text
stringlengths 28
6.01k
| page_number
int64 1
154
|
---|---|
Ndongokelo a Kindoki
.
Ngyantik'a zingu kia muntu
.
Nkongo ye Ntoto. .
..
Ndinga
.
Longoka
.
Nkumbu yovo Zina
;
.
Nsiesie ye Nzamba
~
.
Muntu, Ntambu ye Tutu
.
Nkaka ye Ntekelo
.
Nsusu ye Ngandu
.
Ntinu za Nkayi ye kiula
.
Mfwenge ye koko dia Nsusu
..
Luvila evo Ngenda
.
Nzamba, Ntietie ye Nguvu
.
Na Siesie ye na Ngo
.
Lumbemba - mbemba ye Lumpungu - mpungu. .
.
Mbwa ye Nlumba. .
..
Mwan'a ngangu ye wa zowa
..
Diambote ye Ndokumfwele
.
Bundan'e Vuvu mu zinga
..
Kimfumu
.
Tumama
..
Nkinzi a Luwutuku mu vata. .
.
Muntu ye Bulu mu Vata
.
Malongi mu nzo a Kanda. .
..
L\~bu ye Nkondo
..
Mboma, Nsinga, Yembe ye Nkongo a Nkele
.
Nsi a Kongo
.
Foto dia Nsi a Kongo.
I. LUSUNZULU
Fi nkanda fiafi nsonekene fio mu teza susurnuna ngindu za nkangu wuzo
langa tanga nsamu mu ndinga z'eto za kisi nsi, ye ku ba sadisa mu tona kadilu
ye nswaswani za fu mu konso mbandu.
Mu nkanda wau, ovo ntangi katomene yindula ye tona ngindu za nsoneki
ko, lenda kuki dia kiuvu mu vava zaya keti vo yani nsoneki ku nki a mbandu kena:
ya tandu kia zi nkulu yovo mu tandu kia mpa. E luzolo ye keto dia nsoneki ka
mu sola tandu ko, ka mu
lungisa ngatu yelesa konso fu ya tandu eki yovo kina
ko, kansi mu sosa kiesesa kw'a tangi vo nswaswani yi kalanga mu tandu ya
wantu. Mu kuma kia sia vo e lekwa, bulu ye wantu awukulu k'a wutukilanga
ngatu vangamanga mu lumbu ki mosi ko, ka ba lendi kala mpila mosi ko, ka balendi
vonge1a ku mosi ngatu kala ntela mosi ko. Diau di mosi muna ngindu za
wantu ye bulu zi swaswananga mu muntu - muntu ye kanda - kanda; kadilu yi
swaswananga mu zunga - zunga ye nsi mu nsi. Muna bulu mpe bena ye nswaswani
mu bulu-bulu evo mbizi mu mbizi. Dilenda tezwa mu ndilu, e bulu evo wantu a
wonso ka bazolanga ndia mosi ko. Vena ye zunga yi toma diwanga luku, vena ye
yankaka batoma dianga loso. Muna luku mpe vena nswaswani, a nkaka luku lwa
madioko badianga e mu zunga ya nkaka lwa masangu evo lwa «mbala» badianga.
Kwa bulu vena ye bulu yi dianga ndianga ye makaya rna nti, kansi e bulu ya nkaka
mbizi a menga kaka ba dianga. Nswaswani za yingi zina mu nza ye mu zingu,
dimonekanga muna zi nzo e se ye ana evo ngudi ye ana ba swaswananga mu ngindu
ye kadilu mudiambu dia tandu, fulu ya ngutukilu ye ntindu mia zingu ba zinganga
mu vata yovo mu mbanza. E nswaswani za fu ye ngindu zi kwizanga mu kuma
kia nswaswani za zingu kisobanga mvula ka mvula ye wantu a landanga luzolo
lwa ntangu «tandu» wuna yizolele bazingila wu ba vanga. Yi mukuma kiokio
diyindulwilu vo dia mbote mu soneka mena rna monekanga ye sunzula mo kwa ;
wantu mu ku basadisa ye ku bakiesesa zayi mu tini ye mambu yina tuzeye. | 1 |
II. TANDU KIA NKULU
Mu vovela tandu kia nkulu, dia wete mu songa vo yi tandu kia zingu kia
nkulu z'eto ka za zaya luyalu lw'a nzenza ko bonso: Lukezo, Belezi, Fwalansa ye
Ngelezo. Mu tandu kiokio, mu nsieto ka mwa kele nzo za nkanda ko. I sia vo kaba
longokelenge masono ko, nze yi mu ntangu ya yiz'e mindele a zibul'e nzo za
nkanda.
Mu tandu kina, ka va kala makumbi ko, kani ndeki e wantu a wonso mu malu a
diatilanga. Bakala ye mazandu, nzo za nlongo, bakala ba toma kubama mu kiyala
yi bosi mu ntangu yina minsiku ngolo mia kele ye mia toma zitiswanga kwa
nkangu. Mu tandu kia nkulu e wantu a toma zinganga mvu mia yingi, muna rna
vata mwa kalanga ye nunu, zi nkaka za yanikinungu ku mwini mu kuma kia ku
bakasumuna e nitu mu nkondwa za sadilwa kilenda yandula nzo ani wau vo e tiya
tuka lekelanga mpimpa za wonso. Bantu ba toma zinganga kwa yingi kadi batoma
dianga kia mbote, ka bakala ye nkondwa za madia ngatu maza ko. E ndia ya
lungwa kadi mu ntoto ye mfmda zau yatukanga.
Mvwandilu mu vata
E ntunga muna rna vata, za landang'e mvila za makanda. Ka va kele muntu
mosi ko wa mwisi kongo wa kondel'0 luvila, konso kwa vata dia zayakenenanga
mu nkumbu a mbut'a muntu a talang'e mambu rna kanda dia zingilanga mo. Wawu
vo e mpangi ye mbunzi ka balendi sompana ko, ngudi ye mwana mpe nsiku mu
sompana, ba landang'e ngenga kuna batuka mu kwenda zitikila ye sompa wantu
nkaka yi kuna vo esi kikongo bazinganga muna rna vata mawu kumosi ye rna ko ye
nzadi, a wutuki ye a leloki kumosi ye mi ntungila evo mi ngizila. 0 mungizila evo
mu ntungila yi muntu wa lembi zaya kwe ka tuka muna menga, yi sia vo ka
wutukila ngatu tekolwelwa mu vata diodio ko wa yiza, muntu a kola lombele ka
tunga kwani muna vata kwa zi mfumu za vata.
Wawu vo muntu nzenza, ka zayakene ko, e diambu dia siswanga kwa zi mbanda
- mbanda, mbuta za wantu a fimpa ye sola ka lenda tunga vo ka lendi ko. Mu kuma
kia mwanda ye ngindu za ki muntu ye zola, ndonga ba vewangwa nswa mu tunga mu
lunda mvovo wa sis'a mbuta vo: e vata vo ka di tunganga nzenza ko dia mbi. Mu
luzitu lwa mvovo miomio a engi ba vewangw'e nswa mu tunga mu fulu yina ba
songwangwa kwa mfumu a vata. 0 vo nzenza 0 songelo vena ka tunga, ka fwete
songwa mp'e teko kia meza ye muna ka fwete dila: nzanza ye mfmda ka vetela ye
lek'e ntambu. | 2 |
o vo muntu ndioyo wa singama, wa vwanda, lenda sompa ye vanga mbongo a
wantu mu vata diodio kondwa kwa mpasi: vo se wa mbi, kingumba, wa kotesanga
ntiakalakani mu vata ye mu kanda dia ntambula muna vata. E nzengo a nzaki
yi yinganes'e yani muntu. Va mbandu a mpil'e yoyo a mbuta yo: NZENZA TELE
NTANGU MU VATA, YI DIA NKATULA KUNA KA TUKA. Di vovele vo e
momo se ka venge rna ka yingilwa kuna ka wutukila, a nlakwa di ka yiza
vukumukini e kwaku. Mu tini ya yingi wawu mu zunga ya kisi kongo, ba zinganga
ye sompana ye wantu a zunga ka bazaya ko ba kituka se besi rna vata ba wutana,
ba tekola ye ba vilakanwa vo ka kati-kati kwa esi vata ko, kansi bazinganga kondwa
mpambani ngatu vawulwa. Mu tandu ki lende, diambu dia nzengo za vonda
yimpumbulu dia katulwa, wantu a wonsono a natang'e nkanu, afusulang'e makand'e
nsoni, a yi mpumbulu ye yingumba ba monekena nzengo a nkaka: teka kenda kwa
nda mu katul'e ntokani mu kanda. E wantu ena a sumbwangwa vo ba lweke muna
vata a tambulwangwa ye sunzulwa kwa esi bela, kanda ye besi vata vo esi kanda. Mu
zingu kia mwisi kongo e luzitu muna fulu kia ntete lwa bakidingi. Yi kuma nsiku mu
vova vo e ngandi muntu a nsumba, nki a mpila yi fwemena, nkanu a nene mu
samuna yo: wu muntu a nsumba. Kina rna vwandilwa fwete songelela kuna ka
sumbilwa, ntalu yi na ka sumbwa ye mbala wa nsumba mpasi vo kenda vutulwa.
Kana nkutu vo e mbala wa nsumba wuna ye moyo, ka fwete vova yo: mbut'ani bonga
ka yenda ku mbonga kuna ka wutukila. 0 zeye yO, ngeye 0 zeye kuna ka tuka mbote
wa tu songa kuna wa nsumbila ye ntalu ka fwa. Wawu vo ka di vovelwangwa ko,
mpasi mu van'e ntalu ye vova kuna ka tuka e mbal'o vovele wo wa futiswang'e
nkanu a nkombo ye ngulu mu vutul'e menga ka fuswidi e nsoni rna mwisi kanda.
Nzengo za mpil'a yoyo za mbumba za ngolo za vwandisanga ndong'a wantu a
nzenza muna mavata kondwa ntantani ngatu vo mvwezo. E mvwandilu ya sadisa mu
bundakesa makanda rna yingi ma zunga ya vambana, ba sompana ye ba wutana mpe
batekola, ba kitukanga wantu a menga ye nsuni mi mosi, bazinga ye tanga mambu
ku mosi mu nwanina nluta miawu kintwadi. Mpambani za makanda za kotanga
mu kuma kia mfwilu evo se zi nsanga za makento ka zi twa singika rna wuta ko
muna ba sompela, dia vanganga mpasi wawu vo konso muntu vo kolele ka fwete
sompa, ka wuta ye ka tekola. Mu diodio a mbuta mu toma vwanda ye zinga, ba
yangalalanga vo sompele wa wuta e ana diaka beza wuta ba tekelo mu lungis'e
mvovo wa sia vo e sompa, ki nkita e wuta yi nluta. Bosi diaka awu vo e wuta vo ka
kwawu ko e tekola yi kun'e mpanda ye ndongo. A landakese diaka, awu yo:
kimfwamfwa - mfwa ki mpinga - mpinga, vo ka mu mwana ko, mu ntekelo. E
mpovo evo e ngana zazi yi za kasumunang'e wantu mu sompa mpasi vo ka wuta
ye ka tekola kadi e lumbu
ka fwa se ka sadila vo ka mu mwana ko mu ntekelo andi.
Di vovele vo e zina diani ka di fwa ko ngatu vila wawu vo wa wuta kwani ye
tekola. Mu nsangani muna tunga mu vata di mosi, sompana ye sangan'e menga,
kala ye mpatu, mpelo ye bulu mu ntoto mosi yi kuma ya toma vwandisanga wantu | 3 |
.:
kumosi ye toma vonges'e mvila za rna kanda rna esi kongo. Mu fu ye kadilu ya
zita ye zitaziana, nzonza ye mpambani ka za kelenge beni ko, mu diodio e
mvwandilu ya mbote ya kele, ya luvuvamu, ye wungudi kwa wantu a wonsono
ntungi ye nzenza, a kento ye akala tuka mbuta ye a leke muna mavata.
E vata yi kinvuka kia simbanga nkangu a luvila lumosi (kanda) mu kisadisa
ye kisimba mu lunda lusansu lwa tuku diau mu nkaka mosi, basisilwa mfinda, nkoko
ye ntoto. Muna ntoto mu bafwete vata mbongo zaukulu ba fwete zingila, balenda
tunga konso mpila bazolele wau vo e ntoto wau kibeni. Mu mfmda mu balekelanga
ntambu mu baka bulu ya mfuta, muna bazengelanga nti mu ntunga zi nzo, e mi
nsinga mu leka ntambu ye kankala zi nzo mia tukanga muna zi mfmda zau. Ma lavu
rna nsamba, ngazi za vananga nkandi ye mbasa mu fukil'e nzo za zengelwanga muna
maba rna menanga muna mfinda zau kaka. E nkoko mia vananga maza rna nwa, rna
yola, kadi rim ntangu yoyo muntu ka fwete kwenda kuna nkoko mu yola «sukula
mtu» antu ka bakala ye mpila ba fwete tudila maza ku nzo ko vo ka nata rno mu
nkalu ko. Mu kolo kiokio wantu a kala a toma simbana kadi a kangama mu mvwilu
a ntwadi ya mfmda, ntoto ye nkoko miomio mia kanda diau kulu dia sunzulwan
gwa kwa mfumu a kanda.
E vata dia tungilwanga mu belo - belo. Yi sia vo muna ndmgu yina wau vo e
kanda dia yikanena mu menga rna nkulu miau, batunganga va mosi kansi bazayanga
ngutuka zau. E kanda dia kayananga mu vumu - vumu, konso vumu kia tungilanga
va mosi; belo kia mvimba. Kuna belo kufwete solwa e mbut'a belo ndiona lenda
sunzulanga konso mvovo mikubikilu kwa nkangu ngatu mpe konso diambu
difwete talwa kuna belo difwete lwakila va «moko mani» ntete bosi disinga talwa
kwa nkangu wuzingilanga kuna belo. E rna vata rna kisi nsieto ye belo yani yitoma
vewanga nkumbu za mbut'a muntu wa tungidi mo. Mbandu nze se kinteka e muntu
wa tungidi dio NTEKA, bonso kinanga, vata dia ngani dia NANGA watunga dio.
E nkubameno za rna vata za singama kikilu za kala, kimfumu kia yantikilanga
mu mfumu a lumbu, evo se dilundanga nkento evo a kento ye ana muna nzo evo
muna zinzo zani katunga yi za bokelelwanga vo lumbu. E tumbu twa kala vumu
kimosi bosi twa landana twa yikilwangwa vo belo. a mbut'a mpangi zozo za tunga
va mosi kuna belo yi mfumu a belo wa talanga mambu rna wonsono rna nkangu
wazingilanga ko. Konso nsarnu ovo se ka wutadilu ntete kuna belo ko, ka wu lendi
luta kuna kati kwa vata ko. Nkete menda kuna kati kwa vata, wana kuna belo ka
wulendakene ko; Isia vo wa bala. Va kelenge ye nsamu ka milendi telwa ku belo ko
kadi mu nsamu miomio mwa kala wantu a belo ya swaswana, diakalanga mu
vovana ye wizana mu ndambu za wonsono ye tala diambu vo se ka dimene ko, bosi
se dilenda filwa kuna nsanda kwa mfumu a vata. Mambu rna vovelwanga ku belo,
bosi rna manisinanga mu futa nsiku a nsusu evo malavu, kansi na menda ku lumbu
lwa mfumu vena ntandu malavu vwandisidi e mfumu ye nganga. | 4 |
Mu konso bela kia kalanga ye mbuta za wantu, ndona za makento za kelenge
ye salu kia sansa ye longa lusansu lwa vumu, kanda ye vata diau. Mbuta zozo ye
ndona za makento wau vo se mbuta kwau, basala ki mpumpa, muna zi nzo zau
bazinganga ye ana ye a tekelo awu ba tiemeng'e nkuni ye baka maza mu sia rnuna
zinzo za mbuta za wantu ye ndona za makento. Nkuni za kala ye mfunu miole; za
yotela mu katula kiozi, bosi muna mpimpa e tiya se ka twa yotela kaka ko, se twa
mwena konso kima evo konso fulu muna kati kwa nzo wau vo muna ntangu yina e
minda ka mia kalanga ko. E nzo zozo za bokelelwanga vo: SEKA evo KIBANGA.
Mu Seka
E seka yovo kibanga yi nzo ya tungwa muna belo evo mu vata mu zingisila
mbut'a muntu evo ndon'a nkento wa zinganga yani kaka «MPUMPA» wa lundang'e
ana ye a tekelo. Nzo a lusansu mu longokela mbumba za vumu, za kanda ye za vata
dina ye zunga kiau kulu ye makanda matunga mo.
E seka nzo a mfunu muna tandu kina kia zi mbuta, yi muna matoko ye ndurnba
balongelwanga mavangu rna mbote mu zaya ndungidi ye ngelele, ba longwanga
mpila ba fwete tinina nkanu. Muna seka ndumba ye rna toko ba zayanga tuku
dia kanda diau, a kinani yi nkulu zau, kweyi ba tuka, mu nki a luvila ba wutukila, nani
evo nki a luvila ba sompananga ye ba toma sasilwang'e mbongo a wantu. E kuma
ka ba lendi sompana ye nvila za nkaka ko, ke rnu sungula zina kaba zeye lusansu
ko. Muna seka mpe ba longelwanga mpila za rna kanda rna mbi ye rna mbote. Ba
longwanga nswaswani za nkisi mina muna rna kanda, ba zayiswanga weyi balenda
lundila kanda diau, basasilwanga ngangu mu tinisa an'a ngani mu nkisi mia kanda
diau ye awu mosi mu kilunda mu rni nkisi mia rna kanda rna nkaka.
E mpila za rna longi mama, ka rna venongo kwa wantu a wonsono ko. E zi rnbuta
za longokanga ntima evo fu ya an'a nkazi 'Ie a tekelo ena a bwa e ntirna ye ngindu
za vuvama, a nkwa ntona ye ngemba, a lemvoka ye a nkwa luzitu ye vumi rnuna
wantu. Kwa rna toko ye ndumba za kadilu ya mpil'e yoyo kaka ba longwanga ye
songwa e mburnba za vumu, za kanda ye za vata. E mbuta za kalanga ye wonga rnu
sisa lusansu kwa muntu a lulendo, wa nkwa ngolo ye luvwezo kadi lenda mwang'e
kanda ye vata vo kazaya kaka embumba yawu kulu.
Muna tandu kina, e nsamu a kindoki ye nkisi mia kanda mia lendenge mu
vumu - vumu ye kanda - kanda. 0 vo ka luna vumu ki mosi ko ngatu vo kanda
di mosi, na luvana mwana evo ntekelo enG e kindoki lunete nkanu a nene, wu
fwete fundwa ye teleselwa rna ko ye nzadi vena zunga. 0 vo rna vovelo, mawizanene, | 5 |
e ngelele yi monekene ye yi tondelo bosi a mako ye nzadi a kwenda ku fulu mu
kubika nzengo ye nsiku wu fwete futwa kwa kanda dia mwana wa vewa e nkisi
yo vo kindoki. Vo bafutidi e nsiku wuna, e mako ye nzadi a fwete sia makan
gilu yo vo yal'e nkuwu mpasi vo luvuvamu ye ngwizani ya vutuka mu ndambu zau
zole ye mpasi vo a nsoki ye ninga «rna kanda rna nkaka» ka rna kotedi mu nzonzi
miomio ko.
Muna seka, rna toko ye ndumba ba longwanga vo lumbu evo belo ki tukanga
mambu rna kindoki, rna wivi ye rna zumba ba futiswanga nsiku mia malavu, nsusu,
nkombo ye ngulu ovo se ka ba sobele fu ko yo vo mpe ka ba singamene mu nkadilu
ko ye yambula fu yina yimengeno muna vata, e din'e kanda difwete yingwa muna
vata benda vutuki evo kwenda tunga kuna kwa tuk'e nkaka za wuta ngudi zau. Mu
diambu dia sia vo Ngumb'a nkento tilumukanga ye ana, yi kuma dia vovelwanga vo
e nkisi a kanda, ku kanda wa lokelanga yo vo muna vova kwa nzoo di vovelwanga
vo: NDOKI A NGWAKU. Muna KlSI KONGO e ndoki a s'aku ka kalanga ko.
Di vovele vo 0 se.ka lendi vana kindoki kwa mwan'a ndi ko. Kadi kanda dia ngani,
nkanu a nene ka vena mbala lenda wo tonda ko. 0
mwana muna yoyo
mpila wakalanga mwan'a ngani a nkento ka wa se ko. Wau vo ngumb'a nkento ye
nsusu a nkento butamenanga ye yi kangalanga mpe ye ana. Dia toma yindulwa vo
mwan'a nkento kaka ka fwete kala. 0 vo yi yakala nsadi evo natisa kaka kafwete
natis'e vumu kansi ka wutanga ko, nkento yi kalanga ye vumu muna ngonde vwa
yani mpe yi sasang'e mwana muna mvula za ntete.
Mu kuma kia sia vo dia yindulwa mu mpila yoyo, e zingu ye nkubameno za
makanda za vananga luzolo ye luzitu lwa yingi kwa ngudi a nkazi: mpangi a yakala
wa ngudi a ana, wau vo yi mfumu a vumu ba wutukila, ka mu se ko. Kadi 0 se mpe
wuna ye an'ani a nkazi ka siang'e vuvu. E ki nfumu, kia belo, kia vata ye kia kanda
ka kia sisilungu kwa mwana ko, zevo ki ladidi wau vo e mwana muntu a kanda
dia nkaka. E ki mfumu muna fu ye nkubameno za luyalu lwa KlSI KONGO
kwa mwan'a nkazi kaka kia siswanga. Va kala nswaswani a nene tuka mwan'a guta
ye mwan'a nkazi. 0 mwan'a guta yi mwana wa wutwa kwa mpangi a yakala
evo ngudi a nkazi. 0 rnwan'a nkazi yi mwana vuvu, mwisi kanda wa wutwa kwa
mpangi a nkento. Kadi 0 mwan'a nkazi menga ye nsuni mia tuka mu nitu a mpangi
au a nkento, kanda di mosi kondwa kwa lukatikisu. 0 mfumu a vumu evo mfumu a
kanda vo ka fwa, e salu «mvwilu» kasisa yi salu dia an'ani a nkazi ye a tekelo a
Wlltwa kwa zi mpangi evo an'a nkazi a makento. Kadi e kanda ku ndambu a
kingudi kaka dilandanga. Kw'an'a guta a vewanga konso kima ki kubikidi ma se
mau bonso mvindu vana bazikidi e s'au. Ka ba kalanga ye nswa mu sala ye fwa
evo salu disisidi se diau ko. | 6 |
.'
Mu ngiz'a mindele, fu yoyo ya yantika nwaniswa kwa fu yau. Nswaswani a
nkubameno a makanda rna mindele ya yantika moneka mu zingu kia esi nsi ye mu
makanda. Mu ndongelo, mambu rna yantika kwend'a sobi dimosi - dimosi mu
muntu - muntu. Mwana wa yantika baka fulu kia mwan'a nkazi, luzolo Iwa yantika
tomboka mu mwana ye sadisilanga mwan'a nkazi landila ndenda za ngudi a nkazi.
Ditomene zayakana vo konso ntangu yi koteswanga nswaswani yo vo mambu rna
mpa evo fu ya nkaka mu wantu, vena ye ena a lenda mona mpasi ye tokana, ye vena
ye ena a lenda yangalala. Mu nswaswani a mambu momo ena ka ba zola moko a
fwete zonzesa ena a tonda mo yi kuma ntantani ye zonza mia kota mu rna kanda,
mbuta ye a leke a zonzanga ye mengana mu kuma kia mpangi a yakala ka
zolele diaka sadisa an'a nkazi ko wawu vo se mundele a ndombe, ana kaka
ye nkaz'ani ka fwete tala yimene, diambu diadi ditokanesanga wantu ngindu mu
lenda baka nzengo keti nani fwete tala mwana ye mwan'a nkazi. Nzonzi
miomio mina ye mu wau mu zunga ye makanda rna nkaka mena vo vena ye mpangi
za sala ye fu ya lusamu Iwa nkubameno za kanda diau ye ba landanga zoo Mu rna
kanda momo, mpasi zina mo mu tala nsamu a mwana ye mwan'a nkazi. Mpasi zi
kalanga mu wizanesa nkwezi a nkento, mpangi a yakala ye nsanga za yakala kadi a
nsanga bayindulanga vo nkwezi ndioyo kazolanga wan'eto benda zingila ku nzo a
nkazi ko «mpangi a yakala» ntim'a mvimba kena wau. Ba vilakananga vo muntu
wuna ye ngindu zani, 0 vwidi luzolo musingika luzingu lwani landila tezo kia lu
longoko kena lwau. Mu kuma kia lu longoko, ngindu za muntu zi sobanga ye
kola kumosi ye nitu mu ntangu za kimbuta, mu nzonzi miomio mpangi za makento
ye z'akala, ngudi ye ana, an'a nkazi ye ngudi za nkazi za vambana. Mpovo zau
za kituka mu fundanga ena a zolele fu ya ki mundele vo se mindele, a tin'e kanda
ba vwidi ye sadisanga kanda dia ngani dia nkento ka sompa, ka kitula se kanda
diani, eto ka tuna mfunu ko ye ka ba zolanga nkutu ku tu mona ko. Ntantani ye
nzonzi miomio mia nanga ntangu ya nda mu kwiza bakisa vo mwana fwete
sanswa kwa se, yani mpe fwete kunsikidisa mu lu zin,gu. Ka fwete longwa
kwa se mu zaya ye sadisa kanda diani bonso yani ka sadisilang'e diani kanda. Mu
tina mavwanga, va yantika moneka wantu ka bazola kwenda ntinu ko, ba kota va
kati mu ndambu zau zole. Ba tanga kingana kia sia vo: 0 ku koko kwa lunene tini
kia mbizi kia mfunda, 0 ku koko kwa lumoso tini kia mbizi kia mazi: ka vena
koko nsia va ntoto ko. Di vovele vo, ye mwana ye mwan'a nkazi ba fwete
lundilwa ye sadisilwa ku mosi. Diodio dia vananga diaka ntokanu za nkaka.
Kwa zi mpangi za kota ku ndambu a mambu rna sia vo mwana ntete, ka dia
ba yangidika ko, ena mpe a sala mu fuka ya lusansu lwa nsi eto mbi ba mona
dio, kadi 0 mwana wuna ye kanda diani, ka lendi tezaneswa ye mwan'a nkazi ko.
Tandu mu tandu mambu rna yele balukingi mu ntemok'a nsi, ntona za wantu za
yele balukingi ye kotesa fu ya yingi ya nzenza mu rna vata ye mu makanda. | 7 |
Wau vo e ntemok'a nsi ka yi kotelanga ku mosi ko muna zunga yau kulu, mu
diambu dia sia vo e mbakisa za wantu ka zi kalanga mpe ku mosi ko, tuka muna
vumu ye mu kanda dia wonso di va kadilanga ye zunga yi vita temokanga mu soba
diambu mu nzaki ye bosi muna zunga mpe mu kalanga ye wantu a vita tonanga
ye temoka a sobanene mu kadilu ye zingu ye a nkaka ka ba vita tonanga ko, ka ba
sobanga mpe zingu yau mu nzaki ko. Bena ba vita tonanga ba kotanga nswalu mu
zingu kia mambu rna tandu kia mpa, ena ka ba vita tonanga ko a tatamenanga rnu fu
yau ya ntama ye menga ena a zolele yo soba. Di nswaswani diodio ditorna kalanga
mu zi mbuta ye rna toko. Dia fioti kwa rna toko mu soba mambu mau mu ntangu a
nkufi e kolo a mbuta a monanga vo ka mbote ko. Vava zi mbuta zi bakanga mbandu
evo nona ya mambu rna nkulu, nona yoyo yi monekanga vo ya mbi kwa rna toko
evo a leke mu kuma kia nswaswani za ntangu. Kadi e nswaswani za ntangu zi
kotesanga mpe nswaswani mu mbakisa ye nsadilu. Tu lenda bonga nona kia fu ya
ntama; mu tandu kia nkulu vo nleke tuminu mu kwenda bokela muntu evo kwenda
bonga lekwa ku nzo a muntu a nkaka, kina ka lwaka vena mwelo, ka fwete
fukama bosi ka kayisa ena ka gwana muna nzo bosi kuna nima ka singa vova
dina kendele. Bokela muntu evo lomba lekwtl ka tuminu. Vo kenda gwana vo
mu mokena ena, kalendi vita vova ko ye vena a ningarna bosi ka kayisa «van'e
mbote», bosi se ka vova. Kunima tandu yindende fu yoyo ya yend'a maningi ki
mosi - ki mosi. Mu tandu kina mbuta za wantu ye ndona za rnakento bazingiswanga
kwa bana ye ba tekelo muna luzolo ye luzitu lwa wonso, e kadilu kia konso mwan'a
nkazi yi kia swaswanesanga 0 mwan'a nkazi evo nteke10 fwete sisilw'e lusansu
lwa kanda ye mbumba za vata ye za mako ye nzadi a tungidi au mu zunga. Ku nima
, e tandu kia mpa, a leke ka bazolele diaka finamena zi rnbuta ko ngatu yangalela
mokena mambu rna lusansu lwa kanda diau. Bazolele beni bana bau ka mu bana
ba nkazi ko, kwa mbandu yoyo, e mbuta zau kulu zina ye mvu, yi sia vo nsuki
za mpembe, zitoma vovanga kwa yingi rnu mambu ye sosa vanga vo e rnbandu
a mpa yi fwete zaya lusansu lwa kanda diau ye toma lund'esi kanda mpasi vo e
kanda ka dia vila. Kwa mbandu a mbuta za wantu, e vila kwa mpangi a nkento,
kasompwa kwa nda, kwa nzenza, kwa muntu a zunga kia nding'a nkaka, kana
nkutu mwisi nsi mosi ,wau vo mwisi zunga ye nding'a nkaka, kwa yau e vumu
se kia vila.
Diodio dia mpasi kwa baleke, wau vo bazeye ye batonanga nswaswani za
mbakisa za zunga, bazeye ntemoka konso tini kia nsi se ba toma zolanga sompela
kuna balenda bakila zingu kia ntemo a mbote, kia luzingu lwa mpa ye kala mu
luvuvamu ye nkaz'andi, ka mu kota ku lumbu Iwa mwisi vata ye kanda ka di
lendi ku mfila ku ntwala ko, ngatu nkutu tomesa ana basinga wuta. Di kotesanga
ntantani mu mbandu ye mbandu. | 8 |
Dia yiza toma bala mu kati kwa mbuta ye a leke mu mbandu zi lende, vava
ki kotele nzolani tuka matoko ye ndumba va kati kwa ndombe ye mindele. Mwan'a
nkento na kazola mundele, kwa zi mbuta. dia banzilanga vo se ka vila ye'
kwenda ku mputu ye mundele, kadi e lumbu mundele ka kubama mu kwenda kwani'...
kazola sisa nkento ye ana ka wutidi ko. Mu diodio e kanda mfwilu ka
bak~
vumu kia mvimba se kia lala ye ana kumosi. Edia zole mu ngutilu zani, e ana
se kabazaya fu ye lusansu lwa kanda ko, mu kuma kia sasukila mu fu ye ndinga
za ki mundele.
Mu mbakisilu za ba mbuta twa lenda mokena zau mu nsompana za ndombe
ye mundele ba vovanga vo e longo lwa ndombe ye mundele mfwilu luvananga
kwa ndombe mu lusansu. E diambu di monekanga, e bana ba wutwanga kwa ndombe
ye mundele nate ye an'a nkazi nkutu ke ba fwananga se ye vo ngudi ko muna
bula dia nitu, ba kalanga yo vo ba natanga beni zingu kia ki mindele ye dia mpasi
mu vova nding'a ndombe, bosi dia bala mu tambulwila fu ye lusansu lwa kisi nsi
eto, ye kuna ba mbuta bavovanga vo dia mfwilu mu sompa mundele. Diodio
diambu dia kotesangantokanu kwa zi mbuta ye baleke.E kolo a mbuta bayindulanga
mfuilu mu vidisa bula dia nitu, ndinga ye lusansu lwa kanda, e ba leke ba
monanga vo dia luzitu ye lusanisinu mu sompa mundele kadi se kazingila mu
nzo a toma kubikwa, ya vienga mu ntangu zau kulu
Mu ntemok'a zi nsi mambu ma yingi ma kinzenza makoteswa mu fu ya esi
nsi, fu yoyo ya mpa ya zolakana beni kwa ba leke kadi ba longokele yo mu nsaka,
mu nzo za nkanda ye mu kangala mu zunga ya mpila mu mpila ye nsi za nkaka.
Muna fulu ya salu mpe ba yend'a longokingi fu ye nsadilu za ki mundele yi mu
diodio nswaswani za toma kota mu mbokeneno, mu mbakisa ye fu ya zingu ya
zi mbuta z'eto. E nswaswani yoyo ya vananga ntokani mu ngindu z'a mbuta
ye mona vo a leke a bebele, ka basidi luzitu ko, se lau mpe muntu a singama nkatu.
Mu zingu ye fu ya kisi nsi, e diambu dia luzitu dia kalanga va fulu kia
ntete, mu mokena mu konso diambu dia mpasi evo dia kiese, mu ndiatilu ye
nsadilu mwan'a muntu ka fwete kala ye luzitu. Isia vo, ka kizitisa, bosi ka zitis'e
a kweno bosi, se ka zitiswa. Luzitu 1010 lwa moneka mu nsasilu a bana; 0 mwan'o
vovanga nguzi (fingu) vena ndonga, ye nkwa luvunu, yi mwan'a mbi. On'o
kalang'e nsita, yi sia vo nkolami, mwan'a mbi. Ke mu sungula ko vo wa yakala
ka monekanga mukula kia ba kento ngatu vo wa nkento mu buka kia akala, ka
fwete bokelelwa vo kingumba «kimpumbulu. Mu tandu kia zi mbuta zeto ka
mwa kala fu ya nkento evo yakala fiba kweno bundi ngatu nwa ko, fu yoyo ya
mindele ba yiza yau, zi mbuta zeto mu songa zola kwandi kwa nkento, mayeno
ba simbidingi yovo ku mbimbakana ye ku mveka «bundakesa ntulu andi ye ya
nkento» E z'ak'e ntangu toko lenda simba mataku rna ndumba ye rna vembo
mu songa zola kwandi. | 9 |
·.···1
Vena ye nona kia nkaka tu lenda songa kwa mintangi, mu nsompelo za mwan'a
nkento. 0 mwana yi mwana kwani, wa nkento yo vo wa yakala, ka kala ye nswa mu
sola nzolwa ka sompana yandi ko. Diambu dia se ye ngudi a nkazi mu zaya nani
lenda toma lunda ye toma sansa a tekelo? Mu nki a kanda tu toma wutamenanga?
Nkia vata ye nkia luvila mu wutukilang'a nkwa ntona, mvwala, a sadi ye a nkwa
ngangu? Kwa zi mbuta z'eto muna mbandu au, e nzo ye kanda disompelwa
difwete toma zayakana e tuku, fu ye nsadilu zau. Dia nswaswani muna ntangu
yina kava kala tonga twa yingi ko twa fwanga, kava kala mpe lukazalu lwa nzo a
nzambi ko, nkansi e tonga twau twa luzitu ye twa kumama mu zola kwa ntima ye
ludi. 0 wau mu ntangu eto yayi, ka vena se yo vo nkazi solela mwana nkento ngatu
vo yakala ko, se ntim'ani kaka mu zola. E zola kwa ntangu yayi kaku lombelwanga
ngindu kwa mbuta ko ngatu nkutu vo vava zaya e ndioyo ngitwa zolana yani keti
nki a zunga yo vo nsi ka tuka. Mu wau e diambu di talwanga yi zidi evo ndose
«mpolo» a mbote, ovo toko ye ndumba ba monana ye mokena, tuka muna ntangu e
yina ,se nkento ye yakala kwau: balenda wuta, kondwa zayana keti vo esi nki a
zunga, e nkia kanda dia ndioyo bata zolana. Vena nkutu ye wan'a rna nkento ba twa
nata vumu kondwa zaya nkumbu a yakala wa nsia kio, ngatu nkutu zaya kuna ka
zingilanga kadi mu nzila kaka ba mokenenanga.
Vena mpe ye ana a kalanga ye fi ngangu fia zaya nkumbu ye zunga kia tuk'e
nzolw'ani mpasi vo ka lenda finamena e luzolo lwa se ye ngudi ani. Kana ka
vavanga momo mambu wana muna nwa rna ka kwenda vovingi vo: ngina ye yakala
diame 0 yani yakala mpe diau di mosi:ngina ye nkento arne. E rna se ye zi ngudi
kina ba susumuka wana e mwan'a nkento vumu se kena. Diodio vo se divangamene,
ka va kalanga diaka mpaka evo nzila zole ko se kwenda fila kaka. Kansi mpe vena
ye ntangu e yakala lenda vakula nkalu vo ka vumu kiani ko, kadi ntama ka ntina,
wa ngyeka se ka nkento ani diaka ko, yikuma vo e vumu kiokio ka ki lendi kala kiani
ko, diambu di bebanga ye soselwa mbuta mu tomesa dio. E zak'e ntangu 0 yakala
tinini zunga nkaka kadi kena ye mpilaka lenda lundila nkento ye mwana ko, kadi
salu nkatu, nzo ye mfulu nkatu. Vava basompelanga muna nzila, mu rna zandu ye
kuna sikola nkutu ka bayindulanga mambu rna mfulu, rna nzo ye salu ko, nkento kaka
monekanga ye katula nsatu a sompa. Mu ntangu za nkaka nkutu ,lenda bongela
mu kanda evo luvila lwa siwa nsilu kwa zinkulu vo ka mu lendi sompelwa diaka
ko, va fulu kia mpil'e yoyo, a mbuta ba fwete mona nsoni, mpasi ye kiadi kansi
kwa baleke ka diambu ko, kadi a zolanene kwau.
Kwa zi mbuta e sompa diambu dia nene, dia luzitu yi kuma vo ka dilendi
venwa nswa ki ve ki ve ko. E lund'e muntu ye kuna lufwa lwandi diambu, yi nsasa
batel'e ngana vo: nsumbi e mba «ngazi» wa luka, kansi e nsompi longo zowa. Kadi
mpasi mu zibul'e nitu evo ntim'a nkento wa zaya mena kena mau. Kansi e mba
«ngazi» lenda zo kewona, tadidi keti vo za mbote. Mu kuma kiokio na se kaka ye
18 .
ngudi za nkazi za talanga nani singa sornpa rnwan'eto evo rnwan'eto a nkazi wa
nkento yovo wa yakala rnpasi vo ka vuvarna, wau vo kalendi ki solela ko ,kadi
kazeye zinga ko, kani ka tona ko, ye ka zeye sola ko. Se kenda sola rnuntu a rnpolo
«ndose» a rnbote 0 kwiza kutu tokanesa ye bwangis'e ntu rnia zi rnbuta rnu tala ye
tornesa lange lwau. Mbakisa zozo kazi kwendanga na dede «betela» ye za rnbandu a
baleke ko, vena ye ana, ye an'a nkazi a rnengananga ye rna se ye ngudi za nkazi rnu
kuma kia nsolelo ye nsornpeselo za tongo. Vena ye ana, a ki vondanga, a nkaka a tina
rnu nsi za nda, za ki nzenza ye a zolwa au ena a rnengwa kwa kanda ye rna se rnau.
Mpasi zozo za tandu ye tandu, rnu ntarna, rnu tandu kia zi rnbuta, va kalanga ye rna
vata rna yokwanga rnu vita, kadi ndurnba ba vukurnwini rnuna vata diau,ka lendi mo
sornpela ko. Mpukumuna za rnpil'e yoyo za kalanga evo za vangarnenanga muna
rna vata rnwa kalang'e sikwa; zi ngorna evo biti «sanzi» ya vukumunang'e ndumba
zozo ye kotes'e nkindu rnuna rnatoko.
Nswaswani zazi rnuna nsornpani zi kwendanga ye rnu ntangu ki kalanga vo
ndurnba ye toko a zolana, a sornpana, kansi e kanda dia yakala ka divovanga dia
rnvirnba ko, yi sia vo: ka di soneki nkanda, ka di vani nzirnbu a longo, kani dirnbu
kaka ka ba vana kio ko kwa zi rnbuta. A vilakene vo e nkento ka bongololwanga ko,
yi kuma rnbuta z'eto ba vovelenge vo: sumba yi lau, e bongolola ka lau ko. Di vovele
vo ka nele vo ba wizana rnuna rnparnbu a nzila ye kotes'e nkento rnu nzo twa wutil'e
ana, kinu luzayakana ko vo lu nkento ye yakala. Yi rnu zol'e vova vo, e kanda dia
yakala di fwete van'e nkarn'a lange kwa se ye nkazi a kanda rnu sikidis'e nzo
ye lange rnpasi vo lwa zayakana. Vo se ka wau ko, e kanda dia nkento di fwete
vovanga kaka vo: ka tu nzeye ko.
E ndilu a nzirnbu a rnpil'a yoyo yi fwananeswanga kw'a leke nze se ngeye
wizi lornbwa rnfuka, yi toma lunzanga rnu ngindu ye ntona za baleke. Kadi ku ba
yangidikanga ko, ba vovelanga dio rnu rnpil'a rnbi ye tezanesa dio ye tandu kia
tekelongo a wumbu. Bosi vo rnu rnoko kia rnbote se luna ye a leke, a vovelanga
dio vo a nkento a kinu te~wa ye mu wau. Kwa yau a leke rnpe a rnakento, ka di
ku ba yangidikanga ko rnu dilwa rnbongo za lange ye za ntalu a nda. Ena nkutu a
landanga zingu ya zi rnbanza, a toma longoka, ka bazolanga kaka wa rnarnbu rna
dilwa nzirnbu za lange ko. Yoyo senswaswani va kati kwa rnbandu a mpa
ye ya nkulu. Mu rnpil'a zingu kia esi nsi, vo nkento ka dilwa nzirnbu ko, ka dia
luzitu ko, yi sia vo nfuka yina rnuna kanda dia sornpwa rnwana nkento, ye konso
fi nzonzi yo vo ntokanu yandi rnosi rnwana nkento wa sornpwa lenda vova vo: di
ku nsilanga wowo kadi kia dilwa nzirnbu ko. Vena ye ana «a nkento» ba vovanga
vo nga nki wa rnpen'e? E na sia mpe fio, ngyiele kuna nzo eto, kwa ngwana rnu
lula ko. Mpovo za rnpil'a yoyo zi torna vovelwanga ku rna kasi, mu fulu yovo rnu
zi nzo za wantu a wutukila ye sansukila rnu mavata rna fioti, kadi kwa yawu e
rnarnbu rna kisi nsi ngolo rnena ye wonga rna rnwenwanga. Diodio di swaswani | 10 |
di monekanga mu mbandu mosi ye di kotanga mu kuma kia fu ya zunga evo fulu'
ya sasukila. 0 mwisi mbanz'a nene e mbona ye mbakisa ka kolanga zawu za nkaka
e mwisi vata mpe e mambu ye mbona yo vo mbakisa ya kisi vata kaka kafwete
kala yawu, kadi mena ka monanga rna ka sansukilanga, rna £loti ye rna vena
kaka kawutukila, di vovele vo rna kisi nsi. Kwa ndioyo e nkento, vo se ka
didilu nzimbu za longo ko, ka lendi ki mwena luzitu ko muna nzo a yakala e ngindu
zani vo e yakala diani ka ku monanga nfunu ko, wawu vo ka ku ntelamenanga
ntima mu vana nkam'a lange ko. Diambu dia lembi vana nkam'a lange di kitukanga
se
dia nsoni kwa yakala vena belo ye kwa zi mpangi ka zinganga zawu. Mu
katul'e nsoni, ka fwete kubama ye manisa nsamu miomio, mpasi vo kazingila
mu luvuvamu ye nengwa «kento» muna nzo ye va belo.
E nzimbu za lange zi swaswananga muna ntalu, landila tezo kia ntemo a
zunga, lusansu lwa kanda ye mvwilu zawu. Vena ye makanda rna lombanga
wulolo wa nzimbu ye vena ye makanda rna mbote rna tona rna dianga mbongo
za tezo, a nkaka nkutu a lombanga mbongo za fioti. Mu tini ya nkaka ya nsi eto a
kongo ba lombanga mbongo, malavu, nsusu ye nkolo mi swaswananga landila
tini yovo zunga ba zingilanga. Mu zunga evo nsi za nkaka ba lombanga bulu ya
moyo nze se: ngombe, nkombo, meme yovo ngulu e ndomba zozo zi landanga
mu zunga - zunga ye nsi mu nsi ye bulu yina a twelanga yi ba lombananga
muna longo ye nkolo miawu. Tini ya yingi ovo yima yina yi lombwanga muna
nkolo mia longo kayi lungidi ko mpaka zi kalanga mu sompa longo 1010, kadi dia
nzenza mu zunga, wawu a tomene zaya yuma yi diwanga muna nkolo mia longo.
Ovo se ka lendele lungisa ko wawu vo nzenza muna nsompelo, a mbuta a vo
velenge vo: ngulu tu ku ndia, lwa teka tala kuna mpaka yi tuk'e ngulu. Di zolele
vova vo, dia mbi mu bakila muntu nzengo a mpasi kalendi vanga ko.
Mu nkubameno a nkangu muna rna vata rna esi nsi a ntama, a mindele a
wana yo, mu nsi mwakelenge ye ki mfumu kia singama, mu tini - tini, bosi mu
zingu muntu ye tezo kiandi. Ka va kala mfumu a fioti ngatu mfumu wa kondwa
mfunu ko. Mu nsi eto mwa kelenge nkubameno a mbote kadi yani nsi yakala
ya kabulwa mu zunga e zunga mu tini, bosi yani tini evo mvivu mu
ma vata,
mavata mpe rna kala rna tama kubama ye kabulwa mu belo. Konsa belo kia kala
ye tumbu twa yingi, kuna lumbu kwa kalanga ye mfumu a ntete, tuka ku bela, nate
ye ku vata e kimvuka kia rna vata rna yingi kia yikwanga vo tini «mvivu» kia
vangang'e zunga kia tuminwanga kwa mfumu masi mu manisa, e zunga yau kulu
ya vangang'e nsi ya tuminwanga kwa ntinu eva ntatela. Diadio di sanguele vo
lukubamu Iwa nsi ka Iwa yiza ye mindele ka, e mpaku mpe ka ya yantika mindele ko.
Ba mbuta ba kala ye rna seka mu longela mbandu za mpa, mpila ba fwete
zingila muna vata yau ye rna kanda rna tunga rna, ku bela ye vata diau, diau kulu. | 11 |
Kiadi vo mpil'a lulongoko 1010 lwa bakamenanga kaka mu mbokena ye zi mbuta
za mvwala, mfumu za vumu ye za rna kanda ena ye ntona ye zayi, bazeye lusansu
lwa kanda, lwa vata ye zunga kiau kulu.
Va Kioto
Dia lusadisu ye dia nfunu mu susumuna ngindu z'a mbuta ye songa kwa
yindende mpil'a fulu ya rna longi ya kele mu nsi eto e kolo nzo za nkanda ka za ki
kotela ko.
Katula mu seka mwa mokenenwanga mambu rna mbumba, va kala diaka ye fulu
ya nkaka nze se kuna nsanda, ku lumbu ye va KlOTO. «ZIKU» evo va YOTELO.
E kioto evo ziku dia tiya, dia kwikwanga va ntenda yanzala, yi sia vo va mbazi
a ntanda, finamena nzo evo lumbu lwa mbut'a muntu a BELO. Va kioto kiokio
va kutakenenang'e mbuta za belo zawu kulu za zingilanga ko, ana ye a tekelo ovo
a mene dia, e mbokena zawu vena kioto. Mu ntombok'a kiana, konso muntu ka
fwete nata kima ki lenda sadisa vena kioto: nkuni, mpuku, ngola, nguba, mbala,
masangu, mankondo ye malavu a kwenda nwa mpasi vo ka ba nimba ye lembi toma
land'e mbokena. E nkuni za va kioto zi fwete kala n'zangi mia nene ka mi vita ziman-
ga ko, mpimpa ye mwini mpasi vo 0 mbuta muntu ka nangini kiozi ko, ki lenda
kufika zingu kiandi. Mu mbandu yina, e mbuta za wantu mfunu ye luzitu kikilu
za vuwanga, kadi muna kanda vo ka muna mbuta ko, dia kalanga dia kiadi ye
nkenda kwa yi ndende ya kanda dia kondwa e mbut'a tandu lenda ku ba vovela, zeye
lusansu ye fwete ku ba sikidisa muna kanda diawu e mvimba. Muna kanda vo ka
muna vumu kina ye mbuta ko, 0 ndion'e mbuta sidi ye kanda ka fwete bak'e zitu ye
salu kia toma sasila ye tonesa mambu mena ka mona, mena ka zeye mu kanda
diodio. Ka fwete longa muna ziku ye luzolo lwa mbote e lusansu lwa vumu - vumu,
lwa kanda diawu kulu mpasi vo e a leke mu mbandu a mpa a zaya ye baka ngangu
kwa yani sidi ye kimfumu kia kanda. Di mosi dia mbote ye dia lusadisu dia kala mu
tandu ye mbandu yoyo tu twa vovela mu ntangu yayi, a mbuta a kalanga ye ziku, ye
luzolo lwa toma longa ye songesela kanda diani mpasi vo mu ntangu di sala, ka
di kadi ye ntokanu mu lusansu lwa kanda, lwa belo, lwa vata ye zunga ba tungidi ko.
Vena kioto, a mbut'a tanga yi nsamu evo savu «nona» ya kalanga ye nsasa za
malongi, mpasi vo a leke a zaya mbi ye mpasi za mona wantu a nkaka a kala mu
nsamu e vo savu kiokio. Vena kioto kaka mpe yi va katulwilwanga mbandu za fu
y'an'a mbote ye an'a mbi kuna belo yo vo nkutu muna vata. 0 mwan'o lembi
tumamanga ye ndion'o lembi wilang'a mbuta, 0 nkwa mpovo ye fingu ya mbi, ka
fwete tumbilwa vena kioto. 0 s'andi ye ngudi andi a fwete sasilwa fu ya mbi ya | 12 |
mwan'awu. Vo se ka sobele fu ko, a ngudi ye rna se rna nkaka ba kanikinang'o
wan'awu mu lembi kangala ye sakana ye mwana yikilwanga vena kioto, kansi
ka wilanga mbuta ko. Tuka muna ntangu yin'a ngudi ye rna se ba kanikini e an'awu,
mu lembi sakana ye kangala ye ndion'o yikilwanga vo wa mbi, 0 ndion'o mwana
se nkangal'a kaka. Ka fwete sakana yandi mosi ye kangala yandi kaka, 0 tininu
kwa mpangi zandi a leke,wawu vo fu ye mpovo za mbi kena zawu, bosi ka
lemvokelanga zi mbuta ko. E mpambul'a nleke ndioyo wa nkwa fu ye mpovo za mbi,
wa nkolami ye ntu a bala ya vovelwanga yo: dilala dia wola, ka di lendi siwa mu
nkutu mosi ko ye malala rna mbote, ka dia wolesa mo. Bosi mpe ba vovanga yo:
konso ndion'o kangalanga ye mwivi, mwivi mpe. Diawu di mosi, on'o kangalanga
ye ndoki, ndoki kwani mpe. Dia tezaneswanga vo on'o kangalanga ye nkwa luvunu,
ka fwete vova kaka luvunu. Yi kuma sisu kiokio ye mpila tumbu kiokio kia
vambula mwan'a mbi mu buka kia yi ndende yawu kulu kia sadisanga mu katula
fu ya mbi mu bana. Dia fioti kwa nleke mu bakidila mambu ka rna lusadisu ko,
wawu vo e mbi nzaki yi yandangyananga ye nswalu yi bakidilwanga kw'a leke.
Mu diodio wawu e mbi kayi zolwanga ko, ndion'o zola yo, yi fwete tinwa ka sala
ye mbi ani mu nwanin'a leke a nkaka mu kanda, ku belo ye mu vata.
Nsadilu zozo za kalanga za nfunu mu sikidisa nkangu muna konso belo ye
muna konso vata. Muna konso belo diambu dia toma ku ki zitisa ye toma ku ki
sadisa dia kalanga ngolo, a nkwa nsita a siwanga va fulu kia wantu a mbi kuna
belo ye muna vata mu kuma kia toma ku ki lunda, toma ku ki zitisa ye ku ki
sadisa, a mbuta za wantu muna rna vata a sadilanga diawu di mosi mu a kento a
sompwanga muna vata ye mu kanda, 0 vo mpova zandi ka za mbote ko, n'kwa nzonzi
muna nzil'a nkoko, mu nzil'a zandu ye mu kiana «mpatu» wa kubikilwanga
ntumwa za ba mama, ba mokena yandi va ndambu ye ku nsasila mpila mpova za
mbi ba wanga mu nw'andi, ka zi kuba yangidikanga ko. Ngudi zozo za kalanga
ye nswa ye kiyekwa kia vana malongi kwa ngudi ndioyo wa nkwa mpovo za
mpasi muna nzila za nkoko, za kiana ye za zandu. Ovo se ka widi ngatu nkutu soba
mpovo ko, wa vwandiswanga kia zole. Kina vo se ka balwidi kadilu kiani mu vata
ko, mu kuma kia mpovo zozo za mbi, zi lunzanga mu ntu ye ntima mia ntungi za vata,
a ndona za rna kento se a fwete nat'e diambu kuna belo dia vovelwa vena ntend'a
nkongolo, mpasi vo a mpofo ye a fw'e matu a zaya mena kena mawu ye malongi ka
veno kala, ka sadilanga ko. 0 vo diambu diani dieIe kuna belo, ka dilendi talwa ko,
o vo ka ba fimpidi ko, keti vo e longo 1010 lwa kanda, vo lwa kama kia mbizi ye
malavu. 0 vo se lwa kanda, yi sia vo momo kanda mu ka sompela, mu ka vwilu mpe,
e diambu di fwete tewa ye manisa dio kondwa tumisa rna kanda rna nkaka. Kansi vo
mwisi kanda, kansi e se mwisi kanda dia nkaka, 0 se ka fwete tumiswa mu luzitu ye
zola mu kwiza tala mpil'a fu ye nsadilu za mwan'ani 0 ku longo kena. Mu mpila yi
kalanga vo nkento a kama e kanda ye rna se mandi rna fwete tumiswa ye tal'e
diambu. Vo dia fioti, di lenda manisa kwani mu mpila malongi rna nkazi a kanda ye | 13 |
se dia mwana. avo se dia nene yo vo dia bala, nkento ndioyo ka fwete futa nsiku
mu mpovo za lunza ku ntu ye ntima mia esi vata ka sompelwa ka kondelo e luzitu.
avo mpe wa teka vewa kala malongi, wa futa kala nsiku wa ntete, mu ntangu a
zole, yani se diani ye nkazi a kanda ba fwete nat'e mwan'au benda longa diaka
mu lungisa fu ye mambu mena makondele muna zingu kiandi, di ka wilang'e rna
ko ye nzadi zandi mu vata kasompwa ko.
Dia kalanga dia nsoni ye kiadi kwa se ye ngudi a wuta ndumba yoyo ka toma
longwa ko; dia kiadi mpe kwa kanda dia nkento ndioyo fusulwisi e nsoni kwa vata,
vumu ye kanda diawukulu ka wutukila. Yi bosi, e fu ya ndioyo e nkento se ya
kitukanga se mbandu yi lenda fwasa zingu ki'a leke kani a sompa ko muna nzo ye
vumu kiawu,wau vo yani vitidi songele fu ka ya lusadisu ko kwa yakala ye kanda
diani bazinganga mu vata. Muna kisi nsi eto ye zingu kia ntangu yina, e kadilu y'a
kento, luzitu ye mpova zandi za talwanga kwa mbuta ye mpangi za wonsono za
yakala, kadi mu fu ye kadilu kia nsi mu tandu kina kia siang'0 nkento va fulu kia
muntu a kanda diawukulu; vwa diawu. a yakala wa sompa ka lundanga kaka muna
nzo ye wutisang'o wan'a kanda diawu kulu, mvwilu awu kibeni, mpila mosi ye
mpatu za maba, nkazu, nfinda ye nkoko. Mu kuma kiaki, mu sompa nkento ka dia
kala nswa kwa ndumba ye toko mu sola ndiona ka zolele ko, lenda sola muntu a mbi,
mole yo vo kwenda kota mu kanda dia kindoki, ka ditoma wutanga ko. Mpila
mosi mpe mu
nzo a longo vo e ngwizani a mbote se nkatu,ka dia kelenge nswa
kwa ndumba ye toko mu vonda lange ko, e nzengo a mbuta kaka ba kala ye nswa
mu baka yo, di bavovelenge vo: e longo lwa nleke, kansi vo yi mvila ya mbuta. E dia
zole vo e luna longo Iu wutidi, dia vovelanga vo e longo lwa wuta ka lufwanga
ko. Ntangu fu ya wantu ya yantika baluka ku ndambu a nsadilu za kinzenza, z'a
mindele za ntemo, a kento ye a kal'a sompa a yantika sumuka ye ta zumba ye a
nkaka. Dia monekanga dia nzenza,wau vo muna tandu ya ntama, muntu vo sompele,
ka lendi tambulwila vukana ye wa nkaka ko, kadi dilenda kotesa ntiakalakani mu
nzo ye kotesa keza mu nzo. Mu ngolo za luzolo wawu vo nleke ka lendanga ki
solela ona ka yangaleia sompa yandi kibeni ko, se dia kotesa mpasi va kati
kwa zi mbuta ye a leke, rna se ye an'a nkazi, ngwizani ya mana, konso muntu se
wa ki yekolanga mu kinsweki kwa ndiona wa kala nzolwa, ka kakidilwa kwa
zi mbuta mu sompana. Kwa wantu aki sompanena, vo se wa nkento wele baka
mwana kwa yakala dia nkaka, yakala diodio di wutisi nkento a ngani di fwete
futiswa nsiku ye katulwa vuvu kia sia vo mwan'e ndiona vo se wutukidi, kasinga
kala wandi ko. Ye muna vata ka wu lendi sala samunwa kwa mwana ko vo mu
zumba ka wutukila, nsiku kadi mbumba yoyo a mbuta kaka a fwete yo zaya. Mu
diodio ba vovelanga vo: e zumba ka vwanga mwana ko. Yi sia vo mu kuma kia
nkanikinu mia kele mia ngolo, yi bosi a leke a toma wilang'e zi mbuta zawu dia
mpasi dia kele mu wa vo muntu vondel'e lange muna luzolo lwani ngatu vo yingidi | 14 |
e nkento mu diambu dia zumba katele ye yakala dia nkaka. Kielek'a tu mpasi dia
kelenge mu wa nsamu mia zumba mu rna vata rna tandu kina, kadi vo wonga ye
nsoni mu bokelelwang'e nkumbu a kingumba muna vata ye mu zunga. Bosi mpe
nsiku ngolo mia kala vo bakama ye nkento a ngani, kia ntete nsiku a malavu 0 futa,
kia zole nkombo, ki tatu nkombo ye ngulu, ovo lwak'e kia ya fwete bakamena mu
ngolo kwa makesa rna solwa muna vata, wa lembwa nze vaka kia ngulu. Yi sia vo
fwete katulwa e nkandi mosi ya kiyakala kwa leka diaka nkento a ngani, wawu vo
e kitoko kia saka muna .ngeye.
Va kalanga ye ntangu, a mbuta za nkaka mu kuma kia zaya vo wateka wa
nsangu za mbi mu nkento ani ye yakala dia nkaka, ba vanganga nsinga mia
lundila mbumba,kaya zayakana kwa yakala dia nkaka. Nsinga wowo wa siwanga
ku nsi a lwandu evo basa kia leka mpasi vo nkento ka lendi lekwa kwa yakala
dia nkaka ko. A mbuta za nkaka ba vwikang'e nsinga mu yani nkento. 0 vo nkento
a mpila yoyo se tambulwidi ta zumba ye yakala dia nkaka, mambu mole rna
tomene monekanga: 0 yandi nkento muna wuta diandi mufwete kota mavwanga;
ana fwa mu kuma kia keza.
o yakala ka ta diawu e zumba mpe ka fwete mona mambu muna nitu andi: vo
ka futidi nsiku ko, wawu vo ka monekene kwa muntu ko, ye ka fundilu mpe kwa
yani mosi lelo ko, e nswaswani ka mona, vo wa sompa kena, muna nzo ani e nkaz'
andi ka lendi ku nleka ko, kadi e kiakala ka ki kala ngolo mu leko nkento ko. Yi sia
vo e nima yi fwidi, mu mpila yoyo, dia kotesanga ntiakalakani muna nzo mu
nkento ye yani yakala wa yele leka nkento a ngani mu kinsweki. E yakala diodio
dia leka nkento a ngani mu kinsweki, mu kwiza lenda leka diaka nkento a
nkaka, sadiswa ka fwete sadiswa kwa nganga ndiona lenda vutula ngolo mu
kiakala ki yoyele. Kansi muna zunga yawu kulu mwa kala nsiku: ka vena nganga
lenda sadisa nima yakala di IeIe nkento a ngani ko, kondwa zaya nkumbu a nkento
ka leka yani e kolo kani ka fwa nima ko. Nsiku wowo wa sadisanga mu zaya
mpila za mbumba za kalanga mu vata mu zi mbuta kaka rna lutilanga. 0 nganga vo
widi e nkumbu a nkento wa lekelwa mu kinsweki, ka fwete tuma yakala ka sumba
nsusu a koko, nkalu a malavu rna samba, makazu ye kinzu ka kia lambilwa ko,
kia mpa. Ka fwete ku ntumina lumbu ka fwete kwiza yawu mu nkokela kuna nzo a
nganga. 0 yani nganga mpe ka lendi sadisa ko vo kele wizana ko ye yakala dia
nkento wa lekwa ye zaya mpil'a ntambu ka leka mu nkento andi ye nganga wa
nsadila mio. 0 vo tadidi momo ye yakala dia nsompi, bosi se ba kwenda kuna nzo
a nganga wa lek'e ntambu muna nkento. Va fulu kiokio mpasi za kalanga vo, wawu
vo e nzengo ya muntu 0 vwidi 0 nkento mu zaya vo lenda vo ka lendi sadiswa
ko, ndiona wa leke yo nkento andi. Mu ntama, 0 toko kalendi baka nzengo mu
nsamu a nene nze yi wowo ko, ka fwete lomb'e ngindu ye luzolo lwa ngudi | 15 |
z'andi za nkazi ye rna se ba nsompel'o nkento, bazeye mpil'a mambu maluta kala
mu kanda diodio ba sompela ye kanda dia kingumba kiokio kia lei' 0 nkento a
mwana ovo ma wizanene ye ki ngudi ye ki se, bosi muna ki nsweki ba vovela YO: 0
nge nganga vingila keza ye sanga dia malavu ka vumbul'e nsingu a mpangi ani toko
mu kuma kia sia vo 0 nkento, nkand'a nsiesie ke wa fonganga wantu wole ko, wu
mosi kaka. Muna mbi andi ka fut'e sanga dia malavu, bosi 0 singa ku nsadisa. Dia
ntete malavu bosi ka sadiswa. Mu ntangu yoyo rna viokanga muna nzo diodio yakala
ye nkaz'andi e ngwizani ka yi lendi kala ko, mpasi difwete ku mvanga ye 0 nkento
ka fwete vava mokena ye ngudi za makento mu zaya kuma yi vondanga nima mu
an'a makala. Ngudi zozo zatoma sanswa ye tona, za vananga malongi kwa mwan'a
nkento mpila ka fwete vangila ovo se ka mwene kaka lusadisu ko, di vovele vo va
mbi ka kotele yakala diodio. Kuna nsuka yakala ka fwete vova kieleka mu mpila ka
lekela nkento a ngani bosi ka singa sadiswa. 0 vo lungisi e nsiku mia ba mbuta, yi
sia vo futidi e sanga dia malavu kwa zi mbuta vana meso rna nganga, bosi 0 nganga
ka vang'e nlongo mia tomesen'e nin:a ka lenda leka 0 nkento a mu nzo. E fu yoyo ya
sadisanga beni mu kulula wu ngumba mu a nkento a ngani ye vana longo e luzitu. Na
se vutukidi diak'e kizole, ntangu a nda ka vewa kazonzeswa kwa nkento a mu nzo,
ka fundiswa ye futiswa e nkanu a nkombo ye ngulu kuna lumbu lwa mfumu a vata
bosi se ka sadiswa. Vata diawu kulu di zeye vo tata ngandi kimpumbulu zumba ka
tanga ye a kento a ngani a sompwa.
Tuka mu ntangu ka futiswa nsiku miomio, vo ka bakama diaka, kalendi
sadiswa ko, se ka fwete lembwa «katulwa nkandi a makata ya lunene» mpasi vo
ka lendi ta diaka zumba ko ye kuna lufwa lwandi. Kiaki e tumbu yi kia nsuka
mu wantu a teleng'e zumba muna rna vata. Wawu vo muntu ngindu kena muna
mbakam'a ntete vo ka lukidi ko, muna mbakam'a zole ka fwete luka ye soba
ngindu mu vengomoka ba kento mu mambu ma kitoko ye ndumba.
Mu ntangu a mbuta zeto luzitu va fulu kia ntete lwa kalanga, muntu ka muntu
fwete zitiswa mu zitisa antu a nkaka ku bela, mu vata ye va zunga. Mwan'a muntu
kwend'a lokedingi a mpangi muna fulu ya nsaka, ka fwete vengomokwa ka nkwa
sambulwisa fu ya mbi kwa zi mpangi mu buka kiawu, ndiona mpe zolanga sakana
ye an'a makento evo wa nkento kazolanga kula ki'akala fwete vengwa kadi
kingumba se ka fwasa a kweno. Mu tandu kiokio nswaswani za nene za kalanga
va kati kwa nkento ye yakala mu nsansukilu. Nsaka za ba kento za nkaka ye vo
fulu kia nkaka e akala mpe kwa nkaka ye nsaka zawu. Yi kuma vo dia mpasi dia
kalanga mu wa vo ndumba bakidi vumu ekolo kani ka kwela ko. 0 mwana vava ka
kolanga wawu vo wazitikilwa kala, ka lendi mokeneswa kwa yakala dia nkaka
ko, nanga dina kaka dizeye se ye nkazi andi a kanda. E ndongelo ye nsadilu za
mpila yayi za sadisanga beni mu lunda kadilu kia mbote, kia luzitu mu wantu
ye luvuvamu mu mavata ye zunga. | 16 |
Mu kuma kia luzitu rnuna rna vata, rnuna zunga
e rnwarnu nsi eto e rnayela
rna rnbi rna rnu wutilu, KASENDA ka rna kala ma mengi nze yi ntangu zazi
ko. Divovele vo muna luzitu mu nkento ye yakala nluta rnia kala mo yi miami:
1. Luzitu ye ngwizani muna mavata ye muna zunga kia rnvimba;
2. Yi mbevo ya kasenda ka yakalanga beni ko muna nsi;
3. Tongo twa toma simbananga kia rnbote ye toma kizitisa nkento ye yakala
muna nzo.
Nkokela mu vata
Mu tandu kia zi mbuta minda ka mia kala ko mu ntangu za nkokela, rnuna zi
nzo e kioto evo ziku dia sadisanga mu ternona nzo. Vo se lekwa kifwete vavwa, ba
kwikanga minga yovo madiadia mu temona ndambu yina yi lundilwangw'e yuma
yoyo yi vwilw'e mfunu.
Vena ye zunga ya Kisi Kongo muna ma vata mawu rnu nkokela nsiku rnu tuta
luku vo nsusu zi mene kota. Mwa nkaka rnpe nsiku mu tela evo bokela mwana mu
mpimpa. E ntangu a mpimpa ntangu a vundu ka ya salu ko ye ka ya kangala ko mpe.
Mu kuma ye nsiku a mpila yoyo, ba vovelanga vo: e mbende vo ka kangala rnpimpa
se tutu. Di vovele vo konso rnuntu a singarna «mbende» rnpuku a dia, vo ka kangala
mu ntangu a mpimpa kitukidi se muntu a mbi «tutu» ka rnpuku a dia ko. E ntangu vo
vengele, wantu a wonsono ba fwete yantika tomboka ku vata, tuka mu kiana
kia mpatu, mu ntalu a ntambu, nkokolw'a vuwa evo lembe ngatu nkutu a yingidi a
mbongo.
Mpila mosi nze yi wuna wasonama kuna tuku dia nkanda wawu rnu konso
belo mwa kalanga fulu ye nzo za malongi: yanzala, maseka ye yibanga.
Vena yanzala, mu zunga ya nkaka bakinanga ngoma, ndumba ye rnatoko,
mbuta ye baleke. E zunga ya nkaka lumbu, ngoma e kia nkaka nsusa evo nkaba
a yindende ludede ye nsaka za mpila mu rnpila.
Vovo yanzala kaka, a leke batanga savu evo ngwala mu longoka rnambu
ma vangamena mu zunga ya nkaka ma kituka se savu. Bonso e ki kia nkenge.
Va kala mwan'a nkento nkumbu andi Nkenge. Ndurnb'a mbote - mbote, wa
yenda ku zandu, wa mona toko dia mfunu dia toma vwata. Yi ntete ka mona toko
diodio muna zingu kiandi, toko dina dia nkayisa ye dia ngyuvula keti vo wa
sompa? Nkenge vo nkatu kinu nsompa ko. Toko dia lomba luzolo lwa Nkenge mu
sompana ye toko diodio wawu vo dia mbote - mbote ye dia toma ku ngyangidika;
ka zola diaka vutuka ku vata dia se ye ngudiandi ko, bayenda ye toko diodio. | 17 |
Mu nzila bayenda, bayenda lutingi mavata, Nkenge kateka mo zaya ko ngatu
wa mu nsangu. Ba lwaka va vata dia nene, mu kati a vata diodio, e toko dia sompa
Nkenge dia bokelwa mu nzo mosi, ba ningama, kansi e Nkenge ka koteswa muna
nzo ko, e toko dina vava dia kota muna nzo, dia toma vwata mpila yina ba tukila
klma zandu, mu ntangu ka vayika se nkonga ye tenda ya bakuka. Nkenge wa
yantika mona wonga kansi toko wa nkasumuna yo: se ya vwata nlele mia nkaka
mia mbote ; yambula wonga ye ku moni kiadi ko, balondoka. Ka ba diata tini beni
ko, momo vata kaka dia nene, toko dia bokelwa diaka mu nzo a muntu. Ba ningama,
toko dia kota mu nzo vo yi Nkenge wa sala va mbazi. Mu vayika, toko ka dia kala ye
nzunu ye matu ko, Nkenge wa susumuka ye wa yantika dila. Wawu vo toko dia toma
zola Nkenge, wa nsimba muna vembo ye wa vova: yambula dila, twendi se tu lwaka
kweto. Vata dio dia mana, muna nzanza toko dia vitisa Nkenge ku ntwala ye wa vova
kwa Nkenge ka ningama vana sin'a nti wa kala ku ntwal'andi. Nkenge wa ningama
ye toko dia nsimba mu koko, dia nanika va ndambu a mfuta, dia zangul'e sinda, fulu
kia tuk'e sinda kia sisa wulu, Nkenge wa kobolwa mu wulu diodio, bosi toko
dia koboka se nsi a nkaka. Ba lwaka mu vata ba wana wantu a wonsono nkonga
Nkenge kaka wa kala wa vwata. Nkenge wa toma kendalala, wa koles'e dilu. Toko
dia bokelwa mu sisa moko mu nzo mosi, ba londoka va ntwala, wantu a wonsono
ba zola toma tala ye simba Nkenge, nkento a mbote wizi viokela mu vata. Mu
nkokela beni ba lwaka mu vata dia toko diodio, vava kani ba kota mu nzo ko, esi vata
a yantika landa va nim'a Nkenge ye vova yo: mbizi a mbote kotele mu vata. Mpovo
zozo za vana wonga ye nkenda kwa Nkenge mu mona mu vata ndong'a wantu a
mana vanguka: ba kota mu nzo, ka ba vunda beni ko vezidi muntu mu baka disu
diani ka yenda diawu ku zandu. Toko wa katul'e disu dia lunene wa vana. Ka va
vioka kolo kia nda ko wa nkaka diaka wa yiza bong'e koko kwa lumoso kuna
nsuka kwizidi muntu mu bak'e tambi kiani. Toko sidi ye ntu wa kondwa matu ye
nzunu, mu ntulu koko kwa lunene nkatu yi bosi muna malu, e tambi kia lumoso
nkatu. Nkenge wa tokana ngindu ye ki yuvula we tulekela ye yakala dia mpil'e
yayi? Nki a mpil'a zingu se yi nata mu vata diadi dina vo wantu a wonsono a
~anguki? Ovo vutuka weyi se ya vayikila ye mu nki a nzila nkwendela?
E kolo ka yindulanga momo e toko wa kala kuna nzo a mfumu a vata mu
sunzula vo nzenza kezidi yandi wa nswaswani mu vata: nkento a mbote - mbote,
ku zandu yi ngwene, tu wizanene se nkaz'a me. Mfumu a vata mu mvutu zandi
yandi vo ntondele, nda leka e mbazi wiza yandi ya mona. Toko mu vutuka kuna nzo
wa wana Nkenge mu dila kena, wa mbondela mu malongi, kansi ka lenda wa ko, ke
mu sungula ko vava ka wa nding'a mfumu a vata wa tang'e ntangu vo e mbazi muna
mene - mene ka vena muntu kondwa ko kuna belo nzenza tu songwa: nkento a mpa
o kotele mu vata, enD kulu Iwiza twa mwena ku mosi. Mpimpa ya wonso Nkenge
ka leka ko, mu mene vava kwa kia meso mandi rna mana vimba. Kanelo vo meso rna | 18 |
vimba mu dilu, toko wa nata nkento kuna belo kia mfumu a vata, wa nsunzula kwa
besi vata, wa tondwa kwa wantu a wonsono wawu vo ndumb'a mbote - mbote. N'a
yend'a vutuki kuna nzo andi, ka zola dia ngatu nwa maza ko, wa yantika baka
ngindu za kivonda. Toko dia sweka nsinga ye lekwa ya wonsono yi lenda vonda,
mpasi vo Nkenge ka ki vondi ko. Wa kalanga yandi fini - fini mu toma ku ntala
ye vengomona vonza.
E kolo Nkenge ka dididingi, kuna vata diawu, se ye ngudi mpasi wawu vo
mwana wa yenda ku zandu wa vila, wa taya ye toko ka dizayakene ku dia tuka
ko, dia nzenza muna kanda, nzenza kuna belo ye mu vata e kanda dia vang'e
yamba.
Lumbu kwa kaka ya vioka, ngudi mosi ya yenda mu mokena ye Nkenge mu
zola zaya nkumbu andi, vata ka tuka ye mpila kezi lwakila mu vata ye nlele mia
mpil'e yoyo. Nkenge wa sasila nkumbu a se ye ngudi andi, vata ka tuka ye muna ba
lutila ye toko diodio. Ngudi ndioyo wa mona mpasi mu ntima ye wa vova kwa
Nkenge : ngeye mwana kwa wididingi ngudi aku ye se diaku ko, kele vo wa ba
wilanga nga kwizidi kwaku mpil'e yoyo wizidi ko, ntonene vo ka bazeye kuna
wa yenda ko ngatu nkutu zaya mpil'a toko wa sompa ko !! Nkenda kwa se ye
ngudi. Mono se ya sadisa mu ku song'e nzila ye vena sinda se wa zayidila tuka vena
sinda ye vena zandu? Nkenge vo kuna se ya zayidila kwame. Ngudi ndioyo nkwa
nkenda wa kanana yandi vo yakala wele kangadi bosi se ka ntela kenda ku mfila ye
vena sinda. Wau vo muna mavata e salu ya kayanwa yina, tuka an'a makento ye an'a
makala, bayendanga konso buka ye nzil'awu. Toko wa sunzula Nkenge kwa ba
mama mu ku nata mu nzila zawu za salu ya ba kento. Vava toko ka vayika mu vata,
ngudi wa yenda ye Nkenge mu kunsongela nzila ka fwete vutukila ku vata diawu,
wawu vo dila ka nanginingi mpimpa ye mwini. Bawu bole ba yenda ye vena
sinda ngudi ndiona wa zibula sinda, Nkenge wa vayika ku mosi ye ngudi ndiona
wa nsongelela muna ka landa ye mavata ka luta mu lwaka vena zandu ka tomene
zaya.
Nkenge wa kunguna kinsanga mu meso, wa tala ngudi ndiona tuku - tuku wa
vova: kizeye mpila mfwete vova ngatu ku tondela ko, kadi ngyele nsi a ba fwa ngeye
wizi ku mvutula ku nsi a wantu a mayo! Wa fukama ye vutula matondo wa zola ku
mvana nlele wawu vo nkonga ka kele ngudi ndiona wa vakula nkalu ye vova YO:
mono sadisa kaka yi sadisi, nda kwaku e nlele nda wo vana kwa konso muntu a
moyo se wa mon' 0 kondele nlele mia vwata. Ba vambana, Nkenge wa diata
tini ntinu, tini ma lembe wa luta mwa wonsono, ku nima wa lwaka va zandu, va
fulu ba bulangana ye din'e toko. Wa luta mu nzil'a vata diawu mu nkokela mu tezo
kia ntangu a kumi ye vwe wa kota mu vata diawu wa wan'e mpangi zandi mu
dia zina. | 19 |
Vava ka Iwaka va mwelo a nzo awu, wa bokela ngudi andi, mpangi za wonsono
za mwangana, rna dia rna tiamuka, ngudi wa fwa ngambu mu mon'e nkuya. Mpangi
andi mosi mu tina wa yenda bokela se diawu kuna seka. Mu Iwaka vena mwelo wa
mon'o mwan'andi Nkenge, tata wa yuvula ngeye nani? Kwe wa yenda? Nkenge, wa
yantika diaka dila dilu kia nkenda wawu vo mu vata mu tinwa kena, tuka kwa
zi mpangi ye kwa bantu ba zinganga mu vata diawu. Ba mbuta ba yantika sadisa
ngudi a Nkenge mu tula ndungu mu nwa ye mungwa mpasi vo ka fuluka. Ku nima
wa balumuka wa vova: Nkenge fulukidi? Kwe kena? Ngudi wa vwandiswa, bosi
ba bokela Nkenge mu kulula ntim'a ngudi ani. Vata dia wonsono dia kutakana
mu tala Nkenge wa vila, wa fwa, 0 futumukini ye monekene. Ba leka, mu lumbu
kia landa Nkenge wa sasila mpila yina ka vidila, kuna ka yenda, mena ka mona
ye mpila kezi Iwakila diaka ku vata. Ba mbuta ba yuvula kwa zi ndumba: nga
ludiwididie? Lwendingi ku zandu Iwa sompelanga matoko rna mbote Iwa di
mwena: 0 Nkenge mwene kala eno lusidi.
E lusavu 1010, luzolele longa ndumba vo toko ka disolelwanga va zandu ngatu
mu nzila ko. Ndumba ka fwete toma zay'e toko ka sompa, vata ye nzo ka
zingilanga, fu ye mavanga kena mawu. Dia mbote nkutu mu zaya mpe keti nki a
kanda ka vwilu, muna nzo ka sasukila nki a mpila ba zingilanga? Ya luzitu, ena
ye ndenda? A sadi vo miolo? Nki a yi mbevo ba yelanga muna menga mawu? Mu
kuma kia yuvu yoyo zi mbuta za sompanenanga mu mvila, mu tinisa mpasi kwa ba
leke, wawu vo ka ba zaya sola ko, tuka ndumba ye matoko mu lembi sompana
ye matebo.
E savu yi mpil'a nona evo nsamu mia vioka, mia kitulwa se rna longi. Mu
nona kiokio kia Nkenge mu lenda tuka longi kwa zi ndumba zina kinu zizola
ngatu zolwa ko.
Ndilu muna vata
E nkangu muna kisi kongo e kolo mundele kinu keza yala ko, a mbuta a kala
ye luyalu muna belo, muna rna vata, ye muna zi mbanza. E salu kia bakilwang'e
ndia, veta, ntambu ye mawumbu, ku ndambu an'a makala e ku ndambu a bakento
gyaya mbizi za maza. Mu mbizi za maza «ngola ye nkamba» an'a makala basalanga
vuwa, nswa evo nkutu mbula muna ngyaba mu bak'e mbizi zozo za maza. Ovo ba
tombokele mu gyaya evo mu ntalw'a ntambu yovo vuwa, mbizi zina zi bakamene
zi fwete natwa vena nsanda, yovo va nzo a mfumu a belo, yandi ka fwete zaya
keti vo nki a tezo kia mbizi ki bakamene, weyi ki fwete kayilwa mpasi vo vata | 20 |
diawu kulu dia yangalala ye dia. Mu kaya mbizi zozo, a furete vitisa mbuta za
wantu zina ka zi lendanga diaka sala ngatu kangala ko, bosi ba vutuka muna
mbandu yi lend'e ye kuna matoko. E mpil'a nkayilu yoyo ya telwang'e ngana vo
dia mu lungila ka dia mu yukuta ko. Di songele vo mbote muna vata e mbizi
ya lungila antu a wonso a dia fia fioti - fioti, kansi ka mu nata yawu kulu mu nzo
a muntu mosi ko ka dia kwani e ndonga ya lek'e nzala muna vata mu kondwa
kwa matongo.
Muna vata, mu nkokela, zingudi, zindumba batutang'e luku muna nima za
nzo, kuna fula dia vata yovo vena fulu ya kubama mu tutil'e luku. A ngudi zina
za sita ye zina ka zi gutanga diaka ko za mana sompesa kal'e ana mu mavata
rna nkaka wawu vo se mbuta, ba tutilwang'e luku kwa ana azingilanga momo vata,
ba furete ku balambila, a ndona za makento dia kaka badidingi kondwa sala konso
salu. E ndumba zozo za zingilanga momo zi nzo za nkaka zawu muna longwa
zingu kia ki kento muna kanda ye muna vata ka singa kwend'e longo. A matoko
ye mbandu za va kati ba natang'e madia tuka muna nzo zawu ye kwenda
mawu muna maseka evo mu zi nzo za mbuta za wantu mu bayele dilanga ye
mokenena muna katul'e ngindu kwa mbut'a muntu ye bak'e lusansu kwa yandi
mu luzingu lwa vata, kanda ye zunga. E mpil'a yoyo, ya dila va mosi a mbuta
ye a leke, vumu evo kanda dia tungila va mosi, dia yindulwilwanga nze yi mpila
yi furete furananes'e ngindu za esi nzo ye kanda dimosi. Yi mpila mu katula
nsita mu wantu evo yi sinsu mu longa wantu mu zingila ku mosi ye yindula mu
wantu a nkaka ka balendanga diaka sala ngatu lamba ko. Kinsiona ye nzala ka
bia monekenenge bala ko, wawu vo vata diawu kulu kumosi dia zingilanga
muna kayan'e mpasi ye mvwilu. Dia fioti dia kelenge kwa matoko mu bak'e
mbizi bonso nsizi yovo mfurenge ye ku nata kuna nzo a mbut'a muntu, kadi kuna
nzo a nkaka nzenza zi lwakilanga ko, yi bosi wawu vo se mbuta biwilu ka
zolanga, wawu vo e mbizi ya fioti dia mfunu ya siwa vena kianga kia mbut'a
muntu ya yumina. Va kalanga ye ntangu e yimbizi - mbizi ya kutamanga ya
yingi muna nzo a mbut'a muntu, wawu vo atekelo ye ana a furete fila ye fila
kaka, diodio dia zingisanga mbut'a za wantu
mu toma dianga kia mbote muna
ntangu zi fwete diwa kondwa nanga nzala. Tutu mu mona mwisi kongo
wazingidingi yani mosi, yi sia vo mu vata dia yandi mosi. Esi kongo a kwa zola
ye ngemba, a zaya nzambi a mpungu lulendo, wa nsadisi a wantu a wonso, ndiona
wa vang'e wantu, bulu ye lekwa ya wonsono yi kangalang'e va ntoto. A kwikila
ye zitis'e kindoki, ngangu za vondanga wantu, za vanang'e tumbu kwa konso
muntu venge diambu ka diyangidikidi muntu wuna ye kindoki ko. Dia vovelanga
vo e kindoki rna evo ngangu za mbi. Dia toma kani kimwanga mu ntangu a dia, vo
muntu ka lendi dia, kidie kidie ko mu lembi vewa kindoki. Yi bosi nkanu wa
nene muna tandu e kina mu vana ki ndoki kwa mwana. | 21 |
Ndwinu muna vata
Mu kuma kia sia va ya wansona ya kalanga rnuna zunga ya ntwadi,
yasadilwanga mu nluta rnia wantu a wanso, e maba, rnatarnbe, nseba ye rnasangu
ba vangidingi e va ba bakilang'e rnalavu rna wantu a wansana, kandwa futa kadi
ka rna tekelanga kO,kadi va rna vata dia wonsa. Ntangu, eva lurnbu a vengenge
a ngerni a nat'e rnalavu kuna maseka rnuna nkakela rnuna rnakenena. Mu ndwinu
va rnuntu se kolwanga ye kandwa luzitu kwa wantu, ka fwete vaveswa, ava ka
vutukila wa diaka, kafwete kululwa e teza kia rnalavu rnu ntangu a nwa: rnbandu, va
kansa rnuntu ka fwete nwa tutu yale evo yi tatu, ndion'a kalwanga ye kandwa
luzitu kirnosi ka vewa rnpasi vo ka fingi diaka wantu ka. Ova se rnuntu venge
diarnbu dia rnbi rnbandu nze ta zurnba simba mayeno rna nkenta a sornpwa, wa
futiswanga rnalavu; nkalu rnasi eva zi zale za rnalavu rnu tangeka nsingu a rnfumu a
nkento telw'e zurnba ngatu vo sirnbilu e rnayeno. Diarnbu dia luzitu muna
wantu diakala dia nene ye dia ngalo. Va nkatu ndion'o lenda vweza nkweno mu
kuma kia rnalavu ka.nwini
vo kolelo. Mwana vo kinu ka toma tona ko, ka lendi
vewa rnalavu ka. Katula rnfurnu a rnawene wa yadikwanga rnu kileke, ena asidi
ka balendi nwa rnalavu va fulu kina kitwa vovelwa rnambu ko. A fwete bukula
yova kaya kwa zi rnbuta rnuna tutu ya sangwa, kansi ka balendi nwa ka. Ovo
zirnbuta rnu nwa zina, dia vangarnanga rnu sisa kona muna tutu ye bokela
ntekelo ava mwan'a nkazi ye ku rnvana kona kiakia ka nwa, fu ova kana kiakio
kia banzilwanga nze se rnpila rnu sarnbulwila kinvwala ye ngangu za vovela
kanda rnu tandu kikala va yandi yi rnbut'a rnuntu se sidi va kanda. Nleke ndiaya
va ntekela wa sisilwang'e kano yi nleke wa kangalwanga yandi kend'a rnoningi
rnuna rnwa wutukila kanda diawu, ka wa ye zaya rnpila yi telwanga rnarnbu rna
kanda ye rnpila rna zengelwanga. Ndion'e nleke, rnuna rnbandu awu kafwete.
rnonekenanga fi nswaswani rnuna ngindu ye rnuna ntana za rnarnbu, kadi wu
natanga zingu kia rnbandu zole, 0 zeye yova awanga rnarnbu mu buka yale: Buka
kia baleke rnu ntangu a nsaka ye lek'e ntambu. Buka kia zi rnbuta rnu fulu
bakwenda tedingi rnambu ye kuna seka ba rnokenenanga mu nkokela ye mu
ntangu ba nwang'e rnalavu.
Ova se rnuntu wa sernbelwa kala rnu rnarnbu ka vangila ku nkalwa, se venge
rno diaka, rnu ntangu a nkaka ku nkolwa rnpe ye wa teka kanikinwa mu
yambula nwa rnalavu,
0 vutukidi rno ye kondelo diaka luzitu rnuna vata, wa
siwanga nsilu rnu lembi nwa diaka rnalavu. Va ka widi ko, rnu kuma kia
kandwanga kaka luzitu ye fusula wantu nsani, a rnbuta rnuna vata akutakananga
ye baka nzengo rnu rnpila zole. Ma se nkenta rna dianga kandu rnu rnwan'awu a
guta rnpasi va ka nwe diaka rnalavu ka. Ovo se
0 nwini rno, wa silwanga
ndikila rnpasi va ka yela rnu kuma kia rnalavu, vena ye ena bafwanga ye zikwa
rnu lernbi wa nsilu rnia rna se nkento. | 22 |
Mavangu rna sia ndikidila mu malavu ye mu madia rna vananga wonga
kwa matoko mu dia ye nwa mu zi nzo za wantu vo se katekele toma ku nzaya
ko. avo se wene nkutu vo mu nwa ena vo mu dia ena fwete vingila wa yadilw'e
nkuwu bosi se lenda kota muna nkuwu, kuna nima bosi se lenda dia evo nwa ku
mosi ye awu wene mu dia evo nwa. E nkuwu yi sinsu kia nwaninanga mioyo mia
wantu ye lunda mavimpi rna nkangu. Kadi vo ba yadidi e nkuwu, ka vena muntu
lenda yo yalula ko wan' 0 mfumu a nzo kotele mu nkanu a mpanda, 0 ladidi mu
nzo ye belo kiawu ka ku lendi dila ngatu nwina muntu maza ko, kadi nkwa
nsoki: NDOKI A MBI, mwini ka lokanga.
Yi kuma mu ntangu yoyo, nsiku ye ndeko za zingila za toma singama ye
sikidiswa za kele, wantu ba dianga ye nwinanga mu ndeko. avo se di wakene vo
ku belo kia ngandi muntu didi evo nwinini ko bosi mwen'e mpasi, diambu dia
talwanga mu mbwisu a ntima ye kuna kumoneka nani veng'e mbi muna nkweno
ye mu nki a kuma. Nganga za ngombo, a nkwa nanga a tumiswanga mu solola
nani y'e kuma muna vata ye buka kia dia ye nwa yani va mosi wa vang'e mbi ye
kuna ka moneka ye tumbwa. avo muntu 0 monekene vo yani wa van'e ndikila ya
vonda na ngandi, a mbuta a vwandanga ye baka nzengo ya vondesa muntu ndioyo.
Di vovele vo muna fulu ya ndilu ye ndwinu vo se mu batakene muntu kotele
nkweno nsoki, muntu ndiona wa bakilwanga nzengo a lufwa. Kansi vo se fwa
matu, veno ndikidila fulu ka vangilu ka vengomonwa muna nlonga rou kuma kia
fu yandi e diambu ka dia talwangwa nkutu ko, zika kak'e mvumbi andi e diambu
di mene. E mfwilu a mpil'e yoyo ya tangilwangwa nze se titi kikatukidi mu disu e
mpasi zi mene zina za neteng'e titi kiokio muna disu. Nzengo zozo yi za vuvikang'e
nsi mu kondwa kwa maboloko, za vanang'e luzitu muna nwanin'e moyo. Yi mu
kum'e kiokio rna vata rna esi kongo rna wanuka rna nene, rna kubama rna zingisang'o
nkangu muna luzitu mu wantu ye nsiku mia nsi awu e kuma e nzengo zau ngolo
za kele.
Mbiya mu nsasilu
Mbiya evo dingwa yi mpil'a lekwa kia kalanga ye zi ngudi za makento, za
somwangwa muna minsanga ovo e ngudi ndioyo ndend'a mbote kena yawu 0 zevo
muna nsingu andi se ke mu lendi kala nsanga mia nkatu ko mia kondw'e tadi wa
tobolwa. E mbiya yoyo ya kalanga ye lekwa kia fwanana mfunu a dingwa. a mama
vwete dingwa ye mbala vwet'e mbiya fmamena ba fmamenang'e ntaku «nzimbu». E
vo mbongo mu ntangu yayi. Yi sia vo mvwama. | 23 |
E nsasilu kinzu ki,l tuma kia lundilungu e maza rna yolesela mwan'a nse
dia. Muna kinzu kina lllwasiwanga: rna kaya evo mianzi mia nti mi lenda sadisa
mwana mu lembi tatik'e vumu. Vo wa yakala mwa siwanga nkandi a sombo
mpasi vo ka yedi nsangika ko. «Tomboka nkandi za makata muna vumu».
E mbiya evo dingwa kia tubilungu kaka mu nsasilu a mwan'a nkento wutukidi
mu vata ka mu nsasilu a mwan'a yakala ko. E kuma tuka ki nza nkulu, yakala
kaka wa sompeleng'e nkento. Mu kuma kia sia vo e mwana kalendi sola mwana
yandi ko, se evo ngudi a nkazi fwete tula dimbu mu nzo yi wutukidi mwan'a
nkento, muna nsasilu mu songa vo e longo 1010 lu yantikidi momo ntangu ka
wutukidi kaka.
Nkuni ye maza, lekwa yole ya mfunu mu sansa kialakazi. Mu tandu kiokio
kia ntama makanda matoma zolana ye simbana kibeni rna kele.
E nkuni za sadilwanga mu yandula nitu za wantu a yendanga mu kuba
«tala» mwalakazi, za sadisanga mu lambila rna dia madidingi mwalakazi ye
nzenza za yizi ku ntalanga mu mwini. Mu ntangu a mpimpa za sadisanga mu
yandula nzo ye songa ntemo mu nzo a mwalakazi. Mu tandu kina minda ka mia
kala ko, nkuni za mwenenongo mu nza yawu kulu.
Maza mpila mosi nze .se nkuni, mwalakazi fwete kwenda yolela kuna
nkoko, kansi mwana mu nzo kaka kafwete yoleselwa kwa ngudi evo kwa
ndezi. Wawu mu lembi futuna mwalakazi, bosi mu songa vo wungidi wuna mu
vata, a kento a fwete natanga nkalu - nkalu a maza kuna nzo a mama ndiona wa
wuta; kuna kialakazi mu sadisa mama ye mwana. E kialakazi kia zinganga
mu lusadisu lwa belo ye vata dia wonsono kondwa sola keti vo nani vwidi
e nkento yovo kanda di wutukidi mwana ndioyo, e vata dia wonsono dia
vukananga mu sadisa nzo yi wutukidi mwan'a mpa muna tezo kia ngonde tatu,
ngudi ndion'o wutidi ka lendi tiama nkuni ko, ka lendi kwenda mu kiana ko,
maza ka teki ngatu nkutu lamba rna dia. Salu yoyo ya sisilwanga kwa bakento
ba zinganga yandi mu vata, kwa bana ba ndumba. Vava kia tombok'e nkangu,
mavata rna vonga ye mu kuma kia ndong'a saka se dia kituka dia mpasi mu zaya
vo kuna ntandu mama ngandi wa ~tidi evo nkutu kuna yanda nkaka na ngandi
vumu se kena. Mu kolo kiokio e mavata rna tungilwanga mu belo. Yi sia
vo konso mfumu evo mbut'a muntu ye ana ku mosi ye an'a nkazi ye atekelo
atungilanga fulu kimosi. E ki mvuka kia se, ana ye an'a nkazi a tungila va mosi
yi belo muna vata dia tunga rna se mayingi evo mpe makanda rna yingi.
Kuna belo ku lenda kwani mpe tunga rna ko ye nzadi
rna wizananga vo rna
sompela mu vumu kiokio kia tunga va belo kiokio muna vata. Diawu di mosi
kwa bakundi mu konda kwa ngwizani kuna belo yovo kuna vata ba wutukila ba | 24 |
-.:.!
ienda kwenda lomba ye tunga ktma balenda vuvamena. Ma kanda rna yingi rna
vambananga ye rna vata mawu rna fwa vo rna sadila mu nzo mosi yovo zi zole
mu kondwa kwa ngwizani. Mu rnavata rna mpila yoyo e alakazi mpasi a monanga,
a fwete ki tiamin'e nkuni, a tek'e maza, a lamba awu mosi ye tal'e mpatu zawu
mu ntangu a fwete vunda mu vutul'e nitu vena kialakazi.
Landila fu ya tandu kiokio, kanele vo e ngwizani ka ya kala diaka ya mbote
muna kanda yovo vata diodio ko, ovo se mwan'a nkento wutidi, ba vilakananga
nzonzi miawu, basadisanga nengwa diodio di wutidi, mu tarnbula nsedia wowo
wizidi mu vata. Dia toma kala dia lusadisu kwa nkangu a kisi kongo mu lunda ye
zayidila kanda ye luvila luna ka vwilu ye luvila luna ka wutukila, mpila mosi mpe
ye kuna kwa wutukila se ye ngudi andi. Mpasi fioti mu kolo kiokio mu mona
muntu ka zaya kanda diani ko ngatu vo nkaka zandi.
Mu kuma kia sia vo ba sompelanga muna nsasilu, muna kialakazi, ka dia
vanganga mpasi mu tona ko keti kwe ka wutuka ye kwe ka tekolwelwa, wawu vo e
sompana mu rnvila kwa kele. Yi sia vo ba sompananga landila mpil'a ngwizani
muna belo, muna vata ye muna rna kanda. Yi kuma muna ntangu yina mpasi dia
kele mu vond'e longo, wawu vo lwa vangamena mu kuma
kia mvila za rnenga
rna mosi. Yi bosi e ndion'o zinga yani b wa luzolo ye nsol'ani ko, kansi wa nsol'a
mbuta yovo wa nsol'a nkazi a kanda ye se dia rnwana. Longo lwa nsasa, lange
lwa luzitu ye vumi ka lwa mpambu a nzila ko.
Nsasilu za bana mu vata
Mu Kisi kongo 0 muntu yi ki mvwama kia sunda, ki mvwama kia sikila kadi
yi vonga ye nene wa kanda. Yi kuma ba vovelanga YO: e ki mfumu ntu mia wantu.
Di vovele vo ka vena ki mfumu kia kondwa antu ko kadi
0 mfumu antu ka
fwete tumina, vo nkatu yandi mosi yi nsadi wawu vo kena ye muntu ka tuma ko.
Muna vata konso kanda ka fwete tal'e vumu yandi kuna belo, vo e mpangi za
ba kento ka zi twa wuta ko, vumu kifwete kutakana ye tala e kuma ka ba twa
wutila ko? Ovo se mama wuna ye lukawu, mwana ndiona wani wawu vo mu vumu
kiani kena, ovo se wutukidi se mwan'a vata dia wonsono yi kuma ka fwete
torna talwa, ka fwete toma saswa mu zola ye zitu muna vata dia wonso. Ka fwete
sadiswa mu baka fu ya mbote ye longelwa mpila bazingilanga mu belo, muna
kanda diawu ye mu vata dia wonso. Vo se.songele lulendo evo konso fu ya mbi
ya kondwa luzitu kwa zimbuta, ka fwete bokelwa ye natwa vena meso rna se ye
ngudi ka voveswa ye sembwa mu mena ka vovele evo ka venge. E si kongo ka
bakalanga mpambudi mu wantu ko, bazitisanga an'awu mpila mosi ye an'a ngani, a | 25 |
ba longelanga vo se mbi ba sadidi tuka mu mpovo ye mu mavangu. Zingu kia
mpil'a yoyo kia sadisa an'a yingi mu longwa mambu mena vo muna nzo zawu ka
rna vovelwangwa nkutu ko. Ba katulwangwa fu yina rna se ye ngudi zawu ka
batonanga ko vo ya mbi. Ba longelanga salu ya mako mu fulu ya ki ntwadi mbandu
nze tunga vuwa, sieta mpangula, tunga nswa, tunga lamba, ye tung'e ngyendo. E
nlekw'a ntambu mia mpuku, mia mbizi za mfuta ye lek'e vuwa mu bak'e ngola
ye nkamba mambu rna longo kelongo mu nlenvo a konso mwana mu kala ye zola
muna buka kia mu vata.
Muna vata e mwana ndion'o zayakene vo nguzi za mbi ka lokelanga, wa
longwa muna nzila, wa longelwa muna belo kansi ka wanga ko, rna se ye ngudi
ba simang'e ana ka basakani diaka yani ko, ka balendi zieta kumosi ye ndion'e
mwan'a mbi ko, ka fwete vambulwa mu kuma kia fu kena yawu ya mbi.
Vo se mwan'a yakala zolanga kaka kala vena bana ba makento mpe ka fwte
sasilwa vo dia mbi kadi e nioka ka lekanga nwa mosi ye mpuku ko, mbi rnu
kangalela mu buka kia bakento kwa mwan'a yakala mpila mosi mpe rnwan'a
nkento mu buka kia ba yakala. Mu nsasuk'a bana vo se ba lungisi ntel'a ki muntu
ba natwangwa mu nzo mu longwa zingu kia kimuntu.
Ba vambulwa mu buka yole ye fulu yole ya nswaswani ye vangwa marnbu
mpe rna sobana.
An'a makala ba yendanga ku mfinda, ku nto a nkoko mu kwenda kot'e
longo «zengwa» mu katul'e sutu. E an'a makento mpe ba natwanga mu kwenda
kot'e kumbi mu nzo a ndona. Mu ntangu a kalanga mu fulu yoyo ka ba lendi
monana evo moneka kwa esi vata, esi kanda ngatu nkutu mokena ye konso - konso
muntu nanga yani NGANG'A LONGO kaka kuna kwa AN'A MAKALA ye
NKW'A KUMBI kwa ZI NDUMBA.
Nzo zozo za kabuka za kele: rna seka mu kuma kia longa akala ye hzo za
ndona za makento mu songa ki kento kwa bakento. Mu zinzo zozo bana ba
toneswanga mpil'a zingu kia mu belo, mu kanda, mu vata ye zunga. Marnbu
rr."na balenda vanga mu zingu ye mena ka balendi vanga ko. Momo nzo zozo
kaka mpe mu bazayilanga zingu kia muntu va nza, mpil'a vwandila mu moko,
ndwinu za malavu ye ndilu a mbizi muna rna vata. E mbizi ye rnalavu ka rna ya
mpamba ko, mu kuma ya didilungu. Ovo se ka zeye wo ko lenda nwa malavu rna
fulu kia lokela muntu evo dia nkutu nsuni a mbi a nitu a muntu ngatu kala va
fongo kia kubikila lufwa lwa muntu. Dia toma kanikinwanga vo mwan'a rnuntu
ka lendi kwenda vwanda va fulu kazayidi nsasa ko ngatu nwa evo dia kima ka
zayidi nsasa ko. | 26 |
Malongi momo matoma sadisa ndiatilu a 2:il1gu kia esi rna vata rna esi kongo
mu lunda luvuvamu ye zola muna rna vata.
Nsangu za luvunu ye yi ngwila - ngwila ya toma kanikinwanga muna ana
mu vengomona rna vwanga mu zi nzo, mu belo ye makanda. Nkadilu ye nsasuk'a
mpil'a yoyo ya sadisa zi nkaka zeto mu tunga mavata ye mbanza za nene muna
wutuka ye leloko, muna zola ye wu ngudi, luzitu tuka muna aleke ye muna zi
mbuta za rna vata ye zunga. Mu mpil'a zingu kiokio a mbut'a zitisanga ngana za sia
yo: nuni za leka nti mosi za tom'e mvumuka. Di vovele vo mu kala fulu ki mosi tu
fwete wizana ye yikanes'e ngindu ku mosi. Ba vovele diaka yo: tu kadi tu an'a
nsizi twa dia sinda di mosi. Ngana yoyo ya longang'e ana mu vangilanga evo
vovelanga mambu mu ki ntwadi. Diawu di mosi mu ngana za sia yo: tu kadi
mika mia mbwa twa lekela ku mosi, twa sikamena ku mosi.
Mu ndilu, ndwinu evo nkutu mvwandilu muna rna vata rna tandu tu vovele
mu tini kiaki e nkangu wa zingilanga ku mosi e nswaswani muna vata mu
mvwilu ye mbakilu kaya kala ya yingi ko. Wawu vo ntoto, nkoko, rna zanga ye
mazumbu mvwilu yoyo ya ntwadi kwa kanda diawu dia wonso, dia bundakesanga
mpe wantu a wonso muna vata.
Nsompelo a longo
Mu kisi kongo e longo yi makangilu evo ngwizani za makanda mole
mazolananga ye kala ye ngwizani yi fwete kotesa mvila za wutana ye leloka.
Mu siamisa zola ye ngwizani za wantu a makanda momo, ba sobananga ndumba
ye matoko. E kanda dina ye ndumba di fwete lomba toko kwa kanda dia nkaka
ba wizananga mu somp'e ndumba ba sasanga kuna belo. E ndumba ovo soselo e
yakala mu mpil'e yayi ya vangamenanga mu an'a makento ba wutukilanga mu rna
vata rna kinzenza mena rna zingilanga rna kanda ka rna toma zayakana lusansu
lwa vumu evo kanda dia mwana nkento ko: ngudi wa wuta ndumba yoyo, yi kuma
ka zitikilwa mu ntangu ka wutuka ko.
Wonga wa kalanga mu sompa mwan'a nkento a nzenza kondelo toma zayakana
lusansu mu kuma nze yi yayi: kondwa tona evo zaya mpila ba wutilanga evo yi
mbevo ba toma yelanga. E dia zole lembi zaya keti vo evi, ndoki ngatu vo a nkwa
lulendo yovo miolo. Dilandakana vo rna zowa yovo ka ba zeye ki vovela ko. Zi
mbuta mu tandu kiawu mu sompa nkento a nzenza diambu dia mpasi dia kelenge
kadi ba bundang'e vuvu mu kadilu ye lusansu lwa se ye ngudi ye mbuta zina za
vita sompwa mu vumu kiokio. Dia mpasi mu vutukila sompela mu vumu ki toma
fwilwangwe bana ngatu nkutu vo ki fwilwangw'e ngudi kondwa nuna. Sola nkento
diambu dia nene, dia mpasi ka dilendi siswa kwa baleke ko, yi kuma zi mbuta za | 27 |
tang'e ngan'a sia vo; nsumbi a ngazi wa luka, vo yi nsompi a lange zowa. Di
vovele vo, 0 muntu vo weIe kuna zandu mu sumb'e ngazi, ka fwete zo kewona,
ka tala, keti vo nkandi zina, ka mona keti vo mazi zina, za wola vo za mbote, kansi
muna somp'e nkento ku lendi teka ku nteza ko bosi ku nsompa. Sompa ntete, vo se
kotele kala muna nzo bosi lumona ye zaya mena kena mawu: rna mbote yovo rna
mbi, se tonda kaka wawu vo lwa nsompa ntama. Mu tin'e mpasi ye ntokanu
za mpil'e yoyo, a mbuta a simb'e zitu kia sol'e nkento a mwana ye luzitu muna
bazingilanga.
Dia toma bala dia kele mu wa nsamu mia luvambanu lwa nkento ye yakala
muna rna vata rna esi kongo wawu vo tuka kwa toko ye ndumba ba· kalanga ye
wonga wa fusula rna se ye ngudi e nsoni muna vata. Ba zonzanga, ba fundananga
muna belo yawu kansi tutu mu kwiza vond'e lange ye vambana va kati kwa
nkento ye yakala. Zingu kia nkento ye yakala kia talwanga kwa se ye ngudi, kwa
bazingi kuna belo, muna vata kwa nkangu wa wonsono bazingang'e ntwadi.
Mu lumbu kia sompwangw'e longo, muna vata ye zunga, kiese kadi nkinzi a
nene mu kotesa nsengo a mpa ku belo, ndumb'a mpa se kota kuna lumbu, mbangu
a luku yi komamene mu vata. Nsusu, malavu, nkombo ye ngulu zi fwete fwa mu
vang'e nkembo wowo mu yangidika se ye ngudi ba kolese ndumba yoyo ye vata
diawu ku mosi. Ndumba ye toko ba vewangwa malongi va meso rna wantu a
wonsono bazinganga yawu mpasi vo ba kizitisa ye zitisa rna ko ye nzadi, mbuta
ye ba leke kuna belo, muna vata ye vena zunga nkutu.
Dia vovelwangwa vo konso se evo ngudi wa wuta ndumba yo vo toko, vo ka
sompa ndiona ku nsompa se mwana muna nzo ka kwend'e longo. Di songele vo
ona wa wut'e mwan'a yakala kina ka sompa e nkento fwete siwa vena fulu
kia mwan'a nkento kwa ngudi ye se dia yakala di sompel'e nkento. Mpila mosi vo
ndumba wele kuna ka sompelo, e se ye ngudi andi ba fwete siang'e yakala vena
fulu kia mwan'awu a yakala muna mpila yoyo luzitu lwa mfunu lwa kalanga
kuna lange lwa mpila yoyo.
E se ye ngudi a nkento a fu nsoni kwa yakala ye mpangi zandi nze yi ngudi
ye se dia yakala mpe a fu nsoni vena ndumba ndioyo wa somp'e mwan'awu a
yakala wawu vo se an'a kola a zeye ki kento ye ki yakala. Konso mpil'a ntokani
yi vayikidi mu nzo va kati kwa nkento ye yakala za talwangwa kwa se ye nkazi
za makanda kuna lumbu lwawu kondwa zayisa vata diawu kulu. Mu lund'e t
ongo, mbumba za ngolo za kalanga muna rna vata, kuna belo ye konso lumbu
lwa tungwa. Ka rnambu rna wonso rna vovelongo va ndonga ko. Va kalanga ye
ntangu, ndumba kotele ku longo, e yakala nima ya fwa «ka wutanga ko» kuna | 28 |
belo ba solanga muntu fwete wutanga yani ku ki nsweki kansi ka vena muntu vo
vela moko, kana nkutu yani nkento ka lendi vakula nkalu ko, wawu vo mu
nzimbu zawu kena an'awu ka wuta esi menga rna mosi.
Lungwenia ye Nkewa
Mu luzingu va nza, ka vena diambu di sundidi e mbi ye nsoni ko, vo ka luvunu
ko. Luvunu lu mwesesanga wantu, bulu ye lekwa yawu kulu yi zinganga mpasi ye
tokanesa ngindu za wantu, za makanda, zunga ye nsi za mvimba nkutu. Yi kuma
vo dia mbi kwa muntu 0 sadilanga luvunu mu zingu kiandi: tala nona kiaki. E
Lungwenia yi fi bulu fi mosi fia ntoko Nzambi ka vana lawu dia lenda sobanga tona
evo se kia nitu andi ye fwananesa yo se
tona di mosi ye yuma yi nzietele vena
fulu kina kena. E lawu diodio 0 nkewa ye bulu ya mpila mu mpila ye wantu nkutu
ka ba vewa dioko.
Lumbu ki mosi
0 Nkewa wa bulangana lungwenia va fulu kia yokelwa
fuku 0 Lungwenia nitu a ki ntoto a mpolo ka kele. Ba mokena ba wizana ye ba
vambana. Mu kuma kia sia vo mu nzanza wowo bakutananga wu ba zingilanga,
dia kituka se fu kia toma bulangiananga. Kansi
0 Nkewa mu konso fulu ba
bulangiananga wa monanaga sivi vo Lungwenia wakalanga mpila ya nkaka. 0
Nkewa wa banzanga vo nkanda evo bula ka sobanga konso lumbu. Ka yuvula
ko, kiadi vo yani Nkewa ka kala ye wu nkabu mu mokena ye tona zingu kia
Lungwenia ko, wa yantika mona keto dia lawu dia lungwenia.
o Nkewa mu kuma kia mata ye takuzioka, wa wula nkalu za nsia malavu
muna mfinda. 0 nsia malavu wa toma fwema mu ngolo, vava ka Iwaka vena
silu diani
mu mona nkalu za mana wudika, wa yenda fwemingi,mu nzila wa
bulangana ye na Nkewa ba mokenanga ye na Lungwenia. Nsongi a malavu wa
loza nsaki a ngulu kayizanga yawu va ntoto ye wa yuvula: nani tuka ku mfinda?
Nkewa wa yuvula weyi? Nani tuka kuna mfinda e? yi kiuvu kia nsie a
malavu. Lungwenia muna malembe ye luzitu wa vutukila kiuvu kia vita dia na
Nkewa yandi vo: weyi? Nkia mambu mwene ko? Nsongi a malavu kuna makasi
yandi vo; nkalu zame za malavu zi mene, bosi e za nkaka nkutu lumene zo wula.
Nkewa yani ntete susumukini, ye wa vova kwa nkwa malavu: tala kaka eto wole,
ndolongo, konso muntu nwini e malavu ku singa ku mvilakana ko muna ngyenda. 0
nsongi wa tala keti nani 0 nwini e malavu bosi ka wul'e ntumbu. Kiadi mu londoka
kaka 0 Lungwenia zakama kundambu nze yandi se bwa, 0 nsi e malavu watoma
fwema diaka mu ngolo, wa zenga lubamba wa yantika zuba Lungwenia mu ngolo
za wonsono. Nkenda nkatu, 0 Lungwenia wa mana lwala ye vimba mu diambu ka | 29 |
zaya ko. Bia fion bia sala nga wa fwa, mpasi vava za saka na mbwa wa vovesa
nsie malavu mu loloka Lungwenia kadi 0 mbwa kinu ka mona Lungwenia lu twa
nwa malavu ko. Wa nlomba mu tala diambu mu mpila ya nkaka, kansi ka mu
vonda Lungwenia ko, nanga ka zeye diambu ko. E kolo kia zubwangwa Lungwenia,
o Nkewa wana welenge kwani ntama, wawu vo wa toma zay'e diambu vo yani wa
vanga dio. Na Lungwenia wa yambulwa mu kuma kia ndomba za Mbwa, kansi
kuna nima wa yela, wa mana vimba ye mputa za mana wola, fioti fia sala nga wa
fwa. Wa sadiswanga kwa na Kiula. Muna mokena ye vava zaya, keti vo weyi ka
mana Iwadil'e mpil'e yina, nga mumata mu nti vo weyi? Lungwenia wa nsasila
vo bibwa ka mana bibwa kwa nkwa nkalu za malavu ka mona nkutu ko. E kuma?
Mambu ya vuninwa kwa Nkewa vo mono di yi diatilang'e mpila malembe -
malembe mu kuma kia nkolwa. Yi kuma ya kadi fwila mu lubamba. 0 wawu ngeye
nkazi Lungwenia weyi se sila? A weyi se sila mono muntu nkutu kina mavimpi ko,
kina mpe ngolo za nwanina ko, kala nkutu va mono nkala yi nene 0 Nkewa bosi ka
kadi toma mona, kansi wawu yambula kaka ya fwa. Kiula vo vel Ka wawu ko. E
nkazi ka wawu ko, fwete vanga diambu kwa nkewa e mpasi za mpil'e yayi zingi kwa
ngeye. Mono se ya longa ngangu" vo yelokele ku moni wonga ko, bosi mpe yandi ka
fut'e mpasi zaku zazi, bosi kwani ka dila. Owawu tu, wa yizi kutala kala mu mpasi
zazi? Kiula vo nkatu, ngeye nkazi Lungwenia, e yani mpe kina ka bwilwa mpasi
. za mpil'e yayi, kwendi ku ntala ko.
Mu ntangu ba mokenanga ye na Kiula, e na Mbwa wa Iwaka mu zaya
mavimpi rna na Lungwenia: wa ngyuvula e tata Lungwenia weyi lekele? Mu
mvutu Lungwenia vo: ndele kia mbote fioti. Kiula wa vova e mbut'a muntu
Mbwa,mono ngindu mpene kwa nkazi na Lungwenia vo ka fwete vutul'e bu kwa
na Nkewa ka mona vo mena ka venge kwa nkazi Lungwenia, we mwenene dio?
Mbwa wa vend'e nwa, bosi wa vova: tala e Nkewa ngangu kena nze se za muntu e
yani Lungwenia we ka singa vanga ka ku ntonena ko e? Ka keba zevo basi ka
kumvondesa. Na Kiula wadingalala. Kunima Mbwa wa yenda kwani kuna nzo andi.
Basi landila lumbu, Lungwenia wa yeIoka ye wa yantika kwenda mu salu yandi.
Nkokela mosi muna moko, kiula wa ngyuvula, weyi lu monananaga ye na Nkewa?
Lungwenia vo wunu nkutu wutukele muna kiana. E mbazi diaka se wenda muna
kiana e? Kiuvu kia na Kiula kwa Lungwenia. Mvutu za Lungwenia vo inga. Kiula
va se twenda nzila mosi, mono se ya tala mpila salu yeno bosi tutala kana vo weyi
singa vutulwila mpasi za vanga na Nkewa. Vava kwa kia, ba yenda mu kiana, ba
Iwaka kuna nsalu mia wantu, na Kiula wa vova e mpatu a na Nkewa kweyi
yina e? Lungwenia vo vena ndambu a mpatu arne. Vava ba Iwaka vo, na Kiula
wa tala futa kia yingi ye wa vova kwa Lungwenia mbote mu yok'e futa kiokio
mpasi vo ku moni mpasi mu vata ko, wawu va kimbevo wa kele kiawu. Lungwenia
wa mona wonga ye wa vova: wan'e mfumu za mpatu zina kuna ntandu se bafwema
ye ku mponda. Kiula vo vel! Ka wau ko, ku fwa ko. | 30 |
E ngwanzi Lungwenia ku mom wonga ko, kina ba fwemJ l1gey~ \TJ\<l w: mono
ki nwanga fwomo ko, ki twa lamba konso kima ko, w'yi mfwt:te vokel'e futa?
Dia zole lutadi e moko marne keti mvungula yovo makab "':?na. Ku nima se enda
mokena ye yani Nkewa kwikidi e tiya muna mpatu andi. Lungwenia wa dingalala ye
yindula bosi wa vova: na se yi mpil'e yoyo e futa ki fwete yokelwa kuna ndambu a
mpatu a mbuta Nkewa? Kiula vo yi wawu. Lungwenia wa yenda ye nkola kuna
mwingilu ye mpatu a Nkewa, wa kwika e futa ye wa swama mpasi vo ka via mu
nlaku a tiya. Futa kia via, kia via, mpatu za wantu, mbongo za lembi sakulwa za via,
ndambu ya yindulwa mu vata e kolo futa ka kia vidi ko, ya via. Wantu a wonsono a
mana fwema ye sosa: veyi va tukidi e tiya tu yokel'e futa!! Ba lwakila mu mpatu a
Lungwenia, vava ba lwaka kaka na kiula wa kota mu nwa wa kala mu mpatu a
Lungwenia 0 vididi, Lungwenia wa sala yani mosi. Bantu ba ngyuvula: nani yokele
futa? Lungwenia wa vutula vo e futa e kuna ki tukidi, e mono bonso luzeye vo yi
mbevo, kia nwanga fwomo ko, kitwa lamba ko mpe, kina kaka ye nkola ko, weyi
ndenda yokela futa e? Bantu ba luta kuna via dia na Nkewa ba wana tiya muna
sudi kiani, ba yenda vena mwingilu ba mona vena va yantikil'e tiya, mpaka za bwa,
Nkewa ka tambulwila ko vo futa yandi wa yoka kio. Bantu ba mbaka ye wa
natuka kuna mpatu a lungwenia.
Mu ndwakilu, lungwenia wa vova: mono kina ye nkola ko, kina mpe ye tiya
mu mpatu arne ko, we ndenda yokela futa? Wawu se lutadi e moko marne keti vo
mvungula menanga? Mu tala moko rna Nkewa rna ndombe - ndombe, bantu ba mona
vo ludi kadi muna mpatu andi ye muna sudi kiandi tiya tuna mo e dia zole, e moko
mandi rna ndombe mena di vovele vo yandi kaka yokel'e futa ye mpatu zeto. Nkewa
wa kangama moko ye malu, wa natuka nze funda, wa vondwa , wa kayanwa ye
diwa kwa wantu a mana vilwa mpatu zawu. Tuka kina Nkewa ka bakamena
muna mpatu, wa vondwa ye diwa e Nkewa za sala mu nfmda za baka wonga
mu zinga ye muntu va mosi, mu kuma kia lufwa.
Mu luvunu lwandi ka wudila nkalu za malavu rna nsongi,Lungwenia wa
zubwa nzubwa ya mfwilu, wawu vo diambu dia kangilwa mu kondwa kuma, ka
fwa ko. 0 Nkewa wa fwa mu kuma kia nsokela ka sokela Lungwenia mu nsamu
a nkalu za malavu ka zaya ngatu nkutu mona ko.
E rna vangu rna mpil'e yoyo, yi rna telang'a mbut'e ngana za sia
yo: e nkisi
a mvukila dia wa dianga. Mu tini kiokio kia lusavu, 0 Lungwenia vutula ka vutula.
Zi mbuta za kisi kongo za longanga ba leke mu tusavu, nona ye ngana. Mu lusavu
lwalu muna ye mambu mole rna nene: mbi ya luvunu ye yantikila vanga mbi kwa
nkweno. Mawu mole yi rna vondesa Nkewa ye tinisa Nkewa za nkaka mu vata, di za
kitukila se bulu ya mfuta, ka yi lendi leka mu nzo ngatu mu vata ko. | 31 |
Savu kia zola baka mavwa mu wivi
Mu zunga ye zunga mu zingilanga wantu a kadilu ya mpila mu mpila, a kwa
ngolo mu salu ya moko ye miolo, ntokozi ye a kwa maketo, nkiti ye mvati mia ntoto,
nleki mia ntambu ye ntwedi mia bulu, bonso a nkwa salu ya mpila mu mpila.
Nzingi mia mavata ye mbanza ba tokananga mu wantu a nkwa luvunu ye
wivi mu lekwa ya ngani.
Ntangu mosi mivi ntatu mia kanana mu kwenda yiya mu nzo a muntu mosi
wa sala, mvwama nzimbu. Mivi mia kubama ye mia yenda ku nkotela mu mpimpa
mia bong'e nzimbu za wonso ka lundanga muna nzo. Mivi mia yenda, mia yenda
swama kuna mfind'a nda ye vata ba yibila. Vava kwa kia, nzala za ba baka, ba
yindula vo dia ba fwete dia. Muna dia, ba fwete kala ye maza, nkuni ye ziku ba
fwete lambila madia wawu vo ba yiza
mau ma nkunzu ku mosi
ye nzungu ye
lambilwa yawu. Wawu vo a tatu a kele a kayana mu sasul'e salu mpasi vo ba dia mu
nzaki. U mosi wa tumwa mu kwenda teka «baka» maza kuna nkoko, wa zole wa
tumwa kenda tiam'e nkuni bosi ndiona wa nsuka ka fwete langidil'e nzimbu ye
kubik'e makukwa vena basinga tesek'e nzungu mu lamba.
Mu vambana, ndiona wa tumwa mu kwenda teka maza wa yenda. Mu nzila
wa yantika yindula: kala vo se nsidi mono mosi ye nzimbu za wonsono ya kadi
toma zinga va nza kondwa kwa mpasi
e kuma vo nzimbu za wonso kwa mono
za kadi sala. Mu lwaka ku nkoko wa tek'e nkalu zawu zole ka nata, mu vutuka
mu nzila wa bak'e ngindu za sia ndikila muna maza mpasi vo ena a sala vena fulu
ye nzimbu kina basinga dia vava ba nwa maza ba fwa yandi ka sala ye nzimbu.
Wa kotesa makaya rna mbi muna nkalu yi mosi mu vond'e mivi miole mia sala
kuna fulu mpasi vo ka sala ye mbongo za wonsono. Vava ka lwaka kuna fulu kina
wa wan'e tiya twa kwama. Wa tula nkalu ya nlongo evo maza rna mbi vena
ndambu, bosi wa tula maza ma nkalu a mbote ya kondwa ndikila muna nzungu
mpasi vo ba lamba madia. Kinga e kolo yandi ka banzanga mu sala ye mbongo
za wonsono yandi mosi, e ena a yenda nzila mosi mu tiam'e nkuni ye val'e
makukwa ba kanana mu sia ndikila evo kusa makaya rna mbi muna longa ka
singa dila ndioyo wa yenda tek'e maza ka fwa mpasi vo ba kayan'e nzimbu mu
kuku yoIe kaka. Madia rna via, rna siwa mu malonga, ba yantika dia, kiadi ndioyo
ba vanina mu longa dia siwa ndikila, wa yantika mona mpasi mu vumu, mu ntima ye
wa yantika kaza ye dila. Ku nima wa yantika nwana ye lufwa. Mukuma kia zaya vo
e fi ndambu fia maza fia sala muna nkalu ka fia kala ndikila mu vonda evi ko, mu
nwana ye lufwa wa pus'e nkalu mu malu mpasi vo maza mena rna tiakana. Nkalu ya
bwa ya wudika, maza rna tiakana ye kukula vana ntoto. | 32 |
Wawu vo lukanu lwa mivi miomio mia sala tiam'e nkuni ye vala makukwa
mu lambila rna dia, ba toma yangalala mu mfwilu a mwivi ndioyo wa yenda tek'e
maza kuna nkoko. Ku nima mfwilu andi, evi wowo ba vutukila dia, vava ba
manisa, ba bong'e nkalu yoyo ya sala ye maza rna siw'e ndikila kwa ndioyo mwivi
wa fwa muluzolo lwa ku ba vonda mpasi ka sala ye nzimbu zina bayiba. Kina ba
sukul'e moko, kuna nima ba nwa mbungu zole - zole za maza. Ba wizana mu vunda
bosi ba kayana mbongo zozo bayiba. E kolo ba vundanga, vumu ya yantik'e tatika
mu ngolo, bayantik'e dila ye yindul'e tuku dia ndunzi za vumu yawu. Kuna nsuka
mivi miomio miawu miole mia bund'e vuvu kia sala ye rna vwa rna wonsono ba
yiba, awu wole diaka ba fwa vena fulu ba dilanga. Nzimbu ye lekwa ya wonsono ba
yiba biasala kondwa ntadi ngatu ntanini: mivi mia wole1a muna mfuta ye funda ya
yimvwama.
Zi mfumu za lekwa ye nzimbu za yibwa bayend'a landingi muna bayend'a
kotedingi muna futa ye muna mfinda. Mu landa ye landakana, ba yenda mona
vena ba fwila, ba wonsono ba mana vimba ye finamen'e buka nkutu. Lawu di mosi
vo ka va sala noka mvula ko, tuka mu lumbu ba yiba ye mu ntangu ba yenda
wanuka se mvumbi za mana vimba. Mi mvwa lekwa mia mona nkenda, mia wizana
mu kubika mvumbi zawu zi tatu, za zikwa vena fulu za fwila. Ku nima konso muntu
wa sola mvwilu andi wuna ya vidila, wa nata yo kuna nzo andi wawu vo ka basala
ki tekela konso kwa lekwa ko ngatu nkutu dia kuta di mosi mu mbongo ba yiba.
Ovo tomene landa nona kiaki,lenda mo baka longi dia mfunu ye lukila dio
mpasi vo wa toma zinga kia mbote va ntoto.
E mbi a ntete mu nona kiokio yi wivi. Ma toko momo mawu matatu evi. E mbi
ya zole miolo, kadi a zolanga kala ye mavwa kondwa sala konso salu nanga vo
yiya lekwa ya ngani. E mbi a ntatu a kwa keto ye nsita kadi konso kima kia mbote
ba mwenenge ba yindulanga vo nga kwa yawu kifwete vuwa, ka kwa muntu
wa nkaka ko. Nana mpe a kangelenge a tatu, konso konso wa yindwidingi mu kuma
kiani kaka.
Mu kuma kia wolo, matoko momo ka rna salanga konso salu ba lenda bakila
kima ba lenda zingila ko, e mon'e lekwa evo yuma ya ntoko, ya mbote, ya mpila
mu mpila, ba monang'e keto dia vwa yo, kansi ka va kala ye mpila balenda yo vwila
ko, wawu vo ka ba salanga ko. E keto diawu dia baka yo ye wolo dia ba natanga
mu yiya yi bosi e nsita ye keto dia vwa ya wonsono dia ba natanga ku lufwa.
Mu kuma kiokio a mbuta a vovelanga vo: ndion' 0 zolanga rna ya wonsono, yi ka
ladisanga ku mosi ye moyo andi nkutu. | 33 |
Nkung'a kisi Kongo
Ngyele - ngyele mu nzil'a Kongo
Mu nzil'a Kongo mbakidi luvuyi lwame
Luvuyi lwame ntungilang'e rnbangu zame
E mbangu zame ngyayilanga ngola zame
E ngola zame zilele vana yanga
E vana yanga monakene niok'a moyo.
E niok'a moyo yi tele mwan'a ndumba
E mwan'a ndumba bokele vo a kitat'e muna Kongo
E muna Kongo monekene ngorna tanu
E ngoma tanu zi sang'e paku ndundu
E paku ndundu pele kete paku ndundu.
Nkunga wa mfind'a tadi
Ngyele mu mfind'a tadi e
Mu mfind'a tadi
Mbakidi mo mfwenge tatu e
Mfwenge tatu
Yi mosi ya ya Madiya e
Ya Madiy'o si kanga nsambi a mputu e
Nsambi a mputu
Yi vova kule - kule - kule e
Kule - kule - kule
Mpakasa kiduda mu nkoko e
Kiduda mu nkoko
Nzonzi ka tina mu tadi e.
Nona kia ntietie ye nkumbi
Mu nza, mu zinga, konso lekwa evo vangwa kina ye moyo lei kangalanga
ye mambu rna tezanga ku ntokanesa ngindu ye nsuni vo se ka rna bakidi nzila
mu manisa mo ko. Mu nona kiaki tuna ye Ntietie fi nuni - nuni fia ndwelo,
fia vienga mu mona fio ye fia vewa tezo kia ndwenga evo ngangu mu zinga. 0
zingilanga mu dia yi nzanzala ye yi bundu - bundu yi fwananga va laka diani
ovo bulangene mpe yi ngenza - ngenza dia ka dianga yo ye kwenda leka mu
zalwa diani katukanga. | 34 |
Kuna tuku dia nza, e bulu ya wonsono ye nuni mu buka a zingidingi, di vovele
vo bazietelenge ye dila va mosi e nzonzi nkatu. Lumbu ki mosi Ngundu biola wa yela
ngolo, wa sadiswa kansi ntangu ya nda ka mona kaka mbote ko. Ku nima nuni za
wonsono za kutakana mu tala kuma ki yelelanga na Ngundu biola. Mu lukutakanu
1010 ba wizana vo nganga ba fwete tumisa mu sadisa Ngundu biola mpasi vo ka
yeloka. Nganga wa moneka: Tiokwele. Na Tiokwela mu sadisa ka fwete zaya nani
yi se, nani yi nkazi a kanda dia na Ngundu biola? Nani yi nkaka wa wut'e ngudi
andi ye s'andi. E yuvu ya mpil'e yoyo ka ya toma yangidika Ntietie ko. Mu kuma
kiokio wa telama ye wa vova: sadisa kaka ku vavi rna yingi ko. Kadi eto kuna ki nuni
yovo kuna bulu ya wonso katu sobananga ko. E ngeye Tiokwela e s'aku Tiokwela e
nkak'aku mpe Tiokwela ka kele, ka mpila mosi ko ye wantu ena nkumbu muntu ye
yandi. Eto kulu di twizidi vava twatala ye zaya mpila yi sadisilwa na Ngundu biola
ye keti vo nki lomba twa kuba mpasi ka yeloka e ngeye mpe wa mon'e kiese mu
mbevo sadisi.
Mpovo za Ntietie ka za yangidika na Tiokwela ko, kansi ka vova ko. Wa
zibula bunda dia nkisi miandi, wa yantika sadisa. Mu mfimpilu wa vova vo vena
ye nkweno twa vang'e mpasi kwa Ngundu biola, muna mpovo, enD mosi lulenda
tona keti nani vava tuna eto kulu. Mpovo za nganga za tokanesa ngindu za nuni,
mpuku ye bulu ya wonsono ya kutakana mu sadisa Ngundu biola. Mu kondwa kwa
visa nani twa vanga mbi evo mpasi kwa nkweno, Kutukudia wa yuvula kwa Tiokwela
nani ndioyo zolele vo Ngundu biola ka mon'e mpasi e? Tiokwela wa tala ndonga ya
wonsono, bosi wa vova, ka luntonene ko e? Ndiona kazolele mbote ko, kavilwangwa
ko. E fu yandi rna via - via, kisonga vo nkwa ngangu, 0 sundidi eto kulu yi bosi yandi
ntete vovanga mu kakila a kweno mpasi vo ka ba vovi ko. Landila mvutu za
Tiokwela, na Kutukudia wa vova: dilendakana vo na Ntietie? Wawu vo yandi nga
vita vova? Nkutakani ya kota mavwanga mu kondwa kwa ziku ye kwikizi mu nani
wawu vo nganga ka vova nkumbu a bulu kia vanga Ngundu biola mpasi ko, nzonza
mia yantika tuka bana ba matiokwela ye ba Ntietie, kunima Ngundu biola se ka baka
konso lusadisu ko, nuni ye bulu ya kala va fulu kiokio mu ku nsadisa ba fwema ye
mwangana kondwa kwa vanga diambu dia lusadisu. E nsuk'a diambu mbevo wa fwa,
luziku lwa kala lwa kiadi ndonga ka ba yenda ku lufwa 1010 ko, kadi ba banzanga vo
nkindu zi kala ko. Mu mpila yoyo Ngundu biola wa ziama nziam'a nkenda ye ya
nsoni nze kena ye kanda ko. Kitantu kia kota ye an'a nkazi ye aleke a Ngundu biola
a zonzesanga Ntietie wa lok'e mfumu awu a kanda. Na Ntietie wa fwema ye wa
yaluka mu vata diodio wa yenda tunga va nzanza yani mosi, va nkuk'a na
Nkumbi. Lumbu na Nkumbi ka yendanga mu nzietelo wa mona zala dia mbote -
mbote, wa yuvula nani tungidi vava? | 35 |
Ntietie wa tambulwila muna kati kwa zala ye wa vutula vo: mono Ntietie.
Nkumbi wa finamena mu mokena ye zaya nani yi Ntietie? Ba monana, ba mokena
ntangu ya nda mu songan'e ngindu za zingu. Ba toma wizana ye ku manima ba mona
vo ba kala ye mpasi za zingu za mpila mosi. Bawu bole ba teka kangidilwa mambu
rna ki ndoki, ba mpumpa, ba kondwa bana. Mu diodio ba wizana mu zingila va mosi.
Na Nkumbi mpe wa yaluka ye kwiza vanga belo kiandi va ndambu a zala dia
na Ntietie. Wawu vo yani mu nwa ka zingilanga wa zoka nw'ani va ndambu a zala.
Mu nkokela mosi, mu ntangu a moko, na Nkumbi wa vova kwa Ntietie, e nkazi
mono mpasi ngina zawu mu ntima. Nkento yi zolanga e yani mpe zeye toma ku
nzola, kiadi ki mosi vo nkanikinu mosi wuna muna ku nsompa, e toko ka fwete
loz'e nkandi muna zulu ya luta vana ntandu a nsand'a s'ani kondwa kwa viakana
lukaya. Wawu mono bonso zeye, ki lendi vumbuka ngatu telama ye loz'e nkandi
yoyo ko nana llZolel'e nkento ndioyo. Ntietie wa vutula: yambula twa leka, e mbazi
tu zaya mambu mengi, Nzambi se ka tusonga keti vo dilendakana ovo ka wawu ko.
Ba yenda konso bulu ye fulu kiani. Lumbu kia landa, mu mene - mene, na
Nkumbi wa yuvula Ntietie mavimpi e? bosi wa yuvula keti vo bakidi ngindu mu
nsamu tulele miawu mia longo? Ntietie vo yi wawu, mono se ya teza sadisa
nat'e nkandi mu zulu ye sotola yo ku nim'a nsand'a vata dia se dia nkent'o
zolele. Tumin'e lumbu kwa ba zitu baku vo ba ven'e mvutu se twenda.
Nkumbi wa yangalala, wa yenda mu lomba lumbu kwa ba tata ye nkazi za
nkento ani. Mu mvutuk'a Nkumbi wa songa mvutu za rna ko ye nzadi kwa
Ntietie. Ntietie wa lomba kwa Nkumbi mu kwenda kina kia nsona mu tala fulu ki
lozelw'e nkandi mpasi vo ba kubama mu sund'e nkanu a longo lwa nkento ndioyo.
Lumbu vava kia fwana, kia nsona, ba yenda, ba lwaka va fulu, Ntietie wa zieta zi
nzo zi finamen'e nsanda wa vwandilwang'e mambu ye wakanana ye Nkumbi fulu
ka kwenda kala ye nkandi ka singa sotola. Ba kanana ye wizana mu rna wonsono.
Mu lumbu kia rna kananu, kia Nkenge, bayenda ye malavu, ba kota kuna lumbu, ba
tambulwa mu zola ye ngemba kansi 0 tata mfumu a lumbu wa vova vo: e nkanu
ngeye mosi se wa zenga wo, vo lenda singa lenda loz'e nkandi. Ba dia, ba nwa mu
kiese, ntangu a loza nkandi va ya fwana, Nkumbi wa bak'e nkandi, bosi wa vova
kwa bazitu vo e ntangu yi fwene mu lozel'e nkandi kuna nim'a nzo yi finamen'e
nsanda, Nzitu wa tambulwila ndomb'a Nkumbi. Ba zietoka kunim'a nzo ye Ntietie.
E kolo Nkumbi ka baluka ku nim'a nzo, wa ki vanin'e nkandi kwa Ntietie, wa
tilumuka yawu kuna nsanda ye sotola yo vana fulu kia makananu kwa se dia
mwan'a nkento. Nkandi vava ya sotoka vana nkat'a se dia nkento dia ndumba
wa kaza mu nding'a ngolo vo: mwan'ame a guta sompele, kadi e nkandi yi lutidi e
nsand'eto. Ndonga ya wonso ya yimbila ye kembela vo dia ludi e mwan'o sompele,
o Nkumbi lendele loz'e nkandi muna zulu lut'e nsanda. Muna zunga kia wonso
basivika diambu dia Nkumbi lendele somp'e nkento wa lembakana bulu ya mpila | 36 |
mu mpila. Nkumbi wa nat'e nkaz'ani muna vata diawu, wa lwaka ye vutula
matondo mu zola ye ngangu za Ntietie. Ka va luta ngonde za yingi ko, Ntietie
wa mona nkento ka fwete sompa, kiadi diaka vo mu ku nsompa,e toko di kunzola,
ka fwete tambulwila vita koboka ye leka ka vita kala kuna nsi a nkela yi singa
ziamina se yo vo ngudi a mwana ndioyo, wawu vo yi wa ntete muna wuta
diawu. Nkanikinu wowo wa vengomonanga matoko ma yingi mu tina ziama kimoyo
mu zola nkento. Ntietie vava ka mokenena wo kwa Nkumbi, wa vewa kwikizi vo ka
dia bala kwani ko, mu kota mu ziami kimoyo vo se zolele nkento aku, mono se ya
sadisa, nzeye mpila wa nsadisila mu warne nkento. Ntietie wa yuvula Nkumbi: nki a
mpila ka singa ku nsadisila mu vayika mu ziami? Nkumbi vo dia fioti kwani: vo se
o nzitu fwidi, se beza kutu zayisa. Va tu kwenda se twa zaya lumbu ka ziama ye vena
ka ziama. E mono se ya tala kina ba yantik'e tim'e nkala, mono mpe ngyantikidi e
tim'e nwa wu singa kwenda ye muna wulu di ziamin'e nzitu eto. Vo ba manisi e tima,
mono ntubwidi e ntupa ye vena koko kia wulu. Ngeye nkazi, kina kulumuka muna
wulu, fwete kwenda diati, wenda sietokingi, wendanga kuna koko kia wulu kina yi
kusonga. Mu zika e ntoto wawu kwenda sotokingi ngeye wendanga kuna koko ye
vena kota muna nwa, widi wo e? Ku lendi fwa ko, Ntietie wa vutula vo ntondele,
ka vena diambu ko, se ya mokena ye se dia nkento ndioyo. Vava kwa kia, wa yenda
kuna vata dia se dia nkento ye mokena mu sompa mwan'ani mu zola ye vanga
mena bazolele mu lange 1010.
Se wa yuvula Ntietie ngeye zolele vita muna ziami e lumbu yi fwa yovo ki
singa fw'e ngudi a mwan'ame? Ntietie wa tambulwila. Se dia mwan'a nkento wa
sia lumbu kia lange: muna kia mpangala luiza bong'e nkento eno.
Mu ndwak'a Ntietie kuna belo muna kiese ye mayangi wa samuna kwa
Nkumbi ye nkento ani vo mambu rna tomene, kia mpangala tu kwenda ku nata
keza lambila. E nkazi se ngeye kak'e wawu vo mfwila mu wulu dia nzitu: ngeye.
Nkumbi wa vutula vo ve, ka dilenda kani ko, ngina vava. Ba kubamanga mu
mena ma sompelwanga longo, vava kia fwan'e lumbu kia mpangala ba yenda, Ntietie
wa yuvulwilwa vena ntend'a nkongolo vo: zolele kibeni wa vita kuna nsi a mvumbi
a se evo ngudi a nkento zolele sompa e? Ntietie muna wu nkabu ye nzengo a ntima
wa vutula vo: nzolele. Ndonga ya kaza vo: tala zowa dia nuni, se di fwa mu kuma
kia nkento. A wonsono a mana tina ngeye finuni - nuni se fwa kwaku mpamba.,
e se ye ngudi se mbuta za wantu, fioti fi sidi se ba fwa kwau.
Se dia mwan'a nkento wa vova diaka kwa ndonga: lutomene wa mbe? Eno kulu
lumbangi za mona meso mu nsilu miami mitwa viok'e vava, mono se yi van'e
mwan'ame mu vuvu kia sia vo kina yi fwa evo nkaz'ame ka fwa, konso ndion'o vita
va ntandu a nzitu ka ziama muna wulu di mosi. Lwenda mawu ye lunda mo, kina ma | 37 |
vangama ka lusiviki moko, ka rna kala rna mpa ko, wunu makubamene ye wizana. 0
mwan'ame wele mu ntalu a ziama kimoyo e mpaka nkatu; wawu nze? Yi mene tu
wizanene: lwenda kia mbote.
Ntietie wa nat'e nkento andi mu kiese ye luyangalalu, mu zola ye vuvu kia
ngangu ye malongi rna Nkumbi. Mvula za fioti kaka za vioka, ngudi a nkento a
Ntietie wa yela ku nsuka wa fwa. Ndonga mu zunga kia wonso ba mona mpasi
mukuma kia Ntietie se ziama ki moyo. Ndonga ya kala ku mambu rna luziku 1010
mu mona Ntietie se ziama kimoyo. Ntangu a tima ziami vava ya fwana, Ntietie wa
yenda ye Nkumbi mu mona fulu ye wizana vena ka singa kotela muna nwa ye
ntumpa ka vayikila. Ziami kia timwa, bosi Nkumbi wa vanga mena ba wizana ye
Ntietie. Nkento wa kivondanga ye dilu,wawu vo yakala ka fwete ziama kimoyo ku
mosi ye ngudi ani wa fwa. Kuna ziami Ntietie wa kanana ye nkento mu mpovo ezi:
«Ngyele fila mama, se ngiza twa sas'e bana ye lunda tata». Wa kulumuka muna ziami
bosi nzitu ani wa kulumunwa ndonga ya toma dila Ntietie ka mu ngudi a nkento wa
fwa ko. Ntietie wa kwikila ye vanga mpila ka wizanena ye Nkumbi. Mu lunganes'e
nsilu, Ntietie wa ziama ye nzitu ani mu wulu di mosi mu song'e zola mu nkento
ani.
E kolo ba vutulang'e ntoto, Ntietie wa yend'a sietokingi kuna nwa wa tima
Nkumbi, wa yenda tomboki ye kun'a ntumpa, kuna nsuk'a O2ikilu wa vayika ye
watilumuka, ndonga ya susumuka mu mona Ntietie 0 zieme se vayikidi, ntoto ka wa
katuka ko muna ziami kia nzitu, dia sivikwa kwa wantu a wonsono. Diambu diodio
dia toma mwangana mu zunga, dia vovelwa mu fulu ya wonsono, kiadi mu vutuka
mu nzo, nkento ka yangalela diaka yakala ko, longo lwa fwa kadi nkento wa
monanga wonga wa zinga ye yakala dia ziama ye vayika diaka mu zinga ye ena
kinu a ziama ko. Nsamu wa vwandilwa muna vumu ye kanda dia nkento, kuna
nsuka nzengo ya bakama ya vutul'e nkento kuna 020 a Ntietie. Ma vata rna
zunga mena rna kele vena nzikilu a ngudi a nkento ba tumiswa ye samunwinwa
nzengo a kanda mu vutul'e nkento mu 020 a Ntietie ka nele vo nkento wa dilanga mu
wonga wa zinga ye Ntietie wa ziam'e kimoyo mu zola nkento andi.
Nkangu a zunga wa toma yangalala ye vutula matondo kwa mfumu a kanda
mu O2engo a ngangu ba bakidi mu zitis'e nkanikinu ye nsiku mia siwa mu
nsompelo a longo 1010. E mfumu za zunga za sola ndona za makento mu sala
mokena ye nkento mpasi vo ka katul'e wonga, ka lenvoka mu vutuka mu 020 a tata
Ntietie wa nkaz'andi. Zi mfumu za siamisa ndona za makento mu kwikidisa nkento
vo mu kisi nsi eto e nsilu mfuka. Wawu vo dia wizananga muna luyantiku lwa
longo, dizi vangama, wowo kaka wu difwete kadila; yani nengwa ka lenvoka, ka
vutuki muna nzo a Ntietie. | 38 |
Mu nona kiaki mu vovelo mambu rna yingi rna lenda kufikilwa mu mpil'eyi:
1.0 -
Zola va kati kwa Nkumbi ye Ntietie kwa ba sadisa mu lenda sompa ba kento
mu katuka mu kimpumpa.
2.a -
Zola kwa kotesa nsadiziani mu awu ye ku a vana ndungidi mu mfundu ye
ntiakalakani a kelenge zawu.
3. | 39 |
-
E ngwizani ye luzolo mu ki sadisa yi tuku dia ngolo ye wu nkabu mu tonda
ye tambulwila nsilu mia mpasi milenda vonda ye vidisa moyo, kansi e
vuvu ye kwikizi mu ngangu ye wumbangu mu ki sadisa wa kalanga mu
ngindu ye mavanga mawu.
4. | 40 |
-
Dia toma sikidiswa ye monekeswa mu songela vo e nsilu yi mfuka kwa esi
nsi yayi: vo tambulwila fwete vanga dina tambulwidi; yi kuma mvovo ye
rna vanga rna fwete landana ku mosi.
5. | 41 |
-
Ntietie ye nkento ani ba songa nswaswani za ntindu evo mpila zola kwa
wantu a zinganga mu nza.
5.0-
1. 0 Ntietie yi nkwa tambulwila ye vanga dina ka tambulwidi kana nkutu
vo dia mpasi yovo dia vonza muna moyo andi. Yi sia vo wa futanga mfuka
za nsilu miandi.
5. | 42 |
-
2. E nkento ka sompa, kiadi vo e diambu dia mbote kwa yani kansi mpasi
dia vanga kwa wa nkaka wa tondanga; ovo se mpasi di lenda twasa kwa
yandi wa vengomokanga. Di songele vo e ndion'enkento nkundi a dia ye
nwa; mu ntangu a mpasi ka nkundi ko. E kuma mu ntangu yakala; Ntietie
ka vayika muna nziami, nga dia kiese kwa yani, nga ka fwete vana lusadisu
mu vava nlongo ye futwa mu katula mabibi rna zitu dia ntoto ye nkel'a
ngudi andi ya ntesama va ntandu vava ka vita muna nziami. Wa vitisa
tinisa moyo andi wa kala wa vienga ka mu sadisa yakala wa kala wa yoya
ye fienga dia mu nsi a ntoto ka yukulukila zingila ko. Wa kota mo mu
songa zola mu yandi wawu yani nengwa se wa nsia va fulu kia tebwa nana
ka fwa ko.
Kiadi nona ku nsuk'ani ki sisidi kiuvu kwa ntangi mu zaya ngeye ku nki
a ndambu wuna? Ya nkundi a dia ye nwa rnu ntangu a kiese? Vo wu nkundi mu
ntangu a mpasi?
Nkangala ye kula
Mu zingu kia konso vangwa kia moyo mu kalanga ye mambu rna yingi. Tuka
bulu ye wantu a kalanga ye nsatu za dia, za nwa maza, fulu ya luvuvamu mu
lundila moyo andi. Kwa wantu va kotanga nsatu za salu, za longoka ye zaya zunga
ya nkaka ya nsi. Mambu momo rna natanga vangwa mu zieta evo kangala. Kangala | 43 |
yi telama vena fulu kalanga ye kwenda ku fulu kia nkaka. Vangu diodio dia kangala
yovo zieta di vangwanga kwa wantu ye kwa bulu mu vava lungisa mena rna sosanga
zingu rna kondelo vena ka kalanga.
E si kongo mu nsasilu za matoko ye ndumba muna mavata ye zunga yawu ba
swaswanesang'e nkangala za wantu mu kunku yole. Nkangal'a mbote ye nkangal'a
mbi yovo nkangal'a singama ye nkangal'a «tekama».
Muna rna vata mwa zingilanga ndong'a wantu, mu ndonga yoyo mwakalanga
mpe mpila evo ntindu miole mia wantu: a mbote ye a mbi, a singama ye a tekama. E
mbote a muntu ka ya kala evo ka yi tadidi mu vonga kwa mpolo evo luse lwandi
ko. Ka swika kwa ntel'andi ko ngatu vonga kwa nitu ani. E wete wa muntu wu
monekanga mu mpova, nsadilu ye zingu kiandi va meso rna nkangu mu belo evo mu
vata. 0 muntu a mbote nkwa ngemba, nsadisi, mu nzodi a buka, nkwa nkenda ye
nlongi a kaka mu mena kazeye. Ka nkwa kisana ko, nlembami, nkwa walakazi ye
nsadi, ka zingilanga ngatu dila mu kiufuta kia ngani ko. Nkwa ziku ye luzitu
mu wantu ye mvwilu a ngani. Wa sakalala va ndonga ye nzodi a longoka mena
ka zeye ko.
o muntu a mbi ka ndiona wun'e mpolo a tekama, nzunu ye nwa wa wole
meno ko. Ka ndiona wa vanguka ko. 0 muntu a mbi yi muntu wa nkwa lulendo,
ntiamfu, nkwa mvezo, ndion'o kimonanga vo yandi ka fwananene ye muntu ko. Ka
simakananga diambu ko, nkwa ngolo, kana nkutu va ntadisi a zi mfumu ,yandi ka ki
banzilanga vo 0 sundidi. Muna vata, zani ngangu, ngolo ye yima e yani yingi. Nkwa
luvunu, lenda kala mwivi ye nkwa matingu, ka zolanga kula kia wantu a nkaka ko.
Wawu vo a leke muna zi nzo za rna se ye ngudi zawu bakalanga ye nsatu a
nsakana ye longoka mena balembi zaya evo mona muna zi nzo za finamena ye n20
awu. Wawu vo ka bazaya nswaswani a fu ya mbote ye ya mbi ko, se eva ngudi a
wunikinanga mpila moko ya wana basakananga. Kansi a rna se ye ngudi a zayanga
fu ya esi .vata ovo fu ya ngudi, z'a kundi a mwana ka ya mbate ko, muna lembi
tekek'e mwana, wa kanikinwanga mu lembi kota mu kula kia mwana ndiona wa
ngudi a nkwa fu ya mbi. Ovo mwana ndioy'o siminu mu lembi kala mu kula kia
wan'a ngudi a mbi, se ka widi ko, se ye ngudi ba nkatula nswa mu kangala yani masi
kondwa kwa se evo ngudi. Wana batiniswanga mu finamena muntu a zayakene vo wa
tekama, wa mbi. 0 muntu a mbi wa vengomokwanga tuka kwa zi mbuta ye a leke
mu lembi sambulwisa mavanga rna mbi kwa bantu.
Mu nkangalelo muntu 0 toma longokanga mambu mayingi rna mbote ye rna mbi;
di kalanga nzengo a nkangadi mu sola mena ka longoka. E si nsi eto a kangalanga mu
kati ansi kondwa nkanda ngatu konso dimbu kia luyalu. Mu nzietelo ka dia kala
mfunu mu nzimbu ngatu madia mayingi mu nzila ko. Wawu vo fu ya mbi ka ya kala | 44 |
· .
ya yingi ko, muntu wa zieta ye vuvu kia tambula lusadisu mu nzila mu yi ko ye nzadi
ye kuna ka lwakila mu zunga ye mu vata ka kanini kwenda. Ngindu za ki sadisa
za yalang'e nkangu a kongo. a nkongo wa zaya nzala ye mpasi za muntu 0 sisidi
nzo ye mavwa mandi mu kwenda tala nsamu ku vata dia nkaka. Muntu ndioyo wuna
mu nzietelo evo mu nkangalu wuna ye nzal'a dia ye nwa maza, yikuma vo zi mbuta
za wantu a longang'e a leke mu sadisanga konso muntu ndiona ba mwene wizidi mu
vata; ovo wuba kayisi, ba fwete zola zaya: nani kena, yi sia vo zina diani, vata ka
tuka ye vava zaya kwe ka twa kwenda. Mu ntangu yoyo ka rnokeneswanga, ka
fwete vewa ntafuna (nguba ,madioko yovo mankondo) ye maza mu vundila mu
vata diodio.
A leke mu vata wawu vo a siswanga mu kiyekwa kia mbut'a muntu evo kia
ndon'a nkento yi yawu a natang'e nsamu kwa mbuta ye yani nkangadi ndioyo rnu
mokena ye mbuta wanukini rnu vata. Ndioyo mbut'a muntu mu mokena ye
nzenza wa lombang'e mvil'a nkangadi evo mu nduti a nzila. avo se nkwa luvila lwa
esi vata ye kanda diodio, 0 mbut'a muntu ka lendi ku ngyambula kenda mpil'e yoyo
ko, kondwa dia lulungu. Di vovele vo nzenz'awu a kanda evo nko ye nzadi, se ka
fwete talwa mu ntadilu ya mpil'a nkaka. Mu fu ye zingu kia mpil'e yoyo, wantu a
toma vwizana ye ku kizitisa mu nzietelo ye zaya nkenda za nkwen'o kangele, 0
sisidi e nzo ye rna vwa wawu se fwa nzala ye vwina se kena diawu, dia siwa va
fulu kia diambu di bwilwanga kwa wantu a wonsono a kangalanga. Yi nta a
tanga kingana kia sia vo: nzo ka natwa, vumu ka sadi. Yi sia vo konso muntu
o kangalanga, 0 vayikanga mu nzo ani kansi e vumu ki vavang'e madia ye maza
kwenda ka kwendanga kiawu,ka ki salanga ko. Lenda nata nkuta yovo nkatu, lenda
kala ye niimbu mu sumbila rnadia evo nkatu, 0 nkangadi ka rnonanga mpasi za
yingi ko. Ka mu sungula ko vo se nkwa luvila lwa nene, lwa zayakana vo lwa
nsansi a wantu, konso kwa mbut'a muntu 0 zeye 10 ka fwete mon'e mpasi za
tadidila nzenza ka widi vo wa mwisi luvila a sompananga, a gutaziananga
ye sasanananga. Dia nsoni ye luvwezo kwa vata ye kanda di zingilanga mo.
avo se di vangamene mu nkondwa ya mpila sia vo ka va kele mbuta ko muna
vata, 0 nkangadi wa sisanga mvovo kwa wana mu vata diodio, ka fwete samuna
nkumbuandi, vata ka tukidi ye vata ka twa kwenda. Yi bosi ka kanikin'e lumbu ka
singa kwiza luta mu mvutukilu andi ku vata ka zingilanga. Dia kalanga dia rnpasi
mu kota ye vayika mu vata ye luta rno mwa kondwa muntu. Bosi dia kalanga dia
mpasi muna vata mu wa vo mbut'a muntu na ngandi 0 viokele, sidi kanikina lurnbu
ka vutuka, ka lembi wana esi kanda dia mbut'a muntu ndiona ka sala tumin'e marnbu.
Zi mbuta ka za sonekanga ko, kansi tuka mu kileke wantu a sasilwanga mu toma
sungamena yy. zayidila mpova ye nsamu mia mokenenwanga evo mia tumwanga.
zingu kia ntangu yina kia vangamenanga mu vova ye wizana, nkangu a kanda
dia wonsono dia tumamenanga ye wila mfumu a kanda; mbut'a rnuntu. 0 mbuta yi | 45 |
ntwadisi a indende. Luzitu lwa kalanga va fulu kia ntete mu mwisi kongo. E tumama
mu vanga salu ye luzolo lwa zi mbuta mu vata dia wonso dia kalanga va fulu kia
zole mu luzingu lwa muntu.
Zayaziana tuka muna vumu ye mu luvila lwa kanda, dia toma sadisanga mu
lembi vangana mbi evo lembi sompana mpangi ye mpangi, dia siwanga va fulu
kia tatu.
Salu, wumbangu, leka ntambu ye vuwa ya siwanga va fulu kia ya mu lund'e
kanda, rna ko ye nzadi. Tuka muna ki leke 0 mwisi kongo wa sasilwanga mu zola
longoka salu muna wumbangu mpasi vo mu zingu kiandi nleke ndioyo ka zaya vanga
yani kibeni luzolo lwa nsatu za zingu kiandi, za kanda ye za mil' ko ye nzadi za
sompela mu kanda diawu. Yi sia vo, nleke vo se ka kubikilu ko mu kileke kiani, mu
ki mbuta se dia kala dia mpasi mu vanga mambu ka yukulukila mu ki leke kiani
ko. Mu zingu kiandi se ka vanganga mambu rna nsoni mu kanda, rna mpasi kwa
zi mpangi ye nsanga za makento ka zi lendi monekena luzitu ko mun'a sompelwa
wawu dina vo e mbut'awu ka zeye nata zingu kiani ko, molo, ka lendanga lekwa
ka lenda sadisila kanda diani ko. Muntu a mpila yoyo ka kelenge mfunu ko muna
kanda, ovo se mwisi kanda wa nsadi 0 nete nkanu wu fwete futilwa muntu, 0 molo
yi wa yendang'e nsi mbi mu kul'e kanda wawu vo kena mfunu ko.
Mu tandu kia zi nkaka mu kongo ka mwa vovelwanga beni diambu dia wivi
ko mu kuma kia zingu kia kala kia mbote, kia kintwadi ye nsadiziani. Mu zingu
kia mpil'e yoyo, mwisi Kongo wa zinganga mvula za yingi, wa tekola ye mona
tumvulu twani bosi ka kwiza fwa. Di vovele vo 0 mwisi Kongo wa siang'o muntu
mu zingu kia luzitu, kia zola ye kia kubama. Mwisi Kongo wa nwaninanga moyo a
muntu ye zitisa woo Yi mu kuma kiokio ba lundanga fu ya toma lunga - lunga
vumu kiani mpasi vo ka toma zinga, ka mu ku mvonda nzala ko. Vena nkutu ye zunga
mu Kongo ya kala ye nswa vo nkangadi 0 lweke mu tini kina rna via evo mpatu ye
mwene nzal'a dia, ka lenda vuza konso mbongo mu dia kansi ka lendi vanga
funda ko. Yi sia vo lenda ningama evo nkutu vwanda muna nteto a nzila ye dia
kina ka wene muna via, kana vo mfumu a via wizi ku ngwana, ka lendi ku mvwa
mambu ngatu ku baka ki mwivi ko, wawu vo ka venge ntete ngatu funda ko, kansi
nzala ka vondele evo ka katwidi.
Ki muntu kia mpil'e yayi kia mfunu, kia mbundanu a vuvu, kia mana vila
mu kota mu fu ya ki nzenza, ya nsita ye ya yinkita, ya vambanesa zi mvila
ye makanda rna nene rna kele mu Kongo. Mu komenenwa, mwisi nsi wa
tambulwila mambu rna mpa, rna kinzenza, ka rna nsimba ngatu ku nsadisa mu
lunda lusansu, fu ye kadilu kia kisi Kongo ko. Mwisi Kongo wa longoka ye wu
longokanga ndinga za ngani ye vilakan'e nding'ani «kikongo» mu kuma kia
"> | 46 |
nkot'a nzenza ye luyalu lwau, mwisi Kongo wa soba kadilu mu mawonsono: ndilu,
nduinu, wungudi wa mana, mbengani ya kota, zingu kia muntu kia kufama. Dia
kituka dia mpasi mu mona mbut'a mwisi Kongo siwanga ku mwini mu mene ye
vutulwa mu nzo muna nkokela kw'a tekelo ye tumvulu. Mu ngiz'a mindele, nzo za
yantik'e kangamena mu makumba, kadi e nkongo wa kituka se mwivi, mvondi a
wantu, nduvu a malavu, mu nte a zumba, mavangu momo ma kelenge rna ngemi, rna
mbi ye rna nsiku kwa esi Kongo.
o muntu wa vovang'e luvunu, mwivi,
0 nduvu a malavu, molo ye nkwa
mpovo ka za singama ko, kwa mwisi kongo ka singama ko. 0 malavu ka rna
nwinungu ntangu ye lumbu ya wonsono ko, ngatu vo vewa kwa wantu a wonsono,
mu lembi ku ba tekek'e zayi.
Mu nsobelo ye mbaluka za mambu mu kongo, ngenda za makanda za yantika
kuluka, wantu a yantika zingila vumu - vumu mpila yina ba wutukila, yi sia vo
landila nkak'a nkento wa wuta ngudi e zi ngudi zozo ye an'awu ba fwete kala
lukufi ye mpangi zawu z'akala: ngudi za nkazi. E zin'e ngudi za nkazi yi zi talang'e
vumu ye nkangu wa wonsono muna wungudi wawu kaka.
Muna nkangalelo, e ana a wonso a wutuka mu mpangi za makento a wonso a
mpangi a fwete zietanga tuka vata dina a wutukila mu kwenda tala ngudi awu wa
nkaka ye mona mpangi zawu za wutuka mu ngudi ndioyo. Ngudi za nkazi mpe a
lenda kwenda zietedi mu mavata rna sompela nsanga evo mpangi zawu z'a kento mu
zaya mpila mavimpi mawu. Dia tutu ngudi a nkazi mu kwenda zietela kuna kwa
sompela nsang'a nkento, kansi e an'a lenda kwendanga konso wuna a zolele mu
toma longoka lusansu lwa kanda diawu kuna nzo a ngudi a nkazi. Vava tu zolele
vovela mbumba mosi, mwisi kongo wa zitisanga menga ye mvwilu a ngani. Nsiku
mu vana ngangu kwa mwan'a ngani wizi zieti mu vata yo vo mu nzo eno. Kindoki
evo ngangu za mpimpa, mu vana zo kwa mwana yo vo mwan'a nkazi va fwete kala
ngwizani tuka se dia mwana ye esi kanda. Vo ka wawu ko, nkanu wu fwete funda
yi mu kum'e kiokio konso mwan'o kwenda kangadi ku kanda ka fwete yadilwa
nkuwu. Kenda ngyend'a mbote, ka vutuka mpe mvutuk'a mbote, nkal'a mbote a
dia rna dia rna kuluka ye nwa maza rna lek'o mu vumu. Ndungu za kanda lwizi
dia, ka zi lunzi. Ovo momo rna vangamene bosi se alenda dia evo nwa maza mu
vata diodio.
Fuka ya mpil'e yoyo ya vangwangawa mu tanina moyo ye tImsa mpasi mu
ana ezidi ku kanda. Fuka yoyo ya vananga wunkabu mu dia ye nwa, kadi va
silu makangilu ka vena muntu fwete vanga mbi mu ana wowo ko. Wawu vo nkanu
a ngani a ko ye nzadi wizi ko. | 47 |
Mwana
Mu Kisi Kongo mwa kabulwang'ana mu kunku yole ya nene. Wawu vo mu
nza ya wonsono dizayakene vo mwana fwete wutukila mu kimvuka kia se ye ngudi
yi sia vo mu longo lwa yakala ye nkento. a mwana lenda kala mwan'a ku longo
lwa kanda yovo wa kama kia mbizi ye malavu. Muna vata vena ye mambu rna
lenda vovwa kwa mwan'a kanda, ka rna lendi vovwa kwa mwan'a kama ko. Kadi 0
mwan'a kanda mwisi kanda, lenda vewa nkutu e ngangu za mpimpa ka nkanu ko,
kadi ngangu za kanda, e mwana wa kanda. Kansi 0 mwan'a kama ka lendi vewa
ngangu za mpimpa ko, nkanu a nene. Lenda longeswa salu ye wumbangu ka
sadila mu tomesa zingu kiani, kia rna se ye kanda diani, kansi 0 se diani ka lendi
songa mambu rna mpimpa kwa mwan'a kama ko.
Mu mpila ya nkaka mwana lenda bokelelwa vo mwan'a vumu ndion'o tukidi
mu mpangi a nkento, mwan'a nkazi evo ntekelo a nkento. avo mwan'o wutukidi
mu mpangi a yakala evo mwan'a nkazi a yakala yovo mpe ntekelo a yakala, 0 se
ka fwete ku ntelela vo mwan'a nima. a mwan'a nima ka mwisi kanda ko, yani
mwana mpe muntu a kanda dia nkaka, wa swaswana ye mwan'a vumu.
Kwa mwisi kongo 0 mwana, muntu a ngani a nkento ye kanda diani yi mu kuma
kiokio ba toma vanga nswa ye lendo kia ngolo kwa mwan'a nkazi, ka kwa
mwana ko. Kadi muna kisi Kongo, 0 mwan'a nkazi yi muntu andi a nkazi a kanda.
Kansi vo yi mwan'a kama, kwa mwisi Kongo, ndiona nkombo a ntwadi e nsinga
mi miole e kolo kina vo 0 mwan'a kanda, nkombo a nsinga mosi, ka vavilwangwa
fwandu ye muntu ko. E nzengo ya kanda wawu vo tuka se ye ngudi esi kanda
dimosi, mu konso diambu dia mwan'a wuta esi kanda k'a lendi kwenda fulu ye
muntu a nkaka ko. avo kanda di bindamene mu mfuka yi fwete futilwa muntu, dia
kalanga dia £loti mu vana mwan'a kanda kansi ka mu mwan'a kama ko ,0 teka
vavilwanga malavu enda vana kwa se diani, mu kuma kia menga m'ani se rna
bungulwa mu kul'e kanda di bindamene.
Nsadilu za mpil'e yayi
za natang'e nkulu za Kongo mu vanga makangilu
evo nsilu mia toma tala kanda ditoma lundang'e menga ye toma sans'e nkangu
wufwete kwiza sadis'e kanda. avo mu kanda mu koteso menga rna mbi, rna nati a
nkanu, rna mvondi mia wantu, ka dilendi sompeswa diaka mwan'a nkento ko, kwa
kala vo se ka wuta diaka nkuna wa mpil'e yina wa mbi muna kanda wana mpasi.
Kwa mwisi Kongo e mwan'a nkazi a nkento, vina kia mbongo a kanda,ki
fwete toma tatwa ka kia fwila. Kadi yi kwiza vang'e kanda, vo yi mwan'a nkazi
a yakala, nsadi a kanda dia ngani muna wutis'e nkento kasinga vewa wa kanda | 48 |
ditoma wizananga ye diawu. Muna kati kwa kanda diani, 0 mwan'a nkazi yi landi
kia ngudi a nkazi muna vovel'e kanda ye sadisa mbandu a tandu kiani. E nswaswani
y'ana ya toma kala ngolo mu makanda rna lembi toma wizananga mu kuma kia
kindoki ye mpandu.
Ovo se lange lufwidi ana a filwanga evo a yendanga ye ngudi awu kuna kanda
diawu. Kadi, landila zi mbuta, 0 Nzambi wa kubika muna vangwa yani vava nza tu
monanga: ngumbe a nkento tilumukanga ye ana. Bosi nsusu a nkento butamenang'e
maki yi kangalanga mpe ye ana.
Dia nkaka dia vovelwanga yo: nsusu evo bulu kia nkento kaka kia tweleswanga
mu bak'e nluta mia mawuta mani. Kwa wantu mpila mosi ye bulu, mwan'a nkento
kaka 0 kalanga ye vumu kia wutila, ki zayakananga kwa nza ye zulu vo ngudi
ngandi lukawu kena, kina ka kulumuna mpe nza ye zulu a fwete zaya vo ngwa
ngandi 0 kulumwini, mwan'a nkento yovo mwan'a yakala. E si kanda a toma
yangalala vo se mwan'a nkento wutukidi ,yi sia vo vumu ki komamene va kanda.
Kwa se dia mwana malavu mani ye nzimbu a longo, yi nluta miani.
Nana nswaswani ye mpambudi a mpil'e yoyo, 0 se dia mwana wa vewang'e
fulu kia ntete wawu vo yakal'o sompang'e nkento. Yandi mpe 0 siang'e mwana
muna vumu kia nkento. Se wa siwanga va fulu kia ntete kadi muna ntumbul'a
mwana, 0 vitisanga ta-ta-ta dia yindulwilwanga vo tata ka bokelanga, ka ngudi
ko. Yi bosi vo mwan'ovitisi vova mu ngudi, wa yikilwanga vo baba, ka lendi toma
vova ko. Mambu momo yi matoma kala ma nene mu tula se ye ngudi muna fulu
yawu: ntete se yimbuta bosi ngudi muna nzo ye mu tumina muna ana. Kana nkutu
fwidi, nkete ka ziam' 0 se ka vam'e nzila, bosi ba kwenda ku nzika.
Cordeiro Emestro NZAKUNDOMBA mwisi ki kunda mananga, wakunda
men'e mpemba ye mpata, muntu vo na nanga wa nangin'e Kongo ye lwezi.
Wa wutukila kuna vete, Maquela do Zombo. Wutwa kwa mwan'a Nkombo ye
ngwa Suzana Luleko.
Ntekelo a ngani a nkonzo a Mvemba.
o susu mwini a zodi a tanga ndinga KlSI KONGO kadi
vo ndong'eto ya
asoneki a yantika yoya mu soneka nding'a esi Kongo, a engi a longoka, k'azeye
vova ngatu soneka kikongo ko. 0 lombele kwa wantu ena ye nzayilu a nding'eto
a sadisa mu tombola fu ya vova ye soneka yo mpasi vo ya lembi vila mu nza. | 49 |
Konso muntu monanga nsoni ye wonga mu vova nding'a nsi ani, mvilwa bosi
ka kizitisanga ngatu zitisa lusansu lwa nsi ani ko. 0 yalwanga ye tuminwa kwa
ndinga ye fu ya nsi ka vwidi ko. 0 zinganga muna nsi ka lendi tona ki mvwama
kia lusansu lwa nsi ani kibeni ko. Yi kuma mbote mu zola vova ye soneka nding'eto.
Nkuwu
Antu a engi, mbuta ye a leke a toma ki yuvulanga: kuma ye nsas'e si kongo
vo a zolele vova mambu mu nkutakani a fwete teka yal'e nkuwu? Yani nkuwu
nki? Nlele, teva vo lwandu? Nki yi kuma ka yi monekenanga ko e?
Nki ki yikilwangw'e nkumbu a NKUWU? E nkuwu: nsiku, makangilwa
yovo nkanikinu mi vitiswangwa mpasi vo vena va kutaken'e nzole ye ntatu ka va
vangami ngatu vovelwa diambu di vayikisa nzonza ye nkindu ko. E nkuwu
vo yi yadilu, ena ezidi mu ntim'a mbote a toma yangalalanga, kadi vo a nwaninu e
mioyo. E antu a ntima mia mambu rna mbi, kana nkutu a kele ku makasi se ka ma
lendi vayikila mu ngolo ye kondwa wonga ko. Mu kufik'e nsas'a nkuwu, di vovele
vo: NKANIKINU.
Mu Kisi Kongo vo va mambu yovo va lukutakanu va yadilu e nkuwu, bosi
e muntu a tekama mavangu zonzele vo, di vovelwanga vo e nkuwu yalwidi yo. Yi
sia vo e nkanikinu a lembi vanga mavanga rna mbi a takukidi wo, 0 kondele wo
e luzitu, ovwezele nkuwu ye mbuta za wonsono zi vwende vena fulu e kina. Muna
kisi nsi eto muntu a mpil'e yina 0 siwanga va fulu kia mu ndembi sanswa, mu
nkondw'a luzitu ye ka fwete tumbwa vena meso rna nkangu, bosi mpe mu lumbu
ka singa kala mu mambu ndonga ka yi yangalala mu kwenda songa ngindu za ku
nsadisa mu manisa mambu kena mawu ko wawu ka zayakene vo mvwanzi. 0 muntu
ndion'o yalulang'e nkuwu ka fwete tumbwa vena ndonga mu ki ntwadi tuka esi ki
se ye kanda diani mu ngwizani ye esi kanda dina dia vwandis'e mambu mena ka
yalulwil'e nkuwu.
E ngyalulw'a nkuwu diambu dia vonza muna muntu, kadi e diambu di
tadilwanga mu mpila zole ye mpe mu ntangu zole.
Mu mpil'a ntete, muntu ndioyo yalwidi e nkuwu nani? Mwan'a guta, mwan'a
kanda? Mwisi kanda vo nko ye nzadi? Ntungi vo mu ntungila? Diambu di fwete toma
talwa, keti vo malavu yovo tuminwa? Ovo se dizayaken'e tuku dia yani muntu, bosi
a vav'e zay'e kuma ka yalulwidi e nkuwu. Ovo rna mene talwa muna nkululw'a
ntima ye ziku kia wonsono, kuna nima a rnbuta a fwete vwanda mu baka nzengo. | 50 |
E mpiJ'a zole vo muntu wa toma zayakana vo yi fu yani, wa teka voveswa vena
ndonga, wa tumbwa kala mpe vena ndonga ka sobanga ko, di vovelwanga vo: wu ka
kala; ndembi longa; nwa mi suka; yovo bolola nlambi. 0 muntu ndioyo se lweke
mu nkumbu zozo, 0 katulwanga mu nlong'a ki muntu tuka kwa rna se ye ku kanda
kadi mvwanzi, mu nkondw'a luzitu. Yi sia vo ka siwangwa vuvu kwa rna se m'ani
ko, kuna kanda mpe diawu di mosi. Ka sidi ye ndambu kenda tinina ko, se ndiang'a
yangila ngoma.
Kwa muntu
0 yalwidi e nkuwu, diambu diani di talwangwa ntete vena ka
yalulwidi yo, mu kieses'e ki se ye kanda diani mu mena rna vang'e mwan'awu ye
kwa esi kanda mena rna veng'o wa ngwawu. E mpovo zozo za va ndonga ka zi
manisanga nsamu ko yi sasila kaka ye toma siamisa mbi yi vengo kwa ndioy' 0
yalwidi e nkuwu vena ven'e mfumu ye nganga, va vwend'e nkazi ye ndona. E ntal'a
nsamu yoyo ya va ndonga yi vangamanga mu mwini vena fulu ki yalulwilw'e
nkuwu mu van'e ki yekwa kia kondw'e kanda diodio e luzitu, yi bosi esi kanda
di vwidi e muntu yalwidi e nkuwu a nw'e maza ye kwend'e ku fulu mu toma
fimp'e nsamu a muntu ndioy'o yalwidi e nkuwu. E nzengo yi lenda kufama
landila ngwizani yina tuka kanda divwidi e mambu ye kanda dia muntu kondelo
luzitu va fulu kia mambu mawu. Yi lenda kala mpe ya vevoka vo e ki se kia
muntu ndioyo kina ye ngwizani a mbote ye esi kanda di vwandisi e mambu
ka kondelo e luzitu. Nzengo yi lenda kala mpe ya nzaki ye ya nkufi vo muna kand'e
diodio yi ntete muntu awu 0 yalwidi e nkuwu va mambu mawu.
Kuna fulu a kwenda, tuka se dia wut'e mwana ndioyo yalwidi e nkuwu, kanda
diani ye rna ko ye nzadi a toma wizananga ye a ki kulanga muna mambu. E ku
fulu, a fwete toma tala nsamu ye mbi ani di lenda nata tuka mu kanda diani 0 nati
nkanu ye muna kanda ka kondel'e luzitu. A fwete tala mpe mpil'a nsangu zi
mwangana mu zunga mu kadilu kia muntu a mpil'e yoyo vena ntend'a nkongolo. 0
vo se a tadidi tezo kia mbi ye tezo kia nsoni, a mbuta mu nwanin'e mvila, luzitu ye
wungudi wa gutuka ye leloka muna vutuk'e va ntanda, a bongang'e tumbu kia muntu
ndioyo mu ngan'e yi: NLEKE BWEKE NSUKI, E TUMBU KW'A MBUTA.
E landakana a lenda vova vo: E LAU MUNTU KU MVWANGA. Bosi na kala ye
lau kiaku ku vondi ko. Eno kulu lun'e vava ka lunzenza ko, luzeye wuna tu
wutukidi, wuna wuzingidi a nkulu zeto ye zeno. 0 zevo muna mena rna vangamen'e
vava tu vovele vo: NSONI MU MESO, KALA VO MU MALU NGA KA
TULENDI TELAMA KO. Nsoni nana, kansi lutadi kuna twa tuka, wuna twa
sompanenanga, twa wutanena ye mpila tu zingilanga: ka twa fundananga ko ngatu vo
"':7:ma nsiku, yi dina vo nlenvo tu lombele, boko - boko vena wuna ngeye mfunu
a ngani a na
Mp~'1·'ZU a nsaku vo kwa na Mpanzu se kondelo luzitu vena mambu
mani. A f'vete lomba nlenvo ye vingila mvutu za na Mpanzu a nsaku. | 51 |
Kuna nima,o na Mpanzu a nsaku ka fwete lomb'e fulu mu kwenda fimp'e
nsamu mu zaya keti vo muna tezo kia kondwa kwa luzitu lwa mpil'e yoyo e
ndoloki yi lenda tondwa vo ka wawu ko. Mu telama se ka lenda vova vo: ngyele
yuvula Kalemba keti vo e mbulu dia kwani. Yi sia vo wele yuvul'e kanda ye rna
ko ye nzadi keti vo dia mbote vo ka wawu ko mu tond'e nlenvo ka lombelo vena
ndonga. E ndonga yina kuna fulu, a fwete lomb'e mbumba yikele kuna fulu kia
ena a vwidi e muntu yalwidi e nkuwu. Mu buka kia rna ko ye nzadi a kele kuna
fulu a fwete sola mpovi mosi ku a van'e ngangu zina zikele kuna fulu nga enda.
o vo manisi, na ka sisa diambu,
0 lombanga mu mpovo za sia vo; kielenge
mono mosi ko, ngatu diambu nsisidi: lwa koma. Konso muntu zayididi diambu
di vovelongo kuna, ka dina di vovwa ko, 0 vewanga nzila mu vova mpasi mu
lukisa ena a singa bak'e nzengo mu tonda yevo lembi tonda. Mu van'e malongi
mu mbakilu a nzengo va tewanga ngana nze yi yayi: NZO A NKWENO,
LUVUNGA DIADIA. Yi sia vo vana ngindu zi tunga nzo yi bakukidi kansi ka
toma baka ko; yovo tunga kansi ka bangula nzo ko. 0 vo muna mpovo a mbuta a
yantikidi mu ngana yoyo, mambu ka rna kwenda ku vakula nkalu a ndoloki ko.
Kansi vo a yantikila mu ngan'a sia vo: E KESA YE KAMBIKA KUNA NTU
A NKWENO, LUFITA. Yovo: E DIA NTETE SUSA, E DIA ZOLE LUKANU.
Ngatu vo: E YINKODIA VOLE KUMA NTU A NKWENO MAKANI. E ngan'e
zozo zi vovele vo e kadilu yoyo ya nkulu, ka yi fwene manisinwa mu ndoloki ko. 0
vo se a mene wa ngindu za ndonga, esi kanda diawu a fwete toma yindula dina
dia mbote dilenda tondwa ye dina di fwete vakulwilw'e nkalu. Vo di wizana vo
tond'e ndoloki, vena fulu muna mwini, e nsamu wulenda mana vena ntend'a
nkongolo. Yi bosi 0 mfumu a kanda di vwidi e nati a nkanu ka kanikinwa ka toma
sasilang'e mambu kwa matoko ka sansanga mu zitis'e makanda ye mambu rna
ngani, ye telw'e mpenza vo: wu nkayi, ntambu a kulu fwidi, divulukidi. Bosi toma
dio zaya vo ku nima tu tadidi mu tond'e ndoloki aku. Tuk'e mu wunu wa dia
nsilu wa sila vena, kuki kumbi lau ko. Zaya wo vo e diodio tosi dia ntete, ntoto
di nwini: wawu vo ka twa sisilwa woko: tu tondele. .
Yi bosi vena vawu, a rna ko ye nzadi a vutulanga matondo kwa ndambu zawu
zole ye vana malongi mpasi vo mambu rna mpil'e yoyo ka rna moneki diaka
ko mu vata ye zunga kieto. Tu kadi mu zingu ye malongi rna tu sisil'a mbuta zeto.
o vo e muntu ndioyo yalwidi e nkuwu mu kanda dia teka vanga mbi ya mpila
mosi mu diodio e kanda ka mu kolo kia nda mbeni ko, kuna fulu mambu mena,
nana rna vioka rna fwete vovelwa mu ngan'a sia vo: DIA NKULU KA DI
VOVWA KO, ZEVO DIA MPA KA DIKADI KO. Yovo: E MPUT'A NKULU
MFISI KU MBUNDUMUNANGA. Di lenda vovelwa diaka vo: E VATA KWA
YINGI YI BUNDUMUN'E MBONZI A WOLA. E vo e ngana kuna fulu se mu
nzil'e yayi se zina, diso>lgele vo e mambu rna nkulu rna futumukini, ye yikaneswa | 52 |
ye momo ma mpa ma lumbu kia wunu. Mu mpil'e yoyo e fulu ki zingilanga mu toma
f1lllpa nzila mu kwenda ven'e mvovo kwa kanda di sumukinu. Vo a teka lomba
ndoloki a mpamba, 0 wawu a fwete nata nkalu a malavu yi sia vo mbamba rnu
tongek'e nsingu za kanda dia na Mpanzu a nsaku, mu toma dodokele mu mpovo ezi
vo : A LEKE A KANGI A NDUNGU, A KOVOLWESI A MBUTA. Boko - boko
diaku wa lenvoka, wa tuloloka.
E si ki Mpanzu a nsaku mpe a fwete vutuk'e ku fulu mu banza keti vo dia mbote
mu loloka diak'e nkondwa luzitu yoyo ? 0 vo se esi kanda ka di a yangidiki ko, a
fwete bangama ye lomba nsiku a malavu. Va fulu kiokio di landang'e vonga kwa
diambu ye tezaneswa mu nsusu, nkombo yovo ngulu mu katul'e nsoni mu nkuwu
ba yalwidi. Vo dilenda wizanena mu tezo yoyo, nsiku wu futiswangwa mu fulu
kiokio muna mwini e diambu di mene.
Kansi mu ntadilu a nsamu vo wu monekene vo wa bala mu kuma kia ndandani
za nsamu yingi, ya futilwa mu ndoloki, malavu, nsusu ye bulu ya malu maya
mambu mana, mambu ka ma mananga ko, e nzengo se nsilu, vo mambu rna esi
kimpanzu a nsaku e kand'e diodio ka endingi diaka ko. E nsilu wowo wu fwete
kala wa fwanana ye kanda diodio a vwizanen'e nkanu mia ngyalulw'a nkuwu
vena mambu. Na se va kele lumbu kia mambu ma esi kanda dia nkaka, bosi ele
bulangana ye vanga nzonza evo konso kwa mpil'a ntantani kaka, e nsamu se ka wu
talwa diaka va ndonga ye mu mwini kaka ko, wu fwete luta mu mpimpa muna rna
seka mu mokenenang'e zi mbuta. Mu mpil'e yayi diambu di kitukanga se dia
toma bala kadi se di lenda nata mioyo mia wantu. A nkaka a lenda yela ntangu za nda
ye vovelwa vo mvumbi zi batumbidi.
Nzenza ye matoko ma yingi ma toma ki yuvulanga >Ie sivik'e kuma a kongo a
zitisilang'e nkuwu. Kwa mwisi kongo, vo va mambu kele vwanda, mu nzo a ngani
ka vwende, va lufwa yovo va longo, va dia ye nwa,vo ka yadilu nkuwu ko, ka dia
mbote ko. Kadi kena ye konso ntanini ko ye ka vwilu mfunu ko, kadi ka yandelo ko.
Kwa Nkongo a longwa mu kisi nsi, ka lendi dia ngatu nwa kima ko ye mpe ka
lendi vo vwanda ye kuna nsuka ko, mu kondwa kwa nkuwu.
E Nkongo vo kenda kota mu nzo a kinzenza, mu vata dia ki nzenza yovo mpe ku
tini kia kinzenza wawu ka manis'e van'e mbote za moko, wawu ka vwanda kaka, ka
fwete yadilw'e nkuwu: Ya ndwak'a mbote, ka dia kia mungwa ye nwa maza rna
kuluka, ka vova diambu di wa mfumu ye nganga. Va nga wiza vo ma ngonge za
malu nga wizila mu vutuka, mbote ma kala ma nsi za tambi. Vimpi kakatu e
kumunanga ki mbevo. | 53 |
Kuna nsuk'a nkuwu, yani nzenza bosi ka kot'e nkuwu muna vutukil'e mpovo
za mbala nga yala yo. Vo tumiswa ka tumisu kuna nsuk'a nkuwu bosi ka landis'e
sia yo: NTEDI A MBILA WA LUKA, E NTAMBULWIDI A MBILA ZOWA:
mu lomb'e mvovo ka tumisinu lenda vova mpe vo: MBIL'A KU LUMBU VO
K.A YA DlA KO, YA MAMBD. Ndiona wu ntumisi bosi ka yantik'e vova mena ka
ntumisini. 0 vo ya dia, 0 sunzulwilu e rna dia ye kuna matukidi, kuma mezidi. 0 vo
malavu mpe wawu vo ka rna mu seka ko, ka fwete song'e ku matukidi ye kuma
mezidi, bosi se ka dia ngatu vo nwa kina ka veno.
E ngyalu a nkuwu yi kwikizi kia sia vo kala ye vuvu kia sia vo: kala kwaku
kia mbote va fulu kiokio, dia ye nwa kwani yina veno, ka yi vanga mbi mu vumu ko.
Mu kala va konso kwa fongo ki yadilu e nkuwu, 0 muntu 0 kalanga wa toma
siama ye luvuvamu lwa wonso vo ka lendi sa kondwa luzitu ko ye mpe yani ka lendi
konda muntu luzitu ko. Va fulu e kiokio va telwang'e ngana vo: NTETE A MBASA,
ZITA YE ZITAZIANA. Di vovele vo ye en'a yadidi e nkuwu y'eto tu kotele
yo, tu fwete yo zitisila ku mosi. Eto twa luzitisa, eno mpe lwa tu zitisa.
Dia mpasi ye tutu mu mavata ma esi Kongo yovo nkutu muna esi Kongo a
yenda die loso mu nsi ye nsi mu yalul'e nkuwu ovo a yadildi yo vena fulu a vwende
mu lund'e lusansu, a nkwa luzitu muna fuka ye kadilu ya kisi Kongo. ° wawu
mu kufIka ,muna zingu kia NKONGO, e nkuwu yi diambu di lundang'e luzingu,
mavimpi ye mioyo mia wantu muna mavata ye muna makanda mawu. Kadi
e nkuwu yi nsiku wa yantikilwanga mambu mu konso kwa
fongo, mu tambula
nzenza mu nzo, mu vata yovo nkutu mu vumu yovo mu kanda. 0 mwisi Kongo
wawu ka zitisang'e moyo a muntu, muna toma ku ntanina muna fulu ya dia ye
nwa, muna fulu ya tela mambu rna kiese ye rna kiadi se va fwete vitiswa
kak'e makangilu: NKUWU. Muna tinis'e mbi ye mavwanga rna yi mpumbulu ye
mi nkolwa malavu.
Muna manisa, e NKUWU yi nsilu yovo nsiku wa sisa zi nkulu z'eto mu
nwanin'e mioyo, mavimpi ye zingu ya zi mbuta, a leke, rna se ye ana muna
kanda. Mu nwanina rna ko ye nzadi, ntungi ye nzenza tu vwende zawu va fulu
ki mosi: va bela, mu vata ye mu zunga kia nsi. | 54 |
NGANA
o mwisi nsi eto a kongo mu zunga ki Africa, 0 toma kufIkanga mvovo miani
muna NGANA. E ngana yi mvovo mia nkufI mu sunzul'e ngindu za viengaswa, za
fImpwa ye za tondwa muna kufi kw'a wonsono. 0 nkongo muna ntona ye zayi wandi
wa kotisa ngana muna yinzonzi ye moko yani ya wonso. Yi kuma muna zunga ya
kongo konso vata ye muna konso belo mwa kalanga ye fulu ya tadila mambu: rna
seka, yi banga, mbombe evo kioto ye mbazi a nkanu.
Mu nzo ye fulu yoyo mwa viokelanga moko ye nsamu mia yingi mia kitukanga
se yi nsamu ye malongi kwa esi belo, vata ye nkangu. Yi momo mwa longokelwang'e
ngana. Yantikila mu sia vo: 0 mwan'a nkayi mu minga, 0 mwan'a muntu mu ngana.
Di vovele vo: mu long'a mwan'a nkayi, e tina, lwa nsongel'e takuk'e minga. Vo se
mwan'a muntu lufwete ku nlong'e t'e ngana. Tu lenda vova diaka vo : e mavuta ndia
muna lumbu kia tima. Di lenda balulwa vo : konso diambu ye ntangu ani, kadi vo ku
timini mavuta ko, ku lendi mo vula ko wa dia. Ye vena rna timwa, rna vulwa evo
yokwa bosi rna kituka se ndia.
Mu nding'eto a kikongo muna ye ngana za yingi : muna ngana za yinzengo, ngana
za ngwidi, ngana za mvwezo, ngana za kisakidika.
Konso muntu wuna vo kimpovi, muna kimvwala kiani
0 kotesanga ngana
landila nsamu wuna wutwa lutila. Ovo se nguidi yidilu vo, muna mvutu a lenda ta
ngana vo: wa dia nguidi ka kamwangwa laka ko. Yi sia vo a tondele yo e nguidi. Va
kalanga mpe ye ntangu vo muntu silu ku ntuala ka tomene zaya landanesa ngana ko
lenda vengomoka ye vova ngana yi lenda kotesa ntatani mu nsamu. Mu diodio
muntu muna siwa va kimpovi ka fwete toma fImpwa ye bundw'e vuvu muna
ngangu, muna ntona ye kimvwala kiani. E ngana zi zeye toma kufIk'e mpovo ye
zi zeye mpe balumun'e nsamu mu mbote ovo se yi tomene koteswa mu nzil'ani.
Vo se ka wau ko, e nsamu wu fwete beba ye tekama. | 55 |
Konso kwa mpil'a nsamu, wa lufwa, wa longo yovo mpe mfundu wutadidi
nzonzi a zi nganga za mvwala a tanga ngana za mpila mu mpila rou kufika yovo
mu tomesa yovo mpe mu zola teza wu mbakuzi wa ndambu a twa fundana yau. Vo
e ndambu yina se ka ya toma luka ye lungalala ko, yi lenda tarobulwila mu
kingana a telelo mu ku a teza wu mbakuzi wau mu nsamu a twa tala.
E ngangu za wantu zi zonzanga muna vova ye vutula, zi talananga muna yi
ngana ya zi mvwala zi siwangwa ku ntwal'a mambu. Muna kisi nsi wau vo malongi
mu fulu ya mambu ma vaninungu, konso lumbu kisilu vo kia tala nsamu wubwidi mu
vata evo mpe va tini kia nsi wantu a zolanga kwenda longoka mu zaya weyi roa
lutila. Nani kala mpovi mu nsamu wowo, nki a mpila ka tadila wo ye nki a nzengo
ka vana kuna nsuka. Mu lusansu lwa nsi eto e diambu di bwididi muntu wunu,
di lenda bwila muntu wa nkaka muna lumbu yi landa yi kum'a telang'e ngana
vo:
NSIE MALAVU BUIDI KU BA MU MENE - MENE, VEN'E NGANGU
KWA ENA A MAT'E MA BA MU NKOKELA. Di vovele vo: e nsamu mina mi
bwidi mu Ntoni wunu milukisi a nkaka mpasi vo ka mi a bwidi ko wau vo a widi
wuna ka vanga muna lwaka ku lufundisu vena meso rna ndonga. A vova diaka vo:
TEKA DIO MONA, BOSI LUKA, yi sia vo: e diambu vo mwene dio, yi sia vo
zedio e mbi ye robot'ani bosi se wakala ye ngangu mu tina dio ovo kinu mona dio
ko ngatu wa dio, ku lendi dio zayila mbi ye mbot'ani ko. Ngan'a nkakadiaka:
KOK'A NKOKELE, E KOKELA KWA MWENE KIO KO E?
E ngana zozo zi susumunanga muntu mu kala wa lungalala mu mena ka
monanga muna meso mandi mpasi vo ka moni mpasi ko kuna ntuala.
Mu zingu mambu mengi mena mo, wau vo e wantu a ki natanga mu zola toma
zinga kia mbote. Kansi mu kuma kia nswaswani a mbakisa, nzayilu, ngolo za nitu
ye ngolo za salu e mpovo mpe zi swaswananga nze yi ndendelo ye wete wa ndose.
E nswaswani yoyo yi lenda tundidika muntu ye yi lenda vevola muntu ye ku
mvweza muna yi ngana kaka. Mu mvwezelo a tanga ngana nze yi zazi: «KANA KA
NTI KO E MAKAYA MVWE.» Di lenda vovelwa mpil'eyi: E ZOWA KA
KEVANGA KO. Vo se ka zolele ta ngana ko. Ovo se muntu a vwezoka «mputu» se
kondelo luzitu kwa ngang'a mvwala, mu fwema lenda mu toma ku nsakanena ye
sasila ki mputu kiani lenda ku mvovesa vo: ngeye rountu va wuna e LEKELA
. MIAYA, E SIKAMENA MFUNI mu songa vo nzala ka nanginanga ka lendanga
kia dia mu lekela ye mu sikamena ko wau vo mu nkondwa kwani. Mu swaswanesa
ntindu miole mia wantu, a velela ye a mvindu yo vo a sadi ye mputu va lenda tewa
ngana vo: E MA KWANZA NITU, E MANKONDO NDIMBA. Di songele vo e sala
kubikilwa. Mu nswaswani kaka va lenda vovelwa mu vweza muntu wa nitu za
fioti, wa nkufi ngatu vo nkwa ndenda za fioti, mu ku mvovela ye ku nwanina va
lenda tewa ngan'a sia vo: E VONGA KA NGWOLE KO, E
Iq:V1\~'MPE | 56 |
ii
I
I
KA NDAMBU KO. Na rnuntu wutwa vunwa kwa rnpangi ani rnuntu, mu ku
nlukisa se fwete telwa ngan'a sia yo: E NKUTU A ZOWA, NKUMBU MOSI YI
SIWANG'E KOKO. Yi sia YO, 0 rnuntu ntangu rnosi ka lenda tambulwila vunwa. Mu
rnpil'a nkaka di lenda vovelwa rnpil'e yi: VO A TUMBA VO NW'AKU YE
MBELEKA, NGE VWIDI WO KOKANGA WOo Wau vo e luvwezo rnu nza ngolo
luna, mu ki sobanesa va kati kwa ena a torna ye ena a yiva «a rnbi rnu ndose» kansi
rnuna ngindu ye nsadilu a singarna. A nkwa ngindu ye ntona a ku a nwaninanga
rnu ngan'eyi: BI WA NSUSU MU LUSALA. A sasidilanga ngana yayi rnu nzil'eyi
ya vova, e zidi kia rnbi yovo e nlele rniani rnia rnvindu kansi e ngindu ye mavangu
rna rnbote. Kadi va kalanga ye nsusu e nsala za rnbi kansi vo se vondelo, ka vuzw'e
nsala zi rnonekanga vo za rnbi, ka mana tetwa ye larnbwa rnuna wurnbangu wa
nlarnbi a torna longoka, e nzongi a nsusu wa mbote kaka wu kalanga ye bi wa
nsala vilakanwa wa vilakanwanga. 0 nsusu a nsala za rnbi vo ka vondwa, vava
ka vuzw'e nsala e nkand'ani wa rnbote kaka ye wa vielela wu monekenanga. Yi rnu
kuma kiokio a rnbuta a sisila ngana YOYO.
Mu zingu rnengi rnena mo, tu lenda landa nkundi ye sia vuvu vo tu lenda baka
lusadisu kwa yani vo se ka wau ko, ka tu nata mu nzil'a rnfuilu mi vonda ngindu twa
kubika, na se tu yuvuilu keti vo weyi kaka, toma-rna torna? Vo wu dirnonekenanga
nze se ku rnfuilu tu kwendanga, rnu rnvutu tu lenda ta ngana yo:
YA BANZ'E
LOMBOLOKA NT! A YE KAMA, KINGA KUDIKILA MVINDU KWANI. Di
zolele sasila vo muntu wa kala wa vielela e kolo ka zietelenge ye ndioyo ko, rnu
kangala yani wau se bebele, 0 bakidi mfuilu, yov' 0 kulukidi e luzitu rnuna meso rna
wantu a nzaya wau vo e mpil'a rnuntu ka kangalanga yani wa tekama, wa vila
ye mbebesi. 0 yani wa rnonekenenge wa mbote yi se rnoneka watorna beba lutila
ndioyo tomene zayakana vo wa tekama ntama. Vava ngana yayi tu zolele songa vo
rnuna kangala, rnuntu fwete toma tala keti vo yiva se ka yiva vo torna se ka toma?
Ku ntwala singa kwenda vo ku nim' 0 singa vutuka rnu kangala evo sala ntwadi ye
ndioyo muntu, mu lembi kibanza kuna ntwala. Mu mena rna rnonekanga yo:
E KIBANZA KA KOKANGA LOWA KO YOVO E KIBANZA K.A VITANGA
KO. E nsasa vo konso muntu ka toma banzanga ye torna fimpa diambu ka vova
ngatu vanga ko, kuna nirna ka fwete ki yindula «kibanza». Yi kuma di
vovelwanga YO: 0 kibanza kunirna kaka ka kwiza lwakanga ka vitanga ko. Lwa dia
kweno, lwa mokena bosi se ka kwiza, vava lusie moko ku ntu e ntangu yi viokelenge,
rna vova rna mene vovokanga: vo rna nkanu, zena rna wakenenge yimene. Vo rna
vanga se sinsu kaka yi rnoneka, vo yi rna vangu rna viokelenge ntama. | 57 |
NGANA ZA LEMBI
SASILWA
1. Ku nienga nkil'a mbwa nga kiame ki na ko e?
2. Kilozi ko tadi ko nga maki ya lozela ko e?
3. E yi katul'e nlele ka mona nsoni ko, e yi tala yi mon'e nsoni?
4. E die nkayi yi yeloke vo tin'e nkayi yi yeloka?
5. Va ki dia ngazi ko e nwa wa bwaka, va yi die ngazi weyi yi kala e?
6. Kwenda - kwenda tala ku nima, ka kizowa ko ngangu za kwendela.
7. Dia kwa ntinu" yokw'e nwa.
8. Nzala visa, nzala ka volesa ko.
9. Sumba ntu a nkombo, vanga vila dia mbwa.
10. Ndiang'a nkufi vo veza yo, lele va mbazi.
11. Tetwa ka yi tetwa, bulwa ka yi bulwa weyi yi zaya kenena yina yina muna
kati e? Mpila mosi yeo
12. Twendi nze ka tulwaka ko, tu leki nze ka tu kielwa ko.
13. E na tumisa tembwa e mankondo wa sie nsi kinwa.
14. Na zol'e nsafu a lomba, bwa yelutayi.
15. Si e malu mu nkoko, e ntundulu ka yi dianga ko.
16. Vo ntulu wa yela, vo kovola tawulanga, vo minanga e ntulu vimba.
17. E koko vo ku lenda, e nwa ka dianga kia mbi ko.
18. Kutu wa nkufi edina kwa nda wa kwani.
19. Nkangalu a toko, fwanan'e mbundu.
20. Na seva nkweno, ku bondoki ko.
21. 0 nge mbombo, nki ki dia nwa 0 vilwa?
22. Mpove1e ku mpundu, nga nani wa kondw'e mbundwe?
23. Ma ta nsa mbwadi va koko, konso muntu ka viengoziola ye wani.
24. Nkindu a zandu, atu ye fulu diau.
25. a) Ntietie minini nkandi, kuna wu vayikila ku ka tadidi e tezo.
26. b) E Ntietie, dilani e ngwaku. Yani ntu wu tuk'e ki nsanga yi wa talwanga.
27. Vo tal'e sekwa, wa tal'e maza.
28. Nzenza tele ntangu mu vata, yi dia nkatula kuna ka tuka. | 58 |
29. E nkaz'a tata keti we ken'e? E rna lavu va ntu va mena!
30. Mwan'a mbwa nete vangala kia ntu a muntu, kina ka kola rna nene ka nata.
Yani vangala kia ntu a muntu kia fioti?
31. Mbwa nimbanga va ziku, lumbu ya mazandu ka tanganga.
32. Ngola wa zola va za ki le1e.
33. E mpaka ye mbuta, matula.
34. Vana ven'e ntongo, 0 vaka ka lendi kula ko.
35. Kuna kwa yenda ko, e zulu dia bwa.
36. E na vuna vioka, vo lek'o tungunukini.
37. Wutila va zandu ku natwa nsangu ko, a wonso a kele vo nsanga z'aku e?
38. Ntulu a nkweno ka ya sikilwanga ngoma ko, nwa nkweno ka wu sikilwa mu
mpiozi ko.
39.0 mwan'a nsa mu minga" vo yi mwan'a muntu mu ngana.
40. 0 matu kan'olevele, ka lendi lut'o ntu ko.
41. E mbwanzi yi kwendanga ye mvumbi, ki moyo.
42. Nzo ka natwa, vumu ka siswa.
43. Sia ntu a nkweno mu kinzu, vo ka wu fwanamo ko waku wu vinga mo.
44. Nzo kwa leka ko, ku zeye yi tatikanga mo ko.
45. Koko mazi, koko nkula ka vena koko nkulula ko.
46. A kwa malak'e nsanga nkatu, a kwa nsang'e malaka nkatu.
47.0 Mankengele ka leva ko, e nsi ka yi fwa mbazi ko.
48. E nkele nkodo e mbizi mbulu.
49. 0 mbaka vena ka manikinanga, va ka manunuinanga.
50. Nsumbi a ngazi wa luka, e nsompi a longo zowa.
51. Ka lu dididi mavoke ko, e ku mavoke ku tu kwenda. | 59 |
NKONGO
YE NZAMBI
Muna lusansu lwa esi kongo, rnuna rnbokena zina tu lende tuka ki rnwana zi
ku tu songanga ziku kia sia vo rnwisi kongo tuka rnu ntangu e kolo rnundele
kena keza rnu nsi eto ko, a zaya, a sadila ye zitisa Nzarnbi.
Va fulu ya rnokenena, rnu rnarnbu rna kanda, vo rnpaka se zina vo, rnu lenda
rnanisa ye kwikila vo ludi ka twa vova wa vangiswanga sisu kia viokesel'e nlernbo
vena laka ye zangul'e koko rnuna zulu bosi ka vova vo: NZAMBI rnuntu rnuna
ntangu e yina ya diarnbu, vo zangwidi e koko kuna zulu ye vov'e nkurnbu a
Nzarnbi di songele vo ludi ka vovele, ka fwete kwikilwa. Ka fwete kwikilwa
kadi rnuna tandu kin'e luvunu ka lwa tornene sadilwanga beni ko. E dia zole, e
nkurnbu a Nzarnbi ka ya vovelongo rnparnba ko. E nkangu a kisi kongo wonga
wa rnwenel1ge rnu vunina rnu nkurnbu a Nzarnbi, kadi a toma dio zaya vo konso
kwa diarnbu di vangarnene yovo di vovelo dia lwaka vana meso rna Nzarnbi.
Lukwikilu 1010 rnuna Nzarnbi lwa sadisanga rnu lund'e nsi rnuna luvuvarnu, kondwa
luvunu, wivi ye zurnba.
E nkangu rnuna vata diau, rnu nsasilu a ana rnuna kileke kiani wa yantikang'e
siwa rnuna ndarnbu ka kolela. 0 rnwan'a nturnarni, walernvo, wa nkwa luzitu ye
nsadisi rnuna vata vo rnuntu yuvuidi rnpil'a fu ya rnwana ndioyo, en'a zinganga
yani a siang'e ki rnbangi vo: e ndioyo rnwan'a Nzarnbi. Vo se rnbuta wa siwanga va
fulu kia: rnuntu a Nzarnbi. Kwa konso rnuntu wa fu ya tekarna: ya luvunu, rnu nte a
zurnba, nkolarni ye nkwa wuntiangu e ndiona wa siwanga rnu fulu kia sia vo: rnwan'a
nkadi a rnpernba. Yi sia vo, ka rnwana yovo rnuntu a Nzarnbi ko. Mu ntangu e
yina, rnbuta za esi kongo za zaya nswaswani a rnbote ye rnbi. Mambu rna wonsono
rna rnbote, rna kiese ye luyangalalu rna Nzarnbi dezo yovo rna Nzarnbi a rnpungu. Ma
wonsono rna nkenda, rna nsoni, rna luvwezo konso ndion'o sadilanga rno, rnarnbu rna
rnbeni nkadi a rnpernba. Di vovele vo e rnbote za wonso yi nkayilu ye luzolo
lwa Nzarnbi, vo rnena rna nkenda ye rnpasi rnambu rna rnbeni nkadi a rnpemba,
ndion'o sadilanga rno rnpe rnuntu a nkadi a rnpernba. | 60 |
·
~
E nswaswani zozo za mbote ye mbi, za Nzambi ye nkadi a mpemba ka za yiza ye
mindele ko, za nkulu mumu nsi eto. A mindele wan'a yiza yo wana muna kongo. E
nkumbu a Yisu dia ludi ya mpa mindele a nata yo mwamu kongo. Nkanda, yi mnu ye
ntumbu miomio e nlongo mia ki mundele mia mpa mu nsi eto kansi vo yi rna wuku
rna nkulu tuka muntu ka vangamena wa zay'e ki wuka muna mpil'a tezo e Nzambi
ka nsongela wuna ka fwete ki sadisilanga mu katul'e yela muna nitu. Muna ntangu
yin'e Nzambi wa toma finamen'o muntu mu ku nsong'e ngangu mu tomes'e luzingu
lwa ku ntwala.
Muna nlemvo ka songanga kwa Nzambi, 0 muntu wa tambulanga lusadisu lwa
luingi kwa s'ani Nzambi wau vo mu mau kulu wa siang'e vuvu kwa se dia mvangi.
E tandu ya rna se ye nkulu zeto e kolo mindele kani miza ko, mu kongo Nzambi
wa zayakana, wazitiswanga ye sanisinwanga, kansi ka mwa kala mabundu ko ngatu
fulu ya sambidila.
Konso kwa muntu wa sambilanga ye lomba mena ka zolele kwa se diani Nzambi
kondwa kwenda kutakana ye wantu mu fulu ya sambidila «nzo a Nzambi» ka
mwa kele mpe antu a zingidingi mu kwenda longi mambu rna Nzambi ko kongo e
mvimba. Muna konso bela, e nsasilu a leke, ndiata z'a mbuta za songang'e mpil'a
zingu ki fwete natwa mu tina kota mu nzil'a mbi. Yi sia vo ya nkadi a mpemba. 0
muntu muna ngutuk'ani kaka, e ndona za makento za vavang'e zaya nki a mwan'o
wutukidi? Vo se a zeye kaka vo yakala yovo kento, e mpovo zau zakalang'ezi: tonda
dezo, nkazi a kand'o wutukidi ko. Vo se mwan'a nkento mpe, e mpovo zau
zakalang'ezi: tonda dezo, ndon'a nkento wutukidi ko. E dia ntete tonda dezo
«Nzambi» mu bak'e nkazi yovo ndon'a mpa muna vumu, muna kanda yovo
muna vata.
o muntu vo ka mona sumbula muna kiyuvula mu sumbula kiokio wa vovanga:
e tata Nzambi, nki a mbi mpenge mfwete mwen'e sumbula kiaki? Yovo: e tata,
mono mwan'aku kizeye diambu di fwete ku ndata mu vonza ya mpil'e yayi ko!!
o lenda vova mpe e Nzambi a mpungu dezo 'kweyi ditukidi e diadi e diambu?
Momo e mambu rna mbi rna yikilwanga vo rna nkadi a mpemba nga ka rna
lendi bwilwa kwa mwan'a Nzambi 0 lembelo sumuka ko. Yi kuma muntu wa
ki yuvulanga ye yuvula s'ani Nzambi.
E dimbu ye nsadilu zozo zi sunzulanga vo dia ludi 0 mwisi kongo ka zaya
Nzambi ye mambu m'ani mu tandu kia lwaka mundele ko. Kayantika zitisa ye
sadila Nzambi mu lutumu lwa mundele ko. 0 nkongo wa yantika toma vengomo
ka Nzambi tu muna ziku mu ntangu ntemo wa yiza ye mundele wa toma kota ye
fu ya ki nzenza ya kisi mputu. | 61 |
Dia ludi mpe vo mwisi kongo va ndambu a zaya ye zltlsa Nzambi, wa
kwikilanga mwanda wa ngola wu lenda fundisa rna vangu rna wantu. Muna
nsadilu za konso muntu wa kalanga ye wonga mu vanga mbi mu lembi tumbwa
kwa Nzambi yovo kwa mwand'a zi mvumbi a nkulu zani.
Kwa mwisi kongo, 0 mvumbi wa fwa kia meso ka fwa kia matu ko. Di songele
YO, 0 muntu lenda fwa ye zim'e meso kansi ka fwete toma wa kwani rna wonsono
rna vovokela vena kena. Mu song'e kwikizi kia sia YO, 0 mvumbi wa ka wanga, a
mbuta mu kubika ye mu zik'e mvumbi, kanana a kanananga yani. Se dia mwana
ka fwete vova mena ka mona rna mbote mu vambana ye mwan'ani 0 fuidi. E
mfuilu vo ya lukatikisu,
0 se dia mwana ka fwete sie nsilu mu kuiza vutukila
konso kwa muntu kele vena fulu ki bakamen'e nzengo a lok'e moyo a muntu
«mwana» ndioyo fuidi.
Vena diaka ye sisu yi vangamanga vo muna vumu yovo muna kanda ngyelelo
ye rnfuilu zi sakidi, ngudi za makento za yenda didilanga kuna ziarni ya nkazi zau
mu song'e nkenda mu mpil'a mpasi a twa mona mu ngyelelo, mu nkondwa
za muntu 0 lenda toma ku a nwanina mu mpovelo, mu ngyelelo ye rnu mfuilulu.
Dia vangamanga mpe vo muna nsadilu ye muna ngutilu ka mu twa singama beni
ko, vwandu ya. vangamanga va kati kwa esi vumu bosi ya tombokanga mu
esi kanda dia wonso mpasi vo ku ki mosi a lomba kw'a kulu mu vengomona
mianda mia mbi mu vumu ka ki twa wuta ko.
E lukuikilu muna mwanda lwa kalang'e ngikani ye vuvu ki'a nkulu zau a
yindulanga vo nana vo a fwa, a fwete ku a taninanga muna ntangu a mpasi, vo
mpe rnuntu 0 vanganga mambu rna mbi muna vumu ngatu vo mu kanda e mwand'a
nkulu wu fwete ku ntumba. E tumbu ya vewanga landila vangu ye tezo kia mpasi
di nata muna vumu. Muna lukuikilu ye vuvu kia mpil'e yayi, ntete rnuna Nzambi
watuvanga, e dia zole muna ngolo za mwand'a mvumbi za nkulu zeto, 0 muntu a
mwisi kongo wa kala ye wonga mu vanga konso kwa diambu dia rnbi di lenda
kendeleka Nzambi ye nkulu z'ani za vita fwa. Wa kala rnpe ye wonga mu vanga
mambu momo ma mbi rna lenda tumbwa kwa Nzambi ye mianda mia wantu a fwa.
E wonga wowo wa toma sadisanga mu siamisa kadilu ya singama, ya luzitu muna
nsi ye kolesa luzitu mu wantu ye muna lekwa yau mpe. Vena ye makanda mu nza
ka rna zaya Nzambi ko, matoma swaswana muna mpovo, ndilu, nduinu, nkubikilu
za nzo ye makanda mau, muna nguizani tuka kanda diau ye rna kanda rna nkaka
ma mfinangani zau.
Ye mu wau, muna rna vata, mu zi mbanza za nza ya mvimba, konso kwa
zunga ena ye lusansu lwau, a zeye nkumbu a mvangiau. Vena ye nkangu mia nkaka
ka mi kuikilanga mianda ko, ka mi kuikilanga ko mpe vo muntu 0 fuidi, lenda
diaka moneka ye vova ngatu vo vanga diambu mu sadisa yovo tumba mbi a muntu.
Vena mpe ye nkangu mu nza ka mi kuikilanga ko vo Nzambi wuna, kadi a tuk'eku | 62 |
mvava muna zulu dia wonsono kani ka moneka ko di a vovelanga vo kena ko. Ovo
nkutu wa kala - kala 0 zevo mu wau se wa fwa ye vila ka monekanga diaka ko. Vena
ye ena ka a kuikilanga Nzambi ko, ka a kuikilanga mpe mianda ko.
Nlongo
Muntu muna nitu ani muna ye maza ye menga, mu kotanga yimbevo ya mpila
mu mpila. Vena ye yimbevo ya fioti vena mpe ye yi mbevo ya nene ya mpasi.
E yimbevo muna nitu a muntu muna kota ka mpasi ko, bosi katuka mputa yi
zayakananga lumbu ye mpila yi yantikilanga, e yi mbevo ya nkaka mu mpasi yo
lunza muna nitu ku songanga vo ki yantikidi. Yimbevo yina ya mpila mu mpila, vena
ye yimbevo ya va ntandu a nkanda, ya mu nsuni evo mu kati kwa nitu, ya mu
vumu «ndia» ya mu mianzi ya mu rna fulu ya ku ntu ye ya mu meno ye mu meso.
Yoyo yimbevo ya wonsono, yakala evo yina ye nti, mianzi ye makaya mu
manisa yo. Mi nti miomio mi bakwanga, tutwa ye sanganessa mi yikwangwa vo se
nlongo. E nlongo yi makaya, rna bula rna nti yovo mianzi mia nti mi lenda sadisa
mu kulula yovo katula kimbevo mu nitu a muntu evo mu nitu a bulu. Nti mia wonso
mi wukilwangwa yi nlongo. Vena ye nlongo IDuna vanga mio mia twa muna sadisa,
sumbwa mi fwete sumbwa kwa mbal'o vwidi mio. Ka mi bakidilwangwa ko, ovo
bakidila mio ka mi lendi tuila ye sadisila mpila mosi ye mia muntu wa sumba mio ko.
Va fulu kiaki a mbuta a tel'e ngana YO: kia fwa nzimbu kia tayika. Yi sia vo kia
sumbwa mu nzimbu kia ngolo, sadisa ki fwete sadisa wau vo kia vawuka yovo
kia velela.
Mu tandu kia zi mbuta, 0 nsadisi ka zingidingi mu nti ye makaya ko. Wa kelenge
ye salu yani mu nfinda ye nzanza, vo mbevo wizi sosi lusadisu, ka fwete kwenda
kuna vata dia nganga mpasi vo ka wukwa. Ovo se 0 bakidi e nlongo lenda kwenda
vutuki kuna vata diani. Ka kwa kelenge nzo za lundila mbevo ko, ngatu vo e nlongo
mia kala mia kubama mia vingil'e mbevo zi kwiza sos'e lusadisu. 0 mbevo vava ka
lwakanga, vo songele mpasi kena zau kwa nganga, bosi ka yindulanga mpil'a
nlongo mi singa kwend'a vavwa muna nzanza ye mfmda. 0 mbevo ka fwete vingila
ye vena va monek'e makaya ye mianzi mia nti mi vwilu e mfunu, mia vangwa
kina mi mana bosi yani nganga ntete ka nwa nana ka gyela ko bosi ka vana mio kwa
mbevo.
o nganga wa teka nwanga ntete mu katul'e wonga ye lukatikisu kwa mbevo ye
. ena ezidi yani. E dia zole mu songa vo miomio nlongo ka ndikila ko. Yi sia vo mia
sadisila kansi ka mia vondela wantu ko mu song'e mbandu yani mosi ntete 0 nwini
mio. Va fulu kiokio yi va telwang'e ngana vo : ta ntangu tuka vana nzo aku. Di vovele
vo konso mena tumina yantikila muna ngeye beni, wa song'e mbandu. | 63 |
Vena ye nlongo mia nkaka, on'0 zeye mio lenda songa kwani e nkumbu anti
yovo makaya fwete bonga ye mpila rna fwete vangilwa yi mene lwele vanga
eno mosi kondwa vana konso lekwa, 0 mbevo mpe vava ka baka mio, 0 yelokele
yani ka futi konso kwa nzimbu ngatu vo nsusu. Ma wuku mena rna mpila mu
mpila vena ye mena rna lombanga nlongo mia yingi ye mu ntangu ya nda beni
mu kuma kia vonga ye bala kwa ki mbevo.
Nkayi yovo wazi vo ku luyantiku wuna wulenda sadiswa mu tezo kia ntangu
a fioti. avo se ki yantikidi vanga mputa za nene ye zeng'e nlembo di kalanga
dia mpasi mu kwiza toma manisa. Ntangu a nda ki dianga bosi nlongo mia yingi
mi fwete vangwa mu lenda manisa ntete tuku dia ki mbevo muna kati bosi se ki
kwiza manisini va ntandu a nkanda muna mi nlembo ye zi mputa.
E yimbevo ya nkand'a nitu ya toma zayakana mu nsi eto yi yayi:
1. Makwanza;
2. Nsalandengi - Kintutu;
3. Mboba;
4. Wazi wa mbunduna;
5. Basa - basa ;
6. Tiya twa Nzambi;
7. Manguele ;
8. Ma bwo - bwo.
Mpasi za ntulu evo za mafulu yi zazi:
1. Nswengi;
2. Nkovola;
3. Kinsangala;
4. Kinkomanitu.
a mu vumu mu kalanga mpasi ezi:
1. Ndunzi;
2. Mfikila;
3. Nlutu a vumu;
4. Makulu;
5. Nsangika ;
6. Nkukulu «mpiki»;
7. Munkanda. | 64 |
Kuna ntu ku kotanga mpasi ezi:
1. Lukika;
2. Tota ntu «bwanga ntu»;
3. Nzieta;
4. Lauka «lam>;
5. Niangi;
6. Nzazi «ntu ziuka va kati».
Yimbevo yoyo ya wonsono ya sadisilwanga mu nlongo mia mu mfuta ye mu
mfmda zeto, lusadisu ka lwa kelenge ntalu za nda ko. Mu lusadisu luvewanga ka mu
lukanu lwa kinkita ko, kansi mu makani ye luzolo lwa kul'e moyo wun'e mpasi.
Ngindu za nganga ka za kelenge mu tomesa zingu kia yani nganga ko. Ngindu za
nganga za toma kala mu toma tombola vuvu kia zimbevo muna nlongo miani kwa
nkangu wu zeye mpil'a lusadisu lwani muna zunga ye tombola tunda dia vata ye
kanda diau.
Kieleka kia toma zitiswa ye sadilwa kwa zi nganga za mwuki kadi vo mene
wa mpasi za mbevo bosi
0 nganga ka vova keti vo ozeye sadis'e kimbevo
kiokio. Vo ka zeye kio sadisa ko, ka lendi vuna ngatu nkutu teza mu lutisa ntangu
a mbevo mpamba ko. Nganga za toma zayana za kele. Ndioyo nganga se ka
fwete yuvula keti vo a yele kala kuna kwa na ngandi «nganga wa nkaka ka
zeye» ovo kinu enda ko ko yovo ka a nzeye ko, yani se ka fwete ku a songel'e vata
ye nkumbu a nganga lenda sadis'e mbevo ndioyo mu nzaki 0 zeye nlongo mia
kimbevo kiokio. 0 ndioyo e nganga ka lendi lomba konso kuta ngatu tondo ko
kadi e nlongo ka venge mio yani ko. Ka vena nsasa ka lenda bakila kuta ngatu
konso kwa mpil'a matondo ko.
Nsadilu zozozi tomene sobana mu ntangu yayi yina vo e ki nganga se ki
nkita, salu kia zingila kansi ka kia sadisila wantu ko. Nganga ka zi salanga salu
kia nkaka ko, nanga yi vingila ye sadisa ena mu mpasi za rna yela. Nganga
za tunga tumbu twa nene mu lekes'e mbevo, asadisi a mbevo afutanga nzimbu za
yingi. Dia tutu mu ntangu eto mu mona nganga yi lenda vova vo e kiokio ki mbevo
ki sadisanga kio ko, lwendi kwa na ngandi, wau vo se ki nkita.
Ndonga yi sianga nlongo ye nkisi va fulu ki mosi, kansi e nlongo ka nkisi ko
kadi ka mi kalanga ye bunda ko. | 65 |
Nkisi
Mu ntangu ya vioka, a mbuta a toma kala ye luzingu lwa ntwadi muna vurnu, mu
belo, muna kanda ye muna mavata rna zunga. E ndundilu a wantu ya kadila
mu ndwenga za vova ye ntadilu za mambu, mu ndongelo za wantu ye mu rni nkisi
mia nzo ye kanda. E nzo yi vumu muna kanda. Muna kanda ka vumu yaukulu ya
kalanga ye nkisi mia lundila ngatu tadila kanda ko. Va kalanga ye nkisi mia kanda
kansi e vumu ya nkaka ya kanda ka yilendi tala ngatu nkutu simba bunda dia
nkisi mia kanda diau ko. Ka lumbu ki mosi a lenda tumiswa ye songelelwa rnpila
mina yo vo mpe longwa wuna mi vangilwangwa mu toma lund'e kanda.
E nkisi yi bunda dia nkurna, ngolo yo vo lendo kia kanda mu nwanin'e kanda
ka dia kotelwa kwa mbeni rnu ntangu a mpimpa vo dilele. E ngolo evo lendo
kiokio, kana nkutu mambu weyi wu makadil'e vonga ye bala, esi kand'e vuvu kiau
vo e nkisi miau mi fwete sala rnu kul'e kanda. Miomio e nkisi ka mi songwanga kwa
konso muntu ko, ka kala mwisi kanda yo vo nkundi nkutu ka lendi mio songwa ko.
Ka mi sadisilwanga mpe muntu ko vo kanda ka di vwende ko dia wizana vo e nsamu
a muntu ndioyo wu fwete talwa muna kisi kanda muna kati a nzo. Yi sia vo a sie
moko muna bunda dia kanda diau mpasi vo e nkulu za van'e nzila mu tal'e nsamu
a bwidilu muna mwisi kanda diau. Yi bosi muntu ndion'o simbang'e bunda ka
fwete dio nikuna mu fimpa rnena rna twa luta bosi ka van'e mvutu kwa zi rnbuta
za vumu muna lukutakanu lwau lwa mbuta za kanda.
E nkisi mia kanda mi fwete song'e tuku dia mambu ena mau ye mpila rna
lenda manisina. Vo muna kati kwa kanda yi sia vo muna vumu yau ka rnuna
muntu lenda mo manisa ko, e nkisi miau mi fwete songa kuna rna lenda rnanisina
ye ndion'o lenda mo manisa.
Kwa esi kanda, e nkisi miau yi luzingu ye ngolo zau e muntu lundanga
mio mfumu a luzitu vena ena a wonsono muna kanda diau. 0 yani mpe ka lendi
kondwa luzitu kwa zi mbuta za vumu ye esi kanda ko.
Ka makanda rna wonsono rna sadilanga rna bunda ko muna nkisi miau. E nkisi
mia toma swaswana beni mu makanda ye zunga. Vena ye makanda, e nkisi miau
mia mabunda, mu teke ya wantu mina, a nkaka mu makodia rna nene. Vena mpe
ye rna kanda rna tunga nzo za rna wene mu lundi!'e nkisi mia makanda mau.
Mu nsadilu ye ndundilu za nkisi vena ye nswaswani ya yingi mu nkisi - nkisi ye
mu kanda - kanda. Di vovele vo konso nkisi wuna ye mpitu ani mi landanga. Mu
makanda rna nkaka e nklsi mi vewangwa kwa mwan'a nkento yi ndona muna kand'e | 66 |
dina. 0 ndona muna kongo mfumu a nkento, a yingi a sompelanga kaka muna vata
ka yadil'e ki ndona. 0 yakala ka fwete zaya vo e nkento ani ndona, mfumu tuka ku
muini ye ku mpipa vena ye mambu ka singa vanganga ka rna lendi mokenenwa ko
ngatu vo songwa kwa wantu a nkaka muna vata tuka esi kanda ye ana nkutu. Mu
tinis'e vayikis'e mbumba, Ndona wa kangwang'e mawuta mpasi vo ka sadil'e kanda
mpipa ye muini.
Tuka nkisi mia kala kwa Ndona ye mia kala kw'a mfumu z'akala zakala ye nsiku
mia kala mia ngolo ka milendi sumukwa ko kwa ndion' 0 simbanga mio ye kwa ena
milundanga: esi kanda. Nsiku nze yi miami:
1. Ka mi lendi talwa ngatu simbwa kwa muntu ka vewa mio nswa mu sadila ko.
2. Ka mi lendi senzekwa va muini ngatu va mvula ko.
3. Milandanga menga, ka mi vewanga kwa konso muntu kena mwisi vumu kia
nkisi miomio ko.
4. Muna simba mio mbamb'a nsamba. Vena ye mina mia makodi mi lombang'e
makazu.
5.0 muntu lundanga mio ka fwete long'e mbala singa sala miau mu ntangu a nda.
Vena ye nkisi mi yantikilang'e longokwa muna vumu kia ngudi. Yi sia vo ekolo
mwana ka wutukidi ko, esi kanda a zeye vo ngudi eto ngandi mfumu ka wuta.
Vo ndona mpe a fwete zaya.
6. Mfumu ka lendi kwenda tunga malongo ko kansi wutukila kwani.
7. Mfumu evo Ndona ka lendi sola mbala ka sompa ko, vewa ka fwete vewa yani
mu lund'e nsiku mia wonso mia lumbu.
•
8. Mfumu evo Ndona esi kanda dia wonso ka lendi sola ko ngatu vo ki vanmbula.
9. Mfumu weyi ka fwemena, ka wandanga mwana ngatu nkento ko. Ka lendi zuba
muntu ko mfumu.
* 0 mfumu ye Ndona, kina ka yadikwanga, kimenga ye malavu rna fwete kala,
kansi kani nkutu yadikilu, ka fwete sadila mu lutumu lwa mfumu yo vo a Ndon'a
nkulu ye vena ka fwa 0 ndioyo wa mpa bosi ka simb'e fulu kiani. Mu mfuilu a mfumu
a nkulu ndioyo wa lundidingi e kanda, mfumu za vumu ya kanda diau a fwete
kutakana mu sikidis'e ki mfumu kwa ndioyo wa mpa. Ku mvan'e bunda dia nkisi ye
kubik'e suku ye mfulu a leka tuka mfumu a nkulu 0 fuidi ye mfumu a mpa wa moyo.
Muna ngindu ye vuvu kia esi kanda vo muna mpip'e yina kenda toma kanana yani
ye ku nsonga kwa zi nkulu za vita fwa mpasi vo a nzaya ye ku nsadisa mu lund'e nzo
ye kanda dia wonso ka sala diau. Mpipa mosi a fwete lek'e ntwadi, mpip'a nsuka mu
lwaka mu lumbu ki ziam'e mfumu a mbuta yi fuidi. Mfumu za wonso za zunga zi
fwete tumiswa za lungwa bosi esi kanda a lomb'e fulu ye mfumu zozo za zunga
mu kwenda sungula mfumu yi vinga vena kimfumu kasisidi. Kin'a vutuka ku fulu | 67 |
ezi lomb'e nzila kwa nkangu vo se a kwend'e ku ziami. Se dia mwana fwete van'e
'nzila bosi rna ko ye nzadi a t'e ngana yo: nkalu a mbote vo yi wudika lwa swek'e
tutu: ye vova vo tu luven'e nzila lwenda swek'e tadi wa nzizi, «mvumbi».
o mvumbi vava ka natwa kuna fulu ka fwete ziama, 0 mfumu a mpa ka lendi
ko kwenda ko, ka lendi vayika muna nzo a IeIe ko ye vena ka kwiza vayikiswa
kwa mfumu za zunga zi ku nkotesa kuna nzo ani. Mu ntangu yi mwangu'e yamba
se a fwete vang'e lumbu ka tumbwa yo vo vwandiswa va ki mfumu kia kanda,
ye vewa malongi mu lund'e nzo ye kanda, vata ye zunga. Mu lumbu kiokio yi
menga yi fwete kelwa mu lomba kwa zi nkulu mu yikama ye sadisa mfurnu a
mpa mu sadila mu zola ye luzitu. Kuna nima, esi vumu, kanda ye vata a fwete
longwa mu zitisa ye sadisa mfumu a mpa a nguilanga ye ku nsadisa mpasi vo
lwa kala lu nsizi lwa dia sinda di mosi, lwa kituka lu mika mia mbwa lwa lekela
ku mosi, lwa sikamena ku mosi, lwa vova diambu di tonda mfumu ye nganga. E
nkuwu yoyo yi ya nsuka mu manisa mambu rna wonsono.
Lu mwene vo e nkisi mia nkaka e nlongo mpe mia nkaka ka kima ki mosi ko,
ye ka mi sadilanga ku mosi ko.
Mu kunku ya nkisi muna ye yikunku - kunku ya yingi yi fwete vovelwa
mu nsamu ye zingu kia wantu a sadilang'e nkisi. Muna rnpila za yingi za nkisi
mi sadilwanga tu lenda soneka emi tu zayididi:
1. Nkisi mia kangila ye tumisina mvula;
2. Nkisi mia kombolwela ye bangumun'a kento;
3. Nkisi mia mavola rna nzimbu ye mbongo a mpatu
4. Nkisi mia telela a sumbi va zandu;
5. Nkisi mia nwanina «mia ngolo»;
6. Nkisi mia mbasu;
7. Ngombo;
8. Nkisi mia mbandanu: mia fwasila mioyo;
9. Nkisi mia makitu;
10. Nkisi rnia ki nkongo mu vetela.
Nkisi mina mia mpila mu mpila, kansi mi sadilwangwa mu lukanu ye vuvu
kia kudikil'e ngolo evo lendo mu mena ka zolang'e vanga. Mbandu vo rnuntu
zolele vanga nkinzi, 0 tumisi ndonga, wau mvula yi lweke, ka fwete sosa muntu
lenda vengomon'e mvula mpasi vo mu ntangu a nkinzi ani ka yi noki ko. 0 vo se | 68 |
nzal'a mvula kena yau muna ngolo ye lendo kia nkisi miomio ka lenda yo nokesa
mu ntangu ka zolele. Di lendakana mpe vo muntu 0 zolele ndumba, kansi e ndumba
ka zolele ko, toko dilenda vang'e nkisi mu balul'e ntima ye ngindu za ndumba
ndioyo, kuna nima wizi zol'e toko diodio.
E nkisi miami tu songele vava, ka mi vewangwa ki ve - ki ve ko, ndion'o zolele'e
nzimbu mia nzimbu ka kwend'a vavi e sumba. Kansi e nkisi mia wonsono ka mi
sumbilwanga mu nzimbu ko. Vena ye mina mi futilwangwa nsusu, nzimbu ye
mioyo mia wantu muna kal'e ngolo zina zi vwilu e mfunu. Bosi mu ntekelo a
nkisi miomio vena ye mina mi vewanga mu lekwa yi sunzulang'e nkisi miomi,? E
mia nkaka bonso mia ngolo mi fwete koteswa muna nitu muna mbani yo vo mu
nwa. Mpasi vo e ngolo za kota muna kati kwa nitu a ndioyo koteso nkisi miomio.
Di fwete toma zayidilwa vo e nkisi mia wonsono mina ye nsiku ka mi lendi
sumukwa ko. 0 vo muntu 0 bakidi nkisi ka lundidi nsiku ko, wa kala mu vonza kia
vukama, lawuka yo vo fwa. Yi dina vo e zingu kia mi nkisi kia lukwikilu lwa ngolo
muna nsiku mia konso kwa nkisi miomio, tuka kwa ndion'o bakidi mio ye ena ka
zingang'au ku mosi. Kadi vo mi moneka mbi, vo mi simbwa mpe mbi. Tu lenda
vova kondwa kwa wonga vo e nkisi muntu a toma kwikila fwete mio toma lunda vo
ka wau ko lenda fwa mu nswalu yovo kota mu zingu kia kala wa vukama evo wa
lawuka. Mbandu vo muntu wuna ye nkisi mia mvula, vo ka kanga yo, ka lendi nwa
maza ko, ka lendi tala ku zulu ko vo ka vilakana kaka, lubandanu lu ku ndia, ka fwete
via yo vo mwangalakana mu mbandanu. Yani ye ena ka kala awu va mosi, nzo ye
lekwa yi ku mfmamena. Dia mfunu mu zay'e tini yayi ya nswaswani za nlongo ye
nkisi. E kolo e nlongo mi sadilwanga mu sadisa ye kula mioyo mu mpasi za lufwa e
nkisi mi natanga muntu ku mpasi ye ku lufwa mu mpil'a nsiku ka fwete lunda ye
sadila. Vena nkutu ye mia nkaka mia vangila wantu mpasi. E kolo e nlongo mi lenda
songwa mu nkumbu za makaya ye mianzi mi lenda bakwa ye sanganeswa konda
kwa nsiku ye lembi futa konso dingwa e nkisi muna vewa mio wa futa mbongo yo
vo nkutu kimenga.
Nkisi a Kanda
Muna ntama, nana vo esi kongo a zaya ye kuikilanga Nzambi a Mpungu,
konso kanda dia kalanga ye vuvu vo a fwete kala diaka ye lendo kia nkaka mu
lundila kanda diau. Lendo kiokio kia kalanga ye nkumbu ani kia bokelwanga
ye mpe kia kalanga va moko rna mfumu a mvimba muna kanda. E Jendo kiokio
yi NKlSI A KANDA. | 69 |
E nkisi wowo wa sunzulwangwa mu mpila za yingi vena ye rna kanda rna
tunganga nzo za lundila nkisi miomio za bokelwanga vo NZO A MAWENE. Mu
nzo yoyo ka konso muntu 0 lenda mo kota ko. Dia zole ka konso kwa ntangu yi
lenda zibulwa ko. E lumbu yi vangilwangwa «VATILWA» ka vena muntu wenda
mu kiana ko, e nsie mia malavu a fwete nat'e nkalu zau za malavu e nkongo za
nkele ye nleki a ntambu a kento ye akala a fwete nata sadilwa yau ya wonsono
kuna nzo yoyo, vo yi men'e vatilwa yi bosi konso muntu ka lenda kwenda kuna
ka kanini: ku salu kiani mu ngolo ye nsambu za mpa.
Va kala mpe ye nkisi mia sunzukilanga mu TEKE, mu rna BUNDA, mu mi
NLUNGA ye MBELE. Nswaswani ya kala, landila zunga ye KANDA.
Wau vo vuvu kia kala mu NKISI miomio rna wonso rna vavwanga ye rna
zolwanga rna vangamanga mu ngolo za NKISI miomio wau vo mu sadila mio a
lombang'e ngolo ye luzolo lwa NZAMBI A MPUNGU. Kiadi mu ndwak'a
MINDELE ye nsamu a NZAMBI au a yok'e NKlSI ye NLONGO e ngolo
ye lendo kiokio kia mana esi nsi a komenenwa mu sadila ye kuikila nsadilu za
NZAMBI A MINDELE. E nkomenena yoyo ya kota muna rna wonso rna
zingu kia mwisi nsi tuka mu NDINGA, NDILU NKUMBU ZAWANA, NSIKU MIA
NSI, ye MINGILU MIA ZUNGA YE NSI NKUTU.
Mu mpiluk'a mambu ye nkutumunw'a kimfumu kia nsi a mbuta za wantu
za yantika van'e nkumbu kwa nsedia mia wutuka mu ndwak'a MINDELE
VO NSI a MINDELE. Nkumbu a nkenda, ya wubundu kadi ya sasilanga vo E
KONGO se ka DIETO DIAKA KO wau vo esi nsi a mana katulu'e nswa ye
lendo a kala yau.
Kindoki
Tuka muna tuka, e kindoki kia kala ye kia toma zayakana kwa zi mbuta za
wantu ye ndona za makento, ndumba ye matoko kansi ye mu wunu kinu tu wa ngatu
mona muntu wa vova ngatu tambuluila vo wa mona kio kala. Dia mpasi ye dia
tutu mu wa muntu 0 tambuluidi e vova vo wuna kiau. Di zayaken'etu vo kina
kansi ka vena ndion'o lenda kio sasila mpila kina ko: kia nti? kia matadi? kia ..
sengo vo kia makaya e? kia ndombe vo kia mpembe ngatu vo kia lukaya lwa nse
ovo kia lukaya lwa yuma e? mu kuma kia mpimpita zozo ye kondwa kwa kiesesa
yuvu yoyo e wantu ena ye mpasi mu toma zaya keti e kindoki yi nki. | 70 |
Muna zi nzo, mu belo ye mu mavata yo vo mu mbokena ye mbuta za wantu
ye ngudi za makento vo se vakele mwana yo vo ntekelo ka tumamanga ko yo vo
wuna ye kadilu ka ba yangalelanga ko yo vo kia lulendo, tu fwete wa vo : NDIOYO
KA KONDELE KlNDOKI KO YO VO MUNA KUFlKA: E NDIOYO, NDOKI.
Mu zak'e ntangu vo muntu kwend'a vovingi mambu matoma vangamanga evo ma
kwendelanga mpila ka vovelanga mo, 0 toma yikilwangwa vo NDOKI.
Mbakene ye wantu a mpila mu mpila mu vava toma zaya keti vo e KlNDOKI,
nki? a yingi a yindulanga ye vova vo e KlNDOKI, NKISI. Vena ye a nkaka a
yindulanga vo mazi rna KlNDOMBE. Mu zunga ki mosi vava mbokene ye wantu, a
mbuta za tona, kwa yau e KlNDOKI yi mpila ngangu 0 NZAMBI A MPUNGU ka
songa kwa wantu, kansi se kiadi mu kuma kia nsita, a sweka zo se za wantu a kunku
kia fioti a sadilanga zo mu tokanes'e a kweno, ka ena zau ko. Kwa mbuta zozo e
KlNDOKI, ka lekwa «KIMA» ki lenda moneka ye simbwa va moko bonso e NKISI
ko, kadi ka ki monekanga ko. Ba toma siamisa vo NGANGU mpila mosi ye ngangu
za vanga NTALU, SONEKA NKANDA, LEKA NTAMBU, TA - MANSA, GUKA
YI MBEVO. Mbuta zozo vo kiadi e NDOKI ka gukanga yi mbevo ko, kansi yani
yi zey'e kotes'e yi mbevo muna nitu za wantu kondwa kwa mbala vwidi e nitu ka
tona ye zaya mpila ya kotel'e kimbevo muna nitu ani, wau vo e zayi wowo yevo e
ngangu zozo kena zau ko lenda kwenda nkutu ye kuna lufwa vo ka bulangene ye
muntu wuna ye ngangu za guka evo KATULA yimbevo mu nitu ko.
Wau disidi kwa ngeye ntangi: kwa ngeye e KlNDOKI NKI E?
Ndongokelo a Kindoki
Dia nluta kwa mintangi mia nkand'eto mu baka lusadisu mu wa ye tanga mu
nkanda wau mpila zi bakilwanga vo zi longokelwang'e Kindoki. Nze yi mpila tu
mwene mu tini kia Kindoki, ki vovelo vo ngangu. Wau vo ngangu, disongele vo
muna kala zau longokwa zi fwete longokwa. Vena ye yuvu yi landa ku nima : kweyi
ki lenda longokelwa? mu nki a ntela ki longokelwang'e? mu nki a ntangu e? ya
mwini vo ya fuku?
Landila mena tu widi mu mbokena ye zimbuta mu mena ba zeye mu kunku kia
mbakilu evo ndongokelo a Kindoki, tu lenda vova vo vena ye mpila zole za nene. E
kindoki ki lenda bakilwa mu kimwana e kolo kina vo mwana ka kizeye ko, lenda kio
venwa mu vumu kia ngudi ani vava ki kalanga vo e lukau «VUMU» kilutidi e ngonde
,sambanu. Kilenda mpe venwa'muna NSANSILU «longa dia yolesela mwana» 0 vo
se ka dia lendakana mu ku mvanina kio mu vumu ko. Ki lenda vewa mu ngyavul'a
mwana yo vo e kolo kani ka toma tumbula ko. | 71 |
r
''--1
~$-
Vena ye mpil'a zole ka ya tomene vovelwa ko ye wau mpe ka yi toma
sadilwangwa ko, yi ya vana NDIA e vo KIMA kwa muntu a tona «wa vangama»
bosi muna mpimpa yi kwenda lombwa. 0 vo ka simba kak'e ndia e vo kima ka
veno, muna mpimp'a kwiza ka fwete ku gwa ye mokena yau mu ngangu zau za
kindoki. Di vovele vo ami nsedia mpe vo bong'e yuma tuka muna vumu a fwete
mokena ye kangala nkutu ye mbuta za wantu za ba van'e ngangu zozo. Dia mpasi
ye dia bala kwa mwana nsedia kani ka tumbula ko mu zaya mena ka twa vangiswa
kwa mbuta. 0 vanganga mo ye kwendanga mu nzila za mbi e vo za mbote kondua
kwa zaya nswaswani a rna vangu. Yi kuma vo sasukanga ye mavangu rna ngangu
zozo bonso za kingutukila ye 0 monanga zo za mbote wau vo yi zozo za ntete ka
longoka, muna zingu kiani.
Ya mokena ye fitoko fi mosi fia toma tokaneswangwa beni kwa esi nzo au
ye a kundi a vwandanga belo ki mosi mu kuma kia mambu rna kindoki, kadi wa
fundwanga vo an'a ngani ka venenge kindoki. Wa zubwanga ye vavankutu vo nga
ka fwete vondwa, mpasi vo ngudi ye se a leka «vuvama». Mu mokena yani wa
vova kieleka kiani vo : ludi e kindoki wuna kiau, mpila zole kena zau, wa baka zo
mu ki mwana kwa nkak'ani a yakala ye ngudi ani a nleke. Ba kwenda kangadingi
tuka ku Uige ye kuna Luanda e zak'e ntangu ku kongo Kinshasa nkutu a kwendanga
muna mpimpa: kwenda ye vutuka wau vo ena ye NDEKI AU a kangalelanga. Ya
ngyuvula keti vo wa loka kala muntu e? fi toko fiofio fia tambuluila. Wa nsasila vo,
ka dia mpasi ko mu loka muntu, 0 vo lumbakidi e kuma yovo diambu ka venge
dia mbi lenda bakilw'enzengo: ya lufwa yovo ya mayeIa mpe.
Wau vo e kani diame diakala mu zaya weyi wu venwang'e kindoki, kia zola
tatamena mu mambu rna nkaka ko ya luta mu lukanu lwame. Ya ngyuvula mpila ka
vaninang'e kindoki kwa an'a ngani? ka kw'a mbuta za wantu ko? yani vo muna
nsakana, vo yi nkayila kaka konso kima nsimbidi muna moko marne, vo nzola ku
nata mu nzil'a me a kindoki bosi tu kwenda, ka lendi fila mpaka ko. Ya vilula kiuvu
vo: kansi vena ye ana a ku fundanga, we di vovele? yani vo: wong'a monanga di a
kazilanga muna mpimpa vo twele ku a bokeIa.. Ya landa diaka kiuvu kia zaya
keti nki a nluta ena wau mu kala ndoki e? ka zola vova diaka ko, wa dingalala
kaka mono mpe ya yoya mu komenena. Mu lumbu kia nkaka ya ngyuvula keti vo
ka monanga nkenda ko, vo muntu a lokele mu dilwa kena? yani vo mona ka
monanga zO,kansi ka lendi katula nzengo a zi mbuta ko. Ndombele keti ka lenda
zayidila ntela ka yantika zaya vo se NDOKI. 0 vutuidi vo mu kileke ki beni, di kia
wutukila mu ngonde vwe ko. Bosi e mama, e kolo kina ka kibakila lukau lwame
ko, ka zaya wo vo mwan'a yakala ka singa wuta, kina ka mana nwa nlongo ka
vewa mia rna wuta. | 72 |
Moko kiaki ki songele nsumuka za muisi kongo mu lusansu lwani. E ngangu
. zozo za nkulu, a mbuta zeto a sisa zo, a sadila zo, a vananga zo kwa mbandu za
mpa, kansi dia nsiku dia kelenge mu vana zo kwa mwan'a ngani muna vata e va
muna kanda. Muna tandu kia zi mbuta, makanda mayingi rna fuka «mana» mu
kwend'a bundisi an'e yindoki. Yi kuma vo e nikis'e kindoki kwa mwana yo vo
kwa mwisi kanda dia ngani diambu dia mbi, dia nkanu a mfwanga.
E konso KANDA dia kala ye Kindoki kiau, yibosi a zayang'e ndeko a zingidingi
kiau ye mu nkia vumu kia kelenge.
Ngyantik'a zingu kia muntu
Luzingu lwa muntu mu ntete lwa mpasi za yingi lwa kele, kadi muna dia, ka
didingi rna dia rna lambwa ko, ka kelenge ye mpatu nze yi wau ko, ka kelenge ye
nzo ko, e kangala nkutu nkonga, mbele ngatu tanzi nkatu, nzungu ye malonga
nkangi. Muntu muna dia ka fwete kwend'a zieti mu, vava bundu, makaya yo vo
bulu mu dia.
Mu mpasi zozo muntu wa yantika soka sadilwa nze yi mbele mu zengel'e mbizi
wau vo mu nzala za moko e nlembo lwala ye lunza. E mbele ya sadisa fiU lwaka
mu vang'e tanzi mu zengela ntambu mia bakil'e mbizi muna mfuta ye kesela
tungwa mu ntangu a yiza tona vo mwini, kiozi ye mvula mpasi zi vananga muna
nitu, mu tina yo rna swaminu a fwete vanga : NZO. Ma lembe - rna lembe ngangu
za yiz'a tombokingi muna muntu ye a yiza solola tiya mu nkola. Yi sia vo mu
totakesa matadi mole muna ngalo, nsemo ye nkala-nkala za tiya zi vayikanga mo.
A visa vo mu nkala-nkal'e zozo vo va siwa mumfundi a ba vena tadi, e nkala-nkala
ka yi timbuka ko, lama zi lama muna mumfundi y i bosi e mumfundi baka wu
singa bak'e tiya. Dia ludi muna tezela, tiya twa vangama, mu ntete twa sadilwanga
kaka mu gyotela mu katula kiozi. Ku nima muntu wa yenda wana fulu kia teta
nzazi e futa kividi, a wana vo nkayi wa mana vie ndambu. A mbonga ye yantika
ku ndia, a mona nswaswani mu ndambu ya via ye yina ka ya via ko. E ndambu ya
via ya kala nzenzo ye nsunga za nkaka za mbote. Tuka mu yin'e ntangu muntu
wa mona mfunu a mpa wa tiya muna zingu kiau kia lumbu ka lumbu. Mvula ka
mvula muntu wa yend'a solodingi mambu rna mpa rna lenda sasula salu mu
tomesa zingu kiani. Katula mbele ye tanzi, 0 rnuntu ka lekilang'e ntambu,muntu
wa vanga nsengo mu timina rna wulu ye yantika vata mpatu rnu lembi kwend'a
vavingi bundu mu nzanza mia mwa nda, kondwa kwa vuvu kia kwenda yo wana
mu nzaki. E mbizi mpe yi diambu di mosi, a yantika twel'e bulu muna fulu yin'a
zingilanga mu kala ye vuvu kia dia yo muna ntangu ye lumbu a kala ye nzala. | 73 |
Ka mu kwenda zieti mu nzanza ye mfinda za nda kondwa kwa sikididi kia mona
zo muna ntangu a vwa zo e mfunu. Mu kuma kia ndilu a kondwa sikididi, muntu
wa kangalanga tini ye nzanza mia nda mu kwend'a sosi kia dia. Zak'e ntangu ka
lendanga mona kia dia ko, wa yoyanga nitu mu kuma kia diata tini ya nda, nzala
ye vwina dia maza. E ntangu e yina maza rna nwa ka rna solelongo ko, konso kwa
maza rna monekene rna nwa. Yi kuma mu tandu kiokio a mbuta a tel'e ngana yo: E
MAZA KA VIANGA KU NGOMBO KO. Di vovele yo: e maza ka rna vananga ki
mbevo kwa muntu ko. Mu ntangu yina yi mbevo tumwenang'e mpasi wau ka ya
zayakananga ko. Muntu wa zingilanga mpila mosi ye bulu kia mfuta. Kwa wantu a
mbakisa za fioti a lenda yindula vo fingu tu twa soneka mu eto kibeni: kinga
kieleka tu twa soneka mu susumuna ngindu za ena ka ena ye lusansu lwalu ko.
Malembe - malembe ntemo wu tombokanga, muntu wa yantika baka ngindu
za vat'e ntoto mu tin'e mpasi za kwend'a vavingi rna dia mu fulu ya nda, mu mi
nzanza ye mfmda za nene. E ntombok'a ntemo muna muntu wu natanga lusadisu
ye mpasi. Luvevoko lwa kota mu zingu kia muntu mu kala ye ngangu mu tunga
nzo ani, mu lenda twela bulu vena ndambu ka zingilanga ye vata nkutu mpatu
mu tin'e nzala. Muntu wa longoka vanga nlele mia vwata mu ntangu za kiozi ye
mu ntangu a tiya. Ngangu zozo za yantika vana zingu kia mpa kwa muntu ye ku
nsonga nzila za mpa mu tomes'e luzingu lwa ku ntwala. Mu ntete wau vo e zingu
kia ngyantika, wantu a zingilanga mu kimvuka, muna makanda mau, konso kanda
ye nkoko miau, nzanza ye mfmda zau a tunganga muna fulu yau.
Muna keba, muna sola yovo nkutu takula mbizi za maza, muntu wa kalanga
ye luzitu lwa lembi kwenda kuna ntoto a ngani yo vo ku nkoko a ngani. Vava kia
yantika fu ya mpil'e yayi ya kayan'e ntoto a ntwadi mu tini-tini ye vata diau muna
kanda diau yi bosi muna zunga ye nsi zau, e nkindu za yantika, mpambani ye vita za
kota. Mu nwanina, nzanza, nkoko ye mfinda. Nkindu ye vita ka za kala ko muna
lubantiku e kolo muntu ka kala ye sadilu ko, e kolo ka dididingi mu luzolo lwa
Nzambi. Yi sia YO, vava ka yele vedingi e bundu muna mfinda ye muna nzanza,
bundu ye nti mina ka kuna ngatu zaya mbala wa kuna mio ko. Ka kelenge ye nsita
ye ngolo za kaya ntoto ngatu nkoko ko.E kuma, dia ntete k' a kelenge ndong'a yingi
ko, e bundu ya kala yingi e wantu a ke. Mpila mosi mpe ye bulu muna luyantiku
e mbizi za yingi za kele vo yi wantu a ke. Vava se kia yiza wutan'e ndong'a wantu,
e ntoto wa yantik'e keva, bulu ye bundu mpe ya yantik'e kondwa muna tini ya nsi, e
nzala mpe za yantik'e kota mu nsi, konso kwa kanda dia ki kotela va nzanza
wa kala ndia ye bulu yo vo ku mfinda yin'e bulu ye nkoko, yo vo rna yanga rna
kala ngola yawukulu ya kitukanga se yau. 0 vo se va monekene diaka antu a nkaka
a finamena mu zola kwiza dila vena ena kwau, nkindu za yantikanga kina kaka
a lweke mu kota mu fulu kiokio. | 74 |
Mu kuma kia mpasi za zingu, muntu wa vanganga ngolo mu vengomona zo mu
nzila za kwend'a longoki ngangu za mpila mu mpila ye mu tandu a yantika mu so
neka mi nkanda, tomesa sadilwa, nzila, nzo za leka, ye kabula nkutu mingilu mia nsi.
Lumbu ka lumbu ngangu za muntu zi tombokanga, zi nlwakisi mu kangalele
mu lukongolo, mu kimpapa, ye sengo ya mpila - mu mpila ya mbote ye ya vonza
mu zingu kia yani muntu nkutu.
Wunu muntu muna ngangu zani, lenda kwenda kuna ngonde, lenda mona
mambu mena konso nsi kena kenda ko, kondwa ko kwenda. 0 muntu lenda mokena
ye nkundi yo vo kanda diani di zingilanga ku nsi a nkaka muna nsinga yo vo mpe
mu vovelo ya kondwa nsinga. 0 lendanga landa nsangu za nza ya mvimba muna
gwa ye mona wau ka vwende muna nzo ani. E luvevoko 1010 muna zingu lwa nata
mpasi za nkaka, vena ye wantu ena ka ena ye wuna ba lendela wete ye luvevoko
lwa zingu kiokio ko, wau vo nzala ena zau za kala ye yuma ya mpil'e yoyo, se a
kubamanga ye ki longa ngangu zin'a lendela yo kondwa sala. A kwend'a kotedingi
antu muna nzo mu ntangu za mpimpa. A nkaka nkutu k'a vingilanga mpimpa ko,
momo mwini a fwete gyiya kimona meso. 0 muntu 0 vwidi e yuma vo ka fil'e mpaka
ka fwete vondwa.
Mu tinisa mpasi za mpil'e yoyo a kwa ndenda, a mvwama,a tunganga nzo za
yelo ya sengo ya makumba rna VUVU, a tulanga makesa mu langidil'e mvwilu
zau. Vena nkutu ye mvwama zi kwend'a langidilwanga kwa makesa mpasi vo k'a
vangwa mbi kwa wantu a kondwa mpil'a mbote a lenda zingila ko.
E ntombok'a ngangu muna muntu ye ntombok'a mpasi zani zi kutu longanga
vo dia ludi vo : ka vena mbote yi kondele mbi ko, ngatu mbi yi kondele mbote. Yi sia
vo konso mbote yina ye mbi ani, konso mbi mpe yina ye mbote ani. Mbandu, kele vo
e nlulwa ka mikadi nkadi ko, nga ka mi vayikisanga nioka za vumu ko. Muna
kuma kia evi, e ntung'a nzo se ya ngangu za tinisin'e yuma kwa yau evi. Mu diodio
e ngangu za muntu se tomboka ye tomboka mu lunganes'e mvovo a mbuta z'eto
vo: ntel'a muntu wumananga, vo yi longi muna muntu ka dia mananga ko. Di vovele
vo longoka ye longoka kaka ye kuna lufwa. Di songele vo e longoka ka mu nzo a
nkanda kaka ko, muna salu muntu 0 tombolanga ngangu, muna mbokena, ntangilu a
nkanda mia mpila mu mpila, mu nzietelo lenda mona ye longoka mambu rna yingi
kinu mona ko, longoka kwa mvimba.
Nza ya mvimba mu nwanin'e zingu kia muntu kiend'e ku ntwala yi vava
toma fimpa mambu rna mpa mu kulula mpasi mu zingu kia muntu, kansi nkenda
kulamena se zi kulamenanga ntangu zaukulu. | 75 |
Nkongo ye Ntoto
Mpila mosi ye mena tu vitidi tanga mu luzingu lwa muntu luna lwa mpasi, wu
zingilanga mu vava kia dia, kia nwa ye vwata. E ndilu a muntu yi tomanga vo
zey'e ki vavila muna mfuta ye mu maza. Mu tandu kia mpa,e fulu ya salu ya ena
ba vwidi e mvwilu za yingi. Ndong'a yingi yi zingilanga mu mbongo yina ntoto
ka lenda ku mvana.
Va kala muntu mosi wa zingilanga mu kwend'a timi rna wumbu mu nzila zi
viokelang'e bulu. Wa timanga rna wumbu rna yingi, mu vuvu kia sia vo bulu se kizi
viokela vena din'e wumbu ki lenda sotoka ye lembi vioka kuna ki zolele
kwenda ye mu ntangu nkongo ka lwaka vena, se fumbula kaka. Va kalanga nkutu ye
ntangu vo nkong'o viokese lumbu ya yingi, lenda wan'e bulu kia fwa mu kuma
kia nzala, kiufuta ye vwina.
E wumbu yi wulu dia ki nziongololo di lenda kala mu vonga kwa 1,50m mu
tezo kia leva mu kuluka yo vo diumbu, ye 2,OOm mu tezo kia vonga. E wumbu
diodio difwete siwa muna kati-kati kwa nkuka: nzila yi kangalelang'e bulu. Muna
ntangu atima dio, e ntoto ka wulendi siwa vena ndambu, ngatu nkutu monekeswa
kwa bulu ko. Wu .fwete natwa ye lozwa kwa nkaka. Vo dimen'e tima, nkongo ka
fwete yala yi ntitikidi vena ntandu a wumbu ye sia ndianga mpasi vo wumbu
ka di moneki kwa bulu ko. E bulu vava yi lutanga mu kwenda vavi ndia ye maza, 0
vo se a lweke vena, vo amon'e ntoto wa timwa, wong'a kalanga wau mu luta, ngatu
vo se vonza kia lufwa ki lenda bwa kwa yau, yi kuma ntoto wu katuluilwanga.
Nkongo mosi wa yenda wana ntoto muna wumbu za mana bukama, wa toma
tala, ntoto za mana vivalala zau ka zi nikuki. Nkongo wa banza vo za fwa, wa·
katul'e nti mia sala vena ntandu a wumbu, bosi ka kulumuka.
Muna ngindu ye vuvu kia nkongo ndioyo wa zaya kaka vo za mana fwa za
kala. Kinga luvunu, za vivalala za kala mu tala keti vo nki a diambu se di ku a
lwakila muna wumbu. Muntu wa kulumuka muna wumbu; wa yantik'e bong'e
ntoto muna wumbu ye lozanga zo kuna seke, ku londe. Konso ntoto na ka
lwaka kaka vena ntoto, kuna londe, wuki tadidi,kena kwani ye diambu ko, telamene,
londokele wele kwani.
o nkongo kina ka tomboka, wa yantik'e vienges'e meso, ndambu ye ndamou
ka wana kana ntoto mosi ko. Nkongo wa kendalala, wa toma yoya, e vuvu kia
wonsono kia lau ka wanin'e ntoto kia mana. Kuna nkenda za wonsono e nkongo wa
yantik'e yala diak'e yi ntitikidi vena ntandu a wumbu, ndianga ye makaya~rna
yuma mu teza diak'e lau mu lumbu yi landa. | 76 |
E sinsu yo vo masakuba rna mpil'e yayi rna yend'a lukisingi a mbuta mu long'e
a leke vo: e nsa kuna kilu ka bakamanga ko. Di vovele vo, na wana bulu m~
ntambu wa dingalala, toma tala ku viti kutulul'e sokolo ko muna nsingu vo ku
mwene ko vo ka twa tevola ko ye toma fimpa
ngatu vo e nitu ani ya vola yina.
«ka yina tiya ko». Vo se ka wau ko, lenda ku nsimba ye ku nlengoziola, kansi lenda
tina ye sala ku sisa wa yambalala.
Nkongo za yingi za tilumukin'e nuni va moko yani muntu 0 sidi fwa momi
ye volelek'e nwa kondwa wuna ka vanga. Mu zingu kia muntu e ngan'a sia vo e
nsa kuna kilu nga wa mbaka kal'e? yi sasilanga mambu mengi ka tu lendi soneka
mu nlonga kumi ko. Konso muntu ka toma yindulanga ye toma tala mena ka vova
yo vo vanga ko, kuna nima ka fwete yambalala ye ki banza vo se 0 sasilu mbi ye
mfuilu mina mu mpovo ye rna vangu m'ani. Yi kuma vo se vova yo vo se vanga
konso kwa diambu teka toma tala ye banza. | 77 |
NDINGA
Muntu yo vo bulu mu songa ngindu zani, za kiese vo za mpasi vova ka fwete
vova muna sunzula yo vo vayikisa mena kena mau muna ntima ye ngindu zani. E
vova yi sisu kia vayikisa mambu muna nwa matukanga mu ngindu za konso kwa
muntu evo bulu. Ovo rna mbote 0 vovela mo muna kiese, kansi vo se rna mbi ku
makesi ka vovela mo ye ku zidi evo ndese a kangama. E mpovo zi vayikilanga
mu lekwa ka ki monekanga ko, ki yikilwanga vo NDINGA.
E NDINGA yi nzila
0 mvangi a lekwa ya moyo: NZAMBI ka sia muna
vangwa yi tevolanga ye zinga, mu sunzuluila ngindu, lunzi kia kiese yo vo kia
nkenda kwa ena ba zinganga ku mosi.
Konso rna yo vo ntindu a wantu, muna tini kiau ena ye nding'au a vovanga,
a wizanenanga ye longanenanga. Mu kiese yo vo mu mpasi ena ye mpila a
songelanga
zo muna nding'au Nzambi k'a vana. Muna nsi mosi mu lenda
kala ndinga mosi yo vo luta ndinga mosi. Vena nkutu ye nsi muna tini-tini muna
ye ndinga za nswaswani zi lembi wizananga. E ndinga yi sinsu ki swaswanesanga
nkuna mia wantu yo vo makanda rna mpila mu mpila rna nsi mosi yo vo rna nsi
za nswaswani. Mu ndinga, tu lendanga zaya muntu-muntu ye tini kia nsi ka vwilu
ye kanda diani. Mu nsi eto Angola, muini yo vo mu mpimpa muntu vo ka
vovela mu nding'a nsi ka mu mputu ko, ka fwete zayakana mu nswalu vo:
NKONGO, KIMBUNDU, HUMBUNDU, NGANGELA, TCHOKWE yo vo mpe
KWANHAMA, FIOTE
vo YANHEKA. Kansi vo mu mputu se ka vovele, kana
nkutu tomene ku ntadidila vena mpolo, dia mpasi mu zaya keti mwisi nki a zunga.
Ka mu sungula ko kw'a leke ka ena ye konso ndinga kisi nsi mu ntulu ko, kimputu
kaka, kulendi tona nkutu ko keti mwisi kweyi. Kwa zi mbuta za teka vova ndinga za
tini yau fwete zayakana kaka vo NKONGO muna mpovo, wau vo e kikongo yi kia
vit'e mu ntulu ngolo kina, se kifwete zola vovoka kaka. Mu diodio ki sangananga ye
mputu. Mpila mosi ye ndinga za nkaka za kisi Afrika zizolanga kaka vayika va
ntuala wau vo yi za vita mu ntulu ye mu ngindu za mvovi. E sisu kia ngolo za | 78 |
ndinga, ka kitoma yindulwangwa ko keti vo e kuma konso muntu vo waki lwakila
mvula kumi ye nana mu nding'ani, vava ka longoka nding'a nkaka, ka fwete
sanganesa kak'e nding'a nsi ani. Nza ya wonsono mpila mosi, makanda rna
wonsono mpe yi wowo kwani, tuka mindele ye ndombe, muna ndinga e mpovo
sanganesa kaka. Vena nkutu ye wantu k'a lendanga singika mvovo mu ndinga
za ngani ko mu kuma kia ngolo za ndinga zau. Mu tezo kia lusansu lwa konso
muntu, mu nza vena ye wantu k'a zolanga longoka ndinga za ki nzenza ko, en'a
longokanga mu ngolo za salu a salanga k'a toma zo vovanga ko.
Mu kuma kia sisu ya mpil'e yoyo yi monekanga mu mbokeno ye nsonekeno
za ndinga za nzenza vena ye a fimpi a sono muna zi ndinga a mona vo e ndinga
yi lukau e NZAMBI ka vana kwa vangwa yi vovanga mu ki nwanina muna mpovo,
mu sunzuluilanga kiese ye mpasi zani, ngangu ye ntona zandi muna kimvwala ye
mu salu.
Kala vo wantu a wonso se a zey'e mfunu a ndinga zau a kadi zo zola, nga zitisa
mpe a zitisanga ye nwanina zoo Tala kwa nza ya mvimba mindele mia sia ngolo,
yi mindele mia kisi NGELEZO, FWALANSA ye MPUTULUKEZO mwa wonsono
a yadil'a komenena nkangu a vovang'e ndinga zau. ° mputulukezo nkutu wa
vovanga vo e ndinga z'a ndombe ndnga z'a mbwa, 0 muntu a temoka ka lendi zo
vova ko. Mu kondwa kwa zaya kuma ye lembi tona lukanu a yiza lwau, mu lembi
yikilwa vo mbwa, ndong'eto ya yingi ya sia ngolo mu longoka ye vovanga kaka
Kimputulukezo. Wau vo konso ndion'o vovanga kimputulukezo, kana nkutu mbevo
a ntu «wa laka» wau ka vovang'e Kimputu, yi nkwa ngangu ndiona. Nkindu a mpasi
ya kala kwa zi mbuta mu tin'e yikilwa vo mbwa yovo zowa mu kuma kia nding'a nsi
ka zeye, ka vo vanga. Mu lembi zaya nding'a mindele, mbuta zeto za yingi ka za
lenda kala ye wunkabu wa zingila mu mabunda ko: mabunda yi rna vata matungilwa
mu lutumu lwa luyalu lwa lukezo, nsangani a yi mpata -vata ya yingi ya kalang'o mu
futa ya siwanga muna nzila za nene mu lenda talwangwa kwa luyalu. Bunda yi sia vo
yikakesa, yo vo vukanesa lekwa «yuma» ya mpila mosi va fulu ki mosi. Mabunda
rna vangwa rna kituka se yi mbanza-mbanza «Mbanza za fioti» muna zunga ya
wonsono ya nsi eto. Mabunda rna yikakesa ye sanganesa mvila za kala mwa nda ye
ku ba sompanesa, di vovele vo e mabunda rna zayanesa ye fmangesa mvila za
makanda ka masompanenenge ko mu ki nsi nkulu mu lembi toma zayana fu , ngutilu
ye nsasilu zau. E nsadilu za mpil'e yoyo za kutakesa ndonga va fulu ki mosi za
yiza mu nwanina nzila mu toma lunda ye tomesa luyalu lwa lukezo, toma kotesa
nding'ani muna nkangu wa wonsono, kulula lulendo lwa nding'a nsi. Kadi a zaya
wo vo e nkangu wowo wa kitulwanga se nkangu au mu lembi sweka mambu ye
vanga mbumba a komenenwanga mu vova kaka nding'a lukezo mwamu Angola,
Mosambike ye nsi za yala mputulukezo. Muna mwa yala Ngelezo ye Fwalansa | 79 |
mpe diau di mosi. Wau va e tuminwa mvula za yingi kwa nanga, ndonga ka
bazaya diaka ndinga za nsi zau ko, dia kituka dia mpasi mu vova ndinga zau
mu mvula se twa kuluka. Vena ye wantu a monanga nsoni mu vova zo, kw'a nkaka
k'a zeye nkutu kana lomba maza rna nwa mu nding'a nsi au ko, kansi a toma
longoka mu ndinga za nzenza.
Mu fulu ye tini ya nsi eta, vena ye mbanza zina vo ki mundele kia toma kota
mu ngolo, a mpangi zeta za toma saba mu ngolo, e mpovo, nseva ye nkovola nkutu
ka fwete landa mpila yin'a mindele a vovelanga, a sevelanga ye a kovolwelanga
mpasi va a yikilwanga vo au mpe se mindele nkanda kaka mia sala mia kindombe:
a temoka.
Wau vo se tu bakidi e lau dia lukuluku, dia mbote ye luzitu kwa yeto mu
vutukila nding'eto, mpasi va twa vangulul'e luzolo lwa Nzambi wa tu van'e ndinga
yoyo twa songanenang'e ngindu, twa singikilang'e mambu rna nsi ye zingu
yeto bosi twa mokenenanga yo NZAMBI vo se tu samba mu lomba mena rna tu
kondelo mu nsi ye mu zingu yeto. 0 NZAMBI se ka yangalala ye ku tu komen'e
nsambu mu ku tu songa wuna tu fwete vanga mu nata nsi eto ku ntwala ye
katula fu ya nzenza ya ngeni ka yi kwendanga kintwadi ye kisi nsi eto. Dia lusadisu
dia longoko-mu zaya ye vovanga ndinga za ki nzenza mu wizananga ye esi tini
yi vovwangw'e ndinga zozo. Mu longoka ntornbok'a ngangu za salu mu nsi yi
vovanga ndinga zozo, kansi ka dina mfunu ngatu lusadisu mu tina ye vilakana
nding'aku a kingutukila ko. Nana a leke a vovanga YO: nga yoyo e ndinga kweyi
yi kwenda yau e? mu nki a nzo a salu yi vovelwangwe?
E mono ndodokele a leke, rnatoko ye ndumba lwa mbakisa ye tona va ka
vena nding'a mbi ko, ka vena mpe nding'a kondwa mfunu ye yi kondelo vena yi
lenda sadilwa ko. Muna ki leke kiame, tuka rnuna mvul'a 1946 muna nzo za
nkanda za wonsono mu kikongo twa longelongo, nkanda mia wonsono mu kikongo,
a longi tuka ndornbe ye mindele a longelanga mu nding'eto ye twa toma wanga ye
zaya mpe mena twa longwanga. Ndinga za kisi nsi za katulwa mu nzo za nkanda
mu nkot'a malongi rna mpa mu mvula ya 1955. Malongi rna mpa rna koteswa rna
sanganeswa ye zitisa nding'au, nkanda mia sonamena mu ndinga za kisi Afrika
mia yantika vila, muna mvula ya landa nkutu nzo za nkanda< sikola.> za nzo
za NZAMBI za NGELEZO<Protestante> za kuluka mfunu ye katuluis'e nding'a
nsi muna malongi rna nzo zozo za nkanda. Nzolele vova YO, ka vena kwani
mfuilu mu longoka kikongo ngatu konso ndinga kisi nsi ko, kadi muna zaya yo
mu yi tornbolwelwangwa ye kotesa nkumbu za mambu rna salu mena rna
kondelo mo. Ndinga za yingi za esi mputu mpe rnpila mosi kwani ye zeta marnbu
rna yingi ba vovanga mu ki ngelezo ye fwalansa mena kadi ka mayantikila
vangamena mu Nding'au ko, kota rna kota mo. | 80 |
Yi kuma mpangi a me ku vwezi ngatu kondwa nding'eto luzitu ko, kadi mu nza,
o Zairense 0 zayakenenanga mu vova dingala, 0 ngelezo uki songanga mu vova
ki ngelezo 0 vo yi ngeye mu nki a ndinga zayakenena e? mu ki fwalansa e? vo mu
kimputulukezo e? sola e nding'a nkaka zaku: yeyi? wa vovanga.
Longoka
Longoka yi sinsu ye vangu di kotesanga mambu yovo fu ya mpa mu muntu.
Muntu lenda longokela mu nzo a se ye ngudi ani, mu bela kina ka wutukila, mu nzo
a nkanda, mu fulu kia kisalu yo vo mpe mu fulu yina ka zingilanga mu ntangu za
nsaka ye za vundu. E longoka, ka ku mananga ko. Mu diodio mbuta zeto a ta
ngana vo: NTELA WU MANANGA VO YI LONGI KA DI MANANGA KG. Di
vovele vo muntu weyi wu ka kala mu vonga ye leva fwete longwa, kana nkutu vo
se menene kal'e mvu kuna ntu, ka fwete longwa kaka.
o muntu a sikila 0 longokanga mu mena ka monanga ye mena ka wanga. Mu
ntangu se tu bakidi lau dia nzila za mpila mu mpila mu longoka se dia nzaki mu
longoka kibeni. Vena ye Radio,Inemet, Video, mi nkanda ye sindima. Kiadi vo mu
malau momo ndonga ka yi zolele longoka mambu rna mbote ko, yi zolele beni mena
rna mbi, rna vanganga mpasi kwa zi mpangi ye rna nsoni muna makanda ye tini
yina a tuka en'a vangilanga mo. MpiI'a malongi rna longokwanga vo rna mbi, rna
fusulanga muntu nsoni ye tini kia nsi kina ka tuka. 0 vo se ku nsi a kinzenza ka
vangidi mo, e nsi yina ka tuka yi fwete vwezwa ye banza vo esi nsi yina ya wonsono
mpila mosi ena ye ndioyo mfusudi a nsoni. Yi kuma vo diambu se longoka, fwete dio
toma tala ye viengoziola dio keti vo dia mbote vo dia mbi kwa ngeye, kwa kanda ye
vata diaku. Mu kuma kiokio a mbuta z'eto a vovela ngana ya sia vo : VO LONGWA
NGANGU, WANUKA YE Z'AKU. Yi sia vo muna ngangu z'aku wanuka zau zi
solela keti vo dina longelo dia mbote ye lusadisu vo dia mbi ye nsoni?
Konso muntu 0 zolele longoka, ka fwete teka zola mena ka longwa, ka fwete kala
wa lenvoka kwa mi nlongi mi ku nlonga, ka kituka ntumami kwa mfumu za fulu ka
longelwanga mpasi ~o a longi a toma vevok'e ntima mu ku nlonga. 0 mwan'a salu
o kalanga ye lulendo, nsita ye luvwezo kwa nlongi miandi, mambu rna yingi rna
mbumba ka songwanga moko, se dia kituka dia mpasi kwa nlongoki ndioyo mu toma
zaya salu ye mbumba zani za wonsono. Yi kuma vo mu longoka muntu lenvoka ka
fwete toma lenvoka mu tomesa luzingu lwani ye lwa nzo ye kanda diani. Yi nsasa
yoyo a mbut'a tela ngana YO: E NLEMBO WA VOL'E NSOMBE | 81 |
LEBOKA. Di vovele vo rnuna leboka kwa nlembo e nsornbe wu ka banzilanga
vo rnpangi ani nsornbe wuna kuna, ka fwete ku nlanda rnu kwenda nzila rnosi.
Kinga nlernbo a rnuntu wuna ko, se rnu kinzu ka kwenda, mun'e rnungwa
ye ndungu. Vena diaka ngan'a nkaka ba vovelanga vo: 0 MWAN'A TUMAMA
YIWADIANGA.
Vena ye rnarnbu rna nkaka rna rnonekanga rnu wantu rnu zingu, a nkaka ka ba
longoka beni ko, kansi bena ye ntona ye ngindu. A zeye swaswanesa dina a
lenda vova wau ye dina a sisa. A lendanga tona ye swaswanesa fulu a lenda vo
vela diarnbu edi ye vena ka lendi dio vovela ko. Vena rnpe ye wantu a nkaka a toma
longwa kwa yingi kansi k'a torna sanswa ko, a kondelo ntona, ngangu kaka ena
zau. A zeye torna tanga ye soneka rnu ndinga za rnpila rnu rnpila. A lwaka rnu nzo za
nkanda za ku rnputu,kansi se kiadi vo kuna lusansu ye ntona ka kuna lekwa kiau ko.
Ka ena ye nsoni ngatu wonga wa vova mambu rna rnbi ye nsoni va konso fulu ko.
Konso fulu dila kwani ye subila kwani rnpe. 0 vo se fworno ka nwanga, konso vena
kena ye konso nzo ka kota vola kak'e fworno ani kondwa tala keti vo vena kena vena
ye ena k'a nwanga fworno ko. Morno nzo ka kotele yani rnuntu nzenza, kondwa
vewa nswa, ka lenda vwanda ye vienges'e meso konko yau yi ya ya nzo rnu tala
yirna ye rnpil'ana ena mo. E nsi fwanga vo ndumba za kola ye za rnbote zina
rno, kondwa sunzuluilwa konso ntungi, lenda kwani mokenesa zo kondwa wonga
ye luzitu. Mu ki sunzula rnpe ka dia nda ko rnu songa vo yani 0 sundidi e ngangu
rnuna buka kiau kadi ku rnputu ka longokela, nkwa nkand'a nene <Dipolorni>. Bosi
va fulu kia nene ka sadilanga : rnfurnu a nene ye lenda kotesa ye vayikisa wantu mu
salu. E rnpil'a wantu yoyo, ka yi zitisang'a kento a sornpwa ko ngatu vo an'a
ndurnba wau vo a kwa ngangu ye mfurnu za salu ye ena ye mvwilu za fwana. Ngina
ye nona kia toko di mosi dia nkwa kyende kuna ZaIre dia longwa nkumbu andi
Petelo, nleke a tata Luvumbu. Toko diodio vava dia mana rnalongi, wa filwa mu
longela kuna kimpangu, ku vula dia Mpelo kwa longokelanga ndumba ye rnatoko.
Mu ntangu ka yenda kuna kimpangu, wa twikilwa nkanda mu toma talanga ye
sadisanga Liza, nkwezi ani, nlek'a nkento a tata Simon Luvumbu wa mbut'ani, se di
rnosi ye ngudi mosi ye yani tata nlongi a mpa: Petelo. Wau vo yani nlongi a mpa kuna
ka fwete vita kuna vula, rnu kisunzula, mu zayakana ye songwa nzo ka longela
ye kubika ndandani an'a nzo a nkanda <sikola> Vava nkwezi ani Liza ka lwaka,
wa yenda ku nsurizula kuna sonekeno dia vula, wa sunzula mpe nkanda rnina ka
yiza rniau, mia tangwa bosi dia zayana vo esi kanda di mosi, ka ba lendi vanga
. diambu dia kiadi ye nsoni ko. Mu nsiku mia vula,nana ka nata nkanda rnia
kimbangi kia sia vo esi kanda dirnosi kia sabala kaka a lenda rnonananga.
Dia wizana, dia sadilwanwa kondwa kwa rnpaka ngatu vo bundu. Landila mvula
rnosi, rnu rnvula ya zole, rnvutuk'a ntangu a rnalongi mu nsangi a mpa, Dona
Liza wa moneka ye lukau, mu nsiku mia vula, ka fwete vutulwa klma vata diau, | 82 |
kenda samuna keti nani yi yakala dian. Ngwa Liza wa yenda kuna vata konda
samuna nani wa nsia e lukau 1010. Ku vata ngudi za makento za tokanesa ndumba
mu vova ludi mpasi vo a tal'e diambu. Kansi 0 ndumba ka zola vova ko, e lukanu
ye luzolo lwani yi mu nwa nlongo ye katul'e mwana wa kala muna vumu. 0 mbut'ani
wa bangama ye komenena mpasi vo ka vova, ku nima mase nkento a nata ku fulu ye
ku ntokanesa, kuna nima wa kanikinwa vo lukau 1010 na zola 10 katula fwa 0 singa
fwa. Dia mvanga mpasi, ku nima wa vovesa se diani dia nkento vo a yambula kaka
o mwana se ka song'e s'ani. Mase m'a kento a siamisa diambu ye vova nkutu vo
dilendakana vo e vumu kiokio kia tata Luvumbu wa nkwezi aku! mama Liza wa
yantika dila ye vova vo ka yani ko. Vo ka wau ko, kia se diaku dia nlek'o tangilanga
kuna kimpangu! Liza wa zunganesa ntu. Kia nani ? a yuvula rna se kento. 0 mbut'ani
a mama Liza, wa bonga nsinga watadisa mu nzil'a mfinda ye sala vova yo: ngyele
kizembeka wau vo 0 Luvumbu yi se nkaz'aku, ki lendi kala mband'aku ko ngatu vo
ya sisil'e nzo mono ya vayika fwa kaka mfwete fwa. Mpasi, ngwa Liza wa boka:
vutuka ya vova. Mase m'ani m'a kento rna sia ngolo mpasi vo ka vova, yi bosi se
ka sunzula nkumbu a nlongi, wa nkwezi ani Petelo. Dia lunza mu ntu a mbut'ani,
tata Simon Luvumbu, wau vo e Liza nleke mu se ye ngudi a nkento a mfumu
Luvumbu ye Petelo mpe nleke mu se ye ngudi a mfumu Simon Luvumbu. Yamba
dia vangama, nsamu wa yenda kwa zi mbuta za wantu. E nzengo vo toko tumiswa
ka fwete tumiswa. Wa yiza kia tanu, e mambu kia sabala mpasi vo kia lumingu ka
lenda vutuka kuna kimpangu ka longelenge. Ntangu a mambu vava ya furana
twa mana tumiswa wau vo e nsamu wa nlongi twa mana kwenda mu land'e nsamu.
Mu yantika, mfumu Kinkemba wa tuma mfumu Benoit ka yal'e nkuwu. Vava
ya mana nyalwa, ngwa Liza wa vewa mvovo mu samuna nani wa nsia vumu?
wa telama kondwa kwa vova konso diambu, wa yenda simba nlongi Petelo. Kiadi
mpangi eto nlongi ka kala wa toma kubama mu wa nsamu a mpila yoyo ko, wa ki
sia mu ngolo ye wa vova mu ki fwalansa yo: mbwa, ngulu, zoba mono kia sia vumu
ko. Mu mona fu ye gwa mpovo za nlek'ani, tata Luvumbu wa lomba fulu mu
kwenda mokena ye nleke. Twa nlanda kuna fulu, mu yuvula Petelo muna malembe,
mpangi eto nlongi wa teka mona nsoni, kansi mu malongi m'eto a kundi ani wa
kasumuka ye wa vova: mu ludi tu, ndenda vova vo mono ya leka nkwezi Liza
lumbu ya yingi, kansi kia nsia vumuko.Kadi nzeye vo yani nlek'a nkwezi,nkento
a mbuta Luvumbu. Tata Luvumbu mu wa mpovo zozo,wa yoya bosi wa furema
ye vova vo yambula twa fut'e nsiku a nkombo ye ngulu. Petelo wa fwema mu
ngolo ye wa vova: e mbuta, dodokolo kutondi futa nsiku ko, kadi ka vena
nkutu dimbu kia sia ko vo mono ya sia vumu kwa nkwezi Liza: leka kaka ya
nlelenge, kia nsia kwame vumu ko. Tata Luvumbu wau vo ka lwaka nkutu mu
nsangi a tanu ko muna nzo a nkanda, wa sivika, wa dila, wa zunganesa ntu ye wa
sika nsiala ye wa vova: he! he-e yaye, ngeye ku zeye mpila yi silwang'e vumu | 83 |
muna nkento ko e?? wu zowa nzimbu za mpamba ya vondelenge ya banzanga vo
se yi kala yo nkwa ngangu, kiongo mpamba, nsoni ya sumbidingi. He , eh ,eh
yaye, king'e Nkombo bak'e Dipolomi.Lundolo ya fut'e nsiku mu kanda dia ngani
kele kondwe luzitu.
Nsiku wa futwa kansi e toko ka kwikila ko vo e vumu kiani. Wa yiza kwikila
mu ntangu nkento ka wuta mwana watoma fwan'e zidi kia sani Petelo yi bosi se
ka kang'e nwa mu vova vo mambu a nkangila. E nona kiaki mwa yingi ki
monekenanga, mu kondwa kwa ntona ye ngindu di toma katulanga vumu ye
makanda rna yingi luzitu lwa yingi kwa en'a zey'e nsoni a tonang'e mambu. Di
songele vo e longoka mu nzo za nkanda mia yingi ka yi mana mambu ko, tala
wau nlongi wa fusul'e mbut'ani nsoni ye ka tonene ko vo mu lek'e nkento ka
silwang'e vumu. Kwa yani leka kaka ka sia vumu ko wau vo muna ngangu z'ani e
si e vumu ka leka nkento ko. Tala mbuta Luvumbu, nkwa luzitu, wa toma
sanswa kansi muna fu ye mpovo za nleke, wa dila vana ndonga mu nsoni kadi
yani wa sans'e nleke ndioyo ka bundidingi e vuvu vo se ya kala ye nkwa
diplomi kwiza sadis'e kanda. Mu yantika se mambu rna nsoni, ma didila vena
ndonga. 0 yani muna lulendo ye makasi, e vovela nkutu mu nding'a nzenza yina
vo e mbuta ka balendi toma bakisa mana ka twa vovesa Liza ko.
Kwa matoko ye ndumba, longoka diambu dia mbote e lusansu lwa mbote
lusundidi e wete mu lunda luzitu lwa ngeye beni, lwa vumu ye kanda bosi tini ye
nsi eto ya wonsono.
Nkumbu yovo Zina
Mu nza ya mvimba muna ye lekwa ya mpila mu mpila, ya moyo ye ya
kondwa moyo, yi kangalanga ye ka yi kangalanga ko. Mu swaswanesa yo konso
kwa lekwa ki vwidi nkumbu evo zina diani. Konso kwa mpila lekwa mpe
muna mpil'au bena diaka ye yi nswaswani-nswaswani yi monekenanga muna se
ya nitu ye nkumbu zau. E bulu yi vwidi kunku yole: bulu ya mfuta ye ya vata.
Ye vena kati kwa bulu ya mfuta mpe muna nswaswani yi monekenanga mu nitu
zau yi ba vaninu'e nkumbu zau. Muna mfuta e bulu ki sundidi e vonga yi Nzau
«Nzamba» e landa mpakasa, lendo kwa mvudi ye mvanda e zazi zi landwanga
kwa nkayi ye kimpiti «kwekele» mu kuluk'e ntel'a nkayi vena nsa 0 landwanga
kwa ngulu a mfuta, 0 kalanga wa nkufi vo a telamena va mosi ye nsa. Di mosi
kaka vo e ngulu se wa nene ye wa mazi. Mu ntel'a kuluka, katuka ngulu nsiesie
yi bosi kuluka mu nsizi, mbongi, nlumba ye ntoto. A ki mfwenge, ngwimba ye
yi mbizi-mbizi ya nkaka yina mpe ye nkumbu zau. | 84 |
BOlJSO wutu vovele mu bulu ya mfuta, muna rna vata muna ye bulu ya nkaka
ya swaswana ye ya mfuta. Kadi ka yi lekanga mu mfuta nze yi yina tu vitidi vovela
ko. Emu mavata mpe konso kwa mpil'a bulu yina ye zina diani. E bulu kia vata
ki sundidi e vonga yi ngombe, lendo kwa mvalu yo vo buluku. Ndioyo buluku 0
landwanga kwa nkombo ye meme, mbwa 0 lende 0 niawu. Yoyo tu vovele yi bulu
yina ye malu rna ya tuka ya mu mfuta ye mu vata.
Muna wantu tuna ye se ya wantu ya mpila mu mpila. Makanda rna mpila mu
mpila rna wantu, kansi konso kwa kanda dina ye nkumbu ani. Va nza vena ye mpila
zole za wantu zi yikilwanga mu nkumbu za ndombe ye mundele. 0 vo yi kunku kia
ntatu kia va kati ka kia vanga Nzambi ko yi mvutu za bandakesa ndombe ye mundele
mu vayikilanga nlatu. E ndombe kana zi yalangene, konso kanda ye zina diau. A
mindele mpe ena ye nkumbu zau muna tini-tini.
Mbandu bonso eto mu Angola tu vwidi ndombe za zingi kansi konso ndombe
zozo zina mu tini-tini ye nkumbu ani, nze yi ZaIre, Uige, Cabinda, Malanje, Lunda
muna tini yoyo muna swaswanesa yo ye ya nkaka. E wantu diau di mosi konso
muntu ye nkumbu ani. E nsoneki a nkanda wau mpe wuna ye zina diani:
NZAKUNDOMBA. Tu sasidi ye vana mbandu zazi mu songa mfunu a nkumbu
mu lenda swaswanesa wantu, bulu ye lekwa ya mpila mu mpila. Nkumbu zi sadisa
mu lenda sola muntu yo vo lekwa va kati kwa wantu evo lekwa ya yingi.
Mu antu e nkumbu yovo zina yi sisu ki sadisanga mu sola ye swaswanesa vena
kati kwa buka yo vo mu nzo yina ndonga 0 muntu bokelo: va kati kwa an'a se ye
ngudi mosi mu zaya nani 0 tata ka twa tela, nani ka zolele mokena yani ngatu vo
tuma. Yi sia vo e zina di sunzulanga muntu evo lekwa mu swaswanesa kio mu wantu
ye lekwa ya nkaka. E nkumbu yi sinsu kia nene ki sadisanga mutoma vova mu
ziku kia wonso mu nkumbu a muntu ndiona venge yo vo vovele diambu di twa
mokenenwa. Yi mu nkumbu 0 muntu ka zayakenenanga keti nani, mwisi kisi ki nani.
Di vovele vo muna nkumbu a muntu tu lenda zaya keti mwan'a nani ye mwisi nki a
tini kia nsi mu nza. Mbandu nze yi tata Lukoki lwa Mbizi. E nkumbu ani Lukoki,
kansi e ndioyo Lukoki mwan'a Mbizi. Mbandu a nkaka yi ya ngwa Nkotelo a
Diambi. Di songele vo 0 Nkotelo mwan'a Diambi. Ya nkaka diaka Mpembele za
Ndala, e Mpembele yi nkumbu a mwana, 0 Ndala yi se diani. Ndongala Mbidi. Muna
nkumbu za wantu e ya ntete yi zina diani e yi lendo yi ya tuku diani «se diani».
o ze vo muna nkumbu tu lenda zaya mambu makele mu kanda e kolo ngudi ka
vingidingi e mwana. Yi sia vo mu ntangu ka kele ye lukau mambu mena rna
viokelenge muna nzo yo vo muna kanda ma lenda vovelwa ye siwa mu nkumbu a
mwan'o tadilwa mpil'a zingu kia ku ntwala mu zaya keti vo mena rna bwa, ma
vovwa ma manisa mvimba vo ka wau ko. 0 vo se ka ma monekene diaka ko, yi sia
vo rna manisa kikulu, e 10 kia mbote. Ena a vova mambu momo mvwala ye nkazi
za mbote. | 85 |
Vo muna kanda ana fwa, a mbuta fwa e ndona za nkaka nkutu se ka zi lendanga
vanga mbongo a wantu ko va lenda wutuka rnwana ye vewa nkumbu a nki tusisa;
nki a kuma yo vo lumanakio. E nkumbu zozo zi songanga mpasi ye mfuilu rnuna
kanda. Di lendakana vo rnuna nzo a nkento ye yakala mu lenda kota ntikalakani ye
vo nzonza, nguizani nkatu ku nima vo kwiza wutuka mwana lenda vewa nkumbu
a: Ngwizani, Nzola, Karnalandwa, Luzolo, Luzindalalu, Luzizila bosi vena ntandu
a nkumbu yoyo va landanga nkumbu a se dia mwana.
Mu nzo a nkento ye yakala vo ka muna nzol'a ntima ko nkumbu za kalanga
rnu lukatikisu nze yi zazi: Nzola meso, Makuntima, Karnalandwa, Kilandarnoko,
Makiadi, Dieyitondela, Kana rnpangidi wo, Kwe ngyenda, Kalunzodi, Lundoloki
Makuntima.
Vena ye nkurnbu za ntornbola yo vo lukwa ka zi landanga kuma ye nsasa za
vaninwa kwa zi nkaka zau ko. Zi veno kwa nsedia mi wutukidi wau mu zayidila
nkulu a kanda ye susumuna ka ya vila. Mu kisi nsi eto, e nkurnbu a muntu vo fu ye
mambu rna mbi yi natanga, ka yi lendi vewa diaka ngatu lukwa diaka mwana
ko. Mbandu a nkumbu za wantu a yele vondingi mpangi zau, a kundi au ye fwasa
nguizani mu kanda ye zunga. Mpila mosi ye a kento a ki sornpesanga kwa rnatoko,
a kalanga ye fu ya ki yekola rnu kwend'a tengi zumba rnu zi mpatu, mu rna zandu
ye mu fulu ya salu a kento a rnpila yoyo rnpe nkurnbu ani vo yi veno kala mu
mazina rna lende fu yoyo ka lendi lukwa diaka ko.
Wau rnu tandu kiaki, nzo ye rna kanda rna yingi ka mena diaka ye sina ko. Esina
evo tuku dia rnuntu yi ki se ye ki nkaka kiani. Di twa moneka wau mu matoko ye
ndumba e twa vana nkumbu kwa ana za ntota rnu nkanda, mu telivisao, mu lusansu
lwa nsi ya nkaka ka tanga rnuna nzo a nkanda. Vena nkutu ye a leke a sianga
nkumbu za wantu a tomene zayakana vo wantu a mbi, evi ye a vondi a kele muna
nsi au. A vilakene vo e nkumbu a muntu yi muntu. Di vovele vo e nkumbu yi zeye
vana ngolo mu kadilu kia muntu wa vewa yo evo telelwanga yo. Nkumbu yi
kwendanga nzila mosi ye fu ya muntu. Tala fu ye kadilu kia muntu a vena nkumbu
a: Mampasi, Makiadi, Mansoni, Mankenda weyi ka kalanga, weyi ka zingilanga
ye a kweno? 0 vo mwana veno zina dia Lubangamu nki a mpila zingu ka singa
nata? kia lubangamu ye kia mpasi kwa yani, kwa se ye ngudi ani ye esi vata. Kadi
e yani muna bangama, mambu ka fwete kwenda vangi kwa wantu rna mpasi ye
lubangamu rna kwiza ku mbangika. Kina ka bangama se ka yani mosi kaka ko, 0
s'ani ye ngudi ani a fwete bangama, wantu a wonsono esi nzo ye esi vata nkutu a
fwete kwiza tokan'e ngindu mu lubangamu Iwa mwana ndioyo. | 86 |
Ma se ye ngudi za yingi a fwasanga luzingu lw'an'au mu ki zowa kia landa
nkumbu a monanga za mbote kansi k'a zayidi nsasa ngatu tuku za venwa kw'an'ena
ko. Wete wa nkumbu kaka a zeye yo vo zu dia nkumbu a wa dia mbote wau vo mu
nding'a ki nzenza yina y'a yangidika, yi mene, yi veno kwa mwan'au. Ma se
mayingi nkutu e mwan'ani kena ye sisu ki songanga ko vo mwan'ani. Nkete ka
zayakana vo wani kina ka sonekeswa mu nkand'a luyalu yo vo mu nzo a nkanda.
Diadi se longi kwa yeto mu tandu kieto. A mbuta diambu a mona a vaniningi e
nsoselo muna nkumbu a mwana muna lembi vidis'e nsa mia makanda ye menga
mau. Ntoni Nzinga, konso kuna ka viokela vo ka yuvulwa kaka, kina ka vutula, 0
zayakene vo mwan'a Nzinga se ngudi yuvulwa vo e tata Nzinga ndona zole yo vo
zi tatu kena zau. Na sia vo nkento mosi kena yani, kena ye nkongo ko e mfunu a
yuvul'e ngudi nkatu. Muna nkumbu 0 mwana zayakene kondwa kwa ntokani.
Wunu mu rna kanda rna esi kongo mu kotele nkumbu za makanda ka rna
sompa esi kongo ngatu wutila mu mvila za rna kanda rna esi kongo. Mu kimbakidila
kia matoko ye ndumba kisi kongo kia vila. Dia ludi vo Mputulukezo wa vanga mbi
mu yindula vo e nkumbu zeto za mbi ye za mpasi mu soneka zo, kansi vena ye
zunga ka ya vidisa nkumbu zau ko. Za kuluka, kansi zina muna matoko ye ndumba
za tandu kiaki nana vo se a nsola kansi ena zau.
Ka dieto ko dia tuma ngatu komenena mu vananga nkumbu za kanda kwa
matoko ye ndumba mu lund'e lusansu ye kisi kongo kieto kadi vonza yingi yina
ku ntwal'eto. Wunu mu esi kongo e kikongo nding'a nsoni, nkumbu ansi ya mbi ya
nsoni yindula kweyi tuna muna kisi kongo ye kweyi tu twa kwenda. E nkongo
wu toma vidisanga mu toma zola fu ye mambu rna ngani ye swek'e mani.
Nsiesie ye Nzamba
Na Nsiesie ye na Nzamba a kala a kundi a nene, a zingilanga mfinda ye nzanza
mi mosi, nkangalu wu mosi, mambu mau e vangila ye vovela mo ki ntwadi. Ka va
kala nsamu wa kala mu Nsiesie ko e na Nzamba ka lembi wo zaya ngatu vo ka
lembi kala va vwandu kia nsamu wuna. Ki kundi kiokio kia bakilwanga mbandu
kwa bulu ya wonsono ya zingila mu mvivu mina. Kwa zi nzenza ye a leke nkutu
a nkaka a yindulanga vo e na Nsiesie mwan'a Nzamba yo vo ntekelo ani. Wau vo
ka va kele lumbu a lembi kala ntwadi ko.
Lumbu kimosi, na Nsiesie wa lutakesa mbasa mu ntu ku zumbu di mosi ka
yenda nwina. Muna moko vena silu va sunzula nzenza ka toma zaya zingu kia
Nsiesie ye Nzamba ko, mu zola toma zaya mpila ena wa ngyuvula. E ngeye
nkazi Nsies~e,_weyi luna ye mfumu Nzamba e? Nsiesie wa yuvula nani? nzenza | 87 |
ndiona wa vutukila wa vova: dodokolo nzolele ya zaya keti weyi luna ye mfumu
Nzamba? Nsiesie wa timbuka ye seva bosi wa vova : yeno luzeye toma vonges'e
miumbu. Tomene vova mpe mfumu Nzamba, e yani Nzamba mfumu e? mfumu
mu weyi? tuka nki a ntangu? ye nani wa ngyadik'e ki mfumu? mono yi mfumu
ani, ka lumonanga ko ka kwenda ku ndangididingi? konso kuna yi kwenda ka
salanga ko e wunu di ka sadidi mwan'ani wuna ye kimbevo nga utuna widi wo
nze? nzenza wa vutula matondo mu lusansu 1010.
Kina ka yend'a vutuki kuna vata, mu lwaka kuna nzo a mfumu ka lwakila, wa
yantika mokena ye ndonga a yiza nzila mosi vo ndioyo Nzamba lumonanga
mumbu a ngani a na Nsiesie. Mpangi z'ani nzenza a mona dio nze se dia luvunu.
A yantika filana fi mpaka mu ndinga za toma kuluka mu rna nguninnina. Kansi
ndiona wa yenda wa nsangu zozo kuna silu wau vo ziku ka toma wa muna
nwa Nsiesie, wa toma bangama ye kwikidisa a mpangi z'ani za nzietelo. Wu mosi
mu mpaka za yingi wa telema ye lomba kwa mfumu a nzo mu yuvula diambu a
twa filanena mpaka. Mfumu a nzo wa tonda mu yuvulwa. Bosi nzenza ndioyo wa
yuvula keti vo dia ludi kikilu e Nzamba nsadi a na Nsiesie? mfumu a nzo wa
sivika ye wa yuvula: nani wu luzayisi lusansu lolo? nzenza ndioyo wa songela
mpangi wa yenda wa lusansu 1010 kuna silu dia malavu. Mu kolo mfumu a nzo ka
zola vana mvutu, mwan'a Nzamba wa lwaka vena, wa yantika sakana ye yi
ngyana-ngyana y'a nzenza. Mfumu a nzo wa sasila vo ka dia kieleka ko vo Nzamba
mumbu evo nsadi a na Nsiesie. Vava ka vutuka vena buka, wa vunisa nduvu wa
tuka ku silu, kansi ndion'e nduvu ka zola kwikila ko wau vo wa toma ki wila muna
nwa Nsiesie. Mu kuma kiokio a yantika bangana nze se nzonzi ku nsuka nsamu
wa lwaka kwa na Nzamba vo nsadi a na Nsiesie.
Nzamba wa toma dasuka kwa mbi, ye kwenda funda nzenza ndioyo wa
nduvu kwa mfumu a vata. Nzenza wa tumiswa kuna lumbu lwa mfumu a vata, vena
sina dia nsand'a vata mu fundiswa. Ndong'a yingi ya vata ya' kala vena nsanda
katula kaka na Nsiesie.
Mfumu a vata wa yuvula na Nzamba keti vo na Nsiesie kweyi kena? na
Nzamba wa vutula vo kina tu monana ko tuka zono. Mfumu wa tuma mwana
mu kwenda kuna lumbu lwa na Nsiesie, mu zaya kuma ka twa monekena ko. Wau
vo nkwa ngangu wa ki zayila wo, wa vana mvutu vo gyele ka gyela malu mpasi
ka lendi telama ngatu diata ko. 0 mwana wa yiz'a vutuki ye wa vova vena ntend'e
nkongolo vo na Nsiesie mbevo a malu di kezidi ko.
Mfumu a vata wa yala nkuwu ya ngiz'a mbote, nkuwu ya vimpi kaka tu e
kumunanga kimbevo 0 mbut'a muntu wa yiza ye nzenza wa kota mu nkuwu ye
buka kiani. 0 Nzamba mpe wa kota muna nkuwu. Mfumu a vata wa van'e mvovo
kwa Nzamba vana meso ma nkangu. | 88 |
Muna nkenda ye nsoni, na Nzamba wa funda nzenza mu zola vonda ki kundi
kia kituka se ki mpangi tuka yani na Nzamba ye na Nsiesie. Wau vo mu mwanga
ken'e nsangu vo yi nsadi a na Nsiesie. Nzolele ka sasila keti kweyi ka wididi e
lusansu 1010 mu mono ye mpangi arne na Nsiesie?
Mfumu a vata wa ta ngana yo: Nzenza tele ntangu mu vata yi dia nkatula huna
ka tuka. 0 zevo nge tata se sieti e malu mu mbula. 0 nzenza wa basul'e konzo mu
lomb'e mvovo, wa tonda ye sunzula lukendalalu lwani bosi wa 13 ngana ye dia kiuvu
YO: e nzenza kay'e nkasa, e malonga nga kweyi yi nata mo e? e dia zole mono
mwamu vata yi nzenza, a mbuta a vova vo nzenza vonda valangi e sawu ntungi wu
nsonga dio. A ki tata ye a ki mama, kia zaya diambu ko ngatu vo diambu ka nzaya
kansi mu ndwinu a malavu kuna silu ya lomba mpasi vo songwa weyi ena ye na
Nsiesie. Kia kala mono mosi ko, 0 nsongi a malavu oyo, wutwa kala na Nsiesie
yani vo e ngeye Nzamba wu nsadi ani vo ka lwa yenda ko mu kin'e lumbu mu
kuma kia mwan'aku wa kala gyela di wa sadila. Va fulu kina 0 nsongi wa mona
kiadi ye vova vo 0 na Nsiesie wa kolwa ka kele, ka lu mwene ko kezidi ko mu kuma
kia nsoni za mpovo zozo.
Nzamba wa telama kuna makasi, kondwa bunda makonzo, wa yantika vova. Wa
simwa ye tumwa mpasi vo ka vwanda wau vo ku nganzi se kena, bosi wa vova yo:
muntu vo ka vovesela mambu ku nkolwa, ku mbundu rna vita. Dodokolo nzolele
mono mosi ngyenda ku ntela mpasi keza. A ndonga yau vo wau wune ku makasi
ku lendi ko kwenda ko zena se kwa tuka miangu. Nzamba wa kwikidisa vo ka yi
ngindu ye luzolo lwani mu vanga miangu ye na Nsiesie ko. Lu mpingidi kaka
mu kwiza tuna. Matoko ye a leke a landa, a banza vo e Nsiesie se a kwenda mana
ku ndiata kwa Nzamba.
Mu nkot'a Nzamba muna nzo a Nsiesie, a wumnma au wole, Nzamba wa
vayika va mbazi, wa vingila, wa vingila Nsiesie ka vayikanga kaka ko Nzamba
wa vutukisa diaka muna nzo a Nsiesie, mu mpayika wa yiza ye na Nsiesie vena
ntandu a nim'a Nzamba, matoko ye a leke a yantika seva ye vova dia ludi e Nsiesie
yi mfumu a Nzamba.
A yendanga ye kuna lumbu e ndonga yaukulu vana nsanda a vova: 0 lungidi
kwani: tala kaka ku nima nkutu ka twa kwizila mfumu kibeni. Mu lwaka vena
nsanda na Nzamba wa fukama va ntwal'a mfumu a vata mu kulumuna na
Nsiesie. Kina ka kulumuka kwani kaka wa kayis'a nkangu, wa yadilw'e nkuwu,
wa kota yo bosi e mfumu a vata ka nkotes'e mu ngudi a nsamu. | 89 |
Muna mvutu zani wa ta ngana yo: e nkangu e nsala ki mwena, e rna vuza
ki mwena wa yuvulanga diaka nga nki a nuni yi fuididi yo? mfumu a vata wa
vana nzengo a nsamu ye wa vovesa nzenz'a ngani kenda kwani na Nsiesie
o lungidi. Mambu mpe rna mene wa vana malongi a toma kalanga, a zitaziananga
bosi a vutuka muna vata dia na kiula: vova, wizana.
E nsamu wau wa na Nsiesie ye na Nzamba wu lenda kutu vana malongi ema:
1. Ka dia mbote ko mu vata diaku ngatu vo dia ki nzenza ngeye mwan'a muntu
wa kalanga wu nkwa wezi ye vovanga mawukulu wanga ye mona.
2. Nsiesie wa kondwa luzitu ye fusula nkundi ani nsoni vena meso rna nkangu wa
nsidingi va fulu kia se evo nkutu nkak'ani.
3.0 Nzamba diambu ka zola manisina mu nzaki ye mu ngolo, kondwa kwa toma
yindula ngangu za na Nsiesie mu nwanina ndungidi ye ki mfumu ka vavanga.
4. Nzamba ka yindula ko vo e nat'e Nsiesie yi toma sunzul'e sia vo nsadi ani e
kibeni. Kadi e mavanga rna sundidi e mpovo.
5. Di moneken'e kieleka kia vov'a mbuta yo: ye na laba -Iaba ye na vova - vova
nga nani 0 mwangang'e vata e? nani wa kotesa nzonza mu vata diodio? e
mvutu ezi vo na vova - vova. Kala vo na Nsiesie kuna nkolwa ka bunduni
Nzamba ko vo nsadi ani, e nzenz'a muntu nga, nana vo mpe na vova - vova,
ka kadi kala ye mena ka lenda kwend'a vovi - vovi ko. Yi kuma vo kwa
muntu mau kulu tezo ye vangila mo mu ngangu.
Muntu, ntambu ye Tutu
Mu vata di mosi mwazingilanga muiltu wa mvati a ntoto, wa kalanga ye nkasa,
nguba, wandu mbwenge ye mbika. Muna tutu, mu yinzu ye mu nsumba mia nguba
mwa yantika moneka rna vundu. Ke mu sungula ko muna nsumba mia nguba,
mwakala ye titi ya yingi e nguba nkatu. Mvati a ntoto, wa mona kiadi, wa yantika
sosa kweyi ku tukanga mbala tokonang'e nsumb'a nguba e ? ve ka kotelanga e ? mu
kwend'a sosi wa mona nwa wa toma viengelela vena nsi a nsumb'a nguba. Muntu wa
tona vo Tutu dina muna nzo ani yi di kwiza diang'e nguba zani.
Vava ka leka, wa yindula weyi tutu ka lendi dila diaka nguba zani ko. Wa mona
vo fwa ka fwete fwa. Muna ku mvonda,ntambu ka fwete leka vena mwelo a nwa
ka vayikilanga ye kota mu nsumba. Kina kwa kia, mvati a ntoto wa yenda muna
mfinda, wa zenga ntambu, wa sieta nsinga ye wa vang'e ngwe - ngwe, wa yiza yau
muna nzo ye wa lek'e ntambu vena ka viokelanga mu kota mu nsumba. Mpuku ka | 90 |
wanuka mu nw'andi ko vava kia lekw'e ntambu vena ka kotelanga muna nwa. E
ntambu wa toma tokanesa ngindu za Tutu: weyi ka kotela diaka muna wulu ka
zingilanga? o! ya tima diaka nwa wa nkaka? nga muntu ka leka mo diaka ntambu a
nkaka ko e?
Mpuku wa mona vo e nzil'a nkufi yi basul'e ntambu. 0 yani nke ka lendi wo
basula ko kadi lenda wo fwa, vonza kwa yani. Ngindu za vava lusadisu lwa esi nzo
za mbaka, wa tela koko dia Nsusu ye wa nsamunuina vonza kina mu nzo wau vo
muntu lekele mo ntambu kuna koko kia nzo.
Koko dia Nsusu wa tala kuna koko kia nzo, wa mon'e ntambu bosi wa vova: e
Tutu, mono kina mu vonza ko, kadi ki lutilanga ku ndambu yoyo ko. Tutu dia
toma tokana ngindu mu yindula kweyi ka singa kwenda leka? Tutu ka yoya ko, wa
yenda vavi na Nkombo, wa yiza yani ye vena nzo a muntu wa mvovesa yo: Nkombo,
tal'e vonza kin'e vava, 0 muntu lekel'e ntambu ku koko kia nzo e kiaki vonza
kwa eto kulu mu vata. Nkombo vo: Tutu, kiokio vonza kia enG lulekanga mu nzo
ani ye ludiang'e nguba zani. Mono ki lekanga mu nzo ani ko bosi e nguba kia
dianga zoko. Yi sia vo ka rna ntadidi ko, sala kia mbote. Mpasi za Tutu za badila,
nani katul'e vonza kiaki mu vata mvimba?
Tutu wa yenda kwa Ngulu, wa sasila mbi mu kala mu vata dina ye ntambu mu
nzo a muntu
0 vo ka wubasuilu ko, dia vonza mu vata dia mvimba tuka kwa
wantu ye bulu.Ngulu wa yuvula na Tutu veyi wun'e ntambu wowo e? Tutu wa
vutula vo twendi ya songa fulu kin'e vonza kwa eto kulu. Ngulu wa landa Tutu
mu kwenda mona mpil'a ntambu ye fulu wuna. A Iwaka muna nzo, 0 Tutu wa
songela vena koko kia nzo ku ndambu a nsumb'a nguba Ngulu wa vutula kwa Tutu
vo kiokio ka vonza kwa mono ko. Dia ntete kia lekanga mu nzo a muntu ko, bosi
ki lendi fwana va fulu kina ka sidi e ntambu wowo ko, mpasi kwa mono mu fwa
mu ntambu wowo, sala kia mbote. Tutu wa yindula va e Mpatu lenda tona ka mu
bulu yoyo ka tekele vovesa ko. Wa ntela rna wonsono ka vovesa kwa Nsusu, Nkombo
ye Ngulu. Mpatu wau va va yanga dia maza ka wanuka mu ntangu ayala, ka
tambuluila nkutu kwenda ku nzo a muntu ko. Mpasi, kiadi ye ntokanu za Tutu
za toma siama beni ye wa yantika dila muna nzila. Wa baka ngindu za kwenda
tela Ngombe wau vo wa nene se ka tona ye bakisa vonza kiokio kia kala mu vata
dina ye ntambu mu nzo yi lekanga muntu.
Ngombe ka teka yindula nkutu ko wa vana mvutu mu nzaki ye wa vova: Tutu,
tomene zaya va mono muna mwelo a nzo a muntu nkutu ki fwananga moko, weyi
se ngyenda fuila mu ntambu a muntu ndioyo e? E kina ka vonza ko kwa mono, nda
kia mbote. | 91 |
Nkokela ya fwana, muntu wa tuka mu kiana wa zibula nzo ani wa kota.
Konso mvati a ntoto, mu mvutuka kiana 0 lundilanga sadilwa yani kuna koko kia nzo
ani. Yi sia vo nsengo, tanzi ye nanga «nti a kangalele». Wu lundilwanga kuna koko.
Wau vo yi fu, tata ndioyo wa vilakana vo ntambu ka sidi lekanga kuna koko mu
luzolo lwa baka ye vonda Tutu di diang'e nguba mu nzo. E kolo Tutu ka yele
vavingi mbala basul'e ntambu mu katul'e vonza mu nzo, Nkungulu a kola wa kala
mu nzala wa yend'a sosingi kia dia, wa kota muna nzo, wazieta mu koko yau Tatu ya
nzo ka mona kia dia ko, wa luta kuna ndambu a nsumba, wa sietoka, wa mona nw'a
mpuku Nkungulu wa banza vo muna nwa mu fwete kala mpuku za yingi. Wa
zietomoka ye wa kota muna ngwengwe, wa yenda, wa yenda fi nsinga fia va kati fia
nikuka e kolo nioka ka kala vena bul'a kati kwa leva kwani e ntambu wa basuka, 0
Nkungulu wa kal'e mu nzala 0 bakamene muna ntambu, e kolo kani ka ki kotela
mu nw'a Mpuku ko. Nioka mu nzala, wau 0 bakamene diaka mu ntambu, wa toma
fwema kwa mbi. Wa nwana ntangu ya nda ku ma nima wa yoya ye wa dingalala
mu vingila ndion'o sidi e ntambu. Mu ndwak'a mfumu a nzo, nioka wa kubama,
muntu vava ka tul'e tanzi, Nkungulu wa ntatika mu koko, muntu wa kaza mu
nding'a ngolo: mfuidi e. Wa lundumuka ku mbazi ye wa vova kima ki ntatikidi.
Wantu a yiza tala, nioka wa nda Nkungulu. Wa vondwa e lwaka muna mpimba 0
muntu diaka mpasi zi badidi, 0 fuidi. Ntangu wa tela muna mpimpa yina, dilu kia
yantika.
Lumbu kia landa, nsangu za mwangana vo mvati a ntoto mosi 0 fuidi mu vata.
Zunga kia nikuka, ndonga ya yantik'e lwaka. Madia rna fwete lambwa mu dikil'e
ndonga. Esi kongo ka a dikanga madezo, nsaki ye mbika za nkatu kwa rna ko ye
nzadi ko kondwa kwa kimenga. A leke a tumwa enda baki e nsusu ye mabata. Nsusu
vava ka bakama kuna koko ka lekanga Tutu wa nvovesa: «mwene weyi ya vovelenge
ndolo basul'e ntambu kadi vonza kwa eto kulu, 0 wau veyi se tuna». Ndonga ya
lwakanga kaka, Mpatu wa yenda, Nkombo ye Ngulu za mana fwa e ndonga ya
kinu lwaka kaka. E nzengo ya bakama vo e ngombe mpe fwa ka fwete twa. Tutu ka
leka ko wa yenda kala vana koko kia nzo a vondela ngombe ye wa vova: kweyi
se tun'e Ngombe? ngeye wa ntela vo kulendi fwana mu mwelo a nzo a muntu ko
yi kuma vo e ntambu kwa ngeye ka vonza ko. Weyi dia ludi vo e vonza mu
ndiona kaka fwananga mu mwelo a nzo a muntu ki kalanga e? kweyi se tuna?
Ngombe wa dila, wa dila kuna nima wa vondwa mu tomesa luziku lwa muntu.
E nona kiaki, kina ye rna longi kwa eto twa kinu zinga va nza mu ku tu songa vo:
1. E vonza ka ki solanga nene ngatu keva kwa bulu ngatu muntu ko.
2. Konso ntangu muntu 0 ku lukisanga fwete ku nsia va fulu kia nkundi ye
mpangi aku a nzolwa. | 92 |
3.0 vo kambwa nsamu a vonza ku sie 'nze yi wa vanga Mpatu ye Ngombe ko, a
lembi zola kwenda tala mpil'a vonza a bokelelo. Mpatu wa zitisa gyola vena
yanga. 0 Ngombe wau vo wa nene, ka lendi fwana mu mwelo a nzo a muntu
ko, ka mona dio dia mfunu mu kwenda tala nkutu ko. Kuna nsuka a tWa muna
kuma kia nsita zau.
4. Longi dia nkaka bulu ya wonsono ya tela Tutu, ka va kala ki mosi kia zola vana
lusadisu mu vengomona vonza ki lenda vonda Tutu ko mu kondwa kwa zola
ye yindula vo e mpasi zani yani kaka. Kendi, vo tWa ka fwa rna ntadidi, eto
sala tu sala.
5. Dia mbote mu zaya vo e mbi, mbi kaka kwa eto kulu tu zinganga va nza. Vo
mbote mpe mbote kaka vava nza, ku findikidi nkweno ku mpasi ko.
6. A wonsono, tuka mfumu a nzo wa Iek'e ntambu, nioka wa tW'e mu ntambu,
madezo, nsaki, mbika, nzimbu, salu, Nsusu, Mpatu, Nkombo, Ngulu ye
Ngombe nana a vakuidingi nkalu vo ka vonza ko kwa yau, a mana tWa e Tutu
wa kanw'e fwa wa didingi e nguba za tung'e sina ka yele yengedingi mwa
wonsono ye kwa bulu ya wonso wa sala ye moyo. Yi kuma vo telama mu
sadisa, dina lenda vanga, mbote mu vanga dio kadi vo vengomona vonza
mu nkweno, kivengomokene mpe muna ngeye.
Nkaka ye Ntekelo
E zingu kia mwisi kongo kia kalanga mu ndambu zole, ndambu a ki se ye
ya kanda. Kanda wa siang'e vuvu mu yi ko ye nzadi yi toma ku a wutilanga ye
ku a sasila wantu a mfunu, a sadi, a tumami ye mvwala zi lenda kwiza
voveI'e kanda ye ki se kiau.
Muna rna vata vo se tamba dizidi mo, a mbuta za vumu zi fwete kubama yi
sia vo a fwete vwanda ye tala weyi a vanga. Nani tumwa ko kenda tal'e nsamu
wowo wizidi e tamba. Mambu mena rna mpasi, rna mpimpita ye mbumba
mbut'a kanda fwete mo kwenda vova. Wau vo mbuta ka lendi kwenda yani mosi ko.
Mu lunganesa ngan'a sia vo: wu mosi ninga, e a wole antu. E dia zole yo: rna mon'e
wole matom'e nsamuna. E dia tatu vo: e nkoko wa kangala yani mosi di ka
tekamena. Mpovo ye ngana zozo yi za 10nganga esi kongo mu lembi kangala au
mosi ngatu vo vanga mambu ka rna zeye esi vumu ye esi kanda ko.
Mu fu ye nsadilu zozo, nkaka mosi wa tumiswa mu kwenda tala nsamu mia kanda
ku vata dia sompela nsang'ani. Nze yi wau, a leke tuka mu nza nkulu a kibanzilanga
kaka vo a kwa ngangu zi sundidi a mbuta. Nkaka ndioyo wa kanikina ntekelo mu
kwenda yani ku kizitu mu kwenda tala nsamu a ngudi ani a nleke wa sompela ko. | 93 |
Wau vo ka zaya ku vata diodio wa tambuluila. Kinga kwa nda kikilu. A telama
mu mene - mene, a diata, a diata, toko dia yantika yuvula: e nkaka se tu Iwaka e?
mbut'a muntu wa mvuvikanga vo bwis'e mbundu, wa ndolo kaka. Mu mbokena
a filananga mpaka mu mambu ma mpila mu mpila. 0 ntekelo wa monanga vo e
nkaka zowa mu maukulu a mokenanga.
A Iwaka va nzanza mosi, wa finamen'e mfinda. Munkot'au kuna mfinda mu
tez'e vokesa, a mona nsongi a malavu kuna ba wa kaza vo : kia mbote kieno, a
vutula vo kia mbote,
0 nsongi wa vova diaka vo e koko lu twa viokela vena
sin'a ba visi y'ame yina vo. Mbut'a muntu vo: nda vangi salu kiaku muna mbuisu a
ntima, katu vwidi yo kweto mfunu ko. E ntekelo wa yuvula kwa nkak'ani keti
vo weyi ka vovele? mbut'a muntu wa vutukila mpova za nsongi a malavu mu keba
visi ka sisidi vena sina ba. Ho !ho !ho! e nkaka 0 nsongi 0 mete ku ba sisidi e visi va
ntoto? e kuma nge nkaka? wa ningama. Nkaka wa ngyuvula vo muntu sotokele ku
nti weyi ka monanga? ntekelo wa vutula: va muntu sotokele ku nti, toloka ka
tolokanga. Nkaka wa yuvula diaka keti vo nki muna nitu ki tolokanga e? 0 ntekelo
wa vutula vo, e ki tolokanga visi. Yi wau e nsongi muna lembi tolok'e visi di ka
sisidi yo vovo ntoto, na ka bwa lenda lwala kansi se ka singa toloka ko. Wau vo va
ntoto kwani yina. Ntekelo wa sivika ngindu za nsongi a malavu mu tin'e toloka.
A diata tini kia nda, ntekelo wa ta sakuba e nlembo a sina wa Iwaka. A
ningama, nkaka wa ziakun'e mpanz'a dioko, wasanganesa yo ye ndungu wa kanga
nlembo a ntekelo. A londoka, a diata tini kia nda a mona muntu wa yizidingi
ma nima - ma nima e ntekelo wa mona wonga, lozel'e lamba vena ntoto se ka
vutuk'e ku ka tuka mbut'a muntu wa mbaka ye wa ngyuvula se weyi? tal'e ndioyo
muntu mpila ka kwizilanga! ma nima - ma nima. Mbut'a muntu wa nkayisa bosi
ka luta. Kansi e ntekelo zena mu zakamena kena ye wonga, wau vo kinu ka mona
muntu 0 kwendanga ma nima - ma nima ko. Nkak'ani wa ngyuvula, nze ngeye
nkaka ngangu wunanga? lenda tona keti nki a kuma tata diodio ka kwendelanga
ma nima - ma nima e? Ntekelo vo: ki zeye ko yi ntete mbwene muntu a mpil'e
yoyo. Nkaka vo wau se we, nze nlembo aku wa kangama wune? e kuma? ntekelo vo
sakuba nga nta 0 mbut'a muntu wa nzayisa va e yani ka zolele kwani ta masakuba
ko, ngatu vo Iwala nlembo.
Vata dia yantik'e moneka muna simu, a voka mu ndimba vava a finam'e
yanga, nkaka wa boka : ku nkoko!! a vutula va nza kwaku. Vena yanga va kala
ndonga: ma se ye ngudi, ndumba ye matoko. Kin'a finamen'e yanga a mbuta
za kala yola za vova: ka lusimbi meso meta ngatu konso lekwa ko. Mbut'a muntu
wa kanikina ntekelo ka toma luta ka nikuni yuma ya ngani ko. Ntekelo wa sivika
mpil'a wantu a yolanga va yanga di mosi, ngudi ye ana, mbuta ye a leke nsoni nkatu. | 94 |
Nkaka vo: ndolo kaka, kin'a lwa' , ,ana nteto a yanga, 0 mona konso fulu kina
nlele, vena ntandu a nlele va siwa mesu ::- )le. Ntekelo wa toma sivika diaka ye wa
yuvula ye sivik'e mpil'a wantu se kezi mona, a gyolanga meso kuna seke!! ye wa
yuvul'e kuma? Nkaka yani mu sasila ntete wa yuvula we zayilanga vo 0 yo tata 0 yo
yi ngwa? Ntekelo vo: vo yi mwene. Nkaka wa nsasila muna kia vo e yau di a
katulwilang'e meso muna lembi monan'e nkonga se ye ana, mbuta ye a leke, ngudi
ye ana ye rna ko ye nzadi. Tuka vena fulu kina ntekelo wa kwikila vo vena ye mambu
nkaka ka zaya yani ka zaya ko. Wa toma kwikila vo dia ludi e matu kana kudidi
ka lendi luta ntu ko. Wa tona vo muna lenda zaya muna mwa tung'esi kanda diau,
songwa kaka ka fwete mo songwa bosi ka zaya mo.
Mu nsamu wau tu lenda mo bakila fi longi vo tu tadidi mbokena ye ndiatilu za
nkaka ye ntekelo ani.
1. Muna mbokena za nkatu ntekelo ka kwikilanga ngangu ye ntona za nkak'ani
ko.
2. Wa mona mambu kinu ka mona ngatu wa ko.
3. Tu mwene vo muna kangala mu longokelwanga mambu mengi ka rna
monekanga mu zunga ngatu mu vata dieto ko.
4. Wa mona ye zaya vo e kikenga ki sundidi ka mu ki wuka ko. Mu tin'e
lunzilwa ye kungu.
5. Ntekelo wa kwikila ye zaya vo e kangala ye mbuta ku vananga ngangu
vo tomene kwend'a yuvudi mena ku zeye ko. | 95 |
NSUSU YE NGANDU
Vata di mosi dia kele va ndambu a nkoko wa kelenge Ngandu za yingi. Ntangu
za yingi muna vata mwa monekanga Ngandu za yinganesang'e Nsusu. E yi Nsusu-
Nsusu ya toma lalanga kondwa zaya keti nani wa yiyang'e Nsusu.
Mbuta za vata za vwanda mu zaya weyi a fwete vanga mu manisa wivi wa Nsusu.
Dia zengwa vo Nsusu za wonsono zi fwete kangilwa muna zi mpaka za Nsusu. E
kolo za kala za fioti ka va kala diambu ko. Kina za yantika kola, za yantik'e kokola.
Koko dia ntete dia toma kola dia kokolanga muna mene - mene e kolo wantu kinu a
sikama ko. Wa vovanga vo: e Ngandu mpangi arne e e! e Ngandu mpangi arne e e e!
mwini ye mpimpa wa vanganga mpila mosi bulu ya nkaka ya yantik'e tona vo 0
Nsusu diambu ka vovanga kwa Ngandu vo mpangi ani.
Nsangu zozo za lwaka kwa ngandu kuna nkoko, ngandu wa fwema ye tomboka
kuna vata mu kwenda funda kwa zi mfumu mu yuvula keti tuka nki a ntangu a
Nsusu ka kala mpangi a Ngandu e? mono yi mwisi maza, malu rna ya ngina mau ye
nkila. 0 Nsusu malu mole kaka kena mau, nkwa nsala, nsodia kena yau, mu vata
ka lekanga, ka yolanga maza ko, tilumuka ka tilumukanga, e mono ki zeye nkutu
takuka ko, weyi tu lenda kadila tu a mpangi e? ndombele lwa nsong'e kieleka ki
vovanga Nsusu. Diambu dia sala mu moko ye ngindu za mfumu za vata. Vava dia
toma talwa, zi mbuta za vata za tumisa mfumu za zunga mu kwiza vwandila
mfundu a Ngandu ye Nsusu.
Lumbu vava kia fwana, mfumu za wonsono za zunga za lunga, za vwanda
vana nsanda. Nsusu wa vita lwaka vo yi Ngandu, mu kuma kia tuka kuna nkoko,
wa toma vingilwa mu ntangu ya nda. Ku nima wa lwaka, wa kayisa mfumu za
vata yi bosi ka lomb'e nlemvo mu lwak'e nsukinina.
Mfumu avata wa yala nkuwu, kanda dia Nsusu dia kota muna nkuwu, e kanda dia
Ngandu mpe dia kota muna nkuwu yi bosi kuna nsuka a wutuki ye a leloki nze yi
mako ye nzadi mpe muna zola ye ngemba a lomba kwa zi mfumu ye a kwa mfundu | 96 |
vo: vova gwizani, Iwa tunga vata dia na Kiula. Lwa kala lu mika mia mbwa lwa
lekela ku mosi ye Iwa sikamena ku mosi. Eto kulu vava tu mbangi za mona meso,
twizidi vava mu sikidisa mpovo za mbuta za wantu za sie zaya vo: ku nzo a muntu
luvunga, diadia.
Mbut'a muntu wa vana ntangwa kwa Ngandu mu sunzul'e nsamu kena wau.
Ngandu wa kota va kati, wa vana makonzo kwa zi mfumu mu yantik'e vova. Yani vo,
mono yi Ngandu mu nkoko ya leka, dia ludi mu kuma kia nzala twa kwiza bakang'e
an'a Nsusu mwamu vata, kansi tuka Nsusu za koteselwa mu mpaka, ka tu lendanga
diaka rna ko. Kiadi vo, 0 Nsusu se ka fwete kazilanga mu ngolo za wonsono vo mono
yi mpangi ani. Mpimpa ye mwini, konso vena kena vo ka yindula kaka vo kokola ka
fwete kokola vovele kwani vo mono yi mpangi ani. 0 zevo di ngizidi vena meso
rna mfumu za wonsono za zunga mpasi vo ka nsasila wuna nginina mpangi ani. Na
ndwak'e vava 0 zevo mbanisi. Wa van'e makonzo mu manisa mvovo.
Mfumu a vata wa zola yantik'e vova, Nsusu wa kokola vena nsanda ye wa vova:
e Ngandu mpangi arne e e e! wantu a wonso a kwikila vo Ngandu ka twa vova eto
kulu tuki wididi wo vo Ngandu mpangi ani. Ma yungululu rna kala rna ngolo vfma
nsanda, kansi kuna nima mfumu wa bak'e mvovo ye wa van'a mvovo kwa nsusu mu
kiesesa nkangu.
Nsusu wa kota va kati, wa bund'e makonzo, wa tond'a mfumu za wonsono yi bosi
ka yuvula keti vo mona a monanga vo Nsusu se ka nw'e maza e? a wonso a vova vo
mona tu monanga yi ngeta: nsodi songanga ku zulu. Nsusu wa yuvula Ngandu keti
vo wa mona kala Nsusu wutwa nwa maz'e? Ngandu yani vo ntama ya mona, nsodi
tadisanga mu zulu.
Nsusu wa zunganesa ntu, wa vakula nkalu ye wa vova: mono ki tadisanga nsodi
ku zulu ko ngatu vo songa nsodi kuzulu kwa Nzambi. Konso kwa Nsusu muna
mambu m'ani tuku ka talanga. Yi kuma yi tadilang'e mu zulu ye vovela muna
ntima vo: kana tu nwanga mo ku zulu ma tukanga. Lu nkwikidi mu mpova z'ame.
Vo mvula ka zi nokene ko ka va kala diaka tosi dia maza ko vava ntoto: ludi vo
luvunu e? yi nsasa yi tadilanga mu zulu vo se yi nw'e maza. Mpila mosi nze yi
nsamu wau tunin'e vava, kele vo diambu dia tadila mu mbwisu a mbundu nga
ka mfunu mu kwiza kutakesa ndong'a ngani vava ko. Kansi wau vo e nza wu yi
zolele se ka diambu ko ndolo momo nzil'a ndombozi ya kondw'e miongo.
Mpovelo vo konso diambu diame tuku yi talanga, nzolele yuvula, keti ludi vo
luvunu a vov'a mbuta vo: zi kokola, ku maki zi tukanga. E mono muna kokola
mu diaki ya tuka, e yani Ngandu nana ka kutu bakanga, lu ntadi eti mu nki ka
tuka? Ndonga ya vutula vo mu diaki. Nsusu wa yuvula mu nki? e mono mwe ya
tuka? ndonga ya vutula diaka vo mu diaki. Wau a mfumu z'ame. Mpangi z'ame, e | 97 |
ndona ye nganga
0 mwana vovanga ta ta ta ndivu ka tumbula ko, e mwana
tumbulanga weyi ka vovang'e ndombele kwa eno mpe mono lwa nsasila keti vo e
ana a tukang'e mu maki a nani a fwete ki telelange? mvutu za kala za nzaki kwa
nkangu vo a mpangi. A mfumu nkutu k'a vava teka kwenda ku fulu mu songa
nzengo ko vena nsanda kwani a vempwele wo vo e mfundu a Ngandu wa fvva, ka
fwete lomb'e ndoloki kwaNsusu ye futa malavu kwa mfumu zangani kezi fongesa
ku lumbu.
Ngandu nsoni za mbaka, wa yantika dila vena ndonga. Wa fukama muna nsoni
za wonsono ye wa lomba nlenvo kwa zi mfumu ye kwa Nsusu. Wa tambulwila
mu sumba ye futa malavu kwa zi mfumu ka fongesa mpamba mu nsamu.
watekama ka yenda funda.
Ngandu wa vewa lumingu lumosi mu kwenda futa malavu kuna lumbu, kiadi
vo ka telama mu vutuka kun'a nkoko, kasala sia diaka tambi ku vata ko mu kuma
kia nsoni za mfundu a fwa, ka funda ye vwandisa wantu, Nsusu za ngani ka mana
baka muna vata ye mfuk'a nsiku ka futa ko di ka diatilanga diaka mu vata ko.
Mu nsamu wau muna ye tini yi lenda ku tu longa yi mambu - mambu mu zinga
va nza mu konso fulu tu zingilanga. Tal'eti e tini yayi:
1. Nsusu wa kokolanga mu sia vo e Ngandu mpangi ani. 0 Ngandu kondwa kwa
toma banza wa fwemena Nsusu wuna ye nsodi, ka yolanga maza ko.
2. Kala vo wa toma zaya lusansu yo vo nkutu teka toma longoka lusansu e kolo
ka widingi e kazu kiokio nga ka fusuka nsoni ko.
3. Ngandu wa mona vonga ye leva kwani, ka tala tezo kia ngangu ye ntona za
Nsusu ko. Muna mfumu e vonga ye leva kwani kwa manis'e mfunu vena
ndonga. 0 Nsusu wa lunga ye moneka vo zeye lusansu lwa zingu kia kanda
diani dia esi ki maki.
4. E ngelele a Ngandu ya mvambanesa ye muntu mu kuma kia wivi wa nsusu
ye lembi fut'e nkanu a malavu ka zengwa vena nsanda yi bosi wa kituka mbeni
a Nsusu mu kuma kia ku a dianga ye ku a funda va ntend'a nkongolo.
Ntinu za Nkayi ye Kiula
Ntangu mosi, mbizi za wonsono za kutakeswa va mosi mu vava zaya keti vo
muna makanda rna bulu ya wonsono nki a kanda din'e ntinu za yingi. Bulu ya
wonsono ya tezanga mu mpila yina ena. Dia moneka vo e Nkayi wa sundang'e
bulu ya yingi. Nkayi wa sunda Nsizi, Nlumba, Kimpiti, nzirna, Mbulu, Mpuku za
wonsono, rna kala wonga ye vala wa mana yo stmda. Kiula wa mona mpasi mu ntima
weyi nkutu yi sia mono muntu a mpil'e yayi!! wa ki dia kiuvu: tina vo teza? wa | 98 |
yindula mpimpa za yingi kuna nima wa baka ngindu mu mokena ye Yula ya
zunga kiau kia. wonso. Yula ya mu nkoko, ya rnazanga ye ya mu nzanza ya yenda
kuna lukutakanu 1010. Mbut'a Yula wa telama vana kati ye wa lomba kwa Yula
ya wonso mu tona ye nwanina luzitu lwa Yula ya wonsono, ye tundidik'e Yula
ya wonsono. Wau tun'e mpila mosi se twa nwanina fulu kia ntete mu Mbizi za
wonso za nza mu nsisani yoyo ya ntinu. A toma wizana kia mbote, a fila Kiula ki
mosi mu kwenda wizana vo teza ka teza mu nsisani ye Nkayi muna ntinu.
Diambu dia mwangana mu nsi a mvimba, dia sivi dia monekena kwa Bulu ya
wonsono. Wau vo e tini kia toma zayakana, Yula ya kiatama muna nteto a nzila kadi
e Kiula wa vova vo kazolanga tikunwina mu nzila ko. Ka dia fidilwa mpaka ko, dia
wizaneswa kaka. Kiula wa baka mpwasi mu kiatika mpangi zani mu nzila tuka ven'a
yantikil'e nsisani ye kuna nsuka.
Lumbu vava kia fwana, Kiula ye Nkayi a yenda moneka va meso m'a twadisi a
nsisani. A yantika tikuna, a diata tini kia nda na Nkayi wa bokela mu zaya keti vo
Kiula veyi se kena. Kiula kia kala vena ntwal'ani kia tambulwila. Nkayi wa mona
mpasi mu kala ku nim'a Kiula. Wa kolesa ntinu mu luta na Kiula kansi kina ka tela
diaka e Kiula kia kala vena ntwala kia tambulwila, na Nkayi wa toma tokana kwa.
yingi ka zaya diaka mpila ka fwete vanga mu luta na Kiula ko, ka yoya ko wa
kolesa mu mpila yina ka sundilanga Mbizi za nkaka za nene za ntinu.
Kina ka finama ye fulu kia makananu e Kiula wa vayika wa ntete, na Nkayi
vava ka Iwaka se manima. E nsundidi ya vewa kwa na Kiula ka mu na Nkayi
diaka ko. Dia sivikwa beni mu zunga kia nsi wau dia zayakana vo na Kiula
kazaya tikuna ko. E vava fulu kia nsamu a nsisani a ntinu va kati kwa na Nkayi ye
Kiula tu mwene vo e mpovo za vang'e nsisani za ngangu ye ngwizani kansi ka
ntinu ko. Kala vo ntinu kaka nga Nkayi wa sunda mu nsisani yoyo. Yi kuma vo
muna rna wonsono tu lenda zol'e vanga vo ngwizani nkatu, ka rna lendi kutu vana
nluta mina tu zolele baka ko. Nze yi wau mu nsisani yayi Nkayi ka lendele lunga ko.
Kiula wa lunga kondwa tikuna ntinu ngatu vanga fi ngolo fia fioti. Dia sivi kwa
wantu mu wa vo na Kiula 0 sundidi Nkayi mu ntinu. Kansi e difwete sivikwa yi
ngangu za Kiula mu zaya vo mu kintwadi kaka mono muntu a mpil'e yayi ndenda
moneken'e mfunu ye vewa luzitu.
Mfwenge ye koko dia Nsusu
o Mfwenge bulu kia mfuta ki finamen'e ntela ye vonga nze Niau, kansi | 99 |
Mfwenge se nene fioti. Muna tezanesa, 0 Mfwenge yi Niau a mu futa 0 zingilanga
mu dia yimenga nze yi Niau mpe 0 zingilanga beni mu yimenga. | 100 |