutu Allensbacha wykazały, że jedynie 20% Niemców identyfikuje się z Kościołem. Podział administracyjny Kraje związkowe Republika Federalna Niemiec składa się z szesnastu krajów związkowych, nazywanych Landami, posiadających własne konstytucje i szeroką autonomię. Ze względu na różnice w ich wielkości oraz liczbie ludności, w każdym z nich różni się system podziału administracyjnego. W 2009 r. Niemcy podzielone były na 403 powiaty, w tym 301 ziemskich i 102 miejskie. Wszystkie kraje związkowe są równouprawnione. Powiaty Gminy Ważniejsze miasta W niemieckich miastach mieszka 74% całej populacji. Największym miastem jest stolica państwa, Berlin, liczący 3 725 000 mieszkańców. Powyżej miliona mieszkańców mają także Hamburg (1 686 100) oraz Monachium (1 429 584) i Kolonia (1 007 000). Najwięcej miast liczących powyżej 100 000 mieszkańców znajduje się na terenie kraju związkowego Nadrenia Północna-Westfalia, co związane jest ze znajdującym się na tym terenie restrukturyzowanym Zagłębiem Ruhry. W sumie w 300 największych niemieckich miastach mieszka 37 milionów Niemców, co stanowi ok. 45% całej populacji. Ustrój polityczny Organy władzy szczebla federalnego Stolicą federalną jest Berlin, gdzie znajduje się siedziba rządu federalnego (Bundesregierung), jednak część ministerstw rezyduje w Bonn. Część centralnych urzędów mieści się w innych miastach, m.in. Karlsruhe i Norymberdze. System polityczny Niemiec jest zorganizowany w oparciu o Ustawę Zasadniczą (Grundgesetz), która działa jako konstytucja według zasady podziału władz (Gewaltenteilung). Głową państwa jest prezydent federalny, wybierany przez Zgromadzenie Federalne (złożone z Bundestagu i przedstawicieli krajów związkowych, w liczbie równej liczbie członków Bundestagu) na pięcioletnią kadencję. Jest możliwość jednokrotnego powtórzenia kadencji. Ma on czysto reprezentacyjne znaczenie – jest symbolem państwa, moderatorem. Nie ma prawa wetowania ustaw (może je jedynie odesłać do Trybunału). Posiada prawo mianowania ambasadorów i konsulów oraz wysuwania kandydatury kanclerza. Władzą ustawodawczą (Legislative) jest Bundestag wraz z drugą izbą Rada Federalna Niemiec (Bundesrat). Bundestag wybierany jest co cztery lata w wyborach pięcioprzymiotnikowych: powszechnych, równych, bezpośrednich (jednostopniowych), tajnych i proporcjonalnych, choć zasadniczo jest to system mieszany z zapewnieniem wejścia do parlamentu wszystkich kandydatów, którzy w swych okręgach uzyskali większość. Ustawowa liczba posłów liczy 598 (od zjednoczenia Niemiec do 2002 roku wynosiła 656), ale wskutek tego skomplikowanego systemu wyborczego liczba ta może zwiększać się o tzw. mandaty nadwyżkowe. Tak jest w Bundestagu XVII kadencji, który liczył w dniu inauguracji 622 posłów – przy wygaśnięciu mandatu nadwyżkowego wybrany większościowo poseł nie jest zastępowany przez kandydata z listy, tak że liczba ta zmniejszyła się do 620 w roku 2012. Posłowie grupują się we frakcjach, do tworzenia których potrzebne jest 5% ogólnej liczby posłów. Obecne frakcje to:SPD, CDU/CSU, Sojusz 90/Zieloni, FDP, Die Linke. Bundestag na wniosek prezydenta dokonuje wyboru kanclerza i rządu, kontroluje jego prace, zatwierdza umowy międzynarodowe, uchwala ustawy. Na czele izby niższej stoi przewodniczący Bundestagu (wraz ze swoimi zastępcami). Obecnie jest nim Wolfgang Schäuble z CDU. Władzę wykonawczą (Exekutive) stanowi rząd federalny z kanclerzem federalnym (Bundeskanzler) na czele. Ma on prawo bezpośrednio ingerować w prace swoich ministrów. Nie można pociągnąć całego rządu do odpowiedzialności politycznej. Dzieje się tak dlatego, że każdy z ministrów działa według wytycznych kanclerza. Dopiero gdy kanclerz zostanie pociągnięty do odpowiedzialności za pomocą konstruktywnego wotum nieufności, wówczas rząd pośrednio pociągnięty jest do odpowiedzialności. Parlament nie może odwoływać poszczególnych ministrów (zasada odpowiedzialności rządu en bloc). Prawo Niemcy posiadają system prawa kontynentalnego, oparty na prawie rzymskim z kilkoma odniesieniami do prawa germańskiego. Federalny Trybunał Konstytucyjny (Bundesverfassungsgericht) jest niemieckim Sądem Najwyższym, odpowiedzialnym za sprawy dotyczące konstytucji państwa, z uprawnieniem kontroli działalności agencji administracyjnych. W przypadku spraw karnych i cywilnych, sąd najwyższej instancji stanowi Federalny Trybunał Sprawiedliwości. Inne sprawy kierowane są do: Federalngeo Sądu Pracy, Federalnego Sądu Socjalnego, Federalnego Trybunału Finansowego oraz Federalnego Sądu Administracyjnego. Niemieckie prawo reguluje także konsekwencje zbrodni przeciwko ludzkości, ludobójstwa oraz zbrodni wojennych i niemieckim sądom prawo korzystania z zasady represji wszechświatowej w niektórych przypadkach. Kodeksy karny i cywilny są skodyfikowane na stopniu narodowym w Strafgesetzbuch oraz Bürgerliches Gesetzbuch. Niemiecki system karny ma na celu rehabilitację kryminalisty oraz ochronę ludności przed dalszymi zbrodniami. Poza drobnymi wykroczeniami, sądzonymi przez jednego profesjonalnego sędziego, oraz poważnymi przestępstwami politycznymi, wszystkie sprawy są sądzone przez mieszane trybunały, w których ławnicy siedzą obok zawodowych sędziów. Polityka zagraniczna Niemcy posiadają za granicą 229 misji dyplomatycznych i utrzymają relacje z ponad 190 państwami. W 2011 państwo było największym płatnikiem do budżetu Unii Europejskiej (20%) i było trzecim państwem pod względem wielkości wkładu do budżetu Organizacji Narodów Zjednoczonych (8% ogólnych funduszy). Niemcy są też członkiem Organizacji Paktu Północnoatlantyckiego (NATO), Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD), G8, G20, Banku Światowego, Międzynarodowego Funduszu Walutowego (IMF). Od zakończenia II wojny światowej, Niemcy znacząco przyczyniły się do powstania i rozwoju Unii Europejskiej i podtrzymywały silny sojusz z Francją. Państwo dąży do rozwoju wspólnej europejskiej polityki, obrony i organów bezpieczeństwa. Polityka rozwoju Niemiec jest niezależnym obszarem polityki zagranicznej państwa. Jest ona opracowana przez Ministerstwo Współpracy Gospodarczej i Rozwoju i wprowadzana w życie przez organizacje podległe. Niemiecki rząd dostrzega w rozwoju polityki zagranicznej odpowiedzialność za rozwój wspólnoty europejskiej. Rządy Niemiec i Stanów Zjednoczonych są bliskimi sprzymierzeńcami politycznymi. Plan Marshalla z 1948 r. oraz silne powiązania kulturowe wytworzyły więź pomiędzy oboma państwami, która uległa osłabieniu w wyniku niemieckiego sceptycyzmu dotyczącego wojny w Iraku. Partie polityczne Obecny system partyjny w Niemczech wykrystalizował się po II wojnie światowej i jest bardzo stabilny. Partią o najdłuższej tradycji jest, założona w 1870 roku, partia środowiska katolickiego Zentrum (pol. Centrum), obecnie o marginalnym znaczeniu. Drugą co do wieku partią jest, pochodząca z 1875 roku i wyrosła z ruchu robotniczego, SPD. Uczestniczyła ona w rządach Republiki Weimarskiej; aż do 1933 roku była najsilniejszą partią niemiecką. Po wojnie kierowana przez Willy’ego Brandta, Helmuta Schmidta i Gerharda Schrödera partia współtworzyła rząd federalny w latach 1966–1982 i ponownie 1998–2009. Obok SPD do tzw. Volksparteien (partii ogólnonarodowych) należy również chadecja (CDU i CSU). Wykształciła się ona po II wojnie światowej ze środowisk dawnej katolickiej partii „Centrum”, poszerzonej o środowiska ewangelickie (CDU jest partią ponadkonfesyjną). Na wzmocnienie jej roli wpłynął długi okres rządów (1949–1969) oraz charyzmatyczni liderzy: Konrad Adenauer, Ludwig Erhard i Jakob Kaiser. W latach 1982–1998 CDU/CSU była znów u władzy, stanowiąc główną siłę rządu Helmuta Kohla. Tradycyjnie rolę języczka u wagi pełnili liberałowie z FDP. Rządzili prawie nieprzerwanie aż do 1998 roku, raz z CDU, raz z SPD – stąd też często nazywani są partią „obrotową”. FDP wykształciła się po 1948 roku ze środowisk związanych z przedwojennymi partiami DDP i DVP. Były w niej obecne zarówno elementy wolnomyślicielskie, antyklerykalne, jak i nacjonalistyczne (przez pewien czas po wojnie sytuowano FDP „na prawo” od CDU). Z partią związane były takie nazwiska jak pierwszy prezydent RFN Theodor Heuss, jej powojenny lider Erich Mende, przedstawiciele lewego skrzydła Wolfgang Mischnick czy Günter Verheugen. Członkami FDP byli też wieloletni minister spraw zagranicznych RFN Hans-Dietrich Genscher (1974–1992), Walter Scheel (1969–74 szef MSZ, prezydent RFN 1974–79) czy Klaus Kinkel (minister sprawiedliwości i spraw zagranicznych w rządzie Helmuta Kohla). FDP miała swój udział w odważnej polityce wschodniej rządu Willy’ego Brandta i Helmuta Schmidta. W 1982 na skutek różnic w koncepcjach polityki gospodarczej i społecznej FDP zrezygnowała z udziału w rządach lewicy i związała się z chadecją. Małżeństwo z CDU, choć niewolne od kłótni i nieporozumień, przetrwało 16 lat. Od 2009 do 2013 FDP ponownie tworzyło koalicję z CDU/CSU. Od 1998 rolę języczka u wagi spełnia również partia Zielonych (Bündnis 90/Die Grünen). Partia Zielonych założona została w 1979/80 przez działaczy wywodzących się nowych ruchów społecznych lat 60. i 70. i inicjatyw ekologicznych, a w 1990 zjednoczyła się ze wschodnioniemieckim Bündnis 90. Jej wieloletnim przewodniczącym był minister spraw zagranicznych Joschka Fischer. Reprezentowana jest w Bundestagu i we wszystkich parlamentach lokalnych, a jej członek Winfried Kretschmann jest premierem w Badenii-Wirtembergii. Partią izolowaną na szczeblu ogólnokrajowym jest Die Linke. Wywodzi się ona z PDS – następczyni honeckerowskiej SED oraz WASG – partii utworzonej przez działaczy związkowych i dysydentów z SPD. Tak jak WASG, PDS krytykowała z pozycji lewicowych rząd Schrödera, zarzucając mu odejście od lewicowych ideałów, które jakoby zawsze bliskie były PDS. W latach 1990–2002 i ponownie od 2005 reprezentowana była w Bundestagu, głównie przez posłów z nowych krajów związkowych, tj. byłego terytorium NRD. W zachodniej części Niemiec nie udało jej się zapuścić korzeni, aż do zawarcia koalicji z WASG, a następnie zjednoczenia obu partii w Die Linke. Partia kierowana przez Katję Kipping i Bernda Riexingera reprezentowana jest w 13 z 16 parlamentów lokalnych. Die Linke wspólnie z SPD i Zielonymi rządzi w Turyngii – której premierem jest członek Die Linke, Bodo Ramelow – oraz współrządzi z SPD w Brandenburgii. W parlamentach lokalnych swoje reprezentacje posiadają również Wolni Wyborcy (Freie Wähler), Niemiecka Partia Piratów (Piratenpartei Deutschland), regionalne ugrupowanie Związek Wyborców Południowego Szlezwiku (Südschleswigscher Wählerverband) oraz prawicowa Alternatywa dla Niemiec (Alternative für Deutschland, AfD). Bezpieczeństwo Policja Straż pożarna W Niemczech jedynie 107 miejscowości posiada zawodową straż pożarną, w pozostałych jej zadania realizują strażacy-ochotnicy. Siły zbrojne Rodzajami federalnych sił zbrojnych Niemiec są: wojska lądowe (Heer), marynarka wojenna (Deutsche Marine) oraz siły powietrzne (Luftwaffe). Według rankingu Global Firepower (2014) niemieckie siły zbrojne stanowią 7. siłę militarną na świecie, z rocznym budżetem na cele obronne w wysokości 45 mld dolarów (USD). Rola niemieckiego wojska (Bundeswehr) została opisana w Konstytucji Niemiec (Art. 87a) jako wyłącznie defensywna. Jego jedynymi aktywnymi działaniami przed 1990 r., była pomoc podczas klęsk żywiołowych w kraju i za granicą. W 1994 r. trybunał konstytucyjny termin defensywa zdefiniował nie tylko jako obrona granic państwa, ale także zapobieganie innym konfliktom na całym świecie, które mogłyby w jakikolwiek sposób zagrozić państwu. W 2011 r. wydatki na wojsko stanowiły około 1,3% produktu krajowego brutto, co jest wynikiem niskim na tle innych państw. Pomimo to, Niemcy są dziewiątym państwem na świecie, który przeznacza najwięcej środków na utrzymanie armii. W okresie pokoju wojsko jest dowodzone przez Ministra Obrony. W przypadku znalezienia się państwa w stanie wojny, która zgodnie z konstytucją będzie miała charakter obronny, dowódcą naczelnym zostanie kanclerz. W 2012 r. niemieckie wojsko zatrudniało 183 000 zawodowych żołnierzy i 17 000 ochotników. Niemiecki rząd planuje jednak ograniczenie tych liczb do 170 000 zawodowców i 15 000 ochotników. Rezerwiści są dostępni siłom zbrojnym i uczestniczą w ćwiczeniach obronnych. W 2011 r. niemieckie wojsko posiadało 6900 żołnierzy stacjonujących w innych państwach w ramach misji pokojowych, w tym 4900 w Afganistanie i Uzbekistanie, 1150 w Kosowie i 300 w Libanie. Do 2011 r. służba wojskowa była obowiązkowa dla mężczyzn w wieku lat 18, a pobór składał się z sześciomiesięcznej służby. 1 lipca 2011 r. obowiązek został oficjalnie zniesiony. Po 2001 roku w armii mogły służyć kobiety, ale nie obowiązywał ich obowiązek służby wojskowej. W armii pracuje około 17 500 kobiet. Gospodarka Niemcy, mimo zaobserwowanych problemów gospodarczych w latach 2003–2005, jeszcze do niedawna utrzymywały się na trzecim miejscu wśród potęg gospodarczych świata. PKB wyniósł w 2005 2,91 biliona USD. Niemiecka gospodarka była zatem nominalnie trzecią co do wielkości na świecie. Dopiero w 2008 gospodarka ChRL pod względem PKB, przerosła niemiecką. PKB w przeliczeniu na jednego mieszkańca wynosi: 33,4 tys. USD i plasuje RFN na 1. miejscu w Unii Europejskiej oraz na 17. miejscu w świecie. Deficyt budżetowy w 2005 wyniósł 78 mld euro. Państwo osiągnęło dochody w wysokości 971 mld euro, a wydało 1 049,7 mld euro. Niemcy są obecnie drugim, po Chinach i przed USA, eksporterem na świecie. Wartość eksportu w 2004 wyniosła ponad 731 mld euro. Przewaga eksportu nad importem wyniosła wówczas blisko 160 miliardów euro (tymczasem deficyt handlowy USA w 2003 wyniósł 489 mld $). Stopa bezrobocia: 7,2 proc. (XII 2008). Głównym centrum finansowym o światowym znaczeniu jest Frankfurt nad Menem, m.in. siedziba Frankfurckiej Giełdy Papierów Wartościowych (Börse Frankfurt), Deutsche Banku, Dresdner Banku oraz Commerzbanku. Do końca 2006 r. do byłej NRD przetransferowano w różnej formie około 1100–1250 mld euro. Obecnie na pomoc dla landów wschodnich przeznacza się ok. 4% PKB zachodnich landów. PKB per capita na obszarze b. NRD osiągnął poziom 67,3% poziomu zachodnioniemieckiego, wpływy podatkowe osiągają 45% poziomu zachodniego. Rolnictwo Niemieckie rolnictwo ma charakter intensywny, jest wysoko zmechanizowane i schemizowane. Uprawę utrudniają natomiast słabe gleby i niesprzyjający klimat. W ostatnich latach znacząco zmniejszyła się liczba przedsiębiorstw rolniczych. W latach 1999–2007 liczba ta spadła z 472 tys. do 374 500 (20,6%). Zmniejsza się także liczba zatrudnionych w rolnictwie: w 2007 r. wynosiła ona 1,3 mln, czyli o ok. 12% mniej, niż osiem lat wcześniej. Tereny wykorzystywane rolniczo stanowią przeszło połowę całkowitego obszaru Niemiec. Ich powierzchnia (ok. 17 mln ha) spadła w ostatnich latach o zaledwie 1,2%. Zwiększyła się natomiast średnia powierzchnia gospodarstw rolnych (z 36,3 ha w 1999 do 45,3 ha w 2007). W Niemczech, w 2008 roku, zebrano 50,1 mln t zbóż, co stanowi ok. 2% ogólnych światowych zbiorów. Bardzo wysokie są ich plony, które wynoszą 71,2 dt/ha, co jest jednym z najwyższych wyników na świecie (po Wielkiej Brytanii, Francji czy Egipcie). Na każdego mieszkańca zbiera się 609 kg zbóż rocznie. Jednym z najważniejszych zbóż uprawianych w Niemczech jest pszenica, której zbiory wynoszą 25,9 mln t, a plony 80,9 dt/ha. Uprawia się ją głównie na Wyżynie Bawarskiej, w Turyngii i Meklemburgii. Niemcy są drugim producentem żyta na świecie (po Rosji), ze zbiorami rzędu 3,7 mln t i plonami osiągającymi 50,8 dt/ha. Uprawia się je w dużych ilościach w Brandenburgii. Co roku zbiera się tam także 11,9 mln t jęczmienia (61 dt/ha) oraz 0,8 t mln owsa (44,2 dt/ha). Marginalne są natomiast uprawy kukurydzy. Niemcy są także czwartym na świecie producentem buraków cukrowych ze zbiorami 23 mln t i plonami 623 dt/ha. Pola buraków cukrowych pojawiają się na terenie całego kraju. Ich duże skupiska znajdują się: na Wyżynie Bawarskiej i w Schwarzwaldzie, a także w Turyngii, Brandenburgii i Westfalii. Mniejsze znaczenie mają uprawy ziemniaków, przynoszące co roku zbiory w wysokości 11,3 mln t oraz plony 438 dt/ha. Ziemniaki hoduje się głównie nad Łabą, na północy kraju. Niemcy odnotowują także duże zbiory rzepaku (5,1 mln t) oraz największe na świecie zbiory chmielu (39,7 tys. t). Do najważniejszych zwierząt hodowlanych w Niemczech należą trzoda chlewna i bydło. W 2008 r. w niemieckich gospodarstwach przebywało 26,7 mln sztuk trzody chlewnej, co było czwartym wynikiem na świecie. Ich hodowla skupia się w Dolnej Saksonii i Bawarii. Pogłowie bydła wynosi w Niemczech 12,9 mln szt., a największe obszary jego hodowli to Wyżyna Bawarska i tereny na wschód od Hamburga. Co roku w Niemczech produkuje się także 28,6 mln t mleka krowiego, 0,8 mln t jaj kurzych i 7,7 mln t mięsa z uboju. Przemysł W Niemczech wydobywa się największą na świecie ilość węgla brunatnego. Pochodzi stąd ok. 1/5 światowego wydobycia. Najznaczniejsze złoża znajdują się Nadrenii Północnej-Westfalii, północnej Hesji, okolicach Lipska, Merseburgu i Górnym Palatynacie. Warto jednak zaznaczyć, że w latach 1990–2006 jego wydobycie spadło z 388 mln do zaledwie 173 mln ton. Wiąże się to w dużym stopniu z restrukturyzacją i zamykaniem kopalń. Zjawisko to widoczne jest w większym stopniu w przypadku węgla kamiennego, którego wydobycie w latach 2000–2008 spadło ponad trzykrotnie i dziś wynosi 28 mln ton (ok. 0,5% światowego wydobycia). W latach 50. XX wieku na terenie Niemiec działało ponad 170 kopalń, a w 2005 r. już tylko kilkanaście. Ropa naftowa jest wydobywana w okolicach Hanoweru i w pobliżu granicy z Holandią, natomiast gaz ziemny w Dolnej Saksonii, na wschód od Monachium i w górnej Hesji. Kopalnie uranu działają w Schwarzwaldzie i w okolicach miejscowości Aue. Niemcy są czwartym na świecie producentem soli potasowych, które wydobywa się w okolicach Bleicherode i Halle. Sól kamienną eksploatuje się natomiast w Wirtembergii, Bawarii i na Nizinie Niemieckiej. Głównym źródłem energii elektrycznej jest węgiel (brunatny i kamienny), a niemieckie elektrownie cieplne wytwarzają 61,3% energii elektrycznej w kraju. W 2014 po raz pierwszy w historii Niemiec, głównym źródłem energii elektrycznej był mix różnych źródeł odnawialnych – 27,3%, wyprzedzając dotychczasowego lidera – węgiel brunatny. Ze źródeł odnawialnych produkuje się 10,7% energii (27,3% energii elektrycznej), w tym 36,6% z energii wiatru, 22,5% z biomasy, 14,7% z energii wodnej, 21,2% z energii słonecznej i 3,6% z bioodpadów. Węgiel brunatny przeważa w zachodniej i wschodniej części kraju – w Nadrenii Północnej-Westfalii, Brandenburgii i Saksonii, a elektrownie zlokalizowane są w pobliżu kopalni. Elektrownie atomowe dostarczają 18% energii elektrycznej. Niemcy realizują obecnie program transformacji energetycznej „Energiewende” – wyłączenia wszystkich reaktorów jądrowych do końca 2022 r., wycofywania się z pozostałych nieodnawialnych surowców energetycznych i przejścia w całości na mix energii odnawialnych. Niemieckie hutnictwo jest jednym z najważniejszych w Europie. Największe zakłady koncentrują się głównie w Zagłębiu Ruhry. Ołów wyrabia się w Braubach, Hamburgu, Norymberdze i Freibergu, magnez w Pocking, cynę w Essen, Duisburgu, Hamburgu i Freibergu, aluminium w Rheinfelden, Rheinbergu, Aken i Laucie, a miedź w Hamburgu, Duisburgu, Berlinie, Eisleben i Ilsenburgu. Rafinerie ropy naftowej działają np. w Kolonii, Hamburgu, Bremie, Heiden, Emden, Ingolstadt, Frankfurcie nad Menem, Lipsku, Mannheimie, Essen czy Salzbergen. Największe cementownie zlokalizowane są w Bremie, Beckum, Bernburgu, Paderborn, Neuwied i Osnabrück. Na północnym zachodzie istnieją duże zakłady chemiczne (w okolicach Kolonii, Leverkusen czy Leuny), a barwniki wyrabia się w Lipsku i Frankfurcie nad Menem. Warto również dodać, że Niemcy są czwartym na świecie producentem nawozów potasowych, z produkcją 3,1 mln ton w 2008 roku. Przemysł maszynowy koncentruje się w Zagłębiu Ruhry, okolicach Hanoweru, Augsburga, Chemnitz, Lipska, Magdeburga czy Mannheim. Niemcy są znanym na całym świecie producentem pojazdów. Jest to trzecie państwo, po Chinach i Japonii, w produkcji samochodów osobowych (z produkcją 5,3 mln sztuk rocznie), dziewiąte w produkcji samochodów ciężarowych i szóstym w produkcji rowerów. Najważniejszymi niemieckimi producentami samochodów są: Volkswagen (z zakładami w Wolfsburgu, Hanowerze, Ingolstadt, Kassel i Emden), Opel (fabryki w Bochum i Rüsselsheim am Main), Ford (Kolonia), Mercedes-Benz Group (Stuttgart, Sindelfingen, Gaggenau i Mannheim), Audi (Heilbronn i Neckarsulm) oraz BMW (Monachium i Dingolfing). Lokomotywy produkuje się w Berlinie, Monachium, Kassel, Essen czy Düsseldorfie, wagony kolejowe w Kolonii, Berlinie, Duisburgu, Werdau oraz Görlitz, a rowery w Berlinie, Zschopau i Chemnitz. Stocznie zlokalizowano w Hamburgu, Bremie, Emden czy Rostocku. Do największych niemieckich producentów sprzętu elektronicznego należą Siemens, wyrabiający telefony komórkowe, oraz Grundig, producent telewizorów. Firma Bosch produkuje natomiast sprzęt gospodarstwa domowego. Zakłady przemysłu elektronicznego zlokalizowano np. w Dreźnie, Lipsku, Berlinie, Erfurcie, Radebergu, Weimarze, Stuttgarcie i Monachium. Główne ośrodki mechaniki precyzyjnej to Oberkochen, Berlin, Monachium, Böblingen, Getynga, Kempten, Jena, Drezno, Lipsk i Freiberg, a w przemyśle tekstylnym dominują Bonn, Akwizgran, Bielefeld, Münster, Osnabrück, Lipsk, Żytawa, Augsburg i Kempten. Zakłady przemysłu gumowego zlokalizowano m.in.: w Kolonii, Akwizgranie, Mannheimie, Frankfurcie nad Menem, Offenbach am Main, Berlinie, Lipsku czy Monachium. Ośrodki przemysłu szklarskiego to Zagłębie Ruhry, Zagłębie Saary oraz Turyngia. Problemy gospodarcze Mniej zadowalająco kształtuje się niemieckie zadłużenie, które osiągnęło w styczniu 2006 nowy rekordowy stan: 1,49 biliona euro = ok. 5,81 biliona PLN, co odpowiada ok. 18 tys. € = ok. 70 tys. PLN na głowę mieszkańca. Do tego dochodzą przewidywane zobowiązania państwa względem przechodzących na emeryturę pracowników sfery budżetowej w randze urzędnika, które płacone są bezpośrednio z budżetu, a nie przez ubezpieczenie emerytalne i do 2012 sumują się na kolejne 4 do 5 bilionów euro (źródło: niem. Bund der Steuerzahler). Od początku istnienia RFN wszystkie jej budżety były z deficytem. Jednak od 2009 roku Niemcy planują zmniejszać swój dług narodowy w relacji do PKB. Obecne zadłużenie Niemiec odpowiada około 110% PKB, podczas gdy kwotowo wyższe zadłużenie Stanów Zjednoczonych wynosi 10 bilionów dolarów (stan na 2009 r.) i również kwotowo wyższe zadłużenie Japonii 160% (ok. 7 bln dolarów), w odniesieniu do PKB niemiecki dług jest porównywalny do większości państw wysoko rozwiniętych. Zadłużenie i związane z nim odsetki, rosnące koszty systemu opieki zdrowotnej i emerytalnego, jak również bezrobocie (ok. 3,37 mln bezrobotnych), stanowią poważny problem finansowy i tym samym gospodarczy. Niemcy nie dotrzymywali od kilku lat, podpisanych w Maastricht, kryteriów konwergencji (dotyczących stabilności euro). Dla ratowania finansów państwa przeprowadza się od lat cięcia w systemach ubezpieczeń społecznych, co jednak tylko w nieznacznym stopniu poprawiło sytuację. W 2006 roku Niemcy po raz pierwszy od paru lat dotrzymali kryteria z Maastricht. W 2006 roku nastąpiła wyraźna poprawa sytuacji gospodarczej. Wzrost gospodarczy prognozowany na początku roku na 1% wyniósł ostatecznie 2,7%. Liczba zatrudnionych w niemieckim przemyśle wykazuje od lat tendencję spadkową. Każdego dnia z Niemiec przenosi się ok. 1500 miejsc pracy (ok. 500 000 rocznie) do państw Europy Wschodniej i Azji. Mimo to przemysł wnosi ok. 30% do PKB, a jego podstawową gałęzią jest motoryzacja i związane z nią branże. Od podpisania protokołu w Kioto, podejmuje się starania dla zmniejszenia emisji dwutlenku węgla do atmosfery, choć w 2002 roku przyjęto ustawę o stopniowej likwidacji elektrowni jądrowych. Jednakże już po kilku latach, w 2009 roku rozpoczęto proces uchylania tej ustawy, a w 2010 r. rząd federalny pod naciskiem społeczeństwa wydłużył okres eksploatacji bloków jądrowych z 32 do 60 lat. Gospodarka niemiecka silnie odczuła światowy kryzys finansowy. W lutym 2009 odnotowano spadek produkcji przemysłowej w ujęciu rocznym o 20,6%. Był to szósty kolejny miesięczny spadek (w stosunku do stycznia 2009 o 2,7%). Transport W Niemczech istnieje bardzo gęsta sieć transportowa. W sumie, na terenie państwa znajduje się 644 480 km dróg, w tym ok. 13 000 km autostrad, co stawia Niemcy na 11. miejscu na świecie, trzecim w Europie i drugim w Unii Europejskiej (po Hiszpanii). Transport drogowy W ostatnich latach coraz większą rolę odgrywa tam transport drogowy. Ze względu na dużą liczbę samochodów ciężarowych, na wielu niemieckich autostradach i drogach ekspresowych wprowadzono opłaty za przejazd samochodów mających powyżej 12 ton, a w dużych miastach, takich jak Berlin, Stuttgart, Monachium, Hanower czy miejscowościach Zagłębia Ruhry zakazano wjazdu do centrum samochodom bez nalepki, świadczącej o niskiej emisji spalin. Na 60% z niemieckich autostrad nie obowiązują limity prędkości, a na pozostałych wynoszą one ok. 130 km/h. Przeciwnicy tego prawa twierdzą, że ograniczenie prędkości maksymalnych zmniejszy liczbę wypadków i emisję dwutlenku węgla do atmosfery. Największe zagęszczenie autostrad występuje na zachodzie kraju, w Zagłębiu Ruhry i okolicach Frankfurtu nad Menem. Transport kolejowy W Niemczech istnieje 41 981 km linii kolejowych, z czego około 20 000 jest zelektryfikowanych. Pod względem długości linii kolejowych, Niemcy są szóstym państwem na świecie i drugim, po Rosji, w Europie. W użyciu pozostaje ponad 33 000 km, na których znajduje się przeszło 66 000 skrzyżowań i zwrotnic, ponad 27 000 wiaduktów i prawie 800 tuneli. Do niemieckich miast dociera wiele połączeń międzynarodowych. Największym ośrodkiem pod tym względem jest Frankfurt nad Menem, posiadający połączenia z Belgią, Francją, Wielką Brytanią, Irlandią, Szwajcarią, Holandią oraz Austrią. Do Berlina docierają natomiast pociągi z Polski, Szwecji, Danii oraz Holandii. Niemieckie koleje są zarządzane przez koncern Deutsche Bahn. Należy do niego ok. 5700 dworców, a spółka zatrudnia przeszło 250 000 pracowników. Co roku jej pociągami podróżuje się 1,98 miliarda razy, a każdego dnia koleje osobowe wykonują ok. 26 700 przejazdów, przy 5100 przejazdów pociągów towarowych. Transport lotniczy W Niemczech działają 152 linie lotnicze, z których największymi są Lufthansa oraz Air Berlin. Ponadto w Niemczech istnieje 541 lotnisk, co jest wynikiem trzynastym na świecie i drugim, po Rosji, w Europie. 322 z nich ma utwardzoną nawierzchnię pasów startowych. Na terenie kraju działają także 22 heliporty. Największym niemieckim lotniskiem jest port lotniczy we Frankfurcie, który w 2012 r. obsłużył ponad 57 mln pasażerów, co jest jedenastym wynikiem na świecie i trzecim, po londyńskim Heathrow i paryskim lotnisku Charles’a de Gaulle’a, w Europie. Inne lotniska, obsługujące powyżej miliona pasażerów rocznie, znajdują się w Berlinie, Bremie, Dortmundzie, Dreźnie, Düsseldorfie, Hamburgu, Hanowerze, Karlsruhe, Kolonii (Bonn), Lipsku, Monachium, Münster, Norymberdze, Stuttgarcie oraz Weeze. Transport wodny Na niemieckich rzekach i kanałach wyznaczono ponad 7000 km szlaków wodnych, co jest wynikiem dziewiętnastym na świecie i czwartym w Europie. Główne porty znajdują się w Bremie, Bremerhaven, Duisburgu, Hamburgu, Karlsruhe, Lubece, Neuss oraz Rostocku. W skład niemieckiej floty handlowej wchodzi ok. 430 statków, w tym dwa barkowce, dwa masowce, 51 frachtowców, 15 chemikaliowców, 298 kontenerowców, 6 gazowców, 4 statków pasażerskich, 24 frachtowców pasażerskich, 10 tankowców, 3 chłodniowce oraz 6 Ro-ro. W Niemczech zarejestrowanych jest także sześć zagranicznych statków – trzy fińskie, jeden holenderski oraz dwa szwajcarskie. Niemcy mają natomiast prawie 3500 statków zarejestrowanych w innych państwach, głównie taniej bandery, np. 1094 w Antigui i Barbudzie, 30 na Bahamach, 14 na Bermudach, 192 na Cyprze, 123 na Gibraltarze, 1185 w Liberii, 135 na Malcie, 248 na Wyspach Marshalla, ale też np. w Australii, Holandii, Wielkiej Brytanii, Portugalii czy Luksemburgu. Turystyka Niemcy są siódmym na świecie państwem pod względem liczby przyjazdów z zagranicy; w 2015 roku kraj ten odwiedziło 34,972 mln turystów (6% więcej niż w roku poprzednim). Pod względem przychodów z turystyki w 2015 Niemcy zajęły ósme miejsce na świecie z wynikiem 36,867 mld dolarów. Największym zainteresowaniem turystów cieszy się Bawaria, w której w 2011 r. nocowano 81 milionów razy. Na kolejnych miejscach plasują się Badenia-Wirtembergia, Nadrenia Północna-Westfalia, Dolna Saksonia oraz Hesja. Najczęściej odwiedzanym przez turystów miastem jest Berlin. Jednym z jego najbardziej charakterystycznych zabytków jest Brama Brandenburska z końca XVIII w., która w okresie zimnej wojny, wraz z Murem Berlińskim, tworzyła granicę między wschodnią a zachodnia częścią miasta. Budowla jest zbudowana w stylu klasycystycznym i stanowi obecnie symbol Zjednoczenia Niemiec w 1989 r. W rozległym parku Tiergarten znajduje się natomiast kolumna Siegessäule, upamiętniająca zwycięstwo Prus w wojnie z Danią w 1864 r. Ma ona 35 ton i 8,3 metra wysokości, a u jej szczytu widnieje brązowa figura Nike, bogini zwycięstwa. W Niemczech istnieje wiele zamków i pałaców, z których wiele poddano w ostatnich dziesięcioleciach renowacji. Jednym z najsłynniejszych obiektów jest kompleks pałaców i ogrodów w Poczdamie. Na ponad 500 ha znajduje się tutaj około 150 zabytkowych budowli, powstałych głównie w latach 1730–1916. Duże skupisko zamków i pałaców znajduje się również w Saksonii, w pobliżu Drezna. W centrum stolicy kraju związkowego znajduje się znany zespół architektoniczny Zwinger, a wokół miasta rozrzucone jest wiele innych budowli, np. pałac w Pillnitz, Pałac Moritzburg, zamek w Miśni czy Twierdza Königstein. W Bawarii położony jest natomiast słynny zamek Neuschwanstein, a także długi na ponad kilometr Zamek Burghausen. W okolicach Hanoweru zlokalizowane są pałac w Bückeburg, zamek Marienburg, pałac w Corvey, a także w Celle. Na północy kraju zamków jest mniej, a najbardziej znane z nich to: zamek w Plön, zamek i park w Eutin oraz zamek w Schwerinie. W Niemczech działa również ok. 4000 muzeów. Niemcy dysponują także dużą liczbą parków rozrywki. Największym z nich jest Europa-Park, o powierzchni 90 hektarów. Poza tym, znajdują się tu także: Legoland w Günzburgu, Phantasialand w Brühl, Heide-Park w Soltau czy Hansa Park w Sierksdorf. Ponadto w Niemczech założono kilkaset ogrodów zoologicznych, z których największe znajdują się w Berlinie, Monachium, Hamburgu, Stuttgarcie, Kolonii, Lipsku, Frankfurcie nad Menem oraz Norymberdze. Szlaki turystyczne W Niemczech istnieje gęsta sieć szlaków turystycznych, które zlokalizowano nie tylko na terenach atrakcyjnych pod względem przyrodniczym, ale także w miastach i terenach zabudowanych. Wśród nich znajdują się: Szlak Marchii Wkrzańskiej (Märkischer Landweg) o długości ok. 220 km – szlak prowadzący od Feldberg do Mescherin w Brandenburgii. Biegnie on po terenach podmokłych z dużą liczbą jezior polodowcowych oraz niewielkich wzniesień. Przecina także Park Narodowy Doliny Dolnej Odry. Międzynarodowy szlak rowerowy Odra – Nysa – umożliwiający zwiedzanie terenów przygranicznych wzdłuż Nysy Łużyckiej i Odry od Gór Izerskich w Czechach do Ahlbeck (Heringsdorf) na wyspie Uznam na zachód od Świnoujścia. Na trasie o długości 630 km znajdują się obszary ochrony przyrody, np. Park Narodowy Doliny Dolnej Odry i Naturpark Am Stettiner Haff oraz następujące miasta Jablonec nad Nysą, Görlitz, Mużaków, Frankfurt nad Odrą, Schwedt/Oder, Penkun, Ueckermünde, Anklam oraz Usedom. Do największych atrakcji należą Park Mużakowski (UNESCO), zabytki we Frankfurcie nad Odrą, zamek w Penkun, starówka z przystanią i Zamek Książąt Pomorskich w Ueckermünde i Muzeum Otto Lilienthala w Anklam. Szlak przebiega w niewielkim oddaleniu od polskich miejscowości turystycznych, m.in. Zgorzelca, Łęknicy, Gubina, Kostrzyna nad Odrą, Cedyni, Gozdowic, Gryfina, Szczecina, Polic, Węgornika, Nowego Warpna oraz Świnoujścia. W okolicy Zalewu Szczecińskiego na Pomorzu łączy się z Międzynarodowym szlakiem rowerowym wokół Zalewu Szczecińskiego R-66. Szlak 66 Jezior (66 Seen-Weg) o długości 416 km, prowadzący dookoła Berlina, rozpoczynający się i kończący w Poczdamie. Podczas wędrówki trasą, podróżujący przemierzają fragment kompleksu parkowo-pałacowego w Poczdamie, a także tereny leśne i rolnicze z licznymi jeziorami, zarówno sztucznymi, jak i naturalnymi. Szlak Zamków (Burgenwanderweg) o długości 147 km, mający kształt pętli, a jego początek, jak i koniec może zostać wyznaczony w jej dowolnym miejscu. Wiedzie głównie przez tereny leśne, łącząc trzy zamki: Eisenhardt w Bad Belzig, Rabenstein oraz Ziesar, a także pałac Wiesenburg. W całości leży ona w Brandenburgii, na południowy zachód od Berlina. Szlak Hermanna (Hermannsweg) o długości 156 km, łączący Rheine i Horn-Bad Meinberg w Nadrenii Północnej-Westfalii. Na szlaku rozmieszczone są liczne atrakcje, takie jak długa na cztery kilometry piaskowcowa formacja skalna, Dörenther Klippen, ruiny zamkowe w Tecklenburgu, pałac w Bad Iburg, a także zamek Ravensberg. Szlak Hunów (Hünenweg) o długości 208 km, rozpoczynający się w Osnabrück, a kończący w Papenburgu. Swoją nazwę wziął od znajdujących się na jego trasie megalitycznych grobowców Hunów, liczących ok. 4000 lat. Prowadzi głównie terenami rolniczymi z dużą liczbą miast i wsi. Szlak Młynów (Mühlensteig) o długości 60 km, prowadzący leśnymi drogami na obrzeżach miast w Nadrenii Północnej-Westfalii. Krajobraz ma tutaj górzysty charakter, a na trasie zlokalizowanych jest dziewięć zabytkowych młynów i wiatraków różnego typu. Eggeweg o długości 70 km, prowadzący w dużej części przez lasy, poza miastami i innymi terenami zabudowanymi. Wiedzie wzniesieniami stosunkowo niskiego pasma górskiego Eggegebirge (najwyższy szczyt – Preußischer Velmerstot – 468 m n.p.m.). Rothaarsteig o długości 154 km, przemierzający pasmo górskie Rothaar pomiędzy Brilon w Nadrenii Północnej-Westfalii, a Dillenburgiem w Hesji. Z wielu miejsc rozciągają się widoki na liczne doliny. Winterberger Hochtour o długości 82 km, biegnący przez zachodnią Nadrenię Północną-Westfalię, przez liczne szczyty górskie. Przecina po drodze osiem dolin i dociera do 18 punktów widokowych. oraz projektowany Szlak wodny Berlin – Szczecin – Bałtyk – najkrótsza wodna droga z Berlina do Bałtyku – kanałami śródlądowymi Odra-Hawela i Finow do Odry i Zalewu Szczecińskiego. Turyści niemieccy Niemcy najchętniej spędzają wakacje we własnym kraju. Wśród kierunków zagranicznych prym wiedzie Hiszpania; Polska jest na 10. miejscu. Oświata Ponad 99% Niemców powyżej 15. roku życia potrafi czytać i pisać. Za nadzór nad oświatą odpowiadają w Niemczech rządy poszczególnych krajów związkowych. Od lat 60. XX wieku ruch reform doprowadził do scalenia edukacji w Gesamtschule, a w późniejszych latach wiele landów wprowadziło dwu- lub trzystopniowy system edukacji. Edukacja w przedszkolu jest dostępna dla wszystkich dzieci w wieku od trzech do sześciu lat, po czym przez następne dziewięć lat mają one obowiązek uczęszczania do szkoły. Podstawowe kształcenie trwa zazwyczaj od czterech do sześciu lat. Szkoły średnie są natomiast podzielone na trzy typy, różniące się pod względem stopnia zaawansowania w nauce ich wychowanków. Gimnazjum kształci najzdolniejszych uczniów i przygotowuje ich do nauki na studiach, Realschule naucza młodzież o średniej wiedzy (jest to ostatnie sześć lat ich nauki), a do Hauptschule uczęszczają uczniowie, których wyniki w nauce są najsłabsze (jest to przygotowanie do wykonywania zawodu). Podstawowym kryterium, wymaganym do przyjęcia na studia, jest matura (Abitur), norma kwalifikacyjna, uzyskiwana na podstawie wyników w ostatnich latach nauki oraz końcowych egzaminów, ale obowiązuje także duża liczba wyjątków i dokładniejszych norm, zależnych od kraju związkowego, uniwersytetu lub przedmiotu. W czołowej setce Akademickiego Rankingu Uniwersytetów Świata znajdują się trzy uniwersytety niemieckie. Są to: Uniwersytet Ludwika i Maksymiliana w Monachium, Uniwersytet we Fryburgu oraz Uniwersytet w Heidelbergu. Na dalszych miejscach znajdują się uniwersytety w Bonn, Frankfurcie, Getyndze, Münsterze, Hamburgu. W sumie 38 uniwersytetów jest sklasyfikowanych w czołowej pięćsetce rankingu. Większość niemieckich uniwersytetów ma charakter publiczny. Pobierają one czesne w wysokości ok. 60 € od studenta na semestr (do 500 € w Dolnej Saksonii). Edukacja uniwersytecka w Niemczech jest otwarta na większość obywateli i w coraz większym stopniu powszechna. Najstarszym uniwersytetem w Niemczech jest uczelnia w Heidelbergu, która powstała w 1368 r. Następnie powstały uniwersytety w Lipsku (1409), Rostocku (1419), Fryburgu (1457), Monachium (1472) oraz Tybindze (1477). Nauka Fizyka Prace Alberta Einsteina oraz Maxa Plancka były decydujące podczas tworzenia nowoczesnej fizyki, którą później rozwinęli Werner Heisenberg i Austriak Erwin Schrödinger. Byli oni poprzedzani przez innych kluczowych fizyków, takich jak Hermann von Helmholtz, Joseph von Fraunhofer czy Gabriel Fahrenheit. Wilhelm Röntgen odkrył promieniowanie X, co sprawiło, że został pierwszym laureatem Nagrody Nobla w dziedzinie fizyki w 1901 r., a jego imieniem nazwano pierwiastek. Heinrich Hertz pracował nad promieniowaniem elektromagnetycznym, co było istotne w rozwoju telekomunikacji. Również wiedza na temat aerodynamiki została rozwinięta przez Niemca, Ludwika Prandtla. Innymi znanymi niemieckimi fizykami są: Karl Ferdinand Braun (1850–1918), Wilhelm Wien (1864–1928), Johannes Stark (1874–1957), Max von Laue (1879–1960), Otto Hahn (1879–1968), James Franck (1882–1964), Gustav Ludwig Hertz (1887–1975), Walther Bothe (1891–1957), Werner Heisenberg (1901–1976), Ernst Ruska (1906–1988), J. Hans D. Jensen (1907–1973), Wolfgang Paul (1913–1993), Herbert Kroemer (1928–), Rudolf Mössbauer (1929–2011), Peter Grünberg (1939–), Theodor W. Hänsch (1941–), Klaus von Klitzing (1943–), Gerd Binnig (1947–), Horst Störmer (1949–), Georg Bednorz (1950–) oraz Wolfgang Ketterle (1957–). W sumie 23 Niemców zdobyło Nagrodę Nobla. Chemia Niemieccy chemicy zostali nagrodzeni Nagrodą Nobla 26 razy, co stanowi ok. 15% wszystkich przyznanych nagród w tej dziedzinie nauki. Hermann Emil Fischer zsyntetyzował glukozę, Adolf von Baeyer badał organiczne barwniki i hydroaromatyczne związki chemiczne, a Eduard Buchner odkrył fermentację bez udziału żywych komórek. Richard Martin Willstätter badał chlorofil, natomiast Fritz Haber zsyntetyzował amoniak. Hans von Euler-Chelpin badał fermentację cukrów i zymazę, a Hans Fischer hem oraz chlorofil. Friedrich Bergius wspólnie z Carlem Boschem przyczynił się do wynalezienia i rozwoju chemicznych metod wysokociśnieniowych. Richard Kuhn pracował nad witaminami i karotenoidami, a Adolf Butenandt nad hormonami płciowymi. Robert Huber, Johann Deisenhofer oraz Hartmut Michel wyznaczyli trójwymiarową strukturę centrum reakcji fotosyntezy u bakterii. Gerhard Ertl badał procesy chemiczne, które zachodzą na powierzchni ciał stałych. Geografia Do najsłynniejszych geografów niemieckich zalicza się Alexandra von Humboldta, twórcę biogeografii, badającego głównie tereny Ameryki Łacińskiej. Jego książka Kosmos zawierała niemal całą ówczesną wiedzę o przyrodzie. Do twórców nowoczesnej geografii zalicza się także Carla Rittera. Dzieje geografii w Niemczech sięgają jednak znacznie wcześniejszych czasów. W 1507 r. Martin Waldseemüller opublikował pierwszy atlas z nazwą Ameryka, a pochodzący z Niemiec Martin Behaim w roku 1492 stworzył pierwszy w historii globus. Na przełomie wieku XVI i XVII Filip Clüver stworzył podstawy geografii historycznej, a Bernard Varenius wydzielił nową dziedzinę geografii – geografię regionalną. Heinrich Barth badał Afrykę północną i centralną, a Ferdinand von Richthofen badał Daleki Wschód i przyczynił się do rozwoju geomorfologii. Erich Dagobert von Drygalski prowadził eksplorację Antarktydy. Na początku XX wieku Alfred Wegener wysunął pierwszą w historii teorię wędrówki kontynentów. Niemieccy naukowcy zapisali się także w historii geologii. Za ojca mineralogii uważa się Georgiusa Agricolę, który przedstawił pierwszą klasyfikację minerałów, a Abraham Gottlob Werner stworzył teorię neptunizmu. Astronomia Spośród czynnych w Niemczech na przełomie XVI i XVII wieku astronomów wyróżnił się Johannes Kepler, który opracował trzy prawa ruchu planet. Simon Marius nazwał cztery największe księżyce Jowisza – Ganimedes, Europę, Io i Kallisto. Johann Bayer opublikował Uranometrię, pierwszy atlas nieba ukazujący całą sferę niebieską. Sto lat później Maria Margarethe Kirch została pierwszą kobietą, która odkryła kometę, a wśród dokonań Friedricha Wilhelma Bessela znajdziemy: pomiar położenia ok. 50 tys. gwiazd, wykazanie istnienia planety Neptun, zmierzenie paralaksy, a także udowodnienie, iż Syriusz i Procjon wykonują niewielkie ruchy. Na początku XIX wieku Friedrich Wilhelm August Argelander posunął się o krok dalej i skatalogował 324 188 gwiazd, określając ich jasność i pozycję. Johann Gottfried Galle, przy współpracy Heinricha Louis d’Arresta jako pierwszy zaobserwował Neptuna, a Hermann Karl Vogel odkrył gwiazdy spektroskopowo podwójne. Max Wolf wprowadził fotografię do badań astrofizycznych, co pozwoliło mu na odkrycie m.in. przeszło 200 asteroid. Pierwszym niemieckim astronautą w kosmosie był Sigmund Jähn, który opuścił Ziemię w 1978 r. Od tego czasu w kosmos wyruszyło kilkunastu niemieckich kosmonautów. Inżynieria Niemieccy inżynierowie odegrali istotną rolę w tworzeniu motoryzacji. Dokonali oni istotnych odkryć w tej dziedzinie na przełomie XIX i XX wieku. Nikolaus Otto jest twórcą silnika o zapłonie iskrowym, a Karl Benz i Gottlieb Daimler wynaleźli pierwsze samochody. Rudolf Diesel zbudował natomiast silnik wysokoprężny, nazwany od jego nazwiska silnikiem Diesla. Henrich Focke stworzył pierwszy nadający się do użytku helikopter, a Hans von Ohain przyczynił się do postępu koncepcji napędu odrzutowego. Samolot Horten Ho 229, dzieło braci Horten był pierwszym odrzutowcem o konstrukcji latającego skrzydła. Istotną postacią, choć niezwiązaną z motoryzacją, był działający w XV wieku Johannes Gutenberg, który wprowadził czcionkę ruchomą do drukarstwa. Konrad Zuse był twórcą pierwszego komputera, Karl Ferdinand Braun wynalazł kineskop, a Emil Berliner gramofon. Opieka zdrowotna Niemcy posiadają najstarszy na świecie system ochrony zdrowia, mający swe początki w aktach prawnych, wydanych przez Otto von Bismarcka w 1883 r. Na wszystkich obywateli nałożony jest pełny system ubezpieczeń, z którego pewne grupy społeczne (np. osoby prowadzące działalność gospodarczą czy osoby o wysokich zarobkach) mogą zrezygnować i zawrzeć prywatną umowę ubezpieczeniową. Dawniej mogli oni też wybrać brak ubezpieczenia, możliwość ta została jednak zniesiona w 2009 r. W 2009 r. na 1000 obywateli przypadało w Niemczech 8,2 łóżka szpitalnego, a w 2013 r. średnia długość życia wynosiła 78 lat u mężczyzn i 83 u kobiet W 2009 r. ok. 67 000 Niemców było zarażonych wirusem HIV/AIDS, zmarło z tego powodu poniżej 1000 obywateli. Co czwarty dorosły mieszkaniec Niemiec boryka się z otyłością, a 1,1% dzieci do piątego roku życia jest niedożywionych. Ponadto 27% Niemców jest palaczami. Kultura Święta Liczba dni wolnych od pracy jest różna w poszczególnych krajach związkowych państwa. Dziewięć dni jest wolnych od pracy na terenie całych Niemiec. Są to: Nowy Rok (1 stycznia), Wielki Piątek, Poniedziałek Wielkanocny, Dzień Pracy (1 maja), Wniebowstąpienie Pańskie, drugi dzień Zielonych Świątek, Święto Zjednoczenia Niemiec (3 października), Boże Narodzenie (25 grudnia) oraz 26 grudnia, czyli dzień św. Szczepana. Ponadto w niektórych krajach związkowych wolne od pracy są: Święto Objawienia Pańskiego (6 stycznia), Boże Ciało, Wniebowzięcie Najświętszej Maryi Panny, Dzień Reformacji (31 października), Wszystkich Świętych (1 listopada) oraz Dzień Pokuty (20 listopada). Literatura Niemiecka literatura powstała w średniowieczu. Najważniejsi autorzy tej epoki to Walther von der Vogelweide i Wolfram von Eschenbach. Pieśń o Nibelungach, której autor jest nieznany, jest jednym z najważniejszych dzieł literatury niemieckiej. Dzieła te napisane zostały w języku średnio-wysoko-niemieckim, który jest dla współczesnych Niemców zupełnie niezrozumiały. Nowożytną niemczyznę stworzył Marcin Luter swoim tłumaczeniem Biblii. Za najważniejszych autorów literatury niemieckiej uważani są Christoph Martin Wieland, Johann Wolfgang von Goethe i Friedrich Schiller, Friedrich Hölderlin i Heinrich Heine oraz bracia Grimm; w dwudziestym wieku Niemcy miały kilku noblistów w dziedzinie literatury, takich jak: Theodor Mommsen (1902), Paul Heyse (1910), Gerhart Hauptmann (1912), Thomas Mann (1929), Hermann Hesse (1946), Heinrich Böll (1972), Günter Grass (1999) i Herta Müller (2009). Filozofia Za największych filozofów niemieckich uważani są Johannes Eckhart, Mikołaj z Kuzy, Gottfried Wilhelm Leibniz, Immanuel Kant, przez niektórych historyków filozofii uważany za najważniejszego filozofa nowożytności z uwagi na szerokie oddziaływanie, Friedrich Schelling, Johann Gottlieb Fichte, Georg Wilhelm Friedrich Hegel, Ludwig Feuerbach, Karol Marks, Fryderyk Engels, Arthur Schopenhauer, Friedrich Nietzsche, Edmund Husserl, Martin Heidegger i Karl Jaspers. Należy pamiętać, że niektórzy filozofowie niemieccy krytycznie odnosili się do innych filozofów niemieckich, na przykład Artur Schopenhauer nazywał pseudofilozofami Fichtego i Hegla , z kolei Nietzsche krytycznie odnosił się do całej filozofii niemieckiej włącznie z Kantem, nazywając ją „podstępną teologią”, natomiast Marks, chociaż ukończył filozofię, był bardziej ekonomistą niż filozofem. Szczególnie ważne są niemiecki idealizm oraz marksizm. W dwudziestym wieku ważny wpływ na filozofię wywarła krytyczna teoria tzw. szkoły frankfurckiej Theodora Adorna i Maxa Horkheimera. Muzyka Podobnie jak w innych państwach europejskich, również w Niemczech przyjęcie chrześcijaństwa dało ogromny impuls muzyce religijnej, która rozwijała się początkowo przede wszystkim w klasztorach. Podstawą stał się chorał gregoriański, od IX w. znane były wielogłosowe organa. Powstanie najstarszej pieśni do niemieckiego tekstu – Christ ist erstanden – datuje się na ok. 1000 rok. Od XII w. do końca XIV w. rozwijała się świecka muzyka uprawiana przez minnesingerów, którzy początkowo skupiali się na dworze cesarza Fryderyka Barbarossy. Najznakomitszymi minnesingerami byli: Walther von der Vogelweide, Wolfram von Eschenbach, Neidhardt von Reuenthal, Heinrich Frauenlob oraz Oswald von Wolkenstein. Najsławniejszym wydarzeniem w tej tradycji był turniej minnesingerów, jaki w XII w. odbył się na zamku Wartburg (nawiązał do niego w operze Tannhäuser Richard Wagner). W bogatych miastach, zwłaszcza na południu i zachodzie dzisiejszych Niemiec, powstawały cechy muzyków zrzeszające meistersingerów. Najbardziej znanym meistersingerem był szewc Hans Sachs (1494–1576; upamiętnił go w Śpiewakach norymberskich Richard Wagner). Reformacja odegrała ogromną rolę w rozwoju niemieckiej muzyki i stworzeniu wyjątkowo bogatej kultury muzycznej. Zawdzęcza to Marcinowi Lutrowi, który odrzucając malarstwo i rzeźbę, uznał muzykę za główny środek wyrażania uczuć religijnych. Wyznawał więc zasadę: „kto śpiewa, modli się podwójnie”. Luter dobrze znał ówczesną muzykę, śpiewał, grał, a nawet komponował. Przekonany o ogromnej sile oddziaływania muzyki nakazywał uczestniczyć w śpiewie liturgicznym wszystkim wiernym i podkreślał konieczność śpiewania w języku rodzimym. Tworząc repertuar religijny, zwolennicy reformacji przede wszystkim podkładali znane, często nawet bardzo popularne melodie pod nowe teksty (tym sposobem sławny chorał wykorzystany przez Bacha w Pasji według św. Mateusza – O Haupt voll Blut und Wunden – w dużej mierze wykorzystuje melodię pieśni miłosnej Płoche dziewczę zawróciło mi w głowie). Autorem niektórych nowych chorałów – tekstów i melodii – był również sam Luter. Dla reformacji komponował też m.in. Ludwig Senfl i Martin Agricola, lecz wiele śpiewów jest anonimowych. Pieśni te ukazywały się w zbiorach, bo wielką rolę w upowszechnianiu chorału luterańskiego odegrało rozwijające się wtedy drukarstwo. Na przykład w 1524 roku ukazał się w Erfurcie zbiór 26 pieśni jednogłosowych z religijnymi tekstami do użytku domowego, a w Wittenberdze śpiewnik w układzie czterogłosowym opracowany przez współpracownika Lutra, Johannesa Waltera. Reformacja przyczyniła się również do wyjątkowego rozwoju muzyki organowej. Już w 1452 powstał wyjątkowy zbiór (Fundamentum organisandi C. Paumanna) zawierający opracowania utworów wokalnych i pierwsze samodzielne utwory organowe. W następnych stuleciach przybywało znakomitych organistów, a kulminacją tej dziedziny muzyki stała się twórczość J.S. Bacha. Pierwszą operę skomponował Heinrich Schütz; była to Daphne wystawiona 1627 w Torgau nieopodal Drezna (zaginiona). Pierwsze spektakle operowe wystawiano na dworach; w Monachium w 1653 roku, w Dreźnie w 1686, w Hanowerze w 1689 roku. W Hamburgu w 1678 otwarto pierwszą publiczną operę w Niemczech. Ponieważ miasto było protestanckie, początkowo wystawiano tylko utwory o tematyce religijnej, ale z czasem uległo to zmianie i zaczęto prezentować również dzieła świeckie, bardziej rozrywkowe. Dla opery w Hamburgu komponował Reinhard Keiser, a także kompozytor i pierwszy zawodowy krytyk muzyczny Johann Mattheson, Georg Philipp Telemann. Niemiecka muzyka w XVII i XVIII w. ulegała przede wszystkim wpływom włoskim – w operze i muzyce instrumentalnej, oraz w mniejszym stopniu francuskim – w muzyce instrumentalnej. Czołowym kompozytorem oper był kapelmistrz opery elektora saksońskiego w Dreźnie Johann Adolf Hasse uważany za jednego z najznamienitszych reprezentantów stylu włoskiego. W pierwszej połowie XVIII wieku ze środkowych Niemiec wywodzili się dwaj kompozytorzy, zaliczani do najwybitniejszych w historii muzyki poważnej: Händel, który związał się z dworem hanowerskim, ale działał głównie w Anglii oraz J.S. Bach, który dojrzałe życie spędził w Lipsku. Bacha uważa się za uosobienie niemieckiego stylu w ówczesnej muzyce: w utworach wokalno-instrumentalnych poprzez związek z chorałem luterańskim, w utworach instrumentalnych – poprzez stosowanie kontrapunktu, kojarzonego przede wszystkim ze stylem niemieckiej muzyki organowej. W połowie XVIII w. szkole mannheimskiej, czyli na dworze elektora w Mannheimie nastąpiło poważne przeobrażenie muzyki instrumentalnej: powstała orkiestra symfoniczna, podobna do tej, którą znamy dzisiaj. Ważną rolę odegrali też w tym okresie synowie J.S. Bacha: Wilhelm Friedemann Bach, Carl Philipp Emanuel Bach i Johann Christian Bach. W drugiej połowie XVIII wieku centralnym ośrodkiem stał się Wiedeń. Tam działali klasycy wiedeńscy, z których dwaj, tj. Joseph Haydn i Wolfgang Amadeus Mozart, byli Austriakami, choć ojciec Mozarta – Leopold wywodził się z Augsburga, a sam Wolfgang Amadeusz tworzył swe dzieła choćby dla mannheimskiego czy później monachijskiego dworu. Tylko Ludwig van Beethoven wywodził się z Nadrenii. Za symboliczny ten moment początku romantyzmu w muzyce niemieckiej uważa się premierę opery Wolny strzelec Carla Marii von Webera w 1821. Kulminację tej epoki stanowiła twórczość Richarda Wagnera. Najważniejsza stała się jednak muzyka instrumentalna. Głównymi twórcami z tamtego okresu byli: Feliks Mendelssohn-Bartholdy, Robert Schumann, Franciszek Liszt, Johannes Brahms. Niemiecką kulturę muzyczną zdominował instrument. Najbardziej ceniono za to, że może obyć się bez słów i potrafi oddziaływać na emocje słuchaczy bez pośrednictwa tekstu, jako mowa duszy. Nawet w operze niemieckiej orkiestra bywała ważniejsza od śpiewaków, co szczególnie wyraźnie przejawia się u Wagnera. Rozkwit kultury muzycznej możliwy był dzięki mecenatowi wielu dworów oraz zainteresowaniu muzyką wśród mieszkańców miast, mających na ogół bardzo dobre przygotowanie do wykonywania muzyki. Ponadto literaci i filozofowie nadali muzyce wyjątkowego znaczenia wśród wszystkich sztuk. Tradycję romantycznego stylu z powodzeniem kontynuował u schyłku XIX i na początku XX wieku Richard Strauss. Najbardziej wpływowym kompozytorem niemieckim w I połowie XX wieku był Paul Hindemith. Grono zwolenników miał też twórca dodekafonii Arnold Schönberg, który w latach dwudziestych nauczał w Berlinie. Dojście do władzy Hitlera w 1933 położyło jednak kres wszelkim nowatorskim tendencjom i bardzo wielu muzyków, zwłaszcza pochodzenia żydowskiego, musiało emigrować. Stosunek do nowoczesnej sztuki był tak zły, że w 1938 zorganizowano wystawę „zwyrodniałej muzyki”: nowoczesnej oraz jazzowej. Po wojnie do głosu doszli kompozytorzy, którzy przedtem nie cieszyli się poparciem nazistów, jak Karl Amadeus Hartmann. Nadal tworzył też Carl Orff. W latach pięćdziesiątych rozwinęła się natomiast awangarda, której najwybitniejszym przedstawicielem ze strony niemieckiej był Karlheinz Stockhausen. Pierwsze studio muzyki elektronicznej powstało w Niemczech – w Kolonii. Od 2010 roku Niemcy zajmują trzecie miejsce na świecie na liście najbardziej dochodowych rynków muzycznych. Niemiecka scena muzyczna wykształciła się w wielu kierunkach, rozwijających się w szczególnie szybkim tempie w stolicy – Berlinie. Gwiazdy gatunków muzycznych pop i rock, takie jak Udo Lindenberg, Herbert Grönemeyer, Sarah Connor, Nena, Dieter Bohlen czy Xavier Naidoo, zdobyły sławę w całym obszarze niemieckojęzycznym, a także w całej Europie. Od czasów powstania w latach 80., niemiecki punkrock jest rozpowszechniony na niemieckim rynku muzycznym. Do najpopularniejszych zespołów punkowych należą Die Toten Hosen i Die Ärzte, natomiast muzykę metalową reprezentują m.in. Destruction, Kreator, Sodom czy Tankard – zespoły grające thrash metal. Oprócz tego okazale prezentuje się grupa jazzowych muzyków niemieckich. Swój rozkwit przeżył w Niemczech jeden z gatunków swingu – Sinti-Jazz. Pionierami muzyki elektronicznej na świecie byli niemieccy artyści – Klaus Schulze oraz zespół Kraftwerk. Gwiazdami pochodzącymi z Niemiec, a odnoszącymi sukcesy na skalę światową byli i są: Modern Talking, Scorpions, Rammstein. Znanymi artystami muzyki pop w bieżącym tysiącleciu są między innymi takie zespoły jak: Wir sind Helden, Rosenstolz i Silbermond. Bardzo popularnym zespołem na niemieckim rynku muzycznym jest także grupa Tokio Hotel, uznana przez amerykański magazyn Rolling Stone za „najgorętszy towar eksportowy Niemiec”. Na uwagę zasługują także niemieckojęzyczni raperzy: Die Fantastischen Vier, Bushido czy Sido oraz niemieccy DJ’e: Alle Farben, Felix Jaehn i Robin Schulz. Sztuka Na terenie Niemiec często znajduje się dzieła sztuki prehistorycznej, np. Wenus z Hohle Fels. Jest ona prawdopodobnie najstarszą figurką, mającą ludzkie kształty. Ma około 35 000 lat i została znaleziona w 2008 roku. W okresie Imperium Rzymskiego, prowincje germańskie produkowały wyroby ceramiczne, które sprowadzano do wielu zakątków imperium. Rozkwit sztuki średniowiecznej na terenie Niemiec rozpoczął się w okresie Imperium Karolińskiego Karola Wielkiego. Nie przetrwało wiele rzeźb z tamtego okresu, wiadomo jednak, iż Karol Wielki zlecił wykonanie figury Jezusa na krzyżu do kaplicy pałacowej w Akwizgranie. Sztuka karolińska miała przywrócić świetność stylu klasycznego, a także konkurować z bizantyńską. W czasie rządów Ludolfingów, sztukę tworzono zazwyczaj w wielkich klasztorach, na przykład na wyspie Reichenau, która w II połowie XX wieku była czołowym ośrodkiem sztuki w Zachodniej Europie. Styl Reichenau używał uproszczonych, wzorzystych kształtów w celu osiągnięcia bardzo ekspresywnych obrazów, dalece odbiegających od klasycznych aspiracji stylu karolińskiego. Z okresu tego pochodzi na przykład drewniany krucyfiks Gerona, datowany na lata 965–997, będący najstarszym średniowiecznym krzyżem o wielkości zbliżonej do naturalnej. Okres sztuki ottońskiej to silny progres rzemiosła, głównie metaloplastyki. Na krótko przed rokiem 1000 wykonano krzyż Lotara, cenny przykład crux gemmata który upowszechnił się w Rzeszy, czego przykładem są cztery krzyże procesyjne w dawnym opactwie w Essen. W Hildesheim na okres urzędu św. Bernwarda wykonano z brązu drzwi i kolumnę. Sztuka romańska była pierwszą, która stała się powszechna w całej Zachodniej Europie. Niemcy były centrum prądu, jednak niemiecki romanizm używał mniejszej liczby rzeźb, niż francuski. Następnie, po stworzeniu sztuki gotyckiej, Niemcy zaczęli ją powoli przejmować od Francuzów (m.in. katedry w Kolonii, Fryburgu, Magdeburgu czy w Naumburgu, które otrzymały bogaty wystrój i dekoracje rzeźbiarskie), jednak zachowali ją znacznie dłużej, niż inne państwa europejskie. Na okres gotyku przypada progres rzeźby, zarówno kamiennej, jak drewnianej, ukształtowała się tu długoletnia tradycja ołtarza szafiastego. Na północy Niemiec tworzyli wtedy liczni malarze, tacy jak Konrad von Soest w Westfalii, Mistrz Bertram w Hamburgu oraz Stefan Lochner w Kolonii. W późniejszym okresie działali także Brat Francke, Hans Bornemann, Hinrik Funhof i Wilm Dedeke, którzy przetrwali do epoki renesansu. Ówcześni twórcy malowali głównie na zlecenie miast w Skandynawii i nadbałtyckich państw. W Europie znany był natomiast Bernt Notke, działający w Lubece. Renesans w Niemczech używał wyszukanych, gotyckich zdobień aż do XVI wieku, również w pracach traktujących o człowieku i aspektach jego życia. Na większości terytorium Niemiec nie zostały przyjęte zdobienia klasyczne, choć w innych przypadkach Niemcy szybko podążały za rozwojem, co uwidacznia się na przykład poprzez wprowadzenie ruchomej czcionki w drukarstwie. Czołowym niemieckim artystą renesansu był Albrecht Dürer, tworzący znane w całej Europie drzeworyty. W późniejszych latach większość niemieckich artystów zostało Protestantami, co pozbawiło ich możliwości malowania obrazów religijnych, dawniej podstawy twórczości malarza. W późniejszym okresie wrogość Luteran wobec tworzenia dzieł religijnych nieco osłabła. Z okresu tego pochodzą np. nastawy ołtarzowa Lucasa Cranacha starszego, przedstawiające zazwyczaj Ostatnią Wieczerzę, niektóre ukazujące najważniejszych przedstawicieli Protestantyzmu jako Dwunastu Apostołów. Matthias Grünewald pozostawił natomiast bardzo małą liczbę dzieł, jednak jego ołtarz z Isenheim został uznany za największe dzieło niemieckiego renesansu. Szkoła naddunajska to nazwa grupy malarzy, tworzących na początku XVI wieku w Bawarii i Austrii. Należeli do niej m.in.: Albrecht Altdorfer, Wolf Huber oraz Augustin Hirschvogel. Stworzyli oni pierwsze pejzaże w sztuce zachodu (1000 lat wcześniej powstały pejzaże w Chinach). Druki wykonywali natomiast uczniowie Dürera, Hans Burgkmair starszy i Hans Baldung Grien. Hans Holbein Starszy oraz jego brat, Sigismund Holbein, malowali obrazy religijne w stylu późnogotyckim, natomiast Hans Holbein Młodszy, tworzący głównie w Anglii i Szwajcarii, miał w swoim dorobku liczne portrety. Czołowymi niemieckimi rzeźbiarzami byli w tamtym okresie: Wit Stwosz, Tilman Riemenschneider oraz Peter Vischer starszy. W okresie baroku i rokoko niemiecka sztuka była zbliżona do twórczości artystów z innych części świata, choć na terenie państwa działało wielu artystów z różnych pokoleń. Wielu zagranicznych malarzy przebywało wtedy w Niemczech, na dworach książąt, m.in.: Bernardo Bellotto w Dreźnie oraz Giovanni Battista Tiepolo, który trzy lata spędził na malowaniu Rezydencji w Würzburgu. Niemieccy artyści często pracowali natomiast za granicą, a wśród nich: Johann Liss w Wenecji, a także Joachim von Sandrart i Ludolf Backhuysen w Holandii. Neoklasycyzm pojawił się w Niemczech wcześniej niż we Francji, a jego głównymi twórcami byli tam Anton Raphael Mengs, holenderski malarz Asmus Jacob Carstens oraz rzeźbiarz Johann Gottfried Schadow. Daniel Chodowiecki, urodzony w Gdańsku, identyfikujący się jako Polak, choć umiący mówić jedynie po niemiecku i francusku, tworzył głównie sceny rodzajowe, a szwajcarskiego pochodzenia Anton Graff zasłynął jako twórca portretów. Rodzina Zick wsławiła się malowaniem barokowych stropów, a Bracia Asam oraz Johann Baptist Zimmermann wraz z bratem, dekorowali wnętrza kościołów i pałaców. Jednym z najważniejszych twórców niemieckiego romantyzmu był natomiast Caspar David Friedrich, który malował pejzaże z wyraźnym północnym charakterem. Ponadto na jego obrazach postacie są zazwyczaj odwrócone do odbiorcy plecami. W okresie tym tworzyli także np.: Philipp Otto Runge oraz Adrian Ludwig Richter, pamiętany ze względu na swoje portrety. Na przełomie XVIII i XIX wieku wykształciły się także inne nurty w sztuce: ruch Nazareńczyków, do którego należeli m.in.: Friedrich Wilhelm von Schadow oraz Peter von Cornelius, a także szkoła düsseldorfska, do której należeli malarze tworzący pejzaże. W XIX wieku, w stylu biedermeier tworzył Carl Spitzweg, a Adolph Menzel ukazywał na swoich dziełach pruskie sukcesy militarne. Głównym przedstawicielem akademizmu był Carl Theodor von Piloty wraz ze swoimi uczniami: Hansem Makartem, Franzem von Lenbach, Franzem von Defregger, Gabrielem von Max oraz Eduardem von Grützner. Berlińską secesję reprezentował np. Max Liebermann, a symbolizm Franz von Stuck i Max Klinger. W XX wieku wykształciły się w Niemczech dwie grupy ekspresjonistów: Die Brücke, utworzona w Dreźnie w 1905 r., tworzona przez takich twórców, jak Fritz Bleyl, Erich Heckel, Ernst Ludwig Kirchner i Karl Schmidt-Rottluff, oraz powstała w Monachium w 1911 r. grupa Der Blaue Reiter, złożona np. z Wassiliego Kandinskiego, Franza Marca, Augusta Macke czy Aleksieja Jawlensky’ego. Na początku XX wieku bardzo popularne stało się w malarstwie tworzenie obrazów o charakterze groteskowym. Do najważniejszych niemieckich przedstawicieli tego nurtu można zaliczyć Georga Grosza, Otto Dixa oraz Maxa Beckmanna. W Berlinie rozwijał się dadaizm, którego reprezentowali Kurt Schwitters i Hannah Höch. Max Ernst zasłynął jako surrealista, a Paul Klee i Lyonel Feininger jako kubiści. W realizmie magicznym tworzyli Anton Räderscheidt, Georg Schrimpf, Alexander Kanoldt oraz Carl Grossberg. W okresie nazizmu w Niemczech sztuka nowoczesna została zakazana jako sztuka wynaturzona. W wyniku konfliktów z rządem, wielu artystów wyemigrowało z kraju, głównie do Stanów Zjednoczonych, ale także np. do Szwajcarii. Po wojnie w Niemczech rozwinął się neoekspresjonizm, którego reprezentowali: Georg Baselitz, Anselm Kiefer, Jörg Immendorff, A.R. Penck, Markus Lüpertz i Rainer Fetting. Twórcami sztuki konceptualnej byli: Bernd i Hilla Becher, Hanne Darboven, Hans-Peter Feldmann, Hans Haacke oraz Charlotte Posenenske. Najwybitniejszym przedstawicielem performance’u był Joseph Beuys, a Wolf Vostell jest znany ze swoich instalacji. Architektura Film Niemieckie kino powstało w pierwszych latach istnienia filmu i odegrało dużą rolę w jego rozwoju. Na przykład bracia Max i Emil Skladanowsky wynaleźli bioskop, rodzaj projektora, zaprezentowany 1 listopada 1895 r., czyli niemalże dwa miesiące przed pierwszym pokazem francuskich braci Lumière. Na wczesne kino niemieckie duży wpływ mieli ekspresjoniści, tacy jak Robert Wiene czy Friedrich Wilhelm Murnau. Reżyserowany przez Fritza Langa film Metropolis z 1927 r. jest uznawany jako pierwszy film science-fiction. W 1930 r. austriacko-amerykański reżyser Josef von Sternberg wyreżyserował pierwszy istotny niemieckojęzyczny film z dźwiękiem. W latach 70. i 80. XX wieku twórcy filmowi, tacy jak Volker Schlöndorff, Werner Herzog, Wim Wenders oraz Rainer Werner Fassbinder wynieśli niemieckie kino do poziomu międzynarodowego. Cykliczne ceremonie rozdania Europejskich Nagród Filmowych odbywają się co roku w Berlinie, siedzibie Europejskiej Akademii Filmowej, a Międzynarodowy Festiwal Filmowy w Berlinie, odbywający się każdego roku od 1951, jest jednym z najbardziej prestiżowych światowych festiwali filmowych. Również w XXI wieku wiele niemieckich filmów osiągnęło sukces międzynarodowy, a wśród nich Nigdzie w Afryce (2001), Eksperyment (2001), Good bye, Lenin! (2003), Głową w mur (2004), Pachnidło (2006), Baader-Meinhof (2008), Biała wstążka (2009), Pandorum (2009), Soul Kitchen (2009), Safari (2010) czy Atlas chmur (2012). Oscar dla najlepszego filmu nieanglojęzycznego produkcje niemieckie zdobyły trzykrotnie. Były to: Blaszany bębenek w 1979 r., Nigdzie w Afryce w 2002 r. oraz Życie na podsłuchu w 2007 r. Teatr Niemcy są państwem mającym największe zagęszczenie teatrów operowych. Kuchnia Typowo niemiecka kuchnia zanika, a rosną wpływy kuchni innych krajów. Jako pierwsza zdobyła niemieckie podniebienia kuchnia włoska, która przybyła tam z początkiem lat 1960. wraz z włoskimi „Gastarbeiterami”. Potrawy takie jak pizza i pasta są dziś bardziej popularne niż dawniej typowy zestaw: ziemniaki, kiszona kapusta, marynowana pieczeń. Popularna jest również kuchnia grecka, kuchnia chińska i kuchnia turecka, ta ostatnia reprezentowana jest przez tysiące małych barów „fast food” zwanych w Niemczech Imbiss i potrawy jak np. Döner, oprócz tego można w niemieckich miastach znaleźć prawie wszystkie egzotyczne restauracje włącznie z rosyjskimi, tajskimi, polskimi i japońskimi, w tym barami sushi. Najmocniejszą pozycję tradycyjna niemiecka kuchnia zachowała w małych miastach i osadach. W odżywianiu Niemców dużą rolę pełni chleb. Uważa się, że Niemcy są państwem, w którym istnieje najwięcej różnych gatunków chleba. Kuchnia niemiecka jest bardzo pożywna, królują w niej ziemniaki i wieprzowina. Mięsa wieprzowego używa się do wyrobu kiełbasy (Wurst), która jest nie tylko popularną przekąską, ale i podstawowym elementem kuchni. W Bawarii są, np. specjalne Wurstküchen (kuchnie kiełbasowe). Mięso w kuchni niemieckiej proponuje się w bardzo różnorodnej postaci – peklowana i wędzona pieczeń wieprzowa (Kassler), pieczeń (Schweinebraten). Dodatkiem do mięsa są najczęściej ziemniaki smażone, gotowane lub np. w postaci sałatki ziemniaczanej (Kartoffelsalat). W północnych Niemczech w menu można znaleźć bogaty wybór świeżych ryb, wśród których najbardziej popularny jest dorsz. Kapusta to kolejny popularny składnik – odmianę zieloną kisi się jako Sauerkraut, natomiast czerwoną gotuje się z jabłkami, co daje Apfelrotkohl. Kluski zwane Spätzle i Maultaschen są typowymi składnikami kuchni Szwabii. Golonka (Schweinehaxe) to także niemiecki przysmak, szczególnie nie może jej zabraknąć na bawarskim święcie piwa, bo piwo to narodowy napój Niemców oraz dodatek do wielu potraw. Popularne są także niemieckie wina reńskie i mozelskie. Zupy niemieckie są ciężkie i zawiesiste (Eintopf), najczęściej z dodatkiem fasoli lub grochu. W Niemczech istnieje ponad 300 gatunków chleba i ponad 6 tysięcy marek piwa. Podczas Oktoberfest padają „rekordy piwne” – w Europie jedynie Czesi piją więcej piwa w przeliczeniu na jednego mieszkańca. Kawa w Niemczech cieszy się znacznie większym uznaniem niż herbata. Sport 27 milionów Niemców jest członkami klubów sportowych, a dodatkowe dwanaście milionów uprawia sport indywidualnie. Piłka nożna jest najpopularniejszą dyscypliną sportu. Z ponad 6,3 milionem oficjalnych członków, Niemiecki Związek Piłki Nożnej (Deutscher Fußball-Bund) jest największą tego typu organizacją na świecie. Bundesliga, najwyższy poziom rozgrywek w niemieckiej piłce nożnej, jest najpopularniejszą ligą sportową w kraju i odnotowuje drugą na świecie frekwencję podczas meczów jakichkolwiek lig sportowych na świecie. Niemcy słyną z bycia krajem o największych sukcesach w piłce nożnej na świecie (równać się mogą z nimi pod tym względem jedynie Brazylijczycy). Męska reprezentacja Niemiec w piłce nożnej czterokrotnie zdobyła puchar mistrzostw świata (1954, 1974, 1990, 2014) i trzykrotnie puchar mistrzostw Europy (1972, 1980, 1996); Niemcy są także jedynym krajem, którego zarówno męska, jak i żeńska reprezentacja należy do najsilniejszych na świecie. Niemcy były organizatorem mistrzostw świata w 1974 i 2006 i mistrzostw Europy w 1988. Najbardziej znanymi piłkarzami pochodzącymi z Niemiec są Franz Beckenbauer, Gerd Müller, Jürgen Klinsmann, Lothar Matthäus oraz Oliver Kahn. Poza tym, w Niemczech popularne są także piłka ręczna, siatkówka, koszykówka, hokej na lodzie oraz tenis. Niemcy są także jednym z czołowych państw w sportach motorowych. Konstruktorzy, tacy jak BMW i Mercedes są istotnymi producentami samochodów używanych podczas wyścigów samochodowych. Ponadto firma Porsche wygrała wyścig 24h Le Mans, trwający dobę wyścig we Francji, szesnaście razy, natomiast Audi zwyciężyło 11 razy. Kierowca prestiżowego cyklu Formuły 1 Michael Schumacher ustanowił podczas swojej kariery wiele rekordów w sportach motorowych, wygrywając najwięcej wyścigów i Pucharów Świata w historii. Jest także jednym z najbogatszych sportowców. Niemieccy sportowcy regularnie osiągają bardzo wysokie wyniki podczas Igrzysk olimpijskich. Są sklasyfikowani na trzecim miejscu w klasyfikacji medalowej wszech czasów, łącząc wyniki Niemiec Wschodnich i Niemiec Zachodnich. Podczas Letnich Igrzysk Olimpijskich w 2012 roku, Niemcy zakończyli rywalizację na szóstej pozycji w klasyfikacji medalowej, podczas gdy na Zimowych Igrzyskach Olimpijskich w 2010 roku zajęli w niej drugie miejsce. Niemcy organizowały letnie igrzyska olimpijskie dwukrotnie, w Berlinie w 1936 roku oraz w Monachium w 1972 r. Ponadto Garmisch-Partenkirchen gościło zimowe igrzyska w 1936 r. Zobacz też cesarze niemieccy lista feldmarszałków niemieckich Niemcy (naród) Federalne Ministerstwo Gospodarki i Ochrony Klimatu Uwagi Przypisy Bibliografia Linki zewnętrzne Urzędy państwowe Rząd Federalny Prezydent RFN Urząd Kanclerski Bundestag Bundesrat Resort spraw zagranicznych (Auswärtiges Amt) Państwa członkowskie Unii Europejskiej Państwa należące do NATO Członkowie Organizacji Narodów Zjednoczonych G8

37202

https://pl.wikipedia.org/wiki/W%C5%82adimir%20Putin

Władimir Putin

Władimir Władimirowicz Putin, , wym. (ur. 7 października 1952 w Leningradzie) – rosyjski polityk, działacz państwowy i funkcjonariusz służb specjalnych, prezydent Federacji Rosyjskiej w latach 2000–2008 i od 2012; wcześniej premier Rosji (1999–2000 i 2008–2012). Z wykształcenia prawnik. Funkcjonariusz KGB (1975–1990), pracownik administracji Petersburga (1990–1996), urzędnik administracji prezydenta Rosji Borysa Jelcyna (1996–1998) i szef FSB (1998–1999). Od 8 sierpnia 1999 do 7 maja 2000 premier Rosji, a od 31 grudnia 1999 także pełniący obowiązki prezydenta Rosji. W 2000 i 2004 wybierany na prezydenta Rosji. Po ukończeniu drugiej kadencji objął stanowisko premiera Rosji (2008–2012). W 2012 i 2018 ponownie wybierany na prezydenta Rosji. W 2022 został jednogłośnie uznany za zbrodniarza wojennego przez Senat Stanów Zjednoczonych oraz Sejm Rzeczypospolitej Polskiej w związku z inwazją Rosji na Ukrainę, a w 2023 został objęty nakazem aresztowania przez Międzynarodowy Trybunał Karny w Hadze z oskarżeniem o zbrodnie wojenne. Życiorys Rodzina Putina posiada sięgające daleko wstecz tradycje „związków z władzą” w Rosji. Jak podaje brytyjski popularyzator historii Simon Sebag Montefiore w swojej monografii Stalin. Dwór Czerwonego Cara, dziadek Władimira Putina, Spirydon Iwanowicz Putin (1879–1965) jako chłopiec dostarczał posiłki dla Rasputina, później był kucharzem Lenina i szefem kuchni w jednej z willi Stalina. Władimir Putin urodził się 7 października 1952 w Leningradzie. Był drugim dzieckiem Władimira Spirydonowicza Putina (1911–1999) i Marii Iwanowny z d. Szełomow (1911–1998). Ich pierwsze dziecko – 2-letni Wiktor – zmarło w 1941 roku, a przyczyną było prawdopodobnie niedożywienie i brak lekarstw. Niektóre źródła uznają za wiarygodną relację Wiery Putiny (Osiepaszwili), podającej się za biologiczną matkę Władimira Putina. Według jej słów przyszły prezydent Rosji urodził się we wrześniu 1950 w obwodzie permskim jako nieślubny syn Wiery i żonatego mężczyzny Płatona Priwałowa, a od trzeciego do dziesiątego roku życia mieszkał z matką i ojczymem w Gruzji. Chociaż mały Wołodia wychowywał się wśród lumpenproletariatu, to był rozpieszczany. W książce Putin. Człowiek bez twarzy autorka Masha Gessen twierdzi, że w szkole podstawowej jako jedyny miał zegarek. W 1960 roku rozpoczął edukację. Przez pierwsze cztery klasy był pod opieką nauczycielki po kursach wieczorowych. Z powodu awantur został wykluczony z grona pionierów. Nauczyciele nie wróżyli mu wielkiej kariery. Uważali, że w najlepszym wypadku będzie pracował w bezpiece, choć byli tacy co nie wykluczali, że Wołodia stoczy się na drogę przestępstwa. W 1975 ukończył studia na Wydziale Prawa Państwowego Uniwersytetu w Leningradzie. W czasie studiów został członkiem Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego, pozostając w niej aż do czasu zakazania jej działalności i rozwiązania w 1991. Już na studiach został dostrzeżony przez agentów KGB jako kandydat do służby; kilka lat wcześniej, jako osiemnastolatek, osobiście udał się do siedziby KGB w Leningradzie, aby zadeklarować chęć zostania agentem. W 1984 roku został wysłany do szkoły szpiegowskiej w Moskwie. Po ukończeniu studiów rozpoczął pracę w KGB jako oficer operacyjny. W latach 1985–1990 służył na terytorium Niemieckiej Republiki Demokratycznej (oficjalnie pracował jako dyplomata), gdzie miał zajmować się werbowaniem tajnych współpracowników. W 1990 powrócił do ZSRR i objął stanowisko doradcy rektora w Leningradzkim Uniwersytecie Państwowym do spraw zagranicznych. W tym samym roku rozpoczął współpracę z przewodniczącym Rady Miejskiej Leningradu Anatolijem Sobczakiem. Po wyborze Sobczaka na stanowisko mera Leningradu (przemianowanego na Petersburg) Putin objął stanowisko przewodniczącego Komitetu Spraw Zagranicznych w urzędzie mera miasta. 20 sierpnia 1991, w trakcie trwania puczu moskiewskiego Putin wystąpił ze służby w KGB. W latach 1992–1996 pełnił funkcję zastępcy mera Petersburga, odpowiedzialnego za kontakty międzynarodowe i inwestycje zagraniczne. Dzięki swojej pozycji miał możliwość nawiązania licznych kontaktów z osobami najwyżej postawionymi w państwie. W sierpniu 1996 został powołany do pracy w administracji prezydenta Rosji Borysa Jelcyna. Inicjatorem ściągnięcia Putina do Moskwy był ówczesny szef administracji prezydenta Anatolij Czubajs. Putin objął stanowisko zastępcy szefa administracji nieruchomościami prezydenta, a w 1997 zastępcy szefa administracji prezydenta i szefa Głównego Zarządu Kontroli. Od maja do lipca 1998 był pierwszym zastępcą szefa administracji prezydenta. Od lipca 1998 do sierpnia 1999 był szefem Federalnej Służby Bezpieczeństwa (sukcesorki KGB). Od marca 1999 był jednocześnie sekretarzem Rady Bezpieczeństwa Federacji Rosyjskiej. W ciągu kilku lat pracy w centralnej administracji Federacji Rosyjskiej szybko zdobył zaufanie najważniejszych osób w państwie. Dzięki poparciu m.in. Anatolija Czubajsa i Borisa Bieriezowskiego został 9 sierpnia 1999 powołany na stanowisko premiera. W Putinie upatrywano potencjalnego następcę Jelcyna na stanowisku prezydenta. Jako premier Putin wprowadził ponownie wojska rosyjskie na terytorium Czeczenii. Od 31 grudnia 1999 roku, po rezygnacji Jelcyna ze stanowiska prezydenta, Putin pełnił obowiązki prezydenta Rosji (zgodnie z art. 92 ust. 3 Konstytucji Federacji Rosyjskiej). W wyborach prezydenckich, które odbyły się 26 marca 2000 został wybrany na stanowisko głowy państwa. Uzyskał 52,9 procenta głosów. W kolejnych wyborach prezydenckich, które odbyły się 14 marca 2004 zdobył 71,2 procenta głosów i zwyciężył już w I turze. Największym problemem, z którym zmierzył się Putin, było osiągnięcie 50-procentowej frekwencji (wymaganej do ważności wyborów), co jednak udało się osiągnąć. 7 maja 2004 został zaprzysiężony na drugą czteroletnią kadencję na stanowisku głowy państwa. Brał udział w wyborach do Dumy Państwowej, które odbyły się 2 grudnia 2007, jako kandydat otwierający listę wyborczą Jednej Rosji. Po wyborach nie objął jednak mandatu. 7 maja 2008 przekazał stanowisko prezydenta Dmitrijowi Miedwiediewowi. Tego samego dnia Miedwiediew przedstawił przewodniczącemu Dumy Borisowi Gryzłowowi kandydaturę Putina na stanowisko premiera. 8 maja 2008 Duma zatwierdziła kandydaturę Putina. 4 marca 2012 roku został ponownie wybrany na prezydenta Federacji Rosyjskiej. 7 maja 2012 został zaprzysiężony i tym samym objął urząd prezydenta. 18 marca 2018 w kolejnych wyborach prezydenckich uzyskał 76,65% głosów i 7 maja 2018 złożył po raz czwarty przysięgę na sześcioletnią kadencję. Prezydentura i premierostwo Sytuacja gospodarcza w okresie rządów W początkowym okresie rządów Putina wyraźnie poprawiła się sytuacja gospodarcza kraju, Rosja uzyskała realne członkostwo w G8 i spłaciła większość swojego zadłużenia zagranicznego, m.in. zlikwidowała zadłużenie wobec Klubu Paryskiego. W 2000 roku zadłużenie zagraniczne kraju stanowiło ponad 50% PKB. Wzrost gospodarczy, odczuwalna poprawa poziomu życia obywateli, realny wzrost pensji i emerytur oraz odmienne od czasów Jelcyna terminowe ich wypłacanie, a także spadek poziomu bezrobocia i inflacji stały się jednymi z przyczyn wysokiej popularności prezydenta w społeczeństwie. Źródeł poprawy sytuacji gospodarczej należy upatrywać w czynnikach zewnętrznych, tj. we wzroście cen surowców, głównie ropy i gazu, od których gospodarka rosyjska jest uzależniona. Za rządów Putina przeprowadzono też reformy podatkowe, wprowadzając podatek liniowy. Wraz ze spadkiem cen surowców obserwowanych od roku 2014, sytuacja gospodarcza Rosji ulega systematycznemu pogorszeniu. Wpływ na to mają także sankcje gospodarcze nałożone na Rosję po aneksji Krymu. Wyróżnienia na arenie międzynarodowej Imieniem Władimira Putina nazwano w 2011 roku jedną z nienazwanych wcześniej gór w Kirgistanie, w paśmie Tienszan. Rankingi polityków Grudzień 2007. „Człowiek roku wg tygodnika Time” Sierpień 2008. „Najbardziej wpływowy człowiek na świecie”, Vanity Fair Listopad 2009. „Trzeci najbardziej wpływowy człowiek na świecie” Forbes Grudzień 2012. „Drugi najpotężniejszy człowiek świata” Foreign Policy Październik 2013. „Najbardziej wpływowy człowiek świata” Forbes Grudzień 2013. „Człowiek roku” wg The Times Kryzysy Krytycy prezydenta zwracają uwagę na poważne kryzysy z okresu jego prezydentury: zatonięcie okrętu podwodnego „Kursk” w sierpniu 2000 oraz ataki terrorystów czeczeńskich na Teatr na Dubrowce w Moskwie w październiku 2002 i na szkołę w Biesłanie we wrześniu 2004. Wszystkie te wydarzenia okazały się tragiczne w skutkach. Krytycy Putina twierdzą, że kierowane przez niego administracja i służby specjalne miały wykazać się nieudolnością w trakcie akcji ratunkowych. Zwolennicy wskazują na fakt, że wskutek zdecydowanych reakcji resortów siłowych spektakularne akcje terrorystyczne zostały zahamowane. Oprócz tego wskazuje się, że w trakcie rządów Władimira Putina podejmowano próby zamachu na życie jego przeciwników politycznych, takich jak np. Aleksiej Nawalny, Aleksandr Litwinienko, Siergiej Skripal czy też Boris Niemcow lub Elwira Wichariewa. Z kolei oskarżenia o wykorzystywanie rosyjskich służb specjalnych do działań na terenie państw trzecich spotykały się z reakcjami Władimira Putina (np. po eksplozjach we Vrběticach w Czechach), który w odpowiedzi utworzył listę państw nieprzyjaznych Rosji. Dążenia Putina i jego partii do zwiększania zakresu władzy oraz tolerowanie korupcji spotykały się z reakcją społeczną, np. w latach 2011–2012 czy 2017, gdy na terenie Rosji organizowane były wielotysięczne demonstracje społeczne. W trakcie wojny z Ukrainą w dniach 23-24 czerwca 2023 na terenie Rosji doszło do tzw. buntu Grupy Wagnera. Równo dwa miesiące później, tj. 23 sierpnia 2023 miała miejsce katastrofa lotnicza, w której zginęli m.in. Jewgienij Prigożyn oraz Dmitrij Utkin, przywódcy Grupy Wagnera. W ocenie m.in. amerykańskiego Instytutu Studiów nad Wojną katastrofa była następstwem rozkazu wydanego przez Władimira Putina. Czeczenia Putin często jest obiektem krytyki działaczy i organizacji na rzecz praw człowieka, głównie ze względu na jego politykę względem Czeczenii. Zarzucają oni, że ta polityka doprowadziła w tamtym regionie do katastrofy humanitarnej, a prawa człowieka są w tej republice nagminnie łamane za całkowitym przyzwoleniem najwyższych czynników państwowych (obozy filtracyjne w Czeczenii). Krytycy Putina zarzucają mu, że swoimi działaniami doprowadził do eskalacji konfliktu na niespotykaną skalę i wzrostu zagrożenia terrorystycznego w samej Rosji. Putin działania w Czeczenii tłumaczył dążeniem do zachowania integralności terytorialnej Federacji Rosyjskiej oraz walką z międzynarodowym terroryzmem islamskim, zmierzającym jego zdaniem do rozbicia Rosji. Obserwatorzy jednak zwracają uwagę na fakt, iż istotne mogą być dla Rosji znajdujące się w Czeczenii złoża ropy naftowej i gazu ziemnego. Zbiegły do Wielkiej Brytanii podpułkownik FSB Aleksandr Litwinienko (zm. 2006) twierdził, że FSB po objęciu przez Putina funkcji premiera w 1999 na jego rozkaz przeprowadziła serię zamachów bombowych na bloki mieszkalne w Moskwie i Wołgodońsku. Hipotezę tę popierał również nieżyjący już Boris Bieriezowski. Wydaje się ona znajdować również uzasadnienie w przebiegu tzw. incydentu riazańskiego. Uwagę opinii publicznej zwrócił również fakt, że o zamachu w Wołgodońsku przewodniczący Dumy poinformował deputowanych trzy dni przed wydarzeniem. Obarczanie Czeczenów odpowiedzialnością za zamachy oraz rajd czeczeńskiego oddziału, którego dowódcą był Szamil Basajew, na Dagestan pod hasłami zbudowania na Kaukazie islamskiego kalifatu stanowiły casus belli i posłużyły do rozpoczęcia nowej wojny w Czeczenii. Zwolennicy prezydenta chwalą go jednak, że swoimi działaniami doprowadził do stabilizacji sytuacji politycznej w Czeczenii. Z perspektywy czasu ocenia się, że zamachy i ich następstwa przyczyniły się do wzmocnienia poparcia społecznego dla Władimira Putina. Stosunki z oligarchami Niektórzy analitycy uważają, że zmianę na stanowisku głowy państwa na przełomie 1999 i 2000 mogli popierać oligarchowie rosyjscy i członkowie tzw. „rodziny kremlowskiej” – najbardziej wpływowi politycy z najbliższego otoczenia prezydenta Jelcyna, którzy chcieliby zabezpieczyć swoje interesy, odsuwając jednocześnie od władzy nieprzewidywalnego i ciężko chorego przywódcę państwa, a wprowadzając na jego miejsce sprawnego administratora. Późniejsze działania Putina pokazują, że takie oczekiwania inicjatorów zmiany na stanowisku prezydenta nie w pełni zostały zrealizowane, a w przypadku niektórych stronników Putina, np. Borisa Bieriezowskiego zmiana ta okazała się wręcz niekorzystna (Bieriezowski popadł w konflikt z Putinem i wyemigrował z Rosji). Za rządów Putina ograniczono wpływy polityczne wielkich oligarchów, bądź wykorzystano ich pozycję ekonomiczną dla wzmocnienia roli prezydenta. Tych przedsiębiorców, którzy nie godzili się na współpracę z obozem prezydenckim i występowali przeciw niemu spotykały represje, czego przykładem może być aresztowanie i skazanie właścicieli koncernu Jukos – Michaiła Chodorkowskiego i Płatona Lebiediewa. Wiele z wyroków zapadających w rosyjskich sądach w głośnych sprawach krytycy Putina uznają za objaw rosnącego podporządkowania władzy sądowniczej prezydentowi. Zmiany w aparacie władzy W okresie prezydentury Putina dokonano daleko idących zmian personalnych nie tylko na najwyższych szczeblach centralnego aparatu władzy, ale także na szczeblu regionalnym. Krótko po objęciu władzy doprowadził do odwołania (po ujawnieniu tzw. kompromatów) prokuratora generalnego Jurija Skuratowa, który publicznie podnosił temat korupcji wśród czołowych polityków Federacji Rosyjskiej. Za rządów Putina od władzy odsunięto część starej ekipy związanej z Borysem Jelcynem. W najbliższym otoczeniu prezydenta pozostała część „rodziny kremlowskiej” oraz najbardziej lojalni urzędnicy młodego pokolenia, m.in. minister ds. sytuacji nadzwyczajnych Siergiej Szojgu czy minister ds. reform gospodarczych German Gref. Eksponowane stanowiska zaczęli zajmować ludzie współpracujący wcześniej z Putinem (bądź to w administracji mera Petersburga, np. wicepremier Dmitrij Miedwiediew, bądź w ramach struktur służb specjalnych, np. były minister obrony Siergiej Iwanow). Niezwykle ważną rolę w otoczeniu prezydenta odgrywają tzw. siłowiki – politycy wywodzący się ze środowiska służb specjalnych, za najbardziej wpływowego z nich uważa się Iwanowa. Poparcie polityczne Wokół prezydenta zorganizowano ruch polityczny, zinstytucjonalizowany w ramach partii Jedna Rosja, utworzonej w 2001 przez proprezydenckich działaczy państwowych i oligarchów. W 2003 ugrupowanie to wygrało wybory parlamentarne i stało się najsilniejszą frakcją w Dumie Państwowej (niższa izba rosyjskiego parlamentu). Jej lider Borys Gryzłow pełni funkcję przewodniczącego Dumy. Charakterystyczną cechą tego ugrupowania jest brak jednoznacznego oblicza ideologicznego. Zasadniczą podstawą jego funkcjonowania jest nie wspólnota programowa, ale poparcie dla prezydenta i idea wzmocnienia jego ustrojowej pozycji. Istnieje też organizacja młodzieżowa organizacja Nasi, popierająca politycznie Putina i ślubująca lojalność wobec niego, oskarżona o pro-putinowską propagandę i prokremlowski trolling. Centralizacja władzy i ograniczanie demokracji W ramach wzmacniania pozycji prezydenta odbywa się od czasu objęcia prezydentury przez Putina proces centralizacji władzy. Stopniowo ogranicza się uprawnienia gubernatorów obwodów i innych władz lokalnych oraz autonomię wielu republik wchodzących w skład Federacji Rosyjskiej. Kontroli działalności władz lokalnych mają służyć specjalni pełnomocnicy regionalni powoływani przez prezydenta. Od początku rządów Władimira Putina charakterystyczny dla jego polityki był nieprzychylny stosunek do niezależnych mediów. Wyrazem tego było np. przejęcie niezależnej telewizji NTW już na początku pierwszej kadencji prezydenckiej. Media, które nadawały przekaz niezgodny z oficjalną linią narzucaną przez władze, eliminowano także w kolejnych latach, czego przykładem był los rozgłośni radiowej Echo Moskwy oraz telewizji Dożd´ po inwazji Rosji na Ukrainę. Walka o sukcesję W czasie prezydentury Putina pojawiały się pomysły przeprowadzenia zmian w konstytucji umożliwiających mu kandydowanie na urząd głowy państwa na trzecią kolejną kadencję. W grudniu 2007 Putin oficjalnie udzielił poparcia jednemu ze swoich najbliższych współpracowników, wicepremierowi Dmitrijowi Miedwiediewowi, który wybrany został na prezydenta w wyborach z 2 marca 2008. Nawiązania do tradycji radzieckiej W trakcie prezydentury Putina nastąpił również zwrot ku pewnym elementom tradycji radzieckiej. W 2000 zmieniono melodię hymnu państwowego Federacji Rosyjskiej, w miejsce kompozycji Michaiła Glinki wprowadzono melodię dawnego hymnu radzieckiego autorstwa Aleksandra Aleksandrowa z nowymi słowami (które napisał Siergiej Michałkow, wcześniej autor słów hymnu ZSRR). Szczególnie hucznie obchodzono 60. rocznicę zakończenia II wojny światowej w maju 2005. Zorganizowano m.in. wielką paradę na placu Czerwonym w Moskwie. Jednocześnie jednak w 2005 władze rosyjskie doprowadziły do ustanowienia nowego święta państwowego „Dnia Jedności Narodowej”, obchodzonego 4 listopada, w rocznicę wypędzenia w 1612 wojsk polskich z Moskwy, wprowadzonego w miejsce zniesionego święta rewolucji październikowej, obchodzonego dotychczas 7 listopada. Putin także parokrotnie wypowiadał krytyczne słowa wobec rewolucji bolszewickiej i jej przywódców, a także znany jest jego pozytywny stosunek do religii prawosławnej, więc możliwa jest inna interpretacja, gdzie Putin budując świadomość nowej Rosji, sięga częściej do jej mocarstwowej historii niż tradycji radzieckiej. Polityka zagraniczna Okres prezydentury Putina jest uznawany za czas odbudowywania międzynarodowej pozycji Rosji i znaczącego wzrostu jej wpływów. Kształt rosyjskiej polityki zagranicznej także pozostaje przedmiotem poważnych dyskusji zwolenników i przeciwników prezydenta Putina. Wskazuje się, że charakterystycznymi elementami działań Putina są: podważanie dominującej pozycji Zachodu (w tym dążenie do koordynacji polityki z ChRL), forsowanie podziału świata na strefy wpływów, podejmowanie agresywnych działań wobec państw sąsiednich, a także zwiększanie potencjału militarnego Rosji. W polityce prowadzonej przez Putina widoczna jest też tendencja do przypisywania Rosji szczególnej roli w polityce państw byłego ZSRR, czego wyrazami już w początkowej fazie prezydentury były próba narzucenia Mołdawii tzw. Memorandum Kozaka w 2003 roku, oraz stopniowy wzrost wpływu rosyjskich decydentów na Siły Zbrojne Republiki Białorusi. Innym tego przykładem była inwazja na terytorium Gruzji w 2008, sprowokowana przez Rosję i przygotowywana od 2006 roku, co strona rosyjska przyznała w 2012. Stosunki z resztą Europy Jednocześnie Putin budował przyjazne stosunki z niektórymi państwami Europy, zwłaszcza z Francją i Niemcami (dodatkowym atutem Putina w jego relacjach z władzami Niemiec jest jego biegła znajomość języka niemieckiego). Za sprawą pozytywnych relacji rosyjsko-francuskich i rosyjsko-niemieckich władze tych dwóch państw były niechętne krytyce poczynań rosyjskich w Czeczenii czy na Ukrainie. Jesienią 2005 r. międzynarodową (a w szczególności polską) opinię publiczną poruszył fakt zawarcia niemiecko-rosyjskiego porozumienia w sprawie budowy Gazociągu Północnego na Morzu Bałtyckim. Dodatkowym kontrowersyjnym faktem było wejście w skład rady nadzorczej spółki budującej Gazociąg byłego kanclerza Niemiec Gerharda Schrödera, który jeszcze jako szef rządu zabiegał o zawarcie porozumienia w sprawie Gazociągu. Stosunki z Ukrainą Od wielu lat cechą charakterystyczną rosyjskiej polityki zagranicznej jest utrzymywanie silnych relacji z państwami byłego Związku Radzieckiego, przez krytyków odczytywane jako próby ingerencji w wewnętrzne sprawy tych państw. Przykładem tego może być poparcie władz rosyjskich, jakie zostało udzielone przed wyborami prezydenckimi na Ukrainie w 2004 r. Wiktorowi Janukowyczowi, kandydatowi ukraińskiego obozu władzy, którego zwycięstwo miało zapewnić utrzymanie i rozszerzenie rosyjskich wpływów na Ukrainie. W wyniku wydarzeń pomarańczowej rewolucji na Ukrainie prezydentem został jednak nieprzychylny Rosji Wiktor Juszczenko, którego wybór został przyjęty przez władze rosyjskie z wyraźnym niezadowoleniem. Od czasu pomarańczowej rewolucji stosunki rosyjsko-ukraińskie uległy wyraźnemu ochłodzeniu, a władze Federacji Rosyjskiej z prezydentem na czele wielokrotnie podejmowały próby nacisku na nowe kierownictwo polityczne Ukrainy, m.in. poprzez konflikty na tle dostaw gazu. Ponadto rządzona przez Putina Rosja wywierała presję na Ukrainę przeciwko podpisaniu umowy stowarzyszeniowej z Unią Europejską – w rezultacie Wiktor Janukowycz odmówił podpisania umowy, co wywołało wybuch protestów społecznych. Odsunięcie od władzy Wiktora Janukowycza i zwrot Ukrainy w kierunku zachodnim i podjęcie prodemokratycznych reform spowodowały reakcję Władimira Putina, który doprowadził do aneksji Krymu przez Rosję, konfliktu zbrojnego na terenie Donbasu, a następnie do zbrojnej agresji wojsk rosyjskich na terytorium Ukrainy. Stosunki z Polską Poparcie udzielone pomarańczowej rewolucji przez władze polskie stało się również przyczyną ochłodzenia relacji polsko-rosyjskich. Postawa prezydenta Aleksandra Kwaśniewskiego, który uczestniczył w obradach ukraińskiego „okrągłego stołu” w roli negocjatora została oficjalnie skrytykowana przez Putina. W trakcie obchodów 60. rocznicy zakończenia II wojny światowej, 9 maja 2005 Putin w okolicznościowym przemówieniu nie wymienił Polski wśród najważniejszych sojuszników ZSRR w koalicji antyhitlerowskiej. Strona rosyjska odmówiła również uznania za ludobójstwo zbrodni katyńskiej. Władze rosyjskie podjęły też wiele kroków, które zdaniem części obserwatorów spowodowały pogorszenie stosunków polsko-rosyjskich, m.in. 10 listopada 2005 wprowadzono zakaz importu produktów mięsnych pochodzących z Polski, zimą 2005 bez podania przyczyny przerwano dostawy gazu do Polski. Po objęciu funkcji prezydenta Polski przez Lecha Kaczyńskiego spekulowano o możliwości jego spotkania z Putinem, do czego jednak nie doszło. 8 lutego 2008, po raz pierwszy po kilkuletniej przerwie, wizytę w Moskwie złożył polski Prezes Rady Ministrów, Donald Tusk. Sam Władimir Putin jako prezydent przebywał w Polsce dwukrotnie: z oficjalną wizytą w dn. 16–17 stycznia 2002 w dn. 27–28 stycznia 2005 jako gość uroczystości 60. rocznicy wyzwolenia niemieckiego nazistowskiego obozu Auschwitz-Birkenau oraz, już jako premier, 1 września 2009 podczas obchodów 70-lecia wybuchu II wojny światowej. 10 kwietnia 2010, w godzinę po katastrofie polskiego Tu-154 w Smoleńsku, prezydent Dmitrij Miedwiediew powołał Władimira Putina na szefa specjalnej komisji rządowej ds. zbadania przyczyn katastrofy. W latach 2019-2020 przy okazji różnych wypowiedzi i artykułów Władimir Putin kilkukrotnie oskarżał Polskę o współodpowiedzialność za udział w wydarzeniach prowadzących do wybuchu II wojny światowej i współpracę z III Rzeszą, usprawiedliwiając przy tym politykę prowadzoną przez Józefa Stalina. Z kolei po rozpoczęciu w 2022 rosyjskiej inwazji na Ukrainę Władimir Putin wielokrotnie wygłaszał komunikaty, w których stwierdzał, że zagrożeniem dla integralności terytorialnej Ukrainy nie jest Rosja, lecz Polska. Stosunki ze Stanami Zjednoczonymi Inny wymiar mają z kolei stosunki Rosji ze Stanami Zjednoczonymi. Rosja formalnie poparła po 11 września 2001 amerykańską walkę przeciwko terroryzmowi, żądając jednocześnie uznania swoich działań wymierzonych przeciwko bojownikom czeczeńskim za część międzynarodowej wojny z terroryzmem. Z drugiej strony Rosja nie poparła interwencji sił sprzymierzonych w Iraku w 2003. Pogorszeniu się stosunków rosyjsko-amerykańskich sprzyjało również poparcie rządu USA dla „kolorowych” rewolucji w Gruzji w 2003 i na Ukrainie w 2004, w wyniku których władzę w tych krajach objęli politycy niechętni Rosji. Przyczyna leży też w sprzeciwie wobec budowy systemu obrony przeciwrakietowej w Polsce i Czechach, który nasilił się w 2007. Zimowe Igrzyska Olimpijskie w Soczi 4 lipca 2007, na 119. sesji MKOl, podjęto decyzję o przyznaniu organizacji 22. Zimowych Igrzysk Olimpijskich w 2014 rosyjskiemu kurortowi czarnomorskiemu – Soczi. Przyznanie Soczi organizacji Igrzysk uważa się w Rosji za jeden z ważniejszych międzynarodowych sukcesów Putina, który w pierwszej połowie 2007 osobiście zaangażował się w akcję promocyjną rosyjskiego miasta. Prezentując kandydaturę Soczi na forum MKOl Putin po raz pierwszy publicznie przemawiał po angielsku. Aneksja Krymu Po ogłoszeniu wyników referendum w sprawie statusu politycznego Krymu, 18 marca 2014 na Kremlu w Moskwie, podpisano traktat o przyjęciu półwyspu i Sewastopola w skład Federacji Rosyjskiej. Stronę rosyjską reprezentował Władimir Putin, Republikę Krymu premier Siergiej Aksionow, przewodniczący krymskiego parlamentu Władimir Konstantinow oraz mer Sewastopola Aleksiej Czałyj. Po aneksji Krymu, Putin po raz pierwszy wizytował Krym 9 maja 2014, biorąc udział w uroczystościach 69. rocznicy zwycięstwa nad hitlerowskimi Niemcami i 70. rocznicy wyzwolenia Sewastopola. W lutym 2015, w wyniku mińskich rozmów prezydenta Rosji Władimira Putina, kanclerz Niemiec Angeli Merkel, prezydenta Francji François Hollande’a oraz prezydenta Ukrainy Petra Poroszenki, podpisano deklarację przez uczestników tzw. trójstronnej grupy kontaktowej w sprawie uregulowania konfliktu na Ukrainie. Dokument zatytułowany jako „Kompleks działań w sprawie realizacji mińskich porozumień” gwarantował od 15 lutego 2015 m.in. przerwanie działań zbrojnych oraz wycofanie przez obie strony konfliktu ciężkiego uzbrojenia. Inwazja Rosji na Ukrainę 24 lutego 2022, po ośmiu latach działań hybrydowych, zainicjował militarną inwazję Rosji na Ukrainę. Trzy dni później, 27 lutego 2022 prokurator generalna Ukrainy, Iryna Wenediktowa zapowiedziała udowodnienie Władimirowi Putinowi w uczciwym procesie, że jest on mordercą i zbrodniarzem wojennym. Zapowiedziano również pociągnięcie Rosji do odpowiedzialności przed Międzynarodowym Trybunałem Karnym w Hadze. Odrębne postępowanie w tej sprawie rozpoczął również Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości. Władimir Putin został uznany za zbrodniarza wojennego – 16 marca 2022 przez Senat Stanów Zjednoczonych (jednogłośnie), a 23 marca 2022 przez Sejm Rzeczypospolitej Polskiej (poprzez aklamację). 21 września 2022 Władimir Putin podczas swojego telewizyjnego wystąpienia ogłosił częściową mobilizację. 17 marca 2023 Międzynarodowy Trybunał Karny wydał nakaz jego aresztowania, podejrzewając, że ponosi on „odpowiedzialność za zbrodnię wojenną polegającą na bezprawnej deportacji ludności (dzieci) oraz bezprawnym przesiedleniu ludności (dzieci) z okupowanych obszarów Ukrainy do Federacji Rosyjskiej”. Władimir Putin doprowadził do tzw. referendów na części terenów czterech obwodów Ukrainy ws. aneksji ich przez Rosję, a następnie groził użyciem broni jądrowej w razie prób odzyskania tych terytoriów przez Ukrainę. W 2023 przemieścił część rosyjskiego arsenału jądrowego na terytorium Białorusi. Majątek Putina W oświadczeniu majątkowym Putin zadeklarował, że jego dochód wynosi 5,8 mln rubli rocznie. Miały być to pieniądze pochodzące z wynagrodzenia jakie przysługuje prezydentowi Rosji. Według prezydenckiej strony internetowej Putin posiada też działkę budowlaną, apartament w Moskwie i garaż. To samo źródło podaje, że jest on posiadaczem dwóch samochodów marki GAZ i jednej Łady Nivy. W maju 2013 roku Boris Niemcow i Leonid Martyniuk wydali raport Życie niewolnika na galerach. Pałace, jachty, samochody, samoloty i inne akcesoria na temat majątku Putina. Dziennikarze doliczyli się u Putina 11 samochodów o wartości 692 000 dolarów, 43 samolotów i 15 helikopterów. Ponadto doliczono się czterech statków, tysięcy hektarów ziemi, 20 pałaców oraz wielu willi i daczy. W 2007 roku rosyjski politolog Stanisław Biełkowski przekonywał w wywiadzie dla „Die Welt”, że Putin (wówczas premier) miał 37 procent udziałów Surgutnieftiegazu i 4,5 procenta Gazpromu. W roku 2007 warte one były 40 mld dolarów, w roku 2013 wyceniano je na 70 mld dolarów. Twierdziła tak Maeve McClenaghan, brytyjska dziennikarka, która od wielu lat śledzi majątek prezydenta Rosji. Bill Browder, który przez 10 lat był największym inwestorem zagranicznym w Rosji, uważa, że Putin ma około 200 mld dolarów, co oznaczałoby, że jest trzykrotnie bogatszy niż Bill Gates. Mimo tych danych, wielu ekspertów wątpi w taką wartość majątku Putina. Władimir Putin zajmuje 1. miejsce na liście 50 najbogatszych polityków świata sporządzonej przez tygodnik „Angora” jako posiadacz 70 miliardów USD majątku osobistego. Odznaczenia i wyróżnienia Lista niepełna: Brązowy medal „Za zasługi” Narodowej Armii Ludowej NRD (Bronzene Verdienstmedaille der Nationalen Volksarmee, 1988, NRD) Order Honoru (1996, Fed. Rosyjska) Order Hồ Chí Minha (Huân chương Hồ Chí Minh, 2001, Wietnam) Order Złotego Orła (Алтын Қыран ордені, 2004, Kazachstan) Złoty Medal Kortezów Generalnych (Las Cortes Generales, 2006, Hiszpania) Order Zajida (2007, Zjednoczone Emiraty Arabskie) Order Króla Abd al-Aziza (2007, Arabia Saudyjska) Order „Ismoili Somoni” I stopnia (2007, Tadżykistan) Order „Za Wybitne Zasługi” (2008, Uzbekistan) Order „Erdeni Ochir” (2009, Mongolia) Wielki Łańcuch Orderu Oswobodziciela (2010, Wenezuela) Saksoński „Order Wdzięczności” (Dankesorden, 2009, Niemcy) Pokojowa Nagroda Konfucjusza (2011) Order Przyjaźni Narodów (2013, Białoruś) Order José Martí (2014, Kuba) Krzyż Wielki Orderu Świętego Karola (2013, Monako) Wielki Łańcuch Orderu Republiki (2014, Serbia) Order „Manas” (2017, Kirgistan) Order Przyjaźni (2018, Chiny) Uwagi Przypisy Bibliografia Linki zewnętrzne Premierzy Federacji Rosyjskiej Prezydenci Rosji Funkcjonariusze FSB Funkcjonariusze KGB Radzieccy szpiedzy Absolwenci Petersburskiego Uniwersytetu Państwowego Odznaczeni Orderem Honoru (Federacja Rosyjska) Odznaczeni Krzyżem Wielkim Legii Honorowej Odznaczeni Orderem Oswobodziciela Odznaczeni Orderem Przyjaźni Narodów (Białoruś) Odznaczeni Orderem „Manas” Odznaczeni Orderem Złotego Orła Odznaczeni Orderem Hồ Chí Minha Odznaczeni Orderem „Znak Honoru” Odznaczeni Medalem „Za nienaganną służbę” Doktorzy honoris causa Uniwersytetu Słowiańskiego w Baku Ludzie roku tygodnika Time Ludzie urodzeni w Petersburgu Urodzeni w 1952 Kandydaci na urząd prezydenta Rosji Rosyjscy zbrodniarze wojenni Osoby odpowiedzialne za ludobójstwo Politycy Jednej Rosji

4788798

https://pl.wikipedia.org/wiki/Grupa%20Wagnera

Grupa Wagnera

Grupa Wagnera () – prywatna firma wojskowa, powiązana z rosyjskim wywiadem wojskowym. Nazwa organizacji pochodzi od pseudonimu jej założyciela i głównodowodzącego Dmitrija Utkina, ps. „Wagner” (na cześć niemieckiego kompozytora Richarda Wagnera). Grupa utworzona została w 2014 roku jako organizacja będąca następcą Korpusu Słowiańskiego. Szkolenie najemników odbywa się w miejscowości Molkino w Kraju Krasnodarskim, na poligonie 10 Brygady Specnazu GRU. Członkowie grupy wielokrotnie byli oskarżani o poglądy neonazistowskie. 23 czerwca 2023 roku rozpoczął się zbrojny bunt Grupy Wagnera przeciwko Siłom Zbrojnym Federacji Rosyjskiej. Wieczorem 24 czerwca Jewgienij Prigożyn poinformował, że marsz kolumny wojskowej Grupy Wagnera w kierunku Moskwy został zatrzymany i żołnierze Grupy Wagnera rozpoczęli odwrót. Zadania i obecność organizacji Zadania organizacji Grupa Wagnera wykorzystując luki prawa międzynarodowego, jako prywatne przedsięwzięcie oferuje usługi w zakresie wojskowości najemnej (kontraktowej) nieograniczonym podmiotom polityczno-rządowym oraz gospodarczym w dwóch głównych obszarach: działań defensywnych w tym zwłaszcza ochrony oferowanej nieformalnym, jak i formalnym organizacjom polityczno-rządowym oraz podmiotom gospodarczym, jak i plemiennym watażkom afrykańskim, działań ofensywnych polegających na wykonywaniu zadań stricte w zakresie siłowego przejmowania obszarów i w konsekwencji ich utrzymania oraz nieprawnej stabilizacji zajętego obszaru na rzecz zleceniodawcy. Dodatkowo zakłada się, że organizacja standardowo oferuje usługi w pełnym zakresie wojskowym w tym zwłaszcza prac instruktorów wojskowych i ich szkoleń, organizacji struktur militarnych dla kontrahentów oraz dostaw broni. Obecność organizacji na świecie Grupa Wagnera oferuje usługi swoich najemników w wielu miejscach na świecie, gdzie sytuacja polityczna jest niestabilna, najczęściej w rejonie Afryki i Bliskiego Wschodu. Ze względu na przypisywane Organizacji powiązania z Kremlem przypisuje się Grupie Wagnera wykonywanie zadań zgodnych z zainteresowaniem i interesami Kremla. Dotyczy to zwłaszcza wszystkich tych obszarów działań w których armia rosyjska ze względów prawnych nie mogła by wziąć udziału, a jest to w zakresie zainteresowania rządu Federacji. Historia Założenie firmy przypisuje się Dmitrijowi Utkinowi, podpułkownikowi rezerwy Sił Zbrojnych Federacji Rosyjskiej. Dmitrij Utkin służył jako zawodowy oficer w armii rosyjskiej do roku 2013. Ostateczny przydział wojskowy Utkina nie jest znany i pozostaje utajony. Niektóre źródła wskazują, że Utkin był oficerem wywiadu wojskowego Federacji Rosyjskiej GRU. Równolegle przypisuje się mu służbę w Specnazie (siły specjalne Federacji Rosyjskiej). Obie informacje, jako utajone przez Armię Federacji Rosyjskiej są nieweryfikowalne i mógł być on oficerem pomniejszych formacji, jednak należy założyć, że ze względu na dzisiejsze powiązania Utkina z kręgami rządowymi Kremla, w tym bezpośrednio z Władimirem Putinem oraz faktu, że Specnaz był powiązany z GRU (Specnaz często stanowi wsparcie dla zadań operacyjnych wykonywanych przez GRU), informacje te są prawdopodobne. Jeszcze inne źródła przypisują mu konkretnie służbę w 700. niezależnym pododdziale, 2. Niezależnej Brygady Specnazu, jednak ze względu na fakt że informacje te nie mogłyby być udzielone przez Armię Federacji Rosyjskiej, można równocześnie je uznać za spekulacje lub wręcz przypisywaną Utkinowi legendę, która miałaby jedynie napędzać koniunkturę zadaniom organizacji. Grupa Wagnera została powołana do życia w 2014 roku. Powstała krótko po tym kiedy Dmitrij Utkin w 2013 roku odszedł z wojska i podjął się wykonywania zadań w ramach innych prywatnych firm militarnych rosyjskiego pochodzenia, które w wyniku powiązań Kremla z Baszszarem al-Asadem zatrudniane były przez rząd Syrii do ochrony pól naftowych i rurociągów syryjskich przed ISIS, co wciąż wykonuje już sama Grupa Wagnera. Podczas rocznej działalności w Syrii i uzyskanemu doświadczeniu Utkin powołał do życia, choć jeszcze nieformalnie swoją własną organizację nazywaną Grupą Wagnera. Po raz pierwszy Grupa Wagnera ujawniła się pod swoja własną nazwą podczas działań w regionie ługańskim na Ukrainie, której formalnie Dmitrij Utkin był obywatelem, ale działał przeciwko niej na polecenie Kremla. Należy założyć, że to właśnie to powiązanie i obywatelstwo pozwoliło Utkinowi „wypłynąć”. Dzięki temu, że był on obywatelem ukraińskim, został on wykorzystany przez Kreml do usprawiedliwienia wobec opinii międzynarodowej tych działań, jako rzekomego działania obywatelskiego, a nie ingerencji Rosji w integralne sprawy Ukrainy. Geneza Istnienie „Grupy Wagnera” jako zawodowej organizacji najemniczej o charakterze wojskowym, bazuje na nieścisłościach i lukach prawnych, w tym przede wszystkim luce w Protokole dodatkowym do konwencji genewskiej z 1949 roku, który nie ustala czy np. technik wykonujący tylko przegląd maszyny bojowej to już najemnik czy tylko wciąż pracownik cywilny obsługujący sprzęt. Nieścisłości prawne umożliwiają na powszechne działanie tzw. najemników. Jednak od lat 80. tzw. „psów wojny”, jak Bob Denard czy polski płk Jan Zumbach walczących w Biafrze czy Katandze, zastąpiły specjalistyczne zawodowe korporacje jak amerykańska Blackwater, która zatrudniając etatowo byłych żołnierzy, w tym najwyżej wykwalifikowanych operatorów sił specjalnych, sprawiła, że rynek ten stał się wyspecjalizowany i hermetyczny. Rosyjska Grupa Wagnera próbuje nawiązywać do amerykańskiej Blackwater, jednak jest organizacją bardziej nieformalną i działającą na granicy prawa, a często ją przekraczając. Udział najemników Grupy Wagnera jest oficjalnie wypierany przez Siły Zbrojne Federacji Rosyjskiej, jak podczas najgłośniejszej regularnej bitwy z armią i lotnictwem amerykańskim w lutym 2018 roku. Struktura i zasoby organizacji Struktura Struktury organizacji stanowią niemal w całości byli żołnierze zawodowi Sił Zbrojnych Federacji Rosyjskiej. Najczęściej są oni pozyskiwani po przejściu na emeryturę lub w stan spoczynku w wyniku trudności w pozyskaniu pracy na rynku. Stopnie wojskowe zachowywane są najczęściej według stopni, których dosłużyli się formalnie w regularnej armii. Baza Grupy Wagnera znajduje się w Mołkinie w Kraju Krasnodarskim, gdzie prowadzi się część ćwiczeń taktycznych i skąd przeprowadza się przerzut zasobów w rejon działań na świecie. Baza Grupy Wagnera znajduje się na obszarze dużego kompleksu Sił Zbrojnych Federacji Rosyjskiej i jej sił specjalnych. Wjazd na teren infrastruktury Grupy Wagnera odbywa się poprzez posterunki wojskowe armii rosyjskiej i są strzeżone przez regularne pododdziały Sił Zbrojnych Federacji Rosyjskiej. Ze względu na obostrzenia i problemy prawne ośrodek Grupy Wagnera na terenie Wojsk Federacji został oficjalnie w dokumentacjach określony mianem „obozu pionierskiego” (rodzajem ośrodka harcerskiego). Szkoleni tutaj najemnicy Wagnera dysponują 3 kondygnacyjnymi zabudowaniami koszarowo-szkoleniowymi i własną zbrojownią. Na dziedzińcu zabudowań znajduje się pomnik poległych żołnierzy Grupy Wagnera. Dostęp jest ściśle chroniony, a osoby postronne usuwane są też sprzed obszaru należącego do terenów wojskowych. Infrastruktura wraz z zabudowaniami koszar została wybudowana na potrzeby „Grupy Wagnera”, jednak została sfinansowana przez firmę „Megaline” i stojące za Utkinem osoby trzecie, które od początku powiązane z Kremlem stworzyły tę organizację. Za faktycznego szefa organizacji uważany jest powiązany z Kremlem, a dokładnie z Władimirem Putinem, rosyjski przedsiębiorca i oligarcha Jewgienij Prigożyn. Werbowani członkowie oficjalnie podpisują umowy z firmami powiązanymi z Prigożynem. Zasoby Zasoby ludzkie Grupy Wagnera są płynne i ze względu na nieformalność oraz najczęściej działania na granicy prawa trudne do precyzyjnego ustalenia. Zakłada się, że w chwili powstania Organizacji liczyła ona w 2013 roku tysiąc osób, ale już w 2017 ich szacowany stan wynosił ok. 6 tysięcy osób. Grupa Wagnera liczy obecnie ok. 3,5 tys. osób. Jest to, według standardów wojskowych w przybliżeniu odpowiednik brygady. Zasoby ludzkie są pozyskiwane poprzez wysokie jak na standardy rosyjskie zarobki. Miesięczne uposażenie w zależności od stopnia wojskowego (przenoszonego najczęściej ze służby w armii zawodowej) wynosi od 1,5 tysiąca do 4 tysięcy dolarów. Pieniądze są dodatkowo nieopodatkowane. Ważnym czynnikiem przy werbowaniu w szeregi organizacji jest nieformalne ubezpieczenie na wypadek śmierci podczas zadań operacyjnych. Organizacja wypłaca spadkobiercom zabitego najemnika wysokie odszkodowania w milionach rubli, co dla wcześniej bezrobotnego wojskowego jest w realiach rosyjskich majątkiem. Wstępując w szeregi Grupy Wagnera, oddaje się organizacji dokumenty tożsamości. W zamian organizacja wydaje każdemu z najemników własne nieśmiertelniki. Najemnicy przerzucani są nieformalnie na teren zdestabilizowanych regionów świata, bezpośrednio samolotami lub okrętami regularnej armii. Stąd mogą pojawiać się w strefie działań niezauważeni i bez identyfikujących ich dokumentów, przez co wielu z nich pozostaje niezidentyfikowanych w razie śmierci w walce. Oficjalne stanowisko Kremla Grupa Wagnera jest ściśle kontrolowana przez Kreml i stała się cichym wykonawcą niewygodnych misji Federacji Rosyjskiej, w których ze względów politycznych nie można użyć regularnej armii. Stąd Kreml wypiera się oficjalnie istnienia Grupy Wagnera. Jednak z drugiej strony Władimir Putin zaprasza Dmitrija Utkina na Kreml i daje się z nim fotografować na oficjalnych spotkaniach. Jednym ze spotkań było oficjalne spotkanie jeszcze w 2016 roku na Kremlu, na którym tak jak trzy pozostałe osoby przyjęte przez Putina, Dmitrij Utkin przyjęty został oficjalnie jako cywil, ale z odznaczeniami i medalami radzieckimi i Federacji Rosyjskiej, jako osoba zasłużona dla kraju. Równocześnie w efekcie agresywnej polityki stosowanej przez Kreml najemnicy Grupy Wagnera padali ofiarą dawnej doktryny Związku Radzieckiego i wysyłani są na z góry przegrane misje, które wedle np. doktryny „rozpoznania bojem” (stara radziecka doktryna która ze względu na liczebność jej armii pozwalała na dokonywanie rozpoznania nie przez wysłanie pododdziałów rozpoznawczych, ale od razu działaniem bojowym większych związków taktycznych, co często wiązało się z wysokimi a niepotrzebnymi stratami osobowymi) miały za zadanie tylko sprawdzić warunki taktyczno-strategiczne obszaru do którego trafiają lub wręcz poświęcić życie na potrzeby rozpoznania determinacji przeciwnika. Koronnym przykładem tej polityki Kremla były działania dużego pododdziału Grupy Wagnera w Syrii w lutym 2018 roku, kiedy to Kreml w ramach współpracy i wzmacniania dyktatury Baszira Al-Assada zdecydował się wysłać 300-osobowy kontyngent najemników Wagnera wraz z kolumną wojsk syryjskich, która miała za zadanie odbić z rąk kurdyjskich rebeliantów Rafinerię gazową T-3 Conoco w rejonie Eufratu. Jak się miało później okazać, docelowym a utajonym przed wykonawcami zadaniem było sprawdzenie limitów politycznych działań armii amerykańskiej, która wspierała w tym rejonie rebeliantów kurdyjskich. W wyniku kontrolowanej prowokacji kremlowskiej żołnierze 300-osobowego kontyngentu (odpowiednik batalionu) Grupy Wagnera nawet nie zostali poinformowani przez w pełni świadome tego dowództwo wojsk federacji, że udają się z misją przejęcia obszaru zajętego przez wspólne misję rebeliantów kurdyjskich z oddziałem wojsk amerykańskich. W wyniku regularnej bitwy, do której doszło, zginęli niemal wszyscy rosyjscy najemnicy, którzy zostali wyeliminowani przez zmasowaną i natychmiastową odpowiedź na próbę przejęcia obszaru kontrolowanego przez armię amerykańską. Grupa Wagnera wraz z kolumną pancerną Al-Assada została dosłownie, jak wyraził się głównodowodzący operacją, wprost „sprzątnięta” przez zmasowany atak z powietrza U.S. Air Force z użyciem helikopterów szturmowych Apache, „latających czołgów” AC 130, a nawet bombowców strategicznych B-52. Dla zrozumienia okoliczności decyzji Kremla należy wyjaśnić, że użycie samolotów bojowych AC 130 oznaczało, że operacja Grupy Wagnera była z góry rozpoznana przez wywiad i zaplanowane przez dowództwo amerykańskie. „Latające czołgi” AC 130, pomimo że stanowią latające fortece miotające ogniem z burtowych działek gatlinga (wypluwających w zależności od modelu nawet do 6000 pocisków na minutę) oraz umieszczonych na burtach haubic, to jako takie są całkowicie bezbronne wobec choćby ręcznych wyrzutni pocisków typu ziemia–powietrze i muszą być asekurowane przez samoloty wsparcia. Tu nie były one asekurowane, co oznaczało, że użycie przez Amerykanów AC 130 dowodziło, że najazd kolumny pancernej był obserwowany przez wiele dni naprzód a dowództwo amerykańskie dokonawszy rozpoznania wywiadowczego i analiz wiedziało ze szczegółami jakimi siłami dysponuje nieprzyjaciel i że kolumna pancerna nie dysponuje właśnie choćby takimi najprostszymi ręcznymi wyrzutniami ziemia-powietrze. Dodatkowo zaś, użycie do operacji poderwanych z daleko położonego rejonu Kataru amerykańskich bombowców strategicznych B-52 oznaczało, że operacja przez dowództwo amerykańskie była zaplanowana nawet na wiele dni wcześniej. Z drugiej zaś strony, operacja kolumny pancernej Grupy Wagnera i wojsk rządowych Al-Assada, która miała wrogo przejąć zajętą przez sprzymierzone wojska amerykańsko-kurdyjskie rafinerię Conoco, była kierowana z okrętów marynarki wojennej federacji rosyjskiej, które stacjonowały u wybrzeży i rozpoznały ze szczegółami siły kurdyjskie i że są one wspierane przez regularne pododdziały amerykańskie. Pomimo dokładnego strategicznego rozpoznania sytuacji przez dowództwo wojsk federacji, Władimir Putin, podejmując z Kremla decyzję, polecił aby Grupa Wagnera przypuściła atak na wojska sprzymierzonych, po to by sprawdzić poziom zdecydowania i gotowości politycznej wojsk amerykańskich do zmasowanej odpowiedzi, w wyniku której poniosło śmierć 300 obywateli Federacji oraz żołnierzy rządowych wojsk syryjskich. Dla pełnego zobrazowania stosunku Putina do wartości życia najemników z Grupy Wagnera oraz żołnierzy syryjskich należy wskazać, że przed podjęciem działań odwetowych dowództwo amerykańskie zwróciło się wprost z zapytaniem do dowództwa wojsk Federacji czy w kolumnie pancernej są jacykolwiek rosyjscy obywatele. Dowództwo na godziny przed atakiem zaprzeczyło aby w kolumnie byli Rosjanie, a jednak zgodnie z poleceniem Putina poleciło kontynuować zajęcie kontrolowanej przez amerykanów strefy. Pochód kolumny pancernej czołgów z Grupą niczego nieświadomych żołnierzy Grupy Wagnera na rafinerię trwał. Zaś dla dopełnienia zobrazowania stosowanej od czasów Związku Radzieckiego doktryny rosyjskiej należy wskazać, że ten sam oficer z dowództwa wojsk Federacji, który godziny wcześniej, wiedząc o planowanym odwecie amerykańskim zaprzeczył obecności żołnierzy rosyjskich, po zmasowanym nalocie połączył się z dowództwem amerykańskim z prośbą o umożliwienie zabrania ciał poległych żołnierzy rosyjskich. Ważniejsze operacje wojskowe z udziałem Grupy Wagnera Grupa Wagnera operuje w wielu częściach świata, często nie rozpoznana i w wielu niewielkich operacjach kontrolowanych przez Kreml, które nigdy nie zostały ujawnione przez media ani przez nie upublicznione przez wywiad zachodni. Między innymi grupa ta brała potwierdzony udział w wymienionych poniżej większych i ważniejszych operacjach zbrojnych. Po raz pierwszy świat usłyszał o grupie podczas jej pojawienia się podczas aneksji Krymu. Później GW brała udział w operacjach m.in. w Donbasie i obwodzie ługańskim, w Syrii, w Sudanie, w Republice Środkowoafrykańskiej, na Madagaskarze, w Libii, Wenezueli, czy Mozambiku. Aneksja Półwyspu Krymskiego Po raz pierwszy Grupa Wagnera ujawniła się w roku 2014 podczas aneksji Półwyspu Krymskiego przez wówczas niezidentyfikowane tzw. „zielone ludziki”, a w rzeczywistości regularne oddziały Sił Zbrojnych Federacji Rosyjskiej w 2014 roku. Aneksja Krymu odbyła się bez jednego wystrzału, tak też i udział Grupy Wagnera był tylko asystą dla działań regularnych wojsk Federacji Rosyjskiej. Zdarzenie to pozwoliło jednak od razu ukształtować zależność GW i jej strukturę polityczną ukształtowaną ściśle wedle interesów Federacji Rosyjskiej i wyraźnych poleceń Kremla. Działania w Donbasie i regionie ługańskim Kontynuując operacje w wyniku zajęcia i okupacji Krymu jako niezależnego terytorium Ukrainy, około batalionu najemników z Grupy Wagnera została przerzucona ciężarówkami przez granicę w głąb terytorium Ukrainy w rejon Donbasu na wschodzie Ukrainy. Działania najemników Wagnera polegały na destabilizacji regionu i działaniach dywersyjno-zaczepnych oraz miały charakter otwartych walk. W wyniku tych działań to Grupie Wagnera przypisuje się zestrzelenie samolotu z czterdziestoma spadochroniarzami ukraińskimi i dziewięcioma członkami załogi. Działania w Syrii W 2015 roku Dmitrij Utkin został odwołany z rejonu Ukrainy do Rosji, skąd został wysłany wraz z regularnymi oddziałami Sił Zbrojnych Federacji Rosyjskiej, w celu działań militarnych przeciw Państwu Islamskiemu oraz coraz częściej przeciwko równoczesnemu powstaniu rebeliantów syryjskich wobec dyktatury Baszszara al-Asada, któremu sprzyjał Kreml. Wojsko Wagnera wraz z wyposażeniem zostało przetransportowane do Syrii na pokładach samolotów transportowych wojsk Federacji oraz syryjskimi samolotami transportowymi. Jednak broń oraz wyposażenie tak dla oddziału Wagnera, jak i regularnej armii rosyjskiej przerzucano do Syrii drogą morską tak statkami handlowymi, jak i okrętami transportowymi marynarki wojennej Federacji już od roku 2012. Obecność najemników Wagnera w Syrii przypada od roku 2015 do roku 2017 oraz dalej w roku 2018, kiedy to doszło do najgłośniejszej operacji bojowej z udziałem GW. Po raz pierwszy media i „The Wall Street Journal” oficjalnie doniosły o działaniach bojowych Grupy Wagnera w październiku 2015 roku. Ministerstwo Obrony Federacji Rosyjskiej zaprzeczyło jakoby Grupa Wagnera i jego najemnicy byli zatrudnieni i wysłani przez Kreml. Jednakże równocześnie po raz pierwszy angielskojęzyczne czasopismo „Russia Beyond” należące do rządowego wydawnictwa Rossija Siegodnia potwierdziło, że Dmitrij Utkin był nadzorowany, a więc i kontrolowany przez wywiad wojskowy Federacji, GRU. Tak więc działania informacyjne wpisywały się w starą retorykę Związku Radzieckiego i z jednej strony zaprzeczały jakoby Grupa Wagnera prowadziła działania w Syrii na zlecenie Kremla, ale z drugiej strony otwarcie równocześnie potwierdzono, że były one nadzorowane przez wywiad. Nikt nie dopytywał się jaką stanowiło to różnicę. „The New York Times” donosiło wówczas, że udział w działaniach przeciwko ISIS w Syrii kosztowało Kreml do tamtej pory 170 milionów dolarów. Jednak wydatki te miały być rekompensowane umową z Damaszkiem wedle której 25% wpływów z eksploatacji odzyskanych z rąk ISIS pól naftowych miało należeć do Rosji. W tamtym czasie prywatna armia Wagnera w Syrii liczyła 5000 najemników. Ze względu na oderwanie i względną niezależność od regularnej armii najemnicy Wagnera zaczęli wykazywać się wyraźna bezwzględnością. Jak by tego było mało wśród nich zaczynało przybywać, znanych z okrucieństwa, Czeczenów. Tak też, po tym jak jeden ze schwytanych przez ISIS najemników Wagnera poddany został torturom, pojawiło się nagranie wideo na którym ujawniono jak żołnierze Wagnera w rejonie Palmiry dekapitują jednego ze schwytanych przez siebie dżihadystów. 7 lutego 2018 roku kilkusetosobowy oddział grupy Wagnera walczący po stronie sił rządowych prezydenta Asada, wspierany przez artylerię i czołgi, podjął próbę ataku na pole gazowe w rejonie miasta Dajr az-Zaur we wschodniej Syrii, opanowane przez Syryjskie Siły Demokratyczne (SDF). Obrońcy, wśród których znajdowali się żołnierze amerykańskich wojsk specjalnych, uzyskali wsparcie amerykańskiego lotnictwa, odpierając atak przy stratach własnych podawanych jako jeden ranny. Po liczbie rannych trafiających w kolejnych dniach do rosyjskich szpitali wojskowych, agencja Reuters oszacowała liczbę poszkodowanych Rosjan na 300 osób, a o „setkach zabitych” pisał rosyjski dziennik „Kommiersant”. Rosyjskie MSZ przyznało, że mogło zginąć „kilka” osób z rosyjskim obywatelstwem, które w Syrii przebywały na własny rachunek. Decyzją z dnia 13 grudnia 2021 r. Rada Unii Europejskiej nałożyła sankcje na Grupę Wagnera, z powodu odpowiedzialności za poważne naruszenia praw człowieka w Ukrainie, Syrii, Libii, Republice Środkowoafrykańskiej, Sudanie i Mozambiku, obejmującej tortury i egzekucje pozasądowe, doraźne lub arbitralne oraz zabójstwa. Działania w Mali W grudniu 2021 roku po zamachu stanu w Mali nowy rząd wojskowy poprosił Rosję o pomoc militarną, w efekcie została tam wysłana Grupa Wagnera. Według doniesień „Washington Post”, rząd Mali miał za jej obecność płacić 10 mln dolarów miesięcznie. Liczbę żołnierzy tam oceniano na około tysiąc. Malijska junta wojskowa potwierdziła obecność rosyjskich „instruktorów wojskowych”, na skutek czego prezydent Putin wygłosił dementi, że instruktorzy nie są związani z rosyjską armią, ewentualnie pracują dla prywatnych firm, w które „Kreml nie ingeruje”. Rosyjscy najemnicy walczyli w Mali z islamistycznymi bojówkami i grupami terrorystycznymi, jednakże według doniesień „Washington Post”, dopuszczali się także zbrodni na ludności cywilnej. Między innymi w Moura miało zostać zamordowanych przy udziale najemników 300 osób. Inwazja na Ukrainę Grupa Wagnera jest szeroko wykorzystywana w walkach frontowych w toku inwazji Rosji na Ukrainę, głównie w Donbasie. Oprócz oddziałów lądowych, wykorzystywane było tam też lotnictwo grupy Wagnera, m.in. 22 maja 2022 roku podczas misji bojowej w rosyjskim samolocie Su-25 zginął wchodzący w jej skład gen. bryg. rezerwy Kanamat Botaszew. Organizacja ta, jako jedna z najbardziej aktywnych podczas wojny, brała udział w bitwie o Popasną, była główną siłą, która zdobywała Sołedar, jak i uczestniczyła w bitwie o Bachmut. Szczególnie podczas bitwy o Bachmut zaczął narastać konflikt między rosyjskim MON i jego szefem Siergiejem Szojgu, a szefem PKW Wagner Jewgienijem Prigożynem. Bunt Grupy Wagnera 23 czerwca 2023 roku lider Grupy Wagnera Jewgienij Prigożyn oskarżył rosyjskie siły zbrojne o atak na żołnierzy Grupy Wagnera i ogłosił rozpoczęcie „marszu sprawiedliwości”. 24 czerwca żołnierze Grupy Wagnera zajęli Rostów nad Donem. Prigożyn ogłosił, że oczekuje na przybycie Siergieja Szojgu i Walerija Gierasimowa, zaś w przeciwnym razie zagroził zaatakowaniem Moskwy. Wieczorem 24 czerwca Prigożyn poinformował o zakończeniu marszu w kierunku Moskwy (według jego słów żołnierze Grupy Wagnera dotarli na odległość 200 kilometrów od miasta) i rozpoczęciu odwrotu. Krótko wcześniej kancelaria prezydenta Białorusi Alaksandra Łukaszenki wydała oświadczenie, w którym poinformowała o rozmowach między Łukaszenką a Prigożonem, które miały zakończyć się porozumieniem o zatrzymaniu kolumny wojskowej podążającej w stronę Moskwy. W kulturze popularnej Rosyjski film wojenny „Najlepsi w piekle” (ros. Лучшие в аду) opowiada o zmaganiach najemników z Grupy Wagnera na Ukrainie. Został nakręcony w 2022 roku. Przypisy Wojsko rosyjskie Wojska najemne

4642977

https://pl.wikipedia.org/wiki/Katarzyna%20S%C3%B3jka

Katarzyna Sójka

Katarzyna Sójka (ur. 5 lutego 1986 w Ostrowie Wielkopolskim) – polska lekarka, działaczka samorządowa i polityk, posłanka na Sejm IX i X kadencji, od 2023 minister zdrowia w drugim rządzie Mateusza Morawieckiego. Życiorys Jest absolwentką Wydziału Lekarskiego Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu oraz leśnictwa na Uniwersytecie Przyrodniczym w Poznaniu. Jako lekarka podjęła pracę w szpitalach w Ostrowie Wielkopolskim i Kępnie oraz w przychodniach w Mikstacie i Ostrzeszowie. Specjalistka w zakresie chorób wewnętrznych, praktykująca jako internistka i lekarka rodzinna. W 2018 wybrana na radną powiatu ostrzeszowskiego, objęła funkcję wiceprzewodniczącej tego gremium. W wyborach parlamentarnych w 2019 uzyskała mandat posłanki na Sejm RP IX kadencji. Startowała z dziesiątej pozycji na liście Prawa i Sprawiedliwości w okręgu nr 36 (Kalisz). Głosowało na nią 15 860 osób. 8 sierpnia 2023 premier Mateusz Morawiecki wskazał ją jako kandydatkę na funkcję ministra zdrowia w miejsce Adama Niedzielskiego. 10 sierpnia tego samego roku prezydent RP Andrzej Duda powołał ją na to stanowisko. W wyborach w tym samym roku z powodzeniem ubiegała się o poselską reelekcję (z wynikiem 18 138 głosów). Życie prywatne Zamieszkała w Przedborowie. Matka czwórki dzieci. Jej ojciec pracował jako leśniczy Przypisy Urodzeni w 1986 Ludzie urodzeni w Ostrowie Wielkopolskim Absolwenci Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu Absolwenci Wydziału Lekarskiego Uniwersytetu Poznańskiego Ministrowie zdrowia III Rzeczypospolitej Politycy Prawa i Sprawiedliwości Polscy interniści Polscy radni rad powiatów Posłowie z okręgu Kalisz Posłowie na Sejm Rzeczypospolitej Polskiej X kadencji

2389

https://pl.wikipedia.org/wiki/I%20wojna%20%C5%9Bwiatowa

I wojna światowa

I wojna światowa (przed II wojną światową nazywana Wielką Wojną) – wojna światowa, trwająca od 28 lipca 1914 do 11 listopada 1918, w której ścierały się dwa stronnictwa: ententa, in. Trójporozumienie – Wielka Brytania, Francja, Rosja, Serbia, Japonia, Włochy (od 1915) i USA (od 1917); państwa centralne, in. Trójprzymierze – Austro-Węgry i Niemcy wspierane przez Imperium Osmańskie oraz Bułgarię. Był to największy konflikt zbrojny w Europie od czasu wojen napoleońskich. I wojna światowa była zderzeniem XX-wiecznej techniki z XIX-wieczną strategią i taktyką. Wojna zakończyła się klęską państw centralnych, likwidacją mocarstw Świętego Przymierza oraz powstaniem w Europie Środkowej i Południowej licznych państw narodowych. Była też jedną z głównych przyczyn rewolucji lutowej (1917) i rewolucji październikowej (1917) w Rosji. W jej wyniku zginęło ponad 14 milionów ludzi. Wybuch I wojny światowej wyznaczył symboliczny koniec wieku XIX oraz koniec hegemonii europejskiej na świecie. Od jej zakończenia coraz większą rolę w stosunkach międzynarodowych zaczęły odgrywać Stany Zjednoczone i utworzony w 1922 w wyniku przekształcenia Rosji Związek Radziecki. Koniec I wojny światowej doprowadził do odzyskania niepodległości przez Polskę, której nie było na mapie przez 123 lata. Mimo ogromu strat i wstrząsu wywołanego nimi, wojna ta nie rozwiązała większości konfliktów, co 21 lat później doprowadziło do wybuchu II wojny światowej. Przyczyny wojny Nacjonalizm, imperializm Kongres wiedeński (1814–1815), który ukształtował ład terytorialny Europy, całkowicie pomijał dążenia narodów do wolności i samostanowienia, zajmując się tylko kwestią zabezpieczenia na jak najdłuższy czas kontrolowanej przez zwycięskie mocarstwa stabilizacji na kontynencie. Przez długi czas postanowienia kongresowe funkcjonowały dzięki istnieniu tzw. „Świętego Przymierza”, opierającego się na sojuszu trzech potęg europejskich – Austrii, Prus i Rosji. Wspólnym interesem tych państw było izolowanie Francji oraz powstrzymywanie wypływających z niej prądów nacjonalistycznych i rewolucyjnych, które mogłyby wpływać destrukcyjnie na konserwatywne, wielonarodowe imperia. Jednak między poszczególnymi mocarstwami europejskimi coraz częściej dochodziło do nieporozumień. O tym, że wieczysty pokój między czterema mocarstwami jest fikcją, przekonano się w czasie wojny krymskiej (1853–1856). Zjednoczenie Włoch w 1861 i zjednoczenie Niemiec w 1871, będące wynikiem dążeń nacjonalistycznych, poważnie naruszyło wcześniejszą równowagę sił. W wyniku wojny francusko-pruskiej (1870–1871) Francja straciła Alzację i Lotaryngię na rzecz Niemiec, co zrodziło w narodzie francuskim chęć odwetu na sąsiedzie i zmazania hańby klęski (ruch ten nazwano rewanżyzmem). W 1873 roku udało się jeszcze kanclerzowi Otto von Bismarckowi doprowadzić do zawarcia sojuszu trzech cesarzy (Austrii, Prus i Rosji), który podtrzymał wspólne dążenie do przeciwdziałania ruchom rewolucyjnym. Także w Austro-Węgrzech i na Bałkanach dochodziło do licznych spięć na tle etnicznym. Niepokoje te były podsycane szczególnie w południowej części cesarstwa, gdzie mieszkały liczne narody słowiańskie, podatne na doktrynę panslawizmu szerzoną przez Serbię i Rosję. Wskutek osłabienia Imperium Osmańskiego, na Bałkanach wytworzyła się polityczna próżnia, którą usiłowały wypełnić Austro-Węgry i Rosja. Analogicznym zjawiskiem do panslawizmu był pangermanizm, którego zwolennicy funkcjonowali w elitach rządowych Niemiec i Austro-Węgier, co prowadziło nieuchronnie do zaognienia konfliktu. Jednym z czynników, który wpłynął na zwiększenie się współzawodnictwa pomiędzy państwami europejskimi, był imperializm. Wielka Brytania, Niemcy i Francja potrzebowały zamorskich rynków zbytu dla swoich towarów, których produkowano coraz więcej w wyniku postępów rewolucji przemysłowej. Kraje te dokonywały ekspansji gospodarczej w Afryce, Azji i Oceanii. Francja i Wielka Brytania zdołały pokojowo rozwiązać wszelkie kwestie sporne dotyczące kolonii. Jednak obydwa te państwa nie potrafiły sobie poradzić z postawą roszczeniową II Rzeszy, która prowadziła agresywną politykę w tym zakresie (m.in. w północnej Afryce), co prowadziło do licznych napięć. Na Bliskim Wschodzie rozpadające się Imperium Osmańskie kusiło sąsiednie Austro-Węgry oraz Rosję, które przygotowywały się do podziału ziem słabnącego sąsiada. Rosja chciała uzyskać dostęp do Morza Śródziemnego i jego szlaków handlowych (otwarcie korytarza przez Dardanele i Bosfor, kontrolowane przez Turcję) oraz pełnej władzy nad Morzem Czarnym. Na przełomie XIX i XX wieku Serbia była uzależniona gospodarczo od Austro-Węgier. W 1903 tron królewski Serbii objął Piotr I Karadziordziewić, który propagował koncepcję Wielkiej Serbii. W jego wizji wszyscy południowi Słowianie powinni żyć w jednym państwie. Tę koncepcję rozległego państwa bardzo chętnie poparły serbski rząd, armia i społeczeństwo. Piotr I oficjalnie deklarował zamiar połączenia z serbską ojczyzną Bośni i Hercegowiny, zamieszkanej przez wielu Serbów, a będącej pod kontrolą Austro-Węgier. Serbii, odnajdującej się w opozycji do Austro-Węgier, chętnie pomocy udzielała Rosja i oba kraje nawiązały ścisłe stosunki. Zacieśnianiu stosunków sprzyjały dodatkowo wspólna religia (prawosławie) i wspólne korzenie słowiańskie. Rosja była żywotnie zainteresowana uzyskaniem jak największych wpływów na Bałkanach, dlatego była przychylna zamętowi, jaki Serbia mogła tam wywoływać. Austro-Węgry również usiłowały utrzymać swe wpływy na Bałkanach, dlatego działania Serbii wpływały na ich osłabienie i ciągłe zwiększanie napięcia w tym rejonie. Rosjanie dodatkowo wspierali potajemnie ruchy rewolucyjne w Austro-Węgrzech. Monarchia Austro-Węgierska była zagrożona od zewnątrz i od wewnątrz. Austro-Węgry zlekceważyły jednak wieloletnie doświadczenie wojenne niewielkiej Serbii. W krajach takich jak Austro-Węgry czy Niemcy dochodziła do tego jeszcze walka pomiędzy kulturą germańską a słowiańską (zob. Kulturkampf). Dla ówczesnych imperiów europejskich kwestia rozwoju i uzyskania przewagi wojskowej nad sąsiadami była sprawą kluczową. Stagnacja w rozumieniu twórców polityki imperialnej oznaczać miała jedynie upadek i katastrofę. Taka filozofia była katalizatorem tworzenia się postaw roszczeniowych w stosunkach między państwami, oraz dążenia do jak największych cesji terytorialnych. Sytuacje wewnętrzne państw i załamanie się systemu sojuszy Pod koniec XIX wieku państwo niemieckie rozwijało się bardzo dynamicznie, kraj ulegał gwałtownemu uprzemysłowieniu. W szybkim tempie powstawały wielkie niemieckie przedsiębiorstwa, jednak Niemcy z trudem znajdowali nowe rynki zbytu oraz coraz trudniejszy stawał się import surowców. Dotychczas większość towarów Niemcy przewozili na statkach brytyjskich, w końcu zaczęli budować własną marynarkę handlową. Brytyjczycy dostrzegli zagrożenie gospodarcze, któremu nie potrafili się przeciwstawić. Koniecznością Niemiec stało się zapewnienie stałych dostaw niezbędnych surowców, bez ciągłej zależności od woli Wielkiej Brytanii, a więc posiadanie własnych kolonii. Przywódcy Niemiec uznali, że ich kraj nie może się dalej rozwijać gospodarczo jedynie z wykorzystaniem metod pokojowych. W niemieckich wyborach do parlamentu w 1912 stosunkowo dużą liczbę głosów uzyskała lewicowa Socjaldemokratyczna Partia Niemiec (SPD). Ówczesny rząd niemiecki był zdominowany przez pruskich junkrów, którzy obawiali się wzrastających sympatii wyborców dla lewicy. Dlatego, jak twierdzą niektórzy historycy, prawica niemiecka szukała konfliktu zewnętrznego, który odwróciłby uwagę społeczeństwa od spraw politycznych, a wzbudził patriotyczne wsparcie dla rządu. Według innych jednak, niektórzy konserwatyści pruscy obawiali się wojny (nawet zwycięskiej), bo mogłaby ona wzbudzić w narodzie nastroje rewolucyjne, szczególnie gdyby wojna była długa i wyniszczająca. I wojna światowa była po części spowodowana istnieniem dwóch wrogich sojuszy – trójporozumienia (Wielka Brytania, Francja, Rosja) oraz trójprzymierza (Niemcy, Austro-Węgry oraz Włochy), które rozwinęły się za sprawą kanclerza Rzeszy – Bismarcka po wojnie francusko-pruskiej. Bismarck, dążąc do odizolowania Francji, doprowadził do zawarcia przymierza w 1878 pomiędzy Niemcami i Austro-Węgrami, przeciw Rosji (w wypadku wojny między Niemcami a Francją Austro-Węgry miały zachować neutralność). Kiedy Francja zajęła Tunezję, „żelazny kanclerz” wykorzystał niezadowolenie Włochów (którzy sami zamierzali zająć Tunezję) i doprowadził do wciągnięcia Italii do sojuszu przeciwko Francji w 1882. W zamian za to, że Włochy miały pozostać neutralne, jeżeliby doszło do ataku Rosji na Austro-Węgry, Niemcy i Austro-Węgry zgodziły się pomóc Włochom, gdyby te zostały zaatakowane przez Francję. Wzajemna nieufność pomiędzy Austrią a Rosją pogłębiała się wraz z kolejnymi konfliktami na Bałkanach. Na razie nie doszło do wojny, bo Bismarckowi udało się doprowadzić do zawarcia pomiędzy Rosją i Niemcami: tzw. traktatu reasekuracyjnego, który stanowił, że obydwa kraje pozostaną neutralne w stosunku do siebie, jeżeli którekolwiek z nich będzie w stanie wojny. Po zdymisjonowaniu Bismarcka (20 marca 1890) przez nowego cesarza Niemiec Wilhelma II doszło do zasadniczej zmiany polityki zagranicznej Rzeszy. Ówcześni członkowie rządu byli nieprzychylnie nastawieni do Słowian, a do Rosji w szczególności, co sprawiło, że traktat reasekuracyjny z tym krajem nie miał już racji bytu i nie został przedłużony. Francja wykorzystała nadarzającą się okazję i zdobyła nowego sojusznika w osobie cara Mikołaja II, zawierając z nim ostatecznie sojusz obronny w 1892 roku (sojusz francusko-rosyjski). Wilhelm II poczuł się nagle osaczony z dwóch stron. Wielka Brytania nabierała coraz większych podejrzeń co do intencji polityków niemieckich, co było spowodowane m.in. ogromną rozbudową floty niemieckiej, która mogła zagrozić panowaniu na morzach Royal Navy. Cesarz niemiecki postanowił rzucić Brytyjczykom wyzwanie swoją Hochseeflotte. Sytuacji nie poprawiło także popieranie południowoafrykańskich powstańców burskich przez Niemcy. Zmieniało się także postrzeganie caratu przez Niemców. Dla niemieckich socjaldemokratów był on ucieleśnieniem despotyzmu, był po prostu imperium zła. W wyniku tego Francja i Wielka Brytania postanowiły przezwyciężyć wzajemne animozje i zawarły ze sobą układ o nazwie Entente cordiale (fr. serdeczne porozumienie) w roku 1904. Do porozumienia tego dołączyła wkrótce Rosja w 1907. Wielką Brytanię łączył także układ sojuszniczy z Japonią. Na dodatek Wilhelm II jeszcze bardziej rozsierdził Rosję, popierając roszczenia austriackie na Bałkanach. Tak więc Europa na początku XX wieku została podzielona na dwa wrogie sobie obozy: ententę i trójprzymierze. Na początku XX wieku Niemcy zdawali sobie sprawę, że w ciągu kilku lat przewaga ententy stanie się zbyt wielka i wojna skończy się klęską Niemiec. W konsekwencji niemieccy dowódcy zaczęli nalegać na przeprowadzenie ataku wyprzedzającego, póki Niemcy mieli szansę wygrania – uważanej przez nich za nieuniknioną – wojny. Wielka Brytania opierała bezpieczeństwo na równowadze sił, tzn. podzielonej Europie z mocarstwem brytyjskim popierającym słabszą koalicję. Brytyjczycy przez czterysta lat przeciwstawiali najpotężniejszemu aktualnie mocarstwu w Europie blok innych państw, które wspólnie mogły go pokonać. Zgodnie z tą zasadą w ówczesnej sytuacji Niemcy – pierwsza potęga europejska – nie mogły stać się sojusznikiem brytyjskim. Dodatkowo brytyjscy zwolennicy działań wojennych oczekiwali, że wojna europejska powiększy imperium i jego prestiż. Gdy Niemcy byłyby zajęte jednoczesnymi walkami z Francją i Rosją, Brytyjczycy zatopiliby niemiecką Hochseeflotte, zajęli niemieckie kolonie i wypchnęli niemiecki handel z otwartych mórz. Brytyjczycy byli przekonani, że zagrożeniem ich życiowych interesów jest kontrola wybrzeża kanału La Manche naprzeciw Dover przez wrogie mocarstwo. Gdy z gruzów imperium Napoleona powstała Belgia, Wielka Brytania udzieliła jej gwarancji neutralności, a europejskie mocarstwa uszanowały to jako jeden z kluczowych interesów brytyjskich. Tym samym w interesie Brytyjczyków było niedopuszczenie do tego, by Niemcy pobili Francję, pozbawiając ją statusu mocarstwa oraz zajęli wybrzeże kanału La Manche. W wojnie niemiecko-francuskiej Brytyjczycy nie chcieli pozostać neutralni, na co liczyli Niemcy. Plan Schlieffena i wyścig zbrojeń Nie bez znaczenia dla wybuchu konfliktu były także poglądy dowódców armii europejskich. Teoretycy wojskowi uważali, że aby wygrać konflikt, należy uderzyć jako pierwszy i w ten sposób uzyskać przewagę nad przeciwnikiem. Podstawowym środkiem prowadzącym do wygranej miała być jak najszybciej przeprowadzona mobilizacja i uniknięcie zaskoczenia oraz znalezienia się w defensywie. Niektórzy analitycy twierdzą, że zarządzenia mobilizacyjne były ukształtowane w tak ścisły sposób, że po ich wprowadzeniu w życie nie można już było ich odwołać bez popadania w dezorganizację kraju. Rozpoczęcie mobilizacji powodowało także usztywnienie polityki zagranicznej i wszelkie inicjatywy pokojowe kończyły się zazwyczaj niepowodzeniami. Niemieckie dowództwo przewidywało, że w razie wybuchu powszechnej wojny europejskiej Niemcy najpierw uderzą na Francję i doprowadzą do jej szybkiego pokonania, aby w ten sposób nie dać czasu Rosji na zmobilizowanie swych ogromnych rezerw ludzkich. Po wyeliminowaniu jednego przeciwnika wszystkie siły niemieckie miały być następnie przerzucone na wschód. Mimo że plan wojny błyskawicznej (blitzkrieg) został opracowany przez hrabiego Alfreda von Schlieffena jeszcze przed 1905, dowództwo niemieckie pokładało w nim wielkie nadzieje w szczególności od czasu wojny rosyjsko-japońskiej (1904–1905), która obnażyła wszystkie słabości carskiej Rosji. W przygotowaniach do wojny (wyścigu zbrojeń) przodowały cesarskie Niemcy. Większość ówczesnych państw skopiowała rozwiązania zastosowane z takim powodzeniem w armii pruskiej podczas wojny z Francją w 1870. Wprowadzono powszechny obowiązek wojskowy, opracowano system rezerw materiałowych oraz szczegółowe plany działań wojennych na wypadek konfliktu. Rozwój technologiczny i organizacyjny doprowadził do utworzenia sztabów generalnych z precyzyjnymi harmonogramami mobilizacji i działań ofensywnych. Niemcy nie zbudowali żadnego obronnego wału zachodniego, ponieważ ich strategia zakładała od pierwszego dnia wojny przystąpienie do ataku. Naczelne dowództwo pruskie uważało, że Francję uda się rozbić tak samo łatwo i szybko, jak w czasie poprzedniej wojny z nią w 1870. Cesarz Wilhelm II chciał wykazać się spektakularnymi zdobyczami terytorialnymi, by przewyższyć swoich poprzedników. Zwycięska wojna miała przynieść Niemcom władzę nad Europą. Armie i marynarki wojenne doszły do ogromnych rozmiarów. Lądowe armie Francji i Niemiec podwoiły swoją liczebność w latach 1870–1913. Wyścig zbrojeń morskich był szczególnie widoczny pomiędzy Wielką Brytanią i Niemcami. W 1889 Anglia wypracowała doktrynę Two Powers Standard, według której aby zapewnić sobie panowanie na morzu, musiała posiadać flotę większą niż dwie największe połączone ze sobą floty innych państw. To sprawiło, że doszło do opracowania nowych modeli okrętów przez Johna Fishera w 1906 – tzw. drednotów. Wojna rosyjsko-japońska ukazała siłę nowoczesnej floty i skłaniała mocarstwa europejskie do budowania coraz mocniej opancerzonych i uzbrojonych w działa o wielkich kalibrach jednostek. Gdy Wielka Brytania zwiększyła produkcję okrętów, Niemcy w odpowiedzi natychmiast uczyniły to samo i też wdrożyły do produkcji drednoty. Mimo tego, że czyniono międzynarodowe wysiłki w celu spowolnienia tego błędnego koła zbrojeń, m.in. podczas konwencji haskich w 1899 i 1907, były one skazane na niepowodzenie (do fiaska tych konferencji przyczyniło się też w dużym stopniu światowe lobby zbrojeniowe, w którym działali tacy potentaci jak: Krupp, Vickers czy Schneider-Creusot). Na początku 1914 roku przez Niemcy przetoczyła się fala nastrojów antyrosyjskich. Zmieniło się oblicze Europy. W 1914 Europą już nie rządziły dynastie, lecz rywalizujące ze sobą bloki polityczno-militarne. Każdy z nich chciał zwiększenia swego terytorium, zwiększenia znaczenia i zwiększenia potęgi. Wybuch I wojny światowej ukazał, że liczne dynastyczne i rodzinne więzy pomiędzy panującymi domami europejskimi nie miały już żadnego znaczenia. Przystępujące do wojny kraje europejskie były świadome nieuniknionych i dużych strat w ludziach. Od ponad dwóch wieków Rosja była głównym wrogiem imperium osmańskiego (vide wojny rosyjsko-tureckie). Od wielu lat Niemcy mieli natomiast znaczne wpływy w Turcji. Do 1897 Wielka Brytania udzielała poparcia Turcji przed ekspansją Rosji, jednak zaprzestała po pierwszych rzeziach Ormian. Niemcy zaangażowały się gospodarczo, politycznie i militarnie w modernizację Turcji oraz w zachowanie jej integralności terytorialnej, czym wkroczyły na obszar tradycyjnej ekspansji Rosji. 2 sierpnia 1914 Niemcy i Turcja zawarły tajny sojusz militarny skierowany przeciw Rosji. Kryzysy w Afryce i na Bałkanach Starcie się potęg europejskich miało ujście w kilku kryzysach w Maroku i na Bałkanach, które mogły doprowadzić do wybuchu wojny. W 1905 Niemcy ogłosiły swoje wsparcie dla wysiłków niepodległościowych Maroka, które Wielka Brytania zgodziła się oddać pod wpływy Francji w 1904. Brytyjczycy w konflikcie francusko-niemieckim stanęli po stronie Francji, a wojny udało się uniknąć tylko dzięki konferencji w Algeciras w 1906, na której Maroko zostało ostatecznie przyznane Francji. Inny konflikt został spowodowany przez Austro-Węgry, które dokonały w 1908 aneksji byłej prowincji tureckiej – Bośni. Tzw. „Ruch Wielkoserbski” za cel postawił sobie m.in. zdobycie „słowiańskiej” Bośni, wywołując tym samym poczucie zagrożenia w Austrii ze strony Serbii. Rosja, związana z Serbią sojuszem, poparła ją w sporze i ogłosiła mobilizację. To z kolei sprawiło, że Niemcy zagroziły wojną Rosji. Wybuch wojny został jednak odłożony w czasie, bo Rosja na razie postanowiła się wycofać z konfliktu, ale mimo to wzajemne stosunki pomiędzy Rosją i Austro-Węgrami pozostały bardzo napięte. II kryzys marokański nastąpił w 1911, kiedy to Niemcy wysłały swoją kanonierkę do Agadiru w proteście przeciwko wkroczeniu wojsk francuskich do stolicy kraju, Fezu. Wojska te miały ochraniać europejską ludność Fezu przed zamieszkami niepodległościowymi w Maroku, lecz Niemcy uznali, że Francja w ten sposób naruszyła porozumienie z Algeciras. Anglia znów stanęła po stronie Francji i ostrzegła Niemcy przed podejmowaniem jakichkolwiek nierozważnych kroków. Sprawę załatwiono polubownie: Niemcy otrzymały część francuskiej Afryki Równikowej, a Francja w zamian za to objęła protektorat nad Marokiem. Oprócz tych wydarzeń doszło także do wybuchu dwóch wojen bałkańskich, w których najpierw Grecja, Serbia i Bułgaria zajęły prawie całe europejskie terytorium Turcji, a następnie do wybuchu konfliktu pomiędzy zwycięzcami o podział zdobytych terytoriów (Grecja, Serbia i Rumunia wystąpiły przeciwko Bułgarii). Dochodziło także do coraz częstszych napięć pomiędzy Austro-Węgrami a Serbią, w szczególności gdy Austro-Węgry wymusiły na Serbii oddanie niektórych zdobyczy uzyskanych w wojnach bałkańskich. Plany operacyjne Wybuch I wojny światowej nie był zaskoczeniem, ponieważ główne kraje w niej uczestniczące prowadziły dokładne planowanie wojskowe. Konflikty w Europie przynajmniej od 1908 r. zapowiadały wybuch wojny, która obejmie kontynent. Zaskoczeniem mógł być tylko sam moment rozpoczęcia wojny. Przebieg wojny Wybuch konfliktu Zamach w Sarajewie 28 czerwca 1914 arcyksiążę austriacki Franciszek Ferdynand, następca tronu, został zastrzelony w Sarajewie, w Bośni (na terytorium Austro-Węgier). Bośnia była zamieszkana przez wiele osób narodowości serbskiej. Zamachowcem był Gavrilo Princip (ur. 1894, zm. 1918) – serbski nacjonalista należący do organizacji Czarna Ręka (serb. Црна рука/Crna Ruka). Natychmiast po tym zabójstwie Niemcy ogłosiły całkowite poparcie dla dalszych działań Austrii, prowokując ją tym samym do wypowiedzenia wojny Serbii, podczas gdy Francja zapewniła o swoim poparciu Rosję. Austro-Węgry, które miały informacje o tym, że rząd serbski był inspiratorem zamachu, 23 lipca wystosowały wobec Serbii ultimatum, które zawierało warunki praktycznie nie do zaakceptowania, ponieważ prowadziły one do ograniczenia suwerenności tego kraju. Na bezwzględne spełnienie wszystkich warunków otrzymała 48 godzin. Serbia zgodziła się na prawie wszystkie żądania (m.in. zrzeczenie się jakichkolwiek praw do Bośni, uczestnictwo Austro-Węgier w śledztwie ws. zamachu w Sarajewie), ale jeden punkt ultimatum odrzuciła – mianowicie prawa władz austriackich do prowadzenia własnego dochodzenia na terytorium Serbii. Austro-Węgry uznały tę odpowiedź za niewystarczającą. Poselstwo rosyjskie w Belgradzie zaleciło Serbom pójście na ustępstwa. „Zasada domina” 24 lipca 1914 rząd rosyjski ogłosił wolę obrony Serbii, w razie ataku Austro-Węgier. 26 lipca Austro-Węgry i Niemcy odrzuciły brytyjską propozycję zwołania międzynarodowej konferencji, w sprawie rozwiązania sporu. 28 lipca Austro-Węgry wypowiedziały wojnę Serbii i w tym momencie zaczęła działać „zasada domina”, wywołana skomplikowanym systemem sojuszy międzynarodowych. 29 lipca Rosja zarządziła częściową mobilizację, ale tylko przeciwko Austro-Węgrom i jako krok poparcia dla Serbii. Następnego dnia (30 lipca) Rosja ogłosiła jednak powszechną mobilizację. Niemcy 31 lipca zagroziły wypowiedzeniem wojny w wypadku, gdyby Rosja nie odwołała mobilizacji. W odpowiedzi na to 1 sierpnia także Francja ogłosiła mobilizację. 1 sierpnia II Rzesza ogłosiła wojnę z Rosją, a dwa dni później (3 sierpnia) z Francją. 2 sierpnia Niemcy wkroczyli do Luksemburga i zażądali od Belgii przepuszczenia swoich wojsk przez jej terytorium, skąd chcieli dostać się do niebronionej od północy Francji. Niemiecka inwazja na Belgię w nocy 3 sierpnia – wobec braku jej zgody na przemarsz, z pogwałceniem jej neutralności, zmusiła Wielką Brytanię do postawienia tego samego dnia Niemcom ultimatum, a następnego dnia (4 sierpnia) zadeklarowania stanu wojny z Niemcami. Decyzja Wielkiej Brytanii była dużym zaskoczeniem dla Niemców, którzy liczyli na zachowanie przez Brytyjczyków neutralności. Również 4 sierpnia Niemcy wypowiedzieli wojnę Belgii. Do konfliktu przystąpiły także dominia Wielkiej Brytanii oraz 23 sierpnia Japonia, która miała z nią umowę sojuszniczą. Austro-Węgry wypowiedziały wojnę Rosji 5 sierpnia. Turcja zamknęła Dardanele. 10 sierpnia Francja, a 12 sierpnia Wielka Brytania wypowiedziały wojnę Austro-Węgrom. Od początku wojny Niemcy kontrolowali armię turecką i mieli zasadniczy wpływ na turecką gospodarkę. Faktyczne dowództwo nad marynarką i artylerią przejęli niemieccy doradcy. 2 listopada 1914 Rosja wypowiedziała wojnę Turcji, a kilka dni później uczyniły to sojusznicze Francja i Wielka Brytania. Armia turecka miała okazać się skuteczna w walce z aliantami dzięki niemieckim konsultantom i niemieckiemu sprzętowi wojennemu. Pierwsze starcia Jedne z pierwszych działań zbrojnych w tej wojnie zostały podjęte w Afryce i na Pacyfiku, w koloniach i na terytoriach zamorskich państw europejskich. 8 sierpnia 1914 połączone siły francuskie i brytyjskie uderzyły na protektorat niemiecki Togo w zachodniej części Afryki. Niedługo potem, 10 sierpnia, oddziały niemieckie zaatakowały Południową Afrykę – część brytyjskiego imperium kolonialnego. Nowa Zelandia – jedno z dominiów angielskich – od 30 sierpnia zajęła Samoa Niemieckie. 11 września australijska marynarka i siły lądowe wylądowały na wyspie Neu Pommern (obecnie Nowa Brytania), wchodzącej w skład Niemieckiej Nowej Gwinei, po czym zajęły dalsze niemieckie terytoria. Większość wysp pacyficznych została zajęta przez Japonię. 7 listopada 1914 siły japońsko-brytyjskie, po ponad miesięcznym oblężeniu, zajęły niemiecką bazę w Chinach Qingdao. W ciągu zaledwie kilku miesięcy siły ententy wyparły albo przyjęły kapitulację wszystkich wojsk niemieckich na Pacyfiku i działania wojenne w Azji zakończyły się, poza incydentalnymi działaniami niemieckich okrętów. Oddziały Rzeszy stawiały jedynie zaciekły opór w niektórych rejonach Afryki (głównie na terenie dzisiejszej Tanzanii). W Europie armie państw centralnych – Niemiec i Austro-Węgier cierpiały na brak współpracy sztabów oraz współdziałania wywiadów wojskowych, dlatego też często sojusznicy nie wiedzieli o swoich planach działań. Na początku Niemcy zagwarantowały wsparcie dla armii austriackiej podczas jej inwazji na Serbię, ale obietnice te nie znalazły pokrycia w rzeczywistości. Austro-Węgry miały nadzieję, że Niemcy zabezpieczą ich północne skrzydło zagrożone przez Rosję. Jednak plany naczelnego dowództwa niemieckiego przewidywały najpierw uderzenie wszystkimi siłami na Francję, natomiast czoła armii rosyjskiej miała stawić armia austriacka. Te wzajemne nieporozumienia sprawiły, że armia austriacka musiała przegrupować swoje wojska z południa na północ, aby stawić czoła nadciągającemu atakowi, ale wojska austriackie uderzające z północy natknęły się na siły serbskie 12 sierpnia i stoczyły z nimi bitwę pod Cerem (zwaną też bitwą nad Jadarem), w której Austriacy zostali pobici. Z biegiem czasu Serbowie zajęli zdecydowanie defensywne pozycje wobec wojsk c.k.-austriackich, które uderzyły po raz kolejny 16 sierpnia w miejscu styku dywizji serbskich. W czasie zaciekłych nocnych walk Serbowie niespodziewanie dostali posiłki, które przybyły pod wodzą Stepy Stepanovicia. Trzy dni później Austriacy wycofali się za Dunaj, ponosząc ciężkie straty, liczące 21 tys. ludzi przy 16 tys. strat serbskich. Było to pierwsze większe zwycięstwo ententy w tej wojnie. Austriacy nie osiągnęli głównego celu, jakim było zlikwidowanie południowego frontu; okazało się, że bez niemieckiego wsparcia nie są sobie w stanie poradzić z dwoma przeciwnikami naraz (Rosją i Serbią). Plan niemiecki przewidywał gwałtowne uderzenie jak największymi siłami na Francję, w celu jej całkowitego wyeliminowania z wojny, a następnie zwrócenia całej armii przeciwko wolno mobilizującej się Rosji. Zgodnie z planem Schlieffena uderzenie na Francję miało być przeprowadzone z północy, przez terytorium Belgii, w celu uniknięcia przedzierania się przez silne umocnienia graniczne – system Séré de Rivières’a (zbudowany przez Francuzów na granicy z Niemcami pod koniec XIX wieku). W celu dokonania takiego ataku Niemcy wystosowały 2 sierpnia do rządu belgijskiego notę, w której domagały się prawa do przemarszu swoich oddziałów, obiecując ścisłą współpracę sojuszniczą, jeśli Belgowie się zgodzą. Rząd belgijski odmówił, w odpowiedzi na co wojska Rzeszy 3 sierpnia zaatakowały ten kraj; dzień wcześniej zajęto neutralny mały Luksemburg. Plany niemieckie nie przewidziały silnego oporu, na jaki napotkano w pobliżu miasta Liège, gdzie znajdowały się silne umocnienia. Armia cesarska posuwała się jednak, mimo silnego oporu belgijskiego, naprzód, w kierunku Francji. Wielka Brytania wysłała na pomoc swojemu sojusznikowi korpus ekspedycyjny (BEF), który ruszył na wschód, w celu udzielenia pomocy Belgii. Pierwszy żołnierz brytyjski został zabity w tej wojnie 21 sierpnia 1914 w pobliżu Mons. Siły BEF liczyły początkowo 86 060 oficerów i żołnierzy, lecz w grudniu wzrosły do blisko 230 000. Wojna w Europie Front zachodni Rok 1914 – niemiecka inwazja na Belgię i Francję Pierwszą bitwą na terenie Belgii było oblężenie Liège w dniach 5–16 sierpnia. Po upadku Liège większość sił belgijskich wykonała odwrót w kierunku Antwerpii i Namur. Wojska niemieckie w swoim marszu na teren Francji ominęły armię belgijską, która jednak stanowiła teraz poważne zagrożenie dla ich skrzydła, z którego to powodu miasto Namur było oblegane przez Niemców od 20 do 23 sierpnia. W wielu przypadkach okupanci niemieccy postępowali brutalnie wobec ludności cywilnej. Zastraszaniem i krwawymi represjami usiłowali zlikwidować wszelki opór Belgów. Niemcy dokonywali rabunków, morderstw i egzekucji przez cały czas marszu przez Belgię. Francuski plan ofensywy (Plan XVII) przewidywał zajęcie Alzacji i Lotaryngii. 14 sierpnia rozpoczęło się jego wykonanie poprzez uderzenia na Sarrebourg w Lotaryngii i Mulhouse w Alzacji. Francuzi zdobyli to pierwsze miasto i doszli do rzeki Saary, później zostali wyparci z tego obszaru. Niemiecki kontratak odbił Sarrebourg 20 sierpnia. Także miasto Mullhouse zdobyte początkowo przez armię francuską musiało zostać opuszczone ze względu na osłabienie oddziałów znajdujących się w Lotaryngii. Po przejściu Belgii i Luksemburga w końcu sierpnia i dostaniu się do północnej Francji, wojska niemieckie napotkały połączone siły francuskie pod dowództwem Josepha Joffre’a i brytyjskie dowodzone przez sir Johna Frencha. Wywiązała się seria starć zwana bitwą graniczną. Główne walki toczyły się w rejonie Charleroi i Mons. Po przegranej aliantów ich dowództwo zarządziło odwrót generalny, w czasie którego doszło do bitwy pod Le Cateau i oblężenia Maubeuge. Czołowe oddziały niemieckie znalazły się już w odległości 70 km od Paryża, ale zostały niespodziewanie uszczuplone, ponieważ Moltke odesłał dwa korpusy armijne do Prus Wschodnich. W tej sytuacji stoczona w dniach od 6 do 12 września pierwsza bitwa nad Marną zmusiła Niemców do odwrotu na północ od rzeki Aisne, gdzie wojska okopały się. Tym samym na froncie zachodnim rozpoczął się statyczny okres wojny, który miał trwać przez następne trzy lata. Podczas odwrotu armii cesarskiej przeciwnicy próbowali się wzajemnie oskrzydlić w tzw. wyścigu do morza, co bardzo szybko doprowadziło do rozwinięcia się systemu okopów sięgających teraz od kanału La Manche do granicy ze Szwajcarią. Na początku listopada 1914 Brytyjczycy złamali kod niemieckiej marynarki wojennej i zaczęli czytać niemieckie tajne depesze (Room 40). Rok 1915 – patowa sytuacja na froncie Pomiędzy wybrzeżem a Wogezami znajdowało się wybrzuszenie linii frontu, które nosiło nazwę Noyon, od zdobytego tam przez Niemców miasta. Był to najdalszy punkt zasięgu wojsk cesarskich w pobliżu Compiègne. Plan opracowany przez Joffre’a przewidywał uderzenie w to najsłabsze miejsce z obydwu skrzydeł i odcięcie. Brytyjczycy mieli nacierać z północy i posuwać się w kierunku na Artois, podczas gdy Francuzi mieli zaatakować Szampanię. 19 stycznia odbył się pierwszy nalot bombowy niemieckich sterowców na Wielką Brytanię. 10 marca w akcji będącej częścią większej ofensywy w obszarze Artois armia brytyjska uderzyła na Neuve Chapelle, próbując zdobyć wzniesienie Aubers. Atak wykonywały 4 dywizje na froncie o szerokości 3 km. Poprzedził go gwałtowny ostrzał artyleryjski trwający ponad pół godziny. Pierwsze uderzenie osiągnęło duże sukcesy i zdobyło wieś w przeciągu 4 godzin. Jednak natarcie zostało spowolnione ze względu na problemy z komunikacją i z zaopatrzeniem. To dało Niemcom czas na ściągnięcie rezerw i wykonanie kontrataku, dzięki któremu udało im się zapobiec zdobyciu wzgórza Aubers. BEF stracił w tych walkach 7500 ludzi. Niemcy starali się utrzymać niezmienioną sytuację na froncie i jednocześnie przygotowywali ofensywę pod Ypres, które Brytyjczycy zdobyli w listopadzie 1914, w czasie pierwszej bitwy w tym rejonie. Uderzenie to miało na celu odwrócenie uwagi od głównego ataku, który miał zostać wykonany na froncie wschodnim oraz przeszkodzenie wprowadzeniu w życie planów francusko-brytyjskich, a także przetestowanie nowej broni. Po dwudniowym bombardowaniu, 22 kwietnia 1915 wojska niemieckie wypuściły gaz chlorowy, który wiatr niósł nad okopy brytyjskie. Zielono-żółta chmura zaczęła dusić obrońców; jednostki tyłowe rzuciły się do panicznej ucieczki, co spowodowało wytworzenie się 3-kilometrowej luki w liniach alianckich. Jednak Niemcy nie mieli wystarczających sił, aby wykorzystać okazję. Szybko przerzuceni w ten rejon Kanadyjczycy opanowali sytuację i zahamowali postępy przeciwnika. Ta bitwa była pierwszym użyciem na masową skalę gazów bojowych (Niemcy użyli 168 ton trujących substancji tylko w tym konkretnym przypadku), które spowodowały śmierć 5 tysięcy żołnierzy. Atak chemiczny został powtórzony dwa dni później i spowodował cofnięcie się linii alianckiej o 2 km. Ale i ta okazja nie została wykorzystana. Później alianci nie dali się już zaskoczyć. Nowe metody obronne przeciwko atakom chemicznym zostały z powodzeniem zastosowane 27 kwietnia, 40 km na południe od Ypres w bitwie pod Hulluch, gdzie 16. irlandzka dywizja piechoty wytrwała na swoich pozycjach pomimo oparów gazu. Na jesieni 1915 na niebie nad polami bitew coraz częściej zaczęły pojawiać się samoloty. Alianci samoloty niemieckie zwali „plagą Fokkera”; alianckie zwiadowcze dwupłaty zostały prawie wyparte przez siły przeciwnika. Do tej pory samoloty były głównie używane do obserwacji i fotografowania pozycji nieprzyjacielskich; teraz myśliwce niemieckie zdobyły ogromną przewagę nad maszynami brytyjskimi i francuskimi, bo mogły strzelać z karabinów maszynowych umieszczanych najpierw za stanowiskiem drugiego pilota, następnie zaś za śmigłem. We wrześniu 1915 alianci przeprowadzili nową ofensywę, w której Francuzi zaatakowali w Szampanii, a Brytyjczycy w Loos. Oddziały francuskie spędziły całe lato na przygotowaniach do ataku, przy czym Brytyjczycy, aby zwolnić większą liczbę francuskich wojsk, obsadzili dłuższy odcinek frontu. Ostrzał artyleryjski pozycji niemieckich był prowadzony według zdjęć z rozpoznania lotniczego i rozpoczął się 22 września. Główne uderzenie zostało przeprowadzone 25 września. Na początku czyniono duże postępy, ale Niemcy przewidywali możliwość takiego ataku i dobrze się do niego przygotowali; za główną linią okopów zbudowali dodatkowe pozycje obronne sięgające nawet 3 km w głąb. To pozwoliło im na powstrzymanie Francuzów, którzy próbowali ponawiać natarcia aż do listopada. 25 września zostało przeprowadzone natarcie brytyjskie na Loos, mające jedynie na celu wsparcie głównego uderzenia francuskiego. Atak ten został poprzedzony czterodniowym przygotowaniem artyleryjskim, w czasie którego wystrzelono 250 tys. pocisków oraz ponad 5 tys. pojemników z gazem chlorowym. Główne siły uderzenia stanowiły 2 korpusy, ponadto dwa dodatkowe korpusy przeprowadzały ataki pozorujące na Ypres. Brytyjczycy ponieśli tu bardzo ciężkie straty, głównie w wyniku ognia karabinów maszynowych i osiągnęli bardzo małe postępy. Nowe natarcie poprowadzone 13 października przyniosło już zdecydowanie lepsze efekty. Rok 1916 – wojna na wyczerpanie Niemiecki szef sztabu – Erich von Falkenhayn twierdził, że przełamanie linii frontu jest niemożliwe, ale uważał, że jeżeli Francuzi w dalszym ciągu będą ponosić tak olbrzymie straty, to może to doprowadzić do całkowitego ich wyczerpania i kapitulacji. Wychodząc z takiego założenia, podjął dwie decyzje: pierwsza dotyczyła nieograniczonej wojny podwodnej, a druga zadawania jak największych strat aliantom bez osiągania wyższych celów strategicznych. Zamierzał przeprowadzić atak, który miał spowodować jak największe ubytki w oddziałach francuskich; celem były pozycje, z których Francuzi nie mogli ustąpić ze względu na ich ważne znaczenie strategiczne i prestiżowe, co miało sprawić, że armia francuska – z braku możliwości odwrotu – znajdzie się w pułapce. Wszystkie kryteria spełniało Verdun, ważna twierdza, otoczona pierścieniem fortów, leżąca blisko linii niemieckich i chroniąca bezpośrednią drogę do Paryża. Operacja niemiecka nosiła kryptonim Gericht (niem. sąd). Falkenhayn ograniczył pas natarcia do 4–6 km, aby skoncentrować w tym miejscu jak największą siłę ognia i zapobiec przełamaniu linii niemieckich przez ewentualną kontrofensywę. Utrzymywano także ścisłą kontrolę nad rezerwami, które były zgromadzone w takiej liczbie, aby cały czas podtrzymywać atak. Podczas przygotowania uderzenia stosunkowo dużą rolę odegrało lotnictwo niemieckie, które w początkowej fazie zniszczyło większość samolotów alianckich, co pozwoliło na uzyskanie panowania w powietrzu nad twierdzą i swobodne operowanie niemieckich bombowców i samolotów obserwacyjnych. Dzięki temu ostrzał artyleryjski atakujących był w miarę dokładny. Jednak w maju na niebie nad Verdun pojawiły się francuskie eskadry pościgowe (fr. escadrilles de chase) z nowoczesnymi myśliwcami typu Nieuport. Utarczki powietrzne przerodziły się w bitwę lotniczą o niespotykanej dotychczas skali. Każda ze stron usiłowała zdobyć panowanie w powietrzu, aby bez przeszkód dokonywać zwiadu lotniczego i bombardować pozycje przeciwnika. Bitwa pod Verdun zaczęła się 21 lutego 1916 z dziewięciodniowym opóźnieniem spowodowanym burzami śnieżnymi. Po 8-godzinnym ostrzale artyleryjskim do boju ruszyły tyraliery niemieckie, ale ku ich zaskoczeniu Francuzi zawzięcie utrzymywali się na swoich pozycjach, z których nie mogły ich wymieść nawet po raz pierwszy użyte miotacze ognia. Jednak po pewnym czasie przewaga oddziałów niemieckich zaczęła być coraz bardziej widoczna i Francuzi utracili prawie wszystkie forty czołowe, łącznie z wielkim fortem Douaumont. Pomimo tego, dzięki alianckim posiłkom 28 lutego udało się zatrzymać postępy wojsk cesarskich. Teraz Niemcy skupili swą uwagę na wzgórzu Le Mort Homme na północy, skąd operowała francuska artyleria. Po jednych z najzaciętszych szturmów tej kampanii wzgórze zostało zdobyte w końcu maja. Po zmianie we francuskim sztabie generalnym Philippe Pétain – preferujący taktykę defensywną – zastąpił ofensywnie nastawionego Roberta Nivelle’a i zdecydował się na odbicie fortu Douaumont, jednak uderzenie to zostało odparte. Niemcy tymczasem osiągnęli następny sukces, zdobywając 7 czerwca fort Vaux i – przy użyciu nowego gazu o nazwie fosgen – zbliżyli się znacznie do ostatniego wzgórza przed Verdun. Jednak 23 czerwca ich siły zostały powstrzymane. W trakcie lata Francuzi rozwinęli nową taktykę, która polegała na stopniowym przesuwaniu nawały artyleryjskiej, dając tym samym atakującym żołnierzom osłonę ogniową. Dzięki temu aliantom udało się odzyskać fort Vaux i w końcu grudnia 1916 roku odepchnąć Niemców ponad kilometr od fortu Douaumont. Na wiosnę dowódcy alianccy stanęli przed poważnym problemem utrzymania na swoich pozycjach Francuzów, którzy pod Verdun ponieśli ogromne straty. W celu dania odpoczynku oddziałom francuskim zaplanowano atak brytyjski, który miał zmniejszyć presję na francuski odcinek frontu, a także pomóc oddziałom rosyjskim, ponoszącym duże straty na froncie wschodnim. 1 lipca Brytyjczycy przystąpili do natarcia nad Sommą, wspierani na prawym skrzydle przez pięć francuskich dywizji. Atak został poprzedzony 7-dniowym ciężkim bombardowaniem artyleryjskim. Doświadczone oddziały francuskie zdołały osiągnąć duże postępy, ale Brytyjczycy poważnie ucierpieli w wyniku własnego ognia osłonowego, który ani nie zniszczył drutów kolczastych, ani niemieckich okopów. Alianci wyciągnęli nauczkę ze starć pod Verdun i opracowali nowe typy samolotów, które miały operować nad Sommą. Ich ofensywa powietrzna osiągnęła duże sukcesy i zmusiła Niemców do reorganizacji swoich sił lotniczych. Od tego czasu w walkach brały udział duże formacje samolotów, a nie jak poprzednio pojedyncze maszyny. Po przegrupowaniu sił, walki w rejonie Sommy toczyły się nadal w lipcu i sierpniu. Brytyjczycy osiągnęli pewne postępy mimo wzmocnienia linii niemieckich nowo przybyłymi oddziałami. W sierpniu alianci zmienili taktykę poprzez użycie małych grup uderzeniowych, które jednak nie były w stanie przełamać pozycji przeciwnika. W efekcie doszło do wzmocnienia odcinka frontu obsadzonego przez Brytyjczyków, co uważano za konieczne w celu przygotowania zmasowanego ostrzału artyleryjskiego i mającego nastąpić głównego ataku. Ostatnia faza bitwy nad Sommą była także pierwszym w historii epizodem, w którym użyte zostały czołgi. Alianci przygotowywali ofensywę, w której miała brać udział 13. dywizja Commonwealthu oraz 4. korpus francuski. Jej postępy były jednak niewielkie, także czołgi nie były w stanie zmienić sytuacji z uwagi na ich małą liczbę oraz częste awarie na polu walki. Decydujące starcia nad Sommą miały miejsce w październiku i na początku listopada. Ich wynikiem były niewielkie przesunięcia linii frontu oraz ogromne straty po obu stronach (alianci stracili 600 tys. ludzi, Niemcy 460 tys.). W sierpniu 1916 nastąpiła zmiana w dowództwie niemieckim, gdzie po rezygnacji Falkenhayna dowodzenie przejęli przybyli z frontu wschodniego Paul von Hindenburg i Erich Ludendorff. Dwaj nowi dowódcy stwierdzili po przybyciu, że bitwy pod Verdun i nad Sommą znacząco uszczupliły potencjał ofensywny armii niemieckiej na całym froncie. Z tego też powodu zdecydowali o pozostaniu w strategicznej defensywie na zachodzie, natomiast pozostałe siły państw centralnych miały uderzać w innych miejscach. Falkenhayn uważał, że niemożliwe jest zwycięstwo w wojnie totalnej. Hindenburg i Ludendorff starali się przejąć całość władzy wojskowej oraz cywilnej i w sposób totalitarny użyć jej do wygrania wojny. Rozpoczęli wojnę totalną uznając, że zniszczą przeciwnika jeśli Niemcy użyją wszelkich sił oraz środków i będą prowadzić wojnę jeszcze bardziej bezwzględnie. M.in. zaostrzyli politykę okupacyjną w Belgii i Francji. W czasie trwania bitwy nad Sommą i podczas zimy Niemcy przystąpili do budowy nowych pozycji obronnych poza główną linią frontu, co zostało nazwane „Linią Hindenburga”. Miało to na celu skrócenie niemieckiego frontu i wydzielenie pewnej liczby żołnierzy do nowych zadań. Nowe fortyfikacje biegły od Arras do St. Quentin. Brytyjski zwiad lotniczy dostarczył pierwszych informacji o budowie linii Hindenburga w listopadzie 1916. Rok 1917 – przyłączenie się Stanów Zjednoczonych Operacja polegająca na przejściu sił niemieckich na linię Hindenburga została nazwana operacją „Alberich”. Zaczęła się 9 lutego, a zakończyła 5 kwietnia 1917; pozostawiła za sobą całkowicie zniszczony obszar szybko zajęty przez aliantów. Cofnięto się na odległość sięgającą od 10 do 50 km od pierwotnej linii frontu. Ten krok armii niemieckiej sprawił, że nie mogło być już mowy o uderzeniu francuskim na występ Noyon, bowiem ten przestał istnieć. Jedynie Brytyjczycy kontynuowali swoje natarcie, bowiem brytyjskie dowództwo chciało wykorzystać straty zadane Niemcom podczas bitwy nad Sommą. 6 kwietnia Stany Zjednoczone wypowiedziały wojnę Niemcom. Po zatopieniu transatlantyku „Lusitania” w 1915, Niemcy wstrzymali swoją strategię nieograniczonej wojny podwodnej na Atlantyku właśnie z uwagi na to, że mogłoby to spowodować wciągnięcie USA do wojny. Teraz, wraz z rosnącym niezadowoleniem niemieckiej opinii publicznej, w lutym 1917 sztab postanowił wznowić ataki na wszystkie statki zmierzające do portów alianckich. Myślano, że dzięki temu uda się zmusić Anglię do co najmniej 6-miesięcznej przerwy w wojnie, podczas gdy siły amerykańskie potrzebowałyby co najmniej roku na stanie się znaczącą siłą na froncie zachodnim. Początkowo okręty podwodne zbierały ogromne żniwo wśród statków handlowych, później jednak, ze względu na wprowadzenie przez aliantów systemu konwojowego, straty zostały wyraźnie zmniejszone. W kwietniu 1917 oddziały brytyjskie i kolonialne przeprowadziły atak, który dał początek bitwie pod Arras. Pomimo sukcesów korpusu kanadyjskiego i 5. dywizji brytyjskiej, nie potrafiono bardziej wykorzystać tej okazji z powodu dużych strat poniesionych w starciach na południu. W tym miesiącu generał Robert Nivelle rozkazał przeprowadzenie nowej ofensywy na Aisne. Ofensywa, w której brało udział 1,2 miliona żołnierzy, została poprzedzona tygodniowym ostrzałem artyleryjskim, ponadto wsparcie miały jej zapewnić czołgi. Jednak mimo tak dużych sił i środków zaangażowanych w uderzenie nie zdołało ono osiągnąć założonych celów, było to spowodowane głównie trudnym terenem, w którym przyszło działać oddziałom alianckim. Ponadto Niemcy uzyskali panowanie w powietrzu, co utrudniało samolotom francuskim i brytyjskim dokonywanie rekonesansu i wspomaganie tym samym działania artylerii. Z tego powodu baterie dział stawiały ogień zaporowy zbyt daleko od czoła natarcia. W ciągu zaledwie tygodnia poległo 100 tys. żołnierzy francuskich. Pomimo ciężkich strat Nivelle postanowił kontynuować ofensywę także w maju. 3 maja skrajnie wyczerpana 2. dywizja francuska (składająca się z weteranów spod Verdun) odmówiła wykonania rozkazu. Oficerowie nie wiedzieli jak ukarać żołnierzy za to nieposłuszeństwo i nie wyciągnięto żadnych konsekwencji. Wkrótce bunt armii francuskiej ogarnął także 54. dywizję, z której zdezerterowało kilka tysięcy ludzi. Zamiast stosowania kar zaapelowano do żołnierzy o patriotyczną postawę i wypełnienie obowiązków wobec ojczyzny, co wywarło pewien wpływ, bo buntownicy wrócili do okopów, ale odmówili udziału w ataku. Francuzi pozostawali odtąd cały rok w defensywie, a ciężar ataków przypadł na Brytyjczyków i ich wojska kolonialne. W czasie zimy 1917 Niemcy zaczęli stosować nową taktykę w walce powietrznej (otwarto szkołę lotniczą w Valenciennes, wprowadzono także podwójne, zespolone karabiny maszynowe). Rezultatem były ogromne straty wśród maszyn alianckich, w szczególności brytyjskich, które były przestarzałe i miały słabo wyszkolonych pilotów. Nie powtórzyły się sukcesy znad Sommy, a Niemcy wychodzili zwycięsko z większości starć. W czasie ataku na Arras alianci stracili 316 maszyn w porównaniu do 114 niemieckich. 7 lipca Brytyjczycy dokonali kolejnej ofensywy na wzgórza Messines, na południe od Ypres, w celu odzyskania terenu utraconego w I bitwie pod Ypres w 1914. Od 1915 angielscy inżynierowie wykonywali podkopy i tunele pod umocnieniami. Następnie w tak wykonanych wykopach umieszczono 455 ton materiałów wybuchowych. Po czterodniowym bombardowaniu artyleryjskim odpalono ładunki w 19 miejscach; w wyniku wielkiej eksplozji śmierć poniosło 10 tys. żołnierzy niemieckich. Pomimo ponownego ostrzału artyleryjskiego, przeprowadzone następnie uderzenie nie zdołało wyprzeć wojsk cesarskich z ich linii. Ofensywa zatrzymała się w martwym punkcie ze względu na błotnisty teren (który uniemożliwiał transport) oraz ze względu na duże straty. 11 lipca 1917 Niemcy zastosowali nowy sposób walki z użyciem gazu, mianowicie pojemniki z chemikaliami były teraz wystrzeliwane przez artylerię. Nowa technika wymusiła na Niemcach wynalezienie bardziej szkodliwego gazu, do tego celu świetnie nadawał się gaz musztardowy, który już w małych ilościach powodował poważne obrażenia w postaci poparzeń. Artyleria umożliwiała koncentrację chemikaliów na niewielkim obszarze w ściśle wyznaczonych celach i była mniej zależna od kierunku wiatru. Ponadto nowy gaz mógł zalegać w tym samym miejscu nawet przez kilka dni, co miało poważne skutki demoralizujące u żołnierzy przeciwnika. Nowy gaz razem z fosgenem był używany na szeroką skalę przez obie strony konfliktu; alianci również zaczęli zwiększać produkcję gazu na potrzeby wojny chemicznej. Od 25 czerwca do Francji zaczęły przybywać pierwsze oddziały amerykańskie, które zaczęto formować w Amerykański Korpus Ekspedycyjny. Jednak żołnierze nie brali udziału w walce aż do października, ponieważ potrzebne było ich przeszkolenie oraz wyposażenie. Jednak już sama obecność tych oddziałów podniosła morale aliantów. W październiku doszło do ponownych starć w rejonie Ypres; rozpoczęła się bitwa pod Passchendaele. Kanadyjscy weterani walk o wzgórze Vimy oraz o wzgórze 70 odciążyli znajdujące się tam siły brytyjskie. Następnie 30 października zajęli wieś Passchendaele pomimo ciężkich ulew, które utworzyły olbrzymie rozlewiska na polu bitwy. Mimo dużych strat postępy były niewielkie. Ziemia nasiąknięta wodą została jeszcze rozorana kraterami po wybuchach pocisków, co bardzo utrudniało komunikację i zaopatrzenie. Obie strony straciły w tej bitwie łącznie 0,5 miliona ludzi. 20 listopada Brytyjczycy dokonali pierwszego w tej wojnie ataku z użyciem bardzo dużej liczby czołgów (była to bitwa pod Cambrai). Do uderzenia przeznaczono 324 wozy oraz 12 dywizji piechoty przeciwko tylko dwóm dywizjom niemieckim. Aby uzyskać efekt zaskoczenia zrezygnowano z wcześniejszego przygotowania artyleryjskiego, postawiono jedynie zasłonę dymną. Na czołgach została umieszczona faszyna, która miała zostać użyta do zasypywania głębokich rowów wykopanych przez Niemców. Jedynie 51. szkocka dywizja górska, nie zdołała osiągnąć swoich celów; reszta oddziałów poczyniła znaczne postępy. Brytyjskie siły wdarły się w pozycje nieprzyjaciela (w ciągu zaledwie 6 godzin) głębiej niż w czasie III bitwy pod Ypres w okresie 4 miesięcy i przy stratach zaledwie 4000 zabitych. Jednak szybka ofensywa sprawiła, że w liniach brytyjskich wytworzyło się wybrzuszenie, co natychmiast wykorzystali Niemcy i przeprowadzili 30 listopada kontrofensywę, która zepchnęła Brytyjczyków z powrotem na pozycje wyjściowe. Pomimo tego niepowodzenia atak uznano za udany, bo pokazał on możliwość przełamania umocnień złożonych z okopów przy użyciu czołgów. W bitwie tej po raz pierwszy Niemcy użyli do natarcia oddziałów specjalnych zwanych grupami szturmowymi. W 1917 zaczęły też powstawać – i wchodzić do akcji – pierwsze jednostki polskie, które później (w 1919), przerzucone transportem kolejowym z Francji przez Niemcy do Polski (jako tzw. Błękitna Armia pod dowództwem generała Hallera), wzięły udział w wojnie polsko-bolszewickiej 1920. Rok 1918 – ostatnia ofensywa Po uznanej za udaną ofensywie alianckiej i spenetrowaniu obrony niemieckiej w rejonie Cambrai (bitwa pod Cambrai (1918)), Ludendorff jedyną szansę upatrywał w decydującym ataku na całym odcinku frontu zachodniego na wiosnę, zanim Amerykanie staną się znaczącą siłą. W międzyczasie 3 marca 1918 Niemcy podpisały z bolszewicką Rosją traktat w Brześciu, w wyniku którego ta ostatnia ogłosiła jednostronne wycofanie z wojny. Miało to ogromne znaczenie, bo pozwalało przerzucić na zachód 44 dywizje niemieckie. Teraz alianci dysponowali 173 dywizjami przeciwko 192 niemieckim. Armia niemiecka z powodzeniem wdrożyła także nową taktykę walki, wypróbowaną na froncie wschodnim. Alianci cierpieli ponadto na problemy związane z brakiem jednolitego dowództwa, niskim morale w szeregach i niedostatkiem nowych żołnierzy. Ludendorff zamierzał wykonać zmasowany atak na Brytyjczyków i oddzielić ich od wojsk francuskich oraz odciąć połączenie z portami morskimi na północy, skąd dochodziło amerykańskie zaopatrzenie. Ofensywa miała polegać na uderzaniu grup szturmowych, zmasowanym wykorzystaniu lotnictwa oraz na niespotykanym dotychczas ostrzale artyleryjskim, łącznie z użyciem gazów bojowych. Operacja, nazwana przez Niemców „Michael”, doprowadziła do odrzucenia Francuzów i Brytyjczyków daleko na zachód. Niemcy w ciągu zaledwie 8 dni przesunęli linię frontu o 100 km. Tym samym, po raz pierwszy od 1914, mieli możność bezpośredniego ostrzału Paryża. Na skutek niepowodzeń alianci wreszcie zdecydowali się na utworzenie zunifikowanego dowództwa, na czele którego stanął marszałek Ferdynand Foch – będący od teraz naczelnym dowódcą sił sprzymierzonych na terenie Francji. Dzięki temu znacząco poprawiła się współpraca pomiędzy armiami francuską, amerykańską i brytyjską. Oddziały amerykańskie odniosły swoje pierwsze zwycięstwo pod Cantigny. W ciągu lata co miesiąc do Francji przybywało 300 tys. żołnierzy z USA i w końcu listopada armia amerykańska osiągnęła liczebność ponad 2 milionów. Zwiększająca się obecność Amerykanów na polach bitew w dużym stopniu pokrzyżowała niemiecką operację przegrupowania sił. W lipcu Foch zapoczątkował ofensywę skierowaną przeciwko niemieckim pozycjom wysuniętym na linii rzeki Marny. Atak ten powiódł się i doprowadził do całkowitej likwidacji wybrzuszenia na linii frontu. Druga główna ofensywa miała miejsce dwa dni później i dotarła do Amiens na północy. Użyto tu potężnych sił, z 600 czołgami i 800 samolotami. Hindenburg nazwał dzień natarcia 8 sierpnia – „czarnym dniem w historii armii niemieckiej”. We wrześniu I Armia Amerykańska dowodzona przez gen. Pershinga dokonała uderzenia w sile 500 tys. ludzi, co dało początek bitwie pod Saint-Mihiel. Obok tej ofensywy wykonano także uderzenie na Meuse-Argonne. Dzięki tym dwóm operacjom odzyskano teren o łącznej powierzchni 500 km². Armia niemiecka w ciągu 4 lat walk została poważnie osłabiona; występowały poważne braki w materiale wojennym. Ponadto społeczeństwo było już bardzo zmęczone przedłużającą się wojną. Tzw. ofensywa 100 dni nie powiodła się, a po niej nastąpiła seria dotkliwych porażek. Nawet duże oddziały niemieckie zaczęły się poddawać, nie wykazując najmniejszej ochoty do walki. W momencie gdy alianci, przy dużych stratach własnych, przełamali obronę niemiecką, doszło do całkowitego rozpadu Cesarstwa Niemieckiego, ponadto ze stanowisk ustąpili dwaj główni dowódcy niemieccy – Paul von Hindenburg i Erich Ludendorff. Mimo to w dalszym ciągu toczyły się walki na froncie. Kres położyła im dopiero rewolucja w Niemczech, której efektem było powołanie nowego rządu w Berlinie, który szybko zawarł z aliantami zawieszenie broni 11 listopada 1918. Front włoski Przed wojną Włochy były członkiem trójprzymierza razem z Niemcami i z Austrią. Jednak w 1914 zachowały neutralność, twierdząc, że ich zobowiązania sojusznicze będą wypełnione tylko w sytuacji, gdyby Austria została zaatakowana. Ponieważ Austriacy sami byli napastnikami, sojusz nie obowiązywał. Od tego momentu Włochy stały się przedmiotem zabiegów państw centralnych i ententy zmierzających do ich pozyskania. Alianci mieli tu ułatwione zadanie, bo Włochy miały wiele spraw spornych z Austrią (chodziło głównie o rejon Trydentu należący do imperium habsburskiego zamieszkany w większości przez Włochów). Z tego też powodu 23 maja 1915 Włochy dołączyły do ententy. Cała granica włosko-austriacka miała charakter górzysty. Jedynymi możliwymi obszarami walk mogły być tereny wokół wybrzuszenia trydenckiego oraz na wschód od doliny Isonzo. Pierwsza bitwa nad Isonzo Włosi jako pierwsi podjęli działania ofensywne, których celem było opanowanie miasta Gorycja położonego w dolinie Isonzo. Działania włoskie były utrudnione głównie poprzez słabe zaopatrzenie armii w amunicję oraz małą ilość artylerii i pojazdów transportowych. Na początku wojny Włochy miały jedynie 600 samochodów, używano głównie koni, które zawodziły w górzystym terenie alpejskim. Także dopiero co mianowany dowódca wojsk włoskich Luigi Cadorna nie miał w ogóle doświadczenia bojowego. Na początku ofensywy Włosi posiadali przewagę liczebną (na jednego Austriaka przypadało dwóch Włochów). Jednak ich atak na dobrze umocnione linie obronne Austriaków okazał się bezskuteczny ze względu na ich wysokie położenie. Zmuszało to armię włoską do wykonywania karkołomnych uderzeń (nierzadko konieczne było wspinanie się na duże wysokości). Dwa tygodnie później ponowiono frontalne natarcie z użyciem większej liczby dział, ale oddziały włoskie znowu zostały odrzucone. Kolejny nieskuteczny atak (w którym brało udział 1200 ciężkich dział) miał miejsce od 18 października do 4 listopada 1915. Ofensywa Asiago Po niepowodzeniach włoskich Austriacy zdecydowali się na przeprowadzenie własnej kontrofensywy (Strafexpedition), która miała wyruszyć z Trentino. 11 marca 1916 15 dywizji cesarskich przełamało obronę włoską (mimo wcześniejszych wiadomości o przygotowaniach austriackich do uderzenia dowódca włoski zlekceważył je i nie podjął żadnych kroków zaradczych). Od całkowitej katastrofy armię włoską uratowało jedynie ściągnięcie posiłków z głębi kraju. Dalsze starcia w dolinie Isonzo W 1916 nad rzeką Isonzo miały miejsce jeszcze cztery bitwy. Szósta bitwa nad Isonzo rozpoczęta przez Włochów w sierpniu zakończyła się dla armii włoskiej większymi sukcesami niż poprzednio, co było spowodowane osłabieniem obrony austriackiej ze względu na ofensywę Brusiłowa w Galicji. Włosi nie osiągnęli tu wielkich zdobyczy, jednak udało się im opanować Gorycję, co znacząco wpłynęło na podniesienie morale. Siódma, ósma i dziewiąta bitwa nad Isonzo (14 września – 4 listopada) przyniosły niewielkie rozstrzygnięcia, doprowadziły natomiast do wyczerpania obydwu armii. Rok 1917 – przybycie Niemców Po osiągnięciu nieznacznych zdobyczy w dziesiątej bitwie nad Isonzo Włosi przeprowadzili dwa ataki na pozycje austriackie na północ i wschód od Gorycji. Uderzenie na wschód przyniosło oczekiwane rezultaty, oddziały włoskie dowodzone przez Luigi Capello zdołały tu złamać obronę austriacką i opanować płaskowyż Bainsizza. Sukces ten okazał się jednak krótkotrwały, bo wystąpiły trudności z zaopatrzeniem, co zmusiło Włochów do wycofania się na pozycje wyjściowe. Po jedenastej bitwie na Isonzo Austriacy byli skrajnie wyczerpani i potrzebowali posiłków. Z pomocą przyszła im armia niemiecka, której część mogła być przerzucona z frontu wschodniego po odparciu ofensywy rosyjskiej w 1917. Żołnierz włoski był coraz bardziej zdemoralizowany, zaczęły się szerzyć bunty i przejawy nieposłuszeństwa. Żołnierze żyli w bardzo ciężkich warunkach, nie mieli żadnych okresów odpoczynku i byli zmuszani do podejmowania kolejnych ataków, które przynosiły mizerne rezultaty. 24 października 1917 połączone wojska niemiecko-austriackie rozpoczęły bitwę pod Caporetto, w której atakujący z powodzeniem zastosowali nową taktykę uderzania za pomocą grup szturmowych, omijania umocnionych punktów i uderzania na tyły przeciwnika. Pod koniec pierwszego dnia walk Włosi byli zmuszeni się cofnąć nad rzekę Tagliamento. Bitwa nad Piawą Szybkie postępy armii austriackiej spowodowały, że znalazła się ona daleko poza zasięgiem własnego zaopatrzenia, co zmusiło ją do przegrupowania sił i zatrzymania marszu. Włosi zostali odrzuceni na linie obronne w pobliżu Wenecji nad rzeką Piawa (do tej pory armia włoska straciła 600 tys. ludzi). W listopadzie 1917 na froncie włoskim zaczęli się pojawiać Francuzi i Brytyjczycy. Na dodatek wiosną 1918 Niemcy wycofali swoje oddziały, aby użyć ich w ofensywie wiosennej. Bitwa nad Piawą rozpoczęła się austriackimi atakami pozorującymi w pobliżu Tonale, które z łatwością zostały odparte. Prawdziwe cele ofensywy wojsk cesarskich zostały ujawnione wywiadowi włoskiemu przez dezerterów austriackich; wykorzystując te informacje Włosi skoncentrowali na kierunku uderzenia dwie armie. Na innym odcinku natarcia Austriacy pod dowództwem Svetozara Boroevića von Bojny odnieśli większe sukcesy, ale zostali odcięci od linii zaopatrzeniowych przez lotnictwo alianckie, ponadto w miejscu tym pojawiły się niespodziewanie posiłki włoskie. Decydująca bitwa pod Vittorio Veneto Ku rozczarowaniu aliantów Włosi nie wykorzystali sukcesów w bitwie nad Piawą (było to spowodowane głównie dużymi stratami włoskimi odniesionymi w tej bitwie). Gen. Armando Diaz oczekiwał przybycia większych posiłków z frontu zachodniego. W październiku 1918 Włosi mieli już wystarczająco duże siły, aby wyprowadzić nową ofensywę na Vittorio Veneto. W bitwie pod Vittorio Veneto Austriacy próbowali stawić opór, ale przewaga aliantów była przytłaczająca. Włochom udało się przedrzeć przez lukę w obronie austriackiej niedaleko Sacile, a następnie wprowadzić w to miejsce większą liczbę oddziałów, które rozbiły całkowicie obronę przeciwnika. 300 tys. Austriaków poddało się 3 listopada 1918. Następnego dnia Austro-Węgry podpisały zawieszenie broni. Front bałkański Walki na Bałkanach wyglądały zgoła inaczej niż na pozostałych frontach. Tutaj w przeciwieństwie do długich i wyczerpujących walk w okopach rozstrzygnięcia zapadały bardzo szybko, a całe starcia ograniczyły się do kilku krótkich kampanii. Wojna zaczęła się tu od uderzenia Austriaków na Serbię. Armia cesarsko-królewska szybkim marszem parła naprzód i doszła dużo dalej w głąb kraju niż spodziewało się tego dowództwo serbskie, które było całkowicie zaskoczone takim obrotem sprawy. Armia serbska stawiła jednak zacięty opór w bitwie na górze Cer (w dniach od 16 do 19 sierpnia 1914) i zmusiła Austriaków do odwrotu. Następne uderzenie austriackie miało miejsce 7 września – ta ofensywa zakończyła się pełnym powodzeniem, jako że Serbowie nie mogli zatrzymać pochodu armii przeciwnika (przegrana Serbów w bitwie nad Driną w dniach od 8 do 17 września), Belgrad został zdobyty 2 grudnia. Był to szczyt sukcesów armii cesarskiej w 1914, bo między 3–9 grudnia miała miejsce bitwa nad Kolubarą, w której zwycięscy Serbowie znowu wyparli Austriaków z kraju (przy czym w dużym stopniu pomógł im wylew rzeki, który uwięził armię austriacką). Na nieszczęście dla Serbów wybuchła w tym okresie epidemia tyfusu, która zdziesiątkowała żołnierzy oraz ludność cywilną i uniemożliwiła dowóz zaopatrzenia. Przez cały rok 1915 działania obydwu armii były prowadzone na bardzo małą skalę. Sytuacja na froncie ożywiła się nieco, gdy do wojny po stronie państw centralnych przystąpiła Bułgaria (14 października 1915). Wojska bułgarskie natychmiast uderzyły na Serbię. Austriacy, przewidując taki atak, przeprowadzili własne uderzenie 6 października. Obydwaj napastnicy dysponowali 600 tys. żołnierzy, czyli dwukrotnie większymi siłami niż armia serbska. Z tego też powodu pod koniec listopada Serbia została całkowicie opanowana przez państwa centralne. Serbowie natomiast postanowili zaryzykować odwrót przez góry i Albanię w kierunku Salonik, gdzie ciągle neutralna Grecja pozwalała na dowóz zaopatrzenia dla wojsk ententy. Na wysokości Salonik ustabilizowała się także linia frontu. Armia serbska została przewieziona drogą morską na wyspę Korfu, podczas gdy przybyłe do Salonik wojska sojusznicze (francuskie i angielskie) nie prowadziły żadnych działań i czekały praktycznie bezczynnie. Następnym państwem w tym rejonie, które włączyło się do wojny po stronie aliantów, była Rumunia (27 sierpnia 1916), która po inwazji Siedmiogrodu została szybko pokonana przez armię bułgarską i niemiecką, i znalazła się pod okupacją. Bukareszt padł 6 grudnia, a pod koniec 1916 ocalałe oddziały rumuńskie opuściły Wołoszczyznę i wycofały się do Mołdawii. Rok 1917 nie obfitował w większe walki, układ sił został naruszony po przejściu Grecji na stronę aliantów 27 czerwca 1917. Na całym froncie jednak nic się nie zmieniło aż do 1918. Wtedy to bowiem olbrzymie trudności zaczęły się pojawiać w armii bułgarskiej, głównym problemem były niedostatki w zaopatrzeniu w żywność, nawet dla oddziałów znajdujących się w pobliżu Salonik. Zjednoczone siły angielsko-francusko-serbskie przeprowadzały ataki na ufortyfikowane pozycje Bułgarów przy Dobro Polu i Dojran. Mimo ogromnej przewagi w ludziach, sprzęcie i zaopatrzeniu ostatnie dwa natarcia przy Dojranie w 1917 i 1918 zostały powstrzymane. Alianci stracili 24 tys. żołnierzy przy 4 tys. strat bułgarskich. Dopiero wyłom w linii obronnej w Dobro Polu zmusił Bułgarów do odwrotu. Fakt, iż armia bułgarska nie została rozgromiona i długo stawiała mocny opór, pomógł bułgarskiej delegacji wynegocjować, aby Bułgaria nie była okupowana przez alianckie państwa bałkańskie. 29 września Bułgaria podpisała zawieszenie broni, poddała się także armia austriacka, alianci opanowali całkowicie sytuację na Bałkanach i przygotowywali się do wkroczenia na Węgry. Front wschodni Rok 1914 – ofensywa rosyjska Walki w Prusach Wschodnich Działania na froncie wschodnim rozpoczęły się 17 sierpnia 1914, kiedy to rosyjski gen. Paweł Rennenkampf ze swoją 1. armią wkroczył na teren Prus Wschodnich, ścierając się pod Stołupianami i pod Gąbinem z 8. armią niemiecką dowodzoną przez gen. Maximiliana von Prittwitza. Dwa dni później 2. armia dowodzona przez gen. Aleksandra Samsonowa zaatakowała wzdłuż prawego skrzydła niemieckiego. Takie działania wojsk rosyjskich okazały się możliwe nawet mimo tego, że 2. armia skompletowała jedynie dwie trzecie swego składu osobowego ze względu na wolno postępującą mobilizację. Prittwitz, który obawiał się, że nie utrzyma pozycji wobec przeważających sił przeciwnika, powiadomił dowództwo, że zamierza się wycofać na linię rzeki Wisły, co doprowadziłoby do oddania bez walki większości Prus Wschodnich łącznie z Królewcem. W takiej sytuacji zdecydowano się na zmiany i Prittwitza zastąpił marszałek polny Paul von Hindenburg razem ze swoim szefem sztabu generalnego Erichem Ludendorffem. Ci dwaj nowi dowódcy zaplanowali przeprowadzenie kontrofensywy przeciwko Rosjanom przy pomocy sił ściągniętych szybkimi transportami z frontu zachodniego. 27 sierpnia oddziały niemieckie uderzyły z dużym impetem na osłabioną armię Samsonowa, przy okazji doprowadzając do jej oskrzydlenia. Wojska Ludendorffa i Hindenburga doskonale znały położenie przeciwnika, gdyż Rosjanie nie szyfrowali depesz radiowych. Bitwa pod Tannenbergiem zakończyła się 29 sierpnia, a wraz z nią doszło do całkowitej dezintegracji dowództwa rosyjskiego, ponadto Rosjanie stracili 92 tys. ludzi wziętych do niewoli oraz dziesiątki tysięcy zabitych i rannych. W ciągu tygodnia niemieckie oddziały pod dowództwem Augusta von Mackensena pokonały Rennenkampfa w okolicach jezior mazurskich, gdzie Rosjanie stracili 100 tys. ludzi. Tak jak w poprzednich wojnach po stronie rosyjskiej szwankowały najbardziej współpraca w zakresie dowodzenia oraz zaopatrzenie. Teraz w starciu z przeciwnikiem, który dysponował dużą przewagą techniczną, braki te wywołały wojskową katastrofę. Walki w Małopolsce (Galicji) Z terenu Galicji austro-węgierski szef sztabu generalnego Conrad von Hötzendorf, licząc na trudności mobilizacyjne Rosjan, rozpoczął natarcie wyprzedzające w kierunku północnym na Lublin. Rosjanie zostali pobici kolejno w bitwach pod Kraśnikiem i Komarowem. Wkrótce Rosjanie rozpoczęli główną ofensywę, uderzając ze wschodu w kierunku Lwowa, w wyniku czego mniej liczebna armia austro-węgierska wycofała się aż za rzekę Dunajec, oddając bez walki stolicę Galicji w ręce Rosjan i pozostawiając oblężoną Twierdzę Przemyśl za linią wroga. Rosjanie przeszli do kontrofensywy, a ich wojska zajęły we wrześniu prawie całą Galicję (Bitwa galicyjska). W walkach tych znaczący udział po stronie austriackiej miały też I i II Brygada Legionów Polskich. Walki na zachodnim Mazowszu Wspólna kontrofensywa niemieckiej 9. Armii i austriackiej 1. Armii we wrześniu na Warszawę i Dęblin w siłach 300 tys. żołnierzy, mimo początkowych sukcesów (podejście pod Warszawę pod koniec września) zakończyła się niepowodzeniem i odwrotem wojsk niemieckich (Bitwa pod Warszawą i Dęblinem) na skutek odzyskania w listopadzie inicjatywy przez Rosjan, którzy pod dowództwem gen. Nikołaja Iwanowa rozbili 1. Armię austriacką gen. Dankla i odrzucili do początków listopada dowodzone przez Paula von Hindenburga wojska niemieckie na granice przedwojenne. W ciągu kilku następnych tygodni stoczono nierozstrzygniętą Bitwę pod Łodzią. Wojna zimowa Von Hötzendorf apelował do Niemiec o przysłanie posiłków, które pomogłyby wesprzeć austro-węgierską ofensywę zmierzającą do wyparcia Rosjan z Karpat. Po długich naradach dowódcy niemieccy zdecydowali się na głębokie natarcie na pozycje rosyjskie leżące w pobliżu Prus Wschodnich. W wyniku tych działań nazwanych „wojną zimową” Rosjanie ponieśli ciężkie straty sięgające 190 tys. ludzi. Jednak mimo sukcesów niemieckich, Austriacy nie zdołali pokonać oddziałów rosyjskich na południu. Ponieśli porażkę i utracili kontrolę nad przełęczą Dukielską, która otwierała drogę na równiny węgierskie. Ciężka zima i trudności w zaopatrzeniu spowodowały, że Rosjanie zatrzymali swoje wojska na linii Karpat. Rok 1915 – przejęcie inicjatywy przez Niemców W maju 1915 Niemcy przejęli dowodzenie na froncie wschodnim, ponadto wydzielili dużą część swoich oddziałów, aby uzupełnić luki w liniach austriackich. 2 maja nastąpiła ofensywa w okolicach Gorlic. Uderzenie to wdarło się bardzo głęboko na terytorium przeciwnika i po odbiciu Przemyśla i Lwowa doprowadziło do niemal zupełnego załamania się rosyjskiego frontu na południu. W dniu 5 sierpnia wojska niemieckie zajęły Warszawę, pod koniec lata zdobyły Twierdzę Modlin, Twierdzę w Brześciu, Twierdzę Osowiec, Twierdzę w Kownie i Wilno. Militarne sukcesy wojsk niemieckich doprowadziły do bieżeństwa ludności, głównie prawosławnej. We wrześniu nowo utworzona 12 armia niemiecka pod dowództwem gen. Maxa von Gallwitza zaatakowała Kurlandię i posuwała się w kierunku Rygi. Jednak z końcem września Rosjanie zdołali się pozbierać po tych klęskach i utworzyć nową linię frontu. Niedługo po tych wydarzeniach car Mikołaj II interweniował osobiście i przejął dowództwo nad armią, decyzja ta jednak wywołała więcej zamieszania niż realnych korzyści. Pod koniec roku front przebiegał od Zatoki Ryskiej przez Baranowicze, Tarnopol, po Kamieniec Podolski na brzegach Dniestru, co oznaczało, że wojskom państw centralnych udało się zdobyć całe terytorium obecnej Polski, Litwy, Łotwy, zachodnią Białoruś i Ukrainę. 2 miliony rosyjskich żołnierzy zginęło lub dostało się do niewoli. Armie austriacka i niemiecka straciły około miliona ludzi. Do wojny po stronie państw centralnych przystąpiły Bułgaria i Turcja, a próba nawiązania fizycznego kontaktu sił Ententy z Rosjanami przez Dardanele skończyła się fiaskiem wielkiej operacji desantowej wojsk brytyjskich i australijskich w Bitwie pod Gallipoli. Rok 1916 – rosyjska ofensywa Brusiłowa W 1916 dowództwo rosyjskie zaplanowało przeprowadzenie ofensywy pod dowództwem gen. Aleksieja Brusiłowa. W przeciwieństwie do poprzednich operacji poprzedziły ją długotrwałe przygotowania, po raz pierwszy w czasie tej wojny użyto także specjalnych grup uderzeniowych wspieranych przez swobodnie działające formacje, które nie były skrępowane ścisłymi dyspozycjami dowództwa. Dzięki pomocy aliantów z zachodu i zwiększeniu produkcji przemysłowej, Rosjanom udało się uzupełnić straty odniesione w poprzednich walkach. Jednak początkowe sukcesy zostały zmarnotrawione przez skłócone ze sobą dowództwa armijne oraz odwiecznie szwankujące zaopatrzenie. 4 czerwca 1916 cztery armie Brusiłowa: 8., 11., 7. i 9. uderzyły i wdarły się głęboko w pozycje przeciwnika, biorąc do niewoli 13 tys. jeńców. Trwająca prawie 2 miesiące ofensywa doprowadziła niemalże do upadku monarchii austro-węgierskiej. W takim momencie do wojny po stronie aliantów przystąpiła Rumunia, która jednak – zamiast utworzyć odpowiednie pozycje obronne – uderzyła na Siedmiogród, licząc na łatwy łup. Ten błąd wykorzystali Niemcy, którzy dokonali druzgocącej kontrofensywy, doprowadzając do całkowitej okupacji terytorium Rumunii przez państwa centralne. Niemcy i Austria zdobyły cenne zasoby węgla oraz nowy spichlerz dla swoich armii, ale wojskom tych państw przybyło także 180 km dodatkowej linii frontu do obsadzenia. Brusiłow, ciągle ponaglany z Petersburga, ponawiał ataki pomimo rosnących strat. We wrześniu ofensywa była kontynuowana, ale śmierć poniosło w jej wyniku milion żołnierzy. Uderzenie zostało powstrzymane po zajęciu Bukowiny w Galicji. To nowo zdobyte terytorium drogo kosztowało Rosjan – ich straty były tak samo wysokie jak w poprzednim roku, gdy zostali sromotnie rozgromieni przez wojska państw centralnych, a to spowodowało znaczące obniżenie się morale wśród żołnierzy. W dodatku przemysł zbrojeniowy nie nadążał już z uzupełnianiem ogromnych niedoborów w sprzęcie. Wszystkie te wydarzenia spowodowały, że zarówno w Rosji, jak i na Austro-Węgrzech zaczęły powtarzać się wewnętrzne niepokoje (w Rosji bunt, podsycany przez bolszewików i inne organizacje lewicowe, był skierowany przeciwko ustrojowi politycznemu, natomiast w monarchii habsburskiej burzyły się liczne narody ją zamieszkujące, które coraz gwałtowniej domagały się suwerenności). Społeczeństwa tych krajów bardzo odczuły wojnę, szczególnie pod względem ekonomicznym, tym samym niepewna sytuacja na zapleczu zaczęła coraz bardziej paraliżować poczynania armii rosyjskiej i austro-węgierskiej. Rok 1917 – decydujące rozstrzygnięcia W roku 1917 rosyjski korpus oficerski był całkowicie zniechęcony brakiem jakichkolwiek sukcesów. Niemcy, chociaż wielokrotnie mniej liczni, udowodnili, że są wymagającym przeciwnikiem, a interwencja rodziny carskiej wcale nie poprawiła sytuacji; wręcz przeciwnie, nawet ją pogorszyła. Powtarzające się w ciągu trzech lat katastrofalne klęski doprowadziły do całkowitego zaniku patriotyzmu wśród żołnierzy. W marcu 1917 dochodziło do otwartych przejawów buntu w oddziałach, które zaczęły odmawiać wykonywania rozkazów. Sytuacja na froncie jeszcze się pogorszyła, gdy z głębi Rosji dotarły wieści o rozszerzającej się rewolucji lutowej (buntowały się nawet oddziały gwardii carskiej). W lutym, po abdykacji cara doszło do utworzenia Rządu Tymczasowego, który przyjął swój ostateczny kształt gdy na czele stanął Aleksander Kiereński. Kiereński próbował wywiązać się ze zobowiązań sojuszniczych wobec aliantów i zmusił gen. Brusiłowa do podjęcia kolejnej ofensywy przeciwko niemieckiej armii w Galicji. Ale pomimo najszczerszych chęci generała atak doprowadził jedynie do oczyszczenia terenu z paru rozprzężonych dywizji austriackich, a następnie natrafił na silną obronę niemiecką, która okazała się być nie do przełamania. Później oddziały niemieckie przejęły inicjatywę na froncie, ale ich uderzenie było skierowane praktycznie w próżnię, ponieważ wojska rosyjskie poszły w całkowitą rozsypkę na wieść o wojnie domowej we własnym kraju. W tej sytuacji powstawać zaczęły niezależne polskie formacje wojskowe, najpierw tzw. Legion Puławski, a potem I, II i III Korpus, pierwszy na Białorusi, dwa pozostałe na Ukrainie. Gdy bolszewicy, w wyniku rewolucji październikowej, przejęli władzę w Rosji, podjęli z Niemcami negocjacje pokojowe. Nie przeszkadzało to wojskom niemieckim w dalszym posuwaniu się naprzód. W końcu bolszewicy doszli do porozumienia z II Rzeszą, zawierając z nią 3 marca 1918 traktat w Brześciu Litewskim, gdzie rząd komunistyczny zrzekł się wszystkich terenów na zachód od Ukrainy. Porozumienie to zostało anulowane przez zawieszenie broni z 11 listopada 1918 i nowy rząd w Moskwie wznowił swoją obecność wojskową na poprzednio opuszczonych terenach. Jednym z ostatnich działań bolszewików w tej wojnie były próby indoktrynowania jeńców niemieckich, którzy po przerzuceniu na front zachodni okazali się całkowicie bezużyteczni. Żołnierze ci, po powrocie do kraju, stali się jednym z filarów komunistycznej rewolucji niemieckiej w 1918 r. W lutym i marcu 1918 roku doszło do pierwszych walk żołnierzy polskich z bolszewikami. I Korpus Polski w Rosji zajął twierdzę w Bobrujsku, uniemożliwiając bolszewikom skuteczną komunikację z Ukrainą. Sytuacja ta trwała do czasu likwidacji przez Niemców wojska polskiego na wschodzie. Żołnierze zlikwidowanych przez Niemców korpusów polskich stali się w listopadzie 1918 roku głównym elementem nowo tworzonego wojska polskiego w Warszawie, oraz stanowili podstawę kadry oficerskiej WP w Wielkopolsce. Wojna na Bliskim Wschodzie i w rejonie Kaukazu Turcja przyłączyła się do państw centralnych 29 października 1914. Jej pierwszą akcją był atak na bazy morskie Rosji nad Morzem Czarnym. Od tego momentu alianci stracili możliwość udzielania pomocy Rosjanom poprzez cieśniny czarnomorskie. Alianci z lekceważeniem traktowali potencjał militarny Turcji i nie uważali jej za groźnego przeciwnika. Założenia te jednak okazały się błędem. Tureckimi operacjami wojskowymi dowodził Enwer Pasza – minister obrony i wicegeneralissimus (pod zwierzchnictwem sułtana Mehmeda V). Wysiłki militarne Turcji koncentrowały się na kilku frontach. Walki na Kaukazie zostały rozpoczęte przez armię carską, która przekroczyła granicę turecką i czyniła znaczne postępy do czasu tureckiej kontrofensywy w połowie grudnia. Wtedy to bowiem oddziały tureckie pod osobistym dowództwem Enwera Paszy odrzuciły Rosjan i zmusiły ich do wycofania się. Później jednak poniosły klęskę w bitwie pod Sarikamish (29 grudnia 1914 – 3 stycznia 1915). W wyniku tego zwycięstwa inicjatywę przejęli teraz Rosjanie dowodzeni przez jednego z najlepszych generałów rosyjskich – Mikołaja Judenicza. W okresie 1915 walki znacznie osłabły. W tym czasie Turcy rozpoczęli także masowe represje wobec Ormian, które doprowadziły do ludobójstwa na wielką skalę. Wymordowano około 1,5 mln ludzi. Rosjanie w 1916 zaczęli przygotowywać nową ofensywę, która trwała od stycznia do kwietnia 1916. Armia rosyjska poczyniła w niej duże postępy i wdarła się na ponad 80 km w głąb terytorium przeciwnika, docierając do portu w Trapezuncie. Turecki kontratak w okresie od czerwca do sierpnia nie przyniósł rezultatów i do końca roku starcia toczyły się z niewielkim nasileniem. W marcu 1917 rewolucja w Rosji zmieniła całkowicie sytuację, Turcy wykorzystali to i zaczęli wycofywać swoje wojska z Kaukazu na tereny bardziej zagrożone. Po rewolucji listopadowej Rosja i Turcja podpisały zawieszenie broni. Armia turecka postanowiła jednak mimo tego wykorzystać nadarzającą się okazję i odzyskać stracone wcześniej tereny. W połowie września wojska tureckie okupowały już Baku, dzięki czemu zdobyły zasoby ropy naftowej nad Morzem Kaspijskim. Zdobycze te musiały zostać jednak porzucone, bo alianci w listopadzie 1918 wygrali wojnę i zmusili Turków do wycofania się za pierwotne granice. Gallipoli Kampania w rejonie Gallipoli była jedną z największych klęsk aliantów w całej wojnie. Celem sił brytyjsko-francuskich było zdobycie kontroli nad cieśninami czarnomorskimi, co umożliwiłoby udzielanie pomocy Rosji drogą morską, bowiem Dardanele i Bosfor były obsadzone przez wojska tureckie blokujące dostęp do Morza Czarnego. Plany aliantów przewidywały wysłanie w tamten rejon silnej floty, która zniszczyłaby fortyfikacje tureckie na półwyspie. Próba realizacji tych zamierzeń zakończyła się jednak niepowodzeniem, gdy na początku 1915 roku trzy okręty alianckie zatonęły na minach. Po analizach zmieniono taktykę i postanowiono przeprowadzić desant. Pierwsze lądowanie wojsk australijskich miało miejsce 25 kwietnia 1915 roku, ale Turcy mieli czas, aby poprawić swoje umocnienia. Wkrótce walka przybrała taki sam obraz jak na froncie zachodnim – większość starć toczyła się w okopach. Pod koniec roku okazało się, że plan inwazji zakończył się całkowitym fiaskiem. Straty sprzymierzonych wyniosły ponad 146 tysięcy zabitych i rannych. Jedynym rozsądnym posunięciem aliantów mogła być teraz tylko ewakuacja, która – dzięki sprawnej organizacji – zakończyła się 8–9 stycznia 1916 roku sukcesem i uratowaniem 35 tysięcy ludzi. Irak Turcja stanowiła poważne zagrożenie dla brytyjskiego przemysłu naftowego w Persji i Kuwejcie. Aby zapobiec ewentualnemu uderzeniu osmańskiemu, Brytyjczycy wysłali Indyjskie Siły Ekspedycyjne, które miały zabezpieczyć Zatokę Perską. Oddziały te pod koniec listopada 1914 zajęły Basrę. Gen. John Nixon i jego podwładny gen. Charles Townshend posuwali się na północ, w górę rzeki Tygrys. We wrześniu Townshend dotarł do Al-Kut, gdzie pokonał armię turecką i zajął to miasto. Dzięki temu udało się ochronić brytyjskie interesy naftowe nad Zatoką Perską. Mimo to, gen. Nixon uważał, że ofensywę należy kontynuować i wydał Townshendowi (który uważał dalszy marsz za ryzykowny) polecenie opanowania Bagdadu. Wykonując ten rozkaz, Townshend napotkał w okolicy Ktezyfonu silny osmański opór i został zmuszony do odwrotu (bitwa pod Ktezyfonem). Wycofał się do Kut, gdzie został oblężony. Wszystkie próby uwolnienia obrońców zakończyły się niepowodzeniem i w kwietniu 1916 brytyjski garnizon miasta musiał się poddać (8 tys. żołnierzy dostało się do niewoli). Wkrótce Nixon został zastąpiony na stanowisku przez gen. Fredericka Maude’a. Maude zdołał odbudować armię i poprawić jej system zaopatrzenia. Pod koniec roku jego oddziały rozpoczęły ponowny marsz w górę Tygrysu. W lutym 1917 Turcy zostali pokonani w drugiej bitwie pod Kut. 11 marca Brytyjczycy byli już w Bagdadzie. We wrześniu miała miejsce kolejna bitwa pod Ramadi, znowu przegrana przez armię osmańską. 18 listopada 1917 Maude zmarł na cholerę. Zastąpił go gen. William Marshall, który ostrożnie kontynuował ofensywę aż do przełomu października i listopada 1918, kiedy zdobyto Mosul i leżące tam pola naftowe. Egipt i Palestyna Głównym celem brytyjskiej kampanii było zachowanie kontroli nad Kanałem Sueskim, który miał ogromne znaczenie dla zaopatrzenia imperium. Na przełomie stycznia i lutego 1915 turecka armia Dżemala Paszy przekroczyła Synaj i zaatakowała Kanał, lecz została wyparta z powrotem. Zagrożenie ze wschodu spowodowało jednak związanie dużych sił brytyjskich. W pierwszej połowie 1916 alianci, wzmocnieni o siły ewakuowane z Gallipoli, rozszerzyli swoje pozycje obronne na Synaj i odrzucili wszystkie tureckie ataki (główna bitwa o Romani – 3 sierpnia 1916). W grudniu armia brytyjska osiągnęła Al-Arisz. 9 stycznia 1917 w wyniku bitwy pod Rafah (Magruntein) oddziały osmańskie zostały całkowicie wyparte z północnego Synaju. Tym sposobem Brytyjczycy mogli teraz wkroczyć do Palestyny, podczas gdy Turcy wycofali się na linię Gaza – Beer Szewa. Brytyjski gabinet zażądał zdobycia Jerozolimy. Po dwóch nieudanych atakach ententy na Gazę (26 marca i 17–19 kwietnia 1917), odwołano dowodzącego dotychczas gen. Murraya, a komendę nad wojskami brytyjskimi w Palestynie objął gen. Edmund Allenby. Po reorganizacji struktury dowodzenia, 31 października 1917 Allenby zaskoczył Turków atakiem na Beer Szewę i do 7 listopada zmusił ich do odwrotu na całej linii frontu. Pomimo rozpaczliwej obrony osmańskiej, którą tworzył niemiecki gen. Erich von Falkenhayn, 9 grudnia 1917 Brytyjczycy zdobyli Jerozolimę. Dalsze ich postępy zostały zahamowane, bowiem z armii wydzielono duże siły wysłane na front zachodni. Dwie alianckie próby natarcia na wschodnim brzegu Jordanu zakończyły się niepowodzeniem. Jednak we wrześniu 1918 Allenby przeprowadził kolejną ofensywę. Atakowi temu miała się przeciwstawić silna obrona utworzona na linii sięgającej od Jafy do rzeki Jordan. Anglicy zdecydowali się uderzyć od strony wybrzeża. Rozpoczęte 19 września natarcie powiodło się i przełamano pozycje tureckie, a przez wytworzoną w nich lukę szybko wdarła się brytyjska kawaleria, która parła w głąb terytorium przeciwnika, odcinając mu drogi odwrotu. W wyniku ofensywy, nazwanej bitwą pod Megiddo, większość osmańskich wojsk w Palestynie została pojmana lub rozbita. Pościg za uciekającymi oddziałami wroga doprowadził do zajęcia Syrii i zakończył się kapitulacją Turków 30 października 1918. Arabia Za namową Brytyjczyków, w czerwcu 1916 r. szarif Mekki Husajn ibn Ali ogłosił w Hidżazie powstanie w celu uniezależnienia się od Turcji i utworzenia jednolitego państwa arabskiego od Syrii po Jemen. Wspierani przez Ententę Arabowie zdobyli Mekkę i okoliczne porty nad Morzem Czerwonym. Wojska szarifa opierały się jednak głównie na niewyszkolonych Beduinach. Ich atak na Medynę zakończył się fiaskiem, a jej garnizon mógł teraz zagrozić Mekce i spacyfikować powstanie. Zmusiło to Ententę do zwiększenia pomocy dla buntowników. Kapitan kairskiego wywiadu Thomas Edward Lawrence przekonał dowództwo, że nie musi ono wysyłać do Arabii brytyjskich oddziałów, a jedynie wesprzeć powstańców (szczególnie Fajsala, syna Husajna) w akcjach partyzanckich. Przy udziale Lawrence’a i innych europejskich oficerów Arabowie podjęli ataki na Kolej Hidżaską. Działania te odcinały od wsparcia osmański garnizon Medyny i do końca wojny uniemożliwiały jego ofensywne wykorzystanie. 6 lipca 1917 r. Lawrence wraz z wodzem Audą abu Taji zdobył leżący nad północną zatoką Morza Czerwonego port Akaba. Zaopatrywane stamtąd wojska powstańcze mogły rozszerzyć działalność na Syrię i wesprzeć Brytyjczyków walczących w Palestynie. We wrześniu 1918 r. buntownicy wzięli udział w bitwie pod Megiddo: przerywali turecką łączność i znosili oddziały wroga wycofujące się przed brytyjską ofensywą. Wkrótce osmańska załoga opuściła Damaszek, a władzę nad miastem objęli arabscy mieszkańcy. Aby zapobiec realizacji umowy Sykes-Picot i przejęciu przez Francuzów Libanu, rebelianci 5 października zdobyli Bejrut, lecz pod presją brytyjską opuścili go. Rewolta zakończyła się 25 października zajęciem przez powstańców Aleppo. Ze względu na kolonialne interesy mocarstw Ententy, aspiracje niepodległościowe Arabów udało się zrealizować tylko częściowo. Wojna w Afryce Niemiecka Afryka Wschodnia W 1914 niemiecki pułkownik Paul von Lettow-Vorbeck objął dowodzenie nad małymi siłami Schutztruppe w Niemieckiej Afryce Wschodniej (obecna Tanzania), w skład których wchodził 3-tysięczny niemiecki garnizon oraz 12 kompanii tubylców tzw. Askarysów. Na początku wojny w sierpniu, chcąc przejąć inicjatywę, zignorował rozkazy dowództwa z Berlina oraz gubernatora kolonii dr Heinricha von Schnee i przygotowywał działania ofensywne. Sprawnie odparł brytyjski desant na miasto Tanga, gdzie w dniach od 2 do 5 listopada 1914 rozegrała się jedna z największych bitew w Afryce w czasie wojny. Po wygranej przegrupował swoich ludzi i prawie nieistniejące zapasy, aby uderzyć na brytyjskie linie kolejowe. Odniósł wówczas swoje drugie zwycięstwo nad Brytyjczykami w bitwie pod Jassin (18 stycznia 1915). Dzięki tym zwycięstwom zdobył duże ilości broni i zaopatrzenia, podniosło się także morale. Niemniej jednak stracił dosyć dużo ludzi (co przy jego skąpych siłach miało duże znaczenie) wśród których znalazł się bardzo pomocny angielski renegat Tom von Prince, którego trudno było zastąpić. Strategia Vorbecka była bardzo prosta, mianowicie wiedząc, iż Afryka Wschodnia będzie jedynie peryferyjnym rejonem działań wojennych, postanowił związać swoimi działaniami jak najwięcej sił brytyjskich. Miał w ten sposób odciążyć wojska cesarskie w Europie i pozbawić Brytyjczyków dodatkowych odwodów. Wobec dotkliwych strat w ludziach postanowił unikać walnego starcia z Brytyjczykami, a w zamian prowadził wojnę podjazdową i organizował liczne wypady na terytorium przeciwnika (głównie do Kenii i Rodezji). Jego celem stały się forty, koleje oraz linie telegraficzne. Wszystkie te akcje zmierzały do tego, aby odwrócić uwagę armii brytyjskiej od Europy oraz aby Anglicy wysłali w ten rejon jak najwięcej swoich sił. Lettow-Vorbeck skupił pod swoimi rozkazami ok. 12 tys. ludzi, z których większość stanowili Askarysi, w przeciwieństwie do innych miejscowych oddziałów kolonialnych dobrze wyszkoleni i zdyscyplinowani. Vorbeck był także wzorcowym dowódcą jeżeli chodzi o podtrzymywanie morale w armii i zawsze utrzymywał bliskie kontakty ze swoimi żołnierzami. Problemy z bronią częściowo rozwiązano, wykorzystując zasoby niemieckiego okrętu SMS „Königsberg” (zatopionego w delcie rzeki Rufidżi w 1915), zdemontowaną wówczas artylerię okrętową użyto w działaniach lądowych. Załoga okrętu dołączyła do sił Vorbecka. W marcu 1916 Brytyjczycy (rekrutujący się głównie z Południowej Afryki) dowodzeni przez Jana Smutsa rozpoczęli zakrojoną na szeroką skalę ofensywę. Von Lettow-Vorbeck umiejętnie wykorzystywał teren oraz klimat i zmuszał wroga do walki na narzuconych przez siebie warunkach. Jednak olbrzymia przewaga brytyjska zmusiła go do ustąpienia z części terytorium. Niemniej jednak Brytyjczycy zanotowali na swoim koncie kilka bolesnych porażek, największą była bitwa pod Mahiwą, gdzie Niemcy przy stracie 100 ludzi wyeliminowali z dalszej walki 1600 Brytyjczyków. Pomimo wielkich wysiłków Vorbecka przewaga przeciwnika była przytłaczająca; nie miał on najmniejszych szans na obronę terytorium ze względu na szczupłość sił. Postanowił więc najechać portugalski Mozambik, gdzie zdobył nowych ludzi i zapasy po pokonaniu portugalskich garnizonów. W sierpniu 1918 powrócił do Niemieckiej Afryki Wschodniej tylko po to aby uderzyć na Rodezję, dzięki czemu wymknął się z zastawionej na niego przez Brytyjczyków pułapki. Wygrał 13 listopada bitwę pod Kasamą (było to już dwa dni po zawieszeniu broni w Europie). Kiedy plotki o niemieckiej przegranej w Europie okazały się prawdziwe (dzięki schwytaniu brytyjskiego posłańca przenoszącego wiadomość o zawieszeniu broni) Lettow-Vorbeck poddał się 23 listopada ze swoją niezwyciężoną armią w Abercorn w obecnej Zambii. Niemiecka Afryka Południowo-Zachodnia Na początku wojny wojska południowoafrykańskie wkroczyły do tej niemieckiej kolonii. Ich przewaga była przygniatająca i jednostki niemieckiego Schutztruppe mogły jedynie starać się opóźnić zajęcie całego terytorium. Ostatecznie Niemcy poddali się 9 lipca 1915. Wojna na morzu W momencie wybuchu wojny w 1914, większość ekspertów przewidywała wojnę podobną do ostatniego dużego konfliktu europejskiego – wojny francusko-pruskiej z lat 1870–1871. Przewidywali oni wojnę krótką i krwawą, w oparciu o ruch jednostek. Rozwój techniki wojskowej od tego czasu jednak zmienił oblicze wojny, a siły morskie które poprzednio pełniły jedynie marginalną rolę, podczas pierwszej wojny światowej dawały nadzieję na szybkie rozwiązania pata w wojnie lądowej. Brytyjczycy zastosowali strategię blokady morskiej, którą skutecznie wykorzystywali dotąd przez stulecia, w swoich wojnach z wrogami kontynentalnymi. Niemcy, mimo że dysponowały w tym czasie drugą najpotężniejszą flotą świata, znacznie ustępowały siłą marynarki wojennej brytyjskiej Grand Fleet. Na początku wojny przewidywano, że wrogie marynarki szybko nawiążą ze sobą walkę i od razu zapadną decydujące rozstrzygnięcia. Jednak sytuacja w rzeczywistości wyglądała zupełnie inaczej, bo floty przeciwników obawiały się starcia (istniało duże niebezpieczeństwo utraty większości floty w jednej bitwie) i wyczekiwały pierwszego ruchu z drugiej strony. Niemcy, jako że mieli słabszą marynarkę, unikali starcia, które mogłoby ich drogo kosztować. Brytyjczycy nie chcieli z kolei ryzykować klęski, która oznaczałaby militarną katastrofę z tego względu, że większość zaopatrzenia kraju była dostarczana drogą morską. Tak więc przez dłuższy czas okręty brytyjskie i niemieckie wyczekiwały w swoich portach po przeciwnych stronach Morza Północnego. Blokada Niemiec Ententa od samego początku odcięła Rzeszę od wszelkich połączeń z terenami zamorskimi. Blokada dotyczyła na początku tylko okrętów niemieckich, później jednak ucierpiały na niej wszystkie kraje nawet neutralne, które podejrzewano o wspomaganie Niemiec (spowodowało to także ochłodzenie stosunków pomiędzy Stanami Zjednoczonymi i Anglią). Stany Zjednoczone, które ucierpiały wskutek tych restrykcji, wkrótce pogodziły się z taką sytuacją, bo straty poniesione w handlu z Rzeszą zostały zrównoważone przez zwiększone obroty z ententą. W Niemczech natomiast blokada początkowo wywierała skromne efekty, ale z biegiem czasu zaczęło jednak brakować na rynku podstawowych dóbr (takich jak m.in. węgiel). Wojna podwodna Wobec znacznej przewagi floty brytyjskiej, jedyną opcją możliwej skutecznej rywalizacji z nią, była dla floty niemieckiej wojna podwodna. W momencie wybuchu I wojny światowej brytyjska Royal Navy i francuska Marine Nationale były największymi na świecie użytkownikami okrętów podwodnych; każda z tych flot miała dwukrotnie więcej okrętów podwodnych niż flota cesarskich Niemiec. Ówczesna flota rosyjska miała stosunkowo długą tradycję operacji podwodnych, jej siły były jednak podzielone między Bałtyk i Morze Czarne. Na początku wojny żadna z flot nie posiadała klarownej doktryny użycia swoich sił podwodnych, ani rzeczywistej świadomości, w jakim kierunku mogą rozwinąć się przyszłe wojenne operacje podwodne. Flota brytyjska podjęła kilka prób współdziałania okrętów podwodnych z jednostkami nawodnymi w celu zastawienia pułapki i zniszczenia niemieckiej Hochseeflotte, operacje te nie były zbyt udane, jednak Morze Północne z niemieckimi liniami transportowymi stało się w trakcie wojny regularnym miejscem patroli brytyjskich okrętów podwodnych. Jednostki te odniosły pewne sukcesy, zmuszając Niemców do ostrożności w swoich operacjach, jednakże ogólnie nie były zbyt efektywne. Royal Navy podjęła też działania podwodne na Bałtyku, wysyłając tam swoje okręty: E1 i E9 celem atakowania linii komunikacyjnych między Szwecją a Niemcami, zwiększając następnie liczbę operujących tam jednostek o cztery kolejne okręty. Współdziałanie z rosyjskimi jednostkami podwodnymi na Bałtyku przyniosło początkowo pewne efekty w postaci zatopienia bądź zajęcia 17 frachtowców, a także zatopienia krążownika pancernego „Prinz Adalbert”, jednak wkrótce Niemcy wraz ze szwedzką marynarką wojenną rozpoczęli konwojować statki, przez co efektywność działań aliantów na tym teatrze wojny spadła. Od początków 1915 niemieckie okręty podwodne próbowały odciąć dopływ zaopatrzenia do Wielkiej Brytanii poprzez zatapianie wszystkich statków, które znalazły się na jej wodach. Ale po incydencie z zatopieniem „Lusitanii” (7 maja 1915) Niemcy zgodziły się oszczędzać statki pasażerskie oraz statki handlowe z krajów neutralnych, co sprawiło, że wojna podwodna wkrótce straciła swój sens (bo na statkach handlowych czy pasażerskich bardzo często przewożono kontrabandę wojenną). W 1917 Niemcy byli już pewni, że mimo oficjalnej neutralności USA wspierają aliantów, dlatego zdecydowano o wznowieniu nieograniczonej wojny podwodnej (decyzja ta została podjęta 2 lutego 1917). Dwa miesiące później Stany Zjednoczone w reakcji na te kroki oraz po tzw. nocie Zimmermana wypowiedziały wojnę państwom centralnym. W międzyczasie taktyka niemiecka zaczęła przynosić efekty, bo sytuacja żywnościowa w Anglii zaczęła wyglądać coraz bardziej dramatycznie. Admiralicja brytyjska początkowo odmawiała formowania konwojów, co sprawiało, że rozrzucone po całym Atlantyku bezbronne statki handlowe były wymarzonym łupem (straty w tonażu floty alianckiej były ogromne, np. w lutym osiągnęły one liczbę 0,5 miliona ton, a w kwietniu 875 tys. ton). W obliczu takiej sytuacji alianci zaczęli tworzyć konwoje – większe grupy statków, którym dawano osłonę w postaci okrętów. To sprawiło, że teraz role się zmieniły i okręty podwodne z myśliwego stały się zwierzyną. Ponadto stosowano na szeroką skalę minowanie cieśnin i mniejszych akwenów, tak aby zapobiec wydostawaniu się okrętów podwodnych na Atlantyk (głównie obszary pomiędzy wybrzeżem szkockim i norweskim). Niezależnym epizodem były działania krążownicze niemieckich okrętów na Pacyfiku, Atlantyku i Oceanie Indyjskim w pierwszych miesiącach wojny. Okręty te, głównie należące do Wschodnioazjatyckiej Eskadry Krążowników, nie zdołały zadać poważniejszych strat żegludze brytyjskiej. Mimo zwycięstwa odniesionego nad eskadrą brytyjską pod Coronelem, Wschodnioazjatycka Eskadra Krążowników została rozbita w grudniu 1914 w bitwie koło Falklandów. Działania krążownicze prowadziły później już tylko pojedyncze okręty niemieckie, w tym krążowniki pomocnicze. Bitwy morskie Pierwszą bitwą morską tej wojny była bitwa pod Helgolandem (28 sierpnia 1914), która rozpoczęła się od brytyjskich prób powstrzymania niemieckich patroli na Morzu Północnym. Te drobne utarczki przerodziły się w większe starcia, gdy admiralicja brytyjska wysłała do walki krążowniki, co spowodowało reakcję niemiecką. Z portów Rzeszy wypłynęły okręty tej samej klasy, z których trzy zostały zatopione, podczas gdy Brytyjczycy nie ponieśli żadnych strat. Taka porażka odniesiona w pobliżu własnych wybrzeży miała znaczący wpływ na przekonanie dowództwa niemieckiego o własnej bezsilności, wywołała także osobistą reakcję Wilhelma II. Niemcy mieli dużo szczęścia podczas bitwy na Dogger Bank (24 stycznia 1915), gdzie ich rajd przeciwko brytyjskim patrolowcom został wykryty przez wywiad i tylko błędy marynarki angielskiej umożliwiły ucieczkę okrętów cesarskich, ze stratą jednego krążownika. Największą bitwą całej wojny było jednak starcie zwane bitwą jutlandzką (31 maja – 1 czerwca 1916), gdzie walczyły ze sobą dwie ogromne floty, które utrzymywały ze sobą kontakt wzrokowy; po tej bitwie coraz większą rolę w zmaganiach morskich zaczęło odgrywać lotnictwo. Bitwa nie przyniosła decydującego rozstrzygnięcia, ale rozwiała niemieckie nadzieje na pokonanie floty brytyjskiej oraz na blokadę morską tego kraju. Zakończenie konfliktu Pierwszym z państw centralnych, które się poddało, była Bułgaria, która podpisała zawieszenie broni 29 września 1918 roku. Cesarstwo Niemieckie poprosiło o wstrzymanie ognia 3 października 1918. Kiedy cesarz Wilhelm II rozkazał flocie Rzeszy wypłynąć na samobójczy rejs przeciwko marynarce brytyjskiej, marynarze niemieccy 29 października 1918 zbuntowali się w porcie w Wilhelmshaven. 30 października skapitulowała Turcja. 3 listopada Austro-Węgry poprosiły Włochy o pośrednictwo w zawarciu rozejmu i przysłanie warunków zawarcia pokoju. 4 listopada Austro-Węgry zawarły rozejm, po którym cała monarchia się rozpadła. Po wybuchu rewolucji w Niemczech proklamowano powstanie Republiki Weimarskiej 9 listopada, zaznaczając tym samym koniec cesarstwa, ale nie imperium, jako że republika ciągle nosiła nazwę „Deutsches Reich”. Cesarz uciekł następnego dnia do Holandii, która zgodziła się udzielić mu azylu. 11 listopada 1918 został podpisany rozejm Niemiec z państwami ententy w wagonie kolejowym w Compiègne. O godzinie 11 zaczęło obowiązywać zawieszenie broni i wojska obydwu stron zaczęły się wycofywać ze swoich pozycji. Formalny stan wojny pomiędzy obydwoma stronami trwał jeszcze 7 miesięcy i został oficjalnie zakończony wraz z podpisaniem traktatów pokojowych z Austrią, Węgrami, Bułgarią oraz Turcją w Saint-Germain-en-Laye, Trianon, Neuilly i Sèvres. Traktat pokojowy z Turcją został jednak zerwany przez jej wojnę z Grecją i ostateczny traktat pokojowy został z nią zawarty w Lozannie 24 lipca 1923. Skutki wojny Skutki polityczne Niemcy zostały zmuszone do bezwarunkowego uznania suwerenności Belgii, Polski, Czechosłowacji i Austrii oraz do wycofania się z traktatu z Brześcia Litewskiego i traktatu bukareszteńskiego. Ponadto utraciły 71 tys. km² terytorium (około 13% ze stanu sprzed wojny). Alzacja i Lotaryngia wróciły do Francji, okręg Saary znalazł się pod kontrolą Ligi Narodów na okres 15 lat. Belgia otrzymała niewielki okręg Eupen-et-Malmédy oraz Moresnet. W 1920 odbył się plebiscyt w środkowym i północnym Szlezwiku, po którym ta ostatnia część połączyła się z Danią. Na skutek klęsk mocarstw zaborczych powstało niepodległe państwo polskie, w którego włączono jedną trzecią część Górnego Śląska oraz Wielkopolskę, Pomorze i niewielkie okręgi na Pojezierzu Mazurskim. Litwa otrzymała port w Kłajpedzie, a Gdańsk stał się Wolnym Miastem podlegającym polskiej jurysdykcji w zakresie polityki zagranicznej. Ponadto Rzesza została pozbawiona całego swojego imperium kolonialnego, które zostało podzielone głównie pomiędzy Anglię i Francję. Jednym z najważniejszych skutków politycznych I wojny światowej były rewolucje w Rosji 1917 roku. Szczególnie rewolta bolszewicka w październiku wstrząsnęła całym światem i stała się ogromnym wyzwaniem dla kapitalistycznych mocarstw zachodnich, które stanęły oko w oko z „czerwonym zagrożeniem”, a próby wspomożenia pragnących utrzymać dotychczasowy system władzy „białych” spełzły na niczym. Rosja wyszła z wojny z dużymi stratami terytorialnymi oraz ludzkimi. Zamieszanie panujące wewnątrz kraju pozwoliło na uzyskanie niepodległości przez Finlandię oraz republiki bałtyckie. Do Rumunii przyłączono Besarabię. Na krótki okres powstały państwa na Kaukazie, takie jak: Gruzja, Armenia i Azerbejdżan. Do niepokojów doszło w Środkowej Azji (m.in. ruch basmaczy). Oprócz Rosji komuniści i socjaliści chwycili za broń w wielu innych krajach, m.in. na Węgrzech, w Niemczech (zaburzenia stłumiły tzw. freikorpsy) czy w Finlandii. Największym przegranym wojny okazały się Austro-Węgry, które pod wpływem sił odśrodkowych rozpadły się kompletnie na samodzielne organizmy państwowe (Austrię, Węgry; w skład Królestwa SHS weszły Chorwacja, Serbia, Bośnia i Hercegowina, Słowenia oraz Czarnogóra; Czechosłowację; Polska odzyskała Galicję; południowy Tyrol oraz rejon Triestu przypadły Włochom; Rumunia uzyskała Siedmiogród). Złudne stały się nadzieje Wilsona, który myślał o utrzymaniu w całości tego państwa (chociaż uszczuplonego) jako przeciwwagi Niemiec w rejonie Europy Środkowej. Bardzo osłabiona wyszła z wojny Turcja, która utraciła Irak, Syrię, Palestynę, Arabię i Jordanię – większość z tych terytoriów stała się mandatami Francji i Anglii sprawowanymi z ramienia Ligi Narodów. W rezultacie postępujących przemian społecznych w latach 20. nastąpił upadek sułtanatu, w którego miejsce powstać miało nowoczesne, świeckie państwo tureckie, którego twórcą był Mustafa Kemal Atatürk. I wojna światowa, mimo że toczyła się głównie w Europie, wpłynęła na sytuację geopolityczną na całym świecie. Ludność Azji i Afryki stanowiła źródło taniej siły roboczej oraz „mięsa armatniego” (np. Francja wcieliła do swojej armii 70 tys. Algierczyków i czarnych mieszkańców zachodniej Afryki, Brytyjczycy wykorzystywali pracę ok. miliona hinduskich żołnierzy i pracowników), regiony te były także nieocenionym źródłem rozmaitych surowców, bez których machina wojenna nie mogła działać. Mimo że niektóre narody oddały znaczne przysługi aliantom (np. Arabowie przeciwko Turkom), to ich wysiłki nie zostały odpłacone (głównie chodziło o przyznanie suwerenności). Dużym problemem dla brytyjskiej Palestyny stał się rozwój ruchu syjonistycznego, gdy coraz większymi grupami zaczęli tu napływać polscy i rosyjscy Żydzi spotykający się z wrogością miejscowych Arabów. Największym zwycięzcą w Azji okazała się Japonia, która bezwzględnie wykorzystała słabość sił niemieckich na Dalekim Wschodzie i stosunkowo niewielkim kosztem zagarnęła szereg wysp Pacyfiku. Te łatwe sukcesy stały się zaczynem dla japońskiego nacjonalizmu kryjącego się pod hasłem „Azja dla Azjatów”. Chiny upokorzone przez Japonię (która mocno usadowiła się w Korei i łakomo spoglądała na Mandżurię) podjęły próby modernizacji w obliczu zagrożenia ze strony agresywnego sąsiada, jednak na przeszkodzie stanęły tu konflikty pomiędzy Kuomintangiem a KPCh. Wojna przyczyniła się także do zmian w Indiach, w których – jak nigdy wcześniej – zaczął się rozwijać przemysł (było to spowodowane dużym zapotrzebowaniem rynku brytyjskiego, który zaczął konsumować coraz więcej dóbr przetworzonych, a nie jak wcześniej tylko surowców i żywności). Głębokie przeobrażenia przechodziło też całe społeczeństwo hinduskie, coraz częściej domagając się niepodległości. Skutki gospodarcze Produkt krajowy brutto (PKB) zwiększył się w głównych krajach alianckich (Wielka Brytania, Włochy i USA), zmniejszył się natomiast we Francji, Rosji, neutralnej Holandii oraz w państwach centralnych. Spadek PKB w Austrii, Rosji, Francji i Turcji sięgał od 30 do 40%. Na przykład w Austrii cała trzoda chlewna została przeznaczona na ubój i pod koniec wojny na rynku w ogóle nie było mięsa. Dochodzi do tego inflacja: w 1919 w Wielkiej Brytanii ceny były 2,11 razy wyższe niż w 1913. We wszystkich krajach zwiększył się udział państwa w PKB, we Francji i Niemczech przekroczył on 50%, a w Wielkiej Brytanii prawie doszedł do 39% (1917). Aby sfinansować zakupy w USA, alianci zaczęli zaciągać ogromne pożyczki (głównie na Wall Street). W końcu 1916 Wilson zdecydował się odciąć ententę od źródeł kredytu, ale w obliczu wojny z Niemcami postanowił tego nie robić. Po przystąpieniu USA do wojny w akcji kredytowej dla aliantów oprócz banków prywatnych uczestniczył także rząd amerykański. W latach 1914–1919 dług Wlk. Brytanii wzrósł z 26 do 128% PKB. Po 1919 Stany Zjednoczone zażądały spłaty pożyczek, które Anglia i Francja finansowały głównie z reparacji wojennych uiszczanych przez Republikę Weimarską, której rozwój był z kolei wspierany przez kredyty amerykańskie. To krążenie pieniędzy w obiegu zamkniętym załamało się w 1931, a wierzyciele amerykańscy nigdy nie zostali spłaceni. Do 1918 koszty prowadzenia wojny przez Niemcy – włącznie z obsługą zadłużenia – wyniosły 164 miliardy marek, z czego 97 mld pochodziło z 9 pożyczek wojennych, a 57 mld z weksli skarbowych, obligacji i innych krótkoterminowych należności dłużnych Rzeszy. Z uwagi na znajdowanie się kwestii podatkowych w kompetencjach krajów Rzeszy, nie prowadzono finansowania wojny z podatków. W ciągu wojny fabryki przemysłu zbrojeniowego wyprodukowały ogromne ilości broni i amunicji. Siedem głównych państw (Niemcy, Austro-Węgry, Francja, Wlk. Brytania, USA, Rosja i Włochy) wyprodukowało przez całą wojnę w sumie: 27,6 mln karabinów, 1,076 mln karabinów maszynowych, 151,7 tys. dział, 18,1 tys. moździerzy, 340 tys. samochodów, 181,9 tys. samolotów, 9,2 tys. czołgów, 1051 mln pocisków artyleryjskich i 47,7 mld nabojów karabinowych. Ponadto sama tylko Wielka Brytania wyprodukowała 784 tys. ton materiałów wybuchowych. W sumie, według Bogarta (1920), wydatki bezpośrednie na wojnę wyniosły 186 mld USD, a pośrednie (straty w ludziach, zniszczone środki trwałe, stracona produkcja itp.) wyniosły 152 mld USD. Daje to sumę 338 mld USD. Reparacje wojenne nałożone na Niemcy postanowieniami traktatu wersalskiego zostały ostatecznie spłacone Francji i Wielkiej Brytanii 3 października 2010 roku. Skutki społeczne I wojnę światową uważa się za pierwszą wojnę nowoczesną, pierwszy konflikt totalny, w który została wciągnięta też ludność cywilna. Jednym z jej najbardziej widocznych skutków było rozszerzenie zakresu władzy wykonawczej w wielu państwach (prezydenta i rządu). Rozrastała się także biurokracja, potrzebna by sprawować coraz większą kontrolę nad społeczeństwem. Uchwalano nowe podatki lub podwyższano już istniejące, pojawiały się nowe ustawy; wszystkie te działania były podejmowane po to, aby zwiększyć wysiłek wojenny. Wojna poważnie nadwerężyła funkcjonowanie dużych, scentralizowanych i wieloetnicznych państw takich jak: Niemcy, Austro-Węgry czy Rosja. We wszystkich tych krajach w wyniku wojny doszło do ogromnych przekształceń, czy to w postaci rewolucyjnej zmiany formy rządu, czy też rozpadu terytorialnego. Wiele rodzin zostało pozbawionych źródła utrzymania po wyjeździe dużej liczby mężczyzn na front. Wraz z nieobecnością czy śmiercią głównego żywiciela rodziny, kobiety zostały zmuszone do pracy w niespotykanym wcześniej zakresie (co przyniosło też późniejsze efekty w postaci emancypacji kobiet): przemysł potrzebował nowych rąk do pracy, co w dużym stopniu pomogło w walce o prawa wyborcze dla kobiet. Już od pierwszego roku wojny dochodziło do samowolnego zawierania przez żołnierzy obu walczących stron rozejmów (jak np. w czasie świąt 1914), buntowały się też całe oddziały (tak jak w armii francuskiej w maju 1917). Bezsensowność niektórych rozkazów (np. podejmowania samobójczych ataków) poważnie nadwerężyła szacunek żołnierzy do oficerów. W kilku miejscach frontu strzelano tylko „dla formalności” tak aby chybić, nawet przy obawie oskarżenia o dezercję lub sabotowanie rozkazów. Długie przebywanie w sąsiadujących ze sobą okopach żołnierzy alianckich i niemieckich wywoływało poczucie braterstwa między ludźmi. Niekompetencja dowódców, którzy nie mogli i nie potrafili się przystosować do realiów wojny totalnej, ciągłe zmiany granic i upadek trzech imperiów wytworzyły swego rodzaju „polityczną pustkę”, którą wypełniły szybko: socjalizm (rewolucja niemiecka w 1918 r.), komunizm (rewolucja październikowa 1917), faszyzm (pucz monachijski w Niemczech w 1923 i przejęcie władzy przez Mussoliniego we Włoszech w 1922). Na początku wojny istniała wśród społeczeństw wszystkich walczących stron powszechna wiara, że doprowadzi ona do powstania nowego społeczeństwa i nowego wymiaru humanizmu. Później okazało się, jak złudne to były nadzieje. Żołnierzom konieczność prowadzenia wojny tłumaczono dobrem przyszłych pokoleń. Alianci, mimo że zwycięscy, weszli w długi okres żałoby po straszliwych stratach. Dla pokonanych wojna była jeszcze większym rozczarowaniem, a traktat wersalski gorzką pigułką, którą należało przełknąć po zawarciu rozejmu. Niemiecka opinia publiczna, przekonana, że wojna miała charakter obronny, odczuła prawdziwy wstrząs, gdy zaczęto wprowadzać w życie ciężkie warunki nałożone przez aliantów. Wojna skutkowała też wprowadzeniem obowiązkowej służby wojskowej w państwach, gdzie istniała do tej pory tylko służba ochotnicza. Takie zarządzenia często powodowały wybuch niezadowolenia w społeczeństwie (jak na przykład w Kanadzie, gdzie zbuntowali się jej francuskojęzyczni mieszkańcy). Surowość postanowień traktatu podważyła też funkcjonowanie Republiki Weimarskiej, którego demokratyczny rząd ściśle wiązano z tym dokumentem. Wielu weteranów powracało z frontu z poczuciem, że ich walka i poświęcenie były daremne. Niektórzy dowódcy, jak Erich Ludendorff zaczęli twierdzić, że Niemcy wcale nie przegrały wojny, ale zostały zdradzone poprzez wewnętrzną rewolucję w 1918 r., która miała być „ciosem w plecy” (niem. Dolchstoß) zadanym armii niemieckiej. Bardzo szybko powiązano Żydów i komunistów z sabotażystami, przez których Niemcy przegrały wojnę. Stąd był już tylko krok do rozwoju narodowego socjalizmu i wzrostu popularności Hitlera, który poprzez kryzys gospodarczy i głosy wyborców niezadowolonych z demokracji doszedł do władzy. Bilans konfliktu Armie Fundusze Straty Charakterystyka wojny Wojna pozycyjna Pomimo tego że przed I wojną światową zaszły znaczne zmiany technologiczne (głównie w zakresie broni palnej) oraz że na pola bitew weszły olbrzymie armie z poboru, większość armii europejskich była do nowego konfliktu kompletnie nieprzygotowana, za co musieli zapłacić swą krwią żołnierze. Na początku wojny większość dowódców przygotowywała się na krótką kampanię, w której miały obowiązywać strategia i taktyka rodem z wojen napoleońskich. Gdy doszło do pierwszych starć, zarówno Niemcy, jak i alianci przekonali się, że dzięki nowoczesnej broni każdy atak frontalny niósł za sobą ogromne ofiary, dlatego bardzo istotne było osiągnięcie możliwości natarcia ze skrzydeł. Po bitwie nad Aisne we wrześniu 1914 miała miejsce cała seria prób oskrzydlenia przeciwnika i nawiązania połączenia z umocnieniami; wydarzenia te zostały nazwane wyścigiem do morza, w rezultacie armie niemiecka i aliancka okopały się i utworzyły sieć umocnień biegnącą od Morza Północnego do granicy ze Szwajcarią. Taktyka walki w okopach dominowała na froncie zachodnim od 16 września 1914 praktycznie aż do 21 marca 1918, kiedy to Niemcy rozpoczęli operację „Michael”, będącą częścią wielkiej ofensywy wiosennej. Z biegiem czasu prowizoryczne okopy i transzeje zmieniały się w kompleksowy system umocnień, który coraz bardziej się powiększał (i to zarówno pod względem zajmowanej powierzchni, jak i pod względem głębokości pod ziemią). Teren pomiędzy liniami wrogich okopów nazywano ziemią niczyją, której szerokość różniła się w zależności od pola bitwy. W niektórych miejscach mogła ona sięgać nawet kilometra, ale np. podczas walk o Gallipoli wrogie umocnienia były od siebie oddalone czasami nawet tylko o 15 metrów (w takiej sytuacji powszechne stało się obrzucanie przeciwnika granatami). Tylko na Bliskim Wschodzie ze względu na rozległe tereny oraz na niedostatek drutu kolczastego czy innych materiałów do budowy umocnień, klasyczna wojna w okopach nie rozwinęła się tak jak w Europie. Najbardziej zaawansowany kształt miały umocnienia i pozycje obronne w Alpach (na froncie włoskim), gdzie sięgały one nawet na wysokość 3900 metrów nad poziom morza. Bardzo często stanowiska artylerii umieszczano na szczytach gór, jeżeli tylko było to możliwe. Przy tym umocnienia w tym terenie musiały być przystosowane do pagórkowatego terenu, skał i trudnych warunków pogodowych. Wiele okopów zostało wykutych w lodowcach górskich, tak jak w rejonie Adamello-Presanella czy sławne miasto pod lodem nieopodal góry Marmolada w Dolomitach. Wykorzystanie ukształtowania terenu Jako że okopy były statyczną formą walki, umocnienia tworzyły charakterystyczne układy, które zmieniały w dużym stopniu pierwotny krajobraz. W strefie frontowej konwencjonalny transport w postaci dróg i kolei został zastąpiony przez sieć okopów komunikacyjnych i specjalnie skonstruowane lekkie środki transportu szynowego. Ponadto każda z armii dążyła do opanowania wszelkich wzniesień, które górowały nad okolicą, ponieważ były one doskonałymi miejscami, z których mogła operować artyleria (wtedy narodziła się praktyka nadawania nieznanym wzgórzom nazw od ich wysokości). Obiekty takie jak: dom, młyn czy grupa drzew stawały się obiektem zaciekłych walk, ponieważ stanowiły punkty orientacyjne. Konstrukcja okopów Okopy nigdy nie znajdowały się w linii prostej, ale były rozmieszczane w taki sposób, aby tworzyły wysunięte placówki (na kształt kwadratu). Z tego też względu przeciwnik nigdy nie mógł oskrzydlić całego okopu. Część okopu zwrócona w stronę wroga była nazywana parapetem (albo przedpiersiem). Z tyłu znajdował się nasyp, który chronił żołnierzy przed odłamkami, a w sytuacji gdy przeciwnik wdarł się już do okopu, wał ten mógł stanowić osłonę, zza której można było się bronić. Boki okopu były umocnione poprzez worki z piaskiem, drewniane bale i stalową siatkę. Dno okopu często było pokryte drewnianą kratownicą. Wykopy (z różnym stopniem wyposażenia) były budowane na tyłach i w umocnieniach pomocniczych. Brytyjskie wykopy sięgały od 3 do 5 m głębokości, natomiast wykopy niemieckie były dużo głębsze i miały co najmniej 4 m głębokości, czasem miały nawet 3 poziomy połączone ze sobą betonowymi schodami. Aby żołnierze mogli obserwować przedpole, tworzono specjalne strzelnice (formowane z worków z piaskiem albo z płyt stalowych). Niemieccy snajperzy używali specjalnych pocisków, które pozwalały na przestrzelenie tych osłon. Aby się nie narażać na ostrzał nieprzyjacielski, używano też peryskopów (w rejonie Gallipoli stosowano nawet specjalne karabiny zaopatrzone w peryskopy, które umożliwiały strzelanie bez narażania się na niebezpieczeństwo). Okopy budowano trzema sposobami: poprzez drążenie tuneli, kopanie prostego rowu oraz przedłużanie już istniejącego okopu. Najprostszą metodą było kopanie, jednak żołnierze wykonujący tę pracę byli narażeni na ostrzał nieprzyjacielski (dlatego roboty te często wykonywano w nocy). Przedłużanie okopów natomiast nie było zbyt efektywne, gdyż tylko dwóch lub trzech ludzi mogło pracować w jednym czasie. Budowanie okopu poprzez drążenie tunelu polegało na tym, że po wybraniu ziemi i powstaniu przekopu usuwano powstałe w wyniku tej pracy sklepienie. Średnio, wybudowanie 250 m kompletnej linii umocnień zajmowało 450 ludziom 6 godzin (przy pracy w nocy). Jednak po wykopaniu okopu, ciągle trzeba było wykonywać prace konserwacyjne, które polegały głównie na usuwaniu nadmiaru wody. Dodatkowo Niemcy tworzyli specjalne komanda przy pułkach, kierowane przez saperów, które zatrudniano do wykonywania na drugiej linii rowów odwadniających w celu skierowania wody w stronę nieprzyjaciela, jeżeli pozwalało na to ukształtowanie terenu. Stanisław Drygas służący w armii niemieckiej wspominał: System walki na froncie zachodnim sprawiał wszystkim armiom duże trudności. Przede wszystkim często plany obydwu przeciwnikom krzyżowała pogoda. Nierzadka była sytuacja, gdy żołnierzom przychodziło budować okopy w miejscach, gdzie woda znajdowała się na głębokości 1 metra. W czasie walk we Flandrii duża część umocnień znajdowała się na powierzchni ziemi ze względu na trudne warunki terenowe (fortyfikacje były tworzone z worków wypełnionych błotem lub gliną z uwagi na częste ulewy i wysoki poziom wód). System okopów We wczesnym okresie wojny brytyjska doktryna obronna zalecała budowę głównego systemu okopów składającego się z trzech równoległych linii połączonych ze sobą rowami mającymi zapewnić komunikację. Punkt w którym okopy komunikacyjne krzyżowały się z przednim okopem był bardzo wrażliwym miejscem i z reguły był silniej ufortyfikowany. W pierwszej linii umocnień znajdowała się mniejsza liczba żołnierzy niż w pozostałych, którzy mieli pełnić głównie funkcję obserwacyjną i wartowniczą, a służba trwała tam nieprzerwanie. W odległości 80–110 metrów od przedniego okopu znajdował się tzw. okop pomocniczy (nazywany też „transportowym”), w nim chronili się żołnierze z przedniego okopu w razie ostrzału artyleryjskiego. Od 330 do 550 metrów w tyle znajdowała się ostatnia linia umocnień mająca funkcję rezerwową, to właśnie z tego miejsca były organizowane kontrataki, gdyby wróg zdobył okop frontowy. Wkrótce ta ostatnia linia zaczęła jednak zanikać, gdy stała się głównym celem ataków artylerii przeciwnika. W pewnych miejscach frontu utrzymywano ją nadal, w celu przyciągania ostrzału artyleryjskiego i odwracania uwagi od przedniej i rezerwowej linii okopów (w tym celu w nocy palono ogniska w tylnych umocnieniach tylko po to, aby wyglądały na zamieszkane, a powstałe w wyniku bombardowania uszkodzenia natychmiast naprawiano). Budowano też tzw. umocnienia tymczasowe. Kiedy planowano wykonanie głównego ataku na pozycje przeciwnika, grupy żołnierzy budowały prowizoryczne schronienia przed frontową linią okopów. Miały one za zadanie dać okrycie kolejnym falom piechoty przesuwającym się do przodu. Oprócz tego stanowiły dobre miejsce do przeprowadzania zwiadu i wykonywania szybkich uderzeń małymi grupami, po których wycofywano się z powrotem na pozycje wyjściowe (co można określić techniką doskocz-odskocz). Najbardziej niebezpiecznymi miejscami dla żołnierzy były okopy, które formowały tzw. wybrzuszenie wysuwające się z głównych umocnień do przodu. Miejsca takie były bardzo wrażliwe na atak, ponieważ można było na nie uderzyć z trzech stron. Oprócz głównej linii okopów na tyłach znajdowały się inne fortyfikacje (z reguły kilka kilometrów za głównymi umocnieniami), które przygotowywano na wypadek odwrotu. Najbardziej rozwinięte systemy fortyfikacji budowali Niemcy. W 1916 podczas bitwy nad Sommą stworzyli dwa kompletne systemy okopów (oddzielone od siebie kilometrowym obszarem), które ubezpieczała jeszcze trzecia linia fortyfikacji. Takie dublowanie umocnień czyniło je praktycznie niemożliwymi do przełamania. Bo jeżeli doszło nawet do częściowego zajęcia okopów frontowych, to niezdobyta sekcja mogła być połączona rowem komunikacyjnym z drugą linią i stąd zaopatrywana w posiłki, które pozwalały na jej dalsze utrzymywanie. Niemcy stworzyli cały system konstrukcji fortyfikacji, przy którym pracowali specjalnie przydzieleni do tego inżynierowie. Stosowano na szeroką skalę beton zbrojony odporny na pociski artyleryjskie, wentylację oraz punkty oporu, które mogły się bronić, nawet pozostając w okrążeniu. Żołnierze niemieccy często wycofywali się na z góry upatrzone pozycje, które wcześniej były mocno fortyfikowane. Także armia niemiecka zastosowała jako pierwsza taktykę „głębokiej obrony”, gdzie linia frontu była szeroka na kilkanaście kilometrów i zaopatrzona w liczne reduty (w tym sposobie walki nie stosowano natomiast ciągłego systemu połączonych ze sobą okopów). Każda reduta mogła wspierać redutę sąsiednią, co tworzyło sieć ognia krzyżowego. Napastnicy mieli całkowitą swobodę ruchów, ale często nie byli w stanie przedrzeć się przez linię obrony ze względu na oskrzydlający ostrzał. Brytyjczycy próbowali skopiować ten sposób walki, ale podczas ofensywy wiosennej w 1918 Niemcy z łatwością sobie z nim poradzili. Sposób walki w okopach Podstawowym założeniem walki w okopach było utrzymanie własnych pozycji za wszelką cenę i przełamanie linii przeciwnika (wojna pozycyjna). Efektem takiej strategii były niekończące się utarczki, w których osiągano bardzo nikłe postępy. Ostatecznie celem obydwu stron stało się zadanie przeciwnikowi jak największych strat, których nie byłby już w stanie uzupełnić, była to więc klasyczna wojna na wyczerpanie. Jednak zarówno wśród aliantów, jak i Niemców nie brakowało dowódców, którzy szukali rozstrzygnięcia w jednej decydującej bitwie. Na przykład szef Brytyjskiego Korpusu Ekspedycyjnego gen. Douglas Haig konsekwentnie dążył do dokonania wyłomu w pozycjach przeciwnika, przez który jego zdaniem mogłyby wyjść na tyły oddziały kawalerii, była to oczywiście koncepcja kompletnie niepasująca do XX-wiecznej doktryny wojennej. Z tego też powodu jego ofensywy nad Sommą w 1916 i we Flandrii w 1917 zamieniły się w niekończące się utarczki, które nie mogły dać rozstrzygnięcia. Niemcy w połowie wojny całkowicie zmienili taktykę, teraz ich głównym celem było zadanie jak największych strat nieprzyjacielowi. Uderzenie na Verdun miało wykrwawić armię francuską i uczynić ją niezdolną do działania, jednak Niemcy ponieśli tu niewiele mniejsze straty od Francuzów. Alianci, aby zmniejszyć presję niemiecką na Verdun, wykonali szereg ofensyw mających odwrócić uwagę niemiecką od tego wrażliwego punktu. Taktyka Bardzo częstym obrazem walki w okopach była sytuacja, gdy na pozycje wroga nacierały kolejne fale piechoty, próbujące jak najszybciej i w miarę cicho przebyć pas ziemi niczyjej i wedrzeć się w linie nieprzyjacielskich umocnień. Zdarzało się, że tuż po wyjściu z okopów wielu żołnierzy ginęło przy nich wskutek ognia karabinowego, a bardzo mało dochodziło do połowy drogi, podobnie jak i do samych okopów wroga. Jednak taka taktyka przynosiła pewne rezultaty jedynie na początku wojny. Później coraz częściej uderzano w nocy z wcześniej przygotowanych posterunków na ziemi niczyjej, po wcześniejszym usunięciu przeszkód takich jak choćby drut kolczasty i miny. W 1917 Niemcy zaczęli stosować tzw. taktykę „infiltracji”. Polegała ona na uderzaniu małymi grupami dobrze wyszkolonych i uzbrojonych żołnierzy, które próbowały opanować najbardziej newralgiczne punkty w obronie przeciwnika, jednocześnie oddziały te starały się omijać pozycje najgęściej obsadzone i najlepiej chronione. Ale postępy, jakie mogły poczynić takie akcje, były niewielkie ze względu na brak możliwości dosyłania zaopatrzenia oraz brak łączności. Ważną rolę miała do spełnienia artyleria: po pierwsze niszczyła wszelkie cele żywe w okopach nieprzyjacielskich lub zmuszała obrońców do odwrotu, po drugie osłaniała własną piechotę poprzez prowadzenie ognia zaporowego, który miał likwidować próby kontrataku wroga. Osiągnięcie celu stanowiło połowę sukcesu, bo należało go jeszcze utrzymać. Atakujący oprócz broni musieli także zabierać sprzęt do wznoszenia okopów (taki jak: łopaty, worki z piaskiem i drut kolczasty), które miały zatrzymać ewentualny kontratak. Niemieckie dowództwo kładło duży nacisk na kontrofensywy zmierzające do odzyskania straconego terenu, takie akcje przynosiły jednak duże straty. W szczególności od 1917, kiedy Brytyjczycy specjalnie zadowalali się małymi zdobyczami tylko po to, aby spokojnie przygotować się i odeprzeć z dużymi stratami kontratakujących Niemców. Podkopy Obydwie strony próbowały zakładać miny pod pozycjami przeciwnika. Takie akcje mogły być z powodzeniem wykonywane szczególnie w takich rejonach jak Ypres, gdzie kredowe skały ułatwiały drążenie tuneli. Prace takie wykonywali najczęściej żołnierze, którzy w cywilu byli górnikami. Po przebrnięciu przez obszar ziemi niczyjej i dokopaniu się do okopów przeciwnika pogłębiano specjalne jamy, w których umieszczano ładunki wybuchowe, a następnie detonowano. Po takiej eksplozji powstawały olbrzymie kratery, które doprowadzały do przerwania pozycji obronnych, a później w czasie ataku stanowiły naturalną osłonę. Po detonacji miny obydwie strony dążyły do jak najszybszego zajęcia leju powstałego po wybuchu, a następnie do jego ufortyfikowania (ślady po niektórych detonacjach podziemnych min są widoczne w krajobrazie nawet do dziś). Największy atak tego typu miał miejsce pod Messines w 1917 roku. Jeśli minerzy natknęli się na tunel przeciwnika, próbowali drążyć swój własny kontrtunel, w którym umieszczano ładunki wybuchowe i niszczono wrogi podkop. Nierzadkie były też przypadki, gdy minerzy dwóch stron spotykali się i dochodziło do podziemnej walki. Podkopy były też wykorzystywane do przemieszczania własnych oddziałów, które w ten sposób pozostawały niezauważone (udawało się w ten sposób zmienić pozycje nawet całej dywizji). Próby przełamania impasu w walce Wraz z wycofaniem się Rosji z działań wojennych Niemcy uzyskali możliwość przerzucenia swoich sił ze wschodu na zachód. Część żołnierzy została ściągnięta z frontu i skierowana do specjalnych ośrodków, gdzie odbywali przeszkolenie w zakresie nowych metod walki i taktyki polegającej na użyciu „grup szturmowych” (tzw. Sturmtruppen). Oddziały te miały za zadanie wdarcie się jak najgłębiej w linie przeciwnika za pomocą bardzo szybkich uderzeń bez względu na koszty, a następnie prowadzenie ognia osłonowego dla pozostałych atakujących grup. Dowódcy tych oddziałów mieli wybierać miejsce uderzenia w najsłabszych punktach. Taktyka ta przyniosła Niemcom duże sukcesy w trakcie ofensywy wiosennej w 1918. Bronią, która dokonała prawdziwego przełomu na polach bitew I wojny światowej, okazały się czołgi. Dzięki swojemu pancerzowi odpornemu na karabiny maszynowe oraz mobilności doskonale nadawały się do działań ofensywnych. Na początku często występowały z nimi duże problemy i ich sukcesy były ograniczone, jednak już sam ich widok potrafił zmusić do odwrotu całe kompanie armii niemieckiej. W czasie ostatnich 100 dni wojny Brytyjczycy przełamali wreszcie pozycje niemieckie przy użyciu piechoty wspieranej przez czołgi oraz lotnictwo. Później Niemcy wyciągnęli z tej lekcji wnioski i z piorunującym efektem zastosowali nową taktykę „Blitzkriegu” w czasie II wojny światowej. Życie w okopach Służba każdego żołnierza przebywającego w okopie frontowym sprowadzała się do kilku prostych czynności i trwała krótko: od jednego dnia do najwyżej dwóch tygodni do czasu przybycia nowej zmiany. Rzadkie były takie sytuacje jak na przykład 53 dni na linii walk spędzone przez 31. australijski batalion piechoty. Nawet gdy żołnierz cały czas przebywał w przednich okopach, tylko kilka razy w roku brał udział w walce: to znaczy w przeprowadzaniu ataku, obronie własnych umocnień i udziale w krótkotrwałych wypadach na pozycje przeciwnika. Do walki najczęściej przeznaczano weteranów i żołnierzy najbardziej doświadczonych. Bywały odcinki frontu, na których starcia były bardzo rzadkie, co czyniło je upragnionymi miejscami odbywania służby (jak choćby rejon Armentières). Istniały też rejony, w których do walki dochodziło niemal bez przerwy (na przykład obszar wokół Ypres). Ale nawet w terenie względnie spokojnym ciągle ginęli ludzie wskutek czy to ognia artylerii, czy działalności strzelców wyborowych. W pierwszych 6 miesiącach 1916 przed rozpoczęciem ofensywy nad Sommą Brytyjczycy stracili ponad 100 tys. ludzi mimo tego, że nie brali udziału w żadnych poważniejszych operacjach. W czasie dnia życie w okopach zamierało, było to spowodowane ogniem artylerii, ostrzałem snajperów i działalnością obserwatorów lotniczych czy balonowych. Większość obowiązków wykonywano w nocy, bo ciemność umożliwiała ruchy oddziałów i zaopatrzenia, rozbudowę okopów i zapór z drutu kolczastego. W tej porze dokonywano także licznych wypadów rozpoznawczych na linie wroga. Aby uniemożliwić patrole przeciwnika czy wykonywanie jakichś prac, na ziemi niczyjej umieszczano posterunki wartownicze, które miały za zadanie ostrzegać o aktywności drugiej strony. Wypady poza własne umocnienia były wykonywane w celu zdobycia jeńców oraz cennych dokumentów, które mogły stanowić źródło informacji dla wywiadu. Rajdy takie stały się wkrótce częścią brytyjskiej taktyki walki, która miała za zadanie wnosić w żołnierzy ducha waleczności i usuwać Niemców z ziemi niczyjej. Jednak takie akcje zazwyczaj kończyły się wysokimi stratami i dlatego z biegiem czasu były organizowane coraz rzadziej. Śmierć w okopach Intensywność walk na frontach I wojny światowej powodowała, że średnio 10% walczących żołnierzy ginęło (co jest bardzo wysokim odsetkiem w porównaniu np. do 5% w czasie wojny burskiej i do 4,5% zabitych w czasie II wojny światowej). Siły brytyjskie i wojska z dominiów straciły około 12% żołnierzy, a ogólny stosunek strat wynosił 56%. Na każdego żołnierza na polu walki przypadało 3 ludzi personelu pomocniczego (służba medyczna, artyleria i zaopatrzenie) i mało prawdopodobna była sytuacja, w której żołnierz przeżyłby wojnę bez odniesienia jakichkolwiek obrażeń. Nierzadkie były też przypadki, gdy ten sam człowiek był ranny więcej niż jeden raz podczas swojej służby. Sytuację pogarszały niski poziom opieki medycznej oraz brak antybiotyków (jeszcze ich nie wynaleziono). Względnie błahe kontuzje lub rany mogły doprowadzić do zgorzeli gazowej lub innej infekcji zagrażającej życiu. Według danych niemieckich 12% ran nóg i 23% rąk kończyło się zgonem wywołanym głównie zakażeniem. 44% Amerykanów, u których rozwinęła się gangrena, nie przeżyło wojny, połowa rannych w głowę zginęła, a 1% rannych w brzuch przeżyło. Trzy czwarte wszystkich obrażeń spowodowanych w czasie walk było wywołanych pociskami artyleryjskimi. Rana wywołana odłamkiem była z reguły groźniejsza niż postrzał karabinowy, bo okruchy ziemi czy skał wywoływały groźne zakażenie. Już sam wybuch pocisku mógł zabić wskutek silnego wstrząsu. Tak jak w wielu wojnach dużą część ofiar stanowiły ofiary rozmaitych chorób. Ich rozwojowi sprzyjały fatalne warunki higieniczne panujące w okopach. Największe żniwo zbierały: dyzenteria, tyfus i cholera. Życie żołnierzom uprzykrzały też liczne pasożyty i szczury okopowe. Plagą były też liczne odmrożenia (temperatura w okopach spadała w zimie często do kilkunastu stopni poniżej zera) i spowodowana wilgocią tzw. stopa okopowa. Grzebanie zmarłych było luksusem, na który żadna ze stron nie mogła sobie pozwolić ze względu na brak środków i możliwości. Ciała poległych leżały na ziemi niczyjej, do czasu aż linia frontu się przesunęła, co powodowało, że zwłoki po takim upływie czasu nie nadawały się do identyfikacji. Na niektórych polach bitew polegli zostali pochowani dopiero po zakończeniu wojny. Na terenach, gdzie istniał front zachodni, szczątki zwłok są nadal znajdowane podczas takich prac jak orka czy kopanie fundamentów. W różnych okresach wojny ogłaszano zawieszenie broni po to, aby zabrać rannych z ziemi niczyjej i pochować zmarłych. Przeważnie dowództwa obydwu stron nie pozwalały na opóźnianie ofensywy ze względów humanitarnych i wydawały rozkazy żołnierzom, aby ci nie pozwalali na działanie noszowych na ziemi niczyjej. Jednak żołnierze ignorowali te polecenia i obydwie strony wstrzymywały ogień, aby pozwolić sanitariuszom na zajęcie się rannymi. Gdy na ziemię niczyją wkraczali sanitariusze oznaczeni znakiem czerwonego krzyża, często dochodziło do wymiany rannych, którzy znaleźli się u przeciwnika. Dochodziło też na froncie do niezwykłych zjawisk: np. w czasie świąt Bożego Narodzenia 1914 ogłoszono wstrzymanie ognia, przy czym uczynili to samowolnie żołnierze brytyjscy i niemieccy w pobliżu Armentières, a następnie wyszli ze swoich okopów i składali sobie życzenia. Rozegrano nawet mecze piłki nożnej. Technika i uzbrojenie I wojna światowa była zderzeniem XX-wiecznej techniki z XIX-wieczną taktyką. Na polach walki znalazły się ogromne milionowe armie z poboru. Większość starć tej wojny miała miejsce w okopach, gdzie często ludzie ginęli setkami za zdobycze w postaci przesunięcia się frontu o kilka metrów. Najbardziej krwawymi bitwami okazały się: Ypres, Vimy, Marna, Cambrai, Verdun, Somma i Gallipoli. Większość ofiar tych starć poległa głównie wskutek ognia artyleryjskiego. W czasie I wojny światowej po raz pierwszy w historii użyto broni chemicznej, która była stosowana przez obydwie strony, mimo że została zabroniona przez konwencję haską z 1907. Jednak tylko niewielka część żołnierzy poległa na skutek użycia gazów. Po wynalezieniu środków ochronnych takich jak choćby maski, które minimalizowały skutki działania chemikaliów, gaz stał się raczej bronią psychologiczną. Wojska lądowe Łączność Główną trudnością dla armii znajdującej się w ofensywie było utrzymanie sprawnie funkcjonującej łączności. Łączność radiowa ciągle nie cieszyła się zaufaniem, dlatego używano takich środków jak: telefony, semafory, lampy sygnałowe, gołębie pocztowe. Jednak żadna z tych metod nie była niezawodna. Telefony były przydatne, ale kable telefoniczne często były rwane przez ostrzał artyleryjski. Dlatego próbowano przeprowadzać całe wiązki przewodów, które minimalizowały ryzyko odcięcia łączności. Flary i rakiety były używane do zasygnalizowania zdobycia celu lub do ściągnięcia ostrzału artyleryjskiego. Broń piechoty Zwykli żołnierze piechoty byli uzbrajani w trzy rodzaje broni: karabin powtarzalny lub strzelbę (pojawiła się wraz z wejściem Stanów Zjednoczonych do wojny), bagnet i granaty. Na początku wojny ogień karabinowy miał dosyć duże znaczenie. Na przykład Brytyjczycy w czasie I bitwy pod Ypres i pod Mons powstrzymali ataki niemieckie dzięki zmasowanemu ogniowi karabinowemu. Podstawową bronią brytyjską był karabin Lee-Enfield, Amerykanie posiadali springfieldy, Niemcy dysponowali mauserami Gewehr 98, Francuzi byli uzbrojeni w karabiny Lebel wz. 1886, a Rosjanie w mosiny. Wszystkie armie walczące na polach bitew I wojny światowej były wyposażone w karabiny powtarzalne. Z biegiem czasu, gdy okopy stały się powszechne, ręczna broń piechoty zaczęła mieć coraz mniejsze znaczenie, choć do końca wojny była podstawową bronią. Mimo że każdy żołnierz piechoty dysponował bagnetem, tylko 0,3% ran było przez nie zadanych (jakkolwiek zadanie ciosu bagnetem najczęściej kończyło się śmiercią). Atak na bagnety wywoływał często popłoch i panikę wśród broniących się. Dochodziło do brutalnych starć wręcz o przetrwanie. Bagnety służyły głównie do dobijania rannych, miały też zapobiegać zbyt dużemu zużyciu amunicji. Ze względu na małe przestrzenie w okopach bagnety były zbyt nieporęczną bronią, dlatego niektórzy żołnierze do walki wręcz używali naostrzonych narzędzi saperskich. Jako że standardowe wyposażenie niezbyt nadawało się do walki w okopach, zaczęły powstawać różne doraźne i improwizowane bronie, takie jak np. drewniane pałki, stalowe maczugi, noże, kastety. Z biegiem czasu przemysł zbrojeniowy dostosował swoją produkcję do nowych metod walki. Strzelby były używane głównie przez Amerykanów. Była to broń stosowana głównie do walki na małe odległości i powodowała ona drobne, ale liczne obrażenia (z tego też względu była bardzo skuteczna w walce w okopach). Niemcy w 1918 wystosowały oficjalny protest przeciwko użyciu tego rodzaju broni i oświadczyły, że każdy jeniec, który będzie posiadał strzelbę, zostanie rozstrzelany. Gdy karabin tracił na znaczeniu, podstawową bronią piechoty w walce w okopach stały się granaty. Utworzono nawet specjalne grupy uderzeniowe uzbrojone tylko w tego rodzaju broń. Ich dużą zaletą była możliwość rażenia przeciwnika bez bezpośredniego narażania się na niebezpieczeństwo. Niemcy i Turcy od samego początku byli zaopatrzeni w dużą liczbę granatów. Natomiast Brytyjczycy musieli improwizować na początku wojny, tworząc prymitywne bomby, a sytuacja poprawiła się dopiero pod koniec 1915, kiedy przysłano z Anglii udoskonalone modele tej skutecznej broni. Karabiny maszynowe Karabin maszynowy stał się niemalże symbolem walki w okopach, której stałym obrazem były kolejne fale piechoty „koszonej” gradem kul tej śmiercionośnej broni. Niemcy praktycznie już od 1904 powszechnie stosowali broń maszynową, którą posiadał każdy regiment, natomiast żołnierze ją obsługujący przechodzili specjalne szkolenie. Turcy także wdrożyli do uzbrojenia karabiny maszynowe, przy czym ich obsługa była na początku złożona tylko z żołnierzy niemieckich. Naczelne dowództwo brytyjskie uważało broń maszynową za bezużyteczną (jej użycie uznawano za niesportowe) i zniechęcającą do ofensywnych działań. Dopiero w 1915 utworzono specjalny korpus zajmujący się szkoleniem piechoty w użyciu karabinów maszynowych. Aby zaspokoić zapotrzebowanie na to nowe uzbrojenie, złożono duże zamówienia w przedsiębiorstwach amerykańskich. W 1917 już każda kompania brytyjska była wyposażona w cztery lekkie karabiny maszynowe (Lewisy), które znacząco zwiększały siłę ognia. Używanie ciężkich karabinów maszynowych wymagało dużego doświadczenia – należało starannie zaplanować ich pole ostrzału, tak aby mogły skutecznie razić okopy nieprzyjacielskie czy przecinać drut kolczasty. Broń ta mogła być używana jako lekka artyleria do ostrzału oddalonych umocnień. Każdy ckm wymagał obsługi co najmniej 8 ludzi, którzy zajmowali się jego konserwacją oraz zaopatrzeniem w amunicję. Moździerze Moździerze znalazły szerokie zastosowanie na polach bitew I wojny światowej, jako że cechowała je duża mobilność oraz krótki zasięg. Były używane głównie do wsparcia atakujących i doskonale sprawdzały się np. przy niszczeniu drutu kolczastego. Zarówno alianci, jak i Niemcy używali bardzo różnych rodzajów moździerzy, od lekkich poprzez średnie do ciężkich. Na początku wojny przewagę mieli Niemcy, których ciężkie moździerze jak M-Gerät okazały się bardzo skuteczne w niszczeniu umocnień; posiadali oni też lekkie moździerze na podstawach kołowych, które piechota mogła ciągnąć ze sobą w czasie natarcia. W 1916 Brytyjczycy wprowadzili moździerz Stokesa – broń lekką i niezmiernie prostą w konstrukcji i obsłudze, która stała się prekursorem nowoczesnych moździerzy piechoty. Wraz z upływem czasu broń ta stawała się coraz powszechniejsza z uwagi na łatwość jej użycia oraz na niskie koszty produkcji. Artyleria Jeszcze przed wybuchem działań wojennych opracowano metody obliczania zasięgu strzału przy uwzględnieniu oporu powietrza oraz jego zależności od wysokości lotu pocisku, co pozwoliło na precyzyjne planowanie ostrzału. Wojska niemieckie opracowały technikę stratosferycznego ostrzału Paryża z dużej odległości (pociski leciały po stromotorowym torze przy znacznie mniejszym oporze powietrza w wyższych warstwach atmosfery). Artyleria dominowała na polach bitew I wojny światowej. Atak piechoty, który wychodził poza zasięg własnych dział, zazwyczaj kończył się niepowodzeniem. Natomiast ostrzał okopów przeciwnika często przeradzał się w pojedynki artyleryjskie, bo obrońcy próbowali zniszczyć baterie dział nieprzyjaciela. Pociski używane w tej wojnie raziły głównie odłamkami, później stosowano także pojemniki z gazem. Brytyjczycy eksperymentowali z pociskami zapalającymi, które niszczyły drzewa oraz budynki. Główne rodzaje stosowanej wówczas artylerii to armata (strzelająca na wprost) i haubica (działo stromotorowe). Największe rozmiary osiągały haubice, np. niemieckie dochodziły do 20 ton (przy kalibrze 420 mm) i wystrzeliwały 1-tonowe pociski na odległość ponad 10 km. Ważną cechą ówczesnej artylerii był wynaleziony mechanizm oporopowrotnika. zmniejszający odrzut lufy. Dzięki niemu artylerzyści nie musieli ponownie ustawiać działa po każdym strzale. Na początku wojny dużą przewagę w tym rodzaju broni posiadała armia francuska, która m.in. dzięki szybkostrzelnym armatom o kalibrze 75 mm mogła zatrzymać Niemców podczas ich marszu na Paryż. Gazy bojowe Gaz po raz pierwszy został użyty eksperymentalnie przez Francuzów w sierpniu 1914. W kwietniu 1915 Niemcy wypuścili na pozycje przeciwnika chlor. Gaz ten mógł wyrządzić poważne obrażenia (uszkadzał układ oddechowy), jednak musiał być użyty w dużych ilościach, aby wywołać większe efekty, ponadto był łatwy do wykrycia i zauważenia. Fosgen został po raz pierwszy użyty w grudniu 1915 i był jedną z najgroźniejszych broni chemicznych stosowanych w czasie wojny. Był 18 razy bardziej zabójczy niż chlor i dużo trudniejszy do wykrycia. Jednak najbardziej skuteczny okazał się gaz musztardowy zastosowany przez Niemców w lipcu 1917 pod Ypres. Nie był on tak groźny (zmarło 2% osób, które się z nim zetknęły) jak fosgen, ale był trudniejszy do wykrycia, a ponadto długo utrzymywał się w powietrzu, powodował także olbrzymie poparzenia, które czyniły żołnierzy praktycznie kalekami niezdolnymi do walki. Początkowo gaz wypuszczano z butli pod ciśnieniem razem ze sprzyjającym wiatrem, ale była to metoda wyjątkowo zawodna i w przypadku, gdy wiatr zmieniał kierunek, obracała się przeciwko atakującemu. Później gaz był wystrzeliwany w pociskach artyleryjskich. Według Prentissa (1937), przez całą wojnę użyto 111 tys. ton broni chemicznej. Najwięcej, 52 tys. ton użyli Niemcy. Mniej użyły: Francja (26 tys. ton), Wlk. Brytania (14), Austro-Węgry (7,9), Włochy (6,3), Rosja (4,7) i Stany Zjednoczone (1). Broń ta zabiła ok. 100 tys. żołnierzy, z czego połowę stanowili żołnierze rosyjscy. Kolej i samochody oraz broń pancerna Spore znaczenie, szczególnie dla zaopatrzenia frontów, miały niemieckie wąskotorowe koleje polowe (Feldbahn) o rozstawie szyn 600 mm. Linie te były budowane przez wojska kolejowe z gotowych fragmentów toru (tzw. tor patentowy). Stosowano znormalizowany tabor typu HF – zaprojektowany specjalnie do pracy w wojennych warunkach. Koleje te dowoziły na front żołnierzy, żywność i amunicję. Po zakończeniu działań wojennych niektóre z nich były przejmowane przez zarządy kolejowe i dalej eksploatowane już w ruchu publicznym. Jedną z takich kolejek polowych na terenie Polski jest Rogowska Kolej Wąskotorowa. I wojna światowa to także początki broni pancernej. Pierwsze czołgi zostały użyte podczas bitwy nad Sommą (15 września 1916). Jednak nie okazały się wówczas zbyt przydatne, lecz świetnie sprawdzały się przy zwalczaniu stanowisk karabinów maszynowych, przed którymi chroniły piechotę. Okopy, broń maszynowa, zwiad lotniczy, drut kolczasty, nowoczesna artyleria strzelająca pociskami odłamkowymi sprawiły, że walki utknęły w martwym punkcie, bo broń defensywna górowała nad ofensywną. Piechota, jako że była uzbrojona w karabiny powtarzalne, które nie dysponowały dużą szybkostrzelnością, nie miała wystarczająco dużej siły ognia, aby zminimalizować działanie karabinów maszynowych. Z tego też względu Brytyjczycy próbowali wprowadzić czołgi na pole bitwy jako wsparcie dla mas piechoty. Później role się odwróciły i to piechota zaczęła stanowić wsparcie dla czołgów, które zaczęły się pojawiać w coraz większej liczbie na polach bitew. Ich największym sukcesem okazała się bitwa pod Cambrai w listopadzie 1917, gdzie przełamały one linię Hindenburga, zdobyły 100 dział i 8 tys. jeńców. Lotnictwo W czasie I wojny światowej po raz pierwszy w celach wojskowych zostały użyte sterowce i samoloty. Na początku wojny podstawowym zadaniem lotnictwa było rozpoznanie i korygowanie ognia artyleryjskiego. To właśnie rekonesans lotniczy był jedną z przyczyn impasu na froncie zachodnim, bo uniemożliwiał wyprowadzenie zaskakującego natarcia. Bombardowanie celów strategicznych głównie przy użyciu samolotów wykonywali jednak tylko Niemcy i Brytyjczycy. Do tych celów używane były także sterowce zwane zeppelinami, które jednak nie okazały się zbyt skuteczne. Podczas I wojny światowej doszło również do pierwszych bombardowań celów wyłącznie cywilnych – pierwszy taki przypadek to Karlsruhe – 22 czerwca 1916 – pięć francuskich samolotów zrzuciło bomby m.in. na miejscowy cyrk. Zginęło 85 dzieci i 34 osoby dorosłe, a liczba rannych wyniosła 169. Pojawienie się lotnictwa wymusiło z kolei wynalezienie środków do jego zwalczania, a więc przede wszystkim artylerii przeciwlotniczej strzelającej pociskami rozpryskowymi. Sterowce Sterowce i balony były używane jako stałe punkty obserwacyjne nad linią frontu. Ich załogi składały się zazwyczaj z dwóch osób, wyposażonych w spadochrony na wypadek ostrzału nieprzyjaciela lub pożaru. Balony były łatwym celem dla lotnictwa myśliwskiego, dlatego wyposażano je w dużą liczbę karabinów przeciwlotniczych. Niemcy używali sterowców także do nalotów na terytorium przeciwnika, m.in. w 1915 i 1916 do zbombardowania Londynu, co miało wywrzeć efekt psychologiczny na mieszkańcach tego miasta. Brytyjczycy w reakcji na to zaczęli ściągać myśliwce z linii frontu do kraju. Samoloty Nad polami bitew, obok powszechnie znanych sterowców, pojawiły się wkrótce pierwsze samoloty. Z samolotów rozpoznawczych rozwinęły się późniejsze myśliwce i bombowce. Myśliwce miały za zadanie chronić samoloty obserwacyjne, niszczyć maszyny nieprzyjaciela i nie pozwalać im na swobodne operowanie. Tak postawione cele mogły być zrealizowane tylko poprzez osiągnięcie zupełnego panowania w powietrzu, co mogło nastąpić poprzez zlikwidowanie myśliwców nieprzyjacielskich. Samoloty rozpoznawcze obserwowały miejsca w których lądują pociski po ich wystrzeleniu przez własną artylerię, ponadto ich załoga nanosiła na mapę rozmieszczenie okopów wroga (najpierw poprzez szkice, a później poprzez fotografowanie). Samoloty te również alarmowały o wszelkich działaniach armii przeciwnika, lokalizowały położenie baterii dział wroga. Z biegiem czasu oprócz lotnictwa zwiadowczego i myśliwskiego rozwinęło się także lotnictwo bombowe (które początkowo nie miało większego znaczenia, później jednak jego akcje zaczęły przynosić coraz większe sukcesy). Bombowce wzięły swój początek od samolotów rozpoznawczych, których piloci zaczęli obrzucać wojska przeciwnika granatami, a nawet cegłami. Później pojawiały się maszyny pozwalające na udźwignięcie większego ładunku, co ułatwiało niszczenie celów naziemnych. Marynarka U-booty (okręty podwodne) były w użyciu już od pierwszych dni walk. Marynarka Rzeszy dysponowała największą liczbą tych okrętów i próbowała za ich pomocą doprowadzić do odcięcia Wielkiej Brytanii od zaopatrzenia, stosując tzw. taktykę „nieograniczonej wojny podwodnej”. Celem takich działań miało być topienie jak największego tonażu statków, który nie mógł być już uzupełniony. Początkowe sukcesy U-bootów zmusiły admiralicję brytyjską do podjęcia szeregu środków do zwalczania tego trudnego przeciwnika. Służyć miały temu stosowane od 1915 statki-pułapki, wynalezione w 1916 bomby głębinowe, hydrofony, które zostały użyte w 1917, małe sterowce służące do patrolowania morza, specjalne okręty podwodne przeznaczone tylko do zwalczania U-bootów tzw. hunter-killer submarines. Niemcy aby zwiększyć zakres działania swoich okrętów wprowadzili U-booty zaopatrzeniowe, które przewoziły tylko paliwo, wodę i żywność dla innych okrętów. Zobacz też czołgi I wojny światowej bitwy I wojny światowej broń chemiczna I wojny światowej historia Polski (1914–1918) Legiony Polskie Wojsko Polskie w Rosji Zone rouge Uwagi Przypisy Bibliografia Linki zewnętrzne Neuve Chapelle 1914. Zapomniany epizod wielkiej wojny The Heritage of the Great War / First World War 1914–1918 First World War BBC History – World War One Satyra czasów Wielkiej Wojny – kolekcja w bibliotece Polona

163182

https://pl.wikipedia.org/wiki/%C5%BBabka%20%28sie%C4%87%20sklep%C3%B3w%29

Żabka (sieć sklepów)

Żabka – sieć niewielkich sklepów spożywczych (typu convenience) działających w Polsce na zasadzie franczyzy, utworzona w 1998 roku. 8812 sklepów prowadzonych jest przez przeszło 7400 franczyzobiorców. Centrala spółki Żabka Polska sp. z o.o. prowadzącej sieć mieści się w Poznaniu. Sieć sklepów Żabka obsługiwana jest przez siedem centrów logistycznych, które zlokalizowane są w Plewiskach, Tychach, Nadarzynie, Pruszczu Gdańskim, Szałszy, Komornikach oraz Tyńcu Małym. Historia W 1998 roku w Poznaniu i Swarzędzu powstało pierwszych siedem eksperymentalnych sklepów Żabka. W tym samym roku podjęto decyzję o stworzeniu ogólnopolskiej sieci sklepów typu convenience. Sieć ta została stworzona przez Mariusza Świtalskiego, byłego właściciela firmy Elektromis oraz założyciela hurtowni Eurocash oraz sklepów Biedronka. Punkty sprzedaży Żabki otwierane były w miejscowościach powyżej 5 tys. mieszkańców i w październiku 2005 roku działało ich już na rynku 1700. Od 2006 do kwietnia 2015 roku prezesem spółki był Jacek Roszyk, który wcześniej rozwijał także sieć dyskontów Biedronka. W maju 2007 roku Mariusz Świtalski sprzedał sieć Żabka czeskiemu inwestorowi Penta Investments. 30 maja 2008 roku doszło do połączenia dwóch spółek: Żabka Polska SA i Anura SA, poprzez przejęcie przez spółkę Anura spółki Żabka Polska. W 2009 roku Żabka Polska otworzyła nową sieć sklepów convenience w konwencji deli (oferujące markowe produkty FMCG oraz usługi, których asortyment został poszerzony o dania gotowe oraz ciepłe przekąski i produkty ekologiczne) pod marką Freshmarket. W maju 2011 roku fundusz inwestycyjny Mid Europa Partners zakupił 100% udziałów w Żabka Polska. W 2012 roku w ramach programu „Sklep za czynsz” spółka Żabka Polska przejęła sklepy pomorskiej sieci Zatoka, a rok później wcieliła w swoje struktury pięć lokalnych sieci handlowych: Agap, Torg, PS Food, Dobry Wybór oraz Społem Zabrze. W 2014 roku firma przejęła kolejną sieć handlową – Kefirek. Umowa inwestycyjna objęła kilkadziesiąt sklepów, zlokalizowanych głównie w Krakowie, które zostały włączone do sieci Żabka lub Freshmarket. W kwietniu 2015 prezesem spółki Żabka Polska został Krzysztof Andrzejewski. W 2016 roku sieć Żabka została oficjalnym sponsorem Polskiego Komitetu Olimpijskiego i Polskiej Reprezentacji Olimpijskiej Rio 2016. W lutym 2017 roku właścicielem sieci Żabka została CVC Capital Partners – jedna z największych firm private equity i doradztwa inwestycyjnego na świecie. W 2016 roku sieć Żabka rozpoczęła przebudowę swoich placówek, a w latach 2017–2018 przeszła rebranding. Zmienione zostało logo sieci oraz identyfikacja wizualna – dawna żółto-zielona kolorystyka została zastąpiona zieloną, a we wnętrzach pojawiły się drewniane elementy dekoracyjne. Zmieniony został układ sklepu oraz rozkład półek. W asortymencie pojawiły się marki własne, zdrowe przekąski, dania gotowe i produkty śniadaniowe. W wybranych punktach powstały stoiska Żabka Café, oferujące kawę, fast food (hot dogi) i ciepłe przekąski. Dzięki podpisaniu umowy z Pocztą Polską na odbieranie przesyłek, wszystkie sklepy zyskały status placówek pocztowych, co pozwoliło im na uniknięcie wprowadzonego przez rządy Zjednoczonej Prawicy zakazu handlu w niedzielę. W 2018 roku Żabka Polska otworzyła 5300. sklep, w tym pięćsetną placówkę w Warszawie. Firma ogłosiła również koncepcję „Sklepu jutra”, łączącą rozwiązania mające usprawnić robienie zakupów i zarządzanie placówkami. Od 2018 roku struktura organizacyjna Żabki oparta jest o strukturę spółki z ograniczoną odpowiedzialnością. Od marca 2016 roku prezesem i dyrektorem generalnym spółki jest Tomasz Suchański. Podjęto decyzję o tym, aby do końca 2019 roku wszystkie sklepy Freshmarket przeszły pod szyld Żabki. W styczniu 2020 centralę Żabki przeniesiono do nowego biurowca w kompleksie Nowy Rynek przy ulicy Matyi, gdzie miejsce pracy ma 800 osób. W październiku 2020 roku zakończono rozpoczęty w 2016 remodeling sklepów sieci Żabka i odtąd wszystkie sklepy posiadają taki sam wygląd, zarówno jeśli chodzi o logo, jak i wystrój wewnątrz sklepu. W 2021 na terenie Trójmiasta funkcjonowało ponad 340 placówek handlowych tej sieci. 22 grudnia 2022 sieć Żabka pochwaliła się dziewięciotysięcznym i dziewięć tysięcy pierwszym lokalem; uruchomiono je w nowym formacie, opartym o pawilony, dostosowane są dla kierowców; znajdują się przy autostradzie A2. Wyniki finansowe Nagrody i wyróżnienia na podstawie m.in. 2009 Złoty Laur w konkursie „Przedsiębiorstwo na Medal” przyznany sieci sklepów Żabka Tytuł „Lider Informatyki” dla firmy Żabka Polska Tytuł „Market roku” dla sieci sklepów Żabka 2010 Laur Konsumenta „Odkrycie Roku” dla sieci Freshmarket Tytuł „Jakość roku” Polskiego Centrum Badań i Certyfikacji dla firmy Żabka Polska Tytuł „Market roku” dla sieci sklepów Żabka 2011 Tytuł „Najwyższa Jakość” dla marki Freshmarket „Dobra Marka” 2011 dla sieci sklepów Żabka „Market Roku” 2011 dla sieci Freshmarket Tytuł „Solidny Pracodawca Roku” 2011. 2012 „Konsumencki Lider Jakości” dla sieci sklepów Żabka Tytuł „Najwyższa Jakość” 2012 dla firmy Żabka Polska 96. miejsce rankingu – 500 największych firm Rzeczpospolitej 95. miejsce w rankingu 2000 największych firm w Polsce Rzeczpospolitej.. 2013 Tytuł „Marki Wysokiej Reputacji” w badaniu PremiumBrand 2013 „Złoty orzech” dla prezesa firmy Żabka Polska Tytuł „Retailer of The Year” 2012 w kategorii convenience 69 miejsce rankingu – 500 największych firm Rzeczpospolitej 2014 Tytuł „Convenience Retailer of The Year” 2014 Tytuł „Osobowość Roku” w kategorii handel i dystrybucja dla prezesa firmy Żabka Polska Tytuł „Gracz Roku” dla prezesa firmy przyznany przez Magazyn Forbes 73. miejsce w rankingu 2000 największych firm w Polsce Rzeczpospolitej 2015 55 miejsce dla Żabka Polska w rankingu 500 największych firm „Rzeczpospolitej Tytuł „Market roku 2015” dla sklepu Żabka we Wrocławiu w konkursie organizowanym przez portal „Wiadomości Handlowe” Tytuł „Gracz Roku” dla Prezesa Firmy przyznany przez Magazyn Forbes 2016 Tytuł “Retailer of the Year 2016” – Wybrany przez dostawców w kategorii: sklep małego formatu Nagroda Effie Awards za kampanię „Żabka – Mały wielki sponsor” Żabka Polska znalazła się na światowej liście sieci convenience wartych obserwowania w 2016 roku według IGD Retail Analysis Tytuł „Market roku 2016” dla dwóch sklepów Żabka w Warszawie i Krakowie przyznany w konkursie organizowanym przez portal „Wiadomości Handlowe” 2017 Tytuł „Spółka Portfelowa PE Roku” przyznany na prestiżowej gali Diamenty Private Equity Tytuł „Market Roku – „Najbardziej innowacyjny koncept handlowy” w konkursie organizowanym przez „Wiadomości Handlowe” Tytuł „Market Roku – „Małoformatowy sklep spożywczy” dla sklepu Żabka w Warszawie w konkursie organizowanym przez portal „Wiadomości Handlowe” 2018 Nagroda Digital Excellence Awards 2018 przyznana Sieci Żabka za zaprezentowany „Sklep Przyszłości” Tytuł „Innowator Rynku Spożywczego” za stworzenie koncepcji „Sklepu jutra”, opartej na elementach sztucznej inteligencji Nagroda Digital Champions w kategorii „Cyfrowa Transformacja” przyznana za koncepcję „Sklepu Jutra” w konkursie Polskiej Izby Informatyki i Telekomunikacji Tytuł „Market Roku – Najbardziej Innowacyjny Koncept Handlowy”. Nagrodę przyznano podczas 11. Kongresu Rynku FMCG Market Roku 2018 Nagroda SAP CEE Quality Awards brązowy medal w kategorii Business Transformation w 10. edycji SAP CEE Quality Awards Nagroda Digital Shaper 2018 dla Tomasza Blicharskiego, Wiceprezesa Zarządu ds. Finansowych i Rozwoju w firmie Żabka Polska przyznawana przez Digital Academy 40 miejsce dla Żabka Polska w rankingu 500 największych firm „Rzeczpospolitej” 2019 Retail Business Awards, przyznawane przez Wydawnictwo Gospodarcze oraz Business Centre Club za innowacyjność oraz wpływ na rozwój gospodarki w Polsce Market Roku za nowoczesny koncept franczyzowy oraz Market Roku za innowacyjny koncept handlowy Tytuł „Marka Roku 2018” przyznana przez miesięcznik „Media & Marketing Polska” Kontrowersje Według krytyków model biznesowy Żabki polega na przerzucaniu odpowiedzialności na ajentów, przez co popadają w długi. Marża wynosi 5% na wyroby tytoniowe, 15% na produkty z kategorii świeże (nabiał, dania gotowe, kawa, hot-dogi itp.) napoje, artykuły spożywcze, słone przekąski, batony, czekolady. Ajent musi również podpisać weksel in blanco. Sama Żabka narzuca ajentom, co mają sprzedawać, więc wiele produktów traci ważność i nie przynosi zysków. To z kolei tworzy dług w stosunku do korporacji. Według mediów i byłych współpracowników co najmniej trzech ajentów przez problemy finansowe popełniło samobójstwo. Joanna Jurkiewicz napisała książkę Dekada ajentów. System agencyjny spółki Żabka Polska, opartą m.in. o wywiady z ajentami. Książka nie została wydana, ponieważ autorka obawiała się ewentualnego procesu sądowego. W wywiadach tłumaczyła mechanizm działania sieci: W lutym 2020 ukazał się w „Gazecie Wyborczej” artykuł Adriany Rozwadowskiej, który potwierdzał dociekania Jurkiewicz. Właściciel Żabki, CVC Capital, po wydaniu artykułu Rozwadowskiej wywarł naciski na takie portale jak Fakt.pl oraz Money.pl, by nie cytowały artykułu i zagroził Rozwadowskiej pozwem sądowym. 18 stycznia 2019 prezes polskiego oddziału międzynarodowego funduszu CVC Capital Partners, właściciela firm Żabka Polska i PKP Energetyka Krzysztof Krawczyk podpisał list intencyjny o współpracy z Wyższą Szkołą Kultury Społecznej i Medialnej Tadeusza Rydzyka. Zyskanie przez sklepy statusu placówek pocztowych, pozwalające na zgodne z prawem uniknięcie zakazu handlu w niedzielę, wywołało sprzeciw i oburzenie związku zawodowego Solidarność, inicjującego wprowadzenie takiego zakazu i uważającego to za celowe omijanie zakazu. Działacz społeczny i publicysta Jan Śpiewak przeprowadził wywiad na platformie YouTube z byłą franczyzobiorczynią Żabki, w którym został skrytykowany m. in. modelu biznesowego sieci sklepów. We wrześniu 2023 na portalu Onet ukazały się artykuły Anny Frydrychewicz, opisujące finansowe problemy ajentów sieci. Przypisy Linki zewnętrzne Serwis sieci Żabka Sieci handlowe w Polsce Polskie przedsiębiorstwa handlu detalicznego Przedsiębiorstwa w Poznaniu

202015

https://pl.wikipedia.org/wiki/Mistrzostwa%20%C5%9Bwiata%20w%20pi%C5%82ce%20siatkowej%20m%C4%99%C5%BCczyzn

Mistrzostwa świata w piłce siatkowej mężczyzn

Mistrzostwa świata w siatkówce mężczyzn – międzynarodowy turniej siatkarski, mający na celu wyłonienie najlepszej męskiej reprezentacji narodowej na świecie. Rozgrywany cyklicznie od 1949 roku i organizowany pod egidą FIVB. Najwięcej tytułów mistrza świata zdobył dotychczas Związek Radziecki (6 razy), a najczęstszym organizatorem turnieju mistrzowskiego były Włochy (3 razy). Medaliści Gospodarze Klasyfikacja medalowa Uczestnicy Uczestnicy według stanu na dzień 13 września 2023 (z uwzględnieniem drużyn zakwalifikowanych na Mistrzostwa Świata 2025) i zajęte przez nich miejsca. Najwięcej razy grały na nich Bułgaria oraz Rosja (spadkobierca ZSRR) (po 19 razy). Udział Polski Polscy siatkarze zadebiutowali w mistrzostwach świata już w pierwszej edycji – w 1949 w Pradze (w swym inauguracyjnym meczu pokonali 3:0 Holandię). W 1974 w Meksyku po raz pierwszy wywalczyli złoty medal (wygrali wszystkie spotkania). Był to zarazem pierwszy medal zdobyty przez jakąkolwiek drużynową reprezentację biało-czerwonych w mistrzostwach świata. Kolejny medal – tym razem srebrny – Polacy wywieźli z Japonii w 2006. Trzeci medal, a drugi złoty "biało-czerwoni" wywalczyli w 2014 na własnych parkietach. Po raz trzeci złoty medal zdobyli w 2018. Trzeci z rzędu medal, srebrny, reprezentacja Polski wywalczyła w 2022. Polska uczestniczyła w 18 z 20 turniejów mistrzowskich (stan po MŚ 2022) - nie zakwalifikowała się jedynie do mistrzostw w 1990 i w 1994. Zobacz też Mistrzostwa świata w piłce siatkowej kobiet Uwagi

120893

https://pl.wikipedia.org/wiki/Gaza%20%28Palestyna%29

Gaza (Palestyna)

Gaza (, Ghazza, , Azza) – miasto w Autonomii Palestyńskiej, będące stolicą Strefy Gazy. Obszar miasta Gaza jest zamieszkany co najmniej od V tysiąclecia p.n.e. Na przestrzeni swojej historii obszar ten był podbijany przez różne narody i imperia. Po Starożytnym Egipcie powstało tutaj jedno z pentapolis należące do Filistynów. W czasach Cesarstwa rzymskiego i Cesarstwa bizantyńskiego Gaza rozwijała się gospodarczo jako duże miasto portowe położone na wybrzeżu Morza Śródziemnego. W 635 była pierwszym miastem Palestyny zdobytym przez Arabów i włączonym do Kalifatu. Bardzo szybko przekształciło się w ważne centrum prawa muzułmańskiego. Pod koniec XI wieku zostało zdobyte i zniszczone przez krzyżowców. W późniejszych wiekach doświadczyło pustoszącego najazdu Mongołów, i w XVI wieku zmalało do wielkości wioski, którą przyłączono do Imperium Osmańskiego. Pod tym panowaniem Gaza mogła ponownie rozwijać się jako ważny ośrodek handlowy. W wyniku I wojny światowej stała się częścią brytyjskiego Mandatu Palestyny. Po I wojnie izraelsko-arabskiej, na początku 1949 znalazła się na terytorium będącym pod kontrolą Egiptu. Egipcjanie przeprowadzili liczne ulepszenia w mieście, jednak po wojnie sześciodniowej w 1967 Gaza znalazła się pod okupacją izraelską. Po zawartych w 1993 Porozumieniach z Oslo, miasto weszło w skład utworzonej Autonomii Palestyńskiej. Po palestyńskich wyborach w 2006 doszło do wybuchu konfliktu o władzę pomiędzy ugrupowaniami Al-Fatah i Hamas. W jego wyniku Hamas przejął kontrolę nad całą Strefą Gazy. Po nasilających się przypadkach ostrzału rakietowego prowadzonego przez Hamas ze Strefy Gazy, Izrael i Egipt nałożyły w 2006 blokadę na całą strefę. W 2010 Izrael złagodził blokadę, zezwalając na dostawy dóbr konsumpcyjnych, a w 2011 Egipt otworzył przejście graniczne dla ruchu osobowego. Miasto Gaza pozostaje głównym ośrodkiem działalności gospodarczej Strefy Gazy. Jednak gospodarka miasta jest w znacznym stopniu zniszczona przez powtarzające się starcia i przedłużającą blokadę. Większość mieszkańców jest muzułmanami, chociaż istnieje chrześcijańska mniejszość. Położenie Miasto Gaza jest położone na wschodnim wybrzeżu Morza Śródziemnego, w północnej części Strefy Gazy. Na północny wschód od miasta znajduje się obóz uchodźców Dżabalija i miasto Bajt Lahija, a na południowym zachodzie jest miasteczko al-Zahra oraz obozy uchodźców Nusajrat i al-Burajdż. Na wschód od miasta przebiega granica izraelska z przejściem granicznym Karni. Po stronie izraelskiej są kibuce Mefallesim, Kefar Azza i Nachal Oz. Podział administracyjny Gaza jest położona w muhafazie Gazy, w Strefie Gazy. Środowisko naturalne Większa część współczesnego miasta rozciąga się na nadmorskiej równinie, która rozciąga się na położone na północy i wschodzie przedmieścia. Plaża i port znajdują się w odległości 3 km na zachód od centrum miasta. Przestrzeń pomiędzy nimi, oraz samo centrum, znajdują się na niewielkich, płaskich wzgórzach, których wysokość dochodzi do 14 m n.p.m. Teren jest płaski i piaszczysty. Dzisiejszy obszar miasta zajmuje powierzchnię około 45 km². W okresie brytyjskiego Mandatu Palestyny w skład obszaru miejskiego wchodziły zabudowane obszary wiejskie położone na przedmieściach. Ten obszar wiejski zajmował powierzchnię 143 km², z których nawadnianych były 24 km² upraw rolniczych. Gleba Podobnie jak w całej Strefie Gazy, w obszarze miasta Gazy znajdują się gleby klasy IV. Plony roślin uprawianych na tych glebach są wyraźnie niższe niż na glebach klas wyższych, nawet gdy utrzymywane są one w dobrej kulturze rolnej. Gleby te są bardzo podatne na wahania poziomu wód gruntowych. Minerały ilaste znajdujące się w glebie, absorbują liczne organiczne i nieorganiczne związki chemiczne, które częściowo łagodzą poziom skażenia wód gruntowych. Klimat Gaza ma klimat śródziemnomorski, który charakteryzuje się gorącymi i suchymi latami oraz łagodnymi zimami. Wiosna rozpoczyna się na przełomie marca i kwietnia, a najgorętszymi miesiącami są lipiec i sierpień. Średnia temperatura latem wynosi 33 °C, a zimą 7 °C. Deszcz jest rzadkością i występuje sporadycznie w okresie zimowym, między listopadem a marcem. Suma rocznych opadów atmosferycznych wynosi 116 mm. Wody Ludność miasta jest całkowicie uzależniona od wód gruntowych, które są jedynym źródłem wody. Warstwa wodonośna rozciąga się wzdłuż wybrzeża i składa się głównie z plejstoceńskich piaskowców. Na południe od miasta znajduje się okresowy strumień Wadi Gaza, który jedynie w okresie zimy dostarcza niewielkich ilości wody. Demografia Według spisu ludności przeprowadzonego w 1997 przez Palestyńskie Centralne Biuro Statystyczne, liczba mieszkańców Gazy wynosiła 353 115 osób, z czego 50,9% stanowili mężczyźni, a 49,1% kobiety. Populacja miasta była młoda: w wieku od niemowlęcego do 19. było 60,8% mieszkańców, w wieku od 20. do 44. roku życia było 28,8%, w wieku od 45 do 64 było 7,7% i w wieku powyżej 64 roku było 3,9%. Historia Starożytność Początki i okres egipski (V–II tys. p.n.e.) Badania archeologiczne dowodzą, że pierwsze ślady osadnictwa ludzkiego w obszarze dzisiejszej Gazy pochodzą z V tysiąclecia p.n.e. Pojawiły się wówczas tutaj pierwsze osady rolnicze. Znalezione liczne rękodzieła garncarstwa i kości słoniowej dowodzą, że ludzie ci posiadali wyraźnie wykształconą kulturę. Pod koniec IV tysiąclecia p.n.e. na ziemie Kanaanu zaczęły napływać pierwsze fale ludności egipskiej. Około 3400 p.n.e. Egipcjanie wznieśli twierdzę Taur Ikhbanah, która znajdowała się na południe od dzisiejszego miasta Gaza. Była to pierwsza starożytna twierdza egipska wzniesiona na zewnątrz Egiptu. Z tego okresu pochodzą znalezione przedmioty wykonane z miedzi wydobywanej w rejonie Petry. Dowodzi to utrzymywania więzi handlowych pomiędzy tymi ziemiami. Około 3300–3000 p.n.e. Gaza rozwinęła się w duży ośrodek miejski, który wraz ze wzrostem handlu odgrywał coraz większą rolę na lądowym szlaku handlowym Via Maris”. Jednak z czasem interesy gospodarcze Egiptu przesunęły się na północ do dzisiejszego Libanu, skąd zaczęto sprowadzać drogą morską drzewo cedrowe. Rola Gazy została wówczas zredukowana do niewielkiego portu morskiego, do którego zawijały jedynie statki z podstawowymi towarami. Cały region zaczął wówczas cierpieć z powodu upadku gospodarki, a niepotrzebna już twierdza Tell es-Sakan została porzucona przez Egipcjan. Około XXV wieku p.n.e. rejon Gazy przeżył znaczny wzrost populacji związany z osiedleniem się ludności kananejskiej, jednak już w XXIII wieku p.n.e. nastąpiła zapaść gospodarcza i upadek tutejszych miast. Na miejscu opuszczonych miejscowości pojawiły się obozy nomadów przemieszczających się z miejsca na miejsce w poszukiwaniu żywności, wody, opału albo pastwisk dla zwierząt hodowlanych. Ponowne ożywienie koniunkturalne i rozwój społeczny pojawiły się w XX wieku p.n.e. Pojawiły się ośrodki miejskie Tell es-Sakan, Tell el-Ajjul i Gaza. Przed 1650 p.n.e. część Egiptu została przejściowo zajęta przez Kananejczyków. Wydarzenia te przyczyniły się do rozwoju międzynarodowego handlu. W 1484 p.n.e. egipski faraon Totmesa III podbił obszar Gazy. Samo miasto Gaza zaczęło wówczas pełnić rolę egipskiej stolicy administracyjnej w Kanaanie. Pochodzące z około 1310 p.n.e. Listy z Amarny wymieniają nazwę miasta „Azzati” (współczesna Gaza), które zostało ufortyfikowane przez faraona Seti I. Przez obszar Gazy przebiegała wówczas strategiczna droga lądowa (tzw. Droga Horusa), przy której odkryto pozostałości kilku starożytnych egipskich fortec. Okres filistyński (XII i XI w. p.n.e.) Około 1200 p.n.e. zaczęli napływać tutaj Filistyni, którzy zajęli nadmorskie miasta kanaanejskie (Gaza, Ekron, Aszdod, Aszkelon i Gat). Filistyni zdołali także przejściowo osiedlić się w części Egiptu, jednak faraon Ramzes III wypędził ich. Nie był on jednak w stanie wyprzeć ich z pasa nadmorskiego Kanaanu. Według Biblii największym tutejszym miastem była Gaza, która była miastem kananejskim, w sensie politycznym zależnym od Egiptu. Miasto było wówczas dobrze prosperującym portem morskim i stolicą pięciu satrapii filistyńskich (Gaza, Ekron, Aszdod, Aszkelon i Gat). Stary Testament wspomina historię izraelskiego sędziego Samsona, który został wzięty do niewoli przez Filistynów i przyprowadzony do Gazy. Poniósł on śmierć burząc świątynię filistyńskiego boga Dagona. Przez długie lata pentapolis filistyńska cieszyło się względną niezależnością, płacąc jednak daniny potężniejszym sąsiadom. W 1000 p.n.e. kontrolę nad tymi ziemiami zdobył król izraelski Dawid. VIII–IV w. p.n.e. W 734 p.n.e. Gaza została lennikiem neoasyryjskim. W 609 p.n.e. egipski faraon Necho II przejściowo odzyskał kontrolę nad Gazą, bo już w 605–601 p.n.e. Gaza została zdobyta przez Neobabilończyków. Za panowania króla Cyrusa Wielkiego Gaza ofiarowała 20–30 ton kadzidła aby utrzymać status sojusznika perskiego, za co została zwolniona z obowiązku płacenia corocznego hołdu lennego. W tym okresie nastąpił szybki rozwój obszaru Gazy. Grecki historyk Herodot przedstawił Gazę jako duże miasto portowe, otoczone murami obronnymi. Rozwojowi miasta sprzyjało korzystne położenie na skrzyżowaniu szlaków karawan handlowych. Około 520 p.n.e. na terenie Gazy powstały greckie faktorie. Głównymi towarami handlu były: kadzidło, lecznicza mira, grecka porcelana i bite monety (z 380 p.n.e. pochodzą odnalezione monety bite na wzór ateńskich). Okresy hellenistyczny i machabejski (IV–I w. p.n.e.) W 332 p.n.e. macedoński król Aleksander Wielki po zdobyciu Gazy dokonał masakry ludności, a ocalałe kobiety i dzieci uczynił niewolnikami. Miasto stało się kolonią grecką zamieszkaną w większości przez Beduinów. Po śmierci Aleksandra Wielkiego, w wyniku wojen diadochów rejon Gazy znalazł się pod panowaniem dynastii Ptolemeuszy, którzy kontrolowali Egipt i Judeę. Dążąc do podbicia terenów dzisiejszej Syrii i Libanu, Ptolemeusz stoczył w 321 p.n.e. bitwę pod Gazą, w której pokonał Seleucydów (w bitwie wzięły udział słonie bojowe). W wyniku serii kolejnych wojen, w 198 p.n.e. Gaza przeszła w ręce Seleucydów. W państwie Seleucydów znajdowały się ważniejsze kraje Bliskiego i Środkowego Wschodu: Syria, Mezopotamia, Persja oraz dolina Indusu. Rządy Seleucydów doprowadziły do wybuchu w 167 p.n.e. żydowskiego powstania Machabeuszy, które doprowadziło do powstania państwa Machabeuszy. Dobrze rozwijający się obszar Gazy znalazł się strefie interesów Machabeuszy. Jonatan Machabeusz w swojej kampanii 145–143 p.n.e. zdobył i zniszczył miasta Gaza i Anthedone. Aleksander Jannaj przez rok oblegał Gazę w 102 p.n.e. Gdy w końcu mieszkańcy poddali się, Aleksander zniszczył Gazę, Anthedone i Raphia. W owym czasie Żydzi pogrążyli się w wojnie domowej pomiędzy stronnictwami Saduceuszów a Faryzeuszów, co w 63 p.n.e. wykorzystali Rzymianie i zajęli Judeę. Okres rzymski i wschodniorzymski (I w. p.n.e. – VII w. n.e.) Obszar Gazy wszedł w skład prowincji syryjskiej. W 57 p.n.e. rzymski prokonsul Gabiniusz odbudował Gazę, która stała się ważnym ośrodkiem kulturalnym i religijnym (świątynia Marneion). W 35 p.n.e. cesarz Oktawian August oddał miasto z okolicznymi ziemiami w ręce króla Judei Heroda Wielkiego. Pod jego rządami znacznie wzrosła liczebność Żydów w rejonie Gazy, jednak samo miasto pozostało pogańskie. Tutejsze świątynie były poświęcone wielu różnym bogom: Marnasowi (tzn. kreteńskiemu Zeusowi), Słońcu, Afrodycie, Apollowi, Hestii, Hekate i innym. Przy świątyniach odprawiano obrzędy religijne. Gdy w 66 roku n.e. wybuchła wojna żydowska (66–73) przeciwko Cesarstwu rzymskiemu, Żydzi mszcząc się za masakrę w Cezarei, zniszczyli Gazę, Anthedone, jak i ich okoliczne wioski. W 130 rzymski cesarz Hadrian odwiedził odbudowaną Gazę. Po stłumieniu kolejnego żydowskiego powstania Bar-Kochby, Rzymianie w 135 zmienili nazwę kraju z Judea na Syria Palestina (Syria palestyńska, czyli filistyńska – od nazwy tutejszych ziem Philistia”). Gdy w 395 roku cesarz Teodozjusz umierając podzielił Imperium Rzymskie na Cesarstwo Zachodniorzymskie i Cesarstwo Wschodniorzymskie (czyli Bizancjum), Palestyna z rejonem Gazy znalazły się pod kontrolą Bizancjum. W 401 cesarz Arkadiusz zakazał w Gazie kultu pogańskiego. Doszło wówczas do prześladowania pogan i niszczenia ich mienia i kultury. Zamieszki w mieście – w którym istniało osiem świątyń pogańskich, a gmina chrześcijańska liczyła jedynie około 200 osób – trwały dziesięć dni. Na miejscu zburzonej świątyni rzymskiej arcybiskup Gazy św. Porfiriusz zbudował kościół na planie krzyża (bazylika Eudokii). W okolicach miasta żył na przełomie III i IV wieku św. Hilarion, którego życie opisał św. Hieronim. Mnich ten przeszczepił na ziemię palestyńską życie eremickie, będąc wcześniej uczniem św. Antoniego Wielkiego. Gdy w 496 król Aksum podarował cesarzowi Anastazemu I żyrafę, trafiła ona najpierw do portu w Gazie. Wydarzenie to wywarło duży wpływ na artystów Gazy, m.in. twórców mozaik. W 536 biskup Marcjan zainaugurował kościół pod wezwaniem św. Sergiusza, a w 540 miało miejsce apogeum chrześcijańskiej obecności w Gazie. Z miasta wyruszyły wówczas pielgrzymki w kierunku Synaju. W 615 Gaza przeżyła inwazję wojsk perskich Chosroesa II Parwiza, z dynastii Sasanidów. Średniowiecze Okres wczesnoislamski (VII–XI w.) W 634 rejon Gazy zajęli muzułmanie, a około 637 zostało zdobyte miasto, jednak nie ma przekazów o walkach o samo miasto. Ogromna większość mieszkańców tych okolic przeszła wówczas na islam. Ci, którzy pozostali chrześcijanami, mieli pozwolenie na wyznawanie swojej wiary. W 661 obszar Gazy wszedł w skład kalifatu Ummajjadów. W 750 nastąpił koniec dominacji Umajjadów i początek epoki Abbasydów. Gaza była wówczas ważnym ośrodkiem handlu i rzemiosła, a jednocześnie centrum kultury muzułmańsko-chrześcijańskiej z tolerancyjnym prawem islamskim. Dla muzułmanów miasto Gaza miało szczególne znaczenie, ponieważ było miejscem pochówku Haszima, dziadka Mahometa. Z tego powodu miasto zostało odbudowane, a architektura chrześcijańska wymieszała się z architekturą islamską. Wybudowano górujący nad miastem meczet Umar Ibn Al-Khattab. Urodził się tutaj islamski teolog Muhammad al-Shafi (767–820), który założył sunnicką szkołę prawa muzułmańskiego Szafi. Dominującym językiem stał się arabski, chociaż greka i aramejski nadal pozostawały w powszechnym użyciu. W latach 780–800 doszło do licznych napadów Beduinów od strony pustyni. W 978 Gaza weszła do kalifatu Fatymidów, a w latach 1079–1099 była pod panowaniem Wielkich Seldżuków. Fanatyczne postępowanie Seldżuków i ograniczanie chrześcijanom prawa dostępu do miejsc świętych w Ziemi Świętej, doprowadziły do zorganizowania w 1096 I wyprawy krzyżowej. Wojny krzyżowe (1100–1250) W 1100 krzyżowcy zajęli rejon Gazy, który włączyli w granice Królestwa Jerozolimskiego. W 1149 król Baldwin III ufortyfikował Gazę i oddał ją w ręce templariuszy. Nastąpił wówczas rozwój miasta dolnego, pełniącego rolę służebną wobec fortecy, która była wykorzystywana do atakowania pobliskiego arabskiego miasta Aszkelon. W 1178 wojska muzułmańskie Saladyna zdobyły miasto Gazę. W następnych latach sułtan Saladyn kontynuował swoje podboje i w 1187 zajął Jerozolimę, doprowadzając do upadku Królestwa Jerozolimskiego. Siły angielskie i francuskie (III wyprawa krzyżowa) odzyskały część ziem, w tym Gazę, którą zajął w 1191 król Ryszard I Lwie Serce. Odbudowano wówczas fortyfikacje Gazy, jednak już w 1193 musiano je rozebrać w wyniku zawartych porozumień Traktatu Jafy. Krzyżowcy przebudowali wielki meczet w Gazie na Katedrę św. Jana Chrzciciela (obecnie meczet Omara). W 1250 obszar Gazy znów powrócił pod panowanie muzułmanów. Poł. XIII – pocz. XVI w. W 1260 Gaza została całkowicie zniszczona przez najazd mongolski Hulagu-chana. W 1277 rozpoczął się okres bujnego rozwoju rejonu Gazy pod panowaniem mameluków z Damaszku. Był on przerwany w 1294 przez trzęsienie ziemi, które spustoszyło Gazę. W 1340 odbudowano Wielki Meczet. Arabski podróżnik Ibn Batutta odwiedził Gazę w 1355 i opisał ją jako „miasto duże i ludne, posiadające wiele meczetów. Nie było jednak żadnych murów wokół niego. Był tam stary wspaniały meczet”. Nowożytność – okres osmański (1516–1918) W 1516 obszar Gazy został przyłączony do Imperium Osmańskiego. Gaza była wówczas już małą miejscowością, z nieczynnym portem, zniszczonymi budynkami i podupadłą gospodarką. Wojska tureckie szybko zdławiły mały opór i Region Gazy (tur. Sanjak Gazy) wszedł w skład prowincji Syrii. W 1660 Gaza została uznana stolicą Palestyny, co dało początek okresu świetności miasta. Odnowiono stary meczet i wybudowano kilkanaście nowych meczetów. Pojawiły się łaźnie i targowiska tureckie. W 1799 przez obszar Gazy przeszły wojska francuskie dowodzone przez Napoleona Bonaparte. Jednak obecność Francuzów była tak krótka, że nie wywarła większego śladu na tutejszą kulturę. Po kilku miesiącach Gaza wróciła pod panowanie tureckie. Na początku XIX wieku obszar Gazy został zdominowany kulturowo przez Egipt. W 1832 Muhammad Ali (Pasza) dążąc do stworzenia egipskiego imperium podbił Gazę z większą częścią Palestyny. Od tego czasu mieszkańcy tych ziem korzystali czerpiąc zyski z handlu karawan wędrujących między Syrią a Egiptem. W 1840 w pobliżu Gazy doszło do bitwy wojsk tureckich z egipskimi, która położyła kres egipskiemu panowaniu nad Palestyną. XX wiek rozpoczął się od dwóch niszczycielskich trzęsień ziemi w 1903 i 1914. Podczas I wojny światowej w 1917 obszar Gazy stał się polem ciężkich walk pomiędzy wojskami tureckimi a brytyjskimi (kampania synajska i palestyńska). 26 marca 1917 doszło do I bitwy o Gazę, podczas której brytyjski atak poniósł klęskę głównie z powodu braku komunikacji pomiędzy nacierającymi oddziałami. Do II bitwy o Gazę doszło 17 kwietnia 1917. Ten atak został poprzedzony artyleryjskim ostrzałem (z użyciem broni gazowej), a w walkach użyto kilku czołgów. Pomimo to, Brytyjczycy ponieśli ciężkie straty i nie zdołali przełamać tureckich pozycji w Gazie. Po wzmocnieniu oddziałów, wojska brytyjskie przeprowadziły trzecią ofensywę, podczas której doszło do III bitwy o Gazę (31 października-7 listopada 1917). Ostatecznie brytyjski generał Edmund Allenby wkroczył jako zwycięzca do Gazy, a następnie 9 grudnia 1917 do Jerozolimy. Historia najnowsza (od 1918) Po zakończeniu I wojny światowej, decyzją Ligi Narodów obszar Gazy wraz z Palestyną przypadł Wielkiej Brytanii, która utworzyła na tym obszarze Mandat Palestyny. Oficjalne nadanie pełnomocnictw mandatowych nastąpiło 1 lipca 1920. Przyjęta 29 listopada 1947 Rezolucja Zgromadzenia Ogólnego ONZ nr 181 dzieliła Palestynę na dwa państwa: żydowskie i arabskie. W myśl tego planu obszar Gazy miał znajdować się w nowo utworzonym państwie arabskim. Po proklamacji niepodległości Izraela 14 maja 1948 rozpoczęła się I wojna izraelsko-arabska. W trakcie walk obszar Gazy został zajęty przez wojska egipskie. Podczas rozmów o warunkach ogłoszenia zawieszenia broni, które były prowadzone na wyspie Rodos, Izrael żądał całkowitego wycofania się Egipcjan z obszaru dawnej Palestyny. Po trudnych rozmowach porozumienie o rozejmie izraelsko-egipskim podpisano 24 lutego 1949. Na jego mocy wojska egipskie pozostały w obszarze Gazy, który od tej pory był nazywany Strefą Gazy. Pod koniec wojny, 22 września 1948 Liga Arabska ogłosiła powstanie w mieście Gaza rządu palestyńskiego (arab. حكومة عموم فلسطين, hukumat 'umum Filastin). Ogłosił on 1 października 1948 powstanie niepodległego państwa palestyńskiego. Na czele rządu stanął premier Ahmed Hilmi Abd al-Baqi, ministrem spraw zagranicznych został Jamal al-Husayni. Rząd uznał flagę palestyńską. Utworzenie tego rządu zostało zaplanowane przez Ligę Arabską jako próba ograniczenia wpływów Transjordanii na palestyńskich ziemiach. Okazało się jednak, że rząd nie został uznany przez Transjordanię i żadne nie-arabskie państwo. Uznały go jedynie: Egipt, Syria, Liban, Irak, Arabia Saudyjska i Jemen. W rzeczywistości palestyński rząd w Gazie znajdował się pod całkowitą kontrolą Egiptu i wywierał niewielki wpływ na sytuację Palestyńczyków w Strefie Gazy. Został on później przeniesiony z Gazy do Kairu. Rząd wydawał palestyńskie paszporty, które zostały unieważnione w 1959 przez prezydenta Gamal Abdel Nasera. Egipt nigdy formalnie nie anektował Strefy Gazy, ale traktował ją jak terytorium okupowane i zarządzał przez wojskowego gubernatora. Egipska okupacja miała czteromiesięczną przerwę podczas kryzysu sueskiego w 1956. Podczas tej operacji, izraelscy żołnierze okrążyli siły egipskie w rejonie miast Gaza i Rafah. Izraelskie siły wyłapywały fedajnów, których prawdopodobnie rozstrzelano w dwóch masakrach. Liczbę zabitych ocenia się na 66 fedajnów, chociaż dyplomacja Stanów Zjednoczonych wskazywała, że z 500 fedajnów wziętych do niewoli zabito „około 30”. Strefa Gazy znalazła się pod izraelską okupacją w wyniku wojny sześciodniowej w 1967. W wyniku zawartego 13 września 1993 Porozumienia z Oslo nastąpiło utworzenie w Strefie Gazy Autonomii Palestyńskiej. Jasir Arafat wybrał Gazę jako swoją pierwszą stolicę. W marcu 1996 w Gazie odbyła się inauguracyjna sesja Palestyńskiej Rady Narodowej. Palestyńska populacja w Strefie Gazy cierpiała z powodu złego zarządzania i wysokiej korupcji. Większość inwestycji budowlanych i przemysłowych w Strefie było uzależnionych od wysokich łapówek, których wymagała administracja oraz palestyńskie siły bezpieczeństwa. Powodowało to wzrost niezadowolenia społecznego. Gdy we wrześniu 2000 wybuchło palestyńskie powstanie Intifada Al-Aksa, zbrojne organizacje Hamas i Islamski Dżihad przeprowadziły ze Strefy Gazy wiele ataków terrorystycznych na Izrael. Był to także początek ostrzału rakietowego i moźdżieżowego żydowskich osiedli oraz terenów przygranicznych ze Strefą. 25 stycznia 2006 odbyły się palestyńskie wybory parlamentarne, które niespodziewanie wygrał Hamas. Izrael i społeczność międzynarodowa (Stany Zjednoczone i Unia Europejska) odmówiły jednak uznania prawa Hamasu do sprawowania rządów w Autonomii Palestyńskiej. Hamas jest powszechnie spostrzegany jako organizacja terrorystyczna, która odmawia uznania prawa do istnienia państwa Izrael. Z tego powodu przerwano bezpośrednią pomoc dla palestyńskiego rządu i skierowano ją do niezależnych organizacji humanitarnych. Wywołało to zamieszanie polityczne i gospodarczą zapaść, zmuszając wielu Palestyńczyków do emigracji zarobkowej. W styczniu 2007 w Strefie Gazy wybuchły gwałtowne walki pomiędzy zbrojnymi frakcjami Hamasu a al-Fatah. Skala walk przyjęła rozmiary palestyńskiej wojny domowej. Ostatecznie Hamas pokonał siły Al-Fatah i przejął kontrolę nad Strefą Gazy. Przywódcy polityczny Hamasu ogłosili się legalnym rządem Autonomii Palestyńskiej. Palestyński prezydent Mahmud Abbas zareagował ogłoszeniem stanu wyjątkowego, rozwiązał rząd jedności narodowej i sformował nowy rząd, bez udziału Hamasu. Nowy rząd został uznany przez społeczność międzynarodową (w tym przez Egipt, Jordanię i Arabię Saudyjską). Egipt przeniósł swoją ambasadę z Gazy na Zachodni Brzeg. Od tamtej pory rząd Hamasu w Strefie Gazy pozostaje w całkowitej izolacji międzynarodowej, dyplomatycznej i gospodarczej. Nowy palestyński rząd premiera Salam Fajjada podjął próbę pojednania z Hamasem, pod warunkiem zwrócenia Autonomii Palestyńskiej kontroli nad Strefą Gazy. Nazwa Według izraelskiego geografa Zev Vilnaja, nazwa miasta pochodzi od arabskiego słowa gazza wywodzącego się z pierwotnego kananejskiego słowa ʿzz (pol. „mocne”). Drogę stopniowej ewolucji, słowo to przybrało swoje obecne znaczenie „silny” lub „mocny”. Symbole Herb Gazy stanowi czerwono-zieloną tarczę, na którym widnieje wizerunek czarnego feniksa, ze wzniesionymi do góry skrzydłami. Reprezentuje on ciągłe odradzanie się miasta na przestrzeni pięciu tysięcy lat. Polityka Pierwsza rada miejska Gazy powstała w 1893, pod przywództwem Ali Khalil Szawa. Jednak nowoczesne władze miejskie powstały dopiero w 1906, kiedy to władze tureckie mianowały ]] burmistrzem Gazy. W dniu 24 lipca 2004 w Gazie powstała pierwsza samodzielna palestyńska rada miejska podległa władzom Autonomii Palestyńskiej. Obecnie burmistrzem miasta jest Yahya Al-Sarraj. Obecnie miasto Gaza jest siedzibą Rady Legislacyjnej Autonomii Palestyńskiej oraz większości urzędów palestyńskich. Współpraca międzynarodowa Gaza ma następujące miasta partnerskie: Dunkierka, Francja Turyn, Włochy Tebriz, Iran Tromsø, Norwegia Cascais, Portugalia Barcelona, Hiszpania Cáceres, Hiszpania Architektura Centrum miasta stanowi Stare Miasto, które można podzielić na Dzielnicę Daraj (nazywana także Dzielnicą Muzułmańską) i Dzielnicę Zajtoun (nazywaną także Dzielnicą Chrześcijańską). Na Starym Mieście znajduje się większość zabytkowych budynków miasta. Wiele z nich zostało wybudowanych w arabskim stylu architektury ablaq, który charakteryzuje się białymi i czerwonymi murami domów. Układ urbanistyczny Gaza, poza Starym Miastem, posiada jedenaście dzielnic. Pierwsze poszerzenie miasta miało miejsce w XIII wieku, kiedy to na wzgórzu położonym na wschód od Starego Miasta wybudowano dzielnicę Szuja’ijja. W latach 1930–1940 na wydmach na zachód od centrum miasta powstała dzielnica Rimal, a wzdłuż południowych i południowo-zachodnich granic Starego Miasta powstała dzielnica Zeitoun. Równocześnie dzielnica Szuja’ijja rozszerzyła się na wschód, tworząc nowe dzielnice al-Judeide i al-Turukman. Obszar położony pomiędzy Rimal a Starym Miastem zajęły dzielnice al-Sabra i al-Daraj. Na początku 1950, na północy powstała dzielnica al-Nasser, nazwana na cześć egipskiego prezydenta Nassera. Na północnym wschodzie znajduje się dzielnica Tuffah, która dzieli się na dwie części: wschodnią i zachodnią. W odległości 3 km na północ od Starego Miasta jest dzielnica Szeik Radwan, której nazwa pochodzi od grobowca szejka Radwana. Miasto wchłonęło również nadmorską wieś al-Szati. W granicach miasta znajduje się także obóz uchodźców al-Szati, jest on jednak poza jurysdykcją miejską. Po 1990 na południowym skraju dzielnicy Rimal powstała najbardziej zamożna Tel al-Hawa, a na południowej krawędzi miasta powstała dzielnica Szeik Ijlin. Zabytki Większość zabytków Gazy znajduje się na Starym Mieście. Ma ono siedem historycznych bram: Bab Asqalan (Brama Aszkelonu), Bab al-Darum (Brama Deir al-Balah), Bab al-Bahr (Brama Morska), Bab Marnas (Brama Marnas), Bab al-Baladiyah (Brama Miejska), Bab al-Khalil (Brama Hebronu) i Bab al-Muntar (Brama Tell al-Muntar). Do najważniejszych zabytków należą: Wielki Meczet Dżiamija al-Kabira, wcześniejszy kościół z XII w. Kościół grecki z grobem św. Porfiriusza arcybiskupa Meczet Haszim Sanktuarium Abu al-Azm (arab. ojciec fortecy) z przypuszczalnym grobem Samsona Ruiny Maiumas, bizantyńskiego portu w odległości 4 km od miasta Tell el-Ajjul, które Flinders Petrie uważał za pozostałości starożytnej Gazy. W czasie wykopalisk w 1931 zostały znalezione różnowarstwowe pozostałości ufortyfikowanego miasta. Otoczone murami w późnej epoce brązu, czasy świetności przeżywało w okresie hyksos. Kultura W 1988 w dzielnicy Rimal ukończono budowę Centrum Kultury Raszad Szawa (ang. The Rashad Shawa Cultural Center), nazwanego na cześć byłego burmistrza miasta Raszad al-Szawa. Ten dwupiętrowy budynek mieści w sobie sale wystawowe, koncertowe i bibliotekę. Symbolem francuskiego partnerstwa z Gazą jest Francuskie Centrum Kultury, do którego są zapraszani w miarę możliwości francuscy artyści. Są tutaj organizowane liczne wystawy, koncerty, seanse filmowe i inne działania kulturalno-artystyczne. W 1998 utworzono centrum kultury dla dzieci Sztuka i Rękodzieło Wiejskie (ang. The Arts and Crafts Village), które promuje różnorodne rodzaje aktywności artystycznej. W 2004 dzięki pomocy finansowej i sprzętowej Norwegii uruchomiono kino (ang. The Gaza Theater). W 2008 otworzono Muzeum Archeologiczne Gazy, ufundowane przez Jawdat N. Khoudary. Z powodu braku pomieszczeń ekspozycyjnych, tylko część zbiorów jest udostępniona zwiedzającym. Edukacja i nauka W 2006 w Gazie istniało 210 szkół, z czego 151 było prowadzonych przez palestyńskie Ministerstwo Edukacji, 46 przez agencję UNRWA, a 13 było szkołami prywatnymi. Łącznie uczyło się w nich ponad 154 tys. uczniów. Liczba zatrudnionych nauczycieli wynosiła 5877. W mieście są cztery wyższe uczelnie: Uniwersytet Al-Azhar, Al-Quds Open University, Uniwersytet Al-Aksa i Islamski Uniwersytet Gazy. Islamski Uniwersytet został założony w 1978 przez Ahmeda Jassina i grupę biznesmenów, stając się pierwszą wyższą uczelnią w mieście. W latach 2006–2007 na uniwersytecie uczyło się ponad 20 tys. studentów. Uniwersytet Al-Aksa został założony w 1991. Uniwersytet Al-Azhar jest uczelnią świecką, która została założona w 1992. Natomiast utworzony w 1992 Al-Quds Open University prowadzi szeroko zakrojoną edukację. W mieście znajduje się także duża biblioteka publiczna. Blokada Strefy Gazy miała bardzo poważny wpływ na gospodarkę i edukację w mieście. Przeprowadzone przez UNRWA we wrześniu 2007 badania wykazały, że prawie 80% uczniów ma trudności w nauce, w szczególności dotyczy to przedmiotu matematyki. W styczniu 2008 część szkół musiała zawiesić okresowo zajęcia z powodu braku energii elektrycznej i niezbędnych pomocy naukowych. Turystyka Ze względów bezpieczeństwa i nałożonej na Strefę Gazy blokadę, atrakcyjność turystyczna miasta jest bardzo mocno ograniczona. Poza tutejszymi zabytkami, na uwagę zasługują plaże. Niestety są one mocno zaniedbane i bardzo często zanieczyszczone. W Gazie jest kilka restauracji, które oferują tradycyjną kuchnię arabską. Na całym Starym Mieście są liczne stragany uliczne. W maju 2010 w mieście otworzono aquapark, jednak już we wrześniu został spalony przez zamaskowanych mężczyzn. Organizacja Hamas oświadczyła, że park wodny był miejscem demoralizacji, ponieważ mężczyźni i kobiety kąpali się tam razem. Religia Ludność Gazy w przeważającej większości składa się z muzułmanów, z których większość jest zwolennikami sunnizmu. Obok nich istnieje niewielka społeczność chrześcijan, licząca około 3500 osób. Większość z nich należy do cerkwi prawosławnej, a pozostali do Kościoła katolickiego i baptystów. Do 1948 w Gazie istniała społeczność żydowska. Pozostała po nich jedynie starożytna synagoga. Sport i rekreacja W mieście znajduje się palestyński stadion narodowy Palestine Stadium, który może pomieścić 10 tys. osób. Służy on palestyńskiej reprezentacji w piłce nożnej. Poza tym w mieście działa kilka klubów i organizacji sportowych. Gospodarka Gospodarka Gazy rozwija się głównie dzięki zagranicznej pomocy humanitarnej. Tutejszy przemysł jest bardzo słabo rozwinięty i obejmuje kilka niewielkich zakładów produkujących tworzywa sztuczne, materiały budowlane, tekstylia, meble, ceramikę, kafelki oraz dywany. Liczne warsztaty rzemieślnicze produkują wyroby z wikliny i odzież, następnie sprzedawane na bazarach ulicznych. W lokalnej gospodarce ważną rolę odgrywa rolnictwo. Na okolicznych polach uprawia się owoce cytrusowe, truskawki, daktyle, oliwki, kwiaty i warzywa. W obrębie miasta rozwija się przemysł przetwórstwa artykułów żywnościowych. Niestety, wysoki poziom zanieczyszczenia oraz niedostatek wody, zmniejszają zdolności produkcyjne tutejszego rolnictwa. Dużą grupa mieszkańców znajduje zatrudnienie w urzędach administracji państwowej i w służbach bezpieczeństwa. Dodatkowe miejsca zatrudnienia tworzą międzynarodowe organizacje humanitarne, w tym agenda UNRWA. Większość mieszkańców miasta jest uzależniona od pomocy żywnościowej dostarczanej przez UNRWA. Przed 2005 wielu mieszkańców Gazy znajdowało zatrudnienie w izraelskich strefach przemysłowych, jednak po wycofaniu się Izraelczyków ze Strefy Gazy to źródło zatrudnienia skończyło się. Według danych z 2009 bezrobocie w Gazie wynosiło prawie 50%. Większość prywatnych przedsiębiorstw zbankrutowała albo zawiesiła swoją działalność. Warunki ekonomiczne w Gazie od dłuższego czasu znajdują się w stanie całkowitej stagnacji, bez perspektyw rozwoju w najbliższym czasie. Infrastruktura Zgodnie z danymi palestyńskiego Centralnego Biura Statystycznego pochodzącymi z 1997 roku, 98,1% mieszkańców Gazy było podłączonych do publicznej sieci wodociągowej, 87,6% było podłączonych do kanalizacji publicznej, a 11,8% korzystała z szamb. Blokada Strefy Gazy utrudniła dostęp do wody i kanalizacji. Działania wojenne spowodowały uszkodzenie i wyłączenie sześciu głównych studni wody pitnej, w wyniku czego około 50% mieszkańców miasta nie ma regularnego dostępu do wody. Aby uzupełnić braki wody, władze miejskie są zmuszone pompować wodę ze „słonych studni”, jednak działania te są utrudnione przez brak energii elektrycznej. Brak wystarczającej mocy oczyszczalni ścieków powoduje, że prawie 75% ścieków pozostaje nieoczyszczona. Do Morza Śródziemnego każdego dnia odprowadzanych jest 20 mln litrów nieoczyszczonych i 40 mln litrów częściowo oczyszczonych ścieków. Władze miejskie twierdzą, że gromadzące się na ulicach śmieci oraz przepełniona kanalizacja stwarza ryzyko wystąpienia chorób i epidemii. Największym szpitalem w Gazie jest założony w 1940 szpital al-Szifa. Haidar Abdel Shafi założył w 1950 klinikę medyczną Bandar Gaza, która zapewnia ograniczoną opiekę zdrowotną. Chrześcijańskie towarzystwa misyjne prowadzą od 1907 szpital Southern Baptist Hospital. Międzynarodowy Ruch Czerwonego Krzyża i Czerwonego Półksiężyca zarządza drugim pod względem wielkości szpitalem w mieście, szpitalem Al-Quds. Wszystkie szpitale cierpią na niedobór energii elektrycznej. Uwagi Przypisy Linki zewnętrzne SBF Miasta w Palestynie Gaza (muhafaza)

5371790

https://pl.wikipedia.org/wiki/Liga%20Mistrz%C3%B3w%20UEFA%20%282023/2024%29

Liga Mistrzów UEFA (2023/2024)

Liga Mistrzów UEFA 2023/2024 – 32. sezon Ligi Mistrzów UEFA (69. turniej ogólnie, wliczając Puchar Europy Mistrzów Klubowych). Finał odbędzie się na Stadionie Wembley w Londynie 1 czerwca 2024 roku. Zwycięzca Ligi Mistrzów UEFA 2023/2024 automatycznie zakwalifikuje się do fazy grupowej Ligi Mistrzów UEFA 2024/2025, a także zdobędą prawo do gry ze zwycięzcą Ligi Europy UEFA 2023/2024 w Superpucharze UEFA 2024. Rozgrywki składają się z 3 części: fazy kwalifikacyjnej, fazy grupowej, fazy pucharowej. Format rozgrywek i podział miejsc Miejsca dla federacji zostaną rozdzielane poprzez współczynnik ligowy UEFA z sezonu 2021/2022. W edycji 2023/2024 Ligi Mistrzów może wziąć udział 78 zespołów z 53 federacji piłkarskich zrzeszonych w UEFA (poza Rosją, z powodu przeprowadzanej przez nią inwazji na Ukrainę oraz Liechtensteinem, gdzie nie były przeprowadzane krajowe rozgrywki ligowe – drużyny piłkarskie z tego kraju należą do szwajcarskiego systemu ligowego). Prawo udziału w rozgrywkach można było uzyskać poprzez: zajęcie odpowiedniego miejsca w tabeli ligowej, zwycięstwo w edycji 2022/2023 Ligi Mistrzów UEFA (jeśli zdobywca tego trofeum nie uzyska miejsca w Lidze Mistrzów UEFA 2023/2024 dzięki pozycji zajętej w rozgrywkach krajowych), zwycięstwo w edycji 2022/2023 Ligi Europy UEFA (jeśli zdobywca tego trofeum nie uzyska miejsca w Lidze Mistrzów UEFA 2023/2024 dzięki pozycji zajętej w rozgrywkach krajowych). Szczegółowy podział miejsc Poniższa tablica pokazuje listę szczegółowego podziału miejsc. Uczestnicy Wykaz rundy dla zespołów z danego miejsca w danej lidze. Oznaczenia: L1, L2, L3, L4, – drużyny, który zajęły odpowiednie miejsca w ligach krajowych, OT – obrońca tytułu (zwycięzca edycji 2022/2023), LE – zwycięzca Ligi Europy (edycja 2022/2023). Terminarz Poniżej przedstawiono terminarz rozgrywek (wszystkie losowania, z wyjątkiem losowania fazy grupowej, odbędą się w siedzibie UEFA w Nyonie). Nagrody pieniężne Źródło: lista premii na sezon 2023/2024. Faza kwalifikacyjna Runda wstępna Do startu w Rundzie wstępnej zostaną uprawnione 4 drużyny. Runda zostanie podzielona na półfinały i finał. W tej rundzie zespoły będą grały tylko jeden mecz. Drużyny, które przegrają w tej rundzie, otrzymają prawo gry w II rundzie kwalifikacyjnej Ligi Konferencji Europy UEFA. |- !colspan=3|Półfinały rundy |- !colspan=3|Finał rundy |} I runda kwalifikacyjna Do startu w I rundzie kwalifikacyjnej zostało uprawnione 30 drużyn (1 z poprzedniej rundy), z czego 15 zostało rozstawionych. Drużyny, które przegrały w tej rundzie, otrzymały prawo gry w II rundzie kwalifikacyjnej Ligi Konferencji Europy UEFA. II runda kwalifikacyjna Od tej rundy turniej kwalifikacyjny został podzielony na 2 części – dla mistrzów i niemistrzów poszczególnych federacji: do startu w II rundzie kwalifikacyjnej dla mistrzów uprawnionych było 20 drużyn (w tym 15 zwycięzców I rundy), z czego 10 było rozstawionych; do startu w II rundzie kwalifikacyjnej w ścieżce ligowej uprawnione były 4 drużyny, z czego 2 były rozstawione. Drużyny, które przegrały w tej rundzie, otrzymały prawo gry w III rundzie kwalifikacyjnej Ligi Europy UEFA. |- !colspan=6|Ścieżka mistrzowska |- !colspan=6|Ścieżka ligowa III runda kwalifikacyjna W tej rundzie kwalifikacji utrzymany został podział na 2 ścieżki – mistrzowską i ligową: do startu w III rundzie kwalifikacyjnej dla mistrzów uprawnionych było 12 drużyn (w tym 10 zwycięzców II rundy), z czego 6 było rozstawionych; do startu w III rundzie kwalifikacyjnej w ścieżce ligowej uprawnionych było 8 drużyn (w tym 2 zwycięzców II rundy), z czego 4 były rozstawione. Drużyny, które przegrały w tej rundzie, w ścieżce mistrzowskiej otrzymały prawo gry w rundzie play-off, natomiast w ścieżce ligowej w fazie grupowej Ligi Europy UEFA. |- !colspan=6|Ścieżka mistrzowska |- !colspan=6|Ścieżka ligowa Runda play-off W tej rundzie kwalifikacji utrzymany został podział na 2 ścieżki – mistrzowską i ligową: do startu w rundzie play-off w ścieżce mistrzowskiej uprawnionych zostało 8 drużyn (w tym 6 zwycięzców III rundy), z czego 4 były rozstawione; do startu w rundzie play-off w ścieżce ligowej uprawnione zostały 4 drużyny (zwycięzcy III rundy), z czego 2 były rozstawione. Drużyny, które przegrały w tej rundzie, otrzymały prawo gry w fazie grupowej Ligi Europy UEFA. |- !colspan=6|Ścieżka mistrzowska |- !colspan=6|Ścieżka ligowa Składy Faza grupowa Losowanie odbyło się 31 sierpnia 2023 roku w Monako. Do startu w fazie grupowej uprawnione są 32 drużyny (w tym 6 zwycięzców rundy play-off oraz zwycięzca Ligi Europy z poprzedniego sezonu). W trakcie losowania zespoły zostały rozdzielone na 4 koszyki, według współczynnika UEFA, a następnie rozlosowane i podzielone na 8 grup po 4 drużyny każda. Do jednej grupy nie mogły trafić drużyny z tego samego koszyka i federacji. Wszystkie zespoły zagrają ze sobą dwukrotnie – po 2 najlepsze z każdej grupy awansują do fazy pucharowej, drużyny z 3. miejsc otrzymają prawo gry w play-offach Ligi Europy UEFA. Zasady ustalania kolejności w tabeli: liczba zdobytych punktów w całej rundzie; liczba punktów zdobyta w meczach bezpośrednich; różnica bramek w meczach bezpośrednich; różnica bramek w całej rundzie; liczba zdobytych bramek w całej rundzie; liczba zdobytych bramek na wyjeździe w całej rundzie; liczba zwycięstw w całej rundzie; liczba zwycięstw na wyjeździe w całej rundzie; punkty dyscyplinarne (czerwona kartka – 3 punkty, żółta kartka – 1 punkt); współczynnik drużyny z poprzednich 5 sezonów. Grupa A Grupa B Grupa C Grupa D Grupa E Grupa F Grupa G Grupa H Faza pucharowa Do startu w fazie pucharowej uprawnionych będzie 16 drużyn: 8 zwycięzców fazy grupowej Ligi Mistrzów, 8 drużyn, które zajęły 2. miejsca w fazie grupowej Ligi Mistrzów. Do dalszych etapów turnieju przechodzą zwycięzcy poszczególnych dwumeczów. Zakwalifikowane drużyny Zwycięzcy poszczególnych grup w fazy grupowej Ligi Mistrzów zostaną rozlosowani przeciwko zespołom, które zajęły 2. miejsca w fazie grupowej Ligi Mistrzów. Drużyny z tych samych federacji oraz grup nie będą mogły zostać zestawione w jednej parze (dotyczy jedynie 1/8 finału). 1/8 finału Losowanie par tej rundy odbędzie się 18 grudnia 2023 roku. Pierwsze mecze zostaną rozegrane 13 i 14 lutego oraz 20 i 21 lutego 2024, a rewanże 5 i 6 marca oraz 12 i 13 marca 2024. Ćwierćfinały Od tej rundy drużyny rywalizujące ze sobą w parach losowane są niezależnie od kraju z którego pochodzą, a także grupy w której występowały. Losowanie par tej rundy odbędzie się 15 marca 2024 roku. Pierwsze mecze zostaną rozegrane 9 i 10 kwietnia 2024, a rewanże 16 i 17 kwietnia 2024. Półfinały Losowanie par tej rundy odbędzie się 15 marca 2024 roku. Pierwsze mecze zostaną rozegrane 30 kwietnia i 1 maja 2024, a rewanże 7 i 8 maja 2024. Finał Klasyfikacja strzelców Nie wliczono bramek z kwalifikacji i play-off.Stan na 25 października 2023 roku Hat tricki Zobacz też Liga Europy UEFA (2023/2024) Liga Konferencji Europy UEFA (2023/2024) Uwagi Przypisy

93800

https://pl.wikipedia.org/wiki/Halloween

Halloween

Halloween – zwyczaj związany z maskaradą, obchodzony w wielu krajach w wieczór 31 października. Odniesienia do Halloween są często widoczne w kulturze popularnej, głównie amerykańskiej. Halloween najhuczniej jest obchodzony w Stanach Zjednoczonych, Kanadzie, Irlandii, Australii i Wielkiej Brytanii. Mimo że dzień nie jest świętem urzędowym, cieszy się po święcie Bożego Narodzenia największą popularnością. Święto Halloween w Polsce pojawiło się w latach 90. XX w. Głównym symbolem święta jest wydrążona i podświetlona od środka dynia z wyszczerbionymi zębami. Inne popularne motywy to duchy, demony, zombie, wampiry, czarownice, trupie czaszki, nietoperze, czarne koty, pajęczyny, Wilkołaki itp. Historia Dokładna geneza Halloween nie jest znana. Może nią być rzymskie święto na cześć bóstwa owoców i nasion (Pomony) albo celtyckie święto na powitanie zimy. Według tej drugiej teorii Halloween wywodzi się z obchodzonego w Europie północnej święta z okazji końca jesieni a początku zimy, znanego na terenach irlandzkich jako Samhain („koniec lata”), walijskich jako Nos Galan Gaeaf („wieczór zimowy”), anglosaskich jako Blodmonath („krwawy miesiąc”), nordyckich jako „zimowe noce”. Z jednej strony był to czas radowania się minionymi zbiorami oraz powrotem bliskich do domów, z drugiej strony pojawiało się widmo zimy – czasu zmagań z głodem, chłodem i niedostatkiem światła słonecznego – w północnej Europie to zimą i wczesną wiosną umierało najwięcej ludzi. Druidzi (kapłani celtyccy) wierzyli, iż w dzień Samhain zacierała się granica między zaświatami a światem ludzi żyjących, zaś duchom, zarówno złym, jak i dobrym, łatwiej było się przedostać do świata żywych. Wierzono, że bóg śmierci Samhain sprowadzał wtedy na ziemię dusze osób zmarłych w minionym roku, aby odpokutowały swoje występki. Ważnym elementem obchodów Samhain było palenie ognisk, które miały przyciągnąć duchy dobre, a odegnać duchy złe. Paleniska te były również wyrazem czci i wsparcia dla boga słońca i światła Luga, nad którym w tym czasie Samhain zaczynał zdobywać przewagę. Próbowano przebłagać Samhaina składając mu ofiary – także z ludzi. Sądzi się, iż właśnie z potrzeby odstraszania złych duchów wywodzi się zwyczaj przebierania się w ów dzień w dziwaczne stroje i zakładania masek. Symbolem święta Halloween były noszone przez druidów czarne stroje oraz duże rzepy, ponacinane na podobieństwo demonów. Po 835 roku pod wpływem chrześcijaństwa zwyczaj zaczął zanikać, gdy uroczystość Wszystkich Świętych została przeniesiona z maja na 1 listopada. W 998 roku zaś św. Odylon, francuski benedyktyn i przełożony opactwa w Cluny, ustanowił 2 listopada Dniem Zadusznym. W XIV wieku wspomnienie Wszystkich Wiernych Zmarłych zostało wprowadzone do liturgii rzymskiej i upowszechnione w całym Kościele. Za sprawą protestantyzmu, tj. reformacji w Anglii, która zniosła zarówno doktrynę czyśćca i kult świętych, oba święta (Wszystkich Świętych i Dzień Zaduszny) zniknęły z większości terenów brytyjskich, a samo Halloween przetrwało tam jedynie w formie luźnych skojarzeń. 31 października kościoły protestanckie obchodzą Święto Reformacji. Tymczasem w Irlandii przetrwały zarówno święto katolickie jak i pierwotne święto sezonowe. Irlandzcy imigranci sprowadzili tradycję do Ameryki Północnej w latach 40. XIX wieku. 31 października 1920 roku w mieście Anoka w stanie Minnesota odbyła się pierwsza w Stanach Zjednoczonych parada z okazji Halloween. Uczestnikami parady byli mieszkańcy przebrani w kolorowe stroje popularnych postaci. W kolejnych latach pochód organizowano corocznie 31 października. W roku 1937 Anokę ogłoszono światową stolicą Halloween. W drugiej połowie XX wieku święto trafiło do zachodniej Europy, a po upadku żelaznej kurtyny pod koniec XX wieku to święto trafiło do środkowej i wschodniej Europy. Pochodzenie nazwy Nazwa Halloween jest najprawdopodobniej skróconym All Hallows' E’en, czyli wcześniejszym „All Hallows' Eve” – wigilia Wszystkich Świętych. Zwyczaje Scary farm Młodzież i dzieci oprócz organizowania domowych imprez często odwiedza tzw. straszne farmy (ang. scary farm), czyli zaadaptowane na ten cel duże przestrzenie, gdzie tworzone są specjalne scenerie, wyglądające niczym wystrój planu filmów grozy, takich jak Nosferatu, Drakula, Frankenstein czy Mumia. Cukierek albo psikus Do zabaw w Halloween zalicza się także zabawa cukierek albo psikus (ang. trick or treat). Dzieci chodzą z pojemnikami na cukierki po okolicy i odwiedzają mieszkańców. Gdy ktoś nie chce dać cukierka, otrzymuje od dzieci w zamian psikusa. Apple bobbing W tej zabawie należy bez użycia rąk ugryźć jedno z jabłek pływających w miednicy z wodą. Jabłko nieuszkodzone przy zabawie ma oznaczać szczęście w nadchodzącym roku. Inne zabawy Halloweenowe zabawy to również przeskakiwanie przez świeczki, które są rozstawione w kole na ziemi. Świeczki, które nie zgasną, to szczęśliwe miesiące w przyszłym roku. Kolejna gra to wrzucanie orzecha do ogniska. Jeżeli orzech pęknie z trzaskiem, oznacza to odwzajemnioną miłość. Inną popularną zabawą jest zjadanie bez pomocy rąk wiszących na nitkach ciastek i owoców. W ten dzień również istnieją różne formy wróżbiarstwa, np. wróżenie ze spodków, wróżenie z obierek jabłek. W Halloween dzieci i dorośli przebierają się za potwory, takie jak wampiry, duchy czy czarownice. Kostiumy są również oparte na postaciach z telewizji. Pierwsze kostiumy na Halloween pojawiły się w 1930 roku, wtedy zwyczaj cukierek albo psikus (trick or treat) stał się popularny w Stanach Zjednoczonych. Dorośli urządzają pochody przez ulice miast. Symbole W Irlandii obowiązuje zasada, że po 1 listopada nie zbiera się dzikich owoców, bo mogą być zatrute. W regionach Szkocji, Anglii, Walii i Irlandii sprząta się mieszkanie, gasi ogień pod kuchnią, a gospodynie wykładają jedzenie i napoje, po czym wszyscy idą spać. Kolorami święta Halloween są czarny i pomarańczowy. Jack-o'-lantern Jack-o'-lantern to halloweenowa lampa zrobiona z wydrążonej dyni. W środku wydrążonej dyni z wyciętymi otworami stawia się świecę. Z okazji święta Halloween tradycją stało się stawianie w oknie lub w drzwiach domostwa latarni. Wydrążona dynia ze światełkiem w środku dla irlandzkich chłopów oznaczała błędne ogniki uważane za dusze tragicznie zmarłych. W czasie tajemniczych obrzędów miano uwalniać ludzkie dusze z ciał czarnych kotów i nietoperzy. Obecnie w wyeksponowanych miejscach domów umieszcza się wydrążone i podświetlone od wewnątrz dynie z wyciętymi kształtami różnych postaci oraz, w zależności od wyobraźni domowników, imitacje ludzkich czaszek, szkieletów, manekinów znanych postaci z horrorów itp. Kontrowersje W związku z pogańską genezą tego święta Halloween spotyka się z krytyką ze strony części przedstawicieli Kościoła rzymskokatolickiego, prawosławnego, episkopalnego i luterańskiego, a także Świadków Jehowy. Od obchodzenia Halloween w Polsce odcinają się również słowiańskie rodzimowiercze związki wyznaniowe – opowiadające się za kultywowaniem rodzimych zwyczajów, związanych z tradycją Dziadów. Noc z 31 października na 1 listopada jest także ważnym świętem w Kościele Szatana, przez co niektórzy przedstawiciele Kościoła rzymskokatolickiego potępiają Halloween wiążąc je z kultem Szatana. Zobacz też dziady – zwyczaj ludowy Słowian i Bałtów fastelavn – nordyckie święto karnawałowe Día de Muertos – meksykańskie święto na cześć zmarłych i więzów rodzinnych Przypisy Amerykańskie święta Zwyczaje związane z Halloween Kultura w Kanadzie Kultura w Wielkiej Brytanii Kultura w Irlandii

6152

https://pl.wikipedia.org/wiki/Turcja

Turcja

Turcja (tur. Türkiye), Republika Turcji (tur. Türkiye Cumhuriyeti) – państwo położone w Azji Zachodniej na półwyspie Azja Mniejsza, a częściowo również w Europie Południowo-Wschodniej, ze stolicą w Ankarze. Graniczy w Europie z Bułgarią i Grecją, natomiast w Azji z Syrią, Irakiem, Iranem, Azerbejdżanem, Armenią i Gruzją. Część europejska – wschodnia Tracja – stanowi 3% powierzchni i oddzielona jest od części azjatyckiej Morzem Marmara oraz cieśninami Bosfor i Dardanele. Turcję od północy otacza Morze Czarne, od zachodu Morze Egejskie i Morze Marmara, a od południa Morze Śródziemne (nazywane w języku tureckim Morzem Białym). Republika Turcji została proklamowana w 1923 roku, poprzedzającym ją państwem było Imperium Osmańskie. Geografia Ukształtowanie poziome Turcja leży na dwóch kontynentach: azjatyckim (w 97% powierzchni), w jego najdalej na zachód wysuniętej części, Azji Mniejszej (w regionie zwanym także niegdyś Anatolią) oraz europejskim (w 3% powierzchni), w regionie dawnej wschodniej Tracji na Półwyspie Bałkańskim. Rozciągłość południkowa wynosi ok. 500 km, natomiast równoleżnikowa ok. 1600 km. Kraj oblewa od północy Morze Czarne, od zachodu Morze Marmara i Morze Egejskie, a od południa Morze Śródziemne. Przylądek Baba, najdalej wysunięty na zachód punkt Azji Mniejszej, jest jednocześnie najdalej wysuniętym na zachód punktem całej Azji. Do Turcji należą również wyspy na Morzu Egejskim (m.in. Imroz i Bozca) oraz na Morzu Marmara (m.in. Marmara i Wyspy Książęce). Ukształtowanie pionowe Turcja pod względem ukształtowania powierzchni jest państwem wyżynno-górzystym. Obszar, na którym położona jest Turcja, cechuje się aktywnością sejsmiczną, co często powoduje tragiczne w skutkach trzęsienia ziemi. Niziny występują dość rzadko, głównie przy ujściach rzek oraz w europejskiej części kraju (Nizina Tracka) oraz na wybrzeżu śródziemnomorskim (największa na terenie Turcji Nizina Adana). Azja Mniejsza to region przeważnie wyżynny, z największą w Turcji Wyżyną Anatolijską (średnia wysokość 900–1500 m n.p.m., maksymalna 3916 m n.p.m. – Erciyes Dağı). Na wschód od niej rozciąga się Wyżyna Armeńska z najwyższym szczytem kraju Araratem (5165 m n.p.m.). Przy granicy z Syrią leży część wyżyny Al-Dżazira. Dwie pierwsze wyżyny otaczają od północy i południa równoleżnikowe młode łańcuchy górskie wypiętrzone w orogenezie alpejskiej: od północy, ciągnące się na długości 1000 km wzdłuż Morza Czarnego Góry Pontyjskie (najwyższy szczyt: Kaçkar Dağı, 3937 m n.p.m.), od południa natomiast, częściowo leżące również nad wybrzeżem Morza Śródziemnego góry Taurus (najwyższy szczyt: Kaldi Dag, 3756 m n.p.m.). W Taurusie Zachodnim licznie występują zjawiska krasowe. Na granicy z Irakiem ciągnie się pasmo Gór Kurdystańskich. Najniższym punktem Turcji jest poziom morza (0 m n.p.m.), przez co nie ma w tym kraju obszarów depresyjnych. Turcja podzielona jest na 7 regionów geograficznych, zróżnicowanych pod względem ukształtowania terenu i klimatu: region Morza Czarnego region morza Marmara region Morza Egejskiego region Morza Śródziemnego region środkowej Anatolii region wschodniej Anatolii region południowo-wschodniej Anatolii Granice Turcja graniczy z 8 państwami. Długość granic lądowych wynosi 2627 km, linia brzegowa ponad 7200 km. Całkowita długość granic wynosi 9827 km, z czego na poszczególne państwa przypada: Armenia – 268 km Azerbejdżan (Nachiczewan) – 17 km Bułgaria – 240 km Gruzja – 252 km Grecja – 206 km Iran – 499 km Irak – 331 km Syria – 822 km Miasta w Turcji Największe miasta w Turcji według liczby mieszkańców (stan na 31.12.2019): Ustrój polityczny Ustrój polityczny Turcji opiera się na Konstytucji Republiki Turcji z 1982, która głosi, że państwo tureckie jest niepodzielną, laicką, demokratyczną oraz socjalną republiką. Obecna ustawa zasadnicza, narzucona przez wojsko zaraz po zamachu wojskowym w 1980 roku, zapewnia armii rolę strażnika świeckiej, republikańskiej Turcji i przyznaje jej prawo do bezpośredniej interwencji w przypadku zagrożenia status quo. Kobiety w Turcji otrzymały czynne i bierne prawa wyborcze 5 grudnia 1934 roku. W roku 1935 kobiety stanowiły 4,6% posłów w parlamencie. Obecnie ustrój państwa jest w trakcie zmiany z systemu parlamentarnego na prezydencki. Poprawki nad konstytucją zostały przyjęte w kwietniu 2017 po referendum w Turcji w 2017 roku. Naczelne organy państwa Głową państwa jest prezydent wybierany przez obywateli na 5-letnią kadencję. W referendum 21 października 2007 r. Turcy opowiedzieli się za bezpośrednimi wyborami prezydenta i skróceniem jego kadencji do 5 lat, zmiany poparło ponad 70% głosujących, i weszły one w życie w 2014 r. Kolejne referendum, wprowadzające zmiany w konstytucji odnośnie m.in. do sił zbrojnych i systemu sądownictwa, odbyło się 12 września 2010, w 30. rocznicę wojskowego zamachu stanu. Także tym razem głosujący zdecydowali o przyjęciu rządowych propozycji (57,8% głosów na tak). Władzę ustawodawczą wykonuje jednoizbowy parlament – Wielkie Zgromadzenie Narodowe z 600 posłami. Członkowie parlamentu wyłaniani są w głosowaniu powszechnym przeprowadzanym co pięć lat. Najwyższym organem sądowniczym jest Sąd Konstytucyjny złożony z 17 sędziów. 16 kwietnia 2017 z inicjatywy prezydenta Recepa Tayyipa Erdoğana odbyło się referendum w sprawie zmiany ustroju państwa z parlamentarnego na prezydencki. Samorząd terytorialny W Turcji istnieją struktury samorządu terytorialnego, którego organy pochodzą z powszechnych wyborów. W marcu 2019 odbyły się wybory do samorządu terytorialnego. Centralna Komisja Wyborcza unieważniła wówczas wyniki głosowania na burmistrza Stambułu (zwycięzcą był Ekrem İmamoğlu, przeciwnik rządzącej partii Recepa Tayyipa Erdoğana). Ponowne głosowanie zostało wyznaczone na 23 czerwca 2019. Podział administracyjny Turcja jest podzielona na 81 prowincji (tur. vilayet;il; l. mn. iller). Każda prowincja dzieli się na podprowincje (tur. ilçe; l. mn. ilçeler). Prowincje mają zazwyczaj nazwę miasta, które jest jego stolicą, wyjątek stanowią: Hatay (stolica Antiochia), Kocaeli (stolica Izmit) i Sakarya (stolica Adapazarı). Paszporty Paszporty w Turcji występują w różnych kolorach, które symbolizują różne rodzaje dokumentów: Paszport turecki dla obywateli dorosłych: najczęściej występujący paszport, ma kolor bordowy lub bordowo-czerwony. Paszporty dla dzieci: często mają kolor niebieski lub zielony, co odróżnia je od paszportów dorosłych. Paszporty dyplomatyczne: mają kolor niebieski i są wydawane dla przedstawicieli dyplomatycznych i urzędników rządowych. Paszporty służbowe: mają kolor zielony. Kolory te pomagają w szybkim rozpoznawaniu rodzaju paszportu i określaniu jego przeznaczenia, co jest istotne w celu zapewnienia odpowiednich przywilejów i uprawnień podczas podróży oraz w innych sytuacjach życiowych. Historia Republika Turcji powstała po I wojnie światowej na gruzach Imperium Osmańskiego. Od XVIII wieku Imperium ulegało coraz większemu osłabieniu, a od roku 1821 niemożność pokonania greckiego powstania wyznaczyła początek nieodwracalnego rozkładu terytorialnego głównego trzonu imperium. W 1908 wybuchła rewolucja młodoturecka, której celem była modernizacja przeżartego korupcją i zacofanego państwa, jednak nie zahamowała ona tych procesów, które ostatecznie doprowadziły do częściowego rozbioru dokonanego po I wojnie światowej. Wiosną 1915 roku Turcy wraz z plemionami kurdyjskimi na terenie Armenii Zachodniej dokonali rzezi Ormian, Asyryjczyków i Greków pontyjskich, które w wielu krajach uznano za zbrodnię ludobójstwa. Między rokiem 1919 a 1922 toczyła się wojna grecko-turecka. 10 sierpnia 1920 w Sèvres pod Paryżem Turcja podpisała traktat pokojowy z państwami Ententy, na mocy którego Grecji m.in. przyznano większość terenów europejskich Turcji, zachodnie wybrzeże Półwyspu Anatolijskiego ze Smyrną. Armenii przyznano Kars, większą część Pontu z okręgiem Trapezunt (dzisiejszy Trabzon) i górę Ararat wraz z jeziorem Wan. Kemal Atatürk, przywódca ruchu narodowego (młodoturków), dążący do przywrócenia Turcji choć części terytoriów zabranych jej po I wojnie światowej, nie chciał pogodzić się z tym faktem i na podstawie Sojuszu o Wzajemnej Przyjaźni i Współpracy z RFSRR jesienią 1920 Turcja i Rosja Sowiecka dokonały agresji przeciwko Armenii. W 1923 miała miejsce wymiana ludności między Grecją i Turcją, w ramach której, kierując się kryteriami wyznaniowymi, a nie językowymi, przesiedlono do Turcji ok. 420 tys. osób wyznania muzułmańskiego, a do Grecji trochę mniej niż 1,5 mln osób wyznania prawosławnego, uwzględniając przy tym liczbę wcześniejszych wychodźców z okresu wojny. Turcy imigrowali głównie z rejonów wybrzeża Morza Egejskiego, wybrzeża Morza Czarnego oraz Kapadocji. W myśl umowy, liczne mniejszości tureckie pozostały na terenach greckiej i bułgarskiej Tracji Zachodniej. 24 lipca 1923 traktat w Lozannie zrewidował postanowienia terytorialne traktatu z Sèvres i zminimalizował ograniczenia suwerenności Turcji do kwestii demilitaryzacji i swobodnego przepływu cieśnin Bosfor i Dardanele, oraz demilitaryzacji pogranicza turecko-greckiego i turecko-bułgarskiego w Tracji. Traktat ten ustalił do dziś istniejące granice Turcji. Już wcześniej 1 listopada 1922 zniesiono sułtanat, a sułtan Mehmed VI opuścił kraj. 29 października 1923 roku proklamowano Republikę Turcji. 3 marca 1924 zniesiono kalifat. Pierwszym prezydentem został Mustafa Kemal, nazwany później Atatürkiem. Za jego sprawą przeprowadzano liczne reformy mające na celu europeizację Turcji: zmiana prawa cywilnego, handlowego i karnego, wprowadzenie alfabetu łacińskiego zamiast arabskiego, wprowadzenie kalendarza gregoriańskiego, wprowadzenie nazwisk. W 1934 r. przyznano kobietom bierne i czynne prawo wyborcze, rok później kobiety stanowiły 4,6% parlamentarzystów. W okresie międzywojennym Turcja dążyła do rewizji niektórych niekorzystnych następstw traktatów kończących I wojnę światową. Na mocy traktatu z Lozanny Turcja odzyskała kontrolę nad terenami wschodniej Anatolii i Tracji oraz doszło do rewizji granicy z Armenią w zamian za zrzeczenie się roszczeń do terenów arabskich. W 1932 roku miało miejsce przyjęcie Turcji do Ligi Narodów, a na mocy konwencji z Montreux uzyskano zniesienie demobilizacji cieśnin czarnomorskich. Podczas ostatnich lat pokoju oraz w czasie II wojny światowej Turcja pomimo zachęt włączenia się do działań zbrojnych wysuwanych przez obie strony konfliktu pozostawała neutralna. Turcję łączył jednak z Francją i Wielką Brytanią traktat antywłoski. Jednocześnie od połowy lat 1930. państwo wydawało znaczny procent dochodów na zbrojenia, w szczególności rozwój floty i lotnictwa. Jednym z ważniejszych powodów nieprzystępowania do wojny były niekorzystne doświadczenia konsekwencji I wojny światowej, a w szczególności obawa przed Związkiem Radzieckim. Turcja przystąpiła do obozu aliantów i wypowiedziała wojnę Rzeszy Niemieckiej dopiero w 1945 roku. Od 1952 roku Turcja jest członkiem NATO. Od 1974 okupuje część Cypru. O laickość państwa od samego jego początku dba armia. Dlatego też w Turcji dochodziło często do zamachów stanu (w 1960, 1971, 1980 i 1997 roku). Ten czwarty miał zresztą wyjątkowo łagodny przebieg i ograniczył się do zasugerowania partiom rządzącym oddania władzy. W 1984 roku rozpoczęła się zbrojna rebelia kurdyjska na czele z Partią Pracujących Kurdystanu. Ostatnia interwencja generalicji w sprawy polityki miała miejsce w pierwszej połowie 2007 roku, kiedy to wybuchł kryzys polityczny związany z niemożnością wyboru prezydenta przez Zgromadzenie Narodowe. W 2004 roku Unia Europejska zezwoliła Turcji na rozpoczęcie negocjacji w sprawie przystąpienia do UE; negocjacje rozpoczęto 3 października 2005 roku. Proces ten napotyka jednak szereg poważnych barier. Problemami są duża liczba mieszkańców Republiki Turcji oraz napięte stosunki dyplomatyczne między Turcją a Cyprem i (w mniejszym stopniu) Grecją. 15 lipca 2016 doszło w Turcji do próby zamachu stanu. Gospodarka Turcja jest jedną z dwudziestu największych gospodarek świata, na co wpływ ma głównie wielkość tego kraju. PKB na głowę mieszkańca wynosi około 9 tys. dolarów. Od czasów przejęcia rządów przez Partię Sprawiedliwości i Rozwoju i poradzenia sobie z kryzysem finansowym z roku 2001 Turcja znajduje się w fazie wyjątkowo dynamicznego wzrostu gospodarczego. Rolnictwo Turcja jest jednym z 6 całkowicie samowystarczalnych pod względem żywnościowym krajów świata. Rolnictwo wytwarza ok. 10% produktu krajowego brutto Turcji. Zatrudnienie w tym sektorze znajduje około 1/3 siły roboczej. W Turcji istnieje ponad 5 milionów gospodarstw rolnych. Jedynie 6% z nich ma powierzchnię większą od 20 ha. Turcja jest jednym z pięciu największych producentów: bawełny, soczewicy, cebuli, buraków cukrowych, tytoniu, pomidorów, arbuzów, jabłek, winogron, orzeszków pistacjowych, orzechów włoskich, oliwek oraz owczego mleka. Jest zarazem największym na świecie wytwórcą orzechów laskowych, moreli i fig. Obecnie sektor rolniczy wspierany jest przez rząd przy pomocy takich samych instrumentów, jakimi posługuje się Unia Europejska. Skala wsparcia jest również porównywalna. Przemysł Turcja posiada znaczne zasoby surowców mineralnych, zwłaszcza rud metali. Wydobycie rud żelaza (Divriği we wschodniej Anatolii), chromu (Seydişehir na południu kraju – Turcja należy do głównych światowych producentów chromu), boksytów, rud miedzi (Murgul), cynku i ołowiu. Z surowców energetycznych eksploatuje się węgiel brunatny (zachodnia Anatolia), węgiel kamienny (zagłębie Ereğli-Zonguldak) i ropę naftową w pobliżu granicy z Syrią (główny ośrodek Batman). Z surowców chemicznych wydobywa się: fosforyty, sól kamienną i siarkę. 39% energii elektrycznej dostarczają elektrownie wodne (największe Keban i Atatürk – zbudowane w 1992 na Eufracie), 61% węglowe i naftowe. Produkcja energii elektrycznej na 1 mieszkańca – 1296 kWh (2000). Do najstarszych i najlepiej rozwiniętych gałęzi przemysłu przetwórczego należą: przemysł spożywczy (cukrowniczy, mleczarski, tytoniowy) oraz włókienniczy i odzieżowy, wykorzystujące surowce krajowe. Od lat 60. rozwój hutnictwa żelaza (głównie ośrodki: Karabük, Ereğli), miedzi (Ergani, Stambuł) oraz aluminium, przemysłu maszynowego i zbrojeniowego, środków transportu (montownie samochodów, ciągników, budowa statków), sprzętu gospodarstwa domowego, chemicznych (m.in. produkcja nawozów sztucznych), cementowego i rafineryjnego (w portach dowozowych ropy naftowej: İzmit oraz w Batman). Powszechnie rozwinięte rzemiosło: dywany, biżuteria, wyroby metalowe, ceramika, wyroby skórzane. Największa koncentracja zakładów przemysłowych w regionie północno-zachodnim: Stambuł – Ereğli – Izmir, ponadto w rejonie Ankary i w południowo-wschodniej części kraju: Adana – Gaziantep–Antakya. Turystyka Jedną z najszybciej rozwijających się gałęzi gospodarki Turcji jest turystyka. W 2015 roku Turcja była szóstym państwem na świecie pod względem liczby przyjazdów; kraj ten odwiedziło 39,478 mln turystów (0,8% mniej niż w roku poprzednim), generując dla niego przychody na poziomie ponad 26,616 mld dolarów. Najwięcej turystów przyjeżdża z Niemiec, Rosji, Holandii, Francji, Belgii, Wielkiej Brytanii i Polski. Główne ośrodki turystyczne to: kurorty nad wybrzeżem Morza Egejskiego (Bodrum, Fethiye, Kuşadası) i Morza Śródziemnego (Antalya, Alanya, Side), a także Stambuł i Kapadocja oraz zabytki kultury antycznej: Troja, Milet, Efez, Hierapolis, Pergamon, Izmir, Aspendos i inne. Coraz popularniejsze stają się również kurorty górskie. Transport Sieć transportowa w Turcji jest w rozbudowie i obecnie obejmuje ok. 63 tys. km dróg o twardej nawierzchni, w budowie dalsze 1250 km autostrad – m.in. od granicy bułgarskiej do Ankary. Drogi łączą Turcję z Bułgarią oraz Syrią, Iranem i Irakiem. Europejską i azjatycką część kraju łączą 3 mosty na Bosforze, w tym 2 w Stambule. Turcja posiada 8,4 tys. km linii kolejowych, w większości jednotorowych. W 2003 Tureckie Koleje Państwowe (TCDD) rozpoczęły program budowy linii wysokich prędkości. Pierwsza z nich o długości 533 km połączy Stambuł z Ankarą przez Eskişehir i skróci czas podróży z 6–7 godzin do 3,5. 29 października 2013 roku otwarto tunel kolejowy Marmaray pod Bosforem, będący projektem łączącym dwa odrębne systemy kolejowe: w europejskiej i azjatyckiej części Turcji w jedną całość. Lotniska w Stambule i Ankarze obsługują kilkadziesiąt międzynarodowych linii lotniczych. Tureckie linie lotnicze Turk Hava Yollari i Turk Hava Tasimaciligi obsługują loty krajowe. Narodowy przewoźnik Turkish Airlines. Loty zagraniczne obsługiwane są przez SunExpress. Nośność floty handlowej – 7,1 mln DWT. Główne porty morskie (przeładunek powyżej 1 mln ton): Stambuł nad cieśniną Bosfor, Zonguldak, Ereğli i Samsun nad Morzem Czarnym, Izmir i Izmit nad Morzem Egejskim i Mersin, İskenderun nad Morzem Śródziemnym. Rozwinięta żegluga kabotażowa, połączenia promowe między europejską i azjatycką częścią kraju (na Bosforze), z Cyprem i wyspami greckimi (Rodos, Samos, Chios). Zwierzęta Zwierzęta chowane na terenie Turcji to: bydło domowe, konie, kozy, osły i owce, jak również wielbłądy i bawoły. Najpopularniejszą w Turcji rasą psa jest Kangal – wielki i silny pies pasterski. Najciekawszą rasą kotów są koty Van o białym futrze i różnokolorowych oczach – jednym zielonym, a drugim niebieskim. Na wolności żyją w Turcji jelenie, szakale, rysie, dziki, wilki oraz rzadko – lamparty i niedźwiedzie. Siły zbrojne Armia turecka jest szóstą armią świata i drugą co do wielkości w NATO (po armii USA). Liczy 823 tys. zawodowych żołnierzy. Według konstytucji armia stoi na straży świeckości państwa. W drugiej połowie XX wieku kilkukrotnie dokonywała zamachu stanu (ostatni raz w 2016), obalając przy tym rządy, które uznawała za zbyt islamskie. By wstąpić w jej szeregi trzeba mieć ukończone 20 lat. Według danych CIA Turcja przeznacza ok. 5% PKB na dozbrajanie armii. Media W Turcji istnieje nadawca publiczny Türkiye Radyo Televizyon Kurumu, który nadaje stacje telewizyjne, m.in. TRT 1, TRT Haber i TRT Türk, oraz rozgłośnie radiowe, np. Radyo 1, TRT FM, Radyo 3 i Radyo 4. Na terenie kraju działają także prywatne kanały telewizyjne, m.in. Show TV i NTV. Demografia Według danych CIA World Factbook z lipca 2013 roku, Turcję zamieszkiwało 80 694 485 ludzi (18. miejsce na świecie). Struktura wieku 0–14 lat: 25,9% (mężczyźni 10 682 900 / kobiety 10 201 965) 15–24 lat: 17% (mężczyźni 6 979 955 / kobiety 6 703 689) 25–54 lat: 42,7% (mężczyźni 17 375 544 / kobiety 17 097 927) 55–64 lat: 7,9% (mężczyźni 3 189 731 / kobiety 3 169 450) 65 lat i więcej: 6,6% (mężczyźni 2 422 983 / kobiety 2 870 341) Średnia wieku ogółem: 29,2 lat mężczyźni: 28,8 lat kobiety: 29,6 lat Przyrost naturalny: 1,16% (101. miejsce na świecie) Wskaźnik urodzeń: 17,22 urodzeń / 1000 mieszkańców (110. miejsce na świecie) Wskaźnik zgonów (śmiertelność): 6,11 zgonów / 1000 mieszkańców (162. miejsce na świecie) Urbanizacja: ludność miejska – 71,5% (2011 r.) wskaźnik urbanizacji – 2,4% roczne tempo zmian (2010–2015 r.) Oczekiwana długość życia w chwili urodzenia: ogółem – 73,03 lat (126. miejsce na świecie) mężczyźni – 71,09 kobiety – 75,07 Współczynnik dzietności: 2,1 dziecka / kobietę (110. miejsce na świecie) Religia Struktura religijna kraju w 2010 roku według Pew Research Center: islam – 98% (71 330 000) brak religii – 1,2% (860 000) chrześcijaństwo – 0,43% (310 000) prawosławie – 0,25% (180 000) protestantyzm – 0,11% (80 000) katolicyzm – 0,07% (50 000) buddyzm – 0,05% (40 000) judaizm – 0,03% (20 000) inne religie – 0,3% (190 000). Zobacz też stosunki polsko-tureckie ludobójstwo Asyryjczyków Ludobójstwo Greków pontyjskich ludobójstwo Ormian Adampol Przypisy Bibliografia Jerzy S. Łątka: Kemal Atatürk. Ojciec Turków. Społeczny Instytut Historii i Kultury Turcji, Kraków 1994. . Krystyna Poznańska: Turcja stara i nowa. Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1970 Stanisław Kałużyński: Tradycje i legendy ludów tureckich. Iskry, Warszawa 1986 Tomasz Wituch: Tureckie przemiany. Dzieje Turcji 1878-1923 – Państwowe Wydawnictwo naukowe, Warszawa 1980 . Jan Reychman: Życie polskie w Stambule w XVIII wieku. Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1959 Lew Gumilow: Dzieje dawnych Turków. Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1972 Franz Babinger: Z dziejów Imperium Osmanów. Państwowy Instytut wydawniczy, Warszawa 1977 Bernard Lewis: Svijet Islama. Vjera. Narodi. Kultura. Jugoslovenska Revija, Vuk Karadžić – Beograd (Belgrad) 1979 Békési B.István: Törökország. Panoráma, Budapest (Budapeszt) 1983 . Μ.А.Гасратян – С. Ф. Орешкова – Ю. А. Петросян: Очерки истории Турции. Главная Редакция Восточной Литературы – Издательство “Наука” – Москва-Moskwa 1983 Академия Наук СССР – Институт Востоковедения: Турецкая Республика. Москва” Наука” Главная Редакция Восточной Литературы 1990 . Մէվլան Զատէ Րիֆաթ։ Օսմանեան Зեղափոխթեան Մութ Ծալբերը եւ Իթթիհատի Հայաջինջ Ծրագիրները – Երեվամ (Erywań) “ԿՓՀ” 1990. Ս.Կ. Խուդոյան: Արեվելահայ Դպրոցները 1830-1920 Թվականներին Ժամակագրությունը հավելյալ մանրամասներով – Երեվան (Erywań) “Լույս” 1987 Bohdan Gębarski: Morituri. Opowieść o 1915 r. Polskie Towarzystwo Ludoznawcze Oddział w Warszawie – Koło Zainteresowań Kulturą Ormian – Warszawa 1992 Зареванд։ Турция и Пантуранизм – Введение А. Н. Мандельштама – Париж (Paryż) 1930 Германские Иточникио Геноциде Армян – период Первой Мировой Войны – Ереван” (Erywań) Айастан” 1991 Дж. Киракосян: Западная Армения в годы Первой Мировой Войны – Издательство Ереванского Университета Епреван (Erywań) 1971 Дж. С. Киракосян: Младотурки перед судом истории. Ереван (Erywań), “Айастан” 1989 Ա.Հ. Հարությունյան Թուրքական ինտերվենցիան անդրկովկան կրիվվնները. Հայկական ՍՍՀ ԳԱ Հրատարակչություն Երեվան (Erywań) 1984 Linki zewnętrzne Strona tureckiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych Oficjalna strona internetowa Ministerstwa Kultury i Turystyki Turcji Państwa – założyciele Organizacji Narodów Zjednoczonych Państwa należące do NATO Oficjalni kandydaci do Unii Europejskiej Państwa w Azji Państwa w Europie Południowej

254945

https://pl.wikipedia.org/wiki/Lionel%20Messi

Lionel Messi

Lionel Messi, Leo Messi, właśc. Lionel Andrés Messi Cuccittini (wym. []; ur. 24 czerwca 1987 w Rosario) – argentyński piłkarz, występujący na pozycji napastnika lub ofensywnego pomocnika w amerykańskim klubie Inter Miami oraz w reprezentacji Argentyny, której jest kapitanem. Złoty medalista Mistrzostw Świata 2022. Karierę seniorską rozpoczął w młodzieżowym zespole FC Barcelony (FC Barcelona C), skąd przeszedł do drugiego zespołu katalońskiego klubu. W 2004 zanotował debiut dla pierwszej drużyny. W sezonie 2008/2009 stał się kluczowym piłkarzem swojej drużyny, która po raz pierwszy w historii sięgnęła po potrójną koronę, zdobywając mistrzostwo Hiszpanii, puchar Hiszpanii i rozgrywki Ligi Mistrzów UEFA. W sezonie 2014/2015 powtórzył osiągnięcie z 2008/2009. W 2018 został kapitanem FC Barcelony. Pozostaje zawodnikiem z największą liczbą strzelonych goli i występów w historii FC Barcelony. Do 2021 zdobył z klubem 35 trofeów: 10 tytułów Mistrza Hiszpanii, cztery puchary Ligi Mistrzów UEFA, siedem Pucharów Króla, ponadto siedmiokrotnie wygrał Superpuchar Hiszpanii, trzykrotnie Superpuchar Europy UEFA i trzy razy Klubowe Mistrzostwa Świata. W 2021 został zawodnikiem francuskiego klubu Paris Saint-Germain. W barwach paryskiej drużyny rozegrał łącznie 58 spotkań, w których zaliczył 22 gole. Brak awansu do finału Ligi Mistrzów UEFA oraz zawieszenie przez klub spowodowane wyjazdem piłkarza do Arabii Saudyjskiej w 2023 roku, spowodowały, iż Messi zdecydował się opuścić Paryż w ramach wolnego transferu. Po rozpatrzeniu ofert saudyjskiego Al-Hilal, hiszpańskiej FC Barcelony oraz grającego w MLS Interu Miami, Lionel Messi podjął decyzję o dołączeniu do tego ostatniego. Od 2005 występuje w reprezentacji Argentyny, a od 2011 jest jej kapitanem. Z 178 występami i 106 bramkami jest rekordzistą pod względem liczby występów w reprezentacji Argentyny i jej najlepszym strzelcem w historii. Zwycięzca i król strzelców Młodzieżowych Mistrzostw Świata 2005, a także zwycięzca, najlepszy piłkarz i król strzelców Copa América 2021, trzykrotny finalista Copa América z 2007, 2015, i 2016, laureat trzeciego miejsca w edycji z 2019 oraz uczestnik Copa América 2011. Z Argentyną został mistrzem świata i najlepszym piłkarzem na Mistrzostwach Świata 2022, a finalistą i najlepszym piłkarzem Mistrzostw Świata 2014, a także wystąpił z nią na MŚ 2006, 2010, 2018. Pozostaje najmłodszym Argentyńczykiem, który zagrał na mistrzostwach świata. Złoty medalista Igrzysk Olimpijskich 2008. Ośmiokrotny zdobywca Złotej Piłki. Najlepszy piłkarz 25-lecia 1994-2019 według magazynu „FourFourTwo”, najlepszy piłkarz i najlepszy rozgrywający dekady 2011-2020 wg IFFHS. Strzelec największej liczby goli w ciągu jednego roku kalendarzowego (91) oraz w sezonie (73) w historii piłki nożnej, a także strzelec największej liczby goli dla jednego klubu piłkarskiego w historii, dwukrotny Piłkarz Roku w Europie według UEFA. Sześciokrotnie otrzymał nagrodę Europejskiego Złotego Buta. Powszechnie uważany za jednego z najlepszych piłkarzy wszech czasów. Dzieciństwo Lionel Messi urodził się 24 czerwca 1987 w Rosario, w prowincji Santa Fe, jako dziecko Jorge Horácio Messiego, pracownika huty oraz Celii Maríi (z domu Cuccittini), pracującej na pół etatu sprzątaczki. Rodzina piłkarza ze strony ojca pochodzi z włoskiego miasta Ankona, skąd jeden z przodków, Angelo Messi, wyemigrował w 1883 do Argentyny. Piłkarz ma starsze rodzeństwo: braci Rodrigo i Matíasa oraz siostrę Marię Sol. Mając pięć lat, Messi zaczął grać w piłkę w lokalnym zespole Grandoli, który to prowadził jego ojciec Jorge. W 1995 trafił do Newell’s Old Boys, klubu mającego siedzibę w Rosario, rodzinnym mieście piłkarza. W wieku 11 lat zdiagnozowano u niego karłowatość przysadkową. Występujące w argentyńskiej Primera División River Plate zainteresowało się jego pozyskaniem, jednak klubu nie było stać na leczenie, którego miesięczne koszty wynosiły 900 dolarów. Ojciec piłkarza skontaktował się ze skautami hiszpańskiej Barcelony, którzy po obserwacji gry Messiego zgodzili się opłacać koszty kuracji. Dyrektor sportowy klubu Carles Rexach zaproponował Messiemu kontrakt na serwetce, ponieważ nie miał przy sobie innego papieru. Piłkarz wraz z ojcem przeprowadził się do Hiszpanii i zaczął występować w młodzieżowych drużynach klubu. Kariera klubowa FC Barcelona Początki W latach 2000–2003 występował w zespołach Infantil B oraz Cadete B i A (w tym ostatnim zdobył 37 bramek w 30 meczach). W sezonie 2003/2004 pobił rekord, występując w aż pięciu drużynach. Rozegrał jedno spotkanie w Juvenil B, na którym zdobył bramkę i otrzymał szansę gry w Juvenil A, gdzie strzelił 21 goli w 14 meczach, a 29 listopada 2003 zadebiutował w meczu Tercera División w Barcelonie C. 6 marca 2004 rozegrał pierwsze spotkanie w Segunda División B w barwach zespołu B. Przez cały sezon grał w obydwu tych drużynach (kolejno osiem meczów, pięć goli i pięć spotkań bez żadnej bramki). Jeszcze wcześniej, bo 16 listopada 2003, w wieku 16 lat i 145 dni, zadebiutował w pierwszej drużynie Barcelony w towarzyskim meczu z FC Porto. 16 października 2004 wystąpił po raz pierwszy w Primera División, w wygranym 1:0 derbowym spotkaniu z Espanyolem. W czasie występu miał 17 lat i 114 dni, stając się trzecim najmłodszym piłkarzem w historii klubu oraz najmłodszym, który zadebiutował w Primera División. 1 maja 2005 w meczu z Albacete Balompié zdobył swojego pierwszego gola w lidze, co uczyniło go najmłodszym strzelcem ligowej bramki dla klubu (17 lat i 311 dni). W tamtym sezonie grał także w zespole B, dla którego zdobył 6 bramek w 17 ligowych spotkaniach. Sezon 2005/2006 16 września, po raz drugi w ciągu trzech miesięcy, klub zmienił warunki kontraktu piłkarza – Messi zaczął być opłacany jak pełnoprawny członek pierwszego zespołu, a samą umowę przedłużono do czerwca 2014. 26 września uzyskał hiszpańskie obywatelstwo, dzięki czemu mógł grać w Primera División (wcześniej nie mógł wcześniej zagrać w lidze, bo Barcelona miała wyczerpany limit posiadania w drużynie zawodników spoza Unii Europejskiej). Pierwszym spotkaniem Ligi Mistrzów rozegranym na Camp Nou, w którym wziął udział Messi, był pojedynek z Udinese Calcio. Wchodząc na boisko, otrzymał od fanów owacje, a w czasie meczu imponował spokojem oraz udaną współpracą z Ronaldinho. Zdobył sześć bramek w 17 ligowych występach, a w sześciu rozegranych meczach w Lidze Mistrzów strzelił jednego gola. 7 marca 2006 w meczu z Chelsea doznał naderwania mięśnia w prawym udzie, przez co nie mógł grać do końca sezonu. Barcelona zakończyła rozgrywki, zwyciężając w Primera División oraz w Lidze Mistrzów. Sezon 2006/2007 W sezonie 2006/07 był podstawowym zawodnikiem Barcelony, zdobywając 14 bramek w 26 ligowych spotkaniach. 12 listopada w spotkaniu z Realem Saragossa doznał kontuzji kości śródstopia, która wyeliminowała go z gry na trzy miesiące. 11 marca odegrał kluczową rolę w El Clásico, zdobywając hat-tricka, dzięki czemu grająca z jednym zawodnikiem mniej Barcelona zremisowała z Realem 3:3. Ostatnią bramkę Messi zdobył w doliczonym czasie gry, stał się tym samym pierwszym piłkarzem od czasu Ivána Zamorano oraz pierwszym zawodnikiem Barcelony od czasu Romário, któremu udało się zdobyć trzy bramki w El Clásico. Jest również najmłodszym piłkarzem, który zdobył bramkę w tych spotkaniach. Im bliżej było końca sezonu, tym Messi uzyskiwał więcej trafień – 11 z 14 ligowych goli zdobył w ostatnich 13 spotkaniach. Starał się udowodnić, że porównania do Maradony nie były przesadzone, zdobywając na przestrzeni jednego sezonu bramki podobne do najsłynniejszych trafień byłego napastnika. 18 kwietnia 2007 strzelił dwie bramki w półfinałowym meczu Copa del Rey przeciwko Getafe CF, a jeden z goli przypominał bramkę Maradony w ćwierćfinałowym meczu Mistrzostw Świata 1986 przeciwko Anglii. Dziennikarze sportowi wnikliwie doszukiwali się podobieństwa do gola Maradony, a hiszpańska prasa nazwała Messiego „Messidona”. Przebiegł ten sam dystans co Maradona (62 metry), minął tę samą liczbę przeciwników (sześciu, w tym bramkarza), oddał strzał z podobnej pozycji, a – celebrując bramkę – również podbiegł do bocznej chorągiewki boiska. Na pomeczowej konferencji, kolega z drużyny, Deco, powiedział: „Nie ma takiego drugiego jak Leo”. W meczu z RCD Espanyol zdobył bramkę podobną do tej strzelonej przez Maradonę w spotkaniu z Anglią – ręką przerzucił piłkę nad interweniującym bramkarzem, Carlosem Kamenim, lecz mimo powtórek zagrania i protestów piłkarzy Espanyolu gol został uznany. Sezon 2007/2008 W rozegranym 22 września spotkaniu z Sevillą dwukrotnie wpisał się na listę strzelców. Kilka dni wcześniej strzelił gola w wygranym 3:0 meczu Ligi Mistrzów z Olympique Lyon, z kolei 26 września zdobył dwie bramki w zwycięskiej potyczce (4:1) z Realem Zaragoza. 27 lutego, przeciwko Valencii, rozegrał swój 100. oficjalny mecz w barwach klubu. Został nominowany do nagrody FIFPro w kategorii Napastnik. W internetowym sondażu hiszpańskiej gazety „Marca” został wybrany najlepszym piłkarzem na świecie, uzyskując 77 procent wszystkich głosów. Zdaniem felietonistów katalońskich gazet „El Mundo Deportivo” i „Sport” oraz byłego niemieckiego piłkarza, Franza Beckenbauera, Messi powinien otrzymać Złotą Piłkę. Wiele piłkarskich osobistości, m.in. Ronaldinho, Samuel Eto’o, Frank Rijkaard, Bernd Schuster, Raúl, Gianluca Zambrotta, Francesco Totti, Alfredo Di Stéfano, Diego Maradona oraz Pelé przyznało, że uważają Messiego za jednego z najlepszych obecnie piłkarzy świata. Po raz czwarty w ciągu trzech sezonów doznał kontuzji kości śródstopia, tym razem 4 marca w meczu Ligi Mistrzów z Celtikiem Glasgow, przez co musiał pauzować przez kolejne sześć tygodni. Sezon 2008/2009 Po tym, jak Ronaldinho odszedł z klubu, Messi przejął po nim numer „10” na koszulce. 1 października 2008 w meczu Ligi Mistrzów z Szachtarem Donieck zmienił na boisku Thierry’ego Henry’ego i po siedmiu minutach zdołał dwukrotnie wpisać się na listę strzelców, dzięki czemu Barcelona, przegrywająca 0:1, zdołała ostatecznie zwyciężyć 2:1. Następna ligowa potyczka przeciwko Atlético Madryt określana była mianem „przyjacielskiej rywalizacji” pomiędzy Messim i jego przyjacielem, Sergio Agüero. Messi zdobył w tym meczu gola z rzutu wolnego oraz asystował przy jednej z bramek, a Barcelona wygrała spotkanie 6:1. Kolejny dobry występ zaliczył w meczu z Sevillą, zdobywając dwie bramki – jedną z woleja z odległości 23 metrów, a przy kolejnej ominął bramkarza i oddał strzał z ostrego kąta boiska. 13 grudnia w El Clásico Barcelona zwyciężyła 2:0, a Messi zdobył drugiego gola dla zespołu. Argentyńczyk został wybrany drugim piłkarzem świata podczas gali FIFA, gromadząc 678 punktów. W meczu z Atlético Madryt zdobył swojego pierwszego hat-tricka w 2009, a Barcelona wygrała spotkanie 3:1. Niespełna miesiąc później po wejściu na zmianę w potyczce z Racingiem Santander, przy stanie 1:0 dla Racingu, zdobył dwie bramki, zapewniając swojej drużynie zwycięstwo. Strzelony przez niego drugi gol w tym meczu był zarazem 5000. bramką Barcelony w historii jej ligowych występów. Messi w 28. kolejce rozgrywek ligowych zdobył swojego 30. gola w sezonie (we wszystkich rozgrywkach), przyczyniając się do wygranej 6:0 nad Málagą. 8 kwietnia 2009 uzyskał dwa trafienia w spotkaniu Ligi Mistrzów z Bayernem Monachium. Dziesięć dni później, zdobywając 20. gola w sezonie, zapewnił drużynie zwycięstwo w meczu z Getafe, dzięki czemu Barcelona utrzymała sześć punktów przewagi nad drugim w tabeli Realem Madryt. Pieczętując dominację klubu w sezonie, Messi dwukrotnie wpisał się na listę strzelców w zwycięskiej 6:2 potyczce z Realem Madryt rozegranej na Santiago Bernabéu; była to najwyższa porażka madryckiego klubu od 1930 Po zdobyciu tych bramek podbiegł do kibiców i przed kamerami zdjął koszulkę, pokazując podkoszulek z napisem Síndrome X Fràgil (pol. Zespół łamliwego chromosomu X), by wesprzeć dzieci cierpiące na tę dolegliwość. 13 maja po raz pierwszy zwyciężył w rozgrywkach o Puchar Króla, zdobywając bramkę i asystując przy kolejnych dwóch, prowadząc zespół do wygranej 4:1 przeciwko Athletic Bilbao. 27 maja w finale Ligi Mistrzów Barcelona wygrała z Manchesterem United 2:0, a Messi strzałem głową w 70. minucie spotkania zdobył drugą bramkę. Z dziewięcioma trafieniami został królem strzelców rozgrywek. Barcelona sezon zakończyła, triumfując w Copa del Rey, Primera División i Lidze Mistrzów, dzięki czemu stała się pierwszym hiszpańskim klubem w historii, któremu udało się zdobyć potrójną koronę. Sezon 2009/2010 Przed rozpoczęciem sezonu przedłużył kontrakt z klubem do 2016, stając się najwyżej opłacanym zawodnikiem w lidze hiszpańskiej – miał zarabiać ok. 9,5 mln euro rocznie przy klauzuli wykupu wynoszącej 250 mln euro. W rozegranym 28 sierpnia meczu o Superpuchar Europy z Szachtarem Donieck asystował przy bramce Pedro, dającej drużynie zwycięstwo 1:0. Po tym spotkaniu Josep Guardiola powiedział, że Messi jest „prawdopodobnie najlepszym piłkarzem, jakiego kiedykolwiek widział”. Wcześniej zdobył dwie bramki w finale Superpucharu Hiszpanii, przyczyniając się tym samym do zwycięstwa w tych rozgrywkach. Udanie rozpoczął zmagania ligowe, strzelając gola w wygranym 2:0 meczu z Getafe oraz zaliczając po dwa trafienia i jednej asyście podczas spotkań z Atlético Madryt i Racingiem Santander. W półfinałowym meczu Klubowych Mistrzostw Świata przeciwko Atlante FC wszedł na boisko w 55. minucie, a dwie minuty później strzelił bramkę na 2:1; był to jego pierwszy kontakt z piłką w tym spotkaniu. Barcelona ostatecznie zwyciężyła 3:1. W finale Klubowych Mistrzostw Świata Duma Katalonii z Messim w składzie pokonała po dogrywce Estudiantes La Plata 2:1, a Argentyńczyk klatką piersiową strzelił gola dającego swojej drużynie tytuł najlepszej drużyny globu. Został również wybrany najlepszym zawodnikiem turnieju. Kilka tygodni później w meczu z Sevillą na Camp Nou (4:0) strzelił dwie bramki, zdobywając tym samym setnego gola dla FC Barcelony. Podczas kolejnych czterech meczów ligowych z Malagą, Almerią, Valencią i Saragossą strzelił łącznie dziewięć bramek. W przerwie pomiędzy nimi w rewanżu Ligi Mistrzów z VFB Stuttgart zdobył dwa gole. Zagrał też w następnej fazie Champions League i stał się bohaterem spotkania z Arsenalem, któremu strzelił cztery bramki, niwecząc tym samym marzenia Anglików o awansie do półfinału. Rozegrał również udane zawody podczas Klasyku w Madrycie i zdobył bramkę na 1:0 dla Barcelony. W Lidze Mistrzów FC Barcelona z Messim w składzie dotarła do półfinału, gdzie w kontrowersyjnych okolicznościach przegrała z Interem. Messi został królem strzelców turnieju z ośmioma trafieniami na koncie, w tym sześcioma w fazie pucharowej. Sezon 2009/10 zakończył się dla klubu z Katalonii zwycięstwem w lidze z dorobkiem 99 punktów. Messi zdołał wyrównać rekord Ronaldo z sezonu 1996/97 (któremu udało się zdobyć 34 bramki), za co otrzymał pierwszego w swojej karierze Europejskiego Złotego Buta. Sezon 2010/2011 21 sierpnia 2010 strzelił hat-tricka w swoim pierwszym meczu sezonu, a Barcelona wygrała 4:0 z Sevillą w Superpucharze Hiszpanii. Sezon ligowy rozpoczął od zdobycia gola po zaledwie trzech minutach w meczu przeciw Racingowi Santander. 19 września 2010 przez interwencję obrońcy Atlético Madryt, Tomáša Ujfalusiego, doznał skręcenia wewnętrznych wiązadeł prawej kostki. Kiedy wrócił do gry, zdobył gola na 1:1 przeciwko RCD Mallorca. Później zdobył kolejne bramki w rozgrywkach Ligi Mistrzów przeciwko København i pomógł zespołowi wygrać 2:0 na Camp Nou. Przeciwko Almerii zdobył swój drugi hat-trick w sezonie w imponującym zwycięstwie 8:0 na wyjeździe. 29 listopada na Camp Nou Barcelona z Messim w składzie pokonała odwiecznego rywala – Real Madryt – 5:0, a Messi w tym meczu zaliczył dwie asysty. W styczniu 2011 otrzymał Złotą Piłkę, nagrodę dla najlepszego piłkarza 2010. Dwa dni po otrzymaniu nagrody skompletował swojego pierwszego hat-tricka w roku i trzeciego w sezonie, przeciwko Realowi Betis. Barcelona m.in. dzięki Messiemu dotarła do finału Pucharu Hiszpanii, w którym po dogrywce uległa 0:1 Realowi Madryt. 11 maja 2011 FC Barcelona zdobyła kolejne Mistrzostwo Hiszpanii; w półfinale Ligi Mistrzów Messi zdobył dwa gole na Santiago Bernabéu przeciw Realowi Madryt, a jego bramki dały Barcelonie awans do finału (0:2 w pierwszym meczu i 1:1 w drugim), który został rozegrany 28 maja przeciwko Manchesterowi United. Hiszpanie wygrali Ligę Mistrzów, zwyciężając w spotkaniu 3:1, a jednego z goli strzelił Messi, który został królem strzelców rozgrywek. Został również wicekrólem strzelców La Liga. Sezon 2011/2012 Messi zaczął sezon od występów w Superpucharze Hiszpanii. W dwumeczu przeciwko Realowi Madryt (5:4) strzelił trzy gole i zaliczył dwie asysty, zapewniając FC Barcelonie zwycięstwo i zdobycie pierwszego trofeum w sezonie. Wraz z FC Barceloną jako zwycięzca Ligi Mistrzów rozegrał także spotkanie ze zwycięzcą Ligi Europejskiej, portugalskim FC Porto, w ramach Superpucharu Europy. W tym meczu strzelił gola oraz asystował przy bramce Cesca Fàbregasa, który ustalił wynik na 2:0 dla Barcelony, tym samym zapewniając klubowi drugie trofeum w sezonie. W sierpniu, w meczu Ligi Mistrzów przeciwko BATE Borysów, strzelił 195. gola, bijąc klubowy rekord pod względem strzelonych bramek, który ustanowił Ladislao Kubala. W kolejnym meczu Ligi Mistrzów przeciwko Viktorii Pilzno strzelił swojego 200. gola w oficjalnych rozgrywkach. Podczas finału Klubowych Mistrzostw Świata strzelił dwa gole brazylijskiemu klubowi Santos FC (4:0), zdobywając trzecie trofeum w sezonie dla FC Barcelony. Został również wybrany najlepszym zawodnikiem tego turnieju, a także zdobył nagrodę dla najlepszego piłkarza Europy. Wygrał też Złotą Piłkę, stając się tym samym czwartym zawodnikiem, który trzy razy zdobył tę statuetkę. 19 stycznia 2011 w ligowym meczu z Valencią CF (5:1) strzelił swojego 200. gola w Primera División. 7 marca w meczu z Bayernem Leverkusen (7:1) stał się zawodnikiem, który jako pierwszy w historii Ligi Mistrzów strzelił pięć goli w jednym meczu. 20 marca, strzelając hat-tricka w meczu ligowym przeciwko Granada CF, pobił klubowy rekord 232 goli ustanowiony przez Césara Rodrígueza i stał się najlepszym strzelcem w historii FC Barcelony. 2 maja, strzelając hat-tricka z Málagą, pobił rekord w liczbie goli strzelonych w sezonie, wcześniej ustanowiony przez Gerda Müllera (67 trafień). 5 maja w derbach Barcelony z Espanyolem strzelił cztery gole, a sezon zakończył z 73 golami i 28 asystami w 60 meczach. Sezon 2012/2013 Sezon 2012/13 zaczął od porażki w Superpucharze Hiszpanii z Realem Madryt 4:4 (o wygranej zdecydowała liczba bramek strzelonych na wyjeździe). Podczas tych finałów dwa razy wpisywał się na listę strzelców. W pierwszym meczu Primera División FC Barcelona zmierzyła się z Realem Sociedad i wygrała 5:1, a Messi zaliczył dwie bramki. 19 września rozegrał pierwszy mecz fazy grupowej Ligi Mistrzów UEFA ze Spartakiem Moskwa (3:2), w którym zanotował dwa trafienia. 7 października strzelił dwa gole w zremisowanym 2:2 meczu z Realem Madryt. 20 października w ligowym meczu z Deportivo La Coruña, Messi zanotował pierwszego hat-tricka w sezonie 2012/2013. 11 listopada w meczu 11. kolejki La Liga strzelił dwie bramki przeciwko zespołowi RCD Mallorca (4:2) i tym samym rozpoczął serię 21 ligowych meczów z golem. W meczu 15. kolejki, rozegranym 9 grudnia przeciwko Real Betis, Messi notując dublet pobił rekord Césara Rodrígueza i stał się najskuteczniejszym strzelcem Primera División jako piłkarz Barcelony (190 goli), a także pobił rekord Gerda Müllera, który wynosił 85 bramek i stał się piłkarzem z największą liczbą bramek w roku kalendarzowym. Messi zdołał strzelić jeszcze 5 bramek i ustanowił nowy rekord na 91 goli. Za wspomniany rekord został wpisany do Księgi rekordów Guinnessa. Zgodnie z przewidywaniami wygrał Złotą Piłkę FIFA 2012. Plebiscyt wygrał po raz czwarty i tym samym został zawodnikiem z największą liczbą zwycięstw, bijąc osiągnięcie Johana Cruyffa, Michela Platiniego, Marco van Bastena i siebie samego. 27 stycznia 2013 strzelił 4 gole w meczu z Osasuną (5:1). 12 marca strzelił dwa gole w wygranym 4:0 meczu rewanżowym 1/8 finału Ligi Mistrzów UEFA z A.C. Milan (w dwumeczu 4:2). 23 kwietnia wystąpił w przegranym 4:0 meczu półfinału Ligi Mistrzów z Bayernem Monachium. W drugim meczu Barcelona ponownie przegrała (0:3) i tym samym odpadła, a Bayern później został triumfatorem, pokonując w finale Borussię Dortmund. 12 maja w meczu Primera División z Atlético Madryt, Messi nie zanotował trafienia, tym samym kończąc serię meczów z golem. Łącznie w sezonie rozegrał 50 meczów, zanotował 17 asyst i strzelił 60 goli, z czego 46 w lidze i tym samym został królem strzelców, a także dostał nagrodę Europejskiego Złotego Buta, zdobywając wyróżnienie trzeci raz. W Lidze Mistrzów strzelił osiem bramek, co dało mu trzecie miejsce w klasyfikacji strzelców. Sezon 2013/2014 Sezon rozpoczął od Superpucharu Hiszpanii, w którym drużyna FC Barcelony wygrała z Atlético Madryt. W pierwszej kolejce Barcelona ograła Levante UD 7:0, a Messi strzelił dwie bramki i zaliczył asystę. Następnie w spotkaniu 3. kolejki Primera División z Valencią CF zdobył trzy bramki w wygranym 3:2 meczu. 18 września strzelił hat-tricka w meczu fazy grupowej Pucharu Europy z AFC Ajax (4:0). Z powodu kontuzji Messi nie rozegrał meczów: 2. kolejki, 8. kolejki, a także od 14. do 18. kolejki La Liga. Kontuzje wykluczyły go również z części meczów rozgrywek Ligi Mistrzów (2. kolejka oraz 5. i 6.); pauzował również w rozgrywkach krajowego pucharu. Do gry powrócił 8 stycznia 2014, strzelając dwa gole przeciwko Getafe w Pucharze Króla. 13 stycznia zajął drugie miejsce w plebiscycie Złotej Piłki, za Cristiano Ronaldo. 22 stycznia w ćwierćfinale Pucharu Króla z Levante (4:1) zaliczył hat-trick asyst. 16 marca w meczu ligowym przeciwko Osasunie strzelił hat-tricka, dzięki czemu stał się najskuteczniejszym strzelcem wszech czasów FC Barcelony z 371 bramkami na koncie (wliczając mecze towarzyskie), bijąc rekord Paulino Alcántary. Tydzień później wystąpił w El Clásico przeciwko Realowi Madryt, w którym zdobył 3 gole i zanotował asystę, a jego zespół wygrał 4:3. Dzięki hat-trickowi pobił rekord Alfredo di Stéfano i został najskuteczniejszym strzelcem w historii Klasyków. Sezon zakończył z 41 golami i 14 asystami, rozgrywając łącznie 46 spotkań. Zdobył Superpuchar Hiszpanii, a na 2. miejscu zakończył rozgrywki ligowe, w finale Pucharu Króla przegrał z Realem Madryt, w Lidze Mistrzów odpadł na etapie ćwierćfinałów. Sezon 2014/2015 Sezon rozpoczął od strzelenia dwóch bramek w meczu 1. kolejki La Liga przeciwko Elche CF (3:0). 22 listopada w wygranym 5:1 meczu przeciwko Sevilli strzelił swojego pierwszego hat-tricka w sezonie. Trzy gole pozwoliły mu wyprzedzić Telmo Zarrę w klasyfikacji strzelców hiszpańskiej ligi, który ustanowił rekord rozgrywek na 251 goli. 25 listopada wystąpił z opaską kapitańską podczas meczu fazy grupowej Ligi Mistrzów UEFA przeciwko APOEL FC. W czasie spotkania udało mu się skompletować, drugiego w sezonie, hat-tricka. 7 grudnia w ligowym meczu z Espanyolem strzelił trzykrotnie do siatki, gole te pozwoliły mu stać się najlepszym strzelcem w historii derbów Barcelony (FC Barcelona-Espanyol). Na początku 2015 ogłoszono, że zajął drugie miejsce w plebiscycie Złotej Piłki, ustępując Cristiano Ronaldo. 18 stycznia 2015 w meczu ligi z Deportivo La Coruña zanotował pierwszego hat-tricka w 2015. 15 lutego rozegrał swój 300. mecz w lidze hiszpańskiej, w którym ustrzelił hat-tricka drużynie Levante, a trafienia pozwoliły na wygraną 5:0. 8 marca w meczu 26. kolejki przeciwko Rayo Vallecano (6:1) ponownie zanotował trzy trafienia, tym samym ustanawiając nowy rekord. Z 32 hat-trickami został samodzielnym rekordzistą w hiszpańskim futbolu przewyższając wyczyn Telmo Zarry. 17 maja Barcelona wygrała mecz 37. kolejki z Atlético Madryt, zapewniając sobie mistrzostwo Hiszpanii. 30 maja dwukrotnie zdobył gola przeciwko Athletic Bilbao w finale Pucharu Króla, który Barça wygrała 3:1. 6 maja w meczu półfinału Ligi Mistrzów UEFA przeciwko Bayernowi Monachium, dwukrotnie pokonał Manuela Neuera, a dzięki jego trafieniom Barcelona pokonała w pierwszym meczu Bayern 3:0. W meczu rewanżowym jego drużyna uległa Bayernowi 2:3, jednak rezultat z poprzedniego meczu oznaczał awans Barcelony. Finał Ligi Mistrzów UEFA 2014/2015 został rozegrany 6 czerwca w Berlinie. Przeciwnikiem Barcelony był Juventus, a mecz zakończył się zwycięstwem hiszpańskiego klubu 3:1, z czego Messi zanotował asystę przy golu Luisa Suáreza na 2:1. Z 10 golami na koncie Messi został ex aequo królem strzelców edycji 2014/2015 (z Neymarem oraz Cristiano Ronaldo). Łącznie w sezonie rozegrał 57 meczów, w których strzelił 58 goli oraz zanotował 31 asyst. Sezon 2015/2016 Messi rozpoczął sezon 2015/2016 od strzelenia dwóch goli przeciwko Sevilli w ramach Superpucharu Europy UEFA, który Barcelona wygrała po doliczonym czasie gry 5:4. 17 sierpnia strzelił honorowego gola przeciwko Athletic Bilbao w Superpucharze Hiszpanii, przegranym w dwumeczu 1:5. 20 grudnia wygrał Klubowe mistrzostwo świata 2015, zdobywając swoje piąte klubowe trofeum w 2015. 9 stycznia, jako kapitan, strzelił hat-tricka w meczu 19. kolejki Primera División ze Granadą (4:0). 11 stycznia 2016 został laureatem Złotej Piłki FIFA, wygrywając z Cristiano Ronaldo oraz Neymarem. Była to jego piąta nagroda. 23 lutego ustrzelił dublet przeciwko Arsenalowi w 1/8 finałów Ligi Mistrzów UEFA. 3 marca, w wygranym 5:1 meczu ligi hiszpańskiej z Rayo Vallecano, Messi zdobył 3 gole. 22 maja zanotował dwie asysty przy golach Jordiego Alby oraz Neymara i, pokonując 2:0 zespół Seviili FC, zdobył Puchar Króla. Rozgrywki klubowe zakończył z dorobkiem 41 bramek i 24 asyst, uzyskanych w 49 występach, zdobywając mistrzostwo Hiszpanii, Puchar Hiszpanii, zdobywając Superpuchar Hiszpanii oraz Superpuchar Europy, a także zostając królem strzelców krajowego pucharu. Sezon 2016/2017 Sezon 2016/2017 rozpoczął od wygrania w Superpucharze Hiszpanii, gdzie w drugim meczu przeciwko Sevilli strzelił bramkę. 20 sierpnia strzelił dwa gole w meczu 1. kolejki La Liga przeciwko Realowi Betis (6:2). 13 września, w pierwszym meczu fazy grupowej Ligi Mistrzów UEFA przeciwko szkockiemu klubowi Celtic, strzelił swojego szóstego hat-tricka w karierze w tych rozgrywkach. 19 października, po trzytygodniowej kontuzji, Messi strzelił hat-tricka w wygranym 4:0 meczu Ligi Mistrzów z Manchesterem City. 1 listopada strzelił swoją 54. bramkę w fazie grupowej tych rozgrywek, bijąc rekord Raúla wynoszący 53 trafienia. Messi zajął 2. miejsce w plebiscycie Złotej Piłki, ustępując Cristiano Ronaldo. Na drugim miejscu znalazł się również w nagrodzie Piłkarza Roka FIFA, ponownie ustępując Portugalczykowi. 14 stycznia strzelił gola w meczu z Las Palmas (5:0). Był to 35. zespół w Primera División przeciwko, któremu strzelił bramkę-tym samym wyrównał osiągnięcie Raúla, który także strzelał przeciwko 35 zespołom. 23 kwietnia w meczu 33. kolejki La Ligi z Realem Madryt (3:2), Messi strzelił dwa gole, a jego drugie trafienie było 500. dla Barcelony. 27 maja strzelił gola i zanotował asystę w finale Pucharu Króla, wygranym przez Dumę Katalonii 3:1 z Deportivo Alavés. W rozgrywkach Ligi Mistrzów jego zespół poległ w ćwierćfinale, gdzie przegrał 0:3 z Juventusem. Łącznie w sezonie 2016/2017 strzelił 54 gole oraz zanotował 20 asyst w 52 meczach. Z klubem wygrał Puchar Króla oraz Superpuchar Hiszpanii. Z 37 golami został królem strzelców hiszpańskiej ligi, a także dostał nagrodę Europejskiego Złotego Buta dla najskuteczniejszego strzelca Europy. Sezon 2017/2018 Na inaugurację sezonu Messi strzelił bramkę z rzutu karnego w przegranym 1:3 pierwszym meczu o Superpuchar Hiszpanii z Realem Madryt. Kolejne trafienie zanotował 26 sierpnia w meczu 2. kolejki La Liga z Deportivo Alavés, kiedy to strzelił dublet. 9 września podczas meczu z Espanyolem zdobył 3 gole, które pozwoliły zwyciężyć Barcelonie 5:0 nad lokalnym rywalem. 12 września strzelił dwa gole Juventusowi w meczu fazy grupowej Ligi Mistrzów. 19 września w meczu z Eibarem (6:1) udało mu się strzelić 4 bramki, był to piąty raz w jego karierze, kiedy to uczynił. 4 listopada rozgrywając mecz 11. kolejki z Sevillą (2:1), zanotował swój 600. występ dla Barcelony. Takim dorobkiem mogło wtedy pochwalić się dwóch piłkarzy: Xavi i Andrés Iniesta. 7 grudnia ogłoszono, że został laureatem 2. miejsca w plebiscycie Złotej Piłki (laureatem został Cristiano Ronaldo). 4 marca zdobył swoją 600. bramkę w karierze, strzelając z rzutu wolnego w meczu 27. kolejki Primera División przeciwko Atlético Madryt (1:0). 14 marca w wygranym 3:0 meczu 1/8 finałów Ligi Mistrzów UEFA z Chelsea zdobył dublet. Jego drugie trafienie było jego 100. w karierze w europejskich pucharach. 7 kwietnia zdobył hat-tricka w meczu ligowym z Leganés (3:1), był to jego 40. hat-trick dla Barcelony we wszystkich rozgrywkach. Wyczyn powtórzył 29 kwietnia, kiedy to trzykrotnie pokonał bramkarza Deportivo La Coruña, Rubéna Martíneza. 21 kwietnia strzelił gola w finale Pucharu Króla przeciwko Sevilli, który został wygrany przez Katalończyków 5:0. Triumf Barcelony w edycji 2017/2018 był łącznie 30. w historii. W sezonie 2017/2018 zdobył 45 goli i zaliczył 20 asyst. W lidze strzelił 34 gole, zdobywając tym samym Trofeo Pichichi dla króla strzelców ligi hiszpańskiej. Prócz tego zdobył nagrodę Europejskiego Złotego Buta po raz piąty w swojej karierze. Ze swoim zespołem został mistrzem Hiszpanii, zdobył również Puchar Króla. W Lidze Mistrzów UEFA poległ na etapie ćwierćfinałów, w których Barcelonę wyeliminowała AS Roma. Sezon 2018/2019 Po odejściu Andrésa Iniesty, Messi został mianowany nowym kapitanem Barcelony. Pierwszym trofeum jakie wzniósł jako kapitan był Superpuchar Hiszpanii, który Barcelona wygrała 2:1 z Sevillą. 19 sierpnia w pierwszym ligowym meczu przeciwko Alavés strzelił dwie bramki. 2 września w wygranym 8:2 meczu z Huescą strzelił dwa gole oraz zanotował dwie asysty. 18 września w meczu przeciwko PSV Eindhoven (4:0) strzelił swojego ósmego hat-tricka w rozgrywkach Ligi Mistrzów UEFA, stając się samodzielnym liderem klasyfikacji. W meczu 2. kolejki fazy grupowej Ligi Mistrzów z Tottenhamem (4:2) strzelił dwa gole. 8 grudnia zanotował dublet przeciwko RCD Espanyol (4:0). 3 grudnia został sklasyfikowany na 5. miejscu w plebiscycie Złotej Piłki, było to jego najgorsze od 2006 r. miejsce w głosowaniu. 16 grudnia zaliczył trzy trafienia w meczu Primera División z Levante (5:0). Nowy rok rozpoczął od zdobycia bramki przeciwo Getafe (2:1) w meczu 18. kolejki. 13 stycznia strzelił swoją 400. bramkę w lidze hiszpańskiej, stając się pierwszym, który tego dokonał spośród pięciu najmocniejszych lig Europy. 23 lutego w meczu z Sevillą strzelił hat-tricka, który pozwolił mu przekroczyć granicę 650 goli w karierze seniorskiej. 13 lutego, po bezbramkowym remisie w 1/8 finału Pucharu Europy z Lyon, strzelił dwie bramki i zanotował dwie asysty w wygranym 5:1 drugim meczu, zapewniając tym samym awans do ćwierćfinału rozgrywek. Tam Barcelona pokonała w dwumeczu Manchester United 4:0, a Lionel Messi strzelił dublet w rewanżowym starciu. 17 marca w meczu 28. kolejki strzelił trzy bramki przeciwko Realowi Betis (4:1). 1 maja dwukrotnie pokonał bramkarza Liverpoolu, Alissona w półfinale Ligi Mistrzów UEFA, a mecz pomiędzy Barceloną i angielskim klubem zakończył się zwycięstwem Katalończyków 3:0. Jego drugi gol z rzutu wolnego był 600. dla FC Barcelony, a także został wybrany Golem Sezonu według UEFA.com. W spotkaniu rewanżowym Barça przegrała 0:4 (dwumecz: 3:4), odpadając z walki o trofeum Ligi Mistrzów UEFA. 25 maja Barcelona poległa w finale Copa del Rey 1:2 z Valencią, tym samym kończąc passę czterech zwycięstw Barcelony z rzędu w tych rozgrywkach. Łącznie w sezonie strzelił 51 goli i zaliczył 22 asyst w 50 występach. W lidze hiszpańskiej strzelił 36 bramek, zostając królem strzelców ligi po raz szósty. W wyścigu o Europejski Złoty But przegonił Kyliana Mbappé, który zakończył kampanię ligową z 33 golami. Był to jego szósty łącznie, a trzeci z rzędu triumf. Z klubem zdobył mistrzostwo Hiszpanii, a także zdobył Superpuchar Hiszpanii. Sezon 2019/2020 Z powodu kontuzji, jaką doznał przed tournée Barcelony do Stanów Zjednoczonych, Messi zaliczył swój pierwszy występ w sezonie 17 września, w meczu 1. kolejki fazy grupowej Ligi Mistrzów UEFA, bezbramkowo zremisowanym z Borussią Dortmund. Pierwszego gola strzelił 6 października w meczu ligowym z Sevillą (4:0). 9 listopada w meczu 13. kolejki z Celtą Vigo (4:1) zanotował swojego 34. hat-tricka w lidze, dzięki czemu zrównał się w klasyfikacji hat-tricków La Liga z Cristiano Ronaldo. 27 listopada rozegrał 700. mecz dla FC Barcelony, w którym zmierzył się z Borussią Dortmund. Messi zakończył jubileuszowy mecz z bramkę i dwiema asystami. Borussia była 34. zespołem przeciwko, któremu strzelił gola, tym samym Messi pobił wcześniejszy rekord Raúla i Cristiano Ronaldo. 2 października, z 686 punktami, został laureatem Złotej Piłki 2019, wygrywając plebiscyt po raz szósty w karierze. Tym samym wyprzedził Cristiano Ronaldo, z którym dzielił rekord pod względem zdobytych Złotych Piłek. 7 grudnia strzelił trzy gole przeciwko Mallorce (5:2). 25 lutego w meczu z Eibarem (5:0) strzelił 4 gole. 7 marca w meczu 27. kolejki ligi hiszpańskiej z Realem Sociedad (1:0) strzelił ostatniego gola przed zawieszeniem rozgrywek, spowodowanym pandemią COVID-19. Do gry powrócił 13 czerwca, strzelając bramkę w meczu z Mallorcą, wygranym 4:0. 30 czerwca, w meczu z Atlético Madryt (2:2), zdobył swoją 700. bramkę w karierze seniorskiej. 19 lipca strzelił swoją 24. i 25. bramkę w ligowym sezonie, dzięki czemu został królem strzelców Primera División. Jednocześnie z 21 asystami, został drugim piłkarzem w historii (po Thierrym Henrym, który w sezonie 2002/2003 strzelił 24 bramek i zanotował 20 asyst), który strzelił 20 goli i zanotował 20 asyst w jednym sezonie w pięciu najsilniejszych ligach Europy. 9 lipca powrócił z Barceloną do rozgrywek Ligi Mistrzów UEFA. W meczu rewanżowym 1/8 finału z Napoli strzelił gola i wywalczył rzut karny, który wykorzystał Luis Suárez. Mecz zakończył się zwycięstwem Dumy Katalonii 3:1, a w dwumeczu 4:2. W ćwierćfinale Barcelona przegrała 2:8 z Bayernem Monachium, późniejszym triumfatorem tej edycji. Łącznie w sezonie, Messi zdobył 31 goli i zanotował 25 asyst, występując w 44 meczach. Z klubem nie zdobył żadnego trofeum, była to pierwsza taka sytuacja od sezonu 2007/2008. Sezon 2020/2021 Pomimo narastających spekulacji odnośnie odejścia Messiego, Argentyńczyk ostatecznie pozostał w FC Barcelonie. 27 sierpnia strzelił pierwszego gola w nowym sezonie, a spotkanie Primera División z Villarealem zakończyło się wygraną 4:0. 20 października strzelił gola z rzutu karnego w rozgrywkach Ligi Mistrzów UEFA przeciwko Ferencváros, tym samym stając pierwszym piłkarzem w historii, który zdobył gola 16 sezonach z rzędu Ligi Mistrzów. 29 listopada, po strzeleniu gola przeciwko Osasunie (4:0), zdjął koszulkę meczową Barcelony i zaprezentował się z koszulką Newell’s Old Boys w hołdzie dla Diego Maradony, który zmarł 4 dni wcześniej. 23 grudnia w meczu z Realem Valladolid, Messi strzelił swoją 644. bramkę dla Dumy Katalonii, stając się tym samym zawodnikiem z największą liczbą bramek dla jednego klubu. 15 marca rozegrał 768. spotkanie w barwach Blaugrany, bijąc klubowy rekord Xaviego. 17 kwietnia w finale Pucharu Króla z Atheltic Bilbao strzelił dwa gole, a jego zespół wygrał 4:0. 16 maja strzelił gola przeciwko Celta Vigo, a jego występ okazał się później ostatnim w barwach katalońskiego klubu. Z 30 trafieniami został po raz ósmy łącznie, a piąty z rzędu królem strzelców La Liga. Sezon zakończył z 38 golami i 14 asystami, które zanotował występując w 47 meczach. Z powodu problemów finansowych i organizacyjnych FC Barcelona zwlekała z przedłużeniem kontaktu z Lionelem Messim, wskutek czego 30 czerwca 2021 umowa wygasła i Messi stał się on wolnym zawodnikiem. Ta nietypowa sytuacja miała trwać do powrotu Messiego z Copa América 2021, w którym brał on udział z reprezentacją Argentyny. Około trzech tygodni po powrocie Messiego z wakacji wydawało się, że zostanie podpisana nowa umowa z Messim, jednak wieczorem 5 sierpnia 2021 roku zarząd FC Barcelony nieoczekiwanie poinformował, że z powodów finansowych nie jest w stanie podpisać umowy z Messim, co było ogromnym szokiem dla otoczenia piłkarza, jak i całego piłkarskiego świata. 8 sierpnia 2021 roku na stadionie Camp Nou zorganizowano pożegnalną konferencję prasową, podczas której Lionel Messi przemawiał i pożegnał się z kolegami z drużyny i z pracownikami klubu. Paris Saint-Germain Sezon 2021/2022 10 sierpnia 2021 klub Paris Saint-Germain poinformował o podpisaniu kontraktu z Lionelem Messim na okres dwóch lat z opcją przedłużenia o rok. 29 sierpnia 2021 zadebiutował w Ligue 1 w wygranym ze Stade de Reims (2:0), gdzie wszedł w 66. minucie spotkania, a dwie bramki zdobył Kylian Mbappé. 28 września podczas drugiej kolejki w sezonie Ligi Mistrzów (2021/2022) w wygranym meczu przeciw Manchester City F.C. (2:0) strzelił pierwszego gola w 74. minucie spotkania w barwach PSG. 20 listopada 2021 w 14. kolejce ligi francuskiej strzelił pierwszego gola w 87. minucie w wygranym meczu (3:1) z FC Nantes. 29 listopada 2021 odebrał swoją siódmą Złotą Piłkę. 23 kwietnia strzelił gola w zremisowanym 1:1 meczu francuskiej ligi z Lens, który przypieczętował 10. ligowy tytuł PSG. Messi zakończył sezon z 11 golami i 14 asystami, które zdobył rozgrywając 34 mecze. W Ligue 1 strzelił 6 goli, tym samym nie przekraczając granicy 10 ligowych trafień po raz pierwszy od sezonu 2005/2006. Sezon 2022/2023 31 lipca 2022 w wygranym meczu o Superpuchar Francji (4:0) przeciwko FC Nantes strzelił gola w 22. minucie spotkania, a dwie bramki zdobył Neymar i jedną Sergio Ramos. 6 sierpnia 2022 podczas 1. kolejki Lique 1 w sezonie (2022/2023) w wygranym meczu (5:0) przeciw Clermont Foot 63 strzelił dwie bramki w tym jedną z przewrotki. 1 października w meczu z OGC Nice (2:1) strzelił swoją 60. bramkę z rzutu wolnego, a pierwszą w barwach paryskiego klubu. 5 października zdobył bramkę w zremisowanym 1:1 meczu fazy grupowej Ligi Mistrzów UEFA z Benfiką. Trafienie pozwoliło mu stać się pierwszym piłkarzem w historii rozgrywek, który strzelił gola przeciwko 40. drużynom. 25 października dwukrotnie trafił w wygranym 7:2 meczu z Maccabi Hajfą w ramach fazy grupowej LM, tym samym zapewniając sobie awans do fazy pucharowej tych rozgrywek. 12 stycznia 2023 został nominowany do nagrody dla najlepszego piłkarza na świecie, którą przyznaje FIFA. 10 lutego znalazł się w finałowej trójce plebiscytu, wraz z Kylianem Mbappé oraz Karimem Benzemą. Przez media wymieniany był jako główny faworyt do zwycięstwa. Wygrał plebiscyt, uzyskując 52 punkty, z przewagą ośmiu punktów nad laureatem 2. miejsca Kylianem Mbappé. 26 lutego w wygranym 3:0 meczu Ligue 1 z Olympique Marsylia zdobył gola i zanotował dwie asysty, a jego trafienie było 700. w karierze klubowej i tym samym został pierwszym piłkarzem w historii pięciu czołowych lig w Europie, który tego dokonał. 8 kwietnia, trafiając przeciwko OGC Nice (2:0) w meczu 30. kolejki Ligue 1, strzelił swoją 702. bramkę w karierze klubowej i został najskuteczniejszym piłkarzem w historii europejskich rozgrywek klubowych, bijąc rekord, który dzielił z Cristiano Ronaldo. 8 maja został wybrany sportowcem roku na Laureus World Sports Awards. Rozgrywki klubowe zakończył z dorobkiem 21 bramek i 20 asyst uzyskanych w 41 meczach. W sezonie 2022/2023 zdobył mistrzostwo Francji oraz Superpuchar Francji. W kwietniu pojawiły się informacje o możliwym przejściu zawodnika do swojego poprzedniego klubu – FC Barcelony. Jednak w maju ujawniono, że Messi może przejść do saudyjskiego klubu Al-Hilal, który miałby mu zaoferować kontrakt w wysokości 400 milionów euro. Później pojawiły się informacje o zwiększeniu oferty i zaoferowaniu 500 milionów euro za sezon. 3 czerwca 2023 Paris Saint-Germain oficjalnie poinformował o odejściu Messiego. W klubie rozegrał łącznie 75 meczów, w których strzelił 32 bramki i zanotował 35 asyst. Inter Miami 7 czerwca 2023 Lionel Messi potwierdził przenosiny do Major League Soccer, kiedy ogłosił osiągnięcie porozumienia z zespołem Inter Miami CF. 15 lipca 2023 klub ogłosił podpisanie z Messim dwuipółletniego kontraktu, a dzień później zaprezentował go podczas transmitowanego na żywo wydarzenia o nazwie „La PresentaSÍon” na stadionie DRV PNK. 22 lipca 2023 zaliczył swój debiut w klubie, wchodząc z ławki rezerwowych w 54 min., strzelając zwycięską bramkę z rzutu wolnego w 90+4 min. na 2:1 w rozgrywkach Leagues Cup. 25 lipca został ogłoszony kapitanem drużyny. W swoim drugim meczu dla Interu Miami, w którym wystąpił od pierwszej minuty, strzelił dwa gole i zanotował asystę przeciwko Atlancie United (4:0). Atlanta była 100. klubem, przeciwko któremu udało mu się zdobyć co najmniej dwie bramki. 7 sierpnia, w zremisowanym 4:4 meczu z FC Dallas, strzelił dwa gole, co pozwoliło mu awansować na 4. pozycję w klasyfikacji strzelców wszech czasów Interu Miami. Jego pierwszy gol we wspomnianym spotkaniu był 20. w roku kalendarzowym – dorobek taki osiągał w 17 latach z rzędu (2007–2023). 16 sierpnia, podczas wygranego 4:1 meczu półfinałowego Leagues Cup przeciwko Philadelphii Union, Messi strzelił bramkę z odległości 32,1 metra – był to gol strzelony z najdalszej odległości podczas jego kariery seniorskiej. 20 sierpnia, w finale rozgrywek przeciwko Nashville, strzelił bramkę w 23. minucie. Z powodu wyrównującej bramki ze strony rywali odbył się konkurs rzutów karnych, w których Messi wykorzystał „jedenastkę”, a Inter wygrał 10:9. Po meczu został ogłoszony najlepszym zawodnikiem turnieju, a z 10 bramkami został królem strzelców turnieju. Zdobyte trofeum było 44. w seniorskiej karierze Messiego i tym samym stał się on najbardziej utytułowanym piłkarzem w historii. 17 sierpnia został nominowany do nagrody Piłkarza Roku UEFA. W trójce nominowanych znalazł się wraz z Erlingiem Haalandem oraz Kevinem De Bruyne. 31 sierpnia znalazł się na drugim miejscu w plebiscycie, przegrywając z Erlingiem Haalandem. 24 sierpnia zanotował dwie asysty przy golach Leonardo Campany w meczu półfinału U.S. Open Cup przeciwko Cincinnati (3:3, k. 5:4). Trzy dni później Messi zadebiutował w barwach Interu w rozgrywkach Major League Soccer w meczu z New York Red Bulls (2:0) w którym strzelił swoją pierwszą bramkę dla klubu w rozgrywkach ligowych, trafiając na 2:0 w 89. minucie. 6 września 2023 Messi znalazł się wśród 30 zawodników nominowanych do Złotej Piłki France Football. Zgodnie z przewidywaniami, podczas gali w Paryżu, która odbyła się 30 października w Théâtre du Châtelet, Lionel Messi został po raz ósmy laureatem Złotej Piłki. Kariera reprezentacyjna Lata 2004–2008 W czerwcu 2004 zadebiutował w reprezentacji Argentyny U-20 w towarzyskim spotkaniu z rówieśnikami z Paragwaju. Rok później zwyciężył z drużyną na Młodzieżowych Mistrzostwach Świata 2005 rozegranych w Holandii. Został królem strzelców i uznano go za najlepszego gracza turnieju. 4 sierpnia 2005 selekcjoner José Pekerman powołał Messiego do pierwszej reprezentacji. Zadebiutował w niej 17 sierpnia w spotkaniu z Węgrami; miał 18 lat i 54 dni. Został wprowadzony na boisko w 63. minucie, jednak 40 sekund później arbiter Markus Merk pokazał mu czerwoną kartkę za uderzenie łokciem węgierskiego obrońcy, Vilmosa Vanczáka. Decyzja sędziego wywołała kontrowersje, a Diego Maradona stwierdził, że arbiter postąpił zbyt pochopnie. Messi powrócił do drużyny 3 września w przegranym 0:1 meczu z Paragwajem. Przed meczem powiedział: „Dzisiaj będzie mój prawdziwy debiut. Poprzedni mecz trwał dla mnie zbyt krótko...”. Po kolejnym spotkaniu, przeciwko Peru, Pekerman nazwał Messiego „diamentem”. Kontuzja odniesiona pod koniec sezonu 2005/2006 narażała Messiego na absencję na Mistrzostwach Świata 2006. Mimo to, 15 maja 2006 piłkarz otrzymał powołanie do kadry na turniej. Zagrał również swój ostatni mecz w barwach Argentyny U-20, zaś później wystąpił w towarzyskim spotkaniu z Angolą. W pierwszym meczu Argentyny na mistrzostwach przeciwko Wybrzeżu Kości Słoniowej, Messi wszedł na boisko z ławki rezerwowych. W następnym spotkaniu z Serbią i Czarnogórą zastąpił w 74 minucie Maxiego Rodrigueza, stając się tym samym najmłodszym reprezentantem Argentyny na Mistrzostwach Świata w historii. Asystował przy trafieniu Hernana Crespo oraz zdobył ostatnią bramkę w wygranym 6:0 meczu, dzięki czemu został najmłodszym strzelcem w turnieju oraz szóstym najmłodszym zdobywcą gola w historii Mistrzostw Świata. Wystąpił w zakończonym bezbramkowym remisem spotkaniu z Holandią. W kolejnym meczu z Meksykiem Messi pojawił się na murawie w 84. minucie przy stanie 1:1 i zdołał trafić do siatki, uczynił to jednak z pozycji spalonej i bramka nie została uznana, jednak drużyna zdołała w dogrywce strzelić gola dającego awans. Ćwierćfinałowe spotkanie z Niemcami spędził na ławce rezerwowych, a Argentyna przegrała w rzutach karnych 2:4. Messi został najmłodszym zawodnikiem powołanym na Copa América 2007. Pierwszy mecz rozegrał 29 czerwca, a jego drużyna wygrała 4:1 ze Stanami Zjednoczonymi. W tym spotkaniu pokazał swoje zdolności jako rozgrywający. Wypracował sytuację, dzięki której Hernán Crespo zdobył gola oraz sam kilkakrotnie oddał celne strzały na bramkę. Został zastąpiony w 79. minucie przez Carlosa Teveza, który kilka minut później wpisał się na listę strzelców. W swoim drugim spotkaniu, przeciwko Kolumbii, wywalczył rzut karny, który wykorzystał Crespo, doprowadzając tym samym do remisu 1:1. Miał również udział przy drugiej bramce Argentyny, kiedy to po faulu na nim podyktowany został rzut wolny, z którego gola zdobył Juan Román Riquelme, podwyższając prowadzenie na 3:1. Ostatecznie mecz zakończył się zwycięstwem Argentyny 4:2, dzięki czemu zespół awansował do ćwierćfinału turnieju. W trzecim meczu z Paragwajem trener dał odpocząć Messiemu przed kolejną fazą rozgrywek. Na boisko wszedł w 64. minucie zastępując Estebana Cambiasso. W 79. minucie wypracował sytuację bramkową Javierowi Mascherano, którą ten wykorzystał. W ćwierćfinale Argentyna zwyciężyła z Peru 4:0, a Messi po podaniu Riquelme zdobył jedną z bramek. W półfinałowej potyczce z Meksykiem, strzelił gola lobując bramkarza Oswaldo Sancheza, przyczyniając się do wygranej zespołu 3:0. W finale Argentyna przegrała z Brazylią 0:3. Początkowo Messi nie otrzymał zgody klubu na wyjazd na Igrzyska Olimpijskie 2008, jednak po odbyciu rozmowy z trenerem Josepem Guardiolą ostatecznie dostał pozwolenie na uczestnictwo w zawodach. Dołączył do kadry zespołu i pierwszą bramkę zdobył w wygranym 2:1 meczu z Wybrzeżem Kości Słoniowej. W spotkaniu z Holandią otworzył wynik spotkania oraz asystował przy bramce Ángela Di Maríi, dzięki czemu Argentyna zwyciężyła spotkanie po dogrywce 2:1. Zagrał również w wygranym 3:0 meczu z Brazylią. W finale ponownie asystował przy trafieniu Di Maríi, dającemu zwycięstwo 1:0 nad Nigerią. Lata 2009–2011 28 marca 2009 w spotkaniu z Wenezuelą rozegranym w ramach kwalifikacji do Mistrzostw Świata, Messi po raz pierwszy zagrał z numerem „10” na koszulce. Mecz ten był również debiutem Diego Maradony w roli selekcjonera reprezentacji. Argentyna zwyciężyła 4:0, a Messi w 25. minucie otworzył wynik spotkania. Messi wystąpił w meczu otwarcia Mistrzostw Świata 2010, w którym Argentyna pokonała Nigerię 1:0. Argentyńczyk miał wiele okazji do strzelenia bramki, jednak został zatrzymany przez bramkarza Vincenta Enyeamę. Messi wyszedł w podstawowej jedenastce Argentyny w kolejnym meczu mistrzostw przeciwko Korei Południowej zakończonym zwycięstwem 4:1. Uczestniczył we wszystkich bramkowych akcjach zespołu, ponadto pomógł zdobyć hat-trick Gonzalo Higuaínowi. W trzecim, ostatnim meczu grupowym, Argentyna wygrała 2:0 z Grecją, a Messi był kapitanem drużyny oraz został wybrany „graczem meczu”. W pierwszym spotkaniu drugiej rundy, wygranym 3:1 z Meksykiem, Messi asystował przy bramce Carlosa Téveza. Argentyna zakończyła występ w mistrzostwach po przegranej w ćwierćfinale z Niemcami 0:4. 9 lutego 2011 strzelił bramkę oraz zanotował asystę w wygranym 2:1 meczu towarzyskim z reprezentacją Portugalii. 2 lipca 2011 rozegrał pierwszy mecz Copa América 2011, a spotkanie z Boliwią zakończyło się remisem 1:1. Po meczu został wybrany zawodnikiem meczu. W kolejnym meczu Argentyna również zremisowała (0:0), a Messi kilkukrotnie był wygwizdywany przez kibiców. W ostatnim, kluczowym spotkaniu, Albiceleste wygrali 3:0 z Kostaryką, a Messi był jednym z wyróżniających się graczy, notując dwie asysty. Za dobrą postawę został wybrany mvp starcia. W ćwierćfinale przeciwko Urugwajowi zaliczył asystę przy golu Gonzalo Higuaína, ale reprezentacja Argentyny po zremisowanym 1:1 meczu, przegrała 4:5 w rzutach karnych. Messi trafił w serii rzutów karnych; strzelał jako pierwszy. Z 3 asystami został królem asyst turnieju (razem z Ganso). 28 sierpnia nowy selekcjoner reprezentacji Argentyny Alejandro Sabella poinformował o objęciu przez Messiego funkcji kapitana, którym dotychczas był Javier Mascherano. Lata 2012–2014 29 lutego 2012 w meczu towarzyskim z reprezentacją Szwajcarii (3:1) skompletował pierwszego hat-tricka dla Argentyny. 9 czerwca ponownie strzelił trzy bramki, tym razem w wygranym 4:3 meczu z Brazylią. 12 października zanotował dublet w meczu eliminacji do Mistrzostw Świata 2014 z Urugwajem (3:0). Łącznie w 2012 wystąpił w 9 meczach, w których zdobył 12 bramek, co pozwoliło mu wyrównać rekord reprezentacji w liczbie goli w jednym roku kalendarzowym, który został ustanowiony w 1998 przez Gabriela Batistutę. 14 czerwca 2013 w meczu towarzyskim z Gwatemalą (4:0) strzelił kolejnego reprezentacyjnego hat-tricka, notując swoje 33, 34 i 35. trafienie i w klasyfikacji najskuteczniejszych zawodników reprezentacji Argentyny pobił Diego Maradonę. 10 września, strzelając dwa gole w meczu eliminacji do MŚ 2014 z Paragwajem, zapewnił Argentynie awans na Mistrzostwa Świata 2014 w Brazylii. Dublet w meczu z Paragwajem pozwolił mu wyprzedzić o dwie bramki zdobywcę 35 goli dla Argentyny, Hernána Crespo, w klasyfikacji strzelców Argentyny i awansować na pozycję wicelidera tego rankingu – za zdobywcą 56 goli, Gabrielem Batistutą. Łącznie w eliminacjach do Mistrzostw Świata 2014 strzelił 10 goli i został wicekrólem strzelców eliminacji, za zdobywcą 11 bramek, Luisem Suárezem. Messi rozpoczął mundial w Brazylii od rozegrania meczu fazy grupowej z Bośnią i Hercegowiną. Starcie zakończyło się wygraną Argentyny 2:1, a Messi został strzelcem drugiej bramki swojego zespołu. Był to jego pierwszy, od jego debiutu w 2006, gol na MŚ. W drugim meczu (z Iranem), Messi strzelił swojego kolejnego gola. Do bramki trafił w pierwszej minucie doliczonego czasu; było to jedyne trafienie meczu. 25 czerwca rozegrał ostatnie spotkanie fazy grupowej. W meczu przeciwko Nigerii (3:2) strzelił dwie bramki (w tym jedną z rzutu wolnego), tym samym zapewniając Argentynie awans do fazy pucharowej. W każdym z trzech grupowych meczów, Lionel Messi był wybierany najlepszym zawodnikiem meczu. W 1/8 finału zaliczył asystę przy golu Ángela Di Maríi w 118. minucie meczu i został wybrany mvp meczu. W ćwierćfinale pokonał reprezentację Belgii 1:0, awansując pierwszy raz od 1990 do półfinału mundialu, gdzie zmierzył się z Holandią. Po bezbramkowym remisie, Argentyna pokonała rywali 4:2 w konkursie rzutów karnych, a Messi strzelił pierwszego „karnego” dla swojej drużyny. W finale Argentyna zmierzyła się z reprezentacją Niemiec, która na etapie półfinałów pokonała 7:1 gospodarzy. Mecz zakończył się porażką Albiceleste 0:1 po golu Mario Götzego w 113. minucie. Po meczu odebrał statuetkę dla najlepszego zawodnika turnieju. Z 4 bramkami zajął trzecie miejsce w klasyfikacji strzelców (ex aequo z Neymarem i Robinem van Persiem). Lata 2015–2017 Copa América 2015 rozpoczął od remisu 2:2 z Paragwajem, gdzie strzelił jedyną bramkę w turnieju. W drugim meczu Argentyna pokonała 1:0 mistrzów z 2011, reprezentację Urugwaju. Rozgrywając trzeci mecz fazy grupowej, Lionel Messi wystąpił po raz 100. dla narodowej drużyny, mając na koncie 46 goli, tym samym zostając piątym Argentyńczykiem, który rozegrał 100 meczów dla reprezentacji swojego kraju. W ćwierćfinale Argentyna zwyciężyła po doliczonym czasie gry w rzutach karnych (5:4) z Kolumbią. W półfinale, w którym Argentyna pokonała 6:1 reprezentację Paragwaju, Messi okazał się świetnym rozgrywającym, notując trzy asysty i zbierając owacje od kibiców. Finał został rozegrany przeciwko Chile. Argentyna przystępowała do meczu jako faworyt, jednakże po zakończeniu meczu bezbramkowym remisem, Argentyńczycy polegli w konkursie rzutów karnych 1:4. Messi został jedynym ze swojego zespołu, który wykorzystał „jedenastkę”. Po zakończonym turnieju został wybrany MVP Copa América 2015, które jednak odrzucił. 4 września w towarzyskim meczu z Boliwią (7:0) strzelił dwie bramki. 29 marca 2016, strzelając gola przeciwko reprezentacji Boliwii (2:0), zanotował swoje 50. trafienie w narodowych barwach, czyniąc to jako drugi Argentyńczyk, po Gabrielu Batistucie. Z powodu kontuzji, jaką Messi doznał w meczu towarzyskim z Hondurasem (1:0), jego występ na Copa América 2016 był zagrożony. W pierwszym meczu fazy grupowej (przeciwko Chile), Messi przebywał na ławce rezerwowych, koncentrując się na przygotowaniach do kolejnego meczu. W drugim spotkaniu, wygranym 5:0 z Panamą, Messi wszedł na boisko w 61. minucie, a zaledwie 19 minut później świętował zdobycie hat-tricka, później notując jeszcze asystę przy trafieniu Sergio Agüero. Za znakomity występ został wybrany najlepszym zawodnikiem meczu. W ostatnim starciu fazy grupowej, Argentyna wygrała 3:0 z Boliwią. Z 9 punktami Argentyńczycy pewnie awansowali do fazy pucharowej. 19 czerwca Argentyna rozegrała mecz ćwierćfinału z Wenezuelą. W trakcie spotkania, Messi strzelił gola i zanotował dwie asysty, czym zapracował na kolejny tytuł mvp spotkania. Trafienie przeciwko Wenzueli było jego 54. w barwach narodowej drużyny; wyrównał tym samym rekord Gabriela Batistuty, który był dotychczasowym najskuteczniejszym zawodnikiem w historii reprezentacji Argentyny. Rekord ten pobił 3 dni później, kiedy to w meczu półfinałowym ze Stanami Zjednoczonymi (4:0) strzelił gola z rzutu wolnego; w meczu zanotował także dwie asysty. Za dobrą postawę został ponownie nagrodzony tytułem mvp meczu. 26 czerwca rozegrano finał turnieju, gdzie spotkały się te same drużyny (Argentyna i Chile) z poprzedniej edycji. Spotkanie zakończyło się przegraną 2:4 w serii rzutów karnych, a Messi był jednym z dwóch Argentyczyków, którzy nie strzelili swojej „jedenastki”. Był to jego trzeci z rzędu, a czwarty łącznie przegrany finał w barwach Argentyny. Po przegranym meczu, Messi zdecydował się na rezygnację z gry dla reprezentacji Argentyny. W oświadczeniu napisał: „To ciężka chwila do analizowania. Przede wszystkim jednak już wystarczy. Dla mnie skończyła się reprezentacja”. Turniej zakończył z 5 golami, zostając wicekrólem strzelców, tuż za Eduardo Vargasem (6 goli), z 4 asystami został królem asyst (ex aequo z Jorge Valdivią). Łącznie uzbierał trzy nagrody najlepszego zawodnika meczu, lecz Złota Piłka dla najlepszego zawodnika turnieju trafiła do Alexisa Sáncheza. Po ogłoszeniu decyzji o zakończeniu kariery reprezentacyjnej, w Argentynie rozpoczęła się kampania, która miała przekonać Messiego do powrotu do gry dla reprezentacji. Po przyjeździe do Argentyny, Messi został powitany hasłami „Nie odchodź, Leo”. W akcję włączył się także prezydent Argentyny Mauricio Macri oraz prezydent Buenos Aires Horacio Rodríguez Larreta. Dopiero po spotkaniu z nowym selekcjonerem reprezentacji Argentyny, Edgardo Bauzą, zdecydował się wrócić do reprezentacji. 1 września, w pierwszym meczu po powrocie do reprezentacji, strzelił zwycięską bramkę przeciwko reprezentacji Urugwaju (1:0) w ramach eliminacji do Mistrzostw Świata 2018. 10 października, w meczu rozgrywanym w Quito, skompletował hat tricka przeciwko reprezentacji Ekwadoru (3:1). Była to pierwsza od 2001 wygrana w stolicy Ekwadoru; zwycięstwo zapewniło także Argentynie awans na Mistrzostwa Świata 2018. Lata 2018–2019 29 maja 2018 strzelił trzy gole w meczu towarzyskim z reprezentacją Haiti (4:0). 12 czerwca znalazł się na liście powołanych przez Jorge Sampaoliego na Mistrzostwa Świata 2018. Mundial w Rosji rozpoczął od meczu fazy grupowej z Islandią. Spotkanie zakończyło się remisem 1:1, a Messi nie wykorzystał rzutu karnego. W drugim meczu Argentyna przegrała z reprezentacją Chorwacji 3:0. Z 1 punktem po dwóch meczach, Argentyna musiała wygrać ostatni mecz fazy grupowej, aby awansować do fazy pucharowej. Decydujące starcie przeciwko Nigerii zakończyło się wygraną 2:1; Messi strzelił pierwszą bramkę (w 14. minucie) i dostał nagrodę dla najlepszego zawodnika meczu. Z 4 punktami, Argentyna awansowała za Chorwacją (z 9 punktami) do fazy pucharowej. 30 czerwca rozegrał mecz 1/8 finału przeciwko Francji. W przegranym 3:4 spotkaniu, Lionel Messi dwukrotnie asystował (przy golach Gabriela Mercado i Sergio Agüero). Z dwoma asystami został królem asystentów (Ex aequo z Éverem Banegą, Kevinem De Bruyne, Edenem Hazardem, Thomasem Meunierem, Yourim Tielemansem, Philippe Coutinho, Juanem Fernando Quintero, Jamesem Rodríguezem, Antoinem Griezmannem, Lucasem Hernándezem, Artiomem Dziubą, Aleksandrem Gołowinem, Viktorem Claessonem, Wahbim Khazrim i Carlosem Sánchezem). Argentyna rozpoczęła Copa América 2019 od przegrania 2:0 z Kolumbią. W drugim meczu fazy grupowej grupy B, Messi wykorzystał rzut karny w 57. minucie, tym samym zapewniając swojemu zespołowi remis 1:1 z reprezentacją Paragwaju; było to jego piąte trafienie przeciwko temu zespołowi – żadnej innej reprezentacji nie strzelał tak często. W trzecim meczu Argentyna zwyciężyła z Katarem (2:0) i awansowała do fazy pucharowej turnieju. W ćwierćfinale Albiceleste pokonali Wenezuelę 2:0, jednakże Messi był krytykowany za słaby występ, a sam stwierdził, że nie są to jego najlepsze mistrzostwa. W czasie przegranego starcia o finał z Brazylią (0:2), Messi krytykował pracę sędziów, a później stwierdził, że rozgrywki zostały tak „ustawione”, aby gospodarz je wygrał. W starciu o trzecie miejsce, Messi asystował w 12. minucie przy bramce Sergio Agüero, lecz już w 37. minucie został wyrzucony z boiska za sprzeczkę z chijiskim obrońcą Gary Medelem. Pomimo zwycięstwa 2:1, Messi odrzucił odebranie brązowego medalu, a w pomeczowym wywiadzie przyznał, że jego komentarze z poprzedniego spotkania poskutkowały czerwoną kartką. Później Messi przeprosił za swoje komentarze, lecz CONMEBOL ukarał go grzywną 1500 $ i opuszczeniem jednego reprezentacyjnego meczu. 15 listopada zdobył bramkę w wygranym 1:0 meczu Superclásico de las Américas z Brazylią. Od 2020 8 października 2020 strzelił gola z rzutu karnego w meczu eliminacji do MŚ 2022 z Ekwadorem (1:0). 10 czerwca 2021 został powołany przez Lionela Scaloniego na Copa América 2021. Pierwszy mecz turnieju, Messi rozegrał 14 czerwca przeciwko reprezentacji Chile (1:1), jednocześnie strzelając swoją pierwszą bramkę na turnieju; za dobry występ zgarnął później nagrodę mvp spotkania. Wystąpił w drugim meczu fazy grupowej, gdzie Argentyna wygrała 1:0 z Urugwajem, a Messi asystował przy golu Guido Rodrígueza i ponownie został wyróżniony tytułem najlepszego zawodnika meczu. W trzecim meczu Argentyna pokonała Paragwaj 1:0, a Messi rozgrywając spotkanie, zrównał się z Javierem Mascherano w liczbie występów dla reprezentacji (147 meczów). Rekord ten pobił 29 czerwca w ostatnim meczu fazy grupowej przeciwko Boliwii (4:1), gdzie strzelił dwa gole i zanotował asystę (przy golu Papu Gómeza), a po meczu zdobył trzecią statuetkę dla mvp spotkania. W ćwierćfinale, rozegranym 4 lipca, Argentyna zmierzyła się z reprezentacją Ekwadoru. Argentyńczycy wygrali 3:0, a Lionel Messi brał udział we wszystkich bramkach swojego zespołu: gol z rzutu wolnego i dwie asysty; po zakończeniu się spotkania czwarty raz dostał nagrodę mvp meczu. 7 lipca w półfinale przeciwko Kolumbii rozegrał 150. mecz dla narodowej drużyny, w którym zanotował asystę przy golu Lautaro Martíneza, a Argentyna awansowała do finału po wygranym 3:2 konkursie rzutów karnych, w którym Messi wykorzystał swoją „jedenastkę”. W finale Argentyna zmierzyła się z gospodarzem turnieju, Brazylią i wygrała 1:0 po golu Ángela Di Maríi. Triumf na Copa América 2021 był pierwszym seniorskim reprezentacyjnym trofeum Messiego i pierwszym od 1993 triumfem Argentyny na Copa América. Z 4 golami i 5 asystami został najlepszym zawodnikiem turnieju, królem strzelców (razem z Luisem Díazem), jednakże to Messi zgarnął nagrodę Złotego Buta dla najskuteczniejszego zawodnika (Luis Díaz nie dostał nagrody z uwagi na większą liczbę asyst Messiego) i został królem asyst. 9 września 2021 strzelił hat tricka w meczu eliminacji do Mistrzostw Świata 2022 z Boliwią. Trzy trafienia pozwoliły mu wyprzedzić Pelégo i, z 79 golami, stać się najskuteczniejszym strzelcem w historii strefy CONMEBOL. 1 czerwca 2022 zanotował dwie asysty w wygranym 3:0 meczu z reprezentacją Włoch o Superpuchar CONMEBOL–UEFA. 5 czerwca w meczu towarzyskim z reprezentacją Estonii strzelił 5 bramek. Ten wyczyn pozwolił mu wyprzedzić Ferenca Puskása w klasyfikacji najskuteczniejszych strzelców reprezentacyjnych i awansować na 4. miejsce za: Moktarem Daharim (89 goli), Alim Daeim (109) i Cristiano Ronaldo (117). Został ponadto trzecim piłkarzem w historii reprezentacji Argentyny, który zdobył 5 goli w jednym meczu po: Juanie Marvezzim (w 1941) oraz José Manuelu Moreno (w 1942). 23 września zanotował dublet w meczu z Hondurasem (3:0). 27 września zdobył dwa gole w meczu z Jamajką (3:0) i dorobkiem 90. bramek awansował na 3. miejsce najlepszych strzelców reprezentacyjnych. 21 października 2022 został powołany przez Lionela Scaloniego do szerokiej kadry na Mistrzostwa Świata 2022 w Katarze, a 11 listopada do ścisłego składu. 22 listopada w pierwszym meczu fazy grupowej grupy C przeciwko Arabii Saudyjskiej (1:2) otworzył wynik, strzelając z rzutu karnego. W drugim meczu fazy grupowej z Meksykiem ponownie otworzył wynik, strzelając gola z ok. 20 metrów, a starcie zakończyło się zwycięstwem 2:0. W trzecim meczu, z reprezentacją Polski, nie strzelił bramki z rzutu karnego, który został obroniony przez Wojciecha Szczęsnego, ale jego drużyna wygrała 2:0, dzięki czemu awansowała do fazy pucharowej. 3 grudnia w wygranym 2:1 meczu 1/8 finału z Australią strzelił gola, a rozgrywając spotkanie, został zawodnikiem z 1000. meczów na koncie; wyrównał również osiągnięcie Ivána Hurtado, z którym dotychczas dzierżył rekord największej liczby występów ze strefy CONMEBOL. 9 grudnia wystąpił w meczu ćwierćfinału przeciwko reprezentacji Holandii, w którym strzelił gola i zanotował asystę przy trafieniu Nahuela Moliny, a później w serii rzutów karnych skutecznie wykorzystał swoją „jedenastkę” i dzięki wygranej 4:3 awansował do półfinału. Tam zmierzył się z Chorwacją, a podczas spotkania strzelił gola z rzutu karnego w 34. minucie spotkania, a później asystował przy bramce Juliána Álvareza na 3:0, dzięki czemu dokonał znacznego wkładu w zwycięstwo 3:0. Mecz półfinału był jego 25. na Mundialu, zrównał się tym samym z Lotharem Matthäusem w liczbie występów w Pucharze Świata. Przed finałowym meczem zapowiedział, że będzie to jego ostatni mecz na Mistrzostwach Świata. 18 grudnia 2022 zmierzył się w finale z reprezentacją Francji. Wyszedł w podstawowym składzie drużyny, a w 23. minucie, pokonując bramkarza rywali Hugo Llorisa, strzałem z rzutu karnego otworzył wynik spotkania. Po remisie 2:2 w podstawowym czasie strzelił gola na 3:2 w 109. minucie. Z powodu wyrównującej bramki Kyliana Mbappé doszło do konkursu rzutów karnych, w których Argentyna wygrała 4:2, a Messi strzelił gola jako pierwszy z drużyny. Po meczu odebrał statuetkę dla najlepszego piłkarza turnieju, a później trofeum Pucharu Świata FIFA. Turniej zakończył z 7 golami i 3 asystami, zostając wicekrólem strzelców (za Kylianem Mbappé, który zdobył 8 bramek) i królem asystentów (razem z Antoinem Griezmannem, Bruno Fernandesem, Harrym Kane’em, Ivanem Perišićem). 23 marca 2023 strzelił bramkę z rzutu wolnego w wygranym 2:0 meczu towarzyskim z reprezentacją Panamy. Było to jego 800. trafienie w karierze seniorskiej. 28 marca, podczas wygranego 7:0 meczu towarzyskiego z reprezentacją Curaçao, Lionel Messi zanotował swoje 100, 101 i 102. trafienie w narodowej drużynie, tym samym zostając trzecim piłkarzem w historii, który strzelił 100 goli dla reprezentacji kraju. 18 października, w meczu eliminacji do Mistrzostw Świata 2026 przeciwko reprezentacji Peru (2:0), Messi strzelił dwa gole i z 31 golami na koncie w eliminacjach do MŚ stał się samodzielnym liderem tej klasyfikacji w strefie CONMEBOL, wyprzedzając Luisa Suáreza, z którym dzielił ten rekord. Statystyki Klubowe Gole w piłce klubowej Reprezentacyjne Gole w reprezentacji Sukcesy FC Barcelona Mistrzostwo Hiszpanii: 2004/2005, 2005/2006, 2008/2009, 2009/2010, 2010/2011, 2012/2013, 2014/2015, 2015/2016, 2017/2018, 2018/2019 Puchar Króla: 2008/2009, 2011/2012, 2014/2015, 2015/2016, 2016/2017, 2017/2018, 2020/2021 Superpuchar Hiszpanii: 2005, 2006, 2009, 2010, 2011, 2013, 2016, 2018 Liga Mistrzów UEFA: 2005/2006, 2008/2009, 2010/2011, 2014/2015 Superpuchar Europy UEFA: 2009, 2011, 2015 Klubowe mistrzostwa świata: 2009, 2011, 2015 Paris Saint-Germain Mistrzostwo Francji: 2021/2022, 2022/2023 Superpuchar Francji: 2022 Inter Miami CF Leagues Cup: 2023 Reprezentacyjne Mistrzostwo świata: 2022 Copa América: 2021 Wicemistrz świata: 2014 Wicemistrz Copa América: 2007, 2015, 2016 3. miejsce na Copa América: 2019 Superpuchar CONMEBOL–UEFA: 2022 Mistrz olimpijski: 2008 Mistrzostwo świata U-20: 2005 3. miejsce na Mistrzostwach Ameryki Południowej U-20: 2005 Superclásico de las Américas: 2017, 2019 Indywidualne Król strzelców Primera División: 2009/2010 (34 gole), 2011/2012 (50 goli), 2012/2013 (46 goli), 2016/2017 (37 goli), 2017/2018 (34 gole), 2018/2019 (36 goli), 2019/2020 (25 goli), 2020/2021 (30 goli) Król strzelców Pucharu Hiszpanii: 2008/2009 (6 goli), 2010/2011 (7 goli), 2013/2014 (5 goli), 2015/2016 (5 goli), 2016/2017 (5 goli) Król strzelców Klubowych mistrzostw świata: 2011 (2 gole) Król strzelców Ligi Mistrzów UEFA: 2008/2009 (9 goli), 2009/2010 (8 goli), 2010/2011 (12 goli), 2011/2012 (14 goli), 2014/2015 (10 goli), 2018/2019 (12 goli) Król strzelców Leagues Cup: 2023 (10 goli) Król strzelców Copa América: 2021 (4 gole) Król strzelców Mistrzostw świata U-20: 2005 (6 goli) Najlepszy strzelec na świecie w rozgrywkach klubowych w jednym roku kalendarzowym: 2010 (58 goli), 2011 (55 goli), 2012 (79 goli), 2016 (51 goli), 2017 (50 goli), 2018 (47 goli) Król asyst Primera División: 2011/2012 (18 asyst), 2014/2015 (18 asyst), 2015/2016 (16 asyst), 2017/2018 (12 asyst), 2018/2019 (13 asyst), 2019/2020 (21 asyst) Król asyst Pucharu Hiszpanii: 2015/2016 (6 asyst), 2016/2017 (3 asysty), 2017/2018 (4 asysty) Król asyst Ligue 1: 2022/2023 (16 asyst) Król asyst Ligi Mistrzów UEFA: 2011/2012 (5 asyst), 2014/2015 (5 asyst) Król asyst Mistrzostw świata: 2018 (2 asysty), 2022 (3 asysty) Król asyst Copa América: 2011 (3 asysty), 2015 (3 asysty), 2016 (4 asysty), 2021 (5 asyst) Wyróżnienia Złota Piłka FIFA: 2010, 2011, 2012, 2015 Złota Piłka France Football: 2009, 2019, 2021, 2023 Piłkarz Roku FIFA: 2009, 2010, 2011, 2012, 2015, 2019, 2022 : 2008/2009 Piłkarz Roku UEFA: 2010/2011, 2014/2015 Europejski Złoty But: 2009/2010, 2011/2012, 2012/2013, 2016/2017, 2017/2018, 2018/2019 Bravo Award: 2007 Piłkarz dekady na świecie według IFFHS: 2011–2020 Piłkarz dekady CONMEBOL według IFFHS: 2011–2020 Piłkarz Roku w Argentynie: 2005, 2007, 2008, 2009, 2010, 2011, 2012, 2013, 2015, 2016, 2017, 2019, 2020, 2021, 2022 Piłkarz Roku w plebiscycie redakcji TVP Sport: 2022 Piłkarz Roku według IFFHS: 2022 Piłkarz miesiąca w Primera División: Styczeń 2016, Kwiecień 2017, Kwiecień 2018, Wrzesień 2018, Marzec 2019, Listopad 2019, Luty 2020, Luty 2021 Piłkarz miesiąca w Ligue 1: Wrzesień 2022 Sportowiec roku w Argentynie: 2011, 2021, 2022 Sportowa osobowość roku według BBC Sport: 2022 Sportowiec roku na świecie Laureus: 2020, 2022 Sportowiec roku według L’Équipe: 2011, 2022 Międzynarodowy sportowiec roku według ESPY: 2012, 2015, 2019 MVP Mundialu: 2014, 2022 MVP Copa América: 2015, 2021 Premio Don Balón (Najlepszy Obcokrajowiec): 2006/2007, 2008/2009, 2009/2010 Najlepszy piłkarz Primera División: 2008/2009, 2009/2010, 2010/2011, 2011/2012, 2012/2013, 2014/2015, 2016/2017, 2017/2018, 2018/2019 Najlepszy piłkarz Ligi Mistrzów UEFA: 2010/2011, 2014/2015 Najlepszy piłkarz Klubowych Mistrzostw Świata: 2009, 2011 Najlepszy piłkarz Leagues Cup: 2023 Srebrna piłka Klubowych Mistrzostw Świata: 2015 Najlepszy piłkarz mistrzostw świata U-20: 2005 Najlepszy piłkarz świata według Onze Mondial: 2009, 2010/2011, 2011/2012, 2017/2018 Najlepszy piłkarz świata według The Guardian: 2012, 2013, 2015, 2017, 2019, 2022 Najlepszy piłkarz świata według World Soccer: 2009, 2011, 2012, 2015, 2019, 2022 Najlepszy piłkarz świata według FourFourTwo: 2009, 2010, 2011, 2012, 2015, 2017, 2018, 2019 Najlepszy piłkarz Europy według El Pais: 2009, 2010, 2011, 2012 Najlepszy piłkarz roku według Globe Soccer Awards: 2015 Najlepszy piłkarz roku według Goal.com: 2008/2009, 2010/2011, 2012/2013, 2014/2015, 2020/2021, 2021/2022 Najlepszy piłkarz roku według Sky Sports (na bazie Whoscored.com): 2016 Najlepszy iberoamerykański piłkarz Primera División według EFE: 2006/2007, 2008/2009, 2009/2010, 2010/2011, 2011/2012 Najlepszy napastnik Primera División: 2008/2009, 2009/2010, 2010/2011, 2011/2012, 2012/2013, 2014/2015, 2015/2016 Najlepszy napastnik Ligi Mistrzów UEFA: 2008/2009, 2018/2019 Najlepszy napastnik według ESPN: 2014, 2015, 2016, 2017, 2018, 2019, 2020, 2021 Najlepszy rozgrywający według IFFHS: 2015, 2016, 2017, 2019, 2022 Najlepszy rozgrywający dekady według IFFHS: 2011–2020 Najlepszy strzelec rozgrywek ligowych według IFFHS: 2012, 2013, 2017, 2018 Najlepszy strzelec rozgrywek międzynarodowych według IFFHS: 2011, 2012, 2022 Najlepszy strzelec w roku kalendarzowym według IFFHS: 2012, 2016 Najlepszy młody piłkarz roku według FIFPro: 2006, 2007, 2008 Najlepszy młody piłkarz Copa América: 2007 Najlepszy młody piłkarz roku według World Soccer: 2006, 2007, 2008 Drużyna wszech czasów France Football Drużyna wszech czasów World Soccer Drużyna dekady na świecie według IFFHS: 2011-2020 Drużyna dekady ze strefy CONMEBOL według IFFHS: 2011-2020 Drużyna sezonu Primera División: 2014/2015, 2015/2016 Drużyna sezonu Ligue 1: 2022/2023 Drużyna sezonu Ligi Mistrzów UEFA: 2014/2015, 2015/2016, 2016/2017, 2017/2018, 2018/2019, 2019/2020, 2020/2021 Drużyna sezonu najmocniejszych lig w Europie według WhoScored: 2021/2022 Drużyna roku na świecie Laureus: 2022 Drużyna roku UEFA: 2006, 2008, 2009, 2010, 2011, 2012, 2014, 2015, 2016, 2017, 2018, 2019, 2020 Drużyna roku według L’Équipe: 2008, 2009, 2010, 2011, 2012, 2013, 2014, 2015, 2016, 2017, 2018, 2022 Drużyna roku według IFFHS: 2017, 2018, 2019, 2020, 2021, 2022 Drużyna roku według ESM: 2005/2006, 2007/2008, 2008/2009, 2009/2010, 2010/2011, 2011/2012, 2012/2013, 2014/2015, 2015/2016, 2016/2017, 2017/2018, 2018/2019, 2019/2020, 2020/2021, 2022/2023 Jedenastka Roku FIFA FIFPro: 2007, 2008, 2009, 2010, 2011, 2012, 2013, 2014, 2015, 2016, 2017, 2018, 2019, 2020, 2021, 2022 Drużyna turnieju Mistrzostw świata: 2014 Drużyna turnieju Copa América: 2007, 2015, 2016, 2021 2. miejsce w plebiscycie Złotej Piłki FIFA: 2013, 2014, 2017 2. miejsce w plebiscycie Złota Piłka France Football: 2008, 2016 3. miejsce w plebiscycie Złota Piłka France Football: 2007 2. miejsce w plebiscycie FIFA World Player of the Year: 2007, 2008 2. miejsce w plebiscycie FIFA Best Men’s Player: 2016, 2017, 2021 3. miejsce w plebiscycie FIFA Best Men’s Player: 2020 2. miejsce w plebiscycie UEFA Best Player in Europe: 2011/2012, 2012/2013 2. miejsce w plebiscycie UEFA Men’s Player of the Year: 2016/2017, 2018/2019, 2022/2023 Rekordy Barcelona Najwięcej goli dla jednego klubu w historii piłki nożnej: 672 goli dla Barcelony Najwięcej meczów dla Barcelony: 778 Najwięcej zwycięstw dla Barcelony: 542 Najwięcej asyst dla jednego klubu w historii piłki nożnej: 268 asyst dla Barcelony Najwięcej trofeów zdobytych w barwach Barcelony: 35 Reprezentacja Argentyny Najwięcej goli dla Argentyny: 106 goli Najwięcej goli dla reprezentacji ze strefy CONMEBOL: 106 goli dla Argentyny Najwięcej goli dla reprezentacji Argentyny na Mistrzostwach świata: 13 goli Najwięcej goli dla reprezentacji Argentyny w jednym roku kalendarzowym: 18 goli w 2022 Najwięcej meczów dla Argentyny: 178 Najwięcej meczów dla reprezentacji ze strefy CONMEBOL: 178 dla Argentyny Najwięcej zwycięstw dla Argentyny: 111 Najwięcej zwycięstw dla reprezentacji ze strefy CONMEBOL: 111 dla Argentyny Najwięcej asyst dla Argentyny: 54 asysty Najwięcej asyst na Mistrzostwach świata dla Argentyny: 8 asyst Jedyny argentyński zawodnik, który strzelił gola wszystkim reprezentacjom ze strefy CONMEBOL Jedyny argentyński zawodnik, który strzelił gola na 4 różnych edycjach Mistrzostw świata (2006, 2014–2022) Pierwszy argentyński zawodnik, który strzelił gola w 6 różnych meczach na jednej edycji Mistrzostw świata (2022) Pierwszy argentyński zawodnik, który strzelił gola w każdym meczu fazy pucharowej na jednej edycji Mistrzostw świata (2022) Rozgrywki klubowe w Hiszpanii Najwięcej goli w jednej lidze na najwyższym poziomie rozgrywkowym: 474 w Primera División Najwięcej goli w jednym sezonie Primera División: 50 goli (2011/2012) Najwięcej goli w finałach Pucharu Hiszpanii: 9 goli Najskuteczniejszy obcokrajowiec w historii Pucharu Hiszpanii: 56 goli Najwięcej goli w Superpucharze Hiszpanii: 14 Najwięcej meczów z golem w Superpucharze Hiszpanii: 7 Najwięcej asyst w historii Primera División: 192 asysty Najwięcej asyst w jednym sezonie Primera División: 21 asyst Najwięcej asyst w finałach Pucharu Hiszpanii: 6 asyst Najwięcej hat-tricków w jednym sezonie Primera División: 8 Najwięcej hat-tricków w historii Primera División: 36 Najwięcej goli na wyjeździe w jednym sezonie Primera División: 24 gole Najwięcej kolejnych meczów z golem w Primera División: 21 meczów, 33 gole Najwięcej meczów na wyjeździe z golem w jednym sezonie Primera División: 15 meczów Najwięcej goli strzelonych bezpośrednio z rzutu wolnego w Primera División: 39 goli Najwięcej meczów w historii Primera División, jako obcokrajowiec: 520 Najwięcej zwycięstw w historii Primera División: 383 Najszybciej strzelony dublet w finale Pucharu Hiszpanii: 5 minut Najwięcej finałów Pucharu Hiszpanii: 10 Najwięcej goli w El Clásico: 26 Najwięcej asyst w El Clásico: 14 asyst Najwięcej mistrzostw Hiszpanii jako obcokrajowiec: 10 Najwięcej zdobytych Pucharów Hiszpanii: 7 Najwięcej zdobytych Superpucharów Hiszpanii: 8 Najwięcej meczów w Superpucharze Hiszpanii: 20 Najwięcej Trofeo Pichichi: 8 Jedyny zawodnik, który zdobył Trofeo Pichichi 5 razy z rzędu Jedyny zawodnik, który strzelił bramkę w 7 różnych finałach Pucharu Hiszpanii Jedyny zawodnik, który strzelił co najmniej 10 goli w 15 kolejnych sezonach w Primera División Najmłodszy zawodnik z 200 golami w Primera División: 25 lat Jedyny zawodnik z co najmniej 400 golami w hiszpańskim futbolu Pierwszy piłkarz w historii, który przekroczył granicę 300, 350, 400 oraz 450 goli w Primera División Pierwszy piłkarz w historii, który przekroczył granicę 150 asyst w Primera División Rozgrywki klubowe we Francji Jedyny zawodnik, który w Ligue 1 dwa razy w jednym sezonie zdobył 3 asysty w jednym meczu (2021/2022) Najwięcej asyst w jednym roku kalendarzowym w Ligue 1: 20 w 2022 Liga Mistrzów Najwięcej goli dla jednego klubu w Lidze Mistrzów UEFA: 120 goli dla FC Barcelony Najwięcej goli w jednym meczu Ligi Mistrzów UEFA: 5 goli Najwięcej goli w fazie grupowej Ligi Mistrzów UEFA: 80 goli Najwięcej hat-tricków w historii Ligi Mistrzów: 8 Najwięcej drużyn, którym strzelił gola w Lidze Mistrzów: 40 Jeden z dwóch piłkarzy w historii, który w 18 kolejnych sezonach Ligi Mistrzów strzelił gola Mistrzostwa świata Najwięcej goli w meczach kwalifikacyjnych CONMEBOL do Mistrzostw świata: 31 goli Najwięcej meczów w historii Mistrzostw świata: 26 Najwięcej meczów jako kapitan w historii Mistrzostw świata: 19 Najwięcej meczów z bramką na Mistrzostwach świata: 11 Najwięcej asyst w fazie pucharowej Mistrzostw świata: 6 Jedyny zawodnik, który strzelił go we wszystkich rundach na jednej edycji Mistrzostw świata (Group Stage, R16, QF, SF, F) Jedyny zawodnik, który został nagrodzony MOTM w każdym meczu fazy pucharowej na jednej edycji Mistrzostw świata (2022) Jedyny zawodnik, który zdobył asystę na 5 edycjach Mistrzostw świata (2006–2022) Jedyny zawodnik, który zdobył bramkę oraz asystę w czterech różnych meczach na Mistrzostwach świata (1 w 2006, 3 w 2022) Jeden z sześciu piłkarzy w historii, który strzelił gola w 6 różnych meczach na jednej edycji Mistrzostw świata (2022) Jeden z sześciu piłkarzy w historii, który zagrał na 5 edycjach Mistrzostw świata (2006–2022) Jeden z trzech piłkarzy w historii, który zagrał na 5 edycjach Mistrzostw świata w fazie pucharowej (2006–2022) Najstarszy strzelec 5, 6 oraz 7 goli na jednej edycji Mistrzostw świata: 35 lat i 172 dni oraz 35 lat i 178 dni Drugi najstarszy strzelec bramki i najstarszy strzelec dubletu w finale Mistrzostw świata: 35 lat i 178 dni Najstarszy zwycięzca MVP Mistrzostw świata: 35 lat i 178 dni Najmłodszy i najstarszy strzelec oraz asystent w jednym meczu na Mistrzostwach świata: 18 lat i 357 dni oraz 35 lat i 172 dni Udział przy największej liczbie bramek na Mistrzostwach świata: 21 (13 goli i 8 asyst) Najwięcej nagród MVP w historii Mistrzostw świata: 2 (2014 i 2022) Najwięcej nagród MOTM w historii Mistrzostw świata: 11 Najwięcej nagród MOTM na jednej edycji Mistrzostw świata: 5 (2022) Copa América Najwięcej meczów na Copa América: 34 mecze Najwięcej asyst na Copa América: 17 asyst Najwięcej asyst w jednej edycji Copa América: 5 asyst na Copa América 2021 Jedyny zawodnik, który zdobył asystę na 6 edycjach Copa América (2007–2021) Jedyny zawodnik, który na jednej edycji Copa América został królem strzelców, asyst i wygrał turniej (2021) Najwięcej nagród MOTM w historii Copa América: 14 Najwięcej nagród MOTM na jednej edycji Copa América: 4 (2015 i 2021) Inne Najwięcej zdobytych Złotych Piłek: 8 Najwięcej zdobytych Europejskich Złotych Butów: 6 Najwięcej goli klubowych z top 5 lig europejskich: 703 gole Najwięcej goli w roku kalendarzowym: 91 goli (2012) Najwięcej goli w jednym sezonie: 73 gole (2011/2012) Najwięcej goli na jednym stadionie (Camp Nou): 394 goli Najwięcej asyst w piłce klubowej w XXI wieku: 302 asysty Jedyny zawodnik, który strzelił bramkę w 7 różnych rozgrywkach w ciągu jednego roku (2015) Jedyny zawodnik, który dwukrotnie strzelił bramkę w 6 różnych rozgrywkach klubowych w ciągu roku (2011 i 2015) Jedyny zawodnik, który strzelił co najmniej 20 goli w lidze w 13 kolejnych sezonach Jedyny zawodnik, który strzelił co najmniej 25 goli w lidze w 12 kolejnych sezonach Jedyny zawodnik, który strzelił co najmniej 30 goli w 13 kolejnych sezonach Jedyny zawodnik, który strzelił co najmniej 40 goli w 10 kolejnych sezonach Jedyny zawodnik, który strzelił co najmniej 60 goli w 2 kolejnych sezonach Jedyny zawodnik, który w 9 sezonach ligowych strzelił 30 goli Jedyny zawodnik, który w co najmniej dwóch sezonach ligowych z rzędu został zarówno królem strzelców i asyst: 2017/2018, 2018/2019, 2019/2020 Jedyny zawodnik, który został królem strzelców ligi 8 razy w pięciu najsilniejszych ligach europejskich Jedyny zawodnik, który na głównych turniejach międzynarodowych brał udział przy co najmniej 50 golach (26 goli i 25 asyst) Jeden z dwóch piłkarzy w historii, który w jednym sezonie ligowym zdobył co najmniej 20 goli i 20 asyst Jeden z dziewięciu piłkarzy w historii, który wygrywał Ligę Mistrzów, Mistrzostwo świata i Złotą Piłkę Najwięcej nagród MVP, na turniejach międzynarodowych: 4 (Mundial: 2014, 2022 i Copa América: 2015, 2021) Najwięcej nagród indywidualnych, na turniejach międzynarodowych: 6 (MVP: 2014, 2015, 2021, 2022, Złoty But: 2021 i Najlepszy młody piłkarz: 2007) Najwięcej nagród MOTM na turniejach międzynarodowych: 25 Nieaktualne Najskuteczniejszy zawodnik w historii Ligi Mistrzów UEFA w pierwszych 50 meczach wyjazdowych: 34 gole Najwięcej meczów w El Clásico: 45 Odznaczenia Medal Zasługi dla Sportu (Boliwia) Krzyż św. Jerzego Życie prywatne Od 2009 związany jest z modelką i dietetyczką Antonellą Roccuzzo, z którą znają się od dzieciństwa. Pobrali się 30 czerwca 2017 w Rosario, ich rodzinnym mieście. Mają trzech synów: Thiago (ur. 2 listopada 2012), Mateo (ur. 11 września 2015) i Ciro (ur. 10 marca 2018). Ma dwóch kuzynów; Maxi Biancucchi występował m.in. w paragwajskiej Olimpii Asunción, zakończył karierę w 2017 z paragwajskim Rubio Ñú; Emanuel Biancucchi gra w brazylijskim Resende. 6 lipca 2016 wraz z ojcem Jorgem zostali skazani przez sąd w Barcelonie na karę 21 miesięcy pozbawienia wolności w zawieszeniu na dwa lata i grzywnę (Lionel – 2 mln euro, Jorge – 1,5 mln). Obaj oskarżeni byli za narażenie skarbu państwa na stratę ponad 4,1 mln euro w latach 2007–2009. W 2017 prawomocnie skazany przez hiszpański sąd za oszustwa podatkowe. Zgodnie z hiszpańskim prawem piłkarzowi nie groziło więzienie, ponieważ był wcześniej niekarany, a kara była krótsza niż dwa lata. Znalazł się na okładce gier video z serii Pro Evolution Soccer w latach 2009, 2010, 2011, 2017 i 2020, a także brał udział w kampanii promującej grę. Znalazł się też na okładkach gier FIFA Street i FIFA: 13, 14, 15, 16. Jest również bohaterem kilku książek biograficznych: Caioli L., 2011, Messi. Historia chłopca, który stał się legendą, Sine Qua Non; Faccio L., 2012, Messi. Chłopiec, który zawsze się spóźniał (a dziś jest pierwszy), Sine Qua Non; Balagué G., 2015, Messi. Biografia, Sine Qua Non; Puntí J., 2020, Messi. G.O.A.T., Sine Qua Non. Ma Zespół Aspergera. Uwagi Przypisy Linki zewnętrzne Lionel Messi na oficjalnej stronie Paris Saint-Germain Biografia na oficjalnej stronie klubu Reprezentanci Argentyny w piłce nożnej Argentyńscy medaliści olimpijscy Piłkarze FC Barcelona Piłkarze Paris Saint-Germain F.C. Piłkarze Inter Miami CF Zdobywcy Copa América Zdobywcy Pucharu Europy i Ligi Mistrzów Mistrzowie Świata w Piłce Nożnej Uczestnicy Mistrzostw Świata w Piłce Nożnej 2006 Uczestnicy Mistrzostw Świata w Piłce Nożnej 2010 Uczestnicy Mistrzostw Świata w Piłce Nożnej 2014 Uczestnicy Mistrzostw Świata w Piłce Nożnej 2018 Uczestnicy Mistrzostw Świata w Piłce Nożnej 2022 Uczestnicy Copa América 2007 Uczestnicy Copa América 2011 Uczestnicy Copa América 2015 Uczestnicy Copa América 2016 Uczestnicy Copa América 2019 Uczestnicy Copa América 2021 Sportowcy pochodzenia włoskiego Argentyńczycy pochodzenia włoskiego Medaliści Letnich Igrzysk Olimpijskich 2008 Piłkarze ze 100 i więcej występami w reprezentacji Królowie strzelców Pucharu Europy i Ligi Mistrzów UEFA Królowie strzelców Primera División Laureaci Złotej Piłki Ludzie urodzeni w Rosario Urodzeni w 1987 Byłe Dobre Artykuły Przestępcy Uczestnicy Mistrzostw Świata U-20 w Piłce Nożnej 2005 Mistrzowie Świata U-20 w Piłce Nożnej

1136660

https://pl.wikipedia.org/wiki/Andrzej%20Duda

Andrzej Duda

Andrzej Sebastian Duda (ur. 16 maja 1972 w Krakowie) – polski prawnik i polityk, od 6 sierpnia 2015 prezydent Rzeczypospolitej Polskiej. Doktor nauk prawnych, w latach 2006–2007 podsekretarz stanu w Ministerstwie Sprawiedliwości, w latach 2008–2010 podsekretarz stanu w Kancelarii Prezydenta Lecha Kaczyńskiego, w latach 2007–2011 członek Trybunału Stanu, poseł na Sejm VII kadencji (2011–2014), poseł do Parlamentu Europejskiego VIII kadencji (2014–2015). Życiorys Dzieciństwo i młodość Urodził się 16 maja 1972 w Krakowie. Jest synem Jana Dudy, elektrotechnika, profesora nauk technicznych i samorządowca oraz Janiny Milewskiej-Dudy, profesor nauk chemicznych. Jego rodzice swoją działalność zawodową związali z Akademią Górniczo-Hutniczą im. Stanisława Staszica w Krakowie. Ma dwie młodsze siostry – Annę i Dominikę. Jego stryjem jest polityk Antoni Duda. W trakcie II wojny światowej brat dziadka Andrzeja Dudy, Franciszek Duda, od 1943 walczył w szeregach AK na Podkarpaciu. Został zakatowany przez gestapo w więzieniu w Tarnowie. Miejsce jego pochówku do dziś pozostaje nieznane. Dziadek Andrzeja Dudy od strony matki, Nikodem Milewski, wziął udział w wojnie polsko-bolszewickiej w 1920 jako kwatermistrz. Był piłsudczykiem. Jego matka a prababka Andrzeja Dudy, Joanna z domu Mrozowska, została wywieziona w czasie II wojny światowej przez Niemców i jej losy są nieznane. Brat Nikodema, Wiktor Milewski, walczył w partyzantce w województwie radomskim. Syn Nikodema, Lech Milewski, jako szesnastolatek walczył w powstaniu warszawskim. Następnie został osadzony w obozie koncentracyjnym Auschwitz, a później także w Mauthausen, gdzie dożył wyzwolenia w 1945. Andrzej Duda w latach 1984–1990 należał do harcerstwa. Działalność tę zakończył jako drużynowy 5 Krakowskiej Drużyny Harcerskiej „Piorun” w strukturach Związku Harcerstwa Polskiego, wchodzącej w skład Szczepu 5 KDH „Wichry”. Wielokrotnie wskazywał na tamten czas, jako ważne doświadczenie w życiu osobistym. Wykształcenie i praca zawodowa W latach 1979–1987 uczęszczał do Szkoły Podstawowej im. Janka Krasickiego w Krakowie (obecna SP nr 33 im. Króla Stefana Batorego w Krakowie). Szkoła była wówczas placówką badawczą Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Krakowie. W szkole działał Szczep 5 KDH „Wichry”, do którego należał także Andrzej Duda. Od 1987 uczęszczał do klasy humanistycznej II Liceum Ogólnokształcącego w Krakowie, w którym zdał maturę w 1991. W 1996 ukończył studia prawnicze na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Jagiellońskiego na podstawie pracy magisterskiej pt. Wywłaszczenie nieruchomości pod budowę autostrad płatnych, obronionej w Katedrze Postępowania Administracyjnego UJ. Podczas studiów startował w Akademickich Mistrzostwach Polski w narciarstwie alpejskim. W 2003 nie zdał egzaminu na aplikację adwokacką, ponieważ „nie uzyskał wymaganego minimum punktów na etapie testu pisemnego”. 19 grudnia 2003 rada adwokacka w Krakowie odmówiła wpisania go na listę aplikantów adwokackich, gdyż uzyskał tylko 67 punktów z testu pisemnego, podczas gdy minimum wynosiło 85 pkt. Andrzej Duda odwołał się od tej decyzji 2 kwietnia 2004, powołując się na wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 18 lutego 2004. 28 maja 2004 Okręgowa Rada Adwokacka w Krakowie odmówiła wznowienia postępowania, wskazując, że zgodnie z tym wyrokiem uznano ważność postępowań konkursowych przeprowadzonych przed ogłoszeniem tego wyroku TK. Andrzej Duda zaskarżył decyzję do Naczelnej Rady Adwokackiej, ale jej prezydium podtrzymało decyzję rady okręgowej, wskazując, iż Andrzej Duda w odwołaniu pomylił przepisy. W lutym 1997 rozpoczął pracę naukowo-dydaktyczną w Katedrze Postępowania Administracyjnego UJ, a od października 2001 w Katedrze Prawa Administracyjnego UJ jako asystent. 24 stycznia 2005 uzyskał stopień naukowy doktora nauk prawnych na podstawie rozprawy zatytułowanej Interes prawny w polskim prawie administracyjnym napisanej pod kierunkiem profesora Jana Zimmermanna i obronionej 6 grudnia 2004, a następnie wydanej w formie publikacji książkowej w 2008. Wiosną 2005 założył własną kancelarię prawną. W latach 2003–2007 był członkiem rady nadzorczej krakowskiego TBS Południe. Był także wykładowcą w Wyższej Szkole Pedagogiki i Administracji im. Mieszka I w Poznaniu. Wczesna aktywność polityczna W 1989 zaangażował się w kampanię Komitetu Obywatelskiego. W wyborach prezydenckich w 1990 i 1995, jako wolontariusz, aktywnie wspierał kandydaturę Lecha Wałęsy. O swoim poparciu dla Wałęsy po latach mówił: Cztery razy głosowałem na niego w wyborach prezydenckich, w obydwu turach w 1990 i 1995! Choć mając dzisiejszą wiedzę, nie wiem, czyby mi ręka nie drgnęła. 31 maja 2000 wstąpił w szeregi Unii Wolności, gdzie w październiku tego samego roku został wiceprzewodniczącym koła Podgórze Zachód i ubiegał się nieskutecznie o mandat na zjazd regionalny partii. Jesienią 2001 zdobył mandat delegata na zjazd regionalny partii. Odnosząc się do swojego doświadczenia związanego z UW, napisał później: wystarczyło, żeby się zrazić. Kariera polityczna Po wyborach parlamentarnych w 2005 rozpoczął współpracę z Klubem Parlamentarnym Prawa i Sprawiedliwości jako doradca legislacyjny. Ministerstwo Sprawiedliwości Od 1 sierpnia 2006 do 15 listopada 2007 pełnił funkcję podsekretarza stanu w Ministerstwie Sprawiedliwości w rządzie Jarosława Kaczyńskiego. Funkcję ministra sprawiedliwości pełnił wówczas Zbigniew Ziobro. W resorcie odpowiadał za legislację, współpracę międzynarodową i przebieg informatyzacji. Reprezentował polski wymiar sprawiedliwości na forum Komisji ds. wymiaru sprawiedliwości UE. Nadzorował informatyzację wszystkich 125 sądów gospodarczych, wprowadzono wtedy urządzenia umożliwiające przesłuchania na odległość we wszystkich 45 sądach okręgowych. Proces informatyzacji objął także większość wydziałów w sądach grodzkich. Przyspieszono także informatyzację wydziałów ksiąg wieczystych. W 2007 bez powodzenia startował w wyborach do Sejmu z ostatniego miejsca na liście PiS w okręgu tarnowskim, otrzymując 11 158 głosów (6. wynik na liście). W jego ówczesną kampanię zaangażował się Zbigniew Ziobro. Z funkcji wiceministra został odwołany 15 listopada 2007 w związku z wyborem przez Sejm w skład Trybunału Stanu, w którym zasiadał do 2011. Kancelaria Prezydenta RP Lecha Kaczyńskiego 16 stycznia 2008 Lech Kaczyński powołał go na stanowisko podsekretarza stanu w Kancelarii Prezydenta RP. Objął nadzór nad Biurem Prawa i Ustroju oraz od jesieni 2008 nad Biurem Obywatelstw i Prawa Łaski. Do jego obowiązków należało czuwanie nad prezydencką legislacją. Reprezentował Prezydenta Rzeczypospolitej m.in. w trakcie prac nad ustawami w Sejmie. 12 kwietnia 2010 roku nadzorował wraz z prezydencką minister Bożeną Borys-Szopą przywiezienie ciała Marii Kaczyńskiej, zmarłej w katastrofie smoleńskiej 10 kwietnia. 5 lipca 2010, dzień po drugiej turze wyborów prezydenckich, w których zwyciężył Bronisław Komorowski, złożył dymisję z zajmowanej funkcji, która została przyjęta następnego dnia przez Bronisława Komorowskiego wykonującego jako Marszałek Sejmu obowiązki Prezydenta. Rada Miasta Krakowa, Sejm RP i Parlament Europejski W wyborach samorządowych w 2010 kandydował bez powodzenia z ramienia PiS na prezydenta Krakowa, zajmując 3. miejsce w pierwszej turze głosowania z wynikiem 22,38% głosów (w II turze nie poparł żadnego kandydata, jednak zaapelował, aby nie głosować na Stanisława Kracika z PO). Uzyskał natomiast mandat radnego miasta. Jako radny interweniował przede wszystkim w kwestiach komunikacji miejskiej, infrastruktury oraz mieszkań komunalnych, pustostanów i wysokości czynszów. 6 lipca 2011, w wyniku jego aktywności, powołano Okrągły Stół Mieszkaniowy poświęcony wypracowaniu nowych zasad zarządzania mieszkaniami komunalnymi (w jego spotkaniach uczestniczył później także jako poseł na Sejm RP). W 2011 wystąpił w filmie dokumentalnym o katastrofie smoleńskiej pt. Mgła. Był także jednym z założycieli stowarzyszenia Ruch Społeczny im. Prezydenta RP Lecha Kaczyńskiego, w którym do 2015 pełnił funkcję przewodniczącego komisji rewizyjnej. W wyborach parlamentarnych w 2011 z listy PiS został wybrany na posła VII kadencji w okręgu krakowskim, otrzymując 79 981 głosów (6. wynik w Polsce). W związku z tym zrzekł się mandatu radnego. W listopadzie 2011, po rozłamie w PiS i powstaniu Solidarnej Polski, pozostał w PiS. Tak komentował swoją ówczesną sytuację: do polityki wprowadzili mnie Arek Mularczyk i Zbyszek Ziobro, ale skoro w kampanii wyborczej składałem obietnice jako człowiek PiS, to zmiana partii po miesiącu bycia posłem byłaby niemoralna. W Sejmie VII kadencji poseł Andrzej Duda zasiadał m.in. w Komisji Ustawodawczej oraz jej podkomisji stałej do spraw Trybunału Konstytucyjnego i Komisji Odpowiedzialności Konstytucyjnej. Reprezentował Sejm w postępowaniach przed Trybunałem Konstytucyjnym. Był członkiem zespołów: ds. obrony demokratycznego państwa prawa, ds. wyjaśnienia katastrofy smoleńskiej, ds. obrony wolności słowa, na rzecz obrony życia i rodziny oraz zespołu tradycji i pamięci żołnierzy wyklętych. W czasie dwuipółletniego sprawowania funkcji posła Andrzej Duda wystąpił 139 razy na posiedzeniach Sejmu. Sprzeciwiał się wejściu Polski do strefy euro. Zajmował się także m.in. nowelizacją kodeksu karnego. Przygotowywał ustawę o postępowaniu wobec ludzi z zaburzeniami psychicznymi stwarzającymi zagrożenie życia, zdrowia lub wolności seksualnej innych osób. W 2012 podpisał się pod projektem ustawy przewidującym karę więzienia za zastosowanie zapłodnienia in vitro. W marcu 2013 skutecznie interweniował ws. bezpodstawnego odebrania przez sąd dzieci rodzinie Bajkowskich z Krakowa. We wrześniu 2013, jako jeden z dziesięciu posłów VII kadencji Sejmu, został wyróżniony w rankingu tygodnika „Polityka” na najlepszych posłów. W uzasadnieniu dziennikarze, relacjonując na co dzień prace Sejmu, podkreślali merytoryczne podejście posła Andrzeja Dudy do sprawowania obowiązków poselskich oraz wysoką kulturę w relacjach z koleżankami i kolegami także z innych ugrupowań. W trakcie sprawowania mandatu poselskiego wystosował 21 interpelacji dotyczących m.in. polityki mieszkaniowej rządu oraz spraw związanych z tzw. dziką reprywatyzacją. Od 27 listopada 2013 do 9 stycznia 2014 sprawował funkcję rzecznika prasowego PiS, którą objął po aferze związanej z Adamem Hofmanem. W styczniu 2014 został szefem kampanii PiS przed majowymi wyborami do Parlamentu Europejskiego. Uzyskał w nich mandat eurodeputowanego VIII kadencji, otrzymując blisko 100 tys. głosów. Tym samym 27 maja 2014 wygasł jego mandat posła na Sejm RP. W Parlamencie Europejskim należał do frakcji Europejskich Konserwatystów i Reformatorów (ECR). W trakcie swej kadencji złożył 19 sprawozdań. Zajmował się głównie sprawami międzynarodowymi, w tym umowami UE z krajami spoza Wspólnoty. 10 razy występował na posiedzeniach plenarnych PE. Wybory prezydenckie w 2015 6 grudnia 2014 rada polityczna PiS zatwierdziła jego kandydaturę z ramienia partii w wyborach prezydenckich w 2015 (wystawienie Andrzeja Dudy w tych wyborach zadeklarował 11 listopada 2014 prezes PiS Jarosław Kaczyński). 30 marca 2015 jego kandydatura została zarejestrowana przez Państwową Komisję Wyborczą. Poza PiS poparcia udzieliły mu partie Stronnictwo „Piast”, Solidarna Polska, Liga Obrony Suwerenności i Polska Razem oraz komisja krajowa związku zawodowego „Solidarność”. W ramach prowadzonej w okresie od 7 lutego 2015 do 22 maja 2015 kampanii wyborczej, odwiedził 241 miejscowości w kraju oraz udał się do Londynu i Strasburga. Koncepcja prowadzonej kampanii wyborczej opierała się w głównej mierze na małych spotkaniach lokalnych często nietransmitowanych przez główne media krajowe. W trakcie kampanii Andrzej Duda złożył obietnice m.in. obniżenia wieku emerytalnego, podniesienia kwoty wolnej od podatku oraz udzielenia pomocy „frankowiczom”. W przeprowadzonej 10 maja 2015 pierwszej turze głosowania zajął pierwsze miejsce, zdobywając 5 179 092 głosy, co stanowiło 34,76% głosów ważnych. Ponieważ żaden z kandydatów nie przekroczył progu 50% głosów ważnych, Andrzej Duda wszedł do drugiej tury głosowania wraz z ubiegającym się o reelekcję Bronisławem Komorowskim, który otrzymał 33,77% głosów ważnych. Spośród kandydatów, którzy odpadli w pierwszej turze, oddanie na niego głosu zadeklarował Grzegorz Braun. Przed drugą turą otrzymał także poparcie Prawicy Rzeczypospolitej, Unii Polityki Realnej i Samoobrony Odrodzenie. W drugiej turze wyborów z 24 maja 2015 został wybrany na urząd prezydenta RP, pokonując w głosowaniu ubiegającego się o reelekcję Bronisława Komorowskiego. Andrzej Duda uzyskał 51,55% głosów ważnych (8 630 627 głosów). Dwa dni później zrezygnował z członkostwa w PiS. 25 maja 2015 w związku z ogłoszeniem oficjalnych wyników doszło do wygaśnięcia jego mandatu w Parlamencie Europejskim. Wybory prezydenckie w 2020 5 lutego 2020 Andrzej Duda ogłosił, że będzie ubiegał się o reelekcję w wyborach prezydenckich 10 maja 2020. 10 dni później Rada Polityczna PiS udzieliła mu poparcia w tych wyborach. W jego sztabie, poza działaczami PiS, znaleźli się także przedstawiciele koalicyjnych partii – Porozumienia i Solidarnej Polski. Poparł go również NSZZ „Solidarność”. Po nieodbyciu się głosowania w planowanym terminie, został także kandydatem w wyborach zaplanowanych na 28 czerwca tego samego roku. Poparły go dodatkowo partie Zjednoczenie Chrześcijańskich Rodzin i Stronnictwo Ludowe „Ojcowizna” RP. W czasie kampanii, w której dominowały tematy związane z kryzysem gospodarczym związanym z epidemią COVID-19, Andrzej Duda m.in. krytykował rządzące w latach 2007–2015 Platformę Obywatelską i Polskie Stronnictwo Ludowe, stwierdzając: „Byli gorszym wirusem niż koronawirus. Dla polskiej gospodarki byli gorsi niż koronawirus”. Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (OBWE) monitorująca procesy wyborcze określiła stosowaną przez prezydenta w kampanii retorykę jako „mowę podburzającą”, która „miała czasami charakter ksenofobiczny i homofobiczny”. W przeprowadzonej 28 czerwca 2020 pierwszej turze głosowania zajął pierwsze miejsce, zdobywając głosów, co stanowiło 43,50% głosów ważnych. Ponieważ żaden z kandydatów nie przekroczył progu 50% głosów ważnych, Andrzej Duda wszedł do drugiej tury głosowania wraz z Rafałem Trzaskowskim z PO i KO, który otrzymał 30,46% głosów ważnych. Przed drugą turą otrzymał wsparcie przedstawicieli części środowisk konserwatywnych, katolickich i narodowych, w tym Marka Jakubiaka (i jego partii Federacja dla Rzeczypospolitej), który odpadł w pierwszej turze wyborów, a także m.in. Marka Chodakiewicza, Jana Żaryna, Jacka Bartyzela, Sławomira Cenckiewicza i Przemysława Górnego. Wsparły go także partie Unia Polityki Realnej, Piast – Jedność Myśli Europejskich Narodów, Prawica Rzeczypospolitej, Związek Zawodowy Rolnictwa „Samoobrona” (związany z partią Samoobrona), a także stowarzyszenie Solidarność Walcząca (powiązane z partią Wolni i Solidarni). Andrzej Duda przed pierwszą turą wziął udział w debacie telewizyjnej z wszystkimi pozostałymi kontrkandydatami – 6 maja 2020, w debacie z udziałem m.in. Małgorzaty Kidawy-Błońskiej, transmitowanej w Programie 1 Telewizji Polskiej, TVP Info i TVP Polonia, a także przed powtórzonymi wyborami, 17 czerwca 2020, z udziałem m.in. Rafała Trzaskowskiego (TVP, m.in. w odniesieniu do debaty, została skrytykowana przez OBWE za stronniczość i brak zapewnienia dostępu wyborcom do wyczerpujących informacji). Przed drugą turą wyborów Andrzej Duda nie przyjął zaproszenia na zaplanowaną 2 lipca 2020 debatę zorganizowaną przez TVN24, Onet.pl i Wirtualną Polskę. Przyjął jednak zaproszenie na organizowaną 6 lipca w Końskich przez TVP debatę przypominającą amerykańską formułę „Town Hall”, w której pytania zadają wyłącznie wyborcy. Odpowiadał na pytania w pojedynkę, gdyż jego konkurent Rafał Trzaskowski nie uczestniczył w niej, odpowiadając w tym samym czasie na pytania kilkunastu redakcji podczas Areny Prezydenckiej w Lesznie (na którą z kolei zaproszenia nie przyjął Andrzej Duda). W drugiej turze głosowania, 12 lipca 2020, został większością głosów wybranym na drugą kadencję uzyskując poparcie wyborców, co stanowiło 51,03% głosów ważnych, podczas gdy jego konkurent Rafał Trzaskowski zdobył ich (tj. 48,97% głosów). Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej Pierwsza, trwająca pięć lat, kadencja prezydencka Andrzeja Dudy rozpoczęła się 6 sierpnia 2015 z chwilą złożenia przysięgi przed Zgromadzeniem Narodowym. Tego samego dnia Andrzej Duda przyjął zwierzchnictwo nad Siłami Zbrojnymi RP. Po uzyskaniu reelekcji, 6 sierpnia 2020 dokonał zaprzysiężenia na kolejną kadencję przed Zgromadzeniem Narodowym. Uroczystość ta została zbojkotowana przez część członków Zgromadzenia i zaproszonych gości, ze względu na ich krytyczny stosunek wobec przebiegu wyborów i dotychczasowej prezydentury Andrzeja Dudy. Jest drugim, po Aleksandrze Kwaśniewskim, prezydentem w III RP obejmującym urząd na drugą kadencję. Polityka krajowa Kancelaria Prezydenta RP Dotychczas Andrzej Duda powołał trzech Szefów Kancelarii Prezydenta RP: Małgorzatę Sadurską (od 2015 do 2017), Halinę Szymańską (od 2017 do 2020). Grażynę Ignaczak-Bandych (od 2020). Nominacje i powołania Rada Ministrów Podczas sprawowania urzędu Andrzej Duda trzykrotnie desygnował prezesów Rady Ministrów, odbierając przysięgę: 16 listopada 2015 od rządu Beaty Szydło, 11 grudnia 2017 od pierwszego rządu Mateusza Morawieckiego, 15 listopada 2019 od drugiego rządu Mateusza Morawieckiego. Prezesi najwyższych organów władzy sądowniczej Na stanowisko prezesa Trybunału Konstytucyjnego powołał Julię Przyłębską. Na stanowisko prezesa Naczelnego Sądu Administracyjnego powołał prof. Marka Zirk-Sadowskiego, a następnie Jacka Chlebnego. Jako prezydent przedstawił Sejmowi kandydaturę Adama Glapińskiego na prezesa Narodowego Banku Polskiego. W ramach swoich uprawnień 13 września 2016 powołał do Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji Andrzeja Sabatowskiego i Janusza Kaweckiego. Na stanowisko I Prezesa Sądu Najwyższego powołał dr hab. Małgorzatę Manowską. Wybrane nominacje i powołania 12 listopada 2015 przyjął dymisję rządu Ewy Kopacz, a następnego dnia desygnował Beatę Szydło na prezesa Rady Ministrów, zaś 16 listopada 2015 dokonał zaprzysiężenia rządu Beaty Szydło. 1 grudnia 2015 na wniosek prezesa Rady Ministrów powołał na stanowisko ministra energii Krzysztofa Tchórzewskiego. 19 lipca 2016 na wniosek Prezesa Narodowego Banku Polskiego powołał Andrzeja Kazimierczaka na członka zarządu Narodowego Banku Polskiego. 26 lipca 2016 powołał Juliusza Brauna i Grzegorza Podżornego do Rady Mediów Narodowych. W lutym 2016 powołał Łukasza Hardta i Kamila Zubelewicza w skład Rady Polityki Pieniężnej. W maju 2016 zgłosił kandydaturę Adama Glapińskiego na prezesa Narodowego Banku Polskiego, zaaprobowaną następnie przez obie izby parlamentu. 21 grudnia 2016 powołał Julię Przyłębską na prezesa Trybunału Konstytucyjnego. 8 grudnia 2017 przyjął dymisję rządu Beaty Szydło i desygnował Mateusza Morawieckiego na prezesa Rady Ministrów, a 11 grudnia dokonał zaprzysiężenia rządu Mateusza Morawieckiego. 20 czerwca 2018 na wniosek prezesa Rady Ministrów odwołał Krzysztofa Jurgiela ze składu Rady Ministrów z urzędu ministra rolnictwa i rozwoju wsi oraz powołał na to stanowisko Jana Krzysztofa Ardanowskiego. 29 czerwca 2018 mianował generała dywizji Rajmunda Andrzejczaka na stanowisko Szefa Sztabu Generalnego Wojska Polskiego. 17 grudnia 2018 dokonał zmiany na stanowisku przedstawiciela prezydenta RP w Komisji Nadzoru Finansowego, odwołując Zdzisława Sokala oraz powołując na jego miejsce Cezarego Kochalskiego. 1 kwietnia 2019 powołał w skład Państwowej Komisji Wyborczej sędziego Trybunału Konstytucyjnego Grzegorza Jędrejka. 4 czerwca 2019 na wniosek prezesa Rady Ministrów odwołał ze składu RM: Beatę Szydło, Joachima Brudzińskiego, Teresę Czerwińską, Beatę Kempę, Elżbietę Rafalską i Annę Zalewską, jednocześnie powołując w skład rady ministrów Jacka Sasina, Mariana Banasia, Bożenę Borys-Szopę, Dariusza Piontkowskiego, Elżbietę Witek, Michała Dworczyka oraz Michała Wosia. 29 lipca 2019 powołał w skład Państwowej Komisji Wyborczej sędziego Trybunału Konstytucyjnego Wojciecha Sycha. 14 sierpnia 2019 na wniosek prezesa rady ministrów powołał Mariusza Kamińskiego na urząd ministra spraw wewnętrznych i administracji. 20 września 2019 na wniosek prezesa rady ministrów powołał Jerzego Kwiecińskiego na urząd ministra finansów, inwestycji i rozwoju. 12 listopada 2019 przyjął dymisję rządu Mateusza Morawieckiego, powierzając mu dalsze sprawowanie obowiązków do czasu powołania nowej Rady Ministrów. 14 listopada 2019 desygnował Mateusza Morawieckiego na urząd Prezesa Rady Ministrów, powierzając mu misję utworzenia nowego rządu. 15 listopada 2019 powołał drugi rząd Mateusza Morawieckiego. 5 grudnia 2019 powołał na stanowisko ministra sportu Danutę Dmowską-Andrzejuk. 21 grudnia 2019 powołał w skład Rady Polityki Pieniężnej Cezarego Kochalskiego. 8 stycznia 2020 wręczył akt mianowania na ponowną kadencję na stanowisku dowódcy Wojsk Obrony Terytorialnej gen. dyw. Wiesławowi Kukule. Rada Gabinetowa Posiedzenia Rady Gabinetowej zwołane przez prezydenta Andrzeja Dudę: 7 stycznia 2020 – poświęcona polityce międzynarodowej, reakcji rządu na wydarzenia na Bliskim Wschodzie ze stycznia 2020 oraz planom obchodów 75-lecia wyzwolenia niemieckiego obozu Auschwitz-Birkenau. Rada Bezpieczeństwa Narodowego Posiedzenia Rady Bezpieczeństwa Narodowego zwołane przez prezydenta Andrzeja Dudę: 9 marca 2016 – inauguracyjne, poświęcone aktualnym problemom związanym z bezpieczeństwem kraju; 7 czerwca 2016 – poświęcone szczytowi NATO, który odbył się w dniach 8–9 lipca w Warszawie; 10 marca 2020 – poświęcone szerzeniu się zakażeń wirusem SARS-CoV-2; 23 marca 2020 – poświęcone projektowi „tarczy antykryzysowej”, mającej ograniczyć gospodarcze reperkusje pandemii COVID-19; 28 stycznia 2022 – poświęcone sytuacji związanej z groźbą rosyjskiej inwazji na Ukrainę; 2 marca 2022 – poświęcone rosyjskiej inwazji na Ukrainę; 28 marca 2022 – poświęcone sytuacji na Ukrainie, rosnącej liczbie uchodźców, wizycie prezydenta USA Joe Bidena oraz nadzwyczajnemu szczytowi NATO; 4 lipca 2022 – poświęcone omówieniu postanowień szczytu NATO w Madrycie; 16 listopada 2022 – poświęcone eksplozji w Przewodowie; 24 lutego 2023 – poświęcone sytuacji bezpieczeństwa w regionie w kontekście m.in. wizyty prezydenta Joe Bidena i szczytu B9. Polityka zagraniczna Trójmorze Prezydenci Polski Andrzej Duda oraz Chorwacji Kolinda Grabar-Kitarović zainaugurowali spotkanie 12 państw Unii Europejskiej (Austria, Bułgaria, Chorwacja, Czechy, Estonia, Litwa, Łotwa, Polska, Słowacja, Słowenia, Węgry, Rumunia) położonych między Adriatykiem, Bałtykiem i Morzem Czarnym w trakcie odbywającego się Nowym Jorku Zgromadzenia Narodowego ONZ w 2015. Wyrażono wówczas wolę pogłębiania kooperacji, która przyczyniłaby się do poprawy inwestycji infrastrukturalnych na historycznie zaniedbywanej linii Północ-Południe oraz zwiększyła relacje biznesowe w regionie. Prezydenci wskazali, że inicjatywa nie będzie tworzyć nowych struktur, a jej charakter będzie nieformalny. Uznano, że Trójmorze będzie nowym instrumentem wykorzystywania efektu synergii już istniejących formatów współpracy regionalnej (takich jak np. Grupa Wyszehradzka). W następnych latach odbyło się siedem Szczytów Inicjatywy Trójmorza (2016 – Dubrownik, 2017 – Warszawa, 2018 – Bukareszt, 2019 – Lublana, 2020 – Tallin, 2021 – Sofia, 2022 – Ryga), a w 2023 planowana jest organizacja VIII Szczytu Trójmorza w Rumunii. W toku prac formatu trójmorskiego wypracowano kilka kluczowych zasad działania 3SI. Podtrzymano założenie, że Trójmorze jest nieformalnym forum prezydenckim, które stanowi wsparcie dla intensyfikacji współpracy biznesowej oraz lepszej integracji infrastrukturalnej w zakresie transportu, energetyki i cyfryzacji. Rada Bezpieczeństwa ONZ Prezydent RP prowadził kampanię na rzecz niestałego członkostwa RP w Radzie Bezpieczeństwa Narodów Zjednoczonych w latach 2018–2019. W jej ramach m.in. jako pierwszy polski prezydent wystąpił na forum Unii Afrykańskiej. Efektem tych starań było jednomyślne poparcie dla Polski w głosowaniu na niestałego członka Rady (190 państw ONZ poparło polską kandydaturę przy braku głosu przeciw). Ważnym akcentem kampanii na rzecz członkostwa w RB ONZ były kwestie związane z ochroną suwerenności i integralności terytorialnej państw. Prezydent Andrzej Duda stwierdzał, że „wolność jest synonimem pokoju. Zniewolenie zaś jest źródłem wojny”. Przywoływał przykłady Ukrainy i Gruzji jako państw, które od wielu lat są zmuszone do funkcjonowania w okolicznościach łamania prawa międzynarodowego przez państwo-agresora. W swoich wystąpieniach polski przywódca odnosił się także do mechanizmów nieproliferacji broni masowego rażenia, kontroli zbrojeń, metod pokojowego rozwiązywania sporów, działań przeciw naruszeniom prawa międzynarodowego oraz sposobów pociągnięcia do odpowiedzialności sprawców przestępstw w świetle prawa międzynarodowego. Na 73. Sesji Zgromadzenia Ogólnego ONZ Andrzej Duda pogłębił koncepcję „pokoju przez prawo międzynarodowe”, uzupełniając ją o pojęcie „pozytywnego multilateralizmu”. Prezydent RP zdefiniował go, jako proces budowy rzeczywistej wspólnoty międzynarodowej opartej przede wszystkim na poszanowaniu suwerennej równości państw, nie zaś na wąskiej grupie najpotężniejszych graczy tworzących tzw. „koncert mocarstw”. Stosunki polsko-amerykańskie Po objęciu prezydentury przez Andrzeja Dudę zintensyfikowano relacje polsko-amerykańskie, zwiększając częstotliwość spotkań prezydentów obu państw. Istotnym wydarzeniem otwierającym nowy rozdział we współpracy Warszawy i Waszyngtonu była wizyta prezydenta Donalda Trumpa w Warszawie 6 lipca 2017 przy okazji Szczytu Inicjatywy Trójmorza. Polska i Stany Zjednoczone zawarły również porozumienia dotyczące gazu oraz wzmocniły współpracę w obszarze bezpieczeństwa i obronności. Prezydenci RP i USA, podczas wizyty oficjalnej prezydenta Dudy w Waszyngtonie w 2018, podpisali wspólną deklarację o polsko-amerykańskim partnerstwie strategicznym. Zobowiązanie wzmocnienia militarnej obecności USA w regionie zostało zrealizowane decyzjami, które podjęto podczas wizyty prezydenta RP w Waszyngtonie w 2019. Podpisano wówczas wspólną deklarację prezydentów dotyczącą m.in. obecności wojsk amerykańskich w Polsce. Jej postanowienia doprecyzowała kolejna deklaracja, podpisana przez prezydentów 23 września 2019 w Nowym Jorku. Stosunki polsko-ukraińskie W kwestiach historycznych, mających istotne znaczenie w relacjach Polski z Ukrainą, prezydent Andrzej Duda w trakcie licznych rozmów z prezydentem Petrem Poroszenką zabiegał m.in. o zniesienie zakazu ekshumacji polskich ofiar zamordowanych na Wołyniu. W 75. rocznicę rzezi wołyńskiej uczcił pamięć ofiar tej zbrodni, składając wieniec w miejscu nieistniejącej już polskiej wsi Pokuta. Równolegle prezydent Andrzej Duda podkreślał, że Polska wspiera niepodległość, suwerenność i integralność terytorialną Ukrainy. Na forach międzynarodowych i w rozmowach dwustronnych akcentował konieczność powrotu do przestrzegania prawa międzynarodowego przez Rosję, nielegalnie okupującą tereny ukraińskie. Zwracał uwagę, że konflikt zbrojny na Ukrainie powinien być rozwiązywany również z udziałem państw najbliższego regionu, które bezpośrednio odczuwają zagrożenie rosnącą militaryzacją Rosji (np. obwód królewiecki). W zakresie polityki zagranicznej i bezpieczeństwa popierał euroatlantyckie aspiracje Kijowa: „Polska (…), jest i wierzę w to, że będzie trwała przy Ukrainie, wspierając i europejskie dążenia Ukrainy, i transatlantyckie dążenia Ukrainy”. Po rozpoczęciu w 2022 rosyjskiej inwazji trzykrotnie odwiedził Ukrainę, osobiście spotykając się z prezydetem Wołodymyrem Zełenskim: 13 kwietnia (wspólnie z prezydentami Litwy, Łotwy i Estonii, jako pierwsi prezydenci, którzy złożyli wizytę w Kijowie od początku inwazji), 21–22 maja (kiedy jako pierwsza głowa obcego państwa wygłosił przemówienie na forum Rady Najwyższej) oraz 23 sierpnia. Polityka bezpieczeństwa Wschodnia flanka NATO Jednym z głównych instrumentów realizacji polityki bezpieczeństwa prezydenta Andrzeja Dudy stał się format spotkań prezydentów państw tzw. Bukareszteńskiej Dziewiątki (B9). Spotkania B9 stanowiły m.in. istotny element przygotowań tego regionu Europy do Szczytu Sojuszu Północnoatlantyckiego, który odbył się w Warszawie w lipcu 2016. Szczyt NATO w Warszawie 2016 W lipcu 2016 Andrzej Duda był gospodarzem szczytu NATO w Warszawie, którego organizację przyznano Polsce w 2014, oraz przewodniczył części spotkań formalnych szczytu. W trakcie licznych wizyt stanowiących przygotowania do tego szczytu podkreślał, że jego celem jest wzmocnienie bezpieczeństwa całego Sojuszu, wzrost jego zdolności adaptacyjnych oraz możliwości odstraszania. Podkreślał konieczność gwarantowania bezpieczeństwa wszystkich członków NATO bez względu na ich położenie geograficzne, zabiegał również o zwiększenie zdolności obronnych Europy Środkowo-Wschodniej, znajdującej się najbliżej rosyjskiego zagrożenia. Polityka historyczna Obchody 100-lecia odzyskania przez Polskę niepodległości (2018) Podczas obchodów Narodowego Święta Niepodległości 11 listopada 2016 Andrzej Duda zaapelował o wspólne przygotowanie i świętowanie obchodów 100-lecia odzyskania niepodległości przez Polskę w 2018. Pełnomocnikiem prezydenta RP do spraw narodowych obchodów setnej rocznicy odzyskania niepodległości Rzeczypospolitej Polskiej został minister Wojciech Kolarski. 27 kwietnia 2017 prezydent Andrzej Duda podpisał ustawę o obchodach 100-lecia niepodległości Polski. Celem ustawy było określenie ram organizacyjnych, które pozwolą na przygotowanie Narodowych Obchodów Setnej Rocznicy Odzyskania Niepodległości Rzeczypospolitej Polskiej, odbywających się w latach 2017–2021 oraz powołanie Komitetu Narodowych Obchodów Setnej Rocznicy Odzyskania Niepodległości RP, złożonego m.in. z prezydenta, marszałka Sejmu, marszałka Senatu i prezesa Rady Ministrów, przedstawicieli organizacji kombatanckich, środowisk naukowych i kulturalnych, partii politycznych czy przedstawicieli organizacji społecznych i osób szczególnie zasłużonych dla Państwa Polskiego. Na wniosek prezydenta RP zwołano Zgromadzenie Narodowe na 5 grudnia 2017 z okazji 150. rocznicy urodzin marszałka Józefa Piłsudskiego, co stanowiło inaugurację obchodów 100-lecia odzyskania niepodległości przez Polskę. W orędziu wygłoszonym przed obiema izbami parlamentu tego dnia prezydent zainaugurował obchody tego jubileuszu. W dniu jubileuszowej rocznicy odzyskania niepodległości 11 listopada 2018 prezydent stanął na czele wspólnego marszu ze środowiskami narodowymi, organizującymi od 2010 na dużą skalę Marsz Niepodległości. Prezydent RP Andrzej Duda ustanowił w 2018 Medal Stulecia Odzyskanej Niepodległości, będący nagrodą przyznawaną na pamiątkę stulecia odrodzenia państwa polskiego obywatelom polskim, którzy od czasu odzyskania przez nie niepodległości w 1918 przyczyniali się do budowania i wzmacniania suwerenności, niepodległości, tożsamości i materialnej pomyślności Polski. Medal miał być odznaczeniem o charakterze pamiątkowym, nadawanym w okresie trwania Narodowych Obchodów Setnej Rocznicy Odzyskania Niepodległości Rzeczypospolitej Polskiej w latach 2018–2021, w 2019 z inicjatywy ustawodawczej Prezydenta, wydłużono okres działania Komitetu Narodowych Obchodów Setnej Rocznicy Odzyskania Niepodległości Rzeczypospolitej Polskiej oraz czas nadawania Medalu Stulecia Odzyskanej Niepodległości o kolejny rok, tj. do 2022 r., a więc momentu, w którym odbędą się uroczystości stulecia przyłączenia Górnego Śląska do Polski. Narodowy Dzień Pamięci Polaków ratujących Żydów pod okupacją niemiecką Z inicjatywy prezydenta Andrzeja Dudy parlament przyjął ustawę o Narodowym Dniu Pamięci Polaków ratujących Żydów podczas II wojny światowej, który wyznaczono na 24 marca. 17 marca 2016 prezydent Andrzej Duda otworzył Muzeum Polaków Ratujących Żydów podczas II wojny światowej im. Rodziny Ulmów w Markowej, które powstało z inicjatywy władz lokalnych i społeczności Podkarpacia. Polityka społeczna Nagroda „Dla dobra wspólnego” Nagroda Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej „Dla Dobra Wspólnego” została ustanowiona z inicjatywy prezydenta Andrzeja Dudy w 2016. Do jej założeń należy promocja postaw, działań i projektów obywatelskich na rzecz dobra wspólnego. Ma honorować szczególnie zaangażowane osoby, organizacje pozarządowe i wartościowe przedsięwzięcia społeczne. Akcje charytatywne wspierane przez parę prezydencką Para prezydencka angażuje się w liczne akcje charytatywne. Rokrocznie przygotowuje szkolne wyprawki dla dzieci w ramach akcji „Tornister pełen uśmiechów” oraz paczki z darami dla potrzebujących w ramach Świątecznej Zbiórki Żywności i „Szlachetnej Paczki”. Przed świętami Bożego Narodzenia wspiera Wigilijne Dzieło Pomocy Dzieciom organizowane przez Caritas Polska. Włącza się także między innymi w Wielką Orkiestrę Świątecznej Pomocy. W 2019 w Brańszczyku Andrzej Duda z małżonką dołączyli do zainaugurowanej przez Zgromadzenie Zakonne Małe Dzieło Boskiej Opatrzności – Orioniści Prowincja Polska akcji charytatywnej „Pomagam z Radością”. Corocznie przed świętami Bożego Narodzenia, wspólnie z bankami żywności, Andrzej Duda i Agata Kornhauser-Duda przygotowują paczki dla osób znajdujących się w trudnej sytuacji życiowej. W 2019 para prezydencka objęła patronat honorowy nad galą inaugurującą 23. Świąteczną Zbiórkę Żywności. Kontrowersje podczas prezydentury Kryzys wokół Trybunału Konstytucyjnego (2015) Andrzej Duda nie odebrał ślubowania od żadnej z pięciu osób wybranych przez Sejm VII kadencji na sędziów Trybunału Konstytucyjnego, m.in. w odniesieniu do trzech spośród tych osób wybranych na kadencję od 7 listopada 2015, co do których Trybunał Konstytucyjny orzekł o zgodności z Konstytucją RP przepisu ustawy stanowiącego podstawę ich wyboru. Natomiast 3 i 9 grudnia 2015 prezydent odebrał ślubowanie od pięciu osób, co do których Sejm VIII kadencji podjął uchwały o ich wyborze do Trybunału Konstytucyjnego na te same stanowiska. 28 grudnia 2015 podpisał ustawę z dnia 22 grudnia 2015 o zmianie ustawy o Trybunale Konstytucyjnym, która w opinii m.in. Krajowej Rady Sądownictwa, prokuratora generalnego Andrzeja Seremeta i rzecznika praw obywatelskich Adama Bodnara w sposób istotny naruszała Konstytucję RP. Działania prezydenta Andrzeja Dudy w zakresie Trybunału Konstytucyjnego krytykowali prawnicy należący do środowiska akademickiego, w opinii których stawiały one pod znakiem zapytania istnienie niezależnego TK, przyczyniły się do naruszenia ładu konstytucyjnego w Polsce lub wręcz do „przekreślenia statusu Rzeczypospolitej Polskiej jako państwa prawa”. Te opinie podzielili m.in. profesorowie Adam Strzembosz, Andrzej Zoll, Marek Safjan, Jerzy Stępień, Ewa Łętowska, Bohdan Zdziennicki, Stanisław Waltoś, Tomasz Gizbert-Studnicki, Jerzy Stelmach, Jan Zimmermann, Fryderyk Zoll, Jan Woleński, Ryszard Piotrowski, Wojciech Sadurski i Marek Chmaj. Ułaskawienie Mariusza Kamińskiego (2015) 16 listopada 2015, powołując się na art. 139 Konstytucji RP, ułaskawił byłego szefa Centralnego Biura Antykorupcyjnego Mariusza Kamińskiego (posła i wiceprezesa PiS, powołanego w tym dniu na ministra – koordynatora służb specjalnych) i trzech funkcjonariuszy CBA skazanych przez sąd I instancji za działania śledcze w tzw. aferze gruntowej. Było to pierwsze w historii ułaskawienie przez prezydenta osób, wobec których nie zapadł jeszcze prawomocny wyrok. W opinii części prawników (m.in. Jana Zimmermanna, Leszka Kubickiego i Andrzeja Zolla) prezydent tym ułaskawieniem naruszył Konstytucję RP. Za dopuszczalnością podjęcia takiej decyzji opowiedział się natomiast m.in. Ryszard Piotrowski, uznając jednocześnie, że ułaskawienie to nie powinno wstrzymywać rozpoznania sprawy oskarżonych w postępowaniu odwoławczym. 30 marca 2016 Sąd Okręgowy w Warszawie, będący sądem odwoławczym, podjął decyzję o uchyleniu wyroku i umorzeniu sprawy, uznając, że Konstytucja RP nie przewiduje szczególnego trybu ułaskawiania przez prezydenta i że w przypadku prawa łaski nie można stosować przepisów kodeksu postępowania karnego. Sąd Najwyższy w uchwale z 31 maja 2017, wydanej w związku z postępowaniem kasacyjnym w składzie siedmiu sędziów na wniosek rozpatrującego skargę kasacyjną oskarżycieli posiłkowych składu trzyosobowego SN, stwierdził, że prawo łaski jako uprawnienie prezydenta może być stosowane wyłącznie wobec osób, których winę stwierdzono prawomocnym wyrokiem sądu, a jego zastosowanie przed datą prawomocności wyroku nie wywołuje skutków procesowych (nie istnieje). Sędziowie uznali także, że zastosowanie prawa łaski w takiej formie, w jakiej zrobił to Andrzej Duda w stosunku do kierownictwa CBA, złamało konstytucyjną zasadę domniemania niewinności i nie daje się pogodzić z zawartym w ustawie zasadniczej prawem obywatela do sądu. Według Wiceszefa Kancelarii Prezydenta Pawła Muchy uchwała ta nie posiada żadnej podstawy prawnej. Kancelaria opublikowała też listę 13 publikacji z różnych epok, w których polscy prawnicy stwierdzali możliwość stosowania przez prezydenta prawa łaski w postaci abolicji indywidualnej. Wśród tych autorów znaleźli się m.in. Stanisław Śliwiński, Stefan Kalinowski, Andrzej Murzynowski, Stanisław Waltoś, Tomasz Grzegorczyk, Ryszard Piotrowski, Lech Gardocki, Stanisław Stachowiak, Katarzyna Kaczmarczyk-Kłak i Bogusław Banaszak. Spośród wymienionych przez Kancelarię Prezydenta publikacji cztery (Stanisława Śliwińskiego, Stefana Kalinowskiego, Jana Bednarzaka, Andrzeja Murzynowskiego), wydane w latach 60., nie mogą dotyczyć stanu prawnego zaprowadzonego konstytucją z 1997. Lech Gardocki i Stanisław Waltoś odcięli się od popierania poglądu korzystnego dla prezydenta w tym sporze, a Ryszard Piotrowski poczynił zastrzeżenia – według niego prezydent wprawdzie może wydać akt łaski przed prawomocnym skazaniem, ale „akt łaski nie powinien być arbitralny, społecznie niezrozumiały czy obrażający poczucie sprawiedliwości”, a ułaskawienie nie może wstrzymywać rozpoznania sprawy oskarżonych w postępowaniu odwoławczym. Kryzys wokół Sądu Najwyższego (2017) 31 lipca 2017 złożył weto wobec uchwalonych głównie głosami posłów Prawa i Sprawiedliwości, ustaw o Sądzie Najwyższym oraz o Krajowej Radzie Sądownictwa, wywołując przy tym duże protesty społeczne. W czerwcu 2019 Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej orzekł, że przepisy o obniżeniu wieku emerytalnego sędziów Sądu Najwyższego zawarte we wniesionej przez niego i uchwalonej przez Sejm w 2017 ustawie o Sądzie Najwyższym naruszają zasadę nieusuwalności sędziów i są niezgodne z prawem unijnym. W latach 2017–2018 nie powołał na sędziów Sądu Najwyższego 8 osób wskazanych przez rozwiązaną w 2018 Krajową Radę Sądownictwa (KRS). W listopadzie 2018, półtora roku po wniosku KRS, wręczył jednak nominacje sędziowskie Małgorzacie Wąsek-Wiaderek i Pawłowi Wilińskiemu. W październiku 2018 powołał 27 osób na sędziów Sądu Najwyższego wskazanych przez nową KRS wbrew postanowieniom Naczelnego Sądu Administracyjnego (NSA), który wstrzymał wykonalność uchwał KRS w tej sprawie. Andrzej Duda argumentował, że nie był stroną w sprawach przed NSA i nie otrzymał postanowień sądu, chociaż kopia postanowienia z 27 września wpłynęła do Kancelarii Prezydenta dwa dni przed powołaniem przez niego nowych sędziów SN. Krytyczne wobec prezydenta media dostrzegły w tym kolejne naruszenie Konstytucji. 2 miliardy złotych na TVP i Polskie Radio (2020) W marcu 2020 prezydent Andrzej Duda podpisał ustawę nakazującą wydrukowanie papierów wartościowych o wartości prawie 2 mld zł i przekazaniu ich na media państwowe. Znaczna większość tych środków została przekazana TVP (87,7 proc.), reszta zaś Polskiemu Radiu i spółkom radiofonii regionalnej. Według doniesień medialnych, prezydent przed podpisaniem ustawy miał postawić swojemu środowisku politycznemu ultimatum zwolnienia Jacka Kurskiego z funkcji prezesa TVP, co rzeczywiście się stało, choć dwa miesiące później, w maju 2020, Jacek Kurski powrócił do Zarządu TVP, a w sierpniu tegoż roku został ponownie prezesem TVP. Ustawa o przekazaniu dodatkowych środków na media publiczne była krytykowana przez opozycję, która podnosiła m.in. kwestię upolitycznienia TVP za rządów PiS. Marszałek Senatu Tomasz Grodzki zaproponował, by rzeczone prawie 2 miliardy złotych wspomogły Narodową Strategię Onkologiczną zamiast mediów publicznych, lecz propozycja ta nie została uwzględniona. Kilka miesięcy później Telewizja Polska była krytykowana przez część komentatorów, którzy zarzucali nadawcy jawne wspieranie Andrzeja Dudy w czasie kampanii wyborczej przed wyborami prezydenckimi w czerwcu 2020. Jeden z wyemitowanych we Wiadomościach materiałów poświęconych Andrzejowi Dudzie był porównywany za swoją formę i treść do północnokoreańskiej propagandy oraz wprost oceniany jako spot wyborczy. Według analizy obserwatorów Organizacji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie opublikowanej w czerwcu 2020, „zarządzanie i finansowanie publicznego nadawcy TVP nie zapewnia niezależności redakcyjnej i umożliwia rządowi wywieranie presji na treści TVP”. Obserwatorzy OBWE stwierdzili, że w czasie kampanii przed wyborami prezydenckimi „TVP nie wywiązała się z ustawowego obowiązku zapewnienia zrównoważonych i bezstronnych relacji medialnych. Zamiast tego działała jako narzędzie kampanii dla prezydenta ubiegającego się o reelekcję i często przedstawiała jego głównego kontrkandydata jako zagrożenie dla polskich wartości i interesów narodowych. Niektóre z reportaży miały wyraźnie wydźwięk ksenofobiczny oraz antysemicki”. „Karta Rodziny” i krytyka tzw. „ideologii LGBT” (2020) W trakcie kampanii prezydenckiej 10 czerwca Andrzej Duda podpisał „Kartę Rodziny”, mającą zagwarantować kontynuowanie programów takich jak 500+ oraz zapewnić zakaz propagowania tzw. „ideologii LGBT” w instytucjach publicznych. Prezydent nazwał tzw. ideologię LGBT ideologią obcą. 13 czerwca podczas wiecu w Brzegu Andrzej Duda w odniesieniu do terminu „LGBT” powiedział, że „to nie ludzie, lecz ideologia”. Określił tę ideologię jako jeszcze bardziej niszczącą dla człowieka, niż ideologia komunistyczna. O tej wypowiedzi Andrzeja Dudy informowały światowe media, a część komentatorów uznała ją za homofobiczną. Wypowiedź prezydenta była zbieżna z przekazem innych publicznych wypowiedzi polityków popierającego prezydenta obozu rządzącego. W ciągu tygodnia od wypowiedzi prezydenta rektor Uniwersytetu Łódzkiego prof. Antoni Różalski, rektor Uniwersytetu Warszawskiego prof. Marcin Pałys oraz Kolegium Rektorsko-Dziekańskie Uniwersytetu Jagiellońskiego wydali stanowiska potępiające wypowiedzi obrażające osoby LGBT oraz solidaryzujące się z dyskryminowanymi osobami przynależącymi do tej mniejszości. W reakcji na słowa list do prezydenta Andrzeja Dudy przeciwko dyskryminacji osób nieheteronormatywnych wystosowała prof. Dominika Dudek, kierownik Katedry Psychiatrii Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz prezes elekt Polskiego Towarzystwa Psychiatrycznego. Pod listem podpisało się ponad trzystu naukowców z dziedziny psychiatrii i innych dziedzin medycyny. Komitet Psychologii Polskiej Akademii Nauk 19 czerwca 2020 przyjął stanowisko w sprawie języka debaty publicznej dotyczącej społeczności LGBT+, w którym stanowczo sprzeciwił się „wszelkim próbom wykorzystywania (...) języka opartego na negowaniu godności, człowieczeństwa czy przypisanych jednostce praw”, podkreślając, że „dehumanizujący język i związana z nim stygmatyzacja grup mniejszościowych to formy przemocy prowadzące do wykluczenia i dyskryminacji”. Prezydium PAN w przyjętym oświadczeniu stwierdziło, że „jednoznacznie sprzeciwia się głosom dyskryminującym kogokolwiek, teraz w szczególności osoby LGBT. Wyrażamy naszą solidarność z tymi osobami”. Krytyczne stanowisko w tej sprawie zajęło także kombatanckie stowarzyszenie Związek Powstańców Warszawskich. 6 lipca 2020 Andrzej Duda zaprezentował prezydencki projekt zmiany Konstytucji RP, który zakłada, że zakazana będzie adopcja dziecka przez osobę pozostającą we wspólnym pożyciu (związku) z osobą tej samej płci, co jego zdaniem miało przysłużyć się obronie instytucji małżeństwa. Choć po wpłynięciu do Sejmu projekt został skierowany do pierwszego czytania, jak dotąd (według stanu na październik 2022) nie trafił pod obrady izby. Wypowiedź dotycząca szczepień (2020) 7 lipca 2020 w programie telewizyjnym na antenie TVP Info Andrzej Duda powiedział: „Absolutnie nie jestem zwolennikiem jakichkolwiek szczepień obowiązkowych. Osobiście nigdy się nie zaszczepiłem na grypę, bo uważam, że nie. Szczepienia na koronawirusa absolutnie nie powinny być obowiązkowe”. Kilka godzin po emisji programu Andrzej Duda opublikował w mediach społecznych sprostowanie, w którym wyjaśnił: „Uważam, że ewentualne szczepienie przeciw koronawirusowi nie powinno być obowiązkowe. Tak jak nie są obowiązkowe szczepienia przeciw grypie. Co do innych chorób (...), to zupełnie co innego. Inna rozmowa”. Okręgowa Izba Lekarska w Warszawie skrytykowała słowa prezydenta, „w których Pan Prezydent podważył sens obowiązkowych szczepień ochronnych, a także sens szczepienia na grypę”, uznając te słowa za „absolutnie nie do przyjęcia” oraz stwierdzając, że „kampania wyborcza nie może usprawiedliwiać promowania postaw (…) szkodliwych dla zdrowia społeczeństwa”. Pozostałe W czerwcu 2016 odmówił bez uzasadnienia powołania 10 sędziów sądów powszechnych zawnioskowanych przez Krajową Radę Sądownictwa. 25 lipca 2018 Senat nie wyraził zgody (za: 10, przeciw: 30, wstrzymało się: 52 Nie głosowało: 8) na zarządzenie przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej ogólnokrajowego referendum zawierającego 10 pytań dotyczących zmian w Konstytucji. Prezentował wypowiedzi sceptyczne wobec Unii Europejskiej, w tym 11 września 2018 powiedział „że chce, aby obywatele mieli przekonanie, iż ktoś myślał o nich, a nie o jakiejś wyimaginowanej wspólnocie, z której dla nas niewiele wynika”. W kontekście krytyki przez instytucje europejskie reformy sądownictwa, powiedział: „I powiem bardzo mocno: jestem prezydentem RP, powiem tak. Nie będą nam tutaj w obcych językach narzucali, jaki ustrój mamy mieć w Polsce i jak mają być prowadzone polskie sprawy. (…) Tu jest Unia Europejska. Tak, oczywiście. I bardzo się z tego cieszymy, że jest. Ale przede wszystkim tu jest Polska – dodał”. Życie prywatne 21 grudnia 1994 Andrzej Duda poślubił germanistkę Agatę Kornhauser, z którą ma córkę Kingę (ur. 1995). Ma dwie młodsze siostry – Annę i Dominikę. Jego stryjem jest polityk Antoni Duda. Jego teściem jest poeta Julian Kornhauser, a szwagrem Jakub Kornhauser. Jest praktykującym katolikiem. Aktywnie udziela się w mediach społecznościowych. Samodzielnie prowadzi swoje profile na serwisach Twitter oraz Instagram gdzie często wdaje się w dyskusje z internautami. Aktywność prezydenta w tym względzie stała się tematem pracy opublikowanej przez wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego. Wyniki wyborcze Odznaczenia i wyróżnienia Otrzymane z urzędu Z tytułu objęcia urzędu prezydenta RP Andrzej Duda został kawalerem Orderu Orła Białego, Wielkim Mistrzem Orderu i przewodniczącym jego Kapituły, a także kawalerem Orderu Odrodzenia Polski I Klasy, Wielkim Mistrzem Orderu i przewodniczącym jego Kapituły. Ordery i odznaczenia państw obcych Krzyż Wielki Orderu Zasługi – 2008, Portugalia Wielka Wstęga Orderu Leopolda – 2015, Belgia Krzyż Wielki z Łańcuchem Orderu Lwa Białego – 2016, Czechy Order Stara Płanina I klasy ze wstęgą – 2016, Bułgaria Krzyż Wielki Orderu Świętego Olafa – 2016, Norwegia Krzyż Wielki z Łańcuchem Orderu Gwiazdy – 2016, Rumunia Krzyż Wielki Orderu Białej Róży Finlandii – 2017, Finlandia Krzyż Wielki Orderu Zbawiciela – 2017, Grecja Krzyż Wielki z Łańcuchem Orderu Trzech Gwiazd – 2018, Łotwa Krzyż Wielki ze Złotym Łańcuchem Orderu Witolda Wielkiego – 2019, Litwa Order Podwójnego Białego Krzyża I klasy – 2019, Słowacja Krzyż Wielki Orderu Zasługi z Łańcuchem i Złotopromienną Gwiazdą – 2020 (nadanie), 2021 (wręczenie), Węgry Order Księcia Jarosława Mądrego I klasy – 2021, Ukraina Order 8 Września – 2022, Macedonia Północna Order Westharda I klasy – 2023, Łotwa Kawaler Krzyża Wielkiego Udekorowany Wielką Wstęgą Orderu Zasługi Republiki Włoskiej – 2023, Włochy Krzyż Wielki Orderu Krzyża Pogoni – 2023, Litwa Wielki Łańcuch Orderu Infanta Henryka – 2023, Portugalia Wyróżnienia i inne odznaczenia Wyróżnienie tygodnika „Polityka” w rankingu najlepszych posłów Sejmu RP VII kadencji (2013) Tytuły honorowego obywatela Wolbromia (2015), honorowego obywatela Starego Sącza (2016), Seulu (2018), Bochni (2018), Gminy Zakliczyn (2019), Środy Śląskiej (2019) i Wielunia (2020) Tytuł honorowego członka Ruchu Społecznego im. Prezydenta RP Lecha Kaczyńskiego (2015) „Człowiek Wolności 2015” tygodnika „W Sieci” (2016) „Człowiek 2015” Klubów „Gazety Polskiej” (2016) Nagroda im. Lecha Kaczyńskiego (2016) Honorowa Odznaka GROM (2017) Nagroda Prometejska im. Prezydenta Lecha Kaczyńskiego (2019) Złoty Order Olimpijski (2022) Doktor honoris causa Państwowego Uniwersytetu Mongolskiego (2023) Uwagi Przypisy Bibliografia Druk sejmowy nr 3 z biogramami kandydatów do Trybunału Stanu z 7 listopada 2007. [dostęp 2011-10-28]. Linki zewnętrzne Absolwenci II Liceum Ogólnokształcącego im. Króla Jana III Sobieskiego w Krakowie Absolwenci Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Jagiellońskiego Członkowie Kapituły Orderu Orła Białego (III Rzeczpospolita) Członkowie Kapituły Orderu Odrodzenia Polski (III Rzeczpospolita) Członkowie Trybunału Stanu Harcerze Honorowi obywatele Bochni Honorowi obywatele polskich gmin Honorowi obywatele Starego Sącza Honorowi obywatele Środy Śląskiej Honorowi obywatele Wielunia Honorowi obywatele Wolbromia Kandydaci na urząd Prezydenta RP w 2015 roku Kandydaci na urząd Prezydenta RP w 2020 roku Laureaci Nagrody im. Prezydenta RP Lecha Kaczyńskiego Laureaci nagrody Człowiek Wolności tygodnika Sieci Ludzie urodzeni w Krakowie Ministrowie w Kancelarii Prezydenta RP Odznaczeni Krzyżem Wielkim Orderu Odrodzenia Polski (III Rzeczpospolita) Odznaczeni Orderem Krzyża Pogoni Odznaczeni Orderem Orła Białego (III Rzeczpospolita) Odznaczeni Orderem Westharda Polacy odznaczeni Orderem Białej Róży Finlandii Polacy odznaczeni Orderem Gwiazdy Rumunii Polacy odznaczeni Orderem Księcia Jarosława Mądrego Polacy odznaczeni Orderem Leopolda (Belgia) Polacy odznaczeni Orderem Lwa Białego Polacy odznaczeni Orderem Olimpijskim Polacy odznaczeni Orderem Podwójnego Białego Krzyża Polacy odznaczeni Orderem Stara Płanina Polacy odznaczeni Orderem Świętego Olafa Polacy odznaczeni Orderem Trzech Gwiazd Polacy odznaczeni Orderem Zasługi (Portugalia) Polacy odznaczeni Orderem Zasługi (Węgry) Polacy odznaczeni Orderem Zbawiciela Polacy odznaczeni Orderem Zasługi Republiki Włoskiej Polacy odznaczeni Wielkim Krzyżem ze Złotym Łańcuchem Orderu Witolda Wielkiego Polacy odznaczeni Wielkim Łańcuchem Orderu Infanta Henryka (Portugalia) Politycy Prawa i Sprawiedliwości Politycy Unii Wolności Polscy administratywiści Polscy posłowie do Parlamentu Europejskiego Posłowie z okręgu Kraków Prezydenci Polski Radni Krakowa Rzecznicy prasowi w Polsce Wiceministrowie sprawiedliwości III Rzeczypospolitej Wykładowcy Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Jagiellońskiego Wykładowcy Akademii Nauk Stosowanych im. Księcia Mieszka I w Poznaniu Urodzeni w 1972 Biografie kanonu polskiej Wikipedii

50145

https://pl.wikipedia.org/wiki/Nowa%20Lewica

Nowa Lewica

Nowa Lewica (NL) – polska partia polityczna o charakterze lewicowym, powstała w wyniku połączenia Sojuszu Lewicy Demokratycznej i Wiosny. Ideowy charakter ugrupowania jest socjaldemokratyczny, socjalliberalny, antyklerykalny, feministyczny i proekologiczny. Formacja należy do Partii Europejskich Socjalistów oraz w Parlamencie Europejskim do Postępowego Sojuszu Socjalistów i Demokratów. Symbol partii jest tożsamy z logo koalicji Lewica, którą Nowa Lewica współtworzy wraz z Lewicą Razem, Polską Partią Socjalistyczną, Unią Pracy i Socjaldemokracją Polską – NL, Razem i PPS wspólnie tworzą Koalicyjny Klub Parlamentarny Lewicy, w którym Nowa Lewica posiada 36 z 42 posłów. Historia Rozpoczęcie działań mających prowadzić do połączenia SLD i Wiosny nastąpiło po wyborach parlamentarnych w 2019, w których obydwa ugrupowania wystartowały wspólnie z innymi partiami i ugrupowaniami lewicowymi na mocy decyzji liderów tych partii ogłoszonej 19 lipca 2019. 9 listopada 2019 rada krajowa SLD wydała zgodę na zmiany w statucie ugrupowania, dające podstawę prawną do zmian organizacyjnych umożliwiających połączenie z formacjami, które wyrażą taką wolę. 14 grudnia 2019 odbyły się obrady ciał statutowych SLD i Wiosny, po których poinformowano, że z połączenia obu ugrupowań powstanie partia Nowa Lewica. Formalnie Nowa Lewica została zarejestrowana 27 stycznia 2020 poprzez zmianę nazwy SLD, decyzja ta uprawomocniła się w marcu 2021. 11 czerwca 2021 doszło do rozwiązania partii Wiosna, której działacze do 10 czerwca składali deklaracje przystąpienia do Nowej Lewicy, dzielącej się na dwie frakcje skupiające działacze obu dawnych partii (przy czym pod koniec ich działalności niemal siedmiokrotnie więcej członków liczył SLD). Formalną decyzję o powołaniu frakcji SLD i Wiosna zarząd Nowej Lewicy podjął 17 lipca 2021. 9 października 2021 odbył się kongres zjednoczeniowy partii, na którym podział frakcyjny został uwzględniony przy wyborze nowych władz partii (m.in. poprzez podwójne przewodnictwo). Na współprzewodniczących partii na konwencji założycielskiej zostali wybrani Robert Biedroń (frakcja Wiosna) i Włodzimierz Czarzasty (frakcja SLD) – ostatni przewodniczący łączących się partii. Wybory na współprzewodniczącego przegrał Piotr Rączkowski (SLD). 14 grudnia 2021 z Nowej Lewicy wystąpili posłowie Robert Kwiatkowski i Joanna Senyszyn oraz wicemarszałek Senatu Gabriela Morawska-Stanecka, którzy wraz z bezpartyjnym posłem zasiadającym w KKP Lewicy Andrzejem Rozenkiem (usuniętym wcześniej z NL) i senatorem Wojciechem Koniecznym (liderem PPS) utworzyli Koło Parlamentarne Polskiej Partii Socjalistycznej. 2 czerwca 2022 posłowie PPS i Gabriela Morawska-Stanecka ogłosili powstanie Stowarzyszenia Lewicy Demokratycznej, odwołującego się do tradycji dawnej partii SLD. W lutym 2023 koło PPS przekształciło się (bez udziału Wojciecha Koniecznego, który wrócił później do KKP Lewicy) w Koło Parlamentarne Lewicy Demokratycznej. 7 czerwca 2023 posłanka Karolina Pawliczak poinformowała o opuszczeniu NL i KKP Lewicy. W sierpniu tego samego roku przystąpiła ona do klubu Koalicji Obywatelskiej, podobnie jak Gabriela Morawska-Stanecka. W tym samym miesiącu z NL wystąpiła posłanka Beata Maciejewska, wiążąc się z partią Nowa Demokracja – TAK (opuściła także KKP Lewicy). Na wybory parlamentarne w 2023 NL zarejestrowała własny komitet, na listach którego znaleźli się także członkowie Razem, PPS, UP, SDPL oraz Wolności i Równości. W wyborach parlamentarnych NL zajęła 4. miejsce, uzyskując w głosowaniu do Sejmu 8,61% głosów. Zdobyła 26 mandatów poselskich i (w ramach tzw. paktu senackiego) 9 senatorskich. Symbolika Symbol graficzny partii jest tożsamy z logiem powołanej w 2019 koalicji „Lewica”. Napis „LEWICA” jest wyśrodkowany względem szerokości i wysokości tła. Napis jest wykonany pogrubioną czcionką, tło jest trójkolorowe i obejmuje płynne przejście trzech kolorów między sobą w kolejności od lewej: fioletowy, bordowy, czerwony. Każda z barw miała reprezentować inną partię polityczną, kolejno – Wiosnę, Razem i SLD. Działacze Kierownictwo Posłowie IX kadencji w Koalicyjnym Klubie Poselskim Lewicy Byli posłowie IX kadencji w KKP Lewicy: Robert Kwiatkowski (frakcja SLD) – do 14 grudnia 2021, przeszedł do Koła Parlamentarnego Polskiej Partii Socjalistycznej (późniejszego Koła Parlamentarnego Lewicy Demokratycznej) Beata Maciejewska (frakcja Wiosna) – do 21 sierpnia 2023, została posłem bezpartyjnym związanym z Nową Demokracją – TAK (następnie także posłanką niezrzeszoną) Karolina Pawliczak (frakcja SLD) – do 7 czerwca 2023, została posłanką niezrzeszoną (następnie Koalicji Obywatelskiej) Andrzej Rozenek – do 18 sierpnia 2021, został posłem bezpartyjnym w związku z nieprzyjęciem do frakcji SLD (pozostał w KKP Lewicy; następnie Koło Parlamentarne PPS, późniejsze Koło Parlamentarne Lewicy Demokratycznej) Joanna Senyszyn (frakcja SLD) – do 14 grudnia 2021, przeszła do Koła Parlamentarnego Polskiej Partii Socjalistycznej (późniejszego Koła Parlamentarnego Lewicy Demokratycznej) Była senator X kadencji w KKP Lewicy Gabriela Morawska-Stanecka (frakcja Wiosna) – wicemarszałek Senatu – do 14 grudnia 2021, przeszła do Koła Parlamentarnego Polskiej Partii Socjalistycznej (późniejszego Koła Parlamentarnego Lewicy Demokratycznej), następnie klub Koalicji Obywatelskiej Wszyscy parlamentarzyści Nowej Lewicy zostali wybrani z list Sojuszu Lewicy Demokratycznej. Eurodeputowani Reprezentacja w sejmikach Aktualna reprezentacja Radni sejmików VI kadencji Radnymi Nowej Lewicy byli także zmarli Tadeusz Kochanowski i Gabriela Łacna. Wszyscy radni NL w sejmikach należą do frakcji SLD i zostali wybrani z list SLD Lewica Razem. Jedyny klub NL (3-osobowy) funkcjonuje w sejmiku wielkopolskim. Dwoje radnych NL zasiada w klubie Bezpartyjnych Samorządowców (w lubuskim), po jednym w klubach KO (w kujawsko-pomorskim) i PSL-NL (w zachodniopomorskim), pozostali są niezrzeszeni (w lubelskim, śląskim i świętokrzyskim). Uwagi Przypisy Partie i ugrupowania III Rzeczypospolitej Polskie partie socjaldemokratyczne Polskie partie socjalistyczne Polskie partie socjalliberalne Międzynarodówka socjalistyczna Polskie partie antyklerykalne Polskie partie feministyczne

654753

https://pl.wikipedia.org/wiki/Andrzej%20Precigs

Andrzej Precigs

Andrzej Cezary Precigs (ur. 22 sierpnia 1949 w Warszawie, zm. 26 sierpnia 2023 tamże) – polski aktor teatralny, filmowy i głosowy, reżyser dubbingu i samorządowiec. Życiorys Młodość, wykształcenie i życie prywatne Urodził się w Warszawie jako syn Barbary Precigs z domu Szybowskiej, księgowej, i Jana Precigsa, księgowego oraz śpiewaka operowego. Jego dziadek ze strony ojca, Ian Precigsson, był bogatym Szwedem i ewangelikiem; na terenie zaboru rosyjskiego podczas I wojny światowej sprzedawał armiom uszlachetnioną ceratę, która służyła do pakowania broni czy szycia plecaków. Gdy został lekko ranny, trafił do polskiego szpitala; tam poznał przyszłą żonę, która opiekowała się rannymi. Po wojnie zaczął współpracować z PKP, a zarobione pieniądze przeznaczył na budowę domu w Wołominie; rodzina straciła majątek na skutek II wojny światowej. Andrzej Precigs pasjonował się sportem. Grał w piłkę nożną, siatkówkę i hokeja. Rodzice zapisali go do szkoły muzycznej na lekcje fortepianu i skrzypiec. Kiedy miał 9 lat, rodzina przeniosła się z Wołomina do Warszawy. Uczęszczał do prywatnego męskiego Liceum Ogólnokształcącego pw. św. Augustyna. Tam brał udział w zajęciach teatralnych prowadzonych przez Adama Mularczyka. Grał na gitarze w założonym przez siebie zespole bigbitowym. Zdał egzaminy na filologię polską na Uniwersytecie Warszawskim. Po pierwszym roku studiów wyjechał do Łodzi, dostał się na Wydział Aktorski PWSFTviT w tym mieście, którego absolwentem został w 1972. Po studiach zawarł związek małżeński z Katarzyną i wyjechał do Tarnowa. Miał dwie córki – Natalię (ur. 1987) i Emilię (ur. 1988). Zmarł 26 sierpnia 2023 w Warszawie. Został pochowany na warszawskim cmentarzu ewangelicko-augsburskim. Kariera zawodowa W 1972 zadebiutował na profesjonalnej scenie w roli Waldka z Gorzejowy i lokaja Cedry Walentego w sztuce Turoń według Stefana Żeromskiego w reż. Ryszarda Smożewskiego w Teatrze im. Ludwika Solskiego w Tarnowie, z którym był związany do 1974. W sezonie artystycznym 1973/1974 grał w Teatrze im. Cypriana Kamila Norwida w Jeleniej Górze – Samotnika w Wyzwoleniu Stanisława Wyspiańskiego (1973) w reż. Aliny Obidniak, kuzyna Pasiukiewicza w Małym Dworku Stanisława Ignacego Witkiewicza (1974) w reż. Krzysztofa Pankiewicza, Mężczyznę w Peer Gynt Henryka Ibsena (1974) w reż. Henryka Tomaszewskiego i widowisku muzycznym Gdzie jest ten szlagier (1974) w reż. Krzysztofa Pankiewicza. Następnie występował w Teatrze im. Stefana Jaracza w Łodzi (1974–1978), Teatrze Reduta 77 (1978–1980), Teatrze Polskim w Warszawie (1981–1982), Teatrze na Targówku (1982–1987) i Teatrze Nowym w Warszawie (1987–1996). W filmie debiutował jako Adam Ligenza, syn starszego wachmistrza (Sławomir Lindner) w czarno–białym dramacie psychologicznym Mieczysława Waśkowskiego Jeszcze słychać śpiew. I rżenie koni… (1971). Zaczął być obsadzany w rolach epizodycznych w licznych produkcjach kinowych, w tym w komedii obyczajowej Wandy Jakubowskiej 150 na godzinę (1971), dramacie psychologicznym Witolda Leszczyńskiego Rekolekcje (1977), dramacie wojennym Jana Łomnickiego Akcja pod Arsenałem (1977), dramacie biograficznym Wandy Jakubowskiej Biały mazur (1978), dramacie historycznym Bohdana Poręby Polonia Restituta (1980), komedii Stanisława Barei Miś (1980), komediodramacie Krzysztofa Kieślowskiego Trzy kolory. Biały (1994) i dramacie sensacyjno–politycznym Krzysztofa Krauzego Gry uliczne (1996). W dramacie psychologiczno–politycznym Włodzimierza Olszewskiego Wierne blizny (1981) wcielił się w rolę chorążego Eugeniusza Juszczaka, oficera politycznej kompanii. W ekranizacji powieści Elizy Orzeszkowej Nad Niemnem (1986) w reż. Zbigniewa Kuźmińskiego zagrał postać Teofila Różyca. Występował gościnnie w serialach telewizyjnych: Daleko od szosy (1976), Polskie drogi (1977), Lalka (1977) jako Stanisław Wokulski w młodości, 07 zgłoś się (1984), Pogranicze w ogniu (1991), Dom (1996), Klan (2000), Pensjonat pod Różą (2004), Kryminalni (2004), Na dobre i na złe (2006), Ojciec Mateusz (2009), Czas honoru (2010), Belle Epoque (2017) i Wojenne dziewczyny (2018). W serialu Polsat Życie jak poker (1998–1999) grał mecenasa Roberta Dębowskiego, męża Sandry (Aldona Orman). W serialu TVP2 M jak miłość (2000–2022) występował w roli Zbigniewa Filarskiego, ojca Kingi (Katarzyna Cichopek). Od 1976 współpracował z Teatrem Polskiego Radia, gdzie grał role w słuchowiskach, takich jak Przygody Tomka Sawyera Marka Twaina (1976) jako Ben Harper, Mistrz i Małgorzata Michaiła Bułhakowa (1994) w reż. Janusza Kukuły jako śledczy, Wielki Gatsby Francisa Scotta Fitzgeralda (1994) w reż. Waldemara Modestowicza jako Pan Sloane, Tajemniczy ogród Frances Hodgson Burnett (1994) w reż. Jana Warenycii jako Craven i Czas życia tak krótki. Ostatnie urodziny Józefa Piłsudskiego Tomasza Lerskiego (2017) w reż. Janusza Kukuły jako Józef Piłsudski. Zajmował się również reżyserią dubbingu w produkcjach takich jak Dennis Rozrabiaka (1987), Ach, ten Andy! (2001), Noddy (2001), Klub Winx (2004), Och, baby (2001) i Franklin i skarb jeziora (2006). Działalność polityczna W wyborach samorządowych w 2006 z listy Platformy Obywatelskiej uzyskał mandat radnego gminy Brwinów (kandydował wówczas bez powodzenia na urząd burmistrza). W wyborach w 2010 z powodzeniem ubiegał się o reelekcję. Był też członkiem lokalnych władz PO. Twórczość Filmografia 1971: Jeszcze słychać śpiew. I rżenie koni… jako Adam, syn Ligenzy 1971: 150 na godzinę jako syn Wróbla 1975: Znikąd donikąd jako członek oddziału 1975: W domu jako pan młody 1976: Trochę wielkiej miłości jako „ojciec” pod oknami porodówki 1976: Daleko od szosy jako kolega Ani 1977: Rekolekcje jako Bodzio, asystent Marka 1977: Polskie drogi jako Marian, partyzant GL 1977: Około północy jako kelner 1977: Nie zaznasz spokoju jako milicjant 1977: Lalka jako Stanisław Wokulski w młodości 1977: Akcja pod Arsenałem jako „Kuba” 1978: Wesela nie będzie jako lekarz, kolega Wojtka 1978: Romans Teresy Hennert jako porucznik Lin 1978: Rodzina Połanieckich jako Ignacy Zawiłowski 1978: Biały mazur jako dyrektor w fabryce Lilpoppa 1979: Tajemnica Enigmy jako inżynier Betlewski 1979: Doktor Murek jako sublokator u Koziołkowej 1979: ...droga daleka przed nami... jako członek Szarych Szeregów 1979: ...Cóżeś ty za pani... jako przyjaciel Jakuba 1980: Zajęcia dydaktyczne jako bibliotekarz 1980: Wyrok śmierci jako podporucznik „Paweł” 1980: Polonia Restituta jako Tadek Pawlak, brat Franka 1980: Miś jako aktor grający w przedstawieniu teatralnym 1980: Dzień Wisły jako Witek, brat Tadeusza 1980: Ciosy jako młody Jan Skarga 1981: Wierne blizny jako chorąży Eugeniusz Juszczak 1981: Fantazja dur – moll jako ojciec Piotrusia 1982: Polonia Restituta jako Tadek Pawlak, brat Franka 1982: Kołowaty jako Adam, mąż Maruny 1983: Soból i panna jako wikary Lelejko 1984: Przemytnicy jako Alińczuk 1984: Dokąd człowieku? jako przełożony Kalety 1984: Cień już niedaleko jako Paweł, kolega Henryka 1984: 07 zgłoś się jako naczelnik Krzysztof Kalkowski 1985: Przyłbice i kaptury jako Vento z Waldenbergu 1985: Greta jako Franz Kunze, dezerter niemiecki 1985: Dłużnicy śmierci jako Wiktor Malarczyk „Wertep” 1985: C.K. Dezerterzy jako weteran 1986: Weryfikacja jako milicjant pilnujący Marka w szpitalu 1986: Nad Niemnem jako Teofil Różyc 1986: Maskarada jako operator filmu Mistrz sportu 1986: Cudzoziemka jako Władyś, syn Róży i Adama 1987: Zdaniem obrony jako Jan Skalski, reżyser Króla Lira 1987: Wielki Wóz jako porucznik Pęciak 1987: Ucieczka z miejsc ukochanych jako Sójka, w czasie wojny sołtys Białej Wsi 1987: Śmieciarz jako porucznik „Nowy” 1987: Sonata marymoncka jako uczestnik zebrania w bazie 1987: Rzeka kłamstwa jako ekonom Jakub Potoczny 1988: Spadek jako gefraiter przeszukujący dom Pyzika 1988: Rodzina Kanderów jako doktor Zygmunt Zawadzki 1988: Przeprawa jako „Korab”, członek oddziału AK 1988: Penelopy jako Krzyś, przyjaciel Bożeny 1988: Kolory kochania jako Adam 1989: Żelazną ręką jako hetman Stanisław Żółkiewski 1989: Virtuti jako kapral 1989: Odbicia jako Jerzy Janas, mąż Małgosi 1989: Modrzejewska jako Józef Chełmoński 1989: Powrót Arsène’a Lupin jako Konrad 1989: Kanclerz jako hetman Stefan Żółkiewski 1989: Gdańsk 39 jako oficer na Westerplatte 1990: Tajemnica puszczy jako Janyga 1990: Maria Curie jako dziennikarz „Le Journal” 1990: Dziewczyna z Mazur jako inżynier Wojciech Skierski 1991: Pogranicze w ogniu jako major Max 1992: Vent d’est jako żołnierz straży granicznej 1993: Trzy kolory. Biały jako inżynier budujący dworek dla Karola 1993: Komedia małżeńska jako kolega z pracy Wiktora 1993: C’est mon histoire jako Karol Woźnicki, wiceminister spraw wewnętrznych 1994: Stella Stellaris jako Dom von Fall 1995: Zdrada jako Karol, szef oddziału AK 1995: Sukces jako Wołek, pracownik „Dorexu” w Afryce 1995: Doktor Semmelweis jako uczestnik obrad komisji 1996: Gry uliczne jako senator Makowski 1996: Niemcy jako oficer SS dowodzący egzekucją we Francji 1996: Dom jako członek komisji planowania w gabinecie Langa 1997: Lata i dni jako Robert 1998: Amok jako Sven Eklund, mąż Julii 1998: Życie jak poker jako mecenas Robert Dębowski, mąż Sandry 1999: Trzy szalone zera jako inżynier 1999: Ostatnia podróż jako Eugène Delacroix 1999: Moja Angelika jako Marcus Popiołek, organizator „pracy” w Niemczech 2000: Klan jako profesor Julian Deptuła 2000: Niewypowiedziana wojna jako Józef Piłsudski 2000: M jak miłość jako Zbigniew Filarski, ojciec Kingi 2000: Gunblast vodka jako pracownik ambasady 2001: Przeprowadzki jako pułkownik Albrecht 2001: Miasteczko jako Alfred Wojski, inspektor Sanepidu 2001: Marszałek Piłsudski jako Jędrzej Moraczewski 2002: Sfora jako lekarz operujący Ducha 2003: Zaginiona jako sędzia wydający postanowienie o aresztowaniu Uli 2003: Tygrysy Europy 2 jako mecenas Hugo Krzycki-Biernat, doradca prawny Nowaka 2004: Pensjonat pod Różą jako Janusz Stolarczyk, wydawca Kwapisza 2004: Kryminalni jako Roman Kartecki, zleceniodawca napadu 2006: Na dobre i na złe jako „znajomy” Ewy 2006: Mrok jako adwokat Alerta 2009: Sprawiedliwi jako inżynier Andrzej Kraszewski 2009: Ojciec Mateusz jako zakonnik 2010: Optymista jako dziekan 2010: Klub szalonych dziewic jako Strabużyński, ojciec Mikołaja 2010: Hotel 52 jako kardiolog Krzysztof Dąbrowski 2010: Duch w dom jako Kozłowski 2010: Czas honoru jako generał Stefan Radziszewski 2011: Unia serc jako szef Jacka 2011: Układ warszawski jako mąż Aldony 2011: Przepis na życie jako profesor Dębicki, ginekolog 2011: Ojciec Mateusz jako antykwariusz Leon 2011: Linia życia jako Emil Śląski 2012: Przyjaciółki jako Wacław Strzelecki, ojciec Pawła 2012: Na dobre i na złe jako Roman Pałka 2012: Hans Kloss. Stawka większa niż śmierć jako obergruppen 2013: Prawo Agaty jako sędzia 2017: Belle Epoque jako inżynier Kazimierz Konopacki 2018: Wojenne dziewczyny jako Jędrzej Muszyński Reżyseria dubbingu 1987: Dennis Rozrabiaka 1992: Shin-chan 2001: Ach, ten Andy! 2001: Medabots 2001: Noddy 2001: Maluchy spod ciemnej gwiazdki 2004: Klub Winx 2006: Błękitny smok 2006: Franklin i skarb jeziora Polski dubbing 1990: Zwariowane melodie 1995: Freakazoid! 2001: Ach, ten Andy! 2001: Maluchy spod ciemnej gwiazdki 2002: Roboluch 2006: Franklin i skarb jeziora Przypisy Bibliografia Linki zewnętrzne . [dostęp 2021-04-10]. . [dostęp 2023-08-27]. . [dostęp 2023-08-27]. Absolwenci Liceum Ogólnokształcącego pw. św. Augustyna Absolwenci Państwowej Wyższej Szkoły Filmowej, Telewizyjnej i Teatralnej im. Leona Schillera w Łodzi Aktorzy filmowi związani z Łodzią Aktorzy teatralni związani z Łodzią Aktorzy Teatru im. Stefana Jaracza w Łodzi Aktorzy Teatru Polskiego im. Arnolda Szyfmana w Warszawie Pochowani na cmentarzu ewangelicko-augsburskim w Warszawie Polacy pochodzenia szwedzkiego Politycy Platformy Obywatelskiej Polscy aktorzy dubbingowi Polscy aktorzy filmowi Polscy aktorzy głosowi Polscy aktorzy radiowi Polscy aktorzy teatralni Polscy aktorzy telewizyjni Polscy radni rad gmin Polscy reżyserzy dubbingu Reżyserzy filmowi związani z Łodzią Ludzie urodzeni w Warszawie Urodzeni w 1949 Zmarli w 2023

57299

https://pl.wikipedia.org/wiki/Metoda%20D%E2%80%99Hondta

Metoda D’Hondta

Metoda D’Hondta (również: , ) – metoda stosowana do podziału mandatów w systemach wyborczych opartych na proporcjonalnej reprezentacji z listami partyjnymi. Jej nazwa pochodzi od nazwiska belgijskiego matematyka Victora D’Hondta. Podział mandatów W metodzie tej dla każdego komitetu wyborczego, który przekroczył próg wyborczy, obliczane są kolejne ilorazy całkowitej liczby głosów uzyskanych przez dany komitet i kolejnych liczb naturalnych, czyli ilorazy wyborcze. O podziale miejsc pomiędzy komitetami decyduje wielkość obliczonych w ten sposób ilorazów. Można to przedstawić wzorem: gdzie: – -ty iloraz wyborczy, – całkowita liczba głosów oddana na dany komitet w wyborach, – liczba naturalna, Tak więc dla każdego komitetu liczba uzyskanych głosów jest dzielona kolejno przez W ten sposób uzyskuje się malejące wielkości które porównywane są następnie z wynikami wszystkich komitetów biorących udział w wyborach i szeregowane w kolejności od największej do najmniejszej. Mandaty przydziela się zgodnie z określoną w ten sposób kolejnością, poczynając od najwyższego wyniku do najniższego, aż do momentu, gdy liczba dostępnych miejsc zostanie wyczerpana. Przykład Mamy komitety A, B i C, które otrzymały kolejno 720, 300 i 480 głosów. Do obsadzenia jest 8 mandatów. 1 krok: obliczenie ilorazów 2 krok: ułożenie ilorazów w kolejności malejącej (w nawiasach komitet): (A) – 720 (C) – 480 (A) – 360 (B) – 300 (A) – 240 (C) – 240 (A) – 180 (C) – 160 itd. W związku z tym, że do rozdzielenia jest 8 mandatów, 4 mandaty otrzymuje komitet A (ilorazy 720, 360, 240 i 180), 1 mandat – komitet B (iloraz 300) oraz 3 mandaty – komitet C (ilorazy 480, 240 i 160). W przypadku, gdyby kilka komitetów uzyskało takie same ilorazy, stosuje się różne metody dodatkowego szeregowania. W Polsce wybrano następujący sposób: Jeżeli kilka list uzyskało ilorazy równe ostatniej liczbie z liczb uszeregowanych w podany sposób, a list tych jest więcej niż mandatów do rozdzielenia, pierwszeństwo mają listy w kolejności ogólnej liczby oddanych na nie głosów. Gdyby na dwie lub więcej list oddano równą liczbę głosów, o pierwszeństwie rozstrzyga liczba obwodów głosowania, w których na daną listę oddano większą liczbę głosów. Gdyby Komitet C przekonał 2/3 wyborców komitetu B, że nie warto głosować na najsłabszego w sondażach, a zamiast tego na komitet C, przeliczenie na mandaty wyglądałoby następująco: 1 krok: obliczenie ilorazów 2 krok: ułożenie ilorazów w kolejności malejącej (w nawiasach komitet): (A) – 720 (C) – 680 (A) – 360 (C) – 340 (A) – 240 (C) – 227 (A) – 180 (C) – 170 Zbliżenie idealnej proporcjonalności Doskonała proporcjonalność nie zawsze jest możliwa. Metody reprezentacji proporcjonalnej podchodzą do jej przybliżenia na różne sposoby, które implikują różne koncepcje nieproporcjonalności. Metoda D’Hondta minimalizuje największy współczynnik korzyści, gdzie: – współczynnik korzyści komitetu – udział mandatów udzielonych do komitetu – udział głosów oddanych na komitet w wyborach, . Metoda D’Hondta dzieli głosy na dokładnie proporcjonalnie reprezentowane i niereprezentowane, minimalizując udział niereprezentowanych głosów . Niereprezentowany udział głosów komitetu jest . Przy minimalizacji ogólnej liczby niereprezentowanych głosów metoda D’Hondta bierze pod uwagę tylko największy współczynnik korzyści. Jeśli do oceny proporcjonalności stosuje się współczynnik korzyści, wynika to z tego że metoda D’Hondta faworyzuje duże ugrupowania w większym stopniu niż druga spośród najpopularniejszych metod przeliczania głosów – metoda Sainte-Laguë. Stosowanie Metoda D’Hondta jest najczęściej stosowaną metodą reprezentacji proporcjonalnej w wyborach do parlamentów narodowych. Stosuje się ją przy podziale mandatów w wyborach parlamentarnych m.in. w Austrii, Finlandii, Izraelu, Holandii i Hiszpanii. W Polsce stosowano ją m.in. w parlamentarnych ordynacjach wyborczych II Rzeczypospolitej (do 1935 r.), a także w III Rzeczypospolitej (z wyłączeniem wyborów w 1991 r. oraz wyborów w 2001 r.) przy podziale mandatów do Sejmu oraz w wyborach samorządowych (do rad gmin powyżej 20 000 mieszkańców, rad powiatów oraz sejmików województw). W Izraelu metoda ta jest w użyciu od 1973, przy czym znana jest pod nazwą Bader-Ofer method od nazwisk parlamentarzystów, którzy zaproponowali jej wprowadzenie (Jochanan Bader i Awraham Ofer). Zobacz też metoda Hare’a-Niemeyera metoda Sainte-Laguë ordynacja wyborcza Przypisy Bibliografia Linki zewnętrzne Kalkulator liczby mandatów metodą D’Hondta Kalkulator liczby mandatów metodą D’Hondta uwzględniający progi wyborcze Ordynacje wyborcze

2469888

https://pl.wikipedia.org/wiki/W%C5%82adys%C5%82aw%20Kosiniak-Kamysz

Władysław Kosiniak-Kamysz

Władysław Marcin Kosiniak-Kamysz (ur. 10 sierpnia 1981 w Krakowie) – polski lekarz, samorządowiec i polityk, doktor nauk medycznych. Od 2015 prezes Polskiego Stronnictwa Ludowego, w latach 2011–2015 minister pracy i polityki społecznej, poseł na Sejm VIII, IX i X kadencji (od 2015). Kandydat na urząd prezydenta RP w pierwszych i drugich wyborach w 2020. Życiorys Wykształcenie i działalność zawodowa Absolwent II Liceum Ogólnokształcącego im. Króla Jana III Sobieskiego w Krakowie. W 2006 ukończył studia na Wydziale Lekarskim Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego. Został asystentem w Katedrze Chorób Wewnętrznych i Medycyny Wsi CM UJ. W 2010 na macierzystej uczelni uzyskał stopień doktora nauk medycznych na podstawie pracy zatytułowanej Związek zmienności genu kodującego cyklohydrolazę GTP l z funkcją śródbłonka naczyniowego u chorych z cukrzycą typu 2. Podjął praktykę w zawodzie lekarza, powrócił do niej w 2021 w trakcie pandemii COVID-19 jako wolontariusz w Szpitalu Specjalistycznym im. Józefa Dietla w Krakowie. Działalność publiczna Działalność do 2015 Od 2000 związany z Polskim Stronnictwem Ludowym. Był jednym ze współtwórców Forum Młodych Ludowców. W latach 2008–2012 pełnił funkcję sekretarza Naczelnego Komitetu Wykonawczego PSL. W wyborach samorządowych w 2010 kandydował do Rady Miasta Krakowa. Mandat radnego uzyskał w miejsce Jacka Majchrowskiego, wybranego na urząd prezydenta tego miasta (startował z listy jego komitetu wyborczego). Pracował w Komisji Rodziny i Polityki Społecznej, Komisji Zdrowia i Profilaktyki oraz Uzdrowiskowej, Komisji Mienia i Przedsiębiorczości. 10 listopada 2011 został oficjalnym kandydatem PSL na urząd ministra pracy i polityki społecznej w koalicyjnym drugim rządzie Donalda Tuska. 18 listopada został zaprzysiężony na urząd ministra pracy i polityki społecznej. Dzień później zrzekł się mandatu radnego Krakowa. 1 grudnia 2012 został wiceprezesem PSL. W wyborach do Parlamentu Europejskiego w 2014 był liderem listy PSL w okręgu nr 9 (województwo podkarpackie), nie uzyskując mandatu eurodeputowanego, zdobywając 12 667 głosów. 22 września 2014 ponownie objął stanowisko ministra pracy i polityki społecznej w ramach rządu Ewy Kopacz. W wyborach parlamentarnych w 2015 otworzył listę PSL do Sejmu w okręgu tarnowskim. Otrzymał 12 171 głosów, uzyskując tym samym mandat posła na Sejm VIII kadencji. W maju 2012 został przewodniczącym Rady Głównej Krajowego Zrzeszenia LZS; funkcję tę pełnił do listopada 2021. Działalność od 2015 7 listopada 2015 Rada Naczelna PSL powołała go na stanowisko prezesa partii. Z początkiem nowej kadencji parlamentu został także wybrany na przewodniczącego klubu parlamentarnego PSL. Był następnie wybierany na prezesa PSL przez partyjne kongresy 19 listopada 2016 i 4 grudnia 2021. 16 listopada 2015 zakończył pełnienie funkcji ministra. W kwietniu 2017 wybrany w skład zarządu PKOl (z ramienia LZS). W lutym 2018, w wyniku połączenia klubu PSL z kołem Unii Europejskich Demokratów, stanął na czele federacyjnego klubu poselskiego PSL-UED, przekształconego w lipcu 2019 w klub parlamentarny PSL – Koalicja Polska. W wyborach w 2019 z powodzeniem ubiegał się o poselską reelekcję, otrzymując 33 784 głosy. 12 listopada 2019 ponownie stanął na czele klubu parlamentarnego tworzonego przez swoje ugrupowanie (pod nazwą Koalicja Polska – Polskie Stronnictwo Ludowe – Kukiz’15, a od listopada 2020 pod nazwą Koalicja Polska – PSL, UED, Konserwatyści). W grudniu 2019 oficjalnie zadeklarował, że będzie ubiegał się o urząd prezydenta RP w wyborach w 2020. Oprócz PSL poparły go inne podmioty Koalicji Polskiej – m.in. Kukiz’15 oraz partie: UED i Ślonzoki Razem. Na początku marca 2020 Państwowa Komisja Wyborcza zarejestrowała jego kandydaturę, jednak zaplanowane na maj głosowanie ostatecznie się nie odbyło. W czerwcu 2020 PKW zarejestrowała jego kandydaturę na powtórzone wybory w tymże miesiącu. W pierwszej turze otrzymał 459 365 głosów (2,36%), zajmując 5. miejsce spośród 11 kandydatów. Przed drugą turą zasugerował poparcie Rafała Trzaskowskiego. Przed wyborami w 2023 współtworzył koalicję Trzecia Droga. W wyborach tych ponownie uzyskał mandat poselski, otrzymując 50 139 głosów. Życie prywatne Jest wnukiem Władysława, żołnierza 13 Pułku Ułanów Wileńskich i Batalionów Chłopskich, synem Andrzeja Kosiniaka-Kamysza, ministra zdrowia w rządzie Tadeusza Mazowieckiego, a także bratankiem Zenona i Kazimierza Kosiniaków-Kamyszów. Kuzynką jego dziadka była Stefania Łącka. Od 2009 był żonaty z Agnieszką, z którą rozwiódł się w 2016. W 2019 ożenił się z Pauliną Wojas (z wykształcenia dentystką), córką wójta gminy Gdów Zbigniewa Wojasa. Mają dwie córki: Zofię (ur. 2019) i Różę (ur. 2020). Deklaruje się jako katolik. Wyniki wyborcze Wyróżnienia Mistrz Riposty Szkła kontaktowego (2018) Przypisy Linki zewnętrzne Absolwenci II Liceum Ogólnokształcącego im. Króla Jana III Sobieskiego w Krakowie Absolwenci Wydziału Lekarskiego Uniwersytetu Jagiellońskiego Kandydaci na urząd Prezydenta RP w 2020 roku Ministrowie pracy III Rzeczypospolitej Posłowie z okręgu Tarnów Prezesi Polskiego Stronnictwa Ludowego Radni Krakowa Polscy lekarze Wykładowcy Wydziału Lekarskiego Uniwersytetu Jagiellońskiego Ludzie urodzeni w Krakowie Urodzeni w 1981 Posłowie na Sejm Rzeczypospolitej Polskiej X kadencji

5520287

https://pl.wikipedia.org/wiki/Polska%20Jest%20Jedna

Polska Jest Jedna

Polska Jest Jedna (PJJ) – polska prawicowa partia polityczna zarejestrowana 9 lutego 2023, powołana na bazie ruchu założonego 25 września 2021 przez Rafała Piecha, prezydenta Siemianowic Śląskich. Historia Ruch społeczny PJJ powstał na kanwie protestów przeciwko ograniczeniom podczas pandemii COVID-19. Wśród założycieli, oprócz Rafała Piecha, znaleźli się m.in. Anna Siarkowska (ówczesna posłanka klubu PiS, a następnie Konfederacji), były poseł Jan Łopuszański (prezes Porozumienia Polskiego), Zbigniew Hałat (były wiceminister zdrowia i główny inspektor sanitarny), dziennikarz Jan Pospieszalski oraz działacze społeczni Karolina i Tomasz Elbanowscy (w 2022 powołano stowarzyszenie i fundację PJJ, postawione potem w stan likwidacji). W grudniu 2022 węższe środowisko złożyło wniosek o rejestrację partii politycznej, której przewodniczącym został Rafał Piech, I wiceprzewodniczącym Piotr Klein, II wiceprzewodniczącym Krzysztof Olszewski, a sekretarzem Jarosław Mirończuk. Sąd wpisał partię do ewidencji 9 lutego 2023. W czerwcu tego samego roku odbył się w Warszawie kongres programowy. W wyborach parlamentarnych w 2023 PJJ została jednym z siedmiu tzw. komitetów ogólnopolskich. Zarejestrowała listy w 39 z 41 okręgów w wyborach do Sejmu. Znaleźli się na nich członkowie PJJ oraz osoby bezpartyjne, ponadto jeden członek PSL. Lider partii Rafał Piech otworzył listę w okręgu nowosądeckim. Wśród kandydatów znaleźli się też m.in. radny klubu PiS w sejmiku kujawsko-pomorskim Marek Hildebrandt (były działacz Porozumienia) i Stanisław Gudzowski (były poseł LPR). Ugrupowanie wystawiło także czworo kandydatów do Senatu (w tym posłankę klubu PiS Małgorzatę Janowską, należącą do Partii Republikańskiej). Poparcia PJJ udzieliły Samoobrona, Kongres Nowej Prawicy i związany z KNP PolEXIT. W wyborach do Sejmu partia uzyskała 1,63% (zajmując 7. miejsce) i nie przekroczyła 5%-owego progu wyborczego. Spośród jej kandydatów do Senatu jeden zajął przedostatnie, a pozostali ostatnie miejsca w okręgach. Program Ugrupowanie posługuje się hasłem „Bóg, Rodzina, Ojczyzna”. Założenia ideowe partii opierają się na obronie wartości narodowych i konserwatywnych. Partia skupia się na czterech obszarach: rozwiązaniach dla przedsiębiorców, rolnictwie, energetyce i prawach osób niepełnosprawnych. Proponuje m.in. dobrowolny ZUS dla przedsiębiorców na okres 3 lat oraz uzależnienie wysokości składki zdrowotnej od przychodu. W rolnictwie popiera m.in. rozszerzenie zasad wolnego rynku dla lokalnych producentów żywności, a także promowanie polskiej żywności oraz odpowiednie jej znakowanie. W energetyce postulowane jest zachowanie energetyki opartej na węglu oraz na źródłach geotermalnych. Partia chce także zwiększenia zasiłku pielęgnacyjnego i świadczenia pielęgnacyjnego oraz umożliwienia pracy opiekunom osób niepełnosprawnych. Podkreśla sens członkostwa Polski w Unii Europejskiej jedynie przy korzystnej współpracy. Zarząd Przewodniczący: Rafał Piech I wiceprzewodniczący: Piotr Klein II wiceprzewodniczący: Krzysztof Olszewski Pozostali członkowie: Izabela Pałgan Jarosław Mirończuk Monika Więcek Przypisy Partie i ugrupowania III Rzeczypospolitej Polskie partie konserwatywne Partie polskiego ruchu narodowego Partie eurosceptyczne

3233621

https://pl.wikipedia.org/wiki/Jan%20Kaczkowski%20%281977%E2%80%932016%29

Jan Kaczkowski (1977–2016)

Jan Adam Kaczkowski (ur. 19 lipca 1977 w Gdyni, zm. 28 marca 2016 w Sopocie) – polski duchowny rzymskokatolicki, prezbiter, doktor nauk teologicznych, bioetyk, organizator i dyrektor Puckiego Hospicjum pw. św. Ojca Pio. Życiorys Urodził się 19 lipca 1977 w Gdyni jako wcześniak w siódmym miesiącu ciąży. Dorastał w Sopocie, gdzie kształcił się w Środowiskowym Liceum Ogólnokształcącym. W 1996 zdał maturę. Studia filozoficzno-teologiczne odbył w Gdańskim Seminarium Duchownym, kończąc je w 2002 z magisterium z teologii. 15 czerwca 2002 otrzymał święcenia prezbiteratu. Został inkardynowany do archidiecezji gdańskiej. W 2007 na Uniwersytecie Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie, na podstawie dysertacji Godność człowieka umierającego a pomoc osobom w stanie terminalnym – studium teologiczno-moralne, uzyskał doktorat nauk teologicznych. W 2008 ukończył studia podyplomowe z bioetyki na Uniwersytecie Papieskim Jana Pawła II w Krakowie. W latach 2002–2007 pracował jako wikariusz w parafii Świętych Apostołów Piotra i Pawła w Pucku. W 2007 po zwolnieniu z obowiązków wikariuszowskich pozostał w parafii w charakterze pomocy duszpasterskiej. Objął funkcję kapelana domu pomocy społecznej i szpitala w Pucku. Od 2004 do 2011 był katechetą w Liceum Ogólnokształcącym w Pucku i w Zespole Szkół Ponadgimnazjalnych w Rzucewie. W 2010 został wykładowcą bioetyki na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu. W 2004 był jednym z założycieli Puckiego Hospicjum Domowego. W latach 2007–2009 koordynował prace budowy Puckiego Hospicjum pw. św. Ojca Pio, a w 2009 został jego dyrektorem i prezesem zarządu. Utworzył program szkoleniowy w zakresie bioetyki chrześcijańskiej. Prowadzący wykłady i warsztaty z tematyki hospicyjnej. Organizator warsztatów z komunikacji i etyki w medycynie dla studentów medycyny i prawa pod nazwą Areopag Etyczny. W wolontariat hospicyjny angażował tzw. trudną młodzież i osoby skazane. Został ambasadorem zorganizowanych w 2016 w Krakowie Światowych Dni Młodzieży. Jako vloger publikował swoje filmy na portalu Boska.TV. Na podstawie rozmów z nim powstały książki Szału nie ma, jest rak (Więź, 2013), Życie na pełnej petardzie. Czyli wiara, polędwica i miłość (Wydawnictwo WAM, 2015), Dasz radę. Ostatnia rozmowa (Wydawnictwo WAM, 2016), Żyć aż do końca. Instrukcja obsługi choroby (Więź, 2017), Dekalog księdza Jana Kaczkowskiego (Wydawnictwo WAM, 2017). Autor książek Grunt pod nogami (Wydawnictwo WAM, 2016) i Ekskluzywny żebrak. Czyli ks. Jan Kaczkowski o tym co najważniejsze (zapis materiałów video, homilii i konferencji wygłoszonych przez księdza Kaczkowskiego; Wydawnictwo Unitas, 2016). Od urodzenia miał lewostronny niedowład i dużą wadę wzroku. Zdiagnozowano u niego nowotwór nerki (wyleczony) i glejaka mózgu. Zmarł 28 marca 2016 w rodzinnym domu w Sopocie. Pochowany został 1 kwietnia 2016 na cmentarzu komunalnym w Sopocie. Odznaczenia, wyróżnienia, upamiętnienie Postanowieniem prezydenta RP Bronisława Komorowskiego z 11 kwietnia 2012 został odznaczony Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski. Nadano mu tytuł honorowego obywatela Pucka. W 2016 otrzymał Honorowe Wyróżnienie za Zasługi dla Województwa Pomorskiego. Papieska Rada ds. Duszpasterstwa Służby Zdrowia wyróżniła go medalem „Curate Infirmos”. Został laureatem Nagrody „Ślad” im. Biskupa Jana Chrapka (2014), nagrody Pontifici przyznawanej przez warszawski Klub Inteligencji Katolickiej (2014), Nagrody Newsweeka im. Teresy Torańskiej za działalność publiczną (2014), Medalu Świętego Jerzego „Tygodnika Powszechnego” (2015), Róży Gali za działalność charytatywną (2015) oraz konkursu Sukces Roku 2015 w Ochronie Zdrowia w kategorii osobowość roku. W 2018 powołano fundację jego imienia. Fundacja ustanowiła nagrodę „Okulary ks. Kaczkowskiego”. W 2017 w kościele św. Jerzego w Sopocie została odsłonięta poświęcona mu tablica, a w 2022 jego imieniem nazwano aulę III Liceum Ogólnokształcącego w Sopocie, co upamiętniła tablica pamiątkowa. W 2019 jego imię nadano skwerowi w Sopocie. Został także patronem sopockiego Domu Gościnnego LukLuk. W 2022 wyprodukowano film fabularny Johnny w reżyserii Daniela Jaroszka, w którym w postać księdza Jana Kaczkowskiego wcielił się Dawid Ogrodnik. Przypisy . Duchowni archidiecezji gdańskiej Wykładowcy Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu Polscy katecheci Odznaczeni Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski (III Rzeczpospolita) Honorowi obywatele Pucka Laureaci Nagrody „Pontifici” Laureaci Medalu Świętego Jerzego Absolwenci Gdańskiego Seminarium Duchownego Absolwenci Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego Absolwenci Uniwersytetu Papieskiego Jana Pawła II w Krakowie Ludzie urodzeni w Gdyni Pochowani na Cmentarzu Komunalnym w Sopocie Urodzeni w 1977 Zmarli w 2016

44875

https://pl.wikipedia.org/wiki/Krak%C3%B3w

Kraków

Kraków, Stołeczne Królewskie Miasto Kraków – miasto na prawach powiatu położone w południowej Polsce nad Wisłą, drugie co do liczby mieszkańców i drugie powierzchniowo miasto kraju. Formalna stolica Polski do 1795 roku i miasto koronacyjne wraz z nekropolią królów Polski na Wzgórzu Wawelskim (w podziemiach Katedry). Od 1000 roku nieprzerwanie stolica diecezji krakowskiej (jednej z pięciu w ówczesnej Polsce), a od 1925 archidiecezji i metropolii. Lokowany przed 1228 rokiem, ponownie w 1257 r.. Od odzyskania niepodległości w 1918 r. miasto wojewódzkie (od 1999 r. siedziba władz województwa małopolskiego), jest także centralnym ośrodkiem metropolitalnym aglomeracji krakowskiej i Krakowskiego Obszaru Metropolitalnego. Kraków jest stolicą historycznej Małopolski. Leży na obszarze Bramy Krakowskiej, Niecki Nidziańskiej i Pogórza Zachodniobeskidzkiego. Rzeczywista liczba mieszkańców Krakowa się szacuje na 1,2 mln. osób. https://krakow.wyborcza.pl/krakow/7,44425,28941005,krakow-liczy-oficjalnie-800-tysiecy-mieszkancow-a-w-rzeczywistosci.html W Krakowie mieszczą się główne siedziby m.in.: Polskiej Akademii Umiejętności, Narodowego Centrum Nauki, Instytutu Nafty i Gazu – Państwowego Instytutu Badawczego, Instytutu Zootechniki – Państwowego Instytutu Badawczego, Krajowej Szkoły Sądownictwa i Prokuratury, struktury dowodzącej Wojskami Specjalnymi, Centrum Operacji Lądowych – Dowództwa Komponentu Lądowego, Polskiego Związku Narciarskiego, Operacyjno-Strategicznego Dowództwa Unii Europejskiej, Centrum Eksperckiego Kontrwywiadu NATO, Narodowego Centrum Radioterapii Hadronowej, Centralnego Ośrodka Turystyki Górskiej i Instytutu Ekspertyz Sądowych im. Prof. dra Jana Sehna. W mieście od 1364 roku działa najstarsza polska uczelnia – Uniwersytet Jagielloński oraz działają placówki kulturalne o znaczeniu i statusie narodowym m.in.: Zamek Królewski na Wawelu, Narodowy Stary Teatr, Teatr im. Juliusza Słowackiego w Krakowie, Muzeum Narodowe, Panteon Narodowy, Krypta Zasłużonych na Skałce, Krypta Wieszczów Narodowych na Wawelu, Archiwum Narodowe, Biblioteka Jagiellońska, Instytut Książki, Instytut Literatury, Narodowe Centrum Nauki, Narodowe Centrum Rugby, Europa Nostra. Miasto na prawach powiatu pełni funkcję centrum administracyjnego, kulturalnego, edukacyjnego, naukowego, gospodarczego, usługowego i turystycznego. Kraków jest drugim co do wielkości, po Warszawie, rynkiem nowoczesnej powierzchni biurowej (ponad milion metrów kwadratowych powierzchni biurowej), a także jednym z kluczowych węzłów kolejowych w Polsce. Położenie Kraków jest położony w południowej Polsce, w środkowo-zachodniej części województwa małopolskiego nad Wisłą; na jego terenie znajdują się ujścia wiślanych dopływów: Białuchy (dolny bieg Prądnika), Rudawy, Dłubni, Drwiny Długiej i Wilgi. Kraków jest położony u zbiegu kilku krain geograficznych: Bramy Krakowskiej, Kotliny Oświęcimskiej, Kotliny Sandomierskiej, Pogórza Zachodniobeskidzkiego, Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej. Położenie Krakowa sprawia, że jest on bazą dla wycieczek w polskie góry, czy wypadów do malowniczej Jury Krakowsko-Częstochowskiej. Miasto ma rozciągłość południkową 18 kilometrów i równoleżnikową 31 kilometrów. W granicach administracyjnych Krakowa przecinają się południk 20°E z równoleżnikiem 50°N (jedyny przypadek przecięcia o pełnych dziesiątkach stopni w Europie). Z Krakowem sąsiadują gminy: Igołomia-Wawrzeńczyce, Kocmyrzów-Luborzyca, Koniusza, Liszki, Michałowice, Mogilany, Niepołomice, Skawina, Świątniki Górne, Wieliczka, Wielka Wieś, Zabierzów, Zielonki. Gminy te należą do trzech powiatów sąsiadujących z Krakowem: krakowskiego, wielickiego oraz proszowickiego. Środowisko naturalne Wydłużoną równoleżnikowo oś miasta stanowi dolina Wisły. Sieć rzeczną tworzy Wisła, jej prawy dopływ Wilga oraz dopływy lewe: Rudawa, Białucha, Dłubnia, Sanka i inne. Kraków leży w strefie klimatu umiarkowanego. Najwyższym szczytem miasta jest Wzgórze Sowiniec (358 m n.p.m.). Klimat Rekord ciepła: (30 czerwca 1833) Rekord zimna: (Mydlniki, 10 lutego 1929), (Rakowice, 10 lutego 1929), (Obserwatorium Astronomiczne UJ, 10 lutego 1929) Rekord opadów: 313 mm (lipiec 1903) Wartości średnie dla kolejnych miesięcy roku: Struktura użytkowania terenu Przyroda Parki i ochrona przyrody W Krakowie znajdują się 43 parki, które łącznie zajmują ok. 397 ha, co stanowi nieco ponad 1% całkowitej powierzchni miasta. W Krakowie jest 5 rezerwatów przyrody o łącznej powierzchni 48,6 ha (0,15% powierzchni miasta). Na obszarze miasta Krakowa znajdują się niewielkie zielone obszary wchodzące w skład Zespołu Jurajskich Parków Krajobrazowych. Zespół ten zajmuje się ochroną terenów Jury Krakowsko-Częstochowskiej m.in. fragmenty parku Bielańsko-Tynieckiego, Tenczyńskiego oraz Dolinek Krakowskich, wraz z ich otulinami. Ponadto ostoja przyrodnicza Jury Krakowsko-Częstochowskiej wchodzi w skład programu CORINE biotopes ze względu na swoją florę, faunę, geomorfologię i krajobraz. Zachodnia część Krakowa stanowi tzw. Obszar Krakowski i podlega polskiej sieci ekologicznej, a część obszaru miasta usytuowana jest w zasięgu korytarza ekologicznego rzeki Wisły. Rzeki, ich doliny oraz zbiorniki wodne to jedne z najciekawszych z przyrodniczego punktu widzenia miejsc w Krakowie. W południowej części stoków wzgórz wapiennych oferują one warunki do rozwoju roślinności ciepłolubnej muraw i zarośli kserotermicznych. Rezerwaty i pomniki przyrody W Krakowie jest 260 pomników przyrody, w większości drzew. Źródło Świętojańskie w Tyńcu oraz głaz narzutowy przy ul. Spółdzielców są pomnikami przyrody nieożywionej. Użytki ekologiczne Uroczysko w Rząsce – teren częściowo położony w gminie Kraków, a częściowo na terenie Zabierzowa, zajmuje około 59 ha. Celem utworzenia użytku była ochrona fiołka bagiennego – gatunku zagrożonego wyginięciem, który w 2001 r. został wpisany na listę Polskiej czerwonej księgi roślin. Użytek chroni także pozostałość ekosystemów leśnych oraz wodnych na tym terenie. Łąki Nowohuckie – teren o powierzchni około 57 ha. Użytek ten został uchwalony w 2003 r. przez Radę Miasta Krakowa, położony jest w pobliżu Placu Centralnego. Utworzony został w celu ochrony półnaturalnych zbiorowisk roślinnych (łąk podmokłych) w dolinie Wisły. Staw Dąbski – teren o powierzchni 2,53 ha. Użytek ten został uchwalony w 2010 roku przez Radę Miasta Krakowa, położony jest w Dzielnicy II Grzegórzki (Dąbie), w sąsiedztwie Galerii Kraków Plaza. Głównym przedmiotem ochrony jest ekosystem stawu wraz z rzadkimi gatunkami zwierząt, np. szczeżują wielką (Anodonta cygnea) i różanką (Rhodesus sericeus) – symbiotycznymi gatunkami małży i ryby, wymienionymi w Polskiej czerwonej księdze zwierząt. Dolina Prądnika – teren o powierzchni ok. 14,15 ha (14,145) utworzony uchwałą Rady Miasta Krakowa nr LX/782/08 z dnia 17 grudnia 2008 r. Położony jest wzdłuż rzeki Prądnik (Białuchy) od ul. Górnickiego do granic miasta Krakowa. Głównym celem powołania użytku jest zachowanie naturalnie meandrującego koryta rzeki Prądnik, wraz z siedliskiem m.in. 19 gatunków ssaków (m.in. borowca wielkiego, bobra i wydry) oraz 51 gatunków ptaków (m.in. pliszki górskiej – jedyne stwierdzone miejsce występowania w Krakowie). Staw przy ul. Kaczeńcowej – teren o powierzchni 0,82 ha, utworzony uchwałą Rady Miasta Krakowa z dnia 19 grudnia 2007 roku. Jest to staw położony w dolinie rzeki Dłubni w Nowej Hucie – Bieńczycach w Dzielnicy XVI Bieńczyce. Utworzony został dla ochrony ostoi kilkudziesięciu gatunków ptaków, motyli, mięczaków. Ochronie podlega staw wraz z otoczeniem. Rozlewisko potoku Rzewnego – teren o powierzchni 2,77 ha, utworzony został uchwałą Rady Miasta Krakowa z dnia 19 grudnia 2007 roku. Powstał dla ochrony trzech rodzajów siedlisk: leśnego (las mieszany i ols), łąkowego i szuwarowego. Obszar ten stanowi ostoję wielu gatunków ptaków, wśród których liczną grupę stanowią ptaki drapieżne i sowy. Znajduje się pomiędzy cmentarzem w Borku Fałęckim, a ul. Jeleniogórską i obejmuje część doliny niewielkiego Potoku Rzewnego. Uroczysko Kowadza – teren o powierzchni 1,82 ha, utworzony został uchwałą Rady Miasta Krakowa z dnia 17 grudnia 2008 roku. Utworzony dla ochrony muraw kserotermicznych z fauną rzadkich gatunków owadów w Tyńcu przy ul. Świętojańskiej. Las w Witkowicach. Uzdrowiska Na terenie Krakowa znajdują się 2 uzdrowiska (w obu znajdują się parki): W Swoszowicach – na jego terenie znajdują się dwa źródła wody leczniczej Zdrój Główny i Napoleon, które dostarczają unikatowych wód mineralnych bogatych w anion siarczanowy, anion wodorowęglanowy, kation wapniowy, kation magnezowy. Zawartość siarki w wodach klasyfikuje Swoszowice na 5. miejscu na świecie, a 4. w Europie. W uzdrowisku leczy się także schorzenia reumatyczne za pomocą kąpieli z wykorzystaniem wód siarczanych i borowiny. W uzdrowisku Mateczny wykonywane są zabiegi odnowy biologicznej, balneologii. Zanieczyszczenie powietrza Według raportu Światowej Organizacji Zdrowia w 2016 roku Kraków został sklasyfikowany jako jedenaste najbardziej zanieczyszczone miasto Unii Europejskiej. Położenie geograficzne utrudnia wentylację miasta, przez co często spowija je smog, szczególnie w sezonie grzewczym. Kraków znajduje się w czołówce rankingu europejskich miast z najbardziej zanieczyszczonym powietrzem. Krakowskie powietrze zanieczyszczone jest przede wszystkim pyłem PM10 i PM2,5 oraz toksycznym benzo(a)pirenem. Skutkiem zanieczyszczenia pyłem, poza oczywistymi konsekwencjami zdrowotnymi, jest zauważalne zmniejszenie przejrzystości powietrza w mieście. Źródłem zanieczyszczeń są przede wszystkim piece na paliwa stałe (34%) i napływ pyłu spoza miasta (36%), ale także przemysł lokalny (17%) oraz samochody (13%). Piece grzewcze odpowiadają także za 68 proc. emisji rakotwórczego benzo(a)pirenu, którego – jak wynika z wyliczeń Krakowskiego Alarmu Smogowego – wdychana przez krakowian ilość w ciągu roku jest taka sama, jak w przypadku wypalenia ok. 2500 papierosów. Z badań przeprowadzonych przez naukowców Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz Columbia University w Nowym Jorku wynika, że mieszkanki Krakowa, które w okresie ciąży były eksponowane na PM2.5 powyżej 35 µg/m³, rodziły dzieci z masą urodzeniową niższą średnio o 128 gramów, mniejszą długością ciała oraz mniejszym o przeciętnie 0,3 cm obwodem główki. W zimie, mieszkańcom Krakowa zaleca się skracanie czasu przebywania na otwartym powietrzu oraz odradza się wysiłku fizycznego, na przykład biegania. Równocześnie Kraków w 2015 r. zanotował najkorzystniejsze parametry trwania życia spośród polskich podregionów. Miasto zwiększyło budżet na walkę ze smogiem, uchwalono także przepis zakazujący spalania węgla w piecach grzewczych. Zakaz miał wejść w życie w 2018 r., jednak w sierpniu 2014 r. został uchylony przez Wojewódzki Sąd Administracyjny w Krakowie. Kolejną próbę wprowadzenia zakazu podjęto w styczniu 2016. Według przyjętej wtedy uchwały od 1 września 2019 r. na terenie Krakowa nie można palić m.in. węglem oraz drewnem. Toponimia Za pełny tytuł miasta przedstawia się Stołeczne Królewskie Miasto Kraków. Kraków jest depozytariuszem polskiego godła. Jako jedyne miasto w Polsce ma prawo używać w herbie godła Państwa Polskiego. Taka możliwość, według symboliki heraldycznej, przysługuje jedynie miastom i regionom stołecznym. Autorem pierwszego źródła piśmiennego, w którym w 966 pojawia się Kraków jest Ibrahim ibn Jakub. W dokumentach łacińskich w 973 występuje w formie Cracoua. Językoznawca Jerzy Nalepa twierdzi, że rdzeń krak oznacza odgałęzienie rzeczne. Miasta o podobnych nazwach znajdują się we wschodnich Niemczech i w Austrii, zamieszkałych niegdyś przez Słowian: np. Cracau – prawobrzeżna dzielnica Magdeburga, Krackow, kilka kilometrów od granicy polsko – niemieckiej, na południowy zachód od Szczecina, Krakow am See, na południe od Rostocku, Krakau – 100 km na zachód od Graz, 30 km na północ od Villach i Klagenfurtu. W Czechach, w powiecie Rakownickim jest miejscowość Krakov, z niedalekim zamkiem Krakovec, kilkadziesiąt kilometrów na zachód od Pragi. Ukraiński Krakowiec, na granicy polsko-ukaraińskiej leży na południowy wschód od Lubaczowa. Są przypuszczenia, że nazwa może wywodzić się od starosłowiańskiej nazwy cmentarzyska „raka”. Według legendy zapisanej w końcu XII wieku przez Wincentego Kadłubka nazwa Krakowa pochodzi od imienia księcia Kraka, natomiast w legendach czeskich występuje postać księcia Kroka. Do historycznej funkcji Krakowa odnosi się jego pełna nazwa – Stołeczne Królewskie Miasto Kraków usankcjonowana prawnie przez Radę Ministrów, jak i wcześniej przez naczelne władze państwowe II Rzeczypospolitej, które używały tej nazwy w swoich aktach prawnych. Również nazwy skróconej, tj.: st. król. miasto Kraków, st.kr. miasto Kraków albo stoł. król. miasto Kraków. Niektóre z tych aktów prawnych obowiązują do dzisiaj. Na arenie międzynarodowej Kraków postrzegany jest jako „duchowe i naukowe serce Polski”. Historia Kraków jest jednym z najstarszych miast Polski, z wieloma wartościowymi obiektami architektonicznymi. Działa w nim wiele instytucji i placówek kulturalnych gromadzących bezcenne zabytki. W przeszłości miasto należało do Ligi Hanzeatyckiej zrzeszającej najważniejsze ośrodki handlowe w Europie. Do 1795 r. Kraków był formalnie stolicą Polski, a do 1611 r. siedzibą władców państwa polskiego. Był miastem królewskim Korony Królestwa Polskiego. Miasto posiadało prawo do czynnego uczestnictwa w akcie wyboru króla. Średniowiecze Pierwszą udokumentowaną wzmianką o Krakowie jest relacja kordobańskiego kupca Ibrahima ibn Jakuba z 965 r., w której wspomina o otoczonym lasami bogatym grodzie, leżącym na skrzyżowaniu szlaków handlowych. Najstarszy ośrodek osadniczy znajdował się m.in. na obronnym Wawelu i był jednym z grodów w plemiennym państwie Wiślan. Ziemie Wiślan mogły przez pewien czas, w ostatniej ćwierci IX w., znajdować się pod władaniem Państwa Wielkomorawskiego, nie ma jednak na to bezpośrednich dowodów. Przypuszczalnie w X w. (najprawdopodobniej w latach ok. 960 – ok. 986) Kraków wszedł w zależność od Czech, jednakże teza o przynależności grodu do Czech jest też podważana. Około 990 r. gród znalazł się w granicach państwa piastowskiego, stając się z czasem jedną z głównych siedzib królestwa (łac. sedes regni principalis); próby dokładnego ustalenia czasu wcielenia do państwa Piastów oscylują pomiędzy 987 a 989. Pierwsza wiarygodna pisemna wzmianka o Krakowie pochodzi z dokumentu Dagome iudex z ok. 992 r. Nad Wisłą obok Wawelu, niewielkim wzgórzu z jurajskiego wapienia, według legendy stała niegdyś świątynia pogańska, na miejscu której zbudowano następnie kościół romański pw. św. Michała Archanioła. Co najmniej od 1000 w Krakowie znajdowała się siedziba biskupstwa, a za panowania Kazimierza Odnowiciela Kraków stał się główną siedzibą książęcą. W okresie rozbicia dzielnicowego Kraków był siedzibą księcia seniora, z czasem jednak książęta krakowscy stracili faktyczne zwierzchnictwo nad innymi władcami piastowskimi. W 1241 r. miasto zostało zniszczone podczas najazdu mongolskiego. Mogło to zadecydować o niepowodzeniu pierwszej lokacji Krakowa, którą najprawdopodobniej planowano na początku XIII wieku. W dniu 5 czerwca 1257 r., wzorując się na Wrocławiu, książę Bolesław V Wstydliwy, jego matka Grzymisława i żona św. Kinga nadali miastu przywilej lokacyjny na prawie magdeburskim w Koperni koło Pińczowa. Zasadźcami byli trzej wójtowie: Gedko Stilvoyt, Jakub z Nysy i Dytmar Wolk z Wrocławia. Nowo wytyczone miasto zostało zasiedlone głównie przez przybyszów ze Śląska i Niemiec, co tłumaczy fakt posługiwania się językiem niemieckim przez mieszczaństwo krakowskie do XVI w. Wtedy też powstał charakterystyczny szachownicowy układ miasta, w który wpasowano zachowane elementy wcześniejsze (ul. Grodzka, kościół Mariacki). Pomiędzy Krakowem a Wawelem istniała osada Okół, dawne podgrodzie, która została wcielona do Krakowa przez króla Władysława Łokietka po buncie wójta Alberta. Kraków uzyskał prawo składu w 1306 r. W 1320 r. w katedrze wawelskiej koronowano Władysława Łokietka, kończąc symbolicznie okres rozbicia dzielnicowego. Odtąd, aż do 1734 r., Kraków był miejscem koronacji królów Polski. W XIV wieku na przedmieściach Krakowa powstały dwa kolejne miasta: na południu Kazimierz (1335) i na północy Kleparz (1366). Jako stolica jednego z mocarstw europejskich w XV i XVI wieku, Kraków rozwijał się pod względem architektonicznym, handlowym, rzemieślniczym, kulturalnym i naukowym. Kompleks zamkowy na Wawelu przebudowano i rozbudowano w stylu renesansowym. Odnowiono powstały w 1364 r. uniwersytet. Zbudowany został również Barbakan razem z okręgiem murów miejskich. Dzieje nowożytne (druga połowa XV wieku–XIX wiek) Kraków po przeniesieniu dworu królewskiego Od 1493 roku obywatelstwo Krakowa dawało przywilej do posiadania ziemi. Po unii lubelskiej i powstaniu Rzeczypospolitej Obojga Narodów Kraków znalazł się na uboczu wielkiego państwa. Sejmy i elekcje nowych monarchów odbywały się pod Warszawą, położoną mniej więcej w połowie drogi między stolicami Korony i Litwy. Od 1596 r. rozpoczął się proces przenoszenia dworu królewskiego Zygmunta III Wazy z Krakowa do Warszawy, zakończony ok. 1611 r. Warszawa uzyskiwała tytuł miasta rezydencjalnego Jego Królewskiej Mości, jednak Kraków do ostatniego rozbioru Polski pozostawał formalną stolicą Rzeczypospolitej. Katedra na Wawelu pozostała miejscem koronacji i pochówków królów Polski, zaś Kraków – stołecznym i królewskim miastem, w którym funkcjonowały pozostałe instytucje stołeczne takie jak np. skarbiec koronny. Nawet w czasach późniejszych wezyr turecki Kara Mustafa, pisał w korespondencji do związanego z Wilanowem Jana III Sobieskiego: „zniszczę Twój Kraków...”. Wraz z upadkiem Rzeczypospolitej rozpoczął się upadek Krakowa. Zniszczenia wojenne mocno nadszarpnęły pozycję miasta i zahamowały jego rozwój. Po raz pierwszy Kraków został zniszczony przez obce wojska w 1655 r., podczas „potopu szwedzkiego” (przedmieścia ucierpiały jednak mocno już w 1587, podczas próby zdobycia miasta przez arcyksięcia Maksymiliana III Habsburga). W latach 1656–1657 nastąpiło kolejne oblężenie miasta, tym razem bronionego przez Szwedów. Austro-Węgry i Galicja W XVIII w. Kraków był zdobywany przez wojska pruskie, szwedzkie, austriackie i rosyjskie. 24 marca 1794 na rynku krakowskim przysięgę Narodowi złożył naczelnik Tadeusz Kościuszko rozpoczynając tym samym powstanie. 15 czerwca 1794 r. do Krakowa wkroczyły wojska pruskie. Prusacy obsadzili Wawel i założyli tam składy wojskowe. Zrabowano klejnoty i insygnia koronacyjne ze skarbca koronnego, które przewieziono do Berlina, a następnie częściowo włączono do skarbca pruskiego oraz przetopione lub spieniężone na potrzeby wojenne. Prusacy opuścili Kraków w 1795 r. Po III rozbiorze Polski Kraków zajęli Austriacy. Aleksander Rożniecki – dowódca kawalerii uczestnicząc w wojnie austriacko-polskiej, począwszy od Raszyna, z oddziałem – forpocztą, dotarł do Krakowa 14 lipca 1809 r. (dzień przed ks. Poniatowskim) i przełamał ostatni opór Austriaków przed zwycięskim wkroczeniem księcia. 14 października 1809 r., na mocy traktatu z Schönbrunn, Kraków i Podgórze zostały przyłączone do Księstwa Warszawskiego jako stolica departamentu. W 1813 r. został siedzibą rządu Księstwa Warszawskiego. W latach 1815–1846 stanowił stolicę niewielkiego powierzchniowo, formalnie niepodległego państwa – Rzeczypospolitej Krakowskiej. W tym okresie rozpoczęła się gruntowna modernizacja i przebudowa miasta, które wciąż tkwiło w średniowiecznym układzie urbanistycznym. Zburzono większość murów miejskich, zasypano fosę, na miejscu której powstał park – Planty. Po powstaniu krakowskim, zorganizowanym przeciwko dominacji austriackiej, ale i faktycznie przeciwko trzem zaborcom naraz (czyli tzw. „państw opiekuńczych” Rzeczypospolitej Krakowskiej), miasto zostało w 1846 r. zaanektowane przez Austrię, w której granicach pozostawało do 1918 r. Nazwę Rzeczpospolita Krakowska zastąpiono nową: Wielkie Księstwo Krakowskie. Odtąd cesarz austriacki używał tytułu Wielki Książę Krakowa. W 1850 wielki pożar zniszczył ok. 10% powierzchni miasta. Według austriackiego spisu ludności z 1900 r. w 2099 budynkach w Krakowie na obszarze 832 hektarów mieszkały osoby, z czego (70,3%) było katolikami, (28,1%) wyznawcami judaizmu, 727 (0,8%) grekokatolikami, a 717 (0,8%) innej religii lub wyznania, (86%) było polsko-, 6576 (7,2%) niemiecko-, 219 (0,2%) rusko-, a 1092 (1,2%) innojęzycznymi. XX wiek Początek XX wieku i dwudziestolecie międzywojenne W początku nowego stulecia zaszły w Krakowie poważne zmiany – również w infrastrukturze technicznej miasta. 14 lutego 1901 r. – za prezydentury Józefa Friedleina – otwarto miejskie wodociągi wówczas imienia Franciszka Józefa. Zbiornik na wodę zbudowano u podnóża kopca Kościuszki, 49 m nad poziomem Rynku. Woda spływała do miasta rurą o średnicy 70 cm i wypełniała sieć wodociągową o długości 66 kilometrów. Początkowo, w liczącym 80 tys. mieszkańców Krakowie, przypadał statystycznie w ciągu doby jeden litr wody wodociągowej na osobę. 12 lipca 1903 r. Kraków nawiedziła powódź – największa od 1813. Stan Wisły w mieście osiągnął 4 m 52 cm. Zagrożony zerwaniem był most Podgórski, woda zagroziła też gazowni miejskiej. Od Podgórza, przez tereny Zawiśla, Zwierzyniec, Błonia krakowskie, aż do Nowej Wsi i Łobzowa powstało ogromne rozlewisko z połączonych wód Wisły, Wilgi i Rudawy. W zalanych dzielnicach komunikacja odbywała się łodziami i tratwami. Pod wpływem tej klęski żywiołowej postanowiono przeprowadzić regulację Rudawy w połączeniu z wytyczeniem jej nowego koryta. Projekt został zrealizowany w latach 1903–1910. Nowe ujście Rudawy zostało umieszczone pod kątem prostym do Wisły, skutkiem czego odcięta została część zabudowań klasztoru Norbertanek. Zburzono też ostatni w Krakowie młyn. Znacznym zmianom uległo również bezpośrednie otoczenie klasztoru – powstał nasyp i grobla z nową drogą oraz wysoki most. Przemiany te spowodowały liczne protesty miłośników zabytków. Kolejnej dużej powodzi miasto doświadczyło w 1925 r. W latach 1910–1915 ogłoszono i częściowo wprowadzono plan regulacyjny Wielkiego Krakowa, w ramach którego włączono w granice administracyjne Krakowa znajdujące się w jego otoczeniu miasta, osady i wsie. W 1915 r. włączono do Krakowa Podgórze, miasto założone w 1784 r. na przeciwległym brzegu Wisły. 6 sierpnia 1914 r. wyruszyła z Krakowa I Kompania Kadrowa z Józefem Piłsudskim na czele. Było to pierwsze polskie wojsko od czasów rozbiorów Polski a de facto kolejny zryw powstańczy w dziejach Rzeczypospolitej. I Kompania przekroczyła granicę Kongresówki z zamiarem wyzwolenia pozostałej części Rzeczypospolitej. Udział mieszkańców Krakowa w przygotowaniu tego zrywu był decydujący. Niedługo później w Krakowie formowano i z Krakowa na front walki z Rosjanami wyruszały formacje legionowe takie jak w 1914 r. 3 Pułk Piechoty Legionów. W początku 1918 r. wzmogły się w Krakowie nastroje niepodległościowe, czego wyrazem była manifestacja 20 stycznia. Sytuację pogorszyło ogłoszenie 11 lutego postanowień traktatu brzeskiego. Demonstracje rozpoczęły się 12 lutego od zdemolowania konsulatu pruskiego, a 18 lutego odbyła się wielka manifestacja protestacyjna na Rynku Głównym. Strajk podjęli kolejarze, którzy zatrzymali w okolicach Chrzanowa pociąg z wojskiem skierowanym do miasta przez zaniepokojone władze austriackie. Na ogrodzeniu parceli na rogu Rynku Głównego i ul. św. Jana oraz na drzewach wzdłuż linii A–B pojawiły się plakaty z napisami godzącymi w zaborcę, które zdjęto dopiero pod groźbą użycia broni. 12 października, w odpowiedzi na manifest Rady Regencyjnej, krakowska Rada Miejska odbyła uroczyste posiedzenie, podczas którego w pełni poparła jego treść. 15 października delegaci polscy w wiedeńskim parlamencie złożyli deklarację, iż odtąd uważają się za obywateli wolnej i zjednoczonej Polski. Wydział Krajowy zwołał następnie w Krakowie posłów sejmowych i do Rady Państwa, którzy 28 października powzięli uchwałę głoszącą, że ziemie polskie w obrębie byłej monarchii austriackiej należą już do Państwa Polskiego, oraz że dla ziem tych tworzy się Komisję Likwidacyjną. 28 października 1918 powstała w Krakowie Polska Komisja Likwidacyjna z Wincentym Witosem na czele i przejęła pełnię władzy w mieście. Kraków, w wyniku masowej akcji rozbrajania żołnierzy austriackich stał się pierwszym (obok Tarnowa) wolnym od władzy zaborczej miastem Rzeczypospolitej. 31 października po południu pojawiły się w mieście afisze informujące krakowian o tym radosnym fakcie. W dwudziestoleciu międzywojennym, tuż po odzyskaniu niepodległości, polskie władze centralne uznały wawelski zamek za gmach reprezentacyjny Rzeczypospolitej, oddany do użytku Naczelnika Państwa, a następnie dla Prezydenta RP – uchwałą Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z 1921 r., zespół urbanistyczny na Wawelu stał się jedną z oficjalnych Rezydencji Prezydenta Polski. Do dzisiaj zachował się apartament Prezydenta RP Ignacego Mościckiego. Jesienią 1923 r., w wyniku pogarszającej się sytuacji ekonomicznej i konfliktów społecznych, doszło w Krakowie do krwawych starć ulicznych. 5 listopada proklamowano strajk generalny. 6 listopada pod budynkiem Kasy Chorych (Dom Robotniczy) przy ul. Dunajewskiego o godz. 9 doszło do pierwszych starć z policją (rannych zostało 20 policjantów). Później uzbrojony tłum zaatakował kordon policyjny i wojskowy, spychając funkcjonariuszy ku ul. Szewskiej. Doszło do otoczenia i rozbrojenia kompanii wojska. Uzbrojeni w zdobytą broń demonstranci i bojówkarze ruszyli ul. Szczepańską na Rynek i obsadzili Planty. W godzinach przedpołudniowych doszło już do regularnych walk z użyciem broni palnej. Ostrzelany został szwadron ułanów wysłany w rejon ul. Dunajewskiego. Z okien domów i zza filarów Sukiennic ostrzelano inny szwadron, stojący na Rynku obok Odwachu. Wojskowa komenda miasta wysłała do walki trzy samochody pancerne. Jeden z nich, pozbawiony wsparcia piechoty, został zdobyty przez demonstrantów. Koło południa strzały zaczęły cichnąć. Cała zachodnia część miasta znalazła się pod kontrolą strajkujących. W budynku Kasy Chorych przetrzymywano jako jeńców rozbrojonych i rannych żołnierzy. W warunkach chaosu i braku informacji władze poleciły wojsku i policji zaprzestania ognia i wycofania się z ulic. Przystąpiono do negocjacji. Strajkujący unieruchomili gazownię i elektrownię, w wyniku czego już o godz. 17 miasto zaczęło pogrążać się w zupełnych ciemnościach. Walki w Krakowie, zwane powstaniem krakowskim spowodowały śmierć 14 oficerów i żołnierzy; rannych zostało 101 wojskowych i 38 policjantów. Po stronie demonstrantów padło również 14 zabitych. Zginęły też 4 przypadkowe osoby cywilne, a kilkadziesiąt zostało rannych. Ponadto zabito 61 koni, a 70 raniono. W marcu 1936 r. podczas tłumienia strajku w Polskich Zakładach Gumowych „Semperit” i późniejszych demonstracji ulicznych zginęło 8 osób, a 46 osób, w tym 26 policjantów, zostało rannych. Okupacja niemiecka Wojska niemieckie zajęły miasto 6 dni po rozpoczęciu II wojny światowej. O świcie i po południu 1 września 1939 w nalocie na krakowskie lotnisko Rakowice-Czyżyny uczestniczyło łącznie 150 samolotów Luftwaffe. Pierwszym polskim lotnikiem, który zginął w walce był pilot krakowskiego dywizjonu, kpt. pilot Mieczysław Medwecki. Lotnik, który wystartował wraz z nim ppor. pil. Władysław Gnyś zestrzelił w rejonie Olkusza dwa niemieckie samoloty, które wracały z ataku bombowego na Kraków. Były to pierwsze polskie zwycięstwa powietrzne podczas II wojny światowej. W pierwszym dniu wojny, piloci krakowskiego II Pułku Lotniczego zestrzelili w sumie pięć niemieckich samolotów. W czasie okupacji niemieckiej (1939–1945) Kraków funkcjonował jako stolica Generalnego Gubernatorstwa. W marcu 1941 okupant niemiecki zamknął w getcie krakowskim około 60 tys. osób uznanych za Żydów według rasistowskich ustaw norymberskich (25% wszystkich mieszkańców Krakowa). Więźniowie getta zostali zamordowani w trakcie akcji likwidacyjnej (13–14 marca 1943) i w obozach koncentracyjnych w Płaszowie, Bełżcu i Auschwitz. Po tej akcji eksterminacyjnej po II wojnie światowej ocalało jedynie około tysiąca krakowskich Żydów. Zagrabiono i wywieziono do Niemiec wiele dzieł sztuki, z których duża część nie powróciła do kraju. Kraków odniósł niewielkie straty podczas bombardowania miasta przez lotnictwo Armii Czerwonej. W 1939 r. powstała w Krakowie pierwsza w Polsce organizacja konspiracyjna podczas II wojny światowej, Organizacja Orła Białego. Oprócz Krakowskiego Okręgu Armii Krajowej, działała m.in. organizacja harcerska „Szare Szeregi”, której naczelnictwo mieściło się w Krakowie po upadku powstania warszawskiego. Działalność prowadziły inne, liczne ugrupowania konspiracyjne. Istotną rolę w okupowanym mieście odgrywało też konspiracyjne życie kulturalne i oświatowe. Przy ul. Łobzowskiej 6, w sklepie księgarsko-papierniczym, prowadzonym przez Spółdzielnię Księgarską „Czytelnik”, mieścił się punkt spotkań literatów, gdzie zaopatrywano się w podziemną prasę i publikacje. Tam też udzielano materialnego wsparcia pisarzom i artystom krakowskim, wykorzystując dochody sklepu. Okręgowa komórka Tajnej Organizacji Nauczycielskiej miała siedzibę przy pl. Nowym, w lokalu Spółdzielni Księgarskiej „Szkolnica”. Zajmowano się tam dystrybucją podręczników do tajnego nauczania (punkt odbioru dla nauczycieli mieścił się przy pl. Nowym 7 i w sklepie drogeryjnym przy ul. Siennej 7), a także wydawaniem w postaci powielanych skryptów wyczerpanych już podręczników dla klas gimnazjalnych (gotowe skrypty przenoszono do sklepu przy ul. Szewskiej 13, gdzie był zorganizowany punkt rozdziału). Mieścił się tam też punkt kierowania kandydatów na tajne komplety uniwersyteckie. Było to także miejsce spotkań krakowskich literatów, takich jak np. Kazimierz Czachowski, Tadeusz Kudliński, Tadeusz Seweryn, Jan Wiktor, Wojciech Żukrowski; bywał tam też prof. Stanisław Pigoń. Na podstawie zachowanych materiałów Okręgowego Biura Szkolnego w Krakowie, sama tylko „Szkolnica” przekazała w okresie okupacji ok. 30 tys. egzemplarzy książek i podręczników dla tajnej oświaty. Ważną formą pomocy było też wysyłanie paczek żywnościowych do obozów jenieckich oraz opieka nad wysiedlonymi z Warszawy po upadku powstania nauczycielami. Jednym z głównych dostawców uratowanych przed zniszczeniem podręczników była księgarnia Stefana Kamińskiego przy ul. św. Jana 3. Wykupywał on z rąk niemieckich całe księgozbiory z likwidowanych księgarń i bibliotek. Było to kolejne miejsce konspiracyjnych spotkań ludzi podziemnej kultury i oświaty. Kraków miał się stać miastem niemieckim nie tylko z nazwy i składu narodowościowego ludności, ale także z wyglądu zewnętrznego. W tym celu okupant planował zniszczenie polskiego dorobku kulturowego i wyeksponowanie własnej tradycji historycznej. Urbanistyczne „porządkowanie” miasta Niemcy zaczęli od wyburzeń w rejonie Wawelu – ówczesnej siedziby gubernatora dr Hansa Franka. W latach 1940–1941 rozebrano np. kamienicę czynszową zw. „Dębno” u zbiegu ul. Grodzkiej i ul. Podzamcze. Na Kazimierzu zburzono też kilka kamienic, aby odsłonić widok na kościół Bożego Ciała. Pewne zmiany wprowadzono i na samym Wawelu (np. nowy wjazd i brama). Szczególnym zainteresowaniem niemieckich budowniczych cieszyła się jednak zachodnia dzielnica miasta. Spektakularnym osiągnięciem urbanistyki germańskiej miała być reprezentacyjna dzielnica rządowa (Regierungsviertel). Planowano wzniesienie na Błoniach monumentalnego kompleksu gmachów rządowych, nad którym w dalszej perspektywie miały dominować pomniki chwały niemieckiego oręża. W 1941 r. Hans Frank polecił zniwelować kopce Kościuszki i Piłsudskiego, aby na ich miejscu mogły stanąć owe monumenty, ale do realizacji tego planu nie doszło. Okupanci nie zdążyli również rozbudować ratusza, ani też przebudować Rynku Głównego w duchu germańskim. Pozostały tylko plany i szkice. W mieście panowały nastroje powstańcze. Przeprowadzano akcje sabotażowe i likwidacyjne np. zamach na wyższych oficerów SS Koppego oraz Krügera, który jest pierwszym w Polsce okupowanej przez hitlerowską Rzeszę Niemiecką zamachem na niemieckiego dygnitarza i nieudany zamach na Hansa Franka. Do powstania w Krakowie przygotowywało się polskie Podziemie. Między innymi, polskie zgrupowania partyzanckie skoncentrowane wokół Krakowa. Dowództwo Armii Krajowej nie zdecydowało się jednak ostatecznie na ogłoszenie powstania w Krakowie zarówno z uwagi na niewielką liczbę uzbrojenia Polaków w samym mieście i niemożność znaczącego ich dozbrojenia przez tę część Krakowskiego Okręgu AK, który działał poza miastem, jak również w wyniku znacznego rozbicia struktur AK w Krakowie w czasie wielkiej łapanki (tzw. „czarna niedziela”), w obrębie której w ciągu jednego dnia aresztowano i wywieziono do obozu koncentracyjnego w Płaszowie 15 tys. krakowian. Historia najnowsza 18 stycznia 1945 wojska 1. Frontu Ukraińskiego pod dowództwem marszałka Iwana Koniewa zajęły miasto. Kraków jako jedno z niewielu miast polskich nie odniosło podczas wojny większych strat substancji materialnej, zaś w 1946 roku był trzecim najludniejszym miastem w Polsce po Łodzi i Warszawie. W 1947 r. odbył się w Krakowie proces zbrodniarzy niemieckich z obozu KL Auschwitz prowadzony przed Najwyższym Trybunałem Narodowym. W okresie powojennym postępował silny rozwój terytorialny i ludnościowy miasta. W 1951 r. przyłączono do Krakowa Nową Hutę, która według pierwotnych planów miała stanowić oddzielne miasto, zaplanowane jako przeciwieństwo Krakowa, czyli miasto robotnicze bez kościołów i warstwy społecznej inteligencji. Do dzisiaj jednym z historycznych miejsc w tej dzielnicy jest plac Ratuszowy, gdzie w zamysłach budowniczych „socjalistycznego miasta” miała zostać wzniesiona ta instytucja. Od 1 stycznia 1957 do 31 maja 1975 r. miasto Kraków stanowiło oddzielne samodzielne województwo. W 1957 r. miasto zostało odznaczone Orderem Odrodzenia Polski, a w 1966 r. Orderem Budowniczych Polski Ludowej. Kalendarium współczesnych wydarzeń (XX–XXI wiek) Pierwszy szczyt Grupy Wyszehradzkiej na terenie Rzeczypospolitej Polskiej odbył się w 1991 r. w Krakowie, czyli tuż po jej powstaniu, a przyjęte wówczas podczas tego spotkania tezy, zapisano w postaci tzw. Deklaracji Krakowskiej. Następny szczyt Grupy Wyszehradzkiej w Polsce odbył się również w Krakowie w 1993 r. W 2000 r. Kraków uzyskał tytuł Europejskiej Stolicy Kultury. Wizyta Prezydenta USA George’a W. Busha w Polsce 30–31 maja 2003 r. Na Wawelu prezydent Bush przemawiał na temat inicjatywy przeciwko rozprzestrzenianiu broni masowego rażenia (PSI) oraz na temat rozszerzenia polskiego zaangażowania w Iraku. Uchwałą z 3 sierpnia 2006 r. Senat RP zdecydował o ustanowieniu roku 2007 Rokiem Miasta Krakowa. 11 maja 2007 r. rozpoczął się Prezydencki Szczyt Energetyczny z udziałem Prezydenta RP Lecha Kaczyńskiego oraz Prezydentów państw Europy Środkowej i Wschodniej. W czerwcu 2007 r. Kraków obchodził 750. rocznicę lokacji miasta. W 2008 r. odbył się w Krakowie Światowy Kongres Górniczy W 2009 r. odbył się w Krakowie szczyt ministrów obrony państw NATO, pierwsze tego rodzaju spotkanie na terenie Polski. 18 kwietnia 2010 r. w kościele Mariackim odbyła się uroczystość pogrzebowa zmarłego tragicznie prezydenta Polski Lecha Kaczyńskiego wraz z jego żoną Marią, których trumny następnie pochowano w jednej z krypt katedry na Wawelu. 17 stycznia 2011 r. w Zamku Królewskim na Wawelu, Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej Bronisław Komorowski wręczył Ordery Orła Białego twórcom kultury, w tym noblistce Wisławie Szymborskiej. 2–4 października 2011 r. w Krakowie gościł europejski szczyt gospodarczy pn. Forum Rynku Wewnętrznego (Single Market Forum – SIMFO). Podczas polskiej prezydencji w strukturach Unii Europejskiej Kraków został wyznaczony jako jedno z miast goszczących w tym czasie spotkania międzypaństwowe w ramach UE. Od 7 grudnia 2011 r. obowiązuje uchwała Rady Miasta Krakowa o utworzeniu Parku Kulturowego Stare Miasto, chroniąca Stare Miasto, wpisane na listę światowego dziedzictwa UNESCO. 7–9 października 2013 r. odbyło się w Krakowie spotkanie prezydentów Polski, Ukrainy oraz prezydentów państw należących do grupy Arraiolos. W lutym 2014 r. odbywał się w Krakowie Weimarski Szczyt Gospodarczy. 25 maja 2014 r. odbyło się w Krakowie referendum lokalne, w którym mieszkańcy odrzucili dużą większością głosów pomysł ubiegania się o organizację Zimowych Igrzysk Olimpijskich w 2022 r., opowiadając się jednocześnie za budową ścieżek rowerowych, metra oraz stworzeniem systemu monitoringu wizyjnego. 26–31 lipca 2016 r. odbyły się Światowe Dni Młodzieży. W lipcu 2017 r. odbyła się w Krakowie 41. Sesja Komitetu Światowego Dziedzictwa Kulturowego UNESCO W 2018 r. Kraków (wraz z Katowicami) pełnił funkcję gospodarza Kongresu Sieci Miast Kreatywnych UNESCO. 26–27 kwietnia 2018 r. odbył się w Krakowie IV Europejski Kongres Samorządów W czerwcu 2019 r. Kraków gościł uczestników 15 Kongresu Organizacji Miast Światowego Dziedzictwa (OWHC). I uzyskał miejsce w Radzie Dyrektorów oraz Prezydenturę w tej organizacji. We wrześniu 2020 r. odbyła się w Krakowie Konferencja Giełd Trójmorza. 6 lutego 2021 r. rozpoczął się pożar Archiwum Urzędu Miasta Kraków, pożar trwał 12 dni, spaleniu uległa większość zgromadzonych dokumentów. W kwietniu 2022 r. Agencja ONZ ds. Uchodźców (UNHCR), otworzyła w "Tauron Arenie Kraków" centrum wsparcia finansowego dla uchodźców z Ukrainy. Zapowiedziano utworzenie w Krakowie przedstawicielstwa UNHCR. W 2023 roku odbyły się w Krakowie sportowe III Igrzyska Europejskie. Rozwój terytorialny Krakowa † = obelus oznacza jednostkę administracyjną zniesioną po włączeniu obszaru danej miejscowości do Krakowa Demografia Polityka i administracja Samorządność miejskiego Krakowa sięga początków lokacji miasta w 1257, choć pierwsze oficjalne wzmianki o radzie miejskiej pochodzą z 1264. Zgodnie ze współczesnym ustrojem kraju Kraków jest miastem na prawach powiatu. Samorządowym organem władzy w Krakowie, sprawującym także funkcje kontrolne, złożonym z radnych pochodzących z wyboru, działającym na podstawie przepisów o samorządzie gminnym oraz o samorządzie powiatowym jest Rada Miasta Krakowa. Mieszkańcy wybierają do Rady Miasta 43 radnych na pięcioletnią kadencję. Pracami Rady kieruje wybierany spośród jej członków przewodniczący. Prezydent Krakowa urzęduje w Pałacu Wielopolskich przy placu Wszystkich Świętych. Urząd Miasta Krakowa, czyli krakowski magistrat, realizuje ustawowe powinności Gminy Miejskiej Kraków, czyli tak zwane zadania własne i zadania zlecone przez rząd. Magistrat podlega bezpośrednio pod Prezydenta Krakowa. Władze miasta od 2018 prezydent: Jacek Majchrowski wiceprezydenci: Andrzej Kulig, Jerzy Muzyk, Bogusław Kośmider i Anna Korfel-Jasińska Rada Miasta Krakowa przewodniczący: Rafał Komarewicz (do 2022 Dominik Jaśkowiec) wiceprzewodniczący: Michał Drewnicki, Artur Buszek Konsulaty W Krakowie funkcjonuje 9 konsulatów generalnych i ponad 20 honorowych (31 lipca 2019) Konsulaty generalne: Konsulat Generalny Republiki Austrii (Krupnicza 42) Konsulat Generalny Federacji Rosyjskiej (ul. Biskupia 7) Konsulat Generalny Republiki Francuskiej (ul. Stolarska 15) Konsulat Generalny Republiki Federalnej Niemiec (ul. Stolarska 7) Konsulat Generalny Republiki Słowackiej (ul. Św. Tomasza 34) Konsulat Generalny Stanów Zjednoczonych Ameryki (ul. Stolarska 9) Konsulat Generalny Węgier (ul. Lubicz 17H) Konsulat Generalny Ukrainy (ul. Beliny-Prażmowskiego 4) Konsulaty honorowe: Podział administracyjny W XIV w. w Krakowie były 22 ulice, w 1866 w mieście i na przedmieściach – 113, w 1880 – 135, w 1909 – 161, a w 1926 – 457 ulic. Od 27 marca 1991 roku Kraków podzielony jest na 18 dzielnic samorządowych oznaczonych cyframi rzymskimi. W roku 2002 Rada Miasta Krakowa uchwaliła formalne przydzielenie krakowskim dzielnicom nazw, obok cyfr (np. Dzielnica I Stare Miasto). Nazwy te obowiązywały dotąd potocznie. Powszechnie używany jest historyczny podział miasta z lat 1975–1990 na 4 dzielnice: Śródmieście, Podgórze, Krowodrza, Nowa Huta. W Krakowie nazwy dzielnic pochodzą w większości od nazw miast, wsi, jurydyk, folwarków, osad itp., tworzących kiedyś oddzielne jednostki osadnicze, a na przestrzeni wieków włączanych w granice administracyjne miasta. W ujęciu lokalnym Kraków i sąsiadujące miejscowości tworzą aglomerację krakowską. W ujęciu regionalnym mówi się o Krakowskim Obszarze Metropolitalnym (KOM), natomiast w ujęciu ponadregionalnym Kraków jest biegunem wzrostu oddziałującym na sąsiadujące województwa – śląskie, świętokrzyskie oraz podkarpackie. Miasta partnerskie Miasto prowadzi współpracę międzynarodową z licznymi miastami partnerskimi i bliźniaczymi, w tym: Miasta bliźniacze: Miasta partnerskie: Współpraca miast bez umowy: 16 kwietnia 1997 r. Rada Stołecznego Królewskiego Miasta Krakowa podjęła Uchwałę o współpracy partnerskiej z czeczeńską stolicą Groznym. W związku z działaniami wojennymi, prowadzonymi na terenie Czeczenii, umowa ta nie została nigdy parafowana przez władze Groznego. Na terenie Krakowa znajdowały się niektóre instytucje tej nieuznawanej Republiki oraz Czeczeński Ośrodek Informacyjny (siedziba przy Rynku Głównym), traktowany przez zainteresowanych jako swoista Ambasada Czeczenii w Polsce. 2 marca 2022 roku, w związku z rosyjską agresją na Ukrainę, miasto zerwało dotychczasową współpracę z Petersburgiem i Moskwą. Gospodarka We wrześniu 2019 r. wskaźnik bezrobocia rejestrowanego w Krakowie wynosił 2,1%. Według raportu inwestycyjnego Konferencji ds. Handlu i Rozwoju ONZ (UNCTAD) z 2011 roku Kraków jest najlepszym miejscem na świecie do lokowania centrów usług dla biznesu. W kwietniu 2012 r. Kraków znalazł się w gronie 120 najatrakcyjniejszych miast świata (tzw. lista hot spots dotycząca konkurencyjności biznesowej) w ujęciu jednostki badawczej Economist Intelligence Unit wykonującej badania na zlecenie banku Citi Handlowy. Brytyjski think tank Globalization and World Cities (GaWC), badający wzajemne stosunki pomiędzy miastami świata w kontekście globalizacji, uznał natomiast Kraków za miasto 11. kategorii („High Sufficiency”), plasując go w rankingu polskich miast za Warszawą (kategoria 3. – „Alpha”) oraz Wrocławiem (kategoria 9. – "Gamma"), Katowicami i Poznaniem (kategoria 10. – „Gamma-”). Na przestrzeni swych dziejów Kraków zawsze był i współcześnie nadal jest lokalnym, regionalnym i ponadregionalnym biegunem wzrostu społeczno-gospodarczego. W końcu grudnia 2009 r. liczba zarejestrowanych bezrobotnych w Krakowie obejmowała ok. 16 tys. mieszkańców, co stanowi stopę bezrobocia na poziomie 4,2% do aktywnych zawodowo. Na „Liście 500 Największych Firm w Polsce”, publikowanej przez tygodnik „Polityka” w 2012 znajdowało się 21 przedsiębiorstw z siedzibą w Krakowie, w tym 3 z pierwszej dwudziestki: Tesco Polska, BP Polska i Grupa Philip Morris Polska (znajdujących się odpowiednio na 12, 13 i 17. miejscu). Stolica Małopolski może również pochwalić się dobrze rozwiniętą siecią usług bankowych. Siedem banków ulokowało w niej swoje centrale, a czterdzieści innych otworzyło w Krakowie oddziały. Agencja ratingowa Standard & Poor’s potwierdziła w grudniu 2012 r. ocenę wiarygodności kredytowej Krakowa na poziomie A – z perspektywą stabilną. Jest to najwyższa możliwa w tej chwili do uzyskania ocena ratingowa Krakowa równa ocenie kraju. Analitycy zapowiadają, że podniesienie ratingu Polski mogłoby skutkować także podniesieniem noty dla Krakowa. Równie wysoką oceną spośród innych ocenionych przez agencję miast w Polsce uzyskały jedynie Katowice. Kraków zaliczono do Top 10 Dużych Miast Europejskich – Przyjaznych dla biznesu, w rankingu 2018/19 raportu „Financial Timesa” European Cities & Regions of the Future. Usługi biznesowe Kraków jest największym pod względem zatrudnienia skupiskiem firm z sektora usług biznesowych w Polsce. Według danych Związku Liderów Sektora Usług Biznesowych (ABSL) w I kwartale 2017 r. w Krakowie i na terenie centrum biurowego Kraków Business Park w Zabierzowie działało 157 firm z tego sektora, które zatrudniały ogółem ok. 55,8 tys. pracowników. Wśród nich znajdowały się centra usług wspólnych, podmioty świadczące usługi w zakresie outsourcingu procesów biznesowych (BPO), rozwiązań informatycznych oraz centra badawczo-rozwojowe. Większość z nich to oddziały firm międzynarodowych. Branża usług biznesowych rozwija się w Krakowie od lat 90. XX wieku. W 1993 r. powstała polska spółka informatyczna Comarch, w 1996 r. firma PriceWaterhouse zaczęła świadczyć usługi BPO dla koncernu BP, a w 1998 r. na terenie krakowskiej specjalnej strefy ekonomicznej rozpoczęło działalność centrum badawczo-rozwojowe firmy Motorola. W 2003 r. w mieście powstało pierwsze centrum usług wspólnych, Airline Accounting Center (od 2013 pod nazwą Lufthansa Global Business Services). W latach 2010–2016 średni roczny wzrost zatrudnienia w sektorze usług biznesowych w Krakowie wynosił ok. 20%. Wiele firm rozpoczynało działalność w mieście od prostych procesów takich jak księgowość, wsparcie IT czy telefoniczna obsługa klienta. Obecnie aglomeracja krakowska uznawana jest za rynek dojrzały, tj. stopień zaawansowania świadczonych usług jest w wielu firmach taki sam, jak w Stanach Zjednoczonych i Europie Zachodniej. W 2009 r. w raporcie „Top 50 Emerging Global Outsourcing Cities” firmy doradczej Tholons Kraków znalazł się na 4. miejscu na świecie i pierwszym w Europie jako najbardziej atrakcyjna nowa lokalizacja dla prowadzenia działalności outsourcingowej. W 2014 r. został uznany przez tę samą firmę za 9. najlepsze miejsce dla świadczenia tego rodzaju usług na świecie i 1. w Europie. Transport Na podstawie zbieranych od 2006 anonimowych danych o podróżach z urządzeń nawigacyjnych firmy TomTom, producent w 2010 r. obliczył, że wśród 59 miast Europy Kraków zajmuje 30. miejsce pod względem największego udziału głównych dróg (21,2%), na których prędkość poruszania bywa mniejsza niż 70% ograniczenia prędkości. Drogowy Kraków jest węzłem transportowym. Przez miasto przechodzą drogi krajowe i europejskie: droga krajowa nr 4, droga krajowa nr 7, droga krajowa nr 44, droga krajowa nr 52, droga krajowa nr 75, droga krajowa nr 79, droga krajowa nr 94, a w relacji wschód-zachód, południowym obejściem miasta, przebiega autostrada A4. Przez miasto przebiega także droga ekspresowa S7 (Węzeł Igołomska) oraz droga wojewódzka nr 776, droga wojewódzka nr 780 i droga wojewódzka nr 794. W obrębie miasta znajduje się 14 mostów na Wiśle, łączących dzielnice południowe z północnymi (11 drogowych i 3 kolejowe), oraz kładka pieszo-rowerowa. Przez Wisłę w Krakowie przebiega Droga Wodna Górnej Wisły – śródlądowy szlak żeglugowy. Kolejowy Kraków jest jednym z większych w Polsce węzłów kolejowych. Ma połączenia z większością miast w kraju, w tym szybkie połączenia składami Pendolino z Warszawą i Gdańskiem (PKP Intercity), dodatkowo połączenia międzynarodowe z Wiedniem, Pragą, Budapesztem oraz Lwowem. Połączenie z Pragą jest również realizowane przez firmę Leo Express – autobusem na odcinku Kraków – Katowice – Bogumin, a następnie pociągiem do Pragi. Dworzec Kraków Główny położony jest w ścisłym centrum miasta – przy ul. Lubicz na północny wschód od Rynku. Wraz z Małopolskim Dworcem Autobusowym przy ul. Bosackiej i zespołem komunikacji miejskiej (autobusy, podziemny szybki tramwaj) oraz połączeniem do lotniska w Balicach (ponownie otwarte w drugiej połowie 2015 roku po modernizacji), tworzy on kompleks zwany Krakowskim Centrum Komunikacyjnym. Dworcem jest również Kraków Płaszów, położony w południowo-wschodniej części miasta. Nowa Huta pozbawiona jest kolejowych połączeń pasażerskich, choć działa duża stacja przeładunkowa. Połączenia kolejowe wewnątrz aglomeracji krakowskiej obsługiwane są przez EZT. Trasę do Wieliczki i na lotnisko w Balicach obsługują pociągi Kolei Małopolskich. Zbiorowy transport miejski Pierwsza linia szynowego tramwaju konnego powstała w Krakowie w 1882 r., zastępując funkcjonującą od co najmniej kilkunastu lat linię omnibusową. W 1927 r. uruchomiono pierwszą linię autobusową. Obecnie autobusy miejskie są w większości własnością Miejskiego Przedsiębiorstwa Komunikacyjnego S.A. w Krakowie, na dwunastu liniach kursują pojazdy należące do firmy Mobilis. W Krakowie kursuje 28 stałych linii tramwajowych (w tym 3 nocne); obsługą autobusową objętych jest natomiast 70 linie miejskich dziennych, 68 podmiejskich, 21 nocnych (w tym 9 aglomeracyjnych), 13 przyspieszonych (w tym 6 aglomeracyjnych) i 10 dodatkowych (wspomagających). W 2008 r., otwarty został tunel Krakowskiego Szybkiego Tramwaju. Jest to pierwszy w Polsce tunel, w którym może poruszać się tramwaj. W 2009 r. w Krakowie na Wiśle uruchomiono tramwaj wodny. Lotniczy Lotniska Port lotniczy Kraków-Balice Kraków Airport im. Jana Pawła II (nazwa ta obowiązuje od 4 września 2007) jest drugim pod względem ruchliwości lotniskiem w Polsce – w 2019 r. obsłużył 8,41 mln pasażerów. Posiadające jedną 2550-metrową drogę startową lotnisko jest ulokowane w Balicach, 11 km na zachód od centrum miasta i pozostaje współużytkowane jako wojskowa baza lotnicza. Krakowski port lotniczy oferuje połączenia z 100 portami lotniczymi na świecie. Port ma dwa terminale: T4 międzynarodowy i krajowy oraz terminal „VIP” (dawniej „T2”). Jako pierwsze lotnisko w Polsce uruchomiło połączenie kolejowe z centrum miasta. Po rozbudowie, pociągi Szybkiej Kolei Aglomeracyjnej zatrzymują się na stacji znajdującej się na tyłach hotelu i parkingu wielopoziomowego, naprzeciwko terminala międzynarodowego. Stacja kolejowa, parking oraz hotel, połączone są z terminalem-łącznikiem, w postaci zadaszonej kładki dla pieszych. Czas przejazdu kolejką pomiędzy lotniskiem, a centrum miasta wynosi ok. 18 minut. Kraków Airport został uznany za najbardziej komfortowy i bezpieczny port lotniczy średniej wielkości w Europie – jako pierwsze lotnisko w Polsce otrzymał nagrodę Międzynarodowej Rady Portów Lotniczych (Airports Council International) w kategorii Best Airport by Size and Region dla europejskiego portu lotniczego, który obsługuje do 15 milionów pasażerów rocznie. Lotnisko Kraków-Pobiednik Wielki Na granicy administracyjnej miasta Krakowa w Pobiedniku Wielkim znajduje się lotnisko sportowe z trawiastym polem wzlotów: Lotnisko Kraków-Pobiednik Wielki, zarządzane przez Aeroklub Krakowski. W ramach aeroklubu działają sekcje samolotowa, szybowcowa, spadochronowa, balonowa i modelarska. Lądowiska Lądowisko Kraków-Czyżyny Lądowisko powstałe na byłym lotnisku Kraków-Rakowice-Czyżyny przy Muzeum Lotnictwa Polskiego w Krakowie, pierwsze lotnisko Krakowa i jedno z najstarszych lotnisk wojskowych na świecie, czynne od 1912 do 1960 r., rozformowane i częściowo zabudowane osiedlem i ulicami, zostało wskrzeszone latem 2003 na potrzeby pikniku lotniczego przez Muzeum Lotnictwa Polskiego. Odbywający się pod koniec czerwca Małopolski Piknik Lotniczy do 2019 stał się corocznym międzynarodowym festynem, podczas którego samoloty do 7500 kg i śmigłowce ponownie korzystają z betonowej drogi startowej na kierunku 26 o wymiarach 720 × 60 m. Lądowiska sanitarne W 2011 r. oddano do użytku dwa lądowiska sanitarne dla śmigłowców: przy os. Złotej Jesieni lądowisko Kraków-Szpital im. Rydygiera i przy os. Na Skarpie lądowisko Kraków. Rok później otworzono kolejne trzy, dwa przy ul. Prądnickiej: lądowisko Kraków-Narutowicza i lądowisko Kraków-Szpital im. Jana Pawła II, oraz przy ul. Mikołaja Kopernika lądowisko Kraków-CUMRIK. W 2016 uruchomione zostało lądowisko przy szpitalu dziecięcym w Prokocimiu. Lądowisko śmigłowcowe W 2013 przy ul. Bolesława Śmiałego oddano do użytku prywatne, śmigłowcowe lądowisko Kraków-Węzeł Tyniecki. Architektura Bezpieczeństwo publiczne W Krakowie mieści się centrum powiadamiania ratunkowego, które obsługuje zgłoszenia alarmowe kierowane do numerów alarmowych 112, 997, 998 i 999. Opieka zdrowotna Kraków jest znaczącym ośrodkiem medycznym w południowej Polsce z wielowiekowymi tradycjami. W 2019 roku Kraków, jako jedyne miasto z Polski, znalazł się w rankingu stu najlepszych miast na świecie pod względem opieki szpitalnej, przygotowanym przez brytyjską firmę Medbelle, która zajmuje się dostarczaniem technologii medycznych. Wykaz szpitali publicznych (2012): Narodowe Centrum Radioterapii Hadronowej; Centrum Onkologii Instytut im. M. Skłodowskiej-Curie; Szpital Uniwersytecki w Krakowie Klinika Neurotraumatologii, Klinika Neurochirurgii, Klinika Neurologii – ul. Botaniczna 3 Klinika Urologii – ul. Grzegórzecka 18 Klinika Chorób Metabolicznych – ul. Kopernika 15 Klinika Nefrologii – ul. Kopernika 15 c I Klinika Kardiologii i Nadciśnienia Tętniczego, II Klinika Kardiologii, Klinika Endokrynologii, Klinika Hematologii ul. Kopernika 17 Klinika Dermatologii – ul. Kopernika 19a Zespół Oddziałów Klinicznych Klinik Chirurgii Ogólnej, Naczyniowej, Endoskopowej, Medycyny Ratunkowej i Obrażeń Wielonarządowych – ul. Kopernika 21 Klinika Psychiatrii Dorosłych, Klinika Psychiatrii Dzieci i Młodzieży – ul. Kopernika 21a Klinika Endokrynologii Ginekologicznej, Klinika Ginekologii i Niepłodności, Klinika Ginekologii i Położnictwa Septycznego, Klinika Ginekologii Położnictwa i Onkologii, Klinika Neonatologii – ul. Kopernika 23 Klinika Okulistyki i Onkologii Okulistycznej – ul. Kopernika 38 Klinika Chirurgii Ogólnej i Gastroenterologicznej – ul. Kopernika 40 Klinika Alergii i Immunologii, Klinika Pulmonologii – ul. Skawińska 8 Klinika Chorób Wewnętrznych i Geriatrii, Klinika Gastroenterologii, Oddział Kliniczny Leczenia Bólu Opieki Paliatywnej i Farmakologii Klinicznej, Klinika Onkologii – ul. Braci Jana i Jędrzeja Śniadeckich 10 Klinika Otolaryngologii – ul. Braci Jana i Jędrzeja Śniadeckich 2 Klinika Gastroenterologii i Hepatologii, Klinika Chorób Zakaźnych – ul. Braci Jana i Jędrzeja Śniadeckich 5 Uniwersytecka Klinika Stomatologiczna w Krakowie Uniwersytecki Szpital Dziecięcy w Krakowie Wojewódzki Szpital Okulistyczny w Krakowie Wojewódzki Specjalistyczny Szpital Dziecięcy św. Ludwika Krakowski Szpital Specjalistyczny im. Jana Pawła II Centrum Interwencyjnego Leczenia Chorób Serca i Naczyń z Pododdziałem Kardiologii Interwencyjnej Wojewódzkie Centrum Diagnostyki i Terapii Wirusowych Zapaleń Wątroby i Hepatologii z Pododdziałem Wirusowego Zapalenia Wątroby i Hepatologii Szpital Specjalistyczny im. Józefa Dietla Krakowski Szpital Reumatologii i Rehabilitacji Szpital Miejski Specjalistyczny im. Gabriela Narutowicza Szpital Specjalistyczny im. Stefana Żeromskiego Szpital Kliniczny im. dr. Józefa Babińskiego Krakowskie Centrum Rehabilitacji i Ortopedii Szpital Położniczo-Ginekologiczny Ujastek 5 Wojskowy Szpital Kliniczny z Polikliniką im. Mariana Garlickiego Szpital MSWiA w Krakowie Szpital Zakonu Bonifratrów św. Jana Grandego. Wykaz szpitali niepublicznych (2012): Wojewódzki Szpital Specjalistyczny im. Ludwika Rydygiera; Szpital Położniczo-Ginekologiczny na Siemiradzkiego im. R. Czerwiakowskiego; Szpital św. Rafała. Szpital na Klinach Edukacja W Krakowie znajdują się liczne placówki oświatowe: przedszkola, szkoły podstawowe, licea ogólnokształcące, zespoły szkół zawodowych (w skład których wchodzą technika, licea profilowane i szkoły zawodowe), szkoły wyższe, instytuty, szkoły muzyczne oraz placówki oświatowe innego typu (szkoły sportowe, centra kultury, punkty kursów językowych itp.). Jednostki ogólnopolskie Narodowe Centrum Nauki Polska Akademia Umiejętności (w tym Biblioteka Naukowa PAU i PAN) Oddział Polskiej Akademii Nauk w Krakowie (w tym Archiwum Nauki PAN i PAU). Główne jednostki naukowe-dydaktyczne W Krakowie istnieją liczne uczelnie, w tym 10 uczelni publicznych i dwie uczelnie kościelne (uczelnie niepubliczne z przywilejami uczelni publicznych). Wykaz krakowskich uczelni publicznych przedstawia się następująco: uniwersytety ogólne: Uniwersytet Jagielloński uniwersytety przymiotnikowe: Uniwersytet Ekonomiczny Uniwersytet Pedagogiczny im. Komisji Edukacji Narodowej Uniwersytet Rolniczy im. Hugona Kołłątaja politechniki: Politechnika Krakowska im. Tadeusza Kościuszki akademie: Akademia Górniczo-Hutnicza (uniwersytet techniczny) Akademia Muzyczna Akademia Sztuk Pięknych im. Jana Matejki Akademia Wychowania Fizycznego im. Bronisława Czecha Akademia Sztuk Teatralnych im. Stanisława Wyspiańskiego w Krakowie (do 30.09.2017: Państwowa Wyższa Szkoła Teatralna im. Ludwika Solskiego) uczelnie kościelne o uprawnieniach uczelni publicznych: Uniwersytet Papieski Jana Pawła II (posiada uprawnienia uniwersytetu przymiotnikowego) Uniwersytet Ignatianum (dawniej Akademia Ignatianum, Wyższa Szkoła Filozoficzno-Pedagogiczna „Ignatianum”) uczelnie niepubliczne: Krakowska Akademia im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego Wyższa Szkoła Europejska im. ks. Józefa Tischnera Wyższa Szkoła Zarządzania i Bankowości Wyższa Szkoła Ekonomii i Informatyki Wyższa Szkoła Ubezpieczeń Wyższa Szkoła Gospodarki i Zarządzania Małopolska Wyższa Szkoła im. Józefa Dietla Krakowska Wyższa Szkoła Promocji Zdrowia APEIRON Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa Publicznego i Indywidualnego Główne jednostki badawcze Instytut Nafty i Gazu – Państwowy Instytut Badawczy Instytut Ekspertyz Sądowych Instytut Farmakologii PAN Instytut Fizyki Jądrowej PAN Instytut Katalizy i Fizykochemii Powierzchni im. Jerzego Habera PAN Instytut Mechaniki Górotworu PAN Instytut Ochrony Przyrody PAN Instytut Języka Polskiego PAN Instytut Metalurgii i Inżynierii Materiałowej PAN Instytut Zootechniki – Państwowy Instytut Badawczy Instytut Botaniki im. Władysława Szafera PAN Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energią PAN Instytut Systematyki i Ewolucji Zwierząt PAN Instytut Archeologii i Etnologii PAN o/Kraków Instytut Fizjologii Roślin im. Franciszka Górskiego PAN Instytut Matematyczny PAN Instytut Systematyki i Ewolucji Zwierząt w Krakowie Obserwatorium Sejsmologiczne Instytutu Geofizyki PAN Ośrodek Badawczy w Krakowie Instytutu Nauk Geologicznych PAN Pracownia Instytutu Sztuki PAN Pracownia Języka Prasłowiańskiego Instytutu Slawistyki PAN Pracownia Krakowska Instytutu Historii Nauki PAN Pracownia Słownika Historyczno-Geograficznego Małopolski w Średniowieczu PAN Zakład Bibliografii Bieżącej PAN Zakład Geomorfologii i Hydrologii Gór i Wyżyn PAN Zakład Polskiego Słownika Biograficznego PAN Ośrodek Badawczo-Rozwojowy Mikroelektroniki Hybrydowej i Rezystorów – oddział zamiejscowy Instytutu Technologii Elektronowej Centrum Onkologii – Instytut im. Marii Skłodowskiej-Curie Komercjalizacja badań naukowych Krakowski Park Technologiczny Krakowski Park Technologiczny Sp. z o.o. jest spółką zarządzającą specjalną strefą ekonomiczną. Spółka została założona przez trzy największe uczelnie krakowskie: Politechnikę Krakowską, Akademię Górniczo-Hutniczą i Uniwersytet Jagielloński. Wśród założycieli były także władze miasta i województwa. Krakowska strefa przeznaczona jest głównie dla firm z sektora zaawansowanych technologii (elektronika, informatyka, telekomunikacja, biotechnologie), jednak działają w niej również firmy z innych branż, które poszukiwały dogodnych warunków inwestycyjnych (np. poligrafia, motoryzacja, logistyka). Do najbardziej znanych firm z branży motoryzacyjnej, które zainwestowały na terenie strefy w podkrakowskich Niepołomicach należą MAN oraz Nidec Motors. Węzeł Wiedzy i Innowacji EIT 16 grudnia 2009 zarząd Europejskiego Instytutu Technologicznego ogłosił, że w konkursie w ramach KIC – (Knowledge and Innovation Community) w obszarze Zrównoważonej Energii () zwyciężył węzeł – CC PolandPlus – koordynowany przez Akademię Górniczo-Hutniczą w Krakowie. W skład polskiej części konsorcjum wchodzą również: Uniwersytet Jagielloński, Politechnika Śląska, Uniwersytet Śląski, Politechnika Wrocławska, Główny Instytut Górnictwa, IChPW, Tauron, ZAK Kędzierzyn, LOTOS, PGNiG. W projekcie uczestniczą też uczelnie i przedsiębiorstwa z Niemiec, Holandii, Francji, Hiszpanii i Szwecji. Udział w projekcie pozwala na tworzenie zupełnie nowych technologii i ich transfer do biznesu. Obszarem badań polskich naukowców będą czyste technologie węglowe. Na badania wykorzystywane w biznesie przypadnie 120 mln euro rocznie. Centra Węzła Wiedzy i Innowacji – KIC Inno Energy: CC Germany: Karlsruhe, CC Alps Valleys: Grenoble, CC Benelux: Eindhoven / Leuven, CC Iberia: Barcelona, CC PolandPlus: Krakow, CC Sweden: Sztokholm Laboratorium badawcze Towarzystwa Maxa Plancka Krakowski oddział działa na mocy porozumienia o współpracy podpisanego przez Uniwersytet Jagielloński i niemieckie Towarzystwo Maxa Plancka w lipcu 2010 roku. Po polskiej stronie w realizację tej umowy zaangażowane jest Małopolskie Centrum Biotechnologii – jednostka o charakterze parku naukowo-badawczo-rozwojowego oraz Wydział Biochemii, Biofizyki i Biotechnologii UJ. Krakowskie laboratorium jest jedną z nielicznych placówek Towarzystwa Maxa Plancka zlokalizowanych poza granicami Niemiec. Turystyka Ruch turystyczny W 2000 r. Kraków jako pierwsze miasto z Polski oraz Europy Środkowo-Wschodniej (równocześnie z Pragą) został Europejską Stolicą Kultury. W drugiej dekadzie XXI wieku został również wyróżniony tytułem Europejskiego Miasta Sportu 2014 i Miasta Literatury UNESCO. W 2006 r. Kraków został wymieniony wśród 5 najbardziej popularnych miast Europy, w 2007 r. uzyskał miano „najmodniejszego miasta świata” według amerykańskiej agencji internetowej Orbitz, wyznaczającej trendy w światowej turystyce. W 2019 Kraków odwiedziło ponad 14 mln turystów, to wzrost o 550 tys. w porównaniu z rokiem poprzednim. Goście wydali w mieście prawie 7,5 mld zł, to ponad miliard więcej niż w 2018 roku. W gronie osób, które w tym roku odwiedziły Kraków, było prawie 10,8 mln turystów krajowych i 3,3 mln obcokrajowców (w tym 3,05 mln nocujących). Najwięcej gości zagranicznych stanowili przyjezdni z: Wielkiej Brytanii (13,9%), Niemiec (14,2%), Włoch (11,5%), Francji (11,2%) i Hiszpanii (10,4%). Wśród głównych celów przyjazdów do Krakowa badani wskazali tradycyjnie zabytki (30,5%), wypoczynek (18,6%), rozrywkę (8,8%), wizytę u znajomych i krewnych (6,8%), tranzyt (6,7%) oraz cel biznesowy (6,1%). Dla porównania w 2011 r. Kraków odwiedziło 8,6 mln osób, a wcześniej było to 8,1 mln (2010), 7,3 mln (2009) oraz 7,4 mln (2008). Liczba turystów rośnie systematycznie od 2003 r., gdy miasto odwiedziło 5,5 mln osób. W latach 2014 i 2015 Kraków zdobył nagrody Zoover Award, miasta europejskiego najlepszego dla turystów. W latach 2015, 2017,2018,2019 r. według brytyjskich respondentów magazynu „Which”, Kraków został uznany najbardziej atrakcyjnym celem krótkich podróży (city breaks), wyprzedzając w zestawieniu Sewillę, Walencję, Berlin czy Amsterdam. Ważną rolę w ostatnim dziesięcioleciu zaczyna odgrywać turystyka religijna, pielgrzymkowa i turystyka śladami kultury żydowskiej. W 2018 r. Kraków został zamieszczony przez portal podróżniczy TripAdvisor na liście dziesięciu „najwspanialszych miast świata”. W 2022 roku amerykański magazyn „Travel + Leisure”, w ramach World’s Best Awards, na podstawie ocen czytelników umieścił Kraków na dziewiątym miejscu najlepszych miast w Europie. Dużym zainteresowaniem turystów cieszy się również województwo małopolskie, które odwiedza 14,5% ogółu turystów spędzających wakacje w Polsce, co daje mu drugie miejsce po województwie zachodniopomorskim. Turystyka biznesowa Od kilku lat intensywnie rozwija się również w Krakowie turystyka biznesowa. W corocznym raporcie Polskiej Organizacji Turystycznej „Przemysł spotkań w Polsce” odnotowywany jest regularny wzrost liczby spotkań. W 2018 roku w Krakowie zarejestrowano 8156 spotkań biznesowych – kongresów, konferencji, wydarzeń korporacyjnych i targów, z czego 5215 to spotkania powyżej 50 uczestników. Udział kongresów i konferencji stanowił 58% wszystkich spotkań w mieście, wydarzeń korporacyjnych i motywacyjnych – 1951 (38%), a targów i wystaw – 171 (3%). W wydarzeniach biznesowych w Krakowie w 2018 roku uczestniczyło 1 114 243 osób. Cechą charakterystyczną Krakowa był również najwyższy, w porównaniu z innymi miastami, udział grup zagranicznych (24%). Trzeba podkreślić, że wśród uczestników kongresów i konferencji najwięcej osób zgromadziły imprezy o tematyce medycznej (ponad 129 tys. osób). Przeciętna długość imprez to 1,68 dnia, ale spotkania międzynarodowe trwały dłużej, średnio ponad 2 dni. Dla porównania w 2017 roku w mieście odnotowano 6014 spotkań, a w 2014 – 3976. W ICCA Statistics Report Country & City Rankings 2018, kluczowym dla branży raporcie, Kraków zajął 45. miejsce w skali świata, zaś 25. w Europie, będąc gospodarzem 53 spotkań stowarzyszeń. Jest to wzrost w porównaniu z rokiem 2017, kiedy to Kraków zajmował 54. miejsce w skali świata, a 27. pośród miast europejskich. Kongresy i konferencje przynoszą miastu coraz większe korzyści. Potwierdzają to badania wpływu ekonomicznego branży spotkań na gospodarkę Krakowa, które w grudniu 2018 roku przedstawili: Małopolska Organizacja Turystyczna, zespół ekspertów turystyki Krakowa z Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie oraz Miasto Kraków. Uczestnicy wydarzeń biznesowych wydali łącznie 1,4 miliarda złotych, zaś przemysł spotkań wygenerował blisko 2,2 miliarda złotych PKB, co stanowiło 3,38% PKB całej gospodarki Krakowa za 2018 rok. Ważne dla rozwoju turystyki biznesowej w mieście było otwarcie Centrum Kongresowe ICE Kraków, Tauron Arena Kraków i Expo Kraków. Główne atrakcje turystyczne Zamek Królewski na Wawelu Katedra Wawelska Stare Miasto – od 1978 r. wpisane na listę światowego dziedzictwa UNESCO Rynek Główny Sukiennice Kościół Mariacki Brama Floriańska Kolegiata św. Anny Collegium Maius Uniwersytetu Jagiellońskiego Cmentarz Rakowicki Kazimierz – od 1978 r. wpisany na listę światowego dziedzictwa UNESCO Cmentarz Remuh Kościół na Skałce Kopiec Kościuszki Trasy turystyczne W Krakowie wyznaczono kilkanaście oficjalnych tras turystycznych, większość z nich ma historyczne konotacje. Są to: Droga Królewska (tzw. Via Regia) Droga Skazańców (tzw. Via Dolorosa) z Ratusza przez Sławkowską i Długą do szubienicy za Kleparzem. Trasa Uniwersytecka Trasa Świętego Stanisława Trasa Zabytków Żydowskich Trasa Zabytków Zwierzyńca Trasa Zabytków Podgórza Trasa Nowohucka Trasa „Ścieżkami Jana Pawła II” Trasa „Spacer po Plantach wokół Starego Miasta” Trasa „Spacer po Lesie Wolskim” Szlak Twierdzy Kraków Szlak „Kopce Krakowa” Krakowski Szlak Techniki Krakowski Szlak Świętych Krakowski Szlak Generała Bema krakowski odcinek małopolskiego Szlaku Architektury Drewnianej krakowski odcinek (etap IX) Małopolskiej Drogi św. Jakuba Kultura Kraków jest ośrodkiem kulturalnym i turystycznym Europy. Obszar zabytkowego Starego Miasta oraz Kazimierza wpisano w 1978 r. na pierwszą listę światowego dziedzictwa kultury UNESCO. W roku 2000 Kraków otrzymał tytuł Europejskiej stolicy Kultury. W 2008 r. odwiedziło go blisko 7,5 miliona turystów, w tym ponad 2 miliony cudzoziemców. W Krakowie swe siedziby mają instytucje kulturalne o znaczeniu ogólnopolskim. Krakowskie tradycje (w tym pochód Lajkonika i szopkarstwo) są ujęte na Krajowej liście niematerialnego dziedzictwa kulturowego, a w 2018 r. krakowskie szopkarstwo wpisano jako pierwsze polskie zjawisko na Listę niematerialnego dziedzictwa kulturowego UNESCO. Teatry W Krakowie istnieje kilkanaście teatrów, wśród nich pierwszy polski publiczny stały teatr zawodowy, Stary Teatr im. Heleny Modrzejewskiej, jeden z najstarszych w Polsce, który posiada status narodowej instytucji kultury. Ponadto działają m.in. Teatr im. Juliusza Słowackiego, Teatr BARAKAH, Teatr STU, Teatr Nowy, a w Nowej Hucie: Teatr Ludowy i Teatr Łaźnia Nowa. Działa też szereg mniejszych, często niezależnych teatrów. W 2008 r. wzniesiono budynek Opery Krakowskiej przy ul. Lubicz. Zespół Opery występował wcześniej w budynku Teatru im. J. Słowackiego. Muzea i galerie Największym działającym w mieście jest Muzeum Narodowe w Krakowie utworzone w 1879 roku, które posiada szereg oddziałów. Poza modernistycznym Gmachem Głównym mieszczącym się przy Alejach Trzech Wieszczów, gdzie prezentowane są głównie duże wystawy czasowe, w skład Muzeum Narodowego wchodzą m.in.: Pałac Biskupa Erazma Ciołka (wystawa sztuki średniowiecznej), Galeria Sztuki Polskiej XIX wieku w Sukiennicach, Kamienica Szołayskich im. Feliksa Jasieńskiego (głównie sztuka Młodej Polski), Muzeum im. Emeryka Hutten-Czapskiego (zbiory numizmatyczne). W 2016 r. Muzeum Narodowe, w wyniku zakupu przez Skarb Państwa, przejęło również zarząd nad kolekcją i budynkami Muzeum Książąt Czartoryskich, należących do najcenniejszych polskich zbiorów sztuki. Muzeum Książąt Czartoryskich gromadziło od XIX wieku dzieła malarstwa europejskiego, rzemiosła artystycznego, grafiki, sztuki starożytnej oraz militaria. Najcenniejszym dziełem w jego zbiorach jest Dama z gronostajem Leonarda da Vinci. Do muzeów prezentujących przede wszystkim historię miasta należą Zamek Królewski na Wawelu oraz Muzeum Historyczne Miasta Krakowa, a także zorganizowane w latach 1949–1964 przez Karola Estreichera w Collegium Maius Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego. Później powstały też m.in. Muzeum Armii Krajowej i Muzeum PRL-u. W Krakowie działają liczne muzea tematyczne, m.in. Muzeum Inżynierii Miejskiej, Muzeum Archeologiczne, Muzeum Etnograficzne, Żydowskie Muzeum Galicja. Szereg placówek w Krakowie zajmuje się prezentacją sztuki, są to m.in. Muzeum Sztuki i Techniki Japońskiej „Manggha”, Muzeum Sztuki Współczesnej MOCAK, Galeria Sztuki Współczesnej „Bunkier Sztuki”, Cricoteka, Muzeum Historii Fotografii, Pałac Sztuki Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych. Ponadto w Krakowie działają liczne prywatne galerie sztuki. Podczas krakowskiej Nocy Muzeów wstęp na wszystkie ekspozycje jest darmowy. Biblioteki W Krakowie działają licznie biblioteki, m.in. miejska Biblioteka Kraków grupująca cztery dawne biblioteki dzielnicowe oraz Wojewódzka Biblioteka Publiczna, biblioteka przy Ośrodku Kultury im. C.K. Norwida i biblioteka przy Regionalnym Ośrodku Edukacji Ekologicznej. Poza tym na terenie miasta działa 16 bibliotek naukowych (głównie przy uczelniach i instytutach naukowych), m.in. Biblioteka Jagiellońska, Biblioteka Książąt Czartoryskich, Pedagogiczna Biblioteka Wojewódzka im. Hugona Kołłątaja, Biblioteka Naukowa Polskiej Akademii Umiejętności i Polskiej Akademii Nauk. Muzyka W mieście działa Filharmonia im. Karola Szymanowskiego. Ponadto funkcjonują tu od kilkudziesięciu lat dwie orkiestry, mające status miejskich instytucji kultury: Capella Cracoviensis oraz Sinfonietta Cracovia. Kina Poza multipleksami działającymi najczęściej przy galeriach handlowych, Kraków posiada szereg kin studyjnych prezentujących bardziej artystyczny lub niszowy repertuar, z których część zrzeszona jest w Sieci Kin Studyjnych i Lokalnych. Są wśród nich m.in. Kino „Kijów”, Krakowskie Centrum Kinowe ARS, Kino „Pod Baranami”, Kino Mikro i Kino Agrafka. Festiwale i wydarzenia kulturalne W Krakowie odbywają się liczne festiwale, duża część przy współudziale Krakowskiego Biura Festiwalowego, m.in.: Festiwal Kultury Żydowskiej Festiwale muzyczne Unsound Sacrum Profanum Festiwal Muzyki Filmowej Misteria Paschalia muzyka w Starym Krakowie Festiwal Muzyki Polskiej Studencki Festiwal Piosenki Jazz Juniors Bluesroads Festival Krakowska Wiosna Muzyki Dni Muzyki Organowej Międzynarodowy Festiwal Piosenki Żeglarskiej „Shanties” Coke Live Music Festival Festiwal Zaczarowanej Piosenki Festiwale filmowe Krakowski Festiwal Filmowy Międzynarodowy Festiwal Kina Niezależnego Off Camera Etiuda & Anima Festiwale teatralne Międzynarodowy Festiwal Teatralny Boska Komedia Opera Rara Międzynarodowy Festiwal Teatrów Ulicznych Ulica Krakowskie Reminiscencje Teatralne PaKA Festiwale literackie Festiwal Literacki Czesława Miłosza Conrad Festival Festiwale sztuki Międzynarodowe Triennale Grafiki w Krakowie (do 1991 r. Międzynarodowe Biennale Grafiki) ArtBoom Festival Festiwale naukowe Copernicus Festival Festiwal Nauki w Krakowie Noc Naukowców Studencki Festiwal Informatyczny Krakowski Piknik Archeologiczny Imprezy Juwenalia – coroczne święto studentów MediaTory – Studenckie Nagrody Dziennikarskie Wianki Emaus Lajkonik Festiwal Pierogów Parada Jamników Powitanie Nowego Roku i Zabawa Sylwestrowa na Rynku Głównym Wielka Parada Smoków Rękawka Filmy nakręcone w Krakowie W Krakowie zrealizowano zdjęcia do szeregu filmów i seriali, wśród których były m.in.: Jowita Janusza Morgensterna Rysa Michała Rosy Podróż za jeden uśmiech Adama Bahdaja Noce i dnie Jerzego Antczaka Człowiek z marmuru Andrzeja Wajdy Podwójne życie Weroniki Krzysztofa Kieślowskiego Lista Schindlera Stevena Spielberga Spis cudzołożnic Jerzego Stuhra Historie miłosne Jerzego Stuhra Boże skrawki Yurka Bogayevicza Anioł w Krakowie Artura Więcka Wesele Wojciecha Smarzowskiego Vinci Juliusza Machulskiego Karol – człowiek, który został papieżem Giacomo Battiato Bracia Karamazow Petra Zelenka Katyń Andrzeja Wajdy 33 sceny z życia Małgorzaty Szumowskiej Uwikłanie Jacka Bromskiego Pod Mocnym Aniołem Wojciecha Smarzowskiego Kler Wojciecha Smarzowskiego Miasto skarbów Marcina Ziębińskiego i Piotra Jaworskiego Parada serc Filipa Zyblera Szczególnie częste wykorzystanie krakowskich plenerów można zaobserwować w pierwszych latach XXI wieku w związku z rosnącym zainteresowaniem twórców z Bollywood. Pomniki Religia Na mocy decyzji podjętych na zjeździe gnieźnieńskim, od 1000 roku nieprzerwanie stolica diecezji krakowskiej (jednej z pięciu w ówczesnej Polsce), a od 1925 r. archidiecezji i metropolii. Kraków jest miastem o największej w Polsce liczbie świątyń katolickich – w mieście znajdują się 182 kościoły. Głównym patronem miasta obranym przez mieszkańców i radę miejską w 1715 r. jest św. Józef Oblubieniec NMP. Kraków był gospodarzem Światowych Dni Młodzieży w 2016 r. Wiara Bahá'í w Polsce Buddyzm – Szkoła Zen Kwan Um w Polsce; Sanga Zen uczniów Mistrza Kaisena; Wspólnota Buddyjska Triratna; Związek Buddyjski Tradycji Karma Kamtzang; Buddyjski Związek Diamentowej Drogi Linii Karma Kagyu. Hinduizm – Międzynarodowe Towarzystwo Świadomości Kryszny Islam – Liga Muzułmańska w RP Judaizm – w Krakowie przed II wojną światową funkcjonowało co najmniej 90 synagog, z czego obecnie czynne są 2, ale tylko w synagodze Remuh regularnie odbywają się nabożeństwa. Beit Kraków Chabad-Lubawicz Światowa Unia dla Judaizmu Postępowego – Or Hadasz – Stowarzyszenie Żydów Postępowych w Krakowie Związek Gmin Wyznaniowych Żydowskich w Rzeczypospolitej Polskiej – Gmina Wyznaniowa Żydowska w Krakowie Katolicyzm: Kościół katolicki Obrządek bizantyjsko-ukraiński (greckokatolicki) (jedna parafia), Obrządek łaciński (120 kościołów, w tym 44 kościoły parafialne, 4 kościoły rektoralne oraz 1 parafia wojskowa), Obrządek ormiański – jedna parafia. Starokatolicyzm: Kościół Polskokatolicki w RP; Reformowany Kościół Katolicki w Polsce; Mariawici z Kościoła Starokatolickiego Mariawitów i Kościoła Katolickiego Mariawitów Prawosławie – Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny. Protestantyzm: Ewangeliczny Kościół Metodystyczny w RP; Kościół Adwentystów Dnia Siódmego (siedziba Diecezji Południowej Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego) Kościół Anglikański w Polsce; Kościół Baptystyczny „Betel“; Kościół Boży w Chrystusie; Kościół Boży w Polsce Kościół Chrystusowy w RP; Kościół Chrześcijan Baptystów; Kościół Chrześcijan Pełnej Ewangelii Obóz Boży; Kościół Chrześcijan Wiary Ewangelicznej w RP; Kościół Chrześcijański w Krakowie Kościół Chrześcijański „Dobra Nowina” w Krakowie Kościół Ewangelicko-Augsburski w RP; Kościół Ewangelicko-Metodystyczny w RP; Kościół Ewangelicko-Prezbiteriański w Polsce; Kościół Ewangelicko-Reformowany w RP; Kościół Ewangeliczny „Misja Łaski”; Kościół Zielonoświątkowy w RP; Restoracjonizm: Kościół Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich Świadkowie Jehowy 25 zborów (w tym zbór angielskojęzyczny, zbór hiszpańskojęzyczny, języka migowego, dwa zbory rosyjskojęzyczne, zbór ukraińskojęzyczny, grupa chińskojęzyczna, grupa portugalskojęzyczna i grupa posługująca się językiem hindi), spotykają się w czterech pojedynczych Salach Królestwa i dwóch kompleksach Sal Królestwa. Świecki Ruch Misyjny „Epifania” Zrzeszenie Wolnych Badaczy Pisma Świętego. Rodzimowierstwo słowiańskie – Gromada MIR, Gromada „Wanda”, Krakowscy Rodzimowiercy, Rodzima Wiara, Wolni Rodzimowiercy Krakowa Nowe ruchy religijne – Lectorium Rosicrucianum, Wspólnota Chrześcijan, Zakon Braci Zjednoczenia Energetycznego. Media Do gazet o zasięgu ogólnopolskim, wywodzących się z Krakowa należą „Przekrój” oraz „Tygodnik Powszechny”. W Krakowie siedziby mają ponadto dwa znaczące portale internetowe Onet i Interia oraz najpopularniejsze radio w Polsce RMF FM. Prasa Regionalnymi gazetami wydawanymi codziennie są „Gazeta Krakowska” i „Dziennik Polski”. Stacje radiowe W Krakowie nadaje kilka rozgłośni radiowych. W budynku przy Kopcu Kościuszki mieści się siedziba rozgłośni RMF FM, RMF Classic i RMF Maxxx, a w budynku na al. Słowackiego – regionalnego Radio Kraków. Działa również oddział radia ESKA oraz kilka internetowych rozgłośni studenckich. Stacje telewizyjne Miasto jest siedzibą oddziału regionalnego Telewizji Polskiej – TVP3 Kraków, mieszczącego się na Krzemionkach Podgórskich. Przy ul. płk. Dąbka 2 znajduje się kompleks budynków największego oddziału regionalnego telewizji TVN (dawniej TV Wisła i TVN Południe) oraz TTV, w którym mieszczą się redakcje programów Uwaga! i Superwizjer, a także studia m.in. „Rozmów w toku”, 36,6. Były tam również produkowane popularne programy, takie jak Nie do wiary, Na ratunek, Detektyw, Kryminalne gry, Granice, Agent, Fakty Południe, Multikino, czy seriale – jak na przykład Julia, W11, czy Szkoła. W biurowcu przy ul. Ludwinowskiej 7 mieści się krakowska redakcja kanału TVN24 oraz czołowego programu informacyjnego telewizji TVN – Faktów TVN. W Kamienicy Pod Konikiem przy Rynku Głównym siedzibę ma lokalny oddział telewizji Polsat oraz lokalny oddział telewizji Superstacja. Sport W 1869 r. wprowadzono w Galicji (a więc również w Krakowie) wychowanie fizyczne do szkół. W roku 1885 utworzone zostało krakowskie Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”, a w 1892 jego Oddział Wioślarski. W 1889 r. prof. dr Henryk Jordan założył w Krakowie Park Zabaw i Gier, gdzie młodzież mogła swobodnie poznawać i uprawiać sport. Przełomowym okresem w historii krakowskiego sportu był rok 1906, kiedy powstały najstarsze obecnie kluby piłkarskie w Polsce: Cracovia i Towarzystwo Sportowe Wisła. W tym samym czasie powstał Klub Sportowy Juvenia – początkowo również piłkarski, znany obecnie głównie z sekcji rugby. W 1919 r. powstał Wojskowy Klub Sportowy „Wawel Kraków”. Właśnie w Krakowie, jeszcze w czasie zaborów, powstał Związek Polskiej Piłki Nożnej dla Galicji (1911). Historia polskiej lekkoatletyki, rozpoczęła się w Krakowie, powołaniem w 1867 r. Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”. W połowie 1919 r., rozpoczęto w tym mieście, tworzenie struktur Polskiego Związku Lekkiej Atletyki, oraz powstał komitet organizacyjny Polskiego Związku Narciarskiego (obecną jego siedzibą jest Kraków). W Krakowie, w 1919 r., powołano do życia Polski Komitet Olimpijski, początkowo pod nazwą Polski Komitet Igrzysk Olimpijskich. Od lat 20. do 50. XX wieku funkcjonowały w mieście skocznie narciarskie. Krakowscy sportowcy odnoszą sukcesy na arenach krajowych i międzynarodowych, lecz wciąż potrzeba budowy odpowiednich obiektów sportowych, które pozwoliłyby na dalszy rozwój i krzewienie kultury fizycznej wśród młodzieży. W 2002 r. powstał w Krakowie tor kajakarstwa górskiego – jeden z najnowocześniejszych europejskich obiektów tego typu (obiekt o charakterze olimpijskim). Organizowane są tam spływy kajakowe oraz pontonowe (rafting). Ponadto Kraków był także jednym z miast-gospodarzy Mistrzostw Świata w Piłce Siatkowej Mężczyzn 2014 oraz Mistrzostw Europy w Piłce Ręcznej Mężczyzn w 2016 r. Podczas Mistrzostw Europy U-21 w Piłce Nożnej 2017, Kraków był gospodarzem pierwszego z półfinałów oraz finału turnieju. W 2017 r. w Krakowie odbył się Finał Mistrzostw Europy w siatkówce mężczyzn. Kraków w grudniu 2017 r. był gospodarzem Klubowych Mistrzostw Świata w Piłce Siatkowej. Kraków został miastem gospodarzem Igrzysk Europejskich w 2023 roku. Osoby związane z Krakowem Zobacz też Przypisy Bibliografia publikacje Bieniarzówna Janina, Małecki Jan M., Mitkowski Józef (red.) Dzieje Krakowa, Wyd. Literackie, Kraków 1979; (całość); tomy: Kraków do schyłku wieków średnich tom 1, . Kraków w wiekach XVI – XVIII tom 2, . Kraków w latach 1796–1918 tom 3, . Kraków w latach 1918–1939 tom 4, . Kraków w latach 1939–1945 tom 5, . Kraków w latach 1945–1989 tom 6, . periodyki Agatstein–Dormontowa D., Żydzi w Krakowie, w okresie okupacji niemieckiej., [w:] „Rocznik Krakowski”, t. XXXI, Kraków 1958 Podhorizer–Sandel E., O zagładzie Żydów w dystrykcie krakowskim, [w:] „Biuletyn ŻIH”, 1959, nr 30, s. 87–109 Rocznik „Małopolska” 1999-, . Miesięcznik „Kraków” 2005-, . bibliografie Linki zewnętrzne Kraków w Bibliografii historii polskiej Magiczny Kraków (serwis miejski) Miejsca obrad polskich sejmów Hasła kanonu polskiej Wikipedii Zbiorowości odznaczone Orderem Budowniczych Polski Ludowej Miasta w województwie małopolskim Miasta polskie lokowane na prawie magdeburskim Miasta królewskie I Rzeczypospolitej (województwo krakowskie) Miasta w Polsce lokowane w XIII wieku Miasta wojewódzkie II Rzeczypospolitej Miasta wojewódzkie I Rzeczypospolitej Miasta posiadające prawo składu Miasta na prawach powiatu Miasta wojewódzkie

45272

https://pl.wikipedia.org/wiki/Rosja

Rosja

Rosja, Federacja Rosyjska (, Rossija, ; , Rossijskaja Fiedieracija, ) – państwo federacyjne rozciągające się od Europy Wschodniej (z eksklawą w Europie Środkowej) przez północną część Azji do Oceanu Spokojnego, składające się według swojej konstytucji z 85 podmiotów federalnych. Federacja Rosyjska jest największym państwem na świecie pod względem powierzchni oraz szóstym pod względem wielkości w historii świata. Pod względem liczby ludności zajmuje 9. miejsce. Rosja należy do największych gospodarek świata, pod względem PKB zajmuje 11. miejsce na świecie. Dysponuje największymi na świecie zasobami naturalnymi i źródłami energii. Jest członkiem wielu międzynarodowych organizacji, m.in. jednym z pięciu stałych członków Rady Bezpieczeństwa ONZ, G20, Euroazjatyckiej Unii Gospodarczej, Wspólnoty Niepodległych Państw, Szanghajskiej Organizacji Współpracy i odgrywa znaczącą rolę w polityce światowej. Według serwisu Numbeo, Rosja ma najgorszy w Europie wskaźnik jakości życia. Według historiografii rosyjskiej początki rosyjskiej państwowości sięgają IX wieku i Rusi Kijowskiej. Kultura ruska kształtowała się pod silnym wpływem Słowian południowych i Bizancjum, za których pośrednictwem przyjęto prawosławie. W XII wieku Ruś uległa rozbiciu na księstwa udzielne. Wydzielone w XIII wieku Księstwo Moskiewskie doprowadziło do scalenia północno-wschodnich ziem ruskich i wyzwolenia ich spod panowania tatarskiego (XIII–XV w.). Najazdy tatarskie wywarły silny wpływ na historię Rusi, a sami Tatarzy są obecnie największą mniejszością etniczną Rosji. W 1547 Iwan IV Groźny został koronowany na cara, a nazwa państwa została zmieniona na Carstwo Rosyjskie. W latach 862–1598 dynastią panującą byli Rurykowicze, w latach 1613–1917 na tronie zasiadali Romanowowie. Za panowania Piotra Wielkiego doszło do umocnienia pozycji Rosji na arenie międzynarodowej i ustanowienia Imperium Rosyjskiego. W XVI–XIX w. Rosja zyskała ogromne obszary w Europie Wschodniej, Azji Północnej, Środkowej, na Kaukazie oraz przejściowo w Ameryce Północnej (obecność rosyjską na tym kontynencie zakończyła sprzedaż Alaski USA w 1867). Rewolucja lutowa w marcu 1917 (w czasie I wojny światowej) obaliła carat, wprowadzając na kilka miesięcy rządy wielopartyjne i swobody obywatelskie. We wrześniu 1917 Rząd Tymczasowy ogłosił Rosję republiką. W nocy z 6/7 listopada 1917, tuż przed rozpisanymi przez Rząd Tymczasowy pierwszymi w historii Rosji demokratycznymi wyborami do Wszechrosyjskiego Zgromadzenia Ustawodawczego (konstytuanty Rosji), bolszewicy dokonali zbrojnego przewrotu, przejmując władzę w kraju. W styczniu 1918 rozpędzili wybraną Konstytuantę, a następnie – po krwawej wojnie domowej – utrwalili w Rosji dyktatorski, monopartyjny system totalitarnej władzy partii komunistycznej, trwający do lat 90. XX wieku. W 1922 roku bolszewicy utworzyli państwo federacyjne (Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich), w którym Rosyjska Federacyjna Socjalistyczna Republika Radziecka (RFSRR) odgrywała rolę dominującą. Rządy sekretarza generalnego RKP(b)/WKP(b)/KPZR Józefa Stalina doprowadziły do industrializacji ZSRR, w którego gospodarce główną rolę odgrywał przemysł ciężki – zbrojeniowy. Zmiany te kosztowały jednak życie wielu milionów ludzi – ofiar głodu w konsekwencji przymusowej kolektywizacji rolnictwa i polityki terroru. Od końca lat siedemdziesiątych XX wieku ZSRR przeżywał okres stagnacji. W 1991, pod rządami Michaiła Gorbaczowa, po puczu Janajewa ZSRR został rozwiązany na mocy umowy białowieskiej (8 grudnia 1991) i od tej pory Rosja i 14 dotychczasowych republik związkowych ZSRR tworzą samodzielne państwa. Nazwa kraju W latach 1991–1992 wprowadzono 2 równorzędne nazwy Rosja i Federacja Rosyjska. Nazwami oficjalnymi używanymi wcześniej były: Rosyjska FSRR, Republika Rosyjska, Imperium Rosyjskie, Carstwo Rosyjskie i inne. Nazwa Rosja pochodzi od greckiej nazwy Rusi Ῥωσσία (Rhōssía), użytej po raz pierwszy przez Konstantyna VII Porfirogenetę w dziele „O ceremoniach” z X wieku. W ruskich źródłach pisanych pojawia się od 1387 roku i oznacza tyle co „Ruś”. Etymologia tego słowa zawsze wzbudzała kontrowersje. Dawniej wywodzono je od nazwy starożytnego plemienia Roksolanów, od słowa rossieje, co oznacza rozsiane (po ziemi, daleko), nazw topograficznych i innych. Współcześni językoznawcy wywodzą najczęściej nazwę „Ruś” od nazwy Waregów „Rus-” / „Ros-” (wzmiankowanej od 839 roku) i łączą ją z ugrofińskim „ruotsi”, które oznacza „mieszkańców wybrzeża”. Finowie do dzisiaj nazywają tak Szwedów, od których słowo to mogli przejąć, gdyż roslag oznacza w staronordyjskim „wybrzeże”. Geografia Położenie Rosja położona jest na kontynencie euroazjatyckim. Rozciąga się od Europy Wschodniej, obejmuje całą Azję Północną aż do Oceanu Spokojnego. Rosja graniczy na lądzie z Norwegią (196 km), Finlandią (1313 km), Estonią (290 km), Łotwą (292 km), Białorusią (959 km), Ukrainą (1576 km), Gruzją (723 km), Azerbejdżanem (284 km), Kazachstanem (6846 km), Chinami (3645 km), Mongolią (3441 km), Koreą Północną (17,5 km) oraz Litwą (227 km) i Polską (210 km) – z dwiema ostatnimi poprzez obwód królewiecki – jak również Abchazją i Osetią Południową (państwami nieuznawanymi przez większość krajów świata, ale uznanymi przez samą Rosję). Graniczy także z kilkoma państwami poprzez Morze Bałtyckie, Morze Czarne, Morze Kaspijskie, Morze Ochockie z Japonią (dzieli tylko 4 km) oraz poprzez Morze Beringa (Cieśnina Beringa) ze Stanami Zjednoczonymi (dzieli 4 km). Długość granic lądowych wynosi 20 241,5 km, morskich – 37 653 km. Rozciągłość południkowa Rosji wynosi do 4000 km, natomiast rozciągłość równoleżnikowa – do 9000 km. Większa część Rosji należy do półkuli wschodniej, ale półwysep Czukocki oraz część wschodnia wyspy Wrangla należy do półkuli zachodniej (Rosja jest jedynym krajem azjatyckim zachodzącym do półkuli zachodniej). Podział administracyjny Od 2014 roku według rosyjskiej konstytucji w skład Federacji Rosyjskiej wchodzi 85 podmiotów federalnych (w tym dwa do roku 2015 wchodzące w skład Ukrainy): 46 obwodów: amurski, archangielski, astrachański, biełgorodzki, briański, czelabiński, irkucki, iwanowski, jarosławski, królewiecki, kałuski, kemerowski, kirowski, kostromski, kurgański, kurski, leningradzki, lipiecki, magadański, moskiewski, murmański, niżegorodzki, nowogrodzki, nowosybirski, omski, orenburski, orłowski, penzeński, pskowski, riazański, rostowski, sachaliński, samarski, saratowski, smoleński, swierdłowski, tambowski, tiumeński, tomski, tulski, twerski, uljanowski, włodzimierski, wołgogradzki, wołogodzki, woroneski 22 republiki: Adygeja, Ałtaj, Baszkortostan, Buriacja, Chakasja, Czeczenia, Czuwaszja, Dagestan, Inguszetia, Jakucja, Kabardo-Bałkaria, Kałmucja, Karaczajo-Czerkiesja, Karelia, Komi, Krym (od roku 2015 w składzie Rosji, co nie jest uznawane m.in. przez Ukrainę), Mari El, Mordwa, Osetia Północna, Tatarstan, Tuwa, Udmurcja 9 krajów: Ałtajski, Chabarowski, Kamczacki, Krasnodarski, Krasnojarski, Nadmorski, Permski, Stawropolski, Zabajkalski 3 miasta wydzielone: Moskwa, Petersburg, Sewastopol (jako część Krymu od roku 2015 w składzie Rosji, co nie jest uznawane m.in. przez Ukrainę) 1 obwód autonomiczny: Żydowski 4 okręgi autonomiczne: Chanty-Mansyjski – Jugra, Czukocki, Jamalsko-Nieniecki, Nieniecki 18 marca 2014 podpisano umowę między Rosją a Republiką Krymu i miastem wydzielonym Sewastopol o włączeniu Krymu do Rosji jako nowe podmioty federacji. Umowa ta weszła w życie z dniem ratyfikacji, co nastąpiło 21 marca 2014 roku. Tego samego dnia dokonano odpowiednich zmian w Konstytucji Rosji, dopisując do niej dwa nowe podmioty federacji – Republikę Krymu i miasto federalnego znaczenia Sewastopol – które włączono do nowo utworzonego Krymskiego Okręgu Federalnego (istniał od 21 marca 2014 do 28 lipca 2016). Przyłączony przez Rosję Krym stanowi przedmiot sporu terytorialnego Rosji z Ukrainą. Według Zgromadzenia Ogólnego ONZ i przeważającej części społeczności międzynarodowej siłowe przyłączenie Krymu przez Rosję to aneksja łamiąca prawo międzynarodowe. Strefy czasowe Tylko dwa regiony Rosji są podzielone przez strefy czasowe: obwód sachaliński (zachodnia część ma czas Władywostoku, wschodnia zaś czas Sriedniekołymska) oraz Jakucja (zachodnia część ma czas Jakucka, środkowa czas Władywostoku, wschodnia czas Sriedniekołymska). Istniejący podział na strefy czasowe tworzy trzy linie, przy przekraczaniu których czas lokalny zmienia się nie o jedną godzinę, a o dwie: granica między strefą czasu moskiewskiego a strefą czasu Jekaterynburga granica między strefą czasu Jekaterynburga a strefą czasu Krasnojarska granica między strefą czasu Krasnojarska a strefą czasu Jakucka granica między strefą czasu Władywostoku a strefą czasu kamczackiego. To powoduje, że w Rosji na północ od równoleżnika 65° istnieje 7 stref czasowych, lecz w części południowej kraju jest ich 11. Wschodnia część Czukotki leży na półkuli zachodniej – linię zmiany daty przesunięto na wschód, do granicy ze Stanami Zjednoczonymi. Najbardziej zachodni punkt Rosji (długość geograficzna 19°38′E na granicy polsko-rosyjskiej na Mierzei Wiślanej) od najbardziej wschodniego (169°00′W, przy granicy Rosja-USA na wyspie Ratmanowa) dzielą 171°22′ długości geograficznej, co oznacza, że faktyczna różnica czasu astronomicznego w Rosji sięga 11 godzin 25 minut. Klimat Klimat przeważnie kontynentalny strefy umiarkowanej i podbiegunowej, na niewielkim obszarze wschodniego wybrzeża klimat monsunowy, a nad Morzem Czarnym klimat podzwrotnikowy typu śródziemnomorskiego. Średnia temperatura lipca od +2 °C na północnym wybrzeżu i +15 °C na wschodzie do +25 °C na południu Niziny Wschodnioeuropejskiej. Średnia temperatura stycznia od +1 °C nad Morzem Czarnym i –6 °C na zachodzie do –20 °C na wschodnim wybrzeżu i poniżej –30 °C w Syberii Wschodniej (w rejonie Ojmiakonu ok. –50 °C). Roczna suma opadów od ponad 600 mm na krańcu zachodnim i wschodnim do około 200 mm na Syberii Środkowej i Wschodniej oraz poniżej 200 mm na Nizinie Nadkaspijskiej. W wysokich górach do 1000 mm. Pokrywa śnieżna utrzymuje się od 1 miesiąca nad Morzem Czarnym do 9 miesięcy na wybrzeżach Morza Arktycznego. Wraz ze zmniejszeniem się wpływu Oceanu Atlantyckiego maleje ilość opadów atmosferycznych i rośnie roczna amplituda temperatury powietrza. W okolicach Wierchojańska odnotowano największe na Ziemi, wynoszące powyżej 60 °C, roczne amplitudy temperatury powietrza oraz najniższą temperaturę na półkuli północnej –67,8 °C. Nieustannie trwa spór o wyznaczenie tak zwanego bieguna zimna półkuli północnej (w punkcie zamieszkanym stale przez ludzi); Wierchojańsk jest tylko jednym z takich miejsc, do innych należą Ojmiakon (ekspedycję zwaną „Wyprawą na biegun zimna” zorganizował tam polski podróżnik Jacek Pałkiewicz) i wieś Tomtor. W wielu z tych miejscowości organizuje się festiwale związane ze sławą „bieguna zimna”. Ukształtowanie powierzchni Europejską część Rosji zajmuje Nizina Wschodnioeuropejska. W jej części północnej dominuje krajobraz polodowcowy. Najwyższymi wzniesieniami niziny są wzgórza Wałdaj, gdzie znajdują się źródła Wołgi – najdłuższej rzeki Europy oraz Dniepru i Dźwiny. Europejską część Rosji od azjatyckiej oddzielają góry Ural. Na wschód od Uralu rozciąga się Nizina Zachodniosyberyjska o powierzchni około 3 mln km², która rzeką Jenisiej przechodzi w Wyżynę Środkowosyberyjską (wraz z górami Putorana) o powierzchni około 3,5 mln km². Na północ od Wyżyny Środkowosyberyjskiej rozciąga się Nizina Północnosyberyjska, natomiast na wschód rozpoczyna się Nizina Środkowojakucka. Na wschód od tej niziny rozpoczynają się wschodniosyberyjskie pasma górskie na które składają się: Góry Wierchojańskie, Góry Czerskiego, Góry Czukockie, Góry Koriackie oraz Góry Środkowe na półwyspie Kamczatka. Na południu Niziny Zachodniosyberyjskiej ku wschodowi rozciągają się południowo-syberyjskie pasma górskie na które składają się: Ałtaj, Sajany, Góry Jabłonowe, Góry Borszczowoczne, Góry Stanowe, Pasmo Stanowe, Góry Ałdańskie, Dżugdżur oraz Sichote-Aliń. Najwyższym szczytem Rosji jest Elbrus o wysokości 5642 m n.p.m. znajdujący się w górach Kaukaz. Najniższym punktem Rosji jest wybrzeże Morza Kaspijskiego, poziom najwyższy tego morza odnotowano w 1882 (25,2 m p.p.m.), najniższy – w 1977 (29,0 m p.p.m.), w 1995 osiągnął 26,7 m p.p.m., obecnie jest na poziomie około 26,3 m p.p.m.. Wody Około 70% powierzchni Rosji należy do zlewiska Oceanu Arktycznego, 20% do Oceanu Spokojnego, 8% przypada na obszar bezodpływowy Wołgi (zlewisko Morza Kaspijskiego), pozostałe 2% na zlewisko mórz Oceanu Atlantyckiego. Łącznie w Rosji jest 2 562 489 wielkich i małych rzek o długości łącznej 8 373 606 km, w tym 120 tys. rzek o długości ponad 10 km i długości łącznej 2,3 mln km. Najdłuższymi rzekami Rosji są: Lena (4400 km), Ob (4338 km), Irtysz (dopływ rzeki Ob, 4248 km, 2010 km w Rosji), Jenisej (4102 km), Wołga (3690 km), Dolna Tunguzka (dopływ rzeki Jenisej, 2989 km), Amur (2824 km), Wiluj (dopływ rzeki Lena, 2650 km), Oleniok (2292 km), Ałdan (dopływ rzeki Lena, 2273 km), Dniepr (2200 km, 485 km w Rosji), Kołyma (2129 km) i Don (1950 km). Wołga jest najdłuższą rzeką europejskiej części Rosji, a zarazem całej Europy. W Rosji jest ok. 2 mln jezior. Liczne małe jeziora występują też w strefie tundry (np. w dolinie Indygirki i Kołymy), a na Nizinie Nadkaspijskiej znajdują się jeziora słone, będące pozostałością po Morzu Sarmackim i dawnym zasięgu Morza Kaspijskiego. W górach leżą jeziora śródgórskie, do których zalicza się m.in. Bajkał. Największym jeziorem Rosji (i Świata) jest Morze Kaspijskie. W Rosji znajduje się też najgłębsze jezioro na świecie – Bajkał (ok. ⅕ światowych zasobów wody słodkiej). Ma on głębokość 1642 m, natomiast dno jeziora jest 1186,5 m p.p.m., co tworzy największą na świecie kryptodepresję. Około 60 tys. km² zajmują w Rosji lodowce, głównie w Arktyce i na Kaukazie (1800 km²). Prawie 2 mln km² to bagna (najwięcej na Nizinie Zachodniosyberyjskiej). W Rosji jest dużo sztucznych zbiorników wodnych, tworzących często systemy kaskad, m.in. na Wołdze (Rybiński 4580 km², Niżnonowogrodzki 1590 km², Samarski 6450 km², Wołgogradzki 3117 km²), na Angarze (Bracki 5470 km²), na Donie (Cymlański 2700 km²), na Jeniseju (Krasnojarski 2000 km²) i na Kamie (Kamski 1915 km²). Flora i fauna Roślinność i gleby układają się równoleżnikowo, wyróżnia się 4 zasadnicze strefy: 1. Strefa tundrowa – zajmuje ok. 25% powierzchni, pozbawiona drzew, rosną tu głównie mchy, porosty, na południu zarośla karłowate. Typowymi zwierzętami zamieszkującymi tę strefę są: renifer, lis polarny, zając bielak, leming, niedźwiedź polarny, białozór, myszołów włochaty i sowa śnieżna. W XX w. reintrodukowano na Wyspie Wrangla wołu piżmowego. Rozwinięta hodowla reniferów. Strefa ta przechodzi stopniowo w lasotundrę porosłą karłowatymi drzewami (modrzewiem lub brzozą), gdzie hoduje się bydło i w niewielkim stopniu uprawia różne warzywa, m.in. ziemniaki, kapustę czy rzodkiewki. 2. Strefa leśna – zajmuje ok. 60% powierzchni i ok. 80% wszystkich lasów kraju. W jej skład wchodzą głównie drzewa iglaste (85%), z dominacją modrzewia (tzw. tajga modrzewiowa typowa dla wschodniej Syberii, na wschód od Jeniseju), oraz drzewa liściaste, z dominacją brzozy (15% powierzchni), występujące głównie w centralnej części kraju oraz na Syberii Zachodniej, gdzie tworzą kompleks tzw. białej tajgi. W ciągu krótkiego lata w lasach tych pojawiają się duże ilości komarów. Poza wieloma gatunkami owadów żyją tam także liczne płazy i gady, m.in. kumak dalekowschodni, grzechotnik skalny, połoz amurski, żmija zygzakowata czy zaskroniec zwyczajny. Typowymi dla tej strefy ptakami są: sikory, jemiołuszki, głuszce, krogulce i jastrzębie. Do ssaków należą m.in. tygrys syberyjski, pantera śnieżna, ryś euroazjatycki, niedźwiedź brunatny, niedźwiedź himalajski, bóbr, wydra europejska, koziorożec syberyjski, łoś, jeleń wschodni, sarna syberyjska, łasica pospolita, gronostaj europejski, norka, wiewiórka, rosomak tundrowy, borsuk europejski, lis rudy, wilk szary. Na obszarze tajgi spotyka się także wędrujące stada reniferów. Po 1951 r. restaurowano w Rosji populację żubra rasy kaukaskiej oraz odnowiono populację żubra nizinnego w lasach podmoskiewskich. Obszar bardzo dobrych gleb (czarnoziemów), ok. 40% powierzchni stanowią grunty orne. Dominuje tu uprawa pszenicy, buraka cukrowego i kukurydzy. 3. Strefa stepowa – brak roślinności drzewiastej, występują gleby kasztanowe i czarnoziemy. Grunty orne stanowią ponad połowę powierzchni. Uprawia się pszenicę, kukurydzę, słonecznik. Na stepach żyje wiele owadów, np. pasikoniki, mszyce, mrówki, szarańcza, skoczki. Stepowymi ssakami są suhaki oraz małe gryzonie, takie jak: susły, norniki, chomiki. Mała ilość stepowych dużych zwierząt kopytnych ogranicza możliwość zdobywania pokarmu przez drapieżniki. Żyją tu wilki, lisy oraz drapieżne ptaki: orły, sokoły, sowy, myszołowy, a także kuropatwa, przepiórka, cietrzew i drop. 4) Strefa podzwrotnikowa – obejmuje część wybrzeża Morza Czarnego, gdzie występuje roślinność śródziemnomorska. W strefie tej przeważają lasy liściaste i iglaste. Rosną w nich zawsze zielone dęby oraz drzewa szpilkowe: różne gatunki sosen, jałowców i cyprysy. Łagodny klimat śródziemnomorski sprzyja uprawie wielu roślin. Najbardziej typowe dla tej strefy są oliwka, figowiec i winorośl. W strefie śródziemnomorskiej żyje wiele gatunków zwierząt, m.in. jeleń szlachetny, kozica, koziorożec kaukaski, żbik, różne gatunki nietoperzy i sępów, a także żmija kaukaska, gniewosz plamisty i wąż Eskulapa. Historia Prehistoria i starożytność W czasach prehistorycznych szerokie stepy południowej Rosji były nawiedzane przez pasterskich nomadów. Według teorii kurhanowej ludność praindoeuropejska uformowała się na południu dzisiejszej Rosji (ok. 10 tys. lat temu), a następnie migrując po obszarach Eurazji, dała początek m.in. Grekom, Germanom, Bałtom, Słowianom, ludom irańskim i indoaryjskim. Przypuszczalnie ok. 6000–7000 lat temu doszło na północy Rosji do rozpadu wspólnoty uralskiej i wyodrębnienia się ludów ugrofińskich i samojedzkich. Ludy te wkrótce zdominowały ludność azjanicką, która uległa niemal całkowitej asymilacji z migrantami. W okresie starożytnym Step Pontyjski był znany jako Scytia, a jego kresy zachodnie również jako Sarmacja. Dorzecze Dniepru było zasiedlone przez Słowian już w V w. n.e. Obszary Północnej i Wschodniej Rosji zostały zasiedlone przez ludność słowiańską po 1000 roku. Starożytni Grecy założyli wiele kolonii na rosyjskim wybrzeżu Morza Azowskiego i Czarnego (np. Chersonez Taurydzki, Tanais, Fanagoria), przynosząc ze sobą zdobycze cywilizacji klasycznej. W wyniku zjednoczenia się czarnomorskich kolonii greckich powstało Królestwo Bosporańskie (ok. 480 p.n.e. – II wiek n.e.), które wkrótce znalazło się w strefie wpływów Cesarstwa rzymskiego, a następnie Bizancjum. W okresie starożytnym i we wczesnym średniowieczu przez terytorium Rosji wędrowały liczne ludy, m.in. Hunowie, Alanowie, Awarowie, Bułgarzy, Chazarowie, Połowcy i Węgrzy. Około 632 roku powstała w dorzeczu Donu Wielka Bułgaria, która upadła w 668 roku na skutek najazdu Chazarów. Bułgarzy emigrowali wówczas po Europie, dając początek bałkańskiemu państwu bułgarskiemu oraz Bułgarii Kamskiej. Miejsce Bułgarów zajął Kaganat Chazarski (ok. 650–969) – jedyne znane państwo judaistyczne, którego mieszkańcy nie byli etnicznymi Żydami. Chazarowie opanowali w VIII wieku znaczne obszary południowej Rosji i Ukrainy, podporządkowując sobie część wschodniej Słowiańszczyzny (m.in. plemię Polan). Początki państwowości ruskiej Przez terytoria ruskie przebiegały szlaki handlowe łączące kraje Morza Bałtyckiego z Bizancjum i Bliskim Wschodem (tzw. szlak „od Waregów do Greków” i „szlak sarmacki”). Wyprawy handlowe Dnieprem, Wołgą, Donem i innymi rzekami zetknęły podróżujących tędy kupców i Waregów z plemionami słowiańskimi. Pierwszymi historycznymi władcami ruskimi byli prawdopodobnie Waregowie (m.in. Ruryk i Oleg Mądry), którzy zgodnie z istniejącymi przekazami przybyli na ziemie ruskie w IX wieku. Przybycie Ruryka do Nowogrodu Wielkiego w 862 roku uważa się za symboliczny początek historii Rosji. Ruryk zdołał skupić pod swymi rządami część Waregów, plemion wschodniosłowiańskich (Słowienie, Krywicze i Połoczanie) oraz plemion ugrofińskich (Czudź, Weś, Meria, Muroma i Mieszczera) i stworzył fundamenty państwa ruskiego, tzw. Rusi Nowogrodzkiej. Ruryk był także założycielem dynastii Rurykowiczów, która sprawowała rządy w Rosji do 1598 roku. Z czasem część drużyny Ruryka (m.in. Askold i Dir) oddzieliła się od niego i udała się w dół Dniepru, opanowując podległe Chazarom państwo Polan z ich największym grodem Kijowem. Wyprawa następcy Ruryka, księcia nowogrodzkiego Olega Mądrego na Kijów (882) doprowadziła do zjednoczenia północnych i południowych księstw ruskich oraz powstania Rusi Kijowskiej. Była ona początkowo luźnym związkiem księstw, które do 2. połowy X wieku zachowały szeroką autonomię. Oleg z przyczyn geopolitycznych przeniósł swą siedzibę z Nowogrodu Wielkiego do Kijowa, jednakże do końca XII wieku Nowogród pozostawał największym miastem ruskim. Książęta kijowscy Oleg (panujący do 912 lub 922) i Igor Rurykowicz (panujący w latach 912/922–945) podpisali z Bizancjum układy handlowe, zapewniając krajowi zyskowny handel. Rządząca w latach 945–957 księżna Olga scentralizowała państwo i stworzyła podstawy trwałego porządku administracyjnego. Kolejny władca, syn Olgi, Światosław I podejmował odległe wyprawy wojenne, docierając na Krym, Kaukaz i na Bałkany. Światosław toczył m.in. liczne wojny z Chazarami, doprowadzając ok. 969 r. do ostatecznego upadku Kaganatu Chazarskiego. Ożeniony z siostrą cesarza bizantyjskiego Anną książę Włodzimierz I w 988 roku przyjął chrzest i uczynił z chrześcijaństwa wschodniego rytu oficjalną religię państwową. Panujący w latach 1019–1054 Jarosław Mądry umocnił pozycję Cerkwi prawosławnej na Rusi. Ustanowione przez niego zasady dziedziczenia tronu książęcego w oparciu o regułę senioratu nie zapobiegły rozbiciu jedności politycznej kraju. Rozbicie dzielnicowe Rusi W XI wieku Ruś Kijowska podzieliła się na konkurujące ze sobą dzielnice. Na północy powstała Republika Nowogrodzka, na północnym zachodzie Księstwo połockie, na południowym zachodzie księstwo wołyńskie. W centralnej części powstały księstwa: Kijowskie, Turowskie i Smoleńskie, na północnym wschodzie księstwa rostowskie i muromskie, na południowym wschodzie: czernihowskie, perejasławskie i tmutarakańskie. Z czasem podział ten uległ jeszcze większemu rozdrobnieniu, przy czym książęta, którym udało się zawładnąć Kijowem byli w hierarchii feudalnej wyżej postawieni od pozostałych książąt i posługiwali się tytułem wielkiego księcia. W przeciągu lat 1054–1224 na Rusi wydzielono 64 księstwa, 293 książąt usiłowało zasiąść na tronie, a ich polityka doprowadziła do wybuchu 83 wojen domowych. Władcy księstw czernihowskiego, halicko-wołyńskiego i włodzimierskiego podjęli próby scalania ziem ruskich pod swoimi berłami. W 1169 roku książę włodzimierski Andrzej Bogolubski opanował Kijów, uzyskując tym samym tytuł wielkiego księcia. Odmiennie od większości swoich poprzedników, nie przeniósł do tego miasta swej stolicy, lecz po opanowaniu Kijowa osadzał tam podległych sobie książąt. Centrum swego państwa pozostawił Włodzimierz, który odtąd stał się stolicą wielkiego księstwa i przejął dominującą rolę Kijowa. Podboje tatarskie i litewskie W latach 1237–1240 Złota Orda tatarska pod wodzą Batu-chana podbiła wszystkie ziemie ruskie z wyjątkiem księstw Połockiego i Pińskiego. Tatarzy nie przejęli bezpośrednich rządów w podbitych księstwach, zadowolili się każdorazowym zatwierdzaniem kandydata do tronu książęcego we Włodzimierzu, który z kolei pełnił funkcje zwierzchnie nad resztą książąt i miał prawo zwracania się o pomoc do chana. W 1299 roku podczas wojny pomiędzy chanami złotoordyjskimi Toktą i Nogajem metropolita Maksym przeniósł swą siedzibę z Kijowa do Włodzimierza, w wyniku czego miasto to stało się zarówno głównym ośrodkiem politycznym, jak i religijnym Rusi. Korzystając z rozbicia dzielnicowego i osłabienia Rusi walkami z Tatarami, Litwa, w latach 1240–1392 podbiła większość zachodnich księstw ruskich, a samo państwo litewskie szybko uległo rutenizacji. Jako pierwsze zostały podbite i przyłączone do Litwy ziemie dzisiejszej Białorusi – księstwa Połockie i Pińskie. Po klęsce poniesionej przez Księstwo Kijowskie w bitwie z wojskami litewskimi nad Irpieniem (1320) Kijowszczyzna stała się zależna od Litwy, a w 1362 roku bezpośrednio do niej wcielona. Z inicjatywy książąt litewskich Rurykowicze kijowscy zostali pozbawieni władzy, po czym emigrowali do Riazania. W wyniku wojny polsko-litewskiej (1340–1392) zostało zlikwidowane Księstwo halicko-wołyńskie, a jego terytorium rozdzielone pomiędzy Polskę i Litwę. W okresie panowania tatarskiego i litewskiej ekspansji wodzem dużej rangi i zręcznym politykiem okazał się książę nowogrodzki Aleksander Newski. W 1240 roku pokonał Szwedów (bitwa nad Newą), w 1242 roku inflancką gałąź zakonu krzyżackiego (bitwa na jeziorze Pejpus) i w 1245 roku rozbił wojska litewskie. W 1252 roku otrzymał od chana Sartaka tron włodzimierski, a wraz z nim zwierzchnictwo nad wszystkimi księstwami ruskimi. Księstwo Moskiewskie Z walk o sukcesję po Aleksandrze Newskim zwycięsko wyszło niewielkie wówczas Księstwo Moskiewskie, w którym od 1263 roku zasiadał na tronie najmłodszy syn Aleksandra, Daniel, założyciel moskiewskiej linii Rurykowiczów. W 1325 roku metropolita Piotr przeniósł siedzibę metropolitów z Włodzimierza do Moskwy. Syn Daniela Iwan I Kalita pokonał w 1328 roku przy pomocy Tatarów najgroźniejszego z rywali do tronu włodzimierskiego, księcia twerskiego Aleksandra i w tym samym roku zyskał panowanie we Włodzimierzu. W 1328 roku Kalita przeniósł stolicę swego państwa z Włodzimierza do rodzimej Moskwy, dając początek Wielkiemu Księstwu Moskiewskiemu. Nadal jednak władcy moskiewscy (do końca XIV wieku) najpierw obejmowali władzę we Włodzimierzu i tytułowali się najprzód wielkimi książętami włodzimierskimi. Wnuk Kality Dymitr Doński w bitwie na Kulikowym Polu (1380) pokonał Tatarów, co stało się początkiem upadku Złotej Ordy na Rusi. Wraz z osłabieniem pozycji Tatarów znaczenia nabrały zjednoczeniowe dążenia książąt moskiewskich. Na przeszkodzie ich realizacji stanęła rozwijająca się potęga Wielkiego Księstwa Litewskiego (pozostającego od 1386 roku w unii personalnej z Polską), pod którego wpływami znalazły się dawne zachodnie ziemie Rusi Kijowskiej. Zjednoczenie ziem ruskich W 1462 roku tron moskiewski objął Iwan III Srogi, który w znacznej mierze zjednoczył kraj, wcielając do rządzonego przez siebie państwa: Jarosław (1463), Rostów (1474), Nowogród Wielki (1478) i Twer (1485). Korzystając z rozkładu Złotej Ordy, Iwan III wstrzymał całkowicie wypłacanie daniny i odparłszy tatarskie ataki odwetowe (1472 i 1480), ostatecznie uwolnił ziemie ruskie spod panowania Tatarów. W okresie tym nastąpiła również unifikacja prawa na Rusi. U podstaw nowego Sudiebnika Iwana III z 1497 roku legły m.in. Ruska Prawda (XI w.), dźwińska i biełozierska Ustawnaja gramota (1397, 1488) oraz pskowska i nowogrodzka Sudnaja gramota (1467, 1471). Po upadku Konstantynopola (1453) Moskwa zyskała na znaczeniu jako spadkobierczyni Bizancjum, co podkreślić miało małżeństwo Iwana III z Zofią Paleolog (1472), bratanicą ostatniego cesarza bizantyńskiego Konstantyna XI Dragazesa, a także przejęcie bizantyjskiego dwugłowego orła jako herbu państwa oraz bizantyjskiego ceremoniału dworskiego. Aspiracje księstwa moskiewskiego sformułowano w tezie o Moskwie jako „trzecim Rzymie”. W 1478 roku Iwan III jako pierwszy władca posłużył się oficjalnie tytułem „cara całej Rusi”. Syn Iwana III, Wasyl III dokończył dzieło jednoczenia kraju, przyłączając do swego państwa: Psków (1510), Smoleńsk (1514) i Riazań (1521). Wielkie Księstwo Moskiewskie stało się wówczas jedynym niepodległym państwem ruskim, gdyż zachodnie księstwa ruskie zostały wcześniej wcielone do Litwy, Polski i w mniejszym stopniu innych krajów. Carstwo Rosyjskie W 1547 roku odbyła się koronacja wielkiego księcia moskiewskiego Iwana IV Groźnego na „cara całej Rusi”, co doprowadziło do rozpoznania państwa moskiewskiego jako Carstwa Rosyjskiego na arenie międzynarodowej. Nazwa państwa miała wyrażać aspiracje zjednoczeniowe Wielkiego Księstwa Moskiewskiego i została oficjalnie uznana w 1554 przez Anglię, w 1576 przez Niemcy i dopiero w 1764 przez Polskę. Rządy Iwana Groźnego (1533–1584), mimo licznych reform wewnętrznych, wyniszczyły kraj. Szczególną rolę odegrała wprowadzona dla złamania opozycji bojarskiej tzw. oprycznina – spowodowała ona ruinę gospodarczą znacznych obszarów Rosji. Porażką zakończyła się toczona 1558–1582 walka o Inflanty i dostęp do Bałtyku. Odkrycie przez Richarda Chancellora Północnej Drogi Morskiej (1553) dało Rosji po raz pierwszy w historii możliwość bezpośredniego kontaktu z państwami zachodnimi. Podbój zachodniej Syberii przez Kozaków pod wodzą Jermaka Timofiejewicza (1582) zapoczątkował ekspansję rosyjską na wschód, która ostatecznie sięgnęła wybrzeży Pacyfiku, granic chińskich i objęła nawet część Ameryki Północnej. W 1648 roku Siemion Dieżniow dokonał odkrycia cieśniny dzielącej Amerykę i Azję. Po śmierci Iwana IV regentem w imieniu niezdolnego jeszcze do sprawowania rządów Fiodora I został szwagier cara, Borys Godunow, który po śmierci Fiodora (1598) sam koronował się na cara. W 1589 roku metropolita Jow został staraniem Borysa Godunowa wybrany na pierwszego patriarchę Moskwy i całej Rusi i zatwierdzony na to stanowisko przez patriarchę Konstantynopola, Jeremiasza II, co doprowadziło do uniezależnienia się ruskiej Cerkwi prawosławnej. Rządy Borysa Godunowa nie zdołały odtworzyć zrujnowanej gospodarki kraju. Po jego śmierci (1605) zjawiska kryzysowe nasiliły się, wybuchła wojna domowa, nastał okres tak zwanej wielkiej smuty. Panujący szybko zmieniali się na tronie, kraj najeżdżany był często przez obce wojska – między innymi w 1610 roku wojska polskie Władysława IV Wazy zajęły i okupowały do 1612 roku Moskwę. Okres walki o władzę zakończył w 1613 roku wybór na tron carski Michała I, założyciela dynastii Romanowów. Kolejni władcy umacniali swoją pozycję, wprowadzając stopniowo rządy absolutne. W Ułożeniu soborowym (1649), uchwalonym za panowania Aleksego I (1645–1676), ograniczono prawa bojarów na rzecz dworian oraz mieszczan i ustanowiono przywiązanie chłopów do ziemi. Niektóre formy poddaństwa i pańszczyzny były znane na Rusi od XI wieku, jednak dopiero w 2 połowie wieku XVI doszło do upowszechniania się renty feudalnej w środkowej Rosji. Stale rosnące obciążenia nakładane na chłopów i mieszczan prowadziły do niepokojów społecznych (zamieszki w 1648 w Moskwie, w 1650 w Nowogrodzie, powstanie chłopskie pod wodzą Stieńki Razina w latach 1670–1671). W 1682 roku car Fiodor III zniósł miestniczestwo, a w latach 1683–1684 zebrał się ostatni sobór ziemski. Reformy patriarchy Nikona stały się jedną z przyczyn rozłamu w Cerkwi prawosławnej i wyodrębnienia się tzw. staroobrzędowców. W polityce zagranicznej Romanowowie kierowali się zasadą scalania ziem ruskich i aspirowali do roli opiekunów prawosławia. Dzięki decyzjom rady perejasławskiej i długoletniej wojnie z Rzecząpospolitą (1654–1667) Rosja zyskała panowanie nad wschodnią Małorosją z Kijowem. Trwałe włączenie się Rosji w dzieje europejskie przyniosła wielka wojna północna (1700–1721), która zakończyła dominację Szwedów w basenie Morza Bałtyckiego, a zarazem otworzyła Rosjanom możliwość nieskrępowanych kontaktów z Zachodem. Imperium Rosyjskie W czasie panowania Piotra I Wielkiego, w 1703 r. przeniesiono stolicę kraju do nowo zbudowanego Petersburga, nad Bałtyk. W 1710 roku dzięki zwycięskiej wojnie ze Szwecją i pokojowi nysztadzkiemu (1721) Rosja zyskała szeroki dostęp do wybrzeża bałtyckiego (szwedzkie Inflanty, Estonię, Ingrię, część Karelii). W tym samym roku Piotr I przyjął tytuł cesarza-imperatora, co dało początek Imperium Rosyjskiemu. Piotr I prowadził politykę merkantylistyczną, wspierał rozwój miast, nauki i przemysłu. Za jego rządów wybudowano 233 zakłady, w tym ponad 90 wielkich manufaktur. Reformy i modernizacja państwa w dużej mierze oparte były na dopływie fachowców z zagranicy, np. na otwartej w 1725 roku Akademii Nauk większość wykładowców pochodziła z Niemiec. W latach 1718–1722 wprowadzono scentralizowany system administracji państwowej. Zreformowano Cerkiew, patriarchów zastąpił Świątobliwy Synod Rządzący, tj. kontrolowany przez państwo, kolegialny organ władzy. Poprzez wprowadzenie tzw. czynu, tj. 14-stopniowej tabeli rang urzędniczych, hierarchię społeczną oparto na pozycji w służbie państwowej. Za czasów Piotra I pogłębił się dualizm rosyjskiej struktury społecznej. Obok chłopów (warstwy dźwigającej wszelkie ciężary) i nielicznego mieszczaństwa, występowała warstwa uprzywilejowanej szlachty i duchowieństwa. Śmierć Piotra I (1725) na długie lata osłabiła kraj. Dopiero panująca w latach 1762–1796 Katarzyna II przywróciła Rosji rolę mocarstwa. Zwycięskie wojny z Turkami i Chanatem Krymskim (1768–1774, 1787–1792) umożliwiły powstanie Noworosji i otworzyły szeroki dostęp do Morza Czarnego. Poprzez uczestnictwo w rozbiorach (1772, 1793, 1795) Rosja zyskała wschodnie ziemie Rzeczypospolitej. Katarzyna II przeprowadziła szereg reform, doprowadzając do polepszenia się sytuacji chłopów cerkiewnych, mieszczan, dworian i wzrostu populacji Rosji z ok. 20 do 35 mln mieszkańców. W latach 1762–1766 doprowadziła do sekularyzacji dóbr duchownych. Cerkwie i monastyry przeszły na utrzymanie państwa, a grunty cerkiewne użytkowane przez chłopów zostały przekazane im na własność. Chłopi z majątków cerkiewnych byli zwalniani z pańszczyzny, jednocześnie sytuacja chłopów z majątków szlacheckich uległa pogorszeniu i byli oni pozbawieni większości praw. W 1785 roku caryca wydała gramoty o przywilejach szlacheckich, prawach miejskich, oficjalnie ustanowiając stan mieszczański z własnym samorządem miejskim. Panujący w latach 1796–1801 syn Katarzyny II Paweł I kontynuował politykę ekspansji, anektując w 1801 r. Gruzję. W 1797 r. car wydał Manifest ograniczający pańszczyznę w Rosji do 3 dni roboczych w tygodniu. Aleksander I, który w wyniku rewolucji pałacowej przejął władzę po niepopularnym wśród szlachty ojcu, dzięki pokonaniu Wielkiej Armii Napoleona w 1812 i zdobyciu Paryża w 1814 roku zapewnił Rosji dominującą pozycję w Europie. Z ziem odebranych Szwedom utworzył Wielkie Księstwo Finlandii (1809), dalej przyłączył do Rosji: Besarabię (1812), Dagestan i terytorium dzisiejszego Azerbejdżanu (1813). Na kongresie wiedeńskim (1815) Rosja zainicjowała powstanie Świętego Przymierza, którego celem miało być zachowanie istniejącego porządku europejskiego, w szczególności tłumienie ruchów liberalnych. Za panowania Mikołaja I (1825–1855), po pacyfikacji powstania dekabrystów (1825), powstania listopadowego w Polsce (1830), powstania węgierskiego (1849), Rosja zyskała przydomek „żandarma Europy”. Porażka w wojnie krymskiej (1853–1856) z siłami imperium brytyjskiego, osmańskiego, francuskiego i innych krajów przyniosła utratę przez Rosję pozycji hegemona w Europie. Aleksander II (panujący w latach 1855–1881) przeprowadził w 1861 roku uwłaszczenie chłopów (na terenie Królestwa Polskiego dopiero w 1864 r. jako bezpośrednie następstwo powstania styczniowego). Za jego rządów wprowadzono ponadto samorząd ziemski, rozwinięto samorząd miejski, uregulowano sprawy sądownictwa i tryb pełnienia służby wojskowej, złagodzono cenzurę. W polityce zagranicznej Rosja kontynuowała ekspansję na wschód (1860 – założenie Władywostoku, uznanie przez Chiny granic na Amurze i Ussuri). W Azji środkowej Rosja zajęła tereny do granicy z Iranem i Afganistanem. Na Kaukazie trwający od 1817 roku opór przeciwko Rosjanom został ostatecznie złamany w roku 1859, wraz ze stłumieniem powstania pod wodzą Imama Szamila. W 1866 roku Rosja była najrozleglejsza w swojej historii i trzecim co do wielkości państwem w dziejach ludzkości. Wojna francusko-pruska (1870–1871) dała Rosji możliwość wyzwolenia się z klauzul traktatu paryskiego (1856), krępujących jej swobodę na Morzu Czarnym. Walka o dostęp do dróg morskich i tendencje panslawistyczne skierowały w latach 70. XIX wieku zainteresowanie Rosji w kierunku Bałkanów, co w rezultacie doprowadziło do wybuchu wojny rosyjsko-tureckiej (1877–1878) i wyzwolenia narodów bałkańskich spod panowania tureckiego. W polityce wewnętrznej wyraźnie dały znać o sobie rosnące problemy społeczne. Pojawił się wpływowy, biorący w obronę chłopów ruch narodników – początkowo idealistyczno-reformatorski, od 1879 r., tj. od utworzenia Narodnej Woli, ewoluował w kierunku rewolucyjnego terroryzmu. Jego ofiarą padł w 1881 roku car Aleksander II. Aleksander III (panujący w latach 1881–1894) wzmógł stosowane przez państwo środki represji. Prześladowania dotknęły nie tylko radykalnych rewolucjonistów, zaostrzyły się także m.in. formy rusyfikacji stosowane w Polsce, guberniach nadbałtyckich i Finlandii. W polityce zagranicznej Rosja utrzymywała sojusz z Niemcami i Austro-Węgrami, wzmogła ekspansję gospodarczą na Daleki Wschód. Rywalizacja o wpływy w Mandżurii i Korei doprowadziła do wybuchu wojny rosyjsko-japońskiej (1904–1905) i zaostrzenia stosunków z Wielką Brytanią. Na Bałkanach Rosja poniosła dyplomatyczną klęskę utraciwszy wpływy w Bułgarii, która związała się z Austro-Węgrami. W konflikcie Austro-Węgier z Serbią (28 VII 1914) Rosja poparła Serbię pochopnie, ogłaszając (31 VII 1914) mobilizację generalną, co skłoniło Niemcy do wypowiedzenia wojny Rosji (1 VIII 1914). Lokalny konflikt Austro-Węgier z Serbią zmienił się wkrótce w I wojnę światową, która doprowadzić miała do upadku carskiej Rosji. Genezą przyszłego upadku były nawarstwiające się, nierozwiązane konflikty społeczne. Od lat 90. XIX w. przy pomocy pożyczek zagranicznych realizowano program przyspieszonej industrializacji kraju. W wielkich ośrodkach przemysłowych, w miastach stołecznych i na południu Ukrainy pojawiła się nowa klasa najemnych pracowników przemysłowych. Do 1913 roku liczebność proletariatu wzrosła do ok. 3 mln osób, tj. podwoiła się w stosunku do 1890 roku, a jego nastroje coraz bardziej się radykalizowały. W rolnictwie wytwarzającym przeszło połowę dochodu kraju i dostarczającym głównie towarów eksportowych (zboża, bydła, drewna) także wystąpiły zjawiska prowadzące do zaostrzenia sytuacji społecznej. Konieczny do finansowania wzrostu gospodarczego przyrost eksportu realizowano poprzez drastyczne ograniczenie konsumpcji wewnętrznej, co prowadziło do pogłębiania się ubóstwa szerokich rzesz chłopów. Rosnący niedostatek powodował masowe migracje biedoty wiejskiej do miast. Zapoczątkowana w 1906 roku przez premiera Piotra Stołypina reforma agrarna, wskutek zamachu na niego (1911) i wybuchu I wojny światowej, została przerwana. Radykalizacja nastrojów społecznych sprzyjała tworzeniu się nielegalnych organizacji o charakterze rewolucyjnym. W 1897 roku powstała w Rosji żydowska organizacja socjaldemokratyczna – Bund. W 1898 roku w Mińsku powołano Socjaldemokratyczną Partię Robotniczą Rosji, w oparciu o tradycje narodnickie w 1901 roku powstała partia socjalistów-rewolucjonistów (eserowcy). Agitacja podziemnych grup rewolucyjnych i nabrzmiałe problemy społeczne spowodowały wybuch rewolucji w 1905 roku. Wydany przez cesarza Mikołaja II pod wpływem strajku generalnego manifest (30 X 1905) zapowiadał zaprowadzenie praw obywatelskich: prawa do zgromadzeń, wolności słowa, wolności prasy, prawa do zrzeszania się. Powołano również organ przedstawicielski (Dumę) o uprawnieniach ustawodawczych. Reformy cesarskie w pełni zaspokajały żądania rewolucyjnych liberałów (kadetów i oktiabrystów), późniejsze zamieszki wybuchły z inspiracji bolszewików (powstanie w Moskwie w grudniu 1905) bądź pojawiały się samorzutnie. Upadek caratu Obciążenia gospodarcze i techniczne Rosji w związku z I wojną światową przerastały możliwości kraju. Poniesione w 1915 roku porażki zmusiły armię rosyjską do wycofania się z Królestwa Polskiego, guberni grodzieńskiej, wileńskiej, kowieńskiej, kurlandzkiej i innych obszarów. Działania rewolucjonistów, niepowodzenia wojskowe i grożąca katastrofa gospodarcza doprowadziły do upadku monarchii. Masowa demonstracja w Piotrogrodzie w 1917 roku przerodziła się w ogólnokrajowe powstanie robotników i żołnierzy (rewolucja lutowa), które spowodowało abdykację Mikołaja II. Na czele państwa stanął Rząd Tymczasowy pod przewodnictwem księcia Gieorgija Lwowa. Możliwości działania rządu były ograniczone wskutek nacisków wywieranych przez Piotrogrodzką Radę Delegatów Robotniczych i Żołnierskich, rezultatem sporów stało się tzw. dwuwładztwo w kraju. W ogłoszonych przez Włodzimierza Lenina tak zwanych tezach kwietniowych znalazł się postulat przekazania pełni władzy radom robotniczym i żołnierskim. Żądanie to przygotowało grunt pod rewolucję październikową, w wyniku której obalony został Rząd Tymczasowy, a całą władzę przejęli bolszewicy. W 1918 roku uchwalono konstytucję Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej (RFSRR), w której rolę decydującej siły politycznej zagwarantowali sobie bolszewicy. W Cerkwi prawosławnej zniesiono w 1917 roku Świątobliwy Synod Rządzący, przywracając godność patriarchy. Związek Radziecki Podczas wojny domowej (1917–1923) mocarstwa zachodnie rozpoczęły serię interwencji zbrojnych w Rosji w celu uniemożliwienia przejęcia władzy przez komunistów, co doprowadziło do jeszcze większej eskalacji konfliktu i nasileniu się tzw. „białego”, jak i „czerwonego terroru”. Bolszewicy mimo wszystko złamali opór eserowców, mienszewików oraz pokonali białe armie i interwencyjne siły Ententy. Na mocy postanowień traktatu brzeskiego zawartego z państwami centralnymi i kończącego I wojnę światową, Rosja straciła: Ukrainę, Polskę, gubernie nadbałtyckie i Finlandię. W wyniku I wojny światowej, wojny domowej oraz utraty części terytoriów dotychczasowe Imperium Rosyjskie straciło ok. 25 mln obywateli, a gospodarka i infrastruktura kraju legły w gruzach. W przeciągu wojny domowej RFSRR razem z republikami radzieckimi: Ukrainy, Białorusi i Zakaukazia proklamowały w 1922 roku powstanie ZSRR. Rosyjska FSRR odgrywała rolę dominującą w przeciągu 74. letniej historii ZSRR. W Rosji jako największej republice związkowej żyła ponad połowa populacji radzieckiej. Po śmierci Lenina w 1924 roku całkowitą władzę w państwie przejął Józef Stalin. Rozpoczął on wprowadzać gospodarkę planową, szybką industrializację znacznych obszarów wiejskich i kolektywizację rolnictwa, co doprowadziło do transformacji ZSRR w potężny ośrodek gospodarczy w niewiarygodnie krótkim czasie. Zmiany te jednakże kosztowały życie 7–9 mln mieszkańców, którzy padli ofiarą okrutnej polityki. W wyniku zawarcia paktu Ribbentrop-Mołotow (1939) Finlandia, Estonia, Łotwa, Litwa, Polska i Besarabia zostały rozdzielone pomiędzy strefy wpływów ZSRR i III Rzeszy. W 1941 roku Niemcy wraz z sojusznikami napadły na Związek Radziecki, otwierając front wschodni w II wojnie światowej. Pomimo początkowych sukcesów wojska nazistowskie zostały zmuszone do odwrotu po bitwie pod Moskwą i poniosły klęskę w wielkiej bitwie o Stalingrad. W latach 1944–1945 Armia Czerwona zajęła Europę Wschodnią i w maju 1945 zdobyła Berlin. W wyniku wojny Związek Radziecki stracił 8,7–10,6 mln żołnierzy oraz 11–15,9 mln cywili. Działaniom wojennym towarzyszyły liczne zbrodnie, popełniane przez wszystkie strony konfliktu na ludności cywilnej i jeńcach wojennych. Choć w wyniku zniszczeń spowodowanych wojną gospodarka ZSRR była w znacznej mierze zrujnowana, Związek Radziecki stał się po wojnie jednym z dwóch supermocarstw światowych. Armia Czerwona okupowała niemal wszystkie kraje Europy Wschodniej, wraz ze wschodnią częścią Niemiec i Austrii. Prawie wszystkie zajęte przez Armię Czerwoną kraje stały się później satelitami ZSRR. W 1948 roku ZSRR stał się drugim po USA mocarstwem nuklearnym oraz zainicjował powstanie Układu Warszawskiego (1955) jako odpowiedzi na powstanie NATO (1949). W latach 50. ZSRR stał się również drugą po USA gospodarką na świecie. Rozpoczął się okres rywalizacji pomiędzy USA i ZSRR o hegemonię nad światem, nazywany zimną wojną. Po śmierci Stalina radziecki przywódca Nikita Chruszczow skrytykował system polityczny wprowadzony przez swojego poprzednika i rozpoczął proces destalinizacji. Zlikwidowano gułagi, zwolniono i zrehabilitowano miliony więźniów. W okresie rządów Chruszczowa nasilający się konflikt pomiędzy USA i ZSRR osiągnął apogeum po tym, jak USA umieściły w Turcji, a ZSRR na Kubie pociski balistyczne uzbrojone w głowice jądrowe. W 1957 roku ZSRR wystrzelił pierwszego satelitę Sputnik 1, a w 1961 roku Jurij Gagarin został pierwszym człowiekiem w kosmosie, okrążając Ziemię na pokładzie statku kosmicznego Wostok 1. W 1964 roku władzę przejął Leonid Breżniew. Trwający od lat 30. wzrost gospodarczy uległ pod koniec lat 50. zahamowaniu, co skłoniło władze do decentralizacji gospodarki i innych reform zapoczątkowanych w 1965 roku pod kierownictwem Aleksieja Kosygina. Mimo sukcesów i ponad 6% rocznego średniego wzrostu PKB reformy zostały wstrzymane na początku lat 70., w obawie przed utratą kontroli gospodarki. W 1979 roku ZSRR rozpoczął interwencję w Afganistanie, która nie przyniosła oczekiwanych sukcesów. Zarzucenie reform, sponsorowanie komunistycznych reżimów, partii i ruchów na całym świecie (m.in. Wietnam, Kuba), niskie ceny ropy naftowej, koszty wojny w Afganistanie i wyścigu zbrojeń spowodowały w 1980 roku kryzys gospodarczy. Nastąpiło odrodzenie ruchów religijnych, nacjonalistycznych i separatystycznych w wielu regionach ZSRR. Sprawujący rządy w latach 1985–1991 Michaił Gorbaczow rozpoczął proces modernizacji kraju. Symbolami zmian stały się głasnost (jawność) i pieriestrojka (przebudowa). Zbyt późno i nieudolnie przeprowadzone reformy nie powstrzymały kryzysu i rozkładu państwa. 10 czerwca 1991 roku prezydentem RFSRR został Borys Jelcyn, który doprowadził do usunięcia komunistów z rządu ZSRR. 8 grudnia zawarto układ białowieski. Traktat ten głosił, że ZSRR jako podmiot prawa międzynarodowego i byt geopolityczny przestał istnieć, a na jego miejsce suwerenne już kraje powołują Wspólnotę Niepodległych Państw. 26 grudnia 1991 roku nastąpiło formalne rozwiązanie ZSRR. Federacja Rosyjska Po 1990 roku doszło na Północnym Kaukazie do kilku konfliktów zbrojnych. Konflikty te przybierały formę powstań islamskich skierowanych przeciwko siłom federalnym, jak i walk pomiędzy poszczególnymi grupami etnicznymi i klanami. Od kiedy separatyści czeczeńscy ogłosili w 1991 roku niepodległość, doszło do dwóch wojen (I wojna czeczeńska, II wojna czeczeńska) pomiędzy różnymi grupami rebeliantów i wojskami rosyjskimi. Separatyści i islamiści czeczeńscy przeprowadzili liczne ataki terrorystyczne, m.in. w teatrze na Dubrowce i szkole w Biesłanie. Wysoki deficyt budżetowy w 1997 roku oraz kryzys finansowy w Azji w 1998 roku doprowadziły do pogorszenia się sytuacji gospodarczej i gwałtownego spadku PKB w Rosji. 31 grudnia 1999 Borys Jelcyn zrezygnował z urzędu prezydenta, przekazując władzę w ręce premiera Władimira Putina, który w 2000 roku wygrał wybory prezydenckie. Putin zyskał popularność dzięki opanowaniu sytuacji w Czeczenii, choć na Północnym Kaukazie nadal dochodzi do incydentów zbrojnych. Wysokie ceny ropy naftowej, niski kurs rubla, rosnący popyt na rynku krajowym, konsumpcja i inwestycje państwowe umożliwiły szybki wzrost gospodarczy, poprawienie standardów życia w Rosji i częściową odbudowę wpływów na arenie międzynarodowej. Jednak w Azji Środkowej Rosja obecnie ustępuje pola Chinom. Według słów Dmitrija Trenina, jednego z najważniejszych politologów rosyjskich, wszystko jest tylko „na papierze”, bo za prawdziwą integrację regionu ktoś musiałby zapłacić, a sama Rosja płacić nie jest gotowa. Liczne reformy, wdrożone w okresie prezydentury Putina, zwłaszcza te wzmacniające struktury państwowe Rosji, zostały oznaczone przez niektóre państwa zachodnie jako „niedemokratyczne”. Rządy Putina doprowadziły do przywrócenia porządku, stabilności i rozwoju gospodarczego, co zapewniło mu ogromną popularność w Rosji. W 2008 roku wybory prezydenckie w Rosji wygrał Dmitrij Miedwiediew, który dotychczas piastował urząd premiera. W 2012 roku wybory prezydenckie w Rosji wygrał ponownie Władimir Putin. Rosja dąży obecnie, razem z Kazachstanem, Białorusią i innymi krajami, do reintegracji gospodarczej i politycznej obszaru postradzieckiego, czego przykładem jest m.in. powołanie Euroazjatyckiej Unii Celnej. Wyraźnym trendem w obecnej polityce jest również zaciśnięcie współpracy z państwami BRICS. Głównymi celami grupy są: stworzenie nowego systemu walutowego, zwiększenie roli państw rozwijających się w światowych instytucjach finansowych i zreformowanie ONZ. Od 2014 roku Rosja otwarcie angażuje się we wspieranie ruchów separatystycznych na Ukrainie. Przejawem tego była m.in. aneksja Krymu przez Rosję oraz wsparcie dla samozwańczych republik w trakcie wojny w Donbasie. 21 lutego 2022 roku Rosja uznała niepodległość separatystycznych „republik ludowych” Donieckiej oraz Ługańskiej na wschodzie Ukrainy, a 3 dni później rozpoczęła zbrojną inwazję na Ukrainę, celem zniszczenia jej państwowości oraz zaboru terytorium. Demografia Statystyki demograficzne W latach 1993–2009 występowało w Rosji zjawisko depopulacji. Liczba jej mieszkańców spadła z 148,6 mln na początku 1993 do 141,9 mln na początku 2009 roku. Przyczynami były zbyt niska stopa urodzeń, względnie niska oczekiwana dalsza długość trwania życia (związana z niskim poziomem opieki zdrowotnej, brakiem zdrowego trybu życia i alkoholizmem ludności) oraz niedostateczna liczba imigrantów. W 2010 po raz pierwszy od 16 lat zanotowano w Rosji przyrost ludności mimo nadal ujemnego przyrostu naturalnego, a w 2013 r. po raz pierwszy dodatni przyrost naturalny. Liczba mieszkańców wzrosła w 2014 do 143,7 mln, a na skutek przyłączenia Krymu i przyrostu naturalnego w 2015 r. do 146,3 mln. Według Światowej Organizacji Zdrowia: Śmiertelność poniżej 5 roku życia (2006): w całej populacji 13 na 1000, u chłopców 15 na 1000, u dziewczynek 11 na 1000 Śmiertelność dorosłych (15–60 lat, 2013): w całej populacji 232 na 1000, u mężczyzn 339 na 1000, u kobiet 126 na 1000 Oczekiwane dalsze trwanie życia w zdrowiu osób w wieku 60 lat (2002): mężczyźni: 10,1 lat, kobiety 14,2 lat Liczba miejsc szpitalnych (2006): 97 na 10 000 mieszkańców. Struktura etniczna Zgodnie ze spisem ludności przeprowadzonym w 2021 największą grupą etniczną Rosji są Rosjanie należący do Słowian wschodnich. Rosję zamieszkuje ich blisko 105,6 mln (71,73% całej populacji, 80,85% wszystkich osób, które zadeklarowały w spisie swoją narodowość). W Rosji słowo Rosjanie (ros. rossijanie) jest używane do określenia wszystkich obywateli Rosji bez względu na przynależność etniczną, natomiast dla Rosjan w sensie etnicznym w języku rosyjskim stosowany jest termin „Russkije”. Dawniej etnicznych Rosjan nazywano też Wielkorusinami (ros. wielikorusy), gdyż zamieszkiwali nie tyle większą, co starszą część państwa, w przeciwieństwie do Małorusinów (dziś Ukraińców). Grupami etnicznymi w ramach narodu rosyjskiego są: Kamienszczycy, Kierżacy, Kołymczanie, Kozacy, Pomorcy i wiele innych. Religia Zgodnie z konstytucją z 1993 roku Rosja jest państwem świeckim gwarantującym wolność sumienia i wyznania. W Rosji przy przeprowadzeniu spisów ludności od 1937 roku nie są zadawane pytania dotyczące stosunku do religii, dlatego oficjalnych statystyk brak. Znaczny wpływ na stopień religijności wywarł okres socjalizmu, który trwał 72 lata i w czasie którego religia była zwalczana. Ze względu na specyfikę religijności Rosji i znaczne zróżnicowanie wyznaniowe niemożliwe jest uzyskanie jednoznacznych danych. Według badań Pew Research Center z 2010 r. 73,3% obywateli Rosji to chrześcijanie (71% prawosławni, 1,8% protestanci, 0,5% katolicy), 10% to muzułmanie. Wyznawcy innych religii stanowią mniej niż 1% populacji. Liczba ateistów, agnostyków wynosi 16,2%. 95% zarejestrowanych parafii prawosławnych przynależy do Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego. Liczba praktykujących prawosławnych jest stosunkowo niska i wynosi 15–20%. W 988 r. prawosławie przyjął książę kijowski Włodzimierz I Wielki. Data chrztu Rusi często jest uważana za początek samego Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego. Kościół stanowił początkowo metropolię w składzie Patriarchatu Konstantynopola i to właśnie patriarcha ekumeniczny dokonywał konsekracji głowy ruskiego prawosławia. Metropolita początkowo rezydował w Kijowie. W 1299 r. metropolita kijowski Maksym przeniósł siedzibę metropolii do Włodzimierza, a w 1325 r. następca Maksyma, Piotr przeniósł stolicę Kościoła do Moskwy. W 1448 r. Kościół uzyskał staraniem metropolity Jonasza niezależność od Patriarchatu Konstantynopola, a w 1589 r. metropolita Hiob stał się pierwszym patriarchą Moskwy i całej Rusi. Patriarchat moskiewski zajmuje piąte miejsce w dyptychu Kościołów prawosławnych, tuż po czterech patriarchatach starożytnych. Rosyjski Kościół Prawosławny pod koniec 2006 r. liczył: 157 diecezji, 29 268 parafii, 203 biskupów, 30 670 księży i diakonów, 829 monastyrów oraz 87 szkół teologicznych (w tym 5 akademii duchowych i 3 uniwersytety). Islam jest najszerzej rozpowszechniony na północnym Kaukazie, środkowym Powołżu i Uralu, Moskwie i Petersburgu. Muzułmanie stanowią większość ludności w Inguszetii (98%), Czeczenii (96%), Dagestanie (94%), Kabardo-Bałkarii (70%), Karaczajo-Czerkiesji (63%), Baszkirii (54,5%) i Tatarstanie (54%), gdzie święta muzułmańskie obchodzone są na poziomie republikańskim. Dominującym nurtem w islamie rosyjskim jest sunnizm (90%), bogate tradycje ma także sufizm. Według Pew Research Center Rosja ma największą populację muzułmańską w Europie. W 2010 r. w Rosji miało żyć 16,4 mln muzułmanów (11,6% populacji rosyjskiej). Pew Research Center szacuje, że liczba wyznawców islamu wzrośnie w 2030 r. do 18,6 mln, czyli 14,4% populacji Rosji. Buddyzm jest religią tradycyjną w pięciu regionach Rosji: Kałmucja (jedyny w Europie region buddyjski), Tuwa, Buriacja, Kraj Zabajkalski i obwód irkucki. Większość rosyjskich buddystów wyznaje jego tybetańską odmianę. W Mari El można spotkać wyznawców tradycyjnej religii Maryjczyków, jedynej nieprzerwanie funkcjonującej politeistycznej religii w Europie. Na Syberii oraz Dalekim Wschodzie pośród niektórych ludów tubylczych spotykane są praktyki i wierzenia szamanistyczne i animistyczne, należące do najstarszych wierzeń na świecie w ogóle. Po wprowadzeniu ustaw antyekstremistycznych państwo rosyjskie prowadzi politykę skierowaną przeciwko grupom religijnym nawołującym do łamania prawa i stanowiącym zagrożenie dla porządku publicznego lub za takie uważane, w szczególności fundamentalistom islamskim, sektom religijnym i niektórym innym organizacjom religijnym jak np. Świadkom Jehowy. Ministerstwo Sprawiedliwości dysponuje prawem konfiskaty mienia takich wspólnot religijnych. Działaniom władz sprzeciwiają się obrońcy praw człowieka w Rosji. 10 maja 2018 roku ze związku z ograniczaniem wolności religijnej głębokie zaniepokojenie wyraziła delegatura Unii Europejskiej, 9 innych krajów europejskich oraz delegatura Stanów Zjednoczonych przy Organizacji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie. Największe miasta Rosji W Rosji (stan na 1 października 2021) 1118 miejscowości posiada prawa miejskie (w tym 18 miast na anektowanym Krymie). 16 największych miast Rosji liczy ponad milion mieszkańców, przy czym Moskwa jako jedyne miasto liczy ponad 13 mln mieszkańców i jest największym miastem Rosji i zarazem całej Europy. 20 miast jest zamieszkiwanych przez 500 tys. do 1 mln ludzi, 42 miast od 250 tys. do 500 tys. osób (w tym 2 miasta na anektowanym Krymie), 94 miasta od 100 tys. do 250 tys. mieszkańców (w tym 2 miasta na anektowanym Krymie), 146 miast od 50 tys. do 100 tys. osób (w tym 2 miasta na anektowanym Krymie) i 801 miasto poniżej 50 tys. osób (w tym 13 miast na anektowanym Krymie). Polityka Ustrój polityczny Zgodnie z konstytucją, zaaprobowaną w referendum z 12 grudnia 1993 roku, Rosja jest republiką federalną o semiprezydenckim systemie rządów. Głową państwa jest prezydent wybierany w głosowaniu powszechnym na 6-letnią kadencję (do 2012 roku kadencja trwała 4 lata). Prezydent ma szerokie uprawnienia w zakresie władzy ustawodawczej (prawo wydawania dekretów z mocą ustawy) i władzy wykonawczej (jest m.in. gwarantem konstytucji, praw i swobód obywatelskich, naczelnym dowódcą sił zbrojnych oraz arbitrem w sprawach między władzą centralną i regionalną). Prezydenta może odwołać wyłącznie Zgromadzenie Federalne z Sądem Najwyższym na podstawie dopuszczenia się przez prezydenta zdrady państwa lub innego ciężkiego przestępstwa. Organem władzy ustawodawczej jest dwuizbowy parlament – Zgromadzenie Federalne, składające się z izby wyższej: Rady Federacji oraz izby niższej: Dumy Państwowej. W skład Rady Federacji wchodzi 166 członków (po 2 przedstawicieli z każdego z 83 podmiotów federacji: po 1 reprezentancie delegowanym przez głowę regionu i przez lokalny parlament). Duma Państwowa składa się z 450 deputowanych którzy od 2012 są wybierani na 5-letnią kadencję (do 2012 roku kadencja trwała 4 lata) w wyborach powszechnych (225 mandatów zostaje obsadzonych w okręgu federalnym na podstawie systemu proporcjonalnego z list partyjnych, 225 – w okręgach 1-mandatowych). Organem władzy wykonawczej jest rząd, na którego czele stoi przewodniczący (premier) powoływany przez prezydenta i zatwierdzany przez Dumę (przy braku zgody Dumy prezydent posiada prawo do jej rozwiązania; premiera zatwierdza wówczas nowo wybrana Duma). Członków rządu mianuje prezydent na wniosek premiera. Subiekty Federacji Rosyjskiej mają własne konstytucje i organy władzy ustawodawczej (ordynacja wyborcza jest analogiczna do wyborów do Dumy) oraz wykonawczej (przewodniczący regionu powołuje rząd regionalny). Kandydaturę na przewodniczącego regionu zgłasza prezydent, a zatwierdza lokalny parlament. Jeżeli żaden z trzech kolejnych kandydatów prezydenta nie otrzyma zgody parlamentu, prezydent ma prawo do rozwiązania tego parlamentu. Kandydatów zatwierdza wówczas nowo wybrany parlament. Przez część komentatorów określane jako współczeste państwo faszystowskie, a rosyjska odmiana faszyzmu określana jako „raszyzm” z Aleksandrem Duginem jako głównym ideologiem oraz symbolem litery „Z” jako nową swastyką. Partie polityczne W Rosji istnieje system wielopartyjny. Partie konkurują o miejsca w dwuizbowym parlamencie – 450-osobowej Dumy Państwowej i 170-osobowej Rady Federacji. W wyniku wyborów z 2011 roku w Dumie znalazły się cztery partie: Jedna Rosja (49,32% głosów), Komunistyczna Partia Federacji Rosyjskiej (19,19% głosów), Sprawiedliwa Rosja (13,24% głosów) i Liberalno-Demokratyczna Partia Rosji (11,67% głosów). Tylko te partie przekroczyły próg wyborczy 7% głosujących. Do obecnie działających pozaparlamentarnych partii politycznych należą: Jabłoko, Patrioci Rosji i Słuszna Sprawa. W Rosji działa także szereg innych organizacji reprezentujących niemal wszystkie idee i opcje społeczno-polityczne współczesnego świata (m.in. Akcja Autonomiczna, Asocjacja Ruchu Anarchistów, Front Narodowo-Patriotyczny „Pamięć”, Inna Rosja, Libertariańska Partia Rosji, Piracka Partia Rosji, Rewolucyjna Partia Robotnicza, Rosja Pracująca, Rosyjski Ruch Socjalistyczny, Rosyjski Socjaldemokratyczny Sojusz Młodzieży, Rosyjski Sojusz Obywatelski, Socjalistyczna Partia Pracujących, Sojusz Socjaldemokratów, Stowarzyszenie Rodziny Romanowów, Towarzystwo Inicjatywnych Obywateli Rosji, Unia Demokratyczna, Wielka Rosja, Wszechrosyjski Front Ludowy, Wszechzwiązkowa Komunistyczna Partia Bolszewików i Zielona Alternatywa). Prawo Poziom przestrzegania praw obywatelskich w Rosji jest trudny do ustalenia ze względu na duże różnice panujące pomiędzy poszczególnymi regionami kraju, jak i silnym upolitycznieniem tematu. Prawa i swobody obywatelskie gwarantuje w Rosji rozdział 2. konstytucji przyjętej w 1993 r. Rosja była członkiem Rady Europy, jednak po agresji na Ukrainę w 2022 roku została zawieszona w prawach członka, 15 marca 2022 rozpoczęła procedurę wystąpienia z tej organizacji, a w tym samym dniu została z niej wydalona. Jest także sygnatariuszem Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka oraz członkiem innych międzynarodowych instytucji zobowiązujących państwo do przestrzegania praw i swobód obywatelskich. Są to m.in.: Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych oraz Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych. Podporządkowanie prawodawstwa wewnętrznego wymienionym instytucjom umożliwia 15. artykuł rozdziału 1. konstytucji rosyjskiej. Pomimo istnienia odpowiednich instrumentów prawnych, Rosja ma duże problemy z przestrzeganiem praw człowieka, wolności słowa i praw obywatelskich. W rankingu The Economist 2006 Rosja zajęła 102. miejsce na 167 ocenionych państw. W rankingu Press Freedom Index 2021 organizacji Reporterzy bez Granic, Rosja jest na 150. miejscu spośród 180 ocenionych państw. System penitencjarny Rosyjska Federalna Służba Wykonania Kar (FSIN) jest czwartą co do wielkości machiną penitencjarną na świecie (po USA, Chinach i Brazylii). Pod względem relatywnej liczby uwięzionych (404 na 100 tys. ludności) Rosja plasuje się na 16. pozycji w świecie. Po roku 2000 (tzn. w czasach rządów Putina) dla Rosji charakterystyczny jest prawie dwukrotny spadek liczby osób pozbawionych wolności (1 060 404 w 2000., 582 889 w 2018.), natomiast dla reszty Europy (poza Rosją) notowany był wzrost o 3,1%. W skali globalnej w latach 2015–2018 odnotowano wzrost o 3,7%, natomiast w Rosji spadek o 10%. Według danych statystycznych (2019) w więzieniach przetrzymywanych jest 558 778 osób (w tym 44.336 kobiet); w tej liczbie w areszcie śledczym przetrzymywano 100 771 osób (w tym 8.851 kobiet). Pośród osób pozbawionych wolności odnotowano spadek liczby odbywających karę pozbawienia wolności po raz pierwszy (z 356 tys. w 2002. do 211 tys. w 2018.). Zjawiskiem pozytywnym jest to, że jeszcze znaczniej zmalała liczba odbywających karę pozbawienia wolności po raz drugi (z 204 tys. w 2002. do 84 tys. w 2018.), natomiast liczba odbywających karę pozbawienia po raz trzeci i więcej pozostaje stabilna (w 2002. 161 tys., w 2018. 166 tys.). Według danych z 2019. FSIN składa się z 702 kolonii korekcyjnych (432.579 uwięzionych) w tym w 122 kolonii-osiedli z 33 269 osób, oraz 7 kolonii dla skazanych na dożywocie (2017 osób). W 209 aresztach śledczych przetrzymywano 98 301 osób, w 8 więzieniach 1145 osób, w 23 koloniach wychowawczych dla niepełnoletnich – 1182 osób. Przy koloniach żeńskich jest 13 „domów dziecka”, w których przebywa 437 dzieci osadzonych matek. Istnieje 31 zakładów przemysłowych i rolniczych FSIN, 584 „ośrodki adaptacji pracowniczej” oraz 72 warsztaty produkcyjne. Przy zakładach korekcyjnych są 283 zakłady ogólnokształcące oraz ich 503 filie, 284 zakłady kształcenia zawodowego oraz ich 442 filie. 1554 obiekty (budynki, pomieszczenia), wykorzystywane są w celach religijnych, w tym: 1074 – prawosławnych, 406 – islamskich, 24 – buddyjskich, 11 – katolickich, 17 – judaistycznych, oraz 22 – innych nurtów religijnych. System penitencjarny w Rosji zatrudnia 295 967 osób. Demokracja w Rosji W średniowieczu, w okresie rozbicia dzielnicowego Rusi, na obszarze między Bałtykiem a Uralem istniały państwa o republikańskim ustroju politycznym: Republika Nowogrodzka (1136–1478), Republika Pskowska (1348–1510) i Republika Wiacka (1452–1489), wcielone następnie do Wielkiego Księstwa Moskiewskiego. W latach 1549–1653 były zwoływane przez cara (w okresie bezcarewia przez Dumę) Sobory Ziemskie. Do ich kompetencji należały wybór cara oraz prawodawstwo, które mogło być dodatkowo sankcjonowane przez monarchę. Duma jako organ władzy prawodawczej wykształciła się na Rusi już w X wieku. Prawo do uczestniczenia w Dumie posiadali do 1711 roku wyłącznie bojarzy, diakowie i dworianie. W XVII wieku carowie zaczęli umacniać swoją pozycję kosztem Dumy i Soborów, wprowadzając stopniowo rządy absolutne (samodzierżawie). W 1711 roku Duma została zastąpiona przez Senat Rządzący, który istniał do obalenia monarchii. W 1810 roku powołano Radę Państwa – najwyższy organ ustawodawczy w Imperium Rosyjskim. W następstwie rewolucji w 1905 roku przywrócono Dumę Państwową jako izbę niższą Parlamentu Imperium Rosyjskiego. Rada Państwa zaczęła zaś stanowić izbę wyższą tegoż parlamentu. W latach 1906, 1907, 1907 i 1912 odbyły się w Rosji cztery wybory do Parlamentu Imperium Rosyjskiego. W 1785 roku powołano do życia samorządy miejskie, a w 1864 roku samorządy ziemskie. Po rewolucji lutowej i obaleniu caratu 14 września 1917 Rząd Tymczasowy ogłosił Rosję republiką, następnie dnia 8 października zniósł Dumę i rozpisał demokratyczne wybory do Wszechrosyjskiego Zgromadzenia Ustawodawczego (konstytuanty Rosji). Konstytuanta została wybrana (tzn. już po obaleniu Rządu Tymczasowego i przejęciu władzy przez bolszewików) przy frekwencji ok. 50%. W wyborach uczestniczyło 44,4 mln uprawnionych do głosowania. Eserowcy zdobyli 40%, bolszewicy 23,9%, kadeci 4,7%, mienszewicy 2,3%. po odbyciu posiedzenia inauguracyjnego Konstytuanta została rozpędzona przez bolszewików, co było impulsem dla wybuchu wojny domowej w Rosji. W początkowym okresie radzieckim i dyktatury proletariatu wprowadzono demokrację rad, w której burżuazja i duchowieństwo straciły prawa wyborcze. Ugrupowania niekomunistyczne stanowiły nielegalną opozycję. Rady Delegatów były wybierane na szczeblu lokalnym i centralnym. Jako Parlament, Zjazd Rad miał zgodnie z konstytucją władzę ustawodawczą i wykonawczą, wybierał ze swojego grona Komitet Wykonawczy (tak jak każda rada). W okresie stalinizmu demokracja rad i dyktatura proletariatu w praktyce zanikły, ustępując miejsca dyktaturze jednostki, tj. sekretarza generalnego Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego. Do demokratycznych wyborów powrócono pod koniec istnienia ZSRR (w czasie tzw. pieriestrojki). 26 marca 1989 roku odbyły się pierwsze alternatywne wybory do Zjazdu Deputowanych Ludowych, w którym zawiązała się opozycyjna Międzyregionalna Grupa Deputowanych. Pod jej naciskiem 15 marca 1990 roku zniesiono konstytucyjną klauzulę o kierującej roli partii komunistycznej i proklamowano system wielopartyjny. 26 marca 1990 roku odbyły się demokratyczne wybory do parlamentu Rosyjskiej FSRR oraz rad lokalnych. Przewodniczącym Rady Najwyższej Rosji wybrano pozostającego w opozycji do ówczesnych władz Borysa Jelcyna, który w 1991 roku zwyciężył w pierwszych wyborach prezydenckich w historii Rosji. W 1993 doszło do kryzysu konstytucyjnego, rozwiązania parlamentu i zniesienia radzieckiej konstytucji. Opór parlamentu przerodził się w pucz który został stłumiony przez wierne prezydentowi wojsko. Pierwsze poradzieckie wybory do Dumy odbyły się 12 grudnia 1993 roku wraz z wyborami do Rady Federacji i referendum konstytucyjnym. Kadencja pierwszej Dumy i Rady Federacji trwała 2 lata. Kolejne wybory do Dumy odbyły się w latach: 1995, 1999, 2003, 2007, 2011 i 2016. W latach 2000–2005 zmieniono ordynacje regulujące wybory do Rady Federacji i wybory przewodniczących regionów, podnosząc rolę prezydenta. Stosunki międzynarodowe Na mocy postanowień z Ałmaty (21 XII 1991) Rosji przysługuje stałe miejsce ZSRR w Radzie Bezpieczeństwa ONZ i wszystkich innych organizacjach międzynarodowych. Jednocześnie jako sukcesora ZSRR i jego międzynarodowych zobowiązań ustalono w 1991 roku Wspólnotę Niepodległych Państw. Rosja jest obecnie członkiem następujących organizacji międzynarodowych: APEC, ARF, BIS, BSEC, Euroazjatycka Wspólnota Gospodarcza, Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju, G20, GCTU, IAEA, IBRD, ICAO, ICC, Międzynarodowy Ruch Czerwonego Krzyża i Czerwonego Półksiężyca, IDA, IFC, IFRCS, Międzynarodowa Organizacja Hydrograficzna, ILO, IMO, Inmarsat, Interpol, IPU, ISO, ITSO, ITU, ITUC, Klub Paryski, Międzynarodowy Fundusz Walutowy, Międzynarodowy Komitet Olimpijski, MIGA, MINURSO, NSG, ONZ, OPCW, Organizacja Układu o Bezpieczeństwie Zbiorowym, OSCE, PCA, PFP, Powszechny Związek Pocztowy, Rada Arktyczna, Rada Bezpieczeństwa Organizacji Narodów Zjednoczonych, Rada Partnerstwa Euroatlantyckiego, SCO, UNCTAD, UNESCO, UNHCR, UNIDO, UNITAR, UNMEE, UNMIL, UNMIS, UNOCI, UNOMIG, UNTSO, UNWTO, WCO, WFTU, WHO, WIPO, WMO, Wspólnota Niepodległych Państw, WTO, ZC, Związek Rosji i Białorusi oraz posiada status obserwatora w organizacjach: CERN, Międzynarodowa Organizacja ds. Migracji, Stowarzyszenie Integracji Latynoamerykańskiej, OPA, Organizacja Współpracy Islamskiej. Rosja jest także sygnatariuszem Międzynarodowego Trybunału Karnego, partnerem w rozmowach ASEAN i gościem NAM-u. Spory międzynarodowe Większość sporów granicznych odziedziczonych po ZSRR zostało rozwiązanych drogą kompromisu. Do nierozwiązanych problemów należy spór japońsko-rosyjski o południową część Wysp Kurylskich o łącznej powierzchni 5175 km². Od zwrotu tych wysp Japonia uzależniła zawarcie traktatu pokojowego z ZSRR, którego nie podpisano do dzisiaj. Kolejnym sporem jest przynależność państwowa wsi Aigba i okolicznych terenów o powierzchni ok. 160 km² położonych na rosyjsko-abchaskiej granicy. Radziecki, a następnie rosyjski parlament do tej pory nie ratyfikował radziecko-amerykańskiej umowy z 1990 roku o przebiegu granicy z USA na Morzu Beringa. Przyczyną napięcia pomiędzy Gruzją, państwami zachodnimi i Rosją jest uznanie niepodległości Abchazji i Osetii Południowej przez Federację Rosyjską oraz uznanie suwerenności Kosowa przez państwa zachodnie. Zarzewie nowego sporu stanowią roszczenia Rosji, Kanady, USA, Norwegii i Danii w roponośnej Arktyce. Od 2001 roku Rosja nalega na Komisję Granic Szelfu Kontynentalnego o poszerzenie granic strefy rosyjskiej na Oceanie Arktycznym na podstawie wyników badań geograficznych szelfu. Kontrowersje wzbudzały zgłaszane przez Rosję propozycje uruchomienia korytarza międzynarodowego mającego łączyć Białoruś z obwodem królewieckim, który miał przebiegać przez terytorium Litwy. Spór ten został złagodzony częściowym zniesieniem obowiązku wizowego dla obywateli rosyjskich (tzw. przygraniczny ruch bezwizowy), umożliwiający swobodne przemieszczanie się Rosjan z obwodu królewieckiego na Białoruś i do Rosji. Źródłem sporu pomiędzy Estonią, Łotwą a Rosją jest dyskryminacja mniejszości rosyjskiej w republikach nadbałtyckich. Rząd rosyjski zabiega o poprawę sytuacji Rosjan, którzy po 1991 roku zostali pozbawieni w znacznej mierze praw obywatelskich na Łotwie i w Estonii. Od 2014 roku Rosja na wniosek prezydenta Syrii Baszara Asada prowadzi operację zbrojną przeciw Państwu Islamskiemu i ugrupowaniom opozycyjnym usiłującym zbrojnie obalić władze syryjskie. Zarówno siły rządowe, jak i zbrojna opozycja oskarżane są o dopuszczenie się zbrodni przeciwko ludzkości. Operacja jest prowadzona z wykorzystaniem istniejącej od lat 80. XX wieku bazy marynarki rosyjskiej w syryjskim porcie Tartus oraz nowo powstałej bazy Sił Powietrzno-Kosmicznych Rosji na terenie syryjskiego portu lotniczego Latakia. Konflikt na Ukrainie Ukraińsko-rosyjski spór terytorialny oscylował początkowo (w latach 1991–2013) wokół braku wytyczonej granicy między dwoma państwami na morzach Azowskim i Czarnym. W 2014 roku wojska Federacji Rosyjskiej przeprowadziły operację specjalną na Krymie, która doprowadziła do poddania się przeważającej części wojska ukraińskiego na tym półwyspie, jego przejścia na stronę Rosji i w większości wcielenia do sił zbrojnych Rosji. Operacja specjalna umożliwiła względnie pokojowe oderwanie się Krymu od Ukrainy, co nastąpiło 11 marca 2014, kiedy to połączone zgromadzenie radnych Rady Najwyższej Republiki Autonomicznej Krymu i Rady Miejskiej Sewastopola przyjęło deklarację niepodległości Republiki Krymu. W deklaracji niepodległościowej powołano się wprost na przypadek Kosowa i wyrok z 22 lipca 2010, w którym Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości uznał, że jednostronna deklaracja niepodległości Kosowa nie narusza prawa międzynarodowego. 17 marca 2014 Rada Najwyższa ogłosiła niepodległość Krymu (w składzie którego tymczasowo połączyły się Autonomiczna Republika Krymu oraz miasto wydzielone Sewastopol), co było konsekwencją referendum, w którym za przyłączeniem Krymu z Sewastopolem do Rosji zagłosowało według oficjalnych danych krymskich 96,57% uczestników przy frekwencji 84%. Tego samego dnia niepodległość Krymu uznała Rosja. 18 marca 2014 podpisano umowę między Rosją a Krymem (razem z miastem wydzielonym Sewastopol) o włączeniu całego Krymu do Rosji. Większość państw świata nadal uznaje Krym za republikę autonomiczną w składzie Ukrainy. Niewiążąca prawnie Rezolucja Zgromadzenia Ogólnego ONZ nr 68/262 27 marca 2014 uznała przyłączenie Krymu za sprzeczne m.in. z Deklaracją Zasad Prawa Międzynarodowego z 24 października 1970 czy Aktem Końcowym KBWE z 1 sierpnia 1975. Od marca 2014 roku władze Ukrainy oraz niektórzy politycy zachodni twierdzą, że Siły Zbrojne Federacji Rosyjskiej są zaangażowane po stronie separatystów prorosyjskich w ich konflikcie zbrojnym z Ukrainą. W dniach 28 i 29 sierpnia 2014 ministerstwa spraw zagranicznych: Litwy, Łotwy, Estonii i Polski wydały komunikaty, w których działania na Ukrainie nazwały „inwazją” rosyjskich sił zbrojnych, naruszeniem zasad prawa międzynarodowego oraz pogwałceniem suwerenności i integralności terytorialnej Ukrainy. 13 lutego 2016, podczas 52. Monachijskiej Konferencji Bezpieczeństwa minister spraw zagranicznych RP Witold Waszczykowski, w polemice z ambasadorem Rosji przy NATO Aleksandrem Gruszko oświadczył, że to co widzimy na Wschodzie, to nie jest kryzys ukraiński, ani też wojna domowa, to jest rosyjska agresja przeciwko Ukrainie. Władze Rosji zaprzeczają obecności rosyjskich sił zbrojnych na terytorium Ukrainy, jednocześnie deklarując wsparcie polityczne, logistyczne i humanitarne dla separatystów oraz umożliwiając udział w walkach około 3–4 (według danych prorosyjskich) lub 12 (według danych ukraińskich) tysięcy ochotników z Rosji, w tym wojskowych. Za przyczynę konfliktu obalony ukraiński prezydent Wiktor Janukowycz, a także separatyści (w tym władze republik Donieckiej i Ługańskiej), władze Krymu Rosji uznali „nielegalny, zbrojny przewrót w Kijowie” w lutym 2014 roku „zorganizowany głównie przez USA”, w wyniku którego – według propagandy rosyjskiej – miało dojść do wybuchu niezadowolenia mieszkańców na południu i wschodzie Ukrainy, „prześladowań ludności rosyjskiej”, a nawet usiłowanie „ludobójstwa” przez nowe władze ukraińskie. 24 lutego 2022, wkrótce po uznaniu niepodległości republik w Donbasie, Rosja rozpoczęła inwazję na Ukrainę. Gospodarka Ze względu na olbrzymie terytorium, liczbę ludności oraz ogromne zasoby naturalne Rosja należy do największych gospodarek świata. W 2014 roku pod względem całości PKB liczonego według parytetu siły nabywczej Rosja zajęła 6. miejsce na świecie, a w cenach bezwzględnych dziesiąte. Pomimo zachodnich sankcji gospodarczych Rosja utrzymała w 2014 roku wzrost gospodarczy na poziomie 0,6%. Dług publiczny w 2014 roku był znikomy i wyniósł 13,4%. Dług zewnętrzny, również stosunkowo niski, wynosił 599 mld USD (16,7% PKB). W 2014 roku Rosja dysponowała szóstymi co do wielkości rezerwami walutowymi na świecie (385,5 mld USD). Wartość bezpośrednich inwestycji zagranicznych w Rosji wyniosła w 2014 roku 353,4 mld USD. Wartość bezpośrednich inwestycji rosyjskich poza granicami kraju wyniosła 388,4 mld USD. Od 2005 roku w przetargach o koncesje na wydobywanie nośników energii i metali strategicznych mogą uczestniczyć jedynie przedsiębiorstwa, w których udział kapitału rosyjskiego wynosi przynajmniej 51%. Waluta Walutą kraju jest rubel rosyjski (symbol RUB), który znajduje się w obiegu niemal od początku historii Rosji. Wprowadzono go w XIII wieku w Republice Nowogrodzkiej jako odpowiednik grzywny srebra. Jako moneta pojawił się w 1654 r., a na stałe wszedł do obiegu od 1704 r., w wyniku reformy pieniężnej Piotra Wielkiego. Ostatnia reforma pieniężna miała miejsce w 1998 r. W 2006 roku kurs rubla został uwolniony i od tej pory jego wartość ustala rynek. Średni roczny kurs rubla wobec dolara: 61,1945 (2015), 27,1355 (2006), 9,7945 (1998). Roczny średni kurs rubla wobec złotówki: 1 RUB = 0,062172 PLN (2015). Obecnie w obiegu znajdują się banknoty o nominałach: 10, 50, 100, 500, 1000 i 5000 rubli, a także monety o nominałach: 1, 5, 10 i 50 kopiejek oraz 1, 2, 5 i 10 rubli. PKB, inflacja, bezrobocie Produkt krajowy brutto 2020 rok: 1,483 biliona USD źródło Bank Światowy 2013 rok: 3,556 biliona USD 2012 rok: 3,510 biliona USD Dane odpowiadają wartości dolara w 2014 r. PKB na 1 mieszkańca (PPP) 2014 rok: 24 400 USD 2013 rok: 24 300 USD 2012 rok: 24 000 USD Dane odpowiadają wartości dolara w 2014 r. Wzrost PKB 2014 rok: 0,6% 2013 rok: 1,3% 2012 rok: 3,4% Struktura PKB (2014) rolnictwo: 4,2% przemysł: 35,8% usługi: 60% Inflacja 2018 rok: 4,2% 2017 rok: 2,5% 2016 rok: 5,3% 2015 rok: 12,9% 2014 rok: 11,3% 2013 rok: 6,4% 2012 rok: 6,5% Bezrobocie 2014 rok: 5,2% 2013 rok: 5,5% 2012 rok: 5,5% Ludność poniżej granicy ubóstwa (2013): 11% Źródło: CIA – The World Factbook Handel zagraniczny Rosyjskimi towarami eksportowymi są: ropa naftowa, gaz ziemny, rudy żelaza i innych metali, drewno i wyroby drewniane, węgiel kamienny, produkty rolnicze, wyroby chemiczne, stal i żelazo, broń, maszyny. Główne kierunki eksportu w 2014 roku: Holandia 13,7%, Chiny 7,5%, Niemcy 7,5%, Włochy 7,2%, Turcja 5%. Główni partnerzy importowi: Chiny 17,8%, Niemcy 11,5%, Stany Zjednoczone 6,6%, Włochy 4,5%, Białoruś 4,1%. W 2014 roku wartość eksportu (520,3 mld USD) była ponad 1,6 raza większa od importu (323,9 mld USD). Według SIPRI Rosja jest największym na świecie eksporterem ciężkiej broni konwencjonalnej. Surowce mineralne i drewno oraz wyroby z tychże materiałów wykonane stanowiły w 2013 roku ok. 80% wartości eksportu, co powoduje dużą wrażliwość rosyjskiej gospodarki na wahania światowych cen surowców. Przemysł Przemysł elektromaszynowy Rosja zajmuje trwałe, drugie miejsce (po USA) w eksporcie broni na świecie i jest największym na świecie eksporterem ciężkiej broni konwencjonalnej. Główne kierunki eksportu broni w latach 2005–2009 to: Chiny (35%), Indie (24%) i Algieria (11%). W 2014 r. Rosja sprzedała za granicę broń o wartości 15,5 mld USD i zawarła nowe eksportowe kontrakty zbrojeniowe na blisko 14 mld USD. W sumie obecny portfel zamówień broni rosyjskiej wynosi ok. 40 mld USD. Wiele eksportowanych przez ZSRR i Rosję konstrukcji, np. karabin AK-47, czołgi T-34, T-54/T-55, samoloty Ił-2, Jak-9, MiG-15 i MiG-21 oraz helikopter Mi-8 jest produkowanych masowo. Rosyjski przemysł lotniczy ma tradycje sięgające 1910 r. Igor Sikorski zaprojektował w Rosji pierwsze samoloty wielosilnikowe oraz wiele łodzi latających na potrzeby Carskich Sił Powietrznych. Do najważniejszych koncernów lotniczych i biur konstruktorskich należą: Tupolew (1922), Irkut (1932), Iljuszyn (1933), Jakowlew (1934), Mikojan i Guriewicz (1939) oraz Suchoj (1939). W 2004 r. biura lotnicze zostały połączone w Zjednoczony Koncern Lotniczy. Rosyjski VSMPO-AVISMA to największy na świecie dostawca tytanu i wyrobów tytanowych. Do największych klientów należą Boeing i Airbus, których tytanowe części są produkowane w Rosji, następnie General Electric, Rolls-Royce, Snecma, Pratt & Whitney oraz rodzimy przemysł kosmiczny. W 2012 r. produkcja tytanu sięgnęła 47 tys. ton. Holding Russian Helicopters to największy na świecie producent w segmencie średnich i ciężkich śmigłowców (14% całkowitego światowego rynku śmigłowców, 35% światowej floty helikopterów bojowych, 74% floty światowej superciężkich śmigłowców o masie powyżej 20 ton, 56% światowej floty śmigłowców o masie od 8 do 15 ton). Czołowym rosyjskim przedsiębiorstwem produkującym samochody jest GAZ, założony w 1929 r. Innymi przedsiębiorstwami produkującymi obecnie samochody są Russo-Bałt (1909–1923, ponownie od 2003), ZiŁ (od 1916 r.), UAZ (od 1941 r.) i Łada (dawniej WAZ, od 1966 r.). W 2012 r. uruchomiono produkcję Jo-mobilu, pierwszego rosyjskiego samochodu hybrydowego, zasilanego prądem elektrycznym, gazem i benzyną. Głównym producentem samochodów elektrycznych jest firma Ruselprom, a 30% jej produkcji jest przeznaczana na eksport. Do głównych producentów autobusów należą: PAZ (założona w 1930 r.), LiAZ (od 1933 r.) oraz KAwZ (od 1958 r.). Założony w 1969 r. KAMAZ należy do największych rosyjskich producentów samochodów ciężarowych, a jego zakłady składają się z 9 fabryk. W Rosji fabryki i montownie posiadają światowi producenci: GM, Ford, Volkswagen, Renault, PSA i Hyundai-Kia. Rosja jest również znaczącym producentem frezarek, obrabiarek i laserów przemysłowych o dużej mocy. Firma „IPG Photonics” jest jednym z trzech największych producentów laserów przemysłowych na świecie, o kapitale ponad 1 mld USD, a w segmencie superlaserów jest monopolistą. Elektronika i nanotechnologie Rosyjska spółka Tranzas to światowy lider w produkcji systemów nawigacji morskich i profesjonalnych symulatorów dla flot handlowych. Opanowała 45% światowego rynku symulatorów morskich i 35% systemów elektroniczno-kartograficznych. Rosja produkuje także urządzenia do nawigacji morskiej, systemy zarządzania ruchem, rejestratory, dyktafony, czujniki i systemy zasilania energią słoneczną. Rząd rosyjski w ramach dywersyfikacji badań nad wschodzącymi technologiami wspiera Rosnanotech, korporację państwową nadzorującą i koordynującą badania w strefie nanotechnologii. Rolnictwo Rolnictwo w 2014 roku stanowiło 4,2% PKB. Główne wyroby rolnicze: ziarno słonecznika, jęczmień, owies, gryka, porzeczka, malina, agrest – 1. miejsce na świecie; żyto, marchew – 2. miejsce; suszony groch, pszenica, ziemniaki, dynia, kapusta, rzepa, ogórek, len i konopie – 3. miejsce; burak cukrowy, pszenżyto – 4. miejsce; cebula – 8. miejsce; pomidory, jabłka – 9. miejsce; soja – 10. miejsce. Rozwinięta hodowla drobiu – 4. miejsce na świecie, trzody – 7. miejsce, koni – 10. miejsce i bydła – 13. miejsce. Połów i hodowla ryb – 8. miejsce na świecie. Produkcja piwa – 4. miejsce na świecie, surowca drzewnego – 4. miejsce, paneli drewnianych – 2. miejsce. Lata 20. XXI w. charakteryzuje poważny problem szybkiego wyludniania się obszarów wiejskich i upadku gospodarki wiejskiej. Polityka państwa w zakresie łagodzenia negatywnych skutków tych procesów od lat traktuje rolnictwo jako główny filar rozwoju obszarów wiejskich i większość decyzji rządu ma na celu jego wsparcie. Sformułowana nowa państwowa strategia rozwoju obszarów wiejskich oraz zatwierdzony w 2019 r. ambitny program krajowy, zakładają różne możliwości rozwoju gospodarczego i dobrobytu ludności wiejskiej w zależności od dostępności zasobów naturalnych i ludzkich, stopnia peryferyjności i innych cech. Jedną ze strategii jest zachęcanie do inicjatyw opartych na społecznościach lokalnych i promocja budownictwa mieszkaniowego poprzez programy preferencyjnych kredytów hipotecznych na wsi. Na koniec autorzy przedstawiają krótki opis wpływu pandemii COVID-19 na rozwój obszarów wiejskich w Rosji i próbują przewidzieć jej dalsze konsekwencje. Wpływu pandemii COVID-19 na rozwój obszarów wiejskich w Rosji cechuje masowy napływ mieszkańców dużych miast do podmiejskich chat, a nawet do odległych wiosek, gdzie o wiele łatwiej było przetrwać restrykcje covidowe. Prognozuje się wzrost kosztów nieruchomości poza miastami. Kilkukrotnie wzrosło zapotrzebowanie na usługi firm instalujących anteny zapewniające zrównoważony dostęp do Internetu w wiejskich domach. Transport i łączność Flota handlowa i drogi wodne Flota handlowa Rosji w 2010 r. składała się z 1097 statków: 15 statków pasażerskich, 6 statków pasażerskich z możliwym załadunkiem towarowym, 634 statków towarowych, 236 tankowców naftowych, 34 tankowców naftowych z możliwym załadunkiem rud metali, 38 tankowców chemicznych, 4 tankowców specjalnych, 77 chłodniowców, 13 kontenerowców, 22 masowców, 2 gazowców oraz 11 rorowców. 145 statków znajduje się w posiadaniu innych państw (104 należy do Turcji, 12 do Ukrainy, 11 do Cypru, 9 do Włoch, 4 do Belgii i 4 do Szwajcarii). 443 statki są zarejestrowane za granicą (108 w Liberii, 60 w Kambodży, 47 na Malcie, 47 na Cyprze, 39 w Panamie, 32 w Belize, 21 na Komorach, 15 na Saint Vincent i Grenadynach, 11 na Saint Kitts i Nevis, 7 w Gruzji, 6 w Sierra Leone, 6 na Wyspach Marshalla, 6 w Dominice, 5 w Mołdawii, 4 w Mongolii, 1 na Wyspach Cooka; miejsce zarejestrowania 19 statków jest nieznane). Do najważniejszych portów morskich i terminali należą: Azow, Królewiec, Kawkaz, Nachodka, Primorsk, Petersburg i Wostocznyj. Łączna długość dróg wodnych w Rosji wynosi 102 000 km. Na odcinku 48 000 km gwarantowana jest głębokość zanurzenia. 72 000 km dróg wodnych przebiega w europejskiej części Rosji (połączenia z morzami: Azowskim, Bałtyckim, Białym, Czarnym i Kaspijskim). Turystyka W 2015 roku kraj ten odwiedziło 31,346 mln turystów (5% więcej niż w roku poprzednim), generując dla niego przychody na poziomie 8,465 mld dolarów. Najwięcej turystów przyjechało z Ukrainy, Kazachstanu, Polski, Finlandii i Chin. W roku tym w Rosji znajdowało się 14 948 obiektów noclegowych, z czego 9243 to hotele. W 2015 roku mieściło się tam 2758 muzeów, które odwiedziło łącznie 119 mln osób. Po inwazji Rosji na Ukrainę w lutym 2022 większość krajów europejskich (w tym cała Unia Europejska) i niektóre inne kraje na świecie wprowadziło m.in. zakaz lotów samolotów należących do rosyjskich przewoźników w swojej przestrzeni powietrznej (w odwecie Rosja zakazała lotów zagranicznych przewoźników do Rosji). Ponadto wprowadzone zostały znaczące ograniczenia w możliwości przekraczania europejskich granic lądowych (z Norwegią, Finlandią, Estonią, Łotwą, Litwą i Polską) przez obywateli Rosji. Ograniczenia te znacząco wpłynęły na ruch turystyczny: w podsumowaniu 2022 roku podkreśla się, że turystyka przyjazdowa do Rosji spadła o 99,5% w porównaniu z poprzednim rokiem; również wyjazdy Rosjan za granicę (w porównaniu z 2019 rokiem, przed pandemią COVID-19) spadły w 2022 roku o 95%. Zwiększył się za to udział turystyki wewnątrz Federacji Rosyjskiej. Sankcje gospodarcze Po uzyskaniu niezawisłości w 1991 roku Rosja kilkukrotnie została poddana sankcjom gospodarczym nakładanym przez państwa zachodnie. W 2014 roku w wyniku zaangażowania zbrojnego i politycznego Rosji w konflikt na Ukrainie, USA, Unia Europejska i inne kraje wprowadziły różnego stopnia sankcje gospodarcze. Amerykańska agencja ratingowa Standard and Poor obniżyła rating kredytowy Rosji na BBB-. Część zagranicznych inwestorów wycofała w pierwszym kwartale 2014 roku z Rosji około 70 mld USD, więcej niż w całym roku 2013. Podobne sankcje były nakładane na Rosję również w trakcie wojny w Osetii Południowej i Abchazji w 2008 roku i w wyniku osądzenia kierownictwa przedsiębiorstwa Jukos z malwersacji finansowych, pomimo że w 2011 roku Europejski Trybunał Praw Człowieka w Strasburgu uznał, że ani postępowanie karne, ani rozprawa sądowa w związku z aresztowaniem byłego szefa Jukosu Michaiła Chodorkowskiego nie nosiły znamion procesu politycznego. Największe sankcje gospodarcze nałożono jednak na Rosję od 2022 roku, w wyniku pełnoskalowej inwazji na Ukrainę, rozpoczętej 24 lutego 2022. Sankcje te nakładane były w 2022 r. w dziewięciu pakietach (od lutego do grudnia) i obowiązują także w roku 2023. Środki masowego przekazu W 2006 r. w Rosji działało ok. 3500 kanałów telewizyjnych i stacji radiowych. W tym samym roku było zarejestrowanych 58 000 czasopism, 14 000 mediów elektronicznych oraz 5500 spółek transmisyjnych. W 2007 r. mniej niż 10% z ogółu mediów było własnością państwa, a udział koncernów zagranicznych w mediach rosyjskich stanowił ponad 50%. Do najczęściej oglądanych stacji telewizyjnych należą: państwowy Pierwyj kanał, TV Centr oraz Zwiezda. Wszechrosyjski Państwowy Koncern Telewizyjny i Radiowy zarządza kanałami: Rossija 1, Rossija 2 (sport), Rossija 24 (wiadomości) i Rossija K (kultura). Kolejną grupę kanałów tworzą telewizje należące do holdingu Gazprom-Media (NTV i TNT). Do prywatnych stacji telewizyjnych należą m.in. Piatyj kanał, CTC, Domasznij, TV-3, REN-TV, 2×2, RBC TV i Muz-TV. Oprócz różnych programów tematycznych są emitowane także obcojęzyczne serwisy informacyjne Russia Today (angielskojęzyczna) oraz Rusija Al-Jaum (arabskojęzyczna). Do największych rozgłośni radiowych należą: Radio Rossija, Radio Majak, Russkoje Radio i Głos Rosji. Do gazet o największych nakładach należą: „Komsomolskaja prawda”, „Kommiersant”, „Moskowskij Komsomolec”, „Izwiestija”, „Rossijskaja gazieta”, „Niezawisimaja gazieta”, „Trud”, „Wiedomosti”, „Wriemia Nowostiej”, „Prawda” oraz angielskojęzyczne „The Moscow Times” i „Moskowskije nowosti”. Najpopularniejszym tygodnikiem są „Argumienty i fakty”. Media rosyjskie reprezentują obecnie niemal wszystkie opcje polityczne świata. Znaczna część mediów przedstawia informacje zgodnie z właściwym sobie przesłaniem ideowym lub propagandowym. W Rosji funkcjonuje zarówno szereg mediów prywatnych, zagranicznych, jak i miejscowych mediów krytycznych wobec instytucji państwowych (np. kanał TV Dożd, radio Echo Moskwy, „Nowaja Gazieta”) oraz mediów państwowych, stanowiących oficjalną tubę rządową. Wiele organizacji politycznych dysponuje własnym zapleczem medialnym. Zawód dziennikarza należy do niebezpiecznych w Rosji. W latach 1992–2014 odnotowano zabójstwa 56 dziennikarzy (7. miejsce na świecie, ostatnie zabójstwo odnotowano 9 lipca 2013 roku), w które zazwyczaj były zaangażowane grupy mafijne, ekstremiści religijni lub polityczni, biznesmeni i urzędnicy na różnych szczeblach. Siły zbrojne Siły Zbrojne Federacji Rosyjskiej zostały utworzone na bazie Armii Radzieckiej po rozwiązaniu ZSRR. 7 V 1992 r. na mocy ustawy prezydenta Borysa Jelcyna utworzone zostało rosyjskie Ministerstwo Obrony, któremu podlegają wszystkie rodzaje wojsk. Federacja Rosyjska należy do mocarstw nuklearnych. Wydatki na zbrojenia w 2014 r. wyniosły ok. 70 mld USD, czyli 3,7% ówczesnego PKB Rosji. Głównodowodzącym Sił Zbrojnych jest prezydent (obecnie Władimir Putin), któremu podporządkowany jest minister obrony (obecnie Siergiej Szojgu) i szef sztabu generalnego (obecnie Walerij Gierasimow). Wojska rosyjskie dzielą się na 6 rodzajów: Siły Powietrzne, Wojska Lądowe, Marynarkę Wojenną, Strategiczne Wojska Rakietowe, Wojska Obrony Powietrzno-Kosmicznej oraz Wojska Powietrznodesantowe. Siły zbrojne podzielone są na 4 okręgi wojskowe, tj. Zachodni Okręg Wojskowy, Południowy, Centralny i Wschodni. W skład marynarki wojennej wchodzi 5 Flot: Bałtycka, Północna, Oceanu Spokojnego, Czarnomorska oraz Flotylla Kaspijska. Część rosyjskiej obrony przeciwlotniczej jest zintegrowana z obroną przeciwlotniczą Białorusi. Poza granicami Rosji i Białorusi wojska rosyjskie stacjonują w: Naddniestrzu, Abchazji, Osetii Południowej, Armenii, Kazachstanie, Kirgistanie, Tadżykistanie, Syrii i Wietnamie. W 2010 r. wojsko rosyjskie liczyło 1,027 mln żołnierzy oraz 754 tys. rezerwistów. Liczba ludności zdolna do służby wojskowej w 2007 r. wynosiła 50,2 mln osób. Arsenał rosyjski w 2014 r. liczył w przybliżeniu: 2038 głowic nuklearnych, 367 aktywnych nośników głowic, 130 taktycznych systemów rakietowych, 3,6 tys. samolotów, śmigłowców i dronów (1,2 tys. w rezerwie), 2,4 tys. samobieżnych zestawów przeciwlotniczych, 57 okrętów podwodnych (12 w rezerwie) i 191 nawodnych jednostek, w tym 1 krążownik lotniczy, 4 krążowniki, 15 niszczycieli, 4 fregaty, 78 korwet (11 różnych okrętów w rezerwie), 2,2 tys. czołgów (10 tys. w rezerwie), 3 tys. bojowych wozów piechoty (13,5 tys. w rezerwie), 3,7 tys. transporterów opancerzonych (9,6 tys. w rezerwie), 5,1 tys. dział i moździerzy (10,6 tys. w rezerwie), 1,4 tys. wieloprowadnicowych wyrzutni rakietowych (2,4 tys. w rezerwie). Języki urzędowe Językiem urzędowym Rosji jest język rosyjski – język z rodziny języków słowiańskich o największej liczbie użytkowników. Posługuje się nim jako pierwszym językiem około 145 mln ludzi, ogółem (według różnych źródeł) 250–300 mln. Oprócz samej Rosji język rosyjski jest także językiem urzędowym na Białorusi, w Kazachstanie, Kirgistanie, w Naddniestrzu, Gagauzji, Abchazji i Osetii Południowej. Jest jednym z sześciu języków oficjalnych Organizacji Narodów Zjednoczonych. Posługuje się pismem zwanym grażdanką, odmianą cyrylicy powstałą na skutek jej uproszczenia. Język literacki rozwinął się bezpośrednio z języka staroruskiego i uległ kodyfikacji w XVIII wieku. Zgodnie z art. 68 § 2 rosyjskiej konstytucji republiki mogą wprowadzać na swoim terytorium dodatkowe języki urzędowe. Obecnie status języka urzędowego posiada oprócz rosyjskiego 27 innych języków: abazyński, adygejski, ałtajski, baszkirski, buriacki, czeczeński, czukocki, czuwaski, erzja, inguski, jakucki, jidysz, kabardyjski, kałmucki, karaczajo-bałkarski, krymskotatarski, chakaski, chantyjski, komi, mansyjski, maryjski, moksza, nieniecki, nogajski, osetyjski, tatarski, tuwiński, udmurcki i ukraiński. Wyjątkowa sytuacja panuje w wieloetnicznym Dagestanie, gdzie obok rosyjskiego obowiązuje 13 dodatkowych języków urzędowych: agulski, awarski, azerski, cachurski, czeczeński, dargiński, kumycki, lakijski, lezgiński, nogajski, rutulski, tabasarański i tacki. Poza językami oficjalnymi, na obszarach zwartego zamieszkiwania mniejszości narodowych, języki tych mniejszości mogą być wprowadzane jako języki z urzędowym statusem w dowolnym regionie Rosji. Oświata Rosja należy do krajów o najmniejszym odsetku analfabetów na świecie (0,6%). W Rosji działają obecnie 1304 uczelnie (685 szkoły państwowe i 619 szkoły prywatne) i 48 państwowych uniwersytetów. W latach 2003–2004 liczba uczniów szkół wyższych wyniosła 5 947 500 (5 228 700 uczniów szkół państwowych i 718 800 uczniów szkół prywatnych). W rezultacie silnego nacisku państwa na promowanie nauk ścisłych oraz technologii w edukacji, matematyka, fizyka, chemia, medycyna, lotnictwo oraz astronautyka są w Rosji najlepiej rozwiniętymi dziedzinami nauki. Konstytucja Rosji gwarantuje obywatelom bezpłatny dostęp do edukacji. Kultura Rosja w mniemaniu części własnych ideologów i filozofów nie jest ani częścią Zachodu, ani częścią Azji, ale jej mieszanką, tworząc wyjątkową cywilizację, odrębną kulturę – według Samuela Huntingtona jest to cywilizacja prawosławna. Według innych stanowi część kultury europejskiej. Literatura i filozofia Rosyjska literatura, powstała na przełomie X–XI w. w związku z rozwojem piśmiennictwa i kultury feudalnej Rusi. Jej fundamentem stała się ustna twórczość ludowa – tzw. byliny, skazy, pieśni, legendy i inne przejawy folkloru. W rozwoju staroruskiej literatury XI–XIV w. znaczną rolę odegrały integralne związki Rusi z Bizancjum i kulturą południowosłowiańską, skąd przeniesione zostały na Ruś m.in. wzorce literatury religijnej. W monastyrach i cerkwiach, m.in. w Ławrze Peczerskiej (1051), Troicko-Siergijewskiej (1337/1345) i Monasterze Cyrylo-Biełozierskim (1397), zaczęły się gromadzić literatury i sztuki, a one same po stuleciach przekształciły się w pomniki architektury. W XIII w., w wyniku rozbicia dzielnicowego Rusi kultura ruska zaczęła się rozwijać odmiennie w różnych dzielnicach kraju. Do najważniejszych zabytków literackich okresu staroruskiego należą m.in.: Ewangeliarz Ostromira (1056–1057), Ruska Prawda (XI w.), Powieść minionych lat autorstwa Nestora (1113), Słowo o wyprawie Igora (ok. 1186), Żywot Aleksandra Newskiego (XIII w.) oraz Zadońszczyzna autorstwa Sofoniusza (XIV w.). W XV-wiecznej literaturze pojawia się temat zjednoczenia całości ziem ruskich pod berłem carów moskiewskich, podjęty m.in. w Opowieści o książętach włodzimierskich Pachomiusza Logofeta oraz w Teorii trzech Rzymów Filoteusza z Pskowa. Szczególne miejsce w literaturze tego okresu zajmuje Podróż za trzy morza (1466–1472) Atanazego Nikitina, pierwsze w całości świeckie dzieło literatury rosyjskiej. Najważniejszymi zabytkami literatury XVI-wiecznej są nierzadko monumentalne, wielotomowe dzieła, m.in. Sudiebnik z 1550 r., Domostroj, Wielkie Czytane Mineje, Stoglaw, Latopis Carski Iwana Groźnego oraz Latopis Patriarchalny Nikona, które stały się oficjalnymi kronikami i zbiorami praw ówczesnej Rosji. Literatura ruska i ruski język literacki rozwijały się również w Wielkim Księstwie Litewskim, gdzie ostatecznie zanikły w XVII w., ustępując literaturze polskiej i polskiemu językowi literackiemu. W XVII w. do najznaczniejszych pisarzy należeli Awwakum Pietrow, autor pierwszego dzieła autobiograficznego w języku rosyjskim, pt. Żywot protopopa Awwakuma (1672–1673) oraz Symeon Połocki, twórca rosyjskiego wiersza sylabicznego. Z XVII w. pochodzi także Synopsis Kijowski (1674) Innocentego Gizela, uważany za pierwszy rosyjski podręcznik historii. Dynamiczny rozwój literatury rosyjskiej nastąpił w okresie oświecenia pod koniec XVIII w. Utworzono nowe szkoły i uniwersytety zorganizowane na wzór nowożytno-europejski. Okres ten nazywany jest „brązowym” w literaturze rosyjskiej. Do najważniejszych pisarzy tego okresu należą m.in. Michaił Łomonosow, Aleksandr Radiszczew, Antioch Kantemir, Gawriła Dierżawin, Aleksandr Gribojedow oraz przedstawiciel preromantyzmu Iwan Kryłow. Wiek XIX nazywany jest często „złotym” w literaturze rosyjskiej. W okresie tym pojawiły się liczne nowe prądy literackie i ideowe (m.in. romantyzm, realizm, socjalizm i anarchizm) w rezultacie czego powstały takie dzieła jak: Eugeniusz Oniegin (1833), Wojna i pokój (1865–1869) czy Zbrodnia i kara (1866). Do najważniejszych pisarzy tego okresu należą: Aleksander Puszkin, Michaił Lermontow, Taras Szewczenko, Iwan Turgieniew, Nikołaj Gogol, Fiodor Dostojewski, Lew Tołstoj, Michaił Sałtykow-Szczedrin, Nikołaj Niekrasow i Fiodor Tiutczew. Najważniejszymi filozofami tego okresu są: główny ideolog anarchizmu kolektywistycznego Michał Bakunin, ojcowie rosyjskiego socjalizmu Aleksandr Hercen i Wissarion Bielinski oraz okcydentalista Timofiej Granowski. W połowie XIX w. sformułowano w Rosji zasady słowianofilstwa. Do najważniejszych przedstawicieli tego kierunku należą: Iwan Kiriejewski, Piotr Czaadajew i Nikołaj Danilewski. W XIX wieku na bazie dialektów zachodnioruskich powstały nowe języki literackie: ukraiński i białoruski, które nawiązywały do tradycji ruskich z byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego. Okres od 1880 do 1917 r. jest nazywany „srebrnym”. W okresie tym w literaturze zaczyna dominować symbolizm (Andriej Bieły, Aleksandr Błok, Marina Cwietajewa). Wielu spośród symbolistów wyrażało poglądy dekadenckie (Dymitr Mereżkowski, Zinaida Gippius, Konstantin Balmont, Fiodor Sołogub i Walerij Briusow). Imażynistami byli Siergiej Jesienin i Anatolij Marienhof. Do akmeistów należeli m.in.: Nikołaj Gumilow, Osip Mandelsztam i Anna Achmatowa. Szczególne miejsce zajmuje twórczość Antona Czechowa. Do głównych filozofów tego okresu należeli: pozytywista Maksim Kowalewski, nihilista i anarchista Piotr Kropotkin oraz poczwennik Nikołaj Strachow. W 1915 r. w Petersburgu powstała rosyjska szkoła formalna, do której głównych działaczy należeli Wiktor Szkłowski i Boris Tomaszewski. Radykalni formaliści skupiali się także w Moskiewskim Kole Lingwistycznym, którego członkami byli m.in. Roman Jakobson i Nikołaj Trubecki. Uczeni ci działali później w Czechosłowacji i USA, gdzie przyczynili się do powstania Praskiego Koła Lingwistycznego oraz w zasadniczy sposób wpłynęli na rozwój strukturalizmu. Od 1917 r. zaczyna dominować literatura o tematyce rewolucyjnej, z której następnie rozwinęła się rosyjska literatura radziecka. Pojawiły się liczne kierunki awangardowe i nowe prądy umysłowe. Do przedstawicieli internacjonalizmu należeli: Władimir Majakowski, Marc Chagall, Wasilij Kandinski czy Włodzimierz Lenin. Prekursorem ekspresjonizmu był Leonid Andriejew. Czołowymi futurystami byli: Aleksiej Kruczonych, Wadim Szerszeniewicz, Wielimir Chlebnikow i Władimir Majakowski. Na początku lat 40. w literaturze zaczął dominować socrealizm, który obowiązywał do końca lat 50. Do głównych przedstawicieli tego kierunku należeli Maksim Gorki i Michaił Szołochow. Innymi wpływowymi pisarzami okresu radzieckiego byli: symbolista Ilja Erenburg, mistrz krótkich form Izaak Babel, Michaił Bułhakow, Boris Pasternak, Andriej Wozniesienski i Vladimir Nabokov. W okresie radzieckim w znaczny sposób odstąpiono od tradycyjnych form kultury, usiłując zastąpić je nowymi, komunistycznymi treściami. Począwszy od lat 80. widoczny jest powrót do starych tradycji ruskich przy czym jednocześnie nie próbuje się odrzucać dziedzictwa kulturowego okresu radzieckiego. Po zniesieniu cenzury (1985–1990) zaczęły być wydawane teksty do tej pory nieopublikowane w Rosji, m.in. utwory Aleksandra Sołżenicyna czy Wieniedikta Jerofiejewa. Do obecnie tworzących pisarzy należą m.in. Władimir Sorokin, Wiktor Pielewin, Siergiej Łukjanienko i Wiktor Jerofiejew. Muzyka poważna i balet Podstawy muzyki rosyjskiej stanowi bogaty folklor muzyczny, którego historia sięga okresu Rusi Kijowskiej. Dynamiczny rozwój muzyki rosyjskiej nastąpił pod wpływem klasycyzmu na początku XIX w. Do najważniejszych kompozytorów tego okresu należy Michaił Glinka, który wraz ze swymi uczniami z tzw. „potężnej gromadki” (Aleksandrem Borodinem, Modestem Musorgskim, Nikołajem Rimskim-Korsakowem i innymi) stworzył rosyjską szkołę narodową. Do najsłynniejszych dzieł tego okresu należą opery: Życie za cara (1836), Borys Godunow (1868–1872) i Kniaź Igor (1869–1888). Istotnym wydarzeniem było założenie Rosyjskiego Towarzystwa Muzycznego (1859) przez Antona i Nikołaja Rubensteinów. Za najważniejszego kompozytora okresu romantyzmu uważa się powszechnie Piotra Czajkowskiego. Kontynuatorem tradycji romantycznych był m.in. XX-wieczny kompozytor Siergiej Rachmaninow. Do najznaczniejszych kompozytorów w XX w. należeli m.in. Aleksandr Skriabin, Siergiej Rachmaninow, Igor Strawinski, Siergiej Prokofjew oraz Dmitrij Szostakowicz, autor VII Symfonii Leningradzkiej (1941). Do światowej sławy muzyków należą: skrzypkowie Dawid Ojstrach i Gidon Kremer, wiolonczelista i dyrygent Mstisław Rostropowicz, pianiści: Vladimir Horowitz, Swiatosław Richter i Emil Gilels oraz śpiewaczka operowa Galina Wiszniewska. Rosyjski kompozytor Piotr Czajkowski skomponował najbardziej znane balety na świecie: Jezioro łabędzie (1875–1876), Dziadka do orzechów (1891–1892) i Śpiącą królewnę (1889). Na początku XX w. tancerze Anna Pawłowa i Wacław Niżyński wraz z impresariem Siergiejem Diagilewem i jego Ballets Russes położyli podwaliny pod taniec nowoczesny. W okresie radzieckim kontynuowano tradycje sięgające XIX wieku. Do największych gwiazd sceny radzieckiej należeli: Maja Plisiecka, Rudolf Nuriejew czy Michaił Barysznikow. Do najważniejszych światowych ośrodków baletu należą Teatr Wielki w Moskwie i Teatr Maryjski w Petersburgu. Muzyka rozrywkowa W 1. połowie XX wieku popularnością cieszyły się utwory m.in. Aleksandra Wiertinskiego, Leonida Utiosowa, Adolfa Rosnera. Do późniejszych gwiazd estrady należą: Ałła Pugaczowa, Sofia Rotaru, Natali, Mark Bernes, Lew Leszczenko, Iosif Kobzon, Walerij Leontjew, Muslim Magomajew i Oleg Gazmanow. Miano bardów rosyjskich zyskali sobie Bułat Okudżawa, Włodzimierz Wysocki, Aleksandr Galicz i Jurij Wizbor. Do najpopularniejszych rosyjskich zespołów rockowych należą m.in. DDT, Lube, Nautilus Pompilius, Akwarium, Bi-2, Siektor Gaza, Arija i Kino. Światową sławę zyskał duet poprockowy t.A.T.u. Tatu, wykonujący jedną z najpopularniejszych współczesnych rosyjskich piosenek Nas nie dogoniat. Innym żeńskim zespołem, który odniósł komercyjny sukces, jest trio Serebro, którego singiel Mama ljuba w 2012 roku pojawił się na wielu światowych listach przebojów i był pierwszą, od czasów t.A.T.u., pozycją rosyjskiego wykonawcy na liście amerykańskiego Billboardu. Do innych popularnych rosyjskich artystów muzycznych można zaliczyć raperów Timati oraz Alljego, piosenkarzy Maksima Fadiejewa i Aleksieja Worobjowa, a także grupę rockową Leningrad. Sztuki piękne Podstawy sztuki rosyjskiej stanowią sztuka staroruska i bizantyjska. W X wieku rozpoczęto budowę pierwszych świątyń opartych na wzorcach bizantyjskich, ale noszących oryginalne cechy ruskie. Zaczęła się rozbudowa miast z kremlem (w sumie na terenie Rosji wybudowano ponad 70 kremli). Obok drewnianych budowli z silnymi wpływami budownictwa ludowego (np. pogost na Kiży z XVI wieku) wznoszono okazałe budowle kamienne. Do najznaczniejszych należą: kreml nowogrodzki z monasterem juriewskim (1030) i Soborem św. Sofii (1045–1052), Sobór św. Sofii w Kijowie (1037) i Ławra Peczerska (1051). W XII wieku ukształtowało się kilka odrębnych szkół architektury i malarstwa, z czego na czołowej pozycji uplasowała się szkoła nowogrodzka. W okresie tym powstały bogato zdobione freskami cerkwie nowogrodzkie, np. Zwiastowania (1179) i Spasa na Nieriedice (1198). Inne szkoły – pskowska i włodzimiersko-suzdalska – zapoczątkowały wznoszenie budowli z białego kamienia, harmonijnie wpisanych w krajobraz, np. cerkiew św. św. Borysa i Gleba w Kidekszy (1152), sobór Zaśnięcia Matki Bożej (1158–1189), Złota Brama (1158–1164) i sobór św. Dymitra (1194–1197) we Włodzimierzu, zamek Andrzeja Bogolubskiego w Bogolubowie (1158–1165), cerkiew Opieki Matki Bożej na Nerli (1165), kreml suzdalski z soborem Narodzenia Matki Bożej (1222–1225). Najazdy tatarskie zahamowały rozwój sztuki, ale już w XIV wieku zaczęła się odradzać architektura w całej Wielkorosji. W wyniku przeniesienia stolicy metropolii prawosławnej i wielkiego księstwa do Moskwy miasto to stało się głównym ośrodkiem sztuki na Rusi. W okresie tym powstał Monaster Daniłowski (1300) – obecnie siedziba patriarchów, Ławra Troicko-Siergijewska w Siergijew Posadzie (ok. 1340), Monastyr Świętego Cyryla Biełozierskiego w Kiriłłowie (1397), Monaster Terapontowski (1398) i Monastyr Sołowiecki (1429). Cerkwie były często bogato zdobione freskami i ikonami Teofana Greka, Andrieja Rublowa i innych mistrzów. Od lat 70. XV do XVII wieku na sztukę Rosji oddziałowały ideały renesansu włoskiego. Obok architektów rosyjskich działali także budowniczy włoscy (Pietro Solari, Marco Ruffo). Wykształcił się styl łączący elementy renesansu, sztuki staroruskiej i nowych oryginalnych form. Za przykłady mogą posłużyć: Sobór Zaśnięcia Najświętszej Maryi Panny (1475–1479) Sobór Zwiastowania (1484–1489), rozbudowa kremla moskiewskiego z lat 1485–1495, Cerkiew Wniebowstąpienia w Kołomieńskiem (1535) i Cerkiew Wasyla Błogosławionego na Placu Czerwonym (1555–1560). Rozbudowano także kreml kazański. Pod wpływem działalności Rublowa ukształtowała się w XVI wieku szkoła stroganowska – najwybitniejsza szkoła w ikonografii ruskiej. W drugiej połowie XVI wieku na skutek inspiracji renesansem uformował się frjazyński styl malarski. Od lat 80. XVII do lat 60. XVIII wieku silnie wpłynął na sztukę barok, który można podzielić na kilka stylów i etapów (moskiewski, piotrowski, jelizawetyński, syberyjski, naryszkinowski, stroganowski, golicyński). Za przykład rosyjskiej architektury barokowej mogą posłużyć Monaster Nowodziewiczy w Moskwie, liczne zabytki Jarosławia i Petersburga. Od XVIII do połowy XIX wieku dominował klasycyzm, a szczególnie popularna była jego późna odmiana – empire. W Rosji przez szereg stuleci działało wielu zagranicznych artystów, np. Domenico Trezzini, Bartolomeo Rastrelli, Antonio Rinaldi, Giacomo Quarenghi, Carlo Rossi, Étienne Falconet, Jean-Baptiste Vallin de la Mothe, Jean-Baptiste Le Blond i Andreas Schlüter. Wielu z nich postanowiło w Rosji osiąść na stałe i zostało nadwornymi artystami carów lub arystokracji. Do najważniejszych zabytków z okresu od XVIII do XIX wieku należą: historyczne centrum Petersburga oraz powiązane z nim obiekty w miejscowościach: Carskie Sioło, Peterhof, Pawłowsk, Strelna, Gatczyna, Oranienbaum, Ropsza, Pułkowo, Szlisselburg i Kronsztadt. W 1757 roku została otwarta Akademia Sztuk Pięknych w Petersburgu, która nadała malarstwu rosyjskiemu rangę międzynarodową. Do najwybitniejszych akademickich malarzy portretowych należeli: Iwan Argunow, Fiodor Rokotow, Dymitr Lewicki i Władimir Borowikowski. W 2. połowie XIX wieku akademizm uległ silnym wpływom romantyzmu, historyzmu, tradycjonalizmu i realizmu. Rosyjski pejzaż z rozległymi rzekami, dziewiczymi lasami i gajami brzozowymi oraz pełne wigoru sceny rodzajowe stały się symbolami rosyjskości. Istotnym wydarzeniem było powołanie w 1870 roku Towarzystwa Objazdowych Wystaw Artystycznych (pieriedwiżników), którego członkami byli m.in. Wiktor Wasniecow, Ilja Riepin, Wasilij Surikow, Iwan Kramskoj, Konstantin Makowski i Iwan Szyszkin. Na początku XX wieku pojawił się retrospektywizm nawiązujący do sztuki staroruskiej, renesansu i klasycyzmu. Awangarda rosyjska obejmowała szereg zjawisk i zróżnicowanych kierunków w ramach modernizmu, które dominowały w sztuce rosyjskiej w latach 1890–1932. Szczególne miejsce zajęły kierunki: symbolizm i secesja (Michaił Eisenstein, Michaił Wrubel, Aleksandr Benois), neoprymitywizm (Michaił Łarionow, Natalija Gonczarowa), abstrakcjonizm (Wasilij Kandinski), inżynieria strukturalna (Władimir Szuchow), konstruktywizm (Aleksandr Rodczenko, Iwan Leonidow, Władimir Tatlin, Konstantin Mielnikow), suprematyzm (Kazimierz Malewicz, El Lissitzky), kubizm, kubofuturyzm i rajonizm (Marc Chagall, Michaił Łarionow, Natalia Gonczarowa, Dawid Burluk, Aleksandra Ekster). Neoprymitywiści utworzyli grupę artystyczną Walet karowy (1909), a kubofuturyści Ośli ogon (1910). Czołowi konstruktywiści współpracowali z Wchutiemasem. Ostatnim stylem jednoznacznie dominującym w XX wieku był socrealizm (Wiera Muchina, Borys Jofan, Jewgienij Wuczeticz). Czołowym konceptualistą i przedstawicielem soc-artu (radziecka odmiana pop-artu) był Dmitrij Prigow. Wielu rosyjskich artystów odniosło sukcesy za granicą, m.in. malarze Wasilij Kandinski, Marc Chagall, Iwan Puni i rzeźbiarz Naum Gabo. Do najważniejszych rosyjskich muzeów sztuki należą: Ermitaż, Galeria Tretiakowska, Muzeum Rosyjskie w Sankt Petersburgu i Muzeum Sztuk Pięknych im. Puszkina w Moskwie. Najbogatsze zbiory twórczości ludów pierwotnych posiada Muzeum Antropologii i Etnografii przy Akademii Sztuk w Petersburgu. Film Podczas kiedy na Zachodzie kino było przede wszystkim formą rekreacji i wypoczynku dla klasy pracującej, kinematografia rosyjska aż do wybuchu rewolucji w 1917 roku była rozrywką elity i była dostosowana do jej wymagań intelektualnych. Pierwszy rosyjski film z 1896 roku uwiecznia koronację cara Mikołaja II i podobnie jak szereg kolejnych produkcji miał charakter dokumentalny. Do najważniejszych filmów fabularnych z okresu Rosji carskiej należą m.in. Stieńka Razin (1908), Obrona Sewastopola (1911) i Odejście wielkiego starca (1912). Rosyjskie kino radzieckie stało się po rewolucji lutowej jednym z najbardziej innowacyjnych ruchów kulturalnych. W 1919 roku Władimir Gardin otworzył w Moskwie Instytut Kinematografii – najstarszą uczelnię filmową na świecie. Za głównego teoretyka radzieckiego kina można uważać Lwa Kuleszowa, który miał zasadniczy wpływ na rozwój Instytutu Kinematografii. W 1922 roku Dziga Wiertow razem z grupą Kino-Oko ogłosili radykalny manifest, negujący rozrywkowe kino zachodnie przedstawiające wyidealizowany świat burżuazji oraz postulujący filmowanie zwykłych, prostych ludzi. W okresie tym powstały takie dzieła jak np. Ojciec Sergiusz (1918), Niezwykłe przygody Mister Westa w krainie bolszewików (1924), Pancernik Potiomkin (1925), Matka (1926), Październik: 10 dni, które wstrząsnęły światem (1928) i Człowiek z kamerą (1929). Radzieccy twórcy filmowi, przede wszystkim Siergiej Eisenstein, Wsiewołod Pudowkin i Andriej Tarkowski należeli do grona najbardziej wpływowych reżyserów. W atmosferze nadchodzącej wojny oraz w ciągu II wojny światowej Eisenstein nakręcił dwa dramaty historyczne – Aleksander Newski (1938) oraz Iwan Groźny (1942–1946), mające wydźwięk polityczny. Od 1932 roku zaczyna dominować promowany przez władze socrealizm i zanika kino awangardowe. W okresie tym powstają takie dzieła jak: Czapajew (1934), Lecą żurawie (1957) czy Ballada o żołnierzu (1959). W latach 60. i 70. wielką popularność zyskały komedie Leonida Gajdaja, np. Operacja „Y”, czyli przypadki Szurika (1965), Brylantowa ręka (1968) i Iwan Wasiljewicz zmienia zawód (1973). W 1969 r. Władimir Motyl nakręcił Białe słońce pustyni – pierwszy film z gatunku „ostern”. Film ten był tradycyjnie oglądany przez radzieckich, a obecnie jest oglądany przez rosyjskich kosmonautów przed lotami w kosmos. Powstały dzieła rangi światowej reżyserii Tarkowskiego Andriej Rublow (1966), Solaris (1972), Zwierciadło (1974), Stalker (1979). W przeciągu lat 80. i 90. pomimo zniesienia cenzury, kino rosyjskie przeżywało kryzys spowodowany drastycznymi cięciami w dotacjach państwowych i wdrażaniem zasad rynkowych w produkcji filmowej. Na początku XXI wieku, wraz z polepszeniem się sytuacji gospodarczej kraju, kino rosyjskie doznało odrodzenia. Poziom produkcji filmowej w Rosji w bardzo krótkim czasie osiągnął wyższy pułap od produkcji brytyjskiej lub niemieckiej. Dochody z kinematografii wyniosły w 2007 roku 565 mln USD, o 37% więcej niż w roku poprzednim. Do najbardziej znanych filmów nakręconych po roku 1991 należą m.in. Spaleni słońcem (1994) i Dwunastu (2007) Nikity Michałkowa, Brat (1997) i Brat 2 (2000) Aleksieja Bałabanowa, Rosyjska arka (2002) Aleksandra Sokurowa oraz 9 kompania (2005) Fiodora Bondarczuka. Kuchnia Kuchnia rosyjska ze względu na bogactwo etniczne i kulturowe kraju jest niezwykle różnorodna. Powstawała często w surowych warunkach klimatycznych, a jej podstawy stanowią: ryby, drób, dziczyzna, grzyby, owoce leśne i miód. Ze względu na urodzaj żyta, pszenicy, jęczmienia i prosa na południu kraju, powstało w Rosji wiele rodzajów pieczywa, kwasu chlebowego, piwa i wódki. Głównymi składnikami zup i sosów o różnych smakach są warzywa sezonowe lub magazynowane oraz ryby i mięso. Za tradycyjne dania rosyjskie uważa się m.in. przepiórkę z pierogami, pielmieni, naleśniki, czarny kawior (podawany jako zakąska), wędzone, suszone lub surowe ryby (np. bieługa, jesiotr, tołpyga), paschę, barszcz, botwinę i wiele innych. Święta państwowe Sport Rosjanie zawsze odnosili wielkie sukcesy pod względem liczby utalentowanych sportowców i liczby zdobytych medali na igrzyskach olimpijskich oraz w innych zawodach międzynarodowych. W przeciągu istnienia ZSRR radzieccy olimpijczycy zdobyli największą liczbę medali na 14 spośród 18 olimpiad. Biorąc pod uwagę ten fakt, można stwierdzić, iż Związek Radziecki był w owym czasie dominującą potęgą sportową. Począwszy od Olimpiady Letniej w 1952 r. sportowcy radzieccy zawsze byli w pierwszej trójce pod względem liczby zdobytych złotych medali. W 1980 r. Letnie Igrzyska Olimpijskie miały miejsce w Moskwie, a w 2014 r. Zimowe Igrzyska odbyły się w Soczi. 2 grudnia 2010 r. Komitet Wykonawczy FIFA powierzył Rosji organizację mistrzostw świata w piłce nożnej w 2018 r. Zobacz też Polacy w Rosji Lista światowego dziedzictwa UNESCO w Rosji Uwagi Przypisy Bibliografia Linki zewnętrzne Prezydent Rosji Premier Federacji Rosyjskiej Rząd Federacji Rosyjskiej Duma Państwowa Rada Federacji Sąd Konstytucyjny Federacji Rosyjskiej Sąd Najwyższy Federacji Rosyjskiej Najwyższy Sąd Arbitralny Federacji Rosyjskiej Federalna Służba Statystyczna Państwa w Azji Członkowie Organizacji Narodów Zjednoczonych G8 Państwa w Europie Wschodniej

43315

https://pl.wikipedia.org/wiki/W%C5%82odzimierz%20Czarzasty

Włodzimierz Czarzasty

Włodzimierz Czarzasty (ur. 3 maja 1960 w Warszawie) – polski przedsiębiorca i polityk. W latach 1999–2005 członek Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji, w latach 2006–2017 przewodniczący zarządu Stowarzyszenia „Ordynacka”. Od 2016 przewodniczący Sojuszu Lewicy Demokratycznej, w 2021 przekształconego w Nową Lewicę i od tegoż roku współprzewodniczący partii. Poseł na Sejm IX i X kadencji, od 2019 wicemarszałek Sejmu IX kadencji. Życiorys Absolwent stosunków międzynarodowych na Wydziale Dziennikarstwa i Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego (1988). W latach 80. był działaczem studenckim, pełnił funkcję przewodniczącego Rady Uczelnianej Zrzeszenia Studentów Polskich UW, wiceprzewodniczącego Rady Okręgowej ZSP w Warszawie oraz wiceprzewodniczącego ZSP. Należał do Socjalistycznego Związku Studentów Polskich. W latach 1983–1990 był członkiem Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, a następnie Ruchu Obywatelskiego Akcja Demokratyczna. W wyborach parlamentarnych w 1997 bez powodzenia kandydował z ramienia Sojuszu Lewicy Demokratycznej do Sejmu. Został jednym z liderów Stowarzyszenia „Ordynacka”, w 2006 wybrany na przewodniczącego tej organizacji. Pełnił tę funkcję do kwietnia 2017. Został również członkiem Ogólnopolskiego Towarzystwa Ochrony Ptaków. Zawodowo związany z branżą wydawniczą jako członek władz spółek prawa handlowego. W latach 1988–1990 był dyrektorem Akademickiego Biura Kultury i Sztuki Alma-Art. W latach 1990–2000 był współwłaścicielem (wraz z żoną) i prezesem zarządu oficyny wydawniczej Muza. Był także członkiem rady nadzorczej spółki producentów Euromedia. Zasiadał w radzie nadzorczej Polskiego Radia, w 1998 z tej funkcji odwołał go minister skarbu państwa Emil Wąsacz (decyzję tę w 2002 zakwestionował Sąd Okręgowy w Warszawie). W maju 1999 prezydent RP Aleksander Kwaśniewski powołał go w skład Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji. Od marca 2000 do sierpnia 2004 zajmował stanowisko sekretarza KRRiT. Ustąpił w styczniu 2005 na kilka miesięcy przed upływem sześcioletniej kadencji. W latach 2006–2011 był współwłaścicielem wydawnictwa Wilga. Jego nazwisko pojawiło się w trakcie tzw. afery Rywina, był wskazywany jako osoba mająca istotny wpływ na media publiczne i koncepcje prywatyzacyjne. Przyjęty przez Sejm raport sejmowej komisji śledczej (autorstwa Zbigniewa Ziobry z PiS) stwierdzał, że złożenie w lipcu 2002 przez Lwa Rywina propozycji korupcyjnej przedstawicielom Agory miało pozostawać – jak wskazano w tym dokumencie – w ścisłym związku z zachowaniem osób z tzw. grupy trzymającej władzę, w skład której wchodzili Robert Kwiatkowski, Aleksandra Jakubowska, Włodzimierz Czarzasty, Lech Nikolski oraz Leszek Miller. Włodzimierzowi Czarzastemu w związku z tą sprawą nie zostały nigdy przedstawione żadne prokuratorskie zarzuty. W 2010 został członkiem SLD. Od 2012 do 2016 stał na czele mazowieckich struktur partii, wygrywając wybory na to stanowisko z Katarzyną Piekarską większością 111 do 106 głosów. W wyborach parlamentarnych w 2015 kandydował do Sejmu jako lider płockiej listy wyborczej Zjednoczonej Lewicy, jednak sama koalicja nie przekroczyła wówczas 8% progu wyborczego. Następnie wystartował w wyborach na przewodniczącego SLD. W I turze głosowania wśród członków partii zajął pierwsze miejsce. W II turze z 23 stycznia 2016, w której wzięli udział delegaci na kongres SLD, pokonał Jerzego Wenderlicha stosunkiem głosów 428 do 305. W wyborach samorządowych w 2018 bezskutecznie kandydował do sejmiku mazowieckiego. Był jednym z liderów Koalicji Europejskiej zawiązanej przez partie opozycyjne przed majowymi wyborami do Parlamentu Europejskiego w 2019. Przed październikowymi wyborami parlamentarnymi w tym samym roku w imieniu SLD zawiązał porozumienie z Robertem Biedroniem (prezesem partii Wiosna) i Adrianem Zandbergiem (jednym z liderów Lewicy Razem), funkcjonujące pod nazwą Lewica. W wyborach tych uzyskał mandat posła na Sejm IX kadencji, otrzymując w okręgu sosnowieckim 31 244 głosy. 12 listopada 2019 został wybrany na wicemarszałka Sejmu IX kadencji. W 2021 kierowany przez niego Sojusz Lewicy Demokratycznej przekształcił się w Nową Lewicę, do której dołączyli działacze rozwiązanej Wiosny. 9 października 2021 Włodzimierz Czarzasty został jednym z dwóch (obok Roberta Biedronia) współprzewodniczących partii. W wyborach w 2023 z powodzeniem ubiegał się o poselską reelekcję (zdobywając 22 332 głosy). Wyniki wyborcze Przypisy Absolwenci Wydziału Dziennikarstwa i Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego Członkowie Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji Członkowie Ogólnopolskiego Towarzystwa Ochrony Ptaków Członkowie Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej Członkowie Socjalistycznego Związku Studentów Polskich Członkowie Zrzeszenia Studentów Polskich Działacze Stowarzyszenia Ordynacka Politycy ROAD Politycy SdRP i SLD Polscy politolodzy Polscy przedsiębiorcy XX wieku Polscy przedsiębiorcy XXI wieku Polscy wydawcy Posłowie z okręgu Sosnowiec Przewodniczący Sojuszu Lewicy Demokratycznej Wicemarszałkowie Sejmu III Rzeczypospolitej Ludzie urodzeni w Warszawie Urodzeni w 1960 Posłowie na Sejm Rzeczypospolitej Polskiej X kadencji

3513937

https://pl.wikipedia.org/wiki/Wybory%20parlamentarne%20w%20Polsce%20w%202015%20roku

Wybory parlamentarne w Polsce w 2015 roku

Wybory parlamentarne w Polsce w 2015 roku – wybory do Sejmu i Senatu. Na mocy postanowienia prezydenta RP Bronisława Komorowskiego z dnia 17 lipca 2015, zmienionego postanowieniem z dnia 3 sierpnia 2015 odbyły się 25 października 2015. Odbyły się one według zasad wprowadzonych przez Kodeks wyborczy z 5 stycznia 2011. Zakończyły się zwycięstwem Prawa i Sprawiedliwości. Do Sejmu dostały się także: Platforma Obywatelska, Kukiz’15, Nowoczesna i Polskie Stronnictwo Ludowe, jeden mandat przypadł Mniejszości Niemieckiej; w Senacie – poza zwycięzcami wyborów – mandaty uzyskały Platforma Obywatelska, Polskie Stronnictwo Ludowe i czterej kandydaci niezależni (komitety wyborcze wyborców). Po raz pierwszy od 1989 roku zwycięski komitet wyborczy zdobył większość sejmową umożliwiającą sformowanie samodzielnego rządu. Sytuacja na scenie politycznej przed wyborami Do ogłoszenia wyborów doszło podczas trwających od 2007 rządów koalicji PO-PSL (w momencie urzędowania rządu Ewy Kopacz, który w 2014 zastąpił drugi rząd Donalda Tuska). Wybory parlamentarne odbyły się kilka miesięcy po odbywających się w maju tego samego roku wyborach prezydenckich, w których do drugiej tury przeszli kandydat PiS Andrzej Duda (który zdobył 34,76% głosów) i urzędujący wtedy prezydent RP, popierany m.in. przez PO Bronisław Komorowski (z wynikiem 33,77% głosów), a trzecie miejsce zajął kandydat niezależny Paweł Kukiz (z wynikiem 20,80%), natomiast pozostali kandydaci uzyskali wyniki poniżej 5% głosów. Wybory prezydenckie zakończyły się zwycięstwem Andrzeja Dudy, który pokonał w drugiej turze Bronisława Komorowskiego stosunkiem 51,55% do 48,45% głosów. Komitety ogólnopolskie zarejestrowały tworzące koalicję rządzącą PO i PSL oraz opozycyjne PiS, Zjednoczona Lewica (powstała na te wybory koalicja Sojuszu Lewicy Demokratycznej, Twojego Ruchu i trzech lewicowych partii pozaparlamentarnych), a także powstałe w 2015 partie polityczne Nowoczesna, KORWiN i Razem oraz powstały na bazie sukcesu wyborczego Pawła Kukiza w wyborach prezydenckich ruch społeczny Kukiz’15. Wybory zgodnie z przepisami kodeksu wyborczego Termin wyborów Wybory (wyznaczone na 25 października) zostały zarządzone 17 lipca 2015. Innymi dopuszczalnymi terminami były 11 i 18 października oraz 1 listopada. Wybory do Sejmu RP VIII kadencji Prawo do podziału mandatów przysługuje tym komitetom wyborczym, które osiągnęły wynik w skali kraju – co najmniej 5% ważnie oddanych głosów, dla koalicyjnych komitetów wyborczych – co najmniej 8% ważnie oddanych głosów. Z ww. progów zwolnione są mniejszości narodowe przy spełnieniu ustawowych warunków. Do Sejmu zostało wybranych 460 posłów w 41 wielomandatowych (co najmniej 7 w jednym okręgu) okręgach wyborczych przy zastosowaniu metody D’Hondta. Wybory do Senatu RP IX kadencji Wybory do Senatu Rzeczypospolitej Polskiej w 2015 po raz drugi odbyły się w 100 jednomandatowych okręgach wyborczych, w których zostało wybranych 100 senatorów. Kampania wyborcza Zgodnie z kalendarzem wyborczym kampania wyborcza rozpoczęła się w dniu wejścia w życie postanowienia w sprawie zarządzenia wyborów do Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej i do Senatu Rzeczypospolitej Polskiej i uległa zakończeniu na 24 godziny przed dniem głosowania, tj. 23 października 2015 o godz. 24:00. Terminy wyborcze Prezydent ustalił następujący kalendarz wyborczy: 7 września – złożenie zawiadomień o utworzeniu komitetów wyborczych 15 września – zgłoszenie list kandydatów na posłów i kandydatur na senatorów 25 września o godz 12:00 – losowanie numerów list kandydatów na posłów do 2 października – zgłaszanie przez armatorów wniosków o utworzenie obwodów głosowania na polskich statkach morskich do 4 października zgłaszanie kandydatów do obwodowych komisji wyborczych przez pełnomocników komitetów wyborczych powołanie przez wójtów (burmistrzów, prezydentów miast) obwodowych komisji wyborczych podanie do wiadomości publicznej informacji o numerach i granicach obwodów głosowania utworzonych za granicą oraz siedzibach obwodowych komisji wyborczych, w tym o siedzibach obwodowych komisji wyborczych właściwych dla głosowania korespondencyjnego sporządzenie spisów wyborców przez gminy do 7 października – zgłaszanie konsulowi zamiaru głosowania korespondencyjnego za granicą do 10 października – zgłaszanie wójtowi (burmistrzowi, prezydentowi miasta) zamiaru głosowania korespondencyjnego w kraju, w tym przy pomocy nakładek na karty do głosowania sporządzonych w alfabecie Braille’a od 10 października do 23 października do godz. 24:00 – nieodpłatne rozpowszechnianie audycji wyborczych w programach publicznych nadawców radiowych i telewizyjnych przygotowanych przez komitety wyborcze do 11 października – składanie przez żołnierzy pełniących zasadniczą lub okresową służbę wojskową oraz pełniących służbę w charakterze kandydatów na żołnierzy zawodowych lub odbywających ćwiczenia i przeszkolenie wojskowe, a także ratowników odbywających zasadniczą służbę wojskową w obronie cywilnej poza miejscem stałego zamieszkania oraz policjantów z jednostek skoszarowanych, funkcjonariuszy Biura Ochrony Rządu, Straży Granicznej, Państwowej Straży Pożarnej oraz Służby Więziennej pełniących służbę w systemie skoszarowanym, wniosków o dopisanie do wybranego przez nich spisu wyborców sporządzanego dla miejscowości, w której odbywają służbę do 15 października – podanie przez okręgowe komisje wyborcze, w formie obwieszczenia, informacji o zarejestrowanych listach kandydatów na posłów oraz zarejestrowanych kandydatach na senatorów do 16 października – składanie wniosków o sporządzenie aktu pełnomocnictwa do głosowania do 20 października składanie wniosków o dopisanie do spisu wyborców w wybranym przez siebie obwodzie głosowania składanie przez komitety wyborcze wyborców zrzeszonych w zarejestrowanych organizacjach mniejszości narodowych oświadczeń do Państwowej Komisji Wyborczej o korzystaniu ich list kandydatów na posłów ze zwolnienia z warunku określonego w art. 196 § 1 Kodeksu wyborczego, tj. obowiązku przekroczenia progu wyborczego do 22 października zgłaszanie przez wyborców przebywających za granicą wniosków o wpisanie do spisu wyborców w obwodach głosowania utworzonych za granicą zgłaszanie przez wyborców przebywających na polskich statkach morskich wniosków o wpisanie do spisów wyborców w obwodach głosowania utworzonych na tych statkach 23 października 2015 (godz. 24:00) – zakończenie kampanii wyborczej i rozpoczęcie tzw. ciszy wyborczej, która potrwa do zakończenia głosowania we wszystkich obwodach w Polsce 25 października 2015 – głosowanie w godz. 7:00–21:00 Rejestracja komitetów wyborczych Komitety wyborcze w wyborach do Sejmu i Senatu mają prawo zgłaszać do Państwowej Komisji Wyborczej partie polityczne, ich koalicje oraz wyborcy. Termin zgłaszania komitetów upłynął 7 września 2015. Spośród 124 wniosków o rejestracje komitetu PKW zarejestrowała 115 komitetów, w tym: 2 koalicyjne komitety wyborcze, 25 komitetów wyborczych partii politycznych i 88 komitetów wyborczych wyborców. Spośród tych komitetów chęć zgłaszania kandydatów zarówno do Sejmu, jak i do Senatu zgłosiło 38 komitetów. 77 komitetów zgłosiło chęć wystawienia kandydatów tylko do Senatu. Zarejestrowane komitety miały czas na zgłoszenie do PKW list kandydatów na posłów i kandydatów na senatorów do godziny 24:00 15 września 2015. Aby zarejestrować listę kandydatów do Sejmu w danym okręgu wyborczym, komitet musi dostarczyć do właściwej okręgowej komisji wyborczej listę kandydatów wraz z listą poparcia podpisaną przez co najmniej 5000 mieszkańców stale zamieszkujących dany okręg. Jeżeli komitetowi uda się zarejestrować listy kandydatów w co najmniej 21 okręgach, to taki komitet może zgłaszać listy kandydatów w pozostałych okręgach bez list poparcia. Aby zarejestrować kandydata do Senatu w danym okręgu wyborczym, komitet musi dostarczyć do właściwej okręgowej komisji wyborczej, listę poparcia dla kandydata podpisaną przez co najmniej 2000 mieszkańców stale zamieszkujących dany okręg. Komitety wyborcze do Sejmu i Senatu * Inne partie startujące z list danych komitetów (w wypadku KWW wszystkie partie): PiS – Solidarna Polska, Polska Razem, Prawica Rzeczypospolitej, Ruch Katolicko-Narodowy (1 członek), Stronnictwo „Piast” (1 członek) PO – po 1 członku: Biało-Czerwoni, PSL KORWiN – KNP (w niewielkiej części), Ruch Narodowy (2 członków), Tak dla Polski (1 członek), Partia Libertariańska (1 członek) ZL – Krajowa Partia Emerytów i Rencistów, po 2 członków lub przedstawicieli: Polska Partia Pracy – Sierpień 80, Partia Demokratyczna – demokraci.pl, Stronnictwo Demokratyczne, po 1 członku: Ruch Odrodzenia Gospodarczego im. Edwarda Gierka, PSL, Socjaldemokracja Polska Kukiz’15 – Ruch Narodowy (w tym większość Unii Polityki Realnej), KNP (częściowo), Demokracja Bezpośrednia, Partia Libertariańska, Prawica Rzeczypospolitej (w niewielkiej części), Polska Razem (2 członków), po 1 członku: Solidarna Polska, Wspólnota, Stronnictwo Pracy, Samoobrona Nowoczesna – po 1 członku: Partia Kobiet, PO, PSL * Inne partie startujące z list danych komitetów (w wypadku KWW wszystkie partie): JOW Bezpartyjni – Partia Emerytów Rencistów Rzeczypospolitej Polskiej (1 członek) RS RP – Ruch Sprawiedliwości Społecznej, Biało-Czerwoni (2 członków), Wolność i Równość (1 członek) „Szczęść Boże!” – KNP (w niewielkiej części), Liga Polskich Rodzin (w większości), po 2 członków: Unia Polityki Realnej, Solidarna Polska, po 1 członku lub przedstawicielu: Jedność Narodu, Ruch Narodowy, Stronnictwo Narodowe im. Dmowskiego Romana, Wspólnota, PiS, Dzielny Tata, Przymierze Ludowo-Narodowe OdP – Stronnictwo Demokratyczne (2 członków), po 1 członku: Sojusz Lewicy Demokratycznej, Organizacja Narodu Polskiego – Liga Polska, PO ** Jako komitet mniejszości narodowej zwolniony z obowiązku przekraczania progu wyborczego. *W tym partie: Związek Słowiański, Stronnictwo Pracy, Piast – Jedność Myśli Europejskich Narodów, Partia Demokratyczna – demokraci.pl, Unia Polityki Realnej, Biało-Czerwoni, Ruch Narodowy Listy wyborcze w poszczególnych okręgach oraz ich liderzy Poniższe zestawienie zostało opracowane na podstawie danych z serwisu informacyjnego PKW Głosowanie, frekwencja i wyniki wyborów Wyniki wyborów do Sejmu RP Podział mandatów i rozkład procentowy poparcia w wyniku wyborów z uwzględnieniem podziału na późniejszą większość rządzącą w kolejności: ugrupowanie rządowe, opozycja parlamentarna i pozaparlamentarna (komitety, które nie przekroczyły 1% poparcia w skali kraju, potraktowano zbiorczo): Wyniki głosowania w skali okręgów Wszystkie dane wyrażono w procentach Podział mandatów w skali okręgów Wyniki wyborów do Senatu RP Frekwencja Do wzięcia udziału w głosowaniu uprawnionych było 30 732 398 osób, co stanowiło 82,12% z 37 423 576 mieszkańców. Frekwencja do godz. 12:00 wyniosła 16,47%, a do godz. 17:00 – 38,97%, a by ostatecznie wynieść 50,92%. Wydano 15 595 335 kart wyborczych. Ważność wyborów 19 stycznia 2016, po rozpoznaniu wszystkich protestów wyborczych, Sąd Najwyższy rozstrzygnął o ważności wyborów. Tego dnia Sąd Najwyższy w składzie Izby Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych uchwałą uznał wybory za ważne. Sondaże Od czasu wyborów parlamentarnych z 9 października 2011 najwyższe poparcie w sondażach odnotowywała Platforma Obywatelska. Tendencja ta zaczęła się zmieniać 11 października 2012, kiedy to w sondażu Millward Brown odnotowano 30% poparcia dla Prawa i Sprawiedliwości, zaś PO uzyskała wówczas 27% poparcia. Od tego czasu te dwie partie na zmianę uzyskiwały najwyższy wynik w sondażu. Od połowy stycznia 2015 PO zaczęła systematycznie uzyskiwać najwyższy wynik poparcia. Stan ten trwał do momentu wyborów prezydenckich, kiedy to prezydentem RP został kandydat PiS Andrzej Duda. Od tego czasu do dnia wyborów sondaże wskazywały najwyższe poparcie właśnie dla tej partii (z wyjątkiem sondażu IBRiS z 8 czerwca, kiedy na czele znalazł się nieformalny ruch Pawła Kukiza). Uwagi Przypisy Linki zewnętrzne Wybory parlamentarne w Polsce w 2015 w serwisie PKW 2015 w Polsce 2015 Polska

249

https://pl.wikipedia.org/wiki/Adolf%20Hitler

Adolf Hitler

(wym. ; ur. 20 kwietnia 1889 w Braunau am Inn, zm. 30 kwietnia 1945 w Berlinie) – niemiecki polityk pochodzenia austriackiego, kanclerz Rzeszy od 30 stycznia 1933, Wódz i kanclerz Rzeszy (niem. Der Führer und Reichskanzler) od 2 sierpnia 1934 do śmierci; twórca i dyktator III Rzeszy, przywódca Narodowosocjalistycznej Niemieckiej Partii Robotników (NSDAP), ideolog narodowego socjalizmu; zbrodniarz wojenny, odpowiedzialny za zbrodnie przeciw ludzkości. Uznawany za osobiście odpowiedzialnego za politykę rasową III Rzeszy i śmierć milionów ludzi zabitych podczas jego rządów – w tym – za Holocaust i Porajmos. Urodził się na obszarze ówczesnych Austro-Węgier i wychował się w pobliżu Linzu. W 1913 przeniósł się do Niemiec. W czasie I wojny światowej walczył na froncie zachodnim. W 1919 wstąpił do Niemieckiej Partii Robotników (DAP). W 1923 usiłował przejąć władzę w wyniku nieudanego zamachu stanu w Monachium i został pozbawiony wolności na pięć lat. Tam stworzył pierwszy tom Mein Kampf (Moja walka). W 1924 z pomocą charyzmatycznych przemówień i nazistowskiej propagandy atakował traktat wersalski oraz promował pangermanizm, antysemityzm i antykomunizm. Dzięki temu zyskał powszechne poparcie. W listopadzie 1932 roku partia nazistowska miała najwięcej miejsc w niemieckim Reichstagu, ale nie miała większości. W rezultacie żadna partia nie była w stanie utworzyć większości parlamentarnej popierającej kandydata na kanclerza. Były kanclerz Franz von Papen i inni konserwatywni przywódcy przekonali prezydenta Paula von Hindenburga, by 30 stycznia 1933 mianował Hitlera na stanowisko kanclerza. Wkrótce potem rozpoczął się proces przekształcania Republiki Weimarskiej w III Rzeszę. Dążył do wyeliminowania Żydów z Niemiec i ustanowienia nowego ładu, aby przeciwdziałać temu, co uważał za niesprawiedliwość międzynarodowego porządku zdominowanego przez Wielką Brytanię i Francję po I wojnie światowej. Pierwsze sześć lat jego władzy zaowocowało szybkim ożywieniem gospodarczym po Wielkim kryzysie, zniesieniem ograniczeń nałożonych na Niemcy i aneksją terytoriów zamieszkanych przez miliony Niemców. Poszukiwał Lebensraum (dosł. „przestrzeni życiowej”) dla narodu niemieckiego w Europie Wschodniej. Był ściśle zaangażowany w operacje wojskowe podczas wojny. Prowadzona pod jego przywództwem agresywna polityka zagraniczna oraz atak na Polskę 1 września 1939 roku doprowadziły do rozpoczęcia przez Niemcy II wojny światowej, w wyniku której zginęło ok. 50 milionów ludzi. W czerwcu 1941 roku zarządził inwazję na Związek Radziecki. Do końca 1941 roku siły niemieckie i państwa Osi zajęły większość Europy i Afryki Północnej. Po 1941 roku sytuacja ulegała odwróceniu, a w 1945 wojska alianckie pokonały wojska niemieckie. 29 kwietnia 1945 roku poślubił swoją wieloletnią kochankę Evę Braun w bunkrze Führera w Berlinie. Niecałe dwa dni później para popełniła samobójstwo, aby uniknąć schwytania przez sowiecką Armię Czerwoną. Ich zwłoki zostały spalone. Życiorys Drzewo genealogiczne Rodzeństwo Adolfa Hitlera to: Alois Hitler junior (1882–1956) Angela Hitler (1883–1949) Gustav Hitler (1885–1887) Ida Hitler (1886–1888) Otto Hitler (1887–1887) Edmund Hitler (1894–1900) Paula Hitler (1896–1960) Wkrótce po narodzinach Adolfa rodzice przenieśli się do Leondingu w Górnej Austrii, gdzie w późniejszym czasie zostali pochowani. W 2012 ich grób został zlikwidowany bez ekshumacji szczątków z powodu traktowania go przez neonazistów jako miejsca kultu. Wczesne lata Urodził się w cesarsko-królewskich Austro-Węgrzech, w miejscowości Braunau am Inn, w rodzinie austriackiego urzędnika celnego. Od września 1900 do września 1904 uczęszczał do szkoły realnej w Linzu, którą musiał opuścić z powodu otrzymania promocji pod warunkiem zmiany szkoły. Przez następny rok – do jesieni 1905 – był uczniem szkoły w Steyr. W edukacji nie odnosił sukcesów i nie przystąpił do matury. Jego pasją stała się wówczas sztuka, zwłaszcza malarstwo. Temat, jaki najczęściej preferował, to pejzaż górski lub miejski; techniką, jaką najczęściej się posługiwał, była akwarela. W latach 1907 i 1908 bezskutecznie próbował dostać się do Akademii Sztuk Pięknych w Wiedniu, aby studiować malarstwo. W tym czasie początkowo utrzymywał się z renty, spadku oraz dzięki hojności ciotki; w okresie późniejszym zarabiał na sprzedaży malowanych przez siebie pocztówek i akwarel. Pracował przejściowo jako pomocnik murarza. Po dwukrotnie niezdanym egzaminie na studia opuścił Wiedeń. Na podstawie jego datowanych prac można wyciągać wnioski, iż po tych niepowodzeniach nadal podejmował próby powrotu do malarstwa. Zaprojektował np. symbole NSDAP, w tym flagę. Jako kanclerz Rzeszy, wykorzystując projekt Josefa Ganza (niemiecko-żydowski inżynier, twórca prototypu auta o nazwie Maikaefer (chrabąszcz), redaktor magazynu „Motor-Kritik”, którego nazwisko wymazano z historii niemieckiej motoryzacji i Volkswagena), miał wpływ na projekt Volkswagena Garbusa, który nie był projektem Ferdinanda Porsche.W Wiedniu Hitler poznał wielonarodowe społeczeństwo, jakie zamieszkiwało Austro-Węgry. W czasie pobytu w stolicy znalazł się pod wpływem socjaldemokratycznej koncepcji partii masowej. Nawiązał kontakty z antysemicką organizacją Pangermańskich Nacjonalistów, której przewodził Georg Ritter von Schönerer, oraz stworzoną przez Karla Luegera rasistowską Partią Chrześcijańsko-Społeczną. I wojna światowa W 1913 wyjechał do Monachium, gdzie bezpośrednio po wybuchu I wojny światowej w 1914 wstąpił jako ochotnik do 6 Bawarskiej Dywizji Rezerwy, w składzie której walczył na froncie zachodnim. Hitler trafił na front w połowie października 1914, w listopadzie 1914 brał udział w bitwie pod Ypres, w 1915 walczył w rejonie Arras, w 1916 nad Sommą, a w 1917 znów pod Arras. W czasie wojny awansował do stopnia starszego szeregowego (Gefrajter). Został dwukrotnie odznaczony Krzyżem Żelaznym przez adiutanta regimentu Hugo Gutmanna. O zawieszeniu broni (Rozejm w Compiègne) dowiedział się w wojskowym szpitalu w Pasewalku, gdzie przebywał przez około pół roku po czasowym oślepieniu bojowym środkiem trującym. Źródłem ślepoty miała jednak być histeria Hitlera na wieść o klęsce Rzeszy, który kapitulację Niemiec uznał za zdradę. Dr Karl Kroner zeznał po II wojnie światowej, że Hitler całymi dniami wygłaszał do grupek chorych płomienne przemówienia, w których oskarżał o przegraną Żydów i marksistów. Został wypisany ze szpitala 19 listopada 1918. Życie powojenne Pojechał do objętego rewolucją Monachium, gdzie zamieszkał w schronisku dla bezdomnych przy Lothstrasse 29. W końcu listopada zgłosił się do swojego pułku i został skierowany do oddziału wartowniczego w obozie dla jeńców wojennych w Traunstein. Po rozwiązaniu obozu w Traunstein wrócił do Monachium, gdzie trzymał straż na dworcu kolejowym lub w magazynie sprawdzał filtry starych masek przeciwgazowych. Został przeniesiony do specjalnego oddziału Bayerische Reichswehr Gruppenkommando, utworzonego w maju 1919, którego zadaniami były inwigilacja oraz edukacja polityczna, mające na celu zapobiec ponownemu wybuchowi komunizmu w Niemczech. Został informatorem (V-Männer), którego zadaniem było obserwowanie partii politycznych. Po powrocie został wybrany „mężem zaufania” swojego oddziału. Najprawdopodobniej 16 lutego wziął udział w demonstracji Rewolucyjnej Rady Robotniczej (Revolutionärer Arbeiterrat), domagającej się proklamowania republiki rad. Mógł także należeć do 25 żołnierzy oddelegowanych z oddziału na pogrzeb Kurta Eisnera. W kwietniu 1919 roku, po proklamacji Bawarskiej Republiki Rad, został wybrany do rady żołnierskiej swojego oddziału. W czerwcu 1919 roku, po obaleniu komunistów, zgłosił się do Reichswehry, gdzie uzyskał stanowisko informatora, po czym został skierowany do infiltracji Niemieckiej Partii Robotniczej (DAP). Mimo braków w formalnym wykształceniu Hitler cenił wiedzę przydatną w sprawowaniu władzy. Dużo czytał, miał sporą prywatną bibliotekę. Często otrzymywał książki w prezencie od swoich współpracowników i podwładnych. Czytając książki, robił notatki na marginesach. Po II wojnie światowej nie przykładano dużej wagi do określenia wpływu czytanych przez niego lektur na głoszoną i realizowaną politykę. Hitler nosił duże wąsy, jak wielu ówczesnych mężczyzn. Pod koniec XIX wieku w USA stał się modny drobny wąs, w kontraście do standardowych, bardzo obfitych wąsów. Nowy styl spopularyzowali w Niemczech przyjeżdżający tam Amerykanie. Niemcy nosili obfite wąsy w stylu „kajzerowskim”, na końcach podkręcone do góry. Nowy styl był uważany za nowoczesny i młodzieńczy. Hitler trwale zmniejszył swoje wąsy ok. 1918, jednak później taki styl nie był już uznawany za modny. Mierzył 165 cm wzrostu. Działalność polityczna Działalność w NSDAP Na początku kariery, ukrywając się przed policją, używał pseudonimu Wilk. Działalność polityczną rozpoczął jako agitator Reichswehry. Podczas swych wystąpień wskazywał na winnych klęski Niemiec w I wojnie światowej oraz rewolucji listopadowej 1918, którymi jego zdaniem byli Żydzi, komuniści, socjaldemokraci i liberałowie – na fali frustracji społecznej spowodowanej klęską wojenną, zyskał tym sobie grupy zwolenników. 16 września 1919 roku w Monachium, mając trzydzieści lat, wstąpił do niewielkiej Niemieckiej Partii Robotników (niem. Deutsche Arbeiterpartei, DAP), której nazwę w następnym roku zmieniono na NSDAP. 29 lipca 1921 został jej przewodniczącym z tytułem wodza (niem. Führer) oraz z niemalże dyktatorską władzą. W tym samym roku zreorganizował partyjne bojówki, tworząc 4 listopada 1921 „Oddziały Szturmowe” SA (niem. Sturmabteilung) – zajmujące się później m.in. mordowaniem przeciwników politycznych, walką z opozycją i pogromami Żydów. Z partyjnego pisma Völkischer Beobachter, które NSDAP nabyła w grudniu 1920, uczynił ogólnokrajowy dziennik (od 8 lutego 1923), który przez następne 25 lat stanowił jeden z filarów propagandy nazistowskiej. Z powodu zakłócania porządku publicznego, od 27 czerwca do 27 lipca 1922 po raz pierwszy przebywał w więzieniu. Po nieudanym puczu monachijskim 8 listopada 1923 (inaczej pucz piwiarniany) został 1 kwietnia 1924 skazany na pięć lat więzienia, z możliwością zwolnienia warunkowego po sześciu miesiącach i osadzony w więzieniu w Landsbergu (1924). Napisał tam książkę Mein Kampf (Moja walka), w której sformułował program ruchu nazistowskiego. Książka ta stała się swoistą „biblią” narodowych socjalistów, do 1939 została przetłumaczona na 11 języków, a jej nakład osiągnął 5 mln egzemplarzy. Jej tezy powtórzył w Das zweite Buch, książce nieopublikowanej za jego życia, a odnalezionej przez historyków w latach dziewięćdziesiątych. Po przedterminowym zwolnieniu z więzienia (20 grudnia 1924) skupił wokół siebie grono ambitnych i bezwzględnych współpracowników, reaktywując działalność partyjną NSDAP. W lutym 1925 kupił za 20 tys. marek samochód Mercedes. 7 kwietnia 1925 Hitler zrzekł się austriackiego obywatelstwa, ale dopiero 26 lutego 1932 uzyskał niemieckie. Momentem kluczowym dla jego partii był kryzys gospodarczy w 1929 r. Wówczas bowiem wyborcy zwrócili się w stronę dwóch skrajnych partii – komunistów i narodowych socjalistów. Jego partia po wyborach we wrześniu 1930 otrzymała 107 mandatów do Reichstagu i stała się najpierw drugą, a potem pierwszą frakcją w parlamencie (po utworzeniu w 1931 sojuszu z niemieckimi ugrupowaniami prawicowymi, tzw. frontu harzburskiego). Zwycięstwo wyborcze ułatwił znacznie fakt pozyskania w 1929 r. przez nazistów niemieckiego przemysłowca Alfreda Hugenberga, który przez wiele następnych lat wspierał ich finansowo – dzięki temu NSDAP mogła zorganizować zakrojoną na szeroką skalę kampanię propagandową i zapewnić sobie stałe źródło funduszy na bieżącą działalność. W styczniu 1932 Hitler i inni działacze nazistowscy spotkali się w Düsseldorfie z grupą 300 przemysłowców niemieckich, zaniepokojonych ekspansją komunistów niemieckich. Nazistom i Hitlerowi, jako gwarantującym interesy wielkiego przemysłu, przyrzeczono znaczną pomoc finansową, dzięki której mogli przygotować się do wyborów w marcu 1932 i zorganizować kampanię przedwyborczą. Podczas spotkania, Friedrich Thyssen, prezes koncernu stalowego Thyssen AG, powiedział iż: tylko duch narodowosocjalistyczny i duch jego przywódcy mogą zmienić losy kraju. Hitlera wsparły także inne największe niemieckie koncerny, tylko w latach 1933–1934 koncern chemiczny IG Farben (oskarżony po wojnie w procesach norymberskich o zbrodnie wojenne), przekazał nazistom kwotę ok. 8 mln reichsmarek, a koncern stalowy Friedrich Krupp AG 12 mln do 1939 r. W 1932 r. przegrał wybory prezydenckie, otrzymując 36,8 procent głosów (ok. 13,4 mln wyborców), przy wysokiej frekwencji wyborczej. 30 stycznia 1933 w południe ówczesny prezydent Rzeszy – Paul von Hindenburg powierzył Hitlerowi tekę kanclerza (premiera) Rzeszy. Następnie Hitler, dzięki rozporządzeniu prezydenta Rzeszy wydanym po pożarze budynku Reichstagu, zastraszając przeciwników politycznych i opozycję doprowadził do uchwalenia przez Reichstag (parlament niemiecki) Ustawy w Celu Pomocy Narodowi i Państwu w Potrzebie (niem. Gesetz zur Behebung der Not von Volk und Reich), zwanej w niemieckiej historiografii ustawą o pełnomocnictwach (Ermächtigungsgesetz). Zaowocowało to przejęciem pełnej władzy w ten sposób, że wspomnianą ustawą parlament przekazywał rządowi Rzeszy kierowanemu przez Hitlera swą moc ustawodawczą. 5 marca 1933 w wyborach do Reichstagu NSDAP, będące w koalicji z Niemiecką Narodową Partią Ludową (niem. Deutschnationale Volkspartei, DNVP), wygrała wybory parlamentarne z wynikiem 43,9% głosów (288 na 444 miejsca w parlamencie). Kampania poprzedzająca wybory odbyła się przy szeregu naruszeń: zamknięto 20 gazet i rozpędzano wiece katolickiej Niemieckiej Partii Centrum, aresztowano Ernsta Thälmanna i 4000 kolejnych działaczy Komunistycznej Partii Niemiec, szereg działaczy Socjaldemokratycznej Partii Niemiec zmuszono do działania w podziemiu. Prawidłowość samego procesu głosowania monitorowana była w samych Prusach przez 50 tys. funkcjonariuszy SS, SA i Stahlhelmu. Socjotechnika Hitler starannie planował wszystkie wystąpienia publiczne stosując metody inżynierii społecznej – wychodził z założenia, iż odpowiednia oprawa przemówień aspirującego do roli przywódcy narodu charyzmatycznego oratora jest kluczowa do osiągnięcia sukcesu politycznego, pozwoli bowiem na kontrolowanie woli odbiorcy i ukierunkowanie jego emocji w stronę bezkrytycznego uwielbienia lidera politycznego i partii. W celu osiągnięcia pożądanych efektów godzinami ćwiczył przed lustrem gestykulację i mimikę, jednocześnie zlecając fotografom wykonywanie zdjęć podczas tych prób, które później bezustannie analizował pod kątem prawidłowości zastosowanych póz. Większość oratorskich gestów przejął od monachijskiego komika, Weissa Ferdla, a inne triki aktorskie m.in. od niemieckiego aktora Fritza Langa. Przed każdym wystąpieniem osobiście sprawdzał akustykę hal, a swoich przemówień zwykle uczył się na pamięć. Początkowo Hitler przybrał pozę szalonego i słabo kontrolującego emocje fanatycznego oratora, w rzeczywistości jednak wszystkie występy były starannie opracowane przez doradców, a „szaleństwo” prezentowane tłumom na pokaz. W późniejszym okresie, zwłaszcza po zdobyciu władzy, wizerunek ten zmienił się – przemówienia nabrały cech wystąpień natchnionego lidera religijnego, osłabła też znacznie polityczna treść przekazu, który przemienił się niemalże w filozoficzne rozważania bez merytorycznej zawartości. Pierwowzorem wystąpień politycznych Hitlera stała się opera Richarda Wagnera, Parsifal, decydujące dla jego wyboru życiowego miało też być obejrzenie innej opery Wagnera pt. Rienzi. Referując stosunek Hitlera do muzyki, Danuta Gwizdalanka pisze: Z twórczością Richarda Wagnera zetknął się w wieku 12 lat. Zaprowadzono go wtedy na przedstawienie Lohengrina, które wprawiło go w niewysłowiony zachwyt. Parę lat później jeszcze większe wrażenie wywarła na Hitlerze opera Rienzi. Bohaterem jej libretta jest średniowieczny trybun ludowy, który pragnie wskrzesić dawną świetność Rzymu. Po zobaczeniu Rienziego na scenie opery w Linzu Hitler wpadł w takie uniesienie, że po przedstawieniu długo roztaczał przed towarzyszącym mu tego wieczora przyjacielem wizję swojego posłannictwa wobec narodu niemieckiego. „Wtedy to się narodziło”, powiedział trzydzieści lat później wspominając ów wieczór i przypisując Wagnerowi „ojcostwo” swojej „misji dziejowej”. W 1923 Hitler odwiedził Bayreuth i wkrótce stał się częstym oraz nadzwyczaj serdecznie przyjmowanym gościem rodziny Wagnerów. (...) 22 lipca 1924 roku, kiedy po dziesięciu latach przerwy w Bayreuth zainaugurowano kolejny festiwal oper Wagnera, stał się on wydarzeniem politycznym. W centrum uwagi znalazł się Hitler, który niedawno opuścił więzienie, Wagnera obwołano jednym z ojców duchowych narodowego socjalizmu, a przedstawienie Śpiewaków norymberskich przeobraziło się w nacjonalistyczną demonstrację. Hitler uważał, iż muzyka nieodłącznie wiąże się z polityką i w połączeniu z innymi elementami tworzy skuteczną broń propagandową umożliwiającą pozyskanie poparcia mas społecznych. Strategia ta umożliwiła Hitlerowi opanowanie niemieckiego społeczeństwa i uzyskanie niemalże całkowitego i bezkrytycznego poparcia dla planów ekspansji militarnej w Europie i dyskryminacji mniejszości etnicznych, wynikającej ze zbrodniczych planów praktycznej realizacji nazistowskiej teorii rasowej. W 1932, w związku z dwiema turami wyborów prezydenckich, dwukrotnymi wyborami do Reichstagu oraz licznymi wyborami do parlamentów krajowych, Hitler w ciągu 4 wielkich podróży lotniczych przebył samolotem niemal 50 tys. km i przemawiał na około 200 wiecach. Kwestie religijne Hitler urodził się i dorastał w rodzinie katolickiej, ale niezbyt pobożnej. W roku szkolnym 1897–1898 uczęszczał jako dziecko do szkoły przy zakonie benedyktynów, gdzie był prymusem w swojej klasie, otrzymując 12 najwyższych ocen na końcu roku. Został bierzmowany 22 maja 1904, śpiewał także w chórze prowadzonym przez zakonników. Po opuszczeniu domu rodzinnego nigdy nie uczęszczał na msze, ani też nie przyjmował katolickich sakramentów. Istnieją jednak fotografie, świadczące o tym, że Hitler nie zerwał więzi z Kościołem katolickim (m.in. Hitler wychodzący z kościoła w Wilhelmshaven). W publicznych wystąpieniach, zwłaszcza w początkowym okresie działalności, Hitler często pozytywnie wypowiadał się o chrześcijańskiej kulturze Niemiec. Jako polityk często podkreślał swoje przywiązanie do wiary i również media przedstawiały go jako zdeklarowanego katolika. Według niektórych źródeł, prywatnie odnosił się do religii z niechęcią, aż po wrogość. Christa Schroeder, sekretarka Hitlera, wspomniała w swych wydanych po latach pamiętnikach: „Hitler nie był przywiązany do Kościoła. Uważał religię chrześcijańską za przeżytek, obłudny wynalazek służący do uzależniania ludzi”. Nicolaus von Below, adiutant Hitlera, napisał o postawie religijnej Hitlera w swych wydanych po latach wspomnieniach: „Nigdy nie zauważyłem u niego żadnych oznak pobożności (...)”. Wspominał także, że Hitler wygłaszał publicznie „pogróżki pod adresem Kościołów”. Inny autor twierdzi, że Hitler „bez opanowania dawał się ponosić nienawiści do Żydów, księży, socjaldemokratów, Habsburgów”. Istnienie u Hitlera planu rozprawienia się z chrześcijaństwem potwierdza Werner Maser, który przytacza jego słowa na ten temat. Stwierdził on mianowicie, że jeśli chodzi o Kościół katolicki, to pewnego dnia trzeba będzie „wytrzebić go siłą”. Traktował go jako konkurenta, ale jednocześnie realną siłę, z którą tymczasowo należy się liczyć – stały za nim bowiem znaczące warstwy niemieckiego społeczeństwa. Plany Hitlera dotyczące rozprawienia się z religią potwierdza również były dygnitarz hitlerowski, Hermann Rauschning, który wspominał pewną wypowiedź Hitlera na temat Kościoła i masonerii. Hitler miał powiedzieć: „Teraz my jesteśmy najsilniejsi i dlatego usuniemy jednych i drugich, zarówno Kościół, jak i masonerię”. Pomimo przytoczonych wypowiedzi, Hitler usilnie starał się o poparcie chrześcijan, a w szczególności niemieckich katolików. W tym celu podejmował przyjazne gesty względem Watykanu oraz zawiązał przejściowe sojusze z umiarkowanymi politykami konserwatywnymi, reprezentującymi stronnictwa katolickie. Jeszcze inni autorzy przywołują wypowiedzi Hitlera (w tym prywatne), w których mówił on, że jest katolikiem i w pozytywnym kontekście odwoływał się do postaci Jezusa Chrystusa. Wielokrotnie mówił również, że jest osobą wierzącą w Boga. W 1933 roku publicznie potępił ateizm. W trakcie jego rządów doprowadzono do delegalizacji ruchów ateistycznych i wolnomyślicielskich, a działalność tego typu została zakazana. Jedną ze zdelegalizowanych organizacji była skupiającą pół miliona członków Niemiecka Liga Wolnomyślicielska. Hitler chwalił się potem całkowitym „wytępieniem” ruchu ateistycznego. Problematyczne jest określenie, co Hitler rozumiał pod pojęciem opatrzności, przykładowo w Mein Kampf twierdził, że misją powierzoną przez Boga Niemcom jest wzrost naszej rasy i naszego narodu. Allan Bullock uważał, że Hitler odwoływał się do Opatrzności w celach propagandowych, by uzyskać poparcie, Longerich Peter uważa, że pewnym jest, że odwołania do opatrzności służyły w walce z wpływami Kościoła, a nie realnej wiary. Niektórzy współpracownicy Hitlera określali go jako ateistę, przykładowo Otto Strasser ateizm Hitlera podał jako powód odejścia z NSDAP: „Jesteśmy Chrześcijanami: bez Chrześcijaństwa Europa jest stracona. Hitler jest ateistą”. Ian Kershaw stwierdził, że Hitlera można nazwać ateistą, zaś inny historyk Jeffrey Burton Russell wprost nazywa Hitlera ateistą. Istnieje wiele wypowiedzi Hitlera w których używa terminu Opatrzność, bowiem wolał ten termin od słowa Bóg. Jego bóg ma wiele cech wspólnych z cechami boga chrześcijańskiego. Hitler zaś dzięki swoim szczególnym stosunkom z nieustannie przywoływaną w przemówieniach Opatrznością gra rolę niewiele różniącą się od roli nowego mesjasza, który został powołany przez Boga na wodza (Führera) narodu niemieckiego. To co stoi w sprzeczności z prawami natury nie może pochodzić od Boga – twierdził Hitler. Jednym z mistrzów życia duchowego był dla Hitlera Schopenhauer, który uważał, że chrześcijaństwo jako światopogląd nie jest tworem Objawienia, lecz zostało zmontowane z koncepcji starożytnych religii pogańskich, indyjskich, egipskich i wschodnich, zwłaszcza buddyzmu. Jeden z biografów dyktatora, były dygnitarz hitlerowski, w swych wspomnieniach opisał stosunek Hitlera do Opatrzności: „Gdzie jednak jest Bóg, o którym wielokrotnie wspomina w swoich tyradach Hitler, nazywając go Opatrznością i Wszechmogącym? Bóg to człowiek piękny, człowiek boski, (...). Bóg to sam Hitler”. Ponadto Hitler wierzył w idee Arthura de Gobineau, mówiące o międzyrasowej walce o przetrwanie. Gobineau opisał rasę aryjską jako tę, którą Opatrzność wybrała do niesienia pochodni cywilizacji. W koncepcji Hitlera Żydzi byli wrogami wszelkiej cywilizacji. Publicznie, kwestie religijne traktował w sposób instrumentalny, użyteczny dla swej polityki. Chwalił chrześcijańskie dziedzictwo, niemiecką kulturę chrześcijańską i wiarę w Jezusa Chrystusa. Jednocześnie w swoich przemówieniach i publikacjach podkreślał, że chrześcijaństwo jest jego główną motywacją do antysemityzmu. Oznajmił też, że: „Jako chrześcijanin nie mam powinności do bycia oszukiwanym, ale mam powinność do bycia wojownikiem o prawdę i sprawiedliwość”. Mało tego, Hitler uznawał, że sam Jezus Chrystus był antysemitą. Dowodem na takie przekonania Jezusa miał być fragment z Jana 8:44, w którym miał on powiedzieć Żydom, że ich ojciec jest diabłem. Hitler jako teoretyk niemieckiego faszyzmu zaadaptował do swoich celów część elementów teologii chrześcijańskiej, które naziści wykorzystywali w realizacji bieżących celów politycznych. Wódz III Rzeszy w jednym z wystąpień przyznał, że wiece nazistów były inspirowane rytuałami katolickimi, które obserwował w dzieciństwie. Co więcej, na potrzeby nazizmu został stworzony specjalnie spreparowany system wierzeń, oparty na terminologii chrześcijańskiej – tzw. „pozytywne chrześcijaństwo”. Został on oczyszczony z wszelkich obiekcji, jakie Hitler wysuwał wobec chrześcijaństwa, a Jezus przedstawiany był w nim jako bojownik antyżydowski. W SS promowany był ideał Niemca wierzącego w Boga, ale oderwanego od konkretnego wyznania. Hitler często wyrażał się w duchu darwinizmu: „Wyższa rasa podporządkowuje sobie niższą rasę... prawo, które widzimy w naturze, i które możemy uważać za jedyne wyobrażalne prawo.”; „Wyzwoliłem Niemcy od głupich i poniżających mitów sumienia i moralności... Wyszkolimy młodych ludzi, przed którymi świat będzie drżał. Chcę młodych ludzi zdolnych do przemocy – władczych, nieustępliwych i okrutnych.”. Spośród wyznań chrześcijańskich Hitler faworyzował protestantyzm, który jest najbardziej otwarty na reinterpretację. W odróżnieniu od niektórych prominentów nazistowskich nie skłaniał się ku wierzeniom ezoterycznym, neopogaństwu i okultyzmowi. Wyśmiał je w „Mein Kampf”. Wyrażał uznanie dla islamskiej tradycji militarnej. W prywatnej rozmowie z osobą zaufaną miał wyrazić opinię: Religia mahometańska pasowałaby do nas dużo bardziej niż chrześcijaństwo. Dlaczego musiało to być chrześcijaństwo z jego potulnością i słabością...”. Okres po dojściu do władzy 30 stycznia 1933, dzięki poparciu sfer konserwatywnych, większości generalicji i czołowych przedstawicieli przemysłu i finansjery, został kanclerzem (powołany na to stanowisko przez Paula von Hindenburga), i stanął na czele koalicyjnego rządu. Poparcia specjalnym pełnomocnictwom dla jego gabinetu udzieliła chadecka Partia Centrum. 27 lutego 1933 spłonął Reichstag. Hitler – przy biernej postawie prezydenta Hindenburga, rozwiązał parlament i wykorzystał pożar do rozprawy z komunistami i uchwalenia 28 lutego 1933 ustawy O ochronie narodu i państwa (niem. Zum Schutz von Volk und Staat), faktycznie zawieszającej prawa obywatelskie i konstytucję Republiki Weimarskiej. 23 marca 1933 przyjęto kolejne prawo, Ustawę o pełnomocnictwach (niem. Ermächtigungsgesetz), oznaczające w praktyce przekazanie Hitlerowi pełni władzy, gdyż ta ustawa konstytucyjna dawała prawo rządowi Hitlera do uchwalania ustaw (bez zgody Reichstagu). 5 maja Hitler doprowadził do rozbicia Wolnych Związków Zawodowych. „Skoncentrowane” finansowanie partii w znacznym stopniu przejęła utworzona w tym celu 1 czerwca przez wielkich przemysłowców Fundacja Gospodarki Niemiec Adolfa Hitlera (niem. Adolf-Hitler-Spende der deutschen Wirtschaft). Faktyczny monopol polityczny NSDAP został ostatecznie potwierdzony przyjęciem 14 lipca 1933 Ustawy o zapobieganiu tworzenia nowych partii (niem. Gesetz gegen die Neubildung von Parteien), na mocy której zakazano działalności wszystkich, poza NSDAP, partii politycznych. Władza Hitlera ugruntowała się na dobre po przeprowadzonych 12 listopada wyborach parlamentarnych, w których partia nazistowska zdobyła 92,2% głosów. Wobec spadku wpływów wyborczych NSDAP, rozprawił się z opozycją, tworząc dla określonych grup ludności (Żydzi, homoseksualiści, niektórzy księża, Cyganie, Świadkowie Jehowy, szeroko rozumiani antyhitlerowcy oraz komuniści i socjaldemokraci) obozy koncentracyjne. Pierwszy z nich powstał w Dachau, 22 marca 1933. Później, w czasie wojny, obozy te zapełniły się także więźniami z terenów okupowanych. Po śmierci Hindenburga 2 sierpnia 1934 nie przeprowadził nowych wyborów prezydenckich, uznając, że urząd prezydenta został zawieszony. Na mocy przyjętej dzień wcześniej, 1 sierpnia 1934 Ustawy o Naczelniku Rzeszy Niemieckiej (niem. Gesetz über das Staatsoberhaupt des Deutschen Reiches), połączył urzędy prezydenta i kanclerza, przejmując ich kompetencje jako Wódz i Kanclerz Rzeszy (niem. Der Führer und Reichskanzler) oraz został wodzem naczelnym Reichswehry. Po uzyskaniu pełni władzy podjął działania w polityce zagranicznej Niemiec, zmierzające do uspokojenia opinii światowej. W tym celu zastosował gesty pojednawcze i propagandowe, mające na celu ukazanie pokojowego stylu sprawowania władzy. W maju 1933 wygłosił w Reichstagu wielką przemowę pokojową, w tym samym miesiącu przedłużył porozumienie z ZSRR (tzw. Układ w Rapallo z 1922). Pragnąc zaprezentować się jako zwolennik Kościoła, doprowadził w lipcu 1933 do podpisania konkordatu z Watykanem – w cztery lata później, 15 marca 1937, papież Pius XI potępił nazizm w encyklice „Mit brennender Sorge” (pol. z palącą troską). W styczniu 1934 doprowadził do podpisania pomiędzy Polską i Niemcami układu o niestosowaniu przemocy (tzw. układ o nieagresji), proponując jednocześnie podobne porozumienia dwustronne z Francją i Czechosłowacją – w tym czasie prowadził już niejawne przygotowania do następnej wojny. Nie chcąc być związanym zobowiązaniami międzynarodowymi, w październiku 1933 podjął decyzję o wystąpieniu Niemiec z Ligi Narodów. W 1934 bezwzględnie rozprawił się z opozycją w łonie SA oraz innymi przeciwnikami politycznymi. Podczas tzw. nocy długich noży z 29 na 30 czerwca zamordowano około 400 osób, oskarżonych potem o przygotowywanie zamachu stanu, w tym najbardziej zagrażających hitlerowskim planom hegemonii politycznej Ernsta Röhma i poprzedniego kanclerza Kurta von Schleichera. Od chwili objęcia władzy w 1933, Hitler pogłębiał nazyfikację struktur państwowych i totalitarną kontrolę nad jednostką. W tym celu zaczął przeprowadzać uniformizację, tzw. „ujednolicenie” (niem. Gleichschaltung) wszystkich dziedzin życia społecznego, politycznego i kulturalnego. W związku z tym procesem Hitler m.in. zlikwidował autonomię krajów związkowych Niemiec, wprowadził też nowy podział administracyjny kraju na okręgi (niem. Gau), gdzie władzę sprawowali miejscowi namiestnicy NSDAP. Proces unifikacji zgodnej z doktryną narodowego socjalizmu obejmował także związki wyznaniowe, nad którymi naziści próbowali zacieśniać kontrolę państwa – głównie dotyczyło to dominujących w Niemczech wyznań protestantyzmu i katolicyzmu. Różna sytuacja tych kościołów spowodowała, iż zastosowano wobec nich odmienne środki nacisku. Ujednolicenie objęło w różnym stopniu sferę kultury i życia społecznego – m.in. 30 stycznia 1937 Hitler zakazał przyjmowania przez Niemców Nagrody Nobla ustanawiając jej nazistowską wersję – „Niemiecką Nagrodę Narodową w Dziedzinie Nauki i Sztuki”. Jako pierwszy został nią wyróżniony przez Hitlera niemiecki konstruktor Ferdinand Porsche. W drugiej połowie lat 30. Hitler doprowadził do podpisania szeregu sojuszy międzynarodowych umacniających reżim nazistowski, 25 listopada 1936 doszło do podpisania paktu antykominternowskiego wymierzonego w komunistyczny Komintern, choć rzeczywisty charakter tego porozumienia miał cechy sojuszu polityczno-gospodarczego państw aspirujących do władzy nad światem. Kolejnym porozumieniem był zawarty 22 maja 1939 pakt stalowy i jego rozszerzenie z 27 września 1940, pakt berliński – od tego momentu jego sygnatariusze, Niemcy, Włochy i Japonia, tworzyli faktyczny sojusz zwany państwami osi, działający w latach 1940–1945. W okresie 1934–1937 naziści przeprowadzili szereg prywatyzacji, sprywatyzowali m.in. firmy kolejowe, stoczniowe, hutnicze, górnicze, banki czy municypalne zakłady użyteczności publicznej. Chociaż prywatyzowali własność publiczną i usługi, jednocześnie zwiększali kontrolę państwa nad gospodarką. Adolf Hitler otrzymał tytuł Człowieka Roku 1938 tygodnika „Time”. Polityka zagraniczna w latach 30. Hitler rozpoczął politykę zbrojeń i „pokojowych podbojów”. 16 marca 1935 wprowadził powszechny obowiązek służby wojskowej w nowo utworzonych siłach zbrojnych – Wehrmachcie. 7 marca 1936 zerwał traktat lokarneński remilitaryzując Nadrenię. 12 marca 1938 doprowadził do przyłączenia Austrii do Niemiec (Anschluss). Pozorując działania pokojowe, 18 września 1938 na zjeździe NSDAP w Norymberdze, potwierdził uznanie granic z Polską i Francją za ostateczne. Uległe wobec jego żądań Francja i Wielka Brytania udzieliły zgody 29 września 1938, na mocy postanowień układu monachijskiego, na zajęcie Kraju Sudetów w październiku 1938. W konsekwencji spowodowało to w 1939 rozbiór Czechosłowacji i utworzenie przez Hitlera 16 marca 1939 protektoratu Czech i Moraw. W tydzień później, 22 marca 1939, Hitler zmusił Litwę do przekazania Niemcom okręgu Kłajpedy. W marcu 1939 rozkazał ostateczne opracowanie planów agresji na Polskę, znanych jako Fall Weiss. Wcześniej, w lutym 1939, przejął osobiście dowództwo nad niemieckimi siłami zbrojnymi. 11 kwietnia zaakceptował plan „Fall Weiss”, 28 kwietnia 1939 Hitler wygłosił słynne przemówienie w Reichstagu, w którym otwarcie ogłosił plany uzyskania przez Niemcy „przestrzeni życiowej” na wschodzie (niem. Lebensraum), nazwał twórców systemu wersalskiego „podżegaczami wojennymi”, ogłosił jednostronne anulowanie niemiecko-brytyjskiego układu morskiego z 1935, powtórzył „ostateczne” żądania wobec państwa polskiego (m.in. sprawa tzw. korytarza gdańskiego) – oraz stwierdził, iż polsko-niemiecki pakt o nieagresji z 1934 stracił swoją moc, gdyż rzekomo został „jednostronnie pogwałcony przez Polskę i wobec tego nieobowiązujący”, mimo iż jeszcze 4 stycznia 1939 w Berlinie, w rozmowie z polskim ministrem spraw zagranicznych Józefem Beckiem, zaproponował przedłużenie paktu o 25 lat, uzależniając to jednak od zgody Polski na budowę eksterytorialnej autostrady z niemieckiego Pomorza na zachodzie do Prus Wschodnich, przebiegającej przez polskie ziemie. Hitler przez cały 1939 zgłaszał pretensje do Gdańska, domagając się likwidacji polskich uprawnień do tego miasta gwarantowanych przez Ligę Narodów. 7 lipca adiutantem Hitlera został kpt. marynarki Albrecht, który zastąpił kpt. Widemanna. 23 sierpnia 1939 z jego inicjatywy podpisano układ ze Związkiem Radzieckim, znany jako pakt Ribbentrop-Mołotow. Był to faktyczny wstęp do II wojny światowej. Wykonując założenia paktu, 1 września 1939 wojska niemieckie zaatakowały Polskę wkraczając na jej terytorium bez wcześniejszego wypowiedzenia wojny. Działania te zgodnie z przewidywaniami Hitlera nie pociągnęły za sobą reakcji zbrojnej Francji i Wielkiej Brytanii. Państwa te poprzestały na wypowiedzeniu 3 września wojny III Rzeszy, ograniczając się do pozorowanej demonstracji siły w strefach przygranicznych, rozpoczynając okres tzw. dziwnej wojny. Sytuacja Żydów i „Ostateczne rozwiązanie kwestii żydowskiej” Na terenach kontrolowanych przez państwo Adolfa Hitlera odbyła się akcja planowej zagłady Żydów w terminologii nazistowskiej zwana ostatecznym rozwiązaniem kwestii żydowskiej (niem. Endlösung der Judenfrage), która jako całość prześladowań i eksterminacji tego narodu określana jest mianem Holocaust. W wyniku tej polityki wymordowano 5,5-6 milionów Żydów. Doprowadził do podpisania dyskryminujących Żydów ustaw norymberskich 15 września 1935, czego dalekim skutkiem były masowe pogromy mniejszości żydowskiej w Niemczech, określane jako noc kryształowa (niem. Kristallnacht) z 9 i 10 listopada 1938. Polityka rasowa, eksterminacje i germanizacja Oprócz Żydów, Hitler dążył do usunięcia również Cyganów (zob. Porajmos), jako tzw. podludzi (niem. Untermenschen), a także izolacji i wyniszczenia niemieckich homoseksualistów (zob. Sytuacja homoseksualistów w III Rzeszy). Do zbrodni nazistowskich, do których zachęcał i które aprobował Hitler, należą także akcje mordowania ludzi z różnych względów uznanych przez niemiecką eugenikę za „bezwartościowych”, przeprowadzane m.in. pod kryptonimem Akcja T4. Wszczął programy masowych mordów np. na osobach nieuleczalnie chorych, chorych psychicznie, niedorozwiniętych, kalekich. Planowano usunąć około 51 milionów Słowian zamieszkujących Europę Środkowo-Wschodnią poprzez eksterminacje czy przesiedlenia na wschód, głównie na Syberię (zgodnie z tak zwanym Generalnym Planem Wschodnim, niem. Generalplan Ost). Zakładano też germanizację elementów określanych przez pseudonaukowe wytyczne niemieckiej teorii rasowej jako „wartościowe rasowo”. Plan ten składał się z dwóch części, tzw. Mały Plan (niem. Kleine Planung), który przewidywał wymordowanie całej polskiej elity i inteligencji – został w większości zrealizowany na terytorium Polski (zob. Intelligenzaktion). Natomiast druga część, tzw. Duży Plan (niem. Grosse Planung), została zapoczątkowana wielką akcją przesiedleńczą na Zamojszczyźnie, jednak wskutek sprzeciwu polskiego ruchu oporu, podczas powstania zamojskiego, Duży Plan nie został zrealizowany do końca – tym samym główne plany przesiedleńcze przesunięto na okres powojenny. Istniały różne wersje Generalnego Planu Wschodniego, np. jedna z nich przewidywała realizację projektu autorstwa nazistowskiego architekta Huberta Grossa, który opracował plany zburzenia 95% powierzchni zabudowanej Warszawy i wybudowania w tym miejscu tzw. „Nowego niemieckiego miasta Warszawa” (niem. Die neue deutsche Stadt Warschau) oraz włączenia do niego Planu Pabsta – w miejscu Zamku Królewskiego w Warszawie zamierzano wybudować nazistowską Halę Ludową (niem. Volkshalle). Plany niemieckie odnośnie do Warszawy (m.in. grabież dzieł sztuki i zniszczenie Zamku Królewskiego) Hitler zaaprobował osobiście 4 października 1939 w Berlinie. Kolejnym elementem planu była zinstytucjonalizowana akcja rabunku dzieci (w jej ramach także akcja specjalna Heuaktion, podczas której pochwycono dzieci i młodzież także z terytoriów dzisiejszych Białorusi i Ukrainy), praktycznie realizowana na wschodnich terytoriach okupowanych wobec różnych narodów, największe straty poniosła Polska. Trudne szacunki liczebne wywózek polskich dzieci, opracowane na podstawie ocalałych archiwów niemieckich i zeznań funkcjonariuszy jednego z głównych wykonawców akcji rabunku dzieci, towarzystwa Lebensborn mówią o dziesiątkach tysięcy, zwłaszcza małych dzieci i niemowląt. Historycy zajmujący się tym tematem oceniają liczbę dzieci poddanych przymusowym przesiedleniom i germanizacji w ramach programu rabunku dzieci na ok. 200 000. Okres końcowy W wyniku działań wojennych przez pewien czas znaczna część Europy znalazła się pod panowaniem niemieckim. W 1941 zdecydował się na uderzenie na ZSRR – niemiecka armia przystąpiła do realizacji planu Barbarossa. Po przegranej bitwie pod Moskwą (grudzień 1941) przejął osobiste dowództwo nad kampanią wschodnią i w efekcie kierowania się względami ideologicznymi bardziej niż militarnymi doprowadził do klęski armii niemieckiej w wojnie z ZSRR. W latach 1943–1944 skoncentrowane uderzenia alianckie odebrały III Rzeszy inicjatywę na wszystkich frontach. Po rozpoczętym przez aliantów 6 czerwca 1944 lądowaniu w Normandii, Hitler nie mógł się zdecydować na konkretny wariant obrony, nie odpowiadał mu zarówno plan Erwina Rommla, jak i Gerda von Rundstedta. W konsekwencji armia niemiecka utraciła szansę na skuteczną obronę Normandii, a 17 czerwca 1944 Hitler oskarżył generałów i Wehrmacht o tchórzostwo. Do końca wojny liczył na skonstruowanie przez naukowców niemieckich, a następnie wprowadzenie do masowej produkcji „cudownej broni” (niem. Wunderwaffe), która pozwoliłaby mu zmienić losy wojny – wiązał duże nadzieje z pociskami rakietowymi V1 i V2, jednak jego oczekiwania w tej mierze nie sprawdziły się, gdyż „Wunderwaffe” pojawiły się zbyt późno i w zbyt małej liczbie. W obliczu zbliżającej się klęski Niemiec 20 lipca 1944 grupa spiskowców z Clausem von Stauffenbergiem na czele dokonała w Wilczym Szańcu nieudanego zamachu na życie Hitlera. W 1945, wobec nieuchronnej klęski III Rzeszy, Adolf Hitler pozbawił przywilejów i stanowisk przywódców nazistowskich, których uważał za zaufanych (Himmlera i Göringa) – za próbę porozumienia się z aliantami. 29 kwietnia 1945 w swoim testamencie politycznym Hitler pozbawił Himmlera członkostwa w NSDAP. Göring został uznany przez Hitlera za zdrajcę, gdy 23 kwietnia 1945 zadeklarował gotowość zastąpienia Hitlera i podjęcia negocjacji z aliantami – z polecenia Hitlera został pozbawiony wszystkich stopni wojskowych, wyrzucony z partii nazistowskiej, a następnie aresztowany przez SS 25 kwietnia 1945. Hitler wydał również 27 kwietnia 1945 rozkaz zamordowania Göringa, jego żony i córki – jednak oficer SS Bernhard Frank, który polecenie otrzymał, wykorzystując wojenne zamieszanie odmówił jego wykonania. Śmierć 29 kwietnia 1945 roku, dzień przed popełnieniem samobójstwa, dyktator w obecności świadków oraz Waltera Wagnera – notariusza i zarazem radnego dzielnicy Pankow zawarł cywilny związek małżeński z Evą Braun. 30 kwietnia 1945, podczas oblężenia Berlina, Hitler wraz z poślubioną dzień wcześniej Evą Braun popełnił samobójstwo. Powszechnie przyjmuje się, że uczynił to strzelając z pistoletu w skroń i jednocześnie rozgryzając fiolkę z cyjankiem (niektórzy, głównie sowieccy historycy utrzymują, iż w rzeczywistości został zastrzelony przez swoich adiutantów lub straż przyboczną), w podziemnym schronie pod gmachem Starej Kancelarii Rzeszy w Berlinie (wcześniej zarządzając w celu zbadania skuteczności trucizny, otrucie swojego psa – Blondi). Miał wtedy 56 lat. Zwłoki dyktatora i jego małżonki zostały spalone przez esesmanów ze straży przybocznej. Informacje o okolicznościach śmierci i fakt bezspornej identyfikacji odnalezionych w Berlinie przez Rosjan zwłok obojga zostały na wiele lat utajnione, gdyż prawda nie odpowiadała wersji głoszonej przez oficjalną propagandę. W latach 1946–1949 NKWD prowadziło przesłuchania Ottona Günschego – zastępcy osobistego adiutanta Hitlera oraz Heinza Lingego – ordynansa Hitlera i innych świadków ostatnich chwil w bunkrze pod Kancelarią Rzeszy. Ich zeznania wyjaśniające okoliczności samobójstwa i spalenia zwłok, zostały utajnione i zamknięte w osobistym archiwum Stalina. Po raz pierwszy dostęp do materiałów śledztwa umożliwił Komisji Ideologicznej Komitetu Centralnego KPZR Chruszczow w 1959, ale dopiero po otwarciu archiwum partyjnego w 1991 stały się dostępne dla historyków. Było to powodem powstania hipotez mówiących, że w rzeczywistości Hitler uciekł z oblężonego Berlina i wyjechał do Argentyny. Przeciwko ich prawdziwości świadczył między innymi fatalny stan psychiczny i fizyczny Hitlera (m.in. w styczniu 1945 stwierdzono u niego chorobę Parkinsona). Spalone szczątki byłego przywódcy III Rzeszy zostały pogrzebane we wschodnich Niemczech przez agentów KGB, a w 1970 ostatecznie spalone. W 1993 w byłych archiwach radzieckich znaleziono dwa fragmenty czaszki, mające należeć do Hitlera. 9 czerwca 2006 w miejscu gdzie był schron Führera odsłonięto tablicę informującą zarówno o budowli, jak i o fakcie popełnienia w tym miejscu samobójstwa przez Hitlera. Seksualność Adolf Hitler stworzył swój publiczny wizerunek jako Wodza żyjącego w abstynencji seksualnej, bez rodziny, w całkowitym poświęceniu swojej misji politycznej i narodowi niemieckiemu. Jego trwający 14 lat związek z Evą Braun był stale ukrywany przed opinią publiczną i wszystkimi oprócz jego najbliższego kręgu. Zakres władzy i odpowiedzialności Otwarte pozostaje pytanie czy tylko Hitler jest odpowiedzialny za całe zło, jakie wydarzyło się w okresie III Rzeszy. Głośny spór toczy się pomiędzy dwoma grupami naukowców: tzw. intencjonalistami (Hannah Arendt, Eberhard Jäckel, Alan Bullock, Karl Dietrich Bracher czy Klaus Hildebrand), którzy wskazywali, że wszystko co działo się w Rzeszy, nie mogło mieć miejsca bez wiedzy Hitlera, oraz tzw. funkcjonalistami (Martin Broszat, Hans Mommsen, Uwe Dietrich Adam), którzy zwracają też uwagę na ważki element rywalizacji o wpływy i ścierania się różnorakich koncepcji w ramach reżimu nazistowskiego oraz na charakter władzy Hitlera. Polski historyk, badacz ideologii nazistowskiej, Wojciech Wichert, podkreśla znaczenie cech charakterologicznych Hitlera: „nie był z natury człowiekiem usystematyzowanym i zahartowanym w ciężkiej pracy; cechowało go pospolite lenistwo i brak punktualności. Adolf Hitler, w odróżnieniu od innych liderów politycznych tamtego czasu, poświęcał niewiele czasu na roztrząsanie arkanów wewnętrznej polityki, które przekazywał z reguły swoim współpracownikom, albo w ogóle nie zaprzątały one jego głowy. Zamiast zajmowania się pilnymi sprawami bieżącymi, Hitler przebywał w swoim ulubionym Obersalzbergu, w posiadłości Berghof”. Gabinet Hitlera Rząd Hitlera istniał od zagarnięcia władzy 30 stycznia 1933, aż do jego śmierci 30 kwietnia 1945 (łącznie 12 lat i 3 miesiące). Dziedzictwo Międzynarodowy Trybunał Wojskowy w Norymberdze uznał cztery organizacje powołane przez Hitlera (NSDAP, SS, SD i Gestapo) za przestępcze. Artykuł 6 statutu Trybunału zaliczył do zbrodni hitlerowskich: Zbrodnie przeciw pokojowi: ściślej – planowanie, przygotowanie, rozpoczęcie i prowadzenie wojny napastniczej, albo wojny gwałcącej traktaty, umowy i porozumienia międzynarodowe, lub udział w planie, którego celem jest dokonanie wymienionych czynów; Zbrodnie wojenne: złamanie prawa wojennego, w tym złe traktowanie i deportacje do niewolniczych obozów ludności z terytoriów okupowanych, morderstwa i złe traktowanie jeńców wojennych, plądrowanie publicznej i prywatnej własności, niszczenie miast i wsi, dewastacja niepodyktowana względami strategicznymi; Zbrodnie przeciw ludzkości: morderstwa, niewolniczą eksploatację i inne nieludzkie czyny popełniane przeciw cywilom przed i w trakcie wojny. W wielu państwach głoszenie poglądów politycznych zbliżonych do faszyzmu/hitleryzmu jest zakazane z mocy prawa. W Polsce regulują to: Kodeks karny (Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. z późniejszymi zmianami): „Art. 256: Kto publicznie propaguje faszystowski lub inny totalitarny ustrój państwa lub nawołuje do nienawiści na tle różnic narodowościowych, etnicznych, rasowych, wyznaniowych albo ze względu na bezwyznaniowość, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.” Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 28 marca 2002, I KZP 5/02 (OSNKW 2002/5-6/32): „Propagowanie, w rozumieniu art. 256 k.k., oznacza każde zachowanie polegające na publicznym prezentowaniu faszystowskiego lub innego totalitarnego ustroju państwa, w zamiarze przekonania do niego.” Konstytucja RP: „Art. 13: Zakazane jest istnienie partii politycznych i innych organizacji odwołujących się w swoich programach do totalitarnych metod i praktyk działania nazizmu, faszyzmu i komunizmu, a także tych, których program lub działalność zakłada lub dopuszcza nienawiść rasową i narodowościową, stosowanie przemocy w celu zdobycia władzy lub wpływu na politykę państwa albo przewiduje utajnienie struktur i członkostwa.” Odznaczenia Poniższa lista przyznanych odznaczeń jest niepełna. Krzyż Żelazny (1914) I Klasy Krzyż Żelazny (1914) II Klasy Czarna Odznaka za Rany (1918) Złota Odznaka za Rany (po ataku 20 lipca 1944) Goldenes Ehrenzeichen der NSDAP Wielki Kawaler Orderu Imperialnego Czerwonych Strzał – Hiszpania (Franco), 1937 Odznaka tytułu honorowego Caporale d’Onore della Milizia (MVSN) – Włochy, 1938 Kordzik honorowy MVSN – Włochy, 1938 Order Zasługi Wojskowej (Bawaria) Order Krwi (III Rzesza) Medal Pamiątkowy 1 października 1938 z okuciem Zamek Praga, 1938 Medal Pamiątkowy za Powrót Kłajpedy, 1939 Medal Muru Wschodniego Krzyż Honorowy (III Rzesza) Order Zasługi Orła Niemieckiego Order Słonia Kultura masowa Hitler w filmach Dyktator – film w reżyserii Charlesa Chaplina z 1940, w którym odgrywa on także główną rolę parodiując postać Hitlera (w filmie Chaplin występuje jako Hynkel i jednocześnie wciela się w postać żydowskiego fryzjera). Swastyka zastąpiona została przez dwa symbole iks. W III Rzeszy dystrybucja tego filmu została zakazana, a w powojennych Niemczech jego pierwsza projekcja odbyła się w 1998. Hitler i nazistowskie Niemcy zostali sparodiowani w amerykańskim krótkometrażowym filmie animowanym produkcji Walt Disney Company z Kaczorem Donaldem w roli głównej pt. Der Fuehrer’s Face z 1943 roku. Hitler – Ostatnie 10 dni – dramat wojenny w kooperacji włosko-brytyjskiej z 1973. Wyreżyserowany przez Ennio De Conciniego. Akcja rozgrywa się w ostatnich dniach wojny w berlińskim bunkrze. Obraz przedstawia charakter dyktatora dążącego do panowania nad światem i to do ostatnich sekund swojego życia. Usiłuje przy tym odpowiedzieć na pytanie czy był zwykłym człowiekiem spełniającym swój obowiązek wobec kraju czy politykiem, którym zawładnęły jego własne wizje. Rolę Hitlera odtwarza Alec Guinness. Hitler: Narodziny zła – miniserial produkcji kanadyjskiej i amerykańskiej z 2003, który pokazuje jak Adolf Hitler doszedł do władzy po pierwszej wojnie światowej. Film skupia się na tym, jak rozgoryczone, rozdarte politycznie i ekonomicznie niemieckie społeczeństwo pomogło wspiąć się Hitlerowi na szczyt. „Hitler: Narodziny Zła” pokazuje również jak nienawiść do Żydów stała się centrum jego poselstwa politycznego w Niemczech i znalazła szeroki oddźwięk wśród narodu niemieckiego. Upadek – produkcji niemieckiej z 2004, ukazujący ostatnie dni z życia Hitlera, które spędził w swoim berlińskim bunkrze. Rolę Hitlera zagrał Bruno Ganz. Adolf H. – Ja wam pokażę – wyreżyserowana przez Daniego Levy’ego komedia wojenna z 2007. Był pierwszym w Niemczech filmem tego gatunku traktującym o Hitlerze. Film jest spojrzeniem na sylwetkę wodza III Rzeszy poprzez pryzmat czarnego humoru i satyry. Jego postać została ukazana jako nieudacznik i ignorant. Wywołało to kontrowersje w Niemczech, gdyż film odstawał od dotychczasowej konwencji ukazywania Hitlera w kinematografii, a jego rolę odtworzył Helge Schneider. Aluzje do osoby Adolfa Hitlera stanowią motyw przewodni piosenki kabaretowej Ten wąsik ze słowami Mariana Hemara. W tekście zwraca się uwagę na podobieństwo zachodzące między przywódcą III Rzeszy a postacią głównego bohatera filmów Charliego Chaplina. Piosenka była wykonywana przez Ludwika Sempolińskiego w rewii Orzeł czy Rzeszka, wystawianej od 31 maja do sierpnia 1939 przez teatrzyk Ali-Baba w Warszawie. Występy te wywołały interwencję ambasadora Niemiec, a wykonawca podobnie jak i autor tekstu byli podczas II wojny światowej poszukiwani przez Gestapo w całej okupowanej Europie. Hitler ukazany w karykaturalnym świetle pojawia się również w komedii Juliusza Machulskiego pt. AmbaSSada. W filmie tym Hitler grany jest przez Roberta Więckiewicza. Hitler w poezji Wisława Szymborska napisała wiersz "Pierwsza fotografia Hitlera". Zobacz też Führerhauptquartier pociąg Amerika zamachy na Hitlera Jean-Marie Loret Hideki Tōjō – nazywany „Hitlerem Dalekiego Wschodu” Uwagi Przypisy Bibliografia Publikacje Publikacje uzupełniające Prasa i periodyki Linki zewnętrzne Wojciech Wichert: Chaos i przyzwolenie. Polikratyczna struktura reżimu hitlerowskiego do 1939 r., „Histmag.org”, 20 czerwca 2009. Wojciech Wichert: Prawnopolityczna zasada supremacji woli wodza w systemie ustrojowym III Rzeszy, „Histmag.org”, 13 kwietnia 2009. Strona o Wilczym Szańcu, miejscu zamachu na Hitlera Filmy o Adolfie Hitlerze w serwisie filmweb.pl Niemieccy zbrodniarze wojenni w okresie II wojny światowej Politycy NSDAP Austriaccy naziści Kanclerze Niemiec Przywódcy totalitarni Osoby odpowiedzialne za ludobójstwo Honorowi obywatele Gdańska (przed 1945) Honorowi obywatele Gorzowa Wielkopolskiego Honorowi obywatele Wrocławia (przed 1945) Honorowi obywatele Szczecina Honorowi obywatele Wałbrzycha Honorowi obywatele Opola Honorowi obywatele Bytomia Ludzie roku tygodnika Time Niemieccy malarze Niemieccy samobójcy Odznaczeni Krzyżem Żelaznym Odznaczeni Orderem Imperialnym Jarzma i Strzał Odznaczeni Orderem Zasługi Wojskowej (Bawaria) Odznaczeni Orderem Krwi (III Rzesza) Odznaczeni Krzyżem Honorowym (III Rzesza) Odznaczeni Orderem Zasługi Orła Niemieckiego Odznaczeni Orderem Słonia Uczestnicy I wojny światowej (Cesarstwo Niemieckie) Ludzie urodzeni w Braunau am Inn Urodzeni w 1889 Zmarli w 1945 Ludzie upamiętnieni nazwami doktryn politycznych Austriaccy malarze Austriaccy samobójcy

466572

https://pl.wikipedia.org/wiki/Lista%20pa%C5%84stw%20Europy

Lista państw Europy

Lista państw Europy – lista państw i terytoriów zależnych Europy. Na terenie Europy w całości lub częściowo znajduje się 46 państw uznawanych na arenie międzynarodowej. Ponadto do Europy zalicza się siedem terytoriów zależnych Danii, Norwegii i Wielkiej Brytanii. W Europie funkcjonuje również jedno państwo częściowo uznawane (Kosowo) oraz jedno państwo nieuznawane (Naddniestrze). Największym europejskim państwem jest Rosja (17 098 242 km²), natomiast największym państwem znajdującym się w całości na terytorium Europy jest Ukraina (603 550 km²). Najludniejszym państwem na kontynencie europejskim również jest Rosja (142 021 981 mieszkańców), a najludniejszym państwem położonym w całości w Europie są Niemcy (84 316 622 mieszkańców). Najmniejszym zarówno pod względem powierzchni, jak i liczby ludności jest Watykan (0,44 km²; 825 mieszkańców). Mapa polityczna Lista państw Lista państw o ograniczonym uznaniu międzynarodowym Lista państw bez uznania międzynarodowego Lista terytoriów zależnych Zobacz też Lista państw Australii i Oceanii Lista państw Azji Lista państw Afryki Lista państw obu Ameryk Uwagi Przypisy Państwa według kontynentów Listy państw według zagadnień

31733

https://pl.wikipedia.org/wiki/Kleopatra

Kleopatra

Kleopatra VII Filopator, Kleopatra Wielka (gr. Κλεοπάτρα Φιλοπάτωρ; ur. 69 rok p.n.e., zm. 12 sierpnia 30 roku p.n.e. w Aleksandrii) – ostatnia królowa hellenistycznego Egiptu, panująca w latach 51–30 p.n.e. Nosiła tytuły: Królowa, Nowa Bogini, Bogini Miłująca Ojca, Bogini Miłująca Ojczyznę. Była córką Ptolemeusza XII Auletesa. Po wstąpieniu na tron poślubiła swego brata Ptolemeusza XIII. Wskutek dworskich intryg opuściła Egipt i udała się do Palestyny, gdzie zdobyła poparcie Cezara, z którym miała syna, Ptolemeusza XV Cezariona. Dzięki interwencji wojskowej Cezara powróciła na tron egipski. Po śmierci Ptolemeusza XIII, który zginął na skutek zamieszek antyrzymskich w Aleksandrii, Kleopatra poślubiła drugiego brata, Ptolemeusza XIV. Z nim odbyła podróż do Rzymu w celu wzmocnienia więzi politycznych pomiędzy obydwoma państwami. Po śmierci Cezara powróciła do Egiptu i rozkazała zamordować małżonka, po czym objęła rządy w imieniu małoletniego Cezariona. W trwającej w Rzymie wojnie domowej Kleopatra poparła zwolenników Oktawiana Augusta i Marka Antoniusza. W 42 roku p.n.e. osobiście poznała tego drugiego, czego skutkiem był długoletni związek uczuciowy. W późniejszym konflikcie pomiędzy Oktawianem a Antoniuszem opowiedziała się za kochankiem, z którym miała troje dzieci: bliźnięta Aleksandra Heliosa i Kleopatrę Selene oraz syna Ptolemeusza Filadelfosa. Oktawian w bitwie pod Akcjum w 31 roku p.n.e. pokonał połączone siły Antoniusza i Kleopatry, po czym wkroczył do Egiptu. Kleopatra po nieudanych pertraktacjach ze zwycięzcą, polegających na dążeniu do zapewnienia władzy w Egipcie swoim potomkom, 12 sierpnia 30 roku p.n.e. popełniła samobójstwo. Życie i rządy Młodość Kleopatra była córką Ptolemeusza XII Auletesa i nieznanej z imienia matki, prawdopodobnie pochodzącej z rodu kapłanów Ptaha z Memfis i będącej królewską małżonką niższej rangi. Ptolemeusz XII Auletes zmarł w 51 roku p.n.e. Siedemnastoletnia wówczas Kleopatra i jej rodzony brat, dziesięcioletni Ptolemeusz XIII, objęli władzę i zgodnie z tradycją egipską zawarli małżeństwo. Konflikt z Ptolemeuszem XIII Młody Ptolemeusz XIII popadł w zależność polityczną od własnych dostojników dworu: eunucha Pothejnosa, nauczyciela króla, retora Theodetesa z Chios oraz dowódcy armii Achillasa, którzy dążyli do odsunięcia królowej od władzy. Kleopatra w 49 roku p.n.e. zmuszona była opuścić kraj i udać się do Palestyny, gdzie za własne fundusze przystąpiła do organizowania wojska najemnego. Na wieść o tym stronnictwo króla zaczęło przygotowywać się do odparcia możliwego najazdu, gromadząc siły w portowym mieście Peluzjum. Podczas spotkania obu armii w 48 roku p.n.e. do portu przybił statek Pompejusza, uciekającego po klęsce pod Farsalos poniesionej w walce z Cezarem. Dla przypodobania się Rzymowi stronnicy Ptolemeusza XIII zamordowali zbiega, czym wywołali niezadowolenie Cezara. Sojusz i związek z Juliuszem Cezarem Cezar w konflikcie pomiędzy parą królewską poparł Kleopatrę, która już podczas swego pobytu w Aleksandrii została jego kochanką. Zażądał, aby Ptolemeusz XIII rozpuścił armię i pogodził się z żoną-siostrą. Ponadto król egipski miał unormować kwestię zaciągniętego przez swojego poprzednika długu. Ingerencja Cezara wywołała niezadowolenie społeczeństwa egipskiego. Przeciwko niemu i królowej wybuchł bunt, który był akceptowany przez Ptolemeusza XIII i Arsinoe IV, młodszą siostrę pary królewskiej. Dla poskromienia powstania sprowadzono rzymskie posiłki z Syrii i Palestyny. Ptolemeusz zginął na skutek walk w 47 roku p.n.e., zaś Kleopatra poślubiła swego przyrodniego brata Ptolemeusza XIV. Po spacyfikowaniu Aleksandrii Kleopatra i Cezar udali się w podróż na południe wzdłuż Nilu. Pod koniec kwietnia 47 roku p.n.e. Cezar opuścił Egipt, pozostawiając w Aleksandrii trzy legiony (w późniejszych czasach garnizon zasilono jeszcze czwartym legionem). Kilka tygodni po wyjeździe Cezara królowa urodziła syna, któremu nadała imiona Ptolemeusz Cezar, lecz nazywano go powszechnie Cezarionem, czyli małym Cezarem. W połowie 46 roku p.n.e. Kleopatra ze swym małżonkiem udała się do Italii w celu odnowienia sojuszu z Rzymem. Po śmierci Cezara została zmuszona do opuszczenia stolicy imperium. Rządy w Egipcie w imieniu syna Po powrocie do Egiptu Ptolemeusz XIV w 44 roku p.n.e. został skrytobójczo zamordowany z rozkazu małżonki. Kleopatra objęła rządy w imieniu swego syna Cezariona, który wstąpił na tron jako Ptolemeusz XV z przydomkami Filopator, tj. kochający ojca, i Filometor, tj. kochający matkę. W okresie, gdy po śmierci Cezara w Rzymie wybuchła wojna domowa, decydująca o przyszłych losach państwa rzymskiego, Kleopatra poparła cezarianów na Wschodzie. W bitwie pod Filippi w 42 roku p.n.e. zwyciężyli zwolennicy cesarstwa pod wodzą Marka Antoniusza i Oktawiana Augusta. Kleopatra mogła liczyć, że zwycięzcy wesprą pozycję jej syna w Egipcie. Antoniusz wezwał ją do Tarsu, gdzie trwały rozmowy w sprawie organizacji nowego porządku na Wschodzie. W ich trakcie między wodzem rzymskim a królową egipską narodził się związek. Sojusz i związek z Markiem Antoniuszem W zimie 41–40 roku p.n.e. Antoniusz przebywał wraz z Kleopatrą w Aleksandrii. Musiał jednak opuścić królową z kilku powodów. Po pierwsze, organizował wyprawę przeciwko Partom, po drugie, miał zamiar zrealizować plan poślubienia Oktawii, siostry Oktawiana Augusta, w celach politycznych. Kleopatra, która pozostała w Egipcie, urodziła Antoniuszowi bliźnięta Aleksandra Heliosa i Kleopatrę Selene. Imiona nadane dzieciom, zdaniem niektórych badaczy, mogły nawiązywać do tytułu króla Partów: Brat Słońca i Księżyca, choć niewykluczone, że nie miały żadnych podtekstów politycznych. Nauczycielem bliźniąt był historyk Mikołaj z Damaszku. Sojusz pomiędzy rezydującym w Antiochii Antoniuszem a przebywającym w Rzymie Oktawianem nie był długotrwały. W 37 roku p.n.e. Antoniusz odesłał żonę do Rzymu. Do Antiochii wezwał Kleopatrę. Wpływ na tę decyzję miały zarówno jego uczucia do królowej, jak i potrzeba poparcia ze strony Egiptu w wojnie z Rzymem. Kleopatra, również darząca miłością Antoniusza, miała w konflikcie Antoniusza z Oktawianem cel polityczny. Przybyła do Antiochii z dziećmi Antoniusza. Nie jest pewne, czy w 37 roku p.n.e. doszło pomiędzy nimi do małżeństwa. Nawet gdyby zostało ono zawarte, nie miałoby mocy prawnej w świetle prawa rzymskiego, gdyż Kleopatra nie była obywatelką Rzymu. Na skutek sojuszu politycznego Kleopatry i Antoniusza Egipt rozszerzył swoje granice o Cypr, Cyrenajkę, część Cylicji, Krety i obszarów zamieszkanych przez Arabów Nabatejskich, a także ziemie Iturejczyków z ich najważniejszym miastem Chalkis i środkową część wybrzeża fenickiego. Mimo nacisków Kleopatry Antoniusz nie oddał Egiptowi Judei, rządzonej przez Heroda Wielkiego. Znaczenie Egiptu dla skonfliktowanego z Oktawianem Antoniusza wzrosło w tym okresie, o czym świadczy kilka faktów. Po zwycięstwie nad Partami Antoniusz odbył triumf w Aleksandrii, a nie zgodnie z tradycją w Rzymie. Podczas uroczystości Kleopatra otrzymała tytuł królowej królów, a Cezarion – króla królów. Swoim dzieciom Antoniusz wykroił królestwa z obszarów Wschodu rzymskiego oraz z terytoriów Wschodu partyjskiego i nierzymskiego, które planował podbić. Aleksander Helios w przyszłości miał otrzymać Armenię i ziemie na wschód od Eufratu, Kleopatra Selene II objęła panowanie w Libii i Cyrenajce. Najmłodszy syn Kleopatry i Antoniusza – Ptolemeusz Filadelfos, miał sprawować rządy na ziemiach na zachód od Eufratu – od Hellespontu do Fenicji. Epilog We wrześniu 31 roku p.n.e. doszło do bitwy pod Akcjum pomiędzy wojskami Oktawiana i Antoniusza, wspieranego przez Kleopatrę. Antoniusz poniósł klęskę. Dziesięć miesięcy później Oktawian wkroczył do Egiptu. Marek Antoniusz popełnił samobójstwo. Kleopatra zaś podjęła działania na rzecz zachowania niezależności królestwa i zapewnienia swoim dzieciom władzy. Pertraktacje z Oktawianem nie przyniosły jednak pomyślnych rezultatów. Obawiał się on politycznego wzmocnienia Cezariona i skupienia się wokół niego przeciwników rzymskiego panowania w Egipcie. Śmierć Uważa się, że 12 sierpnia 30 roku p.n.e. Kleopatra popełniła samobójstwo przez dopuszczenie do ukąszenia jadowitego węża lub przez spożycie trucizny, gdy okazało się, że żadne jej próby zachowania niezależności królestwa i zapewnienia swoim dzieciom władzy nie przynoszą spodziewanych wyników. Istnieje jednak teoria, według której Kleopatra nie popełniła samobójstwa, a została zamordowana na zlecenie Oktawiana. Kleopatra w kulturze masowej Malarstwo Teatr Film Kleopatrę zagrała również Monica Bellucci w filmie Asterix i Obelix: Misja Kleopatra z 2002 roku. W filmie Asteriks i Obeliks: Imperium Smoka z 2023 roku w postać Kleopatry wcieliła się Marion Cotillard. Gry Kleopatra jest przywódczynią cywilizacji Egiptu w komputerowej grze strategicznej Civilization VI z 2016 roku. Przypisy Bibliografia Benedetto Bravo, Ewa Wipszycka, Historia starożytnych Greków, t. 3, Okres hellenistyczny, Warszawa 1992, s. 216–219. Świat okresu cywilizacji klasycznych (pod red. A. Krawczuka), Kraków 2005, s. 347. . . . Ptolemejscy władcy Egiptu Żony władców starożytnego Egiptu Kochanki władców starożytnego Rzymu Gajusz Juliusz Cezar Egipscy samobójcy Urodzeni w I wieku p.n.e. Zmarli w 30 p.n.e. Ludzie urodzeni w Aleksandrii Władczynie

3633173

https://pl.wikipedia.org/wiki/Micha%C5%82%20Racho%C5%84

Michał Rachoń

Michał Paweł Rachoń (ur. 22 października 1978) – polski polityk, publicysta prasowy, radiowy i telewizyjny, koszykarz. Życiorys Urodził się 22 października 1978. Uprawiał koszykówkę w klubie AZS Politechnika Gdańska (200 cm wzrostu; pozycje: silny skrzydłowy, środkowy). W sezonie 2004/2005 rozegrał w jej barwach 10 meczów w II lidze, zdobywając 2,5 punktu na mecz. Występował również w zespole GTK Gdynia (4 mecze w sezonie 2012/2013), do którego trafił w 2012 z Nola Team. Był zawodnikiem III-ligowego klubu KS Legion Legionowo. Ukończył studia z zakresu politologii na Wydziale Nauk Społecznych Uniwersytetu Gdańskiego. Jego praca magisterska dotyczyła kampanii wyborczej Stanisława Tymińskiego (1990). Studia podyplomowe odbywał w Studium Europy Wschodniej Uniwersytetu Warszawskiego. Od 16 roku życia pracował przy obsłudze turniejów tenisowych z cyklu Idea Prokom Open sponsorowanych przez Ryszarda Krauze. Był rzecznikiem prasowym tychże turniejów, a także regat i zlotu jachtów pod nazwą „Baltic Sail”, organizowanych przez prezydenta Gdańska Pawła Adamowicza. Zajmował się też PR w stowarzyszeniu Sopot March Racing Center. W 2011 pracował przy organizacji mistrzostw Europy w koszykówce kobiet. Według relacji prasowej początkowo był zbliżony do środowiska Platformy Obywatelskiej. W 2002 został działaczem Prawa i Sprawiedliwości. Wraz z Jakubem Świderskim organizował happeningi polityczne. W wyborach do Parlamentu Europejskiego z 2004 prowadził kampanię Anny Fotygi (PiS). W Sopocie prowadził akcje polityczne wymierzone w prezydenta tego miasta, Jacka Karnowskiego, a także w Ryszarda Krauze i Pawła Adamowicza. Od marca do sierpnia 2007 pełnił funkcję rzecznika prasowego Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji. Od lipca 2008 do stycznia 2012 był rzecznikiem prasowym Prawa i Sprawiedliwości w Sopocie. W tym okresie działał m.in. w czasie referendum w sprawie odwołania prezydenta Sopotu, Jacka Karnowskiego (17 maja 2009). W 2012 podjął współpracę tygodnikiem „Gazeta Polska”, a także z powiązanym dziennikiem „Gazeta Polska Codziennie”, miesięcznikiem „Niezależna Gazeta Polska – Nowe Państwo” oraz portalem Niezalezna.pl. Współtworzył również serwis Abcnet.com.pl. Do marca 2013 był członkiem rady programowej TVP Gdańsk. W 2013 został prowadzącym poranne pasmo „Polska na dzień dobry” w Telewizji Republika. Na antenie tej stacji prowadził również program „Co wiemy” oraz blok „Republika na żywo”. 13 stycznia 2016 został zastępcą dyrektora Telewizyjnej Agencji Informacyjnej ds. publicystyki. Odwołany z tego stanowiska 11 marca 2016. 14 lutego 2016 rozpoczął prowadzenie audycji Woronicza 17 na antenie TVP Info, a od 14 marca 2016 został gospodarzem programu Minęła dwudziesta w TVP Info, pierwotnie prowadząc jego wydania we wtorki, środy i czwartki. Od 22 sierpnia jest jednym z prowadzących program Gość Poranka na antenie TVP Info. Od 22 lutego 2016 do 9 maja tego samego roku współprowadził poniedziałkowe wydanie Sygnałów Dnia w Programie I Polskiego Radia. W lutym 2017 został ogłoszony jednym z prowadzących codziennej audycji Kwadrans polityczny w TVP1, a w lipcu 2017 piątkowego programu Forum. Od grudnia 2018 prowadzący porannej audycji w Polskim Radiu 24. W 2016, za przeprowadzenie w grudniu 2014 relacji na żywo ze złożenia zeznań przed sądem przez prezydenta Bronisława Komorowskiego, będącego świadkiem w tzw. aferze marszałkowej, otrzymał od Stowarzyszenia Dziennikarzy Polskich Główną Nagrodę Wolności Słowa (uzasadnienie: za ocalenie honoru polskiego dziennikarstwa w sytuacji, kiedy inne media informacyjne zawiodły). W czerwcu 2019 był specjalnym wysłannikiem Telewizji Polskiej relacjonującym wizytę zagraniczną prezydenta Andrzeja Dudy z małżonką w Stanach Zjednoczonych. W tym samym miesiącu zaczął w TVP Info prowadzić program publicystyczny Jedziemy. Od lutego 2021 prowadzi program Rock Rachoń, nadawany w internetowym, anglojęzycznym kanale Telewizji Polskiej Poland IN. Od czerwca 2021 prowadzi z Piotrem Cywińskim magazyn „Spięcie” na temat polityki krajowej i międzynarodowej oraz cykl felietonów pt. „Pole minowe” w Polskim Radiu Opole. Wraz z historykiem Sławomirem Cenckiewiczem stworzył serial dokumentalny Reset, który w 2023 miał swoją premierę na antenach TVP1 i TVP Info, a z czasem był także emitowany przez Telewizję Republika. Zdarzenia, kontrowersje Podczas wizyty 1 września 2009 w Polsce premiera Federacji Rosyjskiej, Władimira Putina, Rachoń przebrany za penisa z napisem Put-in uczestniczył w happeningu przed hotelem Sheraton w Sopocie, gdzie przebywał premier Putin. Pierwotnie po happeningu został zatrzymany przez policję za przejście przez jezdnię w niedozwolonym miejscu. Następnie Prokuratura Rejonowa w Sopocie postawiła mu zarzut znieważenia przedstawicielstwa obcego państwa w myśl art. 136 § 3 kodeksu karnego (tj. przestępstwo zagrożone karą do trzech lat pozbawienia wolności), a w 2010 umorzyła śledztwo z uwagi na brak tzw. zasady wzajemności w przepisach polskich i rosyjskich. Akcja Rachonia spotkała się z nieprzychylnym nastawieniem lokalnych działaczy PiS. Sopoccy działacze tej partii, uznając jego zachowanie za naganne, zobowiązali go do zorganizowania pięciu spotkań z młodzieżą na temat stosunków polsko-rosyjskich. 8 stycznia 2015, działając z ramienia TV Republika, został siłą usunięty z trwającej konferencji prasowej Wielkiej Orkiestry Świątecznej Pomocy, gdy dopytywał o kwestie finansowe, co Jerzy Owsiak uznał za obrażanie i zachowanie hejterskie. W odpowiedzi na to zdarzenie Centrum Monitoringu Wolności Prasy wyraziło dezaprobatę wobec potraktowania Rachonia. W trakcie tzw. miesięcznicy smoleńskiej w Warszawie 10 lipca 2017 prowadził relację na żywo w obrębie trwającej kontrmanifestacji, w trakcie czego został zaatakowany fizycznie przez jej uczestników. W wydanym oświadczeniu Centrum Monitoringu Wolności Prasy stanowczo zaprotestowało przeciwko temu zdarzeniu, określając zajście jako jaskrawe naruszenie zasady wolności słowa. 4 października 2017 biuro audytu TVP wszczęło postępowanie w sprawie rzekomej kryptoreklamy po tym, gdy w wydaniu audycji Minęła dwudziesta Rachoń zaprezentował fizyczne wydanie tygodnika „Gazeta Polska”. Podczas wydania audycji Woronicza 17, prowadzonej przez Rachonia, politycy reprezentujący Platformę Obywatelską, Nowoczesną i Polskie Stronnictwo Ludowe opuścili studio i ogłosili bojkot tego programu wraz z jego prowadzącym, określając go jako „rzecznika partii rządzącej” (podczas tejże audycji Adam Struzik powiedział do Rachonia: Pan był i pozostał Pan rzecznikiem PiS-u). Później przedstawiciele tych partii zarzucili Rachoniowi uprawianie propagandy i domagali się jego odsunięcia od prowadzenia programu, co następnie Telewizyjna Agencja Informacyjna w wydanym oświadczeniu określiła jako ingerencję polityczną w pracę dziennikarzy w Polsce. Według byłego pracownika TVP Mariusza Kowalewskiego zmiana liczby prowadzonych przez Rachonia wydań audycji Minęła dwudziesta (ich redukcja wzgl. wzrost), która oficjalnie była wyjaśniana przez TVP bojkotem prowadzącego przez partie Platformę Obywatelską i Nowoczesną, w rzeczywistości była rezultatem konfliktu wpływów politycznych, toczonych wewnątrz TVP w ramach obozu władzy PiS, w tym w wyniku działań prezesa Jacka Kurskiego. Od 6 kwietnia 2017 w czwartkowych wydaniach prowadzonej przez Rachonia audycji Minęła dwudziesta występował cyklicznie Wojciech Cejrowski, który 29 listopada 2018 pojawił się po raz ostatni, a jego dalszą nieobecność w programie dyrektor TAI Jarosław Olechowski uzasadnił „potrzebą refleksji”. Cejrowski był jednym z nielicznych gości audycji, opłacanym honorariami za udział. Także w 2018 we czwartkowych wydaniach programu Minęła dwudziesta, prowadzonych przez Rachonia, pojawiały się regularnie inscenizacje, określane jako „Plastusie Basi Pieli”. Po emisji odcinka z 10 stycznia 2019 pojawiły się zarzuty antysemityzmu z powodu ukazania w inscenizacji prezydenta RP Lecha Kaczyńskiego i gwiazdy Dawida na banknocie 200 zł, za co autorka (Barbara Piela) przeprosiła i zrezygnowała z dalszej współpracy z audycją. W konsekwencji tego najpierw zawieszony został wydawca audycji Minęła dwudziesta, a następnie zawieszony w prowadzeniu programów Woronicza 17 i Minęła dwudziesta został także Rachoń. 9 lutego internetowa stacja Prawica media wyemitowała jego autorską audycję, w której z gośćmi programu rozmawiał o zmarłym Janie Olszewskim, byłym premierze RP – miał to być początek cyklicznych rozmów, jednak tego samego dnia władze TVP poinformowały o przywróceniu go do prowadzenia programów i Rachoń zrezygnował ze współpracy z tymże kanałem internetowym. Pod koniec listopada 2018 ambasador RP w Moskwie Włodzimierz Marciniak został wezwany do Ministerstwa Spraw Zagranicznych Federacji Rosyjskiej w związku z wyświetloną podczas wydania audycji Minęła dwudziesta z 28 listopada 2018 grafiką komputerową zawierającą napis „Achtung Russia!”, w którym dwie litery „ss” były stylizowane na zapis symbolu nazistowskiej formacji SS. Według relacji Mariusza Kowalewskiego żółty plakat o treści „Achtung Russia!” już w 2016 znajdował się w newsroomie portalu TVP.info. W tymże roku szefem tego portalu został kolega Rachonia z czasów studiów, Bartosz Kalich. Życie prywatne Jego rodzice, absolwenci AWF, rozwiedli się. Ojciec był zawodowym sportowcem. Ma brata Nikodema. Jest bratankiem prof. Janusza Rachonia, którego podejrzewał o współpracę ze służbami PRL, mimo że tenże dwa razy przeszedł pozytywnie lustrację. Związał się z Katarzyną Gójską-Hejke (była żona Krzysztofa Hejkego), z którą ma dwie córki (Leonię ur. 2014 i Zofię ur. 2016), a 29 kwietnia 2017 oboje wzięli ślub kościelny. Mieszka na wsi na Mazowszu. Michał Rachoń zadeklarował się jako katolik. Poglądy Michał Rachoń uznaje się za publicystę i dziennikarza. Zaprotestował przeciw określaniu go politykiem (m.in. w opisującym go niniejszym haśle w Wikipedii) mimo jego wieloletniej działalności partyjnej w PiS, w tym pełnieniu funkcji rzecznika politycznego. Jak przyznał, kształtowanie swoich poglądów zawdzięcza Jerzemu Targalskiemu. W 2011 wyraził opinię, iż technologia, którą ludzie służb sowieckich poznali w katastrofie mozambickiego Tu-134 w 1986, została wykorzystana w katastrofie polskiego Tu-154 w Smoleńsku w 2010. Przypisy Bibliografia Profil na pzkosz.pl Absolwenci Uniwersytetu Gdańskiego Koszykarze AZS-u Politechniki Gdańskiej Koszykarze GTK Gdynia Osobowości telewizyjne związane z Telewizją Republika Osobowości telewizyjne związane z TVP Politycy Prawa i Sprawiedliwości Polscy koszykarze Polscy publicyści Propagatorzy teorii spiskowych Redaktorzy PR1 Rzecznicy prasowi polskich ministerstw Urodzeni w 1978

855728

https://pl.wikipedia.org/wiki/Wanda%20P%C3%B3%C5%82tawska

Wanda Półtawska

Wanda Wiktoria Półtawska z domu Wojtasik (ur. 2 listopada 1921 w Lublinie, zm. 25 października 2023 w Krakowie) – polska lekarka, doktor nauk medycznych oraz specjalistka w dziedzinie psychiatrii, profesor nadzwyczajny Papieskiej Akademii Teologicznej, harcerka, działaczka antyaborcyjna, podczas II wojny światowej więziona w niemieckim obozie koncentracyjnym w Ravensbrück, bliska przyjaciółka Jana Pawła II (obecna przy jego śmierci), dama Orderu Orła Białego. Życiorys Uczęszczała do szkoły Sióstr Urszulanek Unii Rzymskiej w Lublinie. Przed 1939 i w czasie II wojny światowej była harcerką, należała do IV Lubelskiej Drużyny Żeńskiej im. Orląt Lwowskich. Gdy miała 15 lat, została drużynową. Okres II wojny światowej Po wybuchu II wojny światowej wraz z grupą harcerek włączyła się w służbę pomocniczą i przystąpiła do walki konspiracyjnej jako łączniczka, uczestnicząc jednocześnie w tajnym nauczaniu. Została aresztowana przez Gestapo 17 lutego 1941 i więziona na zamku w Lublinie. Torturowana i przesłuchiwana w lubelskim gestapo „Pod Zegarem”, następnie, 21 września 1941, wywieziona do Ravensbrück z zaocznym wyrokiem śmierci. W obozie stała się ofiarą eksperymentów pseudomedycznych przeprowadzanych m.in przez Karla Gebhardta, Fritza Fischera, Rolfa Rosenthala i Hertę Oberheuser. Na krótko przed końcem wojny została przewieziona do obozu w Neustadt-Glewe, gdzie przebywała do 7 maja 1945. Działalność naukowa i medyczna W 1951 ukończyła medycynę na Uniwersytecie Jagiellońskim, a następnie uzyskała oba stopnie specjalizacji i doktorat z psychiatrii (1964). W latach 1952–1969 była adiunktem w Klinice Psychiatrycznej Akademii Medycznej w Krakowie, 1955–1997 wykładowczynią medycyny pastoralnej na Papieskim Wydziale Teologicznym w Krakowie, 1964–1972 pracowniczką Poradni Wychowawczo-Leczniczej przy Katedrze Psychologii UJ. W 1967 zorganizowała Instytut Teologii Rodziny przy Papieskim Wydziale Teologicznym w Krakowie i kierowała nim przez 33 lata, piastując stanowisko profesora. W latach 1981–1984 była wykładowczynią w Instytucie Studiów nad Małżeństwem i Rodziną im. Jana Pawła II przy Papieskim Uniwersytecie Laterańskim w Rzymie. W lutym 1966 roku badała Karola Kota, mordercę znanego jako „Wampir z Krakowa”. Doktor zdiagnozowała u niego „nałogowy onanizm” i przepisała mu witaminę B. Prowadziła badania tak zwanych dzieci oświęcimskich – ludzi, którzy jako dzieci trafili do obozów koncentracyjnych. W kwietniu 1969 zwolniła się z Kliniki, aby poświęcić się przede wszystkim poradnictwu małżeńskiemu i rodzinnemu. Według bazy danych bibliograficznych publikacji medycznych Medline jest autorem pięciu publikacji naukowych w języku polskim i jednej w piśmie anglojęzycznym. Działalność społeczna W 1995, w związku z 50. rocznicą wyzwolenia obozu, zaangażowała się w kampanię na rzecz umieszczenia tablicy upamiętniającej Polki, więźniarki Ravensbrück i ofiary niemieckich lekarzy. Tablica została odsłonięta w 1997 roku. Uczestniczyła w pracach Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce. Była członkinią Zespołu Wspierania Radia Maryja w Służbie Bogu, Kościołowi, Ojczyźnie i Narodowi Polskiemu. Jest wśród redaktorów „Źródła. Tygodnika Rodzin Katolickich”. Jest autorką kilku publikacji z zakresu pedagogiki. Przez 10 lat była radną Krakowa. W 2010 podpisała list otwarty do rządu RP i prezydenta przeciwko organizacji w Warszawie parady Europride. W liście tym podkreślano sprzeciw wobec legalizacji związków osób tej samej płci oraz adopcji dzieci przez pary homoseksualne, a działania środowisk LGBT w tym kierunku określono jako zamach na wolność słowa, przekonań i sumienia. W maju 2014 była inicjatorką i autorką tekstu Deklaracji wiary lekarzy katolickich i studentów medycyny w przedmiocie płciowości i płodności ludzkiej. Deklarowała się jako zwolenniczka całkowitego zakazu rozwodów, aborcji i antykoncepcji, twierdząc, że to co robią lekarze wykonujący zabiegi przerywania ciąży i przepisujący środki antykoncepcyjne jest gorsze niż Holokaust II wojny światowej. Kobiety wybierające leczenie niepłodności za pomocą metody in vitro, przyrównała do krów. Podczas pandemii COVID-19 negatywnie oceniała zastosowane środki zapobiegawcze, mówiąc: Patrzę na was i nie posiadam się ze zdumienia, że macie te szmaty, bo kto wierzy, że one nas chronią przed wirusami? Medycyna nas okłamuje. Przyjaźń z Karolem Wojtyłą Znana jest korespondencja z 1962, skierowana do włoskiego zakonnika i późniejszego świętego katolickiego Ojca Pio przez arcybiskupa Karola Wojtyłę, z prośbą o modlitwę o uleczenie Wandy Półtawskiej z choroby nowotworowej i późniejsze podziękowanie papieża za skuteczną interwencję. Korespondencja listowna z Janem Pawłem II trwająca aż do jego śmierci stanowiła utajniony materiał dowodowy w procesie beatyfikacyjnym. O Wandzie Półtawskiej opowiada film dokumentalny pt. „Duśka”, który wyreżyserowała Wanda Różycka-Zborowska. Film miał premierę wiosną 2008 w Poznaniu. Dzięki przyjaźni i zaufaniu, jakim darzył ją Karol Wojtyła, w listopadzie 2001 mogła poinformować papieża o sprawie arcybiskupa poznańskiego Juliusza Paetza i sytuacji w diecezji poznańskiej, w następstwie czego do Poznania przybyła watykańska komisja, która wysłuchała relacji obu stron. O przyjaźni Wandy Półtawskiej z Karolem Wojtyłą (Janem Pawłem II) opowiada książka Beskidzkie rekolekcje, w której jest zebrana korespondencja z prawie 50 lat. Przed publikacją Beskidzkich rekolekcji rękopis został przedstawiony Postulacji Generalnej Procesu Beatyfikacyjnego Jana Pawła II w Rzymie, by nie zaszkodzić procesowi beatyfikacyjnemu Jana Pawła II. Postulacja nie zgłosiła żadnych obiekcji. Życie prywatne Trzecia córka Adama Franciszka Wojtasika, urzędnika pocztowego, i Anny z domu Chaber. Mąż – Andrzej Półtawski (1923–2020, syn Adama) – był profesorem filozofii. Wykładał na Uniwersytecie Jagiellońskim i na Akademii Teologii Katolickiej w Warszawie. Mieli cztery córki. Zmarła 25 października 2023 w Krakowie w wieku niespełna 102 lat. Jej pogrzeb o charakterze państwowym rozpoczął się 31 października 2023 mszą św. w bazylice Mariackiej pod przewodnictwem kard. Stanisława Dziwisza, po czym została pochowana ze swoim mężem na krakowskim Cmentarzu Salwatorskim. Członkostwo w organizacjach od 1983 członkini Papieskiej Rady ds. Rodziny od 1994 członkini Papieskiej Akademii Życia konsultantka Papieskiej Rady ds. Pracowników Służby Zdrowia członkini Unii Pisarzy Medyków członkini Katolickiego Stowarzyszenia Dziennikarzy była wieloletnia członkini Zespołu Wspierania Radia Maryja w Służbie Bogu, Kościołowi, Ojczyźnie i Narodowi Polskiemu Publikacje Publikacje naukowe (1978) Stany hipermnezji napadowej u byłych więźniów obserwowane po 30 latach (1967) Stany hipermnezji napadowej (Na marginesie badań tzw. „dzieci oświęcimskich”) (1966) Wyniki badań psychiatrycznych osób urodzonych lub więzionych w dzieciństwie w hitlerowskich obozach koncentracyjnych (1957) Dr Władysław Stryjeński ur. 1889 r., zm. 1956 r. (1956) Clinical observations on agenesis of the pellucid septum (1996) The responsibility of the medical doctor and the life of the patient Książki I boję się snów. Wyd. Edycja Świętego Pawła Częstochowa 1998 (wydanie IV). . Homoseksualizm – sprawa prywatna?. Wyd. Jedność 1998; praca zbiorowa: Wanda Półtawska, Bogdan Gierdziewicz, Wiesław Kryczka, Krystyna Kluzowa. . And I am afraid of my dreams (tłum. I boję się snów). New York: Hippocrene Books, 1989. . Samo życie Wyd. Edycja Świętego Pawła Częstochowa 1994, 2004. Z prądem i pod prąd. Wyd. Edycja Świętego Pawła Częstochowa 2001. . Jestem odpowiedzialny za swój kwiat. (wyd. kasetowe) Stare Rachunki Wyd. Edycja Świętego Pawła, Częstochowa 2001. . By rodzina była Bogiem silna... Wyd. Edycja Świętego Pawła, Częstochowa 2004. . Przygotowanie do małżeństwa WAM Kraków, wydania: 1988, 1993, 1996, 1998, 2000 (), 2002. Nowe wydanie pod tytułem: Eros et iuventus!, Wyd. Edycja Świętego Pawła, Częstochowa 2009, . Przed nami miłość. Wyd. Edycja Świętego Pawła, Częstochowa 2001. . Ekspertyza sądowo-psychiatryczna w postępowaniu spadkowym testamentowym. Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, Warszawa 1974. I boję się snów (audiobook mp3). Czyta Czesława Monczka, Wyd. Edycja Świętego Pawła Częstochowa 2008. Beskidzkie rekolekcje. Dzieje przyjaźni księdza Karola Wojtyły z rodziną Półtawskich, Wyd. Edycja Świętego Pawła, Częstochowa 2009, . Miłość, Małżeństwo, Rodzina, w pracy zb. pod red. F. Adamskiego, Wydawnictwo PETRUS, Kraków 2010. Wychowanie w rodzinie, w pracy zb. pod red. F. Adamskiego, Wydawnictwo PETRUS, Kraków 2010. „Duśka” Filmowa opowieść o wyjątkowej kobiecie (DVD) – film dokumentalny o Wandzie Półtawskiej. reż. Wanda Różycka-Zborowska, Wyd. Edycja Świętego Pawła, Częstochowa 2011 Jeden pokój. Rozmowy na podstawie filmu Pawła Zastrzeżyńskiego „Jeden pokój” (książka + DVD). Wyd. Edycja Świętego Pawła, Częstochowa 2011 Uczcie się kochać, wydawnictwo Edycja Świętego Pawła, 2015. . Ordery, odznaczenia, nagrody i wyróżnienia Złota Odznaka „Za pracę dla miasta Krakowa” (1964) Medal „Pro Ecclesia et Pontifice” (1981) Doctor honoris causa Notre Dame Pontifical Catechetical Institute w Arlington, Wirginia (1987) Krzyż Komandorski Orderu Świętego Grzegorza Wielkiego (1999) Medal Senatu Rzeczypospolitej Polskiej (1999) Medal Świętej Jadwigi Papieskiej Akademii Teologicznej w Krakowie (1999) Medal Prezydenta Miasta Lublin (2006) Nagroda im. Eugena Bolza (2006) Honorowy Obywatel Siedlec (26.10.2007) Doctor honoris causa KUL (9.06.2008) Nagroda im. Antona Neuwirtha Słowackiego Stowarzyszenia Forum Życia za obronę życia w kategorii osobowość zagraniczna (27 marca 2009) Honorowy Obywatel Świdnika (28.06.2009) Honorowy Obywatel Lublina (19.11.2009) Fides et ratio – za konsekwentną obronę życia Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski – w uznaniu wybitnych zasług w upamiętnianiu prawdy o wojennych losach Polaków, za ogromny wkład w rozwój katolickiej nauki społecznej i osiągnięcia w pracy naukowo-badawczej w dziedzinie psychiatrii, za dawanie świadectwa miłości do człowieka i niesienie pomocy osobom potrzebującym (2012) Medal Kochaj i Służ – przyznawany przez Parafię Rzymsko-Katolicką św. Maksymiliana Kolbe w Lublinie „tym którzy przejawiają wyjątkową aktywność w czynieniu dobra, niosą pomoc, krzewiąc idee chrześcijańskie” (2014) Medal i tytuł Honorowy Obywatel Miasta Limanowej (13.02.2016) Order Orła Białego (28 kwietnia 2016) Honorowy Obywatel Miasta Zakopane (5 czerwca 2017) Medal 700-lecia Miasta Lublin (19 października 2017) Tytuł i nagroda Kustosz Pamięci Narodowej (2019) Złota Odznaka Honorowa Województwa Małopolskiego – Krzyż Małopolski (2019) Wielka Nagroda Honorowa im. Witolda Hulewicza (25 listopada 2020) „Świadek Historii” (2018) Medal „Pro Bono Poloniae” (2021) Honorowa Obywatelka Stołecznego Królewskiego Miasta Krakowa (2022) Złoty Medal „Zasłużony dla Nauki Polskiej Sapientia et Veritas” (2023) pośmiertnie. Upamiętnienie W marcu 2023 Oddział Noworodkowy Szpitala na Siemiradzkiego im. R. Czerwiakowskiego w Krakowie otrzymał imię Wandy Półtawskiej. Patronka oficjalnie dokonała otwarcia placówki. Przypisy Bibliografia Dr Wanda Półtawska Doktorem Honoris Causa KUL, kul.lublin.pl, 9 czerwca 2008 Grzegorz Polak. Kto jest Kim w Kościele? KAI Warszawa 1999 Biografia autorki w książce W. Półtawskiej I boję się snów. Linki zewnętrzne List Wandy Półtawskiej do Głównej Komisji Badania Zbrodni Niemieckich, w którym opisuje swoje wojenne losy Absolwenci Uniwersytetu Jagiellońskiego Członkowie Papieskiej Akademii Życia Doktorzy honoris causa Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II Harcerze Honorowi obywatele Limanowej Honorowi obywatele Lublina Honorowi obywatele Siedlec Honorowi obywatele Zakopanego Kustosz Pamięci Narodowej Ludzie urodzeni w Lublinie Ludzie związani z Radiem Maryja Ludzie związani ze Świdnikiem Odznaczeni Medalem „Pro Bono Poloniae” Odznaczeni Odznaką Honorową Województwa Małopolskiego – Krzyżem Małopolski Odznaczeni Orderem Orła Białego (III Rzeczpospolita) Odznaczeni Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski (III Rzeczpospolita) Pochowani na cmentarzu Salwatorskim w Krakowie Polacy odznaczeni Krzyżem Pro Ecclesia et Pontifice Polacy odznaczeni Orderem Świętego Grzegorza Wielkiego Polscy doktorzy honoris causa uczelni w Stanach Zjednoczonych Polscy psychiatrzy Polscy stulatkowie Polskie łączniczki podziemia Radni Krakowa Więźniowie aresztu śledczego Gestapo „Pod Zegarem” w Lublinie Więźniowie KL Ravensbrück Więźniowie zamku lubelskiego (okupacja niemiecka) Wykładowcy Papieskiego Uniwersytetu Laterańskiego w Rzymie Wykładowcy Uniwersytetu Jagiellońskiego Wykładowcy Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Papieskiego Jana Pawła II w Krakowie Urodzeni w 1921 Zmarli w 2023

340181

https://pl.wikipedia.org/wiki/Anna%20Przybylska

Anna Przybylska

Anna Maria Przybylska (ur. 26 grudnia 1978 w Gdyni, zm. 5 października 2014 tamże) – polska aktorka i fotomodelka. Życiorys Wczesne lata Urodziła się 26 grudnia 1978 o godz. 3:20 w Gdyni. Była córką Bogdana Przybylskiego (1942–1995) – oficera marynarki wojennej w stopniu komandora porucznika, który zmarł 20 sierpnia 1995 wskutek choroby nowotworowej, oraz Krystyny, z zawodu technika gastronomii. Miała siostrę, Agnieszkę (ur. 1974). W dzieciństwie występowała w dziecięcym zespole wokalno-tanecznym Jantarki. W 1997 ukończyła IX Liceum Ogólnokształcące im. Marszałka Józefa Piłsudskiego w Gdyni. Studiowała pedagogikę obronną na Akademii Marynarki Wojennej w Gdyni, ale przerwała studia po pierwszym roku. Kariera Przed rozpoczęciem kariery aktorskiej należała do agencji modelek Perfect Studio. W 1994 dotarła do pierwszej trójki konkursu Twarz Roku. Jako aktorka zadebiutowała w 1997, odgrywając postać „Suczki” w filmie Radosława Piwowarskiego Ciemna strona Wenus. W 1998 zadebiutowała w telewizji rolą Marylki w serialu Złotopolscy, emitowanym na antenie TVP2. Rola przyniosła jej największą popularność. W tym okresie współpracowała także z Mirosławem Judkowiakiem, pomagając mu przy realizacjach jego produkcji, m.in. teledysków zespołu muzycznego Akcent. W 2000 zagrała „Laskę” w filmie Sezon na leszcza. W latach 2003–2011 wcielała się w rolę dr Kariny w sitcomie Daleko od noszy, emitowanym przez telewizję Polsat. W listopadzie 2000 i w czerwcu 2002 wystąpiła w sesjach zdjęciowych dla magazynu „Playboy”. W latach 2004–2013 była ambasadorką kosmetyków marki Astor w Polsce, a od 2006, jako pierwsza w historii Polka, w całej Europie. Brała udział również w kampanii reklamowej marki obuwniczej CCC, marki kosmetycznej Garnier oraz sieci telefonii komórkowej Play. Otrzymała propozycję prowadzenia programu Perfekcyjna pani domu i jurorowania w Mam talent! (obie produkcje realizowane przez TVN), jednak odrzuciła oferty. Była matką chrzestną promu MF Stena Spirit. Choroba i śmierć Pod koniec lipca 2013 przeszła operację usunięcia guza trzustki w gdańskiej klinice. Leczyła się także w Szwajcarii. Zmarła 5 października 2014, o godz. 15:18, w swoim rodzinnym domu w Gdyni Orłowie. 9 października 2014 została pochowana w grobie swojego ojca, na cmentarzu przy parafii św. Michała Archanioła w Gdyni. Życie prywatne W 2000 poślubiła tenisistę Dominika Zygrę, rok później rozwiedli się. Następnie była w związku z piłkarzem Jarosławem Bieniukiem, z którym miała córkę Oliwię (ur. 18 października 2002) oraz dwóch synów: Szymona (ur. 13 stycznia 2006) i Jana (ur. 21 marca 2011). Filmografia Teledyski 1997: Udział w teledysku Seweryna do utworu „Daj mi miłość” nakręconym w Sopocie. 2002: Teledysk „Doktor Dyzma” zespołu Elektryczne Gitary. 2010: Przywódczyni armii modelek w teledysku sopockiej grupy Blenders do utworu „Astropunk”. Gry komputerowe 2004: Gorky 02: Aurora Watching jako Tatiana Gargow 2005: Playboy: The Mansion jako Jenny Nagrody 2005: statuetka Melonika na Festiwalu Dobrego Humoru dla najlepszej aktorki komediowej za rolę w serialu Złotopolscy, 2005: statuetka Melonika na Festiwalu Dobrego Humoru dla najlepszej aktorki komediowej za rolę w serialu Daleko od noszy, 2008: tytuł „TOPolki 2007” w plebiscycie organizowanym przez redakcję Wirtualnej Polski, 2009: tytuł „TOPolki 2008” w plebiscycie organizowanym przez redakcję Wirtualnej Polski, 2012: statuetka „Plejada TOP TEN 2012” za „piękno i za umiejętność godzenia życia rodzinnego z zawodowym”, 2012: „Diamentowy Klaps Filmowy” na festiwalu Orange Kino Letnie Sopot-Zakopane za „osobowość, wnoszącą do kina pozytywne przesłanie, dostarczające widzom wielu wzruszeń, emocji i pozytywnej energii”, 2012: odciśnięcie dłoni podczas 17. Festiwalu Gwiazd w Międzyzdrojach na Promenadzie Gwiazd, 2013: tytuł „Kobiety Dekady Glamour” przyznany przez miesięcznik „Glamour”, 2014: tytuł „Najpiękniejszej Polki 2013” w plebiscycie Viva! Najpiękniejsi. Upamiętnienie Utwór Sylwii Grzeszczak pt. „Czy to nie jest piękne?”, który znalazł się na jej albumie Tamta dziewczyna (2016), został napisany przez piosenkarkę z myślą o Przybylskiej w Gdyni w dniu jej pogrzebu. 27 września 2017 nakładem Wydawnictwa Agora ukazała się książka Ania. Biografia Anny Przybylskiej. Autorami są Grzegorz Kubicki i Maciej Drzewicki. Serial Daleko od noszy. Reanimacja, będący kontynuacją serialu Daleko od noszy, w którym Przybylska grała jedną z głównych ról, został dedykowany aktorce. Reżyser Radosław Piwowarski planował nakręcić film biograficzny o aktorce, jednak w 2019 zrezygnował z planów. W 2021 na ul. Partyzantów w Gdańsku powstał mural przedstawiający Przybylską. W 2022 na gdyńskim IX Liceum Ogólnokształcącym przy ul. Orłowskiej odsłonięto mural z Anną Przybylską W 2022 miał premierę film dokumentalny Ania w reż. Michała Bandurskiego i Krystiana Kuczkowskiego Przypisy Bibliografia w bazie stopklatka.pl Polskie aktorki dubbingowe Polskie aktorki filmowe Polskie modelki Ludzie urodzeni w Gdyni Pochowani na Cmentarzu parafialnym w Gdyni-Oksywiu Urodzeni w 1978 Zmarli w 2014

5502989

https://pl.wikipedia.org/wiki/Mistrzostwa%20Europy%20w%20Pi%C5%82ce%20Siatkowej%20Kobiet%202023

Mistrzostwa Europy w Piłce Siatkowej Kobiet 2023

Mistrzostwa Europy w Piłce Siatkowej Kobiet 2023 − XXXIII edycja mistrzostw Europy w piłce siatkowej kobiet rozgrywanych w dniach od 15 sierpnia do 3 września 2023 roku w 4 krajach: Włoszech, Niemczech, Belgii i Estonii. System rozgrywek Turniej składał się z dwóch faz: Faza grupowa: Zespoły zostały podzielone na 4 grupy. Mecze toczyły się systemem kołowym (każdy z każdym). Z każdej grupy 4 najlepsze zespoły awansowały do 1/8 finału. Faza pucharowa: Mecze rozgrywane były systemem pucharowym (tj. jeden mecz, zwycięzca przechodzi dalej, a przegrany odpada z turnieju). Eliminacje Bezpośredni awans na Mistrzostwa Europy 2023 uzyskało 8 najlepszych drużyn poprzednich mistrzostw oraz gospodarze turnieju. Pozostałych uczestników wyłonił turniej kwalifikacyjny. Zakwalifikowane zespoły Hale sportowe Losowanie grup Koszyki Przed losowaniem fazy grupowej zespoły (z pominięciem gospodarzy) zostały przydzielone do 4 koszyków na podstawie rankingu CEV. Zasady losowania: Reprezentacje gospodarzy (Włoch, Niemiec, Belgii i Estonii) zostały przydzielone do poszczególnych grup przed losowaniem. Drużyny z koszyków 1-5 zostały dolosowane do każdej z czterech grup. Grupy W wyniku losowania, które odbyło się 16 listopada 2022 roku we Włoszech, w Neapolu, powstały następujące grupy: Rozgrywki Faza grupowa Grupa A Tabela Gandawa Wyniki |- |colspan="12" style="background:#f6f6f6;"| |- |colspan="12" style="background:#f6f6f6;"| |- |colspan="12" style="background:#f6f6f6;"| |- |colspan="12" style="background:#f6f6f6;"| |- |colspan="12" style="background:#f6f6f6;"| |- |colspan="12" style="background:#f6f6f6;"| |- |colspan="12" style="background:#f6f6f6;"| |} Grupa B Tabela Werona Wyniki |} Monza |- |colspan="12" style="background:#f6f6f6;"| |- |colspan="12" style="background:#f6f6f6;"| |- |colspan="12" style="background:#f6f6f6;"| |} Turyn |- |colspan="12" style="background:#f6f6f6;"| |- |colspan="12" style="background:#f6f6f6;"| |} Grupa C Tabela Düsseldorf Wyniki |- |colspan="12" style="background:#f6f6f6;"| |- |colspan="12" style="background:#f6f6f6;"| |- |colspan="12" style="background:#f6f6f6;"| |- |colspan="12" style="background:#f6f6f6;"| |- |colspan="12" style="background:#f6f6f6;"| |- |colspan="12" style="background:#f6f6f6;"| |- |colspan="12" style="background:#f6f6f6;"| |} Grupa D Tabela Tallinn Wyniki |- |colspan="12" style="background:#f6f6f6;"| |- |colspan="12" style="background:#f6f6f6;"| |- |colspan="12" style="background:#f6f6f6;"| |- |colspan="12" style="background:#f6f6f6;"| |- |colspan="12" style="background:#f6f6f6;"| |-4 |colspan="12" style="background:#f6f6f6;"| |- |colspan="12" style="background:#f6f6f6;"| |} Faza pucharowa 1/8 finału Florencja (Grupa B i D) |- |} Bruksela (Grupa A i C) |- |} Ćwierćfinały Florencja |} Bruksela |} Półfinały Bruksela |} Mecz o 3. miejsce Bruksela |} Finał Bruksela |} Nagrody indywidualne Klasyfikacja końcowa Uwagi Przypisy Mistrzostwa Europy w piłce siatkowej kobiet 2023 w piłce siatkowej 2023 we Włoszech 2023 w Niemczech 2023 w Belgii 2023 w Estonii Piłka siatkowa we Włoszech Piłka siatkowa w Niemczech Piłka siatkowa w Belgii Piłka siatkowa w Estonii Sport w Brukseli Sport we Florencji

695061

https://pl.wikipedia.org/wiki/Nikola%20Grbi%C4%87

Nikola Grbić

Nikola Grbiċ (srb.Никола Грбић) (ur. 6 września 1973 w Zrenjaninie) – serbski siatkarz, grający na pozycji rozgrywającego. Wielokrotny reprezentant Serbii. Od 12 stycznia 2022 selekcjoner reprezentacji Polski w piłce siatkowej mężczyzn. 15 lipca 2006 roku poślubił swoją żonę Stanislave, z którą ma synów Matija (ur. 2007) i Miloša (ur. 2010). Życiorys Jest młodszym bratem także utytułowanego siatkarza reprezentacji Serbii – Vladimira Grbicia. Wybrany do najlepszej drużyny świata 2009 według magazynu "L'Équipe". W okresie 2009 do 2013 reprezentant włoskiego klubu Bre Banca Lannutti Cuneo, po sezonie 2011/12 przedłużył umowę z klubem o kolejne dwa lata. W październiku 2013 podpisał kontrakt z rosyjskim klubem Zenit Kazań, w którym występował do zakończenia kariery sportowej w 2014 roku. Karierę reprezentacyjną zakończył po Mistrzostwach Świata w 2010 we Włoszech, na których zdobył brązowy medal. Po zdobyciu Mistrzostwa Rosji w 2014 został trenerem włoskiej drużyny Sir Safety Perugia, którą prowadził przez sezon 2014/2015. Od lutego 2015 do sierpnia 2019 roku był trenerem reprezentacji Serbii. W 2016 roku został wprowadzony do Volleyball Hall of Fame. 20 maja 2019 został szkoleniowcem polskiego klubu sportowego Grupa Azoty ZAKSA Kędzierzyn-Koźle. Z pełnionej funkcji zrezygnował 17 maja 2021. Również ponownie był trenerem włoskiego klubu Sir Safety Perugia. 12 stycznia 2022 został selekcjonerem reprezentacji Polski w piłce siatkowej mężczyzn. Przebieg kariery siatkarskiej Sukcesy zawodnicze klubowe Puchar Serbii i Czarnogóry: 1992, 1994 Mistrzostwo Serbii i Czarnogóry: 1992, 1993, 1994 Superpuchar Serbii i Czarnogóry: 1993 Superpuchar Europy: 1997, 1999 Puchar Europy Zdobywców Pucharów: 1998 1999 Mistrzostwo Włoch: 2008, 2010 1998, 2001, 2004, 2007, 2009, 2011 Puchar Włoch: 1999, 2000, 2011 Liga Mistrzów: 2000, 2009 2013 Puchar CEV: 2010 2004, 2007 2002 Puchar Top Teams: 2006 Superpuchar Włoch: 2010 Mistrzostwo Rosji: 2014 reprezentacyjne z reprezentacją Jugosławii Mistrzostwa Europy: 2001 (Czechy) 1997 (Holandia) 1995 (Grecja), 1999 (Austria) Igrzyska Olimpijskie: 2000 (Sydney) 1996 (Atlanta) Mistrzostwa Świata: 1998 (Japonia) Puchar Wielkich Mistrzów: 2001 (Japonia) z reprezentacją Serbii i Czarnogóry Liga Światowa: 2003, 2005 2004 Puchar Świata: 2003 (Japonia) Mistrzostwa Europy: 2005 (Niemcy), 2007 (Rosja) z reprezentacją Serbii Liga Światowa: 2008, 2009 Mistrzostwa Świata: 2010 (Włochy) Sukcesy trenerskie klubowe Superpuchar Polski: 2019, 2020 Puchar Polski: 2021 Liga polska: 2021 Liga Mistrzów: 2021 Puchar Włoch: 2022 Liga włoska: 2022 reprezentacyjne z reprezentacją Serbii Liga Światowa: 2016 2015 Mistrzostwa Europy: 2017 z reprezentacją Polski Liga Narodów: 2023 2022 Mistrzostwa Świata: 2022 Mistrzostwa Europy: 2023 Nagrody indywidualne 1997: Najlepszy rozgrywający Mistrzostw Europy: (Holandia – Eindhoven) 2001: Najlepszy rozgrywający Mistrzostw Europy: (Czechy – Ostrawa) 2003: Najlepszy rozgrywający Mistrzostw Europy (Niemcy – Berlin) 2003: Najlepszy rozgrywający Pucharu Świata (Japonia) 2005: Najlepszy rozgrywający Mistrzostw Europy (Serbia i Czarnogóra/Włochy) 2006: Najlepszy rozgrywający turnieju finałowego Pucharu Top Teams 2009: Najlepszy rozgrywający Ligi Światowej (Belgrad) 2010: Najlepszy rozgrywający turnieju finałowego Pucharu CEV 2010: Najlepszy rozgrywający włoskiej Serie A w sezonie 2009/2010 2010: Najlepszy rozgrywający Mistrzostw Świata Zobacz też Mecze reprezentacji Polski w piłce siatkowej mężczyzn prowadzonej przez Nikolę Grbicia Itas Diatec Trentino w sezonie 2007/2008 Linki zewnętrzne Sylwetka siatkarza na oficjalnej stronie legavolley.it Przypisy Serbscy siatkarze Jugosłowiańscy medaliści olimpijscy Medaliści Letnich Igrzysk Olimpijskich 1996 Medaliści Letnich Igrzysk Olimpijskich 2000 Siatkarze Vojvodiny Nowy Sad Siatkarze Acqua Paradiso Gabeca Montichiari Siatkarze Piemonte Volley Siatkarze Sisleya Treviso Siatkarze Pallavolo Piacenza Siatkarze Trentino Volley Siatkarze Zenitu Kazań Trenerzy siatkarzy ZAKSY Kędzierzyn-Koźle Członkowie Volleyball Hall of Fame Ludzie urodzeni w Zrenjaninie Selekcjonerzy reprezentacji Polski w piłce siatkowej mężczyzn Urodzeni w 1973

3568758

https://pl.wikipedia.org/wiki/Joanna%20Scheuring-Wielgus

Joanna Scheuring-Wielgus

Joanna Izabela Scheuring-Wielgus z domu Bąkowska (ur. 8 lutego 1972 w Toruniu) – polska socjolożka, menedżerka kultury, działaczka społeczna, samorządowa i polityczna, posłanka na Sejm VIII, IX i X kadencji, od 2021 wiceprzewodnicząca Nowej Lewicy. Życiorys W 1997 ukończyła studia na kierunku socjologia na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu, a w 2008 studia podyplomowe w Polskiej Akademii Nauk. Ukończyła także Szkołę Liderów Społeczeństwa Obywatelskiego. Pracowała w Londynie (m.in. w Bramah Tea and Coffee Museum), następnie w koncernie Cereal Partners Poland Toruń Pacific. Była też menedżerką Teatru Wiczy w Toruniu. Później zajęła się działalnością gospodarczą jako menedżerka kultury. Została prezesem Fundacji Win-Win, wspierającej inicjatywy kulturalne i lokalnych artystów, współzałożycielką toruńskiego Stowarzyszenia Wyborcy i wiceprezeską Stowarzyszenia Rzeczpospolita Babska. W wyborach samorządowych w 2014 z ramienia lokalnego KWW Czas Mieszkańców bez powodzenia kandydowała na prezydenta Torunia, otrzymując 17,34% głosów. Została natomiast w tych wyborach wybrana do rady miejskiej Torunia. W wyborach parlamentarnych w 2015 wystartowała do Sejmu w okręgu toruńskim z pierwszego miejsca na liście Nowoczesnej. Uzyskała mandat posłanki VIII kadencji, otrzymując 12 655 głosów. Została wiceprzewodniczącą sejmowej Komisji Kultury i Środków Przekazu. W 2016 została członkinią zarządu Nowoczesnej. W styczniu 2018, wraz z Joanną Schmidt oraz Krzysztofem Mieszkowskim, zawiesiła swoje członkostwo w klubie poselskim Nowoczesnej, gdy dziesięcioro posłów partii nie wzięło udziału w głosowaniu nad skierowaniem do komisji sejmowej obywatelskiego projektu liberalizującego przepisy aborcyjne. Wszyscy troje przywrócili pełne członkostwo w klubie 2 lutego. 9 maja 2018 ogłosiła, że występuje z partii. W czerwcu tego samego roku współtworzyła koło poselskie Liberalno-Społeczni, a w listopadzie ogłosiła powołanie nowego ugrupowania pod nazwą Teraz!. W lutym 2019, jako członkini rady Fundacji „Nie lękajcie się”, uczestniczyła w spotkaniu z papieżem Franciszkiem, podczas którego przekazano mu raport obejmujący nazwiska 24 polskich hierarchów katolickich, którym zarzucono ukrywanie lub przenoszenie księży mających dopuszczać się przestępstw seksualnych. W wyborach w 2019 bez powodzenia kandydowała do Parlamentu Europejskiego z 2. miejsca na liście partii Wiosna w okręgu nr 4 (Warszawa) (pozostając jednocześnie członkinią partii Teraz!, która jednak wkrótce została rozwiązana). W wyborach parlamentarnych w tym samym roku została kandydatką do Sejmu w okręgu toruńskim z listy SLD (jako bezpartyjna przedstawicielka Wiosny w ramach porozumienia Lewica). Uzyskała mandat posłanki IX kadencji, otrzymując 26 092 głosy. W Sejmie ponownie została wybrana na wiceprzewodniczącą Komisji Kultury i Środków Przekazu. W 2020 została wybrana do zarządu międzynarodowej organizacji European Parliamentary Forum for Sexual and Reproductive Rights. W 2021 została członkinią powstałej z połączenia Wiosny i SLD Nowej Lewicy, zasiadając w radzie krajowej partii i następnie obejmując funkcję wiceprzewodniczącej tej partii. Również w 2021 została felietonistką rozgłośni internetowej Halo.Radio. W wyborach w 2023 z powodzeniem ubiegała się o poselską reelekcję, otrzymała 35 193 głosy. Wyniki wyborcze Wyróżnienia III miejsce w plebiscycie Srebrne Usta (2016) II miejsce w plebiscycie Srebrne Usta (2019) Wyróżnienie Człowiek Roku Czytelników „Gazety Wyborczej” (za 2018) w kategorii „różni ludzie, lepszy świat” (2019) Umieszczenie wraz z Agatą Diduszko-Zyglewską na liście „Kobiety Roku 2020” czasopisma „Forbes Women”, co motywowano działalnością w zakresie informowania o przypadkach molestowania seksualnego dzieci w Kościele katolickim w Polsce oraz działalnością na rzecz świeckiego państwa; w uzasadnieniu napisano: „To dzięki ich determinacji ofiary zyskały głos, a Polacy uczestniczą w wielkiej zbiorowej lekcji etyki [...]” (2020) Życie prywatne Była żoną gitarzysty rockowego Jacka Scheuringa, który w 2001 zginął w wypadku samochodowym. Ma z nim syna Jana. Jej drugim mężem został Piotr Wielgus, który także dołączył do Nowoczesnej. Z drugiego małżeństwa ma dwóch synów – Aleksandra i Jakuba. Siostra Justyny Sobczyk, reżyserki i założycielki Teatru 21. Deklaruje się jako ateistka. Przypisy Linki zewnętrzne Absolwenci Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu Ludzie urodzeni w Toruniu Dziennikarze Halo.Radio Politycy Nowoczesnej Politycy partii Wiosna Politycy Teraz! Polscy działacze kulturalni Polscy działacze społeczni Polscy socjolodzy Posłowie z okręgu Toruń Radni Torunia Urodzeni w 1972 Posłowie na Sejm Rzeczypospolitej Polskiej X kadencji

1921261

https://pl.wikipedia.org/wiki/Doda%20%28piosenkarka%29

Doda (piosenkarka)

Doda, właśc. Dorota Aqualiteja Rabczewska (ur. 15 lutego 1984 w Ciechanowie) – polska piosenkarka wykonująca muzykę z pogranicza popu i rocka, autorka tekstów, producentka, aktorka i osobowość medialna. W latach 1998–2000 aktorka musicalowa teatru Buffo. W latach 2000–2006, a następnie 2014 i 2016–2019 wokalistka zespołu Virgin, z którym nagrała i wydała cztery albumy studyjne: Virgin (2002), Bimbo (2004), Ficca (2005) i Choni (2016). Z zespołem wypromowała m.in. przeboje „Znak pokoju” czy „Szansa”, za które otrzymali nagrody na festiwalach w Sopocie i Opolu, a także „Dżaga” i „2 bajki”. Od 2007 artystka solowa, wydała cztery albumy studyjne: Diamond Bitch (2007), 7 pokus głównych (2011), Dorota (2019) i Aquaria (2022). Pierwszy z nich promowany był m.in. singlem „Nie daj się”, który uzyskał tytuł „polskiego hitu lata 2008” na Sopot Hit Festiwalu. W swoim repertuarze ma również przeboje: „Katharsis”, „Bad Girls”, „Wkręceni (High Life)”, „Riotka”, „Fake Love”, „Melodia ta” oraz „Nim zajdzie słońce” – duet ze Smolastym, który dotarł do pierwszego miejsca polskiej listy airplay oraz listy singli w streamie. Trzy wydane przez nią płyty (solowo oraz z Virgin) dotarły na szczyt listy najchętniej kupowanych albumów w Polsce, a dwie były notowane na liście najlepiej sprzedających się płyt w Europie magazynu „Billboard”. Za sprzedaż swoich płyt i singli otrzymała dwie potrójnie platynowe płyty, jedną podwójnie platynową, osiem platynowych i cztery złote. Laureatka dwóch Europejskich Nagród Muzycznych MTV dla najlepszego polskiego wykonawcy, rekordowej liczby 12 statuetek Viva Comet Awards, w tym dla artysty 10-lecia i za przebój 10-lecia („Szansa”), trzech nagród Eska Music Awards, dwóch Superjedynek, pięciu Złotych Dziobów, dwóch nagród fotoreporterów i dziennikarzy na KFPP w Opolu, Telekamery i Platynowej Telekamery. Odznaczona medalem „Za zasługi dla Ciechanowa”. Wielokrotnie uwzględniana w rankingach na najbardziej wpływowe Polki i najbardziej wpływowych Polaków oraz na liście najcenniejszych gwiazd polskiego show-biznesu. W 2008 uznana za jednego z dziesięciu najbardziej znanych Polaków przez CNN, a w 2010 okrzyknięta jedną z 50 najlepszych polskich wokalistek przez czasopismo „Machina”. Pomiędzy projektami muzycznymi m.in. była bohaterką trzech programów typu reality show, zasiadła w jury kilku programów telewizyjnych, wzięła udział w trzech dużych kampaniach reklamowych, zagrała w filmie Pitbull. Ostatni pies oraz wyprodukowała film Dziewczyny z Dubaju. Czynnie angażuje się w akcje charytatywne i społeczne, za co wielokrotnie była nagradzana, m.in. tytułem Lidera Roku w Ochronie Zdrowia za działalność na rzecz chorych na białaczkę. Życiorys Dzieciństwo i początki kariery Urodziła się 15 lutego 1984 w Ciechanowie jako córka sportowca Pawła Rabczewskiego i urzędniczki państwowej Wandy Rabczewskiej. Dzieciństwo spędziła w rodzinnym Ciechanowie, gdzie od 1987 uczęszczała do przedszkola, a następnie do tzw. zerówki w Szkole Podstawowej nr 6. W 1991 podjęła naukę w Społecznej Szkole Podstawowej oraz równolegle w szkole muzycznej I stopnia w klasie fortepianu. Na uroczystości rozpoczęcia roku szkolnego zaliczyła sceniczny debiut, śpiewając utwór „Jestem sobie ogrodniczka”. 9 maja 1992 wystąpiła podczas Mini Listy Przebojów w Wojewódzkim Domu Kultury w Ciechanowie. W styczniu 1994 zaśpiewała na Gali Ciechanowskiej wraz z zespołem Funny, a dwa miesiące później wygrała Konkurs Piosenki Dziecięcej w Ciechanowie. W czerwcu 1996 wzięła udział w programie telewizji Polsat Powitanie Lata w Gdańsku. W 1997 rozpoczęła treningi lekkoatletyczne. Wystąpiła na Mistrzostwach Polski Juniorów w lekkiej atletyce, podczas których otrzymała brązowy medal w biegu na 100 m. Zdobyła złote medale w wojewódzkich mistrzostwach szkolnych w biegu na 100 i 60 m, skoku w dal i pchnięciu kulą. W tym samym roku podjęła naukę w Studium Wokalnym Elżbiety Zapendowskiej w Warszawie. Pod koniec stycznia 1998 została przyjęta do teatru Buffo, w którym występowała w musicalach Metro i Przeżyj to sam. W jednym z wywiadów negatywnie wspominała okres współpracy z dyrektorem artystycznym teatru, Januszem Józefowiczem, podając jednocześnie okoliczności odejścia. Ze względu na pracę w Buffo przerwała karierę sportową. Równolegle z pracą w teatrze uczęszczała do liceum w Warszawie, a po jego ukończeniu rozpoczęła studia na jednej z tamtejszych uczelni na kierunku psychologia kliniczna, których nie ukończyła. 2000–06: Virgin W 2000 spośród setki kandydatek została wybrana wokalistką nowo powstałego zespołu Virgin. We wrześniu 2002 nakładem Universal Music Polska ukazał się debiutancki album grupy zatytułowany po prostu Virgin, który promowany był przez single „To ty” i „Mam tylko ciebie”. Wydawnictwo uzyskało status złotej płyty. Po wydaniu albumu zespół otrzymał nominację do nagrody polskiego przemysłu fonograficznego Fryderyk w kategorii nowa twarz fonografii. By wypromować debiutancki album zespołu, Doda wzięła udział w reality show Bar emitowanym na antenie telewizji Polsat. W maju 2004 ukazał się drugi album Virgin pt. Bimbo, który promowany był singlami: „Dżaga”, „Kolejny raz” i „Nie zawiedź mnie”. W tym okresie Doda wzięła udział w kolejnej edycji programu Bar – Bar IV: Złoto dla zuchwałych. Bimbo zadebiutowało na pierwszym miejscu listy najchętniej kupowanych albumów w Polsce i uzyskało certyfikat platynowej płyty. W 2005 Doda założyła Queen Records, firmę kierującą jej karierą oraz realizowanymi przez nią projektami. We wrześniu 2005 wystąpiła z Virgin podczas Sopot Festival 2005, na którym zostali nagrodzeni Słowikiem Publiczności za wykonanie piosenki „Znak pokoju” oraz interpretację utworu Kasi Sobczyk „O mnie się nie martw”. W październiku wydali trzeci album studyjny pt. Ficca. Pod koniec roku ukazał się drugi singel z płyty – „2 bajki”. W styczniu 2006 Doda została nagrodzona w plebiscycie Telekamery 2006 w kategorii muzyka. Na początku kwietnia trafiła do szpitala ze stwierdzoną przepukliną krążka międzykręgowego, w wyniku czego przeszła operację kręgosłupa. Z powodu tych wydarzeń działalność zespołu Virgin została zawieszona na kilka tygodni. W tym okresie Doda została wybrana artystką roku, a Virgin zespołem roku podczas gali Eska Music Awards. W maju premierę miał animowany film Asterix i wikingowie, w którym Doda wcieliła się w dubbingową rolę Abby. W czerwcu ukazała się reedycja płyty Ficca, na której znalazł się m.in. premierowy utwór „Szansa”. Po premierze reedycji album przez sześć tygodni z rzędu okupował szczyt listy sprzedaży w Polsce i uzyskał status potrójnie platynowej płyty. Wydawnictwo uplasowało się także na 71. miejscu na liście najlepiej sprzedających się płyt w Europe magazynu „Billboard”. Również w czerwcu Virgin z utworem „Szansa” wygrał konkurs Premiery na 43. Krajowym Festiwalu Piosenki Polskiej w Opolu (KFPP) oraz otrzymał Superjedynkę w kategorii płyta pop za Ficcę. W lipcu grupa została wyróżniona statuetką festiwalu TOPtrendy za zajęcie ósmego miejsca wśród dziesięciu artystów z największą liczbą sprzedanych płyt w poprzedzającym roku w Polsce. W październiku Doda zasiadła w jury muzycznego programu karaoke Shibuya emitowanego przez Viva Polska. W listopadzie Virgin otrzymał Złotego Dzioba w kategorii wykonawca roku. Pod koniec grudnia 2006 Doda zerwała kontrakt z menedżerem Virgin, Maciejem Durczakiem. 1 stycznia 2007 założyciel zespołu Tomasz Lubert opublikował oświadczenie, w którym poinformował o zakończeniu działalności grupy i wyjaśnił, że powodem jej rozwiązania miały być różnice interesów oraz problemy w życiu prywatnym. 2007–09: Solowy debiut, Diamond Bitch Doda po zakończeniu współpracy z Virgin zapowiedziała wydanie albumu solowego oraz rozpoczęła kurs na prawo jazdy, który stacja TVN Turbo zarejestrowała na potrzeby programu Jazda z Dodą. W marcu 2007 wystąpiła w przedstawieniu C-AKTIV. Wiersze señora Witkacego w reżyserii Konrada Imieli opartym na wierszach Stanisława Ignacego Witkiewicza podczas Koncertu Finałowego 28. Przeglądu Piosenki Aktorskiej we Wrocławiu. W maju 2007 podpisała kontrakt na pierwszą solową płytę z wytwórnią Universal Music Polska oraz zapowiedziała wydanie singla „Katharsis”, którego premiera odbyła się 6 czerwca. 27 lipca wydała debiutancki, solowy album studyjny pt. Diamond Bitch, który zadebiutował na pierwszym miejscu listy sprzedaży płyt w Polsce i przebywał tam przez pięć tygodni z rzędu, a także był notowany na 66. miejscu listy najlepiej sprzedających się płyt w Europe magazynu „Billboard”. Album osiągnął sprzedaż ponad 45 tys. egzemplarzy w Polsce, za co Doda odebrała wyróżnienie platynowej płyty. W ramach promocji wydawnictwa odbyła trasę koncertową Diamond Tour. 1 września współprowadziła drugi dzień 44. Międzynarodowego Sopot Festivalu, podczas którego również zaśpiewała „To jest to”, drugi singel z albumu Diamond Bitch. W tym okresie przyjęła ofertę bycia jurorką w pierwszej edycji programu TVP2 Gwiazdy tańczą na lodzie, w którym kontynuowała swoją rolę przez kolejne dwie edycje, do grudnia 2008. Na planie programu wdała się w słowne potyczki z uczestnikiem Przemysławem Saletą i prowadzącą Justyną Steczkowską, czym wywołała kontrowersje. W październiku 2007 zdobyła trzy statuetki w plebiscycie Viva Comet w kategoriach: artystka roku, image roku i teledysk roku (za „Katharsis”). W listopadzie otrzymała Europejską Nagrodę Muzyczną MTV dla najlepszego polskiego wykonawcy oraz dwa Złote Dzioby dla medialnej osobowości roku i za teledysk roku („Katharsis”). W marcu 2008 wystąpiła w kampanii reklamowej lodów marki Koral. W czerwcu premierowo zaśpiewała utwór „Nie daj się” na 45. KFPP w Opolu, gdzie odebrała Superjedynkę dla artysty roku oraz nagrodę fotoreporterów i dziennikarzy. W lipcu podczas festiwalu TOPtrendy 2008 została nagrodzona za zajęcie szóstego miejsca wśród dziesięciu artystów, którzy w poprzednim roku sprzedali najwięcej płyt w Polsce. W sierpniu otrzymała nagrodę Sopot Hit Festiwalu w kategorii polski hit lata 2008 za „Nie daj się”. Piosenką promowała reedycję albumu Diamond Bitch, która została wydana pod koniec sierpnia. We wrześniu pojawiła się w epizodycznej roli w komedii Krzysztofa Zanussiego Serce na dłoni. W październiku otrzymała cztery nagrody na gali Viva Comet, wygrywając we wszystkich kategoriach, w których była nominowana, tj. artystka roku i image roku oraz teledysk roku i charts awards (za „Nie daj się”). W listopadzie odebrała Złote Dzioby dla wokalistki roku i za teledysk roku („Nie daj się”). W pierwszej połowie 2009 wydała dwa ostatnie single promujące album Diamond Bitch – „Rany” i „Dziękuję”. Za teledysk do pierwszego z nich otrzymała nagrody Viva Comet i Eska Music Awards. Na początku roku została również twarzą nowej kolekcji ubrań firmy Big Star. Jesienią, po raz drugi w karierze, zdobyła tytuł najlepszego polskiego wykonawcy w plebiscycie MTV Europe Music Awards, jednak jako pierwszy Polak w historii zakwalifikowała się do finałowej piątki w kategorii najlepszy europejski wykonawca. Pojawiła się na gali zorganizowanej w listopadzie w Berlinie i zajęła drugie miejsce, przegrywając z tureckim zespołem MaNga. 2010–13: 7 pokus głównych Na początku 2010 wzięła udział w nagraniu utworu „Muzyki moc”, który powstał z okazji 10-lecia stacji Viva Polska. W lutym na gali Viva Comet 2010 została nagrodzona w kategoriach: artysta 10-lecia, teledysk roku („Rany”) i przebój 10-lecia („Szansa”). W marcu stacja Polsat rozpoczęła emisję programu Tylko nas dwoje, w którym Doda zasiadła w jury. W kwietniu współprowadziła galę rozdania nagród Eska Music Awards 2010 oraz wyruszyła w trasę koncertową Rock’n’Roll Palace Tour, która obejmowała 71 koncertów i zakończyła się w marcu 2011. W czerwcu 2010 opublikowała dwa premierowe utwory – „Bad Girls” i „My Way or No Way”, które nagrała na album pt. The 7 Temptations (niewydaną, anglojęzyczną wersję płyty 7 pokus głównych). „Bad Girls” został wybrany pierwszym singlem z płyty, a jego polskojęzyczna wersja ukazała się 16 lipca. We wrześniu Doda zagrała recital na 47. KFPP w Opolu, a podczas festiwalu otrzymała drugą w karierze nagrodę fotoreporterów i dziennikarzy. W grudniu została okrzyknięta jedną z 50 najlepszych polskich wokalistek przez czasopismo „Machina”. W lutym 2011 podczas gali Viva Comet zdobyła nagrodę dla artystki roku. 15 maja wyruszyła w trwającą dwa lata trasę koncertową The Seven Temptations Tour, na której promowała swój drugi solowy album pt. 7 pokus głównych wydany 30 maja. Album zajął czwarte miejsce na polskiej liście sprzedaży i osiągnął status platynowej płyty. Podczas festiwalu TOPtrendy 2011 Doda zaprezentowała recital promujący tę płytę. Latem zapowiedziała wydanie drugiego i trzeciego singla promującego album – „XXX” oraz „Fuck It” (duet z Fokusem), przy czym drugi z utworów wydała dopiero jesienią kolejnego roku. W listopadzie i grudniu magazyn „Maxim” na swoich łamach publikował jej felietony. W lutym 2012 wydała utwór „Kac Wawa”, który nagrała na potrzeby promocji filmu o tym samym tytule. W tym samym miesiącu otrzymała nagrodę Viva Comet za teledysk roku („XXX”), stając się tym samym rekordzistką w historii plebiscytu na świecie z dwunastoma statuetkami. W czerwcu wydała utwór „Twa energia”, który nagrała ze swoim medialnym sobowtórem – Dżagą. W listopadzie podpisała kontrakt reklamowy z marką Media Expert, a w grudniu rozpoczęła współpracę z wytwórnią EMI Music Poland. W maju 2013 opublikowała teledysk do „Electrode”, ostatniego singla z płyty 7 pokus głównych. 2013–19: Wydawnictwa koncertowe, aktorstwo, reaktywacja Virgin i Dorota W maju 2013 wyruszyła w trasę koncertową Fly High Tour. W październiku wydała singel „Wkręceni (High Life)”, który nagrała na ścieżkę dźwiękową do komedii Piotra Wereśniaka Wkręceni. W marcu 2014 wydała koncertowy album pt. Fly High Tour – Doda Live, składający się z płyt CD i DVD. Materiał zarejestrowała 28 listopada 2013 podczas koncertu w Hali Stulecia we Wrocławiu. Album uplasował się na 17. miejscu polskiej listy sprzedaży. Również w marcu odbyła się internetowa premiera akustycznego minikoncertu zespołu Virgin, podczas którego Doda wraz z akompaniującym jej na gitarze Tomaszem Lubertem wykonała niesinglowe piosenki z płyt grupy. Zarejestrowany materiał w kwietniu został wydany cyfrowo pt. Akustycznie – Live at Hear Studio. W czerwcu ukazał się utwór „Hej”, który Doda nagrała z Lubertem na jego płytę Z miłości do muzyki. W grudniu 2014 wróciła do wytwórni Universal Music, po czym wydała dwa single: „Riotka” i „Nie pytaj mnie”, które zostały certyfikowane kolejno platyną i złotem. W maju 2015 wyruszyła w trasę koncertową o nazwie Riotka Tour. Jeden z koncertów, zagrany 5 listopada 2016 w Arłamowie, został zarejestrowany i wydany w kwietniu 2017 na jej drugim koncertowym DVD. We wrześniu 2015 Doda odebrała medal „Za zasługi dla Ciechanowa”. W listopadzie została zaproszona przez gitarzystę zespołu Guns N’ Roses Slasha do wspólnego wykonania utworu „Sweet Child O’ Mine” podczas koncertu z jego trasy World on Fire World Tour w łódzkiej hali Atlas Arena. W maju 2016 na scenie Teatru Imka odbyła się premiera spektaklu Słownik Ptaszków Polskich w reżyserii Krzysztofa Materny, w którym wcielała się w rolę Andżeliki. W czerwcu z utworem „Nie daj się” wzięła udział w konkursie Złote Opole na 53. KFPP w Opolu, a podczas festiwalu otrzymała Platynową Telekamerę. W sierpniu wraz z Lubertem reaktywowała zespół Virgin i zapowiedziała wydanie nowej płyty grupy. W tym samym miesiącu opublikowali singel „Hard Heart”, którego polskojęzyczna wersja pt. „Niebezpieczna kobieta” została wydana 7 września i promowała film Patryka Vegi pt. Pitbull. Niebezpieczne kobiety. 10 listopada ukazał się ich album pt. Choni, który dotarł do 24. miejsca na polskiej liście sprzedaży. Wraz z wydaniem płyty zespół wyruszył w trasę koncertową. Drugi singel promujący album, „Kopiuj-wklej”, również wydany w listopadzie, kilka miesięcy po premierze został certyfikowany złotem. Ostatnie dwa single z płyty, „Sens” i „Miłość na etat”, ukazały się kolejno w 2017 i 2018. W czerwcu 2017 wystąpiła z Virgin jako support przed koncertem zespołu Guns N’ Roses z trasy Not in This Lifetime... Tour, który odbył się na gdańskim stadionie Energa. We wrześniu zaśpiewała w jubileuszowym koncercie Maryli Rodowicz Wariatka tańczy – 50 lat na scenie podczas 54. KFPP w Opolu; wykonała utwór „Damą być” z Rodowicz i Cleo oraz solowo „Niech żyje bal”. W drugiej połowie października rozpoczęła pracę na planie filmu Władysława Pasikowskiego Pitbull. Ostatni pies (2018), w którym wcieliła się w postać Miry; była również odpowiedzialna za produkcję filmu. W listopadzie 2017 utwór „Między nami pokój”, nagrany przez Dodę w duecie z Bohdanem Łazuką, został wydany na jego płycie Nocny Bohdan – Duety. W tym samym miesiącu telewizja Polsat wyemitowała 12. odcinek serialu Daleko od noszy. Reanimacja, w którym Doda wystąpiła w roli Anieli. W 2018 rozpoczęła pracę nad trzecim solowym albumem, który nagrała w hołdzie zmarłej babce, Pelagii. Wydawnictwo pt. Dorota złożyło się m.in. na nowe interpretacje jej ulubionych piosenek nagrane z orkiestrą symfoniczną. Pierwszy singel z płyty, „Nie wolno płakać”, wydała w grudniu 2018. Dorotę wydała 25 stycznia 2019 nakładem Wydawnictwa Agora i zadebiutowała z nią na czwartym miejscu listy sprzedaży OLiS. W ramach promocji wyruszyła w trasę koncertową z orkiestrą symfoniczną Doda z Orkiestrą. Drugi singel z płyty, „Nie mam dokąd wracać”, wydała w lutym 2019. Latem tego roku wyruszyła z Virgin w pożegnalną trasę koncertową, po zakończeniu której postanowiła skupić się na solowej karierze. Od 2020: Dziewczyny z Dubaju i Aquaria W lutym 2020 ogłosiła przerwę w działalności muzycznej na rzecz produkowania filmów. Pierwszym wyprodukowanym przez nią filmem były Dziewczyny z Dubaju (reż. Maria Sadowska), nad którymi pracowała latem tego roku. Premiera filmu odbyła się 26 listopada 2021. Doda na potrzeby filmu nagrała utwory: „Don’t Wanna Hide” i „Girls to Buy” (duet z Sadowską), które ukazały się kolejno w czerwcu 2021 i w marcu 2022. Pierwszy z nich został certyfikowany platyną i wygrał w konkursie na Przebój Lata RMF FM i Polsatu 2021. Ponadto Doda pojawiła się w filmie w epizodzie aktorskim, wcielając się w prostytutkę Różę. W grudniu 2021 wydała singel pt. „Fake Love”, zapowiadający jej czwarty solowy album studyjny. Utwór wszedł do głównego notowania polskiej listy airplay, plasując się na szóstym miejscu i został wyróżniony platynowym certyfikatem. W maju 2022 na Polsat SuperHit Festiwalu zaprezentowała recital z okazji 20-lecia działalności artystycznej, podczas którego wykonała swoje największe przeboje, m.in. w duetach z Justyną Steczkowską, Michałem Wiśniewskim, Beatą Kozidrak i Dawidem Kwiatkowskim. W czerwcu została odznaczona Medalem Sukcesu Collegium Humanum za wybitną twórczość artystyczną i kulturalną. W lipcu wydała utwór „Melodia ta”, będący kolejnym singlem zapowiadającym jej nową płytę; piosenka zajęła czwarte miejsce na polskiej liście airplay i została certyfikowana potrójną platyną. Jesienią była bohaterką reality show Doda. 12 kroków do miłości, który wyemitowała telewizja Polsat. 21 października wydała album pt. Aquaria, który zajął drugie miejsce na liście OLiS i uzyskał status podwójnie platynowej płyty. Doda otrzymała za niego nominację do Fryderyka w kategorii album roku – pop. Na czwarty singel z wydawnictwa wybrała utwór „Wodospady”, a piątym singlem została piosenka „Zatańczę z aniołami”, która uplasowała się na 22. miejscu polskiej listy airplay i 63. miejscu polskiej listy singli w streamie. Ostatni teledysk z podstawowej wersji albumu zrealizowała do utworu „Pewnie już wiesz”. „Wodospady” zostały certyfikowane złotem, a pozostałe dwie piosenki platyną. Reedycję Aquarii, która ukazała się 4 października 2023, promowała singlem „Mama”. W grudniu 2022 zaśpiewała gościnnie w utworze Bedoesa i White’a 2115 pt. „Diamenty” na mixtape wytwórni 2115 pt. Rodzinny biznes. 26 maja 2023 poprowadziła pierwszy dzień Polsat SuperHit Festiwalu 2023, gdzie wystąpiła również jako gość muzyczny. 9 czerwca wystąpiła z recitalem na 60. KFPP w Opolu, podczas którego otrzymała nagrodę specjalną za całokształt twórczości. 10 sierpnia wydała w duecie ze Smolastym singel „Nim zajdzie słońce”, który zadebiutował na pierwszym miejscu polskiej listy singli w streamie oraz pierwszym miejscu notowania Poland Songs magazynu „Billboard”, a także dotarł na szczyt polskiej listy airplay. 1 września na rynek trafiła jej marka Doda D’eau, w ofercie której znalazły się suplementy diety. 4 września na antenie Polsatu zadebiutowało jej kolejne reality show Doda. Dream Show, ukazujące kulisy jej przygotowań do trasy koncertowej Aquaria Tour, która rozpoczęła się serią koncertów w Warszawie w październiku 2023. 3 listopada 2023 Polsat wyemituje wybrane fragmenty z zapisu jednego z tych koncertów, a całość zostanie udostępniona na platformie Polsat Box Go w 2024. Muzyka i teksty Doda od początku kariery pisze wykonywane przez siebie teksty, opisując w nich głównie własne przeżycia. Do pisanych przez nią tekstów krytycznie odnosiła się jej była nauczycielka śpiewu Elżbieta Zapendowska, która określiła je jako banalne, infantylne i źle napisane. W okresie występów Dody z grupą Virgin kompozytorem był gitarzysta i jej założyciel Tomasz Lubert. Muzyka grupy była początkowo utrzymana w stylistyce hard rockowej, nawet z elementami metalu, jednak już od drugiego albumu zespół zmienił brzmienie na łagodniejsze, pop-rockowe. Na swoim pierwszym solowym albumie, Diamond Bitch (2007), Doda kontynuowała kierunek muzyczny obrany przez Virgin. Krytyk muzyczny i dziennikarz pisma „Teraz Rock” Marek Świrkowicz dostrzegł na albumie muzyczne nawiązania do dokonań takich grup i wykonawców jak: Bajm, Wanda i Banda, Skunk Anansie czy Bon Jovi, natomiast recenzent czasopisma „Hardrocker” podkreślił nawiązania do twórczości żeńskich zespołów rockowych Vixen i Vanilla Ninja. Jej drugi solowy album, 7 pokus głównych (2011), łączył muzykę rockową z brzmieniami elektronicznymi. Kompozycje zawarte na płycie krytycy muzyczni porównali do nagrań takich grup i wykonawców jak Bajm, Izabela Trojanowska, Lady Gaga czy Britney Spears. Doda zadebiutowała jako kompozytorka na czwartym studyjnym albumie zespołu Virgin pt. Choni (2016). Wraz z Lubertem skomponowała muzykę do wszystkich premierowych utworów, a także napisała wszystkie teksty na album, opierając ich treść głównie o doświadczenia w związku z byłym narzeczonym, Emilem Haidarem. Na czwartym solowym albumie studyjnym, Aquaria (2022), umieściła utwory w stylistyce tanecznej, kontrastującej z mroczniejszą warstwą liryczną. W utworach śpiewa m.in. o nieudanym małżeństwie czy depresji i myślach samobójczych. Wizerunek Działalność Dody jest powszechnie komentowana w mediach, między innymi za sprawą skandali obyczajowych i jej kontrowersyjnego wizerunku. W 2011 brytyjski dziennik „The Guardian” ogłosił ją jednym z najpopularniejszych i najbardziej kontrowersyjnych polskich artystów muzycznych w historii. Według szacunkowych danych z 2008, wartość jej wizerunku na tamten moment wynosiła 87 630 248,91 złotych, natomiast publikacje na jej temat dotarły do 3,5 miliona osób. Rok później Press-Service Monitoring Mediów wycenił wartość poświęconych jej publikacji prasowych w okresie od lipca do września 2009 na 38,6 miliona złotych. Była jedną ze „100 najcenniejszych gwiazd polskiego show-biznesu” według danych magazynu „Forbes Polska” w latach 2006–2014, zajmując najwyższą, ósmą pozycję w 2009. W 2022 uplasowała się na 17. miejscu w rankingu „100 najcenniejszych kobiecych marek osobistych” sporządzonym przez dwumiesięcznik „Forbes Women”, w którym jej ekwiwalent reklamowy wyceniono na 97 194 392 zł. Rok później znalazła się na 12. miejscu tej listy z ekwiwalentem reklamowym o wysokości 143 680 724 zł. W 2004 uplasowała się na 10. miejscu rankingu najpopularniejszych Polek sporządzonym przez serwis NetSprint. W 2008 znalazła się na liście dziesięciu najbardziej znanych Polaków, sporządzonej przez telewizję CNN w ramach cyklu reportaży poświęconych Polsce. Kolejnego roku tygodnik „Newsweek Polska” umieścił ją w rankingu 50 najbardziej wpływowych Polaków. W 2010 zajęła pierwsze miejsce w rankingu najpopularniejszych polskich wokalistek i wokalistów zrealizowanym przez Epanel.pl w ramach cyklu badań „Celebrity Monitor 2010”. Rok później znalazła się na liście 100 najbardziej wpływowych Polaków według tygodnika „Wprost”, a magazyn „Viva!” ogłosił ją jedną z 10 najbardziej wpływowych kobiet w kraju. „Wprost” uwzględnił Dodę również w rankingach na 50 najbardziej wpływowych polskich celebrytów (2015), 50 najbardziej wpływowych Polek (2017) oraz 50 najbardziej wpływowych Polaków (2019). W 2021 zajęła 12. miejsce w rankingu magazynu „Forbes Polska” na najpopularniejszych polskich influencerów w serwisie Instagram. Styl i tatuaże Doda jest znana z eksperymentowania ze stylem, wybierając stroje klasyczne, jak również wyzywające, co często wywołuje skrajne reakcje opinii publicznej. Wykreowaną przez siebie postać sceniczną określiła mianem „wyuzdanej rock’n’rollowej laski”. W początkowym okresie działalności artystycznej jej stroje głównie w kolorze różowym były powszechnie określane jako krzykliwe i w złym guście. Często nosiła mocny makijaż i regularnie występowała w rozbieranych sesjach zdjęciowych w magazynach dla mężczyzn: czterokrotnie w „CKM-ie” (2003, 2004, 2005, 2006) i dwukrotnie w polskiej edycji „Playboya” (2005, 2007). Jej zdjęcia trafiły również do amerykańskiej edycji „Playboya” w 2011. W połowie 2009 rozpoczęła zmianę wizerunku, odstawiając oceniane jako kiczowate stroje na rzecz bardziej stonowanych. W 2010 „Newsweek Polska” umieścił ją na pierwszym miejscu listy „Najlepiej ubranych Polek”, a miesięcznik „Pani” uznał ją za jedną z najlepiej ubranych Polek. Rabczewska wygrała również plebiscyt na „Najlepiej ubrane 2010” magazynu „Elle” w kategorii seksbomba. W 2011 otrzymała nagrodę Oskary Fashion dla najlepiej ubranej wokalistki oraz tytuł Kobiety Roku „Glamour”. Przez lata integralną częścią jej wizerunku były tatuaże. Jednym z jej najbardziej charakterystycznych tatuaży są skrzydła wytatuowane na plecach. Pozostałe to m.in. sentencje oraz trójkąt na prawym ramieniu. W 2007 tatuaż na przedramieniu, który na tamten moment oznaczał „Kochać Radek” w języku hebrajskim i odnosił się do osoby jej byłego męża Radosława Majdana, został przykryty napisem w języku hindi oznaczającym „nieśmiertelność”. Miała również wytatuowane inicjały Majdana na podbrzuszu, które później zostały przykryte innym tatuażem. W grudniu 2019 poinformowała, że usunęła dwa tatuaże, jest w trakcie usuwania trzeciego i zamierza usunąć wszystkie. Działalność społeczna Czynnie angażuje się w akcje charytatywne i społeczne. W 2007 przekazała 60 tys. złotych na rzecz kościoła Najświętszego Serca Pana Jezusa w Ładzinie. W 2008 przeznaczyła 50 tys. złotych na rzecz parafii pod wezwaniem św. Piotra i Pawła w Borzysławcu. Deklarację przekazania pieniędzy na cele charytatywne wyraziła po otrzymaniu nagrody pieniężnej na Sopot Hit Festiwal 2008. Wielokrotnie wspierała również Wielką Orkiestrę Świątecznej Pomocy. Na początku 2010 wygraną w programie Tak to leciało! w wysokości 150 tys. złotych przekazała na rzecz Stowarzyszenia Chorych na Stwardnienie Rozsiane. Podczas koncertów w 2010 propagowała zapisywanie się do banków potencjalnych dawców szpiku. Za działalność na rzecz chorych na białaczkę otrzymała tytuł Lidera Roku w Ochronie Zdrowia w kategorii działalność charytatywna; według oceniających uczyniła dla polskiej transplantologii więcej niż niejedno stowarzyszenie. Jej akcję docenili również czytelnicy „Newsweeka”, przyznając jej tytuł Gwiazdy Dobroczynności, a także kapituła plebiscytu „Róże Gali”, która wyróżniła ją nagrodą specjalną. W 2011 objęła patronat nad Miejskim Studiem Nagrań w rodzinnym Ciechanowie, a w 2012 zaangażowała się w walkę przeciwko wprowadzeniu do Polski GMO. W 2017 przekazała na aukcję charytatywną samochód z namalowanym na jego masce Kotem z Cheshire z książki Alicja w Krainie Czarów; celem licytacji było pokrycie kosztów leczenia chłopca chorego na rdzeniowy zanik mięśni. W styczniu 2019 wyszła z inicjatywą zorganizowania koncertu Artyści przeciw nienawiści, mającego na celu zjednoczenie się wykonawców w celu przeciwstawienia się hejtowi. W trakcie koncertu wystąpiła ponad setka polskich wykonawców, a wsparcie wyrazili też m.in. dziennikarze i osobowości medialne. 3 sierpnia 2019 wsparła społeczność LGBT, występując w tęczowej pelerynie podczas koncertu Disco pod Gwiazdami w Białymstoku, gdzie kilka tygodni wcześniej podczas I Marszu Równości w tym mieście doszło do zamieszek. W 2023 została ambasadorką kampanii społecznej „Twarze depresji. Nie oceniam. Akceptuję”. Kontrowersje Utwór „Podobne przypadki” We wrześniu 2007 wytoczyła proces sądowy liderowi Grupy Operacyjnej, Mieszkowi Sibilskiemu, za nazwanie jej „blacharą” w utworze „Podobne przypadki” oraz za opublikowanie na stronie internetowej jego zespołu listu dotyczącego jej rozwodu z Radosławem Majdanem. 23 marca 2008 sąd w Zielonej Górze dał Rabczewskiej i Sibilskiemu miesiąc na polubowne załatwienie sprawy. 10 listopada 2009 Sąd Rejonowy oddalił w całości powództwo przeciwko Sibilskiemu, a w uzasadnieniu stwierdził, że „Doda sama posługuje się aroganckim i wulgarnym językiem”. Wokalistka odwołała się od tego wyroku. W marcu 2010 Sąd Apelacyjny w Poznaniu w nowym wyroku nakazał Sibilskiemu w terminie 14 dni od jego uprawomocnienia oficjalnie przeprosić piosenkarkę w zamieszczonym na własny koszt oświadczeniu. W lutym 2011 Sąd Najwyższy uchylił ten wyrok i skierował go do ponownego rozpatrzenia, gdyż uznał go za niejasny, argumentując, że „SA raz używa zamiennie określeń godność osobista i dobre imię, innym razem używa tych sformułowań obok siebie. Z tej przyczyny nie ma pewności, jak SA rozumiał te pojęcia. Według orzecznictwa nie są one tożsame”. Sąd Apelacyjny po powtórnym rozpatrzeniu sprawy nakazał Sibilskiemu w lipcu 2011 przeprosić piosenkarkę, jednak tylko za list dotyczący jej rozwodu z Majdanem, uznając, iż utwór „Podobne przypadki” mieści się w konwencji, w jakiej utrzymywane są inne piosenki zespołu. Wypowiedź o Biblii W sierpniu 2009 w wywiadzie dla „Dziennika” została zapytana, dlaczego żyje z „człowiekiem, który bezcześci Biblię i przekazuje antychrześcijańskie treści”, skoro deklaruje się jako osoba religijna. Partnerem Rabczewskiej był wówczas muzyk Nergal, który zniszczył egzemplarz Pisma Świętego podczas jednego ze swoich koncertów. Wokalistka odpowiedziała, że „do końca Kościoła nie popiera”, a „działania niektórych księży nie spotykają się z jej aprobatą”. Stwierdziła również, że – jej zdaniem – w Biblii zawarte są „bardzo ważne przykazania i historie, które budują w dzieciach system wartości”, dodała jednak, że „ciężko jej wierzyć w coś, co nie ma przełożenia na rzeczywistość”, argumentując, że w Biblii znajduje się opis stworzenia świata w siedem dni, a brak jest wzmianki o dinozaurach. Prowadząca rozmowę dziennikarka zapytała Dodę, czy w takim razie „bardziej wierzy w dinozaury niż w Biblię”. Rabczewska oznajmiła: „Wierzę w to, co jest. W to, co przyniosła nam nasza matka Ziemia podczas wykopalisk, są na to dowody. Ciężko wierzyć w coś, co spisał jakiś tam napruty winem i palący jakieś zioła”, po czym sprecyzowała, że miała na myśli „tych wszystkich gości, co spisali te wszystkie niesamowite historie”. Po opublikowaniu wywiadu współpracę z Dodą zawiesiły władze Telewizji Polskiej, tłumacząc, że „niedopuszczalne jest, aby w programach TVP występowały osoby, których publicznie głoszone opinie noszą znamiona wypowiedzi obrażających uczucia chrześcijan”. Doniesienie do prokuratury o podejrzeniu popełnienia przestępstwa znieważenia przedmiotu czci religijnej i obrażenia uczuć religijnych chrześcijan i żydów wnieśli przewodniczący Ogólnopolskiego Komitetu Obrony przed Sektami Ryszard Nowak oraz senator Prawa i Sprawiedliwości Stanisław Kogut. W styczniu 2012 Sąd Rejonowy Warszawa-Mokotów ukarał Dodę karą grzywny w wysokości 5 tys. złotych za obrazę uczuć religijnych. Piosenkarka odwołała się od wyroku, lecz Sąd Okręgowy w Warszawie apelację oddalił i utrzymał wyrok sądu I instancji w mocy. Wyrok i jego podtrzymanie spotkały się z krytyczną oceną wielu komentatorów: polityków, artystów, prawników i naukowców. Niektórzy z nich, m.in. Włodzimierz Cimoszewicz, sugerowali, iż wokalistce odmówiono prawa do wolności słowa. Logik i filozof analityczny Wojciech Krysztofiak odniósł się do całkowicie błędnej w jego opinii ekspertyzy językoznawczej, jaką posłużono się w trakcie procesu. Psychofarmakolog Jerzy Vetulani, cytując badania izraelskiego uczonego Benny’ego Shanona, opisał w swoim artykule historię substancji psychotropowych, występujących w czasach starożytnych na terenie Izraela, wskazując, że słowa Rabczewskiej były merytorycznie uzasadnione, gdyż autorzy Pisma Świętego, podobnie jak niektóre występujące w nim postacie, miały kontakt z różnymi środkami odurzającymi, nie tylko winem. Dodę poparł także Ruch Palikota, organizując pikietę, której uczestnicy żądali wykreślenia z Kodeksu karnego artykułu 196 mówiącego o karaniu za obrazę uczuć religijnych. Skazana również odniosła się do wyroku krytycznie: w jej ocenie stała się „ofiarą polskiego zacofanego sądownictwa” i dodała, że zamierza odwołać się w tej sprawie do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. Doda wniosła skargę do Trybunału Konstytucyjnego, która po przejściu wstępnej kontroli została przyjęta do rozpatrzenia w sierpniu 2013. Przedstawiciel Dody Łukasz Chojniak stwierdził, że „uznanie obrazy uczuć religijnych za przestępstwo ogranicza wolność słowa”, a „dla ochrony uczuć religijnych zupełnie wystarczy ochrona dóbr osobistych z kodeksu cywilnego”. 6 października 2015 Trybunał Konstytucyjny odrzucił skargę złożoną przez piosenkarkę, orzekając brak niezgodności zaskarżonego artykułu 196 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 kodeksu karnego z Konstytucją. W uzasadnieniu sędzia Andrzej Wróbel stwierdził, że publiczna krytyka przedmiotu czci religijnej jest dopuszczalna wtedy, gdy „jest pozbawiona ocen znieważających, obelżywych czy poniżających”, dodał jednak, że „w demokratycznym państwie prawnym, należącym do kultury europejskiej, [...] ochrona uczuć religijnych innych osób przed ich obrazą znieważającym, publicznym i umyślnym zachowaniem wobec przedmiotu czci religijnej nie musi prowadzić do zagrożenia karą pozbawienia wolności, w szczególności w wymiarze do lat 2. Samo zagrożenie karą pozbawienia wolności w tym wymiarze, niezależnie od praktyki orzeczniczej, może być też postrzegane jako środek zbyt dolegliwy”. Po odrzuceniu skargi przez Trybunał Konstytucyjny w Polsce Doda złożyła skargę do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, który przyjął sprawę do rozpatrzenia we wrześniu 2017. We wrześniu 2022 wydał wyrok, w którym stwierdził, że państwo polskie naruszyło przepis Europejskiej konwencji praw człowieka gwarantujący każdemu prawo do wolności wyrażania opinii i nakazał mu zapłacić Dodzie 10 tys. euro odszkodowania. W uzasadnieniu zaznaczono, że Doda mówiła swobodnym, obrazowym językiem skierowanym do jej młodych fanów, a jej wypowiedź nie zachęcała do nienawiści lub nietolerancji religijnej i w rezultacie nie może zostać uznana za mowę nienawiści. Państwo polskie bezskutecznie odwołało się od tego wyroku i w lutym 2023 nabrał on mocy prawnej. Incydent w Chorzowie 12 lutego 2014 media poinformowały o rzekomym pobiciu przez nią dziennikarki Agnieszki Szulim tuż po zakończeniu gali Niegrzeczni 2014 w jednym z chorzowskich klubów. Powodem napaści Dody na Szulim miały być poruszane przez nią w programie Na językach tematy, dotyczące m.in. nieślubnej córki ojca piosenkarki. Szulim złożyła przeciwko Dodzie pozew sądowy, oskarżając ją o napaść. Doda zaprzeczyła oskarżeniom i zasugerowała, że to ona została przez nią pobita. Rabczewska również skierowała sprawę na drogę sądową. 24 marca 2016 Sąd Rejonowy Warszawa-Mokotów uznał Rabczewską winną i skazał ją na sześć miesięcy ograniczenia wolności z obowiązkiem wykonywania nieodpłatnej kontrolowanej pracy na cele społeczne w wymiarze 40 godzin w stosunku miesięcznym, ponadto nakazał jej zwrot poniesionych przez Szulim wydatków w postaci opłaty oraz pokrycie kosztów sądowych. Wyrok nie został uprawomocniony i Doda złożyła apelację. W październiku 2016 warszawski Sąd Apelacyjny uchylił wyrok I instancji z marca 2016 o naruszenie nietykalności cielesnej Szulim, argumentując, iż Rabczewska naruszyła nietykalność cielesną dziennikarki jedynie poprzez oblanie jej z pistoletu na wodę, a według sądu „za grożenie pistolecikiem nie można karać pracami społecznymi”. W grudniu 2017 wydany został nieprawomocny wyrok uniewinniający Szulim w sprawie o naruszenie nietykalności cielesnej Dody. Zatrzymanie przez prokuraturę 22 listopada 2017 w godzinach porannych została zatrzymana przez prokuraturę okręgową w Warszawie celem złożenia wyjaśnień w sprawie dotyczącej gróźb stosowanych wobec jej byłego partnera, Emila Haidara. Haidar miał być zmuszany do: cofnięcia wniosków o ściganie Rabczewskiej w postępowaniach karnych i wszczęcie postępowania egzekucyjnego, cofnięcia prywatnego aktu oskarżenia, zaniechania kontynuowania wszelkich innych postępowań, w których stroną była piosenkarka, a także zaniechania publicznych i prywatnych negatywnych wypowiedzi na ten temat. Artystce przedstawiono zarzuty „nakłaniania, wspólnie i w porozumieniu z innymi osobami, bezpośrednich wykonawców, również objętych zarzutami, do zmuszania Emila H. do określonego zachowania, poprzez kierowanie wobec niego gróźb bezprawnych oraz wywierania przy użyciu groźby bezprawnej wpływu na Emila H. jako świadka i oskarżyciela w postępowaniach, w których stroną jest Dorota R.”. Nie przyznała się do zarzucanych jej czynów i po złożeniu wyjaśnień została wypuszczona na wolność. Według doniesień prokuratura zastosowała wobec niej środek zapobiegawczy w postaci dozoru policji połączonego z zakazem kontaktowania się z osobami, które w tej sprawie posiadały status podejrzanych oraz z pokrzywdzonym, zakaz opuszczania kraju i poręczenie majątkowe w wysokości 100 tys. złotych. Prawnik Dody, Adam Gomuła, w wystosowanym oświadczeniu zaprzeczył, jakoby miała otrzymać zakaz opuszczania kraju. 21 lutego 2018 ponownie stawiła się w prokuraturze, gdzie postawiono jej dodatkowy zarzut składania fałszywych zeznań. Nie przyznała się do zarzucanych jej czynów i złożyła wyjaśnienia. Tym razem nie zastosowano wobec niej środków zapobiegawczych. W rozmowie z serwisem Plejada.pl Gomuła wyjaśnił, że piosenkarka „doprecyzowała te zeznania, które – zdaniem prokuratorów – były fałszywe” i liczy na umorzenie sprawy. We wrześniu 2019 przed Sądem Rejonowym Warszawa-Mokotów rozpoczął się proces w tej sprawie, który został utajniony. W grudniu 2022 Sąd Rejonowy wydał nieprawomocny wyrok uniewinniający Dodę od zarzutu składania fałszywych zeznań, który w czerwcu 2023 został podtrzymany przez Sąd Okręgowy. Wpływ na popkulturę Doda uznawana jest za jedną z pierwszych celebrytek w Polsce. Redaktor serwisu Wirtualna Polska w artykule poświęconym wokalistce nakreślił jej cechy charakterystyczne, które według niego miały znaczący wpływ na sukces jaki odniosła: „Bez skrępowania pokazywała roznegliżowane ciało i chętnie opowiadała o seksualnych przygodach [...] była wulgarna do granic absurdu, a histeryczny śmiech i mało błyskotliwe wypowiedzi złożyły się na niezbyt pochlebny wizerunek piosenkarki. Widocznie jednak, właśnie kogoś takiego potrzebowała wówczas polska branża”. Jacek Sobczyński w opublikowanym przez „Gazetę Krakowską” artykule Seksbomby znad Wisły (2010) stwierdził, że Doda „jest tą seksbombą, która w historii rodzimej pop-kultury dokonała największej rewolucji obyczajowej” i która „jak nikt inny w mijającym dziesięcioleciu, wpłynęła na społeczeństwo”. Odniesienia do Dody na przestrzeni lat pojawiały się w filmach, serialach i programach telewizyjnych. Przez wiele lat parodiowana była w programie Szymon Majewski Show przez Katarzynę Kwiatkowską, a w jej postać wcielili się także m.in. Paweł „Konjo” Konnak w programie Gwiazdy tańczą na lodzie, uczestnicy programu Twoja twarz brzmi znajomo czy Beata Rybarska podczas występów z Kabaretem pod Wyrwigroszem. Postać Lodzi (w tej roli Anna Przybylska) w serialu 39 i pół oraz Żony (Małgorzata Kożuchowska) w spektaklu Teatru Telewizji Ich czworo również wzorowane były na Dodzie. Jej oficjalnym sobowtórem medialnym jest Mariusz Ząbkowski znany jako „Dżaga”. Doda była bohaterką książek i publikacji akademickich, takich jak Od Pierwszych Dam do Dody Elektrody Witolda Fillera, Karuzela z idolami. Gwiazdozbiór osobisty Tomasza Raczka czy Znani z tego, że są znani. Celebryci w kulturze tabloidów Wiesława Godzica. Powstało również kilka piosenek nawiązujących do jej osoby, w tym między innymi kontrowersyjny utwór „Podobne przypadki” Grupy Operacyjnej czy „Doda :*” Bedoesa. W maju 2012 w Muzeum Narodowym w Warszawie została otwarta wystawa „Wywyższeni. Od faraona do Lady Gagi”, której jedną z bohaterek została Doda. Wizerunek piosenkarki wykorzystany został również w obrazach Joanny Filipiak z cyklu malarskiego Lepsze dzisiaj z 2016. Życie prywatne Ma przyrodniego brata, Rafała (ur. 1975), nieślubnego syna Wandy Rabczewskiej, który przyjął nazwisko Pawła Rabczewskiego. W latach 2007–2013 pełnił funkcję jej menedżera koncertowego. Doda ma również przyrodnie rodzeństwo ze strony ojca: brata, Grzegorza oraz siostrę, Paulinę. W 2003 podczas jednego z meczów w Ustce poznała piłkarza Radosława Majdana, który oświadczył się jej w październiku podczas zgrupowania polskiej reprezentacji piłkarskiej w Jerozolimie. Pobrali się 5 marca 2005. W połowie kwietnia 2007 piosenkarka poinformowała w programie Dzień dobry TVN o złożeniu do sądu pozwu rozwodowego. 10 stycznia 2008 para uzyskała rozwód. Od maja 2009 była związana z muzykiem Adamem „Nergalem” Darskim, z którym zaręczyła się 1 stycznia 2010. W marcu 2011 Darski zakończył związek z piosenkarką. Latem tego roku Doda związała się z choreografem Błażejem Szychowskim, z którym rozstała się po 10 miesiącach związku w 2012. W lipcu 2015 zaręczyła się z przedsiębiorcą Emilem Haidarem, z którym spotykała się od końca 2014. W listopadzie 2015 poinformowała o zakończeniu tego związku. W 2017 zaręczyła się z producentem filmowym Emilem Stępniem w Marbelli, gdzie 14 kwietnia 2018 wzięli ślub kościelny. Kilka tygodni wcześniej w Ciechanowie odbył się ich ślub cywilny. Po ślubie posługiwała się nazwiskiem dwuczłonowym. 9 czerwca 2021 poinformowała o złożeniu pozwu rozwodowego. Rozwód pary został sfinalizowany 15 listopada 2021. Po rozstaniu z mężem wyznała, że w małżeństwie doświadczyła przemocy psychicznej, co doprowadziło u niej do depresji, stanów lękowych, ataków paniki i myśli samobójczych, w wyniku czego przebyła terapię. W listopadzie 2022 potwierdziła swój związek z podróżnikiem Dariuszem Pachutem. Należy do stowarzyszenia ludzi o wysokim ilorazie inteligencji Mensa Polska. Dyskografia Diamond Bitch (2007) 7 pokus głównych (2011) Dorota (2019) Aquaria (2022) Filmografia Programy telewizyjne Bar (2002, 2004) – uczestniczka programu Shibuya (2006) – jurorka Jazda z Dodą (2007) – bohaterka programu Gwiazdy tańczą na lodzie (2007–08) – jurorka Tylko nas dwoje (2010) – jurorka Doda. 12 kroków do miłości (2022) – bohaterka programu Doda. Dream Show (2023) – bohaterka programu Teatr Studio Buffo Metro (1998–2000) Przeżyj to sam (1998–2000) Teatr Imka Słownik Ptaszków Polskich (2016–18) jako Andżelika Pozostałe C-AKTIV. Wiersze señora Witkacego (2007) jako gwiazda Trasy koncertowe Diamond Tour (2007–10) Rock’n’Roll Palace Tour (2010–11) The Seven Temptations Tour (2011–13) Fly High Tour (2013–15) Anty Tour (2014–18) Riotka Tour (2015–18) Doda z Orkiestrą (2019–20) Aquaria Tour (2023–24) Gościnnie Slash z Mylesem Kennedym i The Conspirators: World on Fire World Tour (Łódź, 2015) Grzegorz Skawiński i Waldemar Tkaczyk: Królowie życia. 40-lecie Skawiński & Tkaczyk (Warszawa, 2016) Maryla Rodowicz: DIVA Tour (Zamość i Białystok, 2017) Nagrody i odznaczenia Nagrody i nominacje Odznaczenia Medal „Za zasługi dla Ciechanowa” (2015) Medal Sukcesu Collegium Humanum (2022) Uwagi Przypisy Linki zewnętrzne Oficjalna strona internetowa Dody Doda Członkowie Stowarzyszenia Mensa Członkowie Virgin Laureaci Eska Music Awards Laureaci Europejskich Nagród Muzycznych MTV Ludzie urodzeni w Ciechanowie Osobowości telewizyjne związane z Polsatem Polscy tekściarze Polskie aktorki musicalowe Polskie wokalistki popowe Polskie wokalistki rockowe Uczestnicy polskiej edycji Baru Urodzeni w 1984 Zdobywcy platynowych płyt

192674

https://pl.wikipedia.org/wiki/Arkadiusz%20Go%C5%82a%C5%9B

Arkadiusz Gołaś

Arkadiusz Gołaś (ur. 10 maja 1981 w Przasnyszu, zm. 16 września 2005 w Griffen w Austrii) – polski siatkarz, olimpijczyk, reprezentant Polski w latach 2001–2005. Życiorys Kariera sportowa Zaczął grać w siatkówkę w wieku 10 lat w Szkole Podstawowej nr 7 im. Janusza Kusocińskiego w Ostrołęce, do której uczęszczał. W 1996 trafił do MKS MOS Wola Warszawa, z którą – będąc w drużynie kadetów – zdobył tytuł wicemistrza Polski 1998. Jako zawodnik klubu zdobył z reprezentacją Polski kadetów brązowy medal mistrzostw świata w 1999. W 2000 zdobył tytuł wicemistrza Polski juniorów oraz tytuł mistrza Polski juniorów. Również w 2000 rozpoczął karierę w klubie AZS Częstochowa, w którym grał do 2004. W sezonie 2004/2005 reprezentował włoski klub Sempre Volley Padwa. W kolejnym sezonie miał grać we włoskim klubie Lube Banca Macerata. 8 września 2005 zagrał ostatni mecz, wygrywając z reprezentacją Portugalii podczas mistrzostw Europy 2005. Życie prywatne Był synem Danuty i Tomasza Gołasiów. Urodził się w Przasnyszu, lecz całą młodość spędził w Ostrołęce. 21 lipca 2005 w parafii św. Maksymiliana Marii Kolbego w Częstochowie poślubił Agnieszkę Dziewońską. Świadkiem ślubu był jego przyjaciel Krzysztof Ignaczak. Śmierć Zginął 16 września 2005 w wypadku samochodowym na autostradzie A2 w Griffen koło Klagenfurtu w Austrii. Samochód prowadzony przez żonę siatkarza niespodziewanie zjechał na prawo i uderzył w betonową ścianę. Gołaś zmarł na miejscu, a jego żona trafiła do szpitala. 22 września 2005 został pochowany na cmentarzu parafialnym w Ostrołęce. Agnieszka Gołaś została oskarżona o nieumyślne spowodowanie wypadku drogowego ze skutkiem śmiertelnym. Za zgodą prokuratora dobrowolnie poddała się karze. Wyrokiem wydanym przez Sąd Rejonowy w Częstochowie z dnia 18 grudnia 2007 została uznana za winną i skazana na karę pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem wykonania kary na okres 3 lat, zakaz prowadzenia samochodu przez rok oraz grzywnę w wysokości 1000 zł. Przynależność klubowa i osiągnięcia sportowe UKS Olimp Ostrołęka (1991–1996) MKS MOS Wola Warszawa (1996–2000) brązowy medal Mistrzostw Świata kadetów (1999) srebrny medal Mistrzostw Polski kadetów (1998) srebrny medal Mistrzostw Polski juniorów (1999) Mistrz Polski juniorów (2000) AZS Częstochowa (2000–2004) trzykrotny wicemistrz Polski trzecie miejsce w turnieju Top Teams Cup (2002), brązowy medalista Mistrzostw Polski (2004) uczestnik olimpiady w Atenach 2004 (5. miejsce) Edilbasso & Partners Padwa (2004/2005) Lube Banca Macerata (2005) Statystyki zawodnika Upamiętnienie Srebrny medal zdobyty przez reprezentację Polski podczas XVI Mistrzostw Świata w Piłce Siatkowej Mężczyzn w Japonii został zadedykowany Arkadiuszowi Gołasiowi. Podczas ceremonii wręczania medali polscy zawodnicy weszli na podium w koszulkach z numerem 16, z którym Gołaś występował w siatkarskiej reprezentacji. Na koszulkach widniało również nazwisko siatkarza. 6 grudnia 2006 został pośmiertnie odznaczony przez Prezydenta RP Lecha Kaczyńskiego Złotym Krzyżem Zasługi „za wybitne osiągnięcia sportowe”. Jego imieniem została nazwana hala sportowo-widowiskowa w Ostrołęce, w której – począwszy od 2006 – odbywa się corocznie Memoriał Arkadiusza Gołasia, a także hala sportowa przy Publicznym Gimnazjum Nr 1 im. Szarych Szeregów w Kraśniku, której otwarcie odbyło się 19 maja 2010. Od 1 września 2009 imię Arkadiusza Gołasia nosi Publiczna Szkoła Podstawowa w Płoniawach-Bramurze. W latach 2007–2010 w zespole z Maceraty występował z numerem 16 Sebastian Świderski. Ten sam gest powtórzył Bartosz Kurek po podpisaniu kontraktu z włoską drużyną w 2013. Szkolna Liga Siatkówki Szkół Średnich w Warszawie przyznaje raz w roku nagrodę imienia Arkadiusza Gołasia dla najlepszego zawodnika i najlepszej zawodniczki tych młodzieżowych rozgrywek. Przypisy Linki zewnętrzne Ludzie sportu związani z Przasnyszem Ludzie urodzeni w Przasnyszu Ludzie związani z Ostrołęką Odznaczeni Złotym Krzyżem Zasługi (III Rzeczpospolita) Pochowani w Ostrołęce Polscy olimpijczycy (Ateny 2004) Polscy siatkarze na igrzyskach olimpijskich Polskie ofiary wypadków drogowych Siatkarze AZS Częstochowa Urodzeni w 1981 Zmarli w 2005