text
stringlengths 28
6.01k
| page_number
int64 1
154
|
---|---|
Mfwenge nveti a nene, vo ka vetele ko, ka dianga konso lekwa ko. Vo muna
futa ka lendele baka rna ko,
0 tombokanga ku ndambu za rna vata mu vet'e
Nsusu. Lumbu ki mosi, Mfwenge wa mona koko dia Nsusu, dia nene vena buka
kia Nsusu za nkento. Tuka Mfwenge yina ka wutikila, yi ntete ka mona koko
dia Nsusu dia mpil'e yina ye luinda lwa nene, lwa mbwaki luna ye meno rna
mekomokanga nze se tiya. Mfwenge mu nzala ka kele, kansi wa vilakan'e nzala
mu tinis'e moyo. Mfwenge wa vutukisa malembe kuna mfuta ye nzala zani mu kuma
kia wonga wa lufwa. Yi ntete Mfwenge ka mona bulu ki kangalanga ye makala
matiya vena ntandu a ntu mau ka rna zimi, yani mpe ka vie. Kwa Mfwenge, e
tiy'etuna yi twa kal'e ngolo za Nsusu a koko muna ki nwanina mu konso vonza
ki nlwakidi.
Nzala za Mfwenge za badila, wa banza mu kotela mu ndambu ya nkaka
mpasi vo ka lenda baka kia dia. Wa yenda zietoki kuna ka banzila vo ka lendi
bulangana ye vonza kia moneka kwa koko dia Nsusu dina ye tiya va mbat'a ntu
ko. Mu finamena fulu ki tutilwangw'e luku, wa mona ngudi a Nsusu ye ana
kuna nim'a su, ka va kala muntu ngatu koko dia Nsusu ko. Wa vunana, wa tala
ku ntandu ye ku yanda, bosi ka kala ye kwikizi vo ka va kala mpil'a sumbula
kwa yani ko. Wa takuka mu baka mwan'a Nsusu wa lutakana kuna ndambu yina
ka kele, wa ngyilama ye wa yenda yani kuna mfuta, ka yenda ku ndila.
Va vioka lumbu ya fioti nzala za badila, mfwenge wa vutuka mu nzila ka
lendela kia dia. Wa yenda ningama vena ka bakil'e mwan'a Nsusu, wa vingila, wa
vingila ku nima Nsusu za yantika finamena kuna ful'a vata. Mfwenge wa toma
swama, nkenda mu buka kia ntete kia lwaka vena su, 0 koko dia Nsusu nkutu yi
wa vit'e ku ntwala. Dia vanga mpasi kwa Mfwenge, wa zakama, ngindu za toma
tokama. E kolo ka yindulanga, 0 koko dia Nsusu wa yiza finameniningi kuna ka
swamina ye banza vo nanga ntama ka mwene ye zolele kwenda ku ngyoka. Mfwenge
wa toma zakama kwa yingi ye wa vulumuka, wa tina kwa nda ye nzala zani. Wa
yenda yindula, wa ki yuvula se nki a tumbu kia mpil'e yayi kwa mono kia nangin'e
nzala?
Mu lumbu kia tatu, Mfwenge wa bak'e wunkabu wa zola finamena ye toma tala
keti vo tiy'e kibeni vo ka tiya ko. Wa vutuka vena SU < tutilu dia luku >ye wa luta
fioti vena fulu ka vita bakil'e Nsusu, wa vwanda mu vingila e nsusu kina
zi singa
kwiza dia e nkesona ye nsole mia kedi mi lozwanga va ntoto. Ka ntama beni ko mpe
Nsusu za yantika mu kwiza. Wa kala wa kubama mu zikisa, <toma zaya> keti vo
Nsusu a koko tiya ka kangalanga twau vena mbat'a
ntu. Ka ntama ko, koko dia
Nsusu wa lwaka, wa yantika dia nseka vena ntoto, ye sakana ye nkento. Mfwenge
wa yantika zakamena ye wonga, kansi ka tina ko, wa kang'e ntima mu toma tal!' | 101 |
Koko dia Nsusu wa yend'a finameningi kuna ndambu ya kele Mfwenge. 0 Mfwenge
muna diani, ka fwete mon'eziku: tiya vo ka tiya ko. Koko dia Nsusu kondwa zaya
vo talwa ka tadilungu, wa kala kaka muna nsaka ye ndumba zani ye dia. 0 Mfwenge
wa finamena fioti, ntima didila, bosi wa ningama. Koko dia Nsusu wa pupumuka
mu kokola, Mfwenge wa susumuka ye wa tina ye ki lumba mu tadi dia kala va
ndambu, dia sekesela tanzi y'a vati a ntoto, kansi ka ningama ko, mu kuma kia wonga
wayenda kaka. E Nsusu mu wa nsindu mia Mfwenge, za tina ye kwend'a kekomoki
kuna kati kwa vata. Wantu a yenda mu zaya keti vo Nsusu
0 bakamene kwa
Mfwenge vo kwa yimbi. Mfwenge wa ki yendela kuna kati kwa mfuta, ka moneka
diaka ko.
Muna momo rna wonso 0 Mfwenge wa kala kaka ye luzolo ye makani rna
toma zaya weyi koko dia Nsusu kenena ye tiya vena mbat'a ntu ye kuna nsodi? mu
lumbu kia landa muna mene - mene, wa yenda vwanda vena ntandu a tadi dia
sekesel'e tanzi mu vingil'e Nsusu zi kwiza dilanga kuna,. ka va vioka ntangu a nda
ko Nsusu za yantik'e lwaka mu sosa kia dia. Za yonzama vena ndambu a su, makoko
ye nketo za dianga ku mosi. Vena Mfwenge wa kulumuka vena tadi, wa finamena
kuna kwa didingi e Nsusu, wa ningama mu toma tala ye zaya kieleka. Nsusu za
ningama ye kokomona. Mfwenge wa yenda vena zakala, wa tadidila koko dia Nsusu
ye wa ngyuvula: nki kiokio una kiau va ntu e? koko dia Nsusu, kondwa teka toma
yindula, wa vutula vo Iwimba. Mfwenge wa landisa diaka kiuvu kia nkaka, ku
mona ngyama ko mu toto e tiye ? koko dia Nsusu wa teka seva yi bosi ka vutula
vo: ve, ka tiya ko. Lwimba kwani e lwalu, nitu kwani, ka yi ku mpanganga kwani
mpasi ko, ka yi mwesanga kaka mpe konso kwa kima mpasi ko.. Mfwenge muna
wonga wa wonsono wa lomba kwa koko dia nsusu,keti vo ka lenda simb'e Iwimba
1010 e? 0 Nsusu kondwa kwa toma yindula ye vava zaya. makani rna Mfwenge, wa
tambulwila vo ka diambu ko simba kwani. Mfwenge wa finamena, kuna wonga
wa wonsono, kansi wa
sia fi wunkabu, wa lambul'e koko, muna ki nzakamena,
a Nsusu wa nkasumuna vo: simba kwani ku mona diambu ko. Kina ka simba,
o Mfweng' 0 mwene vo mpamba kwani ka kadi vanguka, mbote ka mbaka ye
ku ndia rou futa mpasi za kwend'a ntini ntangu za wonsono. Wa nietama, Nsusu
wa kaza, kin'e wantu a wa kazu kia Nsusu, a yend'e ntinu mu tala keti vo nki ki
bakidi e Nsusu, wan'o Mfwenge ntama ka ki vondele yani ye kota yani e ntinu
kuna futa. Koko dia Nsusu dia fwa mu bunda vuvu kwa bulu ka toma zaya zingu
ye fu yani ko.
A mbuta z'eto a vova vo. Dina ku zeye ko, yi mputu. Vo Mfwenge wa
tokananga ngindu ye kwenda ki lumbi mu matadi, yi mbumb'a lembi zaya keti vo
e Lwimba tiya vo nitu muna
Nsusu. Vo Nsusu a koko mpe wa fwa, mu kizowa
kia song'e mbumb'a Iwimba Iwani kwa Mfwenge ka lembi toma zay'e zingu. | 102 |
Mu lenda toma zinga, dia mbote mu vavanga longoka mena ku zeye ko,.
longoka lunda mbumba za nitu aku,ya salu, ya vata ye kanda dieno,vava toma zaya
kuma ya yuvu ye mvutu zi twa vingilwa mu lungisa luzolo ye makani mau..Diadi yi
dia kondwa kwa KOKO dia NSUSU.Yi tuku dia nkatule luzitu ye wonga vana
meso rna Mfwenge. Tuk'e kin'e lumbu, 0 Nsusu wa ki kitula se mbizi a mbote
kwa Mfwenge: Muna KIZOWA KIANI E KIBENI.WA KI TEKA MFIKU.
Luvila evo Ngenda
o muntu muna kisi nsi kia esi kongo mu kunku yole ya nene ka siwanga, ki
se ye kanda. E ndambu a ki se yi tangilwangwa mu tini kia ntete, wau vo yani yi
mbuta muna nzo, yani wa somp'e nkento, se yi wa kobol'e mwana muna vumu
kia nkento. Vo yi kanda, di siwanga mu tini ye mu kunku kia zole, kadi vo e ngudi
ku nim'a yakala ka lekanga, sompwa ka sompwa: kama kia mbizi ye malavu.
o mwana siwa ka siwa yani muna vumu, menga rna ngani.
E yayi e kunku ya toma zita ye zitiswa kibeni mu lund'e mavimpi, luzingu
ye moyo a konso muntu a kisi kongo. Muntu lenda wutukila va kanda, muna
diodio kanda ka vwilu, mu ka wutukidi, esi kanda a fwete kidi kaya muna vumu -
vumu muna vovela muntu ndioyo.
Mbandu nze mwisi ki Vela
0 sompele nkento wa mwisi ki Nalukoma ye
Kialu. E an'a singa gut'a fwete kala, an'a na Vela e kanda diau, yi ki Nalukoma
ye Kialu,kadi e ngudi au mwisi ki Nalukoma ye Kialu, vo
0 mwana kolele
ndioyo wa wutwa mu zozo e mvila zau zole, muna ku nsompesa , esi ki Vela ye esi
ki Nalukoma a fwete vwanda ku mosi mu tala ye sikidis'e lange lola lwa mwan'a
kwa ki Vela ye kanda dia Nalukoma ye Kialu.
Vena ye mvila za yingi mu kisi kongo, kansi e zi sundidi za tuka muna
kongo kumi ye zole zi tomene zayakana, za mwangana mu nsi yayi ya wonsono ya
kongo. Muna za yenda vundidi ye vwanda, mu kuma kia ntokani, nzonza
ye mfwilu, ndong'a vambana muna makanda. Ndonga mpe ya vila ka yi zeye nkutu
luvila lwa se ye ngudi zau ko, e rna se ye ngudi mpe k'a zeye nkutu tini kia tuka
nkaka zau ko. Mpila mosi mu ndonga ya vidis'e nding'a nsi au yi mpila yoyo mpe
ndonga ya vidisil'e ngenda za mvila zau muna a tuka : a vil'e rnvirnba s' esi mavata
rna nene, a konda nsanda mumu nsi a vwidi kadi k'a zeye kun'a tuka ko.
E mvila yovo ngenda, yi nsinga wa zingan'e kanda dia wonsono, mbuta ye a leke
vo wa kaka vo na Ntumb'a mvernba yi luvila ka tenge, e ndion'e rnuntu wa kanda dia
enD kulu luna muna menga ma Nturnb'a rnvernba, ka fwete ki sunzula ye kund'e
konzo kwa tata na Nturnb'o teng'e ngenda vena kena. | 103 |
Tu vovele vo vena ye nkenda kumi ye zole za tuka yo vo za vayika muna kongo
dia ntotela yi zazi:
1. Vuzi dia Nkuwu;
2. Mpanzu a Nsaku;
3. Ntumb'a mvemba;
4. Nakongo na lumbu;
5. Nsaku na vunda;
6. Nzambu a mpakasa;
7. Mpondi a wala;
8. Nkozo a mvemba;
9. Na vela;
10. Nang'a kongo;
11. Nkang'a mvika;
12. Kinlaza.
E ngenda zozo muna za yenda, za wutana, za yandangyana mu zunga ya wonso
ya nsi a kongo, yi kuma konso tini kia lwakanga mwisi kongo vo ka tang'e luvila lwa
s'andi ye lwa kanda ka fwete toma tambulwa ye sanswa mu nsansw'a mbote muna
vata bosi e kinzenza mpe kimene. Kadi muna vata diodio vo dia luvila lwa ki se kiani,
ka fwete siwa va fulu kia ki mwana kondwa kwa wonga ngatu vo lukatikisu. 0 vo se
betela ye luvila lwa kanda, se ka fwete siwa va fulu kia nkwa kanda nze se sia vo
momo vata nkutu mu ka wutukila ngatu vo mu ka zingilanga.
Mu kuma kia toma kwa wutama ye yandana kwa kwingi, mambu mpe rna
tombok'e lutangu muna mavata, nzonza mia kota mu kuma kia mfwilu, ngelelo ye
mambu rna yindoki. Wantu a yantik'e tinana ye vambul'e vumu ye rna vata
nkutu. Mpambani zozo za yantik'e kotesa nkumbu za yi mvila - mvila ya mpa ya
tuka mu mvila za tuk'e mu kongo dia Ntotela. E mpambani ye kun'a tuka mu tin'e
mambu, ya toma sobanesa nkumbu za mvila yovo ngenda za makanda mu mbalukilu
a ndinga mu konso zunga e nkumbu a luvila mpe ya sobanga. E luvila lu mosi lu
lenda wutana ye vambuka mu mvila za yingi zi ki swaswanesenanga muna tini ki
mosi kia nkumbu. Nze yi wau, kuna kwa tukwa, e Ntumb'a mvemba ye Nkozo a
mvemba luvila lu mosi lwa kele, kansi muna kuma kia mambu, mpasi za yela ye
fwilwa, wau se mvila zole za vambana. Kansi muna mambu ka rna mbumb'a nzo ko,
ku mosi se rna tadilwanga muna zina dia sia vo a wonsono esi Kimvemba. Kadi 0
Nkozo wa Mvemba 0 Ntumba mpe wa Mvemba yi kuma vo muna ntangu yina, a
telelwanga vo esi kimvemba. | 104 |
Kuma tuku dia zingu kia esi kongo, ka kwa kalanga muntu wa kondele luvila
ko, ka kwa kele mpe muntu wa kele ye nkumbu ya kondwa nsasa ngatu nsoselo ko.
E nzenza muna nkumbu ye ndinga yi za sobanesenwanga ye ntungi muna rna vata
ye zunga ya Kongo.
Nzamba, Ntietie ye Nguvu.
E kolo tu zingang'e va nza, e lekwa ya wonsono mu yi ngyole - ngyole yinanga
: nketo ye mbakala, kia vata vo kia futa, kia rna ve yovo kia malu, kia seke yo vo
kia maza.
o Nzamba yi mbut'a bulu ya wonsono yi zingilanga mu nzanza, yantileila
kuna ki Mpuku ye manisina muna Nzamba. Yani yi wa mbaninu kuna mfuta, kadi
ka kuna diaka bulu ki nsundidi e vonga ye zita ko. Kadi e Nzamba mosi vo ka
zengononwa, muna nitu ani mu lenda vayika yazi ya Mpuku. Vo mu vavilwa
vayikisa Nsizi, muna nitu a Nzamba mosi mu lenda vayika rna funda ye mafunda rna
Nsizi.
Na vo Nkayi yovo Nsa ku ndambu a zi nkama. 0 Nzamba yovo Nzau | 105 |
zingilang'e ku londe e mpangi ani Nguvu, lenda telelwanga vo Nzamb'a maza,
mu nkoko mia nene ka zingilanga. Tomboka ka tombokanga ku seke ye vanga
mawonso ka zolanga muna zingu kiani. Di vovele vo zingu kia mu maza yovo
kia ku seke, kwa yani mpila mosi kwani.
o Nguvu
0 toma zingilanga mu maza ye ku seke, wa toma fwanana ye
Nzamba muna vonga ye zita. E va nza ka vena bulu lei sundidi e vonga ye zita
mu bulu yoyo yau yi ngyole yi lenda zingila mu maza ye ku seke ko.
Lumbu kia nkaka, fi nuni - nuni fina ye nkumbu a Ntietie fia yenda mokena
ye Nguvu muna nteto a nkoko, muna mbokena, 0 Ntietie wa vovesa kwa Nguvu vo:
yani Ntietie, vo ka kang'e nsinga muna nsingu a Nguvu ka tombok'e ku seke, lenda
ku nanika ye ku ntombola muna nkoko. Nguvu wa seva ye ku mvweza vo katuk'e
kuna ku ndendi ko. Nsaka z'aku e zozo, ngeye wu nke, ku lendi ku ndikuna nkutu
ko. Ntietie vo bosi tu teza wa tala, keti vo vuna yovo nsaka zame. Kin'e lumbu vo yi
keng'e nsinga wa vingila muna nkoko ye vena yi sik'e kimbiIa, bosi yantik'e
nanika muna nkoko, vo nkulumuka, zena ngeye lungidi, vo tomboka, zena mono
ndungidi. Nguvu wa siondoka ye seva, Ntietie wa yenda kwani. | 106 |
Kuna ka yenda, wa yend'a vavi Nzamba. Kina ka mona ,wa ninganesa ye
mokena yani mu nsamu mia mpila mosi nze yi mina ka vovesa kwa Nguvu. Kwa
Nzamba ka nanik'e Ntietie kuna seke,kina ka die mfunbu muna nkoko a nene.
Nzamba wa fumbuka ye seva,mu sevo dia lu vwezo, kadi 0 Ntietie ka lendi tezana
mu nanika Nzamba ko. Kansi Ntietie wa toma bangama, kuna nima Nzamba wa
tambulwila vo ka diambu kO,se vovi eti weyi rna singa kadila ye kia nki? e lumbu,
mbazi mono se ngiza ye nsing'a nda, wa ngolo, se ya kanga wo muna nsingu
aku, bosi yi singa kulumuka muna nkoko, wa vingila, vo widi e ki mbila bosi
yantik'e nanika. Twa tala keti nani 0 singa sund'e ngolo za nanik'e nkweno.
Lumbu kia rna kananu, Ntietie wa yenda mene - mene kuna nkoko mu kanikina
Nguvu ka kala wa kubama, wa sala sis'e nsuk'a nsinga muna nkoko wa tomboka
ye nsuk'e yi mosi kuna londe. Wa yenda bokela diaka Nzamba mu lwaka vena va
kele nsuk'a nsinga ye kanga yo muna nsingu ani bosi ka mvingidis'e ki mbila. Wa
kulumuka muna nkoko ye nsinga wa kanga wo muna nsingu a Nguvu ye ku
mvingidisa ye kuna ka w'e ki mbila.
o Ntietie na ka mana kang'e nsinga muna nsingu a Nzamba ye Nguvu wa
yenda timanana vena nsuk'a nti bosi ka sik'e kimbila. Vana vau e Nzamba ye
Nguvu a yantik'e tuntana mu zaya keti nani 0 singa nanik'e Ntietie. 0 Nzamba wa
kala ye kwikizi vo Ntietie ka nanikiningi bonso Nguvu ka yindwidingi diaka vo
Ntietie wa kele kuna nsuk'a nsinga ka nanikiningi kuna seke. Mwini wa mvimba
Nzamba ye Nguvu a nangin'e nanika Ntietie, ka va kala wu mosi wa tona ko vo 0
Ntietie ka lendi kala ye ngolo zi fwene ye zitu ba lenda nanganenena ntangu a
nd'e mpil'e yoyo kondwa yoya ko.
Kuna nsuk'a lumbu, a bak'e ngindu za toma siandama mpasi vo a sund'e
Ntietie. 0 Ntietie wa sika diak'e ki mbila mu songa vo ka va sundidi muntu
ko. Nzamba ye Nguvu vava se a bulangiana vena va kutulwilw'e nsinga, yi bosi a
tona vo fi Ntietie fi a nanganes'e mwini a mvimba, e nsingu zi mene via muna
nsinga, mu mpamba - mpamba. Kin'a mana kutululwa, ku nganzi a kala, e luzolo
lwau lwa kala mu biba fi nuni - nuni fiofio fi a veng'e mpasi za nkatu, mu mpaka
za kondw'e nluta. Kansi 0 Ntietie wau ka zay'e diambu ye nganzi za mbizi zole
za nene, wa yenda timanana kuna nsuk'a nti a nda. Kuna nti ku ka vovelanga vo: lu
mwene kala, bulu kia fioti nwanisa kwani e bulu ya nene kondwa kwa
kuma. Mpovo zozo za toma fwemesa Nzamba ye Nguvu, a ntela, ka kulumuka mu
toma mokena. Kansi 0 Ntietie wa tilumuka ye kwenda kwani muna luzingu lwani.
Yi kuma vo diambu se sil'e mpaka, fwete dio toma tala e tuku diani, nsas'ani ye
wuna dizolele kulu sia yovo kulu 'kitula. A mbuta z'eto za bokelelanga wantu ena
ye fu bonso ya ndioyo e Ntietie vo: A MVWANZI A NKAKA, a tunganesang'e
a kweno, ku a mwes'e mpasi za kondw'e nluta. | 107 |
'-'
.
Nzamba ye Nguvu a zinganga kondwa kwa ki vwa mambu ngatu nkutu zonza
lumbu ki mosi, muna luzolo lwa Ntietie, a nangina mu nsinga mwini a mvimba.
Nsingu za mana via ye gyela mpamba mu fu ya mbi ya fi nuni - nuni: Ntietie. 0 ze
vo keba mena rna mona Nzau ye Nguvu rna lenda ku bwila muna kanda, muna ki
salu, muna kikundi kiaku.
Muna luzingu antu wole yovo mpangi zole zi toma wizananga ka zi toma
yangalelwanga ko, va fwete soselwa ngangu mu kotesa ki mbeni ye mwanganes'e
zola kwau. Sisu yoyo yi monekanga, tuka mu mpangi za rna kento ye mpangi za
makala vo muna ki mpangi ka mu kotelwa ko, a fwete kotela mu longo yovo mu
kikundi. E dia nene kwa ena a zolang'e mbi, e zola kwa fwa, e ngwizani ya mana
mpasi va e mbi ya kota. E wantu a mbi wau vo mbi kak'a zeye, yi a sadilanga, yi a
toma zolanga mpe. Dia mpasi kwa muntu wa yukulukil'e vuna mu zola tanin'e ludi
ka zeye kO,ngatu vo vov'e ludi mu mbi ka venge. Vena meso rna ndonga,. dia fioti
kwa muntu a mbio tungunukini mu bak'e makasi ye nwana yovo bak'e makasi ye
kwenda kwani nze yi wa vanga Ntietie vena meso rna Nzamba ye Nguvu, ka mu tona
mbi ye lomba ndoloki ko.
Va nsamu nze yi wau, tu lenda mona vo dia ludi e dia vov'a mbuta vo: E
NSONI ZA MUNTU A MBI ZI KITUKANGA SE MEKASI.. Nze yi wuna tu
mwene, e kolo Nzamba ye Nguvu a tungumun'e luvunu ye fu ya mbi ya Ntietie, ka
lenda ku a finamena ko, wa yenda timanana kuna nti a nda. Kina ka bokelwa nkutu
e mvutu tilumuka ye kwenda kwani,wau vo fi nuni fia mbi, fia kitul'e nsoni zani
se makasi.
Yi kuma vo muna zingu tu fwete toma longoka mpila za wantu tu zinganga
zau, mambu a sadilanga muna kimvuka ye mu mpambani, men'a vangilanga va
mpenza ye men'a vangilanga mu ki nsweki. 0 vo ku tomene ku nzaya fu ko, ka
dia mbote beni mu filana yani mpaka ko. Kadi a mbuta z'eto a vovelenge yo: NA
MONA NLEKE NANGANANANGA YE MPAKA YE A MBUTA, VA FULU KA
TUKANGA. Di vovele vo e nleke ndioyo, muna mpaka zani vena ye mbuta ka
bundang'e vuvu, zi ku nkundidikanga. Va fulu kiaki, 0 Ntietie mu vun'enanik'e
Nzamba muna nkoko, Nguvu ka bund'e vuvu. Mu vun'e tombola Nguvu kuna
londe, Nzamba ka bund'e vuvu.
Na Nsiesie ye na Ngo.
Na Nsiesie ye na ngo a zinganga muna mfinda, a toma wizana kia mbote kondwa
kwa diambu. Lumbu ki mosi a wizana vo a fwete vanga nzietelo mu monana ye a
kundi a zingilanga mu rna vata rna nkaka rna kWa nda, k'a monananga diak'au ko. | 108 |
A kubikis'e nkut'a mu nzila, bosi a vang'e lumbu kia kwenda. Mu nkokela, muna
ntangu a mbokena, a kanina kwa mbuta za wantu muna vata ye muna zi nzo zau, yi
sia vo kwa nkento ye ana. Muna mene - mene a telama ye kwenda mu nzietelo au.
A yenda, a yenda, nkokela ya fwana, se mpimpa wana kinu a lwaka mu vata a zola
leka ko. A diata muna tezo kia ntangu a makumole ye ndambu, a lwaka mu vata
dia nzitu a na Ngo. A yenda kuna lumbu lwa nzitu, a lwaka vena mwelo a nzo a
nzitu, na Ngo wa vova: Mono na Ngo wa nzitu aku ngizidi. 0 nzitu wa vutula: Oh
oh e tata, kota. Na Ngo wa kulumun'e funda, wa sia kio vena nswekelo, yi bosi ka
vova; mono na Ngo ntudidi. Nzitu wa telama, wa vayika va mbazi, w'a van'e mbote,
w'a nata kuna seka. Mu ndwaka ye kota, wa yal'e nkuwu, a nzenza mpe a kota muna
nkuwu. Bosi ka sunzul'e nzenza kwa mbut'a muntu 0 lekanga muna seka ye toma
song'e ngend'a mbut'a muntu kw'a ko ye nzadi zi Iweke mu vata.
Nzitu a na Ngo wa yenda lambis'e rna dia rna nzenza bosi ka yiza ye malavu
mu kwenda mokeneni ye nzitu. Madia rna yiza, nzenza za dia bosi nzitu wa
kanina mpasi vo nzenza za sala vunda kia mbote.
Mu ntangu a leka, na Ngo wa yuvula na Nsiesie keti vo weyi ka lekelanga.
Na Nsiesie wa leka rna mbemba, malu ye moko rna konanana vena vumu ye vena
ntulu ye wa vova : vo mona mpil'e yayi zaya kaka vo ku kilu kia mfwa ngina. Vo wu
ngwana ya lambuka yovo ya bukama, zevo kina wa leka ko. Wa kulumuka
kuna mfulu, ye wa ngyuvula keti vo yani na Ngo weyi ka lekelanga. Mu mvutu na
Ngo wa vova: e mono na wu ngwana vo meso rna tunganana, wana ya leka ngina.
Vo wu ngwana meso rna ziminina, wana ya sikama ngina. A vambana konsa muntu
wa ye nda ku mfulu ani ye wa leka.
Muna mpimpa, na Ngo wa sikama, wa vayika ku mbazi, wa yenda kuna
ndimba kwa mekenang'e Nkombo, wa kota kuna mpaka, wa baka sina dia
nkombo, wa vonda dio, wa sia menga mu tutu kia nkalu kia kala muna seka. Vava
ka lwaka vena mwelo a seka, e nkezi - kezi a tiya wa mvan'e wonga mu kota ye
tutu. Wa sisa kio vena mwelo, wa kota muna seka. Wa tala mbut'a muntu mpila ka
lekele bosi ka luta mu tala na Nsiesie. Na Nsiesie wa tona vo e na Ngo vayika ka
vayikidi ye mpe ka toma
wa e mbek'a nkombo muna ntangu ka kazidingi kuna
mpaka. 0 na Nsiesie wa balumuka ye leka rna mbemba, malu ye moko vena ntandu
a vumu ye ntulu. Na Ngo wa toma tala wa mona vo wa fwa kwani kuna kilu, wa
vutuka mu bong'e tutu kia nkalu kia kal'e menga rna Nkombo mu kota mau muna
seka. Na Ngo wa bong'e tutu, wa kota kiau ye wa zola mwang'e menga vena ntulu
ana Nsiesie, na Nsiesie wa lambul'e moko ye malu, tutu kia nkalu kia kal'e menga
kia sunuka ye tiamukina muna nitu a na Ngo, wa yondalala ye menga ma Nkombo,
ka vova diambu ko, wa tina ye kota muna suku ka songwa ye wa yenda leka ye
menga mani muna nitu. | 109 |
Kina kwa kia, antu a yenda van'e nkawa <madia> kwa Nkombo, kiadi, a mona
ndambu za nitu a Nkombo kuna mpaka. Dia sivikwa, dia nzenza muna vata mu
mona sisu ya dilw'e nkombo kuna mpaka. Dia sivi kadi tuka vata dia tungamena
yi ntete bulu kia mfuta kizi baka Nkombo ku mpaka. Vata dia wonso dia nikuka
mu kwenda tala sisu kiokio ki vangamene mu vata. Mbuta za wantu za kutakana
mu fimpa ye fimpulula diambu diodio kuna lumbu lwa mfumu a vata.
E kolo vata dia nikuka mu sivika sisu ki vangamene mu vata, na Nsiesie wa
vayika vena mbazi mu kwenda tala mena ma twa sivikwa. Yani mpe wa sivika, kansi
ka vova konso kwa diambu ko. A zitu a yuvula kwa na Nsiesie keti vo e nkundi ani
kinu ka sikama ko e? na Nsiesie wa vutula YO: yingeta ,kinu ka sikama ko. Ngindu
z'a mbuta za toma tokana mu fimpa, kweyi di tukidi e diambu dia mpil'e yayi!!
Wau vo na Ngo ka sikamanga kaka ko, nzitu ani wa tuma mwana kenda tal'e
nkwezi ani keti vo weyi ka lekele? mwana wa yenda kuna seka, wa lomba: ku lumbu
e mbut'a muntu;
0 mbut'a muntu wa vutula YO: nzila. Mwana wa kota, wa
fukama, wa kayisa mbut'a muntu ,bosi ka lomba nswa mu tala muna suku di lele na
Ngo, keti vo weyi ka lekele, ka twa sikamena ko. Mbuta muntu wa nlutisa mu
kwenda tala. Mwana wa kaza muna suku mu mon'e menga mu vunga ye nlele mia
wonsono. Wa banza vo mvonda a mvondele mu mbele muna mpimpa.
Vata dia ditumuka, kento ye kiakala, mbuta ye a leke, a yenda kuna seka mu
mona sivi dia zole di mwene mwana wele tare nzenza. Mbuta zole za solwa
mu kota ye toma tala, va wa fwa kena vo wa leka. A mbuta a kota, a tala mu
tevola kena, yi sia vo wa moyo, a boka keti vo a lenda ku nata kuna mbazi? a
mbuta za sala kuna mbazi za vutula YO: yingeta Iwizi yani twa toma mona mena
kena mau eto kulu ku mosi. Muna suku mwa tuka diaka ndinga YO: dia mbote
mwa kota diaka nzole wa mbuta mu nat'e mbevo.
Na Ngo wa toma wanga ma wonsono ma viokanga, kansi ka kala ye mpila
ka yantikila vanga konso kwa diambu ko mu kuma kia nsoni ye wonga. Wa
lambalala kaka, meso ma ziminina ye kuna nsi a vunga dia yondalala ye menga
ma Nkombo ka yiya kuna mpaka, momo vata dia kinzenza. E mbuta zole diaka
za tumiswa mu kota, za Iwaka muna suku, za wizana ye kayan'e tini ya nitu ana
Ngo muna ku mvayikisa kuna mbazi mu mpil'e yi: e mbuta zina za vita muna
suku zi fwete simba tini kia ntu ye ntulu, e mbuta'zi lende, za simb'e vumu ye malu
muna ku mvayikisa kuna mbazi. A nsimba ku mosi ye wa vayikiswa ntete vena
mwelo mu toma tala keti vo mputa za nene kena zau vo weyi? Dia moneka vo ka
kala ye mputa mosi nkutu ko ngatu va mpele «kwanza». Menga kaka kena mau
mu mvwatu ye mu vunga dia ki fukila. ?ivi e momo e menga kweyi matukidi e?
lu nati e yani muntu kuna nsanda twa tala ye zaya mena kena mau muna ntima. | 110 |
Ngo wa natuka vena nsanda, wa katulw'e vunga, wa vwandiswa mu sasila keti
vo weyi ka yondalelele ye menga e? kweyi rna tukidi e? yoyo e yuvu ya siswa
muna ntu a na Ngo mu vuza yo. Ngo wa yenzama ye nsoni, ka lenda vova ko kadi
wu ka yantikila wa kondwa, e nsamu wu nene. Ngo wa yantika dila vena meso rna
ndonga. Nsiesie wa lomba mu vovana ye na Ngo kuna fulu ku mosi ye nzitu ani wa
nlwakisa muna vata wau vo mpimp'a lwaka muna vata, ndonga muna vata ka ya zaya
Nsiesie ye Ngo ko mu lembi baka nzengo a mbi mu na Ngo, Nsiesie wa zola sadisa
kuna fulu. Mfumu a vata wa vana nzila mu kwenda mokena ye na Ngo rnpasi vo
nkangu wa zaya dina di bwidi mu nzenza ndioyo sikamene wa yondalala ye rnenga.
A telarna, a yenda kuna fulu.
Kuna fulu, Nsiesie wa vova kwa nzitu a na Ngo vo ndombel'e kiaki e fulu rnu
song'e zame ngindu mu rnambu tu bwidilu mu vata dieno. E to, tu nzenza mu vata
dieno, ka tuzayakene kwa nkangu ko, yi kuma vo tata nzitu fwete songa kwa
ndonga mpila twa lwakidi mu vata, kuna twa tukidi ye kwa nani twa yizidi mwamu
vata. Vo ka wau ko nzengo yi lenda kala ya mpasi kwa eto wau vo tu nzenza.
Nzitu wa vova ye tonda ngindu za Nsiesie mu lomb'e fulu kuna nima wa yuvula
kwa nzitu mpila ka mwanganen'e menga IDuna nitu, kwe rna tuka? rna rnuntu
yovo rna bulu? ngeye tata nzitu wa tu karnba kwaku fulu, twa sasil'e nkangu mpasi
vodiambu dia mana, twa katul'e nsoni.
Ngo wa vumuka, wa yenzama, bosi ka vova vo: yani na Nsiesie tomene
zaya e kuma ngyondalelele ye menga., kadi yani nga wu mbwanga mo rnu nitu ya
wonsono. Nsiesie wa zakama, wa telama ye vova kwa nzitu yo: tala, tata nzitu, tu
le1e muntu ye suku diani, weyi mono yi mwangini e rnenga? kwezi nga ngyenda
mo bongela e? Ngo wa vova: tomene zaya vo mono nga ngiza ye tutu muna
suku diaku? tomene zaya mpe nkia diambu nga vanga rnuna ku mfusul'e nsoni
mu vata dia nzitu.
Mu rnanis'e fulu, na Nsiesie wa sarnun'e ludi kiani kwa nzitu ye wa vova: wa
leka nga nkala, yani wizi tala ntete keti vo ya leka ngina, bosi nga kenda bong'e
tutu ye menga momo ka tiakanene. Kizeye ko, keti kweyi nga kenda rno bongela
ye keti rna nki? kina ka lweke, zolelenge ka tiakila mo muna nitu arne,
Nzarnbi wu nsadisi ndikukini, e tutu ki telele mu rnalu, ki ntiakene yi wowo
ka twa vova vo mono nzeye mena mpenge. Yani wu ka kubikidingi mono ya kota
mu rnarnbu mumu vata dieno lwa vova vo mono mpondele ye ndidi e Nkombo
kuna mpaka. Lutomene dio zaya vo mono ki dianga rnbizi ko, kina mpe ye nzala
mu vondela bulu ko, kansi yani wandete kuku vata dieno,wu kazolele vo ya kota
mu rnpasi ye mengana yeno mu diambu ki zeye ko ye ki vangilanga ko muna
zingu kiarne. | 111 |
o nzitu wa yuvula na Ngo keti vo momo ka vovele na Nsiesie rna ludi vo
ka wau ko e? Ngo ka vova diambu ko, wa yenzama meso pwaku - pwaku, ka
lenda tala nzitu ngatu Nsiesie ko. Nsoni za mbaka, wa lomba nIemvo kwa na
Nsiesie ye dodokela nzitu ani mu ku nsadisa ye ku mvovela mpasi vo ka vangwa
mbi ko kwa esi vata.
Nzitu a na Ngo wa bula rna fufu wa sivika: a - a - a yi mambu e rna? dia
ludi yo: SIA NTU A NKWENO MU LONGA VO KA WU FWANA MOKO,
WAKU WU VINGA MO. Kieleka mpe yo: E LONGA NDION'O DILANGA
DIO YI WULANGA DIO. E Nsiesie ngeye wizidi yani, zolele ku nkotesa mu
mpasi mu vata dia ki nzenza? nani wu nzeye mumu vata? ngeye kaka, yi kuma
vo mfwete sivika kadilu songele mu vata dieto ngeye tata Ngo. Wau vo lombele
lusadisu, se twa teza mu vova ye sadisa wuna tu lendela mu nwanin'e moyo aku. Ngo
wa toma dodokeia nzitu mu toma sadisa, yi bosi a vutukisa vena ntend'a nkongolo
mu sunzula men'a mwene kuna fulu.
Nzitu a na Ngo wa basul'e konzo ye wa lomba ndoloki mu ntangu avenge
kuna fulu. E nangu wu songanga vo toma fimpa mambu ye sola mena rna lenda
kwiza vovelwa va ndonga ye sisa mena ka mena mfunu a natwa kwa nkangu ko.
Yi kuma Iwa tu loloka, ka dina muntu mosi ko, luzitu Iwa yendela woo
Mfumu a vata wa vutul'e konzo ye wa vova : luta kaka muna mvovo e mambu
momo rna zayakene. Yi bosi nzitu a na Ngo wa sunzula zi nzenza mu mpovo ezi: E
guta mbote, e lembi guta mpe mbote.. Kadi e mama guta wizidi mau. Lutomene
ku nzaya mwamu vata mu ya wutukila, mu nsasukidi, mu nsompele ngutidi ye
nsompesele, ki zeye ko weyi Iu mwenang'e kadilu kiame, kia mbote vo kia mbi?
eno Iuzeye. Mu fulu kiaki nzolele Iwa vutul'e ngindu kuna nima, Iwa tala muna
wuta diama. 0 lundoloki nze lunzeye, mwan'a nani? a nkangu a vutula YO, nda
vovi: mwan'aku. Nzitu a na Ngo wa songa nlembo kwa na Ngo ye vova yo: e ndioyo
yi yakala diani, mazono muna mpimpa ka Iwekenge ye ndioyo e mfumu a ngani na
Nsiesie. Luzeye mpila tu zingidi mu vata. Yakala wa simb'e mvovo ani, wa dibadisa,
zevo e wa vov'e ludi nsingu ani ka vevola. Kuna tweIe, 0 tata vovele manisi, yani
wa vondel'e Nkombo kuna mpaka. 0 bokomokene, Iombele kwa mono ya mvovela.
Di vovele YO: e vava mu kiana se tuna;: e moko yi mama vo yi kwa «mbala» ya
kuniswa. Yovo e nwa yi warne vo yi mambu rna twikwa. 0 lombele twa nsadisa
mu ku nloloka mu mena ka venge.
Mfumu a vata wa tambul'e makonzo ye wa vova kwa ndonga: lu widi wo e?
kwa eno di veno Iwa zaya ye bak'e nzengo mu mena rna vengo kwa ko weto
wutuzietele. Ndonga ya yunguluka ye guninina YO: mu konso kwa mpimpa vo ka | 112 |
dianga Nkombo mosi ye kuna ka kwendela we tu kadila? e Nkombo mana zi
mana mwamu vata. Esi vata mu tomes'e nsamu, a lomba kwa zi nzenza za vutuka
kuna seka bosi a singa bokelwa.
Nsiesie ye Ngo a yenda kuna nzo a leka mu vingila mbokela mu kwenda wa
nzengo a nsamu wu venge na Ngo. Ka va vioka ntangu a mvimba ko, mwana wa
lwaka mu bokela nzenza za vutuka vena nsanda. A yenda, mu yantik'e mvovo,
mfumu a vata wa van'e konzo kwa zi nzenza ye wa vova: mena nga lu vana kwa
nzitu enG tu wilu mo, tu tomene mo tala ye talulula. Di monekene vo : a kento a
zolele teka maza, nioka mu zulu anti, e kini kiani muna nkoko, ze vo wonga
kw'a kento. E dia zole kwa lwaka kaka mu vata mpimpa mosi 0 lele mo menga se
bungulanga ye zayakana kinu 0 zayakana ko ! vata ku zayi rna fula ! kala vo zaya
dio rna fula nga mpimpa wa kadi mo katuka ye kwenda kwaku 0 yeto yo mpangi
aku Nsiesie twa kadi bakan'e mambu. Wau vo Nzambi se sadisi,o monekene, 0
tambulwidi, 0 lombel'e lusadisu ye ndolokii, muna kuma kia luzitu lwa Nsiesie
wizidi yani ye vuvu tu bundanga mu nzitu aku wu lwakisi, ka tu landa rna
yingi ko, futa kak'e Nkombo wa yibidi, bosi tu vova mena rna landa.
Nsiesie wa lomba diak'e fulu, vava ka vewa nswa, Nsiesie wa lomba nzila ye
nata tata nzitu kuna fulu. A telama ye kwenda kuna fulu. Vav'a lwaka kuna fulu, a
lomba ngindu za na ngo. Ngo wa yenzama, wa dingalala kaka, bosi na Nsiesie
wa yuvula keti e Nkombo ntalu kwa ka fwanga muna vata ? tata nzitu wa vova vo
konso Nkombo wuna ye ntalu ani mwamu vata, bosi mpe konso muntu tekanga
yo, yi sianga yo e ntalu. Nzitu wa lomha mu tumisa mhala vwidi e mpaka mu
song'e ntalu ka zolele tek'e Nkomho ani. Ngindu za nzitu za tondwa, mfumu a
mpaka wa tumiswa, wa yiza van'e ntalu a Nkombo: nkama tanu za mpata, ka zi
komwa, ka zi katulwa. Nsiesie wa yuvula: vo nzimbu nkatu? mfumu a mpaka wa
vova: diodio se mfumu a vata zaya. Wa yenda kwani kuna kwa kal'e ndonga. Kuna
fulu, nzitu wa yuvula na Ngo keti vo weyi ka yindwidi mu momo rna twa vovwa. Ngo
wa yantik'e dila, bosi wa vova: tata nzitu, mono mpovelenge, wu nsadisi, kina ye
konso rna ko. Di ngizidi e Nsiesie nkutu kinu yi ntela dioko, lusadisu ngizi lomba
kwa eno, kadi kuna nzo eto, tuka nkento ye Ana mu mpasi tuna.
Nzitu wa katula kinzu kia fwomo mu nwa, wa vumuka, wa vova: e tata, kani
ka zi fmwa ko, mutahuka zinanga, vava zi finwa weyi zi singa kala e? mpasi wizi
tati vo mpasi wizi kudikila e? di monekene vo kuna ye konso rna ko ngeye tata?
o ngeye mpangi ani diaka weyi wizidi? Nsiesie wa vova vo: ndenda kala ye nkam'a
mpata. 0 nzitu wa hak'e nkama ya kala kwa na Nsiesie, wa yenda kuna nzo ani
wa kudika zina za kondwa, wa yiza ku a hokela mu vutuka vena ntanda. Nzitu
wa basul'e konzo, wa vova: eto tu kwizanga twa luk'e maza nga tu nwa. Mfumu a | 113 |
vata wa vova enD luna mo, nzil'eno. Nzitu wa sunzula mena rna kubikwa ye wa
van'e nzimbu kwa mfumu a vata wa yuvul'e mfumu a Nkombo keti vo yi zau?
za tangwa bosi ka vova vo za lungwa.
Kuna nim'a tond'e nzimbu, 0 mfumu a vata wa vova tu tondele muna katul'e
diadi e diambu dia Nkombo, wau se lu we: mpasi tu mwene mu sisu lu songele
mu vata kia lwaka kaka lu songele sisu kia menga. 0 ze vo ngana tutele vo: Tu
kangidi e kolo kani ka va vayika menga ko. E dia zole vo: tete di songele ntu ku
vata, kuna mfinda nkata ye nkata zina ko. E dia tatu e! vena ven'e longo ka va
viokelanga ta wa vita ko. Yi dina vo ngeye nzingi a vata tuzeye yi tu vovesa, kadi
ngeye tu zeye, tuzinganga yani ku mosi. E diambu dina yo: e na vava ntela, vo
mona fwangi ku batami ko. Di tu mwene, e ngeye nzitu malavu futa, mu katul'e
wonga wa nkangu wu susumukini mu mon'e sisu kia menga kuna mpaka tu
lundilang'e bulu: mfumu a vata wa yuvul'e nkangu, wau vo ka wau ko e? nkangu
wa yunguluka vo yi wau.
Nzitu a na Ngo wa katula kinzu kia fwomo muna nwa, wa bunda makonzo
bosi wa vova: e n'a kangila, nata. E dia zole, kieleka kinga na wuta mpasi e na
lembi wuta mpe mpasi. A mbuta a lunga vo: e mbende dilu kia mwana kia ndia;
ye ka ye fwa mu dilu kia mwana. Wa telama ye lomb'e nzila mu vutukisa kuna
nzo ani. Wa vew'e nzila mu mpovo za mbut'a muntu YO: kutu nangisi ko, e ntangu
yele. Nzitu a na Ngo wa vutula vo ki kwenda ku nangu ko. Wa yenda, kondwa
kwa nangu, wa vutukisa, wa lomb'e mvovo mu sunzul'e malavu ka zengwa.
Mfumu a vata wa mvana nzila mu vova mena kezidi mau. Nzitu a na Ngo
wa vana rna konzo ye wa vova: e nsizi a yangwa fwa kwani e ku kuni «kiemba».
Kizolele vova rna yingi ko, yi malavu e mo. Mfumu a vata wa vova, mbanzidi
vo se kutu kamba vo twa vingila, kinga e ntalu a malavu zeye yo, tu tondele.
Nkangu wa mwangana. Nzenza mpe za vutuka kuna nzo a nzitu, kuna seka.
Muna mpimpa vava kia kala vo se ndingw'a nsi, Ngo wa vayika diaka ku
mbazi. Nsiesie wa yenda sikamesa mbut'a muntu, mfumu a seka ye ku nsong'e
nsamu. Mbut'a muntu wa kanikina Nsiesie vo kendi dia ka muna
suku diani ko
ngatu se ka ntiakila menga rna bulu. Nsiesie wa vwanda vena mfulu a mbuta muntu
mu vingila ntangu na Ngo ka singa vutuka. Mu nkokolw'a nsusu za tatu, na Ngo wa
zibul'e kielo, wa kota ye luta kuna suku dia na Nsiesie, wa babeta vena mfulu
kansi Nsiesie ka kala vo ko. Ngo wa tokana ngindu ye wa tela: Nsiesie, Nsiesie e! e!
Mbut'a muntu wa yuvula kweyi se lu kwenda e? e kuma kani ka ku kia ko?
yambula ka leka kwani. Ngo wa vutula YO; kena moko. Mbut'a muntu wa nsiamisa
vo wuna mumu nzo, ngeye kaka nga vayika mo. Ngo wa yantik'e dila vena mwelo
asuku dia na Nsiesie ye tutu kiani kia nkalu kia yela ye menga. Mfumu a nzo wa | 114 |
vayika mu suku diani, wa yiza wana Ngo vena mwelo a suku dia lelenge na
Nsiesie, bosi mbut'a muntu wa yuvula nki kiokio wuna kiau va moko? Ngo ka
lenda vutuJa diambu ko, mbut'a muntu wa finama vena mweJo va kala na Ngo wa
toma tala ye wa mvovesa : kinga kuna ye ntu ko! menga diaka se wuna mau va
moko? kwa widi mambu ye yingana wa telelo kwe? Mbut'a muntu wa kang'e
kielo, wa vutuka kuna mfulu ye wa lambalala.
Vava kwa kia, a twedi a yantika nata nkawa <madia>kuna zi mpaka ekolo a
kento a tombokanga ku nkoko, a wana mpaka ya zibuka, bosi vaka kia mbuta
muntu ka kia kaJa mu mpaka ko. Kazu kia yantika diaka. Ndonga ya kutakeswa
diaka mu zaya keti vo e vaka kia Nkombo a kola kweyi kiele? mbut'a muntu wa
lwaka kuna kwa kal'e nkangu yi bosi ka yuvula: weyi diaka e? a vutula vo e vaka
kia nene, e kimboko kia Nkombo,a nete kio, ki ladidi, ka ki monekene nzila kiele ko.
A! a! a! se tuminwa kwa yeto, twendi diaka kwa mfumu a vata, kadi muna
mpimpa e mbadi a ngani na Nsiesie ka kwiza ku ntela vo e na Ngo kena mu nzo
ko. Nga mbanziia vo ku nzo a kete kele, kiongo mu momo mambu mani
kaka mu kena. Kuna nima na tu zozokele kuna kilu, yani se telanga Nsiesie, mono
yi ntelele ka leka, kadi 0 Nsiesie wa leka kena. 0 yani wu mvutwidi vo kena va
mfulu ko, yi mvutula nga yi mvutula yo: leka wuna mumu nzo. E kwenda ku ntala,
ye tutu kiani kia nkalu kia yela ye menga. Yi nsembele <yi ntumbidi>, 0 yenzamene
ye nsoni ka ntelele diaka diambu ko.
Nkangu wa toma dasuka <£Wema >, wa yenda kuna lumbu muna makasi ye
funda diaka kwa mfumu a vata. 0 mfumu a vata wa tumis'e nzitu a na Ngo ye
nzenza zani kuna Iumbu mu tal'e nsamu mia Nkombo. Nzitu wa kafalala <wa
kendalala> mu nsoni zi mfuswidi na Ngo wa nkaz'a mwan'ani. Vena mambu
nzitu ani wa vova kwa nkangu yo: e mono vava, se mono nkewa ya funganana
mabundi, ka kondwa kwa dia vova ko. E dia zole se mono toko dia kangal'e
nkonga mu mbanza e luzitu ku mbundu. E nkento ani yi mwan'ame luzeye vo yi
yani nzitu ko ki lendi ta ya mana mambu mani ko. Eno Iuzaya keti weyi luvanga
e mono na Iu ntela, ntambulwidi, na mpava ka Juku mbona ko. Muna vov'e
mpenza, nkatwidi e moko muna ngoma. Ka vena diambu ntala ko. Eno kulu
mwamu vata lu mbangi, ki ntinini ko nana ka ntumina ko vo kwaku ku ka kwiza
twa katul'e viangi.
Mfumu a vata wa vwandis'e nkangu, wa yal'e nkuwu, nkangu wa kota muna
nkuwu, ku ndambu a nzenza Nsiesie wa kota muna nkuwu. Kuna nima mfumu a vata
wa vova: luvutudi e mbe1e kuna mataku rna ngulu. 0 mbut'a muntu wa leka ye
nzenza bosi ka bule makonzo ye vova yo: ngeye mfumu a vata mena tu kele mau e
zono rna tu tala, wa yuvulanga na Ngo keti weyi ka zoleJe mu vat'e diadi. Mfumu | 115 |
a vata wa lomba ngindu za nzitu a na Ngo. Nzitu a na Ngo wa vova: mono yi
ndompetelo ki vutukilanga nzila ngizidi ko. Lwa tala mambu meno, konso wuna
lu mwena, kina ye ngindu mpana ko, dodokolo dieno.
Nkangu wa yunguluka: ka fut'e Nkombo kenda kuna vata diau. Tu mwene
vo se NZENZA 0 TELE NTANGU MU VATA DIA KINZENZA, YI KUMA
KIA NKATULA KUNA KA TUKA.
Na Ngo wa vewa ntangu mu vova, wa yenzama ye yantika dila. Ndonga ya
vova: luvunu, fwete vova kuna sidi e Nkombo a kimboko. Ka lenda vova ko, rna
wonsono rna manisinanga mu kinsanga. Yi bosi nkangu wa toma fwema ye lomba
kwa mfumu a vata vo ka lendi mo leka diaka ko. Nzengo yoyo ya tambulwilwa,
nzenza za yingwa muna vata. Kansi 0 mfumu a Nkombo ka yangalala ko, wa tuma
wantu mu kwenda ku nvingila kuna fulu.
Mu mpayik'au muna vata, tezo kia ntangu a kumi ye ndambu, mu kota kuna
mfinda, matoko rna vayika kuna mfinda, rna baka na Ngo, wau vo nkwa manzala,
wa tubulwa mbele vena laka, wa zemboka, ye wa bwa vena ntoto,wa kazila
na Nsiesie mpasi vo ka nsadisa mu lembi fwila mu nzanza. E kolo ka kazanga, wa
tubulwa diaka mbele muna vumu, e ndia mia vayika, mia mwangana vena ntoto
yi bosi se ka fwa.
Nsamu wa kituka se wa mpasi kwa na Nsiesie kenda kwani? vo ka vutuka
kuna vata ka yingilwa? Mu ntangu ka yindulanga, matoko rna tetang'e nitu a
na Ngo. Wa lomba vo ka lenda nata fi tini fia mbizi a nitu a na Ngo kenda
tekel'e maka rna nzietelo ka venge. Wa vewa fi tini ka kanga va makaya rna nti
mia mfinda yina ka fwila bosi ka yenda vutuki yani mosi. Wa yend'a didingi muna
nzila mu yindula mpila vonza ka vuluka.
Wa lwaka mu mpimpa muna vata diau, wa leka, kina kwa kia, wa yenda ye fi
tini fia mbizi kuna nzo ana Ngo, wa vana fio kwa nkaz'ani ye ku nsonga vo e na
Ngo wa vondelo, vena ka ziamini e kiaki yi ki menga ngizidi kiau. Mena rna
kalanga muna lufwa esi kanda enda kiwila kwau kuna vata dia s'aku.
Mbuta za wantu za kutakana mu toma fimp'e nsamu, dia wizana vo ntumwa
zi fwete kwenda kuna kizitu mu kwenda zaya mpila ya fwila ye ziamina na Ngo.
Lumbu vava kia fwana ntumwa za kubikwa zi tatu, za yenda kuna muna lumbu
kina kia kubikwa. Vava za lwaka, za yadilw'e nkuwu, za leka, mu lumbu kia
landa, vata dia wonsono dia lungwa kuna lumbu lwa mfumu a vata mu tala ye
songa mpila ya fwila na Ngo. Ntumwa za songwa fu ya mbi ye nsoki mia na | 116 |
.1
J
I
I
Ngo mu na Nsiesie, wivi wa Nkombo muna vata ye mpil'a nsoni ka fusula kwa
nzitu wa nlwakisa mu vata ye mpondwa ka vondwa kwa yi mpumbulu muna
nfinda. Ntumwa za tonda nsamu ye lombela mu vutukisa ku vata diau. Mfumu a
vata wa lomba mpasi vo a leka bosi mbazi a lenda kwenda muna mene ~ mene,
kana nkutu mu ntangu a kento a kwendang'e ku nkoko. Kuna nsoni, a tambulwila
kaka mu leka.
Mu kisi nsi e mbizi ka diwanga ki die ki die ko, kondwa zaya keti vo nki a
mbizi, ya nki a nsasa, nani wa vonda yo. Ya nsumba, nki a kuma ya sumbilwa?
matongo kaka yovo ya mambu e? wau vo e Nsiesie wa yiza yau wa kanikina
vo esi kanda enda ki wila, e nkento ana mvumbi Ngo wa sia yo vena kianga mpasi
vo ka ya fwila, e mwisi kanda diau bosi ka singa sola, keti vo dia yo,vo lembi yo
dia e yayi e mbizi ya yiza ye na Nsiesie.
Kuna kwa yenda esi kanda a wizana vo a leka, vava kwa kia kaka, ye mene -
mene kondwa sukula nwa a yenda kwau kuna vata diau a tuka. Lumbu kia landa, a
teka maka rna fwilu mwisi kanda diau ye nsoni za mona na Nsiesie ele bulangana
mpe au. Mu lunganes'e fu ya kisi nsi, nkento wa natwa kuna nkoko mu lumbu
kia landa muna nsusu za nkielo a kuma,ka sukulwa ye vewa nswa mu vutukisa
kuna vata diau ka wutukila. Nengwa mu lumbu kia landa, wa lamb'e fuma dia
mbizi dia yiza ye na Nsiesie, wa vana kwa ana. Mu ndilu, mwana mosi wa lwengo
wa vova: e yayi e mbizi nsung'a tata yina. Wu mosi wa susumuka ye wa vova
oh! o! o! katuka e ngwa tala ndioyo wu ka twa vova yo: e mbizi nsung'a tata
yina, dia ludi e? ngudi wa vutula vo luvunu. A dia ye manisa mbizi, bosi a yenda
kuna vata dia wutukil'e ngudi au.
Mu nsakana ye a leke a wana muna vata, an'a Ngo a toma wa fu ye mfwilu
a se diau ye mpila ka mana zengonwenwa ye kayanwa muna vata dia mvimba
bosi nkutu e na
Nsiesie ka vewa tini kia mvimba mpasi vo ka nata kuna kanda
ka tuka. An'a Ngo a talana, ndiona wa lwengo wa vova: lu widi wo e? mono ya
toma mona kina ya didingi, ya zaya vo e yin'e mbizi ya nitu a tata. A yenda
kuna kwa kal'e ngudi au ye samuna vo ndiona wa ton'e nsudi a nitu a se diau
ndungidi ka kele yau, tata kibeni twa dia.
Nketo a mvumbi na Ngo wa yantik'e dila muna nzo a s'ani ka vutuka ye
kal'e kifwidi, ana mpe a yenda vwanda vena ndambu a ngudi au, a vanga
diak'e yamba mu kuma kia nkenda za toma wa muna nwa mia an'a fioti mbi za
sala vanga na Ngo za nkufik'e luzingu. Ye fwila muna mfind'a vata dia kizitu. | 117 |
E nsamu a na Nsiesie ye na Ngo wuna ye malongi ma mpil'eyi:
1. Ka dia mbote mu vanga nzietelo ye muntu ku tomene zaya fu ye Iuzingu Iwani
ko;
2. Vo muntu wu twa ku yuvula diambu, mu van'e mvutu fwete toma zaya makani
kena mau muna kiuvu kiani;
3. Ka di toma sadisanga beni ko mu vanga mbi yo vo sosa kotesa nkweno fiU
mpasi muna Iuzingu;
4. Vo fulu 0 vangidi diambu ka di tondelo ko, bosi veno e tumbu, ka dia Iusadisu
ko mu vutukiIa vanga diaka mbi yoyo ngatu nkutu ya nkaka va fuIu yo vo kwa
muntu ko, e nsuka ka yi kaIanga ya mbote ko.
5. Konso fulu Iweke diambi mu ki monanga vo wu nkwa ngangu, mena vangila
muna ngangu z'aku ka ma Iendi zayakana kwa muntu ko. E kina yi ki vuna
muna Iuzingu.
6. Ngo wa vondwa kwa nsoki kazola kotesa kwa na Nsiesie ka nata kuna kizitu
kiani. Di vovele vo mbi ani ya mvutukila, ya nkatuI'e moyo.
Lumbemba - mbemba ye Lumpungu - mpungu
Va ntoto vena ye mpila za zingi za Iekwa, za bulu ye yinzanzala. Muna Iekwa
ka muna moyo wu Ienda tevola ko kansi muna bulu ye mu yinzanzala muna ye
moyo menga ye maza. Wau vo e Iekwa ka yina ye moyo ko, ka yi ki nikunanga
yau mosi ko nanga vo kia viakanwa kwa Iekwa kia nkaka kina ye moyo ki
ki ki nikunanga kiau bene muna Iuzolo ye ngindu zani. Mbandu nze bulu yo vo ki
nzanzala vo ki teIama ye viakana mu Iekwa kia kondwa moyo ki Ienda nikuka. E buIu
ye yinzanzala wau vo moyo ena wau, a ki vangilanga mambu men'a monanga vo
ma mfunu ye Iusadisu kwa yau muna nat'e zingu yau.
E Iekwa muna kondwa kwa moyo ka yi Iendi mona nzaI'a maza ngatu vo ya
ma dia ko, ka yi zietanga ko ka yi Iendanga swaswanesa ngatu nkutu ki tanina
mu nsobani a ntanga ko. Kwa kala kiozi yovo kiungila «kiufuta» Iekwa ka ki Iendi
ki tinisa ko kanele vo ki Ienda yondalala evo yuminina.
Dia nswaswani kwa buIu ye yinzanzala yina ye moyo, vo wutukidi muna
mpil'ani, 0 sasilwanga mu mpiI'a zingu ki natang'e ngudi ye s'ani muna tini kina
ka wutukidi. Kia kala vo bulu yo vo kinzanzala vena ye mpiIa zole za wutukila:
wutuka wa fi mwana tuka muna vumu kia ngudi evo yantikila mu diaki bosi
diaki di vayikis'e mwana. Yinzanzala yi toma wutukilanga mu maki bonso bulu
nze kanda dia ngandu. E bulu vumu yi kalanga bosi muna ntangu ani Ienda vayikisa
mwana muna bulu ya nene ye ana kwa buIu ya fioti. E bulu ye yi nzanzala nana ya | 118 |
sangana muna futa, muna mfinda ye muna rna kanga ena ye ndilu muna konso nkuna
ka wu lendi sangana menga ye nkuna wa nkaka ko mu lembi sanganes'e menga
ye vond'e nkuna. Diadi dia tuka kuna tuka ka dia sumukwa kwa konso
kwa bulu ko. Kadi a wonso a toma dio sasilwa ye lwengeswa kwa nkulu zau mu
lund'e nsa.
Lumbu ki mosi vena ndambu a nkoko, muna minga mwa kala fuka dia tu
mbemba - mbemba dia tetokela vo muna minga. Wau vo va ndambu a nkoko, muna
mfuta ye muna min'e minga mwa kala vwandanga tu mpungu - mpungu. E yi
nzanzal'e yina ya tilumukanga ye vwanda muna minga muna luzitu ye zola
konso kwa ntindu vena minga miau. Ntangu mosi, lumpungu - mpungu lu mosi
lwa nkento lwa kala lwa vwanda muna mwinga. Muna yi nzanzala yoyo yau yole
konso kwa mpila yina ye mpil'a kadilu kiani. Lumbemba - mbemba wa bwa e ntima,
o vangilanga mambu mani mu ndeko ye malembe. Vo yi Iumpungu - mpungu
mambu mani mu ngolo ye mu nzaki ka vangilanga mo.
Wau lumbemba - mbemba ka tilumukanga, rna ve rna yoyo wa baka ngindu
mu vwanda vena mwinga. Kinga vena mwinga lumpungu - mpungu lwa nketo lwa
kele vo. Kina lumbemba - mbemba lwa vwanda, lwa tesama vena ntandu a nim'a
lumpungu - mpungu, lwa kaza ye awu wole a tilumuka. Lumpungu - mpungu lwa
toma fwema wa yenda funda kwa mbuta zani. Kuna nima lumbemba - mbemba lwa
tumiswa mu kwenda van'e nsasa ka matini vena nim'a mwan'au e? lumbemba -
mbemba kuna luvuvamu ye ntim'a bwa wa zola song'e nsamu kwa zi mbuta za
ntumisa e lumpungu - mpungu wa telama ye vova: mambu ngolo mena keba u, u,
mambu ngolo mena u, u, toma vova mambu ngolo mena.
•
A mbuta a yanguluka ye sima lumpungu - mpungu mpasi vo ka yambula
lumbemba - mbemba ka vova. Kuna nima wa vwanda ye wunikina nkweno ka vova
mu zitisa lumbu ye mpovo z'a mbuta.
Bosi lumbemba - mbemba wa vewa nzila mu vova mena ka zeye. Wa yantika
songa mpila ka yizila vena mwinga ye mayovoka kakele mau ka bakil'e ngindu za
sia vo vunda ka fwete vunda ka bak'e ngolo bosi ka telama mu luta
kuna ka kana
kwenda. Nkenda meso mona ku ke, wa vwanda vena nim'a lumpungu - mpungu.
Wau ka vunda fioti mu tevola, e lumpungu - mpungu muna ngolo wa te1ama ye
wa vova: luvunu, ka kumbona kibeni. Wa nkanikina vo: keba mambu ngolo mena.
Lumbemba - mbemba kuna nlemvo wa vutula ye lomba kwa zi mbuta mu toma
tala ye bakisa vo: e mambu ndeko, ndeko e mambu ndeko kansi ka mungolo ko.
Ai, ai, wu ka vova 0 lumpungu - mpungu, ndioyo sakana ka twa sakana, enG kuna
ki tumbemba - mbemba dia mbote kwani ngeye yakaia wenda mata vena ntandu a | 119 |
nketo ku vwidi ko? lumbemba - mbemba wa vutukila vo, ki mwene ko wau vo e nitu
aku ya fioti, ya fwanana ye muinga ya zola vwanda. A mbuta mbote lwa mbakisa, lwa
tusingika twa manis'e diambu muna malembe, kuna zola ye ngemba. Lutomene
dio zaya vo e lumbemba - mbemba ka lendi sompa yo vo guta ye lumpungu -
mpungu ko, kadi ka twa sompananga ko. Kweyi dia kadi tuka dia veka nkento
ki mwene ko e?
A mbuta a tadidila lumbemba - mbemba, a mona vo e mpovo zani za toma
singama, za mwan'a longwa; mfumu a tuma nkuni ye maza. A mbuta a tona vo
ludi e kibeni 0 lumbemba- mbemba ka lendi zola kituka lumpungu - mpungu
se nkaz'ani ko wau vo tuka kuna nsi a tandu ka dimonekanga ko ngatu nkutu wakana
vo lumbemba - mbemba wa sompa lumpungu - mpungu. 0 ze vo wau vo mu toma
vova kenanga vo tata ngeye mwene vo ka tumbula ko, e wa tumbula, e wu ka
vovelanga nga weyi e? ngeye ngwa wa lenvoka, e nkweno tumbwidi e ndinga, ka
mwene ko, ka banzidi vo wu mwinga, lenvoka.
Lumpungu -
mpungu wa ditumuka muna ngolo, nkangu wa telama, wa
simbwa mpasi vo ka nwani ko kansi ka zola ko, wa lundumuka, wa takuka, kina
ka zekol'e nsingu muna ngolo, e ntu wa sotoka, nkangu wa nsimbanga wa
susumuka mu mon'e ntu vena ntoto. Lumbemba - mbemba wa landakana wo ye
vutula wo vena watuka, kiadi ka wa lenda diaka yikakiana ko. Lumpungu - mpungu
wa yantik'e vola, mianzi ka mia nikukini diaka ko. A mbuta a vova: E NKWA
NGOLO, E TO KIANI VA VEMBO KIA YENDELANGA. 0 wau, e enD a leke,
nani wu mvodele? lumwene nze? E MPAKA ZA ZINGI YI VAKAMA. Di vovele
vo, vo diambu bangamena wa toma dio teka toma tala kwa sotokela ntu va ndonga.
Mbwa ye Nlumba.
Va nza muna zingu konso mpila bulu kina ye zingu ka zinganga ye wu vavanga
mpila yina ka lenda tomesena zingu ye fila kio ku ntwala. Yi mu kuma kiokio bulu
ya wonsono yi vanganga wuna a lenda mu tin'e mpasi, kitungila fulu ya leka, ki
vavila madia ye muna tin'e vonza, ena a kondele ngungu ye ngolo za toma ki
nwanina, a kwenda swaswaningi mu fulu yina ka a lendi bakamena mu nzaki ko.
Mu vuvu kia tomes'e zingu ye fila kio ku ntwala e mbizi za wonso za vava
kubika luzingu. Mu kuma kiokio bulu ya wonsono ya vanga lukutakanu ye lomba
ngindu keti vo mu nki a kanda dia mbizi a fwete solela mfumu lenda toma
lunda bulu ya wonsono mu luzingu lwa mbote? dia wizana vo konso kwa mpil'a
bulu yi fwete kwenda vwanda ye yindula, mu nki a mpil'a bulu mu lenda
solelwa mfumu a bulu ya wonso? ndiona ka lendi kotesa bulu mu vonza ko, lenda
vukanesa ye gwizanesa eto kulu. Bulu ya wonso ya yangalala mu ngindu za | 120 |
sol'e mfumu, a wizana vo lumbu kumi ye tanu yi fwete luta, konso mpil'a bulu yi
fwete sunzul'e ngindu zau. Bulu ya mwangana ye vuvu ye makani rna kwiza van'e
mvutu mu nkanikinu wowo muna lumbu kia kumi ye sambanu.
Mun'a yenda, a yenda kutakani ye sol'e mpila bulu ki lenda toma lunda rna kanda
rna wonsono rna bulu. Lumbu kia kumi ye sambanu vava kia fwana, a mpuku a
vana ngindu vo Nzamba lenda kala mfumu au, wau vo wa nene se ka zitiswa.
Mfumu za siwa ku ntwala mu sonek'e nkumbu za kala zitatu: Nsiesie, Nkala
wonga ye Mbemba. Di vovele vo bulu ki mosi, ki nzanzala ki mosi ye nuni mosi. Mu
landila maseka rna yiza mu lomba vo e Tiokwela wa fwana. Mbwela za fwema
ye sola Ntietie va fulu kia Tiokwela. Nuni ka za wizana ko mu nkumbu a vana.
Nioka za yiza ye sola Ngombe wau vo mpe wa nene ka vanganga mbi kwa konso
kwa bulu kia nkaka. Nkumbu a Ngombe ya sonekwa vena ndambu a nkumbu a
Nzamba. A ki Mvudi, rna Valangi ye Nvanda a yiza mu sunzula nkumbu a Nisi evo
Niawu wau vo wa vielela, yi zinganga ye muntu toma kubikanga mambu mani
muna mbote. Nkumbu a Nisi mpe ya sonama kuna nima buka kia Mpakasa kia
lwaka ye nkumbu a Mbwa wau vo yani yi kangalanga, zinganga ye muntu muna vata.
Nkumbu a Mbwa mpe ya sonama, bosi Nzima, Mfwenge, Nlumba, Mbala ye
Mbongi za lwaka mu sunzula nkumbu a Mbala mbizi a nianga. Diambu dia
nkumbu yoyo dia tuka mpaka wau vo ka toma monekanga ko ndonga ka yi zeye
fu yani ko. Nlumba ka sonama ko. Mbati evo Mfulu za lwaka ku mosi ye Mazundu,
Yula ye Nsote za lwaka ye vana nkumbu a Nsunu wa fwana Mvalu. Ndonga ya
susumuka kadi ka vakala nswaswani ya Nsunu ye Mvalu ko. Yi kuma vo nkumbu
ka ya sonama ko. Nzamba ye Nguvu za lwaka ye vana nkumbu a mfumu fwete
tumina bulu ya wonsono. Muna ngindu zau Meme lenda tomesa bulu ya wonsono
wau vo wa lembama, nkwa nkenda ye wa yukulukila zingila mu buka, mu kintwadi.
Nkumbu a Meme ya sonama. Mbemba, Ma fungu, Ngono -
ngono, Ntoyo,
Mayembe, Ngundubiola, Nsidizia, Makutu fwofwo, Masokozia ye yi nuni - nuni ya
wonsono
ya lwaka ye vana nkumbu a Ngo zulu. Yi mbizi - mbizi ya wonsono
ya kekomoka e, e, e, e,! dodokolo ka yani ko, e eto wana mana tu mana kadi ka
kutu zolanga ko. Nkumbu ka ya sonama ko.
Zi mfumu zau zi tatu za solwa za bokela ndonga mu kwenda tala kia mbote ye
sola muna nkumnu za wonsono ndiona fwete yala, bosi a vova tuna ye nkumbu
ezi tu fwete toma yindula mu sola wu mosi.
1. Nzamba;
2. Ngombe;
3. Nisi;
4. Mbwa;
5. Meme. | 121 |
Wau tu lombele konso wuna ye diambu ka songa muna toma yindula ndiona
tu sola.
Mbut'a Ngulu wa telama ye wa vova: eto tuka Ngulu a vata, Ngulu a mfuta,
Ngulu a ngwimba ye Ntoto twa vwanda ka twa mwene nkumbu tu vana ko kadi
rna mengi twa yindwidi: tala.
I) Nzamba: mwana mosi ka gutanga ye mu ntangu evo mvula za yingi bosi ka
kwiza guta diaka mwana wa nkaka. E dia mpasi weyi tukala ku nlundila vo
wizi kutu kangaledi? nki a nzo ka lenda dila ye leka e? tu mwene vo ka yani
ko. Ndonga ya yanguluka: kieleka zena mpasi, ka yani ko.
2) Ngombe: mpila mosi muna ndilu, zeye guta kansi nzo a leka ye kiti ka lenda
kosoka. Nkangu wa vova : diau di mosi ye Nzamba.
3) Nisi: 0 ndioyo mwivi, molo, vovela kuna nkenda wa mana yovoka. 0 zolanga
leka vena ven'e muntu e wilu diaka mpasi, wonga mpasi ka lendi vova diambu
va ndonga ko. Ndonga ya yanguluka : lungidi, nitu ani ya yoya.
4) Mbwa: e ndioyo ka tuna beni ye mpasi ko kadi eto mona tu monanga, e Mbwa
ngolo kena, tomene zaya zingu kia muntu. Tuka mu kiana, mu vata, muna vata,
va mambu, muna ndilu yani ku mosi ka vangilanga ye muntu. Lenda sadisa
kadi 0 Mbwa yi taninanga luzingu lwa muntu mwini ye mpimpa.
Nkangu wa toma yangalala mu mpovo za Ngulu. Nkumbu a Mbwa ya tondwa
kwa bulu ya wonsono katula kaka Nlumba wa lomba mu songa ngindu zani kansi
e nkangu wa yunguluka: weyi diaka vova e? mu kuma kia mazu rna kangu 0
Nsiesie wa tuminingi e buka ka mvana nswa mu vova ko. Dia zengwa vo Mbwa
kaka fwete yala bulu ya wonsono. Va sala mu kubika lumbu ka lenda vwandiswa
vena kunda kia kimfumu. Ngindu za vewa mu buka - buka. Kuna nsuka dia
wizana vo lumingu lu mosi lu fwete vioka bosi ka vwandiswa.
Ndonga ya mwangana ye nkanikinu asia vo kina ki vwandiswa Mbwa, bulu
ya wonsono yi fwete kwiza ye madia ye malavu rna nkembo a yadikila mfumu
eto. Lumbu vava kia fwana, mu ntangu a mbote buka - buka ya bulu ya yantika
lwaka ye ndia ye malavu. A wonso a lwaka, katula kaka Nlumba wa tumina vo
mu kwiza kena ekolo matoko ye ndumba za kinanga. Nlumba wa sukinins ye
wana Nsiesie mu vana ken'e nsiku mi fwete sadila Mbwa mu tomes'e zingu kia
bulu ya wonsono. Kina ka manisa, wa tumisa Mbwa kenda kuna kunda kia ki
mfumu ye vwanda mpasi vo e nkangu wa dia. Kina ka londoka, e nkangu wa
yanguluka ye kiese, wau ka yelenge, 0 Nlumba wa vol'e visi kia kala muna lamba
kiani wa loza kio vena ntanda, 0 Mbwa wa takuka ye gyilan'e visi ka lozelwa.
Nkangu wa toma kendalala ye gyungukuku muna kiadi ye ki yuvula: nki a mpila
mfumu e ndioyo e? e madia vena ntwala rna fukidilwa! wenda takukilang'e visi? | 122 |
nkembo wa beba, ndonga ya yoya mu mon'e nsoni za mpil'e yina. Nlumba wa
kaza: lungwila dodokolo, kina twa kele kubik'e mambu, mono diodio e diambu di ya
kadi vova vo yani diaka nkwa wilu, ka kizitisanga ko, vo lu nsila ma dia muna
longa, mena ma sotokanga vena ntoto ma ka vita dia e zozo yi mpasi zani. Ndonga
ya vutula vo kieleka, tuki mwenene eto mene, ka fwana yala ko, lu katudi e ki mfumu
kia ngani.
Na Nsiesie wa bonga yuma ya wonsono ya kimfumu ka ki vanina yani e kolo
kani ka takukila visi ko. 0 Mbwa wa vidisa kimfumu kia mvana Ngulu vana meso
ma bulu ya wonsono.
Mu nsamu wau tu longelo vo twa toma kebanga ye toma tal'e fu tu sadilanga
muna luzingu yi lenda sadisa ye yi lenda mpe fwasa ye katula zingu.O nkundi Mbwa
kele vo se wa bwisidi e mbundu kenda lwaka vena kunda wa kadi baka nluta mia
toma dia ye gyukuta, toma nwa ye kolwa bosi ka kadi nat'e ki mfumu kiani ka kadi
tuminina bulu ya wonso. Tu mwene mpe vo muna buka ka mu kondanga ona
lenda menga diambu dia mbote di twa vangama ko wau e mbote ka yi kalanga mbote
kwa eto a wonsono ko. Nze yi wuna tutenge bulu ya wonso ya toma yangalala,
Nlunmba kaka ka yangalala ko wa yiza ye visi muna lamba mpasi vo ka fusulwisa
Mbwa se yal'e nsoni ye vunzanes'e nkembo. Muna
fulu ya wonso ye muna
makanda rna wonso a kwa fu ye ki Mbwa ena, e a kwa fu ya ki Nlumba mpe k'a
kondanga ko. Yi dina vo e mbwisu a ntima. Muna funp'e ma vangu m'a kueno
ye mpovo zau mfunu kuna. 0 Mbwa ka zaya sola ntangu ye fulu kia dila ko, di
kavidisil'e Ki mfumu.
Mwan'a ngangu ye wa zowa
Mu vata di mosi mwa zingila se wa wuta ana ole a makala Nsimba ye Nzuzi, e
Nsimba wa zowa vo yi Nzuzi wa ngangu. Muna nzo dia vana kiadi mu kala ye
mwana vayikanga mete ye zunu ntangu za wonso, ka lendi vova ngatu vanga
diambu dia mbote di lenda tondwa ko. Nkenda kansi se ye ngudi a toma ku ntalanga
ye ku nsadisila ku mosi ye mpangi ani Nsimba.
An'a toma zolana ye sakananga ku mosi kondwa kwa diambu. Muna vata,
Nsimba wa monekenanga ye siwanga va fulu kia mwana wa kondwa mfunu. Kansi
e ngudi ye se a toma ku nzolanga ye vava mpila ka lenda singamena ye kwiza
sadis'e nzo au. Vav'a lwaka mu ntal'a mvula kumi ye nana Nzuzi wa yantika
kwenda leki ntambu mia yani mosi ku mosi ye se diau. 0 Nsimba wau vo ntu ka
wa mbote ko tuka kileke ka yelenge mu ntambu ngatu mu nlekw'a vuwa ngatu
nswa ko mu tinis'e vonza ya lufwa mu ntambu yovo mu maza. | 123 |
Lumingu lu mosi tata wa yela, wa tuma mwana, Nzuzi kenda tal'e ntambu miau
muna mfinda.
Mene - mene, wa yenda kuna mfinda. Wa yantikila mu tal'e ntambu mia se
diani yi bosi ka yenda kuna kwa kal'e miani. Ku ntambu mia tata wa nata ko
Ngulu ye Nkayi ka sala manika muna mvete vena mpambu ka kotela muna
nzil'a ntambu miani. Kuna ntambu miani wa baka Mvanda.
Mu mvutuka vena mpambu, wa kulumuna Ngulu ye Nkayi ka sala manika
muna mvete bosi ka yantik'e yindula ye ki yuvula: weyi yi natina e? e kala mono
mosi mwamu mfinda!! wa yindula mu kanga Ngulu ye Nkayi va ntete mosi,
wa teza zangula, zitu di nene ka lendi dio ko. Wa vutula va ntoto wa katula ntete
bosi se ka baka ngindu za mana bukis'e vumu ye katul'e ndia mia wonsono, sukul'e
vumu ye fin'e ndia mu katul'e nsasa «mvindu». Kuna nima wa vutul'e Ngulu ye
Nkayi vena ntete, wa toma wo bindakesa bosi ka zangula wo mu tez'e zitu keti vo
lenda ka lenda dio mu nata. Kina ka zangula, e ntete se wa veva, wa yekeka wo
muna mvete.
Bongel'e Mvanda wa nsia va ntete wa nkaka kina ka mana ku nkatul'e nsasa
bosi se ka mana ku mbinda vena ntete.
Ntangu wa venga, Nzuzi wa yantika mona wonga wau vo se nkokela. Wa
sazula mu zangul'e ntete wa kala Ngulu ye Nkayi, wa yenda nswalu mu kwenda
findikila ntete a ntete kuna fula vata bosi ka kwiza vutukil'e ntete a nsuka. Wa
vangila dio, wa sisa ntete vena saku ya luku bosi ka vutukisa mu bong'e ntete ka
sisa wa kal'e Mvanda. Se diau wa yantika mona wonga wau vo Nzuzi ka twa
kwiza kaka ko. E ngudi wa baka ngindu za kwenda ku nlandi kansi Nsimba
wa vova vo, ka mfunu kwani ko kadi e Nzuzi mu kwiza kena mbizi zeto tatu ka
bakidi.
Ngudi wa lund'e mvovo mia Nsimba muna ntima miau ka samuni kwa
nkaz'ani. Se diau wa bokela nengwa ye ku nsong'e nsumbi ani bosi 0 nengwa wa
vutula vo mono mpe mpila mosi kansi
0 mpangi vovele vo ki moni ntima
mpasi ko mu kwiza kena. Yambula twa tala fioti vo ka vita kwiza ko, se ya tela
nkwezi Ndwandele twenda landi. Ka ki manisina ko Nzuzi wa yekeka ntete mu yaka
kia nzo ye wa tela Nsimba mu kwenda ku mfinda kuna fula mu bong'e ntete wu
sidi ko. Ngudi wa vova ndolo ye mono yani ka sala tal'e ntete sisidi va mwelo.
Nsimba ka zola ko, a yenda nze yi wuna ka wila mu mpangi ani. Ka nangu beni
ko, a yiza vutuki vena nzo ye ntete a mbizi vena ntu a Nsimba. Tata wa lorna | 124 |
yangalala ye sanisina ngwizani ye zola ena kwau. E kolo Nzuzi ka yenda yola ye
dia Nsimba wa kala simb'e minga mu yinikina tata wa teteleng'e bulu ya yiza ye
Nzuzi.
Leka ye sikama lumbu kia kwenda tal'e ntambu kia fwana, kiadi mu lumbu
kiokio, Nzuzi wa kala ye mayela, nitu mpasi ka lendi kwenda ye tata ko. Tata wa
yenda yani mosi. Mu lwaka, wa wana bulu ya bakama mu mi ntambu. E ntambu mia
mwana mia baka Ngulu, Nkayi ye Nsunu. E miani mia baka, Mpakasa, Ngulu,
Kimpiti ye Nsa. Bulu ya yingi, mu kanga yo va ntete mosi mpasi, mu ntete miole
mpe mpasi. Tata wa yantika mu lekanesa bulu yole, yole ya tezo kia fwanana yo vo
kia finamena fwanana. Wa tokan'e ngindu mu Mpakasa, kuna nima wa baka ngindu
za kanga Ngulu a mwana ye Nsa ka baka ye kwenda yo findikila kuna matamba. Wa
yiza vutukila Nkayi ye ki ngulu - ngulu kiani. Mu vutuka kitatu, wa bukisa vumu kia
Nsunu ye loz'e ndia mia wonso bosi ka nkanga va ntete ye kwenda yani kuna vata.
Wau vo se mpimpa, e Mpakasa ye Kimpiti a sala kuna mfinda. Vava kwa kia, wa
kamna kwa nketo ye tala Nzuzi mavimpi bosi ka yenda rnu nata bulu yina ya sala.
Lwaka kuna mfinda, wa wana matebwa vena kasis'e bulu. Ka lenda vova konso
kwa diambu ko mu kuma kia wonga. Matebwa rna mbaka, rna nkang'e rnoko ye
malu, tata dia zi Nsimba wa yantik'e kaza mu nding'a ngolo yo: mfwidi e, e -
mfwidi e, e nani arne e nani arne ku ndwanina e? kuna mfinda kwa kala nsongi a
malavu kuna ba, wa wa e kazu kuna kati kwa mfinda. Wa kulumuka kuna ba ye
tomboka kuna vata mu nzaki mu yuvula keti nani wele ku mfinda e? Ngudi a
Nsimba wa vova vo se dia Nsimba wele vutukil'e bulu ka sisidingi ko. 0 nsongi a
malavu wa vova vo mu kaza kena, mu mpasi kena. Nzuzi wa tongama vena
mfulu, wa samuna kwa ngudi au vo ngyele tala keti vo nki a diambu di mbwididi.
Nsimba wa nsindika kenda mu nzaki bosi ka kaza mu samuna wuna ka wanina
tata, kadi mono se ya kala vena mongo mu wunikina rnena vova ngiza samuna
kuku vata.
Nsimba ye Nzuzi a yenda, vava a lwaka vena mpokesa, Nsimba wa sala bonso
wuna ka vovela kuna vata. Kina Nzuzi ka voka, diata fioti wa mona matebwa
maziet'e se diau wa kala wa lambalala vena ntoto. Matebwa rna mona, bosi rna vova,
on'e mwan'ani lweke. Nzuzi wa kaza: Nsimba - Nsimba e tata 0 kengo moko ye
malu kwa matebo. Nsimba wa vutula weyi? Nzuzi wa kaza diaka: e tata 0 kangamene
kwa matebo. Nsimba wa vova : yi mbote, wu mpingi mu kwiza ngina. Kansi nzolele
zaya, e matebo mena vovo e? matebo rna vova: wa - wa weyi ka vovele? Nzuzi
wa yuvula weyi? Nsimba wa balula mvovo ye wa vutula vo wu mpingila: e yaya
yela kena yela, 0 nganga twa ku nsadisa bula dia tebwa ka lombele, 0 zevo yi
mbote wu mpingidi twa bak'e tebwa mpasi vo twa katul'e bula mu sadisila ngwa. | 125 |
Matebo rna dingalala ye yuvuziana widi nze? weyi ka vovele? wuka vovele ka
ningama mu ku mvingila mpasi vo a baka wu mosi mu eto, a katul'e nkanda mu
sadisil'e ngudi au twa gyela kuna vata. Ka ntama ko e tembwa kia nikuka nti mia
ningama, matebo rna banza vo e Nsimba mu kwiza kena mu baka tebo di lenda
van'e bula di lenda sadisilwa ngudi au. Matebo rna mwangana mu ntinu ye sis'e se
dia zi Nsimba vena ntoto wa kangama, wa mana yoya tevo kia nzaki - nzaki mu
kuma kia wonga wa lufwa ka vendoka.
Nzuzi vava ka mona vo matebo rna tinini, wa lundumuka ntinu ye zeng'e nsinga
mia kangamena se diani, wa ntelamesa, wa nziolela moko bosi a yenda vena va sal'e
bulu yau yole. Ka ntama ko Nsimba wa lwaka ye ndonga ya tuka kuna vata, a vang'e
wanda ye nata bulu yina yau yole. Nkangu wa mona kiadi mu mena rna bwilwa
se dia zi Nsimba kansi ku nima dia sivikwa beni e mpila ngangu za vovela Nsimba
mu vuluz'e se diani. Vata dia wonso dia sivika ye ki yuvula keti nani wa nlongele
ngangu za mpil'e yina?
Muna toma fimpa, ka longwa kwa muntu ko, kadi kin'a yenda, ka sola vena
mongo yani mosi ka kele. Yi di vovele vo mena ka vova rna ngindu ye ntona za yani
bene, ka longwa moko.
Va fulu kia mpil'e yoyo mbuta zeto a vovela yo: e zowa ka kondi va kanda. Kadi
vena ye ntangu e mambu mena rna monekanga, ka rna lendi vangwa kwa nkwa
ngangu ko, kadi ka zeye moko, bosi ka lendi mo ko. 0 zowa muna kisi nsi kia
kongo, ka kalanga zowa mu mambu rna wonso ko. E zowa muna tung'e nzo lenda
kala ngangu mu vanga kunda ye mfulu. Ona ka lendi vovela va ndonga ko, lenda
toma soneka mambu rna singama ka lendanga vova ko.
Tala mu vata diodio, Nsimba wa bokelelwanga vo zowa, kena mfunu ko, ka lendi
vova ngatu vanga diambu di tonda wantu ko, muna vata katula s'ani, ngudi ani ye
mpangi ani Nzuzi ka va kala muntu wa ntanganga nze muntu ko. Mu lumbu kiokio
Nsimba wa ki songa kwa esi vata vo wuna ye mfunu ani wau vo muntu, lenda sadisa
mu mena ka lenda muna zingu kia wantu. Nsimba wa katula lukatikisu mu rna se
ye ngudi, mu zi mpangi za zingilanga muna vata ye ku a songa vo konso muntu ka
fwete siwa vena fulu kia ki muntu, ku nzola ye ku nzitisa wau vo muntu. E kondwa
kwa mavimpi mu nitu ka kuma ki lenda kulula ki muntu ko, kadi 0 mvimpi evo
mbevo, mwana evo mputu, wa nene evo wa fio1li ngatu vo wa nda evo wa nkufi ka
fwete siwa ye zitisilwa vena ki muntu. r
.;
Yi vovo a mbut'a vovela yo: E VONGA KA NWOLE KO, E KEVA MPE KA
NDAMBU KO: MUNTU YI MUNTU KAKA. | 126 |
Diambote ye Ndokumfwele
Mwan'a nkento mosi wa wutuka ye ntu wa yela, mu nsansuk'andi wa zemanga
mete muna nwa, wa kalanga ye zunu, mu mene nkutu zak'e ntangu wa vayikanga
kwani kuna mbazi a nzo au kondwa zola vwata. Mwana ndioyo wa sasuka ye
lundumuka muna kola. Vava ka lwaka mu mvula kumi, wuka monekenenge nze
nketo a kola se di mosi kaka dia nkenda, e ntulu ya yondalala ye zunu ye mete.
Sisu kia nene ye kia nzenza kia moneka muna muntu, yani wa toma vuvama, ka
vengenge mbi kwa konso muntu ngatu bulu ko, ntumami, nkwa zola ye nlemvo bosi
nsadisi. Diodio dia toma yitukwanga kwa wantu ke mu sungula ko e luzitu lwani.
Nana ka lendelenge vanga salu mu kizingisa ko, wa kala ye luzitu muna yima ya mu
nzo au, muna yuma ya ngani. Wa toma zitisanga ye sadilanga ma10ngi rna nzo au. 0
vo ka bokelwa kwa muntu, wa vutu1anga muna zola ye luzitu vo: kongo, 0 vo a
ngyuvula diambu keti vo zeye dio, 0 vo 0 zeye dio wa vovanga yo: yingeta e vo: yi
wau. Mu kuma kia kondelwa wa zingilanga mu 1usadisu lwa wantu a nkaka. Vo
muntu wu mvene konso lekwa, e ko10 ka bakidi kiokio wa vovanga: dia mbote kwa
ngeye, dia mbote kwa mono. Dia mbi kwa ngeye, dia mbi mpe kwa mono, ntonde1e
yi bosi ka baka kina ka vewanga.
Diambu diodio muna vata dia vanganga mpasi kwa esi vata, dia fimpwanga ye
f1lllpulula mu zaya e kuma mwana ndioyo ka vangilanga fu yoyo e? ka lendi baka
kima ko vo ka vovele mvovo wowo ko. Muna vata a 1eke a kitula mvovo wowo se
nkumbu andi: dia mbote kwa ngeye. Nkumbu ya yandana muna vata ye muna zunga,
tuk'a mbuta ye a leke se Diambote kaka muna ku ntela, e nkumbu ani a kingutila
ya vila muna zunga.
Bonso wuna wuzingilwanga mu konso vata, vena ye wantu a mbote, a zola, a
sadisi muna ntima mia ki muntu, vena mpe ye wantu a sadisilanga mu ntima
mia mbi, mia nsoki mu vonda mioyo mia a kweno kondwa nluta ngatu kuma kia
sikila.
Muna vata mwazingila ngudi mosi wa kala ye mwana mosi wa yakala
Ndokumfwele ye ana tatu a makento. Lumbu ki mosi ngwa NDONA wa tuma
mwan'ani a yakala kenda fila nsusu kuna vata dia mfumu Ndokumfwe1e wa
zina diani; yi sia vo nkak'ani wa wut'e ngudi ani Ndona. Kwa nda, mwana wa yenda
muna mene - mene mpasi vo ka lwaka mu ntangu a mbote ye vutuka ku vata
diau ka wutukila. | 127 |
Vava ka lwaka kuna vata ye nzo a nkak'ani, kiadi ka wana ko mbuta ka sisila
nsusu ye mambu rna tuma ngwa Ndona ko. Wa vingila ye kuna wantu a yantika
tombok'e mu yana, se ntangu a saka ya nkokela, makani rna mwana rna fwa, wa leka
kuna ki nkak'ani Ndokumfwele, a mokena muna fuku bosi ka leka. 0 mu mene wa
lornbela mu vutuka kuna vata diau, wa sindikwa ye kaninwa mena ka fwete kwenda
samuna kwa ngwa Ndona bosi ka yenda.
Mu tezo kia ntangu ya kumi ye ya ngwa Dia mbote kwa mono wa yenda kuna
belo kia ngwa Ndona mu monana ye ndumba, mpangi za Ndokumfwele, ngwa
Ndona wa gyuvula keti vo kele mu kiana ko e? yani wa vutula vo yingeta e ngwa
Ndona. Ku nima ngwa Ndona wa baka tini kia ntolola ye nguba wa mvana. Ndumba
wa vova : dia mbote kwa ngeye, dia mbote kwa mono, dia mbi kwa ngeye, dia mbi
kwa mono; ntondele. Wa bak'e tini kia ntolola ye nguba wa zietoka mu nzil'a nkoko.
Mu nkulumuk'a mongo wa bulangana ye Ndokumfwele wa fioti, se ka tuka
kuna kwa nkak'ani, wa mana zeza ye mwini, kiufuta mpa, Diambote wa ningama,
wa nkayisa bosi ka ngyuvula: kweyi 0 tuk'e? Ndokumfwele wa vutula vo ku vata
dia nkaka nsusu ya yele fila. Diambote wa tona vo mwana nzala kena yau, wa nvan'e
tini kia ntolola kina ka vewa kwa ngwa Ndona; ngudi a Ndokumfwele. Nleke wa
yangalala, wa yantik'e dia ye kwend'a tombokingi kuna vata. 0 Diambote wa yenda
kuna nkoko mu yola. Ndokumfwele kina ka lwaka wa kayis'e ngudi ani, wa luta
kuna nkalu za maza wa nwa nkudi a ntete, wa zol'e wa tatu vumu ki nikukini tatika
mu ngolo, mwana wa sotol'e nkalu vena ntoto, yi mwangene, e ngudi vava ka
kota 0 Ndokumfwele wa bukama vena ntoto, lengomoka yi bosi yani ngwa Ndona ka
ngyuvula: nki 0 didi? mwana wa vutula yo; tini kia ntolola nga ki mpana Diambote
muna mongo.
Ngwa Ndona wa kaza mu ngolo: ngeye kaka ngina yani, nkazi a kanda 0
Diambote nki ka vanini e ntolola e? e mono kwa yani nga mpa yo nki se ka vanini
yo e? ndoki, muntu a mbi. Vata dia saluka, wantu a wonsono a kutakana kuna
belo mu zaya mpila mpasi za Ndokumfwele. Mwana wa toma vova vo tini kia
ntolola ndidi yani mbuta Diambote wu nga ka ntela vo ngwa nga wu mvana yo
ye nguba.
Kina ka manisa sasila mpila yina ka bakil'e ntolola ye nguba ka dia,
Ndokumfwele wa ntekelo fwidi. Ngwa Ndona wa toma kendalala ye dila mu ngolo
ye kiadi kadi wa banza vo e Diambote yi singa fwa ka yambula kwiza
mokena ye an'andi a ndumba.
Mfumu za zunga za yiza mu zaya nki a mpila
0 Diambote ka vondele
Ndolcumfwele? e kuma nki? mbangi za kala vena va yambulwil'e mwan'e moyo a
vova yo: ka Iu vwe Diambote kuma ko, kadi 0 Ndokumfwele ka toma sala vova
vo e ntolola ngwa Ndona wa vana yo kwa Diambote kwa ngeye Diambote kwa | 128 |
mono. Vo dia mbi kwa ngeye dia mbi mpe kwa mono. 0 ze vo muna vov'e ziku
o mwana yani ngudi wa mvondele vena fulu kia Dia mbote kwa ngeye, dia mbote
kwa mono. Vo dia mbi kwa ngeye dia mbi mpe kwa mono.
Mbut'a muntu Ndokumfwele wa lukuta ye wa vova: ngeye mwan'ame wu
muntu a mbi, nki a kuma wa baka kwa ndioyo e kiula kia nzambi ka ki diwanga
ko? 0 wau vena fulu kia kiula 0 mwan'aku a yakala 0 fwidi. Nki 0 bakidi e? ku
zeye woko vo e kiula ka mbizi a dia ko, nkwa nsoki ku mvondange? wau se
tadi nkombo za maketo sidi zau e nkazi e kanda wu mvondele ngeye bene.
Mfumu Ndofuso wa se dia mwana wa tukun'e nzunu ye wa vova : yi mene, e
rnbala ku nzika lu mpondele yani 0 ze vo nata ye Ndona ye nkombo zeno za
makento ki vwidi zo mfunu ko.
Vena fulu kina, e longo lwa ngwa Ndona lwa fwa mu lurilbu kia manis'e nsarnu
mia fwilu ki toko - toko Ndokumfwele.
E nsarnu wau wu lenda ku tu vana fi ngangu ye ntona mu zingu kadi:
1. E mbi muna mpiia zandi za wonsono mbi kaka ka yi sobanga ko.
2. E mbi yi lenda sukuIwa, yi lenda ku swama futa ma nsunga rna ntalu ka yi lendi
kituka mbote ko. Kadi kani nkutu yi velele, e nkumbu ani rnbi kaka.
3. Mbi yi lenda vwikwa nlele mia ntalu, mia ntoko mu tomesa yo, ka yi soba ko
vienga tu yi vienga kansi mbi yi mbi kaka.
Yi kuma vo tu luki mu vava vanga mbi kwa muntu, vo yi vendoka muna yandi
mu ngeye yi vutuka, mpasi 0 mona zi lenda kala zingi ka mu ndion'o kanini zo ko.
Tala ngwa Ndona, mwan'o fwidi e longo diaka Iu fwidi, muna vata ye mu kanda a
mengene kadi ndoki a meso.
Bundan'e vuvu mu zinga
Muna zinga va nza vena ye nkanikinu yo vo mambu ma fwete toma lundwa ye
sadilwa muna vengomona fu ye rnambu rna lenda twala vonza rnu zingu. Vo ngeye
mosi 0 zinganga fwete bund'e ngangu ye ngolo zaku za salu e vuvu. Vo lu a wole lu
zinganga, lu fwete torna zayan'e fu, tezo ya ngangu, mbakisilu ye mvwilu za lekwa.
E zinga ye rnuntu ku longokele tezo kia ntona zani za mambu ko, lenda ku
songa fu kani yindula ko vo yi kena yau muna luzingu lwani yi lenda kulula e
vo nkutu katul'e vuvu muna yani lu zinganga. | 129 |
Vata di mosi dia zingilanga tata wa kala zina Mazingu ma Nkosi, nkwa ngolo,
muntu a nda, \Va nene ye wa monekenenge wonga kwa rnpangi zani wantu a
zinganga muna vata. Ku nima mbut'a muntu wa nzenza wa lwaka muna vata ye wa
lomba fulu mu tunga nzo ani wau vo wa toma yangalala vata diodio. Diambu dia
tondwa kwa mfumu za vata, wa songwa fulu ye wa kambwa vo e vata dieto e
nkumbu ani: TOMA LUTA. Nzenza wa tambulwila ye tonda mpil'a ngemba ka
songwa mu nkot'ani mu vata. Ku nima wa song'e nkumbu ani:
0 Malwazi rna
Nzamba wa songwa vena ndambu a nzo a mfumu Mazingu ma Nkosi ka tunga
kwani, wa zinganga yani vena kondwa kwa toma ki zaya ngatu vo bundana vuvu.
Lumbu ki mosi a kento a tut'e luku, mu nkokela ka a lenda 10 lamba ko mu kondwa
kwa ma tonga kuna lumbu lwau. Nzo zau zole za leka nzala. Mu ntangu a mokena
o Mazingu rna Nkosi wa vana ngindu vo e mbazi muna mene - mene a fwete
kwenda mu sosa matongo muna mfinda. A toma wizana kia mbote, mu mene - mene
a yenda muna futa ye mfinda. A yenda, a yenda, a yenda bosi a mona buka kia
Mpakasa. A sola nati a mbondo, yi sia vo Mpakas'a nene wa kola, wuna ye mbizi a
yingi a fwete lungila muna vata diau dia wonsono. 0 Mazingu rna Nkosi wa
yenda ntinu kuna ntwal'a Mpakasa ye wa vova : tala mu nkomi yi ku mvondila, tala
kaka. Mazingu rna Nkosi wa baka Mpakasa muna kutu muna koko kwa lumoso, wa
vutul'e nkomi rna nima, na ka yambula na pa ! Mpakasa wa bwa vena ntoto, 0 fwidi
mu nkomi mosi. 0 nkweno vena ka kele wa toma sivika, ku nima wa baka wunkabu
ye wa vova : yi mbote wau tu bakidi e matongo. Mazingu rna Nkosi wa yuvula
weyi tu natin'e Mpakas'e yayi ?Malwazi rna Nzamba wa vutula vo mono yi nata
yo kuna vata. Tala kaka wunu ka tu lendi leka diaka nzala ko. Malwazi rna
Nzamba wa zangul'e Mpakasa, wa sia yo vena vembo bosi a yantik'e diata.
A yenda, a yenda, kin'a finamen'e vata,
0 Malwazi rna Nzamba wa yantik'e
yindula vo e ndioyo vondel'e Mpakasa mu nkomi kuna tu tetela yo lenda sia rna
vwanga, vo ka vanga rna vwanga ye yani wun'e ngolo zena mpasi kwa mono.
Kinga wau yani ka yele yindudingi e momo e Mazingu rna Nkosi diaka e ngindu
za toma tokana za kele mu tal'e Malwazi rna Nzamba nete Mpakas'a nene yani ka
twikilwa, yani ka lombi nkutu lusadisu muna nzila yin'e miongo, ndimba ye
nkoko bosi yani ka yoyi! kuna yi tetelwa na ka vanga mavwanga zena mpasi zi
kala ko, tu lenda mana fwa ye nkento ye ana. Kina a lwaka vena fula Malwazi
rna Nzamba wa yuvula veyi zolele ngyenda tululwil'e Mpakas'e? Mazingu rna
Nkosi muna nzaki ye wonga wa vutula vo nda yo tululwila vena nsand'a
Kitoma luta. 0 yani wa yenda kuna nzo ani, wa bokela nkento ye ana mu tina
kadi e ndion'e tata net'e Mpakasa yani mosi kondwa kwa twikilwa ngatu nkutu
vunda muna nzila kuna ku tetelw'e Mpakasa
mambu ka vanga yi kuma twendi
ki zolele mambu ko. Wa vilakan'e nzala ka leka ye ka nangina, wa yenda tinisi
e moyo ani, wa nkento ye ana. | 130 |
Muna ntangu e nkento a Mazingu ka telelenge ana mu kubama ye tina, e Malwazi
rna Nzamba diaka wonga wa kulamena ye banza vo e Mazingu rna Nkosi mu
kubama kena mu kwiza ku a vonda mpasi vo ka sala die Mpakasa yani ye an'ani. Wa
kubikis'e lekwa ya fioti - fioti ya nzo ye tina e kolo Mazingu kena keza ko. 0
Mazingu rna Nkosi wa vond'e Mpakasa mu nkomi wa tina Malwazi ma Nzamba
wanat'e Mpakasa kondwa kwa twikilwa ngatu vunda muna nzila.
Mu nona kiki muna ye tini ya mbote ya ki kundi ye zola kwa sala mu ki ntwadi
mu kuma kia sia vo a kala mu vata di mosi, a tuka belo ki mosi, a leka nzala mu
kuma ki mosi kia kondelwa matongo, a baka ngindu zi mosi ku mosi mu katula
mpasi zozo, a baka nzengo mosi ya kwenda veta matongo, a vanga luzolo lwa veta
ku mosi muna nzanza ye mfinda za nda, Nzambi wa ba sadisila ku mosi, Mazingu
rna Nkosi wa wutuka ye ngolo za basulwila nkomi kansi 0 Malwazi rna Nzamba
wa wutuka ye ngolo za nata. Kiadi mu yau a wole va kondwa diambu di mosi dia
fioti muna vova dio, kansi dia nene muna mavangu ye zingu kia muntu: yi vuvu.
Muna kondwa kwa vuvu muna ntima ye ngindu za Mazingu rna Nkosi wa mona
wonga mu kayana mbizi ye Malwazi rna Nzamba. Kuna nima kiadi kadi tuka
Mazingu rna Nkosi ye Malwazi rna Nzamba ka va kala muntu wa dia Mpakasa ko a
mwangana muntu ye nzilani mu kwend'a tini ngolo za nkweno ani ka kangelenge
yani. E Mpakasa ya sala wolela vena nsanda se mbizi a ngani a yi mfietete, mbwa
ye niawu.
Muna kondwa kwa vuvu e malau a kele mau ka masala salu ko, e Mpakasa
nkutu a vewa mu dil'e luku a wolesa yo mu konda kwa vuvu vena kati kwau.
Yi kuma vo e zola kwa kondw'e vuvu kwa ndambu, ka zole ko kadi ka ku
sadisanga ko.
Kimfumu
Konso kwa lekwa kina ye moyo ki kangalanga, kina ye nsatu zani, kina ye
luzolo mu viengesa ye tomesa zingu mpasi vo ka ki kadi kia toma bala ko. Wau vo e
lekwa ya wonsono yina ye nsatu, luzolo ye keto nkutu , mu toma zinga, e ntindu mia
wonsono mia lekwa ya moyo yina muna kabu dia bulu e vo mbizi, zi zingilanga
mu mpil'a yi mvuka landila nsa e vo mpil'a bulu.
Vena ye bulu ya ntima mia bala mia nsita ye ki vambula, ka yi kalanga mu
buka ko, a zinganga ye kangalanga wu mosi wu mosi yo vo muna ntangu za
vukula a kangalanga nkento ye koko. Muna bulu yi gwizananga, ya yingi yi
zingilang'e mu ki mvuka, a kalanga ye ntwadisi, a nati a buka e vo mfumu zau.
o ntwadisi e vo mfumu yi nsongi a nzila yi landang'e buka kia wonso kia bulu | 131 |
yina ka tuminanga mpimpa ye mwini. Bulu ya wonsono yi zey'e nding'ani, yl
sadilanga ye zitis'e mpovo zani wau vo tumbwa ka tumbwa. E tumbwa e vo
gyadikwa kwa nkangu yi sisu kia bundw'e vuvu kwa ndonga muna lunda nsilu ye
nsiku mia kanda dia wonso, longa ye singika ena ka ena asingama ko ye twadis'e
buka mu nzila ye mambu rna lenda lunda kimvuka kia kanda ye tomesa dio.
Mu bulu ye nuni muna ye yina ka yi kangalelanga mu buka beni ko. Bonso
yi Mpiti, Nkayi, Nsiesie, Nzima, Mbulu, Nsunu, Valangi, Mbala, Mfulu, Ngandu,
Mbambi, Kalawonga, Mbemba, Ngo, Nkosi, Mvwondo ye rna yembe. 0 vo yi Nsizi,
Ntoto, Meme, Nkombo, Maseke, Masokozia, Mazwezwe, Ngyumbula, yi Mfietete,
Kiuswa, Nsombe, Nsongonia, Nselele, Nkumbi -
nkumbi, Mataka, Mvukwa,
Mansende, Mabata, Nkelele, Ngumbe, Nkewa, Nkima, Tumbemba -
mbemba,
Tumpungu - mpungu, Nzamba, Mpakasa ye wantu. Kansi vena ye wantu muna
kuma kia sasukila mu fulu ya lusansu lwa nsita, lwa wonga ye nsoni, ka balendanga
zingila mu ki mvuka ko. A zingilanga mu ki vambula, mu kinsona mu fulu ya
vengama. Antu a mpil'e yoyo a kangalanga au mosi, a vatilanga mu nzanza mia
au mosi e zak'e ntangu nkutu a tunganga sudi mu nzanza mia nda kondwa kwa
kala ye mpangi muntu ngatu sompa nkento. A yikilwanga vo a kwa nsita: a
nkangala nkaka e vo a tini a mambu.
E ndong'a yingi a wantu yi zingilanga mu yi mvuka, mu vumu, mu bela ya
vata ye rna kanda. Mu kuma kia sia vo 0 muntu wuna ye ngindu, ntona ye wungudi
mu sadis'e mpangi ani yi kuma 0 toma kalanga mu buka muna mavata, muna
zi mpatu ye vanganga yi mvuka mu toma kubika luzingu lwa nkangu ye tombala 10
mu kulula mpasi muna buka kia wantu a zinganga va mosi. Mu tomes'e zingu
kia kintwadi a solanga muntu e vo wantu a kwa ngindu, ntona ye luzolo lwa sadil'e
nkangu mpasi a kal'a twadisi e vo mfumu zau muna kenga ye lunga - lung'e
nkangu, long'e salu mu tomesen'e zingu ye song'e lu sansu lwa buka kiau «kanda».
Muna ki muntu, e kimfumu ka ki bakamenanga mu ngolo ko, ka mu. kala
ntel'anda ngatu rna nitu rna nene ko. E kimfumu ngangu, ntona, zola kisakidika
ye kala ye wungudi muna kanda. Kala ye wunkabu wa tanin'e nkangu, kala
ye mbundu a bwa mu toma fimpanga mambu ye vanina mo mvutu za ziku, zi
tondakana kwa ena a kala vena nsanda. 0 mfumu ka vwanga muntu ko, ka
talanga mpolo a muntu nete nkanu ko kansi yani nkanu wu ka talanga ye ven'e
nzengo a sikila, ya ludi ye ndungidi.
Vena ye rna kanda, e menga mau rna kimfumu muna nsi za nkaka, 0 mfumu
muna kand'e dina kaka ka fwete tuka wau va yi mu tukang'e mfumu zi tuminang'e
kanda, zunga e vo nsi yina. E mpil'a kimfumu kia menga, ki yikilwangwa vo kia | 132 |
kubikilwa evo kia wutukila, wau vo kia menga mau rna kanda. Konso ntela yina
ka wanukini, ka fwete kio vewa ye silwa mbuta za tona mu ndambu mpasi enda
ku nsongedingi mpila ka fwete lundil'e kimfumu kiani kia kanda.
Vena ye rna vata, zunga ye nsi zina zi solanga mu kati kwa nkangu ntu milenda
sadil'e kanda, vata, zunga yo vo nkutu nsi ya wonsono. Mu tezo evo mpil'a nsolelo
ya mfumu yi kotesanga ntiakalakani ye nzonza mi kotesanga nkindu ye mpondani
za wantu muna rna kanda, muna rna vata, zunga ye mu nsi vo se ka va kele nkete
ye ntoni mia mambu mi zeye tinisa vonza ko. Kadi vena ye ntu mi vingilwang'e
songw'e nlembo vo wa fwan'e tumina muna zunga evo nsi. Vena ye e na a ki
sunzulanga ye vava komenena ndonga mu ku a sola mpasi vo a yala kaka kadi vo a
zeye toma vova, a kwa ngangu, a toma longoka ye a zayakana muna zunga vo ena
mpe ye ndambu a yuma mu zingu kiau, yi sia vo a mvwama. E a nkaka, ka mvwama
ko, ka ntu mi lenda singika kanda, zunga ngatu vo nsi ko kansi antu a ki sianga va
fulu kia a kwa ngangu ye ntoni mia mambu rna lenda tomes'e nsi, a ki vampikanga
mu mena ka batomene zaya vanga ko, a kwa keto, a ki vunanga mu baka fulu kina
ka ki a fwene ko.
Tu vovele vo ka ki a fwene ko kadi au mosi a yindwidi, a ki fimpidi, a tonene
ye kwikila vo a fwana kondwa wa ngindu ye luzolo lwa en'a zingang'au ku mosi
a zeye fu ye nsadilu zau. Kadi a lenda ki bund'e vuvu kondwa kwa bundw'e
vuvu kwa nkangu a zinganga ku mosi muna vata, zunga evo nsi. Yi kuma vo mbote
mu bundw'e vuvu ye solwa kansi ka mu ki bund'e vuvu ye kisola ngeye mosi ko, dia
mbi muna meso rna wantu a toma sanswa mu ki yadika kadi yani ki mfumu se ka ki
kala luzitu ko wau vo ka vewa kio ko. E mfumu a mbote nkangu ku nsolanga, ka
ki solanga ko. Yi mu kum'e kiokio a mbut'a vovela ngana vo: e ki mfumu kia
muntu, ntu mia wantu. Kadi e ntu mia wantu mina mi sol'e mfumu yi mi ku nzitisa,
yi mi ku ngyadika yi miau mpe mi singa ku mvandidika kansi ka ntu a yani mosi ko.
Tuka muna tuku dia nza, e mfumu solwa ka solwanga yi kuma muna rna vata,
muna rna kanda ye mu zi nsi e nkangu wu fwete kubikwa mu zaya sola ntu mia
wantu mina mia zola, mia wu nkabu muna tanin'e nkangu, ntu mia ntona muna
bakul'e mbumba za mbi zi lenda kwiza tokanes'e nkangu ye kotes'e mpasi muna
luzingu lwa wantu. E mfumu za ngangu, za ntona ye mbakuzi ka zi tokanesanga
nkangu ko. Zi longanga nkangu, zi singikang'e zingu kia ndonga muna rna vata rna
nsi ya wonsono. 0 muntu vo wa toma sanswa, yi sia vo wa toma sikidiswa muna ki
mwana kiani, kana yadidi 0 kalanga kaka ye luzitu muna wantu ye lekwa ya ngani, 0
zitisanga wantu ye nsiku kansi vo se muntu wa lembwa toma sanswa 0 solelo
muna vata, mu zunga ngatu muna nsi, ka kalanga luzitu mu wantu ye nsiku ngatu
mu lekwa ya ngani. E muntu evo mfumu a lembi toma sanswa ka yalanga
ko, gyalalala ka gyalalalanga wau vo wa kondwa mwingilu muna ki mfumu kiani.
138 .
Tumama
Luzingu lwa muntu lu yantikilanga muna vumu kia ngudi. E fu ya mwana yi
yantikang'e moneka muna mpil'a sinsu ka songa muna vumu kia ngudi ani. Vena
ye ana, vava ngudi ka gyimita e ntangu za nkaka vena ye ngudi ka zi lendanga
tona ko vo lukau se kena luau. Vena ye ana, muna lumbu ya ntete kwani kaka e ngudi
se luka, ntu bwanga, nitu kiozi ye vena ye rna dia ka lendi zola diaka dia ko. E an'a
nkaka nkutu muna ngonde za ntet'e ngudi ye se muna nzo e ngwizani nkatu. Sisu
yoyo vo se yi monekene ku lumbu a mbuta ye ndona za makento a fwete longoka ye
baka nzengo mu katul'e mpasi muna nzo yoyo. Ngudi ndioyo wuna ye lukau lu twa
van'e mpasi kwa ngudi ka fwete mokenwa yani vena meso rna ndona za makento
za wuta kala, zi zey'e mambu mena muna lukau lwa mpa lwa mwan'a fu ya mpasi
zani. 0 vo a mene wa bosi a sol'e muntu fwete ku nsadisa, ndiona wa teka sadisa
nkento wa teka kala ye mpasi za mpil'e yoyo muna vata evo zunga.
Di kala dia lusadisu kwa nengwa wuna ye mpasi zozo mu toma sasila wuna
ka monanga, bosi ka songwa nlongo mi lenda katul'e ndunzi ye mpipita kena
zau. Muna manisa zo, ka fwete tumama ye landa malongi rna ndona ka mokena
zau. 0 vo se ka tumamene ko, e mpasi zani zi fwete kala kaka ye kina ka lenvoka mu
baka lusadisu mu mpila yina ki mbevo kiokio ki lenda manisina. E lenvo muna
zingu yi diambu di natanga wantu mu tumama ye vanga luzolo lu lenda katula
mpasi evo ntokanu mu diambu di kotele mu nitu ngatu vo mu luzingu lwa
wantu. Muna tumama muna ye luzolo, lenvo ye lusadisu muna zinga. 0 muntu wa
konda luzolo, ka lendi lenvoka mu vanga konso kwa diambu ka zolanga ko, ka
lendi mpe sadisa muntu kazolanga ko, yi kuma vo muntu muna tumama ntete ka
fwete zola ye lenvoka mu tumamena nding'a ndiona wutwa ku nlomba mu ku
nvangila luzolo mu dina ka twa ku nlomba mpasi vo ka nsadisa mu vanga dio. E
tumama yi sisu kia vanga diambu evo salu ki tumini mu wa nkaka mu vanga kio vena
fulu kiani. Di vovele vo e muntu ndion'o tuminu, ka fwete yambula nzila ye mambu
ka wadi vanga mpasi vo ka lungis'e luzolo lwa mbala wu ntumini. E mpil'a
kadilu kiokio, kia yambula vang'e luzolo lwaku ye nzil'aku mpasi vo wa vanga
mena se tumini yi rna sunzulang'e ziku kia sia v'o ngandi wa sanswa, bosi
ntumami ye wa lenvoka. Muna vata, ngatu vo mu yimvuka 0 muntu a lemvoka, wa
ntumami | 133 |
zolwangwa ye zitiswangwa kwa nkangu ye
0 yikilwangwa vo
muntu a sanswa kia mbote. Muna fulu y'a kwikidi
0 telelwanga vo muntu a
Nzambi, evo mwan'a Nzambi. 0 muntu a mpil'e yoyo 0 zingilanga mu luvuvamu
muna fulu kia salu, 0 zolwangwa kwa zi mfumu muna vata ye muna salu kiani. 0
ntumami, 0 solwangwa beni mu simba evo kala mu fulu ya salu yina ya mfunu
mpasi vo e salu kienda ku ntwala. Muna fulu ya salu ya yinvuka nkutu 0 ntumami
o toma solwangwa muna fulu ya ntete mpasi ka kala se mbandu kwa nsadi
mia nkaka muna kimvuka kiokio. Muna konso fulu kia salu, muna yi mvuka evo | 134 |
nkutu mu makanda, 0 vo ena kuna ntwala ntumami, e nsiku ye nkanikinu mia salu a
toma mio lundanga ye sadila mio mu nzila za tomesa ye singika fulu kia salu, kia
kimvuka evo kia vata. Mu nsi za wonsono vava ntoto, a kolami evo a kwa nsita ka
ba vewanga fulu ya kimfumu ko, k'a vewanga salu ya kaya yuma kwa nkangu ko
bosi mpe k'a bundwanga vuvu ko muna fulu a sadilanga.
Muna kisi nsi kieto, muna kisi kongo muna ngana vo «E mwan'a tumama yi wa
dianga». Di songele vo ndion' 0 tumamanga yi kalanga ye lau dia vewa rna dia ye
lekwa ya mpila mu mpila. 0 toma zolwangwa kwa zi mbuta ye yindende muna vata,
o toma zolwangwa kwa zi mfumu muna salu ye muna yimvuka. E rna vata, zunga ye
nsi a toma ya ngalelanga wantu a lembama, a sadi ye a tumami kadi yi a lundanga ye
sadilang'e nsiku. 0 ntumami konso fulu ka veno mu sadila vo kiend'e betela ye
ngangu zani ka fwete kio tomesa ye singika ena kasalanga au ku mosi. 0 vo ka siwa
ku ntwala, ka fwete toma kwenda singiki ena ka tuminanga muna zola ye ngemba
mpasi vo e salu muntu vo ka vilakana, ka fwete ku nsingikila muna malembe
ye ngangu. Kansi vo muntu ka tumamanga ko, vo ka siwa: ku ntwal'a salu, mu
ki mfumu kia vata evo kimvuka e wantu a fwete mona mpasi wau vo e yi wuna kun'a
ntu a salu wa mbi, nkwa nsita,ka tumamenanga ngatu wila muntu ko, ka zitisanga
ngatu sadila nsiku ko.
Kwa esi kongo e wantu a mpila yoyo, a nkwa nsita, mi ndembi tumakana muna
rna kanda mau k'a lendi solwa mu kala mfumu a kanda ko, muna vata, ka lendi siwa
mfumu a belo ko kadi wana kwa nkangu mpasi muna kanda, a lenda tinwa kwa rna
ko ye nzadi, e nsanga za makento zi lenda suva ye lembi sompwa mu kuma kia muntu
ndioyo wa mbi a sola mu tumin'e kanda evo vata.
o mfumu a vata vo wa mpil'e yoyo, e wantu ba lenda katukanga muna vata
mu wumosi - mosi kuna nima 0 sidi mo yandi kaka. Muna kisi nsi kieto e nsita
evo kolama diambu dia mbi dia nsoni kwa esi kanda di vwidi e nkun'a mpila yoyo
wu lembi tumamanga: a kolami. Muna vata evo ku belo vo ku monekamwan'a
kolamanga, yi sia vo ka tumamanga ko, a ngudi ye rna se matungila kuna belo rna
fwete kanikin'e wan'au mu lembi sakana ye kangala nzila zi mosi ye mwana ndioyo
wa nkolami, mil lembi bakidil'e fu ya mbi yi twa sansuka ye mwana ndioyo kuna
belo. E kadilu ya mpil'e yoyo ya vengomon'e ana ya toma sadisa mu katula fu yoyo
kw'a kolami ye kulula lutangu lw'a kolami muna vata ye kanda. Diodio dia toma
swaswanesa beni mwisi kongo ye rna kanda rna nkaka, diodio kaka dia kolesa
nsadilu za mbote muna rna kanda ye rna vata rna zunga ya esi kongo. Diau diodio
kaka dia songanga vo muna belo ye vata dia esi kongo, 0 mwana ka vuwangwa
kwa rnuntu mosi ko. Mu kuma kiokio mu ku sansa vata dia wonso di fwete ku
ntalanga ye kwenda ku nkatudingi mambu rna tekama rna lenda fwasa mbandu ya
wonsono ka sakananga yau muna vata ye rnuna zunga kia mvimba kia nsi. | 135 |
Nkinzi a luwutuku Iwa muntu mu vata
Mu nza konso nsi yi vwidi fu ye nsadilu zi kitukanga nze se nsiku muna zingu
kia esi nsi ye a tungi mu nsi yoyo. Lumbu ya luwutuku, ya lange evo lukazalu, lumbu
ya fwa mwisi nzo ye kanda ona wuna vo wa mfunu muna kand'e dina e lumbu
yoyo muna nsi za nkaka yi vangilwanga NKINZI evo NKEMBO rnu banza yo vo
bambukila moyo mu lumbu kiokio. Muna konso kwa mvula «mvu» e lumbu kina
ki kalanga kia lusansu kwa esi nzo ye kanda diau.
E lumbu kiokio kia nkembo e kolo ka kia lungidi ko, 0 muntu 0 vwidi kio, ka
fwete kubama ye baka nzengo ya zaya keti vo nkembo ka vangisa vo ka wau ko. 0
vo se nkembo ka vangisa, ka fwete bokela zi mpangi, a kundi ye rna ko ye nzadi
mu ku nkembesa : dia ye nwa yau e ku mosi mu lurnbu kiokio.
Kwa esi kongo nkembo evo nkinzi mia luwutuku ye makwela ka mia kelenge
ko mia mfwilu kaka mia vangamenenge. Mia kalanga nkembo mia nene, rnia
vondesanga nkombo ye ngulu, nsusu ye mpatu, malavu rna mfinda za rna vata rna
zunga rna lekeleswanga mu kuma kia nkembo wowo ka malendi lenda tekwa kwa
muntu wa nkaka ko nanga vo ndion'o zikisa kaka, kadi vo a sie malavu a wonsono a
fwete zayiswa ntet'e kolo lumbu kinu ki fwana ko mpasi vo k'a wizani ye teka
malavu kwa muntu wa nkaka ko. Diambu dia ngwizani dia kalanga rnuna rna vata ye
zunga ye esi kongo. Dia kituka se fu yo vo nkutu nsiku muna esi rna vata ovo se
muntu 0 kondelo luzitu mu nsiku wowo ye tek'e malavu kwa wantu a nkaka, wa
siwangw'e dimbu. 0 vo ka kala ye nsamu wu vava lusadisu lwa esi kanda diodio ka
kondw'e luzitu, ka lendi sa sadiswa ko mpasi vo ka zay'e mbi ka teka vanga. E rna
kanda rna wizana ye diodio kanda mpe ka yimin'e tekela e malavu a lenda mpe ku
ngimin'e tek'e malavu mpasi vo ka toma mona e mbi a nsita muna vata ye zunga ka
zingilanga.
Kwa esi kongo nzila zingi za kala mu longana mu tomesa zingu muna
makanda ye zunga. Nze yi mena tusonekene kuna nima, e luzingu ye malongi
muna wantu ku mosi a kwendelanga muna tomes'a leke. Savu, ngana ye nona
ya yingi ya toma longanga e nkangu a kisi nsi. Yi mu kuma kiokio esi nsi nana
k'a kele ye nkanda ko, a toma kubama beni a kele, a kizayanga ye kizolanga bosi
ye toma kizitisanga kikilu. Va fulu kia luzitu a tanga ngana vo: E NGEYE VO
E KI MFUMU KIA NZALA ZA NGO WUNA KIAU, E KIA NZALA ZA
MBAMBI KU LENDI KIO VWEZA KO.
Di vovele vo e muntu konso mpila yina kena, wa vienga evo wa mvindu, wa
nene ngatu vo wa fioti fwete zitiswa ye siwa vena fulu kiani. 0 vo se nsamu wuna
va kati kwa makanda mole, dia kala vo ndion'o vovwangwa yani ka torra beni
ko, e mbuta za tona se zi fwete die ngwidi ye vova vo: E KIMBEVO WEYI WU | 136 |
-;:-.~......~.
.
KIBADILA, E KIOKO KIA TIYA KA KIA DIWANGA KO. E dia zole vo: E
KANDA DIA NKWENO, KWANGO KA ZUNGWANGA KU NTO KO. Yi sia vo
ka va lendi manisa mambu ko, wau vo e mbuta za nleke ndioyo ka zina va ntoto ko
se dia monekena vo kondwa kwa luzitu: mvwezo kwa mbuta za wantu zi vwidi e
nleke ndioyo a vovel'e mambu vena va kondel'e mfumu za kanda diani. Ki kundi ki
lenda fwa vo se ka va kele ntoni mia mambu mu tomesa nsamu wowo ko. Diawu
vo rna kanda ye rna vata rna toma zinganga mu mpil'a zingu kiokio kia nsimbani.
Muntu ye Bulu mu vata
E mpasi yi diambu di natanga muntu mu longoka ngangu mu vengomona vonza
yi kwizangaye mpasi mu zingu kia muntu. E kolo mu nza wantu k'a kala ndonga ko,
a zingilanga mu mpelo, nkonda ye ndowa. Mu ntombok'a nkangu mpelo za
kuluka, nkonda za yantika lala ye landilwa kwa nda, mpila mosi ye nkoko ka mia
kala diaka ye mbizi za zingi mu zingisa wulolo wa wantu muna rna vata ko. Mu
mpasi zozo za yantika moneka, muntu wa yantika kuna va ndambu a vata bundu ya
nti, wa yantika zonzeka yi bulu - bulu va ndambu a nzo ani mu lembi kwendanga
mu zi mfinda, mu nzanza ye mi nkoko mu sosa kia dia. Muntu wa lenda zinga ye
nti ye titi ya mfunu mu zingu kiani bonso: madioko, nsafu, manga, malala, makazu,
wangila, kikila, mbolongwa, madezo, nguba, mbwenge ye mbika. Wa zinga ye
bulu ya yingi nze se: Mbwa, Niau, Nkombo, Meme, Ngombe, Nsusu, Mpatu,
Ngulu, Nlumba, Yembe ye Mvalu.
Vava muntu wa toma yukulukila ye lekwa yoyo, wa zinganga yau muna ki
kundi ye zola, ngemba ye zitu. Muntu wa zinganga ye bulu yoyo mu ndeko, mpasi
vo ka yi vangani mpasi ko, wau vo yani mosi wa zaya fu ye zingu kia konso bulu.
Wa zaya mpe vonza kia kala mu bulu yoyo mu matiti ye nti ka kunanga muna vata.
Wa zinga ntangu a nda, mu nkondele, ka vanganga nkembo a luwutuku lwani
ko ngatu vo wa lukazalu lwani. Vava se ka mona vo e ana mu kola se ena, bulu
se ya yingi, ndia mpe ya .fwana, wa baka ngindu za vanga nkinzi a nene wa
lu wutuku lwani. Wa tumisa : a kundi, rna ko ye nzadi, a sadi ye bulu yani yi toma
ku mfinamenanga bonso : Mbwa, Ngulu, Nkombo Nsusu ye Dibata «Mpatu».
Lupangu Iwa tungwa mu vangisa nkembo, kunda ya zieteswa mu fongesa en'a
tumiswa ku nkembo wowo, konso - konso wa tumiswa wa kala ye fulu kiani kia
vwanda kia kubama mu fonga. Ntangu ya kubikwa mu yantik'e nkembo ya
yantik'e finam'e fwana, nzanza za yantika lwaka kuna bela ye lumbu lwa muntu
wa vangisang'e nkembo. Wau vo madia mayingi rna lambwa ko, a lambi a yantika
kutika matiti mena rna kala vena ndambu za maziku ye nata mo kuna fuku. | 137 |
Muna nzenza za vita lwaka mwa kala Nkombo muna buka kiau, a mana
kayiswa vena yanzala e kolo avingilanga mfumu a buka kia tambula nzenza keza
song'e fulu a fwete kosoka. A wonsono rna ntelama ye mokena mu zayan'e mavimpi,
wau a mokenanga, va yiza viokela nkento mosi ye matiti m'andi mu kwenda mo loza
kuna fuku. E kolo kiokio a vingidingi e fulu ya vwandiswa, Nkombo wa mona
nkento wa yenda loza matiti rna sangana ye nsaki, wa nlanda ye kuna fuku, wau·
nkento ka loz'e matiti, Nkombo nana ka kala wa toma vwata mu ki mfumu, wa
yantika dia matiti momo masangana ye nsaki. Ndonga ya kendalala ye mona
nsoni mu mavangu rna veng'e Nkombo mu lumbu kia nkembo mu lembi vingila
ka koteswa ye vwandiswa ku meza rna luzitu ka kubikilu.
Kwa en'a sala, a koteswa kuna lupangu lwa nkembo, mu nlonga wu mosi - mosi,
vena mwelo va siwa longa dia maza mpasi vo a nzenza e kolo kani a vwanda ko
a sukulwil'e moko mu katul'e mvindu a vanazianini e mbote. E Dibata «Mpatu»
vava ka lwaka vena longa, 0 kobokele muna longa mu gyola kwani kena ye ki
sasumunanga muna kati kwa longa wau vo dia nene. E nkubiki mia nkembo mia
mona kiadi ye nsoni za ku ngyinga, a lomba kaka vo ka vayika muna longa ye
kwenda vwanda vena fulu kiani. Kuna nima, a kubiki a nkembo a zangul'e longa ye
tiak'e maza vena
mbazi a lupangu, nkenda vo e Ngulu wa ki kotela kuna kati a
lupangu lwa nkembo, wa telama mu nzaki e kolo ka vingidingi a nsil'e madia
vena meza, wa vayika nswalu, wa yenda ki lengomona vena ntebe nlele mia wonsono
mia mana beba. Nzenza za wonso za sia nkololo, a mbuta za nkembo a mona nsoni
ye nkenda mu fu ya Nkombo ye Ngulu. A mbut'a dodokela na Ngulu ka kota ye
kwenda vwanda vena fulu ka silu mu dila madia rna nkembo. Wa lenvoka
ye wa kota, bosi wa yenda vwanda vena kunda kiani, wa silwa madia muna longa
ye wa yantika dia.
E kolo zi ndumba za yele siang'e madia muna rna longa, ndumba mosi wa mona
visi muna nzungu, wa tombola kio, bosi ka loza kio kuna mbazi a lupangu. 0 Mbwa
wa telama mu nswalu ye kwenda kuna mbazi, a wonsono a kele kuna nkembo a
susumuka ye tala keti se nki a diambu. Mbwa wa yenda gyilan'e visi vena mbazi
kondwa kwa nsoni. Bia fioti bia sidi mu ku ntudil'e madia rna toma kubikwa. Wa
yendel'e visi ka 2Ola. Diau di mosi a kubiki a nkembo a yenda ku ndodokela ka
yambul'e visi kenda muna kati ye tambula madia rna kubikilu mu yani. Kina ka
mana bukut'e visi,
0 vendel'e nwa
0 kotele kuna nkembo. Wa tadidilwa kwa
wantu ye bulu ya wonsono ya kele kuna lupangu ye ku mbazi. Kansi wau vo fu
yani, wa kota muna luvuvamu ye kondwa kwa nsoni vena ndong'a wantu ye
bulu. Wa vwanda vena kunda ka vewa, wa yantik'e dia muna luvuvamu lwawonso. | 138 |
Nkangu vava wa didingi, vena meza rna vwandiswa na Nsusu ena a landana
yani k'a mona kiese mu toma dia ko kadi e Nsusu vo ka bonga tini kia mbizi
kazunganesanga ku lunene ye ku lumoso e diunga mwangana ye muna nlele
mia kweno. Diodio dia mwesa wantu e mpasi mu zizila ye dia ku mosi ye Nsusu. A
yantik'e vengomoka va fulu kia mfinangani ye Nsusu 0 dianga mansasumuna ye
mwang'e mole kw'a kweno vena meza. Nzaka ye yi nkutu mia kituka mazi rna
ngazi. Nkenda ye nsoni rna vangama tuka kwa Nkombo, Mpatu, Ngulu ye Nsusu.
Mu ndilu vena meza mfwilu mia yingi mia bakama vo kadi 0 Ngulu vo ka tuk'e
nzumbu muna longa, e longa di fwete tundumuka ye natumun'e nzalu, nsoma,
mbasinga ye mbwata yau kulu ya kele vena meza bwa vena ntoto. 0 Mpatu ndia
ya mbote £Ioti, yani zin'e nsoni kaka ka vanga vena mwelo. 0 Nsusu muna ndilu,
katula sasumuna ka yingil'e mfmangani zani vena meza muna vata ye vatulula,
mu mwanganesa yin'e vantandu mu tala keti vo kuna nsi kuna ye tini kia mfunda
yo vo kia mazi kina kia kondw'e visi, wau vo Nsusu ka dianga visi ko, e yiti ye
meza ye ya wonsono ya kele vena meza ye ntoto nkutu wa lupangu wa mana beba.
Nkembo wawo wa kadi kala nkemba wa nene, wa nsangu mu zunga kia
wansano muna nsi au kele vo a wonsono a tumisw'a lenda landa nkanikinu ye
nkubamena za vewa kwa buka kia minkubiki mia nkembo wowo. Muna dia wau vo
yi mu kalang'e moko, a engi kuna nkembo wowa a van'e ngyelele kwa mfumu a
nkembo, a nkaka kwa mi nkubiki mia nkemba. Ntuntani za kala mu lwaka mu
ngwizani wau vo nsoni za yingi za maneka ku nkembo wowo wa kala wa ntete
mu vukanesa wantu ye bulu ye dila va mosi. Va kala ye ndong'a mi nduti a nzila
mia vovanga va yintete muna zingu kieto mu mona nkemba wu vwandisi wantu ye
bulu va mosi.
Muna nsuk'a nkembo, e mbuta za wantu a yenda fwandu mu ki yuvul'e
nsas'a sanganeswa va mosi ye bulu. Diambu diodia dia tokanesa ngindu za wantu a
tona wau vo dia nzenza. Kuna fwandu kwa tuka nzengo va mbote a mwangana,
enda leka, a tang'e mvwambu za nzo, a leka ye fw'a sikama ye mayo mpasi vo eza
ye ngindu za mpa mu tama £Imp'e diambu diodio. A mwangana muntu ye nzo ani.
Mu lumbu kia makananu, a wonsono a lungana muna ntangu yin'a kanana kuna
lumbu Iwa mbut'a muntu. A yantik'e viengoziol'e nsamu, kuna nima a wizan'e
sia vo yani mfumu a nkembo ka fwete tumiswa ka sasila keti nki a lukanu ka
vwandisil'e wantu ye bulu mu nkembo ani? mu ngwizani yoyo, 0 mfumu a nkemba
wa tumiswa, yani mpe Nkombo, ka nwana ye nsinga ko, wa yiza. Wa vwandisa
ye gyadilw'e nkuwu, mu nkot'a nkuwu, 0 mfumu a vata wa yuvula ndioyo wa
vang'e nkembo vo: nki a makani wa kutakesel'e wantu ye bulu kuna nkembo
aku e? yandi wa vumuka, bosi wa vova: ntondele mu kiuvu kiaku, nzeye va ena
kulu lu vwend'e vava ntwadi lukubikidi kio. Ngindu ye luzolo Iwame Iwa ke1e | 139 |
mu kembela ku mosi ye bulu kadi muna ki leke kiame ya longwa vo muna lu
yantiku, 0 Nzambi vava ka vang'e nza ye lekwa ya wonsono, wa vana yo kwa muntu
ka vana yo nkumbu - nkumbu muna konso kwa lekwa. Kuna nim'a van'e nkumbu
kwa lekwa ya wonsono, 0 Nzambi wa van'e wisa kwa muntu mu tumin'e lekwa
yoyo ya wonsono ya kal'e va nza. Lusansu 1010 ya wa 10 mu ki leke kiame. Ya
yindulanga 10 ye sosa nzila mu toma visa keti v'o muntu wa kinu ye zola ye lendo
ka vewa kwa Nzambi mu tala ye tumin'e lekwa ya wonsono yin'e va nza. Mu
ngindu ye luzolo 1010, ya banza vo dia mbote kwa mono mu tala mu kati kwa
lekwa ya mpila mosi keti vo dia ludi kwani ye zaya vo mu lutumu lwa muntu a
zingilanga. Ya yantikila mu yi mambu - mambu ya yingi ya tuma kwa bulu, ya
vangamena mu mpila yina ya tumina yo kwa bulu.
Ya tumina Mbwa zame mu langidila yuma ka ya yibwa, ya tuma Mbwa
mu veta, ya kanikina Nisi evo Niawu mu talang'e nguba ka za diwa kwa Mpuku.
Ntumini Ngombe mu ku mpatil'e via, 0 mvalu ka ku ndatin'e funda ye nkento
arne muna nzietelo. Yi monanga vo a zeye ku ngwila ye ku ntumamena di ya
mwenene vo mu lumbu kia nkembo arne, dia lusadisu mu kala ye dila va mosi ye
bulu wau vo eto kulu ku mosi twa vangilwa, vena ntandu eto wantu yi mfumu
kwa bulu ya wonsono. Kizeye ko keti vo ntomene vutula mvutu za mbote mu
kiuvu kia mfumu a vata.
Tata di mosi wa telama ye lomba mvovo ye wa yuvula; tuka wa kolela
nkembo nkwa wa yenda dila va mosi ye bulu e? mfumu a nkembo wa lombela
keti vo ka lenda van'e mvutu. A wonso a mvovesa vo: vana zoo Mfumu a nkembo
wa vova : kieleka kinu mbona ko, 0 vo ya vanga nkembo a mpil'e yoyo ya zola
teza tala tezo kia lutumamu lwa bulu kwa muntu mu fulu ya nkembo, mu ndilu ye
ndwinu, wau vo mu ndilu ye ndwinu, tuka mu eto wantu nkutu vena ye a nkaka
vo tomene dia ye nwa ka wantu a wonso a kalanga luzitu mu a kweno ko. Luzolo
lwame lwa kala mu vutula zingu kia ntwadi va kadi kwa wantu ye bulu mu kumika
ki ntwadi kia tu vana Nzambi mu zitisa ki mfumu kia muntu va kati kwa bulu.
Wantu a yingi a vova vo: mambu kena mau, ka kondele kindoki ko; a nkaka
diaka vo ve, ka kindoki ko, koko ka yenda longokela bima ka nata ko. Mfumu a
vata wa ntadidila, ye wa vova: e ngindu zaku za mbote mu sosa zola ye ki mfumu
kia muntu va kati kwa bulu, kansi yi nsuka mwamu zunga kieto mu vwandisa
diaka wantu ye bulu mu nkembo mosi. 0 vo zolele longoka mambu matadidi
ngangu, ki mfumu kia muntu vena ven'e bulu wenda tunga nzo aku kuna mfinda
nge mosi wenda longokedi ki ntwadi kia muntu ye bulu ye mena kani wutu
songa ko. E dia zole wa dia nsilu wa sila vovo: mfilu twa mwene, e ndidi a mpaka
ka twa mOIJ.a ko; e momo e mambu se yantikidi yi ntete vava tini kieto kani rna | 140 |
vangama ko, ngatu nkutu vo wakana yi kuma vo: nkuwu tuna yau ya rna lunzi rna
tadi ka rna fusanga ko, twa kola twa siama; twa vova diambu di tonda mfumu ye
nganga, twa diata tadi dia wudika. Eto kulu twa kele kuna nkembo aku ye makanda
meta twa kala na ngwi; totozi rna lombozi. 0 momo wa yenda vo makaya wa
simba ngatu vo bonga ko Nsusu; dia mbote wenda ngeye mosi. Tuka mu wunu tu
vovele wo vo 10 tu tala mu nkembo a mpil'e yoyo wa masivi vangisi mu zunga kieto.
o vo va moneka diambu dia nzenza ngeye, yi mene enG kulu luwidi wo e wau
se muntu ye nzo ani, muntu ka landi nkweno.
Mu manis'e diambu, ngudi a nkazi, yi sia vo mfumu a kanda dia muntu ndioyo
wa vangis'e nkembo wa telama ye wa vova: lu ndoloki, ka tu lendi mwangana mpila
yoyo ko, kadi e ndioyo mwan'a ngani wuna ye kanda, mono yi mfumu a kanda diani
o ze vo edi mpovele, lwa toma ku ngwila dodokolo dieno wau tu mwangananga
e nkumbu a nsilu tu kwenda wau vo: ka mu kotelwa. Eno kulu esi zunga ye rna ko
ye nzadi lu ki wididi: teza ka tezele mena ka longwa,o kanikinu, nsidi e vuvu vo ka
vanga mo diaka ko. E mono nkanikini vo : ka mu kotelwa, konso ndion'o teza vanga
mbi mu nkumbu a mwan'ame a nkazi mfuka ka didi, lwend'a kambani tuka esi kanda
ye nsoki ye ninga mwamu zunga kieto.
Vava a mana yel'e nkuwu yoyo nkangu wa mwangana muntu ye nzo ani wau
vo e mambu rna nene.
E nzengo yoyo ya bakama kwa esi zunga ya bakamena mu wonga wa mona
vo e wantu se a yantikidi e dia ye nwina ku mosi ye bulu. Dia nzenza ye dia ngemi
wau vo e muntu yi mfumu a bulu. Kwa ndiona wa kubik'e nkembo, ka banzila
dio mu mpil'e yina ya zi mbuta za wantu ko. E luzolo ye ngindu zani za kala mu
zola toma fimpa ngikani ye ngwizani ya vanga Nzambi va kati kwa muntu ye bulu
ka vaninw'e ki mfumu. Kiadi vo se ka toma bakiswa ko mu mpila ka vavila vangil'e
nkembo. E ngindu za toko diodio za kala mu toma tala ye tona nswaswani ya kota
mu zingu kia muntu ye kia bulu tuka ntangu ba yantik'e vambana mu zingu yau. Mu
ngindu zani wa zola yantikila lufimpu lwa nswaswani mu nkembo ani muna ndilu
ye ndwinu.
Mu lunganesa luzolo ye ngindu zani diambu dia kondwa yi ndwenga mu
yantikila ku mambu rna fioti mu di mosi - di mosi ye mu mpil'a bulu ki mosi - ki
mosi, bosi ka kadi kota mu vwanda yo vo bulangesa bulu ya mpila zole,
ye kuna lwaka mu kutakesa makanda rna mengi rna bulu. E nzil'a mpil'e yayi ya
buka - buka ya kadi ku nlukisa mu tin'e nsoni za moneka kuna nkembo. 0 mfumu a
nkembo wa kadi zaya vo e dibata «Mpata» na ka mona maza ka fwete mo koboka ;
o Nkombo na ka mona nsaki ka fwete yo dia, ka vingilanga ya lambwa ko. Wa kadi
zaya mpe mambu rna Mbwa ye visi, rna Nsusu muna ndilu. Mu kuma kia sia vo ka | 141 |
vena muntu 0 fwananene ye nkweno muntu mu mambu ye nsadilu za wonsono
ko, ka vena mpe bulu ki fwananene ye kia nkaka ko mu mambu ye nsadilu za
wonsono. Yi mu kuma kiokio a mbuta a vovelanga vo: konso kwa kanda ye manibu
mani bosi mpe konso kwa nsa evo ntindu mpe wuna ye mambu mani. E nswaswani
yina muna mpangameno, yina muna tona ye kadilu kia konso kwa muntu ngatu
vo bulu, muna kadilu ye nswaswani yoyo mpe yi enena ye mfumu au. Yi kuma vo
dia ndandu mu toma longokanga zingu ye mfunu a lekwa ya wonsono yina va ntoto
wau vo ya vewa ki yeko kwa muntu mu vana yo nkumbu ye talanga yo. Vuvu
tuna kiau vo yina ya lusadisu mu zingu kia muntu.
Malongi illU nzo a nkanda
Tuka muna tuka
0 muntu wa zingilanga mu malongi rna zimbuta ye ena
zinganga ku mosi mu belo, mu vata evo nkutu mu fulu ya salu. Mu lusansu lweto mu
kongo, malongi rna bakamenanga mu fulu ya mpila mu mpila. Mbandu mu zi nzila
za rna zandu, mu nzila mfinda mu ntangu a kwenda leka evo mpe tala «kokola»
ntambu. Mu fulu ya mambu, bonso va fulu kia mambu malongo ngatu vo kia
lufwa, mu rna seka, nzo za ndona za makento ye muna moyo telelo «kioto», wantu
a longokanga beni mpila zi tadilanga nsamu mia mpil'e yoyo. 0 vo nkanu wu
natukini muna vata evo mu zunga, ndonga ya yendanga mu tala mpila yi tadilwa
nsamu a nkanu wowo mpasi vo se wu a bwididi a zaya wuna se a tadil'e diambu
diau mu mbandu yoyo.
Vena ye mpangi wantu ka ena beni ye visa ko keti vo e malongi yi nki? mu
kufika, e malongi yi ndukisa zi vewangwa kwa muntu mu sikidisa kadilu kiani ye
nsadilu mpasi vo ka bwilwa vonza ki !enda ku mvanga mpasi ko muna ngindu yo
vo muna nitu. Muna malongi, 0 vo muntu se sadidi mo, ka monanga mpasi za
zingi mu zinga ye mpangi zani wantu ko, ka lendi tokanesa wantu ngindu mu mpovo
ye mavangu ko. Muntu 0 sadilanga malongi ka vewa, 0 zitiswangwa kwa wantu a
singama kanele vo en'a tekama a ku monanga vo zowa. 0 muntu a longwa yi ndion'o
wanga,
0 lundanga ye sadilanga malongi,
0 zingilanga mu mpila malongi ka
sasukila kuna nzo ye lumbu lwau. Muntu ndioyo,
0 monekenanga mfunu kuna
nzo au, kuna belo ye vata diau mvimba, mu zunga ye nsi ani ya wonsono. Mu
kuma kiokio muna makanda, mu belo, muna zunga ye nsi za wonsono mu sol'e
ntu mi lenda singika ye tumin'e zunga, yi mvuka ye nsi nkutu mu sola, a fwete
sola kaka wantu ena ye malongi rna mbote rna ki muntu.
Mindele vava mia yiza, mia wana wantu a toma sanswa ye toma longwa muna
zunga ya esi kongo kanele vo ka kwa kala nzo za nkanda ko, ka va kala masono ko
kansi wantu a zaya vanga mambu rna mu ntangu au ye toma samuna lusansu lwa | 142 |
·
makanda mau ye zunga kiau nkutu muna kia yantikila ye kuna kia manina, rna kanda
rna zingilanga mo ye kuna matuka. Wantu a zaya swaswanesa nkuna mia makanda
rna mbote ye nkuna mia makanda rna mbi ka rna lendi sompwa diaka ko mu lembi
kotesa rnenga rna mbi muna rna kanda. Esi kongo a zaya rna kanda rna zingilanga mu
zunga yau rna kalanga ye yi mbevo ya rnpasi ya vondanga wantu muna rna vata rna
zunga yau.
Diarnbu dia nzo za nkanda dia yiza kota mu nsi eto mu ngiz'a rnindele. Yi
mindele mia tunga nzo za ntete mu longela esi kongo e masono ye nkurnbu a Yesu.
Esi kongo a zaya Nzambi, nkadi a mpemba, mwan'a Nzambi ye mwan'a nkadi a
mpemba. A kwikilanga mpe mwand'a velela ye mwand'a nkadi a mpernba. Muna
kisi kongo, 0 mwan'a Nzambi yi konso mwan'a muntu wuna ye mpovo, fu ye nsadilu
za mbote rnuna vata ye zunga kiau. 0 mwan'a nkadi a mpemba yi ndion'o kalanga
ye mpovo, fu ye nsadilu za mbi ka zi yangidikanga wantu a zinganga yani ko. Nkwa
nsita, lulendo, mvwezi a rna wonso ka longwanga tuka rnu nzo a se ye ngudi ani ye
muna vata nkutu.
Nzo za nkanda za yiza ye malongi rna nata wantu rnu kituka se esi rna bundu
rna Nzarnbi. E bundu dia ntete dia vita mwamu kongo yi bundu dia Mpelo yi bosi ku
nima Misioni wa yiza a wonso a kotela rnu sadisa nkangu wa zaya Nzambi mpasi vo
a vuluzwa rnuna masumu. A longi a marnbu rna Nzambi a toma menga Nkisi a wana
mu nsi rnia sadilwanga mu mpila zole. Va kala ye nkisi mia mbote rnu katula yi
mbevo rnu nitu za wantu ye va kala yi mia nkaka mia rnbi mia sadilwangwa mu
vangila wantu mpasi. Kwa mi nlongi miomio vava mia lwaka, a yokesanga mia
wonsono a wananga muna ma vata rna tungw'e nzo za ntete za nkanda bosi a yenda
muna ma vata ma fitakana ye kuna a lungila kongo dia wonsono ye Afrika mvimba.
Kongo ye Afrika mvimba twa sadiswa mu longwa nkanda ye mambu rna
Nzambi kansi mpe twa toma vidisa marnbu mengi rna mfunu twa kizayila e kolo
mindele ka mia lweke ko, twa kala ye nlongo mia sadisingi nkangu eto, twa zaya
fula sengo mu vanga mbele, tanzi, nsengo ye nkele nkutu mia nwaniningi e vita.
Mambu rnomo rna mana siwa nsiku kwa mindele, rna mana vilakana, ka vena
ndombe zeye vanga ntumbu ko. Esi nsi eto a zaya vanga minlele ye yuma
ya mpila mu mpila ka tu lendanga diaka vanga ko. Esi kongo a zaya lunda nitu a
mbuta zau za fwanga mu ntangu a ntama. A vingilanga rna ko ye nzadi za kala muna
te ye gwa, rna kanda mau rna kalanga rnwa nda ye vena rna lwaka yi bosi se
a siang'e lumbu a fwete zika mfumu a kanda dia kondwa wola. Mu ndwak'a mindele
ma wonsono momo ma kanikinwa ye siwa nsiku. Mbuta za wonsono za zaya
ngangu zozo za mana fwa, a leke a kondwa wuna a lenda vanga rnu kuma
kia bala kwa nsiku mia rnindele ngangu zina za wonso za vila, twa vutuka manima. | 143 |
Esi nsi eto mu tandu yina, a zaya nokesa mvula mu ntangu yin'a zola vo
ya noka. A kala mpe ye lendo mu kanga yo vo ka yi noki ko mu ntangu yina k'a
kala ye nsatu a mvula ko.
Lendo ya yingi ya kala mu tandu kina wunu ka tu lendi yo ko, zola ye ngwizani
ya kala mu tandu kina, wunu ka ku lendakana ko mu kondwa kwa bundan'e vuvu
muna eto ye eto wau vo e luvunu se yi nzil'a kangalela mu tandu kiaki. Mu tandu
kina kia kondelo malongi rna Nzambi, nzo ze nkanda ye fu ye ki mindele luzitu ye
zola ngolo ya kele, mu katuka muluzingu lweto ye kota mu fu ye zingu ya ki
mindele rna mengi rna mbote rna lundila moyo rna katulwa, zingu kia muntu kia
kufama mpasi mu mona boba kia luta nkam'a mvu muna zingu kiani, yimbevo ya
yiza veka, keto dia saka, kimbeni ye mpondani za kituka se nsaka muna nzila, muna
rna vata ye mbanza. Malongi rna nkanda mezi kulula luzitu lwa mvila za rna
kanda, nzimbu ye ngangu zizidi katula wungudi muna wantu, rna bundu rna Nzambi
rna veka, yi mvuka ya saka, wantu a engi a longoka, a sianga ngangu zau ku ntwala
ye vilakana ki muntu kiau, k'a lenvokanga kala ku nim'a muntu wa nkaka ko, aki
monanga vo e au e ngangu zingi yi kuma vo au kaka en'a lunga mu toma tumina kadi
en'a vita yala ye tumina ka ena ngangu ko.
E kolo esi kongo a longokela mu mpila za kisi kongo, kondwa nzo a
nkanda, lembi zaya masono e mbuta za kal'e luzitu mun'a leke, bosi a leke mpe
a zitis'e mbuta ye vingila ntangu au mu vewa lendo mu yantika tala mambu rna
ntel'au ye kuna ki fwana mbandu a tala mambu rna ki mbuta. 0 wau mu nzayilu
ye ngangu za nkanda mia nda, luvuvamu lumene, mpasi za kota mu rna kanda: Vena
ye matoko rna mengi rna manisa lulongoko lwa nda, ka masalanga ko, mu kuma
ya mpila mu mpila. Vena ye ena tu wanga vo nki a fulu a ku nsi e ? ntalu kwa se a
mfutanga e? tala mono nsundidi a wonsono ena lunanga muna nzo yoyo lusadilanga.
Vena mpe ye ena ka ba tumamenanga wantu a wene mu salu ko, kadi ka ena
ngangu ko. A vilakananga vo e mbala wa vita, kuna nto, ka nwanga mvunzu ko. A
vilakene vo e ngeye mbwasi lenvokel'e nkanda, bosi se wa kituka wu nkanda. A
wonsono a tukanga mu nzo za nkanda mia nd'a zolanga vo kina ka lwaka kaka, yani
yi fwete kala mfumu kuna salu, wau vo yani wizidi ye ngangu za mpa, lutidi a
wonso, kadi mena ka teng'e yani e au muna ntangu au ka rna longelongo ko, yi kuma
vo a fwete katulwa yani ka vinga vena fulu kiau. A vilakananga vo e zingu vava
nza ki tezaneswanga ye maza
mu nkoko, ka rna lekanga .ko, kadi Nzambi wa
ntuma kwenda. Di vovele vo, en'a vita wau a salanga, viok'a singa vioka, en'a
kwizanga mu kota enanga muna fulu asisanga, muna ki mbuta evo muna mfwilu
zau. Ka dina kwani nsasa ko, dia lwaka ye vava fulu kia ntete muna salu ngatu
vo muna zunga evo nsi. | 144 |
Dia lusadisu mu teka kota muna salu, songa zola ye ngangu za salu kiokio, wa
moneka vo wu nsadi a mbote, wu nsikidisi ye ntomesi a salu, wuna ye ntona
za twadisa ena salanga au ku mosi, lenda silwa ki mbangi kia mbote mu
tombolwa va fulu kia ki mbuta muna nzo a salu. Mbote mu vingila wa solwa ka mu
ki sunzula ngeye ki beni ko vo wu nsadi a mbote, tomene longoka ye ngeye kaka
wuna ye ngangu zi lenda tomesa salu mu fulu kiokio. Tuka muna zi nzo
tu sasukilanga, muna rna vata ye mu salu, ka dia lusadisu ko kwa muntu kenda
ki siengi kuna ntwala. Kimbeni di kotesanga vena fulu kina wantu, yi kuma vo a
mbut'a vovelenge vo: vingila wii zayilwa wo. Ena luzinganga, mon'a ku monanga
mpila sadilanga ye ngindu 0 songanga muna salu evo muna fulu ya mambu rna
luzingu. E toma longoka mu nzo a nkanda, ka yi sunda wantu a wonsono ngangu ko,
ngatu vo yi sunda wantu mu ntomeseno ye nkubikilu za salu. Kansi tu dia ludi vo e
toma longoka muna nzo a nkanda yi toma zaya mena rna longwanga mu nzo yoyo ya
nkanda, vo mambu rna mpatu a ntoto longelo rna mpatu mpe se wa toma zaya, vo
rna ntungilu za nzo ngatu vo nzila ye nlonda, mena mpe rna toma zaya, vo wenda
longoka mambu rna wukulu rna yimbevo ngatu vanga nlongo mena rna toma zaya.
Yi kuma muna zingu tu fwete zola zaya ye zitisa muntu mu mena ka longokele,
zitisa mfutuka zandi ka songanga mu ntomeseno a salu ka zeye. Wantu a yingi vo a
bak'e nkand'a nsuk'a lulongoko,k'a zolanga diaka mona ngatu simba nkutu
nkanda ko. E salu se kwenda nwe malavu tuka mene ye kuna ntangu a leka, sanisina
vo yani wa toma longoka, ka fwananene ye muntu ko, kadi mena ka longokele, ena
avita k'a sala mo longwa ko yi kum'e wau yani fwete kala mfumu wau vo rna ka
zeye mengi. Tuka va mbakisilu a mpil'e yoyo, ka lendi zitisa mfumu a salu ka wene
ko, ka lendi toma sala kia mbote ko wau vo e fulu ka siwa ki ke, ka lendi zitis'e
lutumu lwa mfumu a salu ko wau vo va fulu kia zowa ka ku nsianga, ka lendi ku
mbunda vuvu ko. Mu kuma kiokio kia kondwa kwa vuvu, e zola mpe ka ku lendi
kala ko, vena va kondelo e zola e ngwizani mpe ka yi kalanga ko. E salu mpe ka
ki lendi singama ngatu toma ko. E mfumu na ka tona nsadilu za muntu ndioyo, se
di mosi kaka di lenda sadis'e salu, yi katula muntu ndioyo kenda kuna ka fwete
yangalela ye sadila mu lutumu lwani e vo lwa muntu ka mona vo yi wu nlutidi
e ngangu.
Lubu ye Nkondo
Mu nza, muna bulu yi tilumukanga, e bulu ki sundi e keva yi Lubu. E Lubu mu
diaki ka tetokelanga nze se Nsusu, nze se Dibata «Mpatu» mpila mosi ye nuni za
mpila mu mpila. Nswaswani mosi kaka vo e Lubu 0 sianga evo 0 10zelanga maki
mani muna fulu yi dingamenang'e maza: mu mayanga, mu mvwila yovo mu rna | 145 |
wulu. Fi bulu fiofio fia mbi, fia ndwelo - ndwelo, kansi fi toma tokanesanga
wantu wau vo fi zingilanga mu fiba kaka menga. Yi kuma muna zingu kiani 0 Lubu
o kalanga mu fulu ya tombe, finamena bulu yina ye menga. Muna zi mfinda ye muna
rna vata e zingu kiani fiba menga rna ngani. 0 Lubu wau vo wa fioti - fioti,
ntokanesi a bulu ya nkaka, wa vewa zingu kia nkufi, kia tezo kia nitu ye bi wani. 0
zinganga kaka lumbu nsambwadi vo tetokele muna diaki. 0 lungisang'e lumbu yoyo
vo ka vondelo kwa mbala vwidi menga kele fiba ko. Mu ndilu ani,
0 Lubu 0
zolanga teka tala keti vo ndiona ka fibil'e menga wa leka yovo wa sikama kena. Mu
zaya, Lubu ka fwete tomboka kuna ntu ye kinina vena kutu e zak'e ntangu nkutu 0
kotanga mu nzunu a muntu mu kwenda vavi fulu kia luvuvamu mu fiba menga
kondwa vonza kia lufwa. E fi bulu fiofio yi fi mwanganesang'e yi mbevo ya ntu
bwanga ye nitu kiozi, mabibi ye ngyanduka, nzieta ye mayovoka. Yi kuma vo e
Lubu mbeni a muntu wau vo yani 0 kotesang'e menga rna mbi mu nitu a muntu
mu ku nkotes'e kimbevo.
Lumbu ki mosi Lubu na ka mana fib'e menga, 0 yukwiti, wa zola vunda mu
luvuvamu. Wa tilumuka, wa yenda vwanda va lukaya lwa nti wu bokelelwanga vo
Nkondo, nti wa nene wu landanen'e vonga ye mfuma. Va ntoto ka vena nti wu lutidi
e vonga kwa sina dia Nkondo ko. Yi sia vo tu lenda vova vo yi mbut'a nti mia
wonsono va nza. E Lubu wa vundila vena ntandu a lukaya lwa nkondo, wa nimba
ye wa tuvanga wau vo wa toma yukuta ka kele ye menga rna ngani ka mana fiba.
Kuna nima, wa yantik'e mona diak'e nzala wau vo ntangu a nda ka vanga vena
ntandu a lukaya lwa Nkondo. Yani wa bokela Nkondo ye wa vova : e nkondo, toma
kumama, e mono se yi tilumuka, kwa bwa. Nkondo wa vumuka, bosi wa vutula kwa
Lubu: di mosi ntondele kwa ngeye, dia ku nkanina vo se kwenda. Kansi ki lendi
tonda ko wa ntela yo: ya kumama kia bwa. Kina nga wiza, wa yukuta ye vumu kia
yela ye menga, kuna vindu kia wonso nga wiz'a tilumukiningi, ki nikukini ko, e wau
se wun'e mu nzala e zitu se di tombokele ? vweza wu mvwezele, ntondele, telama
wenda kia mbote. E lumbu na wenda, na wiza vundila diak'e vava wa vava kosokela
mu lutayi ,kwa sotoka wau vo vena lukaya nga kala nsumbi za ku mbwisa kele zau
muna,!ilumuka. Lubu wa zola vova diaka, kansi Nkondo ka zola diaka wa mambu
mani ko wau vo luvwezo ka vitisa muna nkanin'ani.
o Lubu wa tilumuka muna zulu bosi ka vova: ku mbaki mbi ko, e diambu
mpovele ki vovele dio mu ku vweza ngatu ku konda luzitu ko. Yi mu ku songa yo,
e'to a bulu ya fioti vo se tutelama, bizitu bi ku tu komamanga, wau vo ngeye se
mene vang'e luzolo lwa ku ndunda vena ntandu a lukaya lwaku, ye zitu diama
dia wonsono, muna ntangu ya wonso mpenge muna vunda, ki lendi sala ku
kindula ko muna telama dia fwana ye dia luzitu mu ku kanina ye ku susumuna
mpasi vo wa siama kwa bwa. | 146 |
Mpovo zozo za nsuka, za toma fwemesa Nkondo bosi ka vova : vutukidi diaka
vo kia bwa? e nuni ye nuni, e nkewa ye bulu ya nkaka yi matanga ye kulumuka ka
yi ku mbwisanga ko, ngeye fi Lubu yi ku mbwis'e? nda kaka kuna ye dina vova
ngatu vanga ko. Nanga nkolw'a menga
yi veng'e wowo muna vov'e mpamb'a
mpamba.
E Lubu lwa yenda, Nkondo wa sala vena fulu kiani kuna makasi mu kuma
kia mpovo za Lubu mu ntangu a tilumuka. 0 vo tu tadidi, e Lubu ka yendela mpe
mu kiese ko, kaneIe vo wa toma vunda muna luvuvamu ye kiese, e nsuka se ka
ya kala ya zola ye ngemba ko. Muna tala ye toma tadidila, mpovo za swaswana va
kati kwa Lubu ye Nkondo. Ka dia luzolo ye ngindu za Lubu ko mu kondwa luzitu
kwa Nkondo. E ngindu za Lubu za kala va fulu kia sia vo wuna ka ki mwenanga ye
mpila yina ka ki banzilanga, e yani zita kibeni kena mu kuma kia menga ka
fibanga. Muna ngindu zani, vo ka tilumukina ku ki nsusumukina, e Nkondo wu
lenda bwa, di vovele vo wonga wa tala fulu ki bwila Nkondo ka mona, mbi ka mona
ya yambula nkweno Nkondo tomene ku ntambula, tomene ku nlunda ka bwa, di ka
vovela vo: ka kumama. Kwa Lubu muna bulu ya wonsono yi tilumukanga, e yani e
zita kwingi, di ka vitisil'e mpovo za vova vo ka kumama, kadi vo e yani nkwa zitu,
se ka tilumuka. E kolo e Nkondo ka zaya vo e lukaya lwani, yi tini kia nsuka kia
nitu ani, yi tini kia toma yoya muna nitu a nkondo, 0 Lubu ka zaya wo ko ngatu
nkutu yindula woo Diambu ka mwenenge kaka mu Nkondo ka vwanda. Kwa
Nkondo dia moneka vo sakanenwa, wau vo : Mbemba, Ngono - ngono ye Mafungu
,nuni za nene, za zita. Nkewa bulu kia malu rna ya ki matanga ye kulumuka, takuka
ye sambuka tayi mu tayi, Nkondo ka wu bwanga ko, weyi fi Lubu fi fwete vovela
mpil'e yina. Nkondo wa vilakana vo: Lubu ka zaya wo ko vo: va ntoto, konso
kwa muntu ye konso kwa bulu ki yindulanga, ki kalanga ye kwikizi vo: ka vena
muntu ngatu bulu ki fwananene ye yani ko. Mu wete, mu ngolo, mu ngangu ye
mu rna wonsono mena rna vangwanga mu zingu em'ani rna wete kaka.
Yi kuma di singa kala dia mbote kwa eto wantu mu zayanga tezo kia nitu ye
ngangu zeto mu kitezanesanga ye wantu a nkaka. Tu vavi kalanga mu fulu yina tu
fwete songela zola ye ngemba mu nkota ye mpayik'eto mu fulu yoyo. Tu fwete
toma zaya fimpa mvovo tu vana kwa nkweno muntu mpasi vo twa lund'e zola,
luvuvamu ye ngwizani. Tala ngwizani a Lubu ye Nkondo ya fwa mu kuma kia
Lubu wa lembi toma fimpa keva ye vonga kwa nitu. Kondwa kwa toma tala fulu kina
. ka vundila : mu tayi yovo va lukaya lwa nti:
0 vo muna vundu kia wonso ka
vunda e lukaya ka lwa bwa ko, e tayi ka kia vwetama ko, muna tilumuka e nti wu
lenda bwa e? | 147 |
Nkatu, kadi vo e zita kwani wau vo ka kwa nikuna nkutu lukaya ko, ka ku lendi
vweteka tayi kia Nkondo ko, di vovele vo ka zitu di lenda bwisa nkondo ko, ngatu
nkutu kola evo katula lukaya lwani. Di songele vo e Lubu ka tilumukina ku
malembe yo vo ku ngolo, ka kanina yovo ku susi, e Nkondo ka wu lendi mona
mpasi ko ngatu nkutu vo ningana.
Mboma, Nsinga,Yembe ye Nkongo a nkele
Va kala lumbu ki mosi, Nkongo a nkele wa yenda mu nkond'a mbizi muna
mfmda. Wa zieta nzanza mia nda ye mfmda za ncla, ka mona lau dia bulangana
mbizi evo bulu ka lenda sika ko. Ku nima, muna kuma kia rna yovoka, wa
baka makani rna viokela mu nzil'a nzanza. Mu nzanza vo muntu 0 kwizanga, vena
vala ka fwete moneka kwa ena kuna ntwala muna nzanza wu lende.
Mboma wa kala wa zingama vena sin'a nti wa nda. Nti wowo ka kala,wa kala
wa zingamwa kwa nsinga wa tuka vena sina dia nti ye kuna zi ntayi za fioti
kuna ntandu anti. Bosi, e Mboma kina ka vundanga vena sin'a nti wowo, kuna
ntandu anti kwa vundilanga na Yembe. 0 Mboma vava ka di kata mu katula
mabibi, evo rna yo vo ka, wa mon'e Nkongo a nkele mu kwiz'a voki kena, wau vo e
nti wowo va ndambu a nzila wa kala, Mboma wa tona yo: kina ka lwaka vo e
Yembe mona ka mona dio, vo se mwene dio, lenda zola ka sika dio. E Yembe vo
se di telele, bwa di singa bwa vava sina dia nti, vo se di bwidi, yani Nkongo a
nkele se kenda dio vavi ye vena ka mona dio ye bonga dio kaka. Wau mu
kwenda dio bonga, bosi ka ku mbona, vo ka mbona kaka, vonda mpe ka ku mpon-
da. Mu kuma kiokio Mboma wa tumina kwa Nsinga mu samuna kwa Yembe vo ka
yambul'e yimbila, Nkongo a nkele wu twa kwiza, ka lenda vonda eto a tatu:
mono Mboma, ngeye Nsinga ye yani na Yembe.
Yi kuma vo dodokolo ngeye na Nsinga wuna wa nda wa finamen'e tayi ki
twa vundila na Yembe, dia mbote wa nlukisa mpasi vo ka tilumuka e kolo kina
vo e Nkongo kinu ka finama va sin'a nti wau tu twa vundila ko. Kansi Nsinga ka
zola tumama ko, wa vakula nkalu mu samuna nsamu a ngizilu a Nkongo a nkele
kwa na Yembe, ka mona vonza kia ngiz'a Nkongo ko.
Nkongo vava ka yantik'e tomboka, wa wa Yembe di twa yimbila muna nti.
Wa katul'e nkele vena vembo, wa finamena, wa kuluka ye toma kengelela keti vo
va nki a lutayi keta yimbidila. Wa mona, wa lambul'e nkele ye wa nsika, Yembe
wa fwa, wa sotoka vena sina dia nti, Nkongo wa yenda mu zola tota Yembe vena
ka bwila, wa mona Mbom'a nene, wa zing'e nkata. Nkongo wa bong'e mbel'a
mpata ye wa nzeng'e ntu, Mboma wa kaza mu ngolo ye wa vova kwa Nsinga:
mwene, weyi nga mpova, ndioyo e Nkongo lenda vonda eto a tatu, se tadi kaka. | 148 |
Mboma wa fwa, e nkongo wa yenda bong'e Yernbe ka teka vonda vava ka
vutuka wa tal'e Mbom'a ndongwa diaka ka vonda vena ka yilalele, dia mvanga mpasi
ye ki di e kiuvu: weyi rnpanga mu nat'e Mbom'e yayi? mfwete ku nkanga va ntete,
nsinga mfwete zenga ya nkangila vena ntete. Vava ka vilul'e nsingu, 0 mwen'e
Nsinga wa zingarna muna nti, wa zenga wo vena sina, bosi ka nanika wo mu kang'e
Mboma vena ntete.
Nkongo wa vola nsinga muna ngolo, wa nanika wo, makaya, ntayi za nti ye
yani nsinga a mana kolornoka ye kwenoka rna bula mu kuma kia nanikwa mu ngolo,
bosi e Nkongo ka mana zengonon'e nsinga mu torna kang'e ntet'ani a Mborna.
Nkongo wa yangalala wau vo bakidi e Yembe ye Mboma va fulu ki mosi. E nzanza
mina ka landa ye rna bibi 0 vilakene mo mu baka Yembe ye Mboma. Wa lenda baka
nsendo a nzietelo ani muna miongo ye ndimba. Yi mu mambu rna mpil'e yayi a
rnbuta a vovelenge yo: e nziakuna vo ka ndia ko, nga dingalala yi ndie? a lende
diaka yo: e kubulu - kubulu na di konda, e swakala - swakala ka di lendi konda ko.
Vava, 0 Nkongo
ka mona bulu ka sika ko rnuna mfmda, e Yembe ka vweza
dio ko, muna vuvu ye luzolo lwa nat'e Yembe k:va esi nzo ani, wa mon'e lau dia
vond'e Yembe. E Yembe yi dia nsong'e Mboma wa vitumun'e nsinga ye ntayi za
nti wa kele na Yembe.
E wau mu manisa tini kieto kia nsarnu wau, tu zolele zaya nki kia vondesesa
Mboma, Nsinga ye Yernbe?
Dia fioti kwani dia katula mioyo ntatu; dia vonda ntindu e mpila zi tatu za rna
kanda : Mboma ye Yembe a fwa mu kuma kia lembi tumama kwa Nsinga, kondwa
kwa luzolo lwa sadisa ndiona ka zinganga yani va fulu ki mosi.
o Nsinga wu ka banzila vo e vonza kwa Yernbe kaka kia kele kwizanga kanele
vo e mpodi Mborna ka toma sasila e vonza kia lufwa lwa au a tatu.
Mu kufik'ensamu wau tulend'e vova YO, NSITA ZA NSINGA ZA BA VONDA
AU A TATD. Kadi ,kala vo e Nsinga wu tumama rnu susumuna Yembe, ka tilumuka
,kenda bonso wuna wa lombele Mboma, 0 Nkongo ankele nga wa luta kondwa
kota kuna mfuta kwa kele vundilanga Mboma. Mu kuma kia lembi mona
Mboma, e Nsinga mpe nga ka wa nanikinwa mu ngolo ye kalumuk'e mpi!' yina ko. | 149 |
NSI A KONGO
Mu nza , konso nkangu wu zola longokanga ye zola toma zaya lusamsu, vonga
yovo nene ye leva kwa nsi a wutukila. Kwa yeto mpe difuete kala mpila mosi, kamsi
vena ye mpasi zimosi mu nkot'a nzenza za esi mputo ye kimfumu kiau, nsi za yingi
za mana zengononwa ye kayanwa mu yi mfumu ya nsi ye ndinga za yiza mo yadi.
Mbandu nze yi nsi eto a Kongo ya kayanwa mu tini tatu ya nene. E kongo dia nene,
dia ngolo ye dia luzitu dia kele, kadi e gyalumuka kwani kwakele luta 300.000km2.
E kongo diau kulu ka dia kelenge nsiku mi mosi ko, divovele vo nsadilu zi mossi,
lusansu lumosi kansi konso kwa zunga kia kelenga ye nsiku mia swaswana ye
zunga ya nkaka. Nsiku mina ka mi lendi vengomoka fu ye kadilu ya kisi kongo ko:
NTEMOMOSI.
Mu ndwak' a mindele, mu nsuk' a Xvo sekulu, e nsi a kongo ya vambana; e
nzadi a kongo ya kituka se mwingilu kuna ntandu vo yi kuna yanda e bengo yi
dia vambula e nsi a Angola; kuma Este e kwango dia kelenge kaka yi mwingilu.
Mvivu sambanu (6) mia kala miangu mia kimvuka kia NSI A KONGO: Emi.
MPEMBA, SOYO, MBAMBA, MBATA, MSUNDI ye MPANGU. Vo yi nkumbu
tatu za ntete za kele za mfunu a nene mu nsi a kongo. Va kele ye zunga ya
kangamena muna mvivu miomio nze yi: wembo, wandu, Nkusu ye matadi kasi ye
tini ya fi namena, mpila mosi ye Mvivu mia AMBUMDU mia kala mu lutumu lwa
MTIMU A KOMGO. Di mosi di fwete toma zayidilwa, ka va kele ntangu mosi ko
ya sia NSI A MVIMBA ya bundakana mu lutumu lwa nsi kumosi -
Di vovele vo
konso kwa mvivu ye konso kwa zunga kia kala ye lutumu lwani kondwa kwa teka
vingila nswa ye lutumu lwa NTOTELA kuna MBANZA KONGO.
E MBANZA A KONGO ya tungilua va kati kwa nzanza wa zungwa kwa
miongo mu toma taninwa mu ntangu a vita ye a mbeni: diodio dia toma sonekwa
mu rna sono
rna j. Cuvalier. Wau vo vata dia zangama mu leva kwa 7km tuka
ku ntandu ye ku yanda dia MBAZAAKONGO. Tuka vena MBAZAye kuna lwezi, | 150 |
mpambu a nkoko a Lunda wu kitu lang'e tini yi finamene se ya mbote-mbote ye
ya nyimi a mbongo. E Mbanza va ntandu a miongo ya tungwa kadi tuka kuna
pinda ye kuna Mbanza, ntomboka ye ntomboka ye vena Iwakila kuna mvivu a
Pemba.
Mvivu wa kala va kati - kwa nsi, yi ntu ye yi tuku dia Kongo.
Mu luyantiku Iwa XVII sekulu e ngang'a Nzambi Laurant de Lucques ka
zayidilanga e mpil'a Mbanz'a nkulu nana vo ngiva ye nkuluk'ani nzaki ya yelenge.
E nsi eto a Kongo ka ya kele yovo ka ya yantikila ku mosi ko, vongeswa ya
yele vongeswa nga mu vova ye wizana muna zunga ya wonsono e mu africa. Muma
velela kua ntima, wungudi ye ndeko za zola vanga luzolo lwa nkangu ye nsinbani
a mbote, zi nfumu ye twadisi ku mosi ye mfumu za fmamena ye KONGO mu
vukanesa nsadilu ye ngwizani za nsi ye nkangu au mu tomesa ye kumika wete
dia nkangu ansi zau zole, ku nima ngwizani zozo, za nsi ye nkangu mia toma
vwandanga ku mosi nze yi mfumu za zunga kia 0 KANGU, e nkangu wa tung'e
Mbanz' a NSUNDI a tuka kuna ntandu a nkoko a KWANGO. Kuna ndimb'a
KWANGO ngwizani yoyo ya kota mu nsi a MATAMBA, NDONGO, LIBOLO,
ye KISSAMA. Mu toma zaya, tusidi yovo tu bandwidi e tini, vonga kwa nsi ye
nkoko mia KONGO, Ku mosi ye nsi za zung'e KONGO mu koko yau kulu. | 151 |
'Z'
.
7.
~...
?'
NSI A KONGO | 152 |
0.E.198 -
1500 ex. -l.N.-E.P. - | 153 |
,
Mu ngonde a nsambwadi a mvu wa 2004 mvutukidi ku nzo a Kinnzonzi va fulu
kia Kimpovi.
Ya sala kuna UNTAI Uije va fulu kia
nsoneki'a ntete, ngizidi
ku
Luanda ku
masoneki rna nene, ku nsuka ngizi vingi1a mfumu Pascoal Luvualu. Mono ya vangis'e
rna
Sindicatos, federa~6es
ye confedera~ao. Mu mvul'a 1994, mbanisi e salu kuna
UNTA, mvutukidi kuna Uige va fulu kia nsoneki a ntete a kimvuka. Mu ngonde ya n
zole a mvu a 1999 nsilu Kinguvulu kia Uige ye kina kia yiz'e luvuvamu mu mvu a
2002 ya van'e fulu kwa Nguvulu wa tumua kua UNITA mu yal'e Uije.
Ngutukil'a Maquela do Zombo, muna
.
kia 01105/1940
Congo Belga tuka ku BMS Kibentele ye
- BMS Gombe - Lutete: mutanga kilongi:
Wayantik'e kilonga kuna BMS - Kibokolo
ye manisin'e malongi kuna
Muan'a tata Muehombo ye ngwa Luleko Suzana
CORDEIRO ERNESTO NZAKUNDOMBA
Mu mvu a 1977 ya kota ku malongi rna mbumba ku Uije
Mu mvu a 1979 ya kwenda longwa ndwaninu a sadi kuna URSS
Malongi rna nwanin'a sadi ku Tchecoslovaquia. 1980 nkotele ku nzo a Kinzonzi.
Malongi rna salu y'a leke kuna Pol6nia mu 1985
Malongi
rna nkadilu
a wuntuadi
ku escola do Partido
mu
mvu
mia 1988 - 90
Sindicato ye mvuilu a mazandu kuna Ngipito 1993
Sindicato ye vovana ye wizana 0 mu Africa - Zambia 1994
Wa yantika longa kuna Kyende mu 1962 - 69 wele ku Kuilu - Ngongo 1969 -73,
fidilu ku Kinshasa ka bakil'e nzi1a muna 1974, kotele mu Angola. 29/05/75, wa kanga-
rna ye kota boloko dia FNLA vena Uije ye wa yenda vayikiswa mu ndomb'a Dibundu
kuna Damba kia 06/11/1975. Nswamini kuna Mbanz'a Nkusu ye kina kia kala kia 12
de Janeiro ya yenda bongwa mu kota mu vevol'e nkangu a zunga ya Kibokolo Maquela,
Kuimba ye Mbanz'a Kongo bosi twa vutuk'e Maquela. mu 1976 -77, ya kala mfumu
vena Maquela ye 1978 ntumisu kuna Uije ku Comissao Politica Provis6ria, ku nim'a
fraccionismo nkotele mu Comisao directiva ya Kimvuka. | 154 |