Datasets:

Yeva

/

armSum

like 0

example1317

example1317

Սույն աշխատանքում ներկայացված է երեք համասեռ մասերից բաղկացած ձողի ջերմաստիճանի բաշխման խնդիր, որի լուծումը հանգեցված է պարաբոլական տիպի դիֆերենցիալ հավասարման՝ համապատասխան նախնական և եզրային պայմաններով։ Այնուհետև խնդիրն ընդհանրացված է 𝑛 համասեռ մասերից բաղկացած ձողի համար, որը բավական ընդհանուր ձևակերպում ունի, և լուծումը տրված է կամայական նախնական և եզրային պայմանների համար։ Դրված խնդիրները լուծված են վերջավոր տարբերությունների (ցանցերի) մեթոդով, կազմված են հաշվարկային ծրագրերը Mathematica միջավայրում, և արդյունքները վիզուալացված են գրաֆիկորեն։

1. Ներածություն. Գոյություն ունեցող համակարգչային մաթեմատիկայի համակարգերից մեկը ՝ Մաթեմատիկա համակարգը, համարվում է աշխարհի առաջատարը [1-4]։ Մաթեմատիկայում խնդիրների մեծ մասը լուծվում է երկխոսության ռեժիմում, առանց ավանդական ծրագրավորման, օգտագործելով ստանդարտ գործիքներ։ Շինարարության մեխանիկայի առաձգականության տեսության խնդիրները հանգեցնում են հայտնի վերջավոր եզրի հայտնի պայմաններում դիֆերենցիալ հավասարումների լուծմանը [5,6]։ Վերջերս, ժամանակակից հաշվարկային տեխնոլոգիաների զարգացման շնորհիվ, լայնորեն օգտագործվում են դիֆերենցիալ հավասարումների լուծման մոտավոր մեթոդներ։ Այս մոտավոր մեթոդների շարքում հատուկ տեղ է գրավում վերջավոր տարբերությունների (ցանցերի) մեթոդը [5,6]։ Աշխատությունը ներկայացնում է երեք միատարր մասերից բաղկացած ձողի ջերմաստիճանի բաշխման խնդիրը, ինչը հանգեցնում է պարաբոլիկ տիպի դիֆերենցիալ հավասարմանը `համապատասխան նախնական և վերջնական պայմանների հետ։ Problemանցի մեթոդը օգտագործվում է այս խնդիրը լուծելու համար։ Մաթեմատիկայի միջավայրում խնդիրների լուծման տարբեր սխեմա և հաշվարկման ծրագիր։ Հետազոտությունները կատարվել են համընկնման տեսանկյունից, որի արդյունքում գործնական համընկնումը հաստատվում է բավականին արագ։ Այնուհետեւ, վերը նշված խնդիրը ընդհանրացված է միատարր մասերից պատրաստված ձողի վրա։ Խնդիրն ունի բավականին ընդհանուր ձևակերպում. «Լուծումը պարզվում է ընդհանուր գործի համար, կամայական նախնական դեպքում» ժամկետային պայմանները։ Այս դեպքում «խնդիրների լուծման սխեման» կազմվում է Մաթեմատիկայի միջավայրում։ Մշակված ծրագիրը համընդհանուր է և ընդհանուր պայմանների դեպքում հնարավորություն է տալիս լուծել խնդիրը։ Բացի այդ, այն ինտերակտիվ է և հասանելի է ոչ ծրագրավորողներին։ Արդյունքում իրականացվող ծրագիրն իրականացվում է երեք համասեռ մասերից բաղկացած ձողի խնդրի համար և ցույց է տալիս արդյունքների ամբողջական համընկնումը վերը բերված լուծույթի հետ։ Սահմանված խնդիրները, դրանց լուծման մեթոդները մեծ հետաքրքրություն են ներկայացնում։ 2. Երեք միատարր մասերից բաղկացած ձողի ջերմային դաշտի ուսումնասիրություն։ Խնդրի լուծումը ցանցերի մեթոդով։ Հաշվարկման ծրագիր Մաթեմատիկայի միջավայրում։ Հաշվի առեք երկարության բարակ ձողը։ Ուղղեք եզը լիսեռի երկայնքով։ 0 𝑥 𝑥 ≤ 𝑙 բարակ գավազանը բաղկացած է երեք միատարր մասերից ՝ տարբեր ֆիզիկական բնութագրերով. 0 𝑥 ≤ 𝑙1, 0 ≤ 𝑥 𝑙2 և 0 ≤ 𝑥 𝑙 𝑙3։ Ձողի 0 𝑥 𝑥 ≤ մասի հատուկ ջերմային հզորությունը, խտությունը, ջերմահաղորդականության գործակիցը համապատասխանաբար 𝑐1, 𝜌1, 1 են. , 0 𝑥 𝑙, 1, 0 𝑥 𝑙 𝑙2 և 0 𝑥 𝑥 ≤ բաշխվում են համապատասխանաբար 𝑞1 (x, t), 𝑞2 (x, t) 𝑞 𝑞3 (x, t) N հզորությամբ ձողի մասերի երկայնքով N կ 1 ջերմություն, և այս մասերի նախնական ջերմաստիճանը 𝑢1 (𝑥), 𝑢2 (𝑥) 𝑢 𝑢3 (𝑥) է։ Ձողի ձախ և աջ ծայրերի ջերմաստիճանը համապատասխանաբար 𝑢1 (0) և 𝑢3 (𝑙) է։ Պահանջվում է որոշել 0 <𝑡 <ժամանակահատվածում կոմպոզիտային գավազանի ջերմաստիճանի բաշխումը 𝑥 (𝑥, 𝑡)։ Եկեք կազմենք խնդիրների լուծման այլ սխեմա։ Հաշվի առնելով, որ քննարկվող խնդրի նախնական պայմանները (𝑛1, 0) ունեն (𝑛1 + 𝑛2, 0) հանգույցներ, ենթադրենք, որ 𝑢 (𝑛1ℎ1, 0) = 𝑢1 (𝑛1ℎ1), 𝑢 (𝑛1ℎ1 + 𝑛2ℎ2, 0) = 𝑢2 (𝑛1ℎ1 + 𝑛2ℎ2, 0)։ Այդ դեպքում, երբ կատարվում են հետևյալ նշանակումները. Լուծույթի կայունության համար անհրաժեշտ է ընտրել քայլը, որպեսզի բավարարվի հետևյալ պայմանը [6] ՝ {(1 - 2𝜎1), (1 - 𝜎4 - 𝜎5), (1 - 2𝜎2), (1 - 𝜎6)։ 0 ֆունտ Լուծեք երեք համասեռ մասերից բաղկացած ձողի ջերմային դաշտի խնդիրը հետևյալ պայմաններում. 𝑙 = 2,8 մ, 𝑙1 = 0,5 մ, 𝑙2 = 1,5 մ, 𝑙3 = 0,8 մ, 𝑐1 = 1 Ջ կգ ℃ ℃։ 𝑐2 = 4 Ջ։ կգ ℃ ℃։ կգ ℃ ℃։ մ 3, 𝜅1 = 0,1 Ջ։ վ ∙ մ ∙ ℃։ մ 3, 𝜅2 = 0,2 Ջ։ մ 3, 𝜅3 = 0,4 Ջ։ , 𝜌1 = 1 կգ , 𝜌2 = 0,5 կգ , 𝜌3 = 0,6 կգ վ ∙ մ ∙ ℃։ վ ∙ մ ∙ ℃։ Նկատի ունեցեք, սակայն, որ այս ներածումը ծրագրում փոխելով ՝ կարող եք խնդրի լուծումը ստանալ։ Մաթեմատիկայի միջավայրում խնդիրների լուծման հաշվարկման ծրագիրը կարծես u1 [x_] է։ = Մեղք [t]; q3 [t_, x_]։ = q2 [i , n1 h1 + (j -n1) h2]  / rce2; Րագրի առաջին յոթ շարքերը տրամադրում են մուտքագրման տվյալները, իսկ հաջորդ տողերն ապահովում են հաշվարկման գործընթացը։ Ստացված արդյունքները կարող են գրաֆիկորեն արտահայտվել հետևյալ ծրագրի միջոցով. Արդյունքը 𝑢 (𝑥, 𝑡) գործառույթին համապատասխանող ելք է (նկ. 2)։ Նկար. 2 Գծապատկերեք գործառույթի և (𝑥, 𝑡) կախվածությունը կոորդինատից t = 0, t = 5𝜏, t = 10𝜏, t = 15𝜏 ժամանակին ՝ օգտագործելով հետևյալ ծրագիրը (Նկար 3)։ Նկար 3 Այնուհետև ներկայացրեք արդյունքները այլ կերպ. h1 = 0,1 (կանաչ), h1 = 0,5 (կապույտ), h1 = 0,025 (կարմիր) քայլերի դեպքում (նկ. 4)։ Նկար. 4 Մենք տեսնում ենք, որ քայլը նվազելուն պես գրաֆիկը բավականին արագ է համընկնում։ 3. ուսումնասիրել միատարր մասերից բաղկացած ձողի ջերմային դաշտի ուսումնասիրություն։ Խնդրի լուծումը ցանցերի մեթոդով։ Հաշվարկման ծրագիր Մաթեմատիկայի միջավայրում։ Հաշվի առեք մի բարակ ձող, որը բաղկացած է n միատարր մասերից։ Ուղղեք եզի առանցքը ձողի երկայնքով։ 0 ≤ 𝑥 ≤ 𝑙 բարակ գավազան̅̅̅̅̅) կազմված է մասի հատուկ սեռական մասերի n 0 0 ≤ 𝑥 𝑙𝑖 𝑙𝑖 (𝑖 = 1, տեսակ) տարբեր ֆիզիկական բնութագրերից։ Ձողի յուրաքանչյուր 0 ≤ ((𝑖 = 1, երմ ջերմային հզորությունը, խտությունը, ջերմահաղորդականության գործակիցը համապատասխանաբար 𝑐𝑖, 𝜌𝑖, 𝜅𝑖 (𝑖 = 1, համապատասխանաբար))։ Համապատասխան ուժ ունեցող ջերմությունները բաշխվում են ձողի 0 ≤ 𝑥 ≤ 𝑙𝑖 (𝑖 = 1, 𝑛̅̅̅̅̅) մասերի երկայնքով, և դրանք մասամբ 𝑞𝑖 (x, t) (𝑖 = 1, 𝑛̅̅̅̅̅)։ Ձողի ձախ և աջ ծայրի սկզբնական ջերմաստիճանը 𝑢𝑖 (𝑥) (𝑖 = 1, temperatures ջերմաստիճանը համապատասխանաբար 𝑢1 (0) 𝑢𝑛 𝑢𝑛 (𝑙)։ Պահանջվում է որոշել կոմպոզիտային ձողի ջերմաստիճանի բաշխումը (𝑥, 𝑡) 0 <𝑡 <ժամանակահատվածում։ Եկեք պատրաստենք մեկ այլ սխեմա, որը նման է երեք համասեռ մասերից բաղկացած ձողի խնդրի տարբեր սխեմայի, ընդհանուրացնելով մասը ̅̅̅̅̅) այնպես, որ այն ցանց լինի։ Բաժանեք գավազանի տեղական մասը 𝑛𝑖 (𝑖 = 1, to ըստ կոորդինատի ℎ𝑖 = քայլը պետք է լինի հարաբերական 0 0 𝑥 𝑙 ≤1 հատված անց 1 =։ քայլ, այսինքն 𝑛𝑖 = [ ] Հաշվի առնելով այն փաստը, որ ընդունվելիք խնդրի նախադրյալները կոտրված են հանգույցներում, ենթադրենք, որ 𝑢 (∑ ( ) Այն դեպքում, երբ (𝑖 = 1, 𝑛̅̅̅̅̅) և կատարվում են հետևյալ նշանակումները, լուծույթի կայունության համար անհրաժեշտ է ընտրել քայլը, որպեսզի բավարարվի հետևյալ պայմանը [6] ՝ {(1 - 2𝜎𝑖), ( 1 - 𝜔𝑖 - 𝛿𝑖) ≥ ≥ 0։ Այժմ ներկայացնենք հաշվարկման ծրագիրը Մաթեմատիկա միջավայրում։ Րագրի առաջին մասը (նկ. 5) թույլ է տալիս ստեղծել մուտքային դաշտեր տվյալ նախնական տվյալները մուտքագրելու համար։ օրինակ ՝ NmbHmgnPrt [z_]։ = Տող [{TextCell [«Մուտքագրեք n ∶»], Գործառույթի զանգի դեպքում ձողասեռականների թիվը մուտքագրելու համար ստեղծվում է մուտքային դաշտ, և նկ. 5 Ֆունկցիայի զանգի դեպքում բևեռ 𝑖 զանգվածի զանգվածի գործակիցը մուտքագրելու համար ստեղծվում է մուտքային դաշտ։ Րագրի երկրորդ մասում (նկ. 6) իրականացվում է առաջին մասը։ 6 տրված NmbHmgnPrt [𝑖], NmbCrdLyrFrstPrt [𝑖], NmbTmprLyr [𝑖] գործառույթները `գավազանի միատարր մասերի քանակը մուտքագրելու համար, համապատասխանաբար, առաջին միատարր կայքի համար` համաձայն կոորդինացված քայլերի քանակի և ժամանակի քայլերի քանակի։ Րագրի երրորդ մասում (նկ. 7) ստեղծվում են ձողի միատարր մասեր։ Ներմուծված 7 մեծություններին համապատասխանող դաշտեր (ծրագրի երկրորդ մասում մուտքագրված տվյալներ) ձողի յուրաքանչյուր միատարր մասի երկարության, հատուկ ջերմային հզորության, խտության, ջերմահաղորդության, այդ մասում տրված նախնական պայմանի, կիրառվող ջերմության գործառույթ Րագրի չորրորդ մասում (նկ. 8) յուրաքանչյուր ձողի հատվածի քայլերը որոշվում են ըստ կոորդինատների և դրանց մեծությունների։ Նշանակումներ ծրագրի հինգերորդ մասում `ծրագրի հետագա պարզեցման համար։ (Նկ. 9) պատրաստվում են որոշ միջանկյալ նկ. Նկար 8 9 theրագրի վեցերորդ մասը (նկ. 10) ներկայացնում է դիֆերենցիալ սխեմայի իրականացումը, որի արդյունքում seve (𝑥, 𝑡) մակերեսը ցուցադրվում է ծրագրի յոթերորդ մասում (նկ. 11) , Նկար. Նկար 10 11 Նկար 12 Մենք կկիրառենք 𝑛 հաշվարկման ծրագիր 2-րդ կետում միատարր մասերից բաղկացած ձողի ջերմային դաշտի ուսումնասիրության համար, երեք միատարր ձողից բաղկացած ձողի ջերմային դաշտի խնդրի դեպքում։ մասեր Runրագրի առաջին մասը գործեք (նկ. 5), ապա երկրորդը (նկ. 6) մենք մուտքագրում ենք համապատասխան տվյալները ցուցադրվող դաշտերում (նկ. 12)։ Նկար. 13 Ներմուծված միատարր մասերի քանակին համապատասխան (մեր դեպքում ՝ 3), ծրագրի երրորդ մասը գործարկելուց հետո (նկ. 7) դրանք արտահանվում են ՝ դաշտի միատարր մասերի ֆիզիկական հատկությունները ներկայացնելու համար (նկ. . 13)։ Դրանից հետո մենք վարում ենք ծրագրի 4-րդ, 5-րդ և 6-րդ մասերը (նկ. 8, նկ. 9, նկ. 10) և, վերջապես, 7-րդ մասի գործարկումից հետո ցուցադրվում է որոնելի մակերեսը (նկ. 14)։ Արդյունքում, մենք ստանում ենք նույն լուծումը, ինչ 2-րդ կետում (նկ. 2)։ 4. Եզրակացություն։ Այսպիսով, կարելի է ասել, որ վերջավոր տարբերությունների (ցանցերի) մեթոդը շարունակում է արդիական և լայնորեն կիրառվել գիտության տարբեր ոլորտներում։ Վերջավոր տարբերության մեթոդը մաթեմատիկական ֆիզիկայի դիֆերենցիալ հավասարումների լուծման մոտավոր մեթոդ է, բայց վերջինս ապահովում է մեծ ճշգրտություն, որը ցույց է տրված Նկ. 14-ում, հաստատում են դիտարկված ուսումնասիրությունները։ Միևնույն ժամանակ, համակարգչային մաթեմատիկայի զարգացման այս փուլում առավել լայնորեն զարգացել է ցանցային եղանակը, որում մաթեմատիկայի միջավայրը մեծ դեր է խաղում որպես աշխարհի համակարգչային առաջատար մաթեմատիկայի առաջատար համակարգ։ Օգտագործելով Մաթեմատիկայի միջավայրը ՝ որպես ժամանակակից բարձր մակարդակի ծրագրավորման լեզու, մենք հնարավորություն ենք ստանում վայրկյանների ընթացքում լուծել մեծ թվով հանրահաշվական հավասարումների համակարգեր, հաշվարկել պարզ սխեմաների հաշվարկներ, աղյուսակային տվյալներ համապատասխան գործառույթներով փոխպատվաստել ՝ դրանք գրաֆիկորեն դարձնելով դիտարկելի Ստեղծագործության մեջ նկատվող խնդիրները մեծ հետաքրքրություն են առաջացնում գործնական տեսանկյունից։ Խնդիրները լուծվում են ընդհանուր պայմանների դեպքում։ Կազմված հաշվարկման ծրագրերը բավականին հասանելի են ոչ ծրագրավորողների համար և ապահովում են մեծ ճշգրտություն։ Գրականություն 1. Սարգսյան Ա.Հ. Մաթեմատիկա փաթեթի գրաֆիկական տարրեր և դրանց ուսուցում։ Մեթոդական աշխատանք։ Գյումրի։ Հեղ հրատ .։ 2014. 88 էջ։ Տեղեկատվություն հեղինակների մասին Արմենուհի Հակոբյան Սարգսյան - Ֆիզ. Թեկնածու, Բարձրագույն մաթեմատիկայի և մաթեմատիկայի դասավանդման մեթոդիկայի ամբիոնի դոցենտ, Լրացուցիչ կրթության հետբուհական և ամբիոնի վարիչ, էլ. armenuhis@mail.ru Ալեքսանյան Վարդուհի - GSPI, վարպետ, էլ. ։

example778

example778

Հոդվածում անդրադարձ է կատարվում ազգային ինքնության հարցի քննմանը հոգու և ոգու գաղափարների քննարկման միջոցով։ Դիտարկելով դրանց փոխհարաբերությունը լուսավորական և մեհենական դիրքերից` պարզ է դառնում, որ ազգային ինքնության պահպանումը և վերանորոգումը լուսավորականները տեսնում են արտաքին միջոցներով (անհատի ինքնագիտակցության փոփոխություն, քաղաքացիական մտածողության ձևավորում, ոգու վերափոխում), մեհենականները` ներքին (արվեստի և գրականության միջոցով)։ Հեղինակը մատնանշում է նշյալ ծրագրերի կարևորությունը, փաստում, որ ազգային ինքնության ասպեկտների փոփոխությունից առաջ անհրաժեշտ է վերլուծել ազգի ոգին և հոգին և ընտրել համապատասխան մեթոդներ և լուծումներ։

ՀՈԳՈՒ ԵՎ ՈԳՈՒ ԵՐԿԸՆՏՐԱՆՔԸ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԻՆՔՆՈՒԹՅԱՆ ԼՈՒՍԱՎՈՐԱԿԱՆ ԵՎ ՄԵՀԵՆԱԿԱՆ ԾՐԱԳՐԵՐՈՒՄ Ազգային ինքնության համատեքստում հոգու և ոգու երկընտրանքի դիտարկումն ունի ելակետային նշանակություն։ Ազգային խառնվածքի ձևավորումը, ինչպես նաև ազգի` որոշակի ձևի մեջ գոյատևումը, հիմնվում է հոգու և ոգու փոխհարաբերության վրա։ Տասնիններորդ դարից վերոնշյալ հասկացությունների քննարկումը կարևոր է այն առումով, որ ինքնության մեջ հարացույցներ փոխարկելիսհրատապ է դառնում այն հարցը, թե ինչի վրա հիմնվելով են կատարվում այդ փոփոխությունները`հոգու, թե՞ ոգու։ Հարցի քննարկումից կարող է պարզ դառնալ, թե ազգային ինքնության մեջ վերափոխումները որքանով են արդյունավետ ինչպես ազգային ոգու, այնպես էլ հոգու տեսանկյունից, ձևավորվող նոր ինքնությունը որքանով է ազգային և հայի հոգեկերտվածքին համապատասխան։ Բացի այդ,կարևոր է քննարկել գոյատևման մի ձևից մյուսին անցնելու արդյունավետությունն ինչպես ազգայինոգու, այնպես էլ հոգու տեսանկյունից։ Մեհենականությունն իր հերթին, լինելով ազգի գոյատևման մեկայլ մոտեցում, «պաշտամունք և արտահայտութիին է հայ հոգիոյն»1։ Ուստի` հատկանշական է այսծրագրերի միջոցով վերհանել ազգային ինքնության մեջ հոգու և ոգու պայքարը, վերաիմաստավորելայն ազգի և ազգայինի գոյատևման արդյունավետության տեսանկյունից։ Ի վերջո, որն է կարևորը` ազգային հոգու և ոգու պահպանումն այնպիսին, ինչպիսին կա, թե դրանց «վերանորոգումը»։ Մասնագիտական գրականության մեջ հոգու և ոգու սահմանումները բազմազան են, ինչը դժվարություն է ստեղծում հասկացությունների ճշգրտման առումով։ Ոգին անտիկ փիլիսոփայության մեջնշանակվում է հուն. Pneuma բառով և թարգմանվում որպես «շարժվող օդ», «շունչ»։ Փիլիսոփայությանմեջ ոգին հանդես է գալիս երեք ձևով` որպես առանձին անհատի ոգի (սուբյեկտիվ ոգի), ընդհանուր ոգի(օբյեկտիվ ոգի) և օբյեկտիվացված ոգի։ Ն. Գարտմանն օբյեկտիվ ոգի համարում է նախևառաջ լեզուն,տեխնիկան, ավանդույթները, յուրաքանչյուր ոլորտում տիրապետող աշխարհայացքը` կրոն, առասպել,փիլիսոփայություն։ Հոգի (հուն.` psyche) նշանակում է գոյությանը նախորդող ոչ նյութական սկիզբ(Պլատոն), կենսական մարմնի առաջին էնտելեխիա (Արիստոտել)։ Հոգևոր հայրերը տարբեր կերպ ենմեկնաբանում հոգին։ Ըստ Տերտուլիանոսի` հոգին նյութական է, իսկ ըստ Օգոստիտոս Երանելու` ոչնյութական, ոչ տարածական սուբստանցիա։ Աստվածաշնչում ևս այս հասկացությունները միանշանակչեն սահմանվում` հաճախ թարգմանության արդյունքում մեկն օգտագործելով մյուսի փոխարեն։ Ժամանակակից հոգեբանները հոգին համարում են անգիտակցականի կրողը2։ Շտայները հոգինսահմանում է «այն, ինչի շնորհիվ նա իրերը կապում է սեփական կեցության հետ և որով համակրանքու հակակրանք, հաճույք ու տհաճություն, ուրախություն ու ցավ է զգում դրանցից։ Իբրև ոգի ենթադրվում է այն, ինչը հայտնակերպվում է մարդու մեջ, երբ Գյոթեի արտահայտությամբ իրերին նայումես «ասես աստվածային էակ»3։ Է. Հարությունյանը ոգին սահմանում է որպես ռացիոնալ հատկություն,իսկ հոգին` իռացիոնալ. «Ոգին ազգի մտավոր ինտելեկտուալ-նորարական բնութագիրն է»4։ Ըստ նրա`հայկական ոգու որակներն են նախաձեռնությունը, հնարամտությունը, զսպվածությունը։ Հոգին իր հերթին համարվում է ազգային կենսափիլիսոփայության տեսանկյունից ոգու հակոտնյան։ «….Հոգին ժողովրդի անցյալ պատմության և առկա իրողությունների զգայական-հուզական անմիջական ապրումների կրողն է և արտահայտում է ազգային բնավորության ու խառնվածքի առանձնահատկությունները»5։ Հիմք ընդունելով Է. Հարությունյանի՝ ոգու և հոգու սահմանումները` վերջիններիս փոխհարաբերությունը քննարկվելու է ազգային ինքնության լուսավորական և մեհենական ծրագրերի միջոցով։ 1 Մեհենական հոսանքն արևմտահայ իրականության մեջ ծագել է 1910 թթ.։ Այն ձգտել է բարձրացնել գրականության դերը,նպաստել է ժողովրդի տարանջատված հատվածների հոգևոր միասնությանը, մերժել է «ռուսահայ», «թրքահայ», «կովկասահայ»հասկացությունները։ Քննադատական հոդվածներով բարձրացրել է գրական արժեքների վերագնահատման հարցը։ «Մեհեան»ամսագրին աշխատակցել են Դ. Վարուժանը, Վ. Թեքեյանը, Հ. Սիրունին, Ռ. Շիշմանյանը։ (Տե՛ս Հայկական սովետականհանրագիտարան, հ. 7, Երևան, 1981)։ 2 Տե՛ս Философский энциклопедический словарь, Москва, 1983, էջ 146-149։ 3 Շտայներ Ռ., Թեոսոֆիա, Երևան, 2003, էջ 24։ 4 Հարությունյան Է., Ազգային ինքնություն և կյանքի մշակույթ, Երևան, 2004, էջ 88։ 5 Նույն տեղում, էջ 89։ Լուսավորական շարժումն ազգային ոգին առաջ մղելու մի նոր կոչ էր։ Լուսավորականները, լինելով կրթված և Եվրոպայում ուսանած մարդիկ, փորձում են եվրոպական շունչ հաղորդել ազգային ինքնությանը։ Այդ շրջանի Եվրոպան ապրում էր մարդուն` իբրև արժեք բարձրացնելու մի նոր վերածնունդ։ Ձևավորվում էր անհատի այնպիսի տեսակ, որն ուներ ազատ ընտրություն, աշխարհայացք և քաղաքացիական գիտակցություն։ Ֆոյերբախն այս առնչությամբ նշում է. «Գիտակցությունն ինքնագործունեություն է, ինքնահաստատում, սեր իր նկատմամբ, սեփական կատարելության վայելք։ Գիտակցումըկատարյալ էակի տարբերիչ հատկությունն է»1։ Ֆոյերբախի այս բնութագրումներն այն հիմնականհատկություններն են, որոնք պետք է ունենար քաղաքացիական ինքնագիտակցություն ունեցող անհատը։ Հայ լուսավորականները, հիմնվելով Եվրոպայում տարածվող ռացիոնալիստական այս շարժմանվրա, փորձում են ձևավորել քաղաքացիական ինքնագիտակցություն ունեցող անհատներ` հոգու ինքնությունից անցում կատարելով ոգու ինքնությանը։ Այսինքն` եթե հայ ժողովրդի նախորդ դարերիպատմությունը կերտում էր հլու-հնազանդ, կրոնապաշտ, սեփական կարծիքից զուրկ հայի դիմապատկեր, որը հայի ազգային ինքնությունն էր, հոգեկերտվածքը, ապա տասնիններորդ դարի գործիչներըփորձում են ազատվել անցյալի այդ դիմապատկերից։ Եկեղեցին՝ իր սպասավորներով, գրաբարը,դպրոցը և դաստիարակությունը պետք է ենթարկվեին փոխակերպման, որի արդյունքում եկեղեցինպետք է սահմանափակեր սոցիալական իր դերը, գրաբարը պետք է դադարեր լինել գրի լեզու, կրթությունը պետք է լիներ համընդհանուր` և՛ կինը, և՛ տղամարդը հավասարապես պետք է կրթությունստանային, դաստիարակության մեջ պետք է գերիշխեր ազատ անհատ, քաղաքացի ձևավորելումոդելը։ Այս ուղղությամբ կատարվող քայլերից էր մտավոր, հասարակական անշարժությունը կոտրելըև ինչ-որ ուղղությամբ քայլեր ձեռնարկելը։ «….Անգործ, անշարժ, տգետ, մոլեռանդ, ժամանակակից գիտությունից և ճշմարտությունից յետ մնացող»2 հայ հոգևորականը պետք է կրթվեր, որպեսզի իր գիտելիքները հաղորդեր հայ երիտասարդին։ Այսպիսով, ազատագրական շարժումները, ինքնավարությանծրագրերը նոր փորձ էին վերաիմաստավորելու պատմությունը և հայի հոգեկերտվածքը։ Ինչ խոսք, կրթությունը միակ իրական միջոցն էր մնացած բոլոր ծրագրերն իրականացնելու համար։ Սկսվում էր ոգու վերանորոգչական շարժում, որն անպայմանորեն ենթադրում էր նաև նոր տարրերի ներառում ազգային ինքնության մեջ։ Մասնավորապես, լեզվի մի ձևից մյուսին անցում, օտարերկրացիների հետ ամուսնություն։ Ներկայում ևս հայ ազգը համարվում է ծերացող ազգ, քանի որ խառնամուսնությունները սակավաթիվ էին ինչպես այն ժամանակ, այնպես էլ այժմ` չնչին տարբերությամբ։ «Հայոց ոգուն, հայոց բնավորությանը, հայոց տարրին մի նոր կյանք, մի թարմ ուժ տալու համար գուցեհարկավոր կլիներ, որ հայերը խառնվեին ուրիշ ազգությունների հետ, իհարկե առանց կորցնելու իրանցազգությունը և մայրենի լեզուն», - նշում է Գր. Արծրունին3։ Նոր վերակառուցվող ոգին իրենից ենթադրում էր այն, ինչը Եվրոպայում փորձարկվել և ձախողման էր ենթարկվել։ Այսինքն` լուսավորությունը,որը լայն տարածում ստացավ Եվրոպայում, արդեն տասնիններորդ դարում տվեց իր արդյունքները.կյանքի փիլիսոփայության ներկայացուցիչները, հետագայում նաև էկզիստենցիալիստներն առաջ քաշեցին օտարման, էկզիստենցիալ անհավասարակշռության, օտարված աշխատանքի, Աստծո մահվաներևույթներ, որոնք բնորոշ էին նոր ժամանակներ թևակոխած մարդուն։ Մարքսն արդիական համարեցայն հիմնախնդիրը, որ տեղի ունեցող գործընթացների արդյունքում (տեխնիկայի դերի ամրապնդում,որը գիտության առաջընթացի արդյունք էր) մարդն օտար է դառնում նույնիսկ ամենագեղեցիկի նկատմամբ։ Քաղաքացիական հասարակություն ստեղծելու, անհատի ինքնագիտակցությունը վերակառուցելու փորձերը շարունակվում են մինչ այժմ` հարվածի ենթարկելով ազգային ինքնությունը։ Ինչպեսիրավացիորեն նկատում է Է. Աթայանը. «Մեր ազգային կյանքի ընթացքը մեզ կանգրեցրել է երկընտրանքի առջև։ Մենք հարկադրված ենք ընտրություն կատարել օրգանականի (սեփականի) և ոչ օրգանականի (ուրիշինի), հնարավոր է նաև` որևէ մեկին չպատկանողի, տիեզերաքաղաքացիականի կենդանիի (կոնկրետի, արդյունավետորեն հակասականի) և մեռյալի (վերացականի, անկենդանորեն միակողմանիի) միջև»4։ Ահա այսպիսի իրավիճակում է հայտնվել ոչ միայն վերանորոգված ազգային ոգին, այլևմոռացված ազգային հոգին։ Լեզվական փոփոխությունը, գրաբարից աշխարհաբար անցումը որոշակիխզում առաջացրեց անցյալի, ներկայի և ապագայի (մեր օրերի) միջև։ Հարկ է նշել, որ թեև այդ ժամանակաշրջանի համար գրաբարից աշխարհաբար անցումը լուծում էր գիրքը և գրականությունն առավելլայն զանգվածներին հասանելի դարձնելու խնդիրը, սակայն վտանգում էր անցյալը և այդ անցյալումմնացած հայոց պատմությունը։ 1 Ֆոյերբախ Լ., Քրիստոնեության էությունը, Երևան, 1968, էջ 46։ 2 Մշակ, թիվ 19, Թիֆլիս, 1873։ 3 Արծրունի Գր., Հրապարակախոսական հատընտիր, Երևան, 2010, էջ 76։ 4 Աթայան է., Հոգի և ազատություն, Երևան, 2002, էջ 189։ Դաստիարակությանն անդրադառնալով` պետք է նշել, որ, որդեգրելով եվրոպական դաստիարակության մոդելը, ազգային ինքնության մեջ փոխակերպվեցին նաև շատ այլ ավանդույթներ, որոնք որոշակի կնիք էին թողել ազգային հոգու ձևավորման գործում։ Ինչպես, օրինակ, կանանց և տղամարդկանց իրավահավասարությունը։ Կանանց կրթելը և հասարակական ակտիվություն տալը ևս որոշակիորեն դեմ էր այս ժամանակաշրջանում ձևավորված ավանդութային և եկեղեցական գաղափարախոսությանը։ Դաստիարակության մեջ կողմնակից լինելով ռուսսոյական մեթոդին` Մինաս Չերազը նշումէ, որ ուսուցիչը պետք է. «…հսկէ որպէս զի մաքուր խօսին իւրեանց մայրենի լեզու, մեր կրօնի սէրն կըներշնչէ նոցա, կը պատմէ նոցա մեր պատմութիւնի մեծ դէպքերն, առաքին եւ հոյակապ անձերեն կըբարոյախօսէ, նոցա հետաքրքրութիւն կը շարժէ անձնիւր գիտական ճիւղի վրայ, եւ մի նախաճաշակնկաւանդէ նոցա այն ուսումների որովք պիտի զբաղին նախակրթարանի եւ ուսումնարանի մէջ։ Թէհաւանիք առաջարկիս, որ զուտ ազգային կրթութիւնն խարիսխ ունի, մեր ընտելարաններ ծաղկացպիտի լինին արդարեւ…»1։ Մինաս Չերազի այս առաջարկը թեև ազգանպաստ էր և փորձ էր պահպանել ազգի հոգին, հոգեկերտվածքը, սակայն մեկ դար հետո պարզ է դառնում, որ այն կյանքի չկոչվեց,քանի որ չէր լուծում ժամանակի հրատապ խնդիրները. այն է` ինքնագիտակցության վերափոխման միջոցով պետական խնդիրներ լուծելը, համեմատաբար առանց շահագործման ապրելը։ Այդ իսկ պատճառով մեր պարագայում դեռ շատ վաղ էր մտածել և խոսել այն ամենի մասին, ինչը եվրոպական լուսավորականների պարագայում իդեալական մոդել կարող էր լինել դաստիարակության համար։ Հետևաբար,եվրոպական և հայ լուսավորականները տարբեր խնդիրներ էին լուծում միևնույն միջոցով, որը մի պարագայում գործուն էր, մյուս պարագայում` ոչ։ Ինչպես դիպուկ նշում է Գր. Օտեանը` Հայաստաննուզում է ճար, Անգլիա տալիս է ճառ։ Մեհենականները, հիմնելով «Մեհեան», այնուհետև «Բարձրավանք» ամսագրերը, սկիզբ են դնումնոր շարժման, որն ազգային ինքնությունը պահպանելու և ազգային զարթոնք ապրելու հիմնովին նորտարբերակ է առաջարկում։ Այս ամսագրերն արվեստին և գրականությանն են վերաբերում, որոնք թողարկելու պատասխանատուններն էին Կոստան Զարյանը, Դանիել Վարուժանը, Գեղամ Բարսեղյանըև այլք։ Մեհենականներն առաջարկում էին. «պաշտամունք եւ արտայայտութիին հայ հոգիոյն, ինքնուրոյնութիին եւ անձնականութիին ձեիի մէջ, մշակում` կենսանորոգ պատուաստումով մը` հայ լեզուին,զուտ գրականութիինը հեռու պահել քաղաքականութենէ եւ լրագրութենէ»2։ Վերջիններս հայ հոգուվերականգնման մեջ են տեսնում ազգային ինքնության զարթոնքը և առաջընթացը։ Հայ հոգին պետք էպահպանել օտար ազդեցություններից, լեզուն պետք է զերծ պահել օտարաբանություններից և հնարավորինս մոտեցնել գրաբարին։ Եթե լուսավորականները սահմանափակվում են միայն եկեղեցուքննադատությամբ, ապա Կոստան Զարյանը նախևառաջ քննադատում է կրոնը չիմաստավորելը և խորապես քրիստոնյա չլինելը։ «Ապրիլ այն հոգեկան աղքատության մէջ ինչպէս մենք կապրինք, կը նշանակէ ոճրագործել մեզի դէմ, եւ տիեզերական խորհուրդին դէմ։ Ժողովուրդ մը որ բարոյապէս չի նորոգուիր, նոր արժէքներ չի ստեղծեր, դատապարտուած է եթէ ոչ մեռնելու` գոնէ ապրելու ամօթալի,դիակի կյանքով մը»3։ Հոգևոր և բարոյական նորոգումը տեղի է ունենում արվեստի և գրականության միջոցով։ «Հայրենիքի սիրտը» ապրում է արվեստի մեջ և ինչպես նշում է Կ. Զարյանը, պետք է ստեղծել այնպիսի խորհուրդ, որը հատուկ է մեր մտածողությանը և «Ես»-ին։ Այսինքն, ըստ էության, եթե պետք է վերանորոգել, ապա միայն և միայն ազգային հոգին պահպանելու և վերածնելու հաշվին։ Ազգային հոգին այլ ազգերի առաջադրած գաղափարներին և հոսանքներին ենթարկելը ձևախեղում է այն, դարձնում հոգի,որը տիեզերաքաղաքացիական է։ Ազգային հոգու պահպանումը մեծապես ազդում է նաև ազգայինոգու ձևավորման վրա, եթե ազգային ոգու ձևավորման հարցում նվազեցվում է այլ ազգերի և այլ հոգեկերտվածքների ազդեցությունը։ Այս առնչությամբ դիպուկ է Հ. Ասատրյանի հետևյալ դիտարկումը.«Յաղթահարող, նւաճող ոյժը որն է։ Պատմազգաց ոգին։ Միայն դա, պատմազգաց ոգին է ընդունակպատմութիւն երկնելու…. Որպէսզի այդպէս լինի` դարձեք դէպի ոգին։ Մի թշնամացէք, այլ հասկացէք,որ անոգի ժողովուրդը միութիւն, ոյժ եւ ապագայ չունի։ «Դարձ դէպի ոգին»։ Չէք լսում ինչ ենք ասում.Մենք ասում ենք` հոգևոր վերանորոգում, տարօնատիպ հզօրահոգի հայ մարդու վերակառուցում, հայակերտում»4։ Վերլուծելով Հ. Ասատրյանի այս դիտարկումը` պարզ է դառնում, որ հայ հոգին չպետք էվերանորոգվի այլ միջոցներով, քան ազգային։ Այն, ինչ փորձում էին կատարել լուսավորականները,դրական էր իր ձևով, բայց ոչ բովանդակությամբ։ Արտաքին աշխարհը (այլ մշակույթ, այլ աշխարհայացք) օգնության կանչելու փոխարեն` կարելի էր առավել խորացնել ներքին աշխարհը (մշակույթը,լեզուն, վերանորոգել ներքին աշխարհի այն հատվածները, որոնք կենսունակ չէին)։ 1 Չերազ Մ., Ազգային դաստիարակություն, Կոստանդնուպոլիս, 1876, էջ 43։ 2 Մեհեան, թիւ 1, 1914։ 3 Մեհեան, թիւ 2, 1914։ 4 Ասատրյան Հ., Արթնացի՛ր, հա՛յ մարդ, Երևան, 1998, էջ 101-102։ Իզուր չէ, որ ներկայումս շատ պետություններ կանգնել են ազգային ինքնությունը պահպանելուխնդրի առջև, և փորձում են ազգայինի միջոցով դիմակայել աշխարհն առանց սահմանների ստեղծելուփորձերին։ Ինչպես իրավացիորեն այս մասին նշում է Մ. Կաստելսը՝ մեծ աշխարհը և դրանում կորչելուվտանգը ստիպում է ժամանակակից երիտասարդներին կառչել ազգայինից` կրոնից, մշակույթից։ Ուստի հրատապ է դառնում մեհենականների առաջադրած հետևյալ դրույթները. «Ազնուացնել հայ կյանքըխորհուրդով և արուեստով…, ստեղծել հասարակաց գետինն ուր իրար գտնեն հայութեան ոգեւորոյժերը…, եկող սերունդին գործը` վերագտնել հայ խորքին հայ ոճը, արուեստին մէջ որքան կրօնքին` կըպատրաստուին հոգիները… »1։ Այսինքն` այն, ըստ էության, կոչ էր ազգայինով ապրելու և ազգայինիմիջոցով վերածնվելու։ Ամենավտանգավոր երևույթը, որը կարող է լինել ազգի համար, հոգու և ոգուանկայունությունն է, սեփականի բացակայությունը։ Հայրենազգացության բացակայությունը, ազգայինհոգու և ոգու դատարկությունն ազգը դարձնում են անշարժ ազգային շարժման և վերանորոգմաննկատմամբ։ Իզուր չէ, որ գրեթե երկու դար է մտավորականները քննադատում են այդ անշարժությունըև ազգային բոլոր խնդիրների ակունքը տեսնում դրա մեջ։ Տեղին է Վ. Սարոյանի այն դիտարկումը, որամեն հայ ավարտվում է ինքն իր մեջ։ Իր ժամանակաշրջանի հայի մասին Կ. Զարյանը նշում է` «Հոգիները բացակայ են։ Գաղափարները` գիւղի կիսաքանդ խանութի առարկայ։ Շրթունքների երկու կողմիցխոր և բիրտ գծեր։ Աչքերի մեջ` քարացում։ Հայութիւնը նաւի վրայ օրօրւում է, մի տեսակ անգլուխ,նպատակից եւ գաղափարից զուրկ։ Մկանները թուլացած, կամքն անհետացած, ահաւոր մի սկրելոզ`քամիներին անձնատուր»2։ Այսպիսով, ընդհանրացնելով պետք է նշել, որ հայկական ինքնությունը հասկանալու ելակետն այնէ, թե ինչպիսին է ազգային հոգու և ոգու կառուցվածքը։ Այս երկու հասկացությունները մշտապեսփոխներգործում են` ստեղծելով մեկը մյուսին։ Քննարկելով դրանց փոխհարաբերությունը լուսավորական և մեհենական դիրքերից` պարզ է դառնում, որ ազգային ինքնության պահպանումը և վերանորոգումը հիմնվում է հոգու և ոգու վերափոխման վրա։ Հիմքում ունենալով միևնույն խնդիրը` լուսավորականներն այն լուծում են արտաքին միջոցներով, մեհենականները` ներքին։ Նանե ՄովսիսյանՀՈԳՈՒ ԵՎ ՈԳՈՒ ԵՐԿԸՆՏՐԱՆՔԸ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԻՆՔՆՈՒԹՅԱՆ ԼՈՒՍԱՎՈՐԱԿԱՆ ԵՎ ՄԵՀԵՆԱԿԱՆ ԾՐԱԳՐԵՐՈՒՄԲանալի բառեր՝ հոգի, ոգի, ազգային ինքնություն, մեհենական ծրագիր, լուսավորական ծրագիր։

example1316

example1316

Հոդվածում վերլուծված են համաշխարհային տնտեսության առաջատար համարվող Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների պետական հակաճգնաժամային միջոցառումների հիմնական ուղղությունները, նաև ներկայացված են ԱՄՆ հակաճգնաժամային կարգավորման արդյունավետության գնահատումը ինչպես քանակական, այնպես էլ որակական չափանիշների հիման վրա։

Միացյալ Նահանգները համաշխարհային տնտեսական և քաղաքական առաջնորդ է, և վերջին հակաճգնաժամային փորձի վերլուծությունը բավականին արժեքավոր է ինչպես տեսականորեն, այնպես էլ գործնականում ՝ նպատակ ունենալով հետագայում բարելավել տնտեսության հակաճգնաժամային կարգավիճակը։ ԱՄՆ տնտեսության հակաճգնաժամային կարգավորման իրավական հիմքը «Ամերիկայի վերականգնման և վերաներդրման ծրագիրն» էր, որը տնտեսության վերականգնման համար տրամադրեց մոտ 790 միլիարդ դոլար (խոսքը միայն տնտեսության իրական հատվածին հատկացվող աջակցության ծավալի մասին է) , Նշված ծրագրի շրջանակներում նախատեսվում է իրականացնել մի շարք միջոցառումներ, որոնք ինչպես ուղղակի, այնպես էլ անուղղակի ազդեցություն ունեն տնտեսության վրա։ Ընդհանուր առմամբ, ԱՄՆ տնտեսության ճգնաժամային կառավարման հիմնական ոլորտներն են. • Խնդրահարույց ակտիվների ձեռքբերման, ֆինանսական օգնության կազմակերպություններին օժանդակություն, • ներքին պահանջարկի խթանում, • աշխատաշուկայի խթանում, • նորարարական ներուժի զարգացում, նրանց համար ֆինանսական խթաններ; ենթակառուցվածքների զարգացում։ Ստորև բերված են տնտեսության հակաճգնաժամային կարգավորման հիմնական ուղղությունները ՝ ըստ վերջինիս ուղղված հատկացումների։ Աղյուսակ, 1 հ / հ հակաճգնաժամային կարգավորման հակաճգնաժամային միջոցառումների հիմնական ուղղությունները նրա կողմից ծրագրեր, aydtvum- ի զարգացում, էներգետիկայի նախարարություն, bnakaranashinutyunNoramutsutyunneri, ներառյալ էներգետիկայի զարգացումԱյլ ընդհանուր։ Ինչպես վերը նշված է, ԱՄՆ հակաճգնաժամային քաղաքականության առաջնահերթությունները եղել են ներքին պահանջարկի խթանումը. ներդրումներ կատարել մարդկային կապիտալում. Ընդհանուր առմամբ, ԱՄՆ տնտեսության հակաճգնաժամային ծախսերի ավելի քան 42% -ը կազմում էր շուրջ 337 միլիարդ դոլար։ Հակաճգնաժամային միջոցառումների հաջորդ հիմնական ուղղությունը հարկային բեռի նվազեցումն է բնակչության և կազմակերպությունների համար, որոնց բաժին է ընկնում այդ հատկացումների շուրջ 36% -ը։ Հակաճգնաժամային $ 154,8 միլիարդ ԱՄՆ դոլարի ծախսերի 19,6% -ը ուղղվել է ԱՄՆ ենթակառուցվածքների զարգացմանը, այդ թվում `48,7 մլրդ ԱՄՆ դոլարը (6,2%) էներգետիկ ենթակառուցվածքների զարգացման համար։ Նշենք, որ ԱՄՆ կառավարությունը մեծապես կարևորում էր էներգետիկ ոլորտի զարգացումը, երկրի էներգետիկ անվտանգության ապահովումը, էներգիայի ներմուծումից տնտեսության կախվածության նվազեցումը և էներգիայի այլընտրանքային աղբյուրների հայտնաբերումը, ինչը արտացոլվեց երկրի հակաճգնաժամային ծրագրում։ Նշենք, որ ԱՄՆ-ին բաժին էր ընկնում համաշխարհային էներգիայի սպառման շուրջ 22.55% -ը, ինչը բավականին բարձր էր այլ երկրների համեմատ։ Համաշխարհային ֆինանսական ճգնաժամին ընդառաջ Միացյալ Նահանգները կրճատել են երկրում վառելիքի և էներգիայի արտադրությունը ՝ փոխարենը ընդլայնելով ներմուծումը։ Նշենք, որ հակաճգնաժամային կարգավորման շրջանակներում հակաճգնաժամային միջոցառումների շուրջ 13.3% -ն ուղղվել է տնտեսության ենթակառուցվածքային ծրագրերի ֆինանսավորմանը։ Այս ծրագրերն ընդգրկում էին մի շարք ոլորտներ, մասնավորապես ՝ տրանսպորտը, էներգետիկան, հեռահաղորդակցությունը, ջրամատակարարումը, գյուղատնտեսական ենթակառուցվածքները և այլն։ Ավելին, այդ ենթակառուցվածքային նախագծերը ամբողջությամբ կիրականացվեն միայն ԱՄՆ-ում արտադրված հումքի հաշվին։ Սա հստակ խոսում է այս երկրի հակաճգնաժամային կարգավորման ռազմավարության մասին, որը կլինի երկարաժամկետ տնտեսական աճ։ Հետազոտությունը ցույց է տալիս, որ ԱՄՆ կառավարության հակաճգնաժամային միջոցառումների հիմնական մասը (մոտ 80%) կապված է հարկաբյուջետային քաղաքականության հետ, հարկային խթանմանը բաժին է ընկնում ընդհանուր փաթեթի 36% -ը, որից 30% -ը `ընդհանուր բնակչության համար։ իսկ 6% -ը ՝ կազմակերպություններին։ Հարկ է նշել, որ հարկային խթանման միջոցները նախատեսված չէին հարկերի վերացման կամ դրանց դրույքաչափերի իջեցման համար, բայց անուղղակի խթաններ, ինչպիսիք են հարկային «արձակուրդների» տրամադրումը, ամորտիզացիայի մեթոդների փոփոխությունները, հարկերի փոխհատուցումները, հարկային բեռի ժամանակավոր վերաբաշխումը և այլն Հարկ է նշել, որ հակաճգնաժամային միջոցառումների միայն մեկ երրորդն է ուղղակիորեն ազդում գործարար հարաբերությունների այս կամ այն ​​մասնակցի վրա։ Դրանք ներառում են պետական ​​գնումների ընդլայնում, ՓՄՁ-ների ուղղակի վարկավորում, ենթակառուցվածքների ֆինանսավորում և այլն։ Որոշ միջոցներ ձեռնարկվեցին անշարժ գույքի շուկայի լճացումը հաղթահարելու համար, որտեղ վարկառուների սնանկության ռիսկերը դեռ մեծ էին։ Ամփոփելով, հարկ է նշել, որ ԱՄՆ հակաճգնաժամային միջոցառումների շուրջ 80% -ը վերաբերում էր ընդհանուր տնտեսական քաղաքականությանը, մասնավորապես `հարկաբյուջետային քաղաքականությանը, որի նպատակն էր կարգավորել ընդհանուր տնտեսական գործընթացները, ինչպիսիք են` պահանջարկի ընդլայնումը, ներդրումների խթանումը, հիմնական կապիտալի կուտակումը և այլն Հակաճգնաժամային միջոցառումների միայն 20% -ն էր ընտրովի, այսինքն դրանք նախատեսված են հատուկ ոլորտների համար, ինչպիսիք են ՓՄՁ-ների համար արտոնյալ վարկերը, երաշխիքների տրամադրումը և այլն։ Անդրադառնալով վերոհիշյալ հակաճգնաժամային միջոցառումների արդյունավետության վերլուծությանը, այն կիրականացվի `հիմնվելով վերջիններիս քանակական-որակական չափանիշների և բնույթի վրա։ Այսպիսով, ԱՄՆ մակրոտնտեսական ցուցանիշների վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ արդեն 2009-ի աշնանը այս երկրում առկա էին տնտեսական կայունացման նշաններ։ 2009 թ.-ի երրորդ եռամսյակում ՀՆԱ-ի աճը գրանցվել է 0,4%, կամ տարեկան արդյունքներով ՀՆԱ-ի անկումը նախորդ տարվա համեմատ կազմել է 0,5%։ Ըստ 2010 թ. Արդյունքների, ՀՆԱ-ի աճը կազմել է 3.1%, դր 2010 թ. Դեկտեմբերի դրությամբ ՀՆԱ-ի աճը կազմել է 29% `նախորդ տարվա նույն ժամանակահատվածի համեմատ։ Նույն տարվա արդյունքներով աճ է գրանցվել իրական տնտեսության բոլոր ճյուղերը։ Երկարակյաց ապրանքների արտադրությունը 2010-ին 3,5% -ով գերազանցել է կարճատև ապրանքների արտադրությունը, իսկ 2011-ին `9,6% -ով։ Ըստ 2011 թ. Արդյունքների, ՀՆԱ-ի աճը կազմել է 4.1%, դր. Դրությամբ `այդ տարվա նոյեմբերի դրությամբ, արտադրության ինդեքսը գերազանցել է նախորդ տարվա նույն ժամանակահատվածի ցուցանիշը մոտ 19,2% -ով, ներով։ Ըստ այդ տարվա արդյունքների, արտադրության աճը կազմել է 5,2%։ Արտադրության աճի շնորհիվ բարելավվել է նաև ամերիկյան ձեռնարկությունների ֆինանսական վիճակը։ 2010 թվականի արդյունքների համաձայն, ամերիկյան ոչ ֆինանսական հատվածի շահույթը նախորդ տարվա համեմատ աճել է 11,4% -ով, իսկ 2007 թվականի 4-րդ եռամսյակի համեմատ ՝ 17,4% -ով։ Հետազոտությունները ցույց են տվել, որ 2011 թ.-ին ԱՄՆ ՀՆԱ-ի աճի 60% -ը պայմանավորված է եղել սպառողական ծախսերով, 23% -ը `ներդրումների աճով և 11% -ը` զուտ արտահանման աճով։ Արդեն 2011-ի երրորդ եռամսյակում ԱՄՆ ՀՆԱ ցուցանիշը գերազանցեց ճգնաժամի մակարդակը ՝ այն գերազանցելով 0,2% -ով։ ԱՄՆ կառավարության ծախսերի հիմնական աճը գրանցվել է 2009-ին `կազմելով ՀՆԱ-ի մոտ 36% -ը։ Հարկ է նշել, որ հենց խոշոր պետական ​​ծախսերի հաշվին էր հնարավոր խուսափել անձնական սպառման ծախսերի կտրուկ կրճատումից, դա խթանման աճի շնորհիվ ներդրում ավելացնելու ուժեղ խթան էր։ 2011-ին պետական ​​ծախսերը իջել են ՀՆԱ-ի 33% -ը, ինչը բնորոշ է ԱՄՆ տնտեսությանը։ 2009 թ.-ի երրորդ եռամսյակի վերջում ՀՆԱ-ում ներդրումների մակարդակը հասավ 25% -ի, անկման ամենավատ ժամանակահատվածում 22% -ի դիմաց։ Հետճգնաժամային ամենալուրջ խնդիրը ԱՄՆ-ում գործազրկության բարձր մակարդակն էր, որի դեմ պայքարում պետական ​​հակաճգնաժամային միջոցառումները նշանակալի դրական արդյունքներ չեն ապահովել։ 2011-ի նման, 2012-ի առաջին կիսամյակում գործազրկության մակարդակը 9.0% էր, ինչը 0.63% -ով ցածր էր 2010-ի ցուցանիշից, բայց այնուհանդերձ բարձր էր վերջինիս բնական մակարդակից։ Դա բացատրվեց այն փաստով, որ տնտեսության վերականգնման տեմպերը դեռ բավարար չէին ՀՆԱ-ի հավանական մակարդակին հասնելու, գործազրկությունը բնական մակարդակի հասցնելու համար։ Գործազրկության աճի հիմնական խոչընդոտը ճգնաժամի արդյունքում շինարարության ոլորտի կտրուկ անկումն էր, որի արդյունքում մեծ թվով աշխատողներ հեռացվեցին ինչպես ոլորտում, այնպես էլ դրա ենթակառուցվածքներում։ Բացի այդ, հարկ է նշել, որ ԱՄՆ տնտեսության վերականգնման ցածր տեմպը պայմանավորված էր օտարերկրյա անբավարար ներդրումներով, որոնք ճգնաժամի պատճառով նվազեցին։ Այսպիսով, ԱՄՆ մակրոտնտեսական ցուցանիշների վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ այս երկրում տնտեսական աճը ճգնաժամի սկսվելուց հետո 2009-ի երկրորդ կեսին, 2011 թ.-ի վերջին տնտեսությունը բնութագրող հիմնական մակրոտնտեսական ցուցանիշները հասել էին նախաճգնաժամային մակարդակներին։ Արտադրության ինդեքսը 2011-ին արդեն մոտ էր 2007-ի նախաճգնաժամային մակարդակին, իսկ ՀՆԱ-ն 0.2% -ով գերազանցեց նախաճգնաժամային մակարդակը։ Հարկ է նշել, որ 0.184 հակաճգնաժամային արդյունավետության մակրո վիճակագրական ցուցանիշով ԱՄՆ-ը Մեծ Բրիտանիայից հետո զբաղեցրել է երկրորդ տեղը աշխարհում։ Ինչ վերաբերում է տնտեսական կարճաժամկետ վերականգնմանը նպաստող հիմնական կարճաժամկետ միջոցառումներին, ապա դրանք հետևյալն էին. • Նոր աշխատատեղերի ստեղծում։ 2011 թ.-ի դրությամբ ստեղծվել է շուրջ 2.5 միլիոն աշխատատեղ, և այս գործընթացը շարունակական է. • ենթակառուցվածքային նախագծերի իրականացում, • բնակչության եկամուտների հարկային բեռի նվազեցում, սպառողական ծախսերի խթանում, • բիզնեսի հարկային բեռի նվազում։ Միջնաժամկետ և երկարաժամկետ հեռանկարում տնտեսության վերականգնմանը նպաստող հակաճգնաժամային միջոցառումները կարող են առանձնացվել. • Ենթակառուցվածքային նախագծերի իրականացում. • Ներդրումներ մարդկային կապիտալում; • Նորարարական նախագծերի ֆինանսավորում։ Ինչպես արդեն նշվեց, հակաճգնաժամային միջոցառումների արդյունավետությունը որոշվում է դրա հիմնական տարրերի բնույթով։ Հետևաբար, ԱՄՆ հակաճգնաժամային միջոցառումների արդյունավետության վերաբերյալ կարելի է եզրակացնել, որ ԱՄՆ պետական ​​հակաճգնաժամային կարգավորման առաջնահերթությունները եղել են. • Բիզնեսի հարկային բեռի նվազեցում, բեռը տարբեր ծրագրերի վրա։ Խրախուսում `ֆինանսավորում, ինչպես ուղղակիորեն ենթակառուցվածքային նախագծերի իրականացման միջոցով, այնպես էլ ուղղակի գիտության և մարդկային կապիտալի իրականացման միջոցով։ Հաշվի առնելով վերոհիշյալը ՝ հակաճգնաժամային միջոցառումների նշված առաջնահերթությունները և դրանց իրականացման ուղղությունները կարող են համարվել ռազմավարական, քանի որ վերջիններս նպատակ ունեն երկարաժամկետ դրական ազդեցություն ունենալ տնտեսության վրա ՝ ապահովելով երկարաժամկետ տնտեսական աճ, ներդրումների խթանում, գերակա ոլորտների զարգացում Միևնույն ժամանակ, պետական ​​հակաճգնաժամային միջոցառումների ուղղությունները համաձայնեցվել են երկրի զարգացման ռազմավարական ուղղությունների հետ, ինչպիսիք են `սպառողների պահանջարկի խթանումը, նորարարությունների զարգացումը, տնտեսության էներգաարդյունավետության բարձրացումը` որպես հետագա կայուն տնտեսական աճի նախապայման, և միևնույն ժամանակ վերացնելով ֆինանսական ճգնաժամը։ Հիմնական պատճառները նպաստեցին։ Այս ամենը վկայում է ԱՄՆ կառավարության նվիրվածության մասին ԱՄՆ կառավարության երկարաժամկետ տնտեսական աճին։ Ինչ վերաբերում է հակաճգնաժամային միջոցառումների բնույթին, ապա ԱՄՆ հակաճգնաժամային միջոցառումների հիմնական մասը ՝ մոտ 70% -ը, անուղղակի էր ՝ տնտեսական դերակատարների վրա դրանց ազդեցության տեսանկյունից։ Վերջինս ավելի շատ նպատակներ էր հետապնդում խթանել ընդհանուր տնտեսությունը, քան որոշակի տնտեսվարող սուբյեկտների վրա ազդեցություն ունենալը։ Հետևյալը ԱՄՆ կառավարության հակաճգնաժամային միջոցառումների արդյունավետության գնահատում է։ Դատելով մակրոտնտեսական ցուցանիշների դրական դինամիկայից ՝ մենք կարող ենք եզրակացնել ԱՄՆ հակաճգնաժամային ծրագրի արդյունավետության մասին։ 2009 թ.-ի երկրորդ կեսից տնտեսության բոլոր ճյուղերում աճ է նկատվել, իսկ 2010 թ.-ին տնտեսության մակրոտնտեսական ցուցանիշների մեծ մասը հավասարվել է նախաճգնաժամային ցուցանիշներին (աղյուսակներ 2,3)։ Սեղանի 2. դինամիկան dinamikanMakrotntesakan ցուցանիշները մակրոտնտեսական ցուցանիշների վերաբերյալ ԱՄՆ տնտեսության (աճի տեմպը,%) MakrotntesakantsutsanisheHNAArtadrutyan tsutsichHimnakan kapitalumnerdrumnerOch իրականացման հակաճգնաժամային միջոցառումների, որոնց նպատակն է կառուցելու երկարաժամկետ տնտեսական աճի ֆինանսական հատվածի կորպորատիվ vorakakanChapanisheBnutagiregnahatakaneAghyusak 3 shahuytTnayin tntesutyunneriverjnakan sparumArtahanumNermutsumZut artahanumGortsazrkutyunAMN հակաճգնաժամային միջոցառումներ Ենթակառուցվածքային նախագծերի ֆինանսավորում (հակաճգնաժամային փաթեթի 13.3%), այդ թվում `էներգետիկա` 6.3%, հետազոտական ​​ծրագրերի ֆինանսավորում `հիմնարար գիտություն` 5.5%, ներդրումներ մարդկային կապիտալում `32%, ճգնաժամից առավել տուժած հատվածների ֆինանսավորում, հիմնականում արտադրության և շինարարության ոլորտները ՝ 8%։ Տնտեսության իրական հատվածին օժանդակելու հակաճգնաժամային միջոցառումները (առաջին հերթին `համախառն պահանջարկի խթանումը` նվազեցնելով հարկային բեռը) ուղղված էին տնտեսության ճգնաժամի հիմնական պատճառների վերացմանը, որոնք հանդիսանում էին ներքին պահանջարկի անկում և անկում։ վարկավորման մեջ։ Հակաճգնաժամային միջոցառումների համար ընտրված գործիքների մեծ մասը (69%) դասակարգվում է որպես տնտեսության պետական ​​կարգավորման անուղղակի մեթոդներ. Սա կխթանի տնտեսության անարդյունավետ մասնակիցներից մաքրումը և կբարելավի բիզնես վարելու պայմանները։ Հակաճգնաժամային միջոցառումների հետ կապված ռիսկերը նվազեցնելու համար պետական ​​հսկողությունը խստացավ `հատկացված միջոցների հրապարակայնությունն ու հաշվետվողականությունը բարձրացնելու միջոցով։ Ռազմավարություն. Theգնաժամի պատճառների վերացում - Գործիքակազմի նկարագրություն - Ռիսկերի վերահսկում - Նվազեցում Անդրադառնալով ԱՄՆ հակաճգնաժամային միջոցառումների արդյունավետությունը սահմանափակող հիմնական գործոններին `առանձնացնենք դրանցից հիմնականը։ • Պետական ​​բյուջեի ծախսերի ավելացում, • Գործազրկության մակարդակի բարձրացում պոտենցիալ ՀՆԱ-ի նվազման արդյունքում, • Համաշխարհային անկման արդյունքում ոչ ադեկվատ օտարերկրյա ներդրումներ։ ԱՄՆ պետական ​​ճգնաժամի կառավարման կարգավորման հիմնական ռիսկերն էին. • Ֆոնդերի չարաշահման ռիսկ, որի նվազեցումն ուժեղացրեց պետական ​​վերահսկողությունը, • տնտեսության մեջ պետական ​​միջամտության աճ, • բյուջեի դեֆիցիտի ավելացում։ Պետական ​​տնտեսական կարգավորման ռիսկերը նվազեցնելու համար նախատեսվում էր հատկացումների օգտագործման նկատմամբ վերահսկողության աննախադեպ բարձր մակարդակ, որն ամրագրված էր ԱՄՆ հակաճգնաժամային ծրագրում։ Վերջինս նախատեսում էր, որ հատկացված միջոցները բաշխվեն ըստ մրցույթների, աճուրդների, դրամաշնորհների, որոնց արդյունքները պետք է հրապարակվեն ինտերնետում։ Բացի այդ, ԱՄՆ աուդիտորների պալատին տրվել են լրացուցիչ ֆինանսավորում և լիազորություններ `տնտեսության մեջ ֆինանսական ներդրումները պատշաճ կերպով վերահսկելու համար։ Ամփոփելով, հարկ է նշել, որ ԱՄՆ հակաճգնաժամային միջոցառումները կարելի է համարել արդյունավետ ՝ հաշվի առնելով ֆինանսատնտեսական ճգնաժամի հետևանքով առաջացած տնտեսական անկման մակարդակը, հետճգնաժամային տնտեսական վերականգնման տեմպերը։ Այն ավելի արդյունավետ է, քան աշխարհի այլ երկրներում, ինչպիսիք են ԵՄ-ն, Ռուսաստանը, Չինաստանը և Japanապոնիան։ Ավելին, ԱՄՆ ռեցեսիան սկսվել է ավելի վաղ, այն ավելի խորն էր նշված երկրների համեմատ։ Գրականություն 1. Հարությունյան Վ.Լ., Սարգսյան Ք.Ս. Պետական ​​հակաճգնաժամային քաղաքականության միջազգային փորձ և դրա վերլուծություն։ ՀՀ ԳԱԱ «Գիտություն» հրատարակչություն, Երեւան, 2014, 175 էջ։ 2. Հարությունյան Վ.Լ., Ք.Ս.Կ., Հակաճգնաժամային քաղաքականության արդյունավետության վերլուծություն ֆինանսատնտեսական ճգնաժամի համատեքստում // ՀՀ սոցիալ-տնտեսական զարգացման արդի հիմնախնդիրները (Հանրապետական ​​գիտաժողովի նյութեր, գիրք 2), ինստիտուտ ՀՀ ԳԱԱ Մ. Քոթանյանի անվան տնտեսագիտություն, Երեւան, 2013, էջ. 5- 9 3. Սարգսյան Ք.Ս., Ֆինանսատնտեսական ճգնաժամը հաղթահարելու համատեքստում տնտեսության իրական հատվածին օժանդակելու միջոցառումների վերլուծություն։ «Modernարգացման ժամանակակից մարտահրավերները» ՀՊՏՀ 24-րդ ԳԻՏԱՈՈՎ, Երեւան, 2014, էջ 406-411։ 5. Վերականգնման և վերականգնման ամերիկյան ակտ / http։ //www.recovery.gov / Տեղեկատվություն հեղինակի մասին Կարեն Սամվելի Սարգսյանի մասին - ՀՀ ԳԱԱ միջազգային գիտակրթական կենտրոնի տնտեսագիտության թեկնածու, «Տնտեսագիտություն-կառավարման» ամբիոնի վարիչ, էլ. ։

example293

example293

Սույն աշխատանքում համապարփակ ձևով ներկայացված են քննչական անչափահասին գործողություններին նրանց մասնակցելու առանձնահատկություններ։ Վերլուծված են հայրենական քրեադատավարական օրենսդրությունը և դատկան պրակտիկան, ներկայացված են տեսական մեկանաբանությունները։ Համաեմատականներ են անցկացված ՀՀ քրեական դատավարության գործող օրենսգրքի և ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի նախագծի միջև։

Անչափահասներիէականազդեցությունողջհանցավորության վրա։ Սա պայմանավորված է այն հանգամանքով, որանչափահասները,գտնվելով խոցելի տարիքում, արագորենինտեգրվում են հանցավոր ենթամշակույթի տարրեր կրող «համայնքին»։ Սրա հետևանքով դրանում առկա հակաիրավական վարքագիծըամրապնդվումֆիզիկականխթանիչներում, որն էլ ապագայում այդ վարքագիծը շտկելու և պրոֆեսիոնալիզմի մակարդակի հասցնելու միջոցով ծնում է հանրորենվտանգավոր նոր արարքներ, ինչն ունի իր տեղը հանցավորության մեջ։ է անչափահասներիհոգևորևԱյսհանգամանքովմիշտօրակարգային է լինում անչափահասների վերաբերյալ օրենսդրությանմշակումը, համակարգումն ու զարգացումը։ էլ պայմանավորված՝գրեթեՄինչ անդրադառնալը ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքով1 (այսուհետ՝ Օրենսգիրք) քննչական գործողություններին անչափահասների մանսակցության առանձնահատկություններին, հարկենքհամարում անդրադառնալ այն հարցին, թե ինչ է նշանակումանչափահաս՝ դատավարական իմաստով։ Այս առումով, կարծում ենք,ընդունելի է իրավաբանական գրականության մեջ արտահայտված այնկարծիքը, համաձայն որի՝ «թեև ՀՀ քրեական դատավարությանօրենսգրքի 50-րդ գլուխը նվիրված է անչափահասների վերաբերյալվարույթի առանձնահատկությունների կարգավորմանը, սակայն ինչպեսայդ գլխի դրույթներում, այնպես էլ օրենսգրքում ընդհանրապեսբացակայում է «անչափահաս» հասկացությունը։ Իսկ այս վարույթըկիրառելու չափանիշ է համարվում մինչև 18 տարեկան հասակումհանցանք կատարած լինելը (439-րդ հոդված, մաս 1-ին), այսինքն՝վարույթի կարգը կիրառելու չափանիշը նյութաիրավական է, ոչ թեդատավարական» [1]։ է,որըձեռքբերմաննհամակարգնպատակաուղղվածՔննչական գործողությունը քրեադատավարական օրենսդրությամբսահմանված կարգով վարույթն իրականացնող մարմնի կողմիցմինչդատական և դատական քննության փուլում հետքառաջացմանմեխանիզմի շրջանակում իրականացվող որոնողական և ճանաչողականգործողություններիէապացուցողական տեղեկության ձևավորմանը [2]։ Այլ կերպ՝ քննչականգործողությունները, ինչպես ամբողջ քրեական դատավարության,այնպես էլ դրա առանձին վարույթներով (այդ թվում՝ անչափահասինվերաբերող), ապացույցներիգործողությունների համակարգ է։ Սրանից հետևում է, որ ապացուցողականգործունեության հիմքում ընկած են հենց քննչական գործողությունները։ Քննչական գործողություններին անչափահասի մասնակցությանվերաբերյալ առանձնահատկությունները վերաբերում են անչափահասին քննչական գործողության կանչելու կարգին, այն անձանցշրջանակին, ովքեր կարող են մասնակցել անչափահասի մասնակցությամբ իրականացվող քննչական գործողությանը, հարցաքննությանիրականացման դատավարական կարգին, ինչպես նաև պաշտպանիպարտադիր մասնակցությանը [3]։ Պետք է նշել, որ Օրենսգիրքըուղղված2 ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգիրք, ընդունվել է 1998 թվականի հուլիսի 1-ին ՀՀ Ազգայինժողովի կողմից, ուժի մեջ է մտել 1999 թվականի հունվարի 12-ին, գործում է։ ՀՕ-248, ՀՀՊՏ1998.09.21/22(55)։ սահմանում է միայն հարցաքննությանը անչափահասի մասնակցությանը վերաբերող առանձնահատկությունները։ Օրենսգրքում չկաառանձին հոդված, որը նվիրված լինի քննչական գործողություններինանչափահասի մասնակցության դատավարական առանձնահատկություններին։ Այս խնդրի լուծման նպատակով անհրաժեշտ է նշել Նախագծի 212-րդ հոդվածի իրավակարգավորումը, որը հնարավորինս փորձել էամրագրել այն ընդհանուր դրույթները, որոնք կարելի է տարածելքննչական գործողության մասնակցող անչափահասի վրա։ Այս հոդվածիառաջին մասի համաձայն՝ անչափահասի կամ անգործունակիմասնակցությամբ քննչական գործողության կատարմանը ներգրավվումէ հոգեբանի որակավորում ունեցող անձ (հոգեբան)։ Անչափահաս կամանգործունակ տուժողի կամ վկայի մասնակցությամբ քննչականգործողության կատարմանն իրավունք ունի մասնակցել նրա օրինականներկայացուցիչը։ Վերը նշված հոդվածի առաջին մասից պարզ է դառնում, որՆախագիծը էականորեն առաջընթաց է արձանագրել Օրենսգրքիհամապատասխան նորմերի համեմատ։ Այդ մասին է վկայում այն, որՆախագծով բոլոր քննչական գործողություններին անչափահասիմասնակցության դեպքում ներգրավվում է հոգեբան։ Նշենք, որՕրենսգրքով միայն անչափահաս տուժողի և վկայի համար էնախատեսված առանձին կարգավորում առ այն, որ նրանցհարցաքննությունը կատարվում է մանկավարժի մասնակցությամբ։ Սակայն սա վերաբերում է այն անչափահաս տուժողին կամ վկային, ում16 տարին չի լրացել (Օրենսգրքի 207-րդ հոդվածի 2-րդ մաս)։ Այժմ անդրադառնանք նշված դրույթների տարբերություններին։ Նախ, Օրենսգիրքը չի նախատեսում քննչական գործողություններին անչափահասի մասնակցության առանձնահատկություններ, այնվերաբերում է միայն հարցաքննությանը։ Սրանից բացի, Օրենսգրքիսահմանափակ կարգավորումները վերաբերում են միայն անչափահասվկային կամ տուժողին։ Այստեղ հարց է առաջանում. իսկ այնդեպքերում, երբ հարցաքննվում է անչափահաս կասկածյալը կամմեղադրյալը կամ էլ դատապարտյալը, անհրաժեշտ չէ՞ արդյոք այդդեպքում նույնպես մանկավարժ ներգրավել [4]։ Չէ՞ որ մանկավարժներգրավելու էությունը այն է, որ հարցաքննողը հնարավորինս այնպիսիհարցաքննության տակտիկա մշակի, որը ավելի քիչ բացասականհոգեբանական ազդեցիկ գործոն կունենա անչափահասի վրա։ Ուշադրության է արժանի նաև այն հանգամանքը, որ այս ամենըվերաբերում է մինչև 16 տարեկան տուժողին կամ վկային, այնինչՆախագծի՝ վերը նշված հոդվածում տարբերակում չի դրվում մինչև 16 և16-18 տարեկան անչափահասների միջև, այլ խոսվում է հենցանչափահասի մասին։ Հաջորդ նկատառումը վերաբերում է մանկավարժի կամ հոգեբանիմասնակցության արդյունավետությանը։ Ճիշտ է, մանկավարժը անցնումէ դասընթացներ նաև հոգեբանությունից, բայց գրեթե հնարավոր չէհանդիպել մի իրավիճակի, որ նա ավելի պատրաստված լինի կամ ավելիբարձր պրոֆեսիոնալիզմ դրսևորի, քան հոգեբանը, որը տիրապետում էմանկական հոգեբանության առանձնահատկություններին։ Այս առումովևս կարծում ենք, որ գերադասելի է հենց հոգեբանի, այլ ոչ թեմանկավարժի մասնակցությունը, ինչն ամրագրված է Նախագծում։ քննչականգործողությանէեղանակներգտնիԱնչափահասի՝ծանուցման այլմասնակցությունըապահովվում է նրա օրինական ներկայացուցչի միջոցով (Օրենսգրքի205-րդ հոդվածի 4-րդ մաս)։ Դատավարական գրականության մեջօրինական ներկայացուցչի միջոցով կանչելու վերաբերյալ արտահայտվել է կարծիք առ այն, որ դա նպատակահարմար է այն դեպքում, երբանչափահասի ծնողները բնութագրվում են դրական, այսինքն՝ զերծ ենհակաօրինական վարքագիծ ցուցաբերելուց։ Այն դեպքում, երբ ծնողներըբնութագրվում են բացասական, վարույթն իրականացնող մարմինըպետք[5]։ Այդպիսիհնարավարություն վարույթն իրականացնող մարմնին ընձեռում էՕրենսգրքի 205-րդ հոդվածի 4-րդ մասը, համաձայն որի՝ արգելանքիտակ չգտնվող անչափահասները, որպես կանոն, կանչվում են իրենցօրինական ներկայացուցիչների միջոցով։ Այստեղ «որպես կանոն»արտահայտությունը թույլ է տալիս եզրակացնել, որ հնարավոր ենդեպքեր, երբ անչափահասը կանչվի այլ անձանց միջոցով, որպիսիքկարող են լինել, օրինակ, ուսման վայրի վարչակազմը կամ քննիչիհայեցողությամբ այլ հաստատության ղեկավար կազմը կամ այլ անձինք,որոնք կարող են պատշաճ կերպով ապահովել անչափահասիներկայությունը։ Անչափահաս տուժողի կամ վկայի հարցաքննությանըիրավունք ունի մասնակցելու նրա օրինական ներկայացուցիչը։ Սանշանակում է, որ քննչական գործողություն իրականացնողը որևէպարտավորություն չունի ներգրավելու օրինական ներկայացուցչին,բայց բոլոր այն դեպքերում, երբ նա ցանկություն է հայտնում ներկագտնվելու, քննիչը պարտավոր է ապահովել նրա ներկայությունը։ Իհարկե, նշվածը կրկին չի վերաբերում անչափահաս կասկածյալին կամմեղադրյալին, ինչը մեր կարծիքով բացթողում է։ Արդեն նշեցինք, որ անչափահասի հարցաքննությանը ներկագտնվելու իրանունք ունեն նրա օրինական ներկայացուցիչը, ինչպեսնաև մանկավարժը։ Թեպետ ուղղակիորեն՝ Օրենսգրքի քննչականգործողությունների համակարգում չկա նշում պաշտպանի պարտադիրմասնակցության վերաբերյալ, այլ այն նշված է որպես կասկածյալի կամմեղադրյալի իրավունք, սակայն դրա պարտադիրությունը ընդգծվում էՕրենսգրքի 69-րդ հոդվածի 1-ին մասի 5-րդ կետում, համաձայն որի՝քրեականմասնակցությունըպարտադիր է, երբ հանցանքը կատարելու պահին կասկածյալը կամմեղադրյալն անչափահաս է։ Այս դրույթի ուժով վարույթն իրականացնող մարմինը պարտավորվում է անչափահասի նկատմամբ ցանկացածքննչական գործողություն իրականացնել պաշտպանի մասնակցությամբ։ Ընդ որում, եթե անչափահասը հրաժարվի պաշտպանից, նա իրավունքունի չընդունելու անչափահաս կասկածյալի կամ մեղադրյալի կողմիցպաշտպանից հրաժարումը (Օրենսգրքի 72-րդ հոդվածի 2-րդ մաս)։ վարույթին պաշտպանիգործովԱնչափահասիժամկետներիհարցաքննությանվերաբերյալՕրենսգրքի և Նախագծի կարգավորումները չեն տարբերվում։ ԻնչպեսՕրեսնգրքում, այնպես էլ Նախագծում հարցաքննությունը չի կարողտևել անընդմեջ 4 ժամից ավելի, իսկ անչափահասի, ինչպես նաևհոգեկան խանգարմամբ կամ ծանր հիվանդությամբ տառապող անձիհարցաքննությունը՝ 2 ժամից ավելի։ Հարցաքննությունը թույլատրվում էշարունակել հարցաքննվող անձին հանգստի և սնվելու համարանհրաժեշտ առնվազն 1 ժամ ընդմիջում տրամադրելուց հետո։ Օրվամեջ հարցաքննության ընդհանուր տևողությունը չի կարող գերազանցել8, իսկ անչափահասի, ինչպես նաև հոգեկան խանգարմամբ կամ ծանրհիվանդությամբ տառապող անձի համար՝ 6 ժամը։ Այստեղ առկա չէորևէ տարբերություն։ Մեր կարծիքով՝ այս կարգավորումները պետք էտարածել նաև առերեսման վրա, քանի որ այն հարցաքննությանտարատեսակ է։ Այս խնդրի լուծման նպատակով Նախագծի 224-րդհոդվածի 2-րդ մասում սահմանված է՝ առերեսումը կատարվում էհարցաքննության` սույն օրենսգրքով սահմանված կարգով` հաշվիառնելով սույն հոդվածով սահմանված առանձնահատկությունները։ Սրանից հետևում է, որ անչափահասի նկատմամբ նշված քննչականգործողությունը իրականացնելիս վարույթն իրականացնող մարմինըպարտավոր է պահպանել անչափահասի հարցաքննության համարսահմանված ժամկետները։ Վարույթն իրականացնող մարմինը մինչև հարցաքննություննսկսելը տասնվեց տարին չլրացած վկային կամ տուժողին բացատրում էգործին վերաբերող ամեն ինչի մասին ճշմարտացիորեն պատմելու նրապարտականությունը, բայց նա չի նախազգուշացվում ցուցմունքներտալուց հրաժարվելու կամ խուսափելու կամ ակնհայտ սուտցուցմունքներ տալու համար օրենքով սահմանված պատասխանատվության մասին։ Այս դրույթը պահպանվել է նաև Նախագծում,սակայն վերաբերում է անչափահասին՝ անկախ դատավարականկարգավիճակից, ինչը, մեր կարծիքով, ավելի համապարփակկարգավորում է (Նախագծի 212-րդ հոդվածի 3-րդ մաս)։ Սակայնավելացել է ևս մեկ կարգավորում, որը վերաբերում է անչափահասմեղադրյալին։ Նախագծի 415-րդ հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն՝ եթետասնվեց տարին չլրացած մեղադրյալը ցուցմունք տալու ցանկություն էհայտնում, ապա վարույթն իրականացնող մարմինը նրան տեղեկացնումէ ճիշտ ցուցմունք տալու պարտականության մասին, սակայն չինախազգուշացնում սուտ ցուցմունք տալու համար օրենքով սահմանվածպատասխանատվության մասին։ Եզրակացություն։ Օրենսգիրքըսահմանումէքննչականդատավարականբոլորքննչականմասնակցությանըէմիայնհարցաքննությանը անչափահասիվերաբերողառանձնահատկություններ։ Օրենսգրքում չկա առանձին հոդված, որըգործողություններին անչափահասնինվիրվածմասնակցությանառանձնահատկություններին։ Նախագիծը առանձնացնում է ընդհանուր նորմեր, որոնց ուժով, օրինակ,հոգեբանը պարտադիր մասնակցություն է ունենում անչափահասներիմասնակցությամբիսկՕրենսգրքով միայն մանկավարժ է մասնակցում անչափահասիհարցաքննությանը, որի արդյունավետությունը հոգեբանի համեմատությամբ, մեր կարծիքով, ավելի պակաս է։ Օրենգիրքը մինչև 16տարեկան անչափահասի մասնակցությամբ իրականացվող հարցաքննության մասին է խոսում, իսկ Նախագիծը նշում է անչափահաս,որն ավելի ընդգրկուն հասկացություն է։ Նախագծով հարցաքննությաննույն կարգը կիրառվում է առերեսման դեպքում. դրա մասին է վկայումՆախագծի 224-րդ հոդվածի 2-րդ մասը, որում սահմանված է՝առերեսումը կատարվում է հարցաքննության` սույն օրենսգրքովսահմանված կարգով` հաշվի առնելով սույն հոդվածով սահմանվածգործողություններին,քննչականառանձնահատկությունները։ Սրանից հետևում է, որ անչափահասինկատմամբ նշվածգործողությունը իրականացնելիսվարույթն իրականացնող մարմինը պարտավորէ պահպանելանչափահասի հարցաքննության համար սահմանված ժամկետները,ինչը կարգավորված չէ Օրենսգրքով, և այս հարցի լուծման նպատակովառաջարկում ենք նույնաբովանդակ կարգավորում նախատեսելՕրենսգրքում։ Հոդվածը ներկայացվել է ՇՊՀ-ի 29.09.2020թ.-ի ուսանողականգիտաժողովին։

example242

example242

Աշխատանքում գեղարվեստական մարմնամարզության արդի ներկա վիճակը, առաջիկա մարտահրավերները և առկա խնդիրների հաղթահարման հնարավոր ուղիները։

Ժամանակակիցգեղարվեստականմարմնամարզությունը առանձնանում է յուրաքանչյուր օլիմպիականցիկլի համար իր կանոնների և մրցավարական համակարգի անընդհատփոփոխություններով, , որոնց ադապտացվելը մարզիկների, մարզիչներիև մրցավարական թիմի համար բավականին բարդ գործընթաց է։ Այսգործընթացը, լինելով շարունակական, միտված է մարզաձևում առկասուբյեկտիվ կողմերի նվազեցման և մրցավարության օբյեկտիվությանբարձրացմանը, ինչը, անխոս, կատարելագործում է մարզուհիներիմարզական որակները։ Կարևոր միջազգային ստուգատեսներումմարզուհու ցուցաբերած արդյունքները կախված են ոչ միայն մարզականև կատարողական որակներից, այլ նաև ժամանակի հետ արդիմարզագույքի առկայությունից, ինչպես նաև մրցավարական կանոններիլիարժեք տիրապետումից։ Օրինակ՝ վարժության բարդության 10միավորի սահմանափակման վերացումը ներկայումս թույլ է տալիսմարզուհիներինհնարավորություններիառավելագույնը [3], որի արդյունքում մարզաձևը դարձել է էլ ավելիդիտարժան, իսկ մարզուհիների վարժությունների բարդությունըիրենցցույցտալանընդհատ աճումվարպետության բարձրացման։ է՝ ի հաշվիվ կատարողական տեմպի ևԱշխատանքիՀայաստանումգեղարվեստական մարմնամարզության ներկա վիճակը և վերհանելմարզաձևի համար կարևոր խնդիրները։ նպատակնվերլուծելէուներմարզաձևըմիջազգայինՀայաստանումհարթակներումԳեղարվեստական մարմնամարզությունըիրծագումն ու զարգացումն է գտել Խորհրդային Միության տարիներին։ Չնայածիրշարունակական զարգացումը, այնուամենայնիվ Հայաստանի 3-րդհանրապետության ձևավորման հետ մեկտեղ, ինչպես և այլբնագավառներում, այստեղ նույնպես ճգնաժամային էր մարզաձևիհամար, ինչը բացասական անդրադարձավ միջազգային հարթակներումմեր արդյունքներին։ Փաստացի այդ բացը հաջողվեց լրացնել միայնվերջին տարիներին։ Սկսածերկիրըշարունակական բարելավում է իր հորիզոնականը Աշխարհի ևԵվրոպայի առաջնություններում։ Հատկանշական է, որ ներկայումս ՀՀմարզուհիները մասնակցում են բազմաթիվ հեղինակավոր միջազգայինմրցաշարերի՝ դառնալով հաղթողներ և մրցանակակիրներ, ինչըբարձրացնումերկրի վարկանիշը միջազգային հարթակում։ Հայաստանում մարզաձևի համար աննախադեպ էր Երիտասարդականօլիմպիական խաղերի վարկանիշի ձեռքբերումը և 2018թ. ԲուենոսԱյրեսի օլիմպիական խաղերում Յ. Վադապյանովայի՝ բազմամարտումարձանագրված 5-րդ հորիզոնականը, իսկ առանձին գործիքով՝ (գնդակ)նաև 2-րդ հորիզոնականը։ 2010 թվականից՝մերէբաժանվածԳեղարվեստականմարմնամարզությունըէանհատական և խմբակային ձևերի, որոնք, ըստ էության, համարվում ենառանձին օլիմպիական մարզաձևեր։ Եթե անհատական գեղարվեստական մարմնամարզության համար հետխորհրդային տարիներըճգնաժամային էին, ապա խմբակային ձևը, կարելի է ասել, չէր գործումՀայաստանում։ Խմբակային ձևի համար զարթոնքի շրջան կարելիհամարել վերջին 5 տարիները, իսկ միջազգային հարթակում առաջինլուրջ մրցակցությունը 2015թ. Մինսկի Եվրոպայի առաջնությունումՀայաստանի երիտասարդական խմբակային թիմի մասնակցությունն է։ Խմբակային ձևի զարգացման խնդիրը խիստ արդիական է, քանի որՄարմնամարզությանևՄարմնամարզության Եվրոպական միության (UEG/ՄԵՄ) Աշխարհի ևմիջազգային ֆեդերացիայի(FIG/ՄՄՖ)Եվրոպայի պաշտոնական առաջնություններում երկիրը թիմայինպայքարին կարող է մասնակցել, եթե հանդես է գալիս և՛ խմբակային, և՛անհատական ձևերում [1, 2]։ Վերոհիշյալը միտված է խթանելուխմբակային ձևի զարգացումը ՄՄՖ անդամ հանդիսացող բոլորերկրներում։ Ուշագրավ է, 2019թ. Մոսկվայում առաջին անգամ անցկացվել էԵրիտասարդների աշխարհի առաջնություն և՛ խմբակային, և՛անհատական գեղարվեստական մարմնամարզության համար, ինչըՄՄՖ-ի կողմից շատ մեծ քայլ է մարզաձևի զարգացման ևմասսայականացման համար։ (1-ինսպորտիՆերկայումսմեծահասակների, ՀՀ-ում գեղարվեստական մարմնամարզությանսպորտային խմբակներ գործում են չորս քաղաքներում՝ Երևանի (7),Գյումրու (3), Կապանի (1) և Քաջարանի (1) տասներկու պետականմարզադպրոցներում, ինչպես նաև մասնավոր խմբակներում, ընդ որում՝մինչև 2000 թվականը մարզաձևը գործել է միայն Երևան և Կապանքաղաքներում, 2000-ից՝ Գյումրիում և 2011-ից՝ Քաջարան քաղաքում։ Ընդհանուր թվով գեղարվեստական մարմնամարզության խմբակներումզբաղվում են 4-ից մինչև 20տ. 1000–ից ավել մարզուհիներ։ Վերջին երեքտարիներին ՀՀ առաջնություններին մասնակցել են մոտ 80-100մարզուհիներվարպետիթեկնածուների և սպորտի վարպետների կարգով), ինչը կրկնակի անգամավել է, քան նախորդող տարիներին և խոսում է հանրապետությունումմարզաձևի շարունակական զարգացման և մասսայականացման մասին։ Պետք է նշել, որ մարզաձևի տարածումը և զարգացումըհանրապետության այլ մարզերում և քաղաքներում ունի շատ մեծնշանակություն,գեղարվեստականմարմնամարզությունը ստեղծվել է կանանց և աղջիկների առողջությանկոփման և պահպանման նպատակով՝ միաժամանակ հանդիսանալովակտիվ ժամանցի և գեղագիտական պահանջմունքների բավարարմանմիջոց՝ իր մեջ ներառելով պարարվեստը և սպորտը։ Մարզաձևիաշխարհագրության ընդլայնումը որոշ առումով սպեցիֆիկ խնդիր է,քանի որ մասնագետների ապակենտրոնացումը դեպի մարզեր և այլքաղաքներ բարդություն է հանդիսանում, իր հերթին մարզականկառույցների և մասնագիտական գույքի բացակայությունը թույլ չիտալիս կայացած մասնագետներին իրենց ուժերը ներդնել մեկ այլբնակավայրում։ քանիորիրժամանակինգործումՉնայած Հայաստանի մարմնամարզության ֆեդերացիայի կողմիցկատարված մեծ աշխատանքներին՝ մարզաձևը զարգացնելու ևմիջազագային հարթակներում երկիրը ճանաչելի դարձնելու համար ՀՀ-ը ունի շատ լուրջ խնդիրներ, մասնավորապես՝ մարզադպրոցները,որտեղմարմնամարզությունը,հիմնականում չունեն մարզաձևի չափորոշիչներին համապատասխանմարզադահլիճներ, մասնագիացված մարզագույք, ըստէությանհանրապետությունում չկա միջազգային չափորոշիչին համապատասխան մարզական գորգ (հարթակ 14x14մ և գորգ), վերջինիս բացակայությունը ուղղակիորեն բացասական է անդրադառնում մրցակցականելույթների կատարողականության վրա։ գեղարվեստականէՉնայած այսՈրպես մեկ այլ հրատապ խնդիր՝ կարելի է առանձնացնել ՀՀ–ումլիարժեքգեղարվեստական մարմնամարզության խմբակային ձևիուղղությամբզարգացման անհրաժեշտությունը։ կատարված քայլերին՝ միջազգային հարթակներում Հայաստանը դեռևսհանդես չի եկել մեծահասակաների խմբակային ձևով, ինչը իր հերթինկպահանջիլրացնելուտեսանկյունից։ Խմբակային գեղարվեստական մարմնամարզությունը1996թ.-ից (Ատլանտա) ներառվել է օլիմպիական խաղերի ծրագրում ևմարզաձևի այս ճյուղի զարգացումը թույլ կտա նաև պայքարելօլիմպիական վարկանիշի ձեռքբերման համար։ ներդրումներ առկալրացուցիչբացըկարելիէ առանձնացնելԱյսպիսով, Հայաստանում թե՛ անհատական, թե՛ խմբակայինգեղարվեստական մարմնամարզության առջև ծառացած խնդիրներիշարքումորպես առաջնայիններ՝մասնագիտացված մարզագույքի ձեռբերումը, անհատկան ձևի հետհամատեղ խմբակայինմարմնամարզությանՀայաստանում մարզաձևիզարգացման անհրաժեշտությունըաշխարհագրության ընդլայնումը։ Առկա բացը կարող է լրացվել մարզիչմասնագետների վերապատրաստումների միջոցով, մյուս կողմից՝խմբակայինզարգացումըկնպաստի հանրապետությունում մարզաձևի մասսայականցմանը։

example1167

example1167

Հայաստանը՝ որպես ՀԱՊԿ հիմնադիր անդամ-պետություն, ակտիվ գործունեություն է ծավալում դաշինքի շրջանակներում՝ մեծ ներդրում ունենալով կառույցի ռազմաքաղաքական և իրավական հիմքերի կայացման գործում։ Հայաստանը փորձում է ամբողջ ծավալով մասնակցել ՀԱՊԿ նախաձեռնություններին՝ նպաստելով կառույցի կատարելագործմանն ու ազգային անվտանգության միջավայրի ամրապնդմանը։ Հոդվածում ներկայացվել է դաշինքի շրջանակներում պետությունների փոխգործակցության հիմնական ուղղությունները և այդ համագործակցության շահավետությունը ՀՀ ազգային անվտանգության ապահովման համատեքստում։ Հոդվածի նպատակն է հիմնավորել ՀՀ անդամակցության նպատակահարմարությունը ՀԱՊԿին՝ ներկայացնելով դաշինքի կողմից տրվող երաշխիքները և առկա խնդիրները։

ՀՀ-ՀԱՊԿ ՀԱՐԱԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԶԱՐԳԱՑՄԱՆ ԴԻՆԱՄԻԿԱՆ ԵՎԱՆՎՏԱՆԳՈՒԹՅԱՆ ՆԵՐԿԱ ՕՐԱԿԱՐԳԸՀարավկովկասյան տարածաշրջանի ռազմաաշխարհաքաղաքական բարդ հարաբերությունների պայմաններում ռազմա-քաղաքական և տնտեսական ներուժիօբյեկտիվ գնահատականը կանխորոշում է Հայաստանի՝ մակրոտարածաշրջանայինինտեգրացիոն նախագծերին մասնակցելու ձգտումն ու պատրաստակամությունը։ ՀՀ-ն, լինելով ՀԱՊԿ հիմնադիր անդամ-պետություն, ակտիվ գործունեություն էծավալում դաշինքի շրջանակներում։ ՀՀ-ն մեծ ներդրում ունի կառույցի ռազմաքաղաքական և իրավական հիմքերի կայացման գործում։ Հայաստանը փորձում է ամբողջ ծավալով մասնակցել ՀԱՊԿ նախաձեռնություններին` նպաստելով կառույցիկատարելագործմանը և իր ազգային անվտանգության միջավայրի ամրապնդմանը։ ՀՀ-ի համար ՀԱՊԿ կարևորության մասին մատնանշվում է նաև Ազգային անվտանգության ռազմավարության և Ռազմական դոկտրինի փաստաթղթերում։ Ըստ Ազգային անվտանգության ռազմավարության` ՀՀ արտաքին անվտանգության ապահովման ռազմավարությունն իրականացվում է երեք հիմնական հարթություններով` միջազգային, տարածաշրջանային և համահայկական։ Միջազգայիններգավման ռազմավարությունում կարևորվում է անդամակցությունը ՀԱՊԿ-ին, ինչըՀայաստանի անվտանգության ապահովման բաղադրիչներից է։ Ազգային անվտանգության ռազմավարության մեջ նշվում է. «Պայմանագրի ռազմական բաղադրիչնարտոնյալ պայմաններ է ընձեռում անդամ-պետություններին ռազմատեխնիկականմատակարարումների հարցում, ինչն առաջնային կարևորություն ունի Հայաստանիհամար» [1]։ Անվտանգության բնագավառի մեկ այլ առանցքային փաստաթղթում` Ռազմական դոկտրինում, միջազգային ռազմական և ռազմատեխնիկական համագործակցության առաջնահերթ ուղղությունների շարքին է դասվում ակտիվ և գործնականմասնակցությունը ՀԱՊԿ ծրագրերին։ Դոկտրինում կարևորվում է ռազմական քաղաքականության հիմնական ուղղությունների մշակումը, տարածաշրջանային սկզբունքով հավաքական անվտանգության համակարգի զարգացումը, ԱՊՀ և ՀԱՊԿ հակաօդային պաշտպանության համակարգի կատարելագործումը, ռազմատեխնիկականհամագործակցությունը, ռազմական կադրերի պատրաստումը [2]։ Ինչպես կարող ենք նկատել, հայեցակարգային փաստաթղթերում ՀԱՊԿ-ի դերըբավականին բարձր է գնահատվում ՀՀ ազգային անվտանգության ապահովմանոլորտում և համարվում է ՀՀ ռազմական պաշտպանության օրգանական մասը։ Հայաստանի համար անդամակցությունը ՀԱՊԿ-ին կարևորվում է հատկապեսդաշինքի ընձեռած ռազմական բնույթի առավելություններով։ Խոսքն առաջին հերթինայն մասին է, որ ՀԱՊԿ ռազմատեխնիկական համագործակցության բնագավառումկիրառվում է զեղչեր տրամադրող ռեժիմ։ ՌԴ-ն 2003 թ.-ից ՀԱՊԿ անդամ երկրներինռազմական նշանակություն ունեցող արտադրանք է մատակարարում ներռուսականգներով։ Այս հանգամանքը, իհարկե, ահռելի նշանակություն ունի ՀՀ համար` հաշվիառնելով զինատեսակների առկայության կարևորությունը ՀՀ և ԱՀ անվտանգությանապահովման գործում։ Ինչպես արդեն նշվել է` ՀԱՊԿ-ի առջև դրված կարևոր խնդիրներից է ՀՕՊհամատեղ համակարգի ստեղծումը։ Այս համատեքստում, կարծում ենք, կարևոր էանդրադառնալ` «ՀՀ-ի և ՌԴ-ի միջև Հավաքական անվտանգության կովկասյան տարածաշրջանում ՀՕՊ միավորված տարածաշրջանային համակարգի ստեղծելումասին» համաձայնագրին [3]։ Այն Ռուսաստանի կառավարությունը հավանության էրարժանացել 2015 թ.-ի հոկտեմբերի 23-ին, իսկ ՀՀ Աժ-ն ընդունվել էր 2016 թ.-իհունիսի 30-ին [4]։ Այս համաձայնագրի վերաբերյալ իր կարծիքն է հայտնել նաևՀԱՊԿ գլխավոր քարտուղար Բորդյուժան` «Արդեն գործում են ռուս-բելառուսական ևռուս-ղազախական ՀՕՊ համատեղ համակարգեր, իսկ նմանատիպ համակարգը միքանի տարի է, ինչ ձևավորվում է նաև Հայաստանի հետ։ Տարածաշրջանային նմանհամակարգերի ստեղծումը գործընթացի առաջին փուլն է, երկրորդ փուլում այդհամակարգերը գործելու են նույն կանոններով, ինչը թույլ կտա հետագայում ՀՕՊհամակարգ ստեղծել նաև ՀԱՊԿ տարածքում» [5]։ Այս առնչությամբ ՊՆ նախկինփոխնախարար Դ. Տոնոյանը նշել է՝ «Փաստաթուղթն իրավական հիմքեր է ստեղծումէ Հավաքական անվտանգության կովկասյան տարածաշրջանում ՀՕՊ համակարգիստեղծման համար՝ Հայաստանի և Ռուսաստանի պետական սահմանների շրջանակում։ Դա թույլ կտա ՀՀ օդային տարածքի և պետության տարածքում գտնվողօբյեկտների պաշտպանության ընթացքում կիրառել ոչ միայն Հայաստանում տեղակայված 102-րդ ռուսական ռազմակայանի ՀՕՊ ուժերը և ավիացիան, այլև ՌԴ Հարավային ռազմական օկրուգի ուժերը։ Դա ՀՀ և ՌԴ անվտանգության ապահովմանհավելյալ երաշխիքներ կտրամադրի» [6]։ Փաստորեն, ՀՀ-ն, ՀԱՊԿ-ում լինելով տարածաշրջանի միակ ներկայացուցիչը, միանում է ՀԱՊԿ ՀՕՊ համատեղ համակարգստեղծելու նախաձեռնությանը՝ հիմքում դնելով վերոնշյալ ռուս-հայկական միավորված համակարգը։ ՀՀ-ՀԱՊԿ հարաբերությունները բազմակողմանիորեն են զարգանում։ Հատկանշական է ՀՀ-ի ակտիվ ներգրավվածությունը ՀԱՊԿ մի շարք զորավարժություններին, որոնց մի մասն անց է կացվում Հայաստանում։ Աշխատանքի շրջանակներում անդրադարձ կատարենք վերոնշյալ զորավարժություններից մի քանիսին. Մասնավորապես՝ 2008 թ. հունիս-օգոստոս ամիսներինՀայաստանում հաջողությամբ անցկացվեցին «ՀՀ ինքնիշխանության և տարածքայինամբողջականության համատեղ պաշտպանության գործողության նախապատրաստում և անցկացում» թեմայով ՀԱՊԿ անդամ-պետությունների «Ռուբեժ-2008» հրամանատարաշտաբային համատեղ զորավարժությունը [7], որը հնարավորությունընձեռեց ստուգելու անդամ-պետությունների հավաքական պաշտպանվածությանպատրասվածությունը, ինչպես նաև մշակելու Հայաստանի հանդեպ հնարավորագրեսիայի սպառնալիքի կամ ագրեսիայի ակտի դեպքում ձեռնարկվելիք միջոցները։ ՀԱՊԿ 2009 թ.-ի մոսկովյան հանդիպման ժամանակ, որը վարում էր ՀԱՊԿնախագահող երկրի ղեկավար Ս. Սարգսյանը, որոշում ընդունվեց «Օպերատիվ(Արագ) արձագանքման հավաքական ուժերի» (ԱԱՀՈՒ) ստեղծման մասին [8]։ Այսուժերի ձևավորմամբ ավելի ամրապնդվեց ՀԱՊԿ ռազմական բաղադրիչը։ «Փոխգործակցություն-2012-ը» զորավարժությունն անդամ-պետությունների հատուկ ստորաբաժանումների մասնակցությամբ Հայաստանում անցկացվեց 2012 թ.-իփետրվարի 19-ին [9]։ Ըստ սցենարի` ԱԱՀՈՒ ուժերը պետք է ճնշեին ՀԱՊԿ անդամպետության դեմ ուղղված ռազմական ագրեսիան։ Զորավարժության ընթացքում(ներգրավված էին 2000 մարդ և ավելի քան 500 միավոր ռազմական տեխնիկա) հատուկ ստորաբաժանումները հստակ իրականացրին իրենց առջև դրված խնդիրները։ Ամփոփելով զորավարժության արդյունքները` Ն. Բորդյուժան նշել է. «Զորավարժություններն անցան շատ բարձր մակարդակով։ Բոլոր ստորաբաժանումները հաջողությամբ լուծեցին իրենց առաջադրանքներն ու, ամենակարևորը, դա արեցին համատեղ ուժերով և շատ սահուն» [9]։ 2015 թ.-ի սեպտեմբերի 30-ից հոկտեմբերի 4-ը ՀՀ ՊՆ «Բաղրամյան» զորավարժարանում անց են կացվել ՀԱՊԿ Հավաքական խաղաղապահ ուժերի «Անքակտելի եղբայրություն 2015» զորավարժությունները, որին մասնակցել են 6 անդամպետությունների զինված ուժերի, ոստիկանության ստորաբաժանումները, Կարմիրխաչի միջազգային կոմիտեի, ինչպես նաև ՀԱՊԿ Միացյալ շտաբի և քարտուղարության ներկայացուցիչները [10]։ Զորավարժության հիմնական նպատակներն էին`ամրապնդել փոխըմբռնումը և համագործակցությունը զորավարժություններում ներգրավված ՀԱՊԿ անդամ-երկրների խաղաղապահ զորախմբերի միջև, խաղաղապահգործողության նախապատրաստման փուլում և խաղաղապահ խնդիրների լուծմանընթացքում ՀԱՊԿ ՀԽՈՒ զորախմբերի (ստորաբաժանումների) կառավարման բոլորմակարդակների հրամանատարների և շտաբերի գործնական հմտությունների բարելավումը, հակամարտության դադարեցման և մեկուսացման խնդիրների լուծմանմիասնական մտահղացման մշակումը [10]։ 2016 թ.-ի մայիսի 24-26-ը  ՀՀ-ում տեղի ունեցավ ՀԱՊԿ անդամ-պետություններիԱԱՀՈՒ ուժերի «Կոբալտ-2016» մարտավարամասնագիտական զորավարժությունը[11]։ Զորավարժությանը մասնակցեց 600-ից ավել անձնակազմ և շուրջ 40 միավորտեխնիկա։ Զորավարժության ընթացքում ստորաբաժանումները կատարել ենհետևյալ խնդիրները՝ ահաբեկչական կազմակերպությունների գործունեության կանխարգելում, զենքի, պայթուցիկ նյութերի և թմրանյութերի ապօրինի շրջանառությանսահմանափակում։ ՀՀ-ում անցկացված համատեղ վերջին զորավարժությունը «Փոխգործակցություն 2017»-ն էր, որը ներառեց շուրջ 2000 զինվորականի և 400-ից ավելիռազմական տեխնիկա [12]։ Վերոնշյալ զորավարժությունները միայն մի քանիսն են ՀԱՊԿ շրջանակներումպարբերաբար անցկացվող զորավարժություններից, որոնց մասնակցությունը անդամ-պետությունների զինծառայողներին զինում է նոր գիտելիքներով և հմտություններով։ 2015 թ.-ի սեպտեմբերի 15-ին Տաջիկստանի մայրաքաղաք Դուշանբեում անց էկացվել ՀԱՊԿ ՀԱԽ նստաշրջանը, որտեղ  Հայաստանը Տաջիկստանից ստացել էՀԱՊԿ-ում նախագահության հերթափոխը։ Նստաշրջանի ընթացքում Ս. Սարգսյանըներկայացրել է առաջիկա տարում Հայաստանի նախագահության առաջնայնությունները`• ՀԱՊԿ հավաքական ներուժի մեծացում՝ համաձայն Կազմակերպությանօրենսդրության և ժառանգորդության սկզբունքի,• ՀԱՊԿ գործունեության հայեցակարգային հիմքերի և ճգնաժամային արձագանքման համակարգի հետագա զարգացում,• ՀԱՊԿ գործունեության արդյունավետության բարձրացման ինստիտուցիոնալասպեկտների, այդ թվում՝ արտաքին քաղաքականության համակարգման կատարելագործման և միջազգային այլ կազմակերպությունների հետ համագործակցությանզարգացման ուղղված հարցերի առաջադրում,• ՀԱՊԿ համակարգի ուժերի ու միջոցների կառավարման համակարգիհետագա կատարելագործում, խաղաղապահ ներուժի մեծացում, ռազմատեխնիկական և ռազմատնտեսական համագործակցության խորացում, տարանցման և տեղափոխման լոգիստիկ բաղկացուցչի օպտիմալացում։ Ս. Սարգսյանը հավելել է. «Մենք մտադիր ենք կենտրոնանալ միջազգայինահաբեկչությանը և ծայրահեղականությանը, նեոֆաշիզմի, շովինիզմի և այլատյացության այլ ձևերի դրսևորումներին համատեղ հակազդելու հարցերի վրա։ Այսհամատեքստում կարևոր նշանակություն ենք տալիս նաև կիբերանվտանգությանոլորտում համատեղ ուժերի ակտիվացմանը» [13]։ ՀՀ նախագահության ժամանակահատվածը նշանավորվեց իր ակտիվգործունեությամբ և արդյունավետությամբ։ 2015-16 թթ. ձեռնարկված միջոցառումներն ամփոփվեցին 2016 թ.-ի հոկտեմբերի 14-ին կայացած ՀԱՊԿ ՀԱԽ երևանյաննստաշրջանում, որին չէր մասնակցում Ղազախստանի նախագահ` Ն․ Նազարբաևը։ Նստաշրջանի ընթացքում ընդունված շուրջ երկու տասնյակ փաստաթղթերի շարքում,թերևս, կարելի է առանձնացնել մինչև 2025 թ․ ՀԱՊԿ ռազմավարության ընդունումը,որը նաև Հայաստանի նախագահության շրջանի առաջնահերթություններից մեկն է։ Ընդունված ռազմավարությունը ներառում է կառույցի զարգացման տեսանկյունիցայնպիսի կարևոր կետեր, ինչպիսիք են՝• ՀԱՊԿ հավաքական անվտանգության արդի մարտահրավերները և սպառնալիքները,• ՀԱՊԿ ռազմավարական նպատակները և խնդիրները,• ՀԱՊԿ հավաքական անվտանգության համակարգի զարգացման միջոցները։ Հայաստանի համար երևանյան գագաթաժողովը կարևորվեց նաև «Ղարաբաղյան հիմնախնդրի կարգավորման վերաբերյալ հայտարարության» ընդունմամբ։ Հայտարարության մեջ կարևորվում է Վիեննայում և Սանկտ Պետերբուրգում Արցախյան հիմնախնդրի վերաբերյալ ձեռքբերված պայմանավորվածությունների իրականացումը` որպես քաղաքական բանակցությունների պայման։ Բացի այդ, որպես հակամարտության կարգավորման հիմք են դիտարկվում Հելսինկյան եզրափակիչ ակտումներառված սկզբունքները, մասնավորապես՝ ուժի կամ ուժի սպառնալիքի չկիրառումը,պետությունների տարածքային ամբողջականությունը, իրավահավասարությունը ևժողովուրդների ինքնորոշման իրավունքը [14]։ Նման շեշտադրումներով հայտարարության ընդունումը ՀԱԽ մակարդակովկարևոր իրադարձություն էր՝ հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ նույն ՀԱՊԿ-ումորոշ երկրներ բավական սերտ համագործակցում են Ադրբեջանի հետ՝ հնարավորության դեպքում առաջ տանելով վերջինիս շահերը։ Հայկական կողմի կարևորության մասին է վկայում նաև այն հանգամանքը, որ2017 թ.-ի մայիսի 2-ից ՀԱՊԿ գլխավոր քարտուղարի պաշտոնը ստանձնել է ՀՀազգային անվտանգության խորհրդի նախկին քարտուղար Յուրի Խաչատուրովը [15],իսկ 2018 թ․-ի մարտի 22-ի հրամանագրով գեներալ-լեյտենանտ Հայկազ Բաղմանյանը նշանակվել է ՀԱՊԿ միացյալ շտաբի պետի տեղակալ [16]։ Այս երկու պաշտոններում հայազգի ներկայացուցիչների նշանակումը չափազանց կարևոր է, քանիոր ավելի են ամրապնդում հայկական կողմի դիրքերը ՀԱՊԿ-ում։ Փաստացի գտնվելով պատերազմական իրավիճակում՝ Հայաստանի համարկենսական է անվտանգային կայուն և վստահելի համակարգերի առկայությունը,որտեղ իր ուրույն տեղն ունի նաև ՀԱՊԿ-ն։ Անհերքելի է այն իրողությունը, որ ՀԱՊԿն հնարավորություն է ընձեռում Հայաստանին կառուցելու առավել կենսունակ անվտանգային համակարգեր։ Շնորհիվ ՀԱՊԿ շրջանակում կազմակերպված մի շարքմիջոցառումների և զորավարժությունների` Հայաստանի զինված ուժերը դառնում ենառավել հմուտ և մարտունակ։ ՀՀ-ի համար հատկապես կարևորվում է ՀԱՊԿշրջանակում զեղչային համակարգով ՌԴ-ից զինամթերք գնելու հնարավորությունը։ Բացի այդ, կառույցը հարթակ է, որտեղից կարող են բարձրաձայնվել ՀՀ-ին հուզողանվտանգային խնդիրները։ Այնուամենայնիվ, ՀԱՊԿ-ն` որպես անդամների հավաքական անվտանգություննապահովող ռազմաքաղաքական կառույց, դեռևս կայացման փուլում է, և Հայաստանըպետք է դա նկատի ունենա թե՛ կառույցից իր ակնկալիքները սահմանելիս, թե՛ իրպաշտպանական քաղաքականությունը մշակելիս։ Տեղին չէ թերագնահատել ՀԱՊԿի դերը ՀՀ անվտանգային համակարգում, սակայն, առավել վտանգավոր է ՀԱՊԿ-իգերագնահատումը, ինչը կարող է ճակատագրական լինել վճռորոշ պահին։ Թերևս,կարելի է պնդել, որ ներկայումս ՀՀ-ՌԴ ռազմական երկկողմ համագործակցություննավելի հուսալի հենարան է Հայաստանի համար արտաքին սպառնալիքի դեպքում,քան ՀԱՊԿ-ն` իր պասիվ կեցվածքով, կամ Բելառուսն ու Ղազախստանը` ոչ միանշանակ և վիճահարույց պահվածքով։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ(հղումըկատարվել[1] Հայաստանի Հանրապետության Ազգային անվտանգության ռազմավարություն,URL։ //www.mfa.am/u_files/file/doctrine/Doctrinearm.pdf (հղումը կատարվել է՝15․07․2017)։ [2] ՀՀ ռազմական դոկտրին, URL։ //www.mil.am/media/2015/07/768.pdf (հղումըկատարվել է՝ 14․06․2017)։ [3] ՀՀ ՊՆ տեղեկանքը հայ-ռուսական միավորված ՀՕՊ համակարգի մասին, URL։ //www.lragir.am/index/arm/0/politics/view/134102է՝12․04․2017)։ [4] Հայ-ռուսական ՀՕՊ համակարգի մասին համաձայնագիրը ԱԺ-ն ընդունեց, URL։ //www.panorama.am/am/news/2016/06/30/%D4%B1%D4%BA%D5%80%D5%95%D5%8A/1605345 (հղումը կատարվել է՝ 08․05․2017)։ [5] Բորդյուժա. ՀՕՊ-երի միավորումը պաշտպանություն է ՀԱՊԿ ամբողջ տարածքում, http։ //www.verelq.am/hy/node/8811 (հղումը կատարվել է՝ 02․01․2018)։ [6] Ինչպես է գործելու Ռուսաստանի հետ համատեղ ՀՕՊ համակարգը, պարզաբանելէ փոխնախարարը, URL։ [7] Հայաստանում մեկնարկել են ՀԱՊԿ-ի «Ռուբեժ-2008» զորավարժությունները,URL։ //www.panarmenian.net/arm/news/26576/ (հղումը կատարվել է՝ 18․02․2018)։ [8] Ղևոնդյան Ա., Ազգային շահերի հիմնահարցը ՀՀ անվտանգության ապահովմանառաջնային միջավայրում, Երևան 2011, էջ 127-9։ [10] Հայաստանում մեկնարկեց ՀԱՊԿ–ի «Անքակտելի եղբայրություն 2015» զորավարժությունը, URL։ [11] Մեկնարկեց «Կոբալտ-2016» զորավարժությունը, URL։ //www.a1plus.am/1459267.html (հղումը կատարվել է՝ 22․01․2018)։ [12] ՀԱՊԿ զորավարժությունները Հայաստանում. մոտ 2 հազար զինվորական ևավելի քան 400 զինտեխնիկա, URL։ //armeniasputnik.am/armenia/20171009/8978412/armenia-hapkzoravarjutiun.html (հղումը կատարվել է՝ 29․10․2017)։ [13] ՀՀ-ն ստանձնեց ՀԱՊԿ-ում նախագահությունը. Առաջնայնություններից է կառույցի ներուժի մեծացումը, URL։ //www.panarmenian.net/arm/news/197385/ (հղումը կատարվել է՝ 18․11․2017)։ //odkb-csto.org/documents/detail.php?ELEMENT_ID=8380.[15] Յուրի Խաչատուրովը նշանակվել է ՀԱՊԿ գլխավոր քարտուղար,URL։ //razm.info/100254 (հղումը կատարվել է՝ 26․11․2017)։ [16] ՆՀ-177-Ա «Հ. Բաղմանյանին Հավաքական անվտանգության պայմանագրի կազմակերպության Միացյալ շտաբի պետի տեղակալ նշանակելու մասին», URL։ //www.president.am/hy/decrees/item/4402/ (հղումը կատարվել է՝ 24․01․2018)։ Կիրակոսյան ԴավիթՀՀ-ՀԱՊԿ ՀԱՐԱԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԶԱՐԳԱՑՄԱՆ ԴԻՆԱՄԻԿԱՆ ԵՎԱՆՎՏԱՆԳՈՒԹՅԱՆ ՆԵՐԿԱ ՕՐԱԿԱՐԳԸԲանալի բառեր՝ ՀՀ, ՀԱՊԿ, Զինված ուժեր, անվտանգություն, ռազմականհամագործակցություն։

example2259

example2259

Մի կողմից հոդվածի նպատակն է ներկայացնել կոնֆրոնտացիայի զարգացման ուղին` Եվրոպական դատարանի որոշումներին համապատասխան, մյուս կողմից՝ անդրադարձ կատարել առերես կոնֆրոնտացիայի իրավունքի պրակտիկ հիմնահարցերին։ Հեղինակը քննարկել է դրանք Եվրոպայի խորհրդի, Վենետիկի հանձնաժողովի, ԱՄՆ Գերագույն դատարանի, Հայաստանի Հանրապետության Վճռաբեկ դատարանի որոշումների լույսի ներքո։ Հոդվածը միանշանակորեն կհետաքրքրի իրավաբանական ֆակուլտետների ուսանողներին, ինչպես նաև գիտական և պրակտիկ իրավաբաններին։

ՀԱԿԱՄԱՐՏՈՒԹՅԱՆ ԻՐԱՎՈՒՆՔՆԵՐԻ ԱՐԳԱՄԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ Հարցաքննության կամ առերեսման իրավունքը քրեական հանցագործություն կատարելու մեջ մեղադրվող անձի հիմնարար իրավունքներից մեկն է։ Վերջինիս ապահովումը ցանկացած ժողովրդավարական պետության քրեական քաղաքականության բաղկացուցիչ մասն է, որը հիմնված է օրենքի գերակայության հարգանքի վրա։ Առերեսման իրավունքի բովանդակությունն առավել ակնհայտ է Մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների պաշտպանության եվրոպական կոնվենցիայի 6-րդ հոդվածում, որը առողջ բանականության նորմատիվ աղբյուր է, ըստ որի `քրեական հանցագործության մեջ մեղադրվող յուրաքանչյուր ոք իրավունք ունի հատել - հարցաքննել վկաներին կամ վկաներին։ հարցաքննվել և իրավունք ունենալ զանգահարել և հարցաքննել իր վկաներին նույն պայմաններով, ինչ վկաները, ովքեր ցուցմունք են տվել իր դեմ (3-րդ մաս, կետ դ)։ Մինչև 2016 թվականի փետրվարը Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանը Հայաստանի դեմ ընդհանուր առմամբ կայացրել էր 64 վճիռ, որից 22-ը վերաբերում էր արդար դատաքննության իրավունքին, և քննարկվել էր ընդամենը 2 գործ, և ճանաչվել էր դիմումատուի առճակատման իրավունքը։ Այնուամենայնիվ, այս իրավունքի վերաբերյալ քննարկումներն ավելի տարածված են ազգային դատարաններում, և գոնե այն բանի շնորհիվ, որ առճակատումն այսուհետ ամրագրվելու է Սահմանադրությամբ 2։ Այսպիսով, եթե 1995 թ.-ին Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրությունը (2005 թ.-ին փոփոխված) չի երաշխավորում հակաքննության (առճակատման) իրավունքը։ Դեկտեմբերի 6-ի սահմանադրական փոփոխությունների և լրացումների արդյունքում Կոնվենցիայի օրենքը նույնն է 1 Տե՛ս Դ. Խաչատուրյան, Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի հիմնական նախադեպային դիրքորոշումները ապացույցների ընդունելիության վերաբերյալ։ 2 Տե՛ս վիճակագրությունը Եվրոպական դատարանի պաշտոնական կայքում ՝ www.echr.coe.int։ Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրությունն ընդգրկվեց 67-րդ հոդվածի 4-րդ կետում։ Արդյունքում, այս իրավունքը ստացավ սահմանադրական նորմատիվ կարգի կարգավիճակ, քանի որ խաչաձեւ հարցաքննության իրավունքը անխզելիորեն կապված էր արդար դատաքննության իրավունքի հետ, որը մինչ Սահմանադրական փոփոխությունները նույնպես ուներ սահմանադրական արժեքի տարրի կարգավիճակ։ Պատմական էքսկուրսիայի դեպքում պարզ է դառնում, որ Ամերիկայի Միացյալ Նահանգները գնացել են նույն ճանապարհով։ Իրավական դոկտրինը վկայում է, որ առճակատման իրավունքը ծագել է անգլո-ամերիկյան իրավական համակարգի հիմքից 3, երբ դեռ 1789 թվականը։ ԱՄՆ Սահմանադրության 6-րդ օրինագիծը նախատեսում էր յուրաքանչյուր հետապնդվող անձի առճակատման իրավունքը, որի սահմանադրական բովանդակությունը պետք է խաչաձև հարցաքններ իր դեմ ցուցմունք տված վկաներին։ ԱՄՆ Գերագույն դատարանը Mattox v. Մեկնաբանելով Միացյալ Նահանգների գործի այս սահմանադրական արգելքը, այն նշում է, որ այն ծառայում է հետևյալ երեք նպատակների համար. Ա) ապահովել, որ վկան հարցաքննվի երդման տակ, տեղյակ լինի դատավարության լրջությանը. Թույլ տվեք, որ երդվյալ ատենակալները գնահատեն վկայության արժանահավատությունը ՝ հաշվի առնելով այդ վկայի վարքը 4։ Նշված նպատակներն ավելի ընդհանրացված են. «Lee ընդդեմ Իլինոյսի Գերագույն դատարանը որոշեց, որ առճակատման իրավունքը սահմանադրորեն երաշխավորված է քրեական արդարադատության համակարգում ՝ թույլ տալով ապացույցների վիճարկում վկայի ցուցմունքների տեսքով։ Այլ կերպ ասած, դա բացառիկ գործիք է, որը խթանում է դատական ​​մրցակցությունը ՝ ապահովելով «զենքի հավասարության» սկզբունքի լիարժեք իրականացումը։ Եվրոպական կոնվենցիայում «վկա» տերմինը ունի «ինքնավար» բնույթ. Անձի կողմից «արտադրված» ցանկացած տեղեկատվություն ՝ գրավոր կամ բանավոր, եթե դա կարող է ազդել մեղադրյալի մեղավորության վերաբերյալ ազգային դատարանի որոշման արդյունքի վրա։ , Այդ մեկնաբանության համատեքստում հակընդդեմ հետաքննությունը ենթակա է այն օբյեկտի, որը կատարում է իր հասցեատերը ՝ մեղադրյալը, անկախ կենցաղային համակարգի սահմաններից։ 3 Տե՛ս Richard D., Friedman, Face to Face. Դատախազությանը դիմակայելու իրավունքի վերագտնում Վկաներ, 2004 թ., Միչիգանի համալսարանի իրավաբանական դպրոց։ 4 Տե՛ս https։ //www.law.cornell.edu/wex/Right_to_confront_Witness. փակումներ (օրինակ ՝ ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 86-րդ հոդվածում ամրագրված)։ Քրեական դատավարության օրենսգիրքը, որը հնարավորություն է տալիս իրականացնել մեղադրյալի առերեսման իրավունքը, նախատեսում է ինչպես նախաքննության, այնպես էլ դատաքննության ընթացքում։ Նախաքննական վարույթներում այն ​​իրականացվում է առճակատման միջոցով։ Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանը «Մամիկոնյանն ընդդեմ Հայաստանի» վճռի 42-րդ պարբերությունում անդրադարձել է առճակատման հիմքում ընկած այն սկզբունքին, ըստ որի, որպես կանոն, բոլոր ապացույցները պետք է ներկայացվեն հակափաստարկ ունենալու հնարավորությամբ։ գործի հրապարակային լսման ժամանակ վիճաբանություն 5։ Այսինքն ՝ 42-րդ կետի դիրքն այն ընդհանուր կանոնն է, որով պետք է կաշկանդվի քրեական վարույթն իրականացնող մարմինը։ Այնուամենայնիվ, առճակատման ապահովման այս կանոնն ունի իր բացառությունները, որոնք ապացուցում են, որ հակահետաքննության իրավունքը հարաբերական է և ոչ թե բացարձակ։ Քրեական դատավարության օրենսդրությունը համարում է վկայի իրավական կարգավիճակի հիմնական բաղադրիչին վկայություն տալու պարտավորությունը։ Իրավապահ մարմինների պրակտիկայի համակարգված վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ օրենսդիր մարմնի կամքի և գործնական իրականության միջև անջրպետ կա, քանի որ որոշ դեպքերում վկաները բարեխղճորեն չեն կատարում այդ պարտականությունը։ Մասնավորապես, հաշվի առնելով գործերի քննության ժամկետները, որոնք, կախված իրենց բարդության աստիճանից, կարող են նույնիսկ գերազանցել անհրաժեշտ ողջամիտ շեմը, վկաները նշում են նախաքննական վարույթում, բայց դատավարության ընթացքում «անհետանում են»։ , Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանը «Մամիկոնյանն ընդդեմ Հայաստանի» գործի 42-րդ կետում նշել է, որ նախաքննության ընթացքում վկայված ցուցմունքների քննությունը, քանի որ ապացույցներն ինքնին չեն հակասում 6-րդ հոդվածի 1-ին և 3-րդ կետի «դ» -ին, եթե պաշտպանությունը երաշխավորված է։ , կուսակցության իրավունքները։ Այդ իրավական դիրքի իրավական դիրքի և ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի համադրությունից պարզ է դառնում, որ եթե քրեական հետապնդման մարմինը մինչդատական ​​վարույթում առերեսում է ունեցել ՝ այդպիսով ապահովելով ամբաստանյալի խաչաքննության իրավունքի իրականացումը, ապա ավելի ուշ դատաքննության ընթացքում դատարանը չի կարող կաշկանդվել։ Այնուամենայնիվ, կարծում ենք, որ նման դիրքորոշումը սխալ կարծիք է, որը կիրառելի չէ ՀՀ իրավական համակարգում 5 Տե՛ս http։ Դրան հետապնդելու դեպքում դատարանը կխախտի առճակատման իրավունքի էությունը։ Այսպիսով, գործող քրեական դատավարության օրենսգրքի 216-րդ հոդվածում ամրագրված առճակատման իրավական կարգավորումների ուսումնասիրությունը փաստում է, որ այդ քննչական գործողությունների ընթացքում մեղադրյալների պաշտպանության իրավունքները չեն երաշխավորվում։ Մասնավորապես, գործող իրավական կարգավորումների պարագայում օմբուդսմենը առճակատման ընթացքում բացի դիտորդի կարգավիճակից այլ բան չունի։ Անգամ պաշտպանը զրկված է հարցեր տալու իրավունքից, բայց շատերը գիտեն, որ այդ դիմակայության ընթացքում մի շարք պաշտպաններ փորձում են կառուցել իրենց մարտավարությունը ՝ հաճախորդին նախապես «սովորեցնելով» հնարավոր հարցերը։ Մեր ուսումնասիրությունների համաձայն, իրավապահ պրակտիկայում քիչ են այն քննիչները, ովքեր կառուցում են իրենց քաղաքականությունը `վերապահելով օմբուդսմենին հարցեր ուղղելու իրավունքը` հաշվի առնելով առճակատման իրավունքի գաղափարախոսությունը, այսինքն `առճակատումը չի երաշխավորվում, երբ պաշտպանվում է պաշտպանությունը։ երաշխավորված չէ Վերջինը Եվրոպական դատարանի կողմից ընդունված կայուն իրավական դիրքորոշումն է, որը պայմանավորված է անձի իրավաբանական օգնության իրավունքի տրամադրմամբ։ այն երբեք չի կարող վերածվել զուտ իրավական գեղարվեստական ​​գրականության, և խաչաձեւ հարցաքննության իրավունքը կարող է դառնալ պատրանքային կամ վերացական։ Փաստորեն, ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 216-րդ հոդվածում օգտագործվում է «մասնակցել» տերմինը, որը, ըստ «Modernամանակակից բացատրական բառարանի», նշանակում է «համագործակցել» կամ «հաղորդակցվել», բայց պրակտիկայի և իրականության միջև առկա բացը ներկայումս հայեցողությամբ է։ քննիչների. Նման պրակտիկան, համաձայն ԵԽ Վենետիկի հանձնաժողովի 86-րդ լիագումար նիստում ընդունված զեկույցի, հակասում է իրավական որոշակիության սկզբունքին `օրենքի գերակայություն ապահովելու համատեքստում 6։ Միևնույն ժամանակ, կասկած չի կարող լինել, որ խախտվում է արդար դատաքննության իրավունքը, երբ առերեսման իրավունքը մեղադրյալի կողմից արհեստականորեն սահմանափակվում է պաշտպանության իրավունքի չարաշահման միջոցով։ Այսպիսով, ՀՀ վճռաբեկ դատարանի 2010 թ. Որոշումը օգոստոսի 27-ի թիվ EKRD / 0063/01/08 նախադեպային որոշման շրջանակներում քննարկվեց հիմնական հարցը, թե Պաշտպանի բացակայության պայմաններում կատարված առճակատումը չի խախտում արդար դատաքննության իրավունք։ Այս դեպքում պաշտպանը չի ներկայացել ամբաստանյալի առճակատմանը, որից հետո քննիչը մի քանի անգամ տեղեկացրել է պաշտպանին, թե ինչ է պետք անել իր պաշտպանյալի հետ։ 6 Տե՛ս զեկույցը, http։ //www.concourt.am/armenian/news/doc/CDL-AD(2011)003rev-e.pdf. Սակայն վերջինս չի ներկայացել, ինչի արդյունքում հետաքննությունը ձախողվել է։ Դրանից հետո վարույթն իրականացնող մարմինը գրավոր դիմել է ՀՀ փաստաբանների պալատի նախագահին `պաշտպանին տեղեկացնելու առերեսմանը ներկայանալու մասին, հակառակ դեպքում, ըստ օրենքի, նրան կփոխարինի մեկ այլ պաշտպան։ Փաստաբանի չներկայանալու պատճառով որոշում կայացվեց նրան փոխարինել մեկ այլ փաստաբանով, որի ներկայությամբ մեղադրյալը հրաժարվեց տեղեկացնել, որ բացի իր փաստաբանից չի ցանկանում ունենալ այլ փաստաբան։ Արդյունքում դիմակայությունը տեղի ունեցավ պաշտպանի բացակայության պայմաններում։ Վճռաբեկ դատարանը արդարացիորեն գտել էր, որ առերեսման իրավունքի խախտում տեղի չի ունեցել։ Համաձայնվելով Վճռաբեկ դատարանի դիրքորոշման հետ ՝ մենք գտնում ենք, որ առերեսման իրավունքի խախտումը չի ազդում քրեական դատավարության արդարության վրա, երբ դա տեղի է ունենում այդ իրավունքի հասցեատիրոջ մեղքով։ Հարկ է նշել, որ բոլոր դեպքերում, երբ հակընդդեմ հայցի իրավունքի հասցեատերը հրաժարվում է օգտագործել այդ իրավունքը, ապա դատաքննության արդարությունը չի խախտվում։ Վերջինս հիմնված է Եվրոպական կոնվենցիայում ամրագրված հրաժարման գաղափարի վրա։ Հարցաքննության իրավունք ունեցող անձը կարող է հրաժարվել այդ իրավունքից, օրինակ ՝ առերեսման ընթացքում լռելու իր իրավունքը օգտագործելով կամ վկայի ցուցմունքի հանձնումին ընդհանրապես չներկայանալով։ Առերեսման ընթացքում մյուս խնդիրը վերաբերում է պաշտպանության իրավունքի սահմանափակմանը `ընթացիկ քրեական դատավարության պատճառով։ Ներկայիս քրեական գործի նախկին դոկտրինալ մեկնաբանությունները ցույց են տալիս, որ այդ ձիու մեջ երաշխավորված չէ պետական-մասնավոր շահերի արդար հավասարակշռությունը 7։ Մասնավորապես առկա կիսամրցակցային ձիու համատեքստում, որտեղ նախաքննության ընթացքում պաշտպանի կողմից ապացույցներ հավաքելու կարողությունը էապես սահմանափակ է, դատավարության ընթացքում առճակատման հետ մինչդատական ​​առճակատման համարժեքության մասին խոսք լինել չի կարող։ Գործող իրավական կարգավորմամբ Պաշտպանը գործի նյութերին ծանոթանում է միայն նախաքննության ավարտից հետո։ 7 Տե՛ս Ս. Դիլբանդյան, Հայաստանի Հանրապետության քրեական դատավարության նախաքննության ընթացքում անձնական իրավունքների և իրավական շահերի պաշտպանության ապահովում, ԵՊՀ հրատարակչություն, 2011, Երևան, էջ։ 78 Այն ուղղությունը, որն ունենալու է օմբուդսմենը նախաքննական վարույթում, զգալիորեն սահմանափակ է։ Նման եզրակացությունը ենթադրում է, որ մեղադրյալի համար բավարար պաշտպանվածություն ունենալու համար իր պաշտպանական վկաներին բողոքարկելու միջոցով `պաշտպանության իրավունքի երաշխավորմամբ, կարող է արդյունավետ օգտագործվել միայն դատաքննության ընթացքում, ինչը չի կարող փոխարինվել անպատշաճ նախաքննության առճակատմամբ։ Ընդհանրապես, հաշվի առնելով փաստաբանական պրակտիկան, երբ մենք փորձում ենք գնահատել, թե արդյոք նախաքննական դատավարության ընթացքում հեռակա ցուցմունք տվող անձին երաշխավորված է առճակատման իրավունքը, մենք պետք է քննությունը հանձնենք բազմակողմանի թեստով, որը պայմանական է։ կոնվենցիայի փաստաթուղթ։ Ընկալվում է, որ այն զարգանում է իրավական քաղաքակրթության ներկա փուլում։ Տարիներ շարունակ Եվրոպական դատարանի որոշումներում մշակվել են մեղադրյալների առերեսման իրավունքի խախտումը ստուգելու թեստեր։ մինչև 2015 թ. դեկտեմբերի 15-ի վճիռն ամփոփվեց Եվրոպական դատարանի Մեծ պալատի կողմից, Ալ-Խավաջան և Թահերին ընդդեմ Միացյալ Թագավորության »վճիռը 8, սակայն, 2015 թ. դեկտեմբերի 15-ին, 2006 թ. դեկտեմբերի 15-ին, Եվրոպական դատարանի Մեծ պալատը Մարդու իրավունքները որոշում կայացրեցին Կոնվենցիայի 6 3 3 (դ) հոդվածի վերաբերյալ Գերմանիայի նոր վճռում 9։ Առերեսման իրավունքի խախտումը ստուգելու համար թեստը բաղկացած է երեք հարցից։ ա) վկա չճշտված դիրքը որպես ապացույց վերցնելու համար վկա չլինելու հիմնավոր հիմք կար. բ) բացակա վկայի նախորդ ցուցմունքը վճռական էր կամ բացառապես հիմնավորված էր ամբաստանյալի դատապարտման վրա։ Կային բավարար հակակշիռներ, ներառյալ քրեական երաշխիքները , փոխհատուցել պաշտպանական բացերը չստուգված ապացույցների վերցման արդյունքում։ Միևնույն ժամանակ, թեստի յուրաքանչյուր հարց, ընդհանուր առմամբ, թեստի արդյունքները, ընդհանուր առմամբ, նպատակ ունեն պատասխանելու այն հարցին, թե արդյոք դատավարությունն ընդհանուր առմամբ արդարացի էր։ Վերջինիս մեծ նշանակություն է տրվել Եվրոպական դատարանի կողմից, այդ իսկ պատճառով դատավորներ Spielmann- ը, Karakas- ը, Sajo- ն և Keller- ը, ովքեր հատուկ կարծիք ունեին վճռի վերաբերյալ, իրենց կարծիքի 19-րդ կետում նշել են, որ նրանք ունեն ողջամիտ վախ, որ արտահայտված դատավճիռը կարող է կտտացնել մեկ հարցի վրա, թե արդյոք դատավարությունը 8 Տես http։ 9 Տե՛ս http։ Նա լիովին արդար էր։ Նրանք նշել են, որ այդ վճռում օգտագործված թեստը կիրառվելու է Եվրոպական դատարանի նախադեպային դիրքերում ՝ «Schatschaschwili test» վերնագրի ներքո։ Նախ նշենք, որ թեստի առաջին հարցի պատասխանը չի կարող ինքնաբավ լինել 6-3-րդ խախտումը ճանաչելու համար `բացառելով թեստի մյուս հարցերին հղումը։ Քանի որ առաջին հարցը նախնական բնույթ է կրում, այն ենթակա է գնահատման երկրորդ հարցի համատեքստում ՝ պարզելու, թե մեղադրյալի դատապարտումը վճռական է եղել, թե բացառապես հիմնված է այդ ցուցմունքի վրա։ Միևնույն ժամանակ, պետք է հիշել, որ պետությունը դրական պարտավորություն ունի ձեռնարկելու ողջամիտ քայլեր `ապահովելու Կոնվենցիայի 6-րդ հոդվածով սահմանված երաշխիքների արդյունավետությունը (« Գաբրիելյանն ընդդեմ Հայաստանի »§ 8110)։ Դատաքննության ընթացքում վկայի բացակայության պատճառը համարվում է «հարգելի», եթե դա, ըստ էության, ցույց է տալիս օբյեկտիվ դիտորդի բացակայության օբյեկտիվ կամ իրավական հիմքերը։ Դա կարող է լինել, օրինակ, մեղադրյալի կողմից վկային նախկինում հնչեցրած վախը կամ սպառնալիքը կամ նրա վատառողջությունը կամ այլ պատճառներ։ Միևնույն ժամանակ, դատարան ներկայանալու հիմնավոր պատճառը չի կարող գնահատվել այն պայմաններում, երբ դատարանները միջոցներ չեն ձեռնարկել նրա գտնվելու վայրը պարզելու և նրա ներկայությունն ապահովելու ուղղությամբ։ Թեստի երկրորդ հարցը վերաբերում է ապացույցների զանգվածին. Անհայտ կորած վկայի ցուցմունքը, alia, ամբաստանյալի դատապարտման զանգվածի մեջ միակն է, որը միայն որոշիչ է։ Մեղադրյալի դատապարտման համար չճշտված ապացույցների կարևոր նշանակությունը ենթակա է գնահատման `ապացույցների ամբողջ մարմնում ուսումնասիրելով այլ ապացույցներ։ Որքան շատ են մյուս ապացույցները հաստատում չճշտված ապացույցների բովանդակությունը, այնքան պակաս համոզիչ են այդ ապացույցները մեղադրյալին դատապարտել։ ՀՀ վճռաբեկ դատարանը, հիմք ընդունելով Եվրոպական դատարանի վճիռները, 2011 թ. Հոկտեմբերի 10-ի թիվ LD / 0212/01/10 որոշման համաձայն, «Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի կայացված նախադեպային իրավունքի հիման վրա , Վճռաբեկ դատարանը գտնում է, որ դատապարտման հիմքում հակընդդեմ հայցի (առճակատման) իրավունքը չապահովված ապացույցների վրա հիմնվելը քրեական դատավարության օրենսդրության էական խախտում չի հանդիսանա, եթե ապացույցները համոզիչ չեն։ Այլ կերպ ասած, առանց հաշվիչի 10 Տե՛ս http։ Ապացույցները որպես դատապարտման հիմք կասկածի տակ դնելու արգելքը բացարձակ չէ, ուստի այս դեպքում հնարավոր է ապահովել պետական ​​և մասնավոր շահերի հավասարակշռություն ՝ հանրային շահերի ավելի մեծ ներգրավմամբ։ » Թեստի երրորդ հարցը վերաբերում է պետության կողմից ձեռնարկված հնարավոր ողջամիտ քայլերին, որոնք կփոխհատուցեն դատավարության ընթացքում վկայի բացակայությունը `ապահովելով վերջիններիս կողմից տրամադրված տվյալների հավաստիությունը։ Իռլանդիայի Գերագույն դատարանը IRL-1998-2-005 որոշմամբ որոշում կայացրեց այն մասին, որ չի եղել արդար դատաքննության իրավունքի խախտում `տեսանյութերի հեռարձակմամբ ցուցմունք տալով, այլ ոչ թե մեղադրյալի ֆիզիկական ներկայությամբ։ Նման մոտեցումը նաև հակակշռող միջոցներից է `դեմ առ դեմ դիմակայության իրավունքը (դեմ առ դեմ) ապահովելու համար։ Նման հակակշռի օգտագործումը թույլատրելի է նաև Եվրոպական դատարանում (Chmura v. Poland, No. 18475/05, § 50)։ ԵԽ Նախարարների կոմիտեի Վկաներ վախեցնելու իրավունքի պաշտպանության մասին 1997 թ. Հռչակագիրը թիվ R (97) 13 հանձնարարականում ասվում է, որ պաշտպանության իրավունքները հարգելիս վկաներին պետք է հնարավորություն տրվի ցուցմունք տալ նրանց պաշտպանելու այլընտրանքային միջոցներով։ մեղադրյալի հետ առերեսման դեպքում ահաբեկումից 12։ Այս առումով, 334-րդ հոդվածում ՀՀ Ա հինգերորդ գումարման յոթերորդ նստաշրջանի օրակարգ ընդգրկված Քրեական դատավարության նոր օրենսգրքի նախագիծը նախատեսում է բավականին յուրօրինակ իրավական կարգավորումներ։ Նախ նախատեսվում է տուժողին կամ վկաներին հարցաքննել մեղադրյալի տեսողական զննումից դուրս ՝ առանց նրանց մասին տեղեկությունները մեղադրյալի ներկայացնելու։ Բացի այդ, հաշվի առնելով պաշտպանության իրավունքները ՝ առաջնորդվելով պետական-մասնավոր շահերի հավասարակշռության ապահովման գաղափարախոսությամբ, նախատեսվում է, որ ամբաստանյալի պաշտպանության իրավունքի արդարացիությունն ապահովելու համար դատարանն իրավունք ունի տրամադրել վերաբերյալ ամբաստանյալը իրական տեղեկատվությամբ։ Հակակշիռ միջոցներից մեկը այլ ապացույցների ձեռքբերումն է, որոնք ինքնին վերահաստատում են չճշտված ապացույցների բովանդակությունը։ 11 Տե՛ս http։ 12 Տե՛ս http։ այդպիսով ազդելով դրա բովանդակության արժանահավատության գնահատման վրա։ Մեկ այլ հակակշիռ `նախաքննության վարույթում հակահետաքննության տրամադրումն է, որը մենք գործող իրավական կարգավորմամբ ընդունելի չենք համարում` առերեսման ընթացքում ամբաստանյալի պաշտպանության անհամաչափ սահմանափակման պատճառով։ Ի վերջո, խաչաձեւ հարցաքննության իրավունքն իրականացնելիս մենք ապահովում ենք, որ պաշտպանական կողմի շահերը հավասարակշռված լինեն ցուցմունք տալու կոչված վկաների կամ տուժողների շահերի հետ 13։ Միևնույն ժամանակ, շատ կարևոր է, որ առերեսման իրավունքի հետ մեկտեղ մեղադրյալին հնարավորություն տրվի ներկայացնել գործի հանգամանքների իր վարկածը ՝ կասկածի տակ առնելով բացակայողի կողմից տրամադրված տեղեկատվության իսկությունը։ , այդպիսով ապացուցելով այլ վկաների տրամադրած տեղեկատվության անհամապատասխանությունը։ Թեստի երեք հարցերին պատասխանելուց հետո վերջնական եզրակացության հասնելու համար անհրաժեշտ է հիմնավորված պատասխան տալ այն հարցին, թե արդյոք դատավարությունն ընդհանուր առմամբ արդարացի էր։ Այս հարցը ինքնաբավ նպատակ չի հետապնդում, այդ հարցի պատասխանը գալիս է թեստի երեք հարցերի պատասխաններից 14։ Կարծում ենք, որ այս հարցի պատասխանը պետք է դիտարկել իրավաբանական ըմբռնման ազատական-իրավական տեսության շրջանակներում, համաձայն որի `օրենք և իրավունք տարբերակելու համատեքստում արդարությունը ներառված է« օրենք »հասկացության մեջ 15։ ոչ թե օրենքի տառից, այլ բանական իրականության մեջ արտացոլված օրենքի ոգուց։ Քանի որ հնարավոր չէ ուղղակիորեն ամրագրել այն իրավական նորմերի սպառիչ ցանկը, որի դեպքում հնարավոր կլինի եզրակացնել, արդյոք պետությունը ձեռնարկել է բոլոր անհրաժեշտ քայլերը ՝ ապահովելով անձի առճակատման իրավական իրականացման նախադրյալները։ օրենքի համընդհանուր հավասար պահանջներին համապատասխան։ Գերմանիայի ընդհանուր իրավունքի տեսությունը տարբերակում է «փաստաթղթավորում» հասկացությունը, որը նշանակում է բոլոր նախադրյալները։ 13 Տե՛ս Արդարադատության մատչելիության հիմնախնդիրները Հայաստանի Հանրապետությունում, խմբ. Դ. Ավետիսյան, «Ասողիկ» հրատարակչություն, Երևան, էջ 22։ Ուրախալի է, որ այս թեստի կիրառման տարրերն արդեն սկսել են արտացոլվել ազգային դատարանների իրավապահ պրակտիկայում, օրինակ `դա նկատելի է 2015 թ.-ին։ ՀՀ դատարանի թիվ SHD / 0172/01/12 վճիռ։ վճռաբեկի փետրվարի 27-ին։ 15 Տե՛ս ԱԳ Վաղարշյան, Պետության և իրավունքի տեսություն 2, ԵՊՀ հրատարակչություն, Երևան, 2011, էջ։ 40 ամբողջականությունը, որը պետք է առկա լինի, որպեսզի իրավական գործողություններ ձեռնարկվեն 16։ Խաչմերուկի իրավունքի նախադրյալները թեստի երեք աստիճաններն են, որոնց արդյունքում կարող է լինել իրավական հետևանք ՝ արդար դատաքննության իրավունքի խախտում։ Կարծում ենք, որ հակահետաքննության փաստաթղթերի սահմանազատումը պրագմատիկ խնդիր է։ այն ամբողջական պատկերացում է տալիս խաչաքննության իրավունքի խախտումների բացահայտման ուղղությամբ ձեռնարկված քայլերի մասին, որոնք իրականում փոխկապակցված են։ Երբ դատական ​​վեճի առարկա է հանդիսանում մեղադրյալի կողմից հարցաքննության իրավունքի խախտման փաստը, յուրաքանչյուր դատավոր պետք է հետագայում անցնի քննությունը երեք քայլով և կատարի համապատասխան եզրակացություն։ Խախտման առկայությունը կամ բացակայությունը ճանաչելու պատճառները պետք է լինեն հետևողական, պարզ, միանշանակ և ոչ հակասական։ Ինչպես նշված է Եվրոպական դատական ​​խորհրդատվական խորհրդի (CCJE) դատական ​​որոշումների որակի վերաբերյալ 11 (2008 թ.) Եզրակացության 36-րդ պարբերությունում, դրանք պետք է ընթերցողին թույլ տան հետևել այն դատողությունների «շղթային», որով դատավորը կայացրեց այդ որոշումը 17։ Հարկ է նշել, որ վերոնշյալ թեստի քայլերն ամփոփված են Քրեական դատավարության օրենսգրքի նոր նախագծում, մասնավորապես `պատշաճ ապացույցի սկզբունքով, համաձայն որի դատապարտումը չի կարող հիմնված լինել բացառապես կամ հիմնականում այն ​​անձի վրա, որի դեմ ամբաստանյալը կամ նրա փաստաբանը հնարավորություն չուներ հարցաքննելու։ , Նոր Քրեական դատավարության օրենսգրքի նախագիծը երաշխավորում էր անձի կողմից ցուցմունքներ պահելու շրջանակներում հարցաքննության իրավունքը, քանի որ առանց այդ երաշխիքի, ցուցմունքներ հանձնելը կլինի ոչ ավանդական, և, այսուհետ, նաև հակասահմանադրական։ Մասնավորապես, նոր նախագծի 313-րդ հոդվածը նախատեսում է հետևյալ երաշխիքները. Ապահովում է խաչաքննության իրավունքի իրականացումը ցուցմունքի պահման ընթացքում։ 16 Տե՛ս M. Sachs, Հիմնարար իրավունքների ընդհանուր ուսուցման հիմունքները Գերմանիայում, Երեւան, 2012, էջ։ 53 17 Տե՛ս https։ //wcd.coe.int/ViewDoc.jsp?id=1924745&Site=COE. Եվրոպական դատարանի Մեծ պալատ, 2015 թ. Դեկտեմբերի 15-ի վճռով ճանաչված խախտումը վերաբերում էր նաև ըստ էության ցուցմունքների պահմանը, բայց վերջիններիս ընթացքում Եվրոպական կոնվենցիայի Պայմանավորվող կողմը `ի դեմս Գերմանիայի, չի ապահովել իրավունքը։ խաչաձեւ հարցաքննել մեղադրյալին ՝ իմանալով, որ վկաները օտարերկրյա քաղաքացիներ են։ Չնայած դատավարության ընթացքում ձեռնարկված բոլոր ողջամտորեն անհրաժեշտ քայլերին `մեղադրյալի կողմից հարցաքննության իրավունքը ապահովելու համար, այն հաջող չէր։ Արդյունքում, Եվրոպական դատարանը, թեստի երեք փուլ անցնելով, եկավ այն եզրակացության, որ դատավարությունն ընդհանուր առմամբ արդարացի չէ։ Այսպիսով, ամփոփելով իրավական քաղաքակրթության ներկա համատեքստում հակահետաքննության (առճակատման) իրավունքի ընթացիկ զարգացումները, ակնհայտ է, որ այս գիտական ​​աշխատությունում ներկայացված հակահետաքննության իրավունքի խախտումը բացահայտելու քայլի փաստաթղթավորումը զարգացած է ժամանակակից եղանակով։ Առնոլդ Վարդանյան Հակամարտության իրավունքի ընթացիկ զարգացում (հիմնաբառեր)։

example181

example181

Հոդվածում ներկայացված են Կարկաչուն գետի ստորին հոսանքի վայրի աճող դեղաբույսերի տարածվածությունը, բուսածածկույթի բազմազանության գնահատումն ու տարածքի բնակչության կողմից դրանց հավաքման ծավալները։ Գնահատելով և վերլուծելով տարածքի բուսատեսակների օգտագործման ծավալներն ու նշանակությունը բնակչության կողմից՝ կատարվել են բնական բուսածածկույթի պահպանման ուղղությամբ վերլուծություններ և առաջարկություններ։

Հայաստանի բնակչության բարեկեցությունըմեծապես կախված է բուսական պաշարների առկայությունից, որոնքերկրի համար հանդիսանում են ռազմավարական ռեսուրսներ։ Այդտեսակետիցկենսաբազմազանությունը,ունենալով էկոհամակարգերի կայունությունը ապահովող բարձրհատկանիշներ, միաժամանակ հանդիսանում է երկրի տնտեսականզարգացման նախապայմանը։ Վայրի օգտակար բույսերի էնդեմիկ ներկայացուցիչները պայմանավորում են գյուղատնտեսության այնպիսիբնագավառների զարգացումը, ինչպիսիք ենբուսաբուծությունը,դեղագործությունը, թեթև և սննդարդյունաբերության որոշ կարևորճյուղերը։ Ապացուցվածշրջաններում աճող վայրիդեղաբույսերի օգտակար հատկություններն ակնհայտորեն բարձր են,որի պատճառով դրանց հավաքը տարեցտարի ավելանում է [1]։ լեռնայինէ, որլանդշաֆտներումՆյութը և մեթոդիկան։ Շիրակի մարզում Կարկաչուն գետի ստորինհոսանքի աճողբուսատեսակների (դեղաբույսերի) բազմազանությունն ուսումնասիրելուև վայրի աճող դեղաբույսերի նշանակությունը տարածքի բնակչությանշրջանում պարզելու, ինչպես նաև բնակչության կողմից դեղաբույսերիհավաքչությանուսումնասիրելու նպատակով մեր կողմից իրականացվել է տեղանքի քարտեզագրում՝ըստ բուսատեսակների պոպուլյացիաների խտության և տարածվածության, ինչպես նաև տարածքի բնակչության հետ սոցիոլոգիականհարցումների կազմակերպում, դրանց տվյալների վերլուծություն ևգնահատում։ առանձնահատկություններնԳարնան սկզբից մինչև ուշ աշուն հետազոտվող տարածքիցհավաքվել և հաշվարկվել են բազմաքանակ վայրի աճող դեղաբույսեր, որոնց պոպուլյացիաները նեղանում, լայնանում, քչանում և շատանումեն՝ կախված Կարկաչուն գետին մոտ կամ հեռու աճելու պայմաններից(մանրամասնորեն ներկայացված են մեր կողմից կազմած քարտեզում ևբացատրական մասում)։ Հանրապետության տարածքում Ախուրյանի ամենանշանավորվտակը Կարկաչուն (Քառանգո) գետն է (վերին հոսանքներում մինչևԱրթիկ ջուր վտակն ընդունելը կոչվում է նաև Մանթաշ), որի միջինտարեկան հոսքն իր ջրահավաք ավազանի մեծության հետ համեմատածզգալիորեն փոքր է (չի գերազանցում տարեկան 55 մլն. մ3)։ Կարկաչունըսկիզբ է առնում Արագած լեռնազանգվածի հյուսիսարևմտյան լանջերից(3150 մ բարձրությունից) և Շիրակի մարզի Ղարիբջանյան և Գետքգյուղերի սահմանագծին մոտ թափվում Ախուրյան գետը՝ գետաբերանից115կմ հեռավորության վրա։ Կարկաչուն գետի ստորին հոսանքի հողերըմարգագետնատափաստանային սակավաչոր, միջին էրոզացված հողերեն։ Այստեղձմռանը՝սառնամանիքային եղանակներ։ Տարածքի հողերում տարվա տարբերժամանակահատվածներում աճում են տարբեր բուսատեսակներ՝հայկականհայտնի տարբերդեղաբույսեր։ են ամռանը՝ժողովրդականբժշկությանիշխումչորային,իսկմեջՏարածքի բուսատեսակները բավականին բազմաքանակ են, որըպայմանավորված է բազմաթիվ գործոններով՝ օդի ջերմաստիճանով ևհարաբերական խոնավությամբ,թույլ անձրևներով, տեղանքիթեքությամբ և այլն [2], ընդ որում՝ առավել շատ բուսատեսակներ, այդթվում՝ նաև դեղաբույսեր, տարածքում հանդիպում են ամռան վերջին և վաղ աշնանը (հուլիս-սեպտեմբեր ամիսներին)։ Հավաքել և ուսումնասիրել ենք վայրի աճող դեղաբույսերիհատկապես 9-10 տեսակ, որոնք առավել շատ են հավաքվում ևօգտագործվում. դրանք են՝ ուրց սողացող - Thymus serpyllum L., եղինջերկտուն - Urtica dioicaL., օշինդր դառը – Artemisa absinthium, խատուտիկդեղատու - Taraxacum officinale F.H. Wigg, եղերդակ սովորական –Cichorium intybus L., կաղշնակ սովորական - Onopordon acanthium L.,եզան լեզու մեծ - Plantago major L., հազարատերևուկ հատվածատերև Achillea millofolium L., անանուխ երկարատերև – Mentha longifolia (L.)Huds։ Տարածքի բազմազանությունը կազմող և բնակչության կողմիցհավաքվող բուսատեսակներն ուսումնասիրելիս հաշվի ենք առել այնհանգամանքը, որ տարածաշրջանի բնակչության շրջանում հատկապեսդեղաբույսերի որոշ տեսակներ մեծ հետաքրքրություն են ներկայացնումև մեր կարծիքով՝ ունեն բավականին մեծ նշանակություն, քանի որ վաղգարնանից մինչև ուշ աշուն բնակչության կողմից կատարվում է բույսերի հավաք։ Կարկաչուն գետի ստորին հոսանքի տարածքի բուսական պոպուլյացիաներիքարտեզագրումլանդշաֆտիէհատվածում տարածվածՔարտեզի վրա նշագրված է բուսատեսակների պոպուլյացիաներիտարածական դասավորությունը, որը ցույց է տալիս, որ ապրիլ – մայիսամիսներինենմիջինդեղաբույսերից եղինջ երկտունը(Urtica dioica L.), որը հաճախառաջացնում է հոծ անանցանելի բուսուտներ։ Կարկաչուն գետիերկարությամբ, հատկապես Ղարիբջանյան և Գետք գյուղերը բաժանողգետի վրա գտնվող կամրջի տակ հունիսից հուլիս ծաղկում է սողացողուրցը (Thymus serpyllum L.) (քարտեզում նշագրված 2–րդը), որիպոպուլյացիաներն ավելի քարքարոտ, արևաշատ բլրի վրա են՝ գետիցբավականին հեռու։ Ազատանգյուղի տարածքին մոտենալով՝տարածվում են փոքր և կտրտված պոպուլյացիաներով։ Նշագրված 3 –րդդեղաբույսը օշինդր դառն է (Artemisa absinthium L.), որը ծաղկում էհուլիս – օգոստոս ամիսներին և տարածված է Կարկաչուն գետի ստորինհոսանքի երկարությամբ ձգված լանդշաֆտներում։ 4-րդ դեղաբույսըխատուտիկ դեղատուն է (Teraxacum officenale Welg.). ծաղկում է մայիս –հունիսին, պտուղները հասունանում ենօգոստոսին։ Աշնանըխատուտիկը նորից է ծաղկում [4]։ Տարածքում այն աշնանը ավելի հոծբուսուտներովհանդիպում։ Խատուտիկի պոպուլյացիաներըչափավոր խոնավ հողերում։ 5 –րդը եղերդակտարածվում ենսովորականն է (Cichoriumintybos L.). աճում է գետի ափամերձտարածքում և դրանից հեռու՝ հարակից ցորենի արտերի մերձակայքումև ճամփեզրերին։ 6-րդը կաղշնակ սովորականն է (Onopordon acanthiumL.), ծաղկում է հունիսից մինչև սեպտեմբեր, աճում է ամբողջտարածքում,ցրվածպոպուլյացիաներով։ 7-րդը եզան լեզուն է (Plantago major L.)։ Կարկաչունգետի տարածքում տարածված է բույսի միջին և նշդարատերևտեսակները, ծաղկում է մայիս – հունիս ամիսներին, պտուղներըհասունանում են ամռանը։ Բույսն այս տարածքում աճում է ցաքուցրիվբուուտներով։ 8-րդը հազարատերևուկ հատվածատերևն է (Achilleamillofolium L.), ծաղկում է հունիսից մինչև սեպտեմբեր, սերմերըհասունանում են սեպտեմբերին։ 9-րդը անանուխ երկարատերև –Mentha longifolia (L.) Huds. է, որն աճում է համեմատաբար խոնավհողերում, գետի մոտ տարածքում։ Դեղաբույսերի նշանակությանը տարածքի բնակչության շրջանում մեծդերդեղաբույսերիհավաքչությանը։ Այդ իսկ նպատակով կազմեցինք հարցաթերթիկներ՝տարածքիհարցումներսոցիոլոգիականբնակչությանվերագրելով՝ուշադրությունհրավիրեցինքէ փոքրևդեղաբույսըհանդիպումհետգնահատելու,կազմակերպելու և հավաքած տվյալների վերլուծությունների հիմանվրաբուսատեսակներիհավաքչության արդյունքում դրանց օգտագործման ազդեցությունն ուարդյունավետությունը բնակչության շրջանում։ դիտարկելու տարածքիՄեր կողմից հարցման են ենթարկվել 2 գյուղերի (Ղարիբջանյան ևԳետք) 100 բնակիչներ։ Հարցաթերթիկների հարցումների արդյունքներիցպարզվեց, որ գյուղացիների մեծ մասը հավաքում և օգտագործում է՝ 70%-ը՝ դաղձ և ուրց, 12%-ը մատնանշել են երիցուկ, եղինջ, ճարճատուկ,ավելուկ, 15%-ը՝ եզան լեզու, խատուտիկ, իսկ 3%-ը նշել է այնպիսիդեղաբույսեր, որոնք տարածքում քիչ են հանդիպում (ժողովրդականանվանումով՝ ղանթափա և մարեմխոտ)։ Հարցաթերթիկների հարցման մի քանի արդյունքներ. Գծապատկեր 11. «Տարածքիցի՞նչդեղաբույսերհարցինգյուղացիների 90% -ը պատասխանել է՝ դաղձ և ուրց, 2%-ը՝հազարատերևուկ, 4%-ը՝ խատուտիկ, 4% -ը ՝եղինջ և ճարճատուկ։ օգտագործում»եքԴեղաբույսերին տարածքի բնակչության շրջանում բավականիննշանակություն վերագրելով` մենք ուշադրություն հրավիրեցինք մեկայլ հարցի՝ դեղաբույսերի հավաքչությանը և բնակչության կողմիցդրանց ճիշտ պահպանությանը։ Տեղանքի բնակչության և դպրոցականների հետ հանդիպումներկազմակերպելիս համոզվեցինք, որ նրանք ավելի շատ տարածքի վայրիբույսերը որպես տարբեր հիվանդությունների դեմ բուժող միջոցներիրենցընտանիքի անդամներիօգտագործելու փորձին են ծանոթ, բնակիչների մի մասնէլխոստովանեց, որ ավելուկը, դաղձն ու ուրցը վաճառում են Գյումրիքաղաքի շուկայում՝ օրվա կարիքները հոգալու համար։ Նրանցիցշատերըհիվանդություններիօրինակներով մեզ պատմում էին տարբեր բույսերի հրաշագործներգործությունների մասին, սակայն մեծամասնությունը տեղյակ չէրբույսերի հավաքման, չորացման կանոնների ճիշտ կազմակերպմանը։ Տարածքի բնակչության ու հարակից երկու գյուղերի դպրոցներիաշակերտության հետ հանդիպումերից համոզվեցինք, որ բնակիչներըմեծ մասամբ դեղաբույսերն արմատով են քաղում, քանի որ, ըստ նրանց,դա ավելի հեշտ է, հատկապես դաղձ և ուրց հավաքելիս։ Գծապատկեր 2Եզրակացություններ և առաջարկություններ։ Կարկաչուն գետիստորին հոսանքում տարածված վայրի աճող բուսատեսակներն ունենառատ աճ և տարածքի բնակչության շրջանում կարևոր տնտեսական ևառողջապահական հետաքրքրություն են ներկայացնում։ Սակայն,ենթարկվելով անկանոն և անօրինական հավաքի, անտեսվում են վերաճի հնարավորություններն ու դրա անհրաժեշտությունը։ Քանի որբնության մեջ բուսատեսակները անսպառ չեն, ապա արժեքավոր վայրի դեղաբույսերը պետք է գտնվեն առանձին հսկողության տակ։ Բնության ևնրա ռեսուրսների պահպանման միջազգային միության «Կարմիրգրքում» նշված է, որ մեր հանրապետության բուսանմուշների 15% -ըգտնվում է վերացման վտանգի տակ։ վերոգրյալըև տարածքիՀաշվի առնելովբնակչությանսոցիալական ծանր վիճակը՝ գտնում ենք, որ Կարկաչուն գետի ստորինհոսանքի բուսատեսակների նկատմամբ հատուկ պահպանությունկազմակերպելով՝ տեղական ինքնակառավարման մարմինները կարողեն մեր հանրապետության դեղահումքի ֆարմացեպտիկ մթերողկազմակերպությունների հետ պայմանագիր կնքել, որպեսզի տարածքիբնակիչները, համագործակցելով տվյալ կազմակերպության հետ ևպահպանելով հավաքչության ճշգրիտ սկզբունքները, մթերեն տարածքիվայրի աճող դեղաբույսերը։ Մշակվող դեղաբուսական հումքի մթերումը, դեղաբույսերիվերամշակումը կարևոր աղբյուրներից մեկն է, որը հետագայումկապահովիևդեղամիջոցների արտադրության օրեցօր աճող պահանջարկը մերերկրում։ կենսաբանական ակտիվնյութերիսննդումՏարածքի բուսատեսակները կարող են օգտագործվել զովացուցիչ ևբուժիչ թեյերի պատրաստման նպատակով, որոնք մեծ պահանջարկունեն Հայաստանում և նրա սահմաններից դուրս, ուստի շահագրգիռանձանց և կազմակերպությունների համար տարածքիբուսատեսակները կարող են թեկուզ փոքր արտադրությունների համարհումքիձևով կազմակերպելով տարածքի օգտակար բույսերի հավաքը։ և խելացիօգտակարծառայել՝բազաճիշտՎայրի աճող դեղաբույսերի հավաքչության ևչորացմանկանոնների ճիշտ պահպանման նպատակով առաջարկում ենք նաև, որմարզիշահագրգիռ կառույցների կողմից կազմվեն ուղեցույցտեղեկատուներ, քարտեր (ինչպես ընդունված է շատ երկրներում),որտեղ տեղեկատվություն կտրվի տվյալ բուսատեսակի պահպանությանվերաբերյալ, հատկապես, հավաքչության շրջանում բնակչությանը տրամադրելու համար։ Այս գործընթացը կարելի է կազմակերպել Շիրակի մարզպետարանի միջոցով՝ ներգրավելով համապատասխանմասնագետների, այդ թվում՝ ՇՊՀ-ի աշխարհագրության, կենսաբանության և քիմիայի ամբիոնի մասնագետներին, ուսանողներին,որոնք մտահոգ են հարցի առնչությամբ։

example1656

example1656

Հոդվածը նվիրված է հայկական պետության սկզբնավորման ժամանակներից մինչեւ նորանկախ հանրապետության շրջանը` պետության, կրոնի եւ իրավունքի հարաբերակցության որոշ առանցքային հիմնախնդիրների վերլուծությանը։ Սույն հարաբերությունների համատեքստում հստակեցվում են միմյանց հաջորդող վեց պատմաշրջանները։ Պատմական եւ իրավական փաստերի վերհանման եւ դրանց վերլուծության միջոցով բացահայտվում է պետության որդեգրած դիրքը` հոգեւոր կառույցների, կրոնավոր դասի եւ առհասարակ կրոնի նկատմամբ։

Աշխարհիկ պետություն հայեցակարգի ներդրումը, անկասկած, անհրաժեշտ խթան է Հայաստանի Հանրապետությունում ժողովրդավարական հասարակություն կառուցելու համար։ Բայց նախքան աշխարհիկ դառնալը անհրաժեշտ է նկատել, թե Հայաստանն ինչ պատմական ժամանակաշրջաններ է մտել կրոնի և հոգևոր դասի նկատմամբ վերաբերմունքի առումով։ Այս առումով անհրաժեշտ է ներկայացնել փուլ առ փուլ նկարագրությունը աշխարհիկ և հոգևոր իշխանությունների միջև Հայաստանի պատմության սկզբից մինչև Հայաստանի երրորդ Հանրապետություն, ընդգծել նախաքրիստոնեական և հետքրիստոնեական հայկական առանձնահատկությունները։ պետություն, բացահայտեք պետությունն ու հոգևորականությունը պատմական որոշակի ժամանակահատվածում։ , Վերոհիշյալի համատեքստում այս հարաբերությունների և դրանց էվոլյուցիայի հետևյալ պատմական ժամանակաշրջանները պայմանականորեն կարելի է առանձնացնել. 1) աստվածաբանական շրջան, 2) թագավորի և քահանայապետի պաշտոնների բաժանման ժամանակաշրջան, 3) քրիստոնեությունը որպես պետական ​​կրոն, 4) Հայաստանի առաջին հանրապետության ժամանակաշրջան, 5) աթեիզմ Սովետական ​​շրջան, 6) աշխարհիկ պետության ժամանակակից ժամանակաշրջան։ Ավելին, այս փուլերն ունեն իրենց առանձնահատկություններն ու զարգացման նշանակությունը։ Մասնավորապես. 1. Աստվածաբանական ժամանակաշրջանի վերաբերյալ։ Հին Հայաստանում ՝ թագավորական կառավարության կողքին, կար մեկ այլ ազդեցիկ դաս ՝ հոգևորականություն։ Հոգևորականության դասը բնութագրվում էր իր շոշափելի դերակատարմամբ պետական ​​կառավարման և հասարակական կյանքի տարբեր ոլորտներում։ 296 ԻՐԱՎԱՍՈՒԹՅՈՒՆ Թագավորական ընտանիքը զբաղեցնում էր քահանայապետի պաշտոնը, և թագավորը նույնպես գործում էր որպես քահանայապետ։ Հին շումերական արձանագրություններում կան վկայություններ հայկական առաջին պետական ​​կազմավորման `Արատտա 1-ի մասին։ Արատտան, որը շումերական դիցաբանության մեջ հիշատակվում է որպես «սուրբ օրենքների և անմահների երկիր», այն աստվածապետությունն էր, որում աշխարհիկ և հոգևոր իշխանությունը գտնվում էր հոգևորականների ձեռքում, որոնք երկիրը ղեկավարում էին Աստծո անունով։ Արատտա արքան, ով իրեն համարում էր պատերազմի աստվածուհի Ինաննայի կողմից նշանակված արքա, նույնպես երկրի քահանայապետն էր։ Դրան կից գործում էր գերագույն խորհրդատվական մարմինը ՝ ավագանին, որը վերահսկում էր աշխարհիկ և հոգևոր ոլորտները։ Թեոկրատիան ՝ որպես պետության ձևին բնորոշ, բնորոշ էր նաև Արատտայից հետո մնացած հայկական պետական ​​կազմավորումներին։ Վանի թագավորությունն ուներ իր պետական ​​դավանանքը, որը որպես կայսրության տարբեր ժողովուրդների կողմից պաշտվող աստվածությունների և հավատալիքների ամուր համակարգ, հայկական լեռնաշխարհի բնակչության միավորմանը նպաստող հանգամանքներից մեկն էր 3։ Արարատյան թագավորության (Ուրարտու) իշխող հարստությունը կրոնականորեն կապված էր Խալդի կրոնական կենտրոն Մուսասիրի տաճարի հետ։ Թագավորը գերագույն աստված Խալդիի ներկայացուցիչն էր և գործում էր նրա անունից։ Հոգևորականների արտոնյալ դասը վայելում էր թագավորական կառավարության հովանավորությունը։ Քահանաները գործել են Պատմագիտության մեջ ընդհանուր կարծիք չկա ուրարտական ​​թագավորների կողմից կառուցված TaArtta- ի գտնվելու մասին։ Տարբեր հեղինակներ այն տեղադրել են Աֆղանստանի, Իրանի և Հայաստանի տարբեր շրջաններում։ Մեր դատողություններում մենք հիմք ենք վերցրել պատմաբաններ Արտակ Մովսիսյանի և Մարտիրոս Գավուկչյանի տեսակետները Արրատի տեղակայման, պետական ​​կառուցվածքի և այլ հարցերի վերաբերյալ։ Տե՛ս Արտակ Մովսիսյան։ 5000-ամյա հայկական պետականություն։ Հանրային մատչելի պատկերագիրք (երկրորդ վերանայված հրատարակություն) Էդիթ Պրինտ հրատարակչություն Երևան 2016 էջ 9։ Տե՛ս, S. Գ. Հմայակյան, Վանի թագավորության պետական ​​կրոնը (գլխավոր խմբագիր ՝ Բ. Բ. Պիատրովսկի) Հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտ - Երևանի ՀԳՀ հրատարակչություն։ 1990 էջ 9։ 297 ԻՐԱՎԱՍՈՒԹՅՈՒՆ, ղեկավարում է տաճարի գույքը, որը հիմնականում առաջացել էր թագավորների նվիրատվություններից։ Այդ պատճառով հոգևորականությունն անվերապահորեն ընդունեց միապետի բացարձակ իշխանությունը և նրա գերակայությունը պետական ​​և հասարակական կյանքի բոլոր ոլորտների նկատմամբ։ Այս շրջանի իրավական աղբյուրներն արտահայտվել են սեպագիր գրառումների տեսքով։ Դրանք գրված են հիմնականում այն ​​ժամանակվա կրոնական համոզմունքների ոգով, որտեղ խստագույն իրավական պատասխանատվությունը համարվում էր աստվածային պատիժը։ 2. Թագավորի և քահանայապետի պաշտոնները բաժանելու ժամանակաշրջանի մասին։ Հայ Երվանդունու օրոք պետական ​​կառավարման համակարգում արմատական ​​փոփոխություն տեղի ունեցավ աշխարհիկ և հոգևոր իշխանությունների հարաբերակցության տեսանկյունից։ Եթե ​​նախկինում հայոց արքան գործում էր որպես քահանայապետ-արքա, ապա այժմ տարանջատում է տեղի ունենում արքայի և քահանայապետի պաշտոնների միջև 4։ Մովսես Խորենացին վկայում է, որ Վաղարշակ թագավորը քահանայապետի պաշտոնը ժառանգել է հին հայկական ցեղերից մեկից `Վահունիներից, ովքեր իրենց համարում էին Վահագն 5 աստծո սերունդ։ Թագավորները փորձեցին այս հեղինակավոր և ազդեցիկ դասը կանխատեսելի դարձնել ՝ իրենց մերձավոր ազգականներին նշանակելով քահանայապետներ։ Թագավորի հարազատները նույնպես պատասխանատու էին քահանայական ծիսակատարությունների կատարման համար։ Մովսես Խորենացին վկայում է այն փաստի մասին, որ Երվանդ IV արքան իր եղբորը ՝ Երվազին նշանակեց քահանայապետ 6։ Մեկ այլ ցուցմունքի համաձայն ՝ Արտաշես Ա. Բարետես, Արտակ Մովսիսյան։ 5000-ամյա հայկական պետականություն Գիտության մատչելի պատկերագիրք (երկրորդ վերանայված հրատարակություն) Էդիթ Պրինտ հրատարակչություն Երևան 2016 էջ 29։ Տե՛ս Movses Khorenatsi Հայոց պատմություն, քննության ծագումը և ներածությունը Մ. Աբեղյանի և Ս. Հարությունյանի կողմից, ՀՍՍՀ ԳԱ հրատարակչություն Երևան, 1991 թ. Գլուխ Հ. Տե՛ս Movses Khorenatsi Հայոց պատմություն, Քննության ծագումը և ներածությունը Մ. Աբեղյանի և Ս. Հարությունյանի կողմից, ՀՍՍՀ ԳԱ հրատարակչություն Երևան, 1991 թ. Գլուխ Խ. 298 ԻՐԱՎԱՍՈՒԹՅԱՆ Քահանան իր որդուն ՝ Մաջանին, նշանակում է Արամազդի կուռքի քահանայապետ 7։ Վերոնշյալ ապացույցները հաստատում են այն պնդումը, որ քահանայության նշանակումը ուղղակիորեն կախված էր թագավորի հայեցողությունից և ուղղված էր քաղաքական դիրքի ամրապնդմանը։ Քրիստոնեության տարածումը Հայաստանում բախվեց պետության կտրուկ հակազդեցությանը։ Այլախոհության դեմ պայքարում պետությունը վերահսկողություն հաստատեց ամբողջ հոգևոր դաշտի վրա ՝ սահմանելով կրոնը որպես իշխանության լծակներից մեկը։ Ագաթանգեղոսը մեջբերում է արքա Տրդատ Գ-ի իր երկու հռչակագրերից երկուսում, որոնք պատիժներ են սահմանում նրանց համար, ովքեր հավատարիմ են այլ կրոնի կամ հեթանոսությունից բացի այլ կրոն են ընդունելու 8։ Բնականաբար, այս շրջանում խոսք չէր կարող լինել աշխարհիկ պետության որևէ բաղադրիչի մասին։ Խղճի և դավանանքի ազատության իրավունքը և ընդհանրապես կրոնական բազմակարծությունը ոչ միայն գոյություն չունեին, այլև այն պատկերացնելու տեսանելի հեռանկար չունեին։ Տրդատ արքայի կողմից տրված հրովարտակներից, ինչպես նաև Դիոկղետիանոս կայսեր Տրդատ հռչակագրի բովանդակությունից պարզ է դառնում, որ այդ ժամանակ քրիստոնեությունը աղանդի կարգավիճակ ուներ և դրա դեմ ուժեղ պետական ​​դիմադրություն կար։ Հետագայում, քրիստոնեության ճանաչմամբ, մի ամբողջատիրական հավատալիքը փոխարինվեց մյուսով, և հերետիկոսությունն արգելվեց։ Հայ ականավոր իրավաբան Խ. Սամուելյանը ենթադրում է, որ Տրդատ Մեծի կողմից քրիստոնեությունը պետական ​​կրոն հռչակելու քաղաքական գործողությունը թուլացած իշխանությունն ամրապնդելու մտադրություն էր `ապավինելով« նոր կրոնի կենտրոնամետ հիերարխիկ համակարգին », որը, սակայն, այլ ընթացք ստացավ եկեղեցին 9։ Տե՛ս, Նույն տեղում, Գլ. Տասներեք. Տե՛ս, Ագաթանգեղայ։ Հայաստանի պատմություն, քննության բնագիր Գ. Տեր-Մկրտչյան և Ս. Կանայանց։ Երեւանի համալսարանի հրատարակչություն Երեւան 1983 էջ 83։ Տե՛ս Խ. Սամուլեյան հին հայկական իրավունքի պատմություն հատոր 1, «Արմֆան» հրատարակչություն Երևան 1939 էջ 41։ 299 ԻՐԱՎԱՍՈՒԹՅՈՒՆ 3. Քրիստոնեությունը որպես պետական ​​կրոն ճանաչելու ժամանակահատվածի մասին։ Հայոց Արշակունու օրոք քրիստոնեությունը հայտարարվեց որպես պաշտոնական կրոն, իսկ քրիստոնեության տարածումը սկսվեց պետական ​​մակարդակով։ Եթե ​​մինչ քրիստոնեություն ընդունելը պետությունը խիստ վրեժ էր տեսնում իր հետևորդների և քարոզիչների դեմ, ապա քրիստոնեությունը պետական ​​կրոն հռչակելուց հետո աշխարհիկ և հոգևոր իշխանությունները, դաշնակցելով միմյանց, կատաղի պայքար սկսեցին հոգևորականության և «կուռքի» դեմ։ երկրպագուներ »։ Քրիստոնեության հաղթանակը և պաշտոնական կրոնի կարգավիճակ ձեռք բերելը ոչինչ չփոխեցին աշխարհիկ և հոգևոր իշխանությունների փոխհարաբերություններում։ Փոխվեց միայն հոգևոր թեման, բայց հարաբերությունների տրամաբանությունը մնաց նույնը։ Եկեղեցու դասը հոգևոր իշխանությունը ժառանգեց քահանայությունից։ Ընդհանրապես, հոգևորականությունը պետության ներսում հոգևոր միապետություն էր ՝ իր հիերարխիայով, ներքին կառուցվածքով և հարկերի հավաքագրման և ազատման արտոնյալ կարգավիճակով։ Նրան տրվեց մեծ փորձության գործակալությունը 10։ Պետությանը վերաբերող ամենակարևոր խնդիրները քննարկվել են համաշխարհային գիտաժողովներում, որին մասնակցել են բարձրաստիճան նախարարներ, զինվորականներ, դատավորներ և այլք։ Հատկանշական է, որ այս հանդիպումներում քննարկվում էր հոգևոր առաջնորդ ընտրելու հարցը։ Արքեպիսկոպոս Մալաքիան շատ ճշգրիտ է նկատում։ Օրմանյան. «... Հայաստանում կաթողիկոսությունը պարզապես և բացարձակապես եկեղեցական չէր։ Բոլոր պատրիարքները պետական ​​գործերում վայելում էին հատուկ պաշտոն և հատուկ ձեռներեցություն ՝ թե՛ որպես Պահլավունիների, թե՛ Պարթեւազանց տան նախահայր, թե՛ որպես արքայական տոհմի և խնամիների արյունակից ազգական, թե՛ որպես հոգևորական։ Տե՛ս Հակոբ Մանանդյան։ Ֆեոդալիզմը Հին Հայաստանում, հրատարակված է Մելքոնյան Հիմնադրամի Երեւան, 1934 թ. Էջ 60։ Տե՛ս Բյուզանդական հայի Ֆաուստուսի պատմությունը, բնօրինակ Կ. Պատկանյան։ Երեւանի համալսարանի հրատարակչություն Երեւան 1987 էջ 72։ 300 ԻՐԱՎԱՍՈՒԹՅՈՒՆԸ Կառավարության ղեկավար, որը գերագույն իշխանություն ուներ հոգևոր, կրթական, բարեգործական և դատական ​​հարցերի նկատմամբ »12։ Ստեղծման օրվանից եկեղեցին ստանձնեց արդարադատություն իրականացնելու գործառույթ, որը պահպանեց նույնիսկ պետականության բացակայության պայմաններում։ Եկեղեցական կանոնները, կարգավորելով հասարակության տարբեր ոլորտները, ընդունվել են եկեղեցական ժողովներում։ Այդ հանդիպումներն, ըստ էության, նաև ազգային հավաքույթներ էին, քանի որ դրանք շոշափում և քննարկում էին ինչպես կրոնական, այնպես էլ աշխարհիկ-առօրյա բնույթի խնդիրներ և ենթակա էին պարտադիր կատարման Հայաստանի ամբողջ բնակչության կողմից։ Խոսելով Աշտիշատի, Շահապիվանի, Աղվենիի, Դվինի, Պարթավիի, Սսիի (1243), Ձագավանի (1268), Երուսաղեմի (1651) ժողովների մասին և շեշտը դնելով մի շարք ընդհանուր հատկությունների վրա, ինչպիսիք են հրապարակայնությունը, այլ որոշումների նկատմամբ գերակայությունը, գաղափարական Հստակ ուղղությունը , ազգային համաձայնությամբ ընդունվելու հանգամանքը, պրոֆեսոր Գ. Հարությունյանը գալիս է այն եզրակացության, որ դրանք հիմնադիր ժողովներ էին 13։ Բացի վերին հոգևորականության անդամներից, աշխարհիկ գործիչներ ՝ նախարարական տան անդամներ, իշխաններ և երբեմն նույնիսկ թագավորներ։ Փավստոս Բուզանդը Աշտիշատի ժողովը նկարագրում է որպես «... ձեռնադրված, կազմված, կանոնակարգված, պատճենահանված» 14, որից պարզ է դառնում, որ այդ ժողովները ոչ միայն հոգևոր բնույթի կանոններ են սահմանում, այլ նաև, թե ինչպես է «պատճենված» բառը (օրենք) , , իրականացրել է օրենսդրական գործունեություն։ Եկեղեցու իրավական կարգավորման դերը հատկապես արտահայտվել է ընտանեկան օրենսդրության մեջ. Ամուսնություն, տե՛ս, M. Ormanian, Azgapatum, հատոր A, գիրք ABC Azgapatum Հայ Ուղղափառ եկեղեցու անցքերը սկզբից մինչև մեր օրերը պատմում է Ա. Հատոր, մաս Ա., Բ. Պարոն Տաճատ Սրապեանի, Պէյրութ, տպ. Սեւան, 1959 էջ 93։ Տե՛ս, Հարությունյան Գ.Գ. Սահմանադրական մշակույթ։ Պատմության դասեր և ժամանակի մարտահրավերներ (խմբ. Գ. Դանիելյան, Ռ. Ավագյան, Կ. Միրումյան), տպ. ՝ (խմբագրումներով) Երեւան, Նժար 2016 էջ 85։ Տե՛ս Բյուզանդական հայի Ֆաուստուսի պատմությունը, բնօրինակ Կ. Պատկանյան։ Երեւանի համալսարանի հրատարակչություն Երեւան 1987 էջ 118։ 301 ԻՐԱՎԱՍՈՒԹՅՈՒՆԸ Որդեգրման, ազգակցական կապի, ծնող-երեխա փոխհարաբերությունները որոշելու ժամանակ 15։ Սկզբնական շրջանում Հայոց կաթողիկոսի ձեռնադրումը ուղղակիորեն պայմանավորված էր Հունաստանի Մետրոպոլիտենի և Կեսարիայի եկեղեցական սինոդի համաձայնությամբ։ Բայց Հայ Հռոմի պապը սկսեց եկեղեցու ազգայնացումը ՝ առանց Կեսարիայի թույլտվության ձեռնադրելով Շահակ Ա Մանազկերցին Հայոց կաթողիկոս։ Փավստոսի վկայությունը ցույց է տալիս, որ Հռոմի պապի օրոք, Հայաստանի քրիստոնեական պատմության մեջ գուցե առաջին անգամ, ներդրվել է խղճի և դավանանքի ազատության իրավունքը ՝ հավատարիմ մնալ նախընտրելի կրոնին։ Արդյունքում, որոշ մարդիկ վերադարձան հին հավատը ՝ յուրաքանչյուրը «անելով ինչ ուզում էր, դա արեց համարձակորեն» 16։ Միևնույն ժամանակ, Հռոմի պապը վերացրեց պտուղը և տասանորդի հարկերը, յոթ եկեղեցական հողերից բռնագրավեց հինգը ՝ հօգուտ դատարանի, մեկ քահանայի և մեկ սարկավագի համար թողնելով միայն երկուսը, և նրանց հարազատներին ուղարկեց դատարանում ծառայելու։ Պարսկաստանի հետ մերձեցումը, որը դավանում էր մազդեզական կրոն, պետք է սրի հարաբերությունները մի կողմից թագավորի և եկեղեցու, մյուս կողմից թագավորի և բյուզանդական էլիտայի միջև, ինչը հանգեցրեց Հռոմի պապի սպանությանը։ Փաստերից մեկն այն է, որ Հռոմի Պապի խղճի և դավանանքի ազատության իրավունքի վրա հիմնված նոր հասարակություն կառուցելու մոդելը, որտեղ բոլորը դավանում էին իրենց ուզածը, աշխարհիկ պետության համարձակ տեսլականն էր։ Որքան էլ ժամանակագրողները Հռոմի Պապ անվանակոչեն, ամեն դեպքում կարծում ենք, որ աշխարհիկ և հոգևոր իշխանությունների ոլորտում նրա ձեռնարկած բարեփոխումները բավականին առաջադեմ և հավակնոտ էին այդ ժամանակների համար։ Խղճի և դավանանքի ազատությունը, որը վաղ միջնադարում, իհարկե, դեռ չուներ իր իրավական ձևակերպումը, իրականում կիրառվում էր ՝ ապահովելով համընդհանուր կրոնական բազմակարծությունը։ Տե՛ս Խ. Սամուլեյան հին հայկական իրավունքի պատմություն հատոր 1, «Արմֆան» հրատարակչություն Երևան 1939 էջ 43։ Տե՛ս Բյուզանդական հայի Ֆաուստուսի պատմությունը, բնօրինակ Կ. Պատկանյան։ Երեւանի համալսարանի հրատարակչություն Երեւան 1987 էջ 352։ 302 ԻՐԱՎԱՍՈՒԹՅՈՒՆԸ Քրիստոնեության պետական ​​կրոնի կարգավիճակը պահպանվել է նաև Բագրատունի և Կիլիկյան Հայաստանում։ Առանց ուժեղ աշխարհիկ իշխանության ՝ եկեղեցին չէր կարող պահպանել իր տնտեսական կայունությունը, միևնույն ժամանակ հուսալիորեն ապահովելով քրիստոնեական հոտի առաջնորդությունը։ Եկեղեցին հանդես էր գալիս որպես թագավորական կառավարության հոգեւոր հովանավոր։ Կրոնական դասերի բազմազանությունը, եկեղեցական ենթակառուցվածքների զարգացումը ուղղակիորեն համամասնական էր լուսավորչական-միաստվածական կրոնը մերժող ուղղությունների ճնշմանը, նրանց անդամների դարձի գալուն։ Արտաքին գործերում եկեղեցին փորձում էր անձեռնմխելի պահել իր սեփական կրոնական գիծը ՝ չհնազանդվել բյուզանդական պատրիարքների և կայսրերի ճնշումներին։ Հարկ է նշել, որ Բյուզանդիայի պահանջը `հայերին պարտադրել սեփական եկեղեցու դավանանքը, ոչ միայն նեղ կրոնական խնդիր էր։ Աստվածաբանական հարցերն իրենց հերթին հետապնդում էին հեռահար քաղաքական նպատակներ։ այսինքն `զրկել Հայաստանին իր հոգևոր անկախությունից և պարարտ հող ստեղծել դրա ամբողջական նվաճման համար։ Դա էր պատճառը, որ դեռ 451 թ.-ին Քաղկեդոնի խորհրդում «Քրիստոսի երկու բնությունների» շուրջ կրոնական հակասությունները նույնպես շրջադարձային նշանակություն ունեցան միջպետական ​​հարաբերություններում։ Խոսելով Բագրատունյաց թագավորության իրավական համակարգի մասին ՝ պրոֆեսոր Խ. Սամուելյանը նշում է, որ Մխիթար Գոշի «Դատաստանի մատյանում» կան դրույթներ, որոնք կրում են Բագրատունյաց շրջանի իրավական համակարգի ազդեցությունը 17։ Առանձնացված արքայական հրամանագրերը գրանցվել են փոխաբերական արձանագրություններում։ Բացի այդ, նահանգում կիրառվել են մի շարք արտասահմանյան օրենքներ և ժողովածուներ 18։ Կիլիկյան Հայաստանում, բացի սովորական և կանոնական իրավունքից, իրավունքի աղբյուր են հանդիսանում Դավիթ Ալավկորդիի կանոնները, Մխիթար Գոշի և Սմբատ Սպարապետի դատական ​​գրքերը, ինչպես նաև օտար երկրներից փոխառված ծածկագրերը։ Տե՛ս Խ. Սամուլեյան. Հին հայկական իրավունքի պատմություն հատոր 1, «Արմֆան» հրատարակչություն Երևան 1939 էջ 138։ Տե՛ս Թորոսյան Հ. Դատարան և վարույթ Հայաստանում X-XIII դ. Ե., 1985, էջ. 44 303 ԻՐԱՎԱՍՈՒԹՅՈՒՆ Կանոնական իրավունքի եզակի աղբյուր կարելի է համարել Ներսես Շնորհալու «Ընդհանուր թուղթը», որը կանոնակարգման ոգով գրված աշխատանք է ՝ հասարակության տարբեր խավերի հարաբերությունների կարգավորման իմաստով։ Կիլիկյան Հայաստանում գործադիր իշխանությունն իրականացվում էր արքայական գործակալությունների միջոցով, որոնք նշանակվում էին ոչ թե ժառանգականության, այլ անհատական ​​հմտությունների և դիրքին համապատասխանության հիման վրա 19։ Թագավորի քարտուղարը, որը հայտնի է նաև որպես գործավար կամ կանցլեր, սովորաբար Սիսի արքեպիսկոպոսն էր, չնայած պատահում էր նաև, որ մեկ այլ բարձրաստիճան հոգևորական նշանակվում էր գործավար։ Կանցլերը նույնպես ազդեցիկ դերակատար էր պետության արտաքին հարաբերությունների մեջ, քանի որ մասնակցում էր պետական ​​դիվանագիտական ​​աշխատանքներին, վարում բանակցություններ։ 4. Հայաստանի առաջին հանրապետության շրջանի մասին։ Պետության և կրոնի և օրենքի փոխհարաբերությունների միջև ստեղծվեց որակապես նոր իրավիճակ, երբ վեց դար տևող պետության բացակայությունից հետո վերականգնվեց հայկական պետականությունը։ Առաջին հանրապետության գոյության դժվարին տարիներին Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցին ձեռնամուխ է եղել պետության ստեղծման ավանդական առաքելությանը։ Եկեղեցուն, որը անիշխանության տարիներին միշտ կրել էր հալածանքների ծանր լուծը, լայն հնարավորություն էր ընձեռվել ինքնուրույն գործելու Առաջին հայկական հանրապետության հովանու ներքո։ Նշենք, որ առաջին հանրապետության առաջատար գործիչների մեծ թվաքանակը Գևորգյան հոգեւոր ճեմարանի շրջանավարտներն ու ուսուցիչներն էին 20։ Ընդունվեց միջանկյալ պայմանագիր պետության և եկեղեցու իրավական հարաբերությունները կարգավորելու համար, որի բովանդակության հիմքում ընկած էին եկեղեցու և պետության միջև առկա բարեկամական հարաբերությունները։ Համաձայնագրի առաջին կետը սահմանված էր. «Հայ Արատես, Ս. Բորնազյան, Սոցիալ-տնտեսական կապերը Կիլիկիայի հայկական պետության մեջ ՀՍՍՀ ԳԱ Գիտությունների Ակադեմիայի 12-14-րդ դարերի հրատարակչությունում Երեւան 1973 էջ 68 Սիմոն Վրացյանը, Նիկոլ Աղբալյանը, Ավետիս Ահարոնյանը և այլք։ 304 ԻՐԱՎԱՍՈՒԹՅՈՒՆ Կելտական ​​Մայր եկեղեցին օրհնում է Հայաստանի Հանրապետության օրինական պատրիարքական իշխանությունը, և Հայաստանի Հանրապետությունը երաշխավորում է Մայր Աթոռի և Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի Սրբազան Քահանայապետի գերագույն և ազգային իրավունքները ազգային-եկեղեցական և կրոնական հարցերում »21։ Պակտի երկրորդ կետը սահմանում էր. «Հայ առաքելական Սուրբ եկեղեցին ինքն իրեն հռչակում է ինքնիշխանությունից անկախ, որով վավերացնում է իր տնտեսական գործունեության կառավարումը» 22։ Բացի այդ, Ուխտը եկեղեցուն տվեց լայն ազատություն `իրականացնելու իր կրթական գործառույթը։ Եկեղեցին կարող էր բացել դպրոցներ և կրոնական հաստատություններ, ունենալ կառավարությանն առընթեր լիազոր ներկայացուցիչ և հրապարակել եկեղեցական պաշտոնական հրատարակություններ ՝ անկախ պետության միջամտությունից։ 5. Աթեիզմի խորհրդային շրջանի մասին։ Խորհրդային Միության գոյության յոթ տասնամյակների ընթացքում Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցին կրեց պետության տոտալիտար վերահսկողության բոլոր հետևանքները ՝ զրկվելով իր անդամների կրոնական կարիքները ազատորեն բավարարելու իրավունքից։ Չնայած Խորհրդային Միության Սահմանադրությունը երաշխավորում էր ցանկացած դավանանք հավատալու կամ չհավատալու իրավունքը, այդ ոլորտում պետական ​​քաղաքականությունը վարում էր աթեիստական ​​քարոզչություն ՝ խախտելով խղճի ազատության սահմանադրորեն ամրագրված իրավունքը։ Սոցիալիստական ​​համակարգի կառուցումը և դասերի վերացման հեռավոր տեսլականը պետք է կոտրեին «ցարիզմի» մեջ արմատավորված տարբեր սովորույթներն ու նորմերը, որոնցից մեկը կրոնական էր։ Տե՛ս Սանդրո Բեհբուդյան, Փաստաթղթեր Հայոց եկեղեցու պատմության մասին, Գիրք Ե, Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածին Առաջին հանրապետության ԳՈՐՈՒՄ, 2 դեկտեմբերի. 1920 թ., Երեւան 1999 էջ 516-517։ Տե՛ս Սանդրո Բեհբուդյան, Փաստաթղթեր Հայոց եկեղեցու պատմության մասին, Գիրք Ե, Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածին Առաջին հանրապետության ԳՈՐՈՒՄ, 2 դեկտեմբերի. 1920 թ., Երեւան 1999 էջ 516-517։ Arարական Ռուսաստանը կրոնը վերցրեց իր պաշտպանության տակ։ Օրենքը չէր սահմանում նույնիսկ խղճի պաշտոնական ազատությունը, արգելված էր աթեիզմը 305 ԻՐԱՎԱՍՈՒԹՅՈՒՆԸ Հայաստանի առաջին հանրապետության վերացումը, որի արդյունքում դրա խորհրդայնացումը, նոր պատմական ժամանակաշրջանի սկիզբն էր։ 1920-ի դեկտեմբերի 17-ին, Հայաստանի հեղափոխական կոմիտեի որոշմամբ, դպրոցն առանձնացվեց եկեղեցուց, իսկ դեկտեմբերի 19-ին բռնագրավվեցին Էջմիածնի վանքի շենքերը և ունեցվածքի մի մասը, ներառյալ Djեմարանի 24 շենքը։ , Հետագայում հարյուրավոր եկեղեցիներ քանդվեցին, որից մնաց միայն 4-ը, 800-ը փակվեցին վարչական կարգով։ Մի քանի կազմակերպություններ ստեղծվեցին եկեղեցին քանդելու համար 25։ Սոցիալիստական ​​շինարարության շրջանում աթեիզմի քարոզչության բովանդակությունը, ձևերն ու մեթոդները սահմանող ամենակարևոր փաստաթուղթը հայտնի բոլշևիկ VI- ն էր։ Լենինի «Մարտական ​​մատերիալիզմի նշանակության մասին» հոդվածը (1922), որում ասվում էր, որ անհրաժեշտ է զանգվածներին տալ ամենատարբեր նյութերը աթեիստական ​​քարոզչության վերաբերյալ, նրանց արթնացնել իրենց կրոնական նիրհից, ցնցել տարբեր կողմերից, տարբեր եղանակներ և այլն։ և հայհոյանքը հետապնդվեց։ Կրոնական կազմակերպությունները բաժանվել էին չորս խմբի։ Առաջին խումբը ներկայացնում էր իշխող Ռուս Ուղղափառ եկեղեցին։ Այն ղեկավարվում էր պետական ​​մարմնի ՝ Սուրբ սինոդի կողմից, և ֆինանսավորվում էր թագավորական գանձարանի կողմից։ Երկրորդ խումբը բաղկացած էր կրոնական կազմակերպություններից, որոնք պաշտպանում էին ինքնավարությունը, բայց նրանք պետական ​​խնամքի տեսանկյունից զիջում էին Ռուսաստանի Ուղղափառ եկեղեցուն։ Դրանց թվում էին կաթոլիկ, լյութերական, բարեփոխված, հայ-Գրիգորյան եկեղեցիներ և այլն։ Երրորդ խումբը ներառում էր այնպիսի կրոնական կազմակերպություններ, որոնց թույլատրվում էր գոյություն ունենալ, բայց պետական ​​աջակցություն չունեին, ինչպիսիք են բապտիստները և մենոնիտները։ Վերջապես, մի ​​շարք կրոնական դավանանքներ, որոնք բացահայտորեն հակադրվում էին Ուղղափառ եկեղեցուն, հետապնդվում էին բռնապետության կողմից (դուխոբորներ, մոլոկաններ, անտերիացիներ և այլն)։ Տես, Արուսյակ Տերճանյան։ Հայ Առաքելական եկեղեցին Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի տարիներին, Նոր կյանքի ինստիտուտ հրատարակչություն Երեւան 2001 էջ 19։ Տե՛ս, Վ., Ենգիբարյան, Ա. Չախոյան, Հոգևոր իրավունքի հիմունքներ։ ՀՀ դատավորների միություն, խմբ. Սարգսյան Արթուր Սարկավագ. Երեւան Անտարես 2011 էջ 45-46։ Տե՛ս Գիտական ​​աթեիզմ, երկրորդ հրատարակություն, Հայաստան հրատարակչություն, Երեւան, 1980, էջ։ 220 306 ԻՐԱՎԱՍՈՒԹՅՈՒՆ 1922 ԽՍՀՄ առաջին սահմանադրությունը, որն ընդունվեց 1945 թ., Հռչակեց եկեղեցու և պետության առանձնացումը եկեղեցուց։ Սահմանադրության 52-րդ հոդվածը հաստատեց. «ԽՍՀՄ քաղաքացիներին երաշխավորված է խղճի ազատությունը, այսինքն ՝ ցանկացած դավանանք հավատալու կամ չհավատալու, կրոնական ծեսեր կատարելու կամ աթեիստական ​​քարոզչություն խթանելու իրավունքը։ Արգելվում է թշնամանք և ատելություն և ատելություն հրահրել կրոնական համոզմունքների հետ կապված։ »27 Խորհրդային Միությունում քաղաքացիները կարող էին մասնավոր կերպով կրոն ուսուցանել և կրոն ուսումնասիրել։ Նողներին արգելված չէր տանը երեխաներին կրոն սովորեցնել, բայց այդպիսի ուսուցումը չպետք է լինի խմբային դպրոցի բնույթ։ ԽՍՀՄ-ում եկեղեցուց առանձնանալը նշանակում էր, որ կրոնական կազմակերպությունների ցանկացած ազդեցություն անթույլատրելի է հանրային կրթության և դաստիարակության վրա 28։ Սովետական ​​օրենսդրությունը արգելում էր կրոնական միություններին և երկրպագուներին օգտագործել քաղաքական ելույթների համար կրոնական հավաքույթներ և այլ հավաքույթներ ՝ ընդդեմ պետական ​​շահերի ՝ հավատացյալներին ստիպելով հրաժարվել իրենց քաղաքացիական պարտականություններից և օգտվել իրենց իրավունքներից ՝ սովետական ​​օրենքներից 29։ 1930-ական թվականներին ստալինյան բռնաճնշումների զոհ դարձան շատ հոգևորականներ, այդ թվում Խորեն Ա Կաթողիկոս Մուրադբեկյանը (1932-1938), որը խորհրդային գործակալների կողմից սպանվեց իր առանձնասենյակում 30։ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ընթացքում Խորհրդային Միության ղեկավարությունը մեղմացրեց իր կոշտ դիրքորոշումը եկեղեցու նկատմամբ և վարեց ֆավորիտիզմի քաղաքականություն։ Հայկական ՍՍՀ Գերագույն Խորհրդի Նախագահության որոշում, Վ. Ենգիբարյան, Ա. Չախոյան, Եկեղեցական պետություն և հասարակություն Երևան 2009 թ. Էջ 16։ Տե՛ս Վ. Ենգիբարյան, Ա. Չախոյան, Եկեղեցու պետություն և հասարակություն Երևան 2009 էջ 20։ Տե՛ս Վ. Ենգիբարյան, Ա. Չախոյան, Կրոնի իրավունք Երևան Անտարես 2008 էջ 37։ Տե՛ս, V, Ենգիբարյան, Ա. Չախոյան, Հոգևոր իրավունքի հիմունքներ։ ՀՀ դատավորների միություն, խմբ. Արթուր սարկավագ Սարգսյան։ Երեւան Անտարես 2011 էջ 46։ Ընդունված 307 ԴԱՏԱՐԱՆ «1940-ին Էջմիածնի վանքի տարածքում հրավիրվեց եկեղեցական ժողով օտարերկրյա թեմերի ներկայացուցիչների մասնակցությամբ 31։ Եկեղեցու կողմից նվիրատվություններ էին կազմակերպվում, որի արդյունքում ստեղծվեց «Սասունցի Դավիթ» տանկային շարասյունը, որն օգնեց սովետական ​​բանակին ֆաշիզմը ջախջախելու գործում 32։ 6. Աշխարհիկ պետության ժամանակակից շրջանի մասին։ Խորհրդային Միության փլուզման տրամաբանական շարունակությունը, անկախության ձեռքբերումը օրակարգ մտցրեց պետության և կրոնական կազմակերպությունների միջև նոր հարաբերությունների վերականգնումը։ ՀՀ անկախության հռչակագրով սահմանվել է խղճի ազատության, ինչպես նաև Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիների հավասարության սկզբունքը ՝ անկախ ազգությունից, ռասայական պատկանելությունից և դավանանքից 33։ 1991 թ.-ին ընդունվեց «Խղճի ազատության և կրոնական կազմակերպությունների մասին» ՀՀ գործող օրենքը, որով ամրապնդվեց ՀՀ քաղաքացիների խղճի իրավունքը `հավատալ ցանկացած կրոն, թե ոչ, 34 հաստատեց նրանց հավասարությունը օրենքի առջև` անկախ կրոնի կամ կրոնական պատկանելության հանդեպ ունեցած վերաբերմունքից 35։ Անկախության հռչակագիրը դարձավ հիմնական իրավական փաստաթուղթը, որի հիման վրա 1995 թ. Հուլիսի 5-ին ընդունվեց ՀՀ Սահմանադրությունը։ 1995 Չնայած Սահմանադրության տեքստը սահմանում էր մտքի, խղճի և դավանանքի ազատության իրավունքը 36, այն, այնուամենայնիվ, բաց էր։ Տե՛ս Արուսյակ Տերճանյան։ Հայ Առաքելական եկեղեցին Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի տարիներին, Նոր կյանքի ինստիտուտ հրատարակչություն Երեւան 2001 էջ 30-31։ Տես, Արուսյակ Տերճանյան։ Հայ առաքելական եկեղեցին Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի տարիներին, Նոր կյանքի ինստիտուտ հրատարակչություն Երեւան 2001 էջ 45։ Տե՛ս Հայաստանի Հանրապետության անկախության հռչակագիրը (ընդունված է 1991 թվականի օգոստոսի 23-ին, աղբյուր ՝ http։ Տե՛ս «Խղճի ազատության և կրոնական կազմակերպությունների մասին» ՀՀ օրենք 1 (ընդունված է ՝ N-0333-1, 17.06.1991 թ., Աղբյուր ՝ ՀՀ ԳԽՀ 1991/12)։ Տե՛ս «Խղճի ազատության և կրոնական կազմակերպությունների մասին» ՀՀ օրենք 2 (ընդունված է ՝ N-0333-1, 17 հունիսի, 1991 թ., Աղբյուր ՝ ՀՀ ԳԽՀ 1991/12)։ Տե՛ս ՀՀ Սահմանադրություն (ընդունվել է 05.07.1995 թ., Աղբյուր ՝ http։ 308 ԻՐԱՎԱՍՈՒԹՅՈՒՆԸ Լքված պետության և կրոնական կազմակերպությունների միջև համագործակցության հարցը։ «Խղճի ազատության և կրոնական կազմակերպությունների մասին» ՀՀ օրենքն իր նախաբանում ազգային առաքելական եկեղեցու կարգավիճակ էր վերապահել Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցուն, որն ամրագրվել է Սահմանադրության մեջ 2005-ին, իսկ այնուհետև 2015-ին `աշխարհիկությունը համարելով հիմնական սկզբունքներից մեկը։ սահմանադրական կարգ։ Այսպիսով, ներկայացված դիտարկումների արդյունքների հիման վրա կարելի է ներկայացնել հետևյալ եզրակացությունները. Ա) Հայ ժողովուրդը պատմականորեն մեծ կարևորություն է տվել կրոնին ՝ ընդգծելով վերջինիս դերը իր համոզմունքների բավարարման գործում։ Հայաստանի պատմության մեջ ընդունված վերաբերմունքը կրոնի և դրա ենթակառուցվածքների նկատմամբ շատ բազմազան է։ Այս իմաստով հայկական պետությունն անցել է տրամագծորեն հակառակ փուլեր ՝ յուրաքանչյուրում ունենալով իր նվաճումներն ու կորուստները։ Քահանայության տարանջատումը թագավորի պաշտոնից առաջին կառուցվածքային տեղաշարժն էր աշխարհիկ և հոգևոր իշխանության հարցերում, որն ավարտեց աստվածապետության երկար ժամանակաշրջանը։ բ) Պետությունը, քրիստոնեության հովանու ներքո, որոշ բացառություններով, համագործակցություն հաստատեց նրա հետ ՝ պայքարելով կրոնական բազմակարծության դեմ։ գ) Առաջին Հանրապետության գոյության երկդարյա շրջանը նշանավորվեց պետություն-եկեղեցի բարեկամական հարաբերությունների ակտիվ կառուցմամբ, ինչը, սակայն, ընդհատվեց խորհրդային աթեիզմի գաղափարախոսությամբ։ դ) Ներկա փուլում Հայաստանի Հանրապետությունը աշխարհիկ պետություն է, որտեղ յուրաքանչյուր ոք ունի խղճի և դավանանքի ազատության իրավունք։ Մենք կարծում ենք, որ պետության զարգացման նման ձևաչափը համեմատելի է ժողովրդավարական, ինքնիշխան, իրավական պետության կառուցման տեսլականի հետ։

example47

example47

Աշխատանքում քննարկվում է վաղ անցյալ ունեցող հայ ժողովրդի էթնիկական ինքնության կազմավորումը։ Հայը, դարեր շարունակ կորցնելով անկախությունը, դարձել է օտարամոլ։ Հայ ազգի օտարամոլության դրդապատճառներն են՝ պետականության կորուստը, զանգվածային արտագաղթը, հայերի սփռված լինելը, միասնական մշակված, լիարժեք ազգային հայեցակարգի բացակայությունը և գլոբալացումը։ Սրանց հաղթահարմամբ և մեղմացմամբ կպահպանվի հայի էթնիկական ինքնությունը։

Հայ էթնոսը տևական ժամանակ (9-10 դար), ապրելով օտարների տիրապետության ներքո, չի ունեցել ինքնուրույն պետականություն և քաղաքականհամակարգ, գոյատևման փիլիսոփայությամբ ձեռք է բերել թերարժեքությանբարդույթ, առավել ևս՝ օտարամոլություն։ Իշխող քաղաքական վերանախավը, նկատի ունենալով նմանների օտարահաճությունը՝ կրոնաէթնիկական պարտադրանքով, ամեն կերպ ձգտել էՀայաստանում տարածել դոմինանտ էթնոսի ապրելակերպը, արժեքները, լեզուն՝ ի հաշիվ ազգայինի։ «Մարդկային սրտի համար մի ավելի տխուր բան չկա,գրում է Մ. Նալբանդյանը, -քան թե տեսնել, որ մի ազգություն ընկնում էր ևկործանվում ծանր հանգամանքների հարստահարության տակ ու մեկ այլ ազգիճնշողությունից»[1, 259]։ Օտարամոլության սինդրոմը, սկսած հնագույն ժամանակներից մինչև մեր օրերը, դրսևորվում է հայ էթնոսի դիմագծում և վտանգումէ հայի էթնիկական ինքնությանը։ Հետևաբար, դրա գիտական լուսաբանումըհույժ հրատապ է, հատկապես քաղաքագիտական տեսանկյունով։ Վաղ անցյալ ունի հայ ժողովրդի արիական անտրոպոսոցիոգենից բխողէթնիկական ինքնության կազմավորման գործընթացը, ավելի քան 5000 տարի։ Ի տարբերություն արևմտաեվրոպական երկրների՝ հայոց սոցիումում ազգնէ նախորդել պետության ստեղծմանը։ Հայ ժողովրդի պետական (քաղաքացիական) նույնականությունը դեռ չիվերածել էթնիկ նույնականության, քանզի հայն անընդհատ զրկված է եղելպետականությունից և չունի լիարժեք պետական մտածողություն։ Հայ էթնիկական սահմանները չեն համընկնում պետականին։ Այսուհանդերձ, Հայաստանանվանումը ածանցվել է հայ էթնոնիմից (ինքնանվանումից)։ Ի դեպ, Թուրքիայիներկա պետական սահմանները իրենց ռասայական և ցեղային տարածքներըչեն։ Իր բնօրրանում բազմադարյան սոցիոմշակութային փորձ, սեփական լեզու,գիր ունեցող հայը կորցրել է իր տարածքի 90 տոկոսը։ Ցեղասպանության արհավիրքի պատճառով բնօրրանից օտարված հայը սփռվել է աշխարհի այլևայլտարածքներում՝ ծնել «Հայկական սփյուռք», կտրվել հայոց ինքնությունը պահպանող ազգային մշակութային արժեքներից։ Խորհրդային ամբողջատիրության 70 տարիների ընթացքում ծավալվողապազգային դոկտրինան նպաստել է հայի օտարամոլությանը։ Պաշտոնականգաղափարախոսությունը առաջադասում էր համամիութենական շահը՝ ելնելովխորհրդային ժողովրդի հավաքական տրամաբանությունից։ Էթնոսի ներկայացուցիչը համարվում էր ամբողջատիրության խորհրդային քաղաքացի։ Առանձնաշնորհվում էր ազգամիջյան հաղորդակցության լեզուն՝ ռուսերենը,որը համարվում էր «երկրորդ հարազատ լեզու»։ Հանրապետությունում ռուսական կրթօջախներում անընդհատ ավելանում էր հայ աշակերտների թիվը։ ԽՍՀՄ-ում անտեսվում էր ազգային հոգևոր մշակույթը, ձևավորվում խորհրդային միասնական նոր հոգեկերտվածք, կենսակերպ։ Ամբողջատիրական հասարակարգում զուտ ազգային, առանց խորհրդայինժողովուրդների արժեքների ցեղապաշտական էր, քսենոֆոբիական (հուն. xenosօտար և phopos-վաղ, օտարատյացություն)։ Հայ ժողովրդի կյանքում, քանի որ նա չուներ պետական փաստականանկախություն, առկա էր հիերարխիկ ենթարկվածություն արմատական ազգին։ Դրանով հանդերձ՝ խորհրդային երկրում հայ ժողովրդի էթնիկ նույնականության իդեալն ինչ-որ խնդիրներում համընկնում էր ամբողջատիրությանը, և այդ հանգամանքը մեծացրել է ինքնավստահությունը ֆիզիկականինքնության գոյատևման հանդեպ։ Երկրում գերակա էր ինտերնացիոնալիզմի և դեռևս Մարքսից եկող ազգերիմերձեցման, այնուհետև անհետացման մասին տեսությունը, որն անհանդուրժելի էր համարում ազգայնականությունը։ Ազգային մշակութային արժեքներիգովերգումը համարվում էր գավառական մտածողության դրսևորում, փոքրազգերի ցեղապաշտական հայեցակարգ, ինքնապաշտպանական շարժում։ Մշակույթը բովանդակությամբ ներկայացվում էր սոցիալիստական, ձևով՝ ազգային։ Անհատն աստիճանաբար կորցնելով իր հոգեկան կապն ավանդական,հարազատ ազգի հետ, ապազգայնացվում էր և ենթարկվում էթնիկական մարգինալացման։ Այնուհետև տեղի էր ունենում ազգերի և ազգությունների ծրագրավորված, քողարկված (լատենտ) ձուլում ռուս ժողովրդի հետ։ Էթնոքաղաքական ոլորտի վերաբերյալ հարցերը ամբողջատիրական երկրում լուսաբանվում էին գունազարդված, թմբկահարվում էին սոցիալ-էթնիկական կազմավորումների կարծեցյալ նվաճումները, սքողվում էր երկրում ծավալվող ազգային գործընթացների իրական պատկերը։ 1991թ. օգոստոսի 21-ին փլուզվեց ամբողջատիրական երկիրը, այսուհանդերձ ՀՀ բնակչության մեծամասնությունը, ներառյալ քաղաքական վերնախավիգերազանցող հատվածն ունեն ռուսական կողմնորոշում։ Սրանով է պայմանավորվում մեր հանրապետության առաջնահերթությունը՝ ինտեգրվել ՌԴ-ին,որն իր հերթին առաջացնում է Արևմուտքի ոչ այնքան վստահությունը ՀՀ իշխանությունների նկատմամբ։ Մեր ժողովրդի ռուսաֆիլությունը փաստարկվում է նրանով, որ ռուսականգործոնը հայ ժողովրդի ճակատագրում խաղացել է բախտորոշ դեր։ 300 տարիառաջ Իսրայել Օրիի կողմից դրվել է ռուսական կողմնորոշման հիմնաքարը։ Այսօր էլ քաղաքական կողմնորոշումը դրվել է իրական հողի վրա և վերածվելպետական քաղաքականության։ Հարավային Կովկասում ստեղծված միջէթնիկական կոնֆլիկտային իրավիճակը՝ հայ-թուրքական և հայ-ադրբեջանական բարդ հարաբերությունները,հրամայական են դարձրել ՌԴ-ի հետ մեր հանրապետության ինտեգրվելը։ ՀՀիշխանությունները վերջերս համաձայնվեցին մտնել նաև Եվրասիական տնտեսական միության մեջ, որը թույլ կտա լուծել սոցիալ-տնտեսական բազմաթիվհարցեր։ Հայ-ռուսական հարաբերությունների խորացմանը նպաստող գործոն է նաևՌԴ-ում 2,5մլն հայերի առկայությունը, որոնց համար ստեղծվել են բարենպաստսոցիոմիջավայր՝ ազգային մշակույթի զարգացման համար։ Արդի պայմաններում ոչ մի երկիր չի կարող ապահովել իր համապարփակզարգացումը առանց համարկման, առավել ևս ոչ հզոր երկրները, ինչպիսին էնաև Հայաստանը։ Այսպես՝ ՀՀ-ն զբաղեցնում է աշխարհի տարածքով 78-րդտեղը, բնակչության թվով՝ 134-րդ, ՀՆԱ-ի ծավալով՝ 125-րդ, բնակչության կենսամակարդակով՝ 84-րդ տեղը [2,98]։ Օտարամոլությանը նպաստող դրդապատճառ է զանգվածային արտագաղթը երկրից, որը պայմանավորված է իրավաքաղաքական, բարոյահոգեբանական, սոցիալ-տնտեսական գործոններով։ Սփյուռքահայության (6մլն) շարքերնանընդհատ համալրվում են ներգաղթողներով։ Միգրացիայի գլխավոր պատճառը սոցիալական լարվածությունն է։ Հայրենի իշխանություններից հիասթափված հայը, զրկված լինելով ապրելու իրավունքից, դժգոհ և նվաստացած հեռանում է հայրենիքից։ Որչափ էլ Գ. Նժդեհը զգուշացնի, թե «հայրենիքը պիտիսիրել անկախ իր քաղաքական ռեժիմից» [3,32], այսուհանդերձ սոցիալապեսանպաշտպան անհատը հեշտությամբ է տարվում նյութապաշտությամբ, աշխարհաքաղաքացիությամբ և դառնում տարագիր։ Այլ կերպ՝ էթնոնիհիլիստըկամ էթնիկական մարգինալը ժխտում է սեփական հանրույթի հոգեկերտվածքը,իր վարքը կարգավորում է վերազգային սոցիոմշակութային արժեքներով ևնյութական շարժառիթներով։ Ազգային ինստիտուտները՝ դպրոցը, եկեղեցին, մշակութային օջախները,կոչված են ազգային միասնական գաղափարով ձևավորել էթնիկական մտածելակերպ, ներարկել հայկական ոգի, փրկել հային մարգինալացումից և ուծացումից։ Հայաստանցին սոցիալական ինստիտուտների արդյունավետ կապերովնպաստում է համայնքներում համակեցության միասնական դաշտի օպտիմալգործառնությանը։ Օտարամոլությանը խթանիչ է աշխարհի տարբեր վայրերից հայերի ներգաղթը՝ հայրենադարձությունը։ Նրանք իրենց հետ հայրենիք են բերում օտարերկրների սոցիալ-մշակութային և այլաբնույթ քաղաքակրթական ազդեցություններ։ Հարկ է նշել, որ օտարածին մտածելակերպը ձևավորվել է հազարամյակների ընթացքում։ Հայ ժողովուրդը քաջազնական ոգի ունեցող, ազատատենչ ազգէ, բայց գրեթե միշտ էլ բացակայել է «ընդհանուր գաղափարի» շուրջ նրա համախմբումը։ Այն ազգը, որը ի զորու չէ լինելու միաբան և ինքն իրեն կառավարելու,հարկադրված է հնազանդվել օտարին։ Օտարամոլությանը որոշակի չափով նպաստել է ցեղապաշտական միասնական հայեցակարգի բացակայությունը կամ էլ դրա ապազգային լինելը։ Ազգային գաղափարախոսությունը էթնոպաշտպան կռվան է՝ պահպանելուազգային մշակույթը, լեզուն, դավանանքը, ավանդույթները, հոգեբանությունը,ինքնագիտակցությունը։ Ազգային հայեցակարգը հիմնականում մշակվել էարտերկրում, առաջ էր քաշվում մեր ազգային մտածողությանը իրարամերժգաղափարներ, քանի որ հայը օտար երկրներում ունեցել է մարգինալ սոցիալական կարգավիճակ (օտար մշակույթ, լեզու, կենսաձև և այլն)։ Մեր հինավուրց ազգի որոշ ներկայացուցիչներ՝ պետական այրեր, մտավորականներ, դժվարությամբ են հրաժարվում օտարահաճությունից։ Համակարգային փոփոխությունների գործընթացում ՀՀՇ-ականները, չունենալովազգ-պետություն ստեղծման համապարփակ քաղաքական դոկտրինա, արժեզրկեցին ազգային մշակույթը, որը կոչված է սատարելու ազգային գաղափարախոսությունը։ Իշխանություն եկած քաղաքական ուժը պնդում էր, որ աշխարհաքաղաքականության և ժողովրդավարության պայմաններում ազգային կարգախոսներն իբր թե անհնար է՝ ողջ ազգը համախմբեն մեկ միասնական գաղափարախոսության շուրջ, ավելին, «ազգային գաղափարախոսությունը անվանեցինկեղծ քաղաքական կատեգորիա»։ Եթե ամբողջատիրության պայմաններումհանուն «համաշխարհային» և «զարգացած սոցիալիզմի» գաղափարների «հայգործիչները» մոռացության էին տալիս հայոց գաղափարախոսությունը, ապաայժմ արդեն լիբերալ (ազատական) և «գլոբալիստ» գործիչները հայ ժողովրդիգիտակցությունից դուրս են մղում ազգային գաղափարախոսության կարևորարժեքների վերջին նշույլները՝ հանուն իրենց անձնական շահերի [4,334],-գրումէ հոգեբան Ա. Նալչաջյանը։ Ներկա կառավարող քաղաքական վերնախավը ազգային գաղափարախոսությունը ցանկացավ դարձնել պաշտոնական հայեցակարգ, քանի որ Հայաստանը ազգային կառուցվածքով միատարր է, ուստի մարդիկ որչափ էլ ունենանտարբեր քաղաքական ըմբռնումներ, այսուհանդերձ գոյություն ունի միասնական էթնոմշակութային իդեալ, առանց որի անորոշ է ազգի հեռանկարը։ Ակնհայտ փաստ է, որ ազգային ինքնիշխան, անկախ պետությունը չի կարող զուրկլինել ազգային գաղափարախոսությունից։ Էթնոքաղաքական դոկտրինայի մշակումը անհրաժեշտ է ոչ միայն բազմաէթնիկ պետությունների, այլև միաէթնիկ երկրների համար, ինչպիսին Հայաստանն է։ Հայ ազգի հատվածական ենթամշակույթը բազմաբնույթ է, որըպահանջում է մշակել ողջախոհ էթնոքաղաքականություն, հակառակ դեպքումկվտանգվի հայ էթնոսի ցրված հատվածների ինքնությունը, որքան էլ օտար,բազմաէթնիկ միջավայրում ուժեղ դրսևորվեն էթնոմիավորիչ գործոնները։ Եթե հայ հասարակական - քաղաքական մտքի առավել առաջավոր թևը՝Ստ. Նազարյանցը, Գր. Արծրունին և այլք, հանդես էին գալիս հասարակականկյանքը եվրոպականացնելու նշանաբանով, ապա Մ. Նալբանդյանը ազգի թշվառությունը տեսնում էր օտարամոլության մեջ։ Սովորենք օտարներից, սակայն Արևմուտքի արժեքները չպատվաստենքմեր ազգային կառույցներին, «սնվենք» սեփական ակունքներից։ «Վա՜յ այն ծառին, վա՜յ այն բուսականին,-գրում է բանաստեղծը,- որի արմատն անընդունակէ յուր հատակից ընդունելու և պատրաստելու յուր հյութը…»[5,56]։ Այսօր Արևմուտքը օտարամուտ, այլաբնույթ վերազգային մոնդիալիստական (ֆր.monde-աշխարհ) «գաղափարներով», «ծրագրերով», «արժեքներով»մարտահրավեր է նետում մեր էթնիկական ինքնությանը, ազգային համակեցությանը։ Արևմուտքի կրթական, գիտական մոդելների հապճեպ արմատավորումը, ինչպես բարձրագույն դպրոցում կրեդիտային կրթական ծրագրի արմատավորումն առանց համապատասխան նախադրյալների ստեղծման, չեն կարողհանգեցնել դրական արդյունքների։ Արևմտյան ազատական արժեքները հայ էթնիկական ինքնությանը չեն վնասում այն դեպքում, երբ գործունեության ուղեցույց դառնան համակեցության«ավանդական ազգային-սոցիալական կապերի ինստիտուտները» և սոցիոմշակութային ամբողջական ազգային հայեցակարգը։ Հրատապ է դարձել նաևկրթության անընդհատությունը խելամտորեն ապահովող ծրագրերի մշակումը,որոնք չեն խաթարի ազգային (հայեցի) դաստիարակությունը։ Ցեղակրոնությունն ու տարոնականությունը իրար փոխլրացնող ցեղայինպատմական-բարոյագիտական ուսմունքներ են, որոնք գերագույն արժեքներ ենհամարում ցեղի հավերժումը և հայրենիքը, ավելին՝ դրանք ոչ մի ընդհանուր բանչունեն օտար վարդապետությունների հետ։ Նրանց առաքելությունն է ցեղայինարժեքների վերածնման, բարեփոխման միջոցով հայապահպանումը։ Այսպիսով, ազգային ինքնությունը պահպանելու բնական մղումով հայժողովուրդը դիմեց ազգայնականությանը և ժխտեց «խորհրդային ժողովուրդ»քարոզող վերազգային գաղափարախոսությունը, վերահաստատեց հայոց միակգաղափարախոսությունը։ Ազգայնականությունը ինքնապաշտպանական կռվան է ընդդեմ օտարածինգաղափարախոսական ազդեցությունների, նպաստում է հասարակական – քաղաքական ուժերի համախմբմանը։ Օտարամոլությունը չի առաջադասում ազգային գործոնը, նրա համախոհները հեշտությամբ են իշխանությունը բաժանումայլազգիների հետ և մտահոգ չեն քաղաքական սահմանների բնույթով։ Ազգայնականությունը առաջին հերթին վերաբերում է ազգին և ոչ թե պետությանը, ուստի սխալ է այն պետությանն ասոցիացնելը։ Ազգայնականության թերագնահատումը կամ անտեսումը հանգեցնում է կոսմոպոլիտիզմի, գերագնահատումն էլ՝ ազգային սնապարծության, ազգայնամոլության։ Հայը խիստ ազգայնական չէ, ինքնաքննադատել, ինքնաձաղկել է իրեն, սակայն օտարամոլությամբ հարգել է այլոց, հաշվի է առել իր երկրում բնակվողէթնիկական խմբերի շահերն ու իրավունքները։ ՀՀ-ում օտարամոլությունն այլազգիների նկատմամբ դրսևորվում է օտարասիրության մակարդակով։ Այն, ի տարբերություն հարևան Վրաստանի, պայմանավորված է բնակչության էթնիկական միատարրությամբ, ազգային փոքրամասնությունների կողմից ժողովրդագրական վտանգի և ազգային ինքնորոշմաննկրտումների բացակայությամբ։ Բնականաբար, միջէթնիկական հակասությունների մասին խոսք լինել չի կարող, այն տեղափոխվել է ներէթնիկական(սուբէթնոսի ներսում) հակասությունների տիրույթ։ Էթնիկականությունը, որպես քաղաքական ռեսուրս ունենալով յուրահատուկ սոցիոմշակութային հոգեղեն հատկանիշներ կամ նույնականության բաղադրիչներ, խթանում է պետական ազգաշինությանը ու նաև խորացնում ժողովրդավարական գործընթացները, կանխում ավանդակեցությանը խաթարողօտարամոլությունը։ Տակավին չի վերջացել գաղափարախոսությունների դարաշրջանը (ազգայնամոլություն, ազգայնականություն, ռասիզմ, պանիսլամիզմ, պանթուրքիզմ,սիոնիզմ և այլն)։ Հայոց գաղափախոսությունն է այն շարժիչ ուժը, որ ազգի բոլորշերտերին համախմբում է հանուն ազգային պետական շահի և կկանխի օտարածին մտածելակերպի ձևավորումը։ Հակառակ դեպքում ինքնատիպ մշակույթ,հոգեբանություն ունեցող հայ ժողովրդին սպառնում է էթնիկական ինքնությանկորուստը։ become an estranger having lost its iոdependence for centuries.Գ ր ա կ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն 1. Նալբանդյան Մ., ԵԼԺ, 6 հատորով, հ.2, Եր., ՀՍՍՀ ԳԱ հրատ., 1980, 448 էջ։ 2. Ներսիսյան Ա.Հ., Հայկական պետականությունը որպես ազգային աշխարհաքաղաքական պատկերացումների արտահայտման գլխավոր ֆակտոր,Գիտական տեղեկագիր, Պրակ Բ, 2013, թ.1, Գյումրի, 2013, 167 էջ։ 3. Նժդեհ Գ., Ասույթներ, Եր., «Նախիջևան» հրատ., 2002, էջ 96։ 4. Նալչաջյան Ա., «Էթնիկական հոգեբանություն» բուհական դասագիրք, Եր.,«Զանգակ - 97», «Հոգեբան», 2001, 544 էջ։ 5. Նալբանդյան Մ., ԵԼԺ, 6 հատորով, հ.1, Եր., ՀՍՍՀ ԳԱ հրատ., 1979, 464 էջ։ Տեղեկություններ հեղինակի մասինՀախվերդյան Վարդան Տաճատի - փիլիսոփայական գիտ. թեկն., դոցենտ, Գյումրու Մ. Նալբանդյանի անվան պետական մանկավարժական ինստիտուտի դասախոս։

example2432

example2432

Դեռևս 20-րդ դարի 90-ականներին «սոցիալական շուկայական տնտեսությունը» մեծ հետաքրքրություն էր առաջացնում այն երկրների հանդեպ, որոնք պարբերաբար փոփոխվում էին։ Գերմանիայում սոցիալական տնտեսության ձևավորման սկիզբը դրեցին 1948 թ"դրամատնտեսական բարեփոխումները, որոնք դարձրին Գերմանիան լավագույն տնտեսություն ունեցող 10 երկրներից մեկը։ Լյուդվիգ Էրհարդը այդ բարեփոխումների սկբնադիրն էր։ Էրհարդի՝ քաղաքական կյանքից հեռանալուց հետո գերմանական տնտեսությունը սկսել է դանդաղ շարժվել դեպի պետության կողմից ֆինանսավորվող տնտեսության։

ԼՈՒԴՎԻԳ ԷՐՀԱՐԴԻ ՍՈIALԻԱԼԱԿԱՆ ՇՈՒԿԱՅԻ ՏՆՏԵՍՈՒԹՅՈՒՆԸ ԳԵՐՄԱՆԱԿԱՆ ՏՆՏԵՍՈՒԹՅՈՒՆՈՒՄ Դեռ 1990-ականներին «սոցիալական շուկայական տնտեսություն» հասկացությունը մեծ հետաքրքրություն էր առաջացնում համակարգային փոփոխություններ կրող երկրներում։ Այս տերմինը օգտագործվում է ինչպես քաղաքական, այնպես էլ տնտեսական քննարկումների ժամանակ ՝ որպես շուկայական արմատական ​​փոփոխությունների ենթարկվող տնտեսության մոդել։ Այնուամենայնիվ, այս հայեցակարգը շարունակում է գրավիչ լինել ոչ միայն արևելյան, այլև արևմտյան Եվրոպայի երկրների համար։ Դա է վկայում այն ​​փաստը, որ Եվրամիության 2003 թ. Հունիսի սահմանադրության նախագծում ԵՄ տնտեսության հիմնական կարգի հիմքը սոցիալական շուկայական տնտեսությունն է։ Վեց տարի առաջ Լեհաստանի Հանրապետության Սահմանադրությունը երկրի տնտեսությունը հայտարարեց սոցիալական շուկայական տնտեսություն, մասնավորապես 20-րդ հոդվածում ասվում է, որ «Լեհաստանի սոցիալական շուկայական տնտեսությունը հիմնված է ազատ շուկայական գործունեության, մասնավոր սեփականության, սոցիալական գործընկերների հետ համերաշխության, երկխոսության և համագործակցության վրա»։ [1] Պատահական չէ, որ սոցիալական շուկայական տնտեսությունը բավականին գրավիչ է։ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո դրա ազդեցությունը հայտնի դարձավ Արեւմտյան Գերմանիայում։ Այս երկրում սոցիալական տնտեսական քաղաքականության ձևավորման սկիզբը դրվեց 1948 թ.-ին։ Դրամավարկային և տնտեսական այլ բարեփոխումներ, որոնք Գերմանիան հետպատերազմյան երկրից վերածեցին աշխարհի 10 տնտեսապես զարգացած երկրներից մեկի։ Այս բարեփոխումների հիմնադիրը Լյուդվիգ Էրհարդն էր։ Սոցիալական շուկայական տնտեսության գաղափարի հիմնադիրները ակնկալում էին բարելավել մարդկանց նյութական կենսապայմանները `միևնույն ժամանակ պաշտպանելով նրանց ազատ շուկայական տնտեսությանը բնորոշ եկամուտների զգալի անհավասարությունից։ 90-ականներին մի շարք հանգամանքներ մեծացրեցին սոցիալական շուկայական տնտեսության հետաքրքրությունը գերմանական հայեցակարգի նկատմամբ։ Առաջին հերթին, Գերմանիան առաջատար դիրք էր զբաղեցնում հետխորհրդային երկրների ներքին առեւտրում։ Դրան բաժին է ընկել Կենտրոնական Եվրոպայի երկրների ներքին առևտրաշրջանառության 30% -ը։ Երկրորդ, գերմանական տնտեսության ՝ որպես նրա խոշորագույն առևտրային գործընկերոջ նկատմամբ հետաքրքրությունը նույնպես աճեց այն բանից հետո, երբ հետխորհրդային մի շարք երկրներ մտան Եվրամիություն, քանի որ այն վարում էր սոցիալական տնտեսությանը մոտ քաղաքականություն։ Երրորդ, մեկնաբանությունների լայն շրջանակ նպաստում է այս հայեցակարգի մասսայականացմանը։ Ֆրիդրիխ Ավգուստֆոն Հայեկն այս հայեցակարգի համար օգտագործեց «ականջահաճո» բառը ՝ այն նկարագրելով որպես «հեռու տնտեսական լիբերալիզմի սկզբունքից», ըստ սոցիալիստների։ «Սոցիալական շուկայական տնտեսություն» հասկացության մեկնաբանությունը հակասություններ առաջացրեց հետխորհրդային երկրների «Գերմանիա» -ի շրջանում։ Այս ամենից խուսափելու համար տնտեսական քաղաքականության հայեցակարգի մեկնաբանությունը ներկայացված է ստորև։ Որպեսզի ավելի լավ հասկանանք, թե ինչ է սոցիալական շուկայական տնտեսությունը, այն կարող է համառոտ նկարագրվել որպես այդ երկրներում համակարգային փոփոխության վերջնական նպատակ։ Սոցիալական շուկայական տնտեսության սահմանումը տրված է L և hudwig Erhard- ի լիբերալ-լիբերալ դպրոցի, մասնավորապես Ուոլտեր Էյկենի, տնտեսական դատողության այլ ներկայացուցիչների տեսություններում։ Սոցիալական շուկայական տնտեսության հայեցակարգը։ Սոցիալական շուկայական տնտեսության հայեցակարգի հիմնական գաղափարը մարքսիստական ​​պատմական մատերիալիզմի և դրա զարգացման օրենքների մերժումն է։ Այն հիմնված է մարդու անհատական ​​ազատության և պատասխանատվության սկզբունքների վրա, իսկ վերջինը `եվրոպական քրիստոնեական ավանդույթների վրա։ Լյուդվիգ Էրհարդի և Վալտեր Էյկենի կողմից KarlMax- ի թեզի մերժումը տնտեսական ազատության, սոցիալական հավասարության և արդարության վերաբերյալ հակասությունների վերաբերյալ կարևոր նշանակություն ունեցավ սոցիալական շուկայական տնտեսության գաղափարի կայացման համար։ Էրհրդը, Օիկենը և այլ տեսաբաններ բազմիցս նշել են, որ այդպիսի հակասություն պարտադիր չէ, որ առաջանա։ Ընդհակառակը, նրանք կարծում էին, որ տնտեսական ազատությունը, ազատ տնտեսվարող սուբյեկտների գործունեության շուկայական համակարգումը կարող է ծառայել սոցիալական հավասարության գաղափարին։ Այս հայեցակարգի հիմնադիրները համաձայն չէին տնտեսական քաղաքականության դասական լիբերալների ՝ Ադամ Սմիթից մինչև Ֆ. Ֆոն Հայեկոմ տեսակետների հետ, այն իմաստով, որ, ըստ նրանց, առևտրի մեխանիզմները պետք է լիովին ինքնակարգավորվեն։ Erhard և Oiken- ը կանխատեսում էր կապիտալիզմի ինքնաբուխ զարգացումը 19-րդ դարին բնորոշ ազատ շուկայի սկզբունքով, որը շատ երկրներում կհանգեցներ մենաշնորհի, օլիգոպոլիայի ձևավորմանը, տնտեսության մեջ պետության մասնակցության աճին։ Օյկան այս կապակցությամբ նշել է. «Ազատ շուկայի սկզբունքի կիրառումը ինքնաբերաբար հանգեցնում է դրա ոչնչացմանը»։ Գերմանիայի պատմության մեջ 1871-1945 թվականներին պարզ է դառնում, որ հայտնի սոցիոլոգ-տնտեսագետ Ալֆրեդ Մյուլլեր-Արմակը սոցիալական շուկայական տնտեսության մեջ տվել է «աշխարհի բանաձևեր», ինչը բնորոշ չէ տնտեսագիտության տերմինաբանությանը։ Սոցիալական շուկայական տնտեսությունը հիանալի կերպով պարունակում է ոչ միայն տնտեսական ազատություն և սոցիալական հավասարություն, այլև հասարակության մտածողության բարդ համադրություններ կամ հակադրություններ [4]։ Էրհարդը համաձայնվեց Վերշոֆենի հետ։ Որպես ապագա էկոնոմիկայի դաշնային նախարար, նա բազմիցս շեշտել է, որ ցանկացած շուկայական տնտեսության հիմնական խնդիրը բոլոր ժամանակներում պետք է լինի սպառողի կարիքների առավելագույն բավարարումը։ Էրհարդի վրա մեծ ազդեցություն ունեցավ նրա ղեկավար Ֆրանց Օպենհայմը։ Վերջինս համարեց, որ մասնավոր սեփականությունը արտադրության միջոցով տնտեսական մրցակցային հարաբերություններին բնորոշ շուկան համակարգող տնտեսվարող սուբյեկտների գործունեությունն իրականացվում է հասարակության բարեկեցությանն ուղղված խնդիրների լուծման համար [5]։ Այսպիսով, Օպենհայմերը փնտրում էր «երրորդ ճանապարհ» սոցիալական աճող անհավասարության, «առանց հակամարտության կապիտալիզմի», «այն մերժող սոցիալիզմի և խիստ ազատորեն սահմանափակող մարդկանց ազատության» միջև։ Օփենհայմն իրեն համարում էր «ազատական ​​սոցիալիստ», իսկ Էրհարդը իր տնտեսական քաղաքականությունը նկարագրում էր որպես «սոցիալական լիբերալ» ՝ Բեռլինի համալսարանում իր ուսուցչի 100-ամյակի կապակցությամբ։ Սոցիալական շուկայական տնտեսությունը կարելի է նկարագրել ազատ շուկայական կապիտալիզմի և մարքսիստական ​​սոցիալիզմի համեմատության մեջ, որը ներկայացված է Աղյուսակ 1-ում։ Կառուցվածքների տեսակները Ազատ շուկայական կապիտալիզմ Անհատականություն Հասարակություն. Երկիր ԱնհատականՍոցիալական։ ազատության անհավասարություն Պետությունը տնտեսության մեջ կատարում է «հետևորդի» դերը Հասարակական։ Պետությունը ձևավորվում է Մարքսիստ սոցիալական կարգը տնտեսական տնտեսական կարգը և պարզապես կարգավորում է տնտեսական ազատության գործընթացներըՍոցիալական շուկաՏնտեսությունՍոցիալական Անհավասարություն Ազատություն Արդարություն պետություն. սահմանափակվում է տնտեսական կարգավորման խնդրով։ Աղյուսակ 1. Կապիտալիզմի, սոցիալիզմի և սոցիալական շուկայական տնտեսության համեմատական ​​բնութագրերը «Սոցիալական շուկայական տնտեսություն» հասկացության կամքի և պատասխանատվության հայեցակարգի սկզբունքները, ինչպես նաև սոցիալական հավասարությունն ու արդարադատությունը մոտ են 1789 թ. ֆրանսիական հեղափոխությունը։ Այս իմաստով, Ալֆրեդ Մյուլլեր-Արմակը հակիրճ նկարագրեց սոցիալական շուկայական տնտեսությունը որպես «տնտեսական ազատության և սոցիալական հավասարության սինթեզ»։ Այնուամենայնիվ, Էրհարդը վերապահումով ընդունեց Մյուլլերի հայտարարությունը ՝ առաջարկելով ավելացնել հետևյալը. «Սոցիալական շուկայական տնտեսությունը տնտեսական ազատության, տնտեսվարող սուբյեկտների պատասխանատվության, սոցիալական հավասարության սինթեզ է»։ Որպես Էկոնոմիկայի դաշնային նախարար ՝ Էրհարդը կարծում էր, որ տնտեսվարող սուբյեկտների և տնտեսական ազատության համար պատասխանատվությունը հասարակության համար մետաղադրամի երկու կողմն են։ Նրա կարծիքով ՝ ազատությունն իրավունք չունի առանց պատասխանատվության երկար ապրել, քանի որ դա բերում է տնտեսության տարբեր տեսակի շեղումների ՝ անարխիայի։ Եվ որպեսզի հասարակությունը կարողանա դուրս գալ այդ իրավիճակից, անհրաժեշտ է իրականացնել իշխանությունների արմատական ​​գործողություններ ՝ ուղղված հասարակության հետագա գոյությունը վտանգող ազատության սահմանափակմանը։ Էրհարդը բերում է Վեյմարի Հանրապետության օրինակը, որտեղ հանրային հաշվետվողականության էլիտար պակասը դարձավ ազատության լիակատար կորուստ ազգային-սոցիալիստական ​​կառավարման (1933-1945) ժամանակահատվածում։ Նա նշեց, որ անհատական ​​պատասխանատվությունը հակառակն է ազատության, քանի որ. • Շուկայական տնտեսությունը պահանջում է տնտեսական դերակատարների պատրաստակամություն ՝ գործելու տնտեսապես ՝ ռիսկերը կառավարելու համար։ Յուրաքանչյուր տնտեսվարող սուբյեկտ պետք է պատրաստ լինի գործելու անանուն հաճախորդների կարիքները բավարարելու համար։ Հաճախ անհայտ է `կգտնվի՞ ապրանքի կամ ծառայության սպառող, կստեղծվեն հետագա արտադրության միջոցներ։ • Տնտեսական գործունեության դրդապատճառը թուլանում է շուկայում ստացված եկամտի բաշխման ուղղման շնորհիվ, որն ուղղված է սոցիալական հավասարության և արդարության սկզբունքի պահպանմանը։ Մի կողմից, նրանք, ովքեր ստիպված են հարկեր վճարել իրենց եկամտի, այլ վճարումների, խթանման և տնտեսապես գործելու հնարավորությունների վրա։ Մյուս կողմից, սոցիալական նպաստները հակված են դառնալու մշտական, օգտվելով նրանցից օգտվողներից, ովքեր ցանկանում են անընդհատ լինել ծրագրի մեջ և այլ կարիքների համար ներառվել և ծրագրերում։ • Եկամտի շուկայական բաշխման ճշգրտումը նաև առաջացնում է տնտեսվարող սուբյեկտների խթանների նվազում, տնտեսական գործունեությամբ զբաղվելու պատրաստակամություն, ռիսկերի կանխատեսում [6]։ Սոցիալական շուկայական տնտեսության հիմնական սկզբունքները։ Մրցակցային տնտեսական կարգի հայեցակարգը բավականին օգտակար էր `ելնելով Էրհարդի սոցիալական քաղաքականության խնդիրներից։ Օիկենը համարեց, որ կապիտալիստական ​​շուկայական տնտեսության հիմնական խնդիրը 1914 թվականից ի վեր հետհումքային գնի արտադրության համակարգի չարաշահումն էր։ Էրհարդի համար պարզ էր, որ բացարձակ գների մրցակցային համակարգը նպաստավոր կլիներ տնային տնտեսություններից ազդանշանների փոխանցմանը։ Ուստի արտադրությունն ուղղվելու է նախ նրանց ներկայացրած պահանջարկին։ Այն դեպքում, երբ տնտեսական աճի գործընթաց սկսվի բարձր մրցակցային տնտեսությունում, հնարավոր կլինի մտածել արտադրության այնպիսի կառուցվածքի մասին, որը համապատասխանում է սպառողի պահանջարկի կառուցվածքին `հասարակության բարեկեցության աճին։ Օիկենի մրցակցային տնտեսության հայեցակարգը ներկայացվել է ավելի ուշ ՝ «Տնտեսական քաղաքականության սկզբունքները» գրքում (Grundsatze der Wirtschaftspolitik)։ Այս հայեցակարգի հիմքում դրված էին մրցակցային տնտեսության «հիմնական» և «կարգավորող» սկզբունքները (աղյուսակ 1)։ Որպես «Մրցակցային կարգ» հայեցակարգի հեղինակ ՝ Օյկան շեշտեց, որ իր սկզբունքները չեն բերվում կամայականորեն ընդունված աքսիոմներից, այլ բխում են վերջին 150 տարվա տնտեսական պատմության փորձի վերլուծությունից։ Այդ ժամանակ աշխարհի տարբեր մասերում գոյություն ունեին մրցակցային տնտեսական կարգի տարբեր ձևեր, որոնք թույլ էին տալիս եզրակացություններ անել առկա մեխանիզմից, ձևակերպել անհրաժեշտ սկզբունքներ `ի նպաստ տնտեսական քաղաքականության անհատական ​​գործողությունների համակարգման։ Ինչպես նշում են հայտնի տեսաբանները, եթե տնտեսական քաղաքագետը ցանկանում է կառուցել մրցակցային կարգի «տուն», ապա նա պետք է ճարտարապետի նման ուսումնասիրի այդ սկզբունքները և սկսի կառուցել տուն ՝ իմանալով կայունության (վիճակագրության) սկզբունքները։ Տնտեսական քաղաքականության իրականացման այդպիսի արվեստի վարպետ էր Լ. Էրհարդ Ֆ. Ֆոն Հայելկը, հայտնի լինելով որպես իր գործընկերների քննադատ, Լ. Նա ասաց Էրհարդի մասին։ «Պատերազմից հետո գերմանացիները բախտ են ունեցել ունենալ« բնածին տաղանդի մեջ ամենակարևոր տնտեսական դիրքերից մեկը »։ « Իմ կյանքի ընթացքում հանդիպած տնտեսագետների շրջանում ամենահետաքրքիրն է եղել, բայց ես նրա նման մեկին չեմ տեսել, որ ճիշտ ընտրության այնպիսի զարգացած բնազդ ունենա, ինչպիսին Լյուդվիգ Էրհարդինն է։ Էրհարդը, իմ կարծիքով, ավելի կարևոր է Գերմանիայում ազատ հասարակություն կառուցելու գործում, քան վերագրվում է նրան Գերմանիայում… »[8]։ Գերմանիայում սոցիալական շուկայական տնտեսության հայեցակարգի գործնական իրականացումը կարելի է բաժանել մի քանի փուլերի (Աղյուսակ 3)։ Հիմնական սկզբունքներ. Կարգավորող սկզբունքներ 1. Տեղական և բնական մենաշնորհի դեպքում 2։ երբ կա եկամտի տարբերություն, ինչը դեմ է սոցիալական արդարության սկզբունքին 3։ Եթե ​​ձեռնարկությունը ֆինանսական և տնտեսական հաշվարկը հաշվի չի առնում արտաքին գործոնները 4։ Հատկապես մատակարարման ոլորտում Աշխատանքի առաջարկի դեպքում անոմալիայի արատի դեպքում 1։ Բացարձակ մրցակցություն գնի մեջ Ռեսուրսների և արտադրանքի սահմանափակման ցուցանիշի գործառույթն իրականացնող համակարգը 2. Փողի գնողունակության կայունացում 3. Բաց շուկաներ 4. Մասնավոր գույքի արտադրության միջոցով 5. Տնտեսավարող սուբյեկտների շրջանում Պայմանագրեր կնքելու ազատություն 6. Մյուսներին վնաս պատճառելը Տնտեսական սուբյեկտների կողմից նյութական պատասխանատվության ստանձնում 7. Տնտեսական քաղաքականություն կայունություն և հետամնացություն Աղյուսակ 2. Սոցիալական շուկայական տնտեսության հիմունքները Հիմնական խնդիրը 1948-66թթ. 1967-82թթ 1982-98-ից 1998 թվականներին Տնտեսական կայունություն, ոչ թե տնտեսական աճ խթանելով պահանջարկն ու պահանջարկը Տնտեսական աճը առաջարկի կողմի տնտեսական քաղաքականության իրականացման միջոցով Օրենսդրական մրցակցություն Սահմանափակությունների օրենք (1957) Տնտեսական աճի օրենք (1967) Առաջատար Կարլ Շիլլեր և Ներկայացուցիչ Լյուդվիգ Էրհարդելկ Վալտեր Օյկ, oyոյն Մեյնարդ Otto vonLambsdorf և ուրիշներ M. Թեթչեր, Ռ. Ռեյգան և Մ. Գանս Էյխել, Վոլֆգանգ Քլեմենտ Ոգեշնչողներ Լյուդվիգ Էրհարդ Գիլի օրթոլիբերալներ Քեյնսը և Վալտեր ԷվկանըՖրիդման աղյուսակ 3. Գերմանիայում սոցիալական շուկայական տնտեսության գաղափարի վերափոխման փուլեր. Գելմուր Կոլյայի իշխանության գալը 1982 թ. Նախարար. Գերմանիայի տնտեսական քաղաքականության վրա ազդել են Մարգարեթ Թետչերը, որը ղեկավարում էր Անգլիան մի քանի տարի առաջ, և Ռոնալդ Ռեյգանը, ով ԱՄՆ-ին առաջնորդեց տնտեսական աճը `արտադրության համար առավել բարենպաստ պայմաններ ստեղծելով։ 1998-ին eraերար Շրյոդերի տնտեսական քաղաքականության կողմնորոշումը ունեցել է սոցիալ-ժողովրդավարական ուղղվածություն։ Նա պրագմատիկորեն փորձեց համատեղել Քեյնսյան քաղաքականության տարրերը ՝ հայտարարելով, որ մտադիր է վերադառնալ սոցիալական շուկայական տնտեսության նախնական հայեցակարգին։ Գերմանիայի տնտեսական քաղաքականության առաջին փուլի ձեռքբերումները, որոնք կենտրոնացած են սոցիալական շուկայական տնտեսության հայեցակարգի վրա, կոչվում են «տնտեսական հրաշք»։ Հորստ-Ֆրիդրիխ Վյունշենն այս ժամանակահատվածի արդյունքները ամփոփում է որպես «գերմանական տնտեսական հրաշք» (գրեթե 20 տարի)։ Այդ երկու տասնամյակների ընթացքում շեշտվում էին տնտեսական քաղաքականության հիմնական սկզբունքները ՝ անկախ այդ պահի խնդիրների ճնշումից։ Նա պնդում է, որ Էրհարդը հասել է տնտեսական աճի այնպիսի տեմպերի, որ ոչ ոք նախկինում չէր ունեցել, նա ապահովել է գների կայունության շատ բարձր մակարդակ, որին հասել է կայուն սոցիալ-տնտեսական քաղաքականության միջոցով։ Լիարժեք զբաղվածության համադրությունը նպաստեց տնտեսական աճի և կայունության բարձր մակարդակին, որում յուրաքանչյուր բնակչի եկամուտը կարճ ժամանակահատվածում աճեց։ «Տնտեսական հրաշքը» դարձավ նաև «հասարակական հանգստության հրաշք»։ Քաղաքական կյանքից Էրհարդի հեռանալուց հետո գերմանական տնտեսությունը դանդաղորեն անցավ պետության կողմից հովանավորվող տնտեսության։ Սկսվեց աստիճանաբար հեռանալ սոցիալական տնտեսությունից դեպի տնտեսական քաղաքականություն։ Ազատության հասարակության սինթեզը վերափոխվում է տնտեսության վերասոցիալականացման ՝ իր բոլոր հետևանքներով, ինչի մասին նախազգուշացնում էին ինչպես Էրհարդը, այնպես էլ օրթո-լիբերալները։ «Հոգաբարձության» տնտեսությանն ուղղված շարժումն ամրապնդվեց Գերմանիայի Արևելյան Գերմանիայի (նախկին Գերմանիա) միավորման համակարգային վերափոխմամբ։ Հարկ է նշել, որ գերմանական տնտեսությունը պահպանել է մրցակցային տնտեսական համակարգին բնորոշ կառուցվածքային որոշ առանձնահատկություններ։ Մեզ հաջողվեց պահպանել եվրոյի ինչպես մարկի, այնպես էլ դրամի արժեքի կայունությունը։ Շուկաները մնում են ազատ, իսկ մասնավոր սեփականությունը ապահովվում է սահմանադրության և դատական ​​համակարգի երաշխիքներով։ Բիզնես սուբյեկտները, բացառությամբ շատ սակավ դեպքերի, կարող են ազատորեն կնքել պայմանագրեր։ Մրցակցության սկզբունքների կիրառման ոլորտի թերություններից մեկը ապրանքների առաջանցիկ խտացումն է գերմանական շուկաներում, Եվրամիությունում, որին նպաստեցին նաև համաշխարհայնացման գործընթացները։ Հատկապես խոշոր խաղացողներին կամ, այսպես ասած, գլոբալ խաղացողներին (գլոբալ խաղացողներին) հաջողվում է շատ դեպքերում այդ պատասխանատվությունը թողնել հասարակության կամ հարկատուի վրա։ Massանգվածային գործազրկության բարձր մակարդակը և պետական ​​բյուջեի դեֆիցիտը օրինակ է, որը չի հետևում մրցակցային տնտեսական կարգին։ Այնուամենայնիվ, սոցիալական շուկայական տնտեսությունից գերմանական նոր տնտեսության անցումը այդ երկրի մոդելը չի ​​դարձրել «հարուստ պետության» մոդել։ Գերմանիան սկանդինավյան փորձը լիովին չընդունելու պատճառներից մեկն այն է, որ սոցիալական շուկայական տնտեսությունը, չնայած առօրյա կյանքում այս մոդելի բազմաթիվ շեղումներին, շարունակում է մնալ տնտեսական քաղաքականության պաշտոնապես հայտարարված հայեցակարգը։ Սա թույլ է տալիս ուղղափառ տնտեսագետներին հիշեցնել իրենց սկզբունքների, դրանց պահպանման պահանջների մասին, ինչը քաղաքագետներին և տնտեսագետներին ստիպում է մասամբ դիտարկել դրանք։ Մրցակցության սկզբունքներից հեռացումը չէր կարող երկար գործընթաց ապահովել, ուստի այն հատկապես նկատելի էր մրցակցության սկզբունքի, կայուն փողի, արտադրական միջոցների մասնավոր սեփականության ասպեկտներում։ Վերջին տարիներին Գերմանիայում ավելի հաճախակի է դարձել Էրհարդի սոցիալական շուկայական տնտեսության գաղափարին վերադառնալու ցանկությունը։ Անդրադառնալով 1950-ականներին և 1960-ականներին։ Ըստ գերմանական «տնտեսական հրաշքի» հայեցակարգային աղբյուրների ՝ դրանք դիտարկվում են որպես այսօրվա խնդիրների լուծման միջոց, ինչպիսիք են երկարաժամկետ տնտեսական լճացումը և զանգվածային գործազրկությունը։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ URL ՝ http։ //www.sejm.gov.pl/prawo/konst/angielski/kon1.htm (հասանելի է. 24.02.2018)։ Geistige Grundlagen, ethischer Anspruch, historische Mkrtchyan LianaLUDWIG ERHARD - ՍՈIALԻԱԼԱԿԱՆ ՇՈՒԿԱՅԻ ՏՆՏԵՍՈՒԹՅՈՒՆ ԳԵՐՄԱՆԱԿԱՆ ՏՆՏԵՍՈՒԹՅԱՆ Բանալի բառեր. Սոցիալական շուկայական տնտեսություն, սկզբունքային ազատ շուկայական տնտեսություն, սոցիալական տնտեսություն ։

example2430

example2430

Հոդվածի նպատակն է լուսաբանել 18-րդ դարի առաջին կեսին վրաց-ռուսական հարաբերություններում առաջ եկած հիմնական մարտահրավերները։ Հոդվածն անդրադառնում է վրաց տիրակալ Վախթանգ VI-ի արտաքին քաղաքականության՝ հետաքրքրություն շարժող որոշ մութ և ստվերային կողմերին։ Վրաց վերնախավի ներկայացուցիչները լուրջ պահանջների առջև էին կանգնած. վարել ճկուն քաղաքականություն՝ սեփական հայրենիքի անվտանգությունն ու միասնականությունն ապահովելու համար։ Այս համատեքստում իր ուրույն հետքը թողած Վախթանգ VI-ի ռուսամետ քաղաքականությունը, սակայն, դատապարտված էր ձախողման, քանի որ հենվում էր Պետրոս I-ի՝ լոկ սին խոստումների վրա, հետևաբար, չուներ իրական հեռանկար և ժամանակավրեպ էր։

ՎՐԱՍՏԱՆԻ ՔԱITԱՔԱԿԱՆ ԴԻՐՔՈՐՈՇՈՒՄԸ 18-ՐԴ ԴԱՐԻ ԱՌԱԻՆ ԿԵՍՈՒՄ։ ՎՐԱG-ՌՈՒՍԱԿԱՆ ՀԱՐԱԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՀԱՄԱՏԵՔՍՏՈՒՄ ՀԻՄՆԱԿԱՆ ՄԱՐՏԱՀՐԱՎԵՐՆԵՐ. 1722-23 Ռուսաստանի կասպյան արշավանքը առաջին գործողություններից մեկն էր `ամրապնդելու Ռուսաստանի դիրքերը Արևելքում և գրավելու ափամերձ տարածքները։ Կասպյան տարածաշրջանը կարող էր դառնալ ցարական Ռուսաստանի հումքի աղբյուր ՝ նախ մետաքսի, ապա մեծ եկամուտներ ապահովելու տեսանկյունից։ Կասպյան տարածաշրջանների բռնակցումը Ռուսաստանին թույլ կտա ընդլայնել առևտրային կապերը Արևելքում։ Ռուսաստանը նպատակ ուներ շատ ավելի ամուր առևտրային կապեր հաստատել Իրանի, Կովկասի, Կենտրոնական Ասիայի և Հնդկաստանի հետ, դառնալ միջնորդ Արևելքի և Եվրոպայի միջև տարանցիկ առևտրում։ 17-րդ դարի վերջին Սաֆավյանները տնտեսական և քաղաքական ճգնաժամ էին ապրում, և սկսվեցին աֆղանական ցեղերի ապստամբությունները։ Հաշվի առնելով Իրանում Վահանի վրացական բանակի վրա հույս դնելու ցանկության անկարգությունները, Վախթանգը 1712 թ. Վախթանգը ազատագրման ձգտում է 1632 թվականին։ Վրաց կառավարիչներին իսլամ ընդունելու պահանջից։ 1715 Արտեմ Վոլինսկին նշանակվեց Իրանում Ռուսաստանի դեսպան. Աստիճանաբար սկսվեց ռուս-վրացական հարաբերությունների կարգավորման ծրագրի իրականացումը։ Ռուսբանականին հանձնարարվել է կապվել Վախթանգ VI- ի հետ։ Սկսվեցին ստվերային բանակցությունները նրա «Վոլինսկու» միջեւ, որի արդյունքում ստորագրվեց ռուս-վրացական գաղտնի պայմանագիր։ Սակայն Քարթլիի (Դարբազ) թագավորական խորհրդի ոչ բոլոր անդամներն էին համաձայն, որ Վրաստանի ազատագրման համար բարենպաստ պայման է ստեղծվել։ Նրանք մտահոգված էին և կարծիք հայտնեցին, որ մինչ ռուսական զորքերի ժամանումը, Վրաստանի թշնամիները կարող են օգտվել այս իրավիճակից և մեծ վնաս հասցնել երկրին։ Այնուամենայնիվ, Վրաստանը ազատագրելու վճռականորեն իր մարտական ​​ընկեր Վախթանգը շարունակում էր գաղտնի բանակցություններ վարել Պետրոս Մեծի հետ։ 1722 Սկսվեց կասպյան արշավանքը Պետրոս Մեծ կայսրին։ Ըստ նախնական պայմանավորվածության ՝ 1722 թ. Օգոստոսի 19-ին, Վախթանգ VI- ի վրացական գլխավոր շտաբը և հայկական զորքերը հավաքվեցին Գանձակում ՝ կատարելու համար Պետրոս I- ի հրամանը ՝ մտնել Շիրվան և միավորվել ռուսական դաշնակից զորքերի հետ։ Երբ ռուսները հասան Դերբենդ, Ռուսաստանի կայսրը, ինչպես հայտնի է, հանկարծ դադարեցրեց արշավանքը և վերադարձավ Աստրախան ՝ վախենալով սրել ռուս-թուրքական հարաբերությունները։ Պետրոսը ցանկանում էր, որ Վախթանգ VI- ը միջնորդ լինի Ռուսաստանի և Իրանի միջև բանակցություններում։ 1722-ին, 1945-ի սեպտեմբերին, Պետրոս I- ը իր անձնական բանագնաց Իվան Տոլստոյին ուղարկեց առաքելություն ՝ մշտապես մնալու Վախթանգ VI- ի մոտ։ Իրանական կողմը, ավաղ, այլեւս չէր վստահում վրաց թագավորին։ Շահի հրամանով Վախթանգ VI- ը զրկվեց ամբողջ իշխանությունից։ Աֆղանստանների կործանարար արշավանքները, որոնք Սաֆավի պետությունը հասցրեցին փլուզման եզրին, գրավեցին Օսմանյան Թուրքիայի ուշադրությունը։ Օսմանյան կառավարությունը հնարավորություն գտավ գրավել ողջ Կովկասը Այսը գրավելու Պարսկաստանը ՝ իր վաղեմի մտադրություններն իրականացնելու համար։ 1723-ի հունիսին թուրքական զորքերը ներխուժեցին Թբիլիսի։ Այս ճակատագրական իրավիճակում Վախթանգ VI- ը Պետրոս I- ին խնդրեց անհապաղ ռուսական զորքեր ուղարկել Վրաստան։ Այնուամենայնիվ, ի պատասխան վրաց տիրակալի խնդրանքին, անհնար էր զորամիավորումներ ուղարկել Վրաստան, քանի դեռ նրանք չհզորացվեցին Կասպից ծովի ափին և գրավեցին Բաքուն։ Գրավելով Արևելյան Վրաստանը ՝ թուրքերը նպատակ ունեին Քարթլին և Կախեթին դարձնել իրենց փաշա։ 12-ամյա թուրքական լուծը (1723-35թթ., Օսմանյան կայսրություն) բացասաբար է ազդել Վրաստանի տնտեսական և քաղաքական կյանքի վրա։ 1725-1726 թվականներին Ռուսաստանի վերաբերմունքը փոխվեց Վրաստանի նկատմամբ։ Ռուսաստանը կրկին խուսափեց վերջին բանակցությունների ղեկավարների հետ բաց բանակցություններից։ Պատճառը 1724 թվականն է։ Դա 1945 թ. Հուլիսի 12-ին Կոստանդնուպոլսում կնքված ռուս-թուրքական պայմանագիրն էր, համաձայն որի `Թուրքիան Կասպյան տարածաշրջանները ճանաչեց որպես Ռուսաստանի ազդեցության գոտի, քանի որ հրաժարվեց ամբողջությամբ գրավել Իրանը։ Ռուսաստանն իր հերթին ճանաչեց Թուրքիայի գերակայությունը Վրաստանում և Հայաստանում ՝ Իրանի հյուսիս-արևմուտքում։ Եթե ​​Ռուսաստանը խուսափում էր վրացիների հետ հարաբերություններից, ապա Վախթանգը և ոչ միայն չհերքեցին դաշինքը, այլև մեկնեցին Ռուսաստան։ Գաղտնի հարցաքննությունների ժամանակ պարզվեց, որ ռուսական դատարանը փորձում է օգտագործել Վախթանգը ՝ իրանիշ Թահմասպի հետ իր հարաբերությունները կարգավորելու համար։ Այդ նպատակով 1726 թ. 1945-ի օգոստոսին Վախթանգը ժամանեց Աստրախան։ Շուտով նամակագրություն հաստատվեց նրա «հետաքրքրության» միջեւ։ Հանդիպման վայր ընտրվեց Ռուչթիմոտում գտնվող Կուչ-Սպահանը։ Վրաց թագավորը մեկնեց Գիլան ՝ բանակցելու Թահմասբի հետ։ Վախթանգը ձգտում է վրացական հարցը քննարկման առարկա դարձնել։ Հատկապես արծարծվեցին Վրաստանի լծից թուրքական ազատության եւ Վախթանգի ՝ Քարթլին գահին վերադարձնելու խնդիրները։ Այնուամենայնիվ, բանակցությունները ձախողվեցին առանց դրական արդյունքի [2]։ Ռուսական կողմն առավել շահեկան համարեց համաձայնագիր կնքել աֆղանական առաջնորդ Աշրաֆի հետ, որն իրականում իրանցի տիրակալն էր։ 1728 Ռուսաստանը ստորագրած պայմանագրով մեղմացրեց իր հավակնությունները։ Աշրաֆը, այնուամենայնիվ, ճանաչեց Ռուսաստանի իրավունքները Դերբենտից մինչ Ռաշտ ափամերձ շրջանների նկատմամբ։ 1729, 1945-ի նոյեմբերին Սպահանի մոտ գեներալ Նադիրը ջախջախեց Աշրաֆին։ 1730 Աֆղանստանցիները վերջնականապես վտարվեցին Իրանից։ 1730 Հունվարին Ռուսաստանում գահ բարձրացավ Աննա Իվանովնան։ Նրա կառավարությունը հետաքրքրված չէ մերձկասպյան տարածքներով. Jet- ն ի սկզբանե նպատակ ուներ այդ տարածքները վերադարձնել Իրան։ 1730 Հոկտեմբերին Աննա Իվանովնան տեղեկացրեց Թահմասպին իր որոշման մասին։ նրա հետ պայմանագիր կնքել ջ կասպյան տարածքները Կուր գետին զիջելու համար։ 1732 Ռաշտում Ռուսաստանի բանագնացներ Լաշով և Շաֆիրովը պայմանագիր ստորագրեցին, համաձայն որի ՝ Գիլանը վերադարձվեց Իրան ՝ այլ պետությանը չզիջելու պայմանով։ Ռուսական կողմը, սակայն, կրկին չաջակցեց Վախթանգին։ Արդյունքում, այն կորցրեց իր տիրույթները։ Ռուսները, փաստորեն, չնայած տարածաշրջանի ժողովուրդների ջանքերին, վճռական քայլեր չէին ձեռնարկում թուրք նվաճողների լծից ազատվելու համար։ Փոխարենը նրանք ձգտում էին ուժեղացնել Ռուսաստանի դիրքերը Կասպից ծովի ափին Կովկասի մերձակայքում, բայց, այնուամենայնիվ, չկարողացան տիրել այդ տարածքներին։ Ռուս-իրանական վերջին պայմանագիրը ստորագրվեց 1735 թվականին։ Մարտի 10-ին Գանձակում [5]։ Ռուսաստանը վերադարձավ Իրան Կասպից ծովի բոլոր տարածքները։ Իրանը, որը Ռուսաստանը ճանաչեց որպես հավերժ բարեկամ, պարտավորվեց այդ տարածքները չզիջել որևէ այլ պետության։ Իրանական կողմը խոստացավ առանձին պայմանագիր չկնքել Թուրքիայի հետ։ Այլ կերպ ասած, Ռուսաստանի նպատակն էր շահել Իրանին ու դաշինք կազմել թուրքերի դեմ։ Այդ պատճառով նա հրաժարվեց իր դիրքերը Սառցե Կովկասում։ Արեւելյան Վրաստանում, ուրեմն, թուրք նվաճողներին փոխարինեցին իրանցիները։ Նադիրի ՝ իրենց երկրում գտնվելու ժամանակ 1735-47թթ. Վրացիները իրանական իշխանության վերահաստատումը անվանեցին Ghզլբաշոբայի ժամանակաշրջան։ 1735 թ. Մայիսին Վախթանգը հաստատվեց Աստրախանում և Աննա Իվանովնային հայտնեց, որ չի մեկնի Իրան հետագա բանակցությունների համար։ Նա իր որդուն ՝ Բաքարին հանձնարարեց զբաղվել վրացական գործերով։ Վախթանգը մահացավ 1737 թ. 1736 Նադիր շահը գահ բարձրացավ Իրանի գահին։ Նա նպատակ ուներ դառնալ Կովկասում միակ իշխող ուժը և 1741-42։ ներխուժեց Դաղստան։ Այնուամենայնիվ, լեռնագնացները կոտորեցին Նադիրի բանակի մեծ մասը [6, 7]։ Նադիրը ստիպված էր փոխել իր վերաբերմունքը Վրաստանի նկատմամբ։ Նա սկսեց սատարել Քարթլիի նահանգապետ Թեյմուրազին և որոշ զիջումների գնաց։ 1744 Թեյմուրազն իրեն հռչակեց Քարթլիի թագավոր, իսկ Հերակլը ՝ Կախեթի։ Նադրին թույլ տվեց, որ Թեյմուրազ Երկրորդը պսակվի քրիստոնեական ծեսով Սվետիցխովելի տաճարում։ Դա առաջին դեպքն էր 1632 թվականին։ Թեյմուրազը վերահաստատեց Քարթլիի գերակայությունը Լոռի-Տաշիրում, որը նվաճել էր թափառական Բորչալի ցեղը 17-րդ դարում Շահ Աբասի օրոք։ Այսպիսով, 18-րդ դարի 20-ականներին։ Վրաց կառավարիչ Վախթանգ VI- ը ճակատագրական քայլ կատարեց։ Ռուսաստանի հետ դաշինք կազմվեց։ Թշնամաբար տրամադրված և՛ Թուրքիան, և՛ Իրանը ձեռնարկեցին հակաքայլեր ՝ խոչընդոտելով Վախթանգի արտաքին քաղաքական ցանկացած նախաձեռնության և դաժան դիրքորոշում ընդունելով Վրաստանի նկատմամբ։ Նա հույս ուներ ազատվել Ռուսաստանի հետ թուրք-իրանական զավթիչներից ՝ համարելով այն ամենաիրական դաշնակիցը։ Սակայն այս պատրանքները չիրականացան։ Վախթանգի արտաքին քաղաքականությունը ձախողվեց, քանի որ նա հավատացյալ էր ՝ կուրորեն վստահելով Ռուսաստանի բոլոր կեղծ խոստումներին։ Չնայած բազմիցս մերժումներին և անհաջող բանակցություններին ՝ Վախթանգը չփոխեց իր կողմնորոշումը և արտաքին քաղաքական վեկտորը։ Ռուսաստանի կայսրություն, 1722 Կասպյան արշավանքը պայմանավորված էր Ռուսաստանի ռազմաքաղաքական-տնտեսական շահերով։ Ուստի Ռուսաստանը իր հիմնական նպատակը համարեց ոչ թե Վրաստանը ազատագրելը, այլ սեփական ինքնիշխանության ազդեցությունը հաստատելը։ Վրաստանը միայն կցորդ և աջակցող միջոց էր այդ ծրագրերի իրականացման համար։ Ռուսաստանը երբեք չէր բախվի իր հակառակորդների ՝ Թուրքիայի կամ Իրանի հետ, առանց վրաց ժողովրդի ազատագրման համար պայքարելու շահագրգռվածության։ Այնուամենայնիվ, վրացիները չէին կարող ճիշտ քաղաքական դասեր քաղել տվյալ պատմական փուլում տեղի ունեցած իրադարձություններից, որոնք կործանարար էին վրացական պետականության համար։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ [3] Մարտիրոսյան Վ.Մ., Հայ-վրացական ժողովուրդների համագործակցությունը ազատագրական պայքարում (XVIII դարի 1920-ական թվականներ), Երեւան, 1971, էջ 92-3, 132։ Կովկասի քաղաքականություն Ռուսաստան-Ադիգեայի համալսարանի հանդես, սերիա 1։ Շրջան Սարգսյան Տաթևիկ ՎՐԱՍՏԱՆԻ քաղաքական իրավիճակը 18-րդ դարի Կեսին քաղաքում։ HIMNAKAN- ը մարտահրավեր է նետում վրացական-ռուսաստանյան-ռուսաստանյան-վրացական, ռուս-վրացական, ռազմանական, ռազմանական, ռումինական ։

example3

example3

Հոդվածում հայկական պետականությունը քննարկված է որպես ազգային աշխարհաքաղաքական պատկերացումների արտահայտման գլխավոր ակտոր և միակ նախապայման, մյուս ակտորների գործունեության կարևոր հարթություն։ Ընդգծենք, որ աշխարհաքաղաքականությունը անխզելիորեն կապված է այն ամենի հետ, ինչը քաղաքական սոցիոլոգիայում անվանում են ակտորներ։ Վերջիններիս շարքին դասվում են այն բոլոր անհատականությունները, խմբերն ու կառույցները, որոնք «աշխարհաքաղաքական ցանկություններն ու պատկերացումները մշակում, արտահայտում և դնում են գործողության մեջ»։

Մեր հանրապետությունում «աշխարհաքաղաքականություն» գիտակարգի ձևավորման հասարակական պահանջը ավելի քան ակնհայտ է։ Սակայն, ինտելեկտուալ այս ուղղության ձևավորման անհրաժեշտությունը մենքդիտարկում ենք ոչ միայն աշխարհայացքային՝ գիտատեսական, այլև պրակտիկ՝ գիտագործնական տեսանկյունից։ Այսինքն՝ մեր հասարակության գիտական շրջանակների համար ներկայացվող հասարակական պահանջը պայմանավորված է ոչ միայն ակադեմիական, այլև գործնական հետազոտությունների կարևորությամբ։ Ակնհայտ է, որ առաջին տպավորությամբ մեր դատողությունները կարող են ոչ միանշանակ ընդունվել, քանի որ աշխարհում տարածքով` 78-րդ, բնակչության թվով` 134-րդ, ՀՆԱ-ի ծավալով՝ 125-րդ, բնակչությանկենսամակարդակով՝ 84-րդ երկրի համար անհնար է պատկերացնել աշխարհաքաղաքական գործընթացներին ինքնուրույն մասնակցելու կարողություն։ Սակայն, անհրաժեշտ ենք համարում ընդգծել, որ «աշխարհաքաղաքականությունը» մենք դիտարկում ենք այնպիսի գիտակարգ, որը գիտականորենհիմնավորված քննարկում է պետությունների աշխարհաքաղաքական ներուժըռեգիոնալ և գլոբալ աշխարհաքաղաքական գործընթացների (աշխարհաքաղաքական մարտահրավերների) ֆոնի վրա, որոնք բխում են Երկիրմոլորակիժամանակակից աշխարհաքաղաքական կառուցվածքի բնույթից։ Այս համատեքստում առանձնակի նշանակություն է ձեռք բերում հայկական պետականությունը, ինչը համարում ենք ազգային աշխարհաքաղաքական պատկերացումների արտահայտման գլխավոր ակտոր և միակ նախապայման, մյուսակտորների գործունեության կարևոր հարթություն։ Աշխարհաքաղաքականությանը վերաբերող մասնագիտական գրականության մեջ «ակտորները» բնորոշվում են որպես այն բոլոր մարդկանց և կառույցների ամբողջություն, որոնք մշակում են տարածաժամանակային պատկերացումներ լոկալ, ռեգիոնալ և գլոբալ տարածքների վերաբերյալ և այդ պատկերացումները տարբեր միջոցներով փորձում են գործողության մեջ դնել` ձևավորելով մարդկանց, տարածության և ժամանակի միջև կառուցվածքային ընդհանրություն։ Ակնհայտ է նաև այն իրողությունը, որ կոնկրետ տարածքում որոշակիակտորներ փոխազդեցության մեջ են գտնվում ուրիշ ակտորների հետ։ Եվ այդփոխազդեցությունը կարող է ունենալ ինչպես համագործակցային, այնպես էլհակասական բնույթ։ Աշխարհաքաղաքական ակտորները և՛ գիտատեսական մակարդակում,և՛ գործնական հարթության մեջ խարսխվում են տարածքային (տերիտորիալ)պատկերացումների վրա, որոնք նրանց քաղաքական վարքագծի կարևոր ևհիմնավորված տարրերն են։ Ըստ այդմ, գեպոլիտիկները որոշակի տարբերություն են դնում հասարակության լիդերների աշխարհաքաղաքական պատկերացումների և այն աշխարհաքաղաքական բանաձևերի միջև, որոնք ուղղվածեն հասարակության անդամների գիտակցության վրա ազդելու։ Այսինքն՝ այդբանաձևերը աշխարհաքաղաքական պատկերացումների պարզեցված ևխտացված արտահայտություններ են, որոնք կարող են ազդել հանրայինգիտակցության վրա։ Աշխարհաքաղաքական ակտորների քաղաքական վարքագիծը անմիջականորեն կախված է տերիտորիալ առանձնահատկություններից,որոնց հաշվառումը ուղղակի անհրաժեշտություն է ակտորների բնութագրման ժամանակ։ Աշխարհաքաղաքական ակտորները առանձնանում են ոչ միայն իրենցտարածական առաձնահատկություններով, այլև տարածության մեջ իրենցփոխհարաբերությունների յուրահատուկ բնույթով։ Որպես հետևանք այս ամենի՝ յուրաքանչյուր աշխարհաքաղաքականակտոր պատմականորեն ձևակերպում է իրեն առանձնահատուկ գործունեության հարթությունը և այն սոցիալական շերտը, որը հանդիսանալու է հասարակական հենարան։ Այսինքն՝ ակտորներն իրենց տարածական գործունեությամբ սոցիալական վերահսկողության յուրատեսակ գործիք են։ Մասնագիտական գրականության մեջ շրջանառվող աշխարհաքաղաքական բազմաթիվ ակտորները հիմնականում դասակարգվում են հետևյալսկզբունքներով`• Աշխարհաքաղաքական դասական կամ ավանդական ակտորներ, որոնցվերագրում են պետությունը, բանակը, եկեղեցին,• Աշխարհաքաղաքական նոր ակտորներ, որոնք ներառում են քաղաքականկուսակցությունները, ոչ կառավարական կազմակերպությունները, ռազմական խմբավորումները, տնտեսական կառույցները, հանրային հաղորդակցության միջոցներն ու ուղիները,• Ժամանակակից աշխարհաքաղաքական ակտորներ։ Այս խմբին վերագրումեն այն կազմակերպություններն ու առանձին խմբերը, որոնք որոշակի աշխարհաքաղաքական նախագծեր են արտահայտում ազգային (ազգայնական)կամ կրոնական գաղափարական հիմքի վրա։ Մինչ հայկական աշխարհաքաղաքականության ակտորները քննարկելընկատենք, որ հետազոտական խնդրի նորությունն ու բարդությունը հնարավորություն չեն տալիս մեր հայեցակետում ամբողջությամբ ներառելու բոլոր հնարավոր օբյեկտներն ու սուբյեկտները, որոնք կարող են պայմանավորել հայկական աշխարհաքաղաքականության բովանդակությունը։ Ավելին, մեկ հետազոտության շրջանակում հնարավոր չէ սպառել բոլոր այն գործոնների դիտարկումը, որ պայմանավորում են բնահասարակական գործընթացներով ամբողջացած՝ բարդ համակարգի դինամիկան։ Հետևաբար, մեր կողմից առանձնացված ակտորները միայն տարածաժամանակային իմաստով ենք համարումառաջնահերթ։ Հիմք ընդունելով աշխարհագրական հետազոտությունների գիտատեսական և մեթոդական առանձնահատկությունները՝ հայկական աշխարհաքաղաքականության ակտորները պայմանականորեն ներառել ենք հետևյալխմբերում`1. Հայկական պետություն։ Այն դիտարկում ենք մյուս ակտորներից առանձին ևառաջնային կարգով, քանի որ հայկական պետությունը համարում ենքազգային աշխարհաքաղաքական պատկերացումների արտահայտմանմիակ նախապայման, աշխարհաքաղաքական գործընթացների գլխավորօբյեկտ և սուբյեկտ, մյուս ակտորների գործունեության կարևոր հարթություն։ 2. Հայկական աշխարհաքաղաքական ներուժը պայմանավորող ակտորներ։ Այս խմբում ներառում ենք իրար հետ փոխպայմանավորված, բայց համեմատաբար ինքնուրույնությամբ առանձնացող երկու հարթություն` ներուժիհասարակական և բնական բաղադրիչներ։ Հասարակական բաղադրիչի համար կարևորում ենք հասարակությանկենսամակարդակը, քանի որ աշխարհաքաղաքական պատկերացումներնու ցանկություններն արտահայտելու և իրականություն դարձնելու համարանհրաժեշտ է նյութական և հոգևոր բավարարվածության որոշակիաստիճան։ Աշխարհաքաղաքական ներուժի բնական բաղադրիչի համար առաջնային ենք համարում պետական տարածքի աշխարհաքաղաքական պահանջվածության, իսկ բնառեսուրսային ներուժից` խմելու ջրի գործոնները։ 3. Հայկական աշխարհաքաղաքականության դասական ակտորներ։ Ակտորների այս խմբում պետք է դիտարկել հայկական բանակը, հայկականսփյուռքը և հայկական եկեղեցին։ Վերջին երկուսը թեև օժտված են համեմատաբար ինքնուրույնությամբ և պատմական առանձին շրջաններում հանդեսեն եկել որպես ազգային աշխարհաքաղաքական պատկերացումների արտահայտման հիմնական (երբեմն նույնիսկ միակ) օղակ, այնուամենայնիվայսօր` հայկական պետության գոյության պայմաններում, դառնում են սոսկընդհանուրի բաղկացուցիչ մասեր։ Հատուկ ընդգծենք այն իրողությունը, որազգային աշխարհաքաղաքական պատկերացումների իրացման տիրույթումվերոհիշյալ ակտորների նոր կագավիճակը ոչ թե նվազեցնում, այլ նորովի էիմաստավորում վերջիններիս նշանակությունը։ Հայկական սփյուռքը և եկեղեցին դառնում են հայկական աշխարհաքաղաքականության կենսունակությունը ապահովող կարևոր (բայց ոչ ինքնուրույն կամ միակ) ակտորները։ Ինչ վերաբերում է հայկական բանակին, ապա նրա կարևորությունըպետական անվտանգության և աշխարհաքաղաքական ինքնուրույնությանտեսանկյունից հնարավոր չէ գերագնահատել։ Դասակարգման նման տրամաբանությունը առաջնային է դարձնումհայկական պետականության դիտարկումը որպես ազգային աշխարհաքաղաքական պատկերացումների արտահայտման գլխավոր և միակ նախապայման։ Ընդգծենք, որ պետությունը աշխարհաքաղաքականության գլխավորկատեգորիան է։ Պետությունը աշխարհաքաղաքական տեսանկյունից առանձնանում է երեք կարևոր գործառույթով`կառուցվածքայնություն, լեգիտիմ հեղինակություն և տարածք։ Այսինքն՝ պետություններն են աշխարհաքաղաքականգործընթացների և՛ հիմնական սուբյեկտները, և՛ գլխավոր օբյեկտները։ Ավելորդ չենք համարում նկատել, որ հայ ազգը դարեր շարունակզրկված է եղել պետականությունից, հետևաբար զրկված է եղել նաև ազգայինաշխարհաքաղաքական պատկերացումների իրացման ռեալ հնարավորությունից։ Պետականության բացակայության պատճառով այդ պատկերացումներիարտահայտման պարտականությունը՝ խիստ սահմանափակ հնարավորություններով, իրենց վրա են վերցրել տարբեր սուբյեկտներ` եկեղեցի, սփյուռքումձևավորված կազմակերպություններ, սոցիալական առանձին շերտեր (առևտրականներ, մտավորականներ) և անհատներ։ 20-րդ դարում ձևավորված հայկական հանրապետությունների պարագայում էլ այս սուբյեկտները շարունակել և շարունակում են պահպանել իրենցհամեմատաբար ինքնուրույն վարքագիծը աշխարհաքաղաքական գործընթացների տիրույթում։ Հաճախ վերոհիշյալ սուբյեկտների ինքնուրույն վարքագիծը հակասել էընդհանուր ծրագրերի իրագործմանը, ըստ այդմ՝ նվազեցնելով աշխարհաքաղաքական գործընթացների վրա ազդելու, նույնիսկ ադապտացվելու մեր ընդհանուր ներուժը։ Այս ամենը հատկապես ցայտուն արտահայտվեց հետխորհրդային անկախ Հայաստանի գոյության ժամանակաշրջանում։ Չնայած, Արցախյան հակամարտությունով պայմանավորված, անկախության առաջին տարիներին ակտորների գործունեությունը ազգային աշխարհաքաղաքական պատկերացումների իրացման տիրույթում հիմնականումհամընկնում էր, այնուամենայնիվ հետագա տարիները խնդրի զարգացման այլմիտումներ բացահայտեցին։ Մասնավորապես` միասնական նպատակի իրագործումը` Արցախյան պատերազմի հաղթական ելքը, ազգային աշխարհաքաղաքական պատկերացումներում առաջ բերեց առաջնահերթություններիճշգրտման խնդիր։ Հայաստանի Հանրապետությունը, որին օբյեկտիվորենվերապահված էր ազգային աշխարհաքաղաքական նպատակների իրացմանգլխավոր դերը, աստիճանաբար իր գործառույթները զիջեց այլ ակտորների։ Ավելին, հայկական սփյուռքն ստացավ տարածաշրջանային և համաշխարհային մասշտաբով աշխարհաքաղաքական գործընթացների վրա ազդելուհիմնական գործառույթը։ Այս պարագայում հայկական պետության և հայկական սփյուռքի աշխարհաքաղաքական պատկերացումների ընդհանրացմանգլխավոր տիրույթը սահմանվեց Հայ դատի միջազգային հետապնդումը։ Այսխնդրին ինչ-որ չափով ստորադասվեց նաև Հայաստանի համար կենսականնշանակություն ունեցող մեկ այլ խնդիր` Արցախյան հակամարտության վերջնական կարգավորումը։ Ազգային աշխարհաքաղաքական պատկերացումների նման ենթակարգության մեջ Հայաստանի Հանրապետության հզորացումը մղվեց հետին պլան։ Այս խնդիրը համարվեց կարևոր, բայց ոչ միակ նախապայմանը` աշխարհաքաղաքական, աշխարհատնտեսական, աշխարհամշակութային տիրույթներում ազգային նպատակների իրագործումը ապահովելու համար։ Համաշխարհային պրակտիկայում բազմիցս ապացուցվել է, որ ցանկացած էթնոմշակութային միավորի պարագայում աշխարհաքաղաքական պատկերացումների իրացման արդյունավետությունը ուղղակիորեն կախված է եղելպետության հզորությունից։ Նույնիսկ պարտված (Գերմանիա, Ճապոնիա) կամառավել բարդ աշխարհաքաղաքական հանգույցում գտնվող պետություններում (Իսրայել, Հարավային Կորեա) պետության հզորացումը և հասարակության կենսամակարդակի բարձրացումը համարվել են միակ նախապայմանը`ապահովելու իրենց աշխարհաքաղաքական ինքնուրույնությունն ու ազդեցությունը երկրագնդի աշխարհաքաղաքական կառուցվածքում։ Ընդգծենք մեկ կարևոր հանգամանք ևս. Հայաստանի Հանրապետությունն առանձնանում է ազգային միատարրության բարձր ցուցանիշով։ Հետևաբար, հասարակության որոշակի հատվածը ներկայացնող ազգային փոքրամասնությունների խմբերը չեն կարող խոչընդոտել ազգային աշխարհաքաղաքական պատկերացումների արտահայտումն ու իրացումը։ Ավելին, այսհանգամանքը «Հայաստանի Հանրապետություն» աշխարհաքաղաքական սուբյեկտին լրացուցիչ առավելություններ է տալիս` զերծ մնալու տարածաշրջանում ազգային ֆոնի վրա անընդհատ զարգացող աշխարհաքաղաքականվտանգավոր գործընթացներից։ Այսպիսով, ակնհայտ է այն իրողությունը, որ հայ ազգի աշխարհաքաղաքական նկրտումների իրացման միակ նախապայմանը հայկական հզորպետականության գոյությունն է, թեկուզ առայժմ պատմական հայրենիքի միհատվածում։ Հայաստանի Հանրապետությունը հայկական աշխարհաքաղաքականության ակտորների շղթայում ոչ թե պետք է հանդես գա որպես առանձին օղակ, այլ այդ օղակների գործունեության միակ հարթություն։ Հետևաբար,ազգային աշխարահաքաղաքական պատկերացումներն արտահայտող բանաձևի գլխավոր բաղադրիչը Հզոր պետությունն է.Որտեղ`A – Հայկական աշխարհաքաղաքականություն,P – Հայկական պետականություն։ Այս բանաձևը հաստատում է այն իրողությունը, որ ընդհանրապես ազգային աշխարհաքաղաքական պատկերացումների բովանդակությունը ֆունկցիա է հայկական պետականության հզորության աստիճանից։ Այսինքն՝ միայնհզոր Հայաստանը աշխարհի աշխարհաքաղաքական կառուցվածքի բոլոր մակարդակներում կարող է ձևակերպել ազգային աշխարհաքաղաքականությանհավակնությունները։ Այսպիսով, հայկական աշխարհաքաղաքականությունը, դիտարկելովորպես ժամանակակից աշխարհում հայ տեսակի իրական տեղի ու դերի հավակնության միջոց, ենթադրում է համատասխան գիտակցության ապահովում,որի առանցքը պետք է լինի ազգի աշխարհաքաղաքական դաստիարակությանինքնատիպ ծրագրի ապահովումը, որովհետև, ինչպես դիպուկ նկատել է աշխարհաքաղաքականության դասականներից Կ.Հաուսոֆերը, «... յուրաքանչյուրազգի լիիրավ կենսագործունեության համար առկա տարածքի սահմանափակության խնդիրը անհրաժեշտաբար պետք է գիտակցվի հասարակության յուրաքանչյուր խավի և շերտի, յուրաքանչյուր անհատի կողմից»։ Մեր պարագայում միացյալ Հայաստանի կերտումը հնարավոր կլինիմիայն այն դեպքում, երբ Հայաստանի Հանրապետության յուրաքանչյուր քաղաքացի այն ընկալի ոչ միայն որպես բարոյական հաղթանակի նկրտում, այլևիր կենսատարածքն ընդլայնելու միակ և արդարացված հնարավորություն։ Գ Ր Ա Կ Ա Ն Ո Ւ Թ Յ Ո Ւ Ն 1. Ա. Հ. Ներսիսյան, «Հայ քաղաքակրթական ինքնատիպության բացահայտմանանհրաժեշտությունը որպես աշխարհաքաղաքական ինքնուրույնության նախապայման», ԳՊՄԻ, Հանրապետական գիտական նստաշրջանի նյութեր,Երևան, 2011թ., էջ 538-540։ 2. Ա. Հ. Ներսիսյան «Աշխարհաքաղաքականության գիտական բովանդակությունը։ Տեղը գիտությունների դասակարգման համակարգում», ՎՊՄԻ, գիտականնյութեր, Բ հատոր, Վանաձոր 2011թ., էջ 170-179։ 3. Ա. Հ. Վալեսյան, Լ. Հ. Վալեսյան «Քաղաքական աշխարհագրություն» Երևան,Երևանի համալսարանի հրատարակչություն, 2005, 339 էջ։ Harper Business, 2003, 396 p.Տեղեկություններ հեղինակի մասինՆերսիսյան Արմեն Հովհաննեսի - աշխարհագրական գիտ. թեկն., դոցենտ, Գյումրու Մ. Նալբանդյանի անվան պետական մանկավարժական ինստիտուտ, աշխարհագրության ամբիոնիդասախոս, Հայկական պետական մանկավարժական համալսարան, սոցիալ-տնտեսականաշխարհագրություն և ԱԴՄ ամբիոնի դասախոս, E- mail։

example704

example704

Վերջին տասնամյակների ընթացքում տնտեսության և տնտեսագիտական գիտությունների զանազան ոլորտներում կատարվում են զգալի փոփոխություններ, որոնց արդյունքում նոր հասկացություններն ու իրողություններն անվանելու նպատակով ստեղծվում են նոր բառեր և արտահայտություններ։ Բառակազմական ճկուն համակարգի շնորհիվ հայերենն ու անգլերենն ստեղծում են պահանջվող բառային միավորները։ Վերջերս հայերենում արձանագրվում է նախկինում փոխառած տերմինային միավորների համարժեք նորակազմություններ ստեղծելու միտում։

ՆՈՐԱԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ԺԱՄԱՆԱԿԱԿԻՑ ՀԱՅԵՐԵՆԻ ԵՎ ԱՆԳԼԵՐԵՆԻ ՏՆՏԵՍԱԳԻՏԱԿԱՆ ԲԱՌԱՇԵՐՏՈՒՄ Պատմական յուրաքանչյուր շրջանում առկա են որոշակի գործոններ, որոնք տվյալ շրջափուլումպայմանավորում են լեզվի առանձնահատկությունները։ Այդ գործոնները կարող են վճռական ներգործություն ունենալ լեզվի ներքին ու արտաքին օրինաչափությունների վրա1։ Մեր օրերում աննախադեպգիտատեխնիկական առաջընթաց է նկատվում, որն էական ներգործություն է ունենում կենդանի լեզուների բառապաշարի վրա։ Բառապաշարն անմիջապես արձագանքում է այդ լեզուն կրող ժողովրդիկյանքում կատարվող փոփոխություններին՝ մշտապես համալրվելով նոր բառերով և բառերի նորիմաստներով՝ նորակազմություններով և նորաբանություններով։ Նոր բառերի ստեղծումը լեզվի կենդանության էական հատկանիշներից մեկն է, որը ցույց է տալիս, որ տվյալ լեզուն գործուն է և տվյալպահին ծառայում է արտալեզվական իրականության լեզվայնացմանը։ Ընդհանուր գործուն բառաշերտի նկատմամբ ունեցած հարաբերություններից ելնելով՝ նորաբանությունները բաժանվում են երկու մեծ խմբի՝ լեզվի չեզոք բառաշերտի նորաբանություններ կամ իրական նորաբանություններ և հատուկ բառաշերտերին պատկանող կամ տերմինաբանական նորաբանություններ (neonyms)։ Իրական և տերմինաբանական նորաբանություններն ունեն որոշակի տարբերություններ։ Այս հոդվածում հստակեցվում են տերմինային նորաբանությունները բնորոշող իրողությունները`նորաբանությունների վերոնշյալ երկու խմբերի առանցքային տարբերությունների հիման վրա, ապաանդրադարձ է կատարվում հայերենի և անգլերենի մասնավոր տերմիահամակարգերից մեկում՝ տնտեսագիտական տերմինահամակարգում նոր բառերի կերտման արդի միտումներին։ Տնտեսագիտականոլորտի բառապաշարի ուսումնասիրման համար լեզվական նյութ են ծառայել վերջին տարիներիտնտեսագիտական գիտատեղեկատվական նյութերը2, բառարանները3 և այլն։ Նորաբանությունը (հունարեն՝ neo – նոր և logos – բառ) նոր բառ է, որը ծառայում է լեզվում հասարակական կյանքի զարգացման արդյունքում նոր հասկացությունների, առարկաների անվանմանը։ Լայն առումով նորաբանություն է կոչվում լեզվական ամեն մի նոր իրականություն կամ իրողություն,նեղ առումով՝ ամեն մի նոր բառ, կայուն բառակապակցություն, դարձվածային արտահայտություն(իդիոմ), բառի նոր իմաստ կամ բառագործածության նոր իրողություն4։ Նորաբանությունների տիպերըԼրիվ նոր բառՆոր իմաստի հավելումՀին բառի նոր իմաստԳծագիր 1. Նորաբանությունների տիպերըԼրիվ նոր բառ - այն նորաբանություններն են, որոնք մինչև որոշակի ժամանակահատված գոյություն չեն ունեցել, այսինքն՝ մինչ տվյալ պահը որևէ տեքստում հիշատակված չեն։ Դրանց և՛ ձևը, և՛ բովանդակությունը նոր իրողություն են լեզվում։ Այս տիպի նորաբանությունները համեմատաբար փոքրթիվ են կազմում5։ Հին բառի նոր իմաստի վերագրում - բառեր, որոնք պահպանում են հին ձևը, բայց կորցնում ենհին իմաստը և ձեռք բերում նոր իմաստ՝ ձևավորելով իմաստային նորաբանություններ։ 1 Տե՛ս Levchenko Y.S., Neologism in the Lexical System of Modern English, Luhansk, 2010, էջ 3-4։ 2 «Բանբեր Երևանի համալսարանի, Սոցիոլոգիա, Տնտեսագիտություն», «Բանբեր Հայաստանի պետական տնտեսագիտականհամալսարանի», Financial Times, The Economist, Forbes, Bloomberg businessweek և այլն։ 3 Աղաբեկյան Ալ., Անգլերեն-հայերեն բառարան։ գործարարություն, տնտեսագիտություն (խմբ.՝ Հ. Մարզպանյան), Երևան, 1998,Ավետիսյան Դ., Ֆինանսաբանկային անգլերեն-ռուսերեն-հայերեն բացատրական բառարան, Երևան, Անտարես, 2002։ 4 Տե՛ս Աղայան Է., Ընդհանուր և հայկական բառագիտություն, Երևան, 1984. էջ 169։ 5 Տե՛ս Levchenko Y.S., էջ 14։ Գոյություն ունեցող բառին նոր իմաստի հավելում - այն բառերն են, որոնք պահպանում են իրենցձևն ու իմաստը, բայց միաժամանակ ձեռք են բերում նոր իմաստ, այսինքն՝ դրսևորում են բազմիմաստություն1։ Նորաբանությունները լինում են ընդհանրացող և մեկուսացած. ընդհանրացող են այն նոր բառերը, որոնք ի վերջո անցնում են գործուն բառապաշարին և դադարում են նորաբանություն լինելուց, իսկմեկուսացած նորաբանություններն այն բառերն են, որոնք գործածվում են այս կամ այն գրվածքում,սակայն հաճախակի չգործածվելու հետևանքով չեն անցնում գործուն բառապաշարի մեջ2։ Նորաբանություների տարածումը պայմանավորված է ա) հաղորդակցական արժեքով, բ) իմաստային և ձևայինհատկանիշներով, գ) համապատասխան իմաստի համար մրցակից բառի առկայությամբ կամ բացակայությամբ3։ Իրական և տերմինային նորաբանությունների միջև առկա կողմնորոշիչ տարբերությունների հիման վրա կարելի է վեր հանել տերմինային նորաբանությունները բնորոշող մի շարք իրողություններ. 1) ստեղծման պատճառ. տերմինային նորաբանություններն անվանում են մարդկային գործունեության որոշակի ոլորտի հասկացություններ, 2) հիմնական գործառույթ. տերմինային նորաբանությունները ծառայում են որոշակի գործունեության շրջանակներում նոր հասկացությունների, իրողությունների անվանմանը, 3) հոմանշային հարաբերակցություն. ի տարբերություն հիմնական բառապաշարի նորաբանությունների՝ տերմինային նորաբանությունների համար հոմանշությունը եզակի երևույթ է,4) գոյության ձևը լեզվում. տերմինային նորաբանությունները լինում են նաև բազմանդամ բառակապակցություններ, հատկապես երբ որևէ հասկացություն է անվանում,5) գոյության տևականությունը լեզվում. տերմինային բառաշերտի նորաբանությունները մնայունեն, քանի որ դրանց գոյությունը հիմնավորվում է արտալեզվական իրականության այս կամ այն երևույթի, առարկայի առկայությամբ, որի գոյությունն էլ պայմանավորում է նոր բառի գոյությունը լեզվում, 6) մյուս լեզուների հետ ունեցած հարաբերության բնույթ. տերմինային նորաբանություններնարագորեն անցնում են մի լեզվից մյուսին (տերմինային փոխառություններ) և իրենց տեղը գրավում այլլեզուների բառապաշարում։ Այսպիսով՝ նորաբանություն-տերմիններին բնորոշ են հետևյալ հատկանիշները. երկիմաստությանբացակայություն, միանշանակ վերաբերություն, պատկանելություն մարդկային գործունեության որոշարկված բնագավառի, կայունություն, համապատասխանություն տերմինաբանության մեջ գոյությունունեցող բառակազմական նորմերին4։ Այս առանձնահակությունները բխում են տերմինային նորաբանությունների բովանդակության էությունից, իսկ ձևակառուցվածքային տեսանկյունից դրանք իրականնորաբանությունների հետ տարբերություններ չեն դրսևորում։ Տնտեսագիտական ոլորտում անընդհատ առաջընթաց է գրանցվում, ծագում են նոր հասկացություններ, հետևաբար՝ նոր բառեր։ Ժամանակակից հայերենի տնտեսագիտական տերմինահամակարգի սահմաններն ընդարձակվել են ոչ միայն փոխառությունների, այլև նորակազմությունների հաշվին։ Տնտեսագիտական նորաբանություններն ստեղծվում են լեզվի ներքին հնարավորություններով (տվյալլեզվի արմատներով կամ փոխառյալ արմատներով լեզվի սեփական բառակազմական եղանակներով),արտաքին և ներքին փոխառությունների միջոցով։ Հարկ է նշել, որ տնտեսագիտական բառաշերտի նորաբանությունները միատեսակ չեն. դրանք լինում են բուն տերմինաբանական նորաբանություններ, ինչպես՝ լրավճար, և զբաղմունքային բառնորաբանություններ։ Վերջին տիպի նորաբանութունները հիմնականում առաջանում են մասնագիտական խոսակցական ոլորտում համագործածական բառերին նոր իմաստ վերագրելու կամ մասնագիտական որոշակի նշանակությամբ դարձվածային, դիպվածային միավորների ստեղծման ճանապարհով։ Սրանց համար, ինչպես իրական նորաբանութունների դեպքում, հնարավոր է ոճական երանգի առկայութուն. օրինակ՝ drop-dead day - «մեռյալ օր», վերջնաժամկետի օր5, տաք փողեր-ներդրման ֆոնդ, որըկարճ ժամկետում համառորեն ձգտում է բարձր շահութաբերության։ Հայերենի տնտեսագիտական բառաշերտ սրանց ներմուծման ուղին հիմնականում անգլերենից կատարվող պատճենումն է. օրինակ՝bear market6 - արջերի շուկա։ Անգլերենի այսպիսի դարձվածային, դիպվածային նորաբանական բառային միավորները հաճախ տևական գործածության հետևանքով մասնագիտական խոսակցական ոլորտից անցնում են ոլորտի տերմինահամակարգ, այսինքն՝ տերմինացվում են, իսկ հայերենն էլ պատճեն1 Տե՛ս Levchenko Y.S., էջ 15-16։ 2 Տե՛ս նույն տեղում, էջ 170։ 3 Տե՛ս Աբրահամյան Ս.Գ., Ժամանակակից գրական հայերեն, Երևան, 1981, էջ 119 – 121։ 4 Տե՛ս Cabré M.T., Terminology։ Theory, methods and applications, USA, Philadelphia, 1999, էջ 205 – 207։ 5 Տե՛ս Булычева В.П., Толковый англо-русский словарь экономических профессионализмов с образным компонентом, Астрахань, 2011, էջ 17։ 6 Տե՛ս http։ ման միջոցով հայացնում է դրանք և դարձնում հայկական տնտեսագիտական տերմինային միավորներ.օր.՝ bull position1 - ցլի դիրք։ Ժամանակակից հայերենի տնտեսագիտական բառաշերտում լեզվի ներքին միջոցներով՝ հայերենարմատների բարդման եղանակով ստեղծվել են մի շարք տերմինաբանական նորաբանություններ՝ազդարք, առևտրազեղչ, արժեկտրոն, արժեմաս, արժեորոշում, բաժնեծրար, բաժնեմաս, բաժնեմիջոց,բաժնետիրականացում, բեռնապահովագրում, բեռնարգելք, գերարժեզրկում, գերճգնաժամ, գրավադրում, դրամազանգված, դրամաշարժ, երաշխագիր, զեղչատոկոս, թույլատրագիր, լրավճար, հաշվեստուգում, ձեռնաշխատ, շահութադրույք, շրջավաճառ, պակասուրդ, պարգևավճար, վարձերթ, վարկառու, վարկաշար, վարկունակ, վերջնահաշվարկ, վստահագիր, փողատար և այլն։ Որոշակի տերմին-նորաբանություններ կազմվում են փոխառյալ արմատների և մեր լեզվի բառակազմական ներքին միջոցներով, ավելի հաճախ՝ ածանցներով. օրինակ՝ արտաբյուջետային, գրանտատու, ենթաակցիզային, լիզինգառու, լիցենզավորում, տրանսֆերային, օլիգոպոլիստական, օֆշորային ևայլն։ Հայերենի տնտեսագիտական բառաշերտի փոխառությունները հիմնականում միջազգային տերմիններ են, որոնց զուգահեռ մեր լեզվում գործառվում են հայերեն համարժեք նորակազմությունները.օրինակ՝ աուդիտ-հաշվեքննություն, հաշվեստուգում, ավալ-երաշխագիր, բրենդ-ապրանքանիշ, դեֆիցիտ-պակասուրդ, դեֆլյացիա-արժեզրկում, գլոբալացում-համաշխարհայնացում, համընդհանրացում,դիվիդենտ-շահութաբաժին, դիվերսիֆիկացիա-բազմատեսակացում, լիզինգ-վարձակալություն, մարքեթինգ-շուկայաբանություն, կոնվերսիա-փոխարկ, մենեջմենթ-կառավարում, տրանսֆեր-փոխանցում,սուբսիդիա-լրավճար, օվերդրաֆտ-վերազանցում և այլն։ Տնտեսագիտական բառաշերտում գործառնում են նաև արևմտահայերենից կատարված մի շարքփոխառյալ տերմիններ՝ համաշխարհայնացում, հավաստագրում, հաշվեքննություն, սղաճ և այլն2։ Ժամանակակից անգլերենի տնտեսագիտական նորաբանություններն ստեղծվում են հիմնականում ածանցման, բարդման, բառակապակցությունների, ավելի պակաս՝ կրճատումների (համառոտագրություն, հապավում) միջոցով։ Անգլերենի տնտեսագիտական բառաշերտում գործառում են նորաբանություններ, որոնք կազմված են երկու բառահիմքի ձուլումից (blending), սրանցից առաջին բաղադրիչի վերջավորությունների ևվերջինի սկզբնամասի ձուլման արդյունքում որոշ հնչյունակապակցություններ սղվում են կամ, եթե այդբառահիմքերը նման ձև կամ հնչողություն ունեն, ապա դրանցից մեկը պահպանվում է։ Grexit3 (Greece – Հունաստան + exit - ելք) - այս տերմինը հեղինակել են Ուիլիամ Բույտերը (WillemBuiter) և Իբրահիմ Ռահբարին (Ebrahim Rahbari) 2012 թ.։ Խոսելով Հունաստանի եվրոտիրույթից դուրսգալու հավանականության մասին՝ նրանք առաջարկում են Grexit տերմին-նորաբանությունը, որը հետագայում գործուն կիրառություն ունեցավ։ Այժմ այս տերմինային նորաբանությունն էլեկտրոնային վիքիհանրագիտարանում ներկայացվում է համապատասխան բացատրությամբ՝ Greek withdrawal fromthe eurozone – Հունաստանի դուրս գալը եվրոյի տիրույթից4. այն նշվում է որպես տնտեսագիտականբառ-միավոր։ Chermany5 (China – Չինաստան + Germany – Գերմանիա) նորաբանությունը երկու այն երկրներիանվանումների միավորումն է, որոնք առևտրային ավելցուկով աշխարհի խոշորագույն երկրներն են։ Այս նորաբանությունը ստեղծվել է մինչ այդ եղած որոշ այլ նորաբանական կազմությունների համաբանությամբ՝ Chimerica6 (China – Չինաստան + Amenrica – Ամերիկա). այն ստեղծել են Հարվարդի համալսարանի պատմաբան Նայլ Ֆերգյուսոնը (Niall Ferguson) և Մորից Շուլարիքը (Moritz Schularick) Բեռլինի Ազատ համալսարանից Չինաստանի և ԱՄՆ-ի տնտեսությունների ենթադրյալ տնտեսական ձուլումը բնութագրելիս։ Chindia7 (China - Չինաստան + India – Հնդկաստան) հեղինակել է հնդիկ քաղաքական գործիչ Ջաիրամ Ռամեշը (Jairam Ramesh) ասիական երկու հսկաների տնտեսական միավորումնանվանելու համար։ Սրանք հայերենի տնտեսագիտական նյութերում հանդիպում են հիմնականում անգլերենով` փակագծերում ներկայացնելով երկրների անունները։ Տնտեսագիտական նորակազմությունների շարքում բազմաթիվ են այնպիսիք, որոնց կազմությանը մասնակցում է economics – տնտեսագիտություն բառ-բաղադրիչը, թեև որոշակի հնչյուններ սղվումեն, սակայն բաղադրիչի հիմնական ձևն ու իմաստը պահպանվում են։ Վերջին շրջանում ստեղծվել են1 Տե՛ս նույն տեղում։ 2 Հայերենի տնտեսագիտական բառաշերտի նորաբանությունները տե՛ս Զաքարյան Մ., Ճոկլինյան Ք., Տնտեսագիտական նորաբանություններ, բաղադրյալ հատուկ անուններ, մենիմաստ և բազմիմաստ բառեր, հապավումներ, հոմանիշ-հականիշներ, համանուն-հարանուններ, ազատ և կայուն կապակցություններ, Երևան, 2013։ 3 Տե՛ս http։ 4 Տե՛ս http։ 5 Տե՛ս http։ 6 Տե՛ս http։ 7 Տե՛ս http։ մի շարք այնպիսի նորաբանություններ, որոնց առաջին բաղադրիչը որևէ հատուկ անուն է, որը մատնանշում է տնտեսական որևէ ծրագիր կամ տեսության հիմնադրի կամ հեղինակի, մյուսը՝ economicsբաղադրիչն է։ Օրինակ՝ Abenomics1 նորաբանությունն ստեղծվել է 2013 թ.։ Այդ թ․ Ճապոնիայում վարչապետ դարձած Սինդզո Աբեն (Shinzo Abe) առաջին հերթին ուշադրություն դարձրեց երկրի տնտեսության վրա։ Ըստ նրա տնտեսական ծրագրի՝ նախատեսվում էր արժույթի արժեքը կտրուկ իջեցնելու ևտնտեսական աճին ուղղված պետական ծախսերի ավելացման միջոցով օգնել տեղական արտահանողներին։ Այս ծրագիրը հայտնի դարձավ Abenomics (Abe – Աբե + Economics – տնտեսություն) անվամբ։ Հայերենում գործում է Աբենոմիկա փոխառյալ տերմինը2։ Սրա համաբանությամբ նույն ժամանակաշրջանում ստեղծվեց Likonomics3 (Li – Լի + Economics –տնտեսություն) նորաբանությունը։ Այս տերմինային նորաբանությունը կապվում է Չինաստանի վարչապետ Լի Կեցյանի (Li Keqiang) անվան հետ։ Նրա տնտեսական ծրագիրը հենվում է երեք սկզբունքներիվրա. ա) պետական պարտքի կրճատում, բ) պետական մասշտաբային ծախսերի բացառում ի հակակշիռ Abenomics–ի, գ) կառուցվածքային բարեփոխումներ։ Հայերենում գործում է Լիկոնոմիկա փոխառյալ տերմինը։ Ժամանակակից անգլերենի տնտեսագիտության բառաշերտում նորաբանությունների կերտմանհամար գործուն եղանակ է նաև հապավումների միջոցով բառաստեղծումը։ BRIC(S) – (Brazil, Russian, India, China, (South Africa)4 – Բրազիլիա, Ռուսաստան, Հնդկաստան, Չինաստան, (Հարավաֆրիկյան հանրապետություն)) - BRIC նորաբանական հապավումն առաջին անգամհայտնվել է Գոլդման Սաքս (Goldman Sachs) առևտրային բանկի գրառումներում 2001 թ. նոյեմբերին,Ջիմ Օ’Նիլի (Jim O'Neill) հեղինակությամբ, այնուհետև մի քանի տարվա ընթացքում թափանցել նաևքաղաքական ոլորտի բառապաշար։ BRIC–ի երկրներն սկսեցին բարձր մակարդակով հանդիպումներանցկացնել, իսկ երբ նրանց միացավ նաև Հարավաֆրիկյան Հանրապետությունը, նորաբանությաննավելացավ նաև S (South Africa) սկզբնատառը։ Հայերենում հիմնականում պահպանվում է հապավմանանգլերեն ձևը, փակագծերում բացվում է հապավումը (BRICS (Բրազիլիա, Ռուսաստան, Հնդկաստան,Չինաստան, Հարավաֆրիկյան հանրապետություն)։ PIIGS – (Portugal, Italy, Greece, Spain, Ireland)5 – Պորտուգալիա, Իտալիա, Հունաստան, Իսպանիա,Իռլանդիա) - Այս տեմինային նորաբանաությունն ստեղծվել է 1990–ականներին, իսկ ստեղծման հիմքում անգլերենի pig – խոզ բառն է։ Սկզբում նորաբանությունը բաղկանում էր այն երկրների սկզբնատառերից, որոնք համարվում էին Եվրոպայի ամենամեծ պետական պարտքն ունեցող երկրները՝ PIGS– (Portugal, Italy, Greece, Spain)։ Իսկ 2010-ական թթ. սկզբներին այս հապավման ներքո սկսեցին հասկանալ տնտեսական ճգնաժամից տուժած երկրները, որոնց միացավ նաև Իռլանդիան, հապավումըլրացավ ևս մեկ սկզբանատառով և դարձավ PIIGS։ G – SIFI – (Global + systemically important financial institution/ համընդհանուր + համակարգային կարևոր ֆինանսական հաստատություն)6 - հապավումը մրցակցության մեջ մտավ նույն նշանակությամբtoo big to fail (փլուզումն անընդունելի է) տերմինային կապակցության հետ։ Այս նորաբանության տակհասկանում են այնպիսի ֆինանսական ընկերությունների, հաստատությունների միավորում, որիսնանկացումը պետական իշխանությունը թույլ չի տալիս, քանի որ դա կուղեկցվի լիամասշտաբ ճգնաժամով։ Սակայն առավել տևական գործածման շնորհիվ գործուն կիրառություն ունի Հայման Մինսկիի(Hyman Philip Minsky) too big to fail7 տերմինը։ Եվրոպայի երկարատև տնտեսական ճգնաժամի ընթացքում բոլոր տնտեսագետները բաժանվեցին երկու հիմնական ճամբարի, որոնք փրկության ուղիներ էին որոնում։ Նրանց մի մասը ձգտում էրկանխել բյուջետային կտրուկ կրճատումները և կրճատել պետական պարտքերը, մյուս մասը կարծումէր, որ ճգնաժամից արագ դուրս գալու համար պետք է հնարավորինս շատ ծախսել գործազրկությանկրճատման և տնտեսական աճի տեմպը բարձրացնելու համար։ Նրանց, ովքեր կոչ էին անում տնտեսել,անվանեցին Austerians, որը ծագում է austerity – ասկետիզմի հասնող խիստ տնտեսում հիմքից, որն իրհերթին նույնացվում է ավստրիական տնտեսագիտական դպրոցի կոշտ քաղաքականության հետ8։ Fill or kill (FOK) – (կատարել կամ չեղարկել) – Հաճախորդի՝ որևէ ապրանք գնելու կամ վաճառելուպահանջը՝ ուղղված բորսային, միջնորդին, որը պետք է անմիջապես կատարվի9։ Alpha earner10 – ալֆա վաստակող - Կին, ով ընտանիքում ամենաշատն է վաստակում1։ 1 Տե՛ս http։ 2 Տե՛ս http։ 3 Տե՛ս http։ 4 Տե՛ս http։ 5 Տե՛ս http։ 6 Տե՛ս http։ 7 Տե՛ս http։ 8 Տե՛ս http։ 9 Տե՛ս http։ 10 Տե՛ս http։ Omega man – Օմեգա տղամարդ - Տղամարդ, որը նախընտրում է չլինել ուշադրության կենտրոնում, մասնագիտական կամ հասարակական կարևոր իրադրության մեջ էական դեր չստանձնել։ Հայկական տնտեսագիտական գործնական հաղորդակցության ոլորտում անգլերեն նորակազմտերմինների լեզվական քննությունն ունի գիտական այլ բնագավառներում հայոց լեզվի արժևորմաննպատակ, որի ուսումնասիրությունն այսօր որոշակիորեն սահմանափակվել է ոչ մասնագիտական ֆակուլտետներում։ Միջգիտական ուսումնասիրությունները, այսօր լինելով արդիական, տվյալ դեպքում նպաստում ենմի կողմից տնտեսական, գիտատեղեկատվական առաջընթացի զարգացմանը, մյուս կողմից դյուրացնում են հաղորդակցումը։ Հայերենի բառակազմական ճկուն հնարավորություններն ու լեզվական միջոցները թույլ են տալիս ստեղծել համարժեքներ՝ թարգմանել տերմինները, որոնք ժամանակի ընթացքում ի զորու են անցնելու գործուն հաղորդակցության ոլորտ՝ թուլացնելով փոխառյալ տերմիններիդիրքերը և դուրս մղելով դրանք մեր լեզվի գործնական-հաղորդակցական ոլորտից։ Մելինե ԳրիշկյանՆՈՐԱԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ԺԱՄԱՆԱԿԱԿԻՑ ՀԱՅԵՐԵՆԻ ԵՎ ԱՆԳԼԵՐԵՆԻ ՏՆՏԵՍԱԳԻՏԱԿԱՆ ԲԱՌԱՇԵՐՏՈՒՄԲանալի բառեր՝ տնտեսագիտություն, փոխառություններ, տերմինային նորաբանություն, պատճենում,համեմատական քննություն, կառուցվածքային առանձնահատկություն, համագործածական բառեր,բառակապակցություն-տերմիններ, գործառույթ, համարժեք բառ։

example429

example429

Հոդվածում, հիմնվելով Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի նախադեպային որոշումների վրա, անդրադարձ է կատարվել գործի քննության հրապարակայնության գնահատմանը՝ որպես արդար դատաքննության իրավունքի բաղադրիչի։ Հոդվածում քննարկման առարկա են դարձվել ոչ միայն Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի կողմից տրված մեկնաբանությունները, այլեւ փորձ է արվել դրանք դիտարկել ՀՀ գործող օրենսդրության համատեքստում՝ վերլուծելով առկա իրավական նորմերը եւ դիտարկելով իրավակիրառ պրակտիկայում դրանց մեկնաբանությունների շրջանակը։

Վերջին տասը տարիների ընթացքում իրավակիրառների, ինչպես նաեւ մարդու իրավունքների պաշտպանության ոլորտում գործունեություն ծավալող իրավաբանների կողմից առավել հաճախ սկսվել են արձանագրվել անձի արդար դատաքննության իրավունքի խախտումներ, որն ամենեւին այն պատճառով չէ, որ մյուս բոլոր խախտումների համեմատ առավել են նման խախտումների դեպքերը, այլ պայմանավորված է եզրույթի բովանդակային ընդգրկուն բնույթով։ Սույն հոդվածի շրջանակներում քննարկման առարկա է դարձել արդար դատաքննության իրավունքի միայն մեկ բաղադրիչ, որն ունի պարզ եւ ընկալելի թվացող արտահայտչաձեւ, սակայն իրավական վերլուծությունների շրջանակում այն շարունակ ենթարկվում է տարաբնույթ հղկումների, որոնք գնալով առավել լայն են դարձնում եզրույթի իմաստային շրջանակը, որով էլ պայմանավորված է Հոդվածի արդիականությունը։ Խոսքը դատարանում գործի քննության հրապարակայնության մասին է։ Սույն հոդվածը նպատակ է հետապնդում հստակեցնել գործի քննության հրապարա93ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ կայնության այն սահմանները, որոնք ընդգծվել են Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի (այսուհետ՝ Եվրոպական դատարան կամ Բարձր դատարան) նախադեպային որոշումներում եզրույթի իրական կիրառմանգործընթացներում՝ յուրաքանչյուր դեպքում հիմք ընդունելով կոնկրետ գործի փաստական հանգամանքները։ Որպես խնդիր է առաջադրվել պարզել՝ արդյո՞ք ՀՀ օրենսդրությունը գործող իրավական նորմերով ապահովում է գործի քննության հրապարակայնության չափանիշի կիրառումը որպես անձի արդար դատաքննության իրավունքի ապահովման երաշխիք։ Գործերի քննության հրապարակայնության պահանջը ամրագրված է 26.04.2002թ.ՀՀ կողմից վավերացված Մարդու իրավունքների եւ հիմնարար ազատությունների պաշտպանության մասին Եվրոպական կոնվենցիայի (այսուհետ՝ Կոնվենցիա) 6-րդ հոդվածում համաձայն որի՝ յուրաքանչյուր ոք, երբ որոշվում են նրա քաղաքացիական իրավունքներն ու պարտականությունները կամ նրան ներկայացված ցանկացած քրեական մեղադրանքի առնչությամբ, ունի օրենքի հիման վրա ստեղծված անկախ ու անաչառ դատարանի կողմից ողջամիտ ժամկետում արդարացի եւ հրապարակային դատաքննության իրավունք։ Դատավճիռը հրապարակվում է դռնբաց նիստում, սակայն մամուլի ներկայացուցիչների եւ հանրության ներկայությունը կարող է չթույլատրվել ամբողջ դատաքննության կամ նրա մի մասի ընթացքում՝ ժողովրդավարական հասարակության մեջ բարոյականության, հասարակական կարգի կամ պետական անվտանգության շահերից ելնելով, երբ դա են պահանջում անչափահասների շահերը կամ կողմերի մասնավոր կյանքի պաշտպանությունը, կամ՝ այնքանով, որքանով դա, դատարանի կարծիքով, հատուկ հանգամանքների բերումով խիստ անհրաժեշտ է, եթե հրապարակայնությունը կխախտեր արդարադատության շահերը։ Տեսությունից հայտնի է, որ ցանկացած կանոն ունի իր բացառությունը։ Վերոգրյալից կարող ենք հետեւություն անել, որ հրապարակային, այլ կերպ ասած, դռնբաց դատավարության ապահովումը հանդիսանում է կանոնը, իսկ դրանից զատ ամենը կանոնի բացառություններն են։ ՀՀ ներպետական իրավական համակարգում հրապարակայնության երաշխիքը ամրագրված է եղել ՀՀ սահմանադրության բոլոր խմբագրություններում՝ 2015թ. խմբագրությամբ՝ հոդված 63, 2005թ. խմբագրությամբ՝ հոդված 19 եւ 1995թ. խմբագրությամբ՝ հոդված 39։ 94ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Որպես արդար դատաքննության իրավունքի երաշխիք ՀՀ սահմանադրությունն (2015թ.) ամրագրում է՝ յուրաքանչյուր ոք ունի անկախ եւ անաչառ դատարանի կողմից իր գործի արդարացի, հրապարակային եւ ողջամիտ ժամկետում քննության իրավունք։ Հրապարակայնության սկզբունքը, թերեւս, արդար դատաքննության իրավունքի այն չափանիշն է, որի անմիջական ազդեցության համար ճյուղային օրենսդրությունները տվել են մասնավոր կարգավորումներ՝ դրանով իսկ ապահովելով սահմանադրական երաշխիքի իրավակիրառ գործողությունը։ Ճյուղային օրենսդրությունների համար որպես ուղենիշ է ծառայում «ՀՀ դատական օրենսգիրք» ՀՀ սահմանադրական օրենքի հոդվածի 11-ի (դատական վարույթի հրապարակայնությունը) կարգավորումները։ Հրապարակայնության ապահովման ճյուղային իրավանորմերը ամրագրված են ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 8-րդ, ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 17րդ, ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 16-րդ հոդվածներում։ Չնայած իրավանորմերի նման շրջանակի առկայության, գործնականում առաջանում են մի շարք խնդիրներ, որոնց մի մասն առնչվում է բուն հրապարակայնության չափանիշի գնահատմանը, իսկ մյուս մասը՝ ըստ յուրաքանչյուր դեպքի իրավական պահանջի բացառությունների գնահատմանը։ Սակայն, մինչ ՀՀ դատական պրակտիկայում առաջացող հարցերը քննարկելը, անդրադառնանք Եվրոպական դատարանի նախադեպային իրավունքին, որը տարիների արդյունքում ձեւավորել է գործի քննության հրապարակայնության իրավունքի ապահովման չափորոշիչներ։ Չնայած Եվրոպական դատարանը հաստատել է մի շարք որոշումներով, որ գործի հրապարակայնությունը հիմնարար իրավունք է, որը կոչված է ապահովել հանրային վերահսկողությունը, որի միջոցով ձեւավորվում է հասարակության վստահությունը դատարանների նկատմամբ, այդուհանդերձ, Եվրոպական Կոնվենցիայի 6-րդ հոդվածը սահմանել է նաեւ որոշ սահմանափակումներ։ Բարձր դատարանը նշել է, որ քրեական գործերով դատավարությունների ընթացքում կարող է առաջանալ քննության հրապարակայնության սահմանափակման անհրաժեշտություն, օրինակ՝ վկայի անվտանգությունն ու գաղտնիությունը ապահովելու համար [16, p. 22]կամ, 95ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ ելնելով արդարադատության արդյունավետությունից, որոշ տեղեկատվություն եւ կարծիքներ ազատորեն փոխանակելու համար [20, p. 30]։ Եվրոպական դատարանը ընդգծել է նաեւ այն մոտեցումը, որ ներպետական դատարանները պետք է փորձեն հավասարակշռել շահերի բախումը՝ ապահովելով գաղտնիությունը, բաց արդարադատությունը եւ մամուլի ազատությունը [1, pg. 326]։ Որոշումներից մեկով Եվրոպական դատարանը սահմանել է մեկ այլ գնահատման ենթակա հանգամանք, ըստ որի դատաքննության համապատասխանությունը հրապարակայնության կոնվենցիոն պահանջներին հաստատելու համար անհրաժեշտ է, որ վարույթի առանձին դրվագները դիտարկվեն մեկ ամբողջության մեջ վերցված [13, p. Եվրոպական դատարանը գործերից մեկով, երբ ըստ փաստակազմի դատական նիստերը տեղի էին ունեցել քրեակատարողական հիմնարկի տարածքում, նշել է, որ Եվրոպական դատարանը միտված է երաշխավորել ոչ թե տեսական կամ պատրանքի նմանվող իրավունքներ, այլ իրավունքներ, որոնք իրագործելի են եւ արդյունավետ։ Դատարանն արձանագրել է, որ հրապարակայնության պայմանը պահպանված կլինի, երբ հանրությունը հնարավորություն ունենա ձեռք բերել տեղեկատվություն դատական նիստի վայրի, ժամի մասին եւ կարողանա ազատորեն ներկա գտնվել տվյալ նիստին։ Դատարանը գտել է, որ շատ գործերով այս պահանջը պահպանվում է միայն այն պարզ պատճառով, որ նիստերը կայանում են բավարար մեծությամբ դատական նիստերի դահլիճում։ Դատարանը նկատել է, որ դատական նիստը դատարանի շենքի տարածքից դուրս անցկացնելը եւ այն էլ քրեակատարողական հիմնարկի տարածքում, որը, որպես կանոն, հանրության համար հասանելի չէ, հանդիսանում է էական խոչընդոտ գործի հրապարակայնության առումով [26, p. 29]։ Ուստի, Բարձր դատարանը էական է համարում նաեւ տեսականորեն եւ փաստացի դատական նիստի կայացման վայրին հասանելիություն ունենալը, որը եւս հրապարակայնության պահանջի պահպանման գնահատման չափորոշիչ է հանդիսանում։ Եվրոպական դատարանը, որպես հրապարակայնության սկզբունքի էական չափորոշիչներ դիտարկել է գործի քննության եղանակը (գրավոր կամ բանավոր քննություն), դատական ակտերի հրապարակման կարգը, որը ուղղակիորեն ամրագրված է Կոնվենցիայի 6-րդ հոդ96ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ վածում, ինչպես նաեւ զանգվածային լրատվության միջոցների հասանելիությունը գործերի քննությանը։ ԴԱՏԱԿԱՆ ԼՍՈՒՄՆԵՐԸ Եվրոպական դատարանը նշել է, որ առաջին եւ միակ ատյանում վարույթի «հրապարակային լսումների» իրավունքը ենթադրում է «բանավոր լսումների» իրավունք [19, p. 21]։ Միաժամանակ, մեկ այլ որոշմամբ նշվել է, որ «բանավոր լսումների» պահանջը կարող է չպահպանվել պայմանավորված որոշ բացառիկ հանգամանքներով, որոնցով արդարացվում է այդպիսի լսումներ չանցկացնելը [22, p. 29]։ Եվրոպական դատարանը սահմանել է նաեւ դեպքեր, որոնց պայմաններում «բանավոր լսումների» չապահովելը չի կարող հանգեցնել Կոնվենցիայի 6-րդ հոդվածի խախտման։ Մասնավորապես, «բանավոր լսումների» ապահովման պարտականությունը բացարձակ չէ եւ այն կարող է չկիրառվել այնպիսի գործերի դեպքում, երբ օրինակ առկա չեն փաստերի կամ իրավունքի վերաբերյալայնպիսի հարցեր, որոնք չեն կարող չլուծվել դատարանի կողմից գործի նյութերի եւ կողմերի փաստարկների ուսումնասիրման հիման վրա [17, p. 37]։ Նշվածին զուգահեռ Եվրոպական դատարանը նշել է նաեւ ճիշտ հակառակ իրավիճակը, երբ անկախ ամեն բանից դատարանը պարտավոր է ապահովել «բանավոր լսումներ» օրենքի հիմքով ներկայացվող եւ այլ փաստական հանգամանքներին վերաբերող հարցեր պարզելու համար [18, p. 44]կամ էլ երբ կարիք է առաջանում լսել կողմի բացատրություններն իրեն վերաբերող իրավիճակի մասին՝ անձամբ կամ ներկայացուցչի միջոցով հանդես գալու եղանակով [22, p. 34]։ Այսպես, «բանավոր լսումներ»-ի անցկացման պահանջը որպես գործի հրապարակային քննության բաղադրիչ, բացարձակ չէ, այն կարող է կիրառվել սահմանափակումների պայմանավորված որոշ հանգամանքներով, ինչպիսիք են օրինակ՝ գործի «պարզ» հանգամանքները, որոնց առնչությամբ, ինչպես նաեւ կիրառելի իրավունքի հետ կապված հարցեր, դատարանի համար չեն առաջանում։ ԶԱՆԳՎԱԾԱՅԻՆ ԼՐԱՏՎՈՒԹՅԱՆ ՄԻՋՈՑՆԵՐԸ Կոնվենցիայի 6-րդ հոդվածը չի բացարձակացնում դատական քննության հրապարակայնության սկզբունքը եւ նախատեսում է որոշա97ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ կի սահմանափակումներ, որոնցից հետեւում է, որ ամեն մի գործով դատական նիստն ամբողջությամբ կամ դրա մի մասը ոչ հրապարակային անցկացնելու հարցի լուծումը թողնվում է դատարանին։ Վերջինս որոշում կայացնելիս պետք է հաշվի առնի պաշտպանվող սոցիալական արժեքների կարեւորությունը՝ ինչպես անհատի, այնպես էլ հասարակության եւ պետության համար։ Ամեն դեպքում, այդ որոշումը պետք է լինի պատճառաբանված։ Ոչ հրապարակային դատավարություն անցկացնելու միակ հիմքը հանգում է նրան, որ հրապարակայնությունը կարող է վնասել բարոյականությանը. հասարակական կարգին, ազգային անվտանգությանը, անչափահասների շահերին, մասնավոր կյանքին եւ արդարադատության շահերին։ Այս հիմքերն ունեն գնահատողական բնույթ, եւ հետեւաբար, պետությունները ունեն որոշակի հայեցողության դրսեւորման հնարավորություն [3, էջ 298]։ Կոնվենցիան զանգվածային լրատվության միջոցների ներկայացուցիչների եւ հանրության ներկայությունը գործի քննությանը սահմանափակելիս տվել է դեպքերի շրջանակ, որոնք ունեն նախապատվություն հրապարակայնության իրավունքի նկատմամբ, մասնավորապես 1)ժողովրդավարական հասարակության մեջ բարոյականությունը, 2) հասարակական կարգը, 3) պետական անվտանգության շահը, 4) անչափահասների շահերը (օրինակ՝ երեխայի բնակության վայրին կամ խնամքին վերաբերող գործեր [14, p. 38],5) կողմերի մասնավոր կյանքի պաշտպանությունը (օրինակ՝ մասնագիտական գաղտնիքին եւ դրանով իսկ այլ անձի կյանքին առնչվող գործեր[15, p. 34], 6) արդարադատության շահերը։ Ցանկացած դեպքում, երբ որեւէ հիմքով սահմանափակվում է գործի քննության հրապարակայնությունը, պետք է լինի հստակ եւ պատճառաբանված հիմնավորում, հակառակ դեպքում տվյալ իրավիճակը չի կարող դիտարկվել Կոնվենցիայի 6-րդ հոդվածի հետ համատեղելի։ Ռուսաստանի դեմ գործերից մեկով, որի փաստական հանգամանքների համաձայն գործի քննությունն ունեցել է հանրային մեծ հետաքրքրություն եւ նիստերին ներկա գտնվողների քանակը մեծ է եղել, ներպետական դատարանում խոչընդոտվել է նիստերի դահլիճ անձանց մուտքը՝ պատճառաբանելով, որ ներկա գտնվել ցանկացողները ծանուցագրեր չունեն նիստին մասնակցելու համար կամ չունեն անձը հաստատող փաստաթղթեր։ Նման հիմնավորումները Եվրոպական 98ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ դատարանը համարել է ոչ բավարար եւ արձանագրել Կոնվենցիայի 6րդ հոդվածի խախտում [27, p. 26]։ Բարձր դատարանն անդրադառնալով «արդարադատության շահին» արձանագրել է, որ անգամ քրեական գործերով, որտեղ հրապարակայնության ավելի մեծ ակնկալիք կա, Կոնվենցիայի 6-րդ հոդվածի իմաստով կարող է առաջանալ բաց եւ հրապարակային վարույթի սահմանափակման անհրաժեշտություն,օրինակ՝ պաշտպանելու համար վկայի անվտանգությունն ու գաղտնիությունը կամ արդարադատության անհրաժեշտությունից ելնելով ապահովելու համար տեղեկությունների եւ կարծիքների ազատ փոխանակումը [24, p. 45]։ Եվրոպական դատարանը անդրադարձել է նաեւ հրապարակային լսումների իրավունքից հրաժարվելու հնարավորությանը՝ ամրագրելով, որ 6-րդ հոդվածը չի խոչընդոտում անձին իր կամքով հրաժարվել հրապարակային լսումներից [21, p. 59]։ ՎՃՌԻ ՀՐԱՊԱՐԱԿՈՒՄԸ Կոնվենցիայի 6-րդ հոդվածի պարզ ընթերցման արդյունքում իսկ ակնհայտ է դառնում, որ դատական ակտերի հրապարկման պահանջն ունի բացարձակ ձեւակերպում՝ «...Դատավճիռը հրապարակվում է դռնբաց նիստում,...»։ Ըստ էության Կոնվենցիան չի նախատեսել վճռի հրապարակման բացառություններ, ավելին՝ եվրոպական դատարանը եւս նախադեպային իրավունքով չի սահմանել որեւէ կոնկրետ բացառություն։ Չնայած նման ձեւակերպման հստակությանը Եվրոպական դատարանը չի բացառել, բացի ընթերցելով դատական նիստում վճիռը հրապարակելուց, նաեւ հրապարակման այլ եղանակների համատեղելիության փաստը Կոնվենցիայի 6-րդ հոդվածի հետ [23, p. 101]։ Միաժամանակ, անդրադառնալով վճռի հրապարակման տարբեր եղանակների՝ Կոնվենցիայի 6-րդ հոդվածի հետ համատեղելիությանը, Եվրոպական դատարանը նշել է, որ յուրաքանչյուր դեպքում, ներպետական օրենսդրության համաձայն, նախատեսված հրապարակման ձեւերը պետք է գնահատվեն վարույթի որոշակի առանձնահատկությունների լույսի ներքո՝ հղում կատարելով 6-րդ հոդվածի 1-ին կետի առարկային ու նպատակին [25, p. 26]։ 99ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Եվրոպական դատարանի դատավորներից Լուկաս Լուսաիդեսը (լիազորության ժամկետը՝ 1998-2008, երկիրը՝ Կիպրոս) իր հեղինակած գրքում բարձրացրել է մի հարց, որը վերաբերում է դռնփակ դատավարությունների արդյունքում կայացվող վճիռների հրապարակմանը։ Այս առումով վերջինս անդրադարձել է դռնփակ դատական նիստերի ընթացքում ներկայացված ապացույցներին՝ ընդգծելով դրանց Վճռում արտացոլված լինելու արդյունքում հրապարակային դառնալու խնդիրը։ Հեղինակը համեմատական է անցկացրել «Քաղաքացիական եւ քաղաքական իրավունքների մասին» միջազգային դաշնագրի հետ (հոդված 14), որում հստակ նշվել է վճռի հրապարակումը բացառող հանգամանքները 1 ։ Այս առնչությամբ հեղինակը կարծիք է հայտնել, որ դռնփակ դատական նիստերի արդյունքում կայացված վճռում չպետք է ներառվի ամբողջական տեղեկատվություն, մասնավորապես անուններ, այլ տեղեկատվություն, որով հնարավոր է կատարել անձի նույնականացում, պետք է խուսափել ներառել վճռում անձի ընտանեկան կյանքի մասին տեղեկատվություն, սակայն այնպես, որ այն չանդրադառնա Դատարանի կայացրած վերլուծությունների եւ եզրակացությունների վրա, որը ենթակա է հրապարակման եւ որը, ըստ էության, պետք է դառնա հանրային վերահսկողության առարկա [2, pg. 220-221]։ Նշված հեղինակի կողմից բարձրացված խնդիրը ՀՀ օրենսդրությամբ կարգավորված է, սակայն ոչ դատավարական օրենսդրությամբ, այլ ՀՀ բարձրագույն դատական խորհրդի որոշմամբ, որի առնչությամբ ավելի մանրամասն կարծիք ներկայացված է հաջորդիվ։ Վերոգրյալում վկայակոչված նախադեպային որոշումերի քննարկման արդյունքում պարզ է դառնում, որ գործի քննության հրապարակայնության իրավական նորմը պարզ ըմբռնելի, սակայն կիրառման գործընթացում տարբերվող եւ նաեւ հակադրվող մոտեցումների հանգեցնող իրավական կարգավորում է։ Ամփոփելով Եվրոպական դատարանի վերոշարադրյալ իրավական մեկնաբանություններն ու անդրադառնալով «բանավոր լսումներ»ի անցկացման պահանջի պահպանմանը եւ այն որպես գործի հրապաՀատված նշված հոդվածին՝ «...սակայն քրեական կամ քաղաքացիական գործի վերաբերյալ ցանկացած դատական որոշում պետք է հրապարակային լինի, բացառությամբ այն դեպքերի, երբ անչափահասների շահերը պահանջում են այլ բան կամ գործը վերաբերվում է ամուսնական վեճերին կամ երեխաների խնամակալությանը»։ 100ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ րակայնության գնահատման չափորոշիչ դիտարկելուն՝ հարկ ենք համարում քննարկել ՀՀ իրավակիրառ պրակտիկայում առաջացող խնդիրները։ ՀՀ սահմանադրական դատարանը 11.04.2012թ. թիվ 1020 որոշմամբ անդրադառնալով դեռեւս նախկին խմբագրությամբ ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 138-րդ հոդվածի իրավակարգավորմանը, եզրակացրել է, որ «գրավոր ընթացակարգով գործերի քննության պարագայում էլ դատավարության մասնակիցները (այդ թվում՝ կողմերը) կաշկանդված չեն իրացնելու իրենց դատավարական իրավունքները եւ կրում են համապատասխան պարտականություններ, որպիսիք կարող են իրացվել՝ հաշվի առնելով գրավոր քննության առանձնահատկությունները, մասնավորապես այն դեպքերում, երբ խնդիրն առնչվում է դատավարական գործողությունների կատարմանը ու դրան առնչվող մասնակիցների իրավունքներին ու պարտականություններին։ Հետեւաբար, սահմանադրական դատարանը գտնում է, որ այդ առանձնահատկությունների կիրառմամբ էլ մասնակիցների իրավունքների եւ պարտականությունների հիմնական նորմատիվ էությունը չի փոխվում։ Այլ կերպ, ինչպես հետեւում է վերոհիշյալ վերլուծությունից, գրավոր ընթացակարգի դեպքում էլ օրենսդիրը երաշխավորել է մրցակցային դատաքննության կանոնների պահպանում։ Իսկ այդպիսի ընթացակարգով կայացված դատական ակտերը, ինչպես հետեւում է վերոհիշյալ նորմերի բովանդակությունից, անվերապահ ենթակա են ինչպես հրապարակման, այնպես էլ պաշտոնական հրապարակման։ Այսինքն՝ այդ ակտերի ամբողջական տեքստերն սկզբունքորեն մատչելի են դարձվում նույն կերպ, ինչպես կներկայացվեին բանավոր լսումների արդյունքում։ Միաժամանակ, գրավոր ընթացակարգով դատաքննության արդյունքում ակտերի կայացմանը եւ հրապարակմանը հաջորդում են օրենքով նախատեսված անհրաժեշտ իրավական հետեւանքներ, որոնք հասանելի եւ գնահատելի են ինչպես դատավարության կողմերի, այնպես էլ հանրության համար, եւայդ ակտերը վերանայման ենթակա են օրենսգրքի ... նախատեսված կանոններով սահմանված կարգով»։ Նույն որոշմամբ Սահմանադրական դատարանը կատարել է մեկ այլ դիպուկ եզրահանգում, ըստ որի «դատավարության հրապարակայնությունն առաջին հերթին նշանակում է հասարակական վերահսկո101ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ ղության իրականացման հնարավորություն՝ դատավարության եւ դատարանի ընդունած ակտերի նկատմամբ»։ Գտնում ենք, որ վերոգրյալ հետեւությունն արդարացված է եւ այն կարող է մեկնաբանվել անդամ պետության հայեցողության սահմանների (margin of appreciation) համատեքստում, ուստի եւ համատեղելի է Եվրոպական կոնվենցիայի 6-րդ հոդվածի համաձայն գործի հրապարակայնության պահանջի հետ։ Միեւնույն ժամանակ կարեւոր ենք համարում նշել 2018թ. խմբագրությամբ ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի կարգավորումները, որոնց համաձայն նախատեսվեց գրավոր քննության կարգը ՀՀ վերաքննիչ քաղաքացիական դատարանում, կամ 21.12.2017թ. ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքում կատարված փոփոխությունը (գլուխ 19.1), որը հետագայում պահպանվեց նաեւ 2018թ. խմբագրությամբ օրենսգրքում (գլուխ 41) կապված գործերի քննության պարզեցված վարույթի հետ, որի կարգավորումների համաձայն օրենսգրքով սահմանված որոշակի պահանջների բավարարման դեպքում դատարան կարող է որոշում կայացնել գործի պարզեցված վարույթի կարգով քննելու մասին, ինչպիսի պարագայում դատական նիստ չի հրավիրվում, սակայն դատավորության կողմը լիարժեքորեն ունակ է իրացնել իր իրավունքների պաշտպանությունը ներկայացնելով ապացույցներ, դիրքորոշումներ, այդ թվում ըստ օրենսգրքով սահմանված դեպքերի հանդես գալ գործի քննությունը պարզեցված վարույթի կարգով դադարեցնելու վերաբերյալ միջնորդությամբ։ Սույն հոդվածի մշակման պահին շրջանառության մեջ է «ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքում փոփոխություններ եւ լրացումներ կատարելու մասին» ՀՀ օրենքի նախագիծը [12], որը նախատեսում է պարզեցված վարույթի կիրառման կարգավորումներ։ Այս նախագծի ընդունման դեպքում ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգիրքը կհամալրվի եւս մեկ իրավական գործիքով՝ գործը գրավոր ընթացակարգով քննելու համար, առանց դատական նիստ հրավիրելու։ Նշվածից հետեւում է, որ ՀՀ օրենսդրությամբ առկա ներկայիս կարգավորումները, համաձայն որոնց նախատեսվում են դատավարությունների ընթացքում գրավոր քննության կարգեր, չեն հանդիսանում «բանավոր լսումների» իրավունքի չարաշահում, այլ ճիշտ հակառակը, դրանց գոյությամբ պայմանավորված ապահովվում է անձի արդար դա102ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ տաքննության իրավունքի մեկ այլ չափորոշիչի «ողջամիտ ժամկետներում» գործի քննության պահանջի ապահովումը։ Այսինքն՝ վերոգրյալից հետեւում է, որ «բանավոր լսումների» փոխարինումը գործի գրավոր քննությամբ չի հակադրվում գործի հրապարակային քննության պահանջի հետ, քանի որ ինչպես ՀՀ սահմանադրական դատարանն է նշել, նման «բախումը կարծեցյալ է», իսկ ըստ էության նորմերի փաստացի բախում առկա չէ, քանի որ, եթե գրավոր քննության պայմաններում պահպանվում են հրապարակայնության սկզբունքի այլ հատկանիշները, ապա սկզբունքը չի դադարում գործել։ Իսկ այլ հատկանիշներ ասելով պետք է ի նկատի ունենալ նախ դատավարության կողմերի՝ մրցակցության սկզբունքի շրջանակներում իրենց իրավունքների պաշտպանությունն անխոչընդոտ իրականացնելը, որը հանդիսանում է գործի արդարացի քննության երաշխիք, ինչպես նաեւ դատական ակտի հրապարակումը, դրան ծանոթացումը կողմերի կողմից եւ դրա հասանելիությունը հանրության համար։ Այս առումով, սակայն, հարկ ենք համարում նաեւ անդրադառնալ «ՀՀ դատական օրենսգիրք» ՀՀ սահմանադրական օրենքի 11-րդհոդվածի 10-րդ մասին, որի հիման վրա ՀՀ բարձրագույն դատական խորհրդի կողմից 27.09.2019թ. ընդունվել է թիվ ԲԴԽ-40-Ո-105 որոշումը դատական իշխանության պաշտոնական կայքում հրապարակվող դատական ակտերում անձնական տվյալների ապանձնավորման կարգի վերաբերյալ, որն արդեն համադրվում է Եվրոպական կոնվենցիայի 8-րդ հոդվածի (անձնական եւ ընտանեկան կյանքը հարգելու իրավունք) կարգավորումների հետ եւ իրավացիորեն սահմանափակում է Կոնվենցիայի 6-րդ հոդվածի բացարձակ կիրառումը։ Ուստի, այս առնչությամբ կարող ենք ասել, որ ՀՀ գործող իրավակարգավորումները բավարար հստակ են եւ սպառիչ իրավական գործիքակազմի ամբողջությամբ տեսանկյունից։ Այսպիսով, հոդվածի ուսումնասիրման արդյունքում հանգում ենք այն եզրակացության, որ չնայած այն հանգամանքին, որ Եվրոպական դատարանը սահմանել է հրապարակայնության պահանջի գնահատման չափորոշիչներ, որոնք պետք է ուշադրության արժանանան յուրաքանչյուր գործով, այդուհանդերձ,քննարկված իրավական նորմերի, ինչպես նաեւ մեկնաբանությունների փաստացի կիրառումը յուրաքանչյուր դատական գործով առկախված է պետության հայեցողության սահմաններից (margin of appreciation), քանի որ իրավական նորմի գործի103ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ քակազմի եւ/կամ կիրառման համատեքստում դատարանները այն ինստիտուցիոնալ կառույցն են, որ իրավասու են յուրաքանչյուր գործով որոշել հրապարակայնության հարցի գնահատման սահմանները, նորմի պահանջի հնարավոր բացառությունների շրջանակը, դրանով իսկ դառնալով գործիհրապարակայնության վերաբերյալ պետության հայեցողության սահմանները որոշող մարմին։

example1236

example1236

Ուսումնասիրության նպատակն է դիտարկել և քննության առնել Արարատյան դաշտի բնական և մշակութային ժառանգությունները, ուսումնասիրել պատմական էվոլուցիոն պրոցեսների և ժամանակակից անթրոպոգեն լանդշաֆտների տրանսֆորմացիայի գործընթացը մոտ 200 տարվա ընթացքում, պարզել այս բացահայտ փոփոխությունների պատճառները։ Կարող ենք եզրակացնել, որ Արարատյան դաշտի տարածքը մշտապես օգտագործվել է մարդու կողմից և կրել բազմակի փոփոխություններ։

ԱՐԱՐԱՏՅԱՆ ԴԱՇՏԻ ԼԱՆԴՇԱՖՏՆԵՐԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ԷՎՈԼՅՈՒՑԻԱՆ ԵՎ ԴՐԱՆՑ ԺԱՄԱՆԱԿԱԿԻՑ ԱՆԹՐՈՊՈԳԵՆ ՏՐԱՆՍՖՈՐՄԱՑԻԱՆ Ըստ Բերգի՝ «Հասկանալ տվյալ լանդշաֆտը հնարավոր է միայն այն ժամանակ,երբ հայտնի է, թե ինչպես է այն առաջացել և ինչի է այն ժամանակի ընթացքումվերածվել»։ Ակնհայտ է, որ Հայաստանի Հանրապետության տարածքում ժամանակակիցլանդշաֆտները ձևավորվել են բավական երկար ժամանակ, և դրանց վերափոխմանպատմությունը անբաժանելի է մարդկային հասարակության զարգացման պատմությունից։ Այդ գործընթացը կարելի է տեսնել ամենուրեք, թեև այն զարգանում է ոչհարատևարագությամբ։ Օգտագործելով լանդշաֆտների անթրոպոգեն էվոլյուցիոնզարգացման վերաբերյալ պատմական և աշխարհագրական հսկայական հրատարակված գրական նյութերը և ֆոնդային աղբյուրները՝ կարող ենք պարզաբանել և գալեզրահանգման՝ դրանց առաջացման տարբեր՝ բնական, հասրարակական և այլմեխանիզմների վերաբերյալ։ Ուսումնասիրման առարկան հանդիսանում է Արարատյան դաշտը, որը դեռ հին ժամանակներից մշտապես եղել է օտարերկրյա զավթիչ-ների,պատմական զանազան իրադարձությունների թաթերաբեմում, դրան գումար-վածտարբեր կլիմայական գործոնների փոփոխությունը և մարդու տնտեսականգործունեությունը, իրենց կնիքն են թողել տարածաշրջանում ներկայումս տարածվածլանդշաֆտների վրա։ Արարատյան դաշտը հայ պետականության օրրանն է, երկրի քաղաքական,սոցիալ-տնտեսական և հասարակական-մշակութային կենտրոնը (նկար 1)։ Նշենք, որ իր ֆիզիկաաշխարհագրական և քաղաքաաշխարհագրական դիրքով,հանդիսանում է բացառիկ տարածաշրջան, որտեղ իր գոյության պատմության ողջընթացքում դինամիկ փոփոխվել և մեկը մյուսին հաջորդել են տարբեր քաղաքակըրթություններ ու ժողովուրդներ՝ իրենց մշակույթով, ավանդույթներով [2]։ Ինչպես գիտենք, մարդու ապրելու, գոյատևման և գործունեության հիմնականմիջավայրը լանդշաֆտն է։ Այդ իսկ պատճառով անդրադառնանք այդ անթրոպոգենգործոնի գաղափարին։ Տարածքի օգտագործման ցանկացած ձև շրջակա միջավայրիվրա ունենում է իր որոշակի ազդեցությունը, և փոփոխության է ենթարկում լանդշաֆտը, ինչը կարող է հանգեցնել անդառնալի հետևանքների։ Նկար 1. Հետազոտվող տարածքը ՀՀ քարտեզի վրաՍակայն նշենք, որ նույն լանդշաֆտի ճիշտ և համակարգված օգտագործմանդեպքում, կարող ենք ստանալ ցանկալի, ծաղկուն դրական արդյունքներ ունեցողտարածք։ Դրա համար անհրաժեշտ է՝ տնտեսական ցանկացած փոփոխություն իրականացնելուց առաջ հաշվի առնել լանդշաֆտի յուրաքանչյուր բաղադրիչ։ Բնական և հասարակական համակարգերի փոխազդեցության ուսումնասիրության հարցում կարևորագույն նշանակություն ունի պատմական մոտեցումը, որըհենվում է գրականության արխիվային, ֆոնդային, թանգարանային տեղեկատվականաղբյուրների վրա [1]։ Բնական և հասարակական համակարգերի գործունեության բազմակողմանիուսումնասիրությունը ներկայումս անհնար է առանց գեոէկոլոգիական մոտեցման,որը թույլ է տալիս ոչ միայն հետազոտել բնահասարակական համակարգերը, այլ նաևգնահատել վերջիններիս փոխազդեցության ու զարգացման ընթացքում առաջացածշրջակա միջավայրի պահպանության խնդիրները և դրանց վերացման ուղիները։ Ինչպես նկատել է Ա. Մ. Խազենը «… Երկրի պատմությունը չի իմացել պրոտոկարիոտից մինչև մարդ այնպիսի մի կենդանի էակի տեսակ, որը չի փոխել բնակեցման միջավայրը»։ Ժամանակակից դարաշրջանում ոչ միայն սոցիալական և հասարակականկյանքի բոլոր ոլորտների, այլև բնության վրա մարդու չափազանց մեծ ազդեցությունը(հատված անտառները, բույսերի և կենդանիների անհետացած և ոչնչացման եզրինգտնվող տեսակները, աղտոտված գետերը, ճահճացող լճերը, միջմայրցամաքային ևտարածաշրջանային մայրուղիները) բերել է անդառնալի, երբեմն էլ աղետալիհետևանքների։ Կլիմայի գլոբալ փոփոխությունները մարդկությանը սպառնացողհամամոլորակային աղետներ են։ Այս բոլորը մարդկության (հաճախ չգիտակցված)գործունեության արդյունք են։ Արտաքին միջավայրի էներգիայի և ռեսուրսներիյուրացման մարդկության ձգտման և լանդշաֆտների իրական տարողունակությանմիջև հավերժ հակամարտությունը մեզ հասցրել է խորը էկոլոգիական ճգնաժամիսահմանին, երբեմն էլ՝ ընդհուպ մինչև աղետի [2]։ Եթե մոլորակի մակերևույթին բնական երևույթները տեղի են ունենում շատ թեքիչ հավասարաչափ, ապա անթրոպոգեն գործոնի փոխազդեցության դեպքում այդպրոցեսներն ունենում են նեղ տեղային բնույթ, ինչի արդյունքում կոնկրետ շրջաններիվրա ճնշումը 1000 անգամ աճում է։ Դա, հատկապես, վառ արտահայտվում է խորըմեգալոպոլիսների և ջրամբարների տարածքում, որտեղ գրունտների ճկումը տեղի էունենում 10-ից մինչև 300 մմ/տարի արագությամբ [4]։ Բնական լանդշաֆտների տրանսֆորմացիայի վրա ազդում են և՛ բնական, և՛մարդածին գործոնները։ Բնական գործոններ են հանդիսանում կլիմայի գլոբալ փոփոխման ժամանակակից միտումները, էնդոգեն գործոնները։ Էկոհամակարգի հիմնական պարամետրերի և կառուցվածքի փոփոխությանվրա ազդող գործոնների մեջ կարևոր դեր են խաղում այնպիսի էնդոգեն գործոններ,ինչպիսիք են տեկտոնական շարժումները և հրաբխականությունը։ Բնականլանդշաֆտների տրանսֆորմացիայի վրա ազդող անթրոպոգենգործոններն են` տեխնոգենեզը, չգիտակցված բնօգտագործումը, բնակչության միգրացիաները, զինված բախումները։ Մարդ-բնություն փոխազդեցության մասին և մարդու տնտեսական գործունեության ազդեցությունը բնական լանդշաֆտների վրա մեզ արդեն հայտնի է։ Ինչպեսգիտենք, մարդու գործունեությունը բնական լանդշաֆտներում բերում է դրանցկտրուկ փոփոխմանը (անտառահատում, շինարարություն)։ Այսպիսի գործողությունները բերում են բնական լանդշաֆտների դեգրադացմանը, արագացնում էրոզիոնգործընթացները, կրճատվում է բուսական և կենդանական աշխարհը [1]։ 20-րդ դարի վերջին քառորդը բնորոշվում է բնական էկոհամակարգերիկործանարար դեգրադացմամբ, դրանց տեսանելի վերափոխմամբ։ Այդ գործընթացըկարելի է տեսնել ամենուրեք, թեև այն զարգանում է ոչ հարատև արագությամբ։ Լեռներում այդ պրոցեսը ընթանում է դանդաղ, որոշակի հատվածներում անգամաննկատ է։ Հակառակ դրան՝ նախալեռներում և հարթություններում նկատելիորենավելի արագ է, և ունենում է անդառնալի հետևանքներ։ Բնական էկոհամակարգերի փոփոխման մեջ կարևոր է մարդու տնտեսականգործունեությունը։ Հետաքրքիր է նշել, որ լանդշաֆտների տարածքների օգտագործման ձևը և որոշակի լանդշաֆտների առաջացումը կանխորոշված է բնականպայմաններով և ռեսուրսներով։ Արարատյան դաշտը մարդու ծագման օրրաններից է։ Արարատյան դաշտումԱրտենի լեռան և Արզնի քաղաքի մոտակայքում հնէաբանների կողմից հայտնաբերվելեն հին ու նոր քարի դարաշրջանի գործիքներ, և անթրոպոգենի սառցապատմանժամանակաշրջանին պատկանող կենդանիների (տրոգոնթերյան փղի, ռնգեղջյուրի,վայրի ձիու, ուղտի, ցուլի և եղջերուի) ոսկորներ, Երևանից 7 կմ հարավ գտնվել է այդժամանակվա մարդու գանգ։ Արարատյան դաշտը պատմական ժամանակաշրջանումև այժմ հայ մշակույթի առաջատար շրջաններից է, հարուստ պատմական և նորագույնհուշարձաններով՝ Շենգավիթի մշակույթը (մ. թ. ա. V-IV հազարամյակ), Թեղուտի երկրագործական բնակատեղին (մ. թ. ա. V հազարամյակի վերջ-IV հազարամյակ), Մեծամորի հնագույն մետաղաձուլական կենտրոնը (մ. թ. ա. III-I հազարամյակ), ուրարտական նշանավոր ամրոցներ՝ Էրեբունին (Արին-բերդ), Թեյշեբաինին (Կարմիր բլուր),Հրազդանի թունելով անցկացված ուրարտական ջրանցքը, Էջմիածնի Մայր տաճարը,Հռիփսիմեի տաճարը, Զվարթնոցը, մեր օրերում կառուցված Սարդարապատի հերոսական ճակատամարտի կոթողը, բազմաթիվ հուշարձաններ։ Ինչպես հայտնի էհնագետների հետազոտություններից պատմական գործընթացը այստեղ ընթացել էանընդհատ (ավելի քան 800000 տարի)։ Պատմության ընթացքում այստեղ ապրել ենտարբեր ցեղեր և ժողովուրդներ (արմաններ, ուրարտացիներ, հայասներ), որոնցիցբազմադարյան կոնսոլիդացիայի հետևանքով մ. թ. ա. VII դարում ձևավորվել է հայժողովուրդը [12]։ Ապրելով լեռնային երկրում՝ կյանքի համար անհարմար պայմաններում, խիստկտրատված ռելիեֆով, չոր կլիմայական պայմաններում, աղքատ հողերով և բուսականությամբ, այդ տարածաշրջանի բնակչության համար իր գոյությունը պահպանելըշատ դժվար էր։ Զբաղվելով որսորդությամբ, գյուղատնտեսությամբ, անասնապահությամբ,հողագործությամբ և առևտրով, մարդը սկսեց բացահայտել իրեն շրջապատող աշխարհը և փնտրել բնության վրա ազդելու ուղիներ։ Հայերինախնիները առաջիննսկսեցինարհեստականորեն ոռոգել և յուրացնել Արարատյան դաշտի անապատա-կիսաանապատային հողերը, որի մասին վկայում են առանձին տարածքների շատ հին ոռոգմանհամակարգերը, որոնք կառուցվել են մ. թ. ա. II-րդ հազարամյակում (նկար 2)։ էին աշխարհում,ովքերՀարկ է նշել, որ ուսումնասիրվող տարածքում են եղել հայկական հին մայրաքաղաքները, որոնցից են Արմավիրը, Դվինը, Արտաշատը, Երևանը։ Արևելյան հատվածում հայտնաբերվել է Երվանդունիների կողմից կառուցված Երվանդաշատ,ինչպես նաև Դվին և Արտաշատ քաղաքների մնացորդները։ Այստեղ են գտնվում նաև5000 տարվա հնություն ունեցող մնացորդներ և հուշարձաններ, որոնք պատկանում ենՈւրարտուի Արգիշտիխինիլի քաղաքին [2]։ Նկար 2. ՀինոռոգմանհամակարգԴեռևս հայ մտածողների և գիտնականների պատմական աշխատություններումկարող ենք հանդիպել Արարատյան դաշտի մասին զարմանալիորեն ճշտգրիտտվյալների։ Օրինակ՝ Մովսես Խորենացու գրվածքներում հստակորեն ասվում էմարդու կողմից հատուկ անտառների ստեղծման մասին՝ կլիման մեղմելու նպատակով։ Այս մասին վկայում են անտառաշերտերը՝ Արտաշատ, Դվին, Երվանդաշատքաղաքների տարածքում։ Այսօր առանձին հատվածներով պահպանվել է 4-րդ դարում Խոսրով թագավորիօրոք ստեղծված արհեստական անտառը, որը գտնվում է Խոսրով պետական արգելոցի տարածքում [1]։ Հետագայում բնակչության աճի և տնտեսության զարգացման հետևանքով,ուժեղացավ անթրոպոգեն ազդեցությունը տարածքի վրա, ինչը բերեց բնական լանդշաֆտի կտրուկ փոփոխմանը։ Խորհրդային իշխանության տարիներին Արարատյան դաշտի տնտեսության մեջմեծ տեղ էր հատկացվում եթերայուղատու և տեխնիկական կուլտուրաներին։ Կարևորտեղ էին գրավում հատկապես խորդենին ու վարդը։ Նախկին Հոկտեմբերյանի ևէջմիածնի շրջանները տալիս էին ԽՍՀՄ խորդենու արտադրանքի 80 %-ը [2]։ Տարածքի ուսումնասիրման մեթոդները և առանձին լանդշաֆտների առաջա-ցումըշատ պարագաներում պայմանավորված ևռեսուրսներով, այդ իսկ պատճառով պատահական չէ, որ Արարատյան դաշտը դարձավ պատմական վայր մարդկության զարգացման գործում։ բնական պայմաններովէինՆշենք, որ Արարատյան դաշտը առանձնանում է այստեղ պահպանված (ճիշտ էոչ շատ) բնական լանդշաֆտներով և պատմական կառույցներով։ Ներկայումսառաջացել է մեկ այլ խնդիր՝ պահպանել բնական լանդշաֆտներից այն, ինչ մնացել է։ Այստեղ պատմականլանդշաֆտները արագտեմպերով փոխարինում են իրար [1]։ լանդշաֆտները և անթրոպոգենՔանի որ Արարատյան դաշտի լանդշաֆտների փոփոխությունն ունի շատ երկարպատմություն (նկար 3)՝ ուսումնասիրվել են 20-րդ դարից սկսած։ Նկար 3. Արարատյանդաշտիլանդշաֆտների փոփոխությունը ժամանակի ընթացքումկազմակերպմանՄինչև 1950-60 թթ. Արարատյան դաշտի մեծ մասը անօգտագործելի հողեր էին,սակայն Սևանա լճի հաշվին և մարդու աշխատանքի շնորհիվ՝ Արարատյան դաշտըվերածվեց այգեստանների, բայց դրա հետ մեկտեղ՝ հողի նկատմամբ ոչ գիտականմոտեցման պայմաններում, ծագեցին բազմաթիվ խնդիրներ՝ հողերի դեգրադացիա ևէրոզիա։ Բնական լանդշաֆտների անթրոպոգենացումը մեծ չափով սրվեց 20-րդ դարի60-ական թթ.-ին՝ կապված ոռոգման ցանցի ընդարձակման, հողաբարելավ-ման,շինարարական աշխատանքներիհետ։ Արտադրությանտեխնիկական հագեցվածությունը հնարավոր դարձրեց ոռոգման համար օգտագործել գետերի ջրային պաշարները, մելիորացնել աղուտ ալկալի և ճահճահողերիընդարձակ մակերեսներ։ Արմատական փոփոխություններ են կրել հիմնականումգոգավորության ցածրադիր մասի Արարատյան հարթավայրի և նախալեռնայինհրաբխային սարավանդների ցածրադիր ողողատա-մարգագետնային, անապատակիսաանապատային և տափաստանային լանդշաֆտները։ Ինտենսիվ գոլորշունակության պայմաններում գրունտային ջրերի արհեստականորեն բարձրացումն,ամբողջ հողատարածքների աղակալման խնդիր է առաջացնում, եթե հաշվենք, որԱրարատյան դաշտը առաջնային աղակալություն ունի, ապա վերջին 15 տարիներիընթացքում մարդու կողմից արհեստականորեն ոչ պետական վերահսկողութայանպայմաններում գրունտային ջրերի օգտագործման պրոցեսը բերեց նրան, որԱրարատյան դաշտում սկսեցին հայտնվել աղուտների հազարավոր հեկտարներ։ Հողերի աղազերծումը հնարավոր է միայն դրենաժային ցանցի արդյունավետաշխատանքի պայմաններում։ Դրենաժը(նկար 3) արհեստական ջրանցքներիհամակարգ է, որի միջոցով դուրս են գալիս ավելորդ ջրերը, դրա փակ լինելու դեպքումավելորդ ջրերի մակարդակն ավելանում է և խանգարում, որպեսզի վարելահողերիաղակալված ջուրը հոսի դեպի դրենաժարդյունքում հողերը խոնավանում են ևաղակալվում։ Արարատյան հարթավայրի սահմաններում բնական լանդշաֆտներըպահպանվել են միայն այն վայրերում, որտեղ գոյություն ունեն աղուտայինանապատների ու ցածրադիր ճահճաաղուտային մարգագետինների բնատեղամասեր(30000 հա)։ Նշենք, որ այդ հողերի զգալի մասը գտնվում է անթրոպոգեն ճնշմանազդեցության տակ, քանի որ մակերեսի զգալի մասը վերածված է ձկնաբուծականլճակային տնտեսությունների (նկար 4) [1]։ Նկար 3. Դրենաժային համակարգՆկար 4. Ձկնաբուծությունը Արարատյան դաշտումԻսկ տարածքի 13 %-ը հանդիսանում է խոտհարքաարոտավայրային բազահանդիսացող մարգագետնային լանդշաֆտային տիպը, որի մակերեսների մեծ մասը՝անկանոն արածեցման հետևանքով, որակազրկվել են։ Գյուղատնտեսականհանդակների մակերեսը կազմում է 424.6 հազար հա(նկար 5)[3]։ Նկար 5. Գյուղատնտեսությունը Արարատյան դաշտումԱրարատյան դաշտի սահմանային գոտիներում, հատկապես՝ Արմավիրի մարզում՝ ձկնաբուծական տնտեսություններից դեպի հյուսիս, հյուսիս-արևմուտք, համեմատաբար բարձր նիշերում գրունտային ջրերի մակարդակների համատարած իջեցման պատճառով, արձանագրվել է դրենաժային ցանցերի սակավաջրություն։ Ինչպես անցյալում, այնպես էլ հիմա շարունակվում է դրենաժային ուղիներովմեծաքանակ ջրի հոսքը դեպի Արաքս [1]։ Լանդշաֆտներում տեղի ունեցած փոփոխությունները պայմանավորված են նաևջրագրական տեխնածին կառույցներով։ Նշենք, որ Արարատյան դաշտի տարածքումբնական լանդշաֆտների լայնամասշտաբ յուրացման աշխատանքներն առավելակտիվացան Սևան-Հրազդան կասկադի կառուցումից հետո։ Ոռոգման նպատակովԱխուրյան, Մեծամոր, Արաքս, Հրազդան գետերից կառուցվել են ջրանցքներ, որոնցկենարար ջրերի շնորհիվ հարթավայրերի հիմնական մասը վերածվել է ոռոգովիագրոլանդշաֆտների։ Այստեղ հումուսից աղքատ, գորշ կիսաանապատային հողերիփոխարեն ձևավորվել է մարգագետնային գորշ ոռոգելի հողերի տիպը՝ 2.5-3 % հումուսի պարունակությամբ [8]։ Հայաստանում հողերի աղակալման գործընթացները հիմնականում տարածվում ենԱրարատյան դաշտում։ Հողերի աղակալման պատճառը ստորերկրյա ջրերի բարձրլինելն է, դրենաժային համակարգի չգործելը, որոնց միջոցով այդ ջրերը պետք էհեռացվեն, հետևաբար ստորգետնյա ջրերը բարձրանալով գերխոնավեցնում են հողը,ապա գոլորշիանում՝ թողնելով աղը հողի մեջ։ Ամեն տարի աղակալված հողերիմակերեսը ընդլայնվում է՝ կապված Արարատյան դաշտի ստորերկրյա ջրայինպաշարների անկառավարելի շահագործման, ոռոգման նորմերի կոպիտ խախտումների, դրենաժային համակարգի անգործության և անթրոպոգեն գործոնների համալիրազդեցությունների հետ։ Աղակալված հեղերի մակերեսը կազմում է 40 հազարհատարածք։ Ավելի մեծ վտանգի տակ են Արարատյան դաշտի ոռոգելի հողերը, որտեղգրունտային ջրերի հորիզոնը, փոփոխվելով 0-3.5 մ խորության վրա, տարածության ևժամանակի մեջ ունենում է քանակական և որակական տարբեր ազդեցություններհողերի աղակալման վրա (նկար 6) [1]։ Նկար 6. Աղակալված հողերը Արարատյան դաշտումՀետաքրքիր է, որ ուսումնասիրվող տարածքում անթրոպոգեն ազդեցությունըունի երկակի բնույթ. մի կողմից այստեղ ճահճա-մարգագետնային, անապատակիսանապատային լանդշաֆտներ են, որոնք արհեստական ոռոգման հետևանքովայժմ ունեն մեծ նշանակություն գյուղատնտեսության մեջ, մյուս կողմից՝ փոխվում էբնական էկոհամակարգը և խախտվում է էկոլոգիական հավասարակշռությունը։ Դրանք, բնականաբար, լանդշաֆտի վրա ավելի մեծ ազդեցություն ունեն բնակեցվածտարածքներում [4]։ Արարատյան դաշտը համարվում է մարդու կողմից բնության մեջ կատարվածդրական փոփոխությունների եզակի օրինակ, երբ այնպիսի լեռնային երկրում, ինչպիսին Հայաստանն է, որտեղ ծովի մակարդակից ունեցած միջին բարձրությունը 1800 մ էև տարածքի 80 %-ից ավելին զբաղեցնում են լեռները [1]։ Հարկ է նշել, որ մելիորացիոն կայանի տարածքում՝ Էջմիածնի շրջանի Ջրառատգյուղի մոտ, առանձնացված է 4 հաէտալոնային հողատարածք, որը պահպանված էկուսական վիճակում և 100-ից ավելի տարիներ ոչ մի մարդածին գործոն չի ազդել այստարածքի զարգացման վրա (հողային կտրվածքի պատկերը` նկարներ 7 և 8)։ - 1500 մԱրարատյան դաշտը՝ իր համեմատաբար հարթ ռելիեֆովբարձրություններում), արևափայլի երկարատևությամբ (տարվա մեջ մինչև 2700 ժամ),լավ արտահայտված մերձարևադարձային կլիմայով, համարվում է մարդկայինգործունեության համար շատ կարևոր և եզակի տարածք՝ Հայաստանի Հանրապետության համար [5]։ (800 մՀաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ անթրոպոգեն ազդեցություններըԱրարատյան դաշտում դեռ շարունակվելու են երկար ժամանակ՝ անհրաժեշտ էկազմակերպել և սկսել հակաէրոզիոն և հակահրդեհային գործողություններ, որոշհատվածներում անտառային շերտերի ստեղծում [1]։ Նկար 7․ՇուրֆՆկար 8. Աղակալված և սոդայականացված հողերը Արարատյան դաշտումԱրարատյան դաշտում անթրոպոգեն ազդեցությունը կարելի է բաժանել 4 տիպի՝ջրի փոփոխություն, կտրուկ փոփոխություններ, դանդաղ փոփոխություններ և գրեթեչփոփոխված։ Անթրոպոգեն ազդեցությանԱնթրոպոգենմակարդակներըփոփոխություններիՋրի փոփոխությունԿտրուկ փոփոխություններԴանդաղ փոփոխություններաստիճանը70% և ավելիԳրեթե չփոփոխվածմինչև 20%Արարատյան դաշտի անթրոպոգեն տրանսֆորմացիայիննպաստում են նաևայնտեղ գոյություն ունեցող մետաղաձուլական գործարաննեը և հանքաարդյունաբերությունը[1]։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ[2]Ներսեսյան Ս., Արարատյանգոգավորության բնատարածքային համալիրները ևդրանց անթրոպոգեն փոփոխությունների տնտեսաէկոլոգիական գնահատումը,Երևան, 2012, 167 էջ։ [3] Ասլանյան Ա.,Արարատյան գոգավորություն, ՀՍՍՀ ֆիզիկականաշխարհագրություն, Երևան, 1971, 318 էջ։ [4] Գագինյան Ռ.,Բնական միջավայրի անթրոպոգենացումը և լանդշաֆտներիգեոէկոլոգիական դասակարգումը ՀՀ-ում, Կայուն հասրարական զարգացումը ևՀայաստանը, Երևան, 1997, 113 էջ։ [5] Բալյան Ս., Ավետիսյան Վ.,Արարատյան գոգավորության ջրային և հողայինռեսուրսենրի ռացիոնալ օգտագործման հիմնահարցի մասին՝ կապված կլիմայիփոփոխության հետ, Հայաստան. Կլիմայի փոփոխության հիմնահարցերը, հոդվ. ժող.2-րդ թող. Երևան, 2003, 129 էջ։ [6] Մկրտչյան Ա.,Արարատյան գոգավորության մոլախոտային ֆլորան ևբուսականությունը, Երևան, 2003, 215 էջ։ [7] Սամվելյան Ն.,Արարատյան գոգավորության լանդշաֆտային հորինվածքիտիպաբանական դասակարգման փորձ, Երևան, 2001, 322 էջ։ //www.sgp.am/ (Հղումը կատարվել է՝ 19.11.2018)։ //www.arlis.am/(Հղումը կատարվել է՝ 19.11.2018)։ //www.slideshare.net/mariqechechyan(Հղումը կատարվել է՝ 19.11.2018)։ //www.sgp.am/ (Հղումը կատարվել է՝ 19.11.2018)։ //hy.wikipedia.org/(Հղումը կատարվել է՝ 19.11.2018)։ Ղազարյան ՍիլվիաԱՐԱՐԱՏՅԱՆ ԴԱՇՏԻ ԼԱՆԴՇԱՖՏՆԵՐԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ԷՎՈԼՈՒՑԻԱՆ ԵՎ ՆՐԱՆՑԺԱՄԱՆԱԿԱԿԻՑ ԱՆԹՐՈՊՈԳԵՆ ՏՐԱՆՍՖՈՐՄԱՑԻԱՆԲանալի բառեր՝ անթրոպոգեն փոփոխություններ, լանդշաֆտների տրանսֆորմացիա,աղուտներ, դրենաժ։

example287

example287

Հոդվածում ներկայացված է ազատ տաքսու վարորդներին երթուղային ուղեցույցներ առաջարկող ինտելեկտուալ համակարգի կառուցումը, որը հիմնված է մեծածավալ տվյալների վերլուծության և որոշումների կայացման ալգորիթմների և մեթոդների վրա։ Համակարգը նպատակ է հետապնդում բարձրացնել նոր երթերի ընդունման հավանականությունը, որն էլ իր հերթին կհանգեցնի տաքսի ծառայությունների վաճառքի կառավարման արդյունավետության բարձրացմանը։

Արդի տեխնոլոգիական առաջընթացը հանգեցնում էտնտեսության տարբեր ոլորտներում մեծածավալ տվյալների ստեղծմանը, որոնք կիրառվում են բազմաբնույթ վերլուծական [1] և առաջարկիձևավորման ինտելեկտուալ (բանական) համակարգերում [2]։ Ներկայումս տաքսի ծառայությունները մեծամասամբ կիրառում ենթվային ժամանակակից տեխնոլոգիաներ, որի արդյունքում հաճախորդների կողմից պատվերի ձևակերպումը դարձել է դյուրին։ Սակայնկա կարևորագույն մի խնդիր, այն է` յուրաքանչյուր երթուղու ավարտիցհետո վարորդի կայանման դիրքի կամշարժման ուղղությանընտրությունը, որը հնարավորինս մեծացնում է հաջորդ պատվերի«որսման» հավանականությունը։ Դիտարկումները ցույց են տալիս, որգոյությունենպատվերների ձևավորման և իրականացման խնդիրներ, իսկ վերոնշյալխնդրի լուծումը բացակայում է կամ չի նախատեսվում։ Ուստի տաքսիհամակարգերըհիմնականումունեցողլուծումծառայություններիհամակարգի մշակումը արդիական և հեռանկարային է։ գործունեությանն աջակցողինտելեկտուալՆերկայացված աշխատանքի նպատակն է` հիմնվելով [12]-րդաշխատանքում ներկայացված խնդրի դրվածքից և մեթոդաբանությունից՝ կառուցել ազատ տաքսու վարորդներին երթուղայինուղեցույցներ առաջարկող ինտելեկտուալ համակարգ, որի միջոցովկմեծանա հերթական հաճախորդի «որսման» հավանականությունը՝դրանով հանդերձ մեծացնելով տաքսի ծառայությունների վաճառքիկառավարման արդյունավետությունը։ Հարակից աշխատանքներ։ Ներկայումս գոյություն ունեն տաքսիծառայությունների տվյալների վերլուծության հիման վրա կատարվածմի շարք հետազոտական աշխատանքներ[3, 7, 8], որոնցումհեղինակները փորձել են նվազագույնի հասցնել ազատ տաքսուվարորդի և հաճախորդի միջև եղած հեռավորությունը, մշակելտրանսպորտայինքանակըառավելագույնի հասցնելու մեխանիզմ և հայտնաբերել մարդկանցտեղաշարժման տարբեր օրինաչափություններ։ Այդ աշխատություններում կիրառվել են «Մոնտե-Կառլոյի որոնողական» [4], MarkovDecision Process [5] և SARSA reinforcement learning մեթոդները [6]։ ծառայություններիհաճախորդներիՀամակարգի կառուցում։ Հոդվածում առաջարկվող տաքսիծառայություններին աջակցող ինտելեկտուալ համակարգը նպատակ էհետապնդում ազատ տաքսու վարորդներին ուղղորդել դեպի այնաշխարհագրական վայրը, որտեղ ժամանակի տվյալ պահին հնարավորպատվերների քանակը առավելագույնն է։ Համակարգի կառուցումըհիմնված է հետևյալ գործառույթների հաջորդաբար իրականացմանվրա.1) մեծածավալ տվյալների մշակում,2) մշակված տվյալների նպատակային մասնատում,3) մասնատված տվյալների ինտելեկտուալ վերլուծություն,4) առաջարկի ձևավորում։ Մշակվող համակարգի ցուցադրման համար որպես մուտքայինկիրառվել են Նյու Յորքի տաքսիների տվյալները [9], որում առկա ենյուրաքանչյուր պատվերի համարը, ընդունման օրը և ժամը, սկզբնականևճանապարհի տևողությունը,ուղևորների քանակը և պատվերի վերջնական գումարը։ կոորդինատները,վերջնականՄեծածավալ տվյալների մշակման ժամանակ անհրաժեշտ ենմիայն պատվերի սկզբնական կոորդինատները, ընդունման օրն ու ժամը։ Այս փուլում նշված մուտքային տվյալները ենթարկվել են մշակման,հեռացվել են ոչ նպատակահարմար տվյալները և անվավերպատվերները, որոնց սկզբնական կամ վերջնական կոորդինատներըջրային մակերևույթի վրա են։ Տվյալների մշակման համար օգտագործվելէ Hadoop միջավայրը [10]։ Մշակված տվյալների նպատակային մասնատում։ Մշակման փուլիարդյունքում ստացված տվյալները բաժանվում են ըստ ժամանակի ևաշխարհագրական դիրքի։ Ըստ աշխարհագրական դիրքի բաժանումըենթադրում է քաղաքի բաժանումը ըստ ընդունված թաղամասերիայնպես, որ ցանկացած հատված հարևան հատվածի հետ ունենաորոշակի հատում։ Ըստ ժամանակի տվյալների բաժանման համարմշակվել է ալգորիթմ, որի համար մուտքային տվյալներն ենժամանակային ∆T միջակայքը, որով պետք է կատարվեն քայլերը մինչևօրվա վերջ, և µ հեռավորության թույլատրելի շեղմանչափը։ Առաջարկվող ալգորիթմը կազմված է հետևյալ քայլերից.1. ∆T–ժամանակային միջակայքի և µ-հեռավորության թույլատրելիշեղման ներմուծում,2. ∆T միջակայքային քայլով շարժ` սկսած 00։ 00-ից,յուրաքանչյուր միջակայքի տվյալների կլաստերիզացում DBSCANալգորիթմի կիրառմամբ,4. ստացված կլաստերների ծանրության կենտրոնների հաշվարկ(1) բանաձևով,5. տվյալ և նախորդ միջակայքերի δ շեղումների տարբերությանհաշվարկ (2) բանաձևով,6. նոր միջակայքի ստեղծում δ≥µ դեպքում (δ<µ դեպքում միջակայքերիմիավորում),7. կրկնություն` երկրորդ կետից մինչև 24։ Ալգորիթմում k-ժամանակային միջակայքումi-րդ կլաստերի կենտրոնը որոշվում է հետևյալ բանաձևերով.ծանրությանi-րդկետերի համապատասխանորտեղ-ն ընդհանուր կետերի քանակն է կլաստերում։ կոորդինատներն են, ևԵրկու հարևան միջակայքերի δ շեղման տարբերությունը հաշվվում էհետևյալ բանաձևով.կլաստերի) ևորտեղ համապատասխանաբար k և mժամանակային միջակայքերի i-րդ և j-րդ կլաստերների ծանրությանկենտրոններն են, իսկ–ը համապատասխանաբար k-րդ և m-րդժամանակային միջակայքերում ստացված կլաստերների կետերիքանակներն են։ ∆T ժամանակային միջակայքի և µ թույլատրելի շեղմանպարամետրերի ընտրությունը թույլէ տալիս գտնել տարբերժամանակային միջակայքերի պատվերների խիտ տիրույթներիտեղաշարժը քարտեզի վրա։ ևՄասնատված տվյալների ինտելեկտուալ վերլուծություն։ Երկրորդփուլի արդյունքում քաղաքիյուրաքանչյուր թաղամասի համարստացվում են տարբեր ժամանակային միջակայքերի պատվերներիտվյալներ։ Առաջարկվող համակարգը, տվյալները արտապատկերելովկոորդինատային հարթության վրա, որոնումէ պատվերներիկուտակումները ըստ թաղամասերի։ Առաջացած պատվերներիկուտակումները այն աշխարհագրական դիրքերն են, որտեղ տվյալժամանակային միջակայքում պատվերների քանակը մեծ է։ Հետևաբար,ազատ տաքսու վարորդների ուղղորդումը դեպի ստացված տեղամասերկմեծացնի պատվերի «որսման» հավանականությունը։ Պատվերներիկուտակումների հայտնաբերման համար կիրառվելէ DBSCANալգորիթմը, որը ըստ խտության կլաստերիզացման ամենաարդյունավետ ալգորիթմներից մեկն է[11]։ Այն մեծ ճշտությամբհայտնաբերում է պատահական ձևի և չափի կլաստերները խառըմեծածավալ տվյալներում։ Ալգորիթմի համար մուտքային տվյալներ ենդիտարկվող կետի շրջակայքի շառավիղը (eps) և տվյալ շրջակայքումգտնվող կետերի նվազագույն քանակը (m)։ Նկար 1-ում պատկերված է կլաստերիզացման օրինակ eps=0.01 ևm=7 մուտքային պարամետրերի դեպքում(ստացված կլաստերներըպատկերված են տարբեր գույներով)։ Սև գույնով պատկերված են կլաստերի ստեղծման պայմանինչբավարարող պատվերները, որոնց կանվանենք «աղմուկ»։ Նկար 2-ումպատկերված է վերջնական պատկերը «աղմուկը» հեռացնելուց հետո։ Նկար 1Նկար 2դեպքումԱռաջարկի ձևավորում։ Քաղաքի տարբեր տեղամասերի տարբերժամանակային տիրույթներիստացված տվյալներըհնարավորություն են տալիս ազատ տաքսու վարորդին շարժվելհավանական անհրաժեշտ ուղղությամբ կամ կայանել հարմարաշխարհագրական դիրքում։ Ազատ տաքսու վարորդը հնարավորությունէ ստանում ցանկացած պահի դիմել առաջարկի ձևավորմանինտելեկտուալ համակարգին և ստանալ պատվերների՝ տվյալ պահինամենախիտ և ամենամոտ տիրույթների պատկերը, որի ուղղությամբշարժվելու դեպքում մեծանում է հերթական պատվերների «որսման»հավանականությունը։ Հայտնաբերված խիտ տիրույթներում տաքսիների կուտակումներից խուսափելու համար անհրաժեշտ է ստեղծել նոր առաջարկիձևավորման խմբային համակարգ, որը կդիտարկվի հետագաաշխատանքներում։ Հետագայում ներկայացված առաջարկի ձևավորմանԵզրահանգում։ Այսպիսով,ինտելեկտուալ համակարգում կարելի է կիրառել ուսուցման մեթոդներ`իրական ժամանակային միջավայրին ադապտացվելու համար։ օգտագործելով տաքսիծառայությունների տվյալները և հաշվի առնելով դրանցում առկա խնդիրները՝կառուցվել է տաքսի ծառայության ազատ վարորդներին աջակցողինտելեկտուալ առաջարկներիորը,երթուղային ուղեցույցներ առաջարկելով, բարձրացնում է ազատտաքսու վարորդների նոր երթերի ընդունման հավանականությունը`արդյունքում բարձրացնելով տաքսի ծառայությունների վաճառքիկառավարման արդյունավետությունը։

example1489

example1489

Աշխատանքը նվիրված է մաթեմատիկայի և ֆիզիկայի դպրոցական դասընթացում էվրիստիկ մեթոդների հնարավոր կիրառությունների վերհանմանը։ Նախապես համառոտակի նշված է էվրիստիկ մեթոդի էության մասին, որից հետո քննարկված են մաթեմատիկայի և ֆիզիկայի դպրոցական դասընթացում հանդիպող տարբեր տիպային և ոչ տիպային խնդիրներ, որոնց լուծման համար կիրառված են էվրիստիկ մոտեցումներ, որոնք էապես տարբերվում են նմանատիպ խնդիրների լուծման հայտնի ավանդական մոտեցումներից։

Հեվրիստիկա բառն ունի հունական ծագում, որը բառացիորեն նշանակում է «հայտնագործություն», և ներկայումս հնարամիտ ոլորտ է, որն ուսումնասիրում է ստեղծագործությունը։ Ընդհանուր առմամբ, գործունեության առանձնահատկությունները գիտամանկավարժական-հեուրիստական ​​մեթոդներով նշանակում են գիտական ​​հետազոտությունների հնարամիտ ստեղծագործական, տրամաբանական հնարքներ։ Մեթոդաբանական կանոնները, որոնք կարող են հանգեցնել խնդրի ավելի ռացիոնալ լուծմանը ՝ խուսափելով մաթեմատիկական մեթոդի վրա հիմնված մաթեմատիկական հիմքով մեթոդից։ Այս համատեքստում մենք կքննարկենք դպրոցական ֆիզիկայի մաթեմատիկայի դասընթացում նկատվող տիպիկ անտիպ խնդիրներ, որոնց լուծման համար մենք կառաջարկենք հեվրիստիկական մոտեցումներ, որոնք, կարծում ենք, կարող են լինել և աշակերտների տրամաբանական-ստեղծագործական զարգացման համար։ մտածողություն, օբյեկտիվություն։ Հատկանշական է, որ քննարկվող խնդիրների լուծման համար կան հայտնի «ավանդական» մոտեցումներ, որոնք դժվար է հաղթահարել, բայց կիրառվող հեվրիստական ​​մոտեցումները հնարավորություն են տալիս հաշվի առնել ստեղծագործական մոտեցումը։ Հիմա անցնենք խնդիրների քննարկմանը։ Խնդիր 1։ Պարզեցրեք արտահայտությունը, որտեղ թվերն են։ Կամայական լուծում։ Խնդրի լուծման «ավանդական» մոտեցման համաձայն `անհրաժեշտ է խմբակցությունները բերել ընդհանուր հայտարարի, բացել փակագծերը, միացնել այդպիսի անդամներին, որի արդյունքում մենք ակնհայտորեն կգանք խնդրի պատասխանին։ , Մենք կօգտագործենք այլ մոտեցում։ Ասենք։ Հեշտ է նկատել, որ իրականում բազմանդամ է, որի աստիճանը չի գերազանցում ", կնշանակի, որ այն կա'մ երկրորդ աստիճանի բազմանդամ է, կա'մ առաջին աստիճանի բազմանդամ, կամ էլ այն ամրագրված է։ Ուշադրություն դարձրեք, որ, ըստ էության, փոփոխականի երեք տարբեր արժեքներում արժեք ընդունելը կնշանակեր, որ այն չի կարող լինել քառակուսային բազմանդամ (քանի որ վերջինս կարող էր ընդունել նույն արժեքը փոփոխականի առավելագույն երկու տարբեր արժեքների համար) քանի որ դա չէր կարող լինել առաջին աստիճանի բազմանդամ (իր միօրինակության պատճառով)։ , նույն արժեքը կարող է ընդունվել xaxbxbxcxcxacacbabacbcba ;; abc axxaxbxbxcxcxafxcacbabacbcbafx2 1fafbfc Դեպքում fx1xabc փոփոխականի միայն մեկ արժեքի դեպքում, այն, հետևաբար, զրոյի բազմանդամ է, այսինքն ՝ հաստատուն և քանի որ, հետևաբար, Պատասխան. Այժմ դիտարկենք մեկ երկրաչափական խնդիր, որն առաջադրվել է 2004 թվականին ՝ ՀՀ դպրոցականների մաթեմատիկայի օլիմպիադայի եզրափակիչ փուլում։ Խնդիր 2։ այսպիսով ՝ չափի աստիճանը։ ընտրված է տուփի ներսում։ Որոշեք կետի անկյունը Լուծում։ Խնդրի լուծման «ավանդական» մոտեցման համաձայն `անհրաժեշտ փոփոխություններից հետո անհրաժեշտ է սինուս կիրառել ΔAMB և ΔBMC եռանկյունիների համար։ Մենք դա այլ կերպ կանենք։ կոսինուսի թեորեմները մենք պտտեցնում ենք տրված քառակուսին կետի շուրջ ժամացույցի սլաքի հակառակ ուղղությամբ, որի արդյունքում և մեկը, որը պտտվող քառակուսի է, որի արդյունքում ստացվում է կետի «պատկեր» (տե՛ս Նկար 1)։ Հեշտ է տեսնել, որ ΔMBM 'հավասարաչափ կողանկյուն եռանկյուն է, որում, ըստ թեորեմի, եթե դիտարկենք ΔMM'C, կունենանք Պյութագորաս։ Ներկայիս անկյունը։ Մենք ունենք և Ուստի նշենք, որ. - Հիմա։ Եկեք քննարկենք դպրոցական ֆիզիկայի դասընթացում դիտարկված այս երկու խնդիրները։ 1 2 3 AMBMCMAMBABCDB090BCDCMM; BMBM0090; 45, MBMBMMBMM2MMBM2BMMCAM32BMMC222MMMCMC090MMCAMBBMC0004590135BMMMMC0135AMB մեջ միջին անոթ Խնդիր 3։ Սնդիկը լցված է երեք նույնական հաղորդակցական անոթներում (նկ. 2)։ Որքա՞ն բարձր է սնդիկի մակարդակը, եթե ձախ անոթում և աջ անոթում ջուր եմ լցնում ՝ մմ բարձրության վրա։ Սնդիկի խտությունը 13,600 կգ / մ 3 է, ջրի ՝ 1000 կգ / մ 3։ Լուծում Խնդրի լուծման «ավանդական» մոտեցման դեպքում, օգտագործելով հեղուկի անընկճելիության հատկությունը, նրանք նախ որոշում են անոթներում հեղուկի մակարդակի բարձրացման միջև կապերը, ապա հավասարեցնում սյուների հիդրոստատիկ ճնշումների արտահայտությունները։ Հավասարումների համատեղ լուծման արդյունքում որոշվում է միջին նավի ավելացման չափը։ Ստորև մենք կօգտագործենք այլ մոտեցում։ Նշված ջրի ավելացման պատճառով ձախ և ձախ անոթներում համակարգում ճնշումը մեծանում է ՝ ջուր է։ Քանի որ հեղուկների ավելացումից հետո հաստատված հավասարակշռության պայմաններում, բոլոր երեք անոթների հիդրոստատիկ ճնշումները հավասար են, լրացուցիչ ճնշումը հավասարաչափ բաշխվում է բոլոր անոթների միջև, յուրաքանչյուր նավի ճնշումը մեծանում է - Ասվածից պարզ է դառնում, որ միջին անոթը մեծանում է մմ-ով, որտեղ է գտնվում նավի խտությունը։ մմ Հարկ է նշել, որ համեմատած «ավանդական» մոտեցման հետ, խնդիրը 3-ն ընդհանուր առմամբ առաջարկվում է ընդհանրացված դեպքում, երբ հաղորդակցող անոթների թիվը երեքից ավելին է։ Մոտեցումն ավելի արդյունավետ կլինի։ Խնդիր 4։ Երկրի մակերևույթից քարով անհրաժեշտ է հարվածել բլրի վրա գտնվող թիրախին, որը հեռավորության վրա է նետման կետից դեպի հորիզոնական։ Քարի ո՞ր նվազագույն արագությամբ է դա հնարավոր։ Անտեսեք օդի դիմադրությունը [5]։ Խնդիրների լուծման «ավանդական» մոտեցման դեպքում քարի շարժման հավասարումները և դուրս են մղում ժամանակը ՝ հետագծի հավասարումը։ Այնուհետև, օգտագործելով եռանկյունաչափական ինքնությունները, նրանք ստանում են քառակուսի հավասարություն ՝ վերջապես քարի թեքության անկյունն է) վերջապես այդ հավասարման ոչ-բացասական որոշիչի կողմից պահանջվող նվազագույն արագությունը։ Եկեք օգտագործենք այլ մոտեցում։ Նպատակին հասնելու պահին արագացումը որոշվում է հետևյալ բանաձևում, որը համապատասխանում է հետևյալ բանաձևին 3։ Եռանկյան վեկտորի բարձրությունը արագության հորիզոնական բաղադրիչն է, որը շարժման ընթացքում մնում է հաստատուն։ Ավելին, այժմ հավասարեցրեք կցված եռանկյունու մակերեսի երկու արտահայտությունները նկ. 3-ում ցույց տրված վեկտորների հետ. Արդյունքում ստացված արագությունն ամենաքիչը կլինի նվազագույնը, եթե որոնումն արագ է։ արտահայտիչ ուղղանկյուն։ Այժմ, օգտագործելով Jen բանաձևը, մենք ստանում ենք քարի սկզբնական արագության նվազագույն արժեքը։ vghhs220. ունենա vghhs մաթեմատիկայի և ֆիզիկայի դպրոցական դասընթացներում։ Կարծում ենք, որ մաթեմատիկական-ֆիզիկական-տիպի ոչ տիպի խնդիրների էվրիստիկական լուծումները հատկապես նպատակահարմար են կիրառել կրկնումների ընդհանրացման ժամանակ, երբ բաժնի հետ կապված խնդիրներին առանձին անդրադառնալիս մենք առաջարկում ենք և՛ հայտնի, «ավանդական» մոտեցումը տվյալ խնդրի վերաբերյալ։ և եվրիստիկական մոտեցում։ ար Համակողմանի ընկալում և վարպետություն։ Յուրաքանչյուր ուսանողի օգտին, ինչպես հուսով ենք, աշխատանքը կհետաքրքրի ինչպես ուսանողներին, այնպես էլ ուսուցիչներին, և, ընդհանուր առմամբ, մաթեմատիկայով և ֆիզիկայով հետաքրքրվողներին։ Հետազոտությունն իրականացվել է ՀՀ կրթության և գիտության նախարարության գիտության պետական ​​կոմիտեի կողմից տրամադրված ֆինանսավորմամբ `18T-5C287 ծածկագրի թեմայի շրջանակներում։

example2229

example2229

Աշխատանքում քննարկվում է ուրբանիզացիայի առաջացրած էկոլոգիական խնդիրները շրջակա միջավայրում։ Դրանք առավել լավ արտահայտված են խոշոր քաղաքներում։ Հայաստանում նույնպես առկա է նմանատիպ խնդիր, Երևանում և դրա հարակից տարածքներում։ Ուրբանիզացիան իր առավել մեծ ազդեցությունն է թողնում մթնոլորտի, ջրոլորտի, կենսոլորտի և ռելիեֆի վրա։ Բնակչության համակենտրոնացման արդյունքում նկատվում է քաղաքի ծանրաբեռնվածություն, ավտոմեքենաների թվի ավելացում, ինտենսիվ կառուցապատում, կանաչ տարածքների կրճատում, աղմուկի ավելացում և այլն։ Այս ամենը քաղաքաբնակների մոտ առաջացնում է հոգածություն, թոքերի և շնչուղիների քաղցկեղ, աղմուկի պատճառով նվազում է մարդկանց աշխատունակությունը, առաջանում է գլխապտույտ և գլխացավ։

Քաղաքաշինություն և բնապահպանական խնդիրներ Քաղաքները համարվում են ժամանակակից հասարակության տարածքային, սոցիալ-տնտեսական կազմակերպության առաջատար ուժը։ Քաղաքների թվի աճն ուղեկցվում էր քաղաքային բնակչության թվաքանակի աճով։ 1800-ին աշխարհի քաղաքային բնակչության տեսակարար կշիռը 3.0% էր, 1919-ին `13.6%, 1950-ին` 29.8%, 1978-ին `39%, 2015-ին` մոտ 50% 1։ Ներկայումս գիտատեխնիկական առաջընթացը և զարգացած սոցիալական ենթակառուցվածքները հնարավորություն են տվել ստեղծել «քաղաքակրթության զրահ»։ Դա բոլոր գործոնների ամբողջությունն է, որը հնարավորություն է տալիս զարգացնել մարդուն որպես կենսասոցիալական էակ։ Հիմա հարց է առաջանում ՝ լինելով առաջադեմ ֆենոմեն, ինչու՞ է ուրբանիզացումը համարվում գլոբալ խնդիր, ինչու՞ է այն դարձել մտահոգության առիթ։ Այս խնդիրները քննարկելիս անհրաժեշտ է կենտրոնանալ «դրական» բացասական կողմերի ուսումնասիրության վրա։ Քաղաքներն ավելի լավ են կարողանում բավարարել մարդկանց հոգեկան, մշակութային, կրթական և առողջապահական կարիքները, քանի որ քաղաքներում հիվանդացության և մահացության մակարդակն ավելի ցածր է, կյանքի միջին տևողությունը ՝ ավելի բարձր։ Այսպիսով, քաղաքաշինական տարածքները ծածկում են ցամաքի տարածքի 1% -ից պակաս, բայց աշխարհի բնակչության կեսից ավելին ապրում է այստեղ ՝ արտադրելով ՀՆԱ-ի մոտ 80% -ը։ Ուրբանիզացիայի բարձր տեմպերը բացասաբար են ազդում բնության, մթնոլորտի, ջրի և կենսոլորտի վրա։ Աղմուկը, աէրոզոլը, լույսը և էլեկտրամագնիսական աղտոտումը քաղաքների կողմից շրջակա միջավայրի աղտոտման աղբյուրներն են։ Աշխատանքը նվիրված է բնական միջավայրի վրա քաղաքաշինության բացասական ազդեցության բացահայտմանը։ Ինչպե՞ս կանխատեսումներ անել իրավիճակի վերաբերյալ, եթե պահպանվի ներկայիս տեմպը։ Աշխատությունը կներկայացնի նաև Երևանում քաղաքաշինության հետ կապված էկոլոգիական խնդիրները։ Աշխատանքի նպատակն է մարդկանց տեղեկացնել քաղաքաշինության բացասական հետևանքների մասին, ինչպես նաև առաջարկել որոշակի լուծումներ։ 1 M. Manasyan, Population of Population, 2011, Երեւան, էջ. 211։ Ուրբանիզացումը ընդհանուր բնակչության շրջանում քաղաքաբնակների թվի ավելացման, քաղաքների դերի բարձրացման և քաղաքաշինության գործընթաց է։ Քաղաքաշինությունը անխուսափելիորեն հանգեցնում է բնական միջավայրի բոլոր բաղադրիչների փոփոխությունների։ Հզոր և տեխնածին ճնշումները ժամանակակից խոշոր քաղաքների պայմաններում, որոնք կենտրոնացած են սահմանափակ տարածքում, մի կողմից, հանգեցնում են բնական լանդշաֆտի բոլոր բաղադրիչների փոփոխմանը, մյուս կողմից ՝ մի շարք բացասականների առաջացմանը։ բնական երեւույթները։ Ուրբանիզացիան ավելի մեծ ազդեցություն ունի մթնոլորտի, ջրային մարմինների, հողի, ռելիեֆի վրա։ Մթնոլորտային աղտոտում։ Մեծ քաղաքների ազդեցությունը շատ ավելի մեծ է մթնոլորտի վրա։ Քաղաքները աէրոզոլների, ջերմոցային գազերի, թթվային անձրևի, չոր և թաց smog- ի հիմնական «արտադրողներն» են։ Քաղաքներում օդի աղտոտվածության գրեթե 70% -ը պայմանավորված է ճանապարհային տրանսպորտով։ Պատահական չէ, որ ասում են «մեքենան անիվների վրա քիմիական ձեռնարկություն է»։ Հաշվարկները ցույց են տվել, որ խոշոր քաղաքներում օդի աղտոտվածությունը 15-20 անգամ ավելի բարձր է, քան գյուղական վայրերում և 150 անգամ ավելի, քան օվկիանոսը։ Thermերմաֆիզիկական հատկությունների արմատական ​​փոփոխությունը նպաստում է քաղաքային միկրոկլիմայի ձեւավորմանը։ Ռուսաստանի Սմոլենսկ քաղաքում կատարված դիտարկումների արդյունքում պարզվել է, որ քաղաքի կենտրոնում ջերմաստիճանը 0.2-2.20 C- ով բարձր է, քան քաղաքի մոտակայքում `մթնոլորտում ջերմոցային գազերի քանակի ավելացման հետևանքով։ Իսկ հողի ջերմաստիճանը 1,30 C- ով բարձր է։ Ջրի աղտոտվածություն. Քաղաքաշինության արդյունքում առաջացած էկոլոգիական խնդիրների շարքում ամենակարևորը ջրային մարմինների աղտոտվածությունն է, դրանց հիդրոքիմիական ռեժիմի փոփոխությունը։ Քաղաքաբնակների թվի աճն առաջին հերթին ազդում է ջրի օգտագործման ծավալի վրա։ Քաղաքաբնակներն իրենց կարիքների համար օգտագործում են մեծ քանակությամբ ջուր (օրական միջինը 300-400 լիտր)։ Targetedրի աղտոտումը նպատակային նյութերով զգալիորեն ավելացել է։ Watրերը հիմնականում աղտոտված են ծանր մետաղներով և կենսանյութերով։ Ուրբանիզացիայի բարձր տեմպերը ազդում են լանդշաֆտի առավել պահպանողական տարրի `ռելիեֆի վրա։ Շինարարները սովորաբար հարթեցնում են երկրի մակերեսը ՝ լցնելով կիրճերն ու գետերի փոքր հովիտները։ Այս ամենը սովորաբար հանգեցնում է բնական գործընթացների փոփոխության։ Քաղաքային շենքերը հաճախ առաջացնում են սողանքներ և կիրճեր։ Ռելիեֆի հարթեցումը բացասաբար է ազդում հատկապես ստորերկրյա ջրերի մակարդակի վրա։ Ստորերկրյա ջրերի հոսքը հիմնականում ստեղծվում է ճանապարհների և շենքերի հիմքերի երկարությամբ։ Այլ կոշտ ասֆալտապատ ճանապարհների և հարակից այլ ճանապարհների քանդում։ Հողի շերտը բավականին մեծ մարդածին ազդեցություն ունի։ Քաղաքներում արհեստական ​​հողը ձեւավորվում է «քաղաքային հող», որի մակերեսին ավելի քան 40 սմ ստեղծում է մարդը, դրանք հիմնականում շինարարական «կենցաղային աղբ են, ճանապարհի ծածկույթ» և այլն։ Աղմուկը, աէրոզոլը, լույսի էլեկտրամագնիսական աղտոտումը քաղաքների կողմից շրջակա միջավայրի աղտոտման նշանակալի աղբյուրներ են։ Աղմուկը քաղաքային կյանքի ամենակարևոր խնդիրներից մեկն է, որի հիմնական աղբյուրը համարվում է երկաթուղային, ճանապարհային և օդային տրանսպորտը։ Քաղաքային աղմուկը կոչվում է «թունավոր», այն տարբերվում է աբիոտիկ-բիոտիկ աղբյուրներից։ Քաղաքային աղմուկի 60-80% -ը բաժին է ընկնում ճանապարհային տրանսպորտին, հաջորդը արդյունաբերական ձեռնարկություններն են, ավտոմոբիլային ազդանշանները և այլն։ Խոշոր քաղաքաշինական տարածքներին բնորոշ է լույսի աղտոտումը։ Լույսի աղտոտման հիմնական աղբյուրը փողոցային լուսավորությունն է, գովազդային վահանակի լուսավորությունը, որի արդյունքում խոշոր քաղաքներում հայտնվում են այսպես կոչված լուսային գմբեթներ։ Քաղաքի բնակիչներն առավել հաճախ տառապում են սրտանոթային, թոքային, ուռուցքային, ալերգիկ, նյարդային համակարգի, շնչառական հիվանդություններից։ Քաղաքները միշտ գրավիչ են գյուղական աղքատ բնակչության համար, նրանք ձգտում են դեպի քաղաք։ Բայց գալով քաղաք ՝ նրանք միշտ չէ, որ կարողանում են գտնել բավարար կենսապայմաններ և աշխատանք։ Նման բնակչությանը հաճախ անվանում են կեղծ քաղաքաբնակ, իսկ երեւույթը ՝ «կեղծ ուրբանիզացիա»։ Կեղծ ուրբանիզացիան ունի իր սահմանումը։ Գյուղական բնակավայրերից վտարված բնակչությունը բնակություն է հաստատում քաղաքի ծայրամասում ՝ ստեղծելով աղքատ թաղամասեր առանց տարրական կենսապայմանների ՝ «աղքատության գոտիներ»։ Այժմ «էկոպոլիսի» գաղափարը լայն տարածում է ստանում գիտության մեջ։ Բնապահպանական համալիրների պահանջները պետք է հաշվի առնվեն դրա նախագծման ընթացքում։ Արդյունքում ձեւավորվում է «իդեալական» քաղաքի մոդելը։ Միջխորհրդային շրջանում Հայաստանում կար 4 քաղաք ՝ Երեւան, Գյումրի, Գավառ, Գորիս։ Այդ ժամանակ քաղաքաշինության մակարդակը 11% էր։ 1989-ին կար 58 քաղաքային բնակավայր, որոնցից 25-ը քաղաքային բնակավայրեր էին, 33-ը ՝ քաղաքային բնակավայրեր։ Հենց այդ ժամանակ էր, որ ուրբանիզացումը հասավ իր առավելագույն արժեքին ՝ կազմելով 68%։ 1990-ականներին ՝ անկախության տարիներին, տնտեսական ճգնաժամի պատճառով քաղաքաբնակների թիվը պակասեց։ Ներկայումս բնակչության 64% -ը ապրում է Հայաստանի 49 քաղաքում 1։ Հայաստանում բնակչության մեծ մասն ապրում է Արարատյան դեպրեսիայի մեջ։ Մայրաքաղաք Երևանում և հարակից տարածքներում կուտակված է ընդհանուր բնակչության 1/3-ը, իսկ քաղաքային բնակչության կեսից ավելին։ Նման մեծ համակենտրոնացումը առաջացնում է մի շարք էկոլոգիական խնդիրներ։ Նման էկոլոգիական խնդիրներն են մթնոլորտը, ջուրը, աղտոտումը, ռելիեֆի փոփոխությունը, կանաչ տարածքների կրճատումը, հիվանդությունների ավելի արագ տարածումը և այլն։ Արդյունաբերական ձեռնարկությունների մեծ խտություն կա, հատկապես Երեւանում, Վանաձորում, Ալավերդիում, Կապանում, Արարատում։ Երջանը համարվում է հզոր արդյունաբերական կենտրոն։ Այստեղ է գտնվում ՀՀ արդյունաբերական ներուժի գրեթե կեսը։ Այստեղ կան սննդի, լույսի, քիմիական և մետալուրգիական գործարաններ։ Գոյություն ունեն օդի աղտոտման աղբյուրների երկու տեսակ `ֆիքսված և շարժական։ Արդյունաբերական աղբյուրները համարվում են իրական աղբյուրներ։ Բջջային աղբյուրը տրանսպորտն է։ Հայաստանում օդի աղտոտման հիմնական նյութերն են փոշին, ծծմբի երկօքսիդը, ածխաթթու գազը։ Արտանետումների մեծ մասը շարժական աղբյուրներից է, իսկ փոքր մասը ՝ ստացիոնար աղբյուրներից։ Օրինակ, 2006-ին Հայաստանում իրական աղբյուրներից արտանետումների քանակը 23% էր, իսկ շարժական աղբյուրներից `77%։ 2007 թ.-ին, համապատասխանաբար, 18,6% և 81,4%։ Նկար 1 ՀՀ մարզերի մթնոլորտային օդի աղտոտվածությունը։ 21 M. Manasyan, Population of Population, 2011, Երեւան, էջ. 210 2 Ս. Գորգյան, Էկոլոգիական անվտանգության հիմնախնդիրները Հայաստանի Հանրապետությունում, Երեւան, 2014, էջ. 24 Դիագրամից երեւում է, որ ԠԠԠԤ-2011 թ. Մթնոլորտային արտանետումների քանակն ավելացել է։ Առավել աչքի ընկած մարզերն են Լոռին և Կոտայքը։ Արտանետումների քանակը կտրուկ աճել է Երեւանում վերջին տարիներին։ Հայաստանում դեռ պահպանվում է օդի աղտոտվածության մեծ քանակությունը։ Նկար 2 2012 թվականին անշարժ աղբյուրներից անջատված նյութերում որսված վնասակար նյութերի բաժինը։ 1 Բնակչության ուժեղ կենտրոնացումը հանգեցնում է տրանսպորտային ցանցի խցանումների ավելացմանը `մեքենաների քանակի ավելացմանը։ Նկար 4 1995-2006 թվականներին տրանսպորտային միջոցներից մթնոլորտ արտանետումների քանակը։ Մթնոլորտային արտանետումների 2 75-90% -ը բաժին է ընկնում ճանապարհային տրանսպորտին։ Ուսումնասիրություններ են անցկացվել Երևան, Գյումրի, Վանաձոր, Հրազդան, Ալավերդի և Արարատ քաղաքներում։ Երեւանում անցկացված ուսումնասիրությունները ցույց են տվել, որ վերջին տարիներին, հատկապես ամռանը, գետնի մակարդակի օզոնի քանակն աճել է, ինչը կարող է ֆոտոքիմիական smog առաջացնել։ Երեւանում նկատվում է ազոտի օքսիդի և ածխաջրածինների բարձր մակարդակ։ Մթնոլորտը Երեւանում աղտոտված է 4 հիմնական նյութերով `փոշի, ծծմբի երկօքսիդ, ածխածնի երկօքսիդ և ազոտի օքսիդ։ Ըստ 2008-ի տվյալների, Երեւանում աղտոտվածությունը գերազանցել է փոշին 1.3 անգամ, ազոտի երկօքսիդը `1.7 անգամ, իսկ գետնի մակարդակի օզոնը` 1.5 անգամ։ Այսպիսով, Երեւանում արտանետումների հսկայական քանակը միկրոկլիմայի ձևավորման պատճառն է։ Theերմաստիճանը բարձրանում է, մշուշոտ և ամպամած օրերի քանակը մեծանում է։ Theերմաստիճանը 0.20 C- ով բարձր է, քան մայրաքաղաքի կենտրոնի հարակից տարածքներում։ Լոռու մարզում օդային ավազանի հիմնական դիտարկումն իրականացվում է Վանաձոր և Ալավերդի քաղաքներում։ Դիտարկումն իրականացվում է «Շրջակա միջավայրի վրա ազդեցության դիտանցման կենտրոնի» կողմից։ Ալավերդիում գործում է դիտարկման 3 կայան։ Այս կայաններն արտադրում են փոշու, ծծմբի և ազոտի օքսիդների պարունակություն։ Ուսումնասիրություններ են անցկացվում նաև ածխածնի երկօքսիդի, ծծմբի երկօքսիդի և ազոտի օքսիդի պարունակության վերաբերյալ։ 2014 Ըստ տվյալների ՝ ծծմբի երկօքսիդը 1.6 անգամ գերազանցել է MAC- ը։ Վերջին տարիներին Հայաստանում շնչառական հիվանդությունների թիվն աճել է 46% -ով, որի հիմնական պատճառը օդի աղտոտումն է։ Ըստ ՀՀ առողջապահության նախարարության տվյալների, շնչառական խնդիրները 2000-ին կազմել են 169 հազար, 2010-ին `247 հազար։ Հայաստանում ամենատարածված խնդիրներն են բրոնխային ասթման, թոքերի և կոկորդի քաղցկեղը։ Կանաչ տարածքների ավելացումը համարվում է օդի աղտոտվածության դեմ պայքարի լավագույն միջոցը։ Մայրաքաղաքում ջուրը բաժանվում է սպառողներին 1964 կմ։ երկարության բաշխման ցանցի միջոցով։ 2015 թվականը ՀՀ հանրային ծառայությունները կարգավորող հանձնաժողովի 2012 թվականի ապրիլի 15-ից ընդունված որոշման համաձայն `Երեւանում ջրամատակարարման նվազագույնը 17 ժամն է։ Բաժանորդների 80% -ն ապահովված է շուրջօրյա ջրամատակարարմամբ։ 20% առնվազն 17 ժամվա ընթացքում։ Սակայն ներկայումս Արարատյան դեպրեսիայի մեջ խմելու ջրի խնդիր կա։ Սա առաջին հերթին պայմանավորված է բնակչության խիստ կենտրոնացմամբ։ Բնակչության մեծ կոնցենտրացիան առաջացնում է ջրի ավազանի աղտոտում։ Բնապահպանական ազդեցության դիտանցման կենտրոնում 131 դիտակետերում իրականացվում է մակերեսային ջրերի մոնիտորինգ։ Դրանք ներառում են Հայաստանի Հանրապետության 50 գետեր ՝ 6 ջրամբարներով և Սանաա լճով։ Տարեկան 1000-1200 նմուշ է վերցվում մակերեսային ջրերից։ Ստացվում են հիմնական քիմիական բաղադրիչների, ծանր մետաղների քլորիդների և օրգանական թունաքիմիկատների պարունակությունը։ Նավթատարների հետ կապված խնդիր կա։ Բազմաթիվ դեպքեր են եղել, երբ Հայաստանում կեղտաջրերը խառնվում են խմելու ջրի հետ և դարձել վարակների պատճառ։ Ներկայումս Երեւանի տարածքում կառուցվում են հիդրոտեխնիկական կառույցներ, որոնք պետք է պաշտպանեն Երեւանը ջրհեղեղներից։ Մայրաքաղաքի որոշ հատվածներում Գետառը ծածկված էր ասֆալտի և բետոնի շերտով։ Սակայն աղբը կուտակվում է ամենուրեք Գետառի բաց հատվածներում։ Կուտակվել է մեծ քանակությամբ շինարարական և կենցաղային թափոններ։ Կեղտաջրերը գետ են մտնում և տարածքում գարշահոտություն առաջացնում։ Փակ հատվածները իրավիճակն ավելի են վատթարանում, քանի որ որոշ հատվածներում ինքնամաքրումը դանդաղ է ընթանում։ Գետերի պաշտպանությունը շատ կարևոր է քաղաքի համար։ Քաղաքաշինությունն ու կանաչապատումը հակադարձ համամասնական էին։ Քաղաքաշինական ինտենսիվ աշխատանքները բացասաբար են անդրադառնում կանաչ տարածքների վրա։ Քանդվում են այգիներ, կանաչ տարածքներ, փոխարենը կառուցվում են սրճարաններ, ժամանցի վայրեր, բիզնես կենտրոններ և այլն։ Կանաչ տարածքների ավելացումը կնպաստի նաև Երևանի միկրոկլիմայի կարգավորմանը։ Հայաստանը բավականին փոքր տարածք ունի։ Բնապահպանական խնդիրները լավագույնս արտահայտվում են փոքր տարածքներ ունեցող երկրներում `պայմանավորված բնակչության և արդյունաբերական ձեռնարկությունների կենտրոնացմամբ։ Մթնոլորտային խնդիրները նեղ են, քան էկոլոգիական խնդիրները։ Ուսումնասիրությունները ցույց են տվել, որ Հայաստանում առկա է օդի աղտոտվածություն։ Առավել աղտոտված բնակեցված տարածքները, մասնավորապես Արարատյան դեպրեսիան։ Արդյունաբերական ձեռնարկությունների մեծ մասն այստեղ է կենտրոնացած։ Տրանսպորտի կենտրոնացումը դիտվում է Երևանում և արվարձաններում։ Հետազոտության արդյունքում պարզվել է, որ օդի աղտոտվածության հիմնական մասն ընկնում է մեքենաների վրա։ Արտանետումների մեծ մասը ածխաթթու գազի օքսիդներ են, ինչպես նաև արտանետում են օրգանական միացություններ։ Դրանց քանակական աճը հանգեցնում է մի շարք շնչառական հիվանդությունների առաջացմանը։ Մինչդեռ կենտրոնացումը հանգեցնում է վարակիչ հիվանդությունների ավելի արագ տարածմանը։ Ուսումնասիրությունները ցույց են տվել, որ մեծ քանակությամբ արտանետումները մեծացնում են օզոնի քանակը Երևանի գետի հունում, ինչը կարող է առաջացնել ֆոտոքիմիական smog։ Բացի այդ, Երեւանում զարգանում է միկրոկլիմա։ Արդյունքում, ջերմաստիճանը բարձրանում է։ Քանի որ Երևանը գտնվում է չոր չոր կլիմայական գոտում, ջերմաստիճանի հետագա բարձրացումը կհանգեցնի կլիմայի հետագա չորացմանը `նվազեցնելով մթնոլորտային տեղումների քանակը։ Արդյունքում, լանդշաֆտները կսկսեն էլ ավելի արագ քայքայվել, և անապատացումը տեղի կունենա ավելի արագ։ Օդի աղտոտման հաջորդ օղակը համարվում են խոշոր արդյունաբերական ձեռնարկություններ ունեցող քաղաքները. Ալավերդի, Վանաձոր, Հրազդան և Քաջարան։ Այս քաղաքները մաքրման կայանների ստեղծման կարիք ունեն։ Անհրաժեշտ է որսալ արդյունաբերական ձեռնարկություններից մթնոլորտ արտանետվող առավել վնասակար նյութերը։ Օդի աղտոտման դեմ պայքարում հիմնական դերը պետք է խաղա կանաչ տարածքների ավելացումը, բայց Հայաստանում և աշխարհում տեղի է ունենում հակառակ գործընթացը։ Կանաչ բույսերը համարվում են թթվածնի «կանաչ բույսեր» -ի հիմնական արտադրողները։ Դրանց բարձրացումը կնպաստի մթնոլորտի բնական վիճակի պահպանմանը։ Larրի չափազանց մեծ օգտագործման պատճառը մարդկանց մեծ բազմությունն է։ Հայաստանում ջրի ամենամեծ խնդիրը Արարատյան դեպրեսիայի մեջ է։ Բացի այդ, խիտ ուրբանիզացիայով ջրի աղտոտումն ավելի մեծ է։ Կենցաղային թափոնների կուտակումը համարվում է բավականին լուրջ խնդիր, հիմնականում մոտակա մայրաքաղաքային տարածքներում, ինչպիսին է մայրաքաղաք Երևանը։ Գետառի բաց հատվածներում կան աղբի բավականին մեծ կուտակումներ։ Աղբի կուտակումը բերում է մի շարք լուրջ խնդիրների։ Փողոցներում աղբի կուտակումը կարող է հիվանդություններ առաջացնել։ Աղբավայրերի վերացման լավագույն միջոցը թափոնների առանձնացումն է կենցաղային և սննդամթերքի մնացորդների մեջ։ Հնարավոր է հնարավորինս շատ կենցաղային թափոններ վերամշակել։ Իմ սոցիոլոգիական հարցման արդյունքում պարզվեց, որ մեր էկոկրթությունը բավականին ցածր մակարդակի վրա է։ Չնայած ներկայումս կան շատ դասընթացներ բնապահպանական թեմաների և բնության պահպանության վերաբերյալ, բայց իմ կարծիքով այդ դասընթացները տալիս են միայն տեսական կողմը ՝ առանց գործնականը հաշվի առնելու։ Կարծում եմ ՝ անհրաժեշտ է այդ ծրագրերն այնպես կազմել, որ մասնակիցները տեղում ծանոթանան իրավիճակին և փորձեն լուծումներ գտնել։ Դա կնպաստի մարդկանց գիտակցության բարձրացմանը, բնության կողմից հոգատարության ի հայտ գալուն։ Գրականություն 1. Մաքսիմ Մանասյան, Բնակչության աշխարհագրություն, Երեւան, 2011։ 2. Սուրեն Գորգյան, Էկոլոգիական անվտանգության հիմնախնդիրները Հայաստանի Հանրապետությունում, Երեւան, 2014։ 3. Յուրիկ Մուրադյան, Մարդկության գլոբալ հիմնախնդիրները ուղիներ դրանք լուծելու համար, Երեւան, 2014։ Վարդիթեր Անտոնյան Քաղաքաշինություն և էկոլոգիական խնդիրներ Հիմնաբառեր. Քաղաքաշինություն, էկոլոգիական խնդիրներ, քաղաքային բնակչություն, մթնոլորտ, ջուր, աղմուկ, աղտոտում։ Ամփոփում ։

example1618

example1618

Սույն աշխատանքում առանձնացվել են հոգեբանական պաշտպանության հետեւյալ բաղադրիչները՝ արտամղումը, իրականության ժխտումը, տեղափոխումը, կոմպենսացիան, ռեակտիվ կազմավորումը, պրոյեկցիան, ռացիոնալիզացիան եւ ռեգրեսիան։ Փորձարարական հետազոտությունը անցկացվել է՝ ապացուցելու համար այն գիտական վարկածը, որ Արցախի բնակչության շրջանում հոգեբանական պաշտպանության մեխանիզմներից առավել արտահայտված են կոմպենսացիան, ռացիոնալիզացիան, պրոյեկցիան եւ արտամղումը։ Էմպիրիկ հետազոտությունն անցկացվել է Ռ. Պլուտչիկի 41«Կյանքի ոճերի ինդեքս»-ի մեթոդական գործիքակազմի, համեմատական SPSS վերլուծության, հարցազրույցի եւ դիտման մեթոդների միջոցով։

Պաշտպանական մեխանիզմներով հագեցած անձի վարքի խնդիրը առկա է ամենուր։ Այն արդիական է ինչպես կլինիկական հոգեբանության, այնպես էլ սոցիալական և զարգացման հոգեբանության բնագավառներում և ներկայացված է ինչպես տեսական, այնպես էլ կիրառական հոգեբանության մեջ։ Psychologicalամանակակից հոգեբանական կարգապահությունում պաշտպանության մեխանիզմների հայեցակարգը այս կամ այն ​​կերպ ներկայացված է տարբեր հոգեբանական դպրոցներ և ուղղություններ ներկայացնող հետազոտողների կողմից [1, 2, 3, 4, 5, 6]։ Ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ հոգեբանական պաշտպանությունը սուբյեկտիվ հարմարեցում է սթրեսի բոլոր տեսակների (.. Ֆրեյդ, Ա. Ադլեր, Է. Էրիկսոն, Ռ. Arազարուս, Ռ. Պլուտչիկ, Ֆ. Վ. Վասիլյուկ, Լ. Դ. Դեմինա, Ա. Նալչաջյան, Ռ. Պլուտչիկ, եզրակացություններ Վերոհիշյալ տեսամեթոդական հետազոտությունների արդյունքներով առաջ քաշվող սահմանամերձ բնակչության համար առավել արդիական են դառնում հոգեբանական պաշտպանության համակարգային խնդիրները բարձրացնելու և ուսումնասիրելու, ինչպես նաև ինքնիրացման և ազգային ինքնուրույնության սկզբունքները ձևակերպելու տեսանկյունից։ -գիտակցություն։ Որպես հոգեբանական պաշտպանության մեխանիզմների ուսումնասիրման թիրախ ընտրվել է Արցախի բնակչությունը։ Փորձարարական հետազոտությունն իրականացվել է 2 փուլով։ Առաջին փուլն իրականացվել է 2015-2016 թվականներին, իսկ երկրորդ փուլը ՝ 2017-2018 թվականներին։ Հարցման մասնակիցների ընտրազանգվածը կազմել է 4707 մարդ, որից (ի դեմս մարզային կենտրոնների) 805 մարդ Ստեփանակերտի շրջանում, որից 462-ը մասնակցել է հետազոտության առաջին փուլին, իսկ 443-ը `երկրորդ փուլում, Մարտունու շրջանում` 680 մարդ։ , որից 341 մարդ մասնակցել է հարցման առաջին փուլին, և 339-ը `երկրորդ փուլում, 720 մարդ` Մարտակերտի շրջանում, որից 368-ը մասնակցել է հարցման առաջին փուլին, իսկ 352-ը `երկրորդ փուլում։ , Հադրութում։ Տարածաշրջանում 752 մարդ, որից 383-ը մասնակցել է հարցման առաջին փուլին, և 369-ը `երկրորդ փուլում, 655 մարդ` Ասկերանի շրջանում, որից 321-ը մասնակցել է հարցման առաջին փուլին, իսկ 334-ը `In 2-րդ փուլ, Քարվաճառի շրջանում `402 մարդ, որից 184-ը մասնակցել են հարցման 1-ին փուլին, և 218-ը` 2-րդ փուլում, Հարցման մասնակիցների ընտրազանգվածը բաժանվել է երեք տարիքային խմբերի. 1-ին խումբ ՝ 18-29 տարեկան (1-ին փուլ ՝ A խումբ, 2-րդ փուլ ՝ D խումբ) 2-րդ խումբ ՝ 30-59 տարեկան (1-ին փուլ ՝ B խումբ, 2-րդ տուր - E խումբ) 3-րդ խումբ ՝ 60-ից բարձր տարիքի (1-ին տուր - C խումբ, 2-րդ տուր - Z խումբ)։ Հետազոտության նպատակն է նկարագրել և համապարփակ վերլուծել սահմանային գոտու բնակչության բնակչության հոգեբանական պաշտպանության մեխանիզմների դրսևորման առանձնահատկությունները։ Փորձնական մաս Հոդվածում մենք առանձնացրել ենք փորձարարական հետազոտության մասնակիցների պատասխանները ՝ ըստ տարիքի և ժամանակագրական առանձնահատկությունների։ Աղյուսակի տեսքով ներկայացված տվյալները ստացվել են R. Plutchik-H- ի կողմից։ Kellerman- ի «Lifestyle Index» մեթոդական գործիքակազմի շնորհիվ։ Ստորև բերված են հոգեբանական պաշտպանության մեխանիզմների արտահայտման տոկոսները ըստ վերը նշված բնութագրերի (աղյուսակ 1)։ Աղյուսակ 1. Պաշտպանական մեխանիզմների արտահայտման տոկոսներն ըստ տարիքի և ժամանակագրական առանձնահատկությունների, 1-ին փուլ։ 1-ին փուլ. 1-ին փուլ. 18-29 տարեկան 30-59 տարեկան 60 և ավելի բարձր տարիքի A խումբ B խումբ C խմբի C պրոյեկցիայի մերժում փուլեր 2-րդ տուր։ 18-29 տարի D խումբ 2-րդ տուր. 30-59 տարի E խումբ 2-րդ տուր. 60 և ավելի բարձր F խումբ հանույթ 30 3 7 23 13 18 Ռացիոնալիզացիա 2 38 25 4 49 34 Արձագանք 5 12 17 6 ​​8 9 Հետընթաց 8 4 8 19 2 4 Փոխհատուցում Փոխանցում 1 29 19 3 21 12 Ինչպես ցույց է տրված աղյուսակում, A խումբ պատասխանները գերակշռում են պրոյեկցիայի և արտաքսման տեմպերը, որոնք բնորոշ են հետպատերազմյան երիտասարդությանը ՝ հաշվի առնելով սթրեսային պայմանների ճնշող ազդեցությունը և երիտասարդների մոտ հայտնաբերված պաշտպանական մեխանիզմների ոչ կառուցողական պատկերը։ Նկատենք նաև այն փաստը, որ բոլոր մյուս պաշտպանական մեխանիզմները համեմատաբար համասեռ բաշխված են, բացառությամբ մերժման, ռացիոնալացման և փոխհատուցման մեխանիզմների ցածր մակարդակի։ Նշանակալի է նաև 2-րդ փուլում նույն խմբի տարիքային խմբում արձանագրված պատասխանների դինամիկան (D խումբ)։ Այստեղ, չնայած մենք նկատում ենք պրոյեկցիայի և արտանետումների մակարդակի փոքր-ինչ նվազում `43% -ից 35% և, համապատասխանաբար, 30% -ից 23%, շրջակա միջավայրի նկատմամբ ոչ կառուցողական վերաբերմունքը շարունակում է մնալ հիմնականում բռնապետական։ Երկրորդ ժամանակագրական փուլում, որը, ինչպես գիտենք, ընդգրկում է 2017-2018 թվականները, երիտասարդների շրջանում ակնհայտորեն նկատվեց հետընթացի զգալի աճ, ինչը պայմանավորված է նախորդ երկու տիպի մեխանիզմների աստիճանական թուլացմամբ, որի արդյունքում մնացած բոլոր մեխանիզմների դրսեւորման մակարդակները չեն փոխվել։ B խմբի 1-ին փուլում (30-59 տարեկան) գրանցված ցուցանիշները ցույց են տվել հետևյալ պատկերը (Աղյուսակ 1)։ Ռացիոնալիզացիայի և փոխհատուցման արտահայտման մակարդակները հայտնվեցին գերիշխող դիրքում ՝ ռացիոնալացման մի փոքր առաջնահերթությամբ։ Այս պատկերն առավել վառ արտահայտվեց 40-55 տարեկան մարդկանց շրջանում, ինչը խոստումնալից պատկերացում է տալիս այս շրջանում պաշտպանական մեխանիզմների արդիականության վերաիմաստավորման մասին։ Նշենք նաեւ ռեակտիվ կազմավորման նշանակության բավականին հստակ դրական դինամիկան։ Այս պատկերը կարելի է բացատրել «առանց պատերազմի, առանց հաշտեցման» սահմանամերձ գոտու սոցիալ-քաղաքական իրավիճակի հոգեբանական ընկալումներով, որոնք հաստատվել են նաև նույն տարիներին հավաքված հարցազրույցների ընթացքում։ Պետական ​​կառույցների նկատմամբ դրական, ազգային-համախմբող վերաբերմունքի արդիականացում։ Երկրորդ փուլի ընթացքում գրանցված ցուցանիշները նույնպես արժե մեկնաբանել։ Նույն տարիքային խմբում (E խումբ) պաշտպանության մեխանիզմների արտահայտությունը որոշ փոփոխությունների է ենթարկվել։ Եթե ​​B խմբի 30-59 տարեկանները ցույց էին տալիս հիմնականում ռացիոնալացման և փոխհատուցման մեխանիզմների ակտիվություն, ապա E խմբի նույն տարիքային ընտրազանգվածը ներկայացվեց հետևյալ դինամիկայով. Ամրապնդվեցին ռացիոնալացման մեխանիզմի ցուցանիշները ՝ 38% -ից դառնալով 49%։ Փոխարենը փոխհատուցման մեխանիզմը աստիճանաբար սկսեց կորցնել իր նշանակությունը, ինչը նույնպես արտացոլվեց գրանցումների համապատասխան տոկոսում ՝ 29% -ից ընկնելով 21%։ Թուլացավ նաև ռեակտիվ ձևավորման դերը հոգեբանական պաշտպանության համակարգում։ Անհանգստացնող փաստ է գրանցվել նաև այդ տարիքային խմբի համար վտարման ցուցանիշի աճով։ Սա ցույց է տալիս սթրեսային պայմաններում երկար մնալու պատճառով ռիսկի և վտանգավոր գործոնների անտեղյակության կամ անգիտակից վիճակի դուրս մղման ռազմավարություն։ Ինչ վերաբերում է C խմբի ցուցանիշներին, ապա անհրաժեշտ է ներկայացնել կործանարար գնահատականները։ Այսինքն ՝ 60-ից բարձր տարիքային խմբում գրանցված արդյունքները ցույց են տալիս ոչ միայն ռացիոնալացման և փոխհատուցման մեխանիզմների աստիճանական թուլացումը, այլև գրեթե բոլոր մյուս 45 ցուցանիշների ուշագրավ ակտիվացումը։ Ավելացնենք նաև այն փաստը, որ արտահոսքի մակարդակը շարունակում է աճել Z խմբում (60-ից բարձր անձինք 2-րդ փուլում)։ Չնայած այս միտումը բացատրվում է հետպատերազմյան տարիներին հասարակական-քաղաքական իրավիճակի ամորֆ ընկալումներով, այնուամենայնիվ, այն ներկայացվում է հաշմանդամ տարիքային խմբի սոցիալ-հոգեբանական և անձնական առանձնահատկությունների գերակշռությամբ։ Այժմ ներկայացնենք հոգեբանական պաշտպանության մեխանիզմների դինամիկան առանձին (Նկարներ 1-8)։ Ներկայացված թվային տվյալները ստացվել են ընտրողների պատասխանների միջինացման արդյունքում, որոնք ներկայացված են Աղյուսակ 1-ում `իրենց տոկոսներով։ Գծապատկեր 1. Պրոեկցիոն պաշտպանական մեխանիզմի արտահայտման վերաբերյալ միջին տվյալները Ինչպես երեւում է Նկար 2-ից, գծապատկերային գծում պրոյեկցիայի հոգեբանական պաշտպանության մեխանիզմի դրսևորումը բնութագրվում է յուրաքանչյուր տարիքային խմբում ժամանակագրականորեն նվազող միտումով։ Բացառություն է կազմում 30-59 տարեկանների խումբը, որտեղ ինչպես 1-ին, այնպես էլ 2-րդ փուլում պրոյեկցիան դրսեւորվում էր պասիվ և ստվերավորված դիրքում։ Գծապատկեր 2. Իրականության ժխտման պաշտպանական մեխանիզմի արտահայտման վերաբերյալ միջին տվյալները Նկար 2-ում ներկայացված է իրականության ժխտման պաշտպանական մեխանիզմի համեմատաբար կայուն արտահայտումը, և ժամանակագրական առումով, տարիքային խմբերի և գրեթե բոլոր տարիքային խմբերի շրջանում։ Այս մեխանիզմի ֆունկցիոնալ առանձնահատկությունն այն է, որ այն ցույց տվեց բավականին ցածր արդիականություն, բացառությամբ երկրորդ փուլում գտնվող ավելի քան 60 մարդու տվյալների։ Այլ կերպ ասած, ուսումնասիրված ընտրազանգվածը իրատեսական է պատկերացնում իրականությունը։ Պատճառը պետք է տեսնել նաև այն փաստի մեջ, որ արցախահայությունը ապրում է սահմանամերձ տարածքում, որտեղ դժվար է անտեսել հետպատերազմյան ժամանակաշրջանի ապակայունացնող հետևանքները, ռազմական գործողությունների վերսկսման վտանգը, «միշտ պատրաստ» կամավորական ուժերը։ պայմանավորված է այդ վտանգով, անորոշ քաղաքական մթնոլորտով։ Հետաքրքիր է նաև այն փաստը, որ իրականության ժխտման մեխանիզմի առկայությունը բարձր տոկոսային տվյալների տեսքով արձանագրվել է միայն երկրորդ փուլում ՝ տարեցների մոտ, որոնք վերոհիշյալ ապակայունացնող սպառնալիքները ներկայացնում են թաքնված և որպես արդյունք։ Իրականության ժխտումը կամ աղավաղումը բացահայտում է «առանց 47 պատերազմի, առանց հաշտության»։ նրանց բացասական վերաբերմունքն ու վերաբերմունքը իրավիճակի նկատմամբ։ Գծապատկեր 3. Արտաքսման պաշտպանական մեխանիզմի արտահայտման վերաբերյալ միջին տվյալները Նկար 3-ում ներկայացված են վտարման հոգեբանական պաշտպանության մեխանիզմի դինամիկան ըստ տարիքի և ժամանակի։ Հատկանշական է, որ արտաքսման մեխանիզմի ամենաբարձր ցուցանիշը վերաբերում է հետպատերազմյան շրջանի առաջին փուլին, որն արտահայտվել է երիտասարդների շրջանում։ Այս ժամանակահատվածում առավելապես ազդում են պատերազմից հետո սոցիալական, հոգեբանական, տնտեսական, քաղաքական և ժողովրդագրական փոփոխությունների բացասական հետևանքները, որոնք իրենց հետքն են թողնում անձի ինքնության կառուցվածքի վրա և նպաստում են երիտասարդ տարիքում անձի սոցիալականացման կործանարար զարգացմանը։ Գծապատկեր 3-ը հնարավորություն է տալիս կատարել նաև մեկ այլ եզրակացություն։ 1-ին փուլի մեծահասակների փուլում արտաքսման պաշտպանության մեխանիզմի ֆունկցիոնալ նշանակությունը կտրուկ նվազում է։ Այն փոքր-ինչ ակտիվ է միայն 60-ից բարձր տարիքային խմբում։ Այնուամենայնիվ, երկու ժամանակագրական փուլերը համեմատելիս ստեղծվում է հետաքրքիր պատկեր։ Ինչպես տեսնում ենք, 2-րդ փուլում, համեմատած այլ տարիքային խմբերի, 18-29 տարեկան մարդիկ նույնպես ցույց են տալիս ամենաբարձր ցուցանիշները, չնայած նրանք տարբերվում են 1-ին փուլի նույն տարիքային խմբից ինտենսիվության անկմամբ։ Իսկ հաջորդ տարիքային խմբերում գրեթե կրկնվում է արտաքսման մեխանիզմի աստիճանական արդիականացումը ՝ արտահայտված այդ պաշտպանության մեխանիզմի ցուցանիշների փոքր աճով։ Այս նկարը մեզ թույլ է տալիս կատարել հետևյալ եզրակացությունները. 1. Արտակարգ իրավիճակների դեպքում երիտասարդության շրջանում առավել արդիական է վտարման հոգեբանական պաշտպանության մեխանիզմը։ 2. Սահմանամերձ տարածքում արտաքսման մեխանիզմի հրատապությունը շարունակում է պահպանվել երիտասարդների շրջանում նույնիսկ սոցիալական և պետական ​​հաստատությունների հարաբերական կայունացման պայմաններում (ուսումնասիրության 2-րդ փուլ), բայց ավելի թույլ դրսևորմամբ։ Հետևաբար, մենք կարող ենք արձանագրել բացասական փոխկապակցվածությունը երիտասարդության շրջանում ժողովրդավարական ինստիտուտների կայունացման արդյունքում պետականության ամրապնդման և արտաքսման մեխանիզմի ֆունկցիոնալ արդիականացման միջև։ 3. Երկրաշարժի մեխանիզմի կարևորությունը երկրորդ (30-59 տարեկան) և երրորդ (60 և ավելի բարձր) տարիքային խմբերում, ի սկզբանե գտնվելով բավականին ցածր մակարդակի վրա, ցույց է տալիս տարիների ընթացքում աճելու միտում։ Այս ֆենոմենը բացահայտում է արտանետման կուտակման հնարավորությունները համապատասխան շրջակա միջավայրի պայմաններում և բացատրվում է նրանով, որ հետպատերազմյան անցումային շրջանում, երբ դեռևս չեն ձևավորվել պետականաշինության ավանդույթները, և անհատական ​​մոբիլիզացման ներուժը մնում է արդիական, վտարման մեխանիզմը բավարար հոգեբանական պաշտպանություն։ Դա ավելի անհրաժեշտ է դառնում, երբ արտաքին պայմաններն ավելի անվտանգ են դառնում, երբ կենսունակության հիմքերը կապված են ժողովրդավարական ինստիտուտների գործառույթների հետ `թուլացնելով անհատական ​​մոբիլիզացման ներուժը, որի արդյունքում հնարավոր վտանգի մասին գիտակցությունը դուրս է մղվում և չեզոքացվում։ 4. Երկու ժամանակային փուլերում էլ այս մեխանիզմի արտահայտումը ցածր է երիտասարդների խմբի համեմատ, ինչը պայմանավորված է նրանով, որ այս խմբերում ավելի ակտիվ են պաշտպանական այլ մեխանիզմներ, որոնք խոչընդոտում են վտարման կուտակմանը և վերարտադրմանը։ Գծապատկեր 4. Ռացիոնալիզացիայի պաշտպանական մեխանիզմի արտահայտման վերաբերյալ միջին տվյալները Նկար 4-ը ցույց է տալիս ռացիոնալիզացիայի հոգեբանական պաշտպանության մեխանիզմի առանձնահատկությունները։ Այս մեխանիզմի ֆունկցիոնալ դրսևորումները կարելի է համարել որպես հակադրություն նախորդ վտարման մեխանիզմի։ Ի տարբերություն վտարման մեխանիզմի արտահայտությունների, այստեղ մենք տեսնում ենք երիտասարդ տարիքում ռացիոնալացման կիրառման նվազագույն մակարդակ, որը պահպանվում է երկու ժամանակագրական փուլերում։ 3059 տարեկան պատանիների ընտրազանգվածը առաջին փուլից արդեն ցույց է տալիս ռացիոնալացման բավականին բարձր աստիճան, ինչը ցույց է տալիս ժամանակագրական երկրորդ փուլում կուտակման միտում։ Հաշվի առնելով այս փուլի կարևոր առանձնահատկությունը ՝ սահմանային գոտում խաղաղության կայունության նվաճումը և պետականաշինության գործունեության տեսանելիությունը, ռացիոնալացման հոգեբանական պաշտպանության մեխանիզմի ակտիվ դերը կարելի է համարել որպես կառուցողական, սոցիոմետրական պաշտպանություն։ մեխանիզմ Նշենք մեկ այլ հանգամանք. Երրորդ տարիքային խմբում կա ռացիոնալիզացիայի գրեթե նույն բարձր արտահայտությունը `այդ տարիքին բնորոշ ֆունկցիոնալ նշանակության որոշակի մեղմացման պատկերով։ 50 Գծապատկեր 5. Ռեակտիվ կազմավորման պաշտպանական մեխանիզմի արտահայտման վերաբերյալ միջին տվյալները Ուշագրավ են նաև Նկար 5-ում ստացված տվյալները։ Այս պաշտպանական մեխանիզմի արտահայտությունը կարելի է առանձնացնել, առաջին հերթին, ըստ ժամանակագրական փուլերի։ Առաջին փուլում մենք տեսնում ենք ռեակտիվ կազմավորման անհավասար բաշխում տարբեր տարիքային խմբերում ՝ սկսած երիտասարդների շրջանում ամենացածր ցուցանիշներից մինչև երկրորդ և երրորդ տարիքային խմբերի շրջանում գրանցված ցուցանիշների կտրուկ աճ։ Այս պատկերը լիովին համընկնում է հետպատերազմյան շրջանում այդ խմբերին հատուկ աննախադեպ բարդ սոցիալ-հոգեբանական և անձնական խնդիրները հաղթահարելու ռազմավարության հետ։ Ուսումնասիրության երկրորդ փուլում մենք տեսնում ենք այս մեխանիզմի արդիականացման կտրուկ փոփոխություն։ Կայունացման և պետության կառուցման ուղղությամբ արտաքին պայմանների աստիճանական և թերի փոփոխությունն ուղեկցվում է ռեակտիվ կազմավորման կիրառելիության կտրուկ նվազմամբ։ Հետաքրքիր է, որ այս միտումը մենք տեսնում ենք մեծահասակների և տարեցների մոտ։ Երիտասարդների շրջանում հակված է ակտիվացնել ռեակտիվ ձևավորման մեխանիզմը, թեկուզ փոքր-ինչ, բայց, այնուամենայնիվ։ Ակտիվացման այս մակարդակը մնում է գրեթե անփոփոխ մնացած երկու տարիքային խմբերում։ Գծապատկեր 6. Ռեգրեսիայի պաշտպանության մեխանիզմի արտահայտման միջին տվյալները Նկար 6-ում ներկայացված են հետընթացի հոգեբանական պաշտպանության մեխանիզմի միջին ցուցանիշները։ Հաշվի առնելով այս մեխանիզմի ֆունկցիոնալ նշանակության ընդհանուր ցածր ցուցանիշները, կարող ենք վստահորեն փաստել, որ հետադարձ մեխանիզմը հիմնականում չի արտացոլում սահմանամերձ բնակչության բնակչության հոգեբանական պաշտպանության կարիքները։ Բացառություն են կազմում միայն երիտասարդների շրջանում երկրորդ փուլում գրանցված ցուցանիշները։ Անհանգստացնող փաստ է, որ ռեգրեսիվ ռեակցիաների նման զարգացում է նկատվում այս տարիքային խմբում։ Չնայած այս միտումը կարելի է ներկայացնել որպես սոցիալականացման զուտ տարիքային առանձնահատկություն, մենք կարծում ենք, որ հետընթացների պաշտպանության մեխանիզմի արդիականացման կուտակումը տարիների ընթացքում լիովին կապված է երիտասարդության արժեքային համակարգի բովանդակության և կառուցվածքային առանձնահատկությունների հետ։ Գծապատկեր 7. Կոմպենսատոր պաշտպանության մեխանիզմի արտահայտման վերաբերյալ միջին տվյալներ Նկար 7-ում բերված են փոխհատուցման հոգեբանական պաշտպանության մեխանիզմի դրսևորման մանրամասները։ Այսինքն ՝ ամենաանհանգստացնող արդյունքն այն էր, որ ժամանակագրական երկու փուլերում էլ փոխհատուցումը ամենաքիչն էր գնահատվում երիտասարդների շրջանում։ Ինչ վերաբերում է Նկար 7-ի միջոցով ստացված արդյունքների մեկնաբանմանը, ապա հարկ է նշել, որ ուսումնասիրության երկու փուլերում էլ երկրորդ և երրորդ տարիքային խմբերում բավականին բարձր տեմպերի առկայություն կա `փոխհատուցման դրսեւորման որոշակի նվազման միտումով։ տարեցների մոտ։ Հատկանշական է, որ հետպատերազմյան ժամանակաշրջանի հենց սկզբում արձանագրվել են փոխհատուցման բարձր տեմպեր ՝ մատնանշելով սթրեսային իրավիճակի հաղթահարման գործում այս մեխանիզմի կառուցողական դերը։ Հատկանշական է նաև, որ Արցախի Հանրապետության սոցիալ-տնտեսական և քաղաքական իրավիճակի հարաբերական կայունացման շրջանում փոխհատուցման ֆունկցիոնալ նշանակությունը համապատասխանաբար թուլանում է։ Այս եզրակացությունը հիմք է հանդիսանում կարևոր մեթոդաբանական և գործնական եզրակացությունների համար, որոնք ուղղված են ինչպես երիտասարդների, այնպես էլ տարեցների արտակարգ իրավիճակներում հարմարվելու կառուցվածքային մեխանիզմների արդիականացմանն ու գնահատմանը և համապատասխան հոգեբանական աշխատանքի իրականացմանը։ Գծապատկեր 8. Տեղահանման պաշտպանության մեխանիզմի արտահայտման վերաբերյալ միջին տվյալները Նկար 8-ը մեկնաբանում է ուսումնասիրության տարբեր փուլերում տեղաշարժի նշանակության դինամիկան։ Ինչպես երեւում է գծապատկերից, առաջին տարիքային խումբը կտրուկ տարբերվում է մյուս խմբերից։ Չնայած երկրորդ ժամանակագրական փուլում երիտասարդների շրջանում նկատվում է փոխանցման մեխանիզմի որոշակի արժեզրկում, այնուամենայնիվ, այդ մեխանիզմի դերը շարունակում է մնալ շատ կարևոր և արդիական երիտասարդների համար։ Մյուս երկու տարիքային խմբերում մենք ավելի հանգստացնող արտահայտություններ ենք գտնում։ Տեղափոխման մեխանիզմի դերը առաջին փուլում որոշակիորեն ազդեցիկ է, որը երկրորդ փուլում նվազում է, քանի որ սահմանամերձ բնակչության արժեքային համակարգը դառնում է ավելի տեսանելի։ Պետաշինության գործընթացի խորացմանը զուգընթաց ակնհայտ են դառնում պաշտպանության պաշտպանական մեխանիզմի արժեզրկումն ու վնասազերծումը։ Այժմ մենք ներկայացնում ենք SPSS ծրագրակազմի համակարգչային-մաթեմատիկական վերլուծության արդյունքում հոգեբանական պաշտպանության մեխանիզմների արտահայտման ամփոփ ցուցանիշները (աղյուսակ 12)։ 54 Աղյուսակ 2. Հոգեբանական պաշտպանության մեխանիզմների արտահայտման ամփոփագիր Նախագծի մերժումը արդյունահանման ռացիոնալացումը արձագանքման փոխհատուցման փոխանցման գումարը 6 Նշում։ Սուրբ շեղում% ընդդեմ գումարի% ընդհանուր Ինչպես ցույց է տրված աղյուսակ 2-ում, կանխատեսումը, ռացիոնալացումը, արտաքսումը և փոխհատուցումը ավելի ցայտուն են, քան Արցախի Հանրապետության սահմանային գոտու բնակչության շրջանում ուսումնասիրված հոգեբանական պաշտպանության մեխանիզմները։ Այս արդյունքն ամրապնդվեց զույգերի պաշտպանության մեխանիզմների վիճակագրական փոխկապակցվածությամբ (աղյուսակ 3)։ Աղյուսակ 3. Հոգեբանական պաշտպանության մեխանիզմների վիճակագրական փոխհարաբերությունների զույգ airույգ 1 airույգ 2 Պրոյեկցիոն ռացիոնալիզացիա Արդյունահանման Սբ. Աղյուսակ 3-ում `պրոյեկցիոն-ռացիոնալացում, արտաքսում-փոխհատուցում, ռեակտիվ ձևավորում-ռեգրեսիա-տեղաշարժ իրականության ժխտման մեջ։ Մեխանիզմների զույգերի բաժանման հիմքը նրանց միջին արտահայտությունների թվային համադրելիությունն էր և մոտ 55 կլաստերային խմբերում լինելը։ Այս զույգերի թվային արտահայտությունը ոչ միայն ամրապնդում է առաջին երկու զույգ մեխանիզմների առաջնահերթությունը, այլև ներկայացնում է դրանց տարրերի միջև փոխկապակցված փոխազդեցությունները։ Փոխազդեցությունների բովանդակային կողմնորոշումը կարելի է տեսնել նույն աղյուսակում ներկայացված ստանդարտ շեղումների թվային ցուցիչներով։ Վերոնշյալ փոխհարաբերությունների մանրամասն զեկույցը ներկայացված է ստորև (Աղյուսակ 4)։ Աղյուսակ 4. Հոգեբանական պաշտպանության մեխանիզմների զույգ ցուցանիշների փոխկապակցում airույգ 1 պրոյեկցիա և ռացիոնալիզացիա N 6 փոխհարաբերություն -980 կրծքանշան Airույգ 2 6 -.955 .003 Արդյունահանում և փոխհատուցում airույգ 3 Արագություն և ռեգրեսիա 6 -.277 .595 airույգ 4 ialխտում և սեղմում 6 .137 .795 Ինչպես երեւում է Աղյուսակ 4-ից, բացասական կապի առավել արտահայտված ցուցանիշները ցույց են տալիս պրոյեկցիան և պրոյեկցիա։ -Փոխհատուցում »պաշտպանական մեխանիզմների զույգերը։ Սա ապացուցեց այն վարկածը, որ սահմանամերձ բնակչության բնակչության առավել ցայտուն հոգեբանական պաշտպանության մեխանիզմներն են ռացիոնալացումը, փոխհատուցումը, արտաքսումը և պրոյեկցիան։ Վերոնշյալը թույլ է տալիս նաև նկարագրել ռացիոնալացման և փոխհատուցման առավել կառուցողական դերը պաշտպանական զույգերից հետպատերազմյան շրջանում սթրեսային պայմանները հաղթահարելու և պրոյեկցիայի և դուրս մղման մեխանիզմների «ֆունկցիոնալ չեզոքացման» տեսանկյունից։ «Իրականության մերժում-փոխանցում» զույգի դեպքում ինչպես նշանակության պասիվություն է նկատվել, այնպես էլ միաժամանակյա դերի դեպքում `դրական փոխկապակցվածություն։ Եզրակացություն Փոխհատուցումն ու ռացիոնալացումը ավելի ցայտուն են, քան սահմանային գոտում հոգեբանական պաշտպանության մեխանիզմների դրական կառուցվածքները, որոնք նկարագրված են սոցիոմետրիկ իմաստով և արտահայտվում են պետականաշինության վարքագծի համատեքստում։ 56 Բացասական փոխկապակցվածության առավել ցայտուն ցուցանիշները ցույց են տալիս «պրոյեկցիոն-ռացիոնալացման» և «արդյունահանման-փոխհատուցման» պաշտպանության մեխանիզմների զույգերը։ Ի տարբերություն վտարման մեխանիզմի արտահայտությունների, երիտասարդ տարիքում մենք տեսնում ենք ռացիոնալացման և փոխհատուցման նվազագույն մակարդակ, որը պահպանվում է երկու ժամանակագրական փուլերում։ Հաշվի առնելով հետպատերազմյան ժամանակաշրջանի երկրորդ փուլի կարևոր առանձնահատկությունը ՝ սահմանային տարածքում խաղաղության կայունացման և պետականաշինության գործունեության տեսանելիություն ձեռք բերելը, ռացիոնալացման և փոխհատուցման հոգեբանական պաշտպանության մեխանիզմի ակտիվ դերը կարելի է համարել որպես կառուցողական, սոցիոմետրական պաշտպանության մեխանիզմ։ Հատկանշական է, որ փոխհատուցման բարձր տեմպերը գրանցվել են հետպատերազմյան ժամանակաշրջանի հենց սկզբում ՝ մատնանշելով սթրեսային իրավիճակի հաղթահարման գործում այս մեխանիզմի կառուցողական դերը։ Հատկանշական է նաև, որ Արցախի Հանրապետության սոցիալ-տնտեսական և քաղաքական իրավիճակի հարաբերական կայունացման շրջանում փոխհատուցման ֆունկցիոնալ նշանակությունը համապատասխանաբար թուլանում է։ Այս եզրակացությունը հիմք է հանդիսանում մեթոդաբանորեն և գործնականորեն կարևոր եզրակացությունների իրականացման համար, որոնք ուղղված են ինչպես երիտասարդների, այնպես էլ տարեցների արտակարգ իրավիճակներում հարմարվողականության կառուցվածքային մեխանիզմների արդիականացմանն ու գնահատմանը և համապատասխան հոգեբանական աշխատանքի իրականացմանը։

example1771

example1771

Աշխատանքում նկարագրված է նյութի դիէլեկտրիկական թափանցելիության և կլանման գործակցի չափման մի մեթոդ։ Նկարագրված մեթոդով չափվել են 9×10-5մ հաստությամբ թղթի և 0,11×10-3մ հաստությամբ պոլիէթիլենային թաղանթի բեկման ցուցիչները, դիէլեկտրիկական թափանցելիությունները և կլանման գործակիցները էլեկտրամագնիսական ալիքների տերահերցային տիրույթում։ Ստացված արդյունքները համապատասխանում են գրականությունից հայտնի տվյալներին։

Վերջնական դադարեցման մեջ դիալեկտիկական նյութերի պարամետրերի հետազոտություն ներածություն։ Տերահերց (THz) էլեկտրամագնիսական ալիքների տիրույթը, որը ընկած է միլիմետր և ինֆրակարմիր տիրույթների միջև (1THz = 1012Hz), չափազանց գրավիչ և խոստումնալից է տարբեր կիրառությունների համար։ Դա պայմանավորված է նրանով, որ շատ նյութերի մոլեկուլային կլանման գծերը գտնվում են այս հաճախականության տիրույթում, բացի այդ, THC ճառագայթումը թափանցում է ոչ մետաղական նյութերի (գործվածքներ, պլաստմասսա, ճամպրուկներ և այլն) միջոցով, ինչը թույլ է տալիս հայտնաբերել թաքնված առարկաները։ Այսպիսով, ՏՀՏ ալիքները կարող են օգտագործվել անվտանգության և ռազմական ասպարեզներում ՝ պայթուցիկ, թունավոր և այլ նյութեր հայտնաբերելու, դրանց կազմը տարբերակելու համար, կենսաբժշկության մեջ ՝ տարբեր հիվանդություններ (մասնավորապես քաղցկեղ) ախտորոշելու և բուժելու համար և այլն։ Արդյունաբերությունում THC սպեկտրոսկոպիան օգտագործվում է նաև արտադրանքի որակը ստուգելու համար։ Այս տարածքներում THC ալիքները հիմնականում օգտագործվում են հետաքրքրություն ներկայացնող նյութերի հատկությունները բնութագրող հիմնական պարամետրերը `դիէլեկտրական թափանցելիություն և կլանման գործակից։ Արդյունքում ստացված ՏՀՏ պատկերը համեմատելով նախկինում հայտնի ՏՀՏ սպեկտրոսկոպիկ պատկերի հետ, հնարավոր է ոչ միայն հայտնաբերել թաքնված առարկաները, այլ նաև դրանք նույնականացնել։ Նյութերի դիէլեկտրական թափանցելիությունը և կլանման գործակիցը կարգավորվում են հաճախականությամբ։ Ուսումնասիրելով այդ կախվածությունները, կարելի է արժեքավոր պատկերացում կազմել նյութերի էլեկտրական հատկությունների մասին։ Այս աշխատանքում ուսումնասիրվել են պոլիէթիլենային թղթի բեկման ինդեքսները և կլանման գործակիցները։ Նման ուսումնասիրություններն անհրաժեշտ են, քանի որ թղթե պոլիէթիլենային թաղանթը շատ հարմար է օգտագործել որպես հիմք տարբեր տեսակի լաքերի և համակցված նյութերի համար, որոնք լայնորեն օգտագործվում են էլեկտրոնային համակարգերում։ Նյութերի դիէլեկտրական պարամետրերն արդեն կարելի է չափել ՝ հետաքրքրաշարժ նյութերը դնելով թղթի վրա հիմնված պոլիէթիլենային հիմքի վրա, եթե հիմքի պարամետրերը նախապես հայտնի են։ Ուսումնասիրություններն իրականացվել են տերահերց (THz) տիրույթում `օգտագործելով ժամանակային տիրույթի THZ սպեկտրոմետր [1-4]։ Ունենալով ճառագայթահարված Հց դաշտի ժամանակային տեսք, դաշտի հաճախականության սպեկտրը կարելի է ստանալ Ֆուրիեի վերափոխման միջոցով։ Չբացակայության դեպքում ուսումնասիրվող նմուշի առկայության դեպքում չափելով և համեմատելով THC զարկերակային սպեկտրները, մենք կարող ենք հաշվարկել նմուշի դիէլեկտրական թափանցելիությունը, n բեկման ինդեքսը և α կլանման գործակիցը α THC հաճախականությունների ամբողջ տիրույթում։ Եթե ​​ենթադրենք, որ նմուշի վրա THz ալիքը ընկնում է նմուշի մակերեսին ուղղահայաց, և մակերեսը բավականին հարթ է, ապա օգտագործելով Ֆրենելի հայտնի բանաձևերը, մենք ստանում ենք K (ω) նմուշի բարդույթ փոխանցման գործակցի համար։ Որտեղ ω է անկյունային հաճախականությունը, սպեկտրալ էլեկտրական դաշտի լարումը, Նմուշով անցած THC ճառագայթը օդի միջով անցած հաստությունն է (հաստությունը) (առանց նմուշի), իսկ c - լույսի տարածման արագությունը։ նմուշի բարդ բեկման ինդեքսն է, d- ն նմուշի հավասարումը (1) և կարող է ներկայացվել հետևյալ կերպ. որտեղ n- ը մոդուլ է, n- ը փուլ է, և α- ն նմուշի կլանման գործակիցն է։ Հաշվի առնելով, որ նմուշների կլանումը պայմանավորված է այն դեպքում, եթե կլանումը բավականին փոքր է (ինչը շատ ցանկալի է օգտագործել նմուշը որպես հիմք), ապա հետ։ Կատարելով այդ փոխարինումը, մենք կարող ենք ստանալ. Այսպիսով, ունենալով գրանցված դաշտերի փուլային դաշտերի ամպլիտուդների փոփոխություններ և փոփոխություններ, մենք կարող ենք որոշել նմուշի դիէլեկտրական պարամետրերը. N, α ն։ Փորձարարական սարքավորումների նկարագրություն արդյունքներ Փորձարարական արդյունքներ։ Թղթի և պոլիէթիլենային թաղանթի և կլանման գործակիցների փորձերը ուսումնասիրվել են ժամանակային տիրույթի THZ սպեկտրոմետրով։ Փորձարարական սարքավորումների բլոկային դիագրամը ներկայացված է Նկարում ՝ 1-ում [5]։ Այստեղ լայնաշերտ THC ճառագայթումը ստացվում է ծայրահեղ կարճ օպտիկական իմպուլսների վերափոխման միջոցով։ Օպտիկական ճառագայթման աղբյուրը femtosecond լազերն է, որն առաքվում է 80 fW հաճախականությամբ, 12 Nps հաճախականությամբ (80 MHz հաճախականությամբ)) 1.8 Վտ միջին հզորության իմպուլսներով։ Radառագայթահարված ալիքի երկարությունը կարող է գոտիավորվել 710-950 նմ սահմաններում։ Ֆոտորիմիական ափսեի միջով անցնելով `օպտիկական ճառագայթման մեծ մասը (96%) ուղղվում է InAs բյուրեղի մակերեսին, իսկ 4% -ը օգտագործվում է որպես terahertz զարկերակային դաշտի դետեկտորի (TIDGD) հետաքննիչ։ Լազերային ճառագայթումը ստեղծում է էլեկտրոնային անցքերի զույգեր InAs բյուրեղի մակերևույթի վրա, այն պատճառով, որ էլեկտրոնների շարժունակությունը զգալիորեն մեծ է անցքերի շարժունակությունից, բյուրեղի մակերևույթին ուղղահայաց դիֆուզիոն հոսանք է արտանետվում լայնաշերտով IH զարկերակ Մի զույգ մետաղական պարաբոլիկ հայելիներ օգտագործվում են ճառագայթահարված HH ճառագայթը հավաքելու և այնուհետև կենտրոնանալու TIDGD- ի վրա։ THF ճառագայթումը, անցնելով սիլիկոնային ոսպնյակի միջով, կենտրոնանում է սիմետրիկ դիպոլային ալեհավաքի վրա (45 մկմ), որը գտնվում է ցածր ջերմաստիճաններում աճեցված GaA- ի բարակ շերտի հակառակ մակերեսի վրա։ THz զարկերակի ազդեցությունը ստեղծում է ալեհավաքի ծայրերում պոտենցիալ տարբերություն, որը ալեհավաքում հոսանք կստեղծի միայն այն դեպքում, երբ ալեհավաքը միաժամանակ ճառագայթվում է օպտիկական զարկերակին ՝ առաջացնելով անվճար լիցք կիսահաղորդչային շերտում։ Այսպիսով, փոփոխելով պահը, երբ լազերային զոնդերի զարկերակն ընկնում է ալեհավաքի վրա օպտիկական հետաձգման գծի միջոցով, հնարավոր է չափել THC զարկերակային դաշտի ակնթարթային արժեքները դրանցով կետ առ կետ կառուցելով զարկերակի ժամանակավոր տեսքը , Հետո, կատաղի արագ փոփոխություն կատարելով, կարելի է նաև ստանալ դրա սպեկտրը։ Գծապատկեր 1. Փորձարարական սարքավորումների բլոկային դիագրամ Փորձերի ընթացքում լազերային զոնդային իմպուլսային օպտիկական հետաձգման գծի հայելիների տեղաշարժը ընտրվել է 11,35 մմ, որը կատարվել է 1024 քայլով (յուրաքանչյուր քայլը 11,1 մկմ էր)։ Այս դեպքում հետաձգման քայլը ∆ t = 2∆l / c≈7 × 10-14 վայրկյան է։ Նախ THC դաշտը գրանցվեց առանց նմուշի, այնուհետև նմուշը դրվեց երկու պարաբոլիկ հայելիների միջև, և THC դաշտը կրկին գրանցվեց։ Չափման արդյունքների հիման վրա նմուշների բեկման ինդեքսները և կլանման գործակիցները հաշվարկվել են ըստ (3) և (4) հավասարումների։ Հաշվարկները կկատարվեն Origin ծրագրի օգնությամբ։ Թղթի կամ պոլիէթիլենային նմուշների բեկման ինդեքսների հաճախականության կախվածության գծապատկերները ներկայացված են Նկարում ՝ 2-ում և նկարում։ Նկար 3-ը ցույց է տալիս նույն նմուշների կլանման գործակիցների հաճախականության կախվածությունը։ Նկար. 2. Բեկման ինդեքսի կախվածությունը հաճախությունից։ 3. Կլանման գործակցի կախվածությունը հաճախությունից Եզրակացություն։ Աշխատանքի ընթացքում ուսումնասիրվել է թղթի կամ պոլիէթիլենային թաղանթի բեկման ինդեքսը (դիէլեկտրական թափանցելիություն) և 0.2-2.5 TH հաճախականության տիրույթում կլանման գործակիցը ժամանակային տիրույթի THC սպեկտրոմետրի միջոցով։ Թղթի բեկման ինդեքսի համար ստացված արժեքը 1,5 THz հաճախականությամբ. Nt = 1,4928 (=t = 2,22), ը 2Thz հաճախականությամբ պոլիէթիլենային թաղանթի համար ստացված արժեքը ՝ nh = 1,603 (h = 2,56), ինչպես կլանման գործակիցների պարզեցված արդյունքները. αt = 1, 0428 × 102 մմ -1 և α h = 3.4762 × 102 մմ -1 համապատասխանում են գրականությունից հայտնի տվյալների։ Ստացված արդյունքները կարող են օգտագործվել տարբեր տեսակի լաքերի, կոմպոզիտների, ինչպես նաև հեղուկ-սոսինձի տարբեր նյութերի էլեկտրական պարամետրերը չափելու համար։ Գրականություն 1. Խաչատրյան Կ., Տերահերց ալիքների ճառագայթումը ոչ գծային կառուցվածքներում տարբեր հաճախականությունների առաջացման և օպտիկական շտկման միջոցով, դիսերտացիա, Երևան, 2008։ 3. Hangyo M., Tani M., Nagashima T., Terahertz ժամանակի տիրույթում պինդ մարմինների սպեկտրոսկոպիա։ ակնարկ, Գեորգ Աբգարյան ՍՏԱԱՆԱԿԱՆ ՆՅՈՒԹԵՐԻ PARՐԱԳՐԻ ՀԵՏԱՈՏՈՒԹՅՈՒՆ Հիմնաբառեր. բեկման ինդեքս, կլանման գործակից, սպեկտրոսկոպիա։

example1243

example1243

Հասարակական կյանքի անցումային շրջաններն ազդում են բնակչության թվի փոփոխության վրա։ Հատկանշական է, որ մեր հանրապետությունում ժողովրդագրական անցման փուլերը ժամանակագրորեն համընկնել են հասարակական կյանքի անցումային շրջաններին։ Անցման շրջափուլերը սահմանագծելիս առաջնորդվել ենք պատմական շրջադարձային այն իրադարձություններով, որոնք որոշակիորեն ներազդել են մեր հանրապետության բնակչության ժողովրդագրական շարժընթացների վրա։ Այդ առումով, XXդ. Հայաստանում կարելի է առանձնացնել անցումային երեք շրջան։ Անցումային առաջին շրջանը ներառում է 1914-1920թթ.(Առաջին աշխարհամարտից մինչեւ խորհրդային կարգերի հաստատում), երկրորդը՝ 1921-1937թթ.(ՆՏՔ-ի՝ նոր տնտեսական քաղաքականության, արդյունաբերականացման և կոլեկտիվացման տարիներ, անցում կապիտալիզմից սոցիալիզմի) և երրորդը՝ 1988-2003թթ. (Արցախյան գոյամարտ, անկախացում, սեփականաշնորհման գործընթաց, անցում սոցիալիզմից ազատ շուկայական հարաբերությունների)։

Ընդհանուր առմամբ, բնակչության զարգացման օրինաչափությունները պայմանավորված են կենսաբանական, ժողովրդագրական, սոցիալ-տնտեսական, հուզական, մշակութային և հոգեբանական գործոններով։ Պատմականորեն հասարակական կյանքի անցումային ժամանակաշրջանները որոշակի ազդեցություն ունեն բնակչության փոփոխության վրա։ Հայաստանի ներկայիս տարածքում XX դ. Այդ ընթացքում տեղի ունեցան երեք վճռական շրջադարձային պահեր, որոնք էապես փոխեցին հանրապետության բնակչության ժողովրդագրական պայմանները։ Հատկանշական է, որ հանրապետությունում ժողովրդագրական անցման փուլերը ժամանակագրորեն համընկնում էին հասարակական կյանքի անցումային շրջանների հետ։ Առաջին անցումային շրջանն ընդգրկում է 1914-1920թթ., Որոնք հայ ժողովրդի կյանքի մղձավանջային տարիներն էին։ Թուրքիայի կառավարությունը համակարգված և համակարգված ոչնչացրեց ավելի քան 1.5 միլիոն հայերի։ Դրա վկայությունը Թուրքիայի ներքին գործերի նախարար Թալեաթի հեռագրերից մեկն է։ «Որքան էլ դաժան միջոցներ ձեռնարկվեն, հայերի գոյությունը պետք է վերջ դառնա։ Ուշադրություն մի դարձրեք տարիքին, սեռին և խղճին։ »[16] Երկրորդ անցումային շրջանը խորհրդայնացման առաջին 20 տարին էր, երբ տեղի ունեցավ կապիտալիզմից սոցիալիզմ անցում, այսինքն ՝ 1920-1930-ական թվականներն ընդգրկեցին NTC- ի, արդյունաբերականացման և կոլեկտիվացման տարիներ, երբ արմատական ​​փոփոխություններ տեղի ունեցան ոչ միայն տնտեսության մեջ, այլ նաեւ բնակչության ժողովրդագրական պայմաններում։ Երրորդ անցումային շրջանը ներառում է 1988-2003 թվականները, երբ հասարակության փոփոխություն տեղի ունեցավ նորանկախ Հայաստանում ՝ սոցիալիզմից անցում դեպի կապիտալիզմ։ Բացի այդ, 1988 թ.-ին Խորհրդային կառավարության սխալ ազգային քաղաքականությունից թելադրված արցախյան շարժման շնորհիվ հարյուր հազարավոր հայեր արտագաղթեցին Ադրբեջանից Հայաստան։ Առաջին համաշխարհային պատերազմի սկզբից 1914-1916 թվականները վճռորոշ նշանակություն ունեցան Արևմտյան Հայաստանի, 1918-1920թթ. ՝ Արևելյան Հայաստանի բնակչության համար։ Այդ տարիներին Թուրքիայից, այդ թվում ՝ Արևմտյան Հայաստանից դեպի Կովկաս և Արևելյան Հայաստան, արտագաղթողների ճշգրիտ թիվը դեռ որոշված ​​չէ։ Պրոֆեսոր Հ. Ըստ Թումանյանի, 1914-1920թթ. 350,000 հայ գաղթել է Արեւմտյան Հայաստանից Կովկաս, որոնց մեծ մասը հաստատվել է Հայաստանում, իսկ Z.Կորկոտյանը նշում է, որ 1916-ին Հայաստանում ապաստանած ներգաղթյալների թիվը կազմել է 200 հազար [8]։ Այլուր նշվում է, որ նշված ժամանակահատվածում Արևմտյան Հայաստանից Կովկաս է գաղթել 500-600 հազար մարդ, որից 350 հազարը մեկնել է Հյուսիսային Կովկաս և Վրաստան, իսկ 200 հազարը հաստատվել է Հայաստանում։ Պ.Աբելյանը նշում է, որ Առճելյան Հայաստանում 1916 թվականին արտագաղթողների թիվը 116 հազար էր։ 1915 թվականի հունվարի 30-ի վիճակագրական հետազոտության ոչ լրիվ տվյալների համաձայն ՝ Թուրքիայից և Պարսկաստանից արտագաղթողների թիվը 67 հազար էր, որից 50 հազարը ՝ հայեր։ Փախստականներն այնքան շատ էին, որ Կովկասյան ճակատի հրամանատարությունը 1915 թ. Նա ստիպված էր ստեղծել «միգրանտների ընդունման և տեղավորման» հիմնական մարմինը։ Ըստ այդ մարմնի տվյալների, 1916 թ.-ին, 2012 թվականի հունվարի 1-ի դրությամբ, Կովկասում հաստատված միգրանտների թիվը 182.8 հազար էր, որից 105 հազարը բնակություն հաստատեց Երևանում, իսկ մնացածը ՝ Ելիզավետպոլի և Բաթումիի, Կարսի և գավառների Կուբան [1]։ Մինչև 1923 թվականը Հյուսիսային Կովկասում ապաստանած հայ գաղթականների մեծ մասը ցանկանում էր վերադառնալ Հայաստան։ Իրավիճակը փոխվում է 1923 թվականից ի վեր։ Մի կողմից ՝ տարածաշրջանի տնտեսական իրավիճակի կայունացումը, հայ բնակչության զբաղվածության ապահովումը, ռուսաց լեզվի տիրապետումը, իսկ մյուս կողմից ՝ այն մեծ թվով միգրանտները, ովքեր դեռ հող չեն ստացել Հայաստանում սակավության պատճառով նախադրյալներ ստեղծեց, որ նրանք չվերադառնան Խորհրդային Հայաստան։ Բնակչության արտագաղթը Հայաստանից պայմանավորված էր բնական աղետով։ Խթանեց արտագաղթը 1915-ին։ Ալեքսանդրապոլի երկրաշարժը։ Արդյունքում 15000 մարդ մեկնել է Հյուսիսային Կովկաս և այլ երկրներ։ Նրանց մեծ մասը հետագայում վերադարձավ։ Հայաստանի բնակչությունը 1918 թվականին Վերջին ամիսներին, ըստ ընթացիկ մարդահամարի, միգրանտների հետ միասին, այն կազմում էր 1306,7 հազար մարդ։ Հայաստան, 1918-1920թթ. Լինելով անկախ, պատերազմելով Թուրքիայի, Վրաստանի և Ադրբեջանի դեմ ՝ մարդկային մեծ կորուստներ ունեցավ։ Անկախության երկու տարիների ընթացքում հանրապետության բացարձակ բնակչությունը նվազել է շուրջ 600 հազարով կամ 40,5% -ով։ 1920 Թուրքական վերջին զորքերը ներխուժեցին Հայաստան, սպանեցին հարյուր հազարավոր հայերի և նույնքան փախան Հյուսիսային Կովկաս։ Մասնավորապես, Ալեքսանդրապոլի նահանգում կոտորածները մեծ մասշտաբների հասան։ Ա.Մռավյանը վկայում է Ալեքսանդրապոլի նահանգում միգրանտների հարցերով զբաղվող հանձնաժողովի աշխատանքի արդյունքների մասին։ Ըստ նրանց, գավառում թուրքերը կոտորել են 60,000 մարդու, վիրավորների թիվը ՝ 38,000, գերիներինը ՝ 18,000, իսկ սովից մահացածների թիվը ՝ 32,000։ Հայաստանի խորհրդայնացումը (երկրորդ անցումային շրջան) նպաստավոր պայմաններ ստեղծեց բնակչության թվաքանակի ավելացման համար։ Բավական է ասել, որ միայն 1922-1929թթ. 20,3 հազար հայեր արտասահմանից վերադարձան Խորհրդային Հայաստան։ Հանրապետության բնակչության աճի միտումը պահպանվել է 1930-ականներին։ 19211988 Հայաստանի բնակչությունը նվազել է։ միայն Հայրենական մեծ պատերազմի տարիներին ՝ շուրջ 75,7 հազ. Աշխարհի տարբեր երկրներից հարյուր հազարավոր հայեր եկել էին Հայաստան ՝ մշտական ​​բնակության։ Հարկ է նշել, որ 1949-ին Լենինականի բնակչության ավելի քան 10% -ը սփյուռքահայեր էին։ Աղյուսակ 1-ը ցույց է տալիս, որ 1920-1989թթ. Բնակչությունն աճել է 2584.8 հազարով կամ 4.6 անգամ։ Աղյուսակ 1 ՀՀ բնակչության տեղաշարժը անցումային շրջաններում (1913, 1918, 1920, 1926, 1989, 1992, 2001, 2001) Սպիտակի 1988 թ. Հայաստանը, որը մեծապես տուժել էր 2012-ի դեկտեմբերյան երկրաշարժից (ըստ պաշտոնական տվյալների, երկրաշարժի զոհերի թիվը մոտ 25,000 էր [4] և ոչ պաշտոնապես ՝ 55,000 [22]), ստիպված էր դիմակայել ներգաղթի ուժեղ ալիքին և ավելին ընդամենը չորս տարվա ընթացքում Ադրբեջանից վտարվեց կեսը։ միլիոն հայ, որոնցից 360 հազարը հաստատվել է մեր հանրապետությունում։ Հայաստան 19881 Աղյուսակը կազմելիս օգտագործվել են հետևյալները. Լ. Դավթյան, Խորհրդային Հայաստանի բնակչության վերարտադրություն, Երևան, 1965։ Վ.Խոջաբեկյան, Հայաստանի բնակչության վերարտադրությունը և շարժումները XIX-XX դդ. XXI դարի շեմին, Երևան, 2001։ В. Ходжабекян, Б.1987г, М. 1988, նյութեր։ 1994 թ. Այն ընդունեց շուրջ 420,000 փախստական։ Այսինքն ՝ կարճ ժամանակահատվածում ներգաղթի տեսանկյունից հանրապետության բնակչությունն աճել է 12,3% -ով։ Հանրապետության բնակչությունը, ըստ ընթացիկ մարդահամարի, կազմում էր շուրջ 3,8 միլիոն մարդ։ Այնուամենայնիվ, ներգաղթին զուգահեռ, 1991 թ.-ին այդ ժամանակվանից ի վեր, հանրապետությունում արտագաղթողների թիվն աճում է `պայմանավորված քաղաքական, սոցիալ-տնտեսական, բարոյահոգեբանական-պատերազմական գործոններով։ Եթե ​​19931999 թվականներին արտագաղթը հիմնականում աշխատանքային արտագաղթ էր, ապա 1999 թ., Ապա այն վերածվում է մի տեսակ մշտական ​​արտագաղթի։ 2001 թվականը Հայաստանում ըստ առաջին մարդահամարի տվյալների, մշտական ​​բնակչությունը կազմում էր 3,2 միլիոն մարդ։ Ըստ մեր փորձագիտական ​​գնահատման ՝ 1993-2011թթ. Հանրապետության իրական բնակչությունը նվազել է շուրջ 1,4 միլիոն մարդով։ 2011 թվականը Հայաստանում Մարդահամարի նախնական արդյունքների համաձայն `ներկայիս բնակչությունը կազմում էր 2875,4 հազար մարդ։ 3002.6 հազար մարդ։ Այսինքն ՝ ընթացիկ բնակչության բացարձակ թիվը 10 տարվա ընթացքում նվազել է 127,2 հազարով կամ 4,2% -ով։ XX դ. Հայաստանում տեղի է ունեցել բնակչության ծնելիության աստիճանական անկում։ Այսպիսով, 1911-1914թթ. Մեր հանրապետությունում 1554 տարեկան կանայք իրենց ամուսնական կյանքի ընթացքում միջինը 7,2 երեխա են լույս աշխարհ բերել [8], 1926-1939 թվականներին ՝ համապատասխանաբար 7,5, 1980-ականներին ՝ 3,5 և XXI դ. Սկզբում 1,7 երեխա [7]։ Նման միտումներն առաջին հերթին պայմանավորված են կանանց կրթական մակարդակի բարձրացմամբ։ Այսպիսով, 1979 թ.-ին բարձրագույն կրթություն ունեցող կանայք միջինում ծնեցին 1,59, թերի բարձրագույն կրթություն ունեցողները `1,83, ընդհանուր միջնակարգ կրթությունը` 1,67, թերի միջնակարգ կրթությունը `2,16, տարրական կրթություն ունեցողները` 4,13 տարրական, ովքեր չունեն կրթություն - 5, 12 երեխա [17]։ Հանրային կյանքի առաջին և երկրորդ անցումային շրջանում հանրապետությունում գրանցվել է բարձր ծնելիություն, իսկ երրորդում և հակառակը `ցածր ծնելիություն (տե՛ս Աղյուսակ 2)։ Երկրորդ անցումային շրջանում ՝ 1926-1930թթ., Տնտեսական վերականգնման, արդյունաբերականացման և գյուղական կոլեկտիվացման տարիներին, Հայաստանում ծնելիության մակարդակը հասել է գագաթնակետին 1926 թվականին ՝ կազմելով 56.1 ‰։ Այնուամենայնիվ, 1930-ականներին բնակչության ծնելիությունը նվազեց։ Ս.Ստրումիլինը հիմնական պատճառը համարում է ժողովրդի բարեկեցության աճը [8]։ Հաջորդ տարիներին ծնելիության անկում է գրանցվել։ Այս ամենից բացի, նշենք, որ խորհրդայնացումից հետո, մինչև 1930-ականները, մեր հանրապետությունում դեռ պահպանվում էր ընտանիքի ավանդական տեսակը։ Կոմունիստական ​​գաղափարախոսությունը կենցաղի վերածելուց հետո փոխվում է նաև հայ ընտանիքը։ Սկսվում է ավանդական ընտանիքի, այսինքն ՝ ընտանիքի քայքայումը։ Մեծ ընտանիքից անցում է կատարվում դեպի միջին, իսկ երրորդ անցումային շրջանում `փոքր։ Նախախորհրդային Հայաստանում աղջիկների ճնշող մեծամասնությունն ամուսնացել է 15-16 տարեկան հասակում, 1930 թ.` համապատասխանաբար 20, 1939 թ.` 22 [8], 1960 թ.` 27 [20], 1986 թ.` 26`, 1991 թ.-ին և 2001 թ.-ին ՝ 27 տարեկան հասակում։ Այսպիսով, 1939-2001թթ. Մինչև 18 տարեկան անչափահաս կանանց մասնաբաժինը 35.1% -ից նվազել է 0.3% -ի, մինչդեռ 18-24 տարեկանների 43.9% -ից աճել է 79.9%։ Աղյուսակ 2 Հայաստանի բնակչության բնական աճի տեմպի փոփոխություններ անցումային շրջաններում (1000 մարդու հաշվով) 2։ Տարիներ 1911-1914 1921-1925 1926-1930 1931-1935 1936-1940 1985-1989 1990-1994 1995-1999 2000-2004 Birthնունդ Մահ Բնակչության բնական վերարտադրության գործընթացի բնական աճը Բաղադրիչներից ամենախոցելին մահացության գործոնն է , որն ուղղակիորեն օգտագործվել է Աղյուսակ 2.-ի կազմման ժամանակ։ Լ. Դավթյան, Խորհրդային Հայաստանի բնակչության վերարտադրություն, Եր. 1965, Վ. Խոջաբեկյան, Հայաստանի բնակչության վերարտադրությունը և շարժումները XIX-XX դդ. XXI դարի շեմին, Երևան, 2001, ԽՍՀՄ բնակչություն 1987, Մ. 1988, նյութեր։ Այն ցույց է տալիս այդ շրջանի հասարակական կյանքում տեղի ունեցող փոփոխությունները։ Պատմականորեն, Հայաստանի բնակչության շրջանում մահացության օրինաչափությունները պայմանավորված են եղել բնակչության մակարդակի փոփոխությամբ և տնտեսական զարգացման հետ։ Քսաներորդ դարում հանրապետության բնակչության մահացության մակարդակն ուներ աճող և նվազման միտումներ։ Հայաստանում 1911-1914թթ. 211921-1925թթ. Մահացությունը կազմել է 18,2 1985, 1985-1989թթ. ՝ 5,8 տ (տես Աղյուսակ 2) և 2001-2006թթ. եղել է 8.0 ‰ [15]։ Հայտնի պատճառներով մահացության մակարդակը հատկապես բարձր էր Առաջին Հանրապետության տարիներին։ Խորհրդային տարիներին, մասնավորապես `1970-80-ականներին, մահացության ցածր մակարդակը պայմանավորված էր բնակչության բարձր կենսամակարդակով, մարդիկ լիովին օգտվում էին հանգստանալու իրավունքից և ստանում որակյալ բժշկական օգնություն։ Հայտնի է, որ խաղաղ ժամանակ մահացածների մեծ մասը չորս տարեկանից ցածր երեխաներ և տարեցներ են։ Բնակչության մահացության ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ եթե երկրորդ անցումային շրջանում ՝ 1926 թ., Մեր երկրում մահացությունների ընդհանուր թվի 61.4% -ը, 1940 թ.-ին 56.4% -ը ընկել է 4 տարեկան, ապա երրորդ անցումային փուլում պատկերը բավականին լավ է հակառակը. 1990 թ.-ին զոհվածների ընդհանուր թվի 63,6% -ն է և 2006 թ. - 78,1% -ը բաժին է ընկել 60 տարեկանից բարձր մարդկանց։ Վիճակագրության համաձայն, 1930-ականներից սկսած, հանրապետությունում տեղի է ունեցել բնական աճի նվազում (տե՛ս Գծապատկեր 1)։ Իսկ երրորդ անցումային փուլում գրանցվեց բնական աճի արագ անկում։ Այսպիսով, եթե 1990-ին բնակչության բնական աճը մեր հանրապետությունում կազմում էր 16.3, ապա 2005-ին այն կազմում էր ընդամենը 3.5 ‰։ Ographicողովրդագրական իրավիճակը վատթարացավ, առաջին հերթին `ծնելիության մակարդակի 22.5 (1990 թ.) Եվ 10.1 2002 թ. (2002 թ.) Աճով մահացության անկման պատճառով, համապատասխանաբար, 6,2 և 8,0։ Նկար 1-ը ցույց է տալիս, որ 2000-2004թթ. Բնական աճի տեմպը գրեթե հավասար է մահացությանը։ Եթե ​​նման միտումը շարունակվի, հնարավոր է, որ 2015 թվականից հետո երկրում մահացությունների թիվը գերազանցի ծնունդների թվին, քանի որ այդ ժամանակահատվածում տարեցների թվի աճ կլինի, ինչը կհանգեցնի մահվան աճի։ ի տարբերություն ծնելիության նվազման։ Գծապատկեր 1 ՀՀ բնակչության բնական աճի միտումը 19142004 թ թ։ թ։ թ։ թ։ թ։ թ։ թ։ թ։ թ։ թ։ թ։ թ։ թ։ թ։ թ։ թ։ թ։ Բնական աճ Մահացություն demողովրդագրական իրավիճակը վատթարացավ, առաջին հերթին `ծնելիության նվազման պատճառով` 22.5 (1990 թ.) 10.1 ‰ (2002 թ.) Աճելով մահացության, համապատասխանաբար, 6,2 8 և 8,0 համապատասխանաբար։ Նկար 1-ը ցույց է տալիս, որ 2000-2004թթ. Բնական աճի տեմպը գրեթե հավասար է մահացությանը։ Եթե ​​նման միտումը շարունակվի, հնարավոր է, որ 2015 թվականից հետո երկրում մահացությունների թիվը գերազանցի ծնունդների թվին, քանի որ այդ ժամանակահատվածում տարեցների թվի աճ կլինի, ինչը կհանգեցնի մահվան աճի։ ի տարբերություն ծնելիության նվազման։ Այս մասին են վկայում աղյուսակ 2-ի տվյալները։ Իսկ սա նշանակում է, որ Հայաստանը թևակոխում է ժողովրդագրական անցման հաջորդ ՝ չորրորդ փուլ, ինչպես գիտվում է գիտական ​​գրականության մեջ ՝ «ժողովրդագրական ձմռան» կամ «ժողովրդագրական տեղահանության» փուլ։ Որպես հետեւանք, եթե 1990 թվականից ի վեր հանրապետության բնակչությունը նվազում էր բացառապես արտագաղթող բնակչության հաշվին, ապա 2015 թ.-ին դրան կարելի է ավելացնել բնական աճի բացասական հաշվեկշիռը։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ 1. Ադոնց Մ., Հայաստանի ազգային տնտեսություն և հայ տնտեսական միտք XX- ի սկզբին, Երևան, 1968, էջ։ 491 թ. 2. Ավագյան Ա., ՀՍՍՀ բնակչությունը, Երեւան, 1975, էջ 300։ 3. Ավետիսյան Խ., Խորհրդային Հայաստանի բնակչության և բնակավայրերի աշխարհագրություն, Երևան, 1987, էջ։ 196 թ. 4. Ավետիսյան Խ., Բնակչության միգրացիայի վերլուծություն Սպիտակի երկրաշարժի գոտում, Հասարակական գիտությունների հանդես, թիվ 1 (601), Երեւան, 2000, էջ 242-254։ 5. Բոյաջյան Ա., Ալեքսանդրապոլ-Լենինական նահանգի ժողովրդագրական իրավիճակը 1914-1930 թվականներին, AAA գիտական ​​հետազոտությունների կենտրոնի «գիտական ​​աշխատություններ», հ. 12, էջ 124-133։ 6. Բոյաջյան Ա., Հայրենադարձություն Լենինականում 1946-47 թվականներին, Շիրակի պատմամշակութային ժառանգություն, հանրապետական ​​7-րդ գիտական ​​նստաշրջանի նյութեր, Գյումրի 2007, էջ 165-170։ 7. Գաբրիելյան Ն., ՀՀ բնակչության ծնելիության առանձնահատկությունները, անցման սոցիալ-ժողովրդագրական գինը, միջազգային գիտաժողովի աշխատանքների համառոտագրեր, Երեւան, 2008, էջ 111-115։ 8. Դավթյան Լ., Սովետական ​​Հայաստանի բնակչության վերարտադրություն, Երեւան, 1965, էջ. 218 թ. 9. Եգանյան Գ., Միգրացիայի մարտահրավերները Հայաստանում դրանց կարգավորման ուղղությունները, Հայաստանում անցման սոցիալ-ժողովրդագրական արժեքը, միջազգային գիտաժողովի աշխատանքների համառոտագրեր, Երևան, 2008, էջ 55-58։ 10. Խոջաբեկյան Վ., Հայաստանի բնակչության վերարտադրությունը և տեղաշարժերը XIX-XX դարերում XXI դարի շեմին, Երեւան, 2001, էջ. 479։ 11. Կորկոտյան.., Խորհրդային Հայաստանի բնակչությունն անցյալ դարում, Երեւան, 1932, էջ. 178 թ. 12. Հայաստանի Հանրապետություն 2001 Մարդահամարի արդյունքները, Երեւան, 2003, էջ. 541 թ. 13. Հայաստանի վիճակագրական տարեգիրք, Երեւան, 2011, էջ 624։ 14. Ֆահրադյան Մ., ՀՀ-ում բնակչության մահացության գործընթացի փոփոխման հիմնախնդիրները, Հայաստանում անցման սոցիալ-ժողովրդագրական գինը, միջազգային գիտաժողովի աշխատանքների թեզիսներ, Երևան, 2008, էջ 83-88 Տեղեկություններ հեղինակի մասին գիտ. Թեկնածու , Գյումրու Մ. Նալբանդյանի անվան պետական ​​մանկավարժական ինստիտուտ, աշխարհագրության ամբիոնի ասիստենտ, էլ. ։

example1488

example1488

Հայտնի է, որ ստորոգումն ու հնչերանգն են տարբերակում դիմավոր սակայն անդեմ նախադասությունները, որ խոսքային իրողություններ են, օժտված են լեզվին գեղարվեստականություն հաղորդելու անվիճելի նշանակությամբ։ Այս տիպի նախադասությունները, արտահայտությամբ տարբեր լինելով [անվանական և բայական], այնուամենայնիվ, նույն գործառույթներն ունեն. նրանք սեղմ ու դիպուկ խոսք են կառուցում և շնորհալի գործածությունների դեպքում լուծում են գեղարվեստական խոսքին վերապահված կարևորագույն խնդիրներ՝ հուզականության ապահովում իրենց փոքր-ինչ անսովորությամբ՝ խոսքին բանաստեղծականության հաղորդում։

Բոլորին հայտնի է գեղարվեստական ​​մտածողության միջոցների դերը, բովանդակային-ոճական արժեքը, որի հմուտ օգտագործմամբ ստեղծողն ապահովում է գեղարվեստական ​​ամենաարդյունավետ ազդեցությունը, ազդեցությունն ու տպավորությունը։ Անդրադառնալով այս խնդրին ՝ հետազոտողը գրում է. «Խոսքի ուժի աղբյուրը առաջին հերթին լեզվական դիտարկումն է։ Որքան խորն են մտքերը, այնքան արժեքավոր է բառի արժեքը, այնքան մեծ է խոսքի ազդեցության ուժը։ «, բայց միտքն ինքնին, առանց գրողի գեղարվեստական ​​մտածողության [որը գրողի անձնականն է [7, էջ 331]։ Գեղագիտությանը համահունչ ՝ այն բաղկացած է մտածողության միջոցներից] չի կարող արտահայտել ճիշտ ընտրված միջոցների ուժը։ Եվ այդպիսի միջոցներ գտնելը գրողի վարպետությունն է։ Նրանք, գրողին հետաքրքրող մտքերը համընկնելով զգացմունքների հետ, որոնք տիրում են նրան, լուծում են բառի ամենակարևոր խնդիրները `« գնահատող »և« հուզական »։ Հայտնի է, թե որքան կարևոր է մակդիր բայի դերը առհասարակ խոսքի և հատկապես գեղարվեստական ​​խոսքի մեջ, որովհետև 6, էջ. 262]։ Մնում է հասկանալ, թե ինչ հմտություն է պահանջվում գրողից, կամ գեղարվեստական ​​ինչ արժեք չի պարունակում նախադասությունը, որը գեղարվեստական ​​լեզվով ՝ ինչպես արձակ, այնպես էլ չափածո, ունի այդքան ծանոթ հաճախականություն։ Եկեք քննարկենք աշնան հայտնի տերյանական կերպարը։ «Դալուկի դաշտեր, վաճառական անտառ… - մահկանացու տխուր կյանք։ Անձրև, քամի, կամար… Սրտաճմլիկ հեկեկոցներ» [8, էջ 28]։ Լանդշաֆտի համառոտ, ճշգրիտ և կարողությունների պատկեր, որը ստեղծվել է նախընտրած բառով և ճիշտ ընտրված ծածկույթներով։ Արժեքավոր լանդշաֆտն, այնուամենայնիվ, դառնում է հուզական վիճակի, իրավիճակի բացահայտման խորություն։ Համադրությունը գեղագիտական ​​առումով կատարյալ է։ Ընդմիջմանը հաջորդող մասը նոր արժեք է տալիս «կերպարին» ու հույզերին։ Կա շարժում [դինամիկ բառ], գույնը շեշտվում է, և, և հեկեկոցը վերաբերմունք է առաջացնում։ դա սրտաճմլիկ է և ընթերցողը չի կարող անտարբեր լինել։ Երբ այդպիսի «անդեմ նախադասությունները» առատորեն հայտնվում են «անկախ» բարդ նախադասություններում `լուծելով գեղարվեստական ​​խոսքին վերապահված ամենակարևոր առաքինությունների հարցերը` հակիրճություն, հույզեր, բազմազանություն և այլն, ինչպիսիք են «Եվ մոռացված, անմոռանալի հեքիաթներ, Հնչյուններ լույս, Պայծառ հնչյուններ աշխարհում »[8, էջ. 32], կամ «օտար երկիր, օտար երկիր, տխուր երազներ, մեղմությունը մարում է, անդառնալի հիացմունքներ» [8, էջ. 85]։ Մեզ համար պատահական չէ դիմել Տերյանին։ Նրա լեզուն, ինչպես հայտնի է, հայ գրականության պատմության մեջ մինչ այժմ ընկալվում է որպես գեղարվեստական ​​լեզվի չափանիշ։ Վերոնշյալ օրինակում դա ակնհայտ է։ Ոչ միայն բառապաշարի տիրապետումը, այլև հուզականորեն հարուստ, էսթետիկորեն կատարյալ նախադասությունների վերածված բառերի առանձնահատուկ երանգը, որոնց ծնված հույզերը դաստիարակում են հոգին, սնուցում համը, լցնում սրտերը երախտագիտությամբ, որ իրենց զգացմունքներն են ներկայացնում, էլ չեմ ասում Ռ. Իշխանյանի կարծիքը, թե ինչպես ենք Մենք չենք կարող արտահայտել Վ. Անդրադառնալով «Մթնշաղի երազներ» -ում Տերյանի անդեմ նախադասությունների օգտագործմանը։ Նա նշում է, որ «դրանց զգալի մասը հիմնականում բացատրվում է երկու հանգամանքով. Ա) կարճ խոսք ստեղծելու ցանկություն, բ) ավելի շատ հույզ-տրամադրություն, դատողությունների հաշվին ՝ արտահայտվելու միտում» [3, p. 342]։ Լեզվաբանը իրավացիորեն նշում է, որ «հատկապես անվանական անդեմ նախադասություններն ունեն անսովորության տարր ՝ դրանով իսկ պոեզիա հաղորդելով բառին» [3, p. 342]։ Բայց դիմենք Գյուլբուդաղյանին Ս. նա նշում է, որ անվանական-որոշակի առարկաները կամ երևույթները և հաստատում են դրանց գոյությունը խոսելու պահին »[1, p. 143]։ Համոզվենք Համո Սահյանի քնարից բերված համապատասխան օրինակների, օրինակ ՝ «Լորագետ… Մի փոքրիկ գետ, Մի փոքր մունգաթ, խենթ և խոնարհ…», համոզվենք, վստահ, Խ. 169]։ Հայրենի Լորագետը, որը կյանքի կոչվեց բանաստեղծի մեջ, պատկերը դարձավ նախադասություն մենախոսության միջավայրում, իսկ փոքր հողին տրված նկարագրությունը ՝ հետագա լրացմամբ, բացում է քնքուշ հույզերի վարակիչ աշխարհ։ Հայրենիքի հանդեպ սերն ու կարոտը արտահայտվում են հակառակ բառերով. «Խենթ», «Համեստ», «Լանդշաֆտ» ՝ հոգեկան ապրումների համադրություն, մարդ է ծնում, ազնվացնում մարդուն։ Ահա այստեղ «Թելիկ-մելիք հոսք, հատիկ-հատիկ մասուր։ Այցելության խնդիրներ [9, էջ 87]։ Երկու նախադասությամբ ցանկացած նախադասություն սահմանափակում է իներցիայի եզրը։ Փոխաբերական բառերը, հայրենի ծայրը բանաստեղծորեն ընկալելու վարպետությունը և այն նախանձելի շնորհով պատկերելը, մոգությունը `զուգորդված անիրականի հետ, կապույտ են ներկում։ Սահանիիլազուրն օժտված է նման պատկեր-միավանկ նախադասություններով, բայց հաճախ ամբողջական քնարականությամբ։ Բանաստեղծությունները բաղկացած են մի շարք անդեմ նախադասություններից, որոնց որոնումը ընդամենը մի քանի բառ է, և դրանք ինքնին գեղագիտական ​​տեսանկյունից հաճելի բանաստեղծական ոտանավորներ չեն ՝ անսովոր կոմպոզիցիայով, զարմանալի հակիրճությամբ և շատ ընդարձակ հուզական մթնոլորտով, ինչպիսին է «mմակն» i varkhonav khoter, Khonuri hot, MA մի բուռ պապիկիս, մի ​​բուռ հանգստություն Երկրի մոտ, Մորմոկի հոտ, արցունքների հոտ, խնկի հոտ »[9, էջ 111]։ Մի քանի բառով Սահյանը ստեղծել է հայրենի հողի մի յուրահատուկ հատկություն `բնորոշ գույներով և բույրերով, հիշատակի դող, նախնյաց հիշողություն, այդ հիշողությամբ ավելի սրբացված երկիր, ողբալի արտասուք, խունկ, որին միանում է երկնքից կաթող մեղեդին։ «Բլրի ստորոտին ալիքավոր, allիծեռնակաբերդ Եվ խռխռացող, Կորած թափառող մի երեխա, որ վազում էր ժայռով, croուռ արահետը ծուռի ստորոտի տակ» [9, էջ. 30]։ Եկեք համեմատենք օրրանին նվիրված երկու մաս։ Սահյանը գրում է. «Որբի լեռներ, Հոր և վայրի լեռներ, Հոգնած ու հոգնած իմ աշխարհի լեռներից» [9, էջ. 81]։ Ընթերցողը բազում հիմքեր ունի մտածելու «որբ» այրու մասին, այնուհետև հոր և անապատի նկարագրությունները, որոնք, ինչպես պարզ է, բանավոր հոմանիշներ են, լանջերի դրական իմաստները հակադրում են նախկինին, բայց հետևաբար հոգնած «հոգնածությանը»։ «« երջանկության »տպավորությամբ։ Նա բառով վերակենդանացնում է լեռնաշխարհի և նրա բնակիչների պատմությունը։ Ապա Չարենցը վաստակեց նոր կազմավորումներ։ «Օ,, իմ հեռավոր, կապույտ տիրուհի, անմահ երկիր, արյունոտ ու ավերված» [12, էջ 12]։ Մահացող հայրենիքի պատկերն, որն առավել սիրելի է դարձել, տագնապ է առաջացրել, այն գրկվում է գեղեցկության, կապույտ աչքերի, հուզական բանաստեղծի գիտակցությամբ։ Առեղծվածային քնարերգության գեղարվեստական ​​հայտնագործությունը ՝ կապույտը, բովանդակային կապեր ունի արյունարբու որբերի հետ։ Նկատելի ընդհանրություն անդեմ գոյական արտահայտությունների օգտագործման մեջ։ Դրանց մեջ հիմնականում ընդդիմություն կա։ եթե այն չունի ամբողջական արտաքին տեսք ՝ որպես գեղարվեստական ​​միջոց, ապա նկատելի է իմաստային հակասությունը։ Սա ուժեղացնում է ներկայացված հուզական տրամադրությունը։ Հաշվի առեք ստորև բերված օրինակը։ «Ո thouվ բարբարոս, խելագար, տխուր, Երբեմն իմաստուն, երբեմն գազան, Կախարդական խոտաբույս ​​աշխարհներ, Բախտագուշակ, որ աշխարհներ է կառուցում, - Դևոնական ոգի ճահիճների մոտ, Ոչինչ սրբազան աղոթքի մասին…» [12, էջ 30]։ Հակադրության իմաստաբանական-ոճական դերը հատկապես նկատելի է դառնում բացականչական երանգի միջոցով, որով ընթերցողը դառնում է խոսքի նպատակի հաղորդակից։ Նույն կերպ, ահա «Մահ, հանցագործություն, արյունոտ գիշեր» [12, p. 232]։ Նախադասության այսպիսի տոնն ընդհանուր առմամբ բնութագրվում է հույզերի շարունակականությամբ, և, մասնավորապես, անվանական դեմքի մեջ զգացմունքների ներառման աստիճանի զգացումով։ Լոռեցի մեծ բնակչի ելույթը ժողովրդական ասացվածքի վերածված վառ օրինակներից է։ «Սուր թիկունքում, ջուրը առջեւում, Սուգ, զայրույթ, գրգռվածություն» [2, էջ. 275]։ Ոչ մի երկար նկարագրություն ընդարձակվող բառից կազմված նախադասություն չէ։ Ազդեցությունն անհամեմատ ուժեղ է։ Նա այդպես է գործարկում, չնչին տարբերությամբ։ Գրում է Բակունցը։ «Ձյունաբերդ… Ձյունաբերդ» կամ «- chaա լաո» [1, էջ 153, 146]։ Հինավուրց ժամանակներից ի վեր, Մեծ Իսահակյանը հրամայական շեշտադրման տոնն է օգտագործում `ի թիվս այլ միջոցների, շեշտելու ելույթի նպատակը, ինչպիսիք են` «Արյուն, արյուն, անհուն ցավեր. Սուրբ երեխաներ, մեր մայրը և քույրը` Հռին, ջրի վրա և կուր թուրից » , Սկսիր, սկսիր, Այնքա Howն, Ինչպե՞ս կարող եմ այդքան շատ վերցնել [»[5, էջ. 292]։ Վերջին նախադասության մեջ արտահայտված հարցն ընդգծում է հայրենի տան ողբերգական վիճակը։ Օրինակ բերենք Գուրգեն Մահարից `որպես արձակի բնորոշ օտար լեզու։ «Արի, արի» [7, ​​էջ. 272]։ Գեղարվեստական ​​խոսքում անվանական անդեմ նախադասություններ կազմվում են ավելորդ բառերի օգնությամբ։ Նման կառույցները հիմնականում լուծում են խոսքի հակիրճության խնդիրները, ապահովում են ծավալուն բովանդակություն քիչ ռեսուրսներով, ստեղծում են տեսանելի պատկերներ ՝ ազդեցիկ, անմոռանալի։ Դառնանք Հովհաննես Թումանյանին։ «Բայց մինչ այդ, սարսափելի միջոց, Ահա բռնություն, անպատվաբեր պատիվ, Ահա հառաչանք, աղի արցունքներ, ահա խանդի սակարկությունը սիրո համար» [2, էջ. 14]։ Բակունց. «Ահա քարե պատով դաշտ» [1, էջ. 144]։ Անվան միավանկ նախադասությունների տոնը ծառայում է իմաստն ավելի շատ արտահայտելուն ՝ հերքելով իրավիճակի բովանդակությունը և դրա նկատմամբ հեղինակավոր վերաբերմունքը, ինչպես օրինակ ՝ «Ոչ մի խշշոց, ոչ մի խշշոց» [8, էջ. 34] և այլն։ Իմաստուն, անեծք, ողջույն, հրաժեշտ, շնորհակալություն արտահայտություններ հիմնականում կազմվում են անվանական անդեմ նախադասություններով, որոնք ապահովում են բառի հուզականությունը, անհրաժեշտ դասավորությունը, որոնք անհրաժեշտ միջոց են բառի բանաստեղծության համար։ Բերենք ասվածը հաստատող օրինակներ. «Ողջույններ քեզ, ո happyվ երջանիկ, ազատ, անցած են իմ մանկության օրերը» [2, էջ. 20], «Վայ ուտիճին, ուտիճին. Նա օրհնեց իր մոր սիրտը» [2, էջ. 117], նա ասաց. «Խաղաղություն ձեզ, մեր հաջողակ պապեր» [2, էջ. 9] և «Բարի գիշեր, սիրելի ընկերներ» [12, էջ. 43]։ հեշտացնել կարճ բառի կառուցումը, խուսափել կրկնությունից և երկիմաստությունից, ապահովել դինամիզմի դինամիզմը, ինչպիսիք են `« Որտեղի՞ց ես դու »,« Սիբիրից »[12, էջ։ 189] և այլն։ Մարդու հոգեկան և հոգևոր աշխարհի վրա բառի եզակի ազդեցությունը գիտակցվել է, գնահատվել է հին աշխարհում, այդ ազդեցությունն ամրապնդելու համար մարդկության պատմության բոլոր ժամանակներում հայտնաբերվել են միջոցներ և հնարքներ։ Դերբի անթոլոգիան առաջին հայացքից ընդհանրապես չունի այդպիսի գործառույթ, դա համարժեք լեզվական միջոց չէ, որը պետք է արտացոլի հեղինակի մտքերի, ապրումների, հույզերի նրբությունները։ Derbykdrs և Որո՞նք են գնահատող-հուզական գործառույթները։ Պատասխանելու համար դիմենք Պ. Սևակիին։ «Ի՞նչ անել, ինչպե՞ս. Պտտվել հաստ, թե՞ բարակ»։ / Կիրակի օրը մի ամբողջ օրվա երակ պատվաստիր, ծովի հետ վիճիր, Կրակից ամաչիր, Չուշանալ, մի շտապիր / »[10, էջ 586]։ Ակնհայտ է, որ բառերը միավորվում են ընդհանուր գաղափարական վերաբերմունքն արտահայտող շրջանակներում `հնչերանգների բացականչություններով։ Հարցումները, հեգնանքով, անշուշտ ունեցել են ավելի հստակ բովանդակային շերտեր, քան նկարագրություններն էին։ Սա է հետազոտողի իմաստը, որը գրում է. «Մենք ձայնի տոնով գիտենք, որ զրուցակիցը հրամայում է, հարցնում, երազում, ինչ-որ բան ուզում» [1, p. 126]։ Հատկապես հրամայական անդեմ նախադասությունները կարճ են, որոշ դեպքերում կազմված են միայն բայերից, որոնք երբեմն ուղեկցվում են մեկ կամ երկու լրացումներով։ Սա հասկանալի է։ Բազմաձայնությունը թուլացնում է հրամանի խստությունը։ «Հայոց դանթեական» պոեմում ցեղասպանության կարգը սարսափելի է, աղետալի։ «… Եվ նա չկարողացավ դիմանալ հայերի հանճարին, - փնթփնթաց Այնճարը.« Eնջիր հայ ազգը »[13, էջ 127]։ Այդպիսին է հայկական, մտավոր արժեքների հանդեպ ատելությունից ծնված «Թուրքօղլուի» կարգը, որը չի արտահայտվում «հայերեն հրամայող» բառով, կազմված է բացասական ձվով և հարցական նշանով, որը կենդանացնում է պատմության ողբերգությունը։ «Ինչպե՞ս չկտրել չարի կոկորդը, Ո՞վ կարող է հանկարծ ցավից ճչալ…» [10, էջ. 182]։ Թուրքությունը բացահայտվում է։ isաղրվում է բանավոր անդեմ նախադասությամբ, որն արտահայտում է հարց։ Արձակի մեջ, իհարկե, կան արտաքին ազդեցություններ, որոնք գրավում են ընթերցողի ուշադրությունը, օրինակ `Մահարու« Ինչի՞ն պետք է նա վերագրի »հարցը։ [7, էջ. 272]։ Բովանդակություն Նման դեպքերում բառերի, նախադասությունների բովանդակությունը բառացի-գեղարվեստական-իմաստային միջավայրում, բովանդակությունը, որն ընդլայնվում է տոնով, ոճական արժեքով։ Խոսքի գեղագիտության նման զգացողությամբ բանավոր անթոլոգիաներից պատրաստված գլուխգործոցներ ստեղծվեցին մեր գրականության մեջ [Տերյան, Չարենց ayայլ]։ «Քույրիկ, ճախրիր և զանգի պես գնա, Կախարդված և հեզորեն ճախրող heaven երկնքից երկինք, երեկոյան քամի, Անմարմին, ճախրելու համար or» աննկատելի կարոտին տալիս է իրականությունը լքելու երազանք գեղեցկության մթնոլորտ անցել է ընթերցողի հոգուց նրան [11, p. 103]։ Փաթաթվեք սահմանն անցնելու ցանկությամբ։ Վարպետը, հավանաբար, ինքնամոռաց ներշնչանքի մի պահ գրել է. «Art Սա արվեստի ուժն է. Այն ձեզ կենդանացնում է, հպում է ձեզ, ազդում է ձեզ վրա, զգում է ձեզ, ոգեշնչում է ձեզ»։ [4] բայ), որի ժամանակ կա մեկ հոգևոր արժեք։

example1212

example1212

Սույն հոդվածում քննվում է հոգու և մարմնի հակադրության խնդիրն ՈՒ. Բ. Եյթսի ուշ շրջանի մի քանի բանաստեղծություններում։ Այս կոնֆլիկտը Եյթսի պոետիկայի կենտրոնական խնդիրներից մեկն է։ Երկու հակադիր բևեռները տարբեր բանաստեղծություններում անվանելով Հոգի և Մարմին, Հոգի և Ես, Հոգի և Սիրտ, Բյուզանդիա և «այդ երկիր»՝ պոետը նախապատվությունը տալիս է մեկ «վերևի» աշխարհին, մեկ «ներքևի»։ Վերլուծության արդյունքում պարզ է դառնում, որ Եյթսը ո՛չ Հոգու կողմից է, ո՛չ Ես-ի։ Նա այն գիտակցության ջատագովն է, որը ծնվում է դրանց հակադրությունից։

ՀՈԳՈՒ ԵՎ ԴԵՊԻ ՄԱՀ ՇԱՐԺՎՈՂ ՄԱՐՄՆԻ ԿՈՆՖԼԻԿՏՆ ՈՒ. Բ. ԵՅԹՍԻ ՈՒՇ ՇՐՋԱՆԻ ԲԱՆԱՍՏԵՂԾՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐՈՒՄ «Ծերացող մարդու» թեման 20-րդ դարի իռլանդացի դրամատուրգ, պոետՈւիլյամ Բաթլեր Եյթսի վերջին շրջանի ստեղծագործություններում առանցքային դերունի։ Բանաստեղծի համար ծերությունը խնդիր էր, որից գոնե իր պոետական եսնանընդհատ փախչում էր։ Ուսումնասիրողները, սակայն, «ծերացած Եյթսի» պոեզիանհամարում են նրա ստեղծագործության բարձրակետը։ Իր կյանքի մայրամուտին, երբտեսություններն ու լավագույն պիեսներն արդեն գրված էին, Նոբելյան մրցանակըվաստակված, Եյթսի պոեզիան հասնում է բարձրագույն հղկման և հանգեցնում գրողիճանապարհի ֆենոմենալ ավարտին։ Իզուր չէ, որ այս շրջանում իր սիրելիխորհրդանիշի՝ աշտարակի նշանակյալը դառնում է հենց ինքը՝ Եյթսը։ «Աշտարակ»ժողովածուի առաջին երկու բանաստեղծությունները մեդիտացիա են «ծերացողմարդու» խնդրի շուրջ։ Դրանք հաջորդում են իրար, բայց նույն հարցը դիտարկումտարբեր տեսանկյուններից։ Այսպես, շարքի առաջին բանաստեղծությունը՝ «Նավարկություն դեպի Բյուզանդիան», սկսվում է հայտարարությամբ. «That is no country for old men» («Այդերկիրը ծերերի համար չէ») [1]։ Եյթսն իր ծերացող մարմինը հակադրում է երիտասարդներին, որոնց նույնպես երկնել են, ծնել, և հետևաբար նրանք էլ մեռնելու են։ Միբան սակայն, ըստ Եյթսի, չի մեռնում. չծերացող միտքը։ Անմահանալու ձգտմամբպոետական եսը նավարկում է Սուրբ Բյուզանդիա։ Ծերությունը մարդուն ազատում էկրքի աշխարհից, և նա մուտք է ստանում հոգու աշխարհ։ Իմաստուններին նախնդրում է «սպառել իր սիրտը՝ ցանկությունով հիվանդ և ամրացված մեռնող կենդանու» («Consume my heart away; sick with desire / And fastened to a dying animal») [1]։ Ֆիզիկական աշխարհից կամ իր մարմնից ազատվելու ելքը պոետը տեսնում է սրտից՝ցանկություններից, հույզերից, կրքերից ազատվելու մեջ։ Աստծո հավերժության մեջչկան բնության մեջ առկա ձևերը, և Եյթսն էլ, իր հոգու վերածնության համար կարծեսմարմնի փոխարեն ընտրում է այնպիսի ձև, որով աշխատում էին հույն ոսկերիչները՝կայսրի համար արհեստական ծառեր ու երգող թռչուններ ստեղծելու համար։ Այսպեսնա ակնարկում է հոգու հավերժացումը արվեստի մեջ։ Երիտասարդ մարմնի երկնվող,ծնվող և մեռնող աշխարհին բանաստեղծության վերջին տողերում փոխարինում էհավերժության երգն այն մասին, ինչն«անցել է, անցնում է և կգա» («Or set upon agolden bough to sing / … / Of what is past, or passing, or to come») [1]։ «Նավարկությունը», ինչպես և Բյուզանդիայի մասին համանուն մյուս բանաստեղծությունը,սերտորեն կապված են Գոյության Միասնության և դրան արվեստի միջոցով հասնելուհետ։ Քուրթիս Բրեդֆորդն այս առումով գրում է. «Հերոսը հասնում է ԳոյությանՄիասնության ժամանակավոր ասպեկտին՝ հեռանալով երիտասարդների՝ ցանկասիրության գերիշխանության տակ գտնվող երկրից, և նավարկում է դեպի Բյուզանդիա,որը հոգևոր կյանքի խորհրդանիշն է» [2]։ «Աշտարակում» արդեն, խնդրի այս լուծումը պոետին չի բավարարում։ Եյթսըբանաստեղծությունը սկսում է հարցով. ի՞նչ անեմ ես այս աբսուրդի հետ։ Աբսուրդնայս դեպքում ոչ թե իրականությունն էր պոետի մարմնից դուրս, այլ հենց իր մարմինը՝ծերացած ու տկարացած, որից ինքն այլևս ելք չուներ։ Այս անգամ նավարկելու ուհավերժության մասը դառնալու փոխարեն նա մտածում է սեփական հավերժությունըստեղծելու մասին։ Նախորդ բանաստեղծության օտար սրտի հույզերը դառնում եներևակայության մուսան։ Վերհիշելով տարբեր կերպարների՝ նա կանչում է բոլորին ուհարցնում, թե արդյոք նրանք էլ են զայրանում ծեր տարիքից, ինչպես ինքը։ Բանաստեղծության երրորդ մասում՝ թողնելով իր կտակը, Եյթսն առանձնացնում է խնդրիլուծման իր երկու հիմքերը՝ հպարտությունն ու հավատը։ Միայն խտացված հպարտությունն ու անսանձ հավատը կարող են հիմք դառնալ խիզախության համար՝մարտահրավեր նետելու ծերության ոտնձգություններին։ Հավերժության մասը դառնալու ձգտումը «Նավարկության» մեջ փախուստ էր ծերացող մարմնի իրականությունից, իսկ «Աշտարակում» արդեն Եյթսը քաջությամբ դեմ է դուրս գալիս դրան։ Իրանցյալի հետ հաշտվելով՝ պոետը հաշտվում է նաև ծերացող մարմնի հետ. «…beingdead, we rise, / Dream and so create / Translunar Paradise» («…մեռնելով՝ մենք ելնումենք, / Երազում և այդպիսով ստեղծում / Անդրլուսնային Դրախտ») [1]։ Շոն Փրայորն «Անդրլուսնային Դրախտը» համարում է «Տեսիլքի» այն դրախտը,որը Եյթսը դնում է գալարների շրջապտույտից անդին [3]։ «Դա տեսանելի աշխարհիցայն կողմ գտնվող այն տարածքն է, - գրում է Դեյվիդ Ռոսը, - որտեղ հոգին և մարմիննիրենց կատարելության մեջ են» [4]։ Ջոն Անթերեքերն էլ այդ դրախտը համարում էմարդու ստեղծածը, ինչպես արվեստի գործերը. այն պահպանում է գոյությունն իրստեղծողից հետո էլ, որ ձևի ապագայի մարդկանց [5]։ Հիշողություններն ու փորձերը պոետի համար դառնում են գործիքներ, որոնք նածառայեցնում է հաղթանակին, որը «մարդկանց խելագարության էր հասցնելու» («Forif I triumph I must make men mad») [1]։ Ակնարկելով արվեստի խենթացնող ազդեցությունը մարդու վրա՝ Եյթսը «Աշտարակում» արդեն մարմնի ծերացման աբսուրդիդեմ հաղթանակը տեսնում է ոչ թե բյուզանդական հավերժության, այլ սեփականարվեստ-դրախտի մեջ։ Կուտակված էներգիան կարելի է ուղղել ավելի երևակայական՝«անդրլուսնային» արվեստի ստեղծմանը։ «Եյթսը, - գրում է Վիրջինիա Փրուիթը, համոզ-մունքների իր անձնական դասակարգման բարձր տեղին է վերադարձնումուժն անսանձ կամքի» [6]։ Եթե «Նավարկության» մեջ նա իր հոգին վստահում էիմաստուններին, այստեղ պոետը որոշում է ստեղծել այն։ Այսպես նա ձևում է իրհոգին, որը նյութականանում է պոեզիայի մեջ, որն էլ իր հերթին ձևում է հետո եկողմարդկանց։ Հոգու գերակայության շրջանն ավարտում է «Ես-ի և Հոգու երկխոսություն»բանաստեղծությունը, որում Եյթսը շարունակում է էության և աշխարհի երկվածությանգաղափարը՝ այս անգամ նախապատվությունը տալով Ես-ին՝ կյանքի սիմվոլին։ Նրա առաջնային կեսը դատաստանի է կանչում հակադրական-դոմինանտկեսին [7]։ Եվ ինչպես իրական, այնպես էլ պոետական աշխարհում եկել էին Եյթսի«Տեսիլք» էզոթերիկ աշխատության մեջ ձևակերպված հակադրական ժամանակները,հետևաբար՝ պիտի հաղթեր Եսը։ Հոգին Եսին կանչում է «հին ոլորուն աստիճանիմոտ» («My Soul. I summon to the winding ancient stair») [1], որի բազմանշանակությանհիմքում մի բան է. այն աշտարակն ու առուն, ներքևն ու վերևը, Հոգին ու Եսն իրարկապողն է։ Ինչպես Հակոբի երազի սանդուղքը, որի մի ծայրը երկնքում էր, մյուսը՝երկրում, և որով ելնում-իջնում էին Աստծո հրեշտակները [8], այս ոլորուն աստիճանովշարժվում է Հոգին՝ կարծես փորձելով գտնել իր տեղն աշտարակում, որի պարիսպըքանդվում է։ Սա ոչ միայն իրական փաստ է, քանի որ Բալիլիի աշտարակն, իրոք,որմածակերով էր, այլև խորհրդանշում է հակադրական ավանդույթը։ Գալարներինման ոլորուն աստիճանի վրա մութ է. Հոգին կարող է ապրել մթության մեջ, որովհետև հոգիների ժամանակը գիշերն է, ինչպես «Բոլոր հոգիների գիշերը» («All Souls’Night») բանաստեղծության մեջ։ Այդ մթության, քաոսի մեջ Հոգին բանտարկված է,որովհետև այն ո՛չ երկրում է, ո՛չ երկնքում։ Ոլորուն աստիճանի վրա թափառում է ոչմիայն նա, այլև միտքը, և Հոգին հրահանգում է միտքը կենտրոնացնել նրա վրա, ինչըբարձրում է՝ խորհրդանշելով Հոգու ձգտումը դեպի վերև, դեպի երկինք, դեպիդրախտ։ Վերևի սիմվոլն է նաև աստղը, բայց այն «ցույց է տալիս թաքնված բևեռը»(«Upon the star that marks the hidden pole») [1], որը երևի թե Հոգու տունն է՝ մտքիցանդին։ Ոլորուն աստիճանի վրա Հոգին թափառող մտքի՝ Եսի ճաղավանդակներումէ՝ մթության մեջ, ինչպես որ աշխարհն է Երկիր մոլորակի ճաղերում [9]։ Եթե Հոգուսիմվոլը ոլորուն աստիճանն է, Ես-ը, երկխոսությունը շարունակելով, որպես իր սիմվոլառաջ է քաշում Սաթոյի սուրը։ Եյթսն իր նամակներում պատմել է ոմն ճապոնացիՍաթոյի մասին, որն իր պոեզիայի երկրպագուն է եղել, և հերթական դասախոսություններից մեկի ժամանակ նվիրել է պոետին իրենց տոհմում մոտ կես դար պահվող մի սուր։ Բանաստեղծության մեջ այս սուրը դառնում է նյութականի, մարմնականի, սեռականի խորհրդանիշը [4], և այն պոետի «ծնկներին է» («The consecratedblade upon my knees / Is Sato’s ancient blade, still as it was») [1]՝ ցույց տալով դրապատկանելիությունը «ներքևին» և հակադրումը «վերևին»։ Այն նաև կայունությանսիմվոլն է, որն ակներև է still բառի բազմակի գործածությամբ, և այս առումով էլհակադրվում է Հոգու քաոսին։ Բայց նրա պատասխանը չի ուշանում. «Why should thelove and war?» («Ինչու՞ պիտի մարդու երևակայությունը՝ / Վաղուց անցած իր ծաղկմանշրջանը, հիշի բաներ, որոնք / Խորհրդանշում են սեր և պատերազմ») [1]։ Սա առաջին քայլն է ընդունելու ծերացող մարմինը, և Հոգին հորդորում է Եսինչմտածել սրի՝ կյանքի մասին, որի ծաղկման շրջանն անցել է։ Փոխարենը նաառաջարկում է մտածել «տոհմական գիշերվա մասին», որը «կարող է ազատել մահվան և ծննդի ոճրից» («Think of ancestral night that can / … / Deliver from the crime ofdeath and birth») [1]։ Տոհմական գիշերը դառնում է ճաղերից ազատվելու ևճշմարտությունն իմանալու միակ ճանապարհը։ Հոգին գիտի, որ ապրողները չգիտենճշմարտությունը և ինքն էլ չգիտի, քանի որ մարմինը, որում ապրում է, դեռ չի մահացել։ Իսկ մեռյալների հոգիներն, ինչպես «Բոլոր հոգիների գիշերը» բանաստեղծության մեջ, գիտեն, և տոհմական գիշերը (Եյթսը «տոհմական» բառով երևի թեակնարկում է անցյալը, որում ապրում են մեռյալները, որոնք գիտեն) արթնանում են՝պատմելու ճշմարտությունը։ Մահվան և ծննդի ոճիրն ակնարկում է նաև վեդայականՍամսարան՝ վերամարմնավորումների, ծննդի և մահվան շրջապտույտը, որից ազատագրումը՝ Նիրվանան, Եյթսի բանաստեղծության մեջ նույնանում է «ազատվածհոգիների աշխարհի» կամ դրախտի հետ, դեպի որը ձգտում է Հոգին։ Եսը շարունակում է պնդել, թե պատրաստ է ևս մեկ անգամ կատարել մահվանև ծննդի ոճիրը։ Սուրը դառնում է ցերեկվա՝ կյանքի սիմվոլը՝ հակադրվելով աշտարակին, որը «գիշերն է խորհրդանշում» («…and all these I set / For emblems of the dayagainst the tower / Emblematical of the night») [1]։ Հոգին գիտի, որ «միայն մահացածները կարող են ներվել»։ Սա խորհրդանշում է քրիստոնեական փրկությունը կամվեդայական նիրվանան. «…man is stricken deaf and dumb and blind, / For intellect no(«…մարդը դառնում է խուլ և համր և կույր, / Քանի որ ինտելեկտը այլևս չի տարբերում/ Լինելը չլինելուց, կամ իմացողին իմացյալից, / Այսինքն՝ բարձրանում է Դրախտ, /Միայն մեռյալները կարող են ներվել, / Բայց երբ ես մտածում եմ դրա մասին, լեզուսքար է») [1]։ Վերջին տողով Եյթսն ակնարկում է պոեզիայի անկարողությունը հասնելուճշմարտությանը կամ Դրախտին՝ այսպես հակադրվելով իր՝ «Նավարկություն դեպիԲյուզանդիայում» և «Աշտարակում» առաջարկած թեզին։ Հետաքրքիր է, որ այսբանաստեղծության մեջ Եյթսը հոգու և մարմնի, կամ մահվան ու կյանքի կոնֆլիկտըլուծում է հօգուտ կյանքի, և Հոգին, չստանալով Եսի աջակցությունը և չկարողանալովմահանալ ու անցնել մյուս աշխարհ, հետ է քաշվում, որից հետո սկսվում է այս կյանքիգովերգումն ու փառաբանումը։ Եթե Հոգին ներումը տեսնում էր մահվան մեջ, Եսնիրեն է ներում, և պատրաստակամություն հայտնում «ապրելու ամենը նորից» («I amcontent to live it all again») [1]՝ այսպես վերահաստատելով սամսարան։ Նա եզրակացնում է, որ պատանեկան անճարակության, ապականված մարմնի, իր հոգունօտար կնոջ պատճառած տառապանքների, մարդու ցավի ու անավարտության մեջ նա1 Անգլերեն «ought» բառը նաև նշանակում է «ոչինչ, զրո»՝ որպես aught, nought բառերի ուղղագրությանտարբերակ։ ամեն դեպքում երջանիկ է։ Սկսվում է տոն ու փառաբանություն ամեն ինչի՝ աղերսելովերկխոսությունն Ուիթմենի «Երգ իմ մասին» բանաստեղծության հետ. «We must laughand we must sing, / We are blest by everything, / Everything we look upon is blest» («Մենքպիտի ծիծաղենք ու պիտի երգենք, / Մենք օրհնված ենք ամեն ինչով, / Ամենն, ինչտեսնում ենք, օրհնյալ է») [1]։ Այս տրամադրությունը պահպանված է նաև «Երերում» բանաստեղծությանչորրորդ մասում, որտեղ Եյթսը նկարագրում է, թե ինչպես է ինքը լոնդոնյանխանութից նայում փողոցում քայլող մարդկանց ու հանկարծ զգում մեծ երջանկություն.«It seemed, so great my happiness / That I was blessed and could bless» («Ես օրհնյալ էիև կարող էի օրհնել») [1]։ Ի վերջո, Եյթսն այս բանաստեղծությունից դուրս ո՛չ Հոգու կողմից է, ո՛չ Ես-ի։ Նա այն գիտակցության ջատագովն է, որը ծնվում է սրանց հակադրությունից [4]։ «Բառեր երաժշտության համար միգուցե» շարքում խենթ Ջեյնը հանդիպում էեպիսկոպոսին, որը նրան փորձում է համոզել, որ ապրի «երկնային տանը, ոչ թե ինչոր գարշելի խոզանոցում» («Live in a heavenly mansion, / Not in some foul sty») [1], որըմարմնի աշխարհն է։ Ջեյնը չի ընդունում մարմնի և «երկնային տան» հակադրությունը. «Fair and foul are near of kin, / And fair needs foul, I cried» («Գեղեցիկն ուգարշելին արյունակիցներ են / Եվ գեղեցիկը կարիք ունի գարշելիի, - գոռացի ես») [1]։ Սա ոչ այնքան մարմնի և հոգու միասնության, որքան մետաֆիզիկական խնդիրէ լուծում Եյթսի պոեզիայում։ Գոյության Միասնությունը, կամ այն ճշմարտությունը, ործնվում է հակադրությունների միասնությունից, ենթադրում է ոչ միայն մարմնի ևհոգու, այլև ներքևի ու վերևի, հակադրականի և առաջնայինի, մահվան ու կյանքի,գարշելիի ու գեղեցիկի միասնություն, որոնք «իրար կարիքն ունեն»։ Եթե վաղ շրջանի ստեղծագործություններում Եյթսը գտնում էր «երկու ծայրահեղությունների» ներդաշնակության ելքը հավերժ գեղեցիկի միջոցով, ապա ուշ շրջանում, երբ Եյթսի մետաֆիզիկական ընկալումներն արդեն փոխվում են, երերմանլուծումը դառնում է ոչ թե խաղաղ վարդը, այլ կրակի շունչը, որը «գալիս է կործանելուցերեկվա և գիշերվա ներհակությունը» («A brand, or flaming breath, / Comes to destroy/ All those antimonies / Of day and night») [1]։ Եյթսն Օլիվիա Շեքսպիրին մի առիթովգրել է, թե «սրակիրը ի վերջո հրաժարվում է սրբից, բայց ոչ առանց երերման» [10]։ Գիտենալով «Ես-ի և Հոգու երկխոսության» մեջ առկա սիմվոլները, հասկանալի է, որսրակիրը մարմինն ընտրող մարդն է, իսկ սուրբը՝ հոգին։ Ստացվում է, որ խենթ Ջեյնիընտրությունը հօգուտ մարմնի վերջնական չէ. այն չի կարող առանց երերման լինել։ Շարունակելով այս թեման՝ «Երերում» բանաստեղծության մեջ Եյթսը մարդունպատկերում է երկու ծայրահեղությունների միջև, որոնցից ընտրություն կատարել չիկարող։ Նա միշտ պիտի մնա դրանց միջակայքում, և հենց այդտեղ էլ, ըստ Եյթսի,ծնվում է նոր գիտակցությունը, և պոետը հարցնում է. «But if these be right / What isjoy?» («Ի՞նչ է ուրախությունը») [1]։ Հարցը ծնվում է կյանքի ու մահվան, և դրանցհետևող մյուս հակադրությունների միջից։ Հաջորդ տան մեջ հակադրություններըպատկերվում են որպես ծառի երկու կեսեր։ Մի կեսը կանաչ է, մյուսը՝ կրակ։ Երկատվածության մեջ, սակայն, յուրաքանչյուր կեսն ամբողջական է ինքն իր համար[1]։ Եյթսն ակնարկում է, որ մի ծայրահեղությունը ունակ է ամբողջապես կլանելումարդու իրականությունն, ինչպես իր դեպքում։ Բյուզանդիայի կամ հոգու ընտրությունն սկսում է նավարկություն, որը չունի «մյուս կեսի» կարիքը. Բյուզանդիանամբողջական է իրենով։ Եվ ինչպես «կրակն է կրակից ծնվում» («flames begotten offlame (‘Byzantium’)») [1], այնպես էլ այս ծառի երկու կողմերն իրենց նորացնում են ուվերածնվում։ Այս երկու հակադրությունների դիմաց Եյթսը դնում է Աթիսի՝ փռյուգիական աստվածներից մեկի նկարը։ Նրա մասին բազմաթիվ լեգենդներ կան, բայցմեզ համար կարևոր է այն փաստը, որ Աթիսն ամորձահատել է իրեն դեմոնի ներշնչածմոլեգնության ժամանակ։ Զևսի միջամտությամբ Աթիսի հոգին անցնում է սոճու մեջ,որի մոտ տեղի էր ունեցել կաստրացիան։ Աթիսի երկրպագությունը կապված է հենցծառի հետ, որի շուրջ հին ժամակներում հավաքվում էին հավատացյալները ևթմբուկների ուղեկցությամբ պաշտամունքի պար կատարում։ Այս պատկերն ակնարկելով՝ Եյթսը գրում է, որ երերման մեջ գտնվողը Աթիսի նկարի առաջ (պաշտամունքիէքստազային վիճակում) «կարող է չիմանալ՝ ինչ գիտի, բայց չգիտի վիշտ» («And hewhat he knows, but knows not grief») [1]։ Այսպես պոետն առաջարկում է ուրախությանսահմանումներից մեկը՝ հանձնվելն աստվածներին և նրանց պաշտամունքի միջոցովհակադրությունների հաղթահարումը։ Այստեղ կարելի է գտնել նաև քրիստոնեականարձագանք։ Ամեն ինչ թողնել Աստծո կամքին. «Հայրն ավելի լավ գիտի»։ Աթիսիընտրությունը, մեր կարծիքով, պատահական չէ, քանի որ ամորձահատված Աստվածընույնպես կարծես ներհակությունների բացակայության՝ անդրոգենության ակնարկ էպարունակում։ Եվ նրա նկարը դրվում է ծառի երկու հակադիր կողմերի միջև՝ ցույցտալով դրանց միավորումը, կամ գոնե հակադրությունների չեզոքացումը, որին էլձգտում էին նրա երկրպագության ժամանակ որպես զոհաբերում Աթիսի օրինակովիրենց ամորձահատող ֆանատիկները։ Եյթսը բանաստեղծության մյուս տան մեջ շարունակում է մերժել կյանքը՝կանանց, երեխաներին, և սկսում է պատրաստվել մահվան։ Նա նաև մերժում է «բոլորգործերը ինտելեկտի և հավատի, և ամեն ինչ, որ սեփական ձեռքերն են ստեղծել»tomb») [1], եթե դրանք հարմար չեն այն մարդու համար, ով պիտի հպարտ ու ծիծաղովմոտենա մահվանը։ Մահվանը համակերպվելու այս զվարթությանը լրացնելու է գալիսվեցերորդ տան մեջ կրկնվող նախադասությունը. («What’s the meaning of all song? /Let all things pass away.») «Թող ամեն բան անցնի» [1]։ Անտիկ Չինաստանի դաշտերինոր կտրված խոտի հոտը, Բաբելոնի և Նինվեի պատերազմները, գիշերվա ուցերեկվա հաջորդականությունը բերում են ամեն ինչի անցողիկության գիտակցումը,և միայն դրանից հետո է հնարավոր մահվանը «բաց աչքով» մոտենալ։ Հակադրությունների խնդիրը բանաստեղծը խտացնում է նախավերջին տանը՝այս անգամ երկու բևեռներին տալով Հոգի և Սիրտ անվանումները.Հոգի. Ձգտիր իրականությանը, բաց թող թվացյալ երևույթները։ Սիրտ. Ի՞նչ, լինեմ ծնված երգիչ, և թեմայի պակա՞ս ունենամ։ Հոգի. Եսայու կայծը, ի՞նչ ավելին կարող է մարդը ցանկանալ։ Սիրտ. Համրացած կրակի պարզությունում։ Հոգի. Նայի՛ր այդ կրակին, փրկությունն է քայլում ներսում։ Սիրտ. Ի՞նչ թեմա ուներ Հոմերոսը, եթե ոչ ադամական մեղքը [1]։ Ինչպես «Երկխոսության» մեջ, Հոգին այստեղ ձգտում է մի իրականություն, որըթվացյալ, այսինքն՝ աշխարհիկ, ձև ունեցող երևույթներից անդին է։ Սիրտը, որնայստեղ փոխարինում է Եսին, իրեն ի ծնե երգիչ է համարում։ Եյթսը հավաքականմարդուն պատկերում է որպես մի պոետի, որը չի կարող թեմայի պակաս ունենալ,կամ սպանել իր կենսական երաժշտականությունը։ Հոգին, ի պատասխան, մատնանշում է Եսայու կայծը՝ այն համարելով ամենացանկալի բանը։ Պղծաշուրթ Եսայունսերովբեներից մեկը տալիս է ունելիով վերցրած կայծ, որը շուրթերին մոտեցնելուդեպքում հանում է բոլոր անօրենություններն ու մաքրում մեղքերից [8]։ Մինչև Հոգինփրկությունը տեսնում է մաքրագործող կրակի մեջ, Սիրտը՝ մարդ-պոետը, դրանումհամրանում է։ Նա իր երգի թեման նույնացնում է Հոմերոսի՝ ամենամեծ պոետներիցմեկի թեմայի հետ, որը ադամական մեղքն էր։ «Per Amica Silentia Lunae» մեծ էսսեումԵյթսը գրում է. «Կան երկու իրականություններ՝ երկրայինը, և կրակի վիճակը» [11]։ Երկրային վիճակում, ըստ Եյթսի, հանդիպում են բոլոր հակադրությունները, և միայնայստեղ է հնարավոր ամբողջական ազատությունը։ Կրակի վիճակում ամեն ինչհանգիստ է։ Դրա համար էլ Հոգին փրկությունը տեսնում է կրակի, կամ վերերկրայինմաքրագործող իրականության մեջ, իսկ Սիրտն ընտրում է Հոմերոսի ուղին, ումհամար չկար «փրկություն», և ում միակ երգն ադամական մեղքն էր, կամ մարդու«ճանապարհը դեպի ներքև» (Հոմերոսը նաև հակադրական ժամանակների սիմվոլնէ)։ Ինչպես «Երկխոսության» մեջ, Եյթսն այստեղ էլ ընտրում է «կյանքի կեղտոտառուները», և հաջողություն ասում կաթոլիկ միստիկ Ֆոն Հյուգելին։ Վերջինս իրկրոնական ուսումնասիրություններում կարևորել է միստիկականության զգացողության փորձառությունը։ «Երերման» վերջին տան մեջ Հոգու աշխարհը դառնում էբացարձակ քրիստոնեական։ Եյթսը, նմանեցնելով իրեն Հյուգելին, իր հավատն էարտահայտում քրիստոնեական հրաշքի հանդեպ և հիշում Սուրբ Թերեզայի մարմնիվերաբերյալ առասպելն, ըստ որի՝ նրա դին չի փտել, և դրանից միշտ անուշաբույր էտարածվում։ Եյթսը համարում է, որ այս հրաշքների պատասխանատուն մի ձեռք է՝ակնարկելով աստվածային մեկ էությունը. «Those self-same hands perchance /(«Հենց այդ նույն ձեռքերը միգուցե / Հավերժացրել են մարմինը մերօրյա սրբի, որ միժամանակ / Փորել են Փարավոնի մումիան») [1]։ Այս ձեռքերը մարդու ձեռքեր չեն, այլ Աստծո, կամ էլ մարդու ձեռքեր, բայցաստվածային առաջնորդությամբ։ Հրաշքների թվարկումից հետո Եյթսն ինքն իրենհարցնում է. «Ես քրիստոնյա՞ եմ դարձել»։ Նա կարող էր իր համար ընտրել այն հավատը, որն ամենահարմարն է գերեզմանի համար, բայց վերադառնալով հակադրականությանը՝ նա աշխարհում իր դերը համարում է նախապես կանխորոշված. «Did I-- play a predestined part. / Homer is my example and his unchristened heart» («Հոմերոսնէ իմ օրինակն ու իր չմկրտված սիրտը») [1]։ Թվում է, թե պոետը Հոգու և Ես-իհակադրությունը նորից լուծում է հօգուտ Ես-ի, բայց ամենավերջին տողում«Երերումը» ավարտվում է երերմամբ. «So get you gone, Von Hugel, though withblessings on your head» («Դե գնա՛, Ֆոն Հյու՛գել, բայց օրհնությամբ») [1]։ Եյթսը և՛հաջողություն է ասում «հոգու աշխարհին», և՛ օրհնում ու իր խոնարհումը ցույց տալիսդրան։ Մելվին Ուիլյամսը «օրhնողի» և «օրհնություն ստացողի» այս հեգնական դերափոխության մեջ տեսնում է Եյթսի նամակներից մեկում հնչած մտքի արձագանքը.«Արվեստները, իմ համոզմամբ, իրենց ուսերին են վերցնելու բեռները, որ ընկել ենհոգևորականների ուսերից» [12]։ Այսպես պոետը տալիս է բանաստեղծության առաջին տան մեջ հնչեցրածհարցերի պատասխանը, որը չի սահմանափակվում վերլուծված բանաստեղծություններով, այլ ընդգրկում է իր ամբողջ պոետիկան։ Մարդը պիտի ապրի երերմանմիջակայքում. և՛ առաջնային հակվածությամբ դեպի կյանքն ու աշխարհը, և՛հակադրական մերժողականությամբ.Ես ողջունում եմ գերմարդուն.Ես անվանում եմ դա մահ կյանքի մեջ և կյանք մահվան մեջ [1]։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ[2] Curtis B., Yeats's Byzantium Poems։ 05.03.18). [8] Աստուածաշունչ Մատեան Հին և Նոր Կտակարանների, Էջմիածին, Մայր Աթոռ Ս.Էջմիածին և Հայաստանի Աստվածաշնչային ընկերություն, 2001, Ծննդոց 28։ 10-13,Եսայի 6։ vol 20, is 4, USA, Marquette University,Առաքելյան Համլետ ՀՈԳՈՒ ԵՎ ԴԵՊԻ ՄԱՀ ՇԱՐԺՎՈՂ ՄԱՐՄՆԻ ԿՈՆՖԼԻԿՏՆ ՈՒ. Բ. ԵՅԹՍԻ ՈՒՇ ՇՐՋԱՆԻ ԲԱՆԱՍՏԵՂԾՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐՈՒՄԲանալի բառեր՝ հոգի, ծերացող մարմին, իռլանդական անգլալեզու պոեզիա,երերում, երկու ծայրահեղություն, առաջնայնություն և հակադրականություն։

example1868

example1868

Հոդվածի նպատակն է Սմբատ Ա Բագրատունու տարածքային ձեռքբերումների հնարավորինս ամբողջական պատկերի ստացումը, որը շոշափելի նշանակություն ունի այս արքայի պատմական դերի գնահատման գործում։ Փորձ է կատարվել հաղթահարել այնպիսի դժվարություններ, ինչպիսիք են սկզբնաղբյուրների արժանահավատության հարցադրումն ու տարբեր հետազոտողների տեսակետների տարամիտումը։ Ուսումնասիրությունը հանգել է եզրակացության, որ Սմբատ Ա-ի Նահատակ մականունը ամենևին էլ չի համապատասխանում նրա ռազմաքաղաքական իրական վաստակին, ուստի ավելի տեղին է Բագրատունի այս արքայի՝ որպես հմուտ ռազմական գործչի հիշատակումը նրա ունեցած Տիեզերակալ տիտղոսի հետ մեկտեղ։

ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ԹԱԳԱՎՈՐՈՒԹՅԱՆ ՏԱՐԱՔԱՅԻՆ ԸՆԴՈՒՆՈՒՄԸ Մի շարք իրադարձություններ, որոնք տեղի են ունեցել Սմբատ Ա Բագրատունու օրոք Բագրատունու օրոք, ամբողջ թագավորությունում։ Այս հանգամանքը շատ բացասաբար է ազդում Սմբատ Ա-ի գործունեության գնահատման վրա։ Պատահական չէ, որ նրան տրվեց «Նահատակի պատվավոր անուն» 1, ինչը, լինելով վերոնշյալ իրականության արդյունք, ոչ մի կապ չունի Սմբատ Ա-ի իրական ռազմաքաղաքական վաստակի հետ։ Անդրադառնանք Սմբատ I- ի տարածքային նվաճումներին և հարակից մի շարք հարցերի, որոնք որոշիչ են այս արքայի նահատակի կերպարը հաղթահարելու հարցում։ 890 Աշոտ Ա Բագրատունու մահվանը հաջորդեց լուրջ ներքաղաքական ճգնաժամ։ Չնայած Արշակունյաց 2-րդ շրջանից ժառանգված քաղաքական ավանդույթը նախատեսում էր հայրական գահի փոխանցումը ավագ որդուն, այնուամենայնիվ Սմբատ Ա-ի թագավորական իրավունքները վիճարկում էր նրա քեռին Աբաս Սպարապետը։ Ի վերջո, վերջինս տեղի է տալիս, և Սմբատը, վերցնելով իր թագավորության առաջին հաղթանակը, հաստատվում է իր հոր գահին։ 890-ականներ Առաջին կեսը Սմբատ I- ի համար ավելի բարենպաստ չէր արտաքին քաղաքականության տեսանկյունից։ Արաբական խալիֆայության վերահսկողությունը ամբողջությամբ չվերացվեց, և Ատրպատականի Ավշին ամշինը իրավունք ստացավ Հայաստանից հարկեր հավաքել։ Այս պայմաններում հայ արքան տպավորիչ նվաճում գրանցեց 893 թվին ՝ գերակշռելով Դվինում։ Հովհաննես Դրասխանակերտցին Դվինում նշում է որպես «գլխավոր ոստիկան, քաղաքի հրամանատար» Մահմեթ մ Ումա 4 եղբայրներին, որոնք, ըստ Ա. Ըստ Տեր-ondոնդյանի, նրանք քաղաքում են հաստատվել Աշոտ I- ի թագավորության վերջին տարիներին կամ սկզբին Սմբատ I. 5։ Նրանք ընդվզեցին հայոց թագավորի դեմ ՝ հրաժարվելով շարունակել կատարել իրենց վասալ պարտականությունները, հարկեր վճարել ու զորքեր տրամադրել։ Միայն շուրջ 2 տարի տեւած պաշարման շնորհիվ հնարավոր եղավ կոտրել ապստամբների դիմադրությունը։ Փախուստի ճանապարհին 1 Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. A, S. Էջմիածին, 2001, էջ. 1203 թ. 2 Արշակունյաց թագավորության հետ հաջորդական կապի հիմնավորումը այնքան կարևոր էր, որ այն դարձավ Հովհաննես Դրասխանակերտցիի պատմական հայեցակարգի առանցքային կետը։ Տե՛ս Դարբինյան-Մելիքյան Մ., Հովհաննես Դրասխանակերտցու պատմական հայեցակարգը, «ՊԲՀ», 1983. 3, էջ 119-125։ 3 Դրասխանակերտցի հայոց կաթողիկոսի պատմություն, հայոց, քննություն։ բնագիր ՝ Մ.Էմինի, Երեւան, 1996, էջ 146-150։ 4 Նույն տեղում, էջ 164։ 5 Տեր-ondոնդյան Ա., Դվին քաղաքի ժամանակագրությունը IX – X դդ., «Տեղեկագիր» (ակադեմիական գիտություն), 1957, 10, էջ 13։ Արաբ եղբայրները ձերբակալվեցին և ուղարկվեցին «կայսր Լեոյի երկաթյա շղթան» 1։ Այսպիսով, իր թագավորության առաջին իսկ տարիներին Սմբատ I- ը լուրջ հաջողությունների հասավ ՝ Դվինը հարակից շրջանների հետ թագավորական տիրույթներին միացնելով։ Այն մեծ ռազմական հաղթանակ լինելուց բացի, հայկական թագավորության համար բացեց նաև առևտրի և տնտեսական զարգացման լայն հնարավորություններ 2։ 893-ին Դվինի գրավմանը հաջորդեց Կարինի շրջակայքի միացումը Բագրատունիների արքայական տիրույթներին։ Ինչպես հայտնի է, Սմբատ I- ը առեւտրական պայմանագիր էր կնքել Բյուզանդիայի հետ 3։ Գտնվելով չեզոք դիրք պատերազմող արաբական խալիֆայության «Բյուզանդական կայսրություն» -ի միջեւ ՝ Բագրատունի Հայաստանը միջազգային առևտրի ոլորտում ձեռք է բերում պոտենցիալ տարանցիկ երկրի դերը 4։ Համաձայնագրի ստորագրումից հետո Դվին-Տրապիզոն մայրուղին վերաբացվեց, որի անվտանգությունն անպայմանորեն բերեց տարածքային նոր ձեռքբերումների։ Այսպիսով, մայրուղին անցնում էր Բասենու Կարինի նահանգներով, որտեղ հիմնադրվել էին արաբական գաղութներ։ Մի կողմից, Սմբատ I5- ի կողմից Ավազանը գրավելու մասին Անանուն խոսակցության վկայությունը, մյուս կողմից `Կոնստանտին theիրանի զեկույցը Ավազանի և Կարինտացիների արշավանքների մասին 6A։ Եղիազարյանին ստիպեցին ենթադրել, որ հայ-բյուզանդական համատեղ ուժերը, ձեռնարկելով վերոհիշյալ մայրուղու անվտանգության ապահովումը, գրավել են Բասենը և Կարինի շրջակայքը 7։ Կայսրությունը երկու անգամ (895, 902) փորձեց գրավել Կարնո ամրոցը, բայց չկարողացավ 8։ Այսպիսով, աղբյուրների տրամադրած տեղեկատվությունը հնարավորություն է տալիս շատ հավանական համարել Կարինի շրջանի միացումը արքայական տիրույթներին։ Հետաքրքիր է, որ մի քանի արաբ պատմաբաններ հայտնում են, որ Տրապիզոնը պատկանել է Հայկական կայսրությանը 9։ Այնուամենայնիվ, պետք է խոստովանենք, որ հայկական և բյուզանդական աղբյուրներում նման տեղեկատվության բացակայությունը թույլ չի տալիս միանգամայն ընդունելի համարել նշված նավահանգստի պատկանելությունը հայկական թագավորությանը։ Սմբատ Ա Բագրատունու մղած պայքարի հաջորդ դրվագը կապված է Տարոնիհայի հետ։ Շայբան տոհմի Ահմադը բնակություն հաստատեց Միջագետքում ՝ վերջ տալով Արզնի ամիրայության գոյությանը, Աղձնիք գավառի տարածքը միացրեց իր տիրույթներին։ Հետո ամիրան հավակնություններ տվեց Տարոնին տիրանալու համար։ Օգտվելով Վասպուրականի իշխանների ներքին տարաձայնություններից ՝ Ահմադ Շայբանը անցավ «Գագիկ Աբումրվանի» և նրանց վերջիններիս գործողություններից դժգոհողների կողմը 10։ Սմբատ I- ը, որը քաղաքական պատճառներով ստանձնել էր Գագիկ Աբումրվանին հովանավորելու գործը, կորցրեց ենթակա իշխանների աջակցությունը 1 Հովհաննես Դրասխանակերտցի, էջ. 164 թ. 2 Դվինի նվաճման մասին մանրամասների համար տե՛ս Տեր-ondոնդյան Ա., Արաբական էմիրությունները Բագրատունի Հայաստանում, Երևան, 1965, էջ 112-116։ Եղիազարյան Ա., Հայ Բագրատունիների կայսրությունը (885-908), Երեւան, 2011, էջ 236-238։ 3 Հովհաննես Դրասխանակերտցի, էջ 160-162։ 5 Անանուն զրույցի պատմություն։ ենթադրյալ Շապուհ Բագրատունի, Երեւան, 1971, էջ. 159 թ. 6 Կոստանդին Tsիրանացին, «Օտար աղբյուրներ Հայաստանի և հայերի մասին», հ. 6, թարգմ. ՝ Հ.Բարտիկյան, Երեւան, 1970, էջ 14-15։ 7 Եղիազարյան Ա., Էջ 248, 88, նշվ. 3 8 Կոստանդին theիրանը, էջ 14-15։ 9 Արաբ պատմաբանների վկայությունների թարգմանության համար տե՛ս Եղիազարյան Ա., Էջ 54-55։ 10 Վարդանյան Վ., Վասպուրականի Արծրունյաց թագավորություն, Երեւան, 1969, էջ 140-147։ Շայբանի ամիրայի դեմ պայքարում։ Վերջապես, 896 թ.-ին Տուղխ գյուղի մերձակայքում տեղի ունեցած ճակատամարտում, Գագիկ Աբումրվանի դավաճանության պատճառով, հայկական բանակը պարտվեց ՝ տալով 5000 սպանված 1։ Ամիրայի մահից երկու տարի անց Տարոնի կառավարությունն ազատագրվեց արաբական տիրապետությունից 2։ Դրանից հետո Տարոնի իշխան Գրիգորը, իշխող տեսակետի համաձայն, ամբողջովին անկախ էր 3 կամ գրեթե չէր ենթարկվում Սմբատ I. 4-ին։ Մինչդեռ, ըստ Անանունի վկայության, Տարոնի իշխանները ՝ Գրիգորը և Գագիկը, մասնակցում էին աբխազական ներխուժմանը Սմբատ I5։ Այս հանգամանքը համարելով վասալական պարտքի կատարում ՝ գիտնականներից մեկը կարծիք հայտնեց, որ Տարոնի կառավարությունը շարունակում է մնալ հայկական կայսրության մաս 6, ուստի, չունենալով անմիջականություն Սմբատ Ա-ի կայսրության հարավային սահմաններում 7, մենք ավելի հակված ենք մտածելու որ Բագրատունիների թագավորությունը 898 թվին այնուհետև Տարոնին ընդգրկեց հարավում։ Առանձնահատուկ նշանակություն ունի Սմբատ I- ի երկրում հաստատված արաբական էմիրությունների հարաբերությունների հարցը։ Եթե ​​Աշոտ Ա-ի օրոք վերջինս ընդունում էր հայոց թագավորի գերակայությունը, ապա իրավիճակը փոխվեց հաջորդ թագավոր Բագրատունու գահակալմամբ։ Մի կողմից, էմիրությունները, փորձելով օգտվել Սմբատ I- ի և Սաջյան էմիրությունների բախումից, սատարեցին Ատրպատականին, իսկ մյուս կողմից ՝ հայերը վճռական էին պայքարելու Արաբական էմիրությունների դեմ, որոշ դեպքերում նույնիսկ հետապնդելով նպատակը։ դրանք վերացնելու։ Սմբատ I- ի հաղթանակը կատարյալ էր հատկապես Դվինի և Կարինի էմիրությունների դեմ պայքարում։ Ինչ վերաբերում է կայսրերի էմիրություններին և ութոտնուկներին, ապա Սմբատն այս հարցում առաջնորդվում էր ՝ վերջինիս հնարավորինս թուլացնելով։ Այս առումով ուշագրավ է Անանուն զրույցի վկայությունը. «Եվ քանի որ կար մի Տաճիկ, որի անունը Ապուհեչր էր, (Սմբատ I - ՍԲ) Բերկրոյի ամրոցն էր։ Եվ նա քաղաքը տվեց Արճեշ տաճկին, որը Դարբանդ քաղաքից եկել էր Եվզաղկոթի գավառ, մեկ այլ Տաճկի »8։ Առաջին հայացքից նշված շրջանների տերերի փոփոխությունը նշանակալի չէ, քանի որ երկու դեպքում էլ իշխողները արաբներ են։ Իրականում, սակայն, Սմբատ Ա-ն իր քայլով միանգամից լուծում է երկու կարևոր խնդիր։ Նախ, արաբական այլ գործիչներին կայսրերին պատկանող տարածքները հանձնելով այլ արաբ գործիչներին, հայ արքան այս էմիրությունը ենթարկեց իր անվերապահ և բացարձակ ինքնիշխանությանը։ Եվ երկրորդ, Սմբատ I- ը լուրջ հակասություն էր հրահրում արաբական կազմավորումների միջև։ « Օրինակ ՝ Դերբենդում և նրա շրջակայքում հաստատված արաբներին Արճեշը հանձնելը, որոնք պատկանում էին արաբների հարավային ցեղին։ Նրանք թշնամիներ էին հյուսիսային ցեղի արաբների, այդ թվում ՝ Կայսիկների, 1 Հովհաննես Դրասխանակերտցի, էջ 176-178։ Թովմա Արծրունի և անանուն, Արծրունու տան պատմություն, բնօրինակ ՝ Վ. Վարդանյան, Երևան, 1985, էջ 366-368։ 2 Տարոնի համար պայքարի մանրամասների համար տե՛ս Տեր-Գոնդյան Ա., Արաբական Էմիրություններ…, էջ 116-120։ Գրիգորյան Գ., Տարոնի Բագրատունիների ֆեոդալական իշխանությունը 9-10-րդ դարերում, Երեւան, 1983, էջ 124-125։ 3 «Հայ ժողովրդի պատմություն», հ. 3, Երեւան, 1976, էջ 84։ 4 Գրիգորյան Գ., Էջ 125։ 5 Անանուն զրույց, էջ 189։ 6 Եղիազարյան Ա., Էջ 106։ 7 Հովհաննես Դրասխանակերտցին նկարագրում է հայկական կայսրության արևմտյան, հյուսիսային և արևելյան սահմանները ՝ առանց հարավի մասին որևէ բան ասելու։ Տե՛ս Հովհաննես Դրասխանակերտցի, էջ. 164 թ. 8 Անանուն զրույց, էջ 161։ քան, այդպիսով, լուրջ հակակշիռ ստեղծել Վանա լճի արաբական գաղութների դեմ։ Նույն նպատակով Սմբատ I- ը Բերկլին հանձնեց օսմանցիներին ՝ սրելով վերջիններիս ու կայսրերի միջեւ լարվածությունն ու թշնամանքը։ Հարկ է նշել Արծրունիների վճռական աջակցությամբ հայ արքայի կողմից կայսրերի ապստամբության ճնշումը 2։ Ինչպես իրավացիորեն նշեց Հ. Ըստ Մարգարյանի, Սմբատ I- ը «և՛ հանդես էր գալիս որպես հայաստանյան բոլոր ուժերի միավորող, և՛ միավորող, և՛ իրացնում էր գերագույն սյուզերենի իրավունքները օտար տիրակալների նկատմամբ» 3։ Եվ սա, եւ Նախիջեւանի ճակատագիրը 902-904 թվականներին։ Իրադարձությունների ընթացքում Ատրպատականի Ամիրա Յուսուֆի անգործությունը վկայում է հայոց արքայի ռազմական ու քաղաքական հզորության կտրուկ վերելքի մասին։ Փաստորեն, Սմբատ I- ը զգալի հարված հասցրեց իր կայսրության մաս կազմող Արաբական էմիրություններին `դրանք վերացնելով կամ զգալիորեն թուլացնելով։ Սմբատ I- ի տարածքային ձեռքբերումները հստակեցնելու տեսանկյունից հարկ է նշել Անանուն զրույցի մեկ այլ ծրագիր։ «Աշխարհը Simpat ay Latay և կառուցեց իր սեփական բերդը» 4։ Ստացվում է, որ հայոց թագավորը իշխում էր Խլաթի վրա ՝ նրա ներկայությունն ավելի կայուն ու ազդեցիկ դարձնելու մտադրությամբ ՝ այնտեղ ամրոց կառուցելով ՝ հավանաբար թողնելով նրան որպես կայազոր։ Սմբատ Ա-ի գրաված տարածքների շարքում Անանուն խոսակցությունը նշում է Հարքի և Ապահունիկի մասին 5։ Կոստանդին iranիրանացին 6-ը վկայում է հայ թագավորի կողմից Հարքի գրավման մասին, ուստի կասկած չպետք է լինի, որ նա գոնե Հարքի և Ապահունիքի մի մասը միացրեց Բագրատունիների արքայական տիրույթներին։ Աբխազական արշավանքը Սմբատ Ա-ի գահակալության գլխավոր իրադարձություններից մեկն է։ Քանի որ 7-ն արդեն մանրամասնորեն գրվել է այդ մասին, այստեղ դրան հղելու անհրաժեշտություն չկա։ Միայն նշենք, որ 906-ին տեղի ունեցած ներխուժումը, որի մասին հայտնում են Հովհաննես Դրասխանակերտցին 8, Անանուն անանուն 9-ը և Վրացական գիրքը 10-ը, հանգեցրեց Աբխազիայի թագավորության կողմից Հայկական կայսրության ինքնիշխանության ընդունմանը 11։ Այսպիսով, Սմբատ Ա-ի օրոք Հայկական կայսրության ազդեցության ոլորտն ընդլայնվեց դեպի հյուսիս, ներառյալ Սև ծովի արևելյան ափի աբխազական թագավորությունը։ Շարունակելով հյուսիսային սահմանների հստակեցումը ՝ նշենք, որ, ըստ Ա. Մելքոնյանի, Սմբատ I12– ի օրոք Գուգարկը կցվեց Հայկական Բագրատունյաց կայսրությանը։ Սմբատ I- ի տարածքային ձեռքբերումներից է Ամյուկ ամրոցը։ Ըստ անանուն հաղորդագրության, Ամյուկը գրավում է Ամյուկը Վասպուրականի իշխան Գագիկ Արծրունինուտմանիկների գահից, որին հաջորդում է ամրոցի գրավումը 1 թագավոր Եղիազարյան Ա., Էջ 240-243։ 2 Թովմա Արծրունի և անանուն, էջ 380-382։ Մանրամասների համար տե՛ս Ter-Ghondyan A., The Arab Emirates Em, էջ 120-124։ 3 Մարգարյան Հ., Բագրատունյաց արքաների «Տիեզերական» վերնագիրը, «Հայոց պատմության հիմնախնդիրները», հ. 6, Երեւան, 2005, էջ. 105 թ. 4 Անանուն զրույց, էջ 171։ 5 Նույն տեղում, Պ. 6 Կոստանդին theիրանը, էջ 11։ 7 Տե՛ս Եղիազարյան Ա., Էջ 55-61։ 8 Հովհաննես Դրասխանակերտցի, էջ 202-204։ 9 Անանուն զրույց, էջ 189-193։ 11 Եղիազարյան Ա., Էջ 55-61։ 12 Մելքոնյան Ա., Theավախքը 19-րդ դարում առաջին 20-րդ դարի առաջին քառորդում, Երեւան, 2003, էջ 48-49։ Կան զորքեր։ Yույց տալով իր ռազմաքաղաքական ուժը ՝ Ամյուկը վաճառում է այն գրաված Գագիկ Արծրունուն 1։ Նկատենք, որ Սմբատ Ա-ի տարածքային ձեռքբերումների ցանկը կարող է լրացվել Անանուն խոսքի այլ վկայություններով, բացառությամբ, որ դրանք պետք է խորը ուսումնասիրվեն ՝ խուսափելով դրանց անվերապահ ընդունումից։ Այս հարցի վերաբերյալ որոշ տեղեկություններ կարող են տրամադրվել Սուրբ Մուշի կողմից։ Աղբերիկ վանքի ձեռագիր 2, որի տվյալները և մանրամասն ուսումնասիրության կարիք ունեն։ Փաստորեն, Սմբատ I- ի նվաճումների վերաբերյալ ամբողջական պատկերացում ստանալը կարող է լինել միայն ավելի խորը ուսումնասիրության արդյունք։ Այսպիսով, Սմբատ Ա Բագրատունու տարածքային ձեռքբերումների ուսումնասիրությունը բացահայտում է հայոց արքայի իրական ռազմաքաղաքական վաստակը, որը ոչ մի կապ չունի Նահատակ մականունի հետ։ Այս համատեքստում միանգամայն պարզ է դառնում, որ նա Բագրատունու թագավորներից առաջինն էր, ով կրում էր Տիեզերական 3-ի տիտղոսը ՝ արժանի տեղ զբաղեցնելով հայ կառավարիչների շրջանում։ Սարգիս Բալդարյան ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ԹԱԳԱՎՈՐՈՒԹՅԱՆ ՏԱՐԱՔԱՅԻՆ ԱՐԳԱՈՒՄ IMBAT A. BAGRATUNI TIME Հիմնաբառեր. Ենթադրվող «նահատակ», հաջորդական նվաճումներ, տարածքային ընդլայնում, հայ-բյուզանդական համագործակցություն։

example963

example963

Ուսումնասիրվել է սինթեզված տրիազոլի փոխազդեցությունը մեթիլակրիլատի և ակրիլոնիտրիլի հետ, որի արդյունքում ստացվել են նախկինում գրականության մեջ չնկարագրված N-տեղակալված տրիազոլի ածանցյալներ։ Սինթեզված մեթիլ էսթերի հիման վրա ստացվել է համապատասխան հիդրազիդը և թթուն։ Սինթեզված միացությունների մաքրությունը ապացուցվել է ՆՇՔ-ի մեթոդով, իսկ կառուցվածքները հաստատվել է ՄՄՌ 1H, 13C և ԻԿ սպեկտրալ անալիզի տվյալներով։

3-ԲԵՆԶԻԼ-4-ԱԼԻԼ-5-ՄԵՐԿԱՊՏՈ-1,2,4-ՏՐԻԱԶՈԼԻ ՍԻՆԹԵԶԵՎ ՈՐՈՇ ՓՈԽԱՐԿՈՒՄՆԵՐՕրգանական քիմիայի կարևորագույն խնդիրներից է սինթեզել կենսաբանորեն ակտիվ նյութեր, որոնք կարող են կիրառվել որպես դեղամիջոցներ։ Ազոտ պարունակող հետերոցիկլիկ համակարգերի սինթեզը մեծ հետաքրքրություն է ներկայացնում սկսած անցյալ դարից, շնորհիվ իրենց օգտակարհատկությունների, որոնք թույլ են տալիս դրանց կիրառել վառելիքային, պայթուցիկ նյութերի արտադրություններում, պիրոտեխնիկայում և գերազանցապես քիմիաթերապիայում [1]։ Մասնավորապես՝ վերջին տարիներին տրիազոլների քիմիան արժանացելէ մեծ ուշադրության իրենց կենսաբանական ակտիվության շնորհիվ։ Առավելապես ուսումնասիրվում են 1,2,4-տրիազոլները, քանի որ դրանք ցուցաբերումեն ցածր տոքսիկություն, մեծ կենսաբանական ակտիվություն։ Գրականությանուսումնասիրությունները ցույց են տվել, որ տեղակալված 1,2,4-տրիազոլներըցուցաբերում են այնպիսի հատկություններ, ինչպիսիք են հակաբակտերիալ,հակասնկային, հակաքաղցկեղային, ցավազրկող, հակամալարիալ և այլն [1,2]։ Հակաբակտերիալ Ցավազրկող Հակաքաղցկեղային Ելնելով վերը նշվածից՝ մեր աշխատանքի նպատակն է իրականացնել 3բենզիլ-4-ալիլ-5-մերկապտո-1,2,4-տրիազոլի սինթեզ և նրա բազայի վրա կատարել որոշ փոխարկումներ։ Նպատակին հասնելու համար որպես թիրախային ելանյութ ընտրվել է 3բենզիլ-4-ալիլ-5-մերկապտո-1,2,4-տրիազոլը, որի ստացման համար ուսումնասիրվել է ֆենիլքացախաթթվի հիդրազիդի փոխազդեցությունը ալիլիզոթիոցիանատի հետ էթանոլի միջավայրում նյութերի 1։ 1,2 մոլային հարաբերությանպայմաններում, որի արդյունքում ստացվել է բենզիլալիլթիոսեմիկարբազիդը։ Այնուհետև, ստացվածը ենթարկվել է հիմնային ցիկլացման գրականությունումնկարագրված եղանակով [3], որի արդյունքում սինթեզվել է ելանյութ հանդիսացող տրիազոլը․Հետագայում իրականացվել է ելային տրիազոլի փոխազդեցությունը ակրիլաթթվի մեթիլ էսթերի հետ ացետոնիտրիլի միջավայրում նատրիումի մեթիլատի ներկայությամբ նյութերի 1։ 1,2 մոլային հարաբերության պայմաններում,որի հետևանքով ստացվել է N-տեղակալված տրիազոլ․Այնուհետև սինթեզված էսթերը ենթարկվել է հիդրազինոլիզի հիդրազինհիդրատով էթանոլի միջավայրում օդի ներկայությամբ։ Արդյունքում ստացվածմիացության ՄՄՌ սպեկտրալ անալիզի տվյալները ցույց են տվել, որ բացիհիմնական պրոդուկտից ստացվում է ալիլային խմբի վերականգնման արգասիք, որը հնարավոր չի եղել բաժանել հիմնական պրոդուկտից։ Մեկ մաքուրնյութ ստանալու նպատակով փորձը իրականացվել է ազոտի հոսքում, բայցՄՄՌ սպեկտրալ անալիզի տվյալները ցույց են տվել, որ վերականգնման գործընթաց տեղի է ունեցել։ Հավանաբար պատճառը այն է, որ մեր կողմից օգտագործած ազոտը պարունակել է որոշակի քանակությամբ թթվածին։ Փորձը իրականացվել է նաև օդի հոսքում և արդյունքում բարձր ելքով սինթեզվել էհամապատասխան հիդրազիդը, որի 4-րդ դիրքում ալիլ խմբի փոխարեն պարունակվում է պրոպիլ խումբ։ Իրականացվել է համապատասխան էսթերի հիմնային հիդրոլիզ և ստացվել է համապատասխան թթուն։ Ուսումնասիրվել է նաև ելային տրիազոլի փոխազդեցությունն ակրիլոնիտրիլի հետ ացետոնիտրիլի միջավայրում նատրիումի մեթիլատի ներկայությամբ, որի արդյունքում ստացվել է համապատասխան նիտրիլը։ Ստացված միացությունների կառուցվածքները հաստատվել են ՄՄՌ 1H, 13Cանալիզի տվյալներով։ Գրականությունpotential of 1,2,4-triazole։ A brief review. Pharmacol. Online 1, 1192-1222. 3-ԲԵՆԶԻԼ-4-ԱԼԻԼ-5-ՄԵՐԿԱՊՏՈ-1,2,4-ՏՐԻԱԶՈԼԻ ՍԻՆԹԵԶ ԵՎ ՈՐՈՇ Արփինե ՎարդանյանՓՈԽԱՐԿՈՒՄՆԵՐԲանալի բառեր` տրիազոլ, ալիլ, հիդրազինոլիզ, հիդրոլիզ, հիդրազինով վերականգնումԱմփոփումՍինթեզվել է 3-բենզիլ-4-ալիլ-5-մերկապտո-1,2,4-տրիազոլը և ուսումնասիրվել է նրավարքը տարբեր ռեագենտների հետ։

example2299

example2299

Հոդվածում ներկայացված է ՀՀ-ում զբոսաշրջային ռեսուրսների կադաստր ներդնելու անհրաժեշտությունը` որպես բնագավառը համակարգող և վերահսկող մարմին, որի հիմնական նպատակը ՀՀ զբոսաշրության զարգացման խթանումն է։ Համակարգի ներդրումը հետապնդում է նաև զբոսաշրջային ռեսուրսների արդյունավետ օգտագործման և կայուն կառավարման խնդիրների լուծում, պետական բյուջեի համալրման միջոց, պետական մակարդակով այդ ռեսուրսների հետ կապված հարաբերությունների վերահսկողություն։

ADԲՈՍԱՇՐՈՒԹՅԱՆ INԱՐԳԱՄԱՆ ԿԱԴԱՍՏՐԱԿԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳԻ ՆԵՐՄՈՒՄԱՆ ԿԱՐԳԸ Կադաստրը օբյեկտների վերաբերյալ տվյալների դասակարգված հավաքածու է։ Tourismբոսաշրջության ոլորտում ռեսուրսները գրանցելու, գնահատելու, կառավարելու և արդյունավետ օգտագործելու համար անհրաժեշտ է ներդնել համակարգ, որը կապահովի ոլորտի խանգարող գործունեությունը `ելնելով այս տվյալների շարունակականությունից։ Նման համակարգի մոդելը զբոսաշրջային ռեսուրսների կադաստրն է։ Tourismբոսաշրջության ռեսուրսների կադաստրը տեղեկատվության հավաքածու է, որը ներառում է բնական և սոցիալ-մշակութային օբյեկտների և զբոսաշրջության երեւույթների քանակական և որակական բնութագրերը [1]։ Tourismբոսաշրջության ռեսուրսների կադաստրի ստեղծման հիմնական նպատակն է բացահայտել տուրիստական ​​ռեսուրսների առավել արդյունավետ օգտագործման եղանակները։ Դա անելու համար կադաստրը պետք է պարունակի տուրիստական ​​ռեսուրսների բարդ բնութագրերի վերաբերյալ տվյալներ ՝ ներառյալ դրանց մանրամասն գրանցումն ու դասակարգումը, տնտեսական արդյունավետության որակական-քանակական գնահատումը, յուրացման վերլուծությունը և հեռանկարները, ինչպես նաև դրանց պահպանմանն ուղղված ամենակարևոր միջոցները։ Տվյալների համակարգ մուտքագրումն ապահովելու համար անհրաժեշտ են նորագույն տեխնոլոգիաներ և ծրագրային փաթեթներ, ինչպիսիք են ArcGIS- ը և GPS- ը։ Տեղում տվյալների որոնման համար նպատակահարմար է օգտագործել GPS սարքեր, որոնք ապահովում են տվյալների բարձր ճշգրտություն։ Արդյունքում ստացված տվյալների մշակումը ArcGIS ծրագրային միջավայրում կստեղծի կայքի թեմատիկ քարտեզներ և տվյալների շտեմարաններ։ GIS- ը ավտոմատացված համակարգ է `մեծ թվով քարտեզագրական-թեմատիկ շտեմարաններով, որը միացված է մոդելներին և հաշվարկային գործառույթներին` տարածական քարտեզագրական տեղեկատվությունը մշակելու և փոխակերպելու համար `կառավարման տարբեր որոշումներ կայացնելու համար։ Ընդհանուր նշանակության ԱՏՀ-ն սովորաբար տվյալների հետ ունի հինգ գործառույթ. 1. Ներածում, 2. Վերամշակում, 3. Վերահսկում, 4. Հարցում և վերլուծություն, 5. Արտացոլում [3]։ Ունենալով այս համակարգը ՀՀ տարածքում գործող մարմին ՝ հնարավոր է վերլուծել զբոսաշրջության գրանցված ցուցանիշները, ինչպես նաև իրականացնել զբոսաշրջության ռեսուրսների արդյունավետ օգտագործում և կայուն կառավարում։ Համակարգը ղեկավարող մարմինը կարող է լինել Tourismբոսաշրջության զարգացման հիմնադրամը, որի հիմնական նպատակը զբոսաշրջության ռեսուրսների գրանցումն ու գնահատումն է, ինչպես նաև տեղեկատվական կենտրոնները և զբոսաշրջության զարգացումը խթանող այլ կազմակերպություններ։ Tourismբոսաշրջության ռեսուրսների վերաբերյալ հավաքագրված տեղեկատվությունը հնարավորություն կտա գնահատել զբոսաշրջության զարգացման միտումները և մշակել հետագա առաջընթացն ապահովող ռազմավարություն։ Թեմայի արդիականությունը։ Tourismբոսաշրջության ռեսուրսները հիմք են հանդիսանում ցանկացած ոլորտում զբոսաշրջության զարգացման համար։ Այս ռեսուրսները ձեւավորվում են ինչպես բնական երեւույթների (բնական ձգողականություն) ազդեցության տակ, այնպես էլ մարդկային նպատակային գործունեության արդյունքում։ Երկու դեպքում էլ անհրաժեշտ է դրանք համակարգել `տարածքի զբոսաշրջային ներուժը գնահատելու և տուրիստական ​​ռեսուրսների օգտագործման արդյունավետ պլանավորում իրականացնելու համար։ Հայաստանի Հանրապետությունում այս ուղղությամբ դեռ քայլեր չեն ձեռնարկվել `կապված նորմատիվ-իրավական բազայի անկատարության և մի շարք տուրիստական ​​շրջանների նկատմամբ պետական ​​մակարդակի ուշադրության բացակայության հետ։ Մարզի համայնքների GIS զբոսաշրջության ռեսուրսների կադաստրի ստեղծում։ Tourismբոսաշրջության ռեսուրսների կադաստրի ստեղծումը պետք է իրականացվի հետևյալ հիերարխիայում. Theբոսաշրջության ռեսուրսների կադաստր ստեղծելիս պետք է օգտագործվեն տարբեր աղբյուրների տվյալներ դրանց առկայության և վիճակի հետ կապված, ինչպես նաև տուրիստական ​​ռեսուրսների արդյունքների գրավչության գնահատում։ հարցումներով ստացված։ Tourismբոսաշրջության ռեսուրսների կադաստր ստեղծելիս պետք է հաշվի առնել մի շարք հիմնական սկզբունքներ. Օբյեկտիվություն (տվյալների իսկություն և հիմնավորում), 2. պետության շարունակականություն (տվյալների սիստեմատիկ թարմացում, հստակեցում և ճշգրտում), 3. թափանցիկություն տվյալների համակարգը, դրանց ձևավորումը)։ Tourismբոսաշրջության ռեսուրսների գնահատում, տուրիստական ​​ռեսուրսների դասակարգում։ Այսպիսով, զբոսաշրջության ռեսուրսների կադաստրի ստեղծումը հնարավորություն կտա մասնագիտական ​​տեսանկյունից բացահայտել տարածաշրջանում զբոսաշրջության ուժեղ և թույլ կողմերը `մշակելով զարգացման ռազմավարություն։ Tourismբոսաշրջության ռեսուրսների կադաստր ստեղծելու համար անհրաժեշտ է լուծել հետևյալ խնդիրները. 3. տվյալների բազայի ստեղծում։ Tourismբոսաշրջության ռեսուրսների գնահատում և դասակարգում։ Tourismբոսաշրջության ռեսուրսները գնահատելիս գնահատումից կարելի է տարբերակել հետևյալ տեսակները. Ռեսուրսների քանակական գնահատում, ռեսուրսների որակական գնահատում, ռեսուրսների օգտագործման հնարավորությունների վերլուծություն։ Ռեսուրսների քանակական գնահատումը հնարավորություն է տալիս քանակապես որոշել զբոսաշրջային ռեսուրսները, այսինքն `որոշել դրանց պաշարները։ Որակական գնահատումը թույլ է տալիս օպտիմալացնել տուրիստական ​​ռեսուրսների օգտագործումը, իսկ հնարավոր օգտագործման գնահատումը թույլ է տալիս որոշել ռեսուրսների արդյունավետ օգտագործման շրջանակը և ռեսուրսների օգտագործման տնտեսական, սոցիալական և բնապահպանական հետևանքները [2]։ Տվյալների շտեմարաններ ստեղծելու և կառավարելու համար նախ պետք է դասակարգել տուրիստական ​​ռեսուրսները, ինչը թույլ կտա խմբավորել նույն բնութագրերով մի շարք ռեսուրսներ `խմբին տալու համար նկարագրական տվյալների մի շարք, որոնք հատուկ են այդ խմբին։ Այս գործընթացը կապահովի տվյալների արդյունավետ մուտք և դրանց հետագա որոնում, քանի որ պարզ կլինի, թե տվյալ բնույթի որ օբյեկտն է պատկանում խմբին, ինչ տվյալներ են անհրաժեշտ այդ օբյեկտը նկարագրելու և դրա հետագա օգտագործումն ապահովելու համար։ Սա նշանակում է, որ օբյեկտի նկարագրության տվյալները ընդհանուր կլինեն այդ խմբի բոլոր օբյեկտների համար, և տվյալների բազան լրացնելու համար հավաքվելու են նույն տեղեկությունները։ Օրինակ ՝ հյուրանոցների, կացարանների, այս խմբում ընդգրկված բոլոր այլ օբյեկտների համար հավաքվելու է նույն տեղեկատվությունը. Կոորդինատները, գտնվելու վայրը, աշխարհագրական դիրքը, տարածքը, հյուրատների քանակը և անվճար սենյակները, լողավազանների քանակը, հարակից պուրակը, խաղահրապարակները, դահլիճները, սեփականատիրոջ անունը, անունը և այլն։ Ըստ այդմ ՝ զբոսաշրջային ռեսուրսները կարելի է դասակարգել հետևյալ խմբերի ՝ բնական ռեսուրսներ, տեխնածին ռեսուրսներ [4]։ Բնական ռեսուրսները բնական միջավայրի օբյեկտներ են և այնպիսի երեւույթներ, որոնք առաջացնում են զբոսաշրջիկների հետաքրքրությունը։ Մարդածին կամ մարդածին ռեսուրսները մարդկային գործունեության արտադրանք են։ Տվյալների շտեմարանի օպտիմիզացումը, այսինքն `տվյալների մուտքագրումը, հետագա տրամադրումը խթանելու համար որոնում կատարելու համար այս երկու խմբերը կարող են նաև բաժանվել կատեգորիաների. Բնական ռեսուրսներ. 1. Ռելիեֆի շնորհիվ. Լեռներ, լեռնադահուկային լանջեր, կիրճեր, ձորեր, քարանձավներ, ժայռապատկերներ, լողափեր։ , հրաբուխներ, գագաթներ և ժայռաբեկոր։ 2. Կլիմայի պատճառով. Արևային ճառագայթում, ջերմաստիճան, անձրև, ձյան ծածկույթ, քամի։ 3. Watրեր ՝ ալիքներ և լճեր, լճեր, հանքային ջրեր, կարստային աղբյուրներ, գետեր, ջրվեժներ, սառցադաշտեր, գեյզերներ, ճահիճներ։ 4. Բուսականություն ՝ ծաղիկներ, ծառեր և անտառներ, խոտաբույսեր, սունկ և հատապտուղներ։ 5. Կենդանական աշխարհ ՝ թիթեռներ, ձկներ և երկկենցաղներ, թռչուններ, գիշատիչներ, տնային կենդանիներ։ Մարդկային ռեսուրսներ. 1. Հնագիտական ​​պեղումների, ամրոցների, աշտարակների, պալատների, հուշարձանների, մարտեր տեղի ունեցած պատմական արդյունքներ։ 2. Architարտարապետական. Շատրվաններ, կամուրջներ, ջրատարներ, փողոցներ, հրապարակներ, պատմական ամրություններ, աշտարակներ, արձաններ։ 3. Կրոնական ՝ եկեղեցիներ, վանքեր, դամբարաններ։ 4. Ազգային ՝ հագուստ, կենցաղային իրեր, արհեստանոցներ, ագարակներ, ազգային տոներ, խոհանոց։ 5. Մշակութային-ճանաչողական. Թանգարաններ, ցուցահանդեսներ, պատկերասրահներ, գանձարաններ, համալսարաններ, գիտական ​​կենտրոններ, գրադարաններ։ 6. Amվարճանքի պուրակներ, ջրաշխարհներ, գիտատեխնիկական պարկեր, հանգստի կենտրոններ, դիսկոտեկներ, խաղատներ, գիշերային ակումբներ, բարեր, սրճարաններ, ռեստորաններ։ 7. Սպորտ. Մրցաշարերի դաշտեր, մարզադաշտեր, մարզադաշտեր, լողավազաններ, թիավարման հիմքեր, սահադաշտեր։ 8. Բիզնես. Առևտրի կենտրոններ, տոնավաճառներ, շուկաներ, ցուցահանդեսներ, մասնագիտացված սրահներ։ Ռեսուրսների նման դասակարգումը թույլ կտա լուծել տվյալ ռեսուրսի օգտագործման հետ կապված տարբեր ֆինանսական խնդիրներ։ Տվյալների բազայի ստեղծում։ Ռեսուրսների գնահատմանը և դասակարգմանը հաջորդում է տվյալների շտեմարանի ստեղծման և կառավարման փուլը։ Տվյալների բազան ArcGIS ծրագրակազմին կցված աղյուսակ է, որը տեղեկատվություն է հավաքում ծրագրակազմի միջավայր ներմուծված յուրաքանչյուր օբյեկտի մասին։ ArcGIS- ում ռեսուրսների դասակարգումն առանձնացված է շերտերով `բաղկացած նրանց բնորոշ տեղեկատվությունից։ Յուրաքանչյուր շերտին կցվում է շտեմարանին վերաբերող տեղեկատվություն պարունակող շտեմարան։ Այսպիսով, օրինակ, Իջի պատմական և աշխարհագրական թանգարանի թանգարանը կհավաքի մշակութային-ճանաչողական խմբին պատկանող օբյեկտներին վերաբերող հետևյալ նկարագրական տեղեկատվությունը (Նկար 1)։ Գծապատկեր 1. Այն կարելի է նկարագրել համանման ձևով. Բոլոր առարկաները, որոնք ներառված են ինչպես տեխնածին, այնպես էլ բնական ռեսուրսների կատեգորիայում։ Օրինակ ՝ ջրային ռեսուրսների խմբի համար կհավաքագրվի հետևյալ տեղեկատվությունը. Տեսակը, կոորդինատները (գտնվելու վայրը), հեռավորությունը մոտակա մայրուղուց, ծավալը, գործողության ժամկետը։ Ահա թե ինչպես է անհրաժեշտ մուտքագրել զբոսաշրջության մյուս բոլոր ռեսուրսների բնութագրերը։ Եզրակացություն Tourismբոսաշրջության ռեսուրսները գրանցելու, գնահատելու, կառավարելու և արդյունավետ օգտագործելու համար անհրաժեշտ է ներդնել կադաստրային համակարգ, որը տվյալների համակարգման միջոցով կապահովի այս ոլորտի համակարգված աշխատանքը։ Բոսաշրջության ոլորտում զբոսաշրջային ռեսուրսների կադաստրում ներդրումներ կատարելու մի շարք առավելություններ։ Այս համակարգը կապահովի զբոսաշրջության ռեսուրսների վերաբերյալ տեղեկատվության մուտքագրումը, մշակումը, վերահսկումը և այդ տվյալների արտացոլումը հարցումների իրականացման ընթացքում։ Որոշելու է այս կամ այն ​​տուրիստական ​​ռեսուրսի օգտագործման եղանակը։ Պետական ​​մակարդակում այն ​​վերահսկողություն է իրականացնելու տարբեր հարաբերություններում զբոսաշրջային ռեսուրսների օգտագործման նկատմամբ։ Այն հնարավորություն կտա գնահատել ոլորտի զարգացման միտումները և դրա հիման վրա մշակել զարգացման հետագա ռազմավարություն։ Ապահովել զբոսաշրջության ռեսուրսների կայուն կառավարումը և արդյունավետ օգտագործումը։ Նորագույն տեխնոլոգիաների և ծրագրային փաթեթների օգտագործումը կապահովի տվյալների բարձր ճշգրտություն։ Դա կդառնա պետական ​​բյուջեն համալրելու նախապայման, քանի որ տուրիստական ​​ռեսուրսների օգտագործման համար պետբյուջե վճարված հարկ ու տուրք։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ [1] touristբոսաշրջային ռեսուրսների բնութագրերը, URL. www.studopedia.su/9_40279_kadastrturistskih-resursov.html։ [3] Գոհման Վ., Անդրիանով Վ., Տեղեկատվական տեխնոլոգիաների ոլորտում GIS, URL։ [4] touristբոսաշրջային ռեսուրսների կադաստր, URL։ Մնացականյան ARԲՈՍԱՇՐՈՒԹՅԱՆ PROԱՐԳԱՄԱՆ ԳՈՐԸՆԹԱՈՒՄ ՆԱՐ-ԿԱԴԱՍՏՐԱՅԻՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳԻ ՆԵՐՄՈՒՄԱՆ ԱՆՀՐԱԵՇՏՈՒԹՅՈՒՆԸ Հիմնաբառեր. Տուրիզմի ռեսուրսներ, կադաստր, ArcGIS, GPS, տվյալների բազա, տուրիստական ​​ռեսուրս։

example1132

example1132

Դիէթիլսուլֆոնի պոտենցիալ էներգիայի մակերևույթը հաշվարկվել է B3PW91/6311++G(d,p) և RHF/6-311++G(d,p) մեթոդներով։ Դիէթիլսուլֆոնի պոտենցիալ էներգիայի մակերևույթի անալիզը գազ և հեղուկ ֆազերում ցույց է տվել ինը կայուն կոնֆորմերների առկայություն, որոնք ըստ կառուցվածքի կարելի է բաժանել չորս տարբեր կոնֆորմերների։ Ըստ Բոլցմանի բաշխման օրենքի` հաշվարկվել է դիէթիլսուլֆոնի հավասարակշիռ կոնֆորմերների հարաբերական բնակեցվածությունը` հաշվի առնելով նշված կոնֆորմերների բացարձակ էներգիաները և այլասերման աստիճանները։

ԴԻԷԹԻԼՍՈՒԼՖՈՆԻ ՏԵՍԱԿԱՆ ԿՈՆՖՈՐՄԱՑԻՈՆ ԱՆԱԼԻԶ Սուլֆոնների ուսումնասիրության կարևորությունը պայմանավորված է դրանցֆիզիկաքիմիական յուրօրինակ հատկություններով, կենսաբժշկական և կիրառականնշանակությամբ։ Դիմեթիլսուլֆոնը հայտնաբերվել է մարդու ուղեղում (միջուկայինմագնիսական ռեզոնանսային սպեկտրոսկոպիայի միջոցով [1]) և արյան մեջ [2]։ Վերջին տարիներին լայնորեն հետազոտվում է սուլֆոնների հնարավոր կիրառումըլիթիումական մարտկոցներում որպես բևեռային ապրոտոնային[3-8]։ Գրականության մեջ սուլֆոնների կառուցվածքային հատկությունների ուսումնասիրությունները հիմնականում սահմանափակվում են առաջին հոմոլոգի՝ դիմեթիլսուլֆոնի հետազոտություններով [9-13]։ լուծիչՍույն աշխատանքի նպատակն է դիմեթիլսուլֆոնի հաջորդ հոմոլոգի դիէթիլսուլֆոնի տեսական վերլուծությունը։ Նախորդ աշխատանքներում [14, 15] ամփոփվելեն դիէթիլսուլֆոնի որոշ թերմոդինամիկական հատկությունների, ինչպես նաևլիթիումի քլորիդ/դիէթիլսուլֆոն համակարգի կառուցվածքային և սպեկտրալ հատկությունների հաշվարկային արդյունքները։ Ստորև ներկայացված հետազոտությունըներառում է դիէթիլսուլֆոնի պոտենցիալ էներգիայի մակերևույթի կառուցում,դիէթիլսուլֆոնի կայուն կոնֆորմերների և անցողիկ վիճակների նույնականացում`կիրառելով Հարտրի-Ֆոկի և խտության ֆունկցիոնալի մեթոդները լայն բազիսայինհավաքածուով։ Պոտենցիալ էներգիայի մակերևույթի կառուցումը կարևոր է, քանի որ այն օգնումէ պատկերացնել և հասկանալ պոտենցիալ էներգիայի և մոլեկուլի երկրաչափությանմիջև գոյություն ունեցող կապը [16]։ Պոտենցիալ էներգիայի մակերևույթը մոլեկուլի(կամ մոլեկուլների հավաքածուների) էներգիայի մաթեմատիկական կամ գրաֆիկական կախումն է իր երկրաչափությունից։ Սա հաշվարկային քիմիայի հիմնաքարերից մեկն է։ Տեսական քիմիայի հիմնական խնդիրներից է քիմիական ռեակցիաներում մասնակցող մոլեկուլների և անցողիկ վիճակների կառուցվածքների ևէներգիաների որոշումը։ Հետաքրքրություն են ներկայացնում պոտենցիալ էներգիայիմակերևույթի ստացիոնար կետերը։ Ստացիոնար կետը ՊԷՄ-ի վրա գտնվող կետ է,որտեղ մակերևույթը հարթ է, այսինքն զուգահեռ է հորիզոնական գծին, համապատասխանում է մեկ երկրաչափության պարամետրի (կամ հարթությանը, որինհամապատասխանում են երկրաչափական երկու պարամետրեր, կամ էլ հիպերհարթությանը, որին համապատասխանում են երկրաչափական ավելի քան երկուպարամետրեր)։ Մաթեմատիկորեն ստացիոնար կետը պոտենցիալ էներգիայիառաջին կարգի ածանցլյալն է՝ ըստ երկրաչափական յուրաքանչյուր պարամետրի ևհավասար է 0-ի։ Ստացիոնար կետերը, որոնք համապատասխանում են վերջավոր կյանքիտևողությամբ իրական մոլեկուլների (ի տարբերություն անցողիկ վիճակների, որոնքգոյություն ունեն մի ակնթարթ), մինիմումներ կամ էներգիայի մինիմումներ են,որոնցից յուրաքանչյուրը ՊԷՄ-ի վրա զբաղեցնում է ամենացածր կետը, և յուրաքանչյուր փոփոխությունը երկրաչափությունում բերում է էներգիայի աճին։ ՊԷՄ-ըկարելի է բնութագրվել իրենց մինիմումներով, որոնք համապատասխանում են կայունկոնֆիգուրացիաներին, և այդ մինիմումները միացնող անցողիկ տիրույթով։ Փոքրհամակարգերում, որոնք ունեն միայն մի քանի մինիմումներ, հնարավոր է օգտագործել ճշգրիտ մոտեցումը և բնութագրել ամբողջական ՊԷՄ-ը [17]։ Ազատության մեծաստիճան ունեցող և մեծ քանակությամբ մինիմումներ ունեցող համակարգերիհամար ՊԷՄ-ի ճշգրիտ մոտավորության հաշվարկը բավականին բարդ է։ Վերջինտարիներին ուսումնասիրվել են փոքր սպիտակուցների ՊԷՄ-ը, ինչպես նաև իրականացվել է որոշ պեպտիդների տոպոլոգիական ուսումնասիրություն [18, 19]։ Հաշվարկային մաս. Դիէթիլսուլֆոնի մեկուսացված մոլեկուլի քվանտաքիմիական հաշվարկներն իրականացվել են «Gaussian 09» ծրագրային փաթեթի օգնությամբ[20]։ «Gaussian 09» ծրագրում մոլեկուլի օպտիմիզացիայի և պոտենցիալ էներգիայիմակերևույթի հաշվարկներն իրականացվել են Հարտրի-Ֆոկի սահմանափակ մեթոդի(RHF) և խտության ֆունկցիոնալի տեսության (DFT/B3PW91) օգնությամբ` 6311++G(d,p) ընդլայնված բազիսով, որը ներառում է դիֆուզիոն և բևեռացնող գործառույթներ։ Հաշվարկներն իրականացվել են ինչպես գազ ֆազում, այնպես էլ միջավայրում` ջրում։ Լուծիչի ազդեցությունը դիէթիլսուլֆոնի վրա հաշվի առնելու համարկիրառվել է ինքնահամաձայնեցված ռեակցիոն դաշտի (SCRF) մեթոդը։ Արդյունքների քննարկումը. Դիէթիլսուլֆոնի (ԴԷՍՕ2) պոտենցիալ էներգիայիկախվածությունը D1(C14-C4-S1-C7) և D2(C10-C7-S1-C4) երկնիստ անկյուններից՝հաշվարկված B3PW91/6-311++G(d,p) և RHF/6-311++G(d,p) մեթոդներով, եռաչափներկայացված է Նկար 1-ում։ Ստացիոնար կետերի բնույթը ՊԷՄ-ի վրա հաստատվելէ գազ ֆազում լրիվ օպտիմիզացիայի և տատանողական վերլուծության միջոցով։ ԴԷՍՕ2-ի պոտենցիալ էներգիայի մակերևույթի անալիզը RHF/6-311++G(d,p) գազֆազում ցույց է տվել ինը կայուն կոնֆորմերների առկայություն, որոնցից ըստկառուցվածքի կարելի է առանձնացնել չորս տարբեր կոնֆորմերներ՝ մեկ գլոբալմինիմում, երբ D1 և D2 երկնիստ անկյունները համապատասխանաբար 180 և 180են, քառակի այլասերված կառուցվածք, երբ երկնիստ անկյունները համապատասխանաբար հավասար են 67 և 177, երկակի այլասերված՝ 64 և 64, ինչպես նաևերկակի այլասերված` 71 և - 84 (Նկար 2)։ Նկար 1. Դիէթիլսուլֆոնի մոլեկուլի պոտենցիալ էներգիայի կախվածությունը երկնիստանկյուններից՝ D1(C10-C7-S1-C4) և D2(C14-C4-S1-C7)՝ հաշվարկված (ա) RHF/6-311++G(d,p)(բ) B3PW91/6-311++G(d,p) մեթոդներով։ յամբ՝Բոլցմանի բաշխման օրենքով հաշվարկվել է ԴԷՍՕ2-ի վերոհիշյալ կոնֆորմերների հարաբերական բնակեցվածությունը` հաշվի առնելով նշված կոնֆորմացիաներիբացարձակ էներգիաները և այլասերման աստիճանները։ Հավասարակշիռ կոնֆորմերների հարաբերական բնակեցվածությունը ((cid։ 3036)) հաշվարկվել է հետևյալ առնչութորտեղ (cid։ 3036) -ն i-րդ կոնֆորմերի պոտենցիալ էներգիան է, (cid։ 3036) -ն i-րդ կոնֆորմերիայլասերման աստիճանը, (cid։ 3003)-ն Բոլցմանի հաստատունն է, Т-ն՝ բացարձակ ջերմաս(cid։ 3036) տիճանը։ Ինչպես երևում է Աղյուսակ 1-ից, գազ ֆազում ԴԷՍՕ2-ի մոլեկուլի 180 և 180երկնիստ անկյուններով կայուն կոնֆորմերի հարաբերական բնակեցվածությունը 31.1% է, 67 և 177` 52.0 %, 64 և 64` 15.9 %, իսկ 71 և -84` 0.1 %` հաշվարկված RHF/6311++G(d,p) մեթոդով։ Հարաբերական բնակեցվածությունները՝ հաշվարկվածB3PW91/6-311++G(d,p) մեթոդով, մի փոքր տարբերվում են, մասնավորապես՝ 180 և180 անկյուններով կայուն կոնֆորմերի հարաբերական բնակեցվածությունն ընդամենը 19.2 % է, իսկ 66 և 66` 24.9 %։ Բացի այդ, գնահատվել է լուծիչի (ջուր) ազդեցությունը կոնֆորմերների հարաբերական բնակեցվածության վրա։ Մասնավորապես, RHF/6-311++G(d,p) մեթոդովջրային միջավայրում հաշվարկված ԴԷՍՕ2-ի մոլեկուլի 178 և 178 կայուն կոնֆորմերի հարաբերական բնակեցվածությունը կազմել է 17.4 %, 65 և 175՝ 51.8 %, 62 և62` 29.3 %, իսկ 87 և -64` 0.15 %։ Ստացված տվյալներից հետևում է, որ ԴԷՍՕ2-իմոլեկուլի կայուն կոնֆորմերներից ամենամեծ հարաբերական բնակեցվածություննունեն 67 և 177 (RHF) (նմանապես 69 և 179 (B3PW91)) կայուն կոնֆորմերն ինչպեսգազ ֆազում, այնպես էլ ջրային միջավայրում։ Նկար 2. RHF/6-311++G(d, p) մեթոդով հաշվարկված ԴԷՍՕ2-ի չորս կայուն կոնֆորմերներիտարածական կառուցվածքները. (ա) D1 = 180, D2= 180, (բ) D1 = 67, D2 = 177, (գ) D1 = 64, D2 = 64, (դ) D1 = 71, D2 = -84։ Աղյուսակ 1. RHF/6-311++G(d,p) և B3PW91/6-311++G(d,p) մեթոդներով հաշվարկված ԴԷՍՕ2ի կոնֆորմերների (ըստ D1(C14-C4-S1-C7) և D2(C10-C7-S1-C4) երկնիստ անկյունների)հարաբերական բնակեցվածությունը (Pi), դրանց բացարձակ և հարաբերականէներգիաները գազ և հեղուկ ֆազերում, դիպոլ մոմենտները և S=O խմբի վալենտայինսիմետրիկ և անտիսիմետրիկ տատանումները։ ԳազE, ՀարտրիEհար,կՋ/մոլՋուր, Դ (SO)as, սմսմ-1 ԳազՋուրՋրային միջավայրում ջուր-ԴԷՍՕ2 փոխազդեցության հետևանքով փոխվում էԴԷՍՕ2-ի կայուն կոնֆորմերների հարաբերական բնակեցվածությունը, մեծանում էԴԷՍՕ2-ի մոլեկուլի դիպոլ մոմենտը և S=O խմբի վալենտական անտիսիմետրիկ ևսիմետրիկ տատանման ԻԿ հաճախությունները շեղվում են ավելի ցածր հաճախության տիրույթ` պայմանավորված է S=O կապերի ավելի բևեռային բնույթով։ Գազ ֆազում և ջրային միջավայրում հաշվարկված էներգիաների (ինչպես նաևէնթալպիաների) տարբերություններից հաշվարկվել է ԴԷՍՕ2-ի հիդրատացմանէներգիան (նաև էնթալպիան)։ Հեսի օրենքին համաձայն՝ բյուրեղային ֆազից հեղուկֆազ անցնելու գործընթացի ջերմէֆետը կարելի է դիտարկել որպես սուբլիմացման ևհիդրատացման էնթալպիաների գումար`ΔH (լուծ.) = ΔH (սուբլ.) + ΔH (հիդր.)։ Գրականությունից հայտնի է, որ ԴԷՍՕ2-ի սուբլիմացման էնթալպիան հավասարէ 86.2 կՋ/մոլ [21]։ Տեսականորեն հաշվարկված ԴԷՍՕ2-ի մոլեկուլի հիդրատացմանէնթալպիան 298 Կ ջերմաստիճանում RHF մեթոդով հավասար է -74.8 կՋ/մոլ, իսկB3PW91 մեթոդով` -60.0 կՋ/մոլ։ Ելնելով այս տվյալներից՝ հաշվարկվել է ԴԷՍՕ2-իլուծման էնթալպիան, որը RHF մեթոդի դեպքում հավասար 11.4 կՋ/մոլ է, իսկ B3PW91ի՝ 26.2 կՋ/մոլ։ Ստացված տվյալները ցույց են տալիս, որ բյուրեղական ԴԷՍՕ2-իլուծման գործընթացն ունի էնդոթերմիկ բնույթ, և ֆունկցիոնալ խտության տեսությունով հաշվարկված լուծման էնթալպիան լավ համընկնում է փորձնական եղանակովստացված լուծման էնթալպիայի արժեքի հետ, որը 22 կՋ/մոլ է [22]։ Այսպիսով, իրականացվել է ԴԷՍՕ2-ի պոտենցիալ էներգիայի մակերևույթիուսումնասիրությունն ինչպես գազ, այնպես էլ հեղուկ ֆազերում` B3PW91/6311++G(d,p) և RHF/6-311++G(d,p) մեթոդներով։ Ըստ Բոլցմանի բաշխման օրենքի՝հաշվարկվել է ԴԷՍՕ2-ի կայուն կոնֆորմերների հարաբերական բնակեցվածությունըգազ ֆազում և ջրային միջավայրում։ Խտության ֆունկցիոնալի տեսության մեթոդովհաշվարկված ԴԷՍՕ2-ի լուծման էնթալպիան լավ համընկնում է ԴԷՍՕ2-ի լուծմանէնթալպիան փորձնական տվյալի հետ։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆSurfaces։ Theory and Application to Peptide Structure and Kinetics, J. Chem., Phys.Մխիթարյան ԱշոտԴԻԷԹԻԼՍՈՒԼՖՈՆԻ ՏԵՍԱԿԱՆ ԿՈՆՖՈՐՄԱՑԻՈՆ ԱՆԱԼԻԶԲանալի բառեր՝ դիէթիլսուլֆոն, պոտենցիալ էներգիայի մակերևույթ, կոնֆորմեր,հարաբերական բնակեցվածություն։

example155

example155

Էլեկտրոնային բիզնեսի գործարկումը ենթադրում է որոշակի ենթակառուցվածքային համակարգի առկայություն, որի զարգացածության ու կայացածության ցուցանիշները կանխորոշում են նրա արդյունավետ, շարունակական զարգացման հնարավորությունները։ Հոդվածում ուսումնասիրված և վերլուծված է այդ համակարգի հեռահաղորդակցային բաղադրիչը։

Աշխատանքի նպատակը։ Էլեկտրոնային բիզնեսի ենթակառուցվածքայինհենքի բաղադրիչներից մեկի՝ հեռահորդակցության ոլորտի ուսումնասիրությունն ու վերլուծությունն է ՀՀ-ում էլեկտրոնային բիզնեսի զարգացման համարկարևոր նախադրյալների համատեքստում։ Արդիականությունը։ Այսօր տեղեկատվական և հեռահաղորդակցմանտեխնոլոգիաները յուրաքանչյուր երկրի համար սոցիալ-տնտեսական առաջընթաց ապահովող կարևորագույն գործոն են, համաշխարհային տնտեսությաննինտեգրվելու անվիճելի նախապայման։ Տնտեսության տարբեր ոլորտներում ՏՀՏ կիրառությունը հանգեցնում էտնտեսական աճի, աշխատանքի արտադրողականության բարձրացման, ծախքերի կրճատման, տնտեսական գործունեության նոր տեսակների առաջացման։ Եվրոպական հանձնաժողովի 2010թ. զեկույցի գնահատականներով, 19952004թթ. ԵՄ-ում աշխատանքի արտադրողականության 50% աճը պայմանավորված է եղել ՏՀՏ կիրառություններով[14]։ Ավելին, առկա է նաև հակադարձ ազդեցությունը, երբ տնտեսության մյուս ոլորտների զարգացումը նպաստում է ՏՀՏոլորտի առաջընթացին, մասնավորապես նոր պահանջարկի ձևավորման առումով։ Ընդհանրապես, բարձր տեխնոլոգիական լուծումների կիրառմամբ նոր,մրցունակ ապրանքների և ծառայությունների ստեղծումը տնտեսական և սոցիալական հիմնահարցերի լուծման լայն ուղիներ է առաջադրում։ Էլեկտրոնային բիզնեսն այնպիսի համակարգ է, որը, ներառելով բիզնեսիվարման դասական գաղափարները, պահանջում է տեխնոլոգիական զարգացման որոշակի հենք։ Կամայական երկրում էլեկտրոնային բիզնեսի զարգացմանհիմնարար նախադրյալ է ՏՀՏ ոլորտի կայացումը։ Հայաստանն այս առումով բացառություն չէ։ Ուստի մեր հանրապետությունում էլեկտրոնային բիզնեսի զարգացման խնդիրների ու պայմանների համալիր հետազոտության համատեքստում առաջնահերթ նշանակություն ունի ՏՀՏ ոլորտի, մասնավորապես հեռահաղորդակցության զարգացումների, ներուժային հնարավորությունների ուհիմնախնդիրների վերլուծությունը։ Էլեկտրոնային բիզնեսի զարգացումը յուրաքանչյուր երկրում պայմանավորված է մի շարք նախադրյալների առկայությամբ, որոնց շարքում հատուկ կարևորություն ունեն ՏՀՏ և կապի ոլորտը, էլեկտրոնային բիզնեսի օրենսդրաիրավական ապահովումը, լոգիստիկական ենթակառույցների ձևավորումը։ Նշվածները որպես մեկ ամբողջություն դիտարկելու պարագայում կարելի էխոսել էլեկտրոնային բիզնեսի ենթակառուցվածքային ապահովման համակարգի մասին։ Սույն հոդվածի շրջանակներում ուսումնասիրված և վերլուծված է միայն հեռահաղորդակցային ոլորտը՝ որպես էլեկտրոնային բիզնեսի ենթակառուցվածքային հենքի բաղադրիչ։ 2017թ. Հայաստանում կապի ծառայություններ մատուցող կազմակերպությունների տարեկան հասույթը կազմել է 145.6 մլրդ դրամ, ինչը նախորդ տարվացուցանիշից պակաս է շուրջ 4%-ով։ Ընդհանրապես, վերջին 10 տարիների ընթացքում դիտարկվող ցուցանիշը անկայունություն է դրսևորել. կտրուկ աճերինհաջորդել են նույնքան կտրուկ անկումները, որպես հետևանք՝ ներկայումսկապի ծառայություններից տարեկան հասույթը նույնիսկ ավելի պակաս է, քան2007թվականին էր (նշված տարում ցուցանիշը կազմել է 152.3 մլրդ դրամ)։ Մյուսկողմից՝ նույն ժամանակահատվածում կապի ծառայությունների սակագներնանընդհատ նվազել են։ 2007-2017թթ. կապի ծառայությունների սակագներիփոփոխության ինդեքսը, յուրաքանչյուր նախորդ տարվա համեմատ, միջինումկազմել է 98.4, իսկ սակագների փոփոխության շղթայական ինդեքսը, 2007թ.համեմատ, կազմել է 84.3[1]։ Կապի ծառայությունների տարեկան հասույթի կառուցվածքում գերակշռում է հեռահաղորդակցության ծառայությունների մատուցումից ստացվածհասույթը (2017թ.՝ 93.4% [2])։ Հայաստանի հեռահաղորդակցության ոլորտումգործում է 33 ընկերություն, որոնք, ըստ NACE rev2-ի, դասակարգվում են որպեսլարային հեռահաղորդակցության համակարգերի ծառայություններ (61.10), անլար հեռահաղորդակցության համակարգերի ծառայություններ (61.20), հեռահաղորդակցության կապի այլ ծառայություններ (61.90) տրամադրող ընկերություններ և վեբ պորտալների գործունեություն (63.12) իրականացնող ընկերություններ։ Այս ընկերությունների կողմից տրամադրվող հիմնական ծառայությունները ներառում են շարժական և ֆիքսված կապի, մալուխային և անլար ինտերնետի տրամադրման, ՏՏ ենթակառուցվածքի տրամադրման (օրինակ` վեբ հոսթինգ) և VoIP ծառայություններ։ Նշենք, որ հեռահաղորդակցության ոլորտումգործող ընկերությունները իրենց ծառայությունները տրամադրում են ավելիշատ ներքին շուկայի, քան արտահանման համար[3]։ Հեռահաղորդակցության ծառայություններից ստացված հասույթում գերակշռում է բջջային կապի ծառայությունների մատուցումից ստացված հասույթը (2017թ.՝ 62 մլրդ դրամ կամ 45.4%), որին հաջորդում է ինտերնետ հասանելիության ծառայության մասնաբաժինը (45.1 մլրդ դրամ կամ 33.2%)։ Հետաքրքրական է,որ վերջին 10 տարիների ընթացքում հեռահաղորդակցության ոլորտի ծառայությունների կառուցվածքում բավականին ուշագրավ միտումներ եննկատվում (գծանկար 1.3)։ Այսպես, դիտարկվող ժամանակահատվածում ինտերնետ հասանելիության ծառայությունից տարեկան հասույթը աճել է 9.2 անգամ՝ 5 մլրդ դրամից հասնելով 45.1 մլրդ դրամի։ Միևնույն ժամանակ, հեռախոսային (լարային) ծառայության հասույթը նվազել է 4.4 անգամ՝ 2017-ին հասնելով12.2 մլրդ դրամի։ Որպես հետևանք՝ սույն ծառայության մասնաբաժինը հեռահաղորդակցության ծառայությունների կառուցվածքում 1/3-ից նվազել է մինչև9%-ի։ Գծանկար 1.3. Առանձին ծառայությունների մասնաբաժինըհեռահաղորդակցության ծառայությունների տարեկան հասույթի կառուցվածքում, 2007-2017թթ., տոկոսներով[4]ՀՀ-ում հեռահաղորդակցության ոլորտի զարգացումների, գրավչության ևմրցունակության ուշագրավ գնահատական կարող է դիտվել նաև ոլորտում կատարված ներդրումների դինամիկան (գծանկար 1.4)։ Նկատենք, որ այստեղ բավականին հետաքրքրական պատկեր է դիտվում, հեռահաղորդակցության ոլորտում ներդրումների ծավալը 2000թ.-ից ի վեր կտրուկ վայրիվերում է արձանագրել` մինչև 2005թ. կայուն աճին հաջորդ տարում փոխարինել է կտրուկ անկում,մինչև գրեթե զրոյական մակարդակ։ Հաջորդիվ, 2006-2009թթ. գրանցվել է վերելքի նոր փուլ, որին 2010-ից հերթափոխել է նույնպիսի կտրուկ անկում։ Ճիշտ է,2012-ից ոլորտում ներդրումային թույլ աշխուժացում է նկատվում, սակայն խոսքը թերևս, այսպես կոչված, անկման «հատակը» շոշափելուն հաջորդող իրավիճակի մասին է, որը հեռու է որակական դրական փոփոխությունների մեկնարկհամարվելուց։ Գծանկար 1.4. Մասնավոր ներդրումները ՀՀ հեռահաղորդակցության ոլորտում,մլն ԱՄՆ դոլար[11]Հայաստանում ինտերնետ ծառայությունների սեգմենտի ընդհանուր եկամտի 94%-ն ապահովվում է ինտերնետ մատակարարող չորս խոշոր ընկերությունների կողմից, որոնցից մեկը հայկական ընկերություն է, իսկ մնացած երեքըօտարերկրյա բաժնեմասնակցությամբ ընկերություններ են։ 2017թ.-ին ինտերնետ ծառայությունների ոլորտում (մալուխային, անլար և VoIP) աճը բավականին ցածր տեմպեր է ունեցել, իսկ գոյացած եկամուտը կազմել է 152.4 մլն ԱՄՆդոլար (6.8% տարեկան աճի տեմպ)։ Նշված ծառայությունների ծավալի մեջօտարերկրյա ընկերությունների մասնաբաժինը կազմում է 86%[5]։ ՀՀ տարածքում հանրային շարժական կապի ցանցերի զարգացման և ծածկույթների ընդլայնման գործընթացի արդյունքում, 2018թ. հունվարի 1-ի դրությամբ ՀՀ բոլոր բնակավայրերն ապահովված են առնվազն մեկ օպերատորիհանրային շարժական կապի ծածկույթով։ Ընդ որում, բնակավայրերի 4.2 %-նապահովված է 1 օպերատորի, 15,3 %-ը` 2 օպերատորների և 80,2 %-ը` 3 օպերատորների հանրային շարժական կապի ծածկույթով[6]։ Ինտերնետ հասանելիության ծառայություններ տրամադրող ընկերությունների 43%-ը օտարերկրյա բաժնեմասնակցությամբ ընկերություններ են։ Հայաստանում ինտերնետ ծառայություններ տրամադրող ընկերություններըներքին շուկայում առաջարկում են հետևյալ ծառայությունները` ADSL, օպտիկամանրաթելային և մալուխային ինտերնետ, WiFi և WiMax անլար հասանելիության տեխնոլոգիաներ, ընդհանուր նշանակության փաթեթային ռադիոկապ(GPRS), EDGE, CDMA և 3G տեխնոլոգիաներ (UMTS/WCDMA), 4G/LTE։ ՀՀ բոլոր բնակավայրերն ապահովված են հանրային շարժական բջջայինկապի 3G տեխնոլոգիայի ծածկույթով։ 2017թ. տարեվերջի դրությամբ շարժականբջջային կապի բաժանորդների քանակը կազմել է շուրջ 3,5 մլն։ Զարգացում էունեցել 4G/LTE տեխնոլոգիայի վրա հիմնված շարժական կապի ցանցը, որըհասանելի է հանրապետության բնակավայրերի ¾-ում։ Ընդ որում, 2018թ.ընթացքում նախատեսվում է 4G/LTE ցանցի ենթակառուցվածքների էականընդլայնումը նաև այլ բնակավայրերում, որի արդյունքում ՀՀ միջպետականմայրուղիների, ինչպես նաև բնակավայրերի առնվազն 88%-ն ապահովվածկլինի 4G տեխնոլոգիայի լայնաշերտ ինտերնետային ծածկույթով[7]։ 2017թ. տարեվերջի դրությամբ միջազգային «ԱՅՓԻ» տարանցման հոսքերիթողունակությունը հանրապետությունում կազմել է 379000 Մբիթ/վ, որը 2016թ.համեմատությամբ աճել է 12 %-ով, իսկ վերջին 5 տարիների ընթացքում` ավելիքան 8 անգամ (գծանկար 1.5)։ Գծանկար 1.5. Միջազգային IP տարանցման ծառայության հոսքերիթողունակությունը 2008-2017 թթ. (Մբիտ/վ)[8]Մրցակցության արդյունքում միջազգային IP տարանցման ծառայությանհոսքերի աճի շնորհիվ նվազել է նաև այդ ծառայության սակագինը։ 2017թ. Տարեվերջին 1 Մբիթ/վ արագությամբ տարանցիկ IP հոսքի արժեքը կազմել է 1400դրամ /Մբիթ/վ` 2016թ. տարեվերջի համեմատությամբ նվազելով շուրջ 53%-ով,իսկ վերջին 5 տարիների ընթացքում ցուցանիշը նվազել է 6.5 անգամ (գծանկար1.6)։ Գծանկար 1.6. Միջազգային IP տարանցման ծառայության սակագների դինամիկան2008-2017թթ. (դրամ/Մբիտ/վ)[9]Լայնաշերտ ինտերնետ հասանելիության ծառայությունների մանրածախշուկայում (առանց` շարժական 3G) գերակշռել են օպտիկամանրաթելային FTTxօգտվող բաժանորդները, որոնց տեսակարար կշիռը 2017թ. կազմել է շուրջ 51տոկոս։ Ընդ որում, 2016թ. համեմատ FTTx օգտվող բաժանորդների թվաքանակնաճել է շուրջ 17 %-ով։ Միևնույն ժամանակ, արձանագրվել է մոտ 12 % նվազումլարային xDSL տեխնոլոգիայով ինտերնետ հասանելիությամբ բաժանորդներիթվաքանակում։ Մանրածախ շուկայում լայն տարածում են ստացել առավել արագագործտեխնոլոգիաների (օրինակ` FTTH) վրա հիմնված ինտերնետ հասանելիությանսակագնային փաթեթներ, որոնք սպառողներին առաջարկվում են ինչպես ինքնուրույն ծառայության, այնպես էլ «Երեքը մեկում (Triple Play)» ձևաչափով` ներառելով նաև IP հեռուստատեսություն ու հեռախոսակապ։ Մասնավորապես,շուկայում «Երեքը մեկում» ծառայությունների փաթեթով IP հեռուստատեսության և հեռախոսակապի հետ առաջարկվում է ինտերնետ հոսքի 20Մբ/վ-իցմինչև 100Մբ/վ արագություններ` 8500 դրամից մինչև 24000 դրամ սակագներով։ Մանրածախ շուկայում ամրակցված և շարժական կապի համակցմամբ օպերատորների կողմից առաջարկվել է նորարարական «Չորսը մեկում (Quad Play)»ծառայությունների փաթեթը, որը ներառում է ամրակցված կապի տեխնոլոգիայի հիման վրա մատուցվող հեռախոսակապը, ինտերնետ հասանելիությունը, IPհեռուստատեսությունը, ինչպես նաև շարժական բջջային հեռախոսակապը։ Ընդհանուր առմամբ, ինտերնետ հասանելիության ծառայությունների բաժանորդների քանակը (այդ թվում` շարժական 3G և 2G) 2017թ. կազմել է 2,62 մլն,որը նախորդ տարվա համեմատությամբ աճել է շուրջ 8.8 %-ով[10]։ Ավելացել եննաև լայնաշերտ ինտերնետ հասանելիության ծառայությունների մատուցմանծավալները, որոնց բաժանորդների քանակը (ներառյալ` շարժական 3G) 2017թ.կազմել է 2.27մլն, ինչը նշանակում է, որ նախորդ տարվա համեմատ գրանցվել էբաժանորդների քանակի աճ 19 %-ով, իսկ վերջին 5 տարիների ընթացքում ցուցանիշն աճել է ավելի քան 2 անգամ (գծանկար 1.7)։ Ստորև բերված է լայնաշերտինտերնետից օգտվող բաժանորդների քանակի՝ 2008-2017 թվականների աճիդինամիկան։ Գծանկար 1.7. Լայնաշերտ ինտերնետ հասանելիությամբ բաժանորդներիքանակը, հազար մարդ[10]Ավելացել են շարժական լայնաշերտ ինտերնետ հասանելիության ծառայությունների մատուցման ծավալները, որոնց բաժանորդների քանակը 2016թ.տարեվերջի դրությամբ կազմել է 1.96մլն, ինչը նշանակում է, որ նախորդ տարվահամեմատ գրանցվել է բաժանորդների քանակի աճ 22 %-ով (գծանկար 1.8)։ Գծանկար 1.8. Շարժական լայնաշերտ ինտերնետ հասանելիությանբաժանորդների քանակը 2012-2017թթ., հազար մարդ[10]Չնայած ինտերնետի բաժանորդների և ինտերնետից օգտվողների թվիարագ աճի միտումներին՝ պետք է արձանագրել, որ միջերկրային համեմատություններում Հայաստանի դիրքն այնքան էլ բարվոք չէ։ Այսպես, ֆիքսված լայնաշերտ ինտերնետի բաժանորդագրության հարաբերական ցուցանիշով մերհանրապետությունը չնայած փոքր-ինչ գերազանցում է միջին եկամտով երկրների մակարդակը, սակայն նկատելիորեն զիջում է ԵԱՏՄ իր հիմնական գործընկերներին, նաև` Հարավային Կովկասի մյուս երկու երկրներին (միջինում`1.5-ից 2.0 անգամ), իսկ եվրոպական երկրների միջինացված ցուցանիշից հետենք ավելի քան 3 անգամ (գծանկար 1.9)։ Գծանկար 1.9. Ֆիքսված լայնաշերտ ինտերնետի բաժանորդագրությունները (100բնակչի հաշվով, 2016թ.)[12]Էլեկտրոնային բիզնեսի ենթակառուցվածքային համակարգի կարևորբնութագրիչներից է նաև ապահով ինտերնետային սերվերների առկայությունը։ Հայաստանն այս ցուցանիշով նկատելիորեն հետ է մնում աշխարհի միջինմակարդակից, որոշակիորեն զիջում է նաև իր հարևանների մի մասին, սակայնմոտ երկու անգամ գերազանցում է միջին եկամտով երկրների մակարդակը(գծանկար 1.10)։ Ряд1, ԵՄ, 996 Ռուսաստան,Ряд1, Աշխարհ,Ряд1, Բելառուս,Վրաստան, 63 Ряд1, Միջին Ряд1, Թուրքիա,եկամտով Հայաստան, 55 երկրներ, 26 Ղազախստան,Ադրբեջան, 21 Ряд1, Իրան, 14 Ղրղզստան, 13 Ուզբեկստան, 6 Գծանկար 1.10. Ապահով ինտերնետ սերվերների քանակը (1 մլն բնակչի հաշվով), 2016թ.[13]Եզրակացություն։ Այսպիսով, ակնհայտ է, որ Հայաստանի Հանրապետությունը վերջին տարիների ընթացքում նկատելիորեն բարելավել է էլեկտրոնայինբիզնեսի ենթակառուցվածքում առանցքային բաղադրիչներից մեկի՝ հեռահաղորդակցության ոլորտի ցուցանիշները, որոնք, սակայն, որոշակիորեն հետ ենմնում զարգացման համաշխարհային միտումներից։ Այս առումով ՀՀ-ում էլեկտրոնային բիզնեսի զարգացման միջոցառումների առաջնային ուղղություններիշարքում կարևորագույն տեղ է զբաղեցնում հեռահաղորդակցային ոլորտի ցուցանիշների բարելավմանն ուղղված գործողությունների համակարգը։ Գ ր ա կ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն 1. Աղբյուրը՝ հեղինակի հաշվարկները՝ Հայաստանի Հանրապետության սոցիալ-տնտեսական վիճակը հունվար-դեկտեմբերին, 2007-2017թթ. ամսականզեկույցների «Գներ և սակագներ» բաժնի տվյալների հիման վրա։ ՀՀ ԱՎԾ,2008-2018թթ. հրապարակումներ։ 2. Հաշվարկն ըստ ՀՀ սոցիալ-տնտեսական վիճակը 2017թ. հունվար-դեկտեմբերին, ՀՀ ԱՎԾ զեկույցի, էջ 41։ 3. ՏՀՏ ոլորտը Հայաստանում 2015, Հայաստանում տեղեկատվական և հեռահաղորդակցային տեխնոլոգիաների ոլորտի հետազոտություն, Ձեռնարկությունների ինկուբատոր հիմնադրամ, դեկտեմբեր 2017թ., էջ 18։ 4. Տվյալների աղբյուրը՝ ՀՀ սոցիալ-տնտեսական վիճակը հունվար-դեկտեմբերին, 2007-2017թթ. զեկույցները, ՀՀ ԱՎԾ 2008-2018թթ. հրապարակումներ։ 5. ՏՀՏ ոլորտը Հայաստանում 2017, Հայաստանում տեղեկատվական և հեռահաղորդակցային տեխնոլոգիաների ոլորտի հետազոտություն, Ձեռնարկությունների ինկուբատոր հիմնադրամ, դեկտեմբեր 2017թ., էջ 19։ 6. ՀՀ հանրային ծառայությունները կարգավորող հանձնաժողովի 2017թ. Գործունեության հաշվետվություն, Երևան, 2018թ., էջ 27։ 7. ՀՀ հանրային ծառայությունները կարգավորող հանձնաժողովի 2017թ. Գործունեության հաշվետվություն, Երևան, 2018թ., էջ 32-33։ 8. ՀՀ հանրային ծառայությունները կարգավորող հանձնաժողովի 2017թ. Գործունեության հաշվետվություն, Երևան, 2018թ., էջ 34։ 9. ՀՀ հանրային ծառայությունները կարգավորող հանձնաժողովի 2017թ. Գործունեության հաշվետվություն, Երևան, 2018թ., էջ 34-35։ 10. ՀՀ հանրային ծառայությունները կարգավորող հանձնաժողովի 2017թ. Գործունեության հաշվետվություն, Երևան, 2018թ., էջ 36։ 11. Աղբյուրը` Համաշխարհային բանկի համաշխարհային զարգացման ցուցիչներ (world development indicators), կայքը` http//data.worldbank.org/indicator/IE.PPI.TELE.CD?view=chart, այցելության ամսաթիվը` 28.04.2018թ.։ 12. Աղբյուրը` Համաշխարհային բանկի համաշխարհային զարգացման ցուցիչներ (world development indicators), կայքը` http//data.worldbank.org/indicator/IT.NET.BBND.P2?view=chart, այցելության ամսաթիվը` 28.04.2018թ.։ 13. Աղբյուրը` Համաշխարհային բանկի համաշխարհային զարգացման ցուցիչներ (world development indicators), կայքը` http//data.worldbank.org/indicator/IT.NET.SECR.P6?view=chart, այցելության ամսաթիվը` 28.04.2018թ.։ //ec.europa.eu/digitalagenda/sites/digitalagenda/files/european_competitivene ss_report_2010.pdf, էջ 8։

example1018

example1018

Հոդվածում փորձ է արվել գնահատել ՀՀ բանկային համակարգի արդյունավետությունը։ Կիրառելով Data Envelopment Analysis (DEA) մեթոդը՝ հարաբերական գնահատվել առևտրային բանկերի են ՀՀ հիման վրա արդյունավետությունները 2014-2015թ.թ.-ներին։ 19 առևտրային բանկի պաշտոնական տվյալների հարաբերական արդյունավետությունների գնահատականները թույլ են տալիս ենթադրել, որ ՀՀ առևտրային բանկերը բնորոշվում են բավականին բարձր և կայուն արդյունավետությամբ։

Գիտ. ղեկավար՝ ֆ.մ.գ.թ., պրոֆ. Մ. Սահակյանէշարունակում մնալ բանկային համակարգը, որին բաժին է ընկնումֆինանսական համակարգի ակտիվների 88.4%-ը25։ Բավականիննկատելի է մեծ մրցակցությունը առևտրային բանկերի միջև մարդկանցու ներդրողների վստահությունը ձեռք բերելու և հաճախորդներներգրավելու առումով։ Սա ստիպում է բանկերին գործել շուկայումհնարավորինս արդյունավետ։ Մյուս կողմից, բանկային համակարգի ոչբարձր արդյունավետությունը,էտնտեսական աճի ցածր տեմպով։ Բանկերի արդյունավետությունըկապվածէ բնակչության բարեկեցության հետ։ Բացի այդ,արդյունավետ բանկային համակարգն օգնում է ուժեղացնել երկրիմակրոտնտեսականքաղաքականության արդյունավետությունը։ Բանկերի ցածր արդյունավետությունը, վերջին հաշվով, կարող էհանգեցնել ֆինանսական ծառայությունների ներմուծմանը։ Այսպիսով,հաշվի առնելով առևտրային բանկերի կարևորությունը՝ բանկերիէ անհրաժեշտարդյունավետությանգործընթաց։ իրենիցներկայացնում է բավականին բարդ վերլուծական խնդիր։ Սույնաշխատանքում օգտագործվել է DEA (Data envelopment analysis)մեթոդը26։ Այնչափելու տեխնիկա է՝ հիմնված ընտրված ռեսուրսների և արդյունքներիհամախմբի վրա, որոնք տրված են, այսպես կոչված, որոշում կայացնողմիավորների (DMU-ների) համար, որոնք էլ DEA-ի շրջանակներում համեմատվում են միմյանց հետ։ //www.cba.am/AM/pperiodicals/fin_stab_16_1.pdf համեմատական արդյունավետությունըԲանկերի արդյունավետությանգնահատումըդառնումգնահատումնՕգտագործվելDEA -ի հիմնական մոդելներից է CCR մոդելը։ Մոդելը որպեսգծային ծրագրման խնդիր ներկայացվում է հետևյալ տեսքով. xij - i տեսակի ռեսուրսի քանակն է, որն օգտագործում է յ-րդ DMU-ն yrj -rտեսակի արդյունքի քանակն է,որը թողարկում է յ-րդ DMU-ն ur - r-րդելքի կշիռը, vi- i-րդ մուտքի կշիռը։ Սա արդյունքների կողմնորոշման խնդիր է։ ho մեկնաբանում էորպես արդյունավետության գնահատական (0≤ho*≤1). ho*=1 դեպքըներկայացնում է լրիվ արդյունավետություն, իսկ եթե ho*<1, ապա առկաէ անարդյունավետություն։ ur*, vi* կշիռների օպտիմալ արժեքները ցույցեն տալիս յուրաքանչյուր գործոնի կշիռն արդյունավետության տվյալմակարդակն ապահոովելու գործում։ 1. ՀՀ առևտրային բանկերի արդյունավետությունների գնահատումը DEA-ի CCR մոդելի միջոցով է DEA-ի CCR մոդելը ՀՀ-ում գործողառևտրային բանկերի հարաբերական արդյունավետությունը չափելուհամար։ Նպատակն է հասկանալ, թե ինչպիսի արդյունավետությամբեն բանկերը գործում միմյանց նկատմամբ, որ գործոնները մեծ դերունեն արդյունավետության տվյալ մակարդակի ապահովման գործում։ ՀՀ առևտրային բանկերի հարաբերական արդյունավետություններըհաշվարկելիս հիմնվել ենք մեխանիկական մոտեցման վրա27. բանկըդիտվումէաշխատանք և կապիտալ ավանդները վարկերի և արժեթղթերի վերափոխելուբանկիարդյունավետությունը ծախսերի և եկամուտների կառավարմանտեսանկյունից։ Ուսումնասիրվել է ծախսերի կառուցվածը։ Մեծ բաժին ենկազմում տոկոսային ծախսերն, ինչպես նաև աշխատակազմի գծովծախսերը, որը բանկի ծավալային մեծությունը նկարագրող ցուցանիշէ28։ Անհրաժեշտ է դիտարկել նաև այն միջնորդավճարները (կոմիսիոնվճարներ), որոնք բանկը կատարում է միջոցների ներգրավման համար։ Ինչ վերաբերում է եկամուտներին, ապա գերակշռող մասն են կազմումտոկոսային եկամուտները, դրանք հիմնականում վարկերից են և27 Z. Yang -"Bank Branch Operating Efficiency։ A DEA Approach", IMECS, pp. 11-17, 200928 Ընդհանրապես մեծ բաժին են կազմում ընդհանուր վարչական ծախսերըէ որպես կազմակերպություն, որն օգտագործումհամար, այսինքն՝գնահատվումէ բոլոր i-երի և r-երի համար բանկերի՝որպեսԲԱՆԿՆշենք,որէբանկիբնութագրումուղղակիորենընդգրկվել են մոդելում որպես արդյունքի ցուցանիշ։ Անհրաժեշտ էրդիտարկել նաև կոմիսիոն եկամուտները որպես վճարահաշվարկայինգործառույթները նկարագրող ցուցանիշ։ Ուսումնասիրվել են նաև առևտրային բանկերի ֆինանսկանվիճակի մասին հաշվետվությունները։ ՀՀ առևտրային բանկերիակտիվների կազմում մոտ 62%-ը տրամադրված վարկերն են, որոնցծավալնհիմնականգործունեությունը։ Պարտավորությունների կազմում, միջին հաշվով,81%-ը կազմում են ավանդները։ Ավանդները ներառվում են մոդելումորպես ռեսուրս, որը բանկն օգտագործում է վարկեր տրամադրելունպատակով։ առևտրայինկազմակերպության նպատակը շահույթի մասիմալացումն է, ուստիմեթոդում որպես արդյունք դիտարկվել է նաև շահույթի ցուցանիշը։ Այսպիսով, առանձնացնում ենք հետևյալ մուտքերն29 ու ելքերը. Output 1 (u1) = տոկոսային եկամուտ Input 1 (v1) = տոկոսային ծախսOutput2 ( u2) = ոչ տոկոսային եկամուտ Input 2 (v2) = ոչ տոկոսայինծախս Output 3 (u3) = տրամադրված վարկ Input 3 (v3) = ընդունվածավանդ Output 4 ( u4) = զուտ շահույթ։ Աղյուսակ1. ՀՀ առևտրային բանկերի հարաբերականարդյունավետության գնահատականները30.2014թ.Անելիք բանկԱրարատբանկԱրդշինբանկՀայբիզնեսբանկՀայէկոնոմբանկ2015թ.միջինըԱկբա-կրեդիտ Ագրիկոլ բանկ29 Հիմնական միջոցները և ոչ նյութական ակտիվները միջին հաշվով կազմում են բանկիակտիվների 4-5 %-ը, և, բացի այդ, դրանք անմիջականորեն չեն ազդում բանկիհիմնական գործունեության արդյունավետության վրա, ուստի նպատակահարմար չիհամարվել մոդելում դիտարկել այս ցուցանիշը։ Իսկ ինչ վերաբերում է արժեթղթերին,ֆինանսական ակտիվներին վերաբերող տվյալներին, ապա նշենք, որ ոչ բոլոր բանկերիհաշվեկշռում են դրանք առկա, քանի որ ոչ բոլոր բանկերն են զբաղվում ակտիվներդրումային գործունեությամբ, իսկ քանի որ մենք գնահատում են բանկերիարդյունավետությունըտեսանկյունիցնպատակահարմար չէ մոդելում ներառել այս ցուցանիշը։ 30 Հաշվարկները կատարվել են (1) մոդելով, ինչպես POM փաթեթի, այնպես էլ Matlabծրագրի միջոցով, իսկ տվյալները վերցված են ՀՀ առևտրային բանկերի պաշտոնականկայքերում ներկայացված հաշվետվություններիցնկատմամբ,միմյանցապաայսԶարգացման Հայկական ԲանկԷյչ-Էս-ԲԻ-Սի Բանկ ՀայաստանՎՏԲ-Հայաստան ԲանկԿոնվերս ԲանկՊրոմեթեյ ԲանկՅունիբանկԱրցախբանկԱրմսվիսբանկԱմերիաբանկԱռէկսիմբանկԻնեկոբանկՄելլաթ ԲանկԲիբլոս Բանկ Արմենիա2015 թվականին Ակբա-կրեդիտ Ագրիկոլ, Հայբիզնեսբանկ, ԷյչԷս-ԲԻ-Սի, Արմսվիսբանկ, Առէկսիմբանկ, Մելլաթ և Ինեկո բանկերըհամարվում են արդյունավետ, իսկ մնացած բանկերը ավանդներըվարկերի փոխակերպման գործընթացում բնութագրվում են որոշակիանարդյունավետությամբ։ Օրինակ՝ 2015թ.-ին Արարատ, Հայէկոնոմ ևԿոնվերսհարաբերական արդյունավետություններըգնահատվում են համապատասխանաբար 83.4, 79.7 և 70.8%՝ նկատիունենալով, որ Արարատ բանկը պետք է ավելացնի իր արդյունքը16.6%-ով, Հայէկոնոմ բանկը՝ 20,3%-ով, Կոնվերս բանկը՝ 29,2%-ովռեսուրսների տրված մակարդակի դեպքում, որպեսզի իրենց գործունեությունները համարվեն արդյունավետ31։ Միջին հաշվով կարող ենք ասել, որ բանկերի հարաբերականարդյունավետությունը նվազել է (0,914-ից դառնալով 0,810) 20142015 տարիների ընթացքում։ բանկերիեկամտաբերությանԷյչ-Էյ-Բի-ՍիԳծապատկեր1. Ռեսուրսների և արդյունքների կշիռները Կշիռները ցույց են տալիս, որ տոկոսային եկամուտներնամենամեծ կշիռն ունեն արդյունավետության տվյալ մակարդակիապահովման մեջ, և դրանց աճը կբերի արդյունավետությանմակարդակի ավելացում ավելի մեծ չափով։ Իսկ ինչ վերաբերում էմուտքերին, ինչքան ռեսուրսի կշռի արժեքը մեծ է, այնքան տվյալռեսուրսի հետագա աճը (արդյունքի տրված մակարդակի դեպքում)ավելի մեծ չափով կնվազեցնի արդյունավետության ձեռք բերվածմակարդակը։ Մեր դեպքում այդպիսի մուտք են համարվում ոչտոկոսային ծախսերը։ 2. ՀՀ առևտրային բանկերի եկամտաբերության ցուցանիշների ևհաշվարկված արդյունավետությունների միջև առկա կապը Առևտրային բանկերի արդյունավետությունը ծախս/եկամուտկառավարմանհամատեքստում դիտարկելիս գնահատականներկարողենցուցանիշները,հանդիսանալմասնավորապես՝ ROE-ն և ROA-ն32։ Դիտարկում ենք ընտրանք33, որըներառում է 6 բանկ՝ Ամերիա, Յունիբանկ, Կոնվերս, Ինեկոբանկ,Արցախ,համակարգիշրջանակներում ROE և ROA ցուցանիշներին ըստ միջակայքերի տրվողբալերից, յուրաքանչյուր բանկին տալիս ենք որոշակի գնահատական,որն իրենից ներկայացնում է տվյալ բանկի համար հաշվարկված ROEև ROA ցուցանիշներին ՔԱՄԵԼՍԻ շրջանակներում տրված բալերիգումարը։ Աղյուսակ2. Բանկերի դասակարգումն ըստ DEA մեթոդի և ROE, ROAցուցանիշների32 ROE- զուտ շահույթ/ընդհանուր կապիտալ, ROA- զուտ շահույթ/ընդհանուր ակտիվներ33 Ընտրանք կազմվել է՝ ելնելով նրանից, որ բանկերի ընդհանուր կապիտալների ևընդհանուր ակտիվների արժեքների ցրվածությունը հնարավորինս մեծ լինի։ Ելնելով ՔԱՄԵԼՍԲանկի անվանումըԷյչ-Էս-ԲԻ-Սի ԲանկմեծություններԻնեկոբանկԱմերիաբանկՅունիբանկԿոնվերս ԲանկԱրցախբանկԻնչպես երևում է աղյուսակից, առևտրային բանկերը երկուեղանակով էլ դասակարգելիս ստանում ենք նույն պատկերը։ Այսամենից կարելի է հետևություն անել. DEA-ի միջոցով ստացվածգնահատականները պատահականչեն, դրանքհնարավորություն են տալիս ստանալ իրական պատկերն, ինչը թույլ էտալիս մոդելը կիրառել գործնականում որոշակի վերլուծություններկատարել նպատակով։ Այսպիսով՝ հետազոտության արդյունքներից կարող ենք եզրակացնել.1. ՀՀ առևտրային բանկերի արդյունավետությունները 20142015 տարիներին բարձր են եղել և համեմատաբար կայուն։ Հետևաբար, առևտրային բանկերում ներդրված ավանդները,ինչպես նաև, առևտրային բանկերի կողմից թողարկվածֆինանսական գործիքները բնորոշվում են ռիսկերի ցածրմակարդակով։ 2. ՀՀ առևտրային բանկերը բավականին արդյունավետորեն ենկառավարում իրենց ծախսերը և եկամուտները, ուստի կարողենք ենթադրել, որ դեֆոլտի ռիսկը բավականին փոքր է։ 3. Արդյունավետութան դրական փոխկապվածությունը ավելիուժեղ է տոկոսային եկամուտների հետ, իսկ բացասականկապվածությունը ավելիէռեսուրսներից ոչ տոկոսային ծախսերի հետ։ ցայտուն արտահայտվածԳնահատական (ROE,ROA)Բարսեղյան ԱննաԲԱՆԿԱՅԻՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳԻ ԱՐԴՅՈՒՆԱՎԵՏՈՒԹՅՈՒՆԸԲանալի բառեր - արդյունավետություն, ՀՀ առևտրային բանկեր, DEA, դասակարգում։

example540

example540

Ներկա հետազոտության նպատակն է ուսումնասիրել և ներկայացնել «աղբյուր» բաղադրիչով տեղանունները հայերենում ՝ դասակարգելով դրանք ըստ կազմության, բնույթի, և ցույց տալով դրանց հետ կապված ավանդությունները։ «Հայաստանի և հարակից շրջանների տեղանունների բառարան»-ի հատորներից դուրս ենք գրել տեղանուններ, առանձին-առանձին դասակարգել վերը նշված սկզբունքներով։ Եկել ենք այն եզրակացության, որ աղբյուր բաղադրիչով կան և՛ հարադիր ու բարդ բառեր, և՛ հնչյունափոխված տարբերակներ։ Դրանցից շատերի հետ որոշակի ավանդույթներ են կապված։ Հետաքրքիր է, որ աղբյուր բաղադրիչով տեղանուններով անվանադրվել են ֆիզիկաաշխարհագրական գրեթե բոլոր միավորներն ու բնակավայրերը՝ լեռներ, դաշտեր, լճեր, գետեր, աղբյուրներ, գյուղեր, կամուրջներ, վանքեր և այլն։

«ԱՂԲՅՈՒՐ» ԲԱՂԱԴՐԻՉՈՎ ԿԱԶՄՎԱԾ ՏԵՂԱՆՈՒՆՆԵՐԸ ՀԱՅԵՐԵՆՈՒՄՀայերենի բազմահազար տեղանունների մեջ իրենց տարածվածությամբ, իմաստային բազմազանությամբ աչքի են ընկնում տեղանվանակերտ մի շարք բաղադրիչներ ու հիմքեր։ Դրանց շարքում առավել գեղեցիկ են «աղբյուր» բաղադրիչով կազմվածները։ Ներկա քննության նպատակն է ուսումնասիրել և ներկայացնել «աղբյուր»բաղադրիչով հայերեն տեղանունները՝ դասակարգելով ըստ կազմության, բնույթի ևդրանց մասին պահպանված ավանդության։ Քննության նյութը քաղել ենք հիմնականում «Հայաստանի և հարակից շրջանների տեղանունների բառարան»-ից1։ Ըստ կազմության՝ մեր դուրս գրած տեղանունները բաժանվում են հինգ հիմնական խմբի` պարզ, ածանցավոր, բարդ, բարդ ածանցավոր և հարադիր կազմության։ Պարզ են այն տեղանունները, որոնք կազմված են միայն մեկ արմատից, հաճախասվում են նաև մենաբառ։ Մեր քննած բառերի մեջ նման մեկ դեպք է ընդամենը հանդիպել, որն էլ հենց Աղբյուր կոչվող բնակավայրն է։ Ածանցավոր են այն տեղանունները, որոնք կազմված են մեկ հիմքից կամ արմատից և մեկից ավելի ածանցներից, որոնցից են` Աղբյուրակ, Աղբյուրիկ։ Բարդ են այն տեղանունները, որոնք կազմված են երկու և ավելի հիմքերից կամարմատներից։ Այս դեպքում բառակազմական հիմքերի բաղադրիչները անտեսումենք՝ հաշվի առնելով, որ դրանք տեղանուն են կերտում իբրև առաջնային հիմքեր։ Իրենց հերթին դրանք լինում են հոդակապավոր և անհոդակապ։ Քանի որ աղբյուրբաղադրիչը կազմում է երկրորդ հիմքը, այսինքն՝ հետադաս է, այդ իսկ պատճառովբարդ բառերը կազմվում են առանց ա հոդակապի, օրինակ՝ Լուսաղբյուր, Սառնաղբյուր, Վարդաղբյուր, Շոռաղբյուր և այլն։ Բարդ բառերը փորձել ենք դասակարգել ըստ կազմության կաղապարի, այսինքն՝ըստ առաջին բաղադրիչի խոսքի մասային պատկանելության։ «Գոյական+գոյական» կազմությունը մեծամասնությունն է, որի մեջ կան.• առաջին բաղադրիչը տեղանվանակերտ հիմք է. Լանջ+աղբյուր, Ակ+աղբյուր,Գյոլ+աղբյուր, Շեն+աղբյուր, Ձոր+աղբյուր, Սարի+աղբյուր, Գեղ+աղբյուր,Խաչ+աղբյուր, Պոզ+աղբյուր,• որևէ այլ գոյականէ. Աղ+աղբյուր, Ավազ+աղբյուր, Արեն+աղբյուր,Լուս+աղբյուր, Մոշ+աղբյուր, Տերն+աղբյուր, Հով+աղբյուր, Երկաթ+աղբյուր,Արծաթ+աղբյուր,• անձնանուն. օրինակ՝ Թորոս+աղբյուր, Վառամ+աղբյուր, Պապ+աղբյուր,• կենդանիների անուններ. Արջն+աղբյուր, Շն+աղբյուր, Կաքավ+աղբյուր,Ուլ+աղբյուր։ «Ածական+գոյական» կազմությունը նույնպես հանդիպում է, որի մեջ առանձնացրել ենք երկու խումբ. 1 Հակոբյան Թ., Մելիք-Բախշյան Ստ., Բարսեղյան Հ., Հայաստանի և հարակից շրջանների տեղանունների բառարան, հ. 1-5, Երևան, 1986-2002։ Այսուհետև՝ ՀՀՏԲ։ • որակական կամ հարաբերական ածականներ, օրինակ՝ Ջերմ+աղբյուր,Նոր+աղբյուր, Սառն+աղբյուր, Բարակ+աղբյուր, Կարճ+աղբյուր, Բազմ+աղբյուր, Տաք+աղբյուր,• գունանուններ, օրինակ՝ Դեղին+աղբյուր, Ճերմակ+աղբյուր, Սպիտակ+աղբյուր Սև+աղբյուր, Շեկ+աղբյուր։ «Կապ+գոյական» կազմության մեկ օրինակ է հանդիպել, օրինակ՝ Տակ+ախպյուր, հնարավոր է, իհարկե, այն կազմված է տաք>բաղադրիչով։ Բարդ բառերի շարքում հետաքրքրություն է ներկայացնում Անաշաղբյուր կոչվողգյուղը, որն ամենայն հավանականությամբ Անուշ աղբյուր պետք է կոչված լինի։ Բարդ ածանցավոր են այն տեղանունները, որոնք կազմված են երկու հիմքիցկամ արմատից և մեկ ածանցից՝ Նորաղբյուրիկ։ Հարադիր տեղանունները կազմված են երկու և ավելի միմյանցից անջատ գրվողբառերից, ընդ որում աղբյուր բաղադրիչը կարող է լինել նախադաս կամ ետադաս,եռաբաղադրիչ բարդության դեպքում՝ նաև միջադաս։ Այդպիսիք են՝ Երկբաղադրիչ. Աղբյուրակ Վերին, Աղբյուրի դուռ, Աղբյուրի սար, Աղոթիքի աղբյուր, Անմահության աղբյուր, Գաստոնի աղբյուր, Գըռիձորի աղբյուրներ, Գողոց աղբյուր, Եղին աղբյուր, Զոռզոռ աղբյուր և այլն։ Եռաբաղադրիչ. Գագիկ թագավորի աղբյուր, Թարգմանչաց վանքի աղբյուր, Խազալ կապի աղբյուր, Սպիտակ աղբյուրի խաչ, Քառսուն մանկանց աղբյուր։ Հանդիպում են նաև սակավաթիվ բազմաբաղադրիչ բառեր՝ Գեչիկ գյադուկի շոռաղբյուր։ Անվանումների մեջ առանձնացրել ենք մի խումբ, որոնք կիրառվում են բաղադրիչների հնչյունափոխված և անհնչյունափոխ զուգահեռ տարբերակներով. • Լիսաղբյուր (աղբյուր, ուխտատեղի), Լուսաղբյուր (աղբյուր),• Նորախպյուր (գյուղ), Նորաղբյուր (գյուղ),• Շոռաղբյուր (լեռնագագաթ), Շորաղբյուր (գյուղ), Շորաղբյուր (հանքային աղբյուր),• Սառնախպյուր (գետ), Սառնախպյուր (գյուղ), Սառնախպյուր (գյուղ), Սառնաղբյուր (աղբյուր), Սառնաղբյուր (գետ), Սառնաղբյուր (գետակ), Սառնաղբյուր(գյուղ), Սառնաղբյուր (գյուղ), Սառնաղբյուր (գյուղատեղի), Սառնաղբյուր (լեռնագագաթ), Սառնաղբյուր (վայր),• Վարդախպյուր (գյուղ), Վարդաղբյուր (գետակ), Վարդաղբյուր (գյուղ), Վարդաղբյուր (գյուղ),• Վարժակա աղբյուր (գյուղ), Վարժակաց աղբյուր (գյուղ), Վարժակի աղբյուր(գյուղ), Վարժանկա աղբյուր (գյուղ), Վարժանկե աղբյուր (գյուղ)։ Այս կազմության տեղանուններով հայերենում անվանադրվում են ֆիզիկաաշխարհագրական վայրերի, պատմական օբյեկտների, բնակավայրերի գրեթե բոլոր տեսակները։ Ըստ բնույթի տեղանունները բաժանել ենք հետևյալ խմբերի.1. Լեռներ, լեռնաբազուկներ, լեռնագագաթներ, ձմեռանոցներ.Կռըն աղբրիկ (լեռ), Կաքավաղբյուր (ձմեռանոց), Ճոկնու աղբյուր (լեռնաբազուկ),Սիլաղբյուր (լեռնագագաթ), Սպիտակաղբյուր (ձմեռանոց), Սպիտակ աղբյուր (ձմեռանոց), Ուլաղբյուր (լեռնագագաթ), Գյոլաղբյուր (ձմեռանոց)։ 2. Քարայրներ, ձորեր, հովիտներ, գոգավորություններ.Ճոկնու աղբյուր (ձոր), Աղբյուրների ձոր (գոգավորություն), Ավեղ աղբյուր (հովիտ)։ 3. Լճեր, գետեր, ջրանցքներ, աղբյուրներ, ջրամբարներ.Բարակաղբյուր (գետակ), Արզնիի աղբյուրներ (հանքային աղբյուրներ), Արքայության աղբյուր (աղբյուր), Բերդերու աղբյուր (աղբյուր), Բերդի աղբյուր (աղբյուր), Բոժանա աղբյուրներ (աղբյուրներ), Կենարար աղբյուր (աղբյուր-հուշարձան), Կոստնտուտի աղբյուր (աղբյուր), Կովհովիվի աղբյուր (աղբյուր), Կորեկի աղբյուր (աղբյուր),Կուրաղբյուր (լիճ), Հալճից աղբյուր (աղբյուր), Հարեմ աղբյուր (աղբյուր), Հյուսեինաղաաղբյուր (աղբյուր), Հոռնաղբյուր (աղբյուր), Հովաղբյուր (աղբյուր), «Հորթերի աղբյուր»(աղբյուր), Ղզըլչախչախի աղբյուր (աղբյուր), Մամուշեղի աղբյուր (աղբյուր), Մարղուլիաղբյուր (աղբյուր), Մեծ աղբյուր (աղբյուր), Մկնխոռու աղբյուր (աղբյուր), Մոշահավիաղբյուր (աղբյուր), Մոշաղբյուր (աղբյուր), Մոտիկ աղբյուր (աղբյուր), Մորուք աղբյուր(աղբյուր), Մուխալ աղբյուր (աղբյուր), Մուշաղբյուր (գետակ), Յոթականի աղբյուր(աղբյուր), Յոթն ախպոր աղբյուր (աղբյուր), Յոթն աղբյուրներ (աղբյուրներ), Նավավորի աղբյուր (աղբյուր), Նվեր աղբյուր (աղբյուր), Շաղասարի աղբյուր (աղբյուր), Շատաղբյուր (աղբյուր), Շորշորի աղբյուր (աղբյուրներ), Սառնաղբյուրի ջրամբար (ջրամբար)։ 4. Գավառներ, քաղաքներ, գյուղեր.Անուշ աղբյուր (գյուղ), Ավեղ աղբյուր (գյուղ), Կարճաղբյուր (գյուղ), Կարմիրաղբյուր Ներքին (գյուղ), Կարմիրաղբյուր Վերին (գյուղ), Կաքավուց աղբյուր (գյուղ), Կորաղբյուր (գյուղ), Հացյաց աղբյուր (գյուղ), Հոտած աղբյուր (գյուղ), Մուշաղբյուր (գյուղ),Մուշեղաղբյուր (գյուղ), Յոթաղբյուրներ (գյուղ), Նորաղբյուրիկ (գյուղ), Շենաղբյուր(գյուղ), Շնաղբյուր (գյուղ), Շողան աղբյուր (գյուղատեղի)։ 5. Կամուրջներ. Պաղաղբյուր։ 6. Վանքեր, սրբավայրեր, եկեղեցիներ, ուխտատեղիներ.Մանուկ աղբյուր (վայր, սրբավայր), Մանուկյանների աղբյուր (սրբավայր), Միջնաղբյուրի վանք (վանք), Մկաց աղբյուր (սրբավայր), Ջերմաղբյուր (վանք), Ջերմաղբյուրի Ս. Աստվածածին (վանք), Սպիտակ աղբյուրի խաչ (եկեղեցի), Սպիտակ աղբյուրի վանք (վանք), Վանքի լուսաղբյուր (ուխտատեղի), Տապաս աղբիւր (ուխտատեղի),Գառնիկ աղբյուր (ուխտատեղի), Դող աղբյուր (ուխտավայր)։ Հայերենում միևնույն անունով կարող են անվանվել տարբեր օբյեկտներ։ Դանկատելի է նաև մեր քննած տեղանունների դեպքում.• Ակնաղբյուր՝ գետակ և գյուղ,• Ավզաղբյուր՝ գյուղ և գետակ,• Բազմաղբյուր՝ ամրոց, ավան և գյուղ,• Երկաթաղբյուր՝ աղբյուր և լեռ,• Զույգ աղբյուր՝ աղբյուր, ավան, գյուղ, հնավայր,• Լուսաղբյուր՝ աղբյուր, բլուր, գետակ, գյուղ, ողողատ, ուխտատեղի,• Խաչաղբյուր՝ ավերակ գյուղ, ամառանոց, գետ, լեռնագագաթ, ուխտատեղի,• Կարմիր աղբյուր՝ աղբյուր, գետակ, գյուղ,• Կաքավաղբյուր՝ աղբյուր, ձմեռանոց,• Ձորաղբյուր՝ գետակ, գյուղ,• Ճոկնու աղբյուր՝ լեռնաբազուկ, ձոր,• Շեկաղբյուր՝ գյուղատեղի, լեռնագագաթ,• Պաղաղբյուր՝ աղբյուր, գյուղ, լեռնագագաթ,• Սարիաղբյուր՝ գետ, լեռ,• Սև աղբյուր՝ ագարակ, գյուղ, գյուղակ, աղբյուր, գետակ,• Սպիտակ աղբյուր՝ աղբյուր, գետակ, գյուղ, ձմեռանոց,• Տաքաղբյուր՝ աղբյուր, գետ,• Ցուրտ աղբյուր՝ աղբյուր, գյուղատեղի։ Բազմաթիվ գեղեցիկ ավանդություններ են կապված աղբյուր բաղադրիչով տեղանունների հետ։ Այստեղ նշել ենք տեղանունը և կողքին էլ ավանդապատումը,որոնք բաժանել ենք մի քանի պայմանական խմբերի։ Դրանք քաղել ենք հիմնականում «Ավանդապատումից» և ՀՀՏԲ-ից, ուստի առանձին-առանձին հղումներ չենքարել։ 1. Ժողովրդական զրույցներ։ • Ագռավի աղբյուր (աղբյուր)։ Տեղացիներն այս աղբյուրի անվան առաջացումըբացատրում են Գրիգոր Տաթևացու հետ կապված մի ավանդությամբ։ Ավանդությանհամաձայն՝ Գր. Տաթևացին երեխա ժամանակ Տաթևի վանքի գառներն արածեցնելիս, մի օր այդ աղբյուրից ջուր խմելու ժամանակ, օձն ուզում է նրան խայթել։ Տեսնելով այդ՝ ագռավն իրեն նետում է աղբյուրի մեջ։ Օձը Գրիգորի փոխարենխայթում է ագռավին։ Տաթևի վանահայրը անձնազոհ ագռավին թաղում է աղբյուրիմոտ և նրա անունը դնում Ագռավի աղբյուր։ • Կարճաղբյուր (գետ)։ Ժողովրդական ավանդության համաձայն գյուղն այսպես էկոչվել, որովհետև ժայռի խոռոչից բխող աղբյուրը` կարճ ճանապարհ անցնելովթափվում է լիճը։ • Աղմաղանի աղբյուրներ (աղբյուրներ)։ Այստեղ ժամանակին բազմաթիվ աղբյուրներ են եղել։ Նաղի խանը ուղտերի քարավանով բուրդ է կրել տալիս և խցկում բոլոր աղբյուրների ակունքները, որպեսզի իր հակառակորդները աչք չդնեն այդ ջրառատ վայրերին։ • Կաքավի աղբյուր (աղբյուր)։ Մի որսկան այստեղ կաքավի բուն է գտնում`ձագերը միջին։ Սատանայի թելադրանքով նա քանդում է բունը և ոչնչացնումկաքավի ձագերին։ Մայր կաքավը տեսնելով ավերված բունն ու ոչնչացված ձագերին,սկսում է սուգ ու լաց անել։ Նրա արտասուքներից աղբյուր է գոյանում, ինքն էլ շատչանցած անշնչանում է։ Բարեխիղճ մարդիկ թաղում են կաքավին, քար գցում գերեզմանին, քարի տակից նով անցկացնում, որից սկսում է հոսել այս սառն աղբյուրը։ • Մահտեսի Մելքումի աղբյուր (աղբյուր)։ Շահ-Աբասը, հավանելով ՄահտեսիՄելքումի գեղեցիկ կնոջը, նրան բռնությամբ տանում է իր հարեմը։ Ժամանակ անց,կարոտելով կնոջը, Մելքումը գնում է Սպահան և ծպտված սկսում է իբրև որմնադիրաշխատել շահի պալատի մոտ։ Շահ-Աբասն ու կինը դուրս են գալիս պատշգամբնարդի խաղալու։ Մելքումը կնոջ ուշադրությունը գրավելու համար երգով մրմնջում է.«Հին դարդերս նորոգվեցին, այ տղա կիր բեր»։ Կինը, ճանաչելով ամուսնուն, նետում էզառը և երգով պատասխանում. «Անցյալը պետք է մոռանալ, ա՜յ թե զառս հինգ ու վեցգար»։ Շահը կասկածում է այդ խորհրդավոր հարց ու պատասխանին և փորձելու համար թույլ է տալիս կնոջը կես ժամով տեսակցել ամուսնու հետ։ Հասկանալով այդ,Մելքումի կինը խորհուրդ է տալիս ամուսնուն` հեռանալ շահի պալատի մոտից, և իրհոգու փրկության համար յոթ եկեղեցի և յոթ աղբյուր շինել։ Մելքումը կատարում էկնոջ ցանկությունը։ Ներքին Ագուլիսի Դաշտի բազարի մոտ գտնվող աղբյուրը` այդյոթ աղբյուրներից մեկն է, որը շինողի անունով կոչվում է Մահտեսի Մելքումիաղբյուր։ • Մարաշի աղբյուրներ (աղբյուրներ)։ Ժամանակին թաթարները հարձակվում ենՄարաշի վրա և թալանում ու կոտորում։ Հանկարծ տեղատարափ անձրև է սկսվում ևհեղեղում է քաղաքի բոլոր փողոցները։ Օգտվելով դրանից մարաշցիք հարձակվումեն թաթարների վրա և դուրս վռնդում նրանց քաղաքից։ Երբ ամեն ինչ խաղաղվում է,մարաշցիք վախենալով, որ թաթարները կարող են նորից վերադառնալ, թողնում ենքաղաքը և բարձրանում մոտակա լեռան գագաթը։ Այստեղ նորից հեղեղանմանանձրև է տեղում որոտումներով և կայծակներով։ Երբ ամեն ինչ հանդարտվում է,մարաշցիք իջնում են քաղաք, ուր երկու նոր աղբյուր են գտնում։ • Արեգի աղբյուրները (աղբյուրներ)։ Այս աղբյուրների ջրերը կենարար են ևզավակատուր։ Արու զավակ ունենալ ցանկացողները խմում են արևելյան ակից, իսկաղջիկ ուզողները՝ արևմտյանից։ Դրանից էլ ծագել է աղբյուրների Արեգի (արուի ևէգի) անունը։ • Ականջացավի աղբյուր (աղբյուր)։ Այստեղ ապրելիս է եղել մի ճգնավոր։ Հոգեվարքի ժամանակ նա հովվին ուղարկել է դիմացի այրում գտնվող վարդապետիմոտ, որպեսզի հաղորդություն ստանա նրանից։ Վարդապետը չի եկել։ Ճգնավորիանեծքով նա քար է դարձել և բերանից սկսել է հոսել Մոկս գետը։ Տեսնելով, որաստված կատարեց իր խնդիրքը, ճգնավորը խնդրել է, որ իր ապրած այրում էլաղբյուր բխի և այն լինի ականջացավի դեղ։ Աստծու կամքով կատարվել է ճգնավորիերկրորդ խնդիրքը ևս, և սկսել է բխել Ականջացավի աղբյուրը։ • Վարդաշենքի աղբյուր (աղբյուր)։ Մի հարուստ աղջիկ ու աղքատ տղասիրահարվում են և ուխտում` միասին ապրել, միասին մեռնել։ Աղջկա ծնողներըգտնում են մի ուրիշ, հարուստ փեսացու։ Նշանդրեքից մի քանի օր առաջ աղջիկը մորև տան հարսների հետ գնում է Վարդաշենք կոչված բլրաձև բարձունքը` դաշտայինաշխատանք կատարելու։ Այստեղ նա գտնում է իր սիրած տղային և առանձնանումնրա հետ։ Մայրը տեսնելով նախատում ու անիծում է նրանց։ Տղան ու աղջիկըհուսահատ դիմում են աստծուն և խնդրում իրենց վարդի թփեր դարձնել։ Անմիջապեսկատարվում է նրանց խնդիրքը։ Աղջկա մայրը վրեժխնդրությամբ լցված դիմում է չարոգիներին, որոնց կամքով երկու վարդենիների արանքում մի փուշ է բուսնում,խանգարելով նրանց մոտենալ իրար։ Սիրահարների արցունքներից Վարդաշենքումաղբյուր է գոյանում, որին բուժիչ հատկություն է վերագրվում։ • Րաֆֆու աղբյուր (աղբյուր)։ Տարիներ առաջ Րաֆֆին գալիս է Դահրավ գյուղը`տեղի քաջերի պատմությունը գրելու։ Շրջում է տնետուն, հարց ու փորձ անումծերերին, կարդում մամռակալած քարերի գրերը։ Րաֆֆու խնդրանքով գյուղացիներըշուռ են տալիս Աբրահամենց այգու մոտ ընկած հայկական սալ քարը` նրա վրա եղածգրերը կարդալու համար։ Րաֆֆու մեկնելուց հետո, այդ սալ քարի տեղից սկսում էառատ ջուր բխել։ Դահրավցիների ուրախությանը չափ չի լինում, քանի որ մինչ այդջուր բերելու համար նրանք ստիպված էին իջնել մոտակա ձորը։ Այդ ջուրը հիմա էլ կաև կոչվում է Րաֆֆու աղբյուր։ • Քալոյի աղբյուր (աղբյուր)։ Ասում են, թե այս գյուղն առաջ աղբյուր չի ունեցել։ Գյուղացիները տառապել են առանց ջրի և փորձել են մի ելք գտնել։ Քալո անունովմեկի կինը երազ է տեսնում, որ իրենց տնից ներքև հողի տակ աղբյուր կա։ Քալոն միքանի օր շարունակ փորում է այդ տեղը և գտնում աղբյուրը։ Գյուղը դուրս է գալիսծանր վիճակից։ Մինչև հիմա էլ կա այդ աղբյուրը և գտնողի անունով կոչվում է Քալոյիաղբյուր։ • Եղնիկի աղբյուր (աղբյուր)։ Ավանդության համաձայն՝ ամեն տարի այստեղ միեղնիկ է եկել ու նստել ջրի մոտ։ Գյուղացիներն այն համարել են աստծու կողմիցուղարկած մատաղացու և մորթել ու միսը բաժանել են իրար մեջ։ Մի անգամ էլ խախտել են այդ կարգը, և միսը վերցրել են միայն երկու հոգի։ Իբր դրանից աստված զայրացել է և այլևս եղնիկ չի ուղարկել, բայց աղբյուրը շարունակել են կոչել Եղնիկիաղբյուր։ • Լեզգու աղբյուր (աղբյուր)։ Լեզգիների ժամանակ հայերը փախչում են սարը,օթևան շինում իրենց համար ու թաքնվում։ Սարի վրա մի լավ աղբյուր են գտնում,թփերով ծածկում ու թաքուն օգտվում ջրից։ Այդ աղբյուրը կոչում են Լեզգու աղբյուր։ • Քոսի աղբյուր (աղբյուր)։ Ըստ ավանդության՝ քոսախտով (բորոտություն)բռնված մի կռապաշտ գալիս է աղբյուրի մոտ։ Նրան երևում է մի ծերունի և խոստանում է բուժել վերքերը, եթե քրիստոնեություն ընդունի։ Հիվանդը համաձայնվում է։ Ծերունին գավազանով խփում է ժայռին, և այստեղից աղբյուր է բխում։ Հիվանդըլվացվում է ու բուժվում։ Աղբյուրի անունը մնում է Քոսի աղբյուր։ • Խազալ կապի աղբյուր (աղբյուր)։ Սա զուլալ ու հորդ մի աղբյուր է. մոտը կա«Թաք ծառ» կոչված մի չինարի, որ սուրբ է համարվում։ Իշխանա սարի արոտներըգնացող տափաստանի քոչվորները իրենց քոչերով, աղբյուրի ջրի հույսով, միշտ եկելեն այս կողմերը՝ չորացրել արոտները և թալանել շրջակա բնակիչներին։ Քոչվորներիոտքն իրենց կողմերից կտրելու համար՝ Խոտ, Շինուհայր և Քարահունջ գյուղերիբնակիչները հավաքել են իրենց ոչխարների մի տարվա խուզած բուրդը և դրանովփակել աղբյուրի ակը։ Զրկվելով ջրից տափաստանի քոչվորները այլևս չեն եկել այսկողմերը և ժողովուրդն ազատվել է նրանց ասպատակությունից։ • Թոխոպվա աղբյուր (աղբյուր)։ Մի կին երեխայի հետ աղոթելու է գալիս այսմատուռը։ Աղոթքի ժամանակ երեխան լաց լինելով ջուր է խնդրում։ Աղոթքըչընդհատելու համար մայրը խնդրում է աստծուն հագեցնել երեխայի ծարավը։ Աստված լսում է նրա խնդիրքը և աղբյուր է բխեցնում մատուռի մեջ։ • Թարգմանչաց վանքի աղբյուր (աղբյուր)։ Մեսրոպ Մաշտոցը այս կողմերումքարոզելիս, գավազանը խփել է քարին ու հրամայել է, որ ջուր բխի։ Եվ նրա խոսքովիսկույն բխել է այս աղբյուրը։ 2. Հին հավատալիքներ։ • Անահիտի աղբյուր(աղբյուր)։ Ավանդությունն ասում է, թե ԱղվանքիՎաչագան թագավորը այս աղբյուրի մոտ հանդիպելով Հացիկ գյուղացի գեղեցիկ ուիմաստուն Անահիտին, սիրահարվել է նրան և այդ օրվանից աղբյուրի անունը կոչվել էԱնահիտի աղբյուր։ • Արճակի աղբյուր (աղբյուր)։ Հայկական մի ավանդությամբ իբր Արճակ լճումբնակվող հրեղեն կինը (հարսը) մշտապես այս աղբյուրում էր լողանում, իսկ աղբյուրիջուրը խմողը բորբոքվում է անարատ սիրով և ձեռք է բերում քաղցր երգելուունակություն։ • Արջի աղբյուր (աղբյուր)։ Ըստ ավանդության գյուղի անտառից մի արջ դուրսգալով՝ սկսում է բարձրանալ դեպի Դիզափայտի գագաթը։ Ճանապարհին խիստծարավում է և սկսում ոռնալ։ Հանկարծ մի աղբյուր է բխում, որից կուշտ ջուր խմելուցհետո արջը շարունակում է իր վերելքը դեպի Դիզափայտի կատարը, բայց հասնելուցհետո նա կայծակնահար է լինում և տապալվում գետնին։ Իբր դրա հետ էլ կապված էաղբյուրի անունը՝ Արջի աղբյուր։ • «Արտասուքի աղբյուր» (աղբյուր)։ Այդ աղբյուրը իբր գոյացել է Հակոբ Մծբնահայրապետի արցունքներից, երբ նա իր սարկավագներին ծովը նետելու պատճառովլաց է եղել։ • Բարեհամ աղբյուր (աղբյուր)։ Ըստ ավանդության այստեղ էր գտնվում Գր.Լուսավորչի ճգնարանը և իբր նրա հրաշագործությամբ այդ աղբյուրը բխել է ժայռերիխորքից։ • Յոթն աղբյուր (աղբյուրներ)։ Ըստ ավանդության, այստեղ կար յոթ սյուներիվրա կառուցված վանք, որը քանդել է Լենկթեմուրը, որից հետո այդտեղից աղբյուր էբխել։ • Չամչի աղբյուր (աղբյուր)։ Ըստ ավանդության մի երիտասարդ իր սիրածաղջկան տեսնելու համար միշտ չամիչ է լցնում գրպանները և գալիս այստեղ ուսպասում նրան։ Իբր դրա համար էլ աղբյուրը կոչվել է Չամչի աղբյուր։ • Սովի աղբյուր (աղբյուր)։ Ուներ սառնորակ ու վճիտ ջուր, բայց փոքրհոսանքի պատճառով անվանել են Սովի աղբյուր։ • Սպիտակ աղբյուր (աղբյուր)։ Ըստ ավանդության՝ այս աղբյուրից ջուր է խմելՍասունցի Դավիթը։ • Գարապայի աղբյուր (աղբյուր)։ Ըստ հայկական ավանդության աղբյուրը, որբխում է քարաժայռի միջից, դուրս է ժայթեցրել Նոյ նահապետի Սեմ անունով որդուն։ • Վարդենիկի աղբյուր (աղբյուր); Այս աղբյուրի ջրի մասին ասում են, թե ունիհրաշալի զորություն. ով որ լվացվում է և խմում, մազերը ոսկեզօծվում են և փափկումաբրեշումի պես։ Քար ունեցողներն էլ գալիս են, խմում այս աղբյուրի ջրից, որից հետոքարը մաշվում ու ընկնում է։ Այս խմբի մեջ ցանկանում ենք առանձնացնել ավանդությունների շարք, որտեղնույն անունը կրող վայր ըստ աշխարհագրական դիրքի, տարբեր ավանդություններունի.• Կաթնաղբյուր (աղբյուր)։ Մեսրոպ Մաշտոցը Էջմիածնում վախճանվում է ևՎահան Ամատունին համաձայնեցնում է նրան թաղել իր հայրենի Օշական գյուղում։ Ավանդությունն ասում է, որ հուղարկավորողները ճանապարհին նեղվելով շոգից ուծարավից, դագաղն իջեցնում են գետին` մի փոքր դադար առնելու։ Եվ հանկարծ միաղբյուր է բխում կաթնահամ ջրով։ Ամենքը խմում են, հագեցնում իրենց ծարավը ևկոչում՝ Կաթնաղբյուր։ • Կաթնաղբյուր(աղբյուր)։ Ավանդության ասելով իբր այդ աղբյուրի մեջՏիրամայրը ծորացրել էր իր սուրբ կաթից մի կաթիլ, որի համար էլ աղբյուրը կոչվել էԿաթնաղբյուր։ • Կաթնաղբյուր (աղբյուր)։ Այս աղբյուրի ջրով բուժվել են բորոտները։ • Կաթնաղբյուր (աղբյուր)։ Մայրերն այստեղ ուխտի էին գալիս կաթ ունենալուհամար։ • Կաթնաղբյուր (աղբյուր)։ «Սասնա ծռեր» դյուցազնավեպում այս աղբյուրի ջրիցխմողների ուժը մեծանում էր մի քանի տասնյակ անգամ։ • Լուսաղբյուր (աղբյուր)։ Ըստ ավանդության մի կույր մարդ այստեղ լվացվելուցհետո բուժվում է, վերականգնում տեսողությունը, որից աղբյուրը կոչվում էԼուսաղբյուր։ • Լուս աղբյուր (աղբյուր)։ Արիստակես հայրապետը Նիկիայի ժողովին գնալիս՝եղել է այստեղ. աղոթքով ու հրաշքով մի աղբյուր է բխեցրել, որի ջրով մկրտվում ևբուժվում են։ • Լուսաղբյուր կամ օձաղբյուր (աղբյուր)։ Ծերացած և հիվանդ օձերը գիշերժամանակ գալիս մտնում են այդ ջրի մեջ, բուժվում և երիտասարդանում։ 3. Քրիստոնեական սրբերի հետ կապված ավանդություններ։ • Ս. Հակոբի աղբյուր (աղբյուր)։ Ըստ ավանդության` գոյացել է ս. Հակոբիարտասուքից։ Ջուրը համարվել է սրբազան ու բուժիչ։ • Հռիփսիմեի աղբյուր (աղբյուր)։ Ըստ ավանդության՝ այստեղ ապրել է ս.Հռիփսիմեն, որի անունով էլ կոչվել է աղբյուրը։ Ամռանը այստեղ ուխտի էին գալիսհազարավոր մարդիկ։ • Սուրբ Հակոբի աղբյուր (աղբյուր)։ Ըստ հայկական ավանդության` այսպես էանվանվել Մասիս լեռան հյուսիսարևելյան լանջին գտնվող նույնանուն աղբյուրիանունով։ • Վարդապետի աղբյուր (աղբյուր)։ Ասում են, թե այս աղբյուրը գավազանիհարվածով բխեցրել է պարտիզակցի Հովհաննես անունով մի մենակյաց ու մաքրաբարո վարդապետ։ Դրա համար էլ այն կոչվել է Վարդապետի աղբյուր։ • Սուրբ Հակոբի աղբյուր (աղբյուր)։ Ըստ ավանդության, երբ վնասատու մորեխ կամ թրթուր էր հայտնվում, այս աղբյուրից ջուր էին տանում, ցրում դաշտերում,որից հետո այդտեղ հայտնվում էին սարյակների երամակները և սկսում ոչնչացնելվնասատուներին։ Մեր համոզմամբ քննությունը ցույց է տալիս, որ հայերենում առատ են «աղբյուր»բաղադրիչով տեղանունները, որոնք հարուստ ու գեղեցիկ բառերի շարքեր կազմելուցբացի անսպառ նյութ են մատուցում ժողովրդական բանահյուսության համար։ Հռիփսիմե Կոստանյան«ԱՂԲՅՈՒՐ» ԲԱՂԱԴՐԻՉՈՎ ԿԱԶՄՎԱԾ ՏԵՂԱՆՈՒՆՆԵՐԸ ՀԱՅԵՐԵՆՈՒՄԲանալի բառեր` աղբյուր, բաղադրիչ, տեղանուն, կազմություն, ավանդություն։

example1456

example1456

2012-ին «Նաիրի» հրատարակչությունը լույս աշխարհ բերեց Գրիգոր Նարեկացու «Մատեան ողբերգութեան» ֆրանսերեն նոր թարգմանությունը Աննի և Ժան-Պիեռ Մահեների թարգմանությամբ, առաջաբանով ու ծանոթագրություններով [2]։ Մահեները երկար տարիներ զբաղվել են Գրիգոր Նարեկացու ողջ ստեղծագործությամբ։ Նրանց հետազոտական աշխատանքի ամփոփումը դարձավ 2002-ին Փարիզում լույս տեսած «Գրիգոր Նարեկացին և նրա «Մատեան ողբերգութեան» երկը» ծավալուն աշխատությունը, որը 2004-ին թարգմանվեց հայերեն [8]։ Առաջաբանն ավարտվում է դիպուկ մի եզրահանգումով, ըստ որի՝ Գրիգոր Նարեկացին հավատացած է՝ իրենից հետո իր գիրքը հնչելու է անհամար բազմության շուրթերին՝ մինչև վերջին դատաստանը Աստծուն աղոթելով իր անունից։ Ինչ վերաբերում նրա հայրենակիցներին, ապա նրա ուխտը լիովին լսելի է։ Հայերը չեն դարձել նրա գրաքննադատը, այլ նրանով ունեն կապ, որը հրահանգում է կորովամտություն, պայծառատեսություն, նա հոգևոր մի ուսուցիչ է, որը զորացնում է հայերին և նրանց առաջնորդում հասկանալու Ավետարանի ճշմարիտ շնորհը։ «Նարեկը» իսկական գագաթ է, մի բանալի՝ թափանցելու հայերի ամենաինտիմ և ամենաեզակի հոգևորի մեջ։

2012-ին «Նաիրի» հրատարակչությունը տպագրեց Գրիգոր Նարեկացու «Մատյան ողբերգության» ֆրանսերեն թարգմանությունը Անի Jeanան-Պիեռ Մահերի թարգմանությամբ ՝ նախաբանում և տողատակում։ Մահացածները տարիներ շարունակ զբաղվել են Գրիգոր Նարեկացու ամբողջ ստեղծագործությամբ։ Նրանց հետազոտության գագաթնակետը 2002 թվականին Փարիզում լույս տեսած «Գրիգոր Նարեկացի և նրա ողբերգության գիրքն» լայնածավալ աշխատությունն էր, որը հայերեն թարգմանվեց 2004 թվականին [8]։ Բացի 2012-ին Երեւանում լույս տեսած «Մատյան ողբերգության» ներածությունից, այն ունի շատ հակիրճ նախաբան, որը հարուստ է փաստերով։ Երջանյանի հրատարակությունը հիմնված է Լահվենում Մահեների կողմից թարգմանված «Մատյան ողբերգության գրքի» երկհատորյակի վրա, որը տպագրվել է փոքրիկ գրպանի գրքում, ամփոփվել է, և բանասիրական և մասնագիտական ​​դիտարկումները հանվել են։ Ամբողջությամբ պահպանված Գր. Նարեկացու ստեղծագործության բնօրինակը, որը թարգմանվում է ըստ Պողոս Խաչատրյանի և Արշալույս zinազինյանի կազմած 1985 թ. Երևանում լույս տեսած «Մատյան» քննության բնագրի [1]։ Գրքի 34, 75, 92 և 95 գլուխները բաժանված են ըստ Գարեգին Տրապիզոնեցու, որը լույս է տեսել Բուենոս Այրեսում 1948 թվականին։ Հատուկ ուշադրություն է դարձվել բանաստեղծության կառուցվածքին, պահպանվել է Գրիգոր Նարեկացու ստեղծագործության գլուխների կարճ վերնագիրը ՝ «Սրտից մի բառ սրտից»։ Գրիգոր Նարեկացու «Գրքի» մասին շատ մարդիկ են գրել։ Հանճարեղ բանաստեղծի ստեղծագործության գիտական ​​մատենագիտությունն այժմ հասանելի է։ Այնուամենայնիվ, այն, ինչ գրում է Մահեները և՛ այս նախաբանում, և՛ նրանց հատուկ ուսումնասիրության մեջ ներկայացնում է բոլորովին այլ մոտեցումներ և գնահատականներ։ Ըստ նրանց, սա գրգռիչ է, միևնույն ժամանակ մարդուն արթուն պահող գիրք, որը գրվել է 1002 թվին միայնակ վանականի կողմից, ով խոստովանում է իր մեղքերը։ Խոստովանելով այդքան շատ ու անհավատալի մեղքեր ՝ նա իր գրքում հիշեցնում է Հիերոնիմոս Բոշի պատկերած մղձավանջները։ Երկրորդ հազարամյակի վերջին քրիստոնեական աշխարհը սպասում էր Աստծու դատաստանին։ Սա մարդկության ամենամեծ մխիթարիչների ձայնն է, ինչպիսիք են Բուդդան և Ֆրանսուա Ասիսը, և Նարեկացու գիրքը մինչ այժմ եզակի տեղ ունի հայ գրականության մեջ։ Հայ գրականության մեջ ոչ մի բանաստեղծություն չունի այդ մտքի թափը. «Այդպիսի անհատական ​​դաշտում քնարականություն երբեք չի գտնվել»։ Հայ մատենագիտությունը միաձայն ճանաչում է այս պոեզիան։ Գրիգոր Նարեկացին ապրել ու աշխատել է Նարեկավանքում, հայերը նրան անվանել են «Գիրքը» «Նարեկ», որն անմիջականորեն կապված է հեղինակի անվան հետ։ Այս նամակը հնչում է ձայնիս մեջ, կարծես բղավում էր ինձ վրա, թաքնվածը կտարածվի, ձայնը կլսվի, զգացողությունը կլսվի։ Ակնհայտ, թող բարբառով խոսվի ... [10-88-3] Ավելի քան հազար տարի Գրիգոր Նարեկացու գիրքն ուղեկցում էր հայերին նրանց կյանքի տարբեր հանգամանքներում։ Այն հոմանիշ է Ավետարանին, այն կարդում են հիվանդների համար, տարվում երկար ճանապարհորդությունների, գրքի մասերը դարձել են հմայքի խոսքեր։ Teacherան-Պիեռ Մահենշնշտը ծանոթ է իր ուսուցչի ՝ Ֆրեդերիկ Ֆայդիի ՝ «Հայաստանի քրիստոնեական հմայքները» աշխատությանը, որում կան բազմաթիվ փաստեր, որոնք վկայում են Նարեկացու «Գրքի» մասերի հմայքների վերածվելու մասին։ [4-65] Ըստ Մահեների, նա հայերի մեջ բացի Աստվածաշնչից ոչ մի գիրք չի ունեցել։ Այս բանաստեղծության յուրահատկությունը նման է։ [2-5] Ամենատոնական ժամանակահատվածում այն ​​կարող է ունենալ իր դարի մարդկային բացատրությունը։ Դիմելով աշխարհի անթիվ քրիստոնյաներին ՝ նա խոստովանում է մարդու բոլոր մեղքերը ՝ սկսած Ադամից մինչև իր վերջին սերունդները, քանի որ բոլոր մարդիկ ՝ մահացած կամ կենդանի, գտնվում են Աստծո հայացքի տակ։ Միևնույն ժամանակ, երբ Գրիգորը հուշագրության վերջում դնում է իր ճշգրիտ խոստովանությունները, նա դնում է «Գիրքը» գրելու ճշգրիտ ամսաթիվը և հանգամանքները։ Բազիլ Մեծը կայսր էր Բյուզանդիայում, Հայաստանը խաղաղ էր, բայց հայ եկեղեցին անհանգստացրեց աղանդավորներից։ Հայկի Բագրատունյաց առաջաբանում առանձին անդրադարձ կա Գրիգոր Նարեկացու կյանքում Նարեկի դպրոցի դերին։ 2005-ին Փարիզում լույս տեսած «Հայաստանյան դարերի ապացույց» գրքում Մահեները խոսեց Մեծ Վասպուրականի Սուրբ Խաչի և վերջինիս կառուցած Աղթամարի Սուրբ Խաչ եկեղեցու մասին։ [9-64-65] Այս հատվածում հաղորդվում է, որ Գրիգոր Նարեկացին ծնվել է 940 թվականին, նրա հայրը Խոսրով Անձացին էր, նա ուներ երկու եղբայրներ։ Ավագը Սահակն է, մեջտեղը ՝ Հովհաննեսը։ Նա շատ շուտ կորցրեց մորը։ Նա այդ մասին խոստովանում է «Մատյան» -ի 51-րդ սերիայում։ Մայրս գնաց երկինք, եթե նահանջելիս դադարեցնեին բարեգործությունը։ [10-308] Նրա հայրը ՝ Խոսրով Ինդացինը, կնոջ մահից հետո եպիսկոպոս դարձավ ՝ լինելով ժառանգական իշխան։ Նարեկացիոլոգ Հրաչյա Թամրազյան Գրիգոր Նարեկացուտականներ Պ.Խաչատրյան [5-10]։ Իր ծնունդը դնելով Մ. Շրջակայքում, Աբեղյան մբ Սմբատ շարժում։ Այս նախաբանում ուսումնասիրվում է areարեհավանցի Թոնդրակյան աղանդը և այլն։ Հովհաննես Դ. Օվայեթների օրոք (833-855) հիմնադիր դարձավ mbաղկոտնագավառի areարեհավան գյուղի Սմբատը։ Թոնդրակի բնակիչները մտադրություն չունեին տապալել եկեղեցական կառավարությունը, նրանք ցանկանում էին ամբողջովին արմատախիլ անել եկեղեցին։ Գրիգոր Նարեկացին ուներ երկու ուսուցիչ ՝ Խոսրով Անձացին, նրա հայրը, Անի Անանիան, Նարեկի վանքի վանահայրը և Նարեկի դպրոցի ղեկավարը։ Թե հայրը, թե Անանիա Նարեկացին ունեցել են աստվածաբանական և փիլիսոփայական աշխատություններ։ Անանիա «Նարեկացուխրաց» -ը իրական մարզումային վարժություններ են, որոնք պահանջում են բուռն մրցակցություն Հիսուսի շարունակական հանդիմանության ժամանակ։ Նարեկա վանքի վանականները, իրենց աստվածաբանական հետազոտություններին զուգահեռ, աջակցում էին աղանդավորներին։ դեմ պայքարել։ Տեղին է հիշել պատմող Պողոս Խաչատրյանի հետ հետևյալ դիտողությունը այս հարցի վերաբերյալ։ Նարեկացին աններելի է համարում նույնիսկ կճավցիների համար, համակրելի վերաբերմունքը տենդրակացցիների նկատմամբ, քանի որ աղանդավորների մասին նրանք հայտարարել են, որ «նրանք հավատուրաց դավանանքի չեն», նրանք նույնիսկ ուզում էին վերադառնալ նրանց, ովքեր « սիրահարվեց նրանց, ովքեր փափագում էին նրանց »։ սրից »[7-99-100]։ Նախաբանում Մահեները խոսում է Նարեկացու ՝ 977 թվականին գրված «Երգ երգոցը» մեկնաբանության մասին, որը պատվիրել է Արծրունյաց թագավոր Գուրգեն Արծրունին։ Այդ մեկնաբանության մեջ հարսը ՝ եկեղեցին, կատարելագործվում է փեսայի ՝ Հիսուսի խոսքով։ Իր ուսուցչուհի Անանիայի հրամանով Նարեկացին գրել է բանաստեղծություններ, գանձեր, մեղեդիներ, որոնք երգում էին եկեղեցական արարողությունների ժամանակ։ Նարեկացին գրել է Նաբերբոգյաններին, որոնցից ամենահայտնին է «Պատմությունը Ապարանից մինչև խաչ» [11-913] և «Հազարբազմի հանգամանքները« Ողբերի գիրքը », որտեղ նա հավաքում է իր ողջ կյանքի արտացոլումները» [ 2-11]։ Նրա ամենահայտնի գործը կազմելու համար `պատմական Մահվան շեմին, նրանք հակիրճ ներկայացնում են, որ Նարեկացու կյանքը գոյություն ունի« Գրքում »։ Բյուզանդական կայսրության մատույցներում հայերն ու հույները շարունակում էին խորը աստվածաբանական վեճերի մեջ ընկնել։ Թոնդրակ աղանդավորական շարժումը անհանգստացրեց ոչ միայն Հայ եկեղեցուն, այլ նաև Բյուզանդական կայսրությանը։ 1000 թվականին Բյուզանդիայի կայսր Վասիլ II- ը (957-1025, մակեդոնական հայ հարստությունից) ձմեռում է Տարսուսում, երբ լսում է իր երբեմնի կանգնած Դավիթ Կյուրապաղատի հանկարծակի մահվան մասին։ Կայսրն իր մեծ զորքով անմիջապես անցավ Մելիտենը, վերցրեց այն և վերադարձավ Պոլիս։ Իր քարոզարշավի ընթացքում նա հանդիպեց Հարքի կամ Մանազկերտի թոնդրակներին, որոնք եկեղեցու թշնամիներն էին։ «Մատյան ողբերգության» պոեմի երկու գլուխներում, 34 և 75, փառավորվում է գավառը, փառավորվում եկեղեցու քրիստոնեությունը և մատնանշվում աղանդավորների սխալները։ Մահերը շեշտում են, որ առաջին անգամ Նարեկացին իր աշխատանքները ներկայացնում է ոչ թե թագավորի կամ եպիսկոպոսի հրամանով, այլ սեփական նախաձեռնությամբ։ Գրքի որոշ հատվածներ ներկայացնում են բանաստեղծի ամենօրյա մտքերը, բայց, անկասկած, կան մտքեր, որոնք նա չի պահել իր գրքում։ Աստծո և մարդու միջև երկխոսությունը հանդիպում է սուրբ գրություններում։ Ընթերցող Նկատի ունեցեք, որ զրադաշտական ​​դավանանքի «Ավեստա» սուրբ գրքի շատ էջերում araրադաշտը հարց է տալիս Ահուրա Մազդային, իսկ վերջինս պատասխանում է. Նույնը տեսնում ենք XI դարի հայտնի բյուզանդական միստիկ Սիմեոնում։ Իր խոսքում Գրիգորը ընտրում է մարգարեների սաղմոսների ապաշխարող ձուն։ Երբեմն Աստծուն ուղղված նրա խոսքերը անձնական խոստովանություն են ստանում։ «Բանաստեղծ և Աստվածաշունչ» բաժնում մատնանշված են քրիստոնեական սուրբ գրությունների օրինակները։ Նարեկացին յուրացրեց Հին Կտակարանում Սողոմոնին վերագրված գրքերը։ [2-15] Սա է Սողոմոնի հույսի աղերսանքը իմ օրինակում. Որովհետև ոչ ոք ավելի մեղավոր չէ, քան նա ինձ համար։ [10-283] 61-62 գլուխները պարզապես գալիս են աստվածաշնչյան սաղմոսներից։ Նարեկացին ուժեղ այլաբանություն ունի։ Գրեգորի մտքերը թափանցում են մարդու ներաշխարհ։ Մեծ տարածություն է առաջանում մարդկային «ուրիշների» մեջ։ Uthշմարտությունը մարդուն ասում է, թե ինչպես բարձրանալ այդ անդունդը։ Հետաքրքիր է նաև «Աստվածաշնչի պատկերներ» անգիտակից նախատիպերի նախաբանի բաժինը։ Բանաստեղծը գրում է. Ինչպիսի՞ օրինակ է սա ձեզ համար առավել հարմար։ Ես դա պարտական ​​եմ քեզ։ Իմ պատիժը Սոդոմն է, Նինվեի ապստամբ դատախազը, Անարի բարբարոսը, հարավի կինը. [10-11] Այս ինքնախոշորացման օրինակները աճում են հոգատար ձվով։ Եվան հարցնում է Հիսուսին. Եթե հանկարծ անարդարության հորձանուտ փչի։ Միսից պատրաստված մարդու երկրային ծովը, Վերևից հանդարտ եղիր, ղեկավարում է քեզ պատկանող այս թևը։ [10-26] Մարդու մարմինը նավակ է, որը լողում է կենացներում, իսկ Հիսուսը նավաստի է։ Այս գաղափարը առկա է նաև Մեսրոպ Մաշտոցի ապաշխարության շարականներում։ Անանուն հեղինակը, որը բացատրում է Մաշտոցի անվան Մատենադարանի միջնադարյան խորհրդանիշները, ունի նաև հետևյալը. «Արևը Քրիստոս է, ծովն իմ աշխարհն է, նավը ՝ բացատրությունը։ Նարեկացին թարմացնում է աստվածաշնչյան պատվիրանները։ Մահացածները լիովին նորարար են, երբ խոսում են «Մատյան» աղոթքների ճարտարապետական ​​ձիու մասին։ Նրանք «Գիրքը» դիտում են որպես սիմֆոնիա, որում երաժշտությունը բարձրանում և ընկնում է։ Ըստ Մահեների, Գրիգոր Նարեկացին իր գրքով օգտագործել է քրիստոնեական տաճար ՝ հիանալի կառույց կառուցելու համար։ Ոճային դրվագը կարող է ուղեցույց լինել։ Նարեկացի տաճարն ունի նույն պարզությունը, ինչ հայկական եկեղեցին ՝ ձի, որը հաստատում է VIII դարի նկարագիրը։ Եկեղեցին այլաբանորեն համեմատվում է Նոյի հետ։ [2-26] Դա նույնն է, ինչ տապանը ՝ բաղկացած երեք խորշերից։ Եկեղեցին բաղկացած է երեք մասից ՝ գավիթ, տաճար և խորան։ Նրանք, ովքեր մտան Նոյի տապան, փրկվեցին, ինչպես նաև նրանք, ովքեր եկեղեցում իսկական հավատացյալներ են, կփրկվեն խեղդվելուց կամ խեղդվելուց։ Մահերի առաջաբանն ավարտվում է անմոռանալի եզրակացությամբ, վերջին բաժնի վերնագիրն է `« Գրիգոր »նրա գիրքը։ միանվագ ուսուցիչ և մեռած հավերժական կյանք։ » Նախաբանն ավարտվում է ճշգրիտ եզրակացությամբ, համաձայն որի ՝ Գրիգոր Նարեկացին հավատում է, որ իր գիրքը կլսվի անթիվ ամբոխի շուրթերին ՝ իր անունից աղոթելով Աստծուն մինչ վերջին դատաստանը։ Ինչ վերաբերում է իր հայրենակիցներին, ապա նրա ուխտն ամբողջությամբ լսվում է։ Հայերը չեն դարձել գրականագետ, բայց կապ ունեն նրա հետ, որը հրահանգում է բնապահպանությանը, պայծառատեսությանը, նա հոգատար ուսուցիչ է, ով զորացնում է հայերին, առաջնորդում է նրանց ՝ հասկանալու Ավետարանի իրական շնորհը։ «Նարեկը» իսկական գագաթ է ՝ ներթափանցելու հայերի առավել մտերիմ, ամենայուրահատուկ խնամքը։

example438

example438

Աշխատաշուկային մրցունակ մասնագետներ պատրաստելու եւ տրամադրելու համար Բարձրագույն ուսումնական հաստատություններին (ԲՈՒՀ) անհրաժեշտ է լուծել մի քանի հիմնահարցեր։ Վերլուծվել է ՀՀ բուհական համակարգը։ Հոդվածում բացահայտվել է բուհական հիմնախնդիրներից մեկը՝ ուսանող-դասախոս ինտերակտիվ կապի բացակայությունը։ Այս հիմնախնդրի լուծման նպատակով առաջարկվել է ԲՈՒՀ-երում ուսուցման նոր մոդել, որն իրավամբ ուղղված է պարզեցնելու, հեշտացնելու կապն ուսանողի եւ դասախոսի միջեւ փոխշահավետ պայմաններով։

Բարձրագույն ուսումնական հաստատություններում առկա խնդիրները հանգեցնում են համալսարանական շրջանավարտների բացասական արդյունքների աշխատանքի տեղավորման հարցազրույցներին՝ չբավարարելով աշխատաշուկայի պահանջները։ Հիմնական խնդիր է հանդիսանում տարբեր աղբյուրների ստացած մասնագիտական տեղեկատվության ոչ ճիշտ ներկայացումը, պրակտիկ գիտելիքների ու փորձի պակասը։ Ըստ [1] հոդվածի ՀՀ-ում համալսարանն ավարտելուց մեկ տարի անց ուսանողների աշխատանքի տեղավորման ցուցանիշը բավական շատ երկրների համեմատ ցածր է (տես գծապատկեր 1)։ 203ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ Ինչպես երեւում է գծապատկեր 1-ից համալսարանն ավարտելուց հետո ՀՀ-ում շրջանավարտների 40%-ից ավեին մնում է գործազուրկ։ Գծապատկեր 1։ Համալսարանական շրջանավարտների գործազրկության մակարդակը ԲՈՒՀն ավարտելուց մեկ տարի անց (%) (2018-2019)թ ՀՀ-ում համալսարանական շրջանավարտների 42%-ը գործազուրկ է, ինչը բավականին վատ ցուցանիշ է, որն էլ խիստ բացասաբար է անդրադառնում տնտեսության զարգացման վրա։ Հարց է առաջանում՝ որո՞նք են համալսարանի կողմից շուկային չբավարարող կադրերի տրամադրման հիմնական պատճառները։ ՀՀ մի շարք ԲՈՒՀ-երում կատարված հարցումների արդյունքում պարզ դարձավ, որ անակախ մասնագիտությունից ուսանողը հարց ունենալու դեպքում առաջինը դիմում է համացանցին, փորձելով հարցի պատասխանն ու առավել ռացիոնալ լուծումը գտնել վիրտուալ որոնման համակարգերում(տես աղյուսակ 1)։ Աղյուսակ 1 ՀՀ-ում գործող ԲՈՒՀ-երում անցկացված հարցման արդյունքները Համալսարան ԵՊՀ ԵՊԲՀ ՀՊՏՀ ԵՀ ՀԱՀ Ուս. քանակ 20 18 23 40 10 Դասախոս 3 7 5 11 5 Համացանց 18 11 18 29 5 204ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ ԵՊՀ  Երեւանի պետական համալսարան ԵՊԲՀ  Երեւանի պետական բժշկական համալսարան ՀՊՏՀ  Հայաստանի պետական տնտեսագիտական համալսարան ԵՀ  Եվրոպական համալսարան ՀԱՀ  Հայաստանում ամերիկյան համալսարան Ինչպես երեւում է աղյուսակ 1-ից հարցմանը մասնակցած 111 ուսանողներից 31-ն է (28%) միայն դիմում դասախոսի օգնությանը հետեւաբար փորձի փոխանակումն ու պրակտիկ գիտելիքների ստացումը ցածր մակարդակի վրա է։ ՈՒսանողը որոշակի տեղեկատվություն ստանալով փորձում է ինքնազարգացմամբ զբաղվել հայտնվելով համացանցային խառնաշփոթի եւ շատ հաճախ սխալ ու ոչ ամբողջական նյութով կայքերի ու գրքերի ծուղակում, ինչն էլ հանգեցնում է ոչ ճիշտ ուղղությամբ շարժվելուն եւ ոչ մրցակցային մակարդակ ունեցող ու ցածր կարգի մասնագետ դառնալուն։ Խնդիրը իհարկե գալիս է համալսարանական ուսուցման ոչ ակտուալ եւ հստակ չմշակված մոդելից (տես գծապատկեր 2)։ 1. Դասապրոցեսի ընթացքում դասախոսի կողմից ինֆորմացիայի փոխանցում 2. Ինքնազարգացման փորձ՝ օգտվելով համացանցից 3. Քննության համար անգիր արված տեղեկատվության փոխանցում դասախոսին 4. Համալսարանական շրջանավարտ առանց պրակտիկ գիտելիքի Գծապատկեր 2։ ՀՀ ԲՈՒՀ-երում գործող ուսումնական գործընթացը 205ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ Ինչպես երեւում գծապատկեր 2-ից՝ ԲՈՒՀ-երում բացակայում է կայուն հետադարձ կապը ուսանողի եւ դասախոսի միջեւ։ Փաստորեն ուսանղ-դասախոս կապի բացակայությունը ՀՀ ԲՈՒՀերում արդիական է եւ անհարժեշտ է գտնել նոր մոտեցում կամ նոր մոդել վերոհիշյալ անհարմարությունը վերացնելու համար։ Միջազգային փորձը ցույց է տալիս, որ ցանկալի արդյունքին հասնելու համար պետք է օգտվել վիրտուալ կապի ընձեռած հնարավորություններից, ինչպես օրինակ՝ Մուդլ(mudle) [2] կամ wpi canvas [3] համակարգերը։ Վերջիններում եւ առհասարակ միջազգային բարձր վարկանիշ ունեցող համալսարաններում կապն ուսանողի ու դասախոսի միջեւ անմիջական չի լինում, այսինքն հազվադեպ հանդիպող դեպքերում եւ միայն հրատապ հարցեր ունելալիս ուսանողը հնարավորութուն ունի անձնական կապ ունենալ դասախոսի հետ։ Ընհանուր առմամբ կապը հաստատվում է էլեկտրոնային փոստի միջոցով։ Վերոնշյան համակարգերն առանձին բաժիններ ունեն, որտեղ ուսանողը դիմելով դասախոսին հնարավորություն է ստանում դսասապրոցեսից դուրս հանդիպել դասախոսին ուղղելով առաջացած հարցերը։ Հարցի պատասխանը ստանալուց հետո նույն համակարգում ուսանողը հնարավորություն ունի գնահատել դասախոսին, թե՛ մասնագիտական, թե՛ որպես դասախոս պրոֆեսիոնալիզմի մակարդակով։ Դասախոսի գնահատման համակարգը ներկայումս գործում է նաեւ ՀՀ ԲՈՒՀ-երում կրելով ֆորմալ բնույթ։ Որոշ ԲՈՒՀ-երում՝ ԵՊՀ, ՀՊՏՀ, ԵՀ, ուսանողի կողմից դասախոսի գնահատման արդյունքների հիման վրա կիրառվում է դասախոսների խրախուսման եւ տույժերի կիրառման եւ որակավորման համար։ Մեր կողմից առաջարկվում է ուսանող-դասախոս կապի նոր մոդել ՀՀ ԲՈՒՀ-երի համար, կիրառելով միջազգային փորձը։ Առաջարկվող մոդելի սխեմատիկական ներկայացումը (գծապատկեր 3)։ 206ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ 1. Դասապրոցես 7. Շուկային համապատասխան շրջանավարտ 2. Էլ.հարթակ կապի համար 6. Դասախոսի ճիշտ որակավորում 3. Կապ ուսանողի եւ դասախոսի միջեւ 5. Ուսանողի որակավորում 4. Դասախոսի գնահատում ուսանողի կողմից Գծապատկեր 3. Առաջարկվող դասախոս-ուսանող կապի նոր մոդել Ինչպես երեւում է գծապատկեր 3-ից կապն ուսանողի եւ դասախոսի միջեւ ակնառու ու շահավետ է երկու կողմերի համար, ուսանողը հնարավորություն է ստանում բարձրակարգ կրթություն ստանալ, վերցնելով դասախոսի փորձն ու գիտելիքները, իսկ դասախոսը ճիշտ որակավորում, որն էլ կարելի է օգտագործել համալսարան-դսախոս կապը ճիշտ ձեւավորելու համար, կրկին օգտագործելով միջազգային փորձը։ Գծապատկեր 3-ում ի տարբերություն գծապատկեր 2-իգծային մեթոդի առաջարկվող մեթոդը դինամիկ է, որն իրենից ենթադրում է հետադարձ կապի առկայություն ուսանողի, դասախոսի եւ դասապրոցեսի միջեւ։ Դասապրոցեսի ընթացքում դասախոսի կողմից ուսանողին մատուցված ինֆորմացիայի մշակումն ու կիրռումը գծապատկեր 2-ում ներկայացված մոդելի հիմնական խնդիրն է, քանի որ բացակայում է հետադարձ կապը ուսանողի եւ դասախոսի միջեւ։ Մեր առաջարկած նոր մոդելում կապը հաստատվում է ժամանակակակից, պարզ աշխատանքային միջավայրով էլեկտրոնային հարթակի միջոցով։ Կապի հաստատումից եւ անհրաժեշտ հարցեի քննարկումից հետո ուսանողների կողմից կատարվում է դսաախոսների մակարդակի գնահատում, նույն էլեկտրոնային հարթա207ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ կի միջոցով։ Դասախոսների գնահատումը հնարավորություն է տալիս դասախոսական անձնակազմի ճիշտ որակավորման, իսկ ուսանողների որակավորումը կատարվում է՝ [1] հոդվածում առաջարկվող տարբերակով։ Վերոնշյալ մոդելի ճիշտ կիրառման դեպքում համալսարանական շրջանավարտները ստանում են բավարար գիտելիք ու փորրձ շուկային պիտանի կադրեր դառնալու համար։ Մեր առաջարկած տարբերակում առանցքային դեր է խաղում հետադարձ կապը շուկայի եւ դասապրոցեսի միջեւ, այսինքն շուկայական պահանջների փոփոխմանը համապատասխան, պետք է փոխվի մատուցված տեղեկատվությունը, ինչը հնարավոր կլինի միայն աշխատաշուկայի մշտադիտարկման եւ մոնիտորինգի դեպքում։ Այսպիսով, գլխավոր տարբերությունը ներկայումս գործող մոդելի եւ մեր մոդելի միջեւ՝ ապահովվող հետադարձ կապն է ուսանողի ու դասախոսի եւ շուկայի ու դասապրոցեսի միջեւ։ Եզրակացություն Սույն հոդվածում ներկայացված է ուսումնական նոր մոդել՝ ուսանողի եւ դասախոսի միջեւ կապն ամրապնդելու եւ շուկայի համար մրցունակ կադրեր պատրաստելու համար։ Խնդիրն առկա է ՀՀ գրեթե ԲՈՒՀ-երում։ Կատարված ուսումնասիրություններն ու հարցումները դրա վառ ապացույցն են։ Հոդվածում ներակայցված մոդելը, հիմնվելով միջազգային փորձի, վրա հնարավորություն է ընձեռում Հայաստանյան ԲՈՒՀ-երում արդյունավետ եւ փոխշահավետ դարձնել ուսանող-դասախոս կապը։

example964

example964

Ուսումնասիրվել է 2-իմինո-4-մեթիլ-5,5-պենտամեթիլեն-2,5-դիհիդրոֆուրան-3-կարբօքսամիդի փոխազդեցությունը պ-մեթիլանիլինի և էթիլ 4-ամինոբենզոատի հետ։ Սինթեզվել են 2-իմինո-4-մեթիլ-5,5-պենտամեթիլեն-2,5-դիհիդրոֆուրան-3-կարբօքսամիդի նոր, նախկինում անհայտ արոմատիկ տեղակալիչներ պարունակող, պոտենցիալ կենսաբանորեն ակտիվ ածանցյալներ մատչելի և արդյունավետ, պրեպարատիվ եղանակներով, ինչը բացում է նոր ուղի նոր 2-N-տեղակալված իմինոդիհիդրոֆուրաններ սինթեզելու համար։

2-ԻՄԻՆՈ-4-ՄԵԹԻԼ-5,5-ՊԵՆՏԱՄԵԹԻԼԵՆ-2,5ԴԻՀԻԴՐՈՖՈՒՐԱՆ-3-ԿԱՐԲՕՔՍԱՄԻԴԻ ՆՈՐ ԱԾԱՆՑՅԱԼՆԵՐԻՍԻՆԹԵԶԸ2-Իմինո-2,5-դիհիդրոֆուրանային կառուցվածքը գենետիկորեն կապվածէ 2-օքսո-2,5-դիհիդրոֆուրանային ֆրագմենտի հետ, որը մտնում է բազմաթիվբնական միացությունների, մասնավորապես, ասկորբինաթթվի (վիտամին C),պենիցիլաթթվի, պրոտոանեմոնինի, կլավացինի, α- և β-անգելիկալակտոնների, ինչպես նաև կարդենոլիդների (սրտային գլիկոզիդների) բաղադրությանմեջ։ Բացի բնական լակտոնային միացություններից, սինթետիկ ճանապարհովստացված 2-օքսո-2,5-դիհիդրո-ֆուրանների որոշ ածանցյալներ կիրառվում ենկարդիոլիտիկ, հակաբիոտիկ, հակաբակտերային, հակավիրուսային, հակաուռուցքային, հակաշաքարախտային և այլ տարաբնույթ ակտիվություններով օժտված դեղամիջոցների արտադրությունում։ Այսպիսով, չհագեցած իմինոլակտոնային օղակ պարունակող միացությունները հանդիսանում են հետերոցիկլիկ միացությունների հեռանկարայինդաս, որոնց սինթեզի նոր եղանակների մշակումը, հատկությունների ուսումնասիրությունը՝ կառուցվածք-կենսաբանական ակտիվություն կապի բացահայտման նպատակով, ինչպես նաև դրանց կիրառումը՝ որպես սինտոններ նոր միացությունների նպատակային սինթեզներում, համարվում է արդիական խնդիր։ Ուսումնասիրվել է 2-իմինո-4-մեթիլ-5,5-պենտամեթիլեն-2,5-դիհիդրոֆուրան-3-կարբօքսամիդի (1) փոխազդեցությունը պ-մեթիլանիլինի և անեստեզինի հետ։ Չհագեցած իմինոլակտոնների նոր ածանցյալներ [1–6] սինթեզելու նպատակով ուսումնասիրվել է 2-իմինո-4-մեթիլ-5,5-պենտամեթիլեն-2,5-դիհիդրոֆուրան-3-կարբօքսամիդի (1) փոխազդեցությունը արոմատիկ ամինի՝ պ-մեթիլանիլինի հետ։ Այս իմինոլակտոնային ցիկլը կարելի է դիտարկել որպես ցիկլիկ իմինոէսթեր, ուստի այն կարող է փոխազդել N-նուկլեոֆիլների հետ [7]։ Սակայն 2-իմինո-4-մեթիլ-5,5-պենտամեթիլեն-2,5-դիհիդրոֆուրան-3-կարբօքսամիդի (1) փոխազդեցությունն ընտրված ամինի հետ տարբեր սպիրտներիմիջավայրում չբերեց բավարար արդյունքների ստացմանը։ Իմինոլակտոնի փոխարեն դրա 2 հիդրոքլորիդն օգտագործելիս բարձր ելքով ստացվել է 2-N-տեղակալված իմինոլակտոնը 3ա (Ա եղանակ)։ Ռեակցիանլավագույնս ընթանում է ելանյութերի էկվիմոլային խառնուրդը բացարձակ էթանոլի միջավայրում 20 րոպե եռացնելիս։ Ա եղանակով նպատակային ռեակցիայի իրականացումը կարելի է բացատրել հետևյալ կերպ։ Ի տարբերություն իմինոլակտոնի, նրա հիդրոքլորիդիմոլեկուլում նշանակալիորեն մեծանում է իմինոլակտոնային օղակի C(2) ատոմի էլեկտրոֆիլությունը, որը հեշտությամբ միացնում է ամինի մոլեկուլը։ Առաջացած միջանկյալ միացությունը կայունանում է ամոնիումի քլորիդի պոկմամբբերելով 2-N-տեղակալված իմինոդիհիդրոֆուրանի (3ա) ստացմանը։ 2-N-տեղակալված իմինոլակտոնը 3ա ստացվել է նաև 2-իմինո-4-մեթիլ5,5-պենտամեթիլեն-2,5-դիհիդրոֆուրան-3-կարբօքսամիդի (1) և արիլամոնիումի քլորիդի փոխազդեցությամբ։ Ելանյութերի էկվիմոլային խառնուրդը բացարձակ էթանոլի միջավայրում 30 րոպե եռացնելիս առաջանում է նպատակային 3ա 2-N-տեղակալված իմինոլակտոնը (Բ եղանակ)։ Այսպիսով, 3ա 2-Nտեղակալված իմինոլակտոնը ստացվում է, երբ ելանյութերից մեկը վերցվում էաղի, մասնավորապես հիդրոքլորիդի ձևով։ 2-N-տեղակալված իմինոլակտոնի 3 ստացման համար նկարագրված Ա ևԲ եղանակները հարմար չեղան այլ կառուցվածքով 3 2-N-տեղակալված իմինոլակտոն սինթեզելու համար` ելանյութերի վատ լուծելիության պատճառով։ Ուստի մեզ անհրաժեշտ էր մշակել այնպիսի եղանակ, որի դեպքում համապատասխան աղն առաջանա in situ և փոխազդի մյուս ելանյութի հետ, իսկ անջատված ամոնիակը հեռացվի միջավայրից։ Այդ եղանակը (Գ եղանակ) հիմնված է որպես լուծիչ սառցային քացախաթթու օգտագործելու վրա։ Սառցայինքացախաթթուն պրոտոնային լուծիչ է, կարող է փոխազդել և իմինոլակտոնիհետ և անջատված ամոնիակի հետ։ Նախ այս եղանակով սինթեզվել է վերը նշված եղանակներով սինթեզված 3ա 2-N-տեղակալված իմինոլակտոնն ավելիբարձր ելքով, ապա ելային 1 միացությունը փոխազդեցության մեջ է դրվել պամինոբենզոյական թթվի էթիլ էսթերի հետ, սինթեզվել է 3բ 2-N-տեղակալվածիմինոլակտոնը, որը մեզ չէր հաջողվել ստանալ Ա և Բ եղանակներով։ Ենթադրվում է, որ այս ռեակցիան ընթանում է փոխարկումների հետևյալսխեմայի համաձայն իմինոլակտոնի և քացախաթթվի փոխազդեցությունիցստացվում է նրա հիդրոացետատը, որի մոլեկուլում նշանակալիորեն մեծանումէ իմինոլակտոնային օղակի C(2) ատոմի էլեկտրոֆիլությունը, որը հեշտությամբ միացնում է ամինի մոլեկուլը։ Առաջացած միջանկյալ միացությունը կայունանում է ամոնիումի ացետատի պոկմամբ բերելով 3ա,բ 2-N-տեղակալվածիմինոդիհիդրոֆուրանների ստացման։ Ստացված միացությունների կառուցվածքը հաստատվել է ԻԿ և ՄՄՌ 1Hսպեկտրալ ուսումնա-սիրություններով։ Այսպիսով՝ ուսումնասիրվել է 2-իմինո-4-մեթիլ-5,5-պենտամեթիլեն-2,5-դիհիդրոֆուրան-3-կարբօքսամիդի փոխազդեցությունը պ-մեթիլանիլինի և պ-ամինոբենզոյական թթվի էթիլ էսթերի հետ։ Սինթեզվել են 2-իմինո-4-մեթիլ-5,5պենտամեթիլեն-2,5-դիհիդրոֆուրան-3-կարբօքսամիդի նոր, նախկինում անհայտ, արոմատիկ տեղակալիչներ պարունակող ածանցյալներ։ Մշակվել է նշված փոխազդեցությունների իրականացման մատչելի, արդյունավետ պրեպարատիվ եղանակներ, ինչը բացում է նոր ուղի 2-N-տեղակալված իմինոդիհիդրոֆուրաններ սինթեզելու համար։ Փորձնական մասՍինթեզված նյութերի ԻԿ սպեկտրները հանվել են «Specord 75 IR» սպեկտրոմետրի վրա, ՄՄՌ 1H սպեկտրները՝ «Mercury-300 Varian» (300ՄԳՀ աշխատանքային հաճախականությամբ) սպեկտրոմետրի վրա, որպես ներքինստանդարտ օգտագործելով ՀՄԴՍ (հեքսամեթիլդիսիլօքսան)։ Հալման կետերըորոշվել են «Electrothermal 9100» սարքով։ Սինթեզված նյութերի մաքրությունը ստուգվել է նրբաշերտ քրոմատոգրաֆիայի եղանակով օգտագործելով «Silufol UV-254» թիթեղներ (էլյուենտ՝ ացետոն։ բենզոլ – 2։ 1), հայտածումը կատարվել է յոդի գոլորշիներով։ 1 և 2 միացությունները սինթեզվել են հայտնի եղանակով [1]։ 2-N-տեղակալված 2,5-դիհիդրոֆուրանների 3 ստացումըԱ եղանակ։ 0,52 գ (0,0025 մոլ) 2-իմինո-4-մեթիլ-5,5-պենտամեթիլեն-2,5դիհիդրոֆուրան-3-կարբօքսամիդի հիդրոքլորիդի (2) և պ-մեթիլանիլինի էկվիմոլային խառնուրդը բացարձակ էթանոլի միջավայրում եռացնում են 20 րոպե։ Անջատված նստվածքը ֆիլտրում են, լվանում ջրով և բյուրեղացնում։ Բ եղանակ։ 0,52 գ (0,0025 մոլ) 2-իմինո-4-մեթիլ-5,5-պենտամեթիլեն-2,5դիհիդրոֆուրան-3-կարբօքսամիդի (1) և պ-մեթիլանիլինի հիդրոքլորիդի էկվիմոլային խառնուրդը բացարձակ էթանոլի միջավայրում եռացնում են 30 րոպե։ Անջատված նստվածքը ֆիլտրում են, լվանում ջրով։ Ա և Բ եղանակներովստացված 3ա նյութերի խառնուրդի նմուշի մոտ չի նկատվում հալման կետիդեպրեսիա։ Գ եղանակ։ 0,52 գ (0,0025 մոլ) 2-իմինո-4-մեթիլ-5,5-պենտամեթիլեն-2,5դիհիդրոֆուրան-3-կարբօքսամիդի (1) և պ-մեթիլանիլինի կամ պ-ամինոբենզոյական թթվի էթիլ էսթերի էկվիմոլային խառնուրդը սառցային քացախաթթվիմիջավայրում խառնում են 12 ժամ։ Անջատված նստվածքը ֆիլտրում են, լվանում ջրով։ 4-Մեթիլ-2-(պ-տոլուոլիմինո)-1-օքսասպիրո[4.5]դեկ-3-են-3-կարբօքսամիդ) (3ա). Ելք 92% (Ա եղանակ), 92% (Բ եղանակ), 95% (Գ եղանակ), tհալ.՝189-190օC (բենզոլից)։ Rf = 0.55; ԻԿ սպեկտր, , սմ-1. 1501-1601 (արոմ.),1620(C=C), 1642(C=N), 1683(C=O), 3110(NH), 3260 (NH), ՄՄՌ 1H սպեկտր,(ԴՄՍՕ-d6/CCl4 –1/3), H, 1.27 (1H, մ), 1.47 (2H, մ) և 1.58-1.82 (7H, մ), 2.32(3H,ս), 2.42 (3H, ս), 7.04 (4H, ս), 7.26 (1H, լս) և 8.94 (1H, լս)։ Էթիլ 4-(3-կարբամոիլ-4-մեթիլ-1-օքսասպիրո[4.5]դեկ-3-են-2-իլիդենամինո)բենզոատ (3բ)։ Ելք 95%, tհալ.՝ 160-161օC (բենզոլից)։ Rf = 0.52; ԻԿսպեկտր, , սմ-1. 3270 (NH), 1680 (C=O), 1665 (C=O), 1620 (C=N), 1600-1500(արոմ.), ՄՄՌ 1H սպեկտր, (ԴՄՍՕ-d6/CCl4 –1/3), H, 1.39 (3H, տ, J = 7.1,OCH2CH3), 1.23-1.36 (1H, մ) և 1.49-1.87 (9H, մ, C6H10), 2,42 (3H, ս, CH3), 4.30(2H, կ, J=7.1, OCH2CH3), 7.20-7.31 (2H, մ, C6H4), 7.86-7.97 (2H, մ, C6H4), 7.39(1H, լդ, J=3.5, NH2) և 8.73 (1H, լդ J=3.5, NH2)։ ԳրականությունԼիլիթ Գրիգորյան2-ԻՄԻՆՈ-4-ՄԵԹԻԼ-5,5-ՊԵՆՏԱՄԵԹԻԼԵՆ-2,5-ԴԻՀԻԴՐՈՖՈՒՐԱՆ3-ԿԱՐԲՕՔՍԱՄԻԴԻ ՆՈՐ ԱԾԱՆՑՅԱԼՆԵՐԻ ՍԻՆԹԵԶԸԲանալի բառեր՝ Իմինոդիհիդրոֆուրան, պ-մեթիլանիլին, էթիլ 4-ամինոբենզոատ, մատչելի ևարդյունավետ եղանակներ, 2-N-տեղակալված իմինոդիհիդրոֆուրաններԱմփոփում։

example582

example582

Պատիժը հանցագործությունից հետո քրեական իրավունքի երկրորդ հիմնական ինստիտուտն է։ Անչափահասների նկատմամբ նշանակվող պատիժների համակարգն աչքի է ընկնում իր կարևորությամբ և առանձնահատկությունների սահմանման անհրաժեշտությամբ։ 21-րդ դ. նախաշեմին անչափահասների խնդիրները շարունակում են մտահոգել ողջ մարդկությանը։ Այս պայթյունավտանգ խնդրի լուծման ուղիներ փնտրում են աշխարհի գրեթե բոլոր պետություններում, այդ թվում՝ ՀՀ-ում։ Անչափահասների նկատմամբ նշանակվող պատիժների համակարգն աչքի չի ընկնում իր բարձր արդյունավետությամբ։ Պատիժների համակարգում ընդգրկված պատժատեսակներից գործում է միայն ազատազրկումը, որն իր բացասական ազդեցությունն է թողնում անչափահասի ապագա կյանքի վրա, դժվարացնում է հասարակություն վերաինտեգրվելը, ուստի հեղինակը առավել նպատակահարմար է գտնում անչափահասների նկատմամբ պատիժ նշանակելիս շեշտը դնել ազատությունից զրկելու հետ չկապված պատժատեսակների վրա։ Հեղինակի կարծիքով՝ անհրաժեշտ է պայմաններ ստեղծել, որպեսզի անչափահասների ուղղումն ապահովվի առանց հասարակությունից մեկուսացնելու։

ԱԶԱՏԱԶՐԿՄԱՆ ՀԵՏ ՉԿԱՊՎԱԾ ՊԱՏԺԱՏԵՍԱԿՆԵՐԻ ՆՇԱՆԱԿՈՒՄԸԱՆՉԱՓԱՀԱՍՆԵՐԻ ՆԿԱՏՄԱՄԲՊատիժը հանցագործությունից հետո քրեական իրավունքի երկրորդ հիմնականինստիտուտն է։ Անչափահասների նկատմամբ նշանակվող պատիժների համակարգնաչքի է ընկնում իր կարևորությամբ և առանձնահատկությունների սահմանման անհրաժեշտությամբ։ 21-րդ դ. նախաշեմին անչափահասների խնդիրները շարունակումեն մտահոգել ողջ մարդկությանը։ Այս խնդրի լուծման ուղիներ փնտրում են աշխարհիգրեթե բոլոր պետություններում, այդ թվում՝ ՀՀ-ում։ Չենք կարող ժխտել այն փաստը,որ անչափահասների կողմից կատարվող հանցագործություններն առանձնանում ենիրենց բնորոշ հատկանիշներով, որոնց ուսումնասիրությունը հնարավորություն է տալիս գտնելու այնպիսի լուծումներ, մշակելու պատիժների այնպիսի համակարգ, որնառավելագույնս կնվազեցնի անչափահասների հանցավորության ծավալները, կհանգեցնի առողջ իրավագիտակցություն ունեցող երիտասարդության ձևավորմանը։ Անչափահասների նկատմամբ նշանակվող պատիժների համակարգն աչքի չի ընկնում իրբարձր արդյունավետությամբ։ Պատիժների համակարգում ընդգրկված պատժատեսակներից գործում է միայն ազատազրկումը, որն իր բացասական ազդեցությունն էթողնում անչափահասի ապագա կյանքի վրա, դժվարացնում է հասարակությանը վերաինտեգրվելը։ Ուստի առավել նպատակահարմար ենք գտնում անչափահասներինկատմամբ պատիժ նշանակելիս շեշտը դնել ազատությունից զրկելու հետ չկապվածպատժատեսակների վրա՝ պայմաններ ստեղծելելով անչափահասների ուղղումն առանց հասարակությունից մեկուսացնելու ապահովելու համար։ ՀՀ քրեական օրենսգրքում ամրագրված պատիժների համակարգում ազատազրկման հետ չկապված պատժատեսակներն են տուգանքը և հանրային աշխատանքները։ Դրանցից յուրաքանչյուրին առանձին-առանձին անդրադառնանք՝ դրանց էությունը, առկա խնդիրները պարզելու և համապատասխան լուծումներ տալու համար։ Այս պատժատեսակը, որն ամենամեղմն է ընդհանուր պատժի համակարգում, օրենսդրի կողմից նախատեսվել է նաև անչափահասների նկատմամբ նշանակվող պատիժների համակարգում։ Համաձայն ՀՀ քրեական օրենսգրքի 87 հոդվածի 1-ին մասի՝ տուգանքը կիրառվում է անչափահասի ինքնուրույն վաստակի կամայնպիսի սեփական գույքի առկայության դեպքում, որի վրա կարող է տարածվելբռնագանձում։ Վերոնշյալ դրույթի մեկնաբանությունից ակնհայտ է դառնում, որ տուգանքի կիրառումն անչափահասի նկատմամբ ոչ բոլոր դեպքերում է հնարավոր, մասնավորապես՝ այն դեպքում, երբ անձն ունի ինքնուրույն վաստակ կամ բռնագանձմանենթակա սեփական գույք։ Մեր կարծիքով՝ ճիշտ է այս դրույթի նախատեսումը ՀՀքրեական օրենսգրքում, քանզի դա բխում է անձնական պատասխանատվությանսկզբունքից և հնարավորություն չի տալիս տուգանքը կիրառել այն դեպքում, երբ անչափահասը սեփական եկամուտ կամ գույք չունի։ Այստեղից հետևում է, որ բռնագանձում չի կարող տարածվել նրա ծնողների գույքի վրա, ինչպես կիրառվում էր քրեականնախկին օրենսգրքով, որի արդյունքում խախտվում էին ոչ միայն պատժի անհատականացման և անձնական պատասխանատվության սկզբունքները, այլև անխուսափելիության սկզբունքը, քանի որ հանցանք կատարածը ոչ մի հարկադրանք չէր կրում։ ՀՀ քրեական օրենսգրքով նախատեսվում է, որ անչափահասների նկատմամբնշանակված տուգանքը կիրառվում է անչափահասի ինքնուրույն վաստակի կամ այնպիսի գույքի առկայության դեպքում, որի վրա կարող է տարածվել բռնագանձում, ևբացառություն չի նախատեսում։ Նմանատիպ կարգավորումն ուշադրության է արժանի ու գովելի է, սակայն պրակտիկան այլ բան է ցույց տալիս, մասնավորապես՝ անչափահասների նկատմամբ նշանակված տուգանքը հիմնականում մարում են նրանցծնողները1։ Արդյունքում, հանցանքը կատարում է անչափահասը, իսկ պատիժը կրումեն ծնողները, քանի որ անչափահասը սեփական եկամուտ չունի։ Ներկա պայմաններում տուգանքի նշանակումը դիտվում է որպես պատժից ազատում։ Այս ամենից հետո անհասկանալի է, թե տուգանքը որքան արդյունավետ կարող է լինել անչափահասի նկատմամբ և որքանով կնպաստի վերջինիս ուղղման գործընթացին։ Իրավաբանական գրականության մեջ կարծիքներ են արտահայտվել, որ առհասարակ տուգանքի նշանակումով չի իրականացվում պատժի ուղղման նպատակը։ Դրանով պարզապես հանցագործին ավելորդ անգամ հիշեցվում է հետագայում ավելիշրջահայաց և հաշվենկատ լինելու անհրաժեշտության մասին։ Սրա հետ կապվածպետք է նշել, որ ԳԴՀ օրենսդրությամբ դրամական տուգանք անչափահասներինկատմամբ չի կիրառվում։ Տուգանքի նշանակումը համարվում է դաստիարակչականներգործության համար ոչ պիտանի միջոց։ Փոխարենը ԳԴՀ օրենսդրությամբ նախատեսված է այնպիսի քրեաիրավական միջոց, ինչպիսին է հանրորեն օգտակար գործունեություն իրականացնող հաստատության օգտին դրամական վճարումներ կատարելը, որը նշանակվում է միայն այն անչափահասների նկատմամբ, ովքեր մանր իրավախախտումներ են կատարել և ունեն սեփական միջոցներ։ Բացի այդ, այս վճարումները կարող են իրականացվել հանցավոր գործունեության արդյունքում ստացվածեկամուտը բռնագրավելու ընթացքում։ Որպեսզի դատապարտյալի, ինչպես նաև հասարակության կողմից տուգանքըգնահատվի որպես քրեական պատիժ, ամենից առաջ պետք է լինի այնպիսին, որզգալիորեն շոշափի դատապարտյալի գույքային շահերը։ Այս առիթով Մ. Շարգորոդսկին գրել է. «Տուգանքը պետք է լինի բավականաչափ խոշոր չափերով, որպեսզի զգալի լինի տվյալ մարդու համար և կարողանա ահաբեկող ներգործություն ունենալ»2։ Անչափահասների դեպքում խնդիրը կրկնակի է. նախ և առաջ այն պետք է իսկապեսանչափահասի միջոցներից գանձվի, և երկրորդ՝ լինի զգալի։ Ուստի անհրաժեշտ էիրավակիրառ ոլորտում միջոցներ ձեռնարկել այս խնդիրների լուծման ուղղությամբ,և սույն պատժատեսակը նշանակել այն դեպքում, երբ հաստատապես հայտնի է անչափահասի մոտ միջոցների առկայությունը։ Վերոնշյալը հաշվի առնելով՝ առաջարկում ենք տուգանք պատժատեսակը սահմանել միայն 16 տարին լրացած այն անչափահաս ամբաստանյալների նկատմամբ,ովքեր ինքնուրույն գումար են վաստակում, աշխատում են գործատուի հետ կնքվածաշխատանքային պայմանագրով։ Բացի այդ, տուգանքի վճարման համար պետք էսահմանել տարաժամկետ վճարման համակարգ՝ սահմանելով վճարման ենթականվազագույն գումարի չափը։ Տուգանքն անչափահասի նկատմամբ նշանակվում է պատիժը նշանակելու պահին ՀՀ-ում սահմանված նվազագույն աշխատավարձի տասնապատիկից հինգհարյուրապատիկի չափով։ Կարծում ենք, որ ներկա իրադրությունում տուգանքի չափի նման1 Տե՛ս «Հայաստանում անչափահասների նկատմամբ նշանակված տուգանքը հիմնականում մարում եննրանց ծնողները», հասանելի էր՝ http։ 2 Տե՛ս Цветинович А., Дополнительные наказания, Куйбышев, 1989, էջ 14։ սահմանները, հաշվի առնելով անչափահասների եկամուտների հնարավոր ծավալները, համապատասխանում են արդարության, համաչափության և ողջամտության չափանիշներին, եթե լուծենք տուգանքը փաստացի վճարողի հետ կապված խնդիրը։ Տուգանքը լայնորեն կիրառվում է Անգլիայում, Ֆրանսիայում, Շվեդիայում, Իտալիայում, Շվեյցարիայում և այլ երկրներում։ Այդ երկրների քրեական օրենսդրությանմեջ տարբերակվում են տուգանքի մի քանի տարատեսակներ։ Դրանցից ամենատարածվածը դրամական տուգանքն է, որի չափը որոշում է դատարանը` քրեականօրենսգրքում նշված սահմաններում։ Որոշ երկրներում, օրինակ՝ Իսպանիայում, Գերմանիայում, Ֆրանսիայում, Ավստրիայում, տուգանքը նշանակվում է օրական դրույքաչափով, այսինքն` որոշակի օրերի, ամիսների և տարվա աշխատավարձին համապատասխան։ Գերմանիայում գործում է նաև ունեցվածքային տուգանքը, որը նշանակվում է ոչ թե իբրև ազատազրկման այլընտրանք, այլ դրա հետ միասին։ Ի տարբերություն դրամական տուգանքի, այն օրական դրույքաչափերի համակարգով չի հաշվվում, այլ դատարանի կողմից որոշված դրամական գումարի վճար է։ Հանրային աշխատանքներ։ Հարկ է նշել, որ մեր իրականության համար այս նորպատժատեսակը բավականին մեծ արդյունավետությամբ կիրառվում է ԱՄՆ-ում,Ֆրանսիայում, Անգլիայում, Շվեդիայում և այլ երկրներում։ Հանրային աշխատանքները, որպես պատժատեսակ, առաջին անգամ 1971 թ. նախատեսվել են Շվեյցարիայիքրեական օրենսգրքում։ Սկզբում այս պատժատեսակը կիրառվում էր միայն անչափահասների նկատմամբ` որպես հիմնական պատիժ։ Հետագայում այն կիրառվեց նաևչափահասների նկատմամբ` որպես լրացուցիչ պատիժ։ Այսպիսով, Շվեյցարիայի քրեական օրենսգիրքն առաջինն է Եվրոպայում, որ հանրային աշխատանքները նախատեսել է որպես հիմնական պատիժ1։ Շվեդիայում հանրային աշխատանքները սահմանված են 40-ից 200 ժամ տևողությամբ։ Այս պատժատեսակը կիրառվում է այն դատապարտյալների նկատմամբ, որոնց կապակցությամբ որոշում է կայացվել պատիժըպայմանականորեն չկիրառելու մասին։ Հանրային աշխատանքներն իրականացվումեն պրոբացիայի ծառայության տեսուչի հսկողության ներքո։ Դատարանը, հանրայինաշխատանքներ նշանակելով, որոշում է դրա ժամկետը` հաշվի առնելով կատարվածհանցագործության ծանրությունը, ինչպես նաև նշում է ազատազրկման այն ժամկետը, որը կարող է նշանակվել դատապարտյալի նկատմամբ, եթե նա չարամտորենխախտի հանրային աշխատանքների կատարման պայմանները։ Աշխատանքներիբնույթն ու տեղը որոշվում են պրոբացիոն ծառայության կողմից2։ Հետխորհրդայիներկրներից հանրային աշխատանքների կիրառման ուղղությամբ առավել հաջող արդյունքների է հասել Լատվիան, որտեղ 3 տարվա ընթացքում այն 1.4%-ից աճել է մինչև 8%, իսկ հանրային աշխատանքների դատապարտող դատավճիռները դատարանիկողմից կայացվող որոշումների ընդհանուր զանգվածում մոտ 10% են։ Հանրային օգտակար աշխատանքները Ֆինլանդիայում փորձարարական հիմունքներով սկսեցինկիրառվել 1991 թ., իսկ 1994 թ. ապրիլի 1-ից այդ համակարգն ընդգրկեց ողջ երկիրը։ Ֆրանսիայում այն կոչվում է աշխատանք ի շահ հասարակության և կիրառվում է դատապարտյալի համաձայնությամբ։ Ֆրանսիայում և Անգլիայում այն 40-ից 240 ժամ է։ Այս պատժատեսակի առավելությունն այն է, որ հանրային աշխատանքների դատապարտված անձը, չխուսափելով պատժից, միաժամանակ չի հեռացվում իր ընտանիքից, միկրոմիջավայրից, պահպանում է աշխատանքը, խուսափում սոցիալականօտարացման երևույթից, ուղղիչ հիմնարկի՝ հաճախ կործանարար ազդեցությունից։ Սակայն, ցավոք, Հայաստանում հանրային աշխատանքները դեռևս արդյունավետ1 Տե՛ս “Уголовное право зарубежных государств. Общая часть”, Москва, 2003, էջ 91։ 2 Տե՛ս “Уголовный кодекс Швеции”, СПб., 2001, էջ 6։ համարվել չեն կարող։ 2003 թ. օգոստոսի 1-ից 2006 թ. դեկտեմբերն ընկած ժամանակահատվածում ՀՀ-ում գրանցվել են հանրային աշխատանքների կիրառման մոտերեք տասնյակ դեպքեր, բայց դրանք բոլորն էլ վերաբերել են այն իրավիճակներին,երբ տուգանքը վճարելու անհնարինության դեպքում դատարանը տուգանքը կամդրա չվճարված մասը փոխարինել է հանրային աշխատանքներով։ Այդ ընթացքում չիգրանցվել մի դեպք, երբ հանրային աշխատանքները կիրառվել են ազատազրկմանդատապարտված անձի խնդրանքով՝ որպես ազատազրկման այլընտրանք1։ Նման վիճակը, բնականաբար, պայմանավորված է մի շարք օբյեկտիվ և սուբյեկտիվ գործոններով։ Այդ գործոնների թվին են դասվում թե´ դատապարտյալների աշխատանքն օգտագործել ցանկացող գործատուների սակավությունը, թե´ հանրային աշխատանքների կիրառումն ապահովող հստակ գործող մեխանիզմի բացակայությունը, թե´ դատապարտյալների՝ հանրային աշխատանքների կատարմանը ներգրավվելու՝ ազգայինմենթալիտետով պայմանավորված անհանդուրժողականությունը, թե´ մտավախությունը, որ այս պատժատեսակի կիրառումը կարող է նոր հորիզոններ բացել կոռուպցիայի ծաղկման համար։ Այս ամենին գումարվում է նաև օրենսդրական մակարդակովմի շարք բացերի առկայությունը։ Չնայած այս ամենին, գտնում ենք, որ օրենսդրականլիարժեք կարգավորման դեպքում հանրային աշխատանքներ պատժատեսակը արդյունավետ կաշխատի անչափահասների նկատմամբ, պարզապես պետք է փոփոխվինաև նախատեսվող աշխատանքների բնույթը. դրանք պետք է նպաստեն անչափահասի կողմից մասնագիտության ձեռքբերմանը, որևէ արհեստի յուրացմանը կամդաստիարակչական նշանակություն կունենան։ ՀՀ քրեական օրենսգրքի 54-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն. «Հանրային աշխատանքները դատարանի կողմից նշանակված, իրավասու մարմնի կողմից որոշվածվայրում չվարձատրվող, դատապարտյալի կողմից հանրության համար օգտակար աշխատանքների կատարումն է։ Հանրային աշխատանքները կարող են նշանակվել ոչմեծ կամ միջին ծանրության հանցագործություններ կատարած առավելագույնը երկուտարի ժամկետով ազատազրկման դատապարտված անձանց նկատմամբ»։ Հանրային աշխատանքներ չեն կարող նշանակվել դատավճռի կայացման պահին 16 տարինչլրացած անձանց նկատմամբ՝ ելնելով մարդասիրության սկզբունքից։ Իսկապես, 16տարին չլրացած անձանց դեպքում այս պատժատեսակի կիրառումը ժամանակակիցիմաստով նպատակահարմար չէ, սակայն դրա նոր բովանդակության դեպքում կարելի է վերանայել նաև այս նվազագույն տարիքը։ Ակնհայտ է, որ եթե հանրային աշխատանքները զուգակցվեն արհեստի ուսուցմամբ, ապա կարելի է կիրառել նաև 16տարին չլրացած անչափահասների նկատմամբ։ Առաջարկում ենք անչափահասներիդեպքում հանրային աշխատանքներ նշանակել ոչ միայն ոչ մեծ և միջին ծանրության,այլև բռնությամբ կամ այն գործադրելու սպառնալիքով չզուգորդված ծանր հանցագործությունների դեպքում, քանի որ այս խումբ անչափահասները ևս, ազատությանմեջ գտնվելով, կարող են ուղղվել այս պատժատեսակի կիրառմամբ։ Ուշագրավ է հատկապես այն հանգամանքը, որ հանրային աշխատանքները նշանակվում են որպես որոշակի ժամկետով ազատազրկման այլընտրանքային պատժատեսակ, և ՀՀ քրեական օրենսգրքի հատուկ մասի որևէ հոդվածի սանկցիայում այսպատժատեսակը չի նախատեսվում։ Այս պատժատեսակի կիրառման համար անհրաժեշտ է, որ ուժի մեջ մտած դատավճիռն ի կատար ածելու կարգադրությունն ստանալուց հետո` 20-օրյա ժամկետում, դատապարտյալը գրավոր դիմում ներկայացնի։ Այսդրույթը նախատեսված է ինչպես չափահաս, այնպես էլ անչափահաս հանցագործների համար։ Մեր կարծիքով օրենսդիրն այս ընթացակարգը շատ է բարդացրել, և ան1 Տե՛ս http։ չափահասների դեպքում պատժատեսակն ու դրա կիրառման հիմքերը պետք է առանձին սահմանվեին ՀՀ քրեական օրենսգրքի 5-րդ բաժնում, ինչպես սահմանվել են մյուսպատժատեսակները։ Առաջարկում ենք հանրային աշխատանքները որպես հիմնական պատժատեսակ նախատեսել նաև ՀՀ քրեական օրենսգրքի հատուկ մասի որոշհանցագործությունների պատժամիջոցներում, մասնավորապես՝ հասարակականկարգի դեմ ուղղված հանցագործությունների դեպքում։ Այս խումբ հանցագործությունների դեմ պայքարում այս պատժատեսակը արդյունավետ միջոց կարող է հանդիսանալ (օրինակ՝ խուլիգանություն կատարած անձանց ուղղման գործում)։ ՀՀ քրեական օրենսգրքի 54-րդ հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն՝ այս պատժատեսակը նշանակվում է 270-ից 2200 ժամ ժամկետով։ Կարող ենք փաստել, որ այս շրջանակների սահմանումն արդարացված չէ հատկապես անչափահասների դեպքում։ Առաջարկում ենք նախ և առաջ անչափահասների դեպքում իջեցնել նվազագույն ևառավելագույն չափերը։ Գտնում ենք, որ ինչպես հանրային աշխատանքների առավելագույն և նվազագույն սահմանները, այնպես էլ ազատազրկում պատժատեսակի փոխարինման համապատասխանեցումն օժտված են մի շարք առանձնահատկություններով։ Մեր կարծիքով՝ դա այնքան էլ արդարացի չէ անչափահասների համար, ևառաջարկում ենք 270 ժամը, որը հավասարազոր է մոտավորապես 3 ամսվա, կրճատել 1 ամսվա, այսինքն՝ 90 ժամվա, ինչի հիման վրա կարելի է նաև կրճատել վերինսահմանը։ Այս առումով կարևոր է մեջբերել ՌԴ քրեական օրենսգրքով նախատեսված պարտադիր աշխատանքները, որոնք կարող են անչափահասի նկատմամբ նշանակվել 40-ից 160 ժամվա չափով։ Մեր կողմից ընդունելի է համարվում ՌԴ այս մոտեցումը, որը բխում է մարդասիրության սկզբունքից, ինչպես նաև այն հանգամանքից, որ չի կարելի անչափահասի նկատմամբ նշանակել նույն չափի պատիժ, ինչ չափահասի նկատմամբ է նշանակվում։ Բացի այդ՝ ՌԴ քրեական օրենսգրքի համաձայն՝պարտադիր աշխատանքները անչափահասների կողմից կատարվում են նրանց կարողությունների սահմաններում՝ ուսման և հիմնական աշխատանքային ժամերից հետո, ազատ ժամանակ1։ Համաձայն ՀՀ քրեական օրենսգրքի 51-րդ հոդվածի 4-րդ մասի՝ տուգանքը վճարելու անհնարինության դեպքում դատարանը տուգանքը կամ տուգանքի չվճարվածմասը փոխարինում է հանրային աշխատանքներով` հանրային աշխատանքների 5ժամը նվազագույն աշխատավարձի դիմաց։ Եթե տուգանքը կամ տուգանքի չվճարված մասը հանրային աշխատանքներով փոխարինելու համար կատարված հաշվարկի արդյունքում ստացվում է պակաս, քան 270 ժամը, ապա նշանակվում է 270 ժամ,իսկ եթե այն գերազանցում է 2200 ժամը, ապա նշանակվում է 2200 ժամ։ Այս նորմի կիրառումն անչափահասների նկատմամբ ևս ունի իր առանձնահատկությունները։ Քանի որ անչափահասների նկատմամբ նշանակվող տուգանք պատժատեսակի չափը տատանվում է նվազագույն աշխատավարձի տասնապատիկից մինչևհինգհարյուրապատիկն ընկած սահմաններում, գտնում ենք, որ տուգանքի փոխարինման ժամանակ պետք է նվազագույն սահման ամրագրված չլինի, հակառակ դեպքումկստեղծվի անարդարացի իրավիճակ, և պատիժը կփոխարինվի ավելի խիստ պատժատեսակով այն դեպում, երբ անչափահասն օբյեկտիվ պատճառներով ի վիճակի չէվճարել տուգանքը։ Այս հարցի վերաբերյալ իր դիրքորոշումն է արտահայտել նաև ՀՀՍահմանադրական դատարանը։ Մինչ Սահմանադրական դատարանի որոշման կայացումը, այն դեպքում, երբ հաշվակցում էին կատարում, օրինակ` տուգանքի չվճարածմասը հանրային աշխատանքներով փոխարինելու համար, և արդյունքում հանրայինաշխատանքների ժամկետը 270 ժամից պակաս էր ստացվում, ապա նշանակվում էր1 Տե՛ս “Уголовное право”, 2006, էջ 23։ Սահմանադրական դատարանի 2013 թ. ապրիլի 23-ի ՍԴՈ-1082 որոշմամբՀՀ քրեական օրենսգրքի 51-րդ հոդվածի 4-րդ մասն այնքանով, որքանով տուգանքըկամ տուգանքի չվճարված մասը հանրային աշխատանքներով փոխարինելու համարկատարված հաշվարկի արդյունքում համարժեքորեն չի երաշխավորում 270 ժամիցպակաս տևողությամբ հանրային աշխատանքների կիրառման իրավական հնարավորություն այն անձանց նկատմամբ, որոնք չունեն տուգանքը վճարելու հնարավորություն` արգելափակելով նրանց իրավական պաշտպանության արդյունավետ միջոցիիրավունքի իրացումը, ինչպես նաև տարբերակված մոտեցում չի դրսևորում տուգանքը վճարելու անհնարինության և դրանից խուսափելու հանգամանքների միջև, ճանաչվել է ՀՀ Սահմանադրության 18-րդ հոդվածին հակասող և անվավեր։ ՀՀ քրեական օրենսգրքի 84-րդ հոդվածի 5-րդ մասի համաձայն՝ հանրային աշխատանքները կատարելուց չարամտորեն խուսափելու դեպքում հանրային աշխատանքների չկրած մասը դատարանը փոխարինում է կալանքով կամ որոշակի ժամկետով ազատազրկմամբ` վերջիններիս մեկ օրը հաշվարկելով հանրային աշխատանքների 3 ժամվա դիմաց։ Անչափահասների դեպքում հանրային աշխատանքներից վերադարձը դեպի ազատազրկում անթույլատրելի է։ Հաշվի առնելով անչափահասներիառանձնահատկությունները՝ պետք է հնարավորինս զերծ մնանք նման իրավիճակներից, ուստի առաջարկում ենք հանրային աշխատանքները կատարելուց չարամտորենխուսափելու դեպքում դրանք փոխարինել տնային կալանքով։ Հիշատակության է արժանի նաև այն, որ ՀՀ աշխատանքային օրենսգրքի 17-րդհոդվածի համաձայն. «…Տասնչորսից մինչև տասնվեց տարեկան անձինք կարող ենընդգրկվել միայն նրանց առողջությանը, անվտանգությանը, կրթությանը և բարոյականությանը չվնասող ժամանակավոր աշխատանքներում` սույն օրենսգրքի 101-րդհոդվածին, 140-րդ հոդվածի 1-ին մասի 1-ին կետին, 155-րդ հոդվածին համապատասխան։ Տասնչորսից մինչև տասնութ տարեկան անձինք չեն կարող ընդգրկվել աշխատանքի հանգստյան, ոչ աշխատանքային` տոնական և հիշատակի օրերին, բացառությամբ մարզական և մշակութային միջոցառումներին մասնակցելու դեպքերի։ 14ից մինչև 16 տարեկան անձանց հետ կնքվում է ժամանակավոր աշխատանքայինպայմանագիր»։ Ըստ էության, հանրային աշխատանքներ կատարելը պետք է նախ համապատասխանի աշխատանքային օրենսգրքով սահմանված պահանջներին։ Ճիշտ է, օրենքով նախատեսված է, որ դատավճիռը կայացնելու պահին 16 տարին չլրացած անձանց նկատմամբ հանրային աշխատանքներ չեն նշանակվում, սակայն նույնիսկ 16տարին լրացած անձանց դեպքում կատարելը (հանրային աշխատանքների ներկա բովանդակության պայմաններում) կարող է ծանր հետևանքներ թողնել նրանց հետագահոգեկան, մտավոր ու ֆիզիկական զարգացման վրա և բացասաբար ազդել հասարակության մեջ նրանց հաստատման ու ինքնագնահատականի ձևավորման վրա։ Այսպատժատեսակի նշանակման համար որպես հիմք պետք է ընդունվեն 16 տարին լրացած անչափահասների ունակությունները, կրթական աստիճանը, հետաքրքրությունները, և նրանք պետք է ներգրավվեն այնպիսի աշխատանքներում, որոնց կատարումըչի հանգեցնի անչափահասի ֆիզիկական, մտավոր և հոգեբանական զարգացմանխաթարման։ Կարծում ենք, որ մեր կողմից առաջարկված օրենսդրական փոփոխությունները կարող են նպաստել անչափահասների նկատմամբ նշանակվող ազատազրկման հետ չկապված պատիժների արդյունավետությանը։ Տիգրան Ղազարյան ԱԶԱՏԱԶՐԿՄԱՆ ՀԵՏ ՉԿԱՊՎԱԾ ՊԱՏԺԱՏԵՍԱԿՆԵՐԻ ՆՇԱՆԱԿՈՒՄԸԱՆՉԱՓԱՀԱՍՆԵՐԻ ՆԿԱՏՄԱՄԲ Բանալի բառեր՝ անչափահաս, տուգանք, հանրային աշխատանքներ, պատիժ,հանցավորություն, պատժի համակարգ, պատասխանատվություն, պատժի նպատակներ։

example544

example544

Մեր նպատակն է ուսումնասիրել կ եղանակիչով և ըղձական եղանակի ներկայի ու անցյալի ձևերով բաղադրված բայաձևերի խնդիրը հայերենում։ Ուսումնասիրելով հայագիտության ականավոր ներկայացուցիչների՝ Մ. Աբեղյանի, Ա. Ղարիբյանի, Գ. Սևակի, Հ. Բարսեղյանի, Գ. Ջահուկյանի, Է. Աղայանի, Մ. Ասատրյանի, Ս. Աբրահամյանի տեսակետները՝ պարզեցինք, որ ենթադրական եղանակի շուրջ եղած կարծիքները տարաբնույթ են։ Համեմատելով եղած տեսակետները՝ հակված ենք ընդունելու, որ կ եղանակիչով և ըղձականի ձևերով կազմված բայաձևերը ավելի շատ հաստատողական իմաստ ունեն, իսկ մյուս իմաստները երկրորդական են և դրսևորվում են որոշակի շարահյուսական կառույցներում։

ԵՆԹԱԴՐԱԿԱՆ ԵՂԱՆԱԿԻ ՀԱՐՑԸ ՀԱՅԵՐԵՆՈՒՄԿ եղանակիչով և ըղձական եղանակի ներկայի ու անցյալի ձևերով բաղադրվածբայաձևերը՝ կգնամ, կգնայի, աշխարհաբարի քերականության մեջ տարբեր անվանումներ են ստացել։ Կ-ով և ըղձական անցյալով կազմված կտեսնեի և տեսած կլինեիձևերը Ստ. Պալասանյանն անվանում է պայմանական, իսկ ներկա՝ կտեսնեմ, կգրեմկազմությամբ բայերը մտցնում է սահմանական ապառնիի մեջ։ Աբեղյանի դիտարկմամբ՝ այս բայաձևերը կոչվում են ենթադրական։ Նա միավորում է կտեսնեմ, կտեսնեիձևերը և պնդում, որ դրանց կատարած գործողությունը ենթադրական է։ Չի բացառում նաև վերոհիշյալ ձևերի ներմուծումը ըղձականի ենթատեսակների մեջ՝ որպեսկատարելիական ըղձական, «որ արտահայտում է ըղձականի վրա կը մասնիկը դրվելով՝ կգնամ, կգնայի»1։ Ըստ Ա. Ղարիբյանի՝ «այն ցույց է տալիս մի գործողություն, որիկատարումը հաճախ պայմանական կամ ենթադրական Է»2։ Ըստ Գ. Սևակի՝ այս եղանակը ցույց է տալիս մի գործողություն, «որի կատարումը, խոսողի կողմից անհաստատ, ենթադրաբար է ասվում»3։ Ս. Աբրահամյանը կ-ով բայաձևերը սահմանականի բայաձև է համարում, քանիոր նրա կարծիքով երկուսն էլ ցույց են տալիս ստույգ կատարելիք գործողություն։ Քննելով գնալու եմ և կգնամ բայաձևերը՝ Ս. Աբրահամյանը կարծում է, որ առաջինդեպքում խոսողի ուշադրության կենտրոնում գտնվում է ոչ թե գործողության կատարման հնարավորությունը, այլ մտադրությունը, իսկ վճռական ստույգ գործողությունների համար հիմնականում օգտագործում են ենթադրական կամ պայմանական ձևերը4։ Այս երկու բայաձևերը՝ սահմանականի ապառնին ու պայմանական ներկան, նույնացնում են, որոնց տարբերությունը տեսնում է միայն կ-ով ձևերի անխուսափելիությանմեջ։ Այստեղ (կգամ) կարևորվում է կանխադրման և նախատեսման իմաստը. «Այստեսակետից ավելի ճիշտ կլիներ ենթադրականի փոխարեն գործածել կանխադրական անվանումը»։ Հ. Բարսեղյանի կարծիքով ապառնիի ձևերով արտահայտված բայաձևերիառանձնահատկությունը կատարելի գործողության նկատմամբ խոսողի հաստատհամոզմունքն է. «Պայմանական կամ ենթադրական եղանակի ապառնին արտահայտում է խոսքի պահից հետո կատարվելիք գործողություն, որի կատարման իսկությունը խոսողը հաստատում է հաստատ համոզմունքով, երբեմն էլ պայմանով կամ ենթադրաբար»5։ Գ. Ջահուկյանը նախընտրելի է համարում ենթադրական անվանումը՝ օգտագործելով ավանդական անվանումը՝ կ(ը)–ով օժտված բայաձևերը կարելի է կոչել ենթա1 Աբեղյան Մ., Հայոց լեզվի տեսություն, Երևան, 1965, էջ 327։ 2 Ղարիբյան Ա., Հայոց լեզվի քերականություն, Երևան, 1949, էջ 215։ 3 Սևակ Գ., Ժամանակակից հայոց լեզվի դասընթաց, Երևան, 1955, էջ 198։ 4 Աբրահամյան Ս., Արդի հայերենի պայմանական կամ ենթադրական եղանակը, «ՀՍՍՌ ԳԱ Տեղեկագիրհասարակական գիտությունների», 1953, թ. 9, էջ 245։ 5 Բարսեղյան Հ., Արդի հայերենի հոլովման և խոնարհման տեսություն, Երևան, 1953, էջ 245։ Քանի որ կ(ը)–ն հաստատ, ենթադրություն արտահայտող մասնիկի արժեքունի, ուստի կգնամ, կգրեմ բայաձևերը սահմանական եղանակի արժեք են ստանում։ Մյուս կողմից՝ յուրաքանչյուր ենթադրություն հենվում է որոշ պայմանի վրա, ուստի ևառանց կ(ը)-ի ըղձական ձևերի հետ զուգորդվելու դեպքում՝ վերջիններս արտահայտում են պայման, կ-ով ձևերը՝ որոշ պայմանով կատարելի եղելություն (հմմտ. «Եթեգա, կգնամ» կամ «Եթե գար, կգնայի»), այստեղից էլ ծագում է կ-ով ձևերի պայմանական անվանումը։ Ըստ Մ. Ասատրյանի՝ «Այս բայաձևերը ցույց են տալիս մի գործողություն, որ խոսողի ունեցած հիմունքով հաստատ կատարվելու՝ խոսքի պահից հետո ընկնող ժամանակահատվածում»1։ Դիտարկենք հետևյալ օրինակները.Նորից կթողնեմ քաղաքն աղմկոտ,Ու ճամփա կընկնեմ հավետ միայնակ,Անխոս կմարի երեկոն աղոտ,Կպառկեմ դաշտում, կանաչ ծառի տակ։ (Վ.Տ.)Քնարական հերոսը գիտի իր գործողությունների հաջորդականությունը։ Ո՛չ ենթադրություն է, ո՛չ պայման, գնացողը հաստատ թողնելու է քաղաքը, այս մասին էվկայում հենց առաջին բառը՝ նորից-ը, որը ցույց է տալիս, որ իրավիճակը կրկնվում է։ Աղմկոտ քաղաք և հավետ միայնակ կապակցությունները վկայում են, որ ճամփաընկնելու համար բավարար հիմքեր կան։ Վերջին երկու տողերում նկատելի է ցանկություն, որը դարձյալ հաստատ է։ Խաղաղ գիշերով դու կգաս ինձ մոտ, Քնքուշ ձեռքերդ ես կհամբուրեմ, Կցրեմ կյանքի հուշերը ցավոտ, Ու հեքիաթային լույսեր կվառեմ։ Պ. Պողոսյանը, կարևորելով այս եղանակի կատեգորիական հաստատումն ուժխտումը, նշում է նաև ոչ ստուգիչ, թեական ենթադրական իմաստներ։ Ենթադրությունը հայերենում արտահայտվում Է համապատասխան բառերի միջոցով (երևի, գուցե և այլն), որոնք կարող են դրվել ցանկացած եղանակի վրա։ Ըստ Պ. Պողոսյանի՝ կարելիության, հնարավորության իմաստ արտահայտվում Է«կատեգորիական ապառնիի հարակատարով» ներկայացված օրինակում՝ «Եկած կլինի, որ խաբար տանի, թե խելքը գլխին դեռ քանի գյուղ կա», ոչ թե կասկած Է հայտնում,տողերը ոչ թե երկաբայական իմաստ ունեն, այլ նույնիսկ համոզված Է, փաստում Է, որարդեն եկած կլինի (այս նպատակով նաև գործածված Է հարակատարը)։ Գյուղացինգիտի գալու պատճառը։ Պայմանական իմաստի արտահայտություն Է դիտվում հետևյալ օրինակում. «Ով կբերի անշեջ հուրը, նա է ընտրած իմ տղան» (Հ. Թ.)։ «Ենթադրական ապառնիի ձևերը հաճախ արտահայտում են այնպիսի եղելություններ, որոնց կատարումը կախված Է պայմանից, և եթե պայմանն իրականանա,ապա գործողությունը կկատարվի»2։ «Էն տեսակի կին, ես իմ հոգին, թե աշուղն Էլ ունենար, առանց զենքի, առանցզորքի - Շահերի դեմ կգնար»։ Լեզվաբանների բերած դիտարկված բայաձևերում ակնառու Է գործողությունը կատարելու վճռականությունը (կդառնա)։ Ինչպես նշում Է Է.Աղայանը, «ենթադրական եղանակին պայմանականության եղանակային իմաստ վերագրելը ճիշտ չէ, պայմանականությունը այդ եղանակի շարահյուսական մասնավոր1 Ասատրյան Մ., Ժամանակակից հայոց լեզու, Երևան, 1983, էջ 307։ 2 Նույն տեղում, էջ 306։ իմաստն է, որը կապված է շարահյուսական իմաստի հետ»1։ Այս կարծիքին է նաև Հ.Բարսեղյանը. «Նույնիսկ այն դեպքում, երբ պայմանական ապառնիով արտահայտված գործողության կատարումը կապվում է որևէ պայմանի հետ, այնտեղ էլ պայմանիգաղափարը արտահայտվում է ոչ թե գլխավոր նախադասության ստորոգյալով, այլերկրորդական նախադասությամբ»։ Հետևյալ օրինակը բացատրում է այսպես. «Եթեանձրև չգա, վաղը լավ օր կանի», մենք իրողության կատարումը կապում ենք պայմանի հետ, և պայմանի գաղափարը արտահայտվում է երկրորդական նախադասությամբ։ Մեր կարծիքով այս բայաձևերը չունեն նաև պայմանական իմաստ. վերլուծենք բանաստեղծությունների բառերը, որոնք կիրառված են երկրորդական նախադասությունում։ «Եթե մինչև անգամ լսած լինես, թե ես այս աշխարհում չկամ, Միևնույնն է կգամ, ինչ էլլինի կգամ, Ուր էլ լինի կգամ»։ Հեղինակն իր գալու որոշումն է հայտնում առանց հաշվիառնելու պայմանները։ Ապառնիի ձևերը՝ կգամ, կբերեմ կիրառվում են սահմանականեղանակի ներկայի բայաձևերի փոխարեն՝ որպես սովորույթի կրկնություն. «Ամեն օրաշխատանքից հետո կուտի, կխմի։ Լավ որսկանը ման չի գալ, նա որսը կպահի», սահմանումի ներկա՝ «Ձուկը պոչից չեն բռնի, գլխից կբռնեն», երբ պետք է արտահայտելառարկային հատուկ մի հատկանիշ «շունը կհաչի»։ Այս նույն ձևերով՝ կդնեմ, կդնեի, արևմտահայերենն արտահայտում է իր սահմանական ներկան և անցյալ անկատարը։ Պ. Պողոսյանի դիտարկած օրինակներում նկատելի է երկիմաստությունը, երբեմն նույն իմաստը։ «Սիրո երկինք է, Բույր կուտա ծաղկին, Սեր կուտա կույսին, կյանք կուտա անկյանք չոր անապատին», իսկ երկրորդ՝«Բարև կուտամ չես առնի, ոտքիդ կոխած հողն եմ, յա՛ր», օրինակում, թեև առկա է բարբառային ազդեցությունը, բայց կարելի է հասկանալ ոչ միայն տվյալ պահի՝ ներկայի արտահայտած իմաստը, այլ նաև ընդհանրական ներկայի գոյությունը։ Մեր կարծիքով՝ հեղինակի բարև տալն ավելի շատ առնչվում է ոչ թե պահի հետ, այլ բարևին չի պատասխանում սիրահարի «սրտի միջի յարը»-ը։ Իբրև պարծենկոտության կատեգորիականապառնի է դիտվում երկրորդ դեմքը. «Ինձ կասեն Արտեմ Պետրովիչ» կամ «Բա՞, պանԹիլիս կասեն»։ Ներկայի գաղափարն արտահայտող օրինակներն ու զուգահեռները մեկանգամ ևս վկայում են այս եղանակի հաստատական իմաստի գերակայությունը։ Հրամայական եղանակի իմաստով է գործածվում երկրորդ դեմքը. «Վաղն առավոտառանց այլևայլի կվճարես ուստա Բարսեղին իմ պարտքը, մուրհակը կվերցնես, ինձհամար կպատրաստես հինգ հազար ռուբլի»։ Հաստատականի ժխտականը կազմվում էժխտական դերբայով և օժանդակ դերբայի ժխտական ձևերով, որը դրվում է դերբայիցառաջ՝ չեմ գա, չեմ կարդա. սրանք ևս վճռական, հաստատական որոշում են արտահայտում. «Չեմ դավաճանի իմ Նուարդին, որքան էլ դյութես, օ՜, Շամիրամ» (Վ. Տ.)։ Այս բայաձևերի արտահայտած իմաստային նրբերանգները՝ կգամ-գնում եմ (ներկա), ինչպեսնաև կգաս-արի, կտամ (հարակատար դերբայ) - կտամ (ներկա արևմտահայերեն), զուզահեռները ցույց են տալիս այս եղանակով արտահայտած գործողության նկատմամբխոսողի համոզվածությունը «Կխորտակեմ կամարները երկնային, ես չեմ թողնի, ես չեմթողնի դու մեռնես, Եվ կվանեմ, և կհաղթեմ չար մահին (Ավ. Իս.)»։ Այս եղանակիհիմնական իմաստներն արտահայտում ենք հետևյալ կաղապարներով`Ապառնի դ+եմ օժ. բայ. - անխուսափելիությունԱնկատար ներկա - գնում եմ (համոզվածություն)Հրամայական եղանակ - վճռականությունՀաստատականի իմաստը նկատելի է նաև անցյալի ձևերում, որոնք «արտահայտում են խոսողի կամային սուբյեկտիվ վերաբերմունքը անցյալում իրականացած կամչիրականացած գործողության նկատմամբ»։ Դրական ձևերը դրվում են գործողության1 Աղայան Է., Ժամանակակից հայերենի հոլովումը և կոնտեքստը, Երևան, 1967, էջ 373։ կատարված չլինելու, իսկ ժխտական ձևերով՝ գործողության կատարված լինելուդեպքում. «Չէիր ձանձրանա դու գիտությունից, չէիր ձանձրանա սիրուց ու կյանքից,թե ունենայիր թշնամիներ մեծ» (Ե. Չարենց)։ Լեզվաբանները հակադրում են ներկանու անցյալը՝ դիտելով ենթադրական։ Այսպես է բացատրում Հ. Բարսեղյանը. «Անցյալիձևերով խոսողը պայմանով կամ ենթադրաբար է հաստատում նրա իրականացմանհնարավորությունը անցյալ ժամանակամիջոցում»։ Միրանուշ ԿեսոյանԵՆԹԱԴՐԱԿԱՆ ԵՂԱՆԱԿԻ ՀԱՐՑԸ ՀԱՅԵՐԵՆՈՒՄԲանալի բառեր՝ կ եղանակիչ, ենթադրական եղանակ, պայմանական եղանակ,։

example762

example762

Հոդվածն անդրադառնում է աշխարհահռչակ թուրք գրող, նոբելյան մրցանակակիր Օրհան Փամուքի առաջին վեպին՝ «Ջևդեթ բեյը և որդիները»։ Դա մի ծավալուն պատում է ստամբուլաբնակ հարուստ ընտանիքի երեք սերունդների մասին, որոնք անցում են կատարում դեպի նոր կենսակերպ, նոր արժեքներ և առաջնահերթություններ։ Իր բնույթով այն կարելի է համեմատել Թոմաս Մանի «Բուդենբրոկների» հետ։ Վեպի գործողություններն ընդգըրկում են բավական մեծ պատմական ժամանակահատված՝ երիտթուրքերից մինչև 1971 թ. ռազմական միջամըտության նախաշեմը։ Ստեղծագործության մեջ թուրքական ընտանիքակենտրոն հասարակության անցումն անձնակենտրոնության պատկերված է ուրույն մի ոճով, որ միավորում է ռեալիզմի ու պոստմոդեռնիզմի հիմնական գծերը։

ՕՐՀԱՆ ՓԱՄՈՒՔԻ «ՋԵՎԴԵԹ ԲԵՅԸ ԵՎ ՈՐԴԻՆԵՐԸ» ՎԵՊԸ՝ ՈՐՊԵՍ ՆԱԽԱՊՈՍՏՄՈԴԵՌՆԻԶՄԻ ՕՐԻՆԱԿՆոբելյան մրցանակի դափնեկիր (2006 թ.) թուրք գրող Օրհան Փամուքն (ծնվ. 1952 թ.) իրբազմաթիվ հարցազրույցներում, ինչպես նաև ինքնակենսագրական գրքում` «Ստամբուլ. քաղաքը ևհիշողությունները», նշում է, որ մինչև 1974 թ. սովորել է ճարտարապետություն, զբաղվել նկարչությամբ, սակայն դրանից հետո թողել է ամեն ինչ և սկսել գրել։ 1979 թ. պատրաստ է լինում նրա առաջին վեպը` «Խավար և լույս» վերնագրով, որը հենց նույն տարում արժանանում է «Միլլիյեթ» թերթիսահմանած գրական մրցանակին։ Այդ գիրքը, սակայն, հրատարակվում է միայն 1982 թ.` «Ջևդեթ բեյըև որդիները» վերնագրով։ Գրականագետները և հենց ինքը` հեղինակը միակարծիք են, որ դա դասական ընտանեկան վեպ է` «bildungsroman», և Փամուքը որպես օրինակ է վերցրել Թոմաս Մանի «Բուդենբրոկներ» վեպը1։ Ինքը` Փամուքն էլ խոստովանում է, որ այդ ժամանակ տարված է եղել Թոմաս Մանովև փորձել է կիրառել նրա մեթոդները, ոճը և լեզուն։ Գրականագետների շրջանում կարծիք կա նաև, որ այս վեպն առավելապես ռեալիստական է։ Օրինակ` ըստ թուրք գրականագետ Ն. Էսենի, գրքում առկա է ռեալիստական վեպերին հատուկ «ամենինչ իմացող պատմողը»2 այսինքն` հեղինակը, որը Փամուքի այլ վեպերում իր տեղը երբեմն զիջելու էդեպքերի ուղղությունն ինքնուրույն թելադրող հերոսին կամ հերոսներին։ Մեր կարծիքով, սակայն,Օրհան Փամուքի առաջին վեպը գտնվում է ռեալիզմի և պոստմոդեռնիզմի սահմանագծում։ Ճիշտ է՝վեպում գերակշռում են ռեալիստական շեշտադրումները, սակայն արդեն իսկ ակնհայտ են նաև պոստմոդեռնիզիմի որոշակի տարրեր։ Այդ վեպը չէր էլ կարող լիովին համարվել ռեալիստական, քանի որհենց հեղինակը՝ Օրհան Փամուքն արդեն այդ ժամանակ իր գեղագիտական հայացքներով դեմ էր արտահայտվում ռեալիստական, «անատոլիական վեպին» և դրա սկզբունքներին։ Վեպում մեջբերումներեն արված ժամանակի թերթերից, և որոշ մասնագետներ սա համարում են ռեալիստական ուղղությանընդգծում, սակայն ձևավորվող հետմոդեռնիզմի սկզբունքներում հենց այսպես է դրսևորվում միջտեքստայնությունը։ Նման մեջբերումները դարձել են որոշակի ոճ, որը նաև օգնում է կառուցել իրականի ևֆիկցիայի համադրումը կամ հակադրությունը, նպաստում այդ երկու ընկալումների սահմաններն էլավելի անորոշ դարձնելուն ու ընթերցողի ընկալմանը հանձնելուն։ «Ջևդեթ բեյը և որդիները» վեպի ժամանակային սահմանները 1905-1970 թթ. Թուրքիան է. անգամ ժամանակային այս ընտրությունն իր մեջ սահմանագծային շեշտադրում է պարունակում՝ Օսմանյան կայսրության անկում և Թուրքիայի Հանրապետության ձևավորման տարիներ։ Վեպում ներկայացվում են այդ շրջանում Թուրքիայի հասարակական, քաղաքական, մշակութային զարգացումները, ևմեկ ընտանիքն ուղղակի հիմք է՝ ցույց տալու այդ երևույթների ավելի ընդհանրական զարգացման համայնապատկերը։ Վեպը բաղկացած է երեք մասից, որոնք խորագրված են հետևյալ կերպ` «Առաջաբան», «Մաս երկրորդ» և «Վերջաբան»։ Առաջին մասի համար ընտրված խորագիրը կարծես համապատասխանում էնաև ընդհանուր տրամաբանությանը, քանի որ այդ հատվածում նկարագրվում է թուրք սկսնակառևտրական Ջևդեթի մեկ օրը, և այդ օրվա ընթացքում ներկայացվում են այն հիմնական առաջնահերթությունները, նպատակները, որոնք իր առջև դնում է երիտասարդ գործարարը։ Այդ նպատակներըմեծ մասամբ կենցաղային են և կապված են բարեկեցիկ ընտանիք ստեղծելու հետ։ Այստեղ ուշագրավէ առաջին հերթին Օսմանյան կայսրությունում մուսուլման-քրիստոնյա հարաբերությունների մի ուղղվածություն. հայտնի է, որ կայսրությունում առևտրով, արհեստներով և գործարարությամբ առավելապես զբաղվել են ոչ մուսուլմանները` հայերը, հույները, հրեաները, իսկ թուրքերն ընդգրկված էին պաշտոնեության համակարգում և ռազմական ոլորտում։ Հասարակության մեջ կար անգամ ընկալում, որ2 Նույն տեղում։ մուսուլմանին այդքան էլ սազական չէ զբաղվել գործարարությամբ։ Սակայն դրա փոխարեն ոչ մուսուլմանների մոտ կար ձևավորված միջին և բարձր առևտրային խավ, որն անհամեմատ ավելի ապահովված էր, քան մուսուլմանները։ Եվ ահա Ջևդեթը նպատակ է դնում, կոտրելով որոշ կարծրատիպեր,մտնել գործարարության ոլորտ և, լինելով մուսուլման, դառնալ ապահովված այդ խավի անդամ ուդրանով նաև իր ապագա ընտանիքը նույնպես դարձնել այդպիսին1։ Հեղինակը բավական մանրամասնէ պատկերում մուսուլման և ոչ մուսուլման գործարարների փոխադարձ ընկալման լուռ գործընթացը.«Հույն և հրեա վաճառականները ճանապարհում էին իրենց շարքերը խցկված մուսուլմանին հետաքրքրասեր հայացքներով»2։ 30-ն անց Ջևդեթը, որոշակի հաջողությունների հասնելով առևտրիոլորտում, սկսում է պլանավորել իր ապագա կյանքը, որտեղ կարևոր են գրեթե բոլոր դետալները. նաորոշում է տուն գնել Ստամբուլի արդեն էլիտար համարվող թաղամասում` Նիշանթաշըում, ամուսնանալ բարձր խավի` փաշայի աղջկա հետ3։ Ջևդեթի եղբայրը` Նուսրեթը լիովին տարբերվում է նրանից և, իր հերթին, դառնում է վեպիսյուժետային «չհարմարվողների» գծի հիմնադիր, ով նաև տարատեսակ հոգեբանական ճգնաժամերիմեջ է։ Այս կերպարում և նրա մոտ եղած խնդիրների խորքային առանցքում Արևելք-Արևմուտք կամԹուրքիա-Եվրոպա բախումն է։ Նուսրեթը եղել է Եվրոպայում, Փարիզում, ծանոթ է եվրոպական գրականությանը, արվեստին, ֆրանսիական հեղափոխությանը և դրա գաղափարական կողմին ու հարումէ այդ ժամանակ գործունեություն ծավալող երիտթուրքերին։ Փամուքի վեպում հպանցիկ հանդիպումենք նաև հայ կերպարի, ընդ որում՝ առավելապես դրական գունավորմամբ. դա հիվանդ Նուսրեթի հետապրող ընկերուհին է` դերասանուհի Մարի Չուխաջյանը4։ Վեպի երկրորդ մասի գործողություններն սկսվում են արդեն 1936 թ. և հենց սկզբից նոր հերոսների խոսակցության թեման կրկին եվրոպականացումն է, սակայն էլ ավելի շեշտված երանգներով։ Ինչպես նշվեց, վեպի առաջին և երկրորդ մասերի միջև կա մոտ 30 տարվա ժամանակային վակուում և ընթերցողն արդեն տեսնում է 60-ն անց Ջևդեթին, ով իր նպատակներին հասել է, ստեղծել մեծ բարեկեցիկ ընտանիք, գնել տուն, ամառանոց, զարգացրել ձեռնարկությունը։ Ջևդեթ բեյը ներքին մենախոսությունների միջոցով ներկայացնում է իր կյանքը և տեղի ունեցած դեպքերն ասես հենց այն պահից, երբվերջացել են առաջին հատվածի նկարագրությունները։ Այսպես. «Այս տունը ես գնեցի 1905-ին, ամուսնացա։ Այդ ժամանակ էլ հենց սուլթանի դեմ մահափորձ տեղի ունեցավ։ Հետո իշխանության եկաներիտթուրքերը և վերականգնեցին սահմանադրությունը։ Հետո ես գնեցի կողքի այգին։ Պատերազմիժամանակ հարստացա շաքարավազի ներմուծման միջոցով և այդ փողերով այստեղ ամեն ինչ կարգիբերեցի։ Իմ ձեռնարկությունն սկսեց ծաղկել»5։ Ջևդեթի մենախոսության մեջ պատմական դեպքերը ևիր անձնական խնդիրները դրված են նույն հարթության վրա. ասես հեղինակը դրանով փորձում է ցույցտալ, որ դրանք կերպարի համար ունեն հավասար կարևորություն և երբեմն կենցաղայինն անգամավելի կարևոր է։ Ասենք՝ Թուրքիայի Հանրապետության հիմնադրումն ու ածխի վառարանի ձեռքբերումը ներկայացվում են նույն հարթության վրա։ Ջևդեթն ունի իր ապրածից գոհ մարդու կերպար, փաշայի աղջիկ կին` Նիգյան հանըմը, երկու որդի` Օսմանը, Ռեֆիքը, և դուստր` Այշեն։ Ռեֆիքը Ջևդեթ բեյի որդին է՝ բարեկեցիկ ընտանիքից, ով նաև ամուսնացել է և սպասում է իրառաջնեկին։ Նա իր ավագ եղբոր հետ աշխատում է հոր ձեռնարկությունում։ Թվում է՝ ամեն ինչ կաերջանիկ լինելու համար, սակայն նրա մոտ հետզհետե ի հայտ են գալիս ճգնաժամային երևույթներ,որոնք վերածվում են խորքային ճգնաժամի։ Նմանատիպ երևույթներ են սկսվում նաև նրա ընկերներիմոտ։ Եվրոպայից վերադարձած նրա ընկերը` Օմերը, լինելով ինժեներ-շինարար, ձգտում է լավ ու մեծծրագիր իրականացնել և մեծ գումարներ աշխատել՝ դառնալով «նվաճող»։ Մյուս ընկերը` Մուհիթթինընույնպես ինժեներ է, սակայն նաև բանաստեղծություններ է գրում։ Ընկերների մեջ նա ամենածայրահեղականն է, ամենաշատ կարդացածը և նրանցից ավելի շուտ է ընկել ճգնաժամի մեջ։ Արդեն ուսանողական տարիներին նա ընկերներին խոստացել է, որ եթե 30 տարեկանում լավ պոետ չդառնա, ապաինքնասպան է լինելու։ Ընկերները հաճախ հավաքվում են Ռեֆիքի տանը և տարվում ինտելեկտուալզրույցներով, համաշխարհային գրականության քննարկմամբ։ Այդ վեճերը նաև ճգնաժամից դուրսգալու, փնտրտուքի ուղիներ գտնելու վերաբերյալ վեճեր են։ Միջտեքստայնության կիրառման համատեքստում հեղինակը բավական տեղ է տալիս ժամանակիթերթերից մեջբերումներին և հատկապես ուշադրություն է դարձվում քաղաքական ու հասարակական1 Թուրքական նոր ձևավորվող բուրժուազիայի և նրա հարստացման մեթոդների մասին մանրամասն տե՛ս Жевелева А., Об исского университета, 2009, серия 13, выпуск 2, էջ 35-42։ 3 Նույն տեղում, էջ 10։ 4 Նույն տեղում, էջ 12։ 5 Նույն տեղում, էջ 123-124։ կարևորության խնդիրներին։ Օրինակ` պարբերաբար անդրադարձ է կատարվում Ալեքսանդրեթի սանջաքի` Հաթայի խնդրին, որը 1939 թ. բռնակցվեց Թուրքիային։ Մասնավորապես` Մուհիթթինը սրճարանում նստած կարդում է հարևան սեղանին նստած մարդու ձեռքի թերթում որոշ վերնագրեր. «Հաթայն այլևս չի կարող մնալ սիրիական գերության մեջ... Երեկ նախագահ Աթաթուրքը...»1։ Սակայն Ջևդեթ բեյի մահից հետո նրա ընտանիքում ավանդական կարգը շատ արագ սկսում էճեղքեր տալ։ Կրկին պահպանվում է կերպարների երկու պայմանական խումբ. Ջևդեթի մտածելակերպը և աշխարհայացքը պահպանում է նրա ավագ որդին` Օսմանը, իսկ Ռեֆիքի մոտ անմիջապես խորանում է ճգնաժամը, և նա հետզհետե էլ ավելի է ընկնում անորոշության մեջ։ Սակայն Ռեֆիքը չի կարողանում հասկանալ, թե իրեն ինչ է պետք և իրականում ինքն ինչ է փնտրում։ Բավական շատ հանդիպող ներքին մենախոսությունների ընթացքում նա նշում է. «Ես հասկանում եմ, որ պետք է ինչ-որ բանանել, բայց չեմ կարողանում հասկանալ, թե կոնկրետ ի՞նչ։ Ինչո՞վ կարելի է արդյոք զբաղվել...»2։ Ռեֆիքն ի վերջո վիճում է կնոջ հետ, ով նրան ընդհանրապես չի հասկանում, և հայտարարում, որ հեռանում է տնից՝ դրանով փախչելով իր ընտանիքից, կենցաղից, ինքն իրենից։ Ռուսաստանցի թուրքագետգրականագետ Ա. Սուլեյմանովան ուշադրություն է դարձնում այն հանգամանքին, որ Փամուքի մոտքաոսի սկսվելու որոշակի խորհրդանիշ է տնից փախչելը3։ Այսինքն, տունը հանգստության, ընտանիքիմիասնության, իր անձի հետ հաշտ լինելու խորհրդանիշ է, իսկ, փախչելով այդտեղից, հերոսի մոտսկսվում է քաոս։ «Ջևդեթ բեյը և որդիները» վեպում մեծ տեղ է տրված ընտանեկան տոների, միջոցառումների նկարագրմանը, ինչը նույնպես ընտանեկան վեպի կարևոր և պարտադիր տարրերից է։ Սակայն այդ ամենըևս ազդում է հերոսների և կոնկրետ Ռեֆիքի հոգեկանի վրա, և նա ձգտում է հեռանալ իրականությունից։ Թուրք գրականագետ Գ. Այթաչն առանձնացնում է ընտանեկան վեպի մեկ այլ առանձնահատկություն ևս` տնային պարագաների, կահավորանքի նկարագրումը և կարևորումը, որը նույնպես հանդիպում է այս վեպում4։ Ձանրույթը և դրա հիման վրա զարգացող անտարբերությունն ու ճգնաժամը խորանում են վեպիմեկ այլ կերպարի մոտ ևս։ Ռեֆիքի ընկեր Օմերը, թվում է թե հասնում է իր նպատակներին. Կամախում թունելի շինարարությունից հետո նա մեծ գումարներ է վաստակել և արդեն ամեն ինչ պատրաստէ պատգամավորի աղջկա հետ ամուսնության համար, սակայն նա անհասկանալի պատճառով սկսումէ հետաձգել ամուսնությունը, ընկնել անտարբերությամբ պատված ընկճախտի մեջ։ Օմերի մոտ էլ այդամենը բացատրություն չունի, նրան տանջող հիմնական հարցը հետևյալն է. «Ինչո՞վ կարելի է ըզբաղվել, ի՞նչ կարելի է անել»5։ Ներքին մենախոսությունների շղթայում նա սկսում է վախենալ իր սեփականմտքերից. «Ես գիտեմ, թե ես ինչ չեմ ուզում դառնալ, սակայն չգիտեմ, թե ինչ եմ ուզում դառնալ»6։ Վեպի մի հատվածում Փամուքը ստեղծում է քաոսային մի պատկեր, երբ բոլոր կերպարներն ընկնում են ճգնաժամի մեջ. ոչ միայն Ռեֆիքը, Օմերը, Մուհիիթինը, այլև ոչ հիմնական կերպարները ևսպատկերվում են այդ վիճակում։ Սա մի տեսակ քաոտիկ աշխարհի նկարագրության փորձ է։ Այս վեպում Փամուքը բավական հաճախ կիրառում է նաև պոլիֆոնիայի մեթոդը, որը պոստմոդեռնիզմի համար գրեթե ընդունված սկզբունք է։ Ներքին մենախոսությունների ժամանակ տարբեր կերպարներսկսում են բազմաձայն քննակել իրավիճակը՝ ամեն մեկն իր ներսում, և գրողն անընդհատ հակադրումէ բարձրաձայն և լուռ ասված մտքերը7։ Ուշագրավ է, որ Փամուքի առաջին վեպում որոշ ակնարկներ, դիպվածային նկարագրություններկան Թուրքիայում քրիստոնյաների, մասնավորապես՝ հայերի, դեմ իրականցված պետական հալածանքների վերաբերյալ։ Այսպես, մի հավաքի ժամանակ թենիսի ակումբի նախագահն Օսմանի և Ռեֆիքի հետ խոսելիս նշում է, որ իրենց ակումբի գլխին կախված սպառնալիք կա, քանի որ «նոր նահանգապետը որոշել է քանդել ներկայիս շենքը և փոխարենը տալ մի փոքրիկ հողակտոր «Սուրբ Հակոբ»լքված քրիստոնեական գերեզմանատանը, որը գտնվում է մոտակայքում»8։ Չնայած, որ այստեղ չինշվում այդ գերեզմանատան հայկական պատկանելության մասին, սակայն միայն անունն արդենհստակ է դարձնում խնդիրը և հայկական ու քրիստոնեական սրբավայրերի նկատմամբ թուրքականկառավարության վերաբերմունքը։ Ավելին, շարունակելով այդ նույն թեման, Փամուքը մանրամասնումէ, որ զրույցին ներկա կանանցից մեկը նկատում է, թե չի կարելի թենիս խաղալ գերեզմանատանը,2 Նույն տեղում, էջ 262։ 6 Նույն տեղում, էջ 514։ 7 Նույն տեղում, էջ 521-522։ ինչին ներկաները պատասխանում են, թե այն հատվածում, որը նախատեսվում է տալ ակումբին գերեզմաններ չկան, այլ «միայն հին եկեղեցու ավերակներ»1։ Վեպի երրորդ մասում, որը վերնագրված է «Վերջաբան», դեպքերը տեղի են ունենում մոտ 30տարի անց՝ 1970 թ.։ Հեղինակը կրկին ակնարկներով կամ հերոսների մտորումների, ներքին մենախոսությունների միջոցով տալիս է անցած տասնամյակներում կերպարների հետ տեղի ունեցած կարևորիրադարձությունների նկարագրությունները։ Մասնավորապես` երրորդ մասի դեպքերը հիմնականումտեղի են ունենում Ռեֆիքի որդու՝ նկարիչ Ահմեթի կերպարի շուրջ։ Հենց սկզբից նշվում է, որ դեպքերիցհինգ տարի առաջ, այսինքն՝ 1965 թ. մահացել է Ռեֆիքը, ով վաղուց սնանկացել էր, կորցրել ամեն ինչու կյանքի վերջին տարիներն ապրել մոր հարկաբաժնում՝ փոքրիկ սենյակում։ Նրա կինը՝ Փերիհանըվաղուց լքել է նրան և ամուսնացել մեկ ուրիշի հետ։ Ջևդեթ բեյի ընտանիքն արդեն ապրում է բազմաբնակարան նոր շենքում, որը կառուցել են նախկին առանձնատան տեղում։ Ռեֆիքի որդի Ահմեթն ապրում է այդ շենքի ձեղնահարկում, որը միակ բանէ, ինչ թողել էր նրան իր հայրը։ Դեռևս ողջ է Ջևդեթ բեյի կինը` Նիգյան հանըմը, ով ծերունական հիվանդությամբ է տառապում և արդեն գտնվում է մահվան շեմին։ Այս հատվածում նկարագրվում ենքաղաքական և հասարակական իրադարձությունները, որոնք տեղի էին ունենում 1960-1970-ականնթթ. Թուրքիայում և հատկապես առանձնացնում ձախակողմյան ու ուսանողական ակտիվ շարժումները։ Կրկին տեղ է տրվում թերթերից մեջբերումներին՝ որպես միջտեքստայնության օրինակ։ Դրանցումգերիշխում են զինվորականների վերջնագրերը և մոտալուտ ռազմական միջամտության մասին բացահայտ ակնարկները։ Ահմեթը բոլորի հետ սկսում է խոսել հեղաշրջման հնարավորությունից և այդ միջոցով հեղինակը պատկերում է տեղի ունեցող դեպքերի վերաբերյալ հասարակական ընկալումները։ Հպանցիկ ներկայացվում է նաև Օսմանի որդի Ջեմիլը, ով Ջևդեթ բեյի գծի շարունակողն է. նա ամուսնացել է, ունի երեխաներ, զբաղվում է իրենց ձեռնարկության կառավարմամբ և ընդհանրապես չի հետաքրքրվում ո՛չ քաղաքականությամբ, ո՛չ արվեստով և այլ խնդիրներով։ Գիրքն ավարտվում է Նիգյան հանըմի մահվամբ, և մի փոքրիկ դետալ կրկին խորհրդանշում էժամանակի ավարտը։ Տատի սենյակից դուրս գալիս Ահմեթն ինչ-որ տարօրինակ բան է զգում և, միպահ կանգնելով, արձանագրում է, որ 20-րդ դարի սկզբին գնած իրենց տան հայտնի ժամացույցըկանգ է առել։ Սա խորհրդանշում է նաև Ջևդեթ բեյի և նրա մտածելակերպի կրող Նիգյան հանըմիժամանակաշրջանի ավարտը։ Ահմեթը մի պահ երկմտում է՝ արդյո՞ք պետք է կարգի բերել ժամացույցը,սակայն հետո եզրակացնում է. «Թող վազի ժամանակը»2։ Այսպիսով, կարող ենք եզրակացնել, որ Օրհան Փամուքի առաջին վեպը մի կողմից ընտանեկանվեպի ժանրի տարրերը հստակ պարունակող ստեղծագործություն է, մյուս կողմից, սակայն, այն դժվարէ բնութագրել լոկ ռեալիստական։ Մենք ավելի հակված ենք կարծել, որ սա այն դեպքերից է, երբ ռեալիստական և ուշ մոդեռնիստական կամ նախապոստմոդեռնիստական մեթոդները միահյուսվել են։ Ընդորում, պոստմոդեռնիստական կողմը հստակ արտահայտված է միջտեքստայնության, հերոսների ճըգնաժամի, փնտրտուքի և այլ տարրերում։ Երիտասարդ ու սկսնակ գրողի համար հիշյալ ստեղծագործությունը կարելի է համարել հաջողված ու միևնույն ժամանակ այդ շրջանի Թուրքիայի հասարակական-քաղաքական իրադարձությունների բավական դիպուկ արտացոլման հարթակ։ Ամփոփելով` կարող ենք նշել, որ Օրհան Փամուքի «Ջևդեթ բեյը և որդիները» վեպը նախ գրողինբերեց որոշակի ճանաչում Թուրքիայի սահմաններում և երկրորդ հիմքեր ստեղծեց դեպի պոստմոդեռնիստական ուղղություն հակվելու համար։ Վեպում առկա տարատեսակ հնարանքները, կերպարներիպատկերման մեթոդները թույլ են տալիս այն բնութագրել որպես նախապոստմոդեռնիզմ։ Գևորգ ՍահակյանՕՐՀԱՆ ՓԱՄՈՒՔԻ «ՋԵՎԴԵԹ ԲԵՅԸ ԵՎ ՈՐԴԻՆԵՐԸ» ՎԵՊԸ՝ ՈՐՊԵՍ ՆԱԽԱՊՈՍՏՄՈԴԵՌՆԻԶՄԻ ՕՐԻՆԱԿԲանալի բառեր՝ Օրհան Փամուք, Ջևդեթ բեյը և որդիները, պոստմոդեռնիզմ, ռեալիզմ, Ստամբուլ։

example1376

example1376

Թե՛ ծավալով, թե՛ բովանդակությամբ երկու տարբեր երկերում քննվում են Ալ. Շիրվանզադեի ու Դիանա Համբարձումյանի նույնանուն «Արամբի» խորագիրը կրող գործերը (վիպակ, պատմվածք)։ Բացահայտվում են բոլորովին այլ դարաշրջաններում ու ժամանակներում գոյություն ունեցող այլակերպ խնդիրներ, որոնք երկու գրողների այլատեսակ դիտարկումներն են, հայացքների այլ ըմբռնումներով և կորուստների յուրօրինակ մեկնաբանումներով։ Ինչպես Ալ. Շիրվանզադեն, այնպես էլ Դ. Համբարձումյանը անասելի բարդություններով լի տարբեր իրականություններում կարևորում են սերն ու նվիրումը, որոնք հաճախ զոհաբերվում են ընտանիքում ամուսնական պարտականության ու բարոյական հանձնառության կատարմանը։ Դ. Համբարձումյանի պատմվածքն աչքի է ընկնում նորաստեղծ առածներով, ասացվածքներով ու դարձվածներով։

Prամանակակից արձակի ներքին դեմքերից մեկը `Դիանա Համբարձումյանը, ինքնատիպ արձակագիր, հրապարակախոս, գրականագետ, լավ գնահատված մշակութային գործիչ, հայ և օտարազգի ընթերցողին քաջածանոթ իր թարգմանական անհամեմատելի գործունեությամբ։ Քննարկելով կյանքի խճճվածությունները ՝ անհաշտ հաշտությամբ, հեռու հավակնոտ մտքերից, գրողը վիճում է ճշմարիտ, գեղեցիկ, հոգատար արժեքների համար ՝ ոչ որպես անպտուղ ժամավաճառ, և ոչ էլ համոզված, որ նա անգերազանցելի է։ Արձակագիրն անհնազանդ ու հնաոճ մտքեր ունի։ Գրիչ, որը բացահայտում է մեր ժամանակի խնդիրների թերությունները, տեսանելի դարձնում երկրային ցավն ու վիշտը, ցույց է տալիս վաճառքի սնանկությունը, պատրաստված է ճշմարիտ խոսքի ուժով։ Նրա յուրաքանչյուր աշխատանք ուսումնասիրում է առկա սոցիալական խնդիրները և բացահայտում մարդկային հարաբերությունների նոր շերտեր։ Գրելով ինքնարտահայտման միջոց ՝ Դիանա Համբարձումյանը բազմիցս անդրադարձել է արվեստի գործերի և հոդվածների, տարբեր տարիների հարցազրույցների և ակնարկների այս խնդիրներին ու խնդիրներին։ Հարցազրույցներում նրա պատասխանները լրացնում են միմյանց ՝ ներկայացնելով գեղագիտության ոչ միայն արձակը, այլև հուզիչ-զարգացնող բնույթը։ «Մարդը, որը հայտնվում է ժամանակի հավերժական միջանցքում, իր մահվան և ծննդյան մի պահի միջև, ուզում է անմահանալ իրեն ՝ գեղեցկությանը փոխանցվելու գեղեցկությամբ», - գրում է գրականագետ henենյա Քալանթարյանը [1,218]։ Գեղեցկության և կատարելության ձգտելով ՝ Դիանա Համբարձումյանը ձգտում է բացահայտել մարդկային խնամքն ու ճշմարտությունը, արտացոլել իր կյանքի փորձն ու գիտելիքները արվեստի գործերում, հասնել ճշմարտության եզրին մարդկանց ճանապարհով ՝ մերժելով շինծու և գաջած գրականությունը։ Դիանա Համբարձումյանը, թերթելով անասելի բարդություններով լի ժամանակակից իրականության սոցիալական և հոգատար շերտերը, արտասովորն արտասանելու կարողությամբ, անդրադառնում է մարդու և ազգային գոյության հիմքերի բացահայտմանը ՝ բարձրաձայնելով իր ցավալի մտքերը, որոնք բերում են ուղերձը և թիրախը, երբեմն աղտոտված ընտանեկան սրբազան բարքերով։ երբեմն պատնեշով `իրականի և երեւակայականի միջև։ Ընտանիքը բնության գլուխգործոցներից մեկն է։ Դա հայ ժողովրդի բացարձակ սրբությունն է, ավանդույթների, սովորույթների, շատ այլ հատկությունների կրողը և հաղորդողը, իրավունքների և պարտականությունների օջախը, փոխադարձ պատասխանատվությամբ ձևավորված միություն ՝ իր անվերապահ օրենքներով և կանոններով։ Դա ազգային դիմագիծն ու դիմագիծն է կրողը։ Սիրով ու երջանկությամբ ողողված ընտանիքում ամուսիններն ու կինն են նրանք, ովքեր չեն խախտում աշխարհի հավասարակշռությունը միմյանց հանդեպ իրենց պարտքի և պատասխանատվության զգացումով։ Դիանա Համբարձումյանը «Արաբի» վերնագրում համանուն պատմության հերոսն է։ Երգը, լինելով ամուր ստեղծագործություն, առանձնանում է հոգեբանական արդարացումով, յուրահատուկ կառուցվածքով, համոզիչ հոգեվերլուծական նկարագրություններով։ «Գրողը ուշադրություն է հրավիրում մարդկանց բարոյական վարքի, նրանց մեղքերի մեղքերի վրա, որի պատճառով պատմությունը դառնում է ճակատագիր« Աստծո կողմից սահմանված պատիժ »[3]։ Բացի այս հատկություններից, երկինքն առանձնանում է հետաքրքիր քրոնոտոպիկ անցումներով։ Պատմության ներկան սկսվում է սիրված մարդու ՝ հուսահատության մեջ ապրող Արամբիի որոնումից։ Նա քայլում է դռնից դուռ ՝ առանց պարկեշտության ու ամոթի մասին մտածելու, քայլում է տնից տուն ՝ անընդհատ բախելով դուռը ՝ հույս ունենալով գտնել իրեն սիրած ու կորցրածին։ Ըստ ռուս գրականագետ Ա.Բ.Եսինի։ «Խնդիրն այն է, թե ինչու է hanհանը հասնում ինքն նվաստացման։ այն ունի սոցիալ-մշակութային ենթատեքստ, որն արտահայտվում է պատիվը և ներքին արժանապատվությունը հաստատելու, կամավոր ծառայությունը չընդունելու կամ մերժելու գաղափարի մեջ» [4,41]։ Տներից մեկում բնակվող Արշոյի այն հարցին, թե ով եք դուք, ի՞նչ եք ուզում, պատմության հերոսը պատասխանում է. Ես արաբ եմ։ Նա ասաց, որ ինքը ամուսնացած է, մի կին, որը գնացել էր տղամարդու մոտ։ «Դուք անուն չունե՞ք»։ - Արշոյի հարցին պատասխանում են որոշակի հոդվածով ՝ որպես անձնական անունով հնչող պատասխան։ «Ես արաբ եմ»։ Այնուհետև, ներկայացնելով համապարփակ, տիպիկ գործողություններ, գրողն անդրադառնում է այնպիսի խնդիրների ստեղծմանը, խնդիրներ, ինչպիսիք են օրինաչափությունները, գործողությունները, հոգեբանությունը, գաղափարախոսությունը, ոճային խնդիրները, արվեստը։ Երգի սյուժեն հեռու է սովորականից։ Սա մարդու մութ ու անտեսանելի խորքում կատարվածի բացահայտումն է, որի «պեղումները» գրողին տանում են դեպի հերոսի վարքի հղումները։ Դիանա Համբարձումյանը ստեղծում է գեղարվեստական ​​պատկերագրության ինքնատիպ նմուշներ։ «Եթե ես իմանայի, որ ներողություն կխնդրեմ, կներեի ձեզ, կվազեի, ծնկաչոք կբռնեիք ձեր պատկերի առաջ և կբացեի ձեռքերս ու կխնդրեի, բայց ես գիտեմ, որ իմ արածը խոզ էր, որին դուք ներում եք ինձ, ես չեմ ների»։ [2] Folkողովրդական իմաստության գիրքը ՝ Աստվածաշունչը, ասում է. «Եվ եթե կինը չի ուզում գալ քո ետևից, ապա դու անպարտելի ես» [5,25]։ Գեղարվեստական ​​խոսքի իրականացման սկզբնական սկզբունքի համաձայն. Դ. Մարդկային գոյությանը բնորոշ հավերժական խնդիրները ուսումնասիրելով ՝ Համբարձումյանը հայտնաբերում է տիեզերական հոգու արտացոլումը ՝ հավերժության մեջ ամեն ինչ պայմանավորելով սիրով, ինչը աշխարհը փրկելու խորհրդավորության բանալին է։ , Գրողի աշխարհայացքը բացահայտում է նյութի գեղարվեստական ​​նշանակության տարբեր համադրություններ ՝ ներկայացնելով իրադարձությունների հաջորդական զարգացումը, դիտելով այն ֆիլմում, իսկական շոշափելի, որն ունի գեղագիտական ​​և բարոյական յուրահատուկ ազդեցություն ընթերցողի վրա։ Կյանքի բնույթը մարդկային հույզերով կշռելու միտումը հանգեցնում է արձակագրի փիլիսոփայական ընկալմանը, որ բոլորի հոգում բաբախում է աշխարհը, սերը հավասարակշռող ոգին։ «… Turանոթ խառնաշփոթ… Ինչո՞ւ… Ո՞վ կարող է բացատրել, թե ինչպես է ամեն ինչ սկսվում։ Ի՞նչ անուն կարող են տալ դրան։ Տառապանք, վիշտ, խղճահարություն, նվիրվածություն, ինքնամոռացություն, կամ ասում են ՝ սեր, սեր, որովհետև նրանցից ոչ մեկը բոլորը միասին չեն, կամ դա ինչ-որ գրողի հասցրած ցավ է, որից հնարավոր չէ բուժել, մարդկությունը չի հորինել։ ամեն ինչ, որը սպանում է դրա գործը։ որպեսզի կարողանաք ապահովագրել ինքներդ ձեզ ապագա բոլոր ինֆեկցիաներից, ձեռք բերել անձեռնմխելիություն և փրկվել… »[2]։ Պատմության իսկական իրադարձությունների տիրույթում գրողը ստեղծում է կերպարի վարքի որոշակի դրսեւորումներ, որոնք բացահայտում են նրա աշխարհիկ զգացմունքները։ - Արաբ աղջիկ, - շշնջաց նա ինքն իրեն, - ի՞նչ ես կորցրել այս խավարի ու ցրտի մեջ այս անհայտ դռների մոտ։ Հիմա շունը բնից դուրս չի գալիս, դու այնքա՞ն գլխիկոր ես, որ ճանապարհ ես ընկնում ու գնում ուր որ աչքդ կտրի։ Հը, հետ գնա, հենց ոտքդ կախես, գլխիդ մի փորձանք կգա, շտապի՛ր, շտապի՛ր։ Հերոսի բարոյահոգեբանական նկարագիրը, գիտակցական խոսքի միջոցով կատարված ներխուժումները փաստացիորեն հիմնավոր համոզիչ և տեսանելի գեղարվեստական ​​միջավայր են ստեղծում, չնայած ընթերցողին անտեղյակ է արաբական ամուսնական հարաբերությունների բարդության, երջանկության փաստի մասին։ կամ դժգոհ ընտանիքի հատակին։ (խանդը, որը սերը արտահայտելու միջոց է. «Հիմա տեսնո՞ւմ եք, ով է թակարդում նրան իր իմաստուն մտքերով» [2]։ Անկշիռը դառնում է տեսիլքը, մարգինալ հավատքի դրդապատճառը, որն ապացուցում է սերն ու նվիրվածությունը)։ Ընթերցողը զգում է գլխավոր հերոսի զարգացումը, Արամբիի տառապանքը, ցավը և սիրային շղթան։ Բարոյական և հոգեբանական, փիլիսոփայական և գեղագիտական ​​հարցերը սերտորեն փոխկապակցված են Դիանա Համբարձումյանի պատմության մեջ, ինչպես իրական կյանքում։ Կյանքի և սիրո մասին մտքերը կարծես թե ինքնաբուխ են հոսում, սակայն Դիանա Համբարձումյանը ամուր է պահում դրանց ընդարձակման աղբյուրը, այն օգտագործում է աշխարհայացքի և մարդկության իր տեսանկյունից, գրականության դերի ընկալումից։ Խղճի և մտքի պայքարում նա գոհ է, որ հնարավորություն ունի գտնել իր սիրելիին, որի միջոցով գրողը, իր կարեկցանքով և ապաշխարությամբ, հերքում է կնոջ հոգու տառապանքը ՝ «աստիճանաբար տեսանելի դարձնելով մտածողության նոր որակը գրական նոր սերնդի »[2,195]։ Կինը ստեղծող և ստեղծող է ոչ միայն որպես մայր, որպես ցեղի գենետիկ ծածկագիրը պահապան և փոխանցող, այլև հիմք ազգի պահպանման, ընտանիք ստեղծող առաքյալի, հանուն որի սեր երբեմն զոհաբերվում է։ Արշոյի խոսքերը Վաչագան Բարիկյանին `շատ խոսուն են ընտանիքի գոյության առումով։ «Արդյո՞ք այդ տիկինը դուրս եկավ ձեր տնից, և ես ասացի.« Դուք ուշքի եկաք, մի կին կբերեք, այս տունը կարգի բերեք, որպեսզի տան հոտ ունենա »։ [2] Ալեքսանդր Շիրվանզադեի «Արաբի» աշխատանքը կանանց հոգեբանության և ինքնագնահատականի բոլորովին այլ վերլուծություն է։ Թե՛ ծավալով, թե՛ բովանդակությամբ, նույն վերնագրերով երկու տարբեր գործերում քննվում են բոլորովին այլ դարաշրջաններում ժամանակ առ ժամանակ գոյություն ունեցող տարբեր խնդիրներ, որոնք գրողների տարբեր դիտարկումներ են, տեսակետների տարբեր մեկնաբանություններով, կորուստների յուրահատուկ մեկնաբանություններով։ Շիրվանզադեի վեպում իրադարձությունները տեղի են ունենում 19-րդ դարի երկրորդ կեսին, երբ կային դաժան պարտականություններ, որոնց կատարումը խիստ պարտադիր էր յուրաքանչյուր անձի համար։ Պատիվը ենթադրում է հետաքրքրությունից բարձր զգացողություն։ Այդ անհատի գործունեությունը, հասարակության մեջ նրա դիրքը կապված է հասարակության կողմից ընդունելի բարոյականության բարձր ոլորտների հետ ՝ նրա սոցիալական արժեքի ցուցիչ։ Պատվի մեջ արտահայտվում է մարդու սոցիալական հոգեբանությունը։ Ամուսնության հարցը սոցիալական և բարոյական կարգ է, ուստի տիրապետման և գնահատման եզակի չափանիշները։ Վեպի սյուժեից պարզ է դառնում, որ Վարվարան աղջիկ չէ, այլ ամուսնացած կին, արաբ, որը համարձակորեն թողեց իր անբարոյական, անբարոյական ամուսնուն։ «Ի՞նչ պետք է անի խեղճ Վարվառան։ Նրանք տարան, բռնությամբ ամուսնացրին անօգուտ, խեղված մարդու հետ և ասացին.« Տուժիր նրա ձեռքում, ուզես թե չուզեիր, տառապիր »[7, 246]։ Ամուսինը միայն կնոջ հետ էր կապված։ Նրա ու Վարվառայի միջեւ ոչ մի մտավոր կապ չկար։ Ընտանիք է ստեղծվում `արտաքին դրդապատճառների և նախապայմանների հիման վրա (հայրական կամք, կարողության նկատառում, երիտասարդ կրքի շրջապատ և այլն)։ Feelingsգացմունքների և հույզերի հոգևոր աշխարհը ամայացել է ՝ տրվելով հոր հորդորներին ՝ առանց սիրելու և ատելու։ Անբարո վարք ունեցող փեսան խորամանկ է, նա երկու անգամ ամուսնացավ հանուն շահույթի։ Նա քեռու միակ ժառանգն է։ Իր ժառանգությունը ձեռք բերելուց հետո նա անձնատուր է անառակ հաճույքներին։ Դերասանուհու հետ նա փախչում է Օդեսա ՝ դժգոհ դարձնելով երիտասարդ կնոջը։ Մյուս կողմից ՝ բռնակալելով դստեր ինքնազոհողության և հարգանքի զգացմունքները ՝ բռնակալ հայրը եսասիրաբար ոչնչացնում է դստեր երիտասարդությունը։ Համեստությունն ու գեղեցկությունը հանձնվում են ժամանակակից հարգանքին։ Բայց ի՞նչ կարող է անել Ռոստոմյանը, երբ լսում է իր հոր անսասան ձայնը, երբ կարդում է Աստվածաշնչի ներշնչված համարները։ «Ոչ մեկի հետ մի նստիր, - ... կամ, - արաբ կնոջ կինը կապված է իր օրենքով» [7, ​​282, 283]։ Սա դարավոր ավանդույթի Օրենքի անքակտելի կապն է։ Այսպիսով, Վարմառայի գլխին դամոկլյան սրի պես կախված են երկու հզոր սպառնալիքներ ՝ հասարակությունն ու կրոնը։ Էվանկուն, ցավալի արցունքներով ողողված գիշերները, չկարողացան ներկայացնել իրեն հուսահատ վիճակը, որը նրան անկողին է գցում ՝ հանգեցնելով նրա մահվան։ Սառը, անսիրտ կանոնների, սնահավատ հասարակության պատճառով Վարվարան այլևս սիրելու իրավունք չունի, ավելին ՝ նա զրկված է այդ իրավունքից, հասարակության ահավոր խստության և կամայականության պատճառով խլվում է անհատական ​​ազատությունը, նա ստիպված է ընդունել այն, ինչը զզվելի է, ինչը խանգարում է երջանկությանը։ Եվ հասարակությունն իրավունք կունենա՞ բեռի բեռը նետել սիրով լի երիտասարդ, հաստլիկ կնոջ ուսերին ՝ ապրել ու ստեղծագործել անսահման հարստությամբ։ «Ռոստոմյան և Վարվարեզ սենսացիան սիրալիր տնային տնտեսուհու դստերը հայտնի բամբասող հասարակության սեփականությունն է ՝ գաղտնի անհավատարիմ, չարամիտ, նախանձ և ամբարտավան Կատոն» ՝ ավելացնելով մեկը հինգից »[8, 355]։ դառնում է, դա Ալ. Երկու Շիրվանզադեում էլ Մինաս Կիրիլիչը, հասկանալով, որ ատելի ամուսնու հետ հաշտվելը և վերապրելը աղջիկների ուժերից վեր է, հուզական զգացմունքների մարտը վերջ տալը, հասարակության կարծիքը բավարարելը, պահանջում է, որ աղջիկը ապրի եկեղեցու հետ ամուսնացած ամուսնու հետ։ Ահա, թե որքանով է ազդեցիկ հասարակական կարծիքի ազդեցությունը անհատի սոցիալական հոգեբանության վրա։ «Վ Վարվառան, գրկելով իր հոր ոտքերը, աղերսալի հայացքով նայում էր նրա կատաղի դեմքին s հողաթափի ծայրով հարվածում էր աղջկա կրծքին… գոռում էր… գնա, ես աղջիկ եմ… Նա մահացավ ինձ համար, օh, եթե նա մեռներ այլոց տարիքը »[7, 273]։ Բռնակալ հասարակական կարծիքը ջնջում է անհատի մեջ, ոչնչացնում ամբողջ անկախությունը, իսկ աղջիկը լուծում է հոգու մեջ փչող երկընտրանքը հանուն իր հոր պատվի ՝ զոհաբերելով անձնական երջանկությունը։ Ալ. Irամանակի բարքերի ազդեցության տակ ստեղծված Շիրվանզադեի անձնական ողբերգության պատկերը դառնում է մի ամբողջ սոցիալական խավի բազմակողմանի բարոյահոգեբանական ոլորտի նկարագրություն և ունի պրագմատիկ փիլիսոփայության վրա հիմնված մշակութային առաքելություն։ Ավարտելով աշխատանքների բովանդակային քննությունը `անհնար է խոսել Դիանա Համբարձումյանի« Արաբ »պատմվածքի լեզվական առանձնահատկությունների մասին։ Դիանա Համբարձումյանի պատմվածքում բառը կարող է օգտագործվել։ Մենք հետեւում ենք գործողությունների զարգացմանը նրա նրբանկատորեն ընտրված, երբեմն նաև ստեղծված ասացվածքների, ասացվածքների, արտահայտությունների և երկիմաստ բառերի միջոցով ՝ լեզվի տարբեր շերտերի կիրառմամբ։ Անհատական ​​լեզվական միավորները դառնում են պատմության այդ մասը լրացնելու, հաղորդավարին բերելու եզակի միջոցներ։ Հեղինակի նպատակն է ոչ միայն նկարագրել և պատկերացնել կատարվածը, այլ որպես նկարիչ ներկայացնել մարդկային դրամա ՝ պատկերելով հոգեկան վիճակների ազգակցական կապը և գործողությունների ճշտությունը լեզվական միջոցների ինքնաստեղծ ստեղծմամբ։ Արտահայտությունները, որոնք ներկայացնում են փիլիսոփայական մտորումներ, առօրյա կյանքին և ապրելակերպին բնորոշ ասացվածքներ, խոսակցական ոճին բնորոշ, ստեղծում են պատկերի, միջավայրի և իրադարձությունների բնորոշ պատկերներ ՝ բառին հուզական գույն հաղորդելով, միևնույն ժամանակ նպաստելով մտորումների և հակիրճության։ Ֆոլկլորային շատ առածներ կան, որոնք այլաբանորեն են արտահայտում մարդկային մտքերի գաղափարները, օրինակ, օրինակ ՝ ձիով, ձի եմ փնտրում, օh, մի թող ավանակը մեռնի, գարուն կգա, դու առվույտ կուտի, ի՞նչ եք կորցրել հիմա և ցրտին։ անհայտ դռան մոտ, հիմա շունը դուրս է գալիս բնից, քանի գլուխ ունես, որ ճանապարհ ես ընկել ու գնում ես ուր էլ տեսնես, որտե՞ղ է այժմ շտապում ժամանակակից Հեղնարը, փրկչի առաքելությունն է սպառված տարբերակ, նստեք գահին, որպեսզի շուտով բախտը գա ձեզ շուտով, բոլորը ավազի կտավ են, նրանք զարդարում են ձեր կյանքը, որպեսզի այն միանգամից դժոխք դառնա և չքվեարկեք, լացելու ժամանակը կգա, հիմա դա ձեզ կհավաքի, այնպես որ թափահարեք խճաքարերը, շոշափեք նրանց, հա, դա անշունչ կյանք է, ում կարիքն ունի, բարեգործությունը ձեր հիմնական գործն է, կամ դուք այս գործն անում եք ձեռքով։ Գոյություն ունեն իրողություններ, մարդկային մտքեր և գաղափարներ, ուղղակիորեն առանց առանց այլաբանական միջնորդության։ Օ Oh, եթե խուլ ես, խուլ ես, այնպես որ հավաքիր մեջքի պայուսակը, փակիր նախշավոր երազանքներդ ու մի քվեարկիր, տղա ես, ցույց տուր դեմքդ, ասա ասելիքդ, թե չէ թիկունքից կխփես, ով կարող է չէ՞ Նա տղամարդ չէ (ուսուցողական խոսք), տղամարդու ամենափոքր պարտքը երջանկությունն է, ինչը, եթե չի անում, պատիժ չի սահմանվում, տեսեք ՝ արդյո՞ք նա այժմ ընկնում է ծուղակն իր իմաստուն մտքերով, չի մեռնում, Ես դարձա մուրացկան, փրկչի առաքելությունը վաղուց սպառված տարբերակ է, և նա արաբ է (բարդ նախադասություն է, առաջին բաղադրիչը վերցված է, սովորական նախադասությունը հակադրություն է ստեղծում ասացվածքին, ունի դերանունի իմաստ. բառը կամ արտահայտությունը օգտագործվում է այլ բառի փոխարեն, որի հետ այն ունի տրամաբանական, պատճառահետեւանքային կապ), չնայած լավ է գնալ այս մարմնավաճառի աշխարհում։ միտք, ուսուցողական բնույթի)։ Գոյություն ունեն բազմաթիվ առօրյա, խոսակցական ոճի բանավոր միավորներ ՝ արտահայտություններ, որոնք ազգային մտածողության լեզվական միավորներ են, որոնց շնորհիվ արտահայտվում են տվյալ մարդկանց բարքերն ու սովորույթները, կյանքն ու ապրելակերպը, ինչպես նաև նրանց բնորոշ մտավոր, հոգեբանական խառնվածքն ու կենսաբանությունը։ -փիլիսոփայություն։ Դրանք արտահայտում են յուրաքանչյուր անհատի ազգային մտածողությունը և այս առումով նպաստում են լեզվի ժողովրդականությանը։ Օրինակ ՝ հիմա եկել է, դեղ ու դեղ է առաջարկում, վաղը էդպես չի լաց, որքան էլ լացես, դիմակը չի հանի, ասես ինքը ոտ ընկածը չլիներ ու ձեռքերն այսօր։ Բարեգործության սնանկ սեփականատիրոջ նման նրանք նույնպես խուսափում են բարեգործության սովորական հաճախորդից (փոխաբերական պատկեր), քանի որ բարեգործությունը դարձել է վճարովի։ Լացելու ժամանակը կգա, հիմա այն ձեզ կհավաքի (արտահայտություն ՝ հիմնված փոխաբերական պատկերի վրա)։ Տեքստում կա օքսիմորոնի կամ հակաթույնի օրինակ `վճարովի բարեգործություն։ Ըստ պրոֆ. Լ. Ըստ Եզեկյանի, դրանք «շարահյուսական կառույցներ են ՝ կազմված տրամաբանորեն անհամատեղելի հասկացություններից ՝ տարբեր բառերով և պարունակելով հակադիր տարրեր» [9, 238]։ Այսպիսով, անդրադառնալով Ալեքսանդր Շիրվանզադեի և Դիանա Համբարձումյանի նույն վերնագրով երկու աշխատություններին ՝ մենք փորձեցինք ներկայացնել Արաբիի բարոյահոգեբանական տարբեր տերմիններ, կորուստների յուրօրինակ մեկնաբանություններ գտնել երկու գրողների տարբեր տեսակետների պրիզմայի միջով, որոնք տարբեր են։ աշխարհայացքներ բոլորովին այլ կշիռներով։ Այնուամենայնիվ, երկուսն էլ Ալ. Շիրվանզադե կամ Դ. Դրանք Համբարձումյանին տեսանելի են դարձնում անչափելի ՝ սեր և նվիրվածություն, որը դրվում է հավատքի շերտի վրա և դառնում է աշխարհայացք ՝ իրենց ժամանակի սոցիալական և առօրյա հանգամանքներին հարմարվելու կամ չհարմարվելու միջոց։ ԱՌԱԱՐԿՈՒՄ 1. Քալանթարյան JA հղումներ։ Այո՛ «Angանգակ -97» հրատարակչություն։ 2002 թ. 231 էջ։ 2. Գրական թերթ։ 12 մարտի, 2004 թ. (2746) 5 էջ։ 3. Քալանթարյան JA Հայ ժամանակակից գրականության ուրվագծեր։ Այո՛ «Angանգակ -97» հրատարակչություն։ 2006 թ. 208 էջ։ 5. Հին և Նոր Կտակարանների «Աստվածաշունչ» գիրք։ Պոլիս։ Ա.Հակոբ Բոյաջյան տպարան։ 1896 թ. 4424 էջ։ 6. Շիրվանզադե Ալեքսանդր։ Երկրորդ հատոր։ Այո՛ «Սովետական ​​գրող»։ 1986 թ. 309 էջ։ 7. Հայկական վեպի պատմություն (19-րդ դար)։ Այո՛ ՀՀ ԳԱԱ «Գիտություն» հրատարակչություն։ 2005 թ. 593 էջ։ 8. Եզեկյան Լ.Կ. Հայոց լեզվի ոճաբանություն (դասագիրք)։ Այո՛ Երջանի պետական ​​համալսարանի հրատարակչություն։ 2003 թ. 375 էջ։

example1068

example1068

Էլեկտրոնային կլանման և Ֆուրյե ձևափոխման ԻԿ սպեկտրոսկոպիական մեթոդների օգնությամբ ուսումնասիրվել է ցուլի շիճուկային ալբումինի բարձրջերմաստիճանային (36-85° C) բնափոխումը լիթիումի պերքլորատի ներկայությամբ դիմեթիլսուլֆօքսիդի ջրային լուծույթում։ ՑՇԱ-ի բնափոխման կորից որոշվել է բնափոխման ջերմաստիճանը ( mT ), ինչպես նաև հետևություն է արվել բնափոխման մեխանիզմի վերաբերյալ։ ԻԿ սպեկտրոսկոպիայի օգնությամբ կատարվել է, մինչև բնափոխումը և բնափոխումից հետո, ՑՇԱ-ի երկրորդային կառուցվածքի որոշ տեսակների (α-պարույր, β-կառուցվածք) քանակաման վերլուծություն։

ՑՈՒԼԻ ՇԻՃՈՒԿԱՅԻՆ ԱԼԲՈՒՄԻՆԻ ԲԱՐՁՐՋԵՐՄԱՍՏԻՃԱՆԱՅԻՆԲՆԱՓՈԽՄԱՆ ՍՊԵԿՏՐՈՍԿՈՊԻԱԿԱՆ ՈՒՍՈՒՄՆԱՍԻՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ԼԻԹԻՈՒՄԻՊԵՐՔԼՈՐԱՏԻ ՆԵՐԿԱՅՈՒԹՅԱՄԲ Սպիտակուցները կենսամոլեկուլներ են, որոնք մեծ կարևորություն ունեն մեղմպայմաններում ընթացող կենսաքիմիական գործընթացներում։ Սպիտակուցներիցշատերը ջրային լուծույթներում լուծվելիս սպիտակուցի երրորդային կառուցվածքըապահովող ջրածնական կապերի քանդման հետևանքով մեծ արագությամբ բնափոխվում են բարձր ջերմաստիճաններում հիդրոֆոբ, իոնական փոխազդեցությունների [1]։ Այս կենսամոլեկուլների ջերմային բնափոխումը լուրջ խնդիր է ոչ միայնդրանց պահպանման և բաժանման, այլև դեղերի և սննդամթերքի արտադրությանհամար։ Հաճախ ջերմային բնափոխումը նվազագույնի հասցնելու համար օգտագործում են կայունացուցիչներ (օրինակ` ջրի կառուցվածքային կայունությունը մեծացնողդիմեթիլսուլֆօքսիդը (ԴՄՍՕ))։ Անօրգանական աղերը, շաքարները, ամինոթթուներըև ջրալուծ օրգանական լուծիչների առկայությունը հանգեցնում է սպիտակուցներիլուծույթների ֆիզիկաքիմիական հատկությունների փոփոխության [2]։ Ինչպես ցույց էտրված [3]-ում, նման հավելույթների առկայությունը ընտրողաբար ազդում է իոններիսոլվատացիայի վրա (կատիոնների սոլվատացիան ավելի մեծ է, քան անիոններինը),որն էլ իր հերթին ազդում է սպիտակուցի կայունության վրա։ Այս աշխատանքում ներկայցնում ենք LiClO4-ներկայությամբ ցուլի շիճուկայինալբումինի (ՑՇԱ) բարձրջերմաստիճանային բնափուխման սպեկտրոսկոպիականուսումնասիրությունը։ Ալբումինները արյան շիճուկի ամենատարածված սպիտակուցներն են։ Դրանք կարող են կապել և տեղափոխել տարբեր բնույթի նյութեր, փոքրմոլեկուլներ և իոններ։ Այդ սպիտակուցներից է ՑՇԱ-ն, որը բաղկացած է 583ամինաթթվային մնացորդներից և կազմում է 1 պոլիպեպտիդային շղթա։ ՑՇԱ-ն իրկառուցվածքով (88 %) նման է մարդու շիճուկային ալբումինին (ՄՇԱ) և բաղկացած է3 դոմեններից (I-III), որոնք իրենց հերթին՝ 2 ենթադոմեններից (A և B)։ Այնպարունակում է 2 տրիպտոֆանային մնացորդ (Trp-134 և Trp-213), որոնցից Trp-134տեղակայված է  պարույրի մակերևույթին, իսկ Trp-213՝ հիդրոֆոբ գրպանիկում [45]։ Օգտագործված նյութեր և մեթոդներ։ Օգտագործվել է ՑՇԱ ('Sigma Chamical'Co. (ԱՄՆ), ճարպաթթուների պարունակությունը < 0.005 %), ԴՄՍՕ ('Sigma' > 99.5 %(ԱՄՆ)) և LiClO4 (РЕАХИМ ընկերության 'ք. մ.' մակնիշի)։ ԴՄՍՕ-ի կոնցենտրացիանպահպանվել է հաստատուն` 25 % (v/v)։ ՑՇԱ-ի կոնցենտրացիան եղել է 4 մգ/մլ, իսկLiClO4-ինը՝ 0.9 %։ Էլեկտրոնային կլանման սպեկտրները գրանցվել են SPECORD50PC սպեկտրոֆոտոմետրի (Գերմանիա) օգնությամբ 200-500 նմ տիրույթում։ Ջերմաստիճանը բարձրացրվել է 1° C/րոպե արագությամբ 36-83° C ջերմաստիճանայինտիրույթում։ Կյուվետի բաժանմունքում ջերմաստիճանը կարգավորվել է 'Lauda 100'թերմոստատի օգնությամբ։ ԻԿ սպեկտրները գրանցվել են NICOLET Ֆուրյե ձևափոխման ԻԿ (ATR կցորդով) սպեկտրոֆոտոմետրի օգնությամբ։ Արդյունքներ և քննարկում։ ՑՇԱ-ի էլեկտրոնային կլանման սպեկտրներըգրանցվել են 200 – 500 նմ ալիքային տիրույթում։ Նկ. 1-ում ներկայացված են ՑՇԱ-իէլեկտրոնային կլանման սպեկտրները 36, 70 և 830 C ջերմաստիճաններում։ ՑՇԱ-իէլեկտրոնային կլանման սպեկտրը բնութագրվում է կլանման երկու մաքսիմումով՝ 230նմ և 280 նմ։ 230 նմ ալիքի երկարության տակ դիտվող կլանումն առաջացնում է բոլորամինաթթվային մնացորդների CO, NH խմբերը, իսկ 280 նմ ալիքի երկարության տակդիտվող կլանումը պայմանավորված է տրիպտոֆան, թիրոզին (Tyr) և ֆենիլալանին(Phe) ամինաթթվային մնացորդների արոմատիկ խմբերով։ ՑՇԱ-ի կառուցվածքայինփոփոխություններն ուսումնասիրելու համար հետևել ենք 280 նմ ալիքի երկարությանգտնվող կլանման ազդանշանի ինտենսիվության փոփոխությանը։ Ինչպես երևում էնկ. 1-ից, ջերմաստիճանը բարձրացնելիս դիտվում է կլանման ազդանշանիինտենսիվության աճ, որը պայմանավորված է այն հանգամանքով, որ սպիտակուցիքրոմոֆոր խմբերը լուսային ճառագայթին ավելի հասանելի են դառնում։ Ջերմաստիճանից կախված կլանման ազդանշանի ինտենսիվության արժեքների փոփոխության հիման վրա կառուցվել է ՑՇԱ-ի բնափոխման (հալման) նորմավորված կորը, որըբերված է նկ. 2-ում։ Նկ. 1. ՑՇԱ-ի էլեկտրոնային կլանմանսպեկտրները. 1. 360 C, 2. 700 C, 3. 830 C։ Նկ. 2. ՑՇԱ-ի հալման կորը. C(ՑՇԱ)=0.4մգ/մլ, C(ԴՄՍՕ)=25 %, C(LiClO4)=0.9 %։ ՑՇԱ-ի հալման կորը բնութագրվում է մեկ սիգմոիդալ թռիչքով, ինչը ցույց էտալիս, որ գործընթացն ընթանում է մեկ փուլով և ունի կոոպերատիվ բնույթ։ Սիգմոիդալ թռիչքի միջնակետով որոշվել է ՑՇԱ-ի ոչդարձելի բնափոխման ջերմաստիճանը՝mT = 69.2° C։ Բարձր ջերմաստիճանային բնափոխման արդյունքում սպիտակուցի երկրորդային կառուցվածքի փոփոխությունները ուսումնասիրելու համար օգտագործել ենքԻԿ սպեկտրոսկպիական մեթոդը։ Պեպտիդային խումբը, որը կրկնվող կառուցվածքային միավոր է սպիտակուցում, ԻԿ սպեկտրներում տալիս է 9 բնութագրականշերտ, այսպես կոչված ամիդ A, B, I, II…VII, որոնցից ամիդ I-ը (1600-1700 սմ-1)ամենաինտենսիվ կլանումն է։ Այն կապված է C=O վալենտային տատանման հետ (7085 %) և անմիջականորեն առնչվում է հիմնական շղթայի կոնֆորմացիոն փոփոխությունների հետ, իսկ ամիդ II-ը՝ N-H դեֆորմացիոն տատանման (40-60 %) և C-Nվալենտային տատանման (18-40 %) հետ [6]։ Չբնափոխված ՑՇԱ-ի ամիդ I շերտիսպեկտրալ տարալուծման արդյունքում դիտվում է 5 շերտ (տես նկ. 3 (ա))։ Առաջին կլանումը (1686 սմ-1) վերագրվում է հակազուգահեռ β-կառուցվածքին,երկրորդ բաղադրիչը դիտվում է 1651 սմ-1-ում, որը համապատասխանում է α-պարույրին, երրորդը՝ (1627սմ-1) պատահական կծիկ, չորրորդը (1604 սմ-1) β-կառուցվածքին և վերջին հինգերորդը՝ (1551 սմ-1) արոմատիկ օղակներին։ Նկ. 3. ՑՇԱ-ի ամիդ I կլանման շերտի Ֆուրյե ձևափոխման ԻԿ տարալուծված սպեկտրները.C(ՑՇԱ)=0.4 մգ/մլ, C(LiClO4)=0.9 %, C(ԴՄՍՕ)=25 %, ա-25, բ-65, գ-85o C։ Բնափոխման ընթացքում 65o C-ում ՑՇԱ-ի տարալուծված սպեկտրում ի հայտ էգալիս 6, իսկ 85o C-ում` 7 կլանում, որոնք բերված են նկ. 3 (բ)-ում և նկ. 3 (գ)-ում։ 1670սմ-1-ում ի հայտ եկող կլանումը հնարավոր է պայմանավորված լինի սպիտակուցիկառուցվածքում α-β անցման [7]։ Այս սպեկտրների մակերեսների հիման վրա կատարված սպիտակուցի երկրորդային կառուցվածքի որոշ տեսակների (α-պարույր, βկառուցվածք) քանակական վերլուծության արդյունքները տրված են աղյուսակում։ Ամիդ Iկլանմանշերտ Չբնափոխված ՑՇԱԲնափոխված ՑՇԱ Բնափոխված ՑՇԱսմ-1 Պարունակությունը, %սմ-1Պարունակությունը, % սմ-1 Պարունակությունը, % կառուցվածք α-պարույր ՑՇԱ-ի բարձրջերմաստիճանային բնափոխման Ֆուրյե ձևափոխման ԻԿ սպեկտրներիվերլուծությունըԵզրակացություն։ Դիմեթիլսուլֆօքսիդի ջրային լուծույթում լիթիումի պերքլորատի ներկայությամբ ՑՇԱ-ի բարձրջերմաստիճանային բնափոխման էլեկտրոնայինկլանման և Ֆուրյե ձևափոխման ԻԿ սպեկտրոսկոպիական ուսումնասիրությանարդյունքում պարզվել է, որ սպիտակուցը բնափոխվում է մեկ փուլով ( mT 69.2o C) ևերկրորդային կառուցվածքի մի քանի տարրեր(α-պարույր, β-կառուցվածք)ենթարկվում են քանակապես գնահատելի փոփոխության։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ[1] Reginald G.H., Grisham C.M., Biochemistry (3rd ed.), Belmont, Calif.։ a Combined Phosphorescence Depolarization - HydrodynamicԵգանյան ՏիգրանՑՈՒԼԻ ՇԻՃՈՒԿԱՅԻՆ ԱԼԲՈՒՄԻՆԻ ԲԱՐՁՐՋԵՐՄԱՍՏԻՃԱՆԱՅԻՆԲՆԱՓՈԽՄԱՆ ՍՊԵԿՏՐՈՍԿՈՊԻԱԿԱՆ ՈՒՍՈՒՄՆԱՍԻՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ԼԻԹԻՈՒՄԻՊԵՐՔԼՈՐԱՏԻ ՆԵՐԿԱՅՈՒԹՅԱՄԲ Բանալի բառեր` ցուլի շիճուկային ալբումին, բնափոխում, էլեկտրոնային կլանմանսպեկտրոսկոպիա, Ֆուրյե ձևափոխման ինֆրակարմիր սպեկտրոսկոպիա։

example2477

example2477

Ուսումնասիրության նպատակն է դիտարկել և քննության առնել Արարատյան դաշտի բնական և մշակութային ժառանգությունները, ուսումնասիրել պատմական էվոլուցիոն պրոցեսների և ժամանակակից անթրոպոգեն լանդշաֆտների տրանսֆորմացիայի գործընթացը մոտ 200 տարվա ընթացքում, պարզել այս բացահայտ փոփոխությունների պատճառները։ Կարող ենք եզրակացնել, որ Արարատյան դաշտի տարածքը մշտապես օգտագործվել է մարդու կողմից և կրել բազմակի փոփոխություններ։

ԱՐԱՐԱՏԻ ԼԵANDՊԱՊՏԱՆԵՐԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ԷՎՈԼՈՒԻԱՆ ԵՎ ՆՐԱՆ MOD ERNԱՄԱՆԱԿԱԿԻ ՀԱԿԱՌԱԿԱԳՐԱԿԱՆ ՓՈԽԱՆՈՒՄԸ Ըստ Բերգի ՝ «Այս լանդշաֆտը հնարավոր է հասկանալ միայն այն ժամանակ, երբ դա հայտնի էր, ինչպես է այն ստեղծվել, ինչպես է ստեղծվել»։ Ակնհայտ է, որ Հայաստանի Հանրապետության տարածքում ժամանակակից լանդշաֆտները ձևավորվել են վաղուց, դրանց վերափոխման պատմությունն անբաժան է մարդկային հասարակության զարգացման պատմությունից։ Այս գործընթացը կարելի է տեսնել ամենուր, կամ այն ​​զարգանում է ոչ հաստատուն արագությամբ։ Օգտագործելով լանդշաֆտների մարդածին էվոլյուցիայի վերաբերյալ հսկայականորեն տպագրված պատմական, աշխարհագրական և գրական աղբյուրները, մենք կարող ենք լույս սփռել դրանց ձևավորման տարբեր բնական, սոցիալական և այլ մեխանիզմների վրա։ Ուսումնասիրության առարկան Արարատյան դաշտավայրն է, որը հնագույն ժամանակներից ի վեր միշտ եղել է օտարերկրյա զավթիչների թատերաբեմ, տարբեր պատմական իրադարձություններ, կլիմայական գործոնների փոփոխություն, մարդկային տնտեսական գործունեություն, իրենց հետքն են թողել տարածաշրջանում ներկայումս տարածված լանդշաֆտների վրա։ Արարատյան դաշտը հայոց պետականության բնօրրանն է, երկրի քաղաքական, սոցիալ-տնտեսական, սոցիալ-մշակութային կենտրոնը (Նկար 1)։ Նշենք, որ իր ֆիզիկական-աշխարհագրական-աշխարհագրական դիրքի շնորհիվ այն բացառիկ տարածաշրջան է, որտեղ իր պատմության ընթացքում դինամիկորեն փոխվել է նրա գոյությունը. տարբեր քաղաքակրթություններ և ժողովուրդներ իրենց մշակույթով և ավանդույթներով հետևել են միմյանց [2]։ Ինչպես գիտենք, մարդու կյանքի, գոյատևման և գործունեության հիմնական միջավայրը լանդշաֆտն է։ Այդ պատճառով անդրադառնանք այդ մարդածին գործոնի գաղափարին։ Տիեզերքի ցանկացած օգտագործումը որոշակի ազդեցություն է ունենում շրջակա միջավայրի վրա, այն փոխում է բնապատկերը, ինչը կարող է հանգեցնել անդառնալի հետեւանքների։ Գծապատկեր 1. Հայաստանի Հանրապետության քարտեզի վրա ուսումնասիրվող տարածքը։ Այնուամենայնիվ, հարկ է նշել, որ եթե նույն լանդշաֆտը ճիշտ օգտագործվի, մենք կարող ենք ստանալ ցանկալի տարածք `բարգավաճ դրական արդյունքներով։ Ուստի անհրաժեշտ է հաշվի առնել լանդշաֆտի յուրաքանչյուր բաղադրիչ ՝ նախքան տնտեսական որևէ փոփոխություն կատարելը։ Պատմական մոտեցումը, որը հիմնված է արխիվային, ֆոնդային և թանգարանային գրականության տեղեկատվական աղբյուրների վրա, կարևոր նշանակություն ունի բնական և սոցիալական համակարգերի փոխազդեցության ուսումնասիրության գործում [1]։ Բնական-սոցիալական համակարգերի գործունեության համապարփակ ուսումնասիրությունը ներկայումս անհնար է առանց գեոէկոլոգիական մոտեցման, որը թույլ է տալիս ոչ միայն ուսումնասիրել էկոհամակարգերը, այլ նաև գնահատել դրանց փոխգործակցության և զարգացման ընթացքում առաջացած շրջակա միջավայրի պահպանության խնդիրները և դրանց վերացման ուղիները։ , Ինչպես նշել է Ա. Մ. Խազենը «չի իմացել երկրի պատմությունը նախակարիոտից մինչև մարդ մի տեսակ կենդանի էակի, որը չի փոխել բնակավայրը»։ Eraամանակակից դարաշրջանում երբեմն հանգեցրել են ոչ միայն սոցիալական կյանքի բոլոր ոլորտների սոցիալական ազդեցությունը, այլև մարդու բնույթը (մասնատված անտառներ, բույսերի և կենդանիների վտանգված տեսակներ, աղտոտված գետեր, ճահճային լճեր, միջմայրցամաքային «տարածաշրջանային մայրուղիներ») աղետալի »։ Կլիմայի գլոբալ փոփոխությունը համաշխարհային աղետ է, որը սպառնում է մարդկությանը։ Այս ամենը մարդու (հաճախ անգիտակից) գործունեության արդյունք է։ Մարդկային էներգիայի հետապնդման, մարդկության հնարամտության և բնապատկերների իրական կարողությունների միջև հավերժական հակասությունը մեզ հասցրել է խորը էկոլոգիական ճգնաժամի եզրին, իսկ երբեմն նույնիսկ ՝ աղետի։ Եթե ​​մոլորակի մակերևույթի բնական երևույթները տեղի են ունենում շատ թեք ձևով, ապա մարդածին գործոնի փոխազդեցության դեպքում այդ գործընթացներն ունեն նեղ տեղական բնույթ, որի արդյունքում ճնշումը որոշակի շրջանների վրա ավելանում է 1000-ով։ ժամանակներ Սա հատկապես արտահայտվում է խորը մեգապոլիսների ջրամբարներում, որտեղ գետնի ծռումը տեղի է ունենում տարեկան 10-ից 300 մմ արագությամբ։ Բնական լանդշաֆտների վերափոխման վրա ազդում են «բնական» և «մարդկային» գործոնները։ Բնական գործոնները կլիմայի գլոբալ փոփոխության ժամանակակից միտումներն են, էնդոգեն գործոնները։ Էնդոգեն գործոնները, ինչպիսիք են տեկտոնական շարժումները և հրաբուխը, դեր են խաղում էկոհամակարգի հիմնական պարամետրերի փոփոխության վրա ազդող հիմնական գործոնների մեջ։ Բնական լանդշաֆտների վերափոխման վրա ազդող մարդածին գործոններն են `տեխնոգենեզ, բնության անգիտակցական օգտագործում, բնակչության միգրացիաներ, զինված բախումներ։ Մարդ-բնություն փոխգործակցության մասին ազդեցություն Մենք արդեն գիտենք մարդու տնտեսական գործունեության ազդեցությունը բնական լանդշաֆտների վրա։ Ինչպես գիտենք, բնական լանդշաֆտներում մարդու գործունեությունը հանգեցնում է դրանց կտրուկ փոփոխության (անտառահատումներ, շինարարություն)։ Նման գործողությունները հանգեցնում են բնական լանդշաֆտի դեգրադացման, արագացնում են էրոզիայի գործընթացները և նվազեցնում բուսական և կենդանական աշխարհը։ 20-րդ դարի վերջին քառորդը բնութագրվում է բնական էկոհամակարգերի կործանարար դեգրադացիայով, դրանց տեսանելի վերափոխմամբ։ Այս գործընթացը կարելի է տեսնել ամենուր, որ այն զարգանում է ոչ հաստատուն արագությամբ։ Լեռներում այս գործընթացը դանդաղ է ընթանում, որոշ մասերում այն ​​էլ ավելի նկատելի է։ Ընդհակառակը, նախալեռներում, հարթավայրերում նկատելիորեն ավելի արագ է, ունի անդառնալի հետեւանքներ։ Մարդու տնտեսական գործունեությունը կարող է դեր ունենալ բնական էկոհամակարգերը փոխելու գործում։ Հետաքրքիր է նշել, որ լանդշաֆտային տարածքների օգտագործումը և որոշակի լանդշաֆտների առաջացումը կանխորոշված ​​են բնական պայմաններով և ռեսուրսներով։ Արարատյան դաշտը մարդկային ծագման օրրաններից է։ Հնէաբանները գտել են հնագետներ Արարատյան դաշտում ՝ Արզնի քաղաքի մերձակայքում ՝ Արզնի քաղաքի շրջակայքում։ Հնագույն և նոր քարե դարի գործիքներ են հայտնաբերվել մարդածին սառցադաշտային կենդանիների ոսկորներում (Տրոգոն փիղ, ռնգեղջյուր, վայրի ձի, ուղտ, ցուլ, եղնիկ, հյուսիսային եղջերու)։ Արարատյան դաշտը պատմական շրջանում այժմ հանդիսանում է հայ մշակույթի առաջատար մարզերից մեկը `հարուստ պատմական և ժամանակակից հուշարձաններով. Շենգավիթի մշակույթ (մ.թ.ա. V-IV հազարամյակ), Թեղուտ գյուղատնտեսական բնակավայր (Ք.ա. V հազարամյակի վերջ - Ք.ա. IV հազարամյակ) ), Մեծամոր Հին մետալուրգիական կենտրոն (մ.թ.ա. III-I հազարամյակ), ուրարտական ​​հայտնի ամրոցներ. Էրեբունի (Արին-ամրոց), Թեյշեբաին (Կարմիր բլուր), Ուրարտական ​​ջրանցք Հրազդանի թունելով, Էջմիածնի տաճար, Հռիփսիմեի տաճար, Հերոսամարտի հերոսամարտի հուշարձան Կառուցվել է Սարդարապատը, բազմաթիվ հուշարձաններ։ Հայտնի հնագետների հետազոտությունների համաձայն ՝ այստեղ պատմական գործընթացը տեղի է ունեցել շարունակաբար (ավելի քան 800000 տարի)։ Պատմության ընթացքում այստեղ ապրել են տարբեր ցեղեր և ժողովուրդներ (Արմաններ, Ուրարտացիներ, Հայեր), որոնցից դարերի համախմբումից հետո մ. թ ա Հայ ժողովուրդը ձեւավորվել է VII դարում [12]։ Ապրելով լեռնային երկրում ՝ կյանքի անհարմար պայմաններով, ծանր տեղանքով, չոր կլիմայով, աղքատ հողերով և բուսականությամբ, այդ շրջանի բնակչության համար շատ դժվար էր գոյատևել։ Huntբաղվելով որսորդությամբ, գյուղատնտեսությամբ, անասնապահությամբ, գյուղատնտեսությամբ և առևտրով ՝ մարդը սկսեց բացահայտել շրջապատող աշխարհը, փնտրել բնության վրա ազդելու ուղիներ։ Հայերը նախ սկսեցին արհեստականորեն ոռոգել և յուրացնել Արարատյան դաշտի անապատ-կիսաանապատային հողերը, ինչի մասին վկայում են որոշ տարածքների ոռոգման շատ հին համակարգերը, որոնք կառուցվել են թ. ա II հազարամյակում (Նկար 2)։ Հարկ է նշել, որ ուսումնասիրության տարածքում էին գտնվում հայկական հին մայրաքաղաքները ՝ Արմավիրը, Դվինը, Արտաշատը և Երևանը։ Երվանդաշատի մնացորդները, որոնք կառուցել են Երվանդունիները, ինչպես նաև Դվին և Արտաշատ քաղաքների մնացորդները հայտնաբերվել են արևելյան մասում։ Այնտեղ կան նաև Ուրարտուի Արգիշտիխինիլ քաղաքին պատկանող 5000 տարվա մասունքներ և հուշարձաններ։ Գծապատկեր 2. Հին վերանորոգման համակարգ Դեռևս հայ մտածողների և գիտնականների պատմական աշխատություններում կարելի է զարմանալիորեն ճշգրիտ տեղեկություններ գտնել Արարատյան դաշտի մասին։ Օրինակ, Մովսես Խորենացու գրություններում հստակ նշված է մարդու կողմից հատուկ անտառների ստեղծման մասին ՝ կլիմայական պայմանները մեղմելու համար։ Դա են վկայում Արտաշատ, Դվին, Երվանդաշատ քաղաքների տարածքում գտնվող անտառային շերտերը։ Այսօր որոշ հատվածներում պահպանվել է 4-րդ դարում Խոսրով թագավորի օրոք ստեղծված արհեստական ​​անտառը, որը գտնվում է Խոսրովի պետական ​​արգելոցի տարածքում։ Հետագայում, բնակչության աճի և տնտեսական զարգացման շնորհիվ, մարդածին ազդեցությունը տարածքի վրա ուժեղացավ, ինչը հանգեցրեց բնական լանդշաֆտի կտրուկ փոփոխության։ Խորհրդային իշխանության տարիներին Արարատյան դաշտի տնտեսության մեջ մեծ տեղ է հատկացվել եթերայուղին և տեխնիկական մշակաբույսերին։ Հատկապես սիրված էին խորդենի և վարդեր։ Jեչմիածնի նախկին Հոկտեմբերյան շրջանը ապահովում էր ԽՍՀՄ խորդենու արտադրության 80% -ը։ Տարածքի հետազոտման մեթոդները և անհատական ​​լանդշաֆտների զարգացումը շատ դեպքերում պայմանավորված են ահռելի ռեսուրսներով, ուստի պատահական չէ, որ Արարատյան դաշտը դարձել է մարդկության զարգացման պատմական վայր։ Նշենք, որ Արարատյան դաշտը առանձնանում է այստեղ պահպանված բնական լանդշաֆտներով և պատմական կառույցներով (ոչ այնքան շատ)։ Ներկայումս առաջացել է մեկ այլ խնդիր. Պահպանել բնական լանդշաֆտներից մնացածը։ Այստեղ պատմական լանդշաֆտները արագորեն փոխարինում են միմյանց։ Լանդշաֆտներ և մարդածիններ Քանի որ Արարատյան դաշտի լանդշաֆտների փոփոխությունը շատ երկար պատմություն ունի (Նկար 3), դրանք ուսումնասիրվել են 20-րդ դարից։ Գծապատկեր 3. Արարատյան դաշտի լանդշաֆտների կազմակերպման փոփոխությունը ժամանակի ընթացքում։ 1950-60թթ. Արարատյան դաշտի մեծ մասը անօգտագործելի հող էր, բայց մարդկային աշխատանքի շնորհիվ Արարատյան լիճը վերածվեց պտղատու այգիների ՝ մարդկային աշխատանքի շնորհիվ, բայց միևնույն ժամանակ, հողի նկատմամբ գիտական ​​մոտեցման պատճառով, շատ խնդիրներ առաջացան. Հողերի դեգրադացիա և էրոզիա։ Բնական լանդշաֆտների անտրոպոգենեզը խիստ սրվեց 1960-ականներին ՝ ոռոգման ցանցի ընդլայնման, հողերի բարելավման և շինարարական աշխատանքների շնորհիվ։ Արտադրության տեխնիկական հագեցվածությունը հնարավորություն տվեց գետերի ջրային ռեսուրսներն օգտագործել ոռոգման համար, աղի ալկալի-ճահիճների մեծ տարածքներ բարելավելու համար։ Արարատյան դաշտի ցածրադիր ջրհեղեղի մարգագետնային, անապատային-կիսաանապատային տափաստանային լանդշաֆտները, նախալեռնային հրաբխային սարահարթերը ենթարկվել են արմատական ​​փոփոխությունների։ Ստորերկրյա ջրերի արհեստական ​​ավելացումը ինտենսիվ գոլորշիացման պայմաններում առաջացնում է ամբողջ հողերի աղակալման խնդիր, եթե հաշվի առնենք, որ Արարատյան դաշտը առաջնային աղիություն ունի, ապա վերջին 15 տարվա ընթացքում արհեստականորեն մարդու կողմից ստորերկրյա ջրերի արհեստական ​​օգտագործման գործընթաց ոչ պետական ​​վերահսկողությունը հանգեցրել է Հողի աղազերծումը հնարավոր է միայն ջրահեռացման ցանցի արդյունավետ շահագործման պայմաններում։ Դրենաժը (Նկար 3) արհեստական ​​ջրանցքների համակարգ է, որի միջոցով ավելցուկային ջուր է դուրս գալիս։ Արարատյան դաշտի սահմաններում բնական լանդշաֆտները պահպանվել են միայն այն վայրերում, որտեղ կան աղուտների և ցածր ճահճային մարգագետինների բնակավայրեր (30,000 հա)։ Հարկ է նշել, որ այդ հողերի մեծ մասը ենթարկվում են մարդածին ճնշման, քանի որ տարածքի մի զգալի մասը վերածվել է ձկնաբուծարանների (նկ. 4) [1]։ Գծապատկեր 3. Դրենաժային համակարգ Նկար 4. Ձկնորսություն Արարատյան դաշտում։ Տարածքի 13% -ը խոտհարք- խոտհարք մարգագետնային լանդշաֆտի տեսակ է, որի տարածքների մեծ մասը որակազրկվել է անկանոն արածեցման պատճառով։ Գյուղատնտեսական տնտեսությունների տարածքը 424,6 հազար հա է (Գծապատկեր 5)։ Գծապատկեր 5. Արարատյան դաշտի գյուղատնտեսությունը Արարատյան դաշտի սահմանամերձ տարածքներում, հատկապես Արմավիրի մարզում, ձկնաբուծարաններից հյուսիս, հյուսիս-արևմուտք, համեմատաբար բարձր մակարդակներում ստորերկրյա ջրերի մակարդակի համատարած իջեցման, հաղորդվել է ջրահեռացման ցանցերի մասին։ Ինչպես նախկինում, ջրահեռացման խողովակներով մեծ քանակությամբ ջուր շարունակում են հոսել Արաքս։ Լանդշաֆտի փոփոխությունները պայմանավորված են տեխնածին կառույցներով։ Նշենք, որ Արարատյան դաշտի տարածքում բնական լանդշաֆտների լայնամասշտաբ զարգացումը ակտիվացավ Սանկտ-Հրազդան կասկադի կառուցումից հետո։ Ոռոգման նպատակով ջրանցքներ են կառուցվել Ախուրյան, Մեծամոր, Արաքս, Հրազդան գետերից, որոնց շնորհիվ հարթավայրերի հիմնական մասը վերածվել է ոռոգվող լանդշաֆտների։ Այստեղ, հումուսով աղքատ, մոխրագույն կիսաանապատային հողերի փոխարեն, ձևավորվեց մարգագետնային մոխրագույն ոռոգվող հողերի տեսակը ՝ 2.5-3% հումուսի պարունակությամբ։ Հայաստանում հողերի աղացման գործընթացները հիմնականում տարածված են Արարատյան դաշտում։ Հողի աղացման պատճառը ստորերկրյա ջրերի բարձրացումն է, ջրահեռացման համակարգի խափանումը, որի միջոցով այդ ջուրը պետք է հեռացվի, այնուհետև ստորերկրյա ջրերը բարձրանան և հողը գերխոնավացնեն, ապա գոլորշիանան ՝ աղը թողնելով հողում։ Արարատյան դաշտի ստորերկրյա ջրային ռեսուրսների անվերահսկելի շահագործման, ոռոգման նորմերի կոպիտ խախտումների, ջրահեռացման համակարգի անգործության և մարդածին գործոնների պատճառով ամեն տարի ընդլայնվում է աղակալած հողատարածքը։ Աղի հեղուկների տարածքը 40 հազար տարածք է։ Ավելի մեծ վտանգի տակ են Արարատյան դաշտի ոռոգելի հողերը, որտեղ 0-3,5 մ խորության վրա փոխվող ստորերկրյա ջրերի հորիզոնը ժամանակի ընթացքում տարբեր քանակական և որակական ազդեցություն ունի հողի աղացման վրա (Նկար 6) [1]։ Նկար 6. Աղի հողերը Արարատյան դաշտում։ Հետաքրքիր է, որ ուսումնասիրվող տարածքում մարդածին ազդեցությունն ունի երկակի բնույթ։ Մի կողմից կան ճահիճ-մարգագետնային, անապատային և կիսաանապատային բնապատկերներ, որոնք արհեստական ​​ոռոգման հետ մեկտեղ դեռևս մեծ նշանակություն ունեն գյուղատնտեսության մեջ, մյուս կողմից ՝ փոխվում է բնական էկոհամակարգը, խախտվում է էկոլոգիական հավասարակշռությունը։ , Դրանք, բնականաբար, ավելի մեծ ազդեցություն ունեն բնակեցված բնակավայրերի լանդշաֆտի վրա։ Արարատյան դաշտը համարվում է բնության կողմից տեխնածին փոփոխությունների եզակի օրինակ, երբ Հայաստանի նման լեռնային երկրում, որտեղ միջին բարձրությունը 1800 մ է, տարածքի 80% -ից ավելին զբաղեցնում են լեռները [1]։ Նշենք, որ Էջմիածնի շրջանի raրառատ գյուղի մոտակայքում գտնվող մելիորացիոն կայանի տարածքում առանձնացվել են 4 հաատալոնային հողակտորներ, որոնք էկոհամակարգի վիճակում պահպանվել են ավելի քան 100 տարի, և ոչ մի մարդածին գործոն չի ազդել զարգացման վրա։ այս տարածքում (հողամասի նկարը. նկարներ 7 և 8)։ 1500 մ Արարատյան դաշտը, իր համեմատաբար հարթ տեղանքով), իր երկար (տարեկան մինչև 2700 ժամ), հստակ ձևավորված մերձարևադարձային կլիմայով, համարվում է Հայաստանի Հանրապետության համար շատ կարևոր տարածք մարդու գործունեության համար [5] , (800 մ. Հաշվի առնելով այն փաստը, որ Արարատյան դաշտում մարդածին ազդեցությունները կշարունակվեն երկար ժամանակ, անհրաժեշտ է կազմակերպել և սկսել հակաէրոզիոն և հրդեհաշիջման գործողություններ ՝ որոշ մասերում ստեղծելով անտառային շերտեր [1]։ Նկար 7 ուր SurfFigure 8. Աղի և սոդացված հողերը Արարատյան դաշտում Արարատյան դաշտում մարդածին ազդեցությունը կարելի է բաժանել 4 տեսակի. Ջրի փոփոխություն, կտրուկ փոփոխություն, դանդաղ փոփոխություն և գրեթե անփոփոխ։ Մարդաբանական ազդեցությունը Մարդկայնության փոփոխության մակարդակները changeրի փոփոխություն Կտրուկ փոփոխություններ Դանդաղ փոփոխություններ 70% և ավելին Գրեթե անփոփոխ և 20% Արարատյան դաշտի մարդածին վերափոխմանը նպաստում են առկա մետաղագործական գործարանները [հանքարդյունաբերություն]։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ [2] Ներսեսյան Ս., Արարատյան բնական տարածքային համալիրներ և դրանց մարդածին փոփոխությունների տնտեսական-էկոլոգիական գնահատում, Երևան, 2012, 167 էջ։ [3] Ասլանյան Ա., Արարատի գոգավորություն, ՀՍՍՀ ֆիզիկական աշխարհագրություն, Երեւան, 1971, 318 էջ։ [4] Գագինյան Ռ., Բնական միջավայրի անտրոպոգենեզ և լանդշաֆտային-էկոլոգիական դասակարգում ՀՀ-ում, Կայուն սոցիալական զարգացում և Հայաստան, Երևան, 1997, 113 էջ։ [5] Բալյան Ս., Ավետիսյան Վ., Կլիմայի փոփոխության հետ կապված Արարատյան դեպրեսիայի ջրային և հողային ռեսուրսների ռացիոնալ օգտագործման խնդրի վերաբերյալ, Հայաստան։ Կլիմայի փոփոխության խնդիրները, գեղ. մարդիկ. 2-րդ թող։ Երեւան, 2003, 129 էջ։ [6] Մկրտչյան Ա., Արարատյան գոգավորության մոլախոտերի ֆլորա։ Բուսականություն, Երեւան, 2003, 215 էջ։ [7] Սամվելյան Ն., Արարատյան գոգավորության լանդշաֆտային կազմը դասակարգելու փորձ, Երեւան, 2001, 322 էջ։ //www.sgp.am/ (Հղումը կատարվել է 19.11.2018)։ //www.arlis.am/ (Հղումը կատարվել է 19.11.2018)։ //www.slideshare.net/mariqechechyan (Հղումը ՝ 19.11.2018)։ //www.sgp.am/ (Հղումը կատարվել է 19.11.2018)։ //hy.wikipedia.org/ (Հղումը կատարվել է 19.11.2018)։ Hazազարյան Սիլվիա ԱՐԱՐԱՏԻ Դաշտի լանդշաֆտների պատմական էվոլյուցիան և ՆՐԱՆ MOD ERNԱՄԱՆԱԿԱԿԻ ՀԱԿԱՌԱԿԱԳՐԱԿԱՆ ՓՈԽԱՆՈՒՄԸ Հիմնաբառեր. Մարդածին փոփոխություններ, լանդշաֆտի վերափոխում, աղի փոխակերպում ։

example2133

example2133

Ներկայացված հոդվածում հեղինակը քննարկում է դատավորի անկողմնակալության հետ կապված հիմնահարցերը օրենսդրի կողմից ամրագրված իրավական նորմերի և իրավակիրառ պրակտիկայում ձևավորված մոտեցումների տեսանկյունից։

Դատավորի անկողմնակալության և արտաքին տեսքի հետ կապված խնդիրները Դեռևս 2010 թ. Ապրիլի 23-ին ՀՀ դատավորների թիվ 01-Ն ընդհանուր ժողովը ընդունեց «Վարքական օրենսգրքի վարքագծի կանոն». «Արդարությունը ոչ միայն պետք է իրականացվի, այլ նաև տեսանելի, համոզիչ, ընկալվում է որպես արդարության հաստատում »։ Նման բովանդակության մեջ տրված եզակի ձևակերպումն, ըստ էության, արտացոլում է արդարադատության ՝ որպես սոցիալական երևույթի արտահայտման ստանդարտ համակարգը։ Մասնավորապես, մենք կարծում ենք, որ վերոհիշյալ ձևակերպմամբ ամփոփված գաղափարախոսության համաձայն, արդարադատության իրականացումը չպետք է ունենա ձևական բնույթ ՝ արտահայտվելով դատավարության կանոններին համապատասխան վարույթի բնականոն ընթացքն ապահովելով, բայց երբ դատավարությունը, որն ամփոփում է քրեական դատավարության բնականոն ընթացքը դատական ​​ակտով, ապահովվել է անկախ և անկողմնակալ դատավորի կողմից 1։ Նման գաղափարախոսություն կա 2002 թ.-ին ընդունված Բանգալորի դատական ​​վարքի սկզբունքներում, որը, համաձայն 3.2 պարբերության, ասում է. «Դատական ​​վարքը պետք է վերահաստատի ժողովրդի հավատը ազնիվ (բարեխիղճ) դատական ​​համակարգի նկատմամբ, և արդարությունը ոչ միայն պետք է իրականացվի, բայց պետք է իրականացվի »2։ Նման դրույթները պարունակվում են դատավորների վարքագծին վերաբերող մի շարք այլ միջազգային իրավական փաստաթղթերում։ 1 Տե՛ս նաև Հայաստանի Հանրապետության դատավորների վարքականոնների վերաբերյալ օրենսգրքի մեկնաբանությունները, հ. Խմբագիր Մանուկյան, «Ասողիկ» հրատարակչություն, Երեւան, 2012, էջ 5-7։ 2 Տե՛ս Դատական ​​վարքի Բանգալորի սկզբունքները //www.unodc.org/pdf/crime/corruption/judicial_group/Bangalore_principles.pdf. Անդրադառնալով Հայաստանի Հանրապետության ներքին իրավական կարգավորումներին, հարկ է նշել, որ ներկայացված գաղափարախոսության համատեքստում դատավորի վարքագծի հատուկ դրսևորումները կարգավորվում են դատավորի վարքագծի նոր կանոններում, որոնք ուժի մեջ են 2016 թ. Ապրիլի 11-ից։ բայց համակարգվածորեն այն ներառված չէ կանոնների մեջ, ինչպես նախորդ հրատարակությունում։ հայտնաբերվել է Գործող ՔԴԿ-ում դատավորների վարքագծի դրույթների վերաբերյալ հարկ է նշել, որ 23 4 4 հոդվածը դեռ պահպանում է Ռուսաստանի Դաշնության Քրեական դատավարության խարտիայի 1864 թվականի ԽՍՀՄ դատավարությանը բնորոշ 613-րդ հոդվածի գաղափարախոսությունը, որ արդարությունն իրականացվում է (երբ դատավորը քրեական գործով անհրաժեշտ միջոցներ է ձեռնարկում) ճշմարտությունը պարզելու համար։ Միևնույն ժամանակ, նման մոտեցումն ուղղակիորեն հակասում է ընթացիկ խմբագրության ՍԴՊ-ի դրույթներին, բուն քրեական դատավարությանը բնորոշ գործիքներին և դատավարության ռեժիմին։ Մասնավորապես, օրինակ, քրեական գործը լրացուցիչ նախաքննության ուղարկելը ՀՀ Սահմանադրական դատարանը անվավեր է ճանաչել 2007 թ. Հուլիսի 24-ի ՍԴՈ -710 որոշմամբ `հենց այն պատճառով, որ թերի նախաքննության պայմաններում, բայց դրա հնարավորության պատճառով ճշմարտությունը բացահայտելով ՝ դատավորը անկողմնակալ էր։ իր դերի շրջանակներում իրականացնելով արդարադատության գործառույթին անհամատեղելի գործողություններ 3։ Մեկ այլ օրինակ է 2007 թ. Փետրվարի 21-ին ՀՀ ՍԴ-ում ՀՕ-93-Ն օրենքով ներառված արագացված դատավարության ընթացակարգի կիրառման ինստիտուտը, երբ ապացույցների բովանդակային քննություն չի իրականացվում, ուստի հարց չի առաջանում։ «ճշմարտությունը» բացահայտելու մասին։ Այլ կերպ ասած, պետք է նշել, որ ներկայիս ՔՊԿ-ում խորհրդային տարիներից մնացած ճշմարտությունը բացահայտելու նպատակով համապատասխան վարքագիծ ապահովելը չպետք է լինի չափանիշ `արդարությունը կատարված լինելու մասին որոշելու համար։ Չնայած այս ստանդարտ համակարգը միջազգային իրավական փաստաթղթերի մի մաս է, ներառյալ դատավորների դատական ​​խորհրդատվական խորհուրդը, մաս 3, օրինակ ՝ քրեական գործ վարույթ ընդունելու որոշում չկա, բայց քրեական գործի նյութերը ցույց են տալիս, որ կա հանցագործություն, հանցագործության կատարման հիմքով։ այն անձի կողմից, ում դեմ առաջադրվել է մեղադրանքը, այնպես որ այդ բացթողումը լրացվելու է միայն գործն ուղարկելով հետագա քննության։ Անաչառության, մասնավորապես էթիկայի, անհամատեղելի վարքի, անկողմնակալության մասին 3-րդ եզրակացության 50-րդ պարբերության համաձայն, դա պետք է արտահայտվի դատավորի անկախության ապահովմամբ, լինի անկողմնակալ և դրսևորվի վարք ՝ անձնական կյանքի էթիկայի կանոններին համապատասխան 4 , Այս հատկանիշներից երկրորդը օրենսդրորեն ամրագրվեց ՀՀ քրեական դատավարության նոր օրենսգրքի մակարդակում (այսուհետև `Նախագիծ)` 15-րդ հոդվածի հրապարակայնության սկզբունքի համաձայն `սահմանելով, որ« դատավորը պետք է անկողմնակալ լինի արդարադատություն իրականացնելիս կամ երաշխիքներ »։ Հարկ է նշել, որ նման իրավունքը լուրջ դատական ​​երաշխիք է, որի բացակայության դեպքում դատավորի ոչ դատական ​​վարքը կհանգեցնի գործունեության անօրինական ճանաչմանը, քանի որ դատավորի անաչառությունը, որպես ինքնավար երևույթ, պայմանավորված է դատավորի կողմից դատարանի դահլիճից դուրս։ , ֆունկցիոնալ առումով դատավորի գործունեությանը միջամտելու բացակայություն։ Պատմական հետազոտության արդյունքում պետք է փաստենք, որ անկողմնակալ լինելու հայեցակարգը ներդրվել է նախկին ԽՍՀՄ անդամ երկրներում, ներառյալ Հայաստանում, Եվրոպական կոնվենցիայի վավերացումից հետո վերջին երկու տասնամյակների ընթացքում։ Այսպիսով, ԽՍՀՄ-ը 1924, 1936, 1977 թվականներին։ Սահմանադրություններ, 1961 Քրեական դատավարության օրենսգրքի ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ որդեգրողների պահանջը պետք է լիներ անկախ և պետք է ենթարկվեին միայն օրենքին։ Նման մոտեցումը, մեր կարծիքով, պայմանավորված է նրանով, որ ԽՍՀՄ դատական ​​կանոնակարգերի պարագայում «անաչառությունը կասկածի տակ դնելու» հնարավորությունները բացառվում էին առնվազն հետևյալ երեք պատճառներով։ Նախ ՝ ԽՍՀՄ theողովրդական դատարանում, բացի դատավորից, գործին մասնակցում էին նաև ժողովրդի դատավորներ, որոնք հասարակության ներկայացուցիչներ էին ՝ բանվորներ, ծառաներ, գյուղացիներ և այլն։ 6, ay 4 Տե՛ս թիվ կարծիքը։ Եվրոպական դատավորների խորհրդատվական խորհրդի 3 (CCJE), 2002 թ. Նոյեմբերի 19-ին, Ստրասբուրգ; https։ 5 Տե՛ս Արդարադատության մատչելիության հիմնախնդիրները Հայաստանի Հանրապետությունում, հ. խմբ. Դ.Ավետիսյան, Երեւան, «Ասողիկ» հրատարակչություն, 2013, էջ 67։ 6 Տե՛ս Հայաստանի Հանրապետության դատական ​​իշխանություն և իրավապահ մարմիններ, հ. խմբ. Գ Zinազինյան, ԵՊՀ հրատարակչություն, Երեւան, 2009, էջ 92։ Այլ կերպ ասած, «անկողմնակալ դիտորդը» ուղղակիորեն վերահսկում էր դատավորի վարքը։ Երկրորդ, սովետական ​​տարիներին ապացույցների գնահատման ներքին համոզմունքը ուղղակիորեն կաշկանդված էր սոցիալիստական ​​իրավական գիտակցությամբ, այսինքն ՝ դա պայմանավորված էր մարքս – լենինյան դիալեկտիկական մեթոդով ՝ հիմնված ճշմարտության բացահայտման գաղափարախոսության վրա 7։ Երրորդ, սովետական ​​պետության հանցավոր քաղաքականությունը կրում էր քննիչ բնույթ 8, այսինքն ՝ հանրային շահը գերակշռում էր մասնավորից։ Ուստի խորհրդային դատավարությանը բնորոշ ձիու դեպքում դատավորի համակարգված անաչառության չափանիշի ամրագրումն անիմաստ էր։ Մինչդեռ ինչպես հետխորհրդային երկրներում, այնպես էլ Հայաստանում Մշակվում և ընդունվում են նոր քրեական դատավարության օրենսգրքեր 9, որոնք հիմնված են Եվրոպական դատարանի վրա, որը ժամանակակից միջազգային իրավունքի կարևոր դրույթ է, ինչպիսին է դատավորի անաչառության մասին առանցքային դրույթը։ Անդրադառնալով այս դրույթի վերաբերյալ Եվրոպական դատարանի դիրքորոշումներին, հարկ է նշել, որ դատարանը անաչառությունը սահմանում է որպես նախապաշարմունքի կամ նախատրամադրվածության պակաս ՝ տարանջատելով սուբյեկտիվ և օբյեկտիվ մոտեցումները։ Սուբյեկտիվ մոտեցման դեպքում դատավորի անաչառությունը որոշվում է այն բանի հիման վրա, թե արդյոք դատավորը որոշակի հետաքրքրություն է ունեցել գործի մեջ, և օբյեկտիվի դեպքում `արդյո՞ք դատավորի համար տրվել են անհրաժեշտ երաշխիքներ, ինչը կբացառի բոլոր ողջամիտ կասկածները 10։ Այլ կերպ ասած, օբյեկտիվ մոտեցման դեպքում դատավորի անաչառ լինելը կանխորոշվում է արտաքին գործոններով, որոնք ապահովում են ժողովրդավարական հասարակության կայացումը, առաջին հերթին `ամբաստանյալի վստահությունը դատարանի նկատմամբ։ Ավելին, նույնիսկ միջնադարում Հայաստանի Հանրապետության դատարանները գործի քննությունը վարում էին կոլեգիալ կերպով ՝ դատավորի երկու դատավորների կողմից (տե՛ս նույն տեղը, էջ 92)։ 7 Տե՛ս Вышинский А. ,., Теория судебных опкатательств в соскоском անում, изд. НКЮ СССР, М., 1941 г., էջ 106։ 8 Տե՛ս Ս. Դիլբանդյան, ՀՀ քրեական դատավարության նախաքննության ընթացքում անձնական իրավունքների և իրավական շահերի պաշտպանության ապահովում, ԵՊՀ հրատարակչություն, Երևան, 2011, էջ։ 48 9 Մասնավորապես, տե՛ս Վրաստանի Հանրապետություն 2009, Ուկրաինա 2012, Kazakhազախստան 2015 քրեական դատավարության ծածկագրեր։ 10 Տե՛ս ՄԻԵԴ Կիպրիանուն ընդդեմ Կիպրոսի [GC]] վճիռ, § 118; Piersack ընդդեմ վճռի Բելգիայում, § 30; Grieves ընդդեմ Միացյալ Թագավորության [GC] վճիռ, § 69։ Եվրոպական դատարանի անկողմնակալ որոշումների ընդհանուր ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ դատավորի վարքագծի անկողմնակալության բացակայությունը պետք է որոշվի յուրաքանչյուր գործի փաստական ​​հանգամանքները հաշվի առնելով դրանց համատեքստում, որտեղ (սուբյեկտիվ տեսանկյունից) ուշադրություն պետք է դարձնել դատավորի դատողությանը։ բացահայտ վարք դատավորին պատասխանելիս ՝ դատավորի հետ նրանց հետ նախկին իրավական հարաբերությունների բնույթը գնահատելիս։ Ավելին, ներկայացված իրավական դիրքորոշումները վերահաստատվել են Եվրոպական դատարանի կողմից 2016 թ. Հոկտեմբերի 27-ին կայացած «Նանուշյան և Վարդանյանն ընդդեմ Հայաստանի» գործով ՝ շեշտելով, որ դատավորը պետք է զգույշ լինի, որպեսզի խուսափի այնպես խոսելուց, որ մասնակիցների վրա տպավորություն թողնի։ դատավարությունը (օրինական վախ առաջացնել)։ ) որ առաջիկա դատական ​​ակտը անբարենպաստ ազդեցություն կունենա ՝ դրանով կասկածի տակ դնելով դատավորի անաչառությունը։ Այդ հիմքի վրա Եվրոպական դատարանը գտավ Կոնվենցիայի 6 1 1-ին հոդվածի խախտում։ Վերոնշյալ «անաչառության» չափանիշի բովանդակային ուսումնասիրության արդյունքում մենք պետք է փաստենք, որ այն նաև սերտ փոխգործակցության մեջ է «անկախության» չափանիշի հետ 11։ Վերջինը, մեր կարծիքով, արտահայտվում է հետեւյալ հայեցակարգում. Դատավորի անկախության բացակայությունը հանգեցնում է նրա (առնվազն օբյեկտիվորեն) անաչառության բացառմանը, բայց անկողմնակալության բացակայությունը չի բացառում դատավորի անկախությունը։ Այս հայեցակարգի առկայությունը հաստատվում է նաև Եվրոպական դատական ​​խորհրդատվական խորհրդի 2001 թ. Նոյեմբերի 23-ի CCJE (2001) OP N ° 1 եզրակացության 11-րդ կետի այն դիրքորոշմամբ, որ անկախությունն անաչառության երաշխիք է 12։ Հետևաբար, դատավորի անկողմնակալության չափանիշը (գոնե օբյեկտիվ առումով) պետք է դիտարկել անկախության չափանիշի ներքո, որը սովորաբար օրենսդիրն ապահովում է դրական իրավունքի միջոցով։ 11 Դրա համար տե՛ս նաև ՄԻԵԴ-ի Ֆինդլեյն ընդդեմ Միացյալ Թագավորության վճիռը, 73 ֆունտ։ 12 Տե՛ս թիվ կարծիքը։ Եվրոպական դատավորների (CCJE) Խորհրդակցական խորհրդի 1 (2001 թ.), Ստրասբուրգ, 23 նոյեմբերի 2001 թ., Https. //rm.coe.int/1680747830։ համապատասխան կառույցների ներդրման արդյունքում։ Նպատակը `բացառել դատավորի գործունեությանը միջամտությունը ինստիտուցիոնալ տեսանկյունից` ա) արտաքին, դատական ​​համակարգից դուրս և բ) ներքին, դատական ​​համակարգի, ատյանների և «ինքնակառավարման մարմինների» շրջանակներում։ Օրինակ, երբ մինչև 2008 թ. Դեկտեմբերի 2-ը մասնագիտացված դատարանների դատավորները ՀՀ վճռաբեկ դատարանի նախագահի հայեցողությամբ ուղարկվում էին մասնագիտացված դատարաններ, դատական ​​իշխանության ներքին անկախության բաղադրիչը հիմնավորված էր կասկածի տակ, որի պատճառով ՀՀ Սահմանադրական դատարանը Թիվ SDO-782 Համապատասխան դրույթը ճանաչվել է անվավեր `հակասող ՀՀ Սահմանադրությանը։ Այնուամենայնիվ, հարկ է նշել, որ նման օրենսդրական կարգավորումները, որոնք հիմնավոր կերպով կասկածի տակ են դնում դատական ​​համակարգի ներքին անկախությունը, դեռ գործում են Հայաստանի Հանրապետության օրենսդրությունում։ Այսպիսով, օրինակ, ՀՀ ՔԴԿ 51-րդ հոդվածը, որը թույլ է տալիս ՀՀ վճռաբեկ դատարանի նախագահին իր հայեցողությամբ լուծել քրեական գործերով դատարանների միջև վեճը (իրավական պրակտիկայում ՝ միայն գրավոր, առանց որոշում կայացնելու) պարզաբանել պատճառները «դատավարությունը քրեական լինելու դեպքում. խախտում է դատական ​​ակտը անվերապահորեն բեկանելու հիմքը։ Կամ, երբ ՀՀ դատարանների նախագահների խորհուրդը, 2015 թվականի մայիսի 18-ի թիվ 25 որոշման 9-րդ կետի համաձայն, նախաքննության ընթացքում դատավորներին ներկայացված բոլոր բողոքների և միջնորդությունների ստորագրումը կատարվում է համապատասխան դատարանի նախագահի կողմից `իր հայեցողությամբ։ Եվրոպայի խորհրդի Վենետիկի հանձնաժողովի կողմից նման կանոնակարգը `համաձայն 2010 թ. Մարտի 16-ի CDLAD (2010) 004 զեկույցի 81-րդ պարբերության, ուղղակիորեն հակասում է դեպքերի ավտոմատ բաշխումն ապահովող սկզբունքին և հիմնավորվածորեն կասկածի տակ է առնում ներքին անկախությունը։ դատական ​​համակարգը։ Նմանատիպ մեծ թվով խնդիրներ կապված են դատավորի կարգապահական պատասխանատվության ինստիտուտի հետ։ Մի կողմ թողնելով Անվտանգության խորհրդի ինստիտուցիոնալ անկախության հարցերը, պետք է նշենք, որ անթույլատրելի է, որ դատավորը կարգապահական կարգապահության ենթարկվի։ 13 Տե՛ս Դատական ​​համակարգի անկախության մասին զեկույց Մաս I։ Վենետիկի հանձնաժողովի կողմից կայացած 82-րդ լիագումար նիստում ընդունված դատավորների անկախությունը (Վենետիկ, 2010 թ. մարտի 12-13)։ քրեական հետապնդում հարուցել նյութական կամ դատավարական օրենքի ակնհայտ կոպիտ խախտման հիման վրա ՝ դրանով իսկ արհեստականորեն սահմանափակելով նրա մեկնաբանման ազատությունը, և հետագայում (ոչ միայն փաստաբանի, քննիչի կամ դատախազի, այլ միայն դատավորի դեմ) անհասկանալիորեն նոր հանգամանք։ Նույնիսկ Անվտանգության խորհրդի կողմից նշված հիմքի վրա տրված մեկնաբանության հիման վրա 14, որ մայրը վերածվում է վերադաս ատյանի, որը ստուգում է դատավորի կայացրած դատական ​​ակտի օրինականությունը։ Նման մոտեցումն ուղղակիորեն հակասում է Կյանքի հանձնարարականների 25-րդ պարբերությանը, որն ընդունվել է 2325, 15-ին հունիսի 23-ին։ Օրինակ, երբ քրեական օրենսդրությամբ արգելված արարքը ապաքրեականացվում է, և դատապարտյալը դատարան է դիմում նրան պատժից ազատելու խնդրանքով, կարո՞ղ է նրան անալոգի պատժից ազատելու որոշումը `ՀՀ օրենսդրության մեջ նորմայի բացակայության պայմաններում։ հանգեցնել դատական ​​պատասխանատվության «Պատժից ազատման մասին» տասնյակ որոշումներ կարելի է գտնել իրավական պրակտիկայում) 16։ Նմանատիպ բազմաթիվ օրինակներ կան։ Ուստի վիճելի հիմքերով դատավորին կարգապահական պատասխանատվության ենթարկելու մասին օրենսդրական կարգավորումը կասկածի տակ է դնում ամբողջ դատական ​​համակարգի արդյունավետությունը 17, երաշխավորում է դատավորի անկախությունը դատական ​​համակարգում։ Ընդհանուր առմամբ, դատավորի անկախությունը և, մասնավորապես (գոնե օբյեկտիվ առումով) դատավորի անաչառությունը վտանգված է 14 Տե՛ս 2007 թ. Հոկտեմբերի 12-ի AK-7-A-18 որոշմամբ տրված մեկնաբանությունը, որը պարբերաբար ԱԽ որոշումներում նշված է որպես «նախադեպ»։ ունի հետևյալ բովանդակությունը. «ՀՀ Սահմանադրության, օրենքների նորմերի էական խախտումներ, որոնք հանգեցրել են կամ կարող են հանգեցնել վերոնշյալ իրավական ակտերով երաշխավորված իրավունքների կոպիտ սահմանափակումին, դրանցից զրկում, դրանցից զրկում, համապարփակ և գործի հանգամանքների մանրակրկիտ ուսումնասիրություն, կամ դրանք կարող են ազդել գործի ճիշտ իրավական որոշման վրա »։ 15 Տե՛ս ԵԱՀԿ / DՀՄԻԳ Կիևի առաջարկությունները Արևելյան Եվրոպայում դատական ​​անկախության վերաբերյալ, Հարավ 16։ Սա վերաբերում է Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրական դատարանի 2017 թ. Փետրվարի 14-ի թիվ SDO-1348 որոշմանը, թե արդյոք շատ անորոշ հարցեր մնում են իրավական պրակտիկայում։ նույն հարցի վերաբերյալ։ , 17 Տե՛ս Գ. Zinազինյան, Ա. Հովհաննիսյան Դատավորին կարգապահական պատասխանատվության ենթարկելը նյութական կամ դատավարական օրենքի նորմայի ակնհայտ կոպիտ խախտման, դրա իրավական հետևանքների հիման վրա, «Բանբեր Երջանի համալսարան. Իրավագիտություն», 2015 թ. 1 (16 ), էջ 13-25։ //ysu.am/files/02G_Ghazinyan_A_Hovhannisyan.pdf. Վերոհիշյալ խնդիրները հանգեցնում են դատավորի սուբյեկտիվության անկողմնակալության արհեստական ​​սահմանափակմանը։ Վերջինս, մեր կարծիքով, պայմանավորված է նրանով, որ դատավորի `իր անկողմնակալությունը ցույց տալու կարողությունը սահմանափակվում է դատավորի վարքը կանխորոշող իրավական ակտերի բացերով, անկախությունը երաշխավորող և այդ բացերից բխող հետևանքներով, որոնց լուծումը կախված չէ դատավորի կամքից։ Արդյունքում, նույնիսկ եթե դատավորը ֆիզիկապես (ֆորմալ առումով) անկողմնակալ է. Կարծում ենք, որ խնդիրն իրականում ավելի խորքային բնույթ ունի, որի ամբողջական նկարագրումը այս շրջանակներում հնարավոր չէ։ Ուստի, եկեք անաչառության հարցերին նայենք առկա իրավական պրակտիկայի տեսանկյունից։ Մասնավորապես, դատավորի անաչառության հետ կապված հետևյալ հիմնարար հարցը քննարկելի է. Կարո՞ղ է արդյոք դատավորը, որը մասնակցել է նախաքննական վարույթին (օրինակ ՝ կալանքի միջնորդությանը) հետագա բովանդակային քննության համար։ 2007 թ.-ի նոյեմբերի 28-ին ՔԴՕ 90-րդ հոդվածի 2-րդ մասի ներկայիս տարբերակը սահմանում էր, որ դատավորը, որը մասնակցել է նախաքննական վարույթին, առաջին ատյանի դատարանը կամ վերաքննիչ դատարանը չեն կարող մասնակցել հետագա գործի քննություն։ Փորձելով բացահայտել այս իրավական նորմի հիմքում ընկած իրավական հիմքը, պարզ է դառնում, որ նպատակը գործի բովանդակային քննության ընթացքում դատավորին կաշկանդելը չի ​​եղել նախաքննական վարույթի ընթացքում արտահայտած իր դիրքորոշմամբ։ Ավելին, Նախագծում նշված իրավական նորմի շարադրանքը նույն կերպ վերականգնվել է 66-րդ հոդվածի համաձայն։ Եվրոպական դատարանի մոտեցումները բարձրացված խնդրի վերաբերյալ երկիմաստ են, և յուրաքանչյուր գործի եզրակացությունը, որպես կանոն, հիմնված է առկա փաստերի համադրության վրա 18, իսկ գիտական ​​ոլորտում քննարկվող կարգավորման գոյության հիմնավորումը, ըստ էության, պատճառաբանությունը, որը դատավորը ի վերջո համարում է նախաքննական վարույթում։ ս Ilijkov v. Bulgharia § 97, Hauschildt v. Denmark, § 52 Այն հանգամանքը, թե արդյոք մեղադրյալը կատարում է իրեն մեղադրվող արարքը, անկախ նրանից, թե վերջինս ինչ ենք անվանում, ողջամիտ կասկածի կամ մեղքի գործողության մեջ, ինչը նրան ավելի է կաշկանդելու անկողմնակալության հարցում 19։ Սակայն, մեր կարծիքով, նման պատճառաբանությունը չի կարող բավարար համարվել օրինագծի 66-րդ հոդվածում քննարկված օրենքի գերակայության վերականգնումը արդարացնելու համար, ինչը, մեր կարծիքով, հիմնականում ձևական բնույթ է կրում։ Նախ, եթե ձևակերպման նպատակն է ապահովել, որ դատավորը կարողանա լիովին անկողմնակալ լինել ՝ առանց կաշկանդվելու նույն գործով նույն անձի վճռում արտահայտված իրավական դիրքորոշումներով, դատավորի մասնակցությունը նախաքննական վարույթին ( օրինակ ՝ անձի նկատմամբ որպես խափանման միջոց կալանքը) բացառում է նրա մասնակցությունը հետագա նախաքննությանը (օրինակ ՝ նույն անձին կալանքի տակ պահելու միջնորդության քննությանը) 20։ Չնայած բարձրացված հարցն իրականում կարևոր է, օրենքի նախագծի շրջանակներում ինչպես բացասական, այնպես էլ դրական պատասխաններ տալու դեպքում, կարծում ենք, որ նախագծում վերականգնված կանոնը փոխաբերական բնույթ կունենա։ բովանդակության հետապնդած նպատակը, գոնե, օրինակ, արդյունավետ չի իրականացվի։ Բացառել իրավիճակը, երբ նույն քրեական գործի առկայության դեպքում, բառացիորեն նույն միջնորդությունը (անուն-ազգանվան տարբերությամբ), բառացիորեն նույն միջնորդությանը կցված նույն նյութերը, դատավորը քննում է կալանքը որպես խափանման միջոց օգտագործելու միջնորդությունը, ինչպես գործնականում հաճախ է պատահում։ Երկրորդ, քննարկվող իրավական հարցի պաշտոնական բնույթի մասին իրավիճակն է, որը հաճախ հանդիպում է իրավապահ պրակտիկայում։ 19 Տե՛ս Գ. Zinազինյան, Ռ. Մելիքյան, անկախ և անկողմնակալ դատարան, որը ստեղծվել է օրենքի հիման վրա։ Ստրասբուրգի դատարանի նախադեպային իրավունքը և Հայաստանի Հանրապետության իրավական համակարգը, «Պետության իրավունք», թիվ 1-2 (39-40), 2008 թ. 20 Ըստ գործող իրավական պրակտիկայի, կալանքի ժամկետը երկարացնելու միջնորդությունը սովորաբար լսում է նույն դատավորը, ով ի սկզբանե կալանքը որպես խափանման միջոց է օգտագործել մեղադրյալի նկատմամբ։ երբ, օրինակ, դատական ​​նիստի նախապատրաստական ​​մասում պաշտպանը միջնորդություն է ներկայացնում դատարան ՝ խափանման միջոց ընտրված կալանքը վերացնելու կամ այն ​​այլ խափանման միջոցով փոխարինելու մասին։ Նշված իրավիճակը «ծուղակ» է գործով դատավորի տրամադրվածությունը անաչառության տեսանկյունից ստուգելու համար, քանի որ ներկայացված միջնորդությունը քննության ընթացքում դատավորը (համաձայն ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի և ՀՀ իրավական դիրքորոշումների Վճռաբեկ դատարանը) պետք է կայացնի եզրակացության հիմքում ընկած փաստական ​​տվյալները `կայացնելով համապատասխան որոշում։ Նախադեպային իրավունքի վերանայումը ցույց է տալիս, որ դատավորները սովորաբար խուսափում են փաստերը գնահատելու հնարավորությունից, որպեսզի չվտանգեն դրանց անաչառությունը `ընթերցողին զրկելով վճռի պատճառաբանությունը« շղթաներով »21 միայն մեկ նախադասությամբ.« Մեկ նախադասության մեջ, դատարանը գտնում է. որ կա ողջամիտ կասկած »։ Այնուամենայնիվ, մեր կարծիքով, նման մոտեցումը չի կարող ընդունելի համարվել, քանի որ այդ դեպքում սույն օբյեկտիվությունը վտանգում է այս դատավորի անաչառությունը այնքանով, որքանով, որ հաստատելով ողջամիտ կասկածի (կարևորության) առկայությունը, դատավորն ուղղակիորեն արտահայտում է իր դիրքորոշումը գոնե մեղադրանքի օրինականությունը։ Ինչպես տեսնում ենք, նույնիսկ եթե դատավորների մասնակցությունը հետաքննության փուլերում սահմանափակ է, դատավորների անաչառության և դրան ձգտելու խոչընդոտները չեն հաղթահարվում, քանի որ, ինչպես արդեն նշեցինք, առաջարկվող լուծումը ձևական է, մինչդեռ անհրաժեշտ են բովանդակային լուծումներ։ Այսպիսով, մենք գտնում ենք, որ վերոհիշյալ իրավիճակում դատավորի անաչառությունը չվտանգելու լավագույն լուծումը պետք է լինի այն մոտեցումը որդեգրելու համար, որ ողջամիտ կասկածի կանխավարկածը պետք է կիրառվի գործի դատաքննության պահից, քանի որ 21 Տես տե՛ս No. , Եվրոպական դատավորների խորհրդատվական խորհրդի (CCJE) 11 (2008 թ.), § 36 Հակառակը չի հաստատվել դատարանի օրինական ուժի մեջ մտած դատավճռով։ Ինչ վերաբերում է ողջամիտ մտահոգությանը `արդյո՞ք այդ դեպքում անձը պետք է անորոշության մեջ մնա անորոշ դատաքննության ընթացքում, ապա, բնականաբար, ոչ, մենք գտնում ենք, որ ներկա իրավիճակում պետք է քննարկվի ամբաստանյալի` կալանքի տակ մնալու կամ կալանքից ազատ արձակելու հարցը։ , լուծվել է բացառապես կալանքի տակ։ գնահատելով նրա անհատականության գծերը ՝ այդպիսով որոշելով, թե հնարավոր է վատ վարքի ռիսկերը նվազեցվեն, եթե նա ազատ արձակվի։ Նման դեպքում, մենք կարծում ենք, որ դատավորի ապակառուցողական պրակտիկայի դեպքում ավելի պաշտպանված կլինի դատավորի անաչառ լինելու գաղափարի ապահովման հնարավորությունը։ Ավելին, եթե Նախագծում վերականգնված նորմը նպատակ ունի պաշտպանել մինչդատական ​​վարույթն իրականացնող նույն դատավորի անաչառությունը, որը որոշում է կայացնում միայն նախաքննական վարույթում հիմնավոր կասկածի առկայության մասին, ապա մենք բացառում ենք, որ գործող իրավական պրակտիկան հայտնի է նույնիսկ այն իրավիճակներում, երբ դատավորը վտանգի տակ է։ նույնիսկ այդ դատավարություններին տարբեր դատավորների մասնակցությամբ։ Այսպես, օրինակ, պաշտպանները հաճախ իրենց պաշտպանական մարտավարությունը կառուցում են `հիմք ընդունելով ՀՀ ՔԴԿ 290-րդ հոդվածի համաձայն` բողոք ներկայացնելը `նախաքննության ընթացքում ձեռք բերված ապացույցները« անթույլատրելի »դարձնելու համար, որոնց քննության ընթացքում դրանք հիմնավորված են։ հնարավոր է մայր գործը դատարան ուղարկել հաստատված մեղադրական եզրակացությամբ։ Մեր կարծիքով, նման պրակտիկան չի կարող ընդունելի համարվել։ Դա «ծայրաստիճան արատավոր» է հետևյալ երկու հանգամանքներից ելնելով. Նախ ՝ գործի հետագա քննության ընթացքում պաշտպանը չի զրկվում ապացույցն անթույլատրելի ճանաչելու միջնորդություն ներկայացնելու հնարավորությունից, երկրորդ, երբ դատավորը գնահատում է հատուկ ապացույցներ։ արհեստականորեն սահմանափակում է քրեական գործի էությունը քննող դատավորի կողմից վիճարկված ապացույցների հետագա գնահատման հնարավորությունը `համաձայն իր ներքին դատվածության, ապա նա ողջամտորեն վտանգվելու է։ 22 Նախաքննական վարույթի նկատմամբ դատական ​​վերահսկողության օբյեկտներին ներկայացված չափորոշիչների վերաբերյալ։ ինչպես դատավորը գործը քննելու անաչառությունը, այնպես էլ իր անաչառությունը սահմանափակելու հնարավորությունը `այդ ապացույցների վերաբերյալ մեկ այլ դատավորի արտահայտած դիրքորոշմամբ։ Այս պնդումը հիմնված է նաև ԵԽ Նախարարների կոմիտեի R (94) 12 հանձնարարականի վրա, որում ասվում է, որ «դատավորները պետք է ունենան անսահմանափակ անկախություն, որպեսզի վեճերը լուծեն իրենց խղճին և փաստերի մեկնաբանմանը համապատասխան»։ Հետևաբար, մենք կարծում ենք, որ բարձրացված խնդրի հետ կապված բարձրացված պրակտիկան պետք է վերանայվի իրավապահների կողմից, քանի որ դատավորի անաչառությունը վտանգվում է ընդհանուր առմամբ դատավորի կողմից նման բողոքարկման խնդրի բարձրացման միջոցով (հարցը մշակվել է հայտնի Սոկուրենկոյի դոկտրինի կողմից 23)։ Այսպիսով, ամփոփելով սույն պարբերությունում քննարկված հարցերը, պետք է նշենք, որ օրենքի նախագիծը սահմանում է դատավորի `օրենքի մակարդակում անկողմնակալ լինելու պարտավորությունը (իրավական որոշակիության սկզբունքին համապատասխան), իհարկե, լուրջ դատական ​​երաշխիք է։ այնուամենայնիվ, որ անհրաժեշտ են ինչպես ինստիտուցիոնալ, այնպես էլ գործառնական լուծումներ առկա խնդիրներին։ Առնոլդ Վարդանյան Դատավորի անկողմնակալության և հայտնության հարցերը. Հիմնաբառեր. Դատարան, դատավոր, անկախություն, անկողմնակալություն, դատական ​​կարգի կանոններ, ապացույցների անթույլատրելիություն, կալանք։

example112

example112

Աշխատանքում դիտարկվում է ուսանողի էթնոքաղաքական մշակույթի ձևավորումը, որի ընթացքում տեղի է ունենում ավանդական և ազատական արժեքների ներգործություն։ Էթնիկական ինքնության պահպանման համար կարևոր գործոններն ավանդական ազգային սոցիալական կապերի ինստիտուտներն են։ Հայկական բուհերի խնդիրն է՝ ձևավորել ուսանողի մեջ ոչ թե էթնոցենտրիզմ, այլ ազգային մտածողություն, որը զարգացնում է սեփական ազգի հետ նույնականացման ձգտումը, ավելին՝ խթանելով նրա կենսունակությունը։

Արդի կրթական համակարգն ուսանողին դարձնում է սոցիալ-քաղաքականգործընթացների սուբյեկտ, որը սերտորեն զուգակցում է «ազգային քաղաքացու»և «ազատ քաղաքացու» շահերը»։ «Նոր աշխարհակարգի» հաստատման ներկա փուլում արևմտյան ազատականության բազմաթիվ արժեքներ թափանցում են հայ իրականության ոլորտև էապես փոխում հայի սոցիոմշակութային պատկերացումները։ Դրա հետ մեկտեղ ՀՀ-ում տեղի են ունենում համակարգային բարդ փոփոխություններ, ժողովրդավարական ու ինտեգրման գործընթացներ, մասնավորապես Հայաստանիանդամակցությունը ԵՏՄ-ին։ Բացի դրանից, առկա է ԼՂՀ անկախության միջազգային ճանաչման հիմնախնդիրը։ Ահա թե ինչու ներկայում հրատապ է դառնումհայ ուսանողի էթնոքաղաքական մշակույթի խելամիտ ձևավորումը, որը թույլկտա նրան ոչ միայն ըմբռնել սոցիալ-քաղաքական բարդ գործընթացները, այլևգիտական անաչառ դիրքերից մշակել ռացիոնալ մոտեցումներ խրթին հիմնախնդիրները լուծելու համար։ Հետազոտության նպատակն է՝ բացահայտել հայ ուսանողության էթնոքաղաքական մշակույթի էությունը, առանձնահատկությունները և դրա ձևավորման ուղիներն ու միջոցները։ Հետազոտման թիրախը բուհական ուսանողությունն է, իսկ առարկան՝նրա էթնոքաղաքական մշակույթի տեսանկյունը։ Աշխատանքում արծարծվել են հետևյալ խնդիրները.1. բացահայտել ուսանողի էթնոքաղաքական մշակույթի վրա ազդող բացասական գործոնները,2. լուսաբանել ժողովրդավարական ինստիտուտների և էթնոմշակութային բաղադրիչների փոխներգործությունը, քաղաքացիականի և ազգային նույնականության տարբերակումը,3. պարզաբանել ուսանողի էթնոքաղաքական մշակույթի ձևավորումը կրթական բարեփոխումների համատեքստում։ Ժամանակակից ուսանողի էթնոքաղաքական մշակույթի բաղադրիչներն են՝ինքնագիտակցությունը, լեզուն, դավանանքը, սովորույթներն ու ավանդույթները, ազգային հոգեկերտվածքը, մենթալիտետը, բարոյական նորմերը, քաղաքական գիտելիքներն ու արժեքները, քաղաքական վարքը, կենսափորձը, քաղաքական կողմնորոշումը։ Սրանցով են պայմանավորված քաղաքական գործունեության բնույթը և մակարդակը, հատկապես այն դեպքում, երբ դրանք դառնում ենհամոզմունք։ Ուսանողը՝ որպես հայ էթնոսի ներկայացուցիչ, ունի ոչ միայն ինքնատիպ անհատական հոգեկերտվածք, այլև էթնիկական հավաքական արժեքային կողմնորոշումներ, ուստի պատասխանատվություն է կրում իր վարքի ևգործողությունների համար։ Ներցեղային բարոյականով Գ.Նժդեհը խորհուրդ էտալիս նորահաս երիտասարդությանը՝ մշտահաղորդ լինել ցեղի հավիտենական արժեքներին, աշխարհայացքն էլ ուղղորդել «իր ազգի եւ պետության նպատակներուն, անոր երջանկութիւնը մէկ հատիկ արդարացում ունի՝ զայն ծառայեցնել իր ցեղի երջանկութեան» [1, էջ 151]։ Սերունդների էթնոքաղաքական մշակույթի ձևավորման վրա առաջին հերթին գեներով ներգործում են ծնողների արյունակցական-ազգակցական որակները, կենսակերպը։ Բացի դրանից, նրանք ժառանգում և յուրացնում են իրենցազգի հավաքական գծերը՝ տաքարյունությունը, խելամտությունը, հյուրասիրությունը, աշխատասիրությունը, ազգայնատենչությունը, օտարամոլությունը, ընտանեապաշտությունը։ Հայ ուսանողը, մտնելով այլ էթնոսների հետ փոխկապակցության մեջ,ըմբռնում է իր անհատականության յուրահատկությունը, պատկանելությունըորոշակի էթնոսոցիումին։ Ուստի անհատի ինքնադրսևորումը սոցիալականգործընթացներում անհնար է առանց ազգային ինքնագիտակցության։ Էթնիկականը հայերի համար եղել է որոշիչ, քանի որ նրանք մշակութակենտրոն են սեփական պետության բացակայության պայմաններում, ի դեմսմշակույթի, եկեղեցու, ընտանիքի, ազգային կապերի՝ պահպանել են ազգայինինքնությունը։ Սոցիալական ներկա միջավայրը, ուսանողական լսարանը փոխում եներիտասարդի կենսաբանական գեները, «մենք»-ին տալիս մշակութային ուղղվածություն, որը սակավ «շարժուն է ու փոփոխվող, քան քաղաքական ու տնտեսական» [2, էջ 90]։ Քաղաքական կյանքից օտարված, հստակ նպատակ ու քաղաքականվարք չունեցող երիտասարդը չի կարող ակտիվորեն մասնակցել քաղաքականխայտաբղետ գործընթացներին։ Դասախոսի խնդիրն է՝ պատրաստել տեսագործնական հմտություններ և բարոյական դիմագիծ ունեցող մասնագետներ՝ապագա քաղաքացիական հասարակության կերտման համար։ Դասախոսիխոսքը «շրթունքի խոսք լինելուց առաջ, սրտի պոռթկումներ են» [3, էջ 9]։ Ներկայում նկատելի է ուսանողության վստահության կորուստը քաղաքական ինստիտուտների նկատմամբ, որով էլ բացատրվում է կուսակցություններին, ՀԿ-ներին նրա անդամակցելու պասիվ ցանկությունը։ Ուսանողությունըառանձնահատուկ ակտիվություն չի ցուցաբերում նաև նախագահական, ԱԺ-ի,ՏԻՄ-երի ընտրությունների ժամանակ՝ սև փիառի (ընտրակեղծիքներ) գործառման պատճառով, քանի որ ընտրողն ի զորու չէ արտահայտելու իր կամքը,որի արդյունքում հայտնվում են ոչ լեգիտիմ պետական այրեր։ Սև տեխնոլոգիաներով իշխանություն եկած առաջնորդը հազիվ թե կատարի ժողովրդի խոստումները, ծավալի հայանպաստ գործունեություն, հետևաբարկորցնում է վստահությունը և մեծացնում դժգոհությունն ու վախի մթնոլորտը։ Ավտորիտար պետություններում իշխանությունների լեգիտիմության անկմանը նպաստում են կոռուպցիան, սոցիալական լարվածությունը, օլիգարխիկների հետ պետական այրերի սերտաճումը, կուսակցությունների փոշիացումը,ընդդիմության և ոչ իշխանամետ կուսակցությունների նկատմամբ ճնշումները,փողերի լվացումը, քրեական տարրերի ակտիվացումը, ընտրակեղծիքները։ Այս ամենը բացասաբար է ազդում ուսանողի քաղաքական վարքագծիձևավորմանը, հոգևոր արժեքների գնահատմանը։ Նա ինքնօտարվում է հայրենիքից՝ հասարակական բևեռացման պատճառով։ Մարդը հեռանում է հարազատ երկրից և դադարում է երկրպագելուց այդ աշխարհագրական և սոցիալմշակութային տարածքը, որտեղ նա զրկվել է բազմաբնույթ իրավունքներից՝սոցիալ-քաղաքական, մշակութային կյանքին մասնակցելու հեռանկարից։ Հայրենասիրությունը դառնում է վերացական զգացողություն մի երկրի նկատմամբ,որն իրեն անպաշտպան է թողել։ Քաղաքական կյանքից ուսանողի օտարանալու փաստը պայմանավորվում է նաև քաղաքական լուծումների վրա նրա ունեցած օբյեկտիվ ազդեցությանանհնարությամբ։ Ուսանողը դադարում է իր պարտականություններն ու իրավունքներըըմբռնող սուբյեկտ լինելուց, երբ դասախոսը խլացնում է նրա քննադատականխոսքը և դատապարտում կոնֆորմիզմի, տարերայնության և ինքնամեկուսացման։ Այդ դեպքում ուսանողի մտածելակերպը, Դոստոևսկու բառերով, չի հակադրվում «արյան մեջ մտած բարոյական զգացումներին»։ Եթե ավագ սերունդը կառչում է նախկին կարծրատիպերին, դժվար էհամակերպվում սոցիոմշակութային նոր արժեքներին, ապա երիտասարդությունը, լինելով ավելի ընկալունակ ինստիտուցիոնալ խումբ, ավելի արագ է համակերպվում կյանքի նոր պայմաններին, մոլեռանդորեն հակված է ընդունելուԱրևմուտքին բնորոշ մշակութային արժեքները, հատկապես ազատականությունը։ Ուսանողությունը հին արժեքները վերաիմաստավորում է և զուգորդումնոր արժեքներին։ Արդի ուսանողը գտնվում է տրոհված, իրարամերժ արժեքային համակարգերի ոլորտում, որտեղ կան և՛ ազատական մշակույթի, և՛ ավանդական մշակույթիարժեքներ։ Ուսանողը, չունենալով հարուստ կենսափորձ, խառնիճաղանջ քաղաքական իրավիճակների ազդեցությամբ յուրացնում է երբեմնի կեղծ արժեքներ, իսկբարոյական նորմերը չեն գտնում իրենց լրիվ մարմնավորումը, ուստի նրա մեջառաջանում է հոռետեսական, մերժողական տրամադրություն։ Որչափ բանիմաց ուսանողությունը յուրացնում է արևմտյան տեղեկատվական տեխնոլոգիական քաղաքակրթությունը, ավելի ու ավելի է կարևորում մեր ազգային հոգևորմշակույթի որակական առանձնահատկությունների պահպանման խնդիրները։ Արևմտյան կրթական մոդելների հապճեպ արմատավորումը մեր կրթօջախներում հանգեցրել է սոցիոմշակութային աղճատումների, էթնիկական կենսակերպի ձևախեղման, ինքնության կորստին։ Արևմտյան ազատական արժեքները հայ էթնիկական ինքնությունը չեն վնասում, եթե գործունեության ուղեցույցդառնան համակեցության «ավանդական ազգային-սոցիալական կապերի ինստիտուտները» և սոցիոմշակութային ամբողջական հայեցակարգը։ Սոցիալ-կրթական ինստիտուտների մարգինալացումը, համազգային գաղափարների արժեզրկումը, օտարածին հայացքների ներթափանցումը մեծապես սրում են ներէթնիկական հակասությունները սոցիալական տարբեր շերտերի միջև։ Ողջամիտ ուսանողի ազգային մենթալիտետին և հոգեկերտվածքին խորթեն բուրժուական սպառողական հասարակության, համասեռամոլության,ապազգային կրոնական և աշխարհայնացման կործանարար միտումները։ Հայկական սոցիոմիջավայրը, ներկա սոցիալական հարաբերություններն արգասիք են ուսանողի ինքնատիպ վարքագծի ձևավորման։ Ուստի, ըստմեր հարցումների, մեր ուսանողների 24%-ը դեմ չէ «ուղեղների արտահոսքին»այն երկրներ, որտեղ մտավոր մեծ կարողություն ունեցող կադրերին լավ ենվարձատրում։ Արտերկրում էլ ծառանում է էթնիկական ինքնությունը պահպանելու խնդիրը, հայրենիքը տեղափոխվում է հոգևոր ներքին ոլորտ՝ ազգայինլեզու, բարքեր, ընտանեկան ավանդական հարաբերություններ, դավանանք,պատմական հիշողություն։ Ուսանողի քաղաքական մշակույթի ձևավորման վրա դրական ազդեցություն ունի ռացիոնալ-լեգալ առաջնորդի կերպարը, որն առաջնորդվում էպետական իրավանորմերով և ծավալում է նպատակասլաց գործունեություն՝ իշահ ժողովրդի։ ՀՀ-ում դեռևս չկա քաղաքակիրթ ժողովրդավարական երկրներին բնորոշմշակույթ, որը խթանի մարդկանց ազատ քաղաքական գործելակերպը։ Էթնոմշակութային բաղադրիչները հաճախ հակազդում են ժողովրդավարական ինստիտուտների կայացմանը։ Պահանջվում է կրթօջախներում տանել գաղափարադաստիարակչական ակտիվ նպատակամետ աշխատանք էթնոսի խայտաբղետ էթնամշակութային՝ սուբկուլտուրաներ ունեցող խմբերում, որպես էթնիկական մեկ ամբողջություն՝ մեղմացնելով նրանց ուրույն սոցիոմշակութայինտարբերությունները։ Առանց ազգային արժանապատվության զգացումի, ուսանողը բարոյապես սնանկ է։ Հայ ուսանողի մեջ ներարկվում է ոչ թե էթնոցենտրիկ դիրքորոշումը, այլ ազգայնականությունը։ «Ազգայնականությունն արիստոկրատական է, քանի որ պայմանավորված է ոչ միայն սեփական ցեղի մաքրության պահպանմամբ, այլև նրանով, որ հասարակության կառուցվածքի հիմքում դնում էազգային շահերի գերակայության սկզբունքը՝ պետական, դասակարգային ուկրոնական սկզբունքների նկատմամբ» [4, էջ 103]։ Ազգայնականությունը բացառում է այլազգիների նսեմացումը, արմատական ազգի գերադասման փորձերը, ազգամիջյան բախումները։ Հայ ուսանողի ինքնագիտակցության ներքին մղումներով մեծանում էսեփական ազգի հետ ինքնանույնացման միտումը։ Ազգային անկախ պետության քաղաքացի լինելը էթնիկական նույնականացման հզոր գործոն է։ Հայ ուսանողն այսօր առաջին պլան է մղում ազգային նույնականությունը, ոչ թե քաղաքացիականը, մանավանդ որ պատմական հանգամանքներիբերումով հայ ժողովրդի պատմական Հայրենիքն ու պետությունը ծավալային ուբովանդակային իմաստով չեն համընկնում։ Ներկա Հայաստանը, դժբախտաբարկազմում է հազիվ մեկ տասներկուերորդը մեր պատմական Հայրենիքի։ Պետությունը հասարակության քաղաքական կառավարման ձև է և ենթակաէ ժամանակի քաղաքական պահանջներին, իսկ հայրենիքը հոգևոր զգացում է`արյան կանչի հղումով, դուրս է քաղաքական ժամանակի տիրույթից։ Հայի պետական մտածողությունը մեծ չէ, քանզի շուրջ 10 դար կորցրել է անկախությունը։ Որչափ հայ ուսանողը ներքին հպարտությամբ իրեն նույնացնում է սեփական էթնոսի` որպես միասնական ծագում ու հոգեկան կերտվածք ունեցողուրույն սոցիալ-հոգեբանական խմբի հետ, այնքան իր ազգի խմբային նպատակները և նորմերը խորթ չեն։ Ազգը կլինի ուժեղ, եթե նրանում զգալի մեծամասնություն են կազմում դրական էթնիկական ինքնանույնացում ունեցող անհատները։ Արդի ուսանողամետ կրթական մոդելը միտված է դեպի ուսանողի ուսումնառության արդյունավետ վերջնարդյունքի ապահովմանը, որը ուսանողին թույլկտա ըմբռնել քաղաքական երևույթների բնույթը, կողմնորոշվել քաղաքականիրավիճակների բարդ հորձանուտում, վերլուծել հրատապ քաղաքական հիմնախնդիրները և առաջարկել քաղաքական կոնֆլիկտների ռացիոնալ լուծումներ։ Այլ կերպ ուսանողը դառնում է իր պարտականություններն ու իրավունքներնըմբռնող և երկրի բարեփոխումներին ակտիվորեն մասնակցող սուբյեկտ։ Արդի կրթական բարեփոխումներն ավելի սերտ են դարձրել բուհումուսանող - դասախոս, ուսանող - դեկանատ փոխհարաբերությունները, կառավարչական կյանքին ուսանողների անմիջական մասնակցությունը, նրանց գիտելիքների գնահատումն էլ դարձել է թափանցիկ։ Արդյունքը մեծ է այն լսարանում, որտեղ ուսանող-դասախոս փոխհարաբերությունները դառնում են անմիջական, ստեղծված է բարոյահոգեբանական ջերմ և առողջ մթնոլորտ։ Բարձրագույն դպրոցն ուսումնակարգապահական (ավտորիտար) հինմոդելից անցնում է ուսանողակենտրոն կրթահամակարգին, որը թույլ է տալիսուսանողին դառնալ կրթական և դաստիարակչական գործընթացի սուբյեկտ։ Ինտերակտիվ (փոխներգործուն) մեթոդներով ուսանողներն ընդգրկվում ենգործնական աշխատանքների մեջ` զարգացնելով վերլուծական-քննախուզական մտածողությունը։ Ուսանողը քննադատական մոտեցմամբ ազատ արտահայտում է իր տեսակետը և ուշիմ լսում ներհակ կարծիք արտահայտող կուրսընկերոջը, մտնում երկխոսության մեջ։ Դրան մեծապես նպաստում է հարց ուպատասխանի ինստիտուտի կազմակերպումը։ Ուսանողը քաղաքական սուբյեկտի իր դերը կատարում է ոչ միայն ուսանողական խորհրդի, ՀԿ-ների միջոցով` ունենալով որոշակի խնդիրներ և իրավասություններ, այլև անհատապես` որպես քաղաքացի և անհատականություն, իրեն բնորոշ աշխարհըմբռնմամբ, համոզմունքներով, խառնվածքով և գործելակերպով։ Ուսանողականխորհուրդն սկսում է դառնալ ուսանողի «ականջը, աչքը և ձայնը»։ Ուսանողի էթնոքաղաքական մշակույթի ձևավորմանը նպաստում էմշակութային թրենինգը, որը մասնավորապես հարստացնում է էթնոմշակութային գիտելիքները և զարգացնում սոցիալ - հոգեբանական ձեռներեցությունը։ Արևմուտքը որչափ էլ ճգնի մեզ աջակցել կրթական համակարգի բարեփոխումների գործում, այսուհանդերձ այն ի վիճակի չէ սկզբունքորեն լուծելումեր ազգային կրթական հիմնախնդիրները։ Բանն այն է, որ ուսումնական ծրագրերում անչափ նվազել են սոցիալ-էթնիկական բովանդակությամբ թեմաները,հայեցի դաստիարակության նկատմամբ համալիր մոտեցումը։ Համանման պայմաններում որոշ ուսանողների թվում է, թե որքան հեռանանք ազգայինից, անչափ կմոտենանք համամարդկայինին։ Հ. Շիրազը, դատապարտելով այդ մոտեցումը, տաղանդի մեծ ուժով արտահայտել է ազգայինից դեպի համամարդկայինն ընթացող գաղափարը.Իրավ, ա՛զգ իմ, քո պատվաստովԹող նստեմ նավն իմ երգի,Թող Մասիսի առագաստովԴուրս գամ ծովերն աշխարհքի [5, էջ 36]։ Միայն նման մոտեցումը թույլ կտա զուգակցել «ազգային քաղաքացու» և«ազատ քաղաքացու» շահերը [6, էջ 46], հաղթահարել նրանց միջև անջրպետը։ Յուրաքանչյուր ազգային միայն կատարելության ուղիով է դառնում համամարդկային։ Ազգային պատյանի մեջ պարփակվելով՝ անհնար է կայանալ որպեսլիարժեք ազգային պետություն։ Համամարդկային և ազգային շահերը մշտապես և հնարամտորեն ենզուգակցվել մեր ինքնության մեջ։ Օտար արժեքները ստեղծագործաբար յուրացնելու հատկությունը եղել է մեր կենսունակության հիմքերից մեկը, որի շնորհիվգոյատևել ենք դարերի ընթացքում։ Սակայն օտարի նկատմամբ կույր հավատըխարխլում է հայկական ոգին։ Հայոց անկախ պետականության շահերը հրամայաբար պահանջում ենբուհական ուսուցումը կազմակերպել այնպես, որ պահպանվի ուսանողի ազգային դիմագիծը, և ձևավորվի ժողովրդավար հասարակության լիարժեք քաղաքացի։ Իսկ այդ հնարավոր կլինի այն դեպքում, երբ Արևմուտքից բերված«քաղաքացիական հասարակության» հայեցակարգը ստեղծագործաբար յուրացվի և հարմարեցվի մեր ազգայինին։ Այսպիսով, մոնոէթնիկ ՀՀ-ում պետք է գործառնի այնպիսի կրթականհամակարգ, որը ուսումնական գործընթացում կհամակցի արդի բոլոր միջոցները և կձևավորի ուսանողի էթնոքաղաքական մշակույթը։ Վերջինս ունի երկու կողմ՝ տեսական և գործնական։ Այն թույլ կտա գլոբալացման պայմաններում պահպանել էթնիկական ինքնությունը՝ բացառելովէթնոցենտրիզմը, մշակութային ինքնամեկուսացումը, միջէթնիկական շփումներում յուրացնել դրական փորձը։ Գ ր ա կ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն 1. Նժդեհ Գ., Հատընտիր, Եր., «Հայաստան» հրատ., 2001, 405 էջ։ 2. Շիրինյան Լ., Նոր աշխարհակարգը և Հայաստանը, Եր., «Լուսակն» հրատ.,2006, 208 էջ։ 3. Նժդեհ Գ., Ասույթներ, Եր., «Նախիջևան» հրատ., 2002, 96 էջ։ 5. Շիրազ Հ., Երկերի ժողովածու 5 հատորով, Եր., «Սովետ գրող» հրատ, հ.2, 1982,352 էջ։ 6. Հարությունյան Է., Ազգային ինքնություն և կյանքի մշակույթ (հատուկ դասընթաց. Ուսումնական ձեռնարկ), Եր., «Մակմիլան-Արմենի» հրատ., 2004, 152 էջ։ Տեղեկություններ հեղինակի մասինՀախվերդյան Վարդան Տաճատի – փիլիսոփայական գիտ. թեկն., դոցենտ, Գյումրու Մ.Նալբանդյանի անվան պետական մանկավարժական ինստիտուտի դասախոս։

example275

example275

Ի տարբերություն ածականների՝ մակբայական բազմիմաստ բառերն զգալիորեն քիչ են։ Այդպիսի բազմիմաստ բառերի ուսուցումը շահեկան է կազմակերպել վերլուծական-համադրական մեթոդի կիրառմամբ, որով կարելի է անցկացնել ընդհանրապես հատկանշային բազմիմաստ բառերի ավանդումը։

Թեև «Մակբայ» խոսքի մասի ուսուցումը տրվում է հանրակրթականդպրոցի 8-րդ դասարանում և թեմայիյոթդասաժամ, այնուամենայնիվ մակբայական բազմիմաստության մասինդպրոցական դասագրքերում անդրադարձ չկա։ Այդ առումով շահեկանկլինիկրկնության,ամրապնդման ժամին թե՛ տեսական, թե՛ գործնական ճանապարհովմակբայական բազմիմաստությանն անդրադառնալ։ սահմաններում՝ թեմայիյուրացմանը տրվում էդասաժամիմեկԱնառարկելիկիրառական առանձնահատկություններիէ այն փաստը, որ կիրառական իմաստովմակբայները ցույց են տալիս բայերի և ածականների հատկանիշ։ Այդբառերիվերաբերյալամբողջական գիտելիքի հաղորդումը, մասնավորապես մակբայականբազմիմաստությունուսուցմանսովորողների պատկերավորանհրաժեշտությունըմտածողությանհարստացնանգործընթացում։ Մեր կողմից առաջարկվող մոտեցմամբ՝ մակբայականբազմիմաստ բառերի վերաբերյալ հաղորդվող տեսական և հատկապեսգործնական ուղղվածություն ունեցող աշխատանքները էապես կարողեն նպաստել քերականական նյութի գիտակցական յուրացմանը։ հանդեսշահեկանբառապաշարիձևավորմանբառաձևերիբերողևէՄակբայական բազմիմաստ բառերի իմաստային տեսակները ևնրանց ուսուցումը ճիշտ կազմակերպելու համար նպատակահարմար է,որ սովորողները նախապես վերհիշեն անցած նյութը՝ փաստելով, որընդհանրապես մակբայները լինում են տեղի, ժամանակի, ձևի, չափ ուքանակի և ընդհանրական։ Նրանց դասակարգումը կատարվում է ըստայդհարաբերություններիարտահայտման [1]։ քերականականբառերիզանազանՍովորողներին հիշեցնել ենք տալիս, որ, ըստ Ս. Աբրահամյանի,«Մակբայի ամենատարածված կիրառությունը գործողության հատկանիշցույց տալն է, հետևապես և բայի վրա դրվելը» [2]։ Ըստ Լ. Խաչատրյանի՝ «Մակբայը, որոշ վերապահումով, չհոլովվողու չթեքվող խոսքի մաս է, որն ունի ուրույն բառակազմություն,շարահյուսական մակարդակում կատարում է ստորոգյալի գործառույթ՝արտահայտելով գործողության կամ դրության հատկանիշ՝ հատկանիշիհատկանիշ» [3]։ Էդ. Աղայանը մակբայներ է անվանում այն բառերը, որոնք ցույց ենտալիս բայերի և ածականների հատկանիշը։ Այդ բառերի կիրառականառանձնահատկությունը, ըստ նրա, որպես որոշչի որոշիչ կամ որպեսպարագա հանդես գալն է [1]։ Բազմիմաստ ձևի մակբայների ուսուցմանն անդրադառնալիսկարևորում ենք այն հանգամանքը, որ բազմիմաստ մակբայներն իրենցբոլոր իմաստներով ցույց են տալիս գործողության կատարման ներքին(որակական) հատկանիշ.աստվածորեն – 1. աստվածաբար, 2. փխբ. արտակարգ՝ բացառիկկերպովդալկորեն – 1. դալուկությամբ, 2. փխբ. թույլ՝ աղոտ կերպովթատերականորեն – 1. թատրոնին բնորոշ կերպով, 2. փխբ. կեղծ՝շինծու կերպովտղայաբար – 1. տղային հատուկ կերպով, 2. փխբ. անփորձ կերպովժայռաբար – 1. ժայռի պես, 2. փխբ. աննկուն կերպով,անպարտելիորենհեթանոսաբար – 1. հեթանոսին բնորոշ կերպով, 2. փխբ.բարբարոսաբարԻնչպես տեսնում ենք, հիմնականում փոխաբերության շնորհիվ ենմակբայները բազմիմաստ։ Գործողության կատարման արտաքին-ձևային հատկանիշ է ցույցտալիս հուշիկ (1. կամաց-կամաց, ծանրաքայլ, 2. զգուշորեն, 3. մեղմ)մակբայը։ Բազմիմաստ ժամանակի մակբայներ. Ժամանակի մշտատևություն(1. հավերժաբար, 2. փխբ. երկարատև,է ցույց տալիս հավերժանընդհատ) բառը։ Ուսուցման արդյունավետությունից ելնելով՝ դասարանը բաժանումենք երկու համագործակցային խմբի։ Հիմք ունենալով մակբայներիտեսակների մասին սովորողների ստացած հիմնավոր գիտելիքները՝խմբերից մեկին տրվում է մակբայի վերաբերյալ Լ.Խաչատրյանիհետևյալ դատողությունը. «Մակբայը, որոշ վերապահումով, չհոլովվողու չթեքվող խոսքի մաս է, որն ունի ուրույն բառակազմություն,շարահյուսական մակարդակում կատարում է պարագայի գործառույթ՝արտահայտելով գործողության կամ դրության հատկանիշ՝ հատկանիշիհատկանիշ»[1]։ Երկրորդ խմբին՝ Էդ. Աղայանի դատողությունը,համաձայն որի՝ մակբայներ են դիտվում այն բառերը, որոնք ցույց ենտալիս բայերի և ածականների հատկանիշը։ Աշակերտական երկուխմբերն առանձին-առանձին քննարկում են երկուլեզվաբաններիդատողությունները։ Ապա խմբերը խառնվում և իրար են փոխանցումձևավորված դատողությունները։ Այնուհետև նոր խմբերից մեկնստանում է բազմիմաստ ձևի մակբայների, մյուսը՝ բազմիմաստընդհանրական մակբայների բառախումբ։ Երկու խմբերում էլ ընթանումէ քննարկում, որը նպաստում է նշված բառախմբերի բացահայտմանը ևյուրացմանը։ Մակբայների իմաստային խմբերից բազմիմաստություն ենցուցաբերում ձևի, ինչպես նաև ընդհանրական տեսակները։ Ընդհանրական մակբայների ուսուցման ընթացքում սովորողներինպետք է գիտակցել տալ, որ ընդհանրական մակբայները միևնույնկիրառությամբ տարբեր իմաստներ են արտահայտում կամ տարբերկիրառություններում տարբեր իմաստներ են դրսևորում, ինչըմակբայների ներբառութային բազմիմաստության արտահայտությունն է[4]։ Ձևի և չափի մակբայ. չարաչար – 1. խիստ չար՝ դաժան կերպով(ներքին – որակական հատկանիշ), 2. սաստիկ (չափի իմաստը՝հատկանիշի սաստկացումով)։ Ձևի և ժամանակի մակբայ. տարաժամ – 1. անժամանակ,վաղաժամ, 2. ուշացած, ուշ ժամանակ։ Ժամանակի և տեղի մակբայ. հետ – 1. դեպի ետ (առարկայի այսկամ այն կողմի՝ իբրև տեղի նկատմամբ մասնավորում), 2. հետո(տարորոշված ժամանակ)։ Ածականական բազմիմաստ բառերի շրջանակներում սովորողներնարդեն ձեռք են բերել գիտելիքներ ած./մկբ. տարարժեքության մասին։ Այս դեպքում նպատակահարմար է ուսուցանել մակբայականծագմամբ երկարժեք բառերն ածական // մակբայ տարարժեքությանշրջանակներում, ինչպես նաև մակբայ // կապ երկարժեք բառերը։ Ած.//մկբ. ուշ – 1. ուշացած, ուշանալով (մ.), 2. ուշ ժամանակ (մ.), 3.ուշ ժամանակվա (ա.)։ Մկբ.//կապ. հար – 1. շարունակ, անդադար (մ.), 2. կից, կողքին (կ.),3. նման (կ.)։ Գոյ.//մկբ.// կապ. վար – 1. ներքև, ցած (մ.), 2. ներքևի կողմը (գ.), 3.դեպի ներքև (մ./կ.)։ Միջբառութային իմաստային հարաբերությունների տեսանկյունիցբազմիմաստ մակբայները լինում են հիմնականում հոմանիշ և հականիշ։ Հոմանշային մակբայներ են՝Հավերժ (1. հավերժաբար, 2. փխբ. երկարատև, միշտ, անընդհատ) –հար (1. շարունակ, միշտ, անդադար (մ.), կից, կողքին (կ.)։ Չարաչար (1. դաժանորեն, 2. սաստիկ) – հեթանոսաբար (1.հեթանոսի պես, 2. փխբ. բարբարոսաբար)։ Կծու (1. կծու համ ունեցող (ա.), 2. փխբ. խայթող, վիրավորող (ա./մ.)– դառը (1. դառնահամ (ա.), 2. փխբ. անախորժ, տհաճ (ա./մ.), 3. ծանր(ա./մ), 4. տխուր (ա./մ.) ածական/մակբայ երկարժեքություն դրսևորողբառերը հոմանիշներ են՝ ըստ մակբայական իմաստների։ Այդպես նաև՝ մերկ, տկլոր – 1. առանց հագուստի, 2. փխբ.ընչազուրկ, 3. խեղճ։ Անհամ (1. համից զուրկ, 2. փխբ. անախորժ) – անալի (1. աղչպարունակող, 2. փխբ. անհամ, անախորժ, 3. փխբ. տաղտկալի) և այլն։ Բազմիմաստ մակբայների հականշության ուսուցման սկզբունքըհասկացական հակադրություն դրսևորելն է. տարարմատ հականիշներեն։ Հապճեպ (1. հապշտապ, 2. փխբ. շտապելուց ոչ լրիվ կատարված) –հուշիկ (1. կամաց-կամաց, 2. զգուշորեն, 3. մեղմ)։ Ուշ (1. ուշանալով (մ.), 2. ուշ ժամանակ(կ), 3. ուշ ժամանակվա (ա.)։ Բազմիմաստ բառը ևս նշված իմաստներով հականիշ է հապճեպ-ին։ Վերջինիս նկատմամբ հականիշություն է ցուցաբերում նաև համր (1.դանդաղ, 2. տարտամ) բառը։ Հուշիկ մակբայն իր երկրորդ իմաստով հականիշ է հեթանոսաբար(1. հեթանոսի պես, 2. փխբ. բարբարոսաբար) բառին՝ ըստ նշվածիմաստի, իսկ երրորդ իմաստով հականիշ է հորդ (1. վարար, 2.հորդառատմակբայականնշանակության։ (ած.//մկբ.)՝ըստկերպով)բառինԴալկորեն (1. դալուկ կերպով, 2. փխբ. աղոտ՝ թույլ կերպով) – թունդ(1. ալկոհոլը շատ, 2. մուգ, խիտ, 3. ուժգին, սաստկապես – ած./մկբ.)։ Դալկորեն բառը նշված իմաստով հականիշ է նաև ժայռաբարմակբային (1. ժայռի պես, 2. փխբ. աննկուն՝ անպարտելի կերպով)։ Որպեսզի սովորողները ձեռք բերեն գործնական կարողություններ,պահանջվում է այդ բառերը գործածել նախ՝ բառակապակցությունների,ապա՝ նախադասությունների մեջ։ Նրանք դիտարկում են դրանցիմաստները և մեկ անգամ ևս համոզվում, որ այդ բառերը բազմիմաստեն։ Դիտարկելով մակբայների իմաստային այսպիսի դրսևորումները՝սովորողները հանգում են այն եզրակացության, որ այդպիսիմակբայները բազմիմաստություն են դրսևորում ձևի և չափի, ձևի ևժամանակի, ժամանակի և տեղի ընդհանրական նշանակություններով։ Ամփոփման այս փուլում առաջարկվում է կատարել այնպիսի վարժություններ, որոնք ավելի գիտակցական են դարձնում ձեռք բերածգիտելիքները։ Վարժություն 1. Որոշե՛ք հատվածում գործածված բազմիմաստմակբայների տեսակներն ըստ իմաստի և մեկնաբանե՛ք։ Այստեղ օդն այնքան խեղդուկ էր, որ մարդիկ հազիվ կարողանումէին շունչ քաշել։ Շշնջյունները վայրկենաբար ընդհատվեցին։ Բժիշկըկամացուկ հաղորդեց նրան որդու ժամանման լուրը։ Նա տխրում էրմենակ, առանց զավակների։ Թվում էր, որ վաղուց, շատ վաղուց էբաժանվել նրանցից և կարծես անջատված էր նրանցից հավիտյան։ Մոսկվա վերադառնալու մասին նա առայժմ չէր մտածում։ (Ալ. Շիր.)։ Վարժություն 2. Գիշեր - ցերեկ, ընդմիշտ, շուտով, վաղօրոք, երբեքժամանակի մակբայները գործածե՛ք նախադասությունների մեջ։ Վարժություն 3. Տրված դարձվածքներում ընդգծե՛ք բազմիմաստտեղի մակբայները։ Բացատրե՛ք դարձվածքի նշանակությունը և դրանքգործածե՛ք նախադասությունների մեջ.Դռնեդուռ ընկնել, զենքը ցած դնել, վեր- վեր թռչել, Աստված հեռուտանի։ Վարժություն 4. Ներկայացրե՛ք ձևի և ժամանակի, ժամանակի ևնախադաբազմիմաստ մակբայներ։ Դրանքգործածե՛քտեղիսությունների մեջ և մեկնաբանե՛ք իմաստները։ Ըստհատկանշայինուսուցմանյուրահատկությունների, նրանց մեթոդաբանական և լեզվաբանականհիմունքների՝ կարելի է կատարել հետևյալ եզրահանգումները.մակբայներիբազմիմաստ1. Անհրաժեշտ է սովորողներին խորությամբ ներկայացնելհատկանշային խոսքի մասերը, հատկապես համեմատել ածականն ումակբայը և նրանց բազմիմաստությունը, ինչը կնպաստի աշակերտներիպատկերավորբառապաշարիհարստացմանը։ մտածողությանձևավորմանը,2. Մակբայական բազմիմաստ բառերի ուսուցման գործընթացումտեսական և գործնական նշանակություն հաղորդելով դասընթացին՝հարկ է սովորողների գիտակցական յուրացմանը հանգել։ Մակբայների իմաստային տեսակների վերաբերյալ ձեռք բերվածգիտելիքները կհանգեցնեն աշակերտների պատկերավոր խոսքայինհմտությունների ձևավորմանը։ մակբայներիԲազմիմաստգործընթացումաշակերտները ձեռք են բերում գիտելիքներ բառերի ձևաիմաստայինխմբերի վերաբերյալ, դրանց գործնականում կիրառելու, բազմիմաստ ևհամանուն բառերը տարբերակելու հմտություններ են հանդես բերում,ինչըկառուցելուօրինաչափությունների յուրացմանը։ գեղարվեստականնպաստումուսուցմանէխոսքուսուցմանԹեմայի ուսուցման շրջանակներում ուսուցանողի առաջադիրնպատակը պետք է լինի հայոց լեզվի, մասնավորապես բազմիմաստմակբայներիսովորողներիվերաբերմունքը և տարաբնույթ առաջադրանքների միջոցով ամրապնդելմակբայական բազմիմաստ բառերի մասին գիտելիքներ։ Սովորողներիմեջ ձևավորել գեղարվեստական բնագրերից օգտվելու, բնագրի շուրջաշխատանք կատարելու հմտություններ։

example1293

example1293

Բոլոր ժամանակներում էլ ընտանիքում տարբեր պատճառներով ծագել են կոնֆլիկտներ։ Հաճախակի կոնֆլիկտներն ազդում են ընտանիքի հոգեբանական մթնոլորտի վրա, քայքայում հարաբերությունները, ընտանիքի անդամների մեջ առաջացնում սթրես, լարվածություն, տհաճ հոգեվիճակներ։ Ընտանեկան կոնֆլիկտների արդյունքում առաջին հերթին տուժում են երեխաները, որոնք ունենում են անձնային զարգացման խեղաթյուրումներ և վարքի խանգարումներ։ Աշխատանքում նկարագրված են ընտանեկան կոնֆլիկտների տեսակները, դրանց առաջացման պատճառները և դրանց բացասական հետևանքները երեխայի անձի ձևավորման վրա։

Երեխայի անհատականության ձևավորումը տեղի է ունենում նախ և առաջ ընտանիքում, և ընտանեկան մթնոլորտը, փոխհարաբերություններն ու դաստիարակությունը որոշիչ ազդեցություն ունեն երեխայի ներդաշնակ զարգացման և հոգեկան առողջության վրա։ Ընտանիքում ձեւավորվում է երեխայի բնավորությունը, ինքնագիտակցությունը, ինքնագնահատականը, բարոյական գաղափարները, սոցիալական վերաբերմունքը, երեխան տիրապետում է վարքի կանոններին, տեղի է ունենում անձի սոցիալականացում։ Վերջին շրջանում ընտանեկան հարաբերությունները զգալի փոփոխությունների են ենթարկվել։ Ամուսիններից և երեխաներից բաղկացած շարժական ընտանիքների թիվն աճել է։ Փոխվել են ընտանիքում ամուսինների գործառույթները, նրանց արժեքային համակարգը, երեխաների նկատմամբ վերաբերմունքը, դաստիարակության մեթոդները։ Շատ հնարավոր է ուսումնասիրել ընտանեկան հարաբերությունների փոփոխությունները, ընտանեկան բախումների պատճառները, դրանց ազդեցությունը երեխայի անհատականության ներդաշնակ զարգացման վրա։ Գոյություն ունեն «հակամարտության» մի քանի սահմանումներ։ B. Մ. Ռեբուսը հակամարտությունը նկարագրում է որպես «միմյանց մտքում« անհամատեղելի հակումների բախում ՝ կապված բացասականորեն ուժեղ հուզական ապրումների հետ »[4, էջ 45]։ Ըստ AV Ըստ Սերգեյչուկի ՝ «Հակամարտությունը անհամատեղելի նպատակների, շահերի, վերաբերմունքի, կարծիքների, անհատների տեսակետների բախում է» [5, p. 212]։ Ի տարբերություն Ռեբուսի և Սերգեյչուկի, Ա.Մ. Ստոլյարենկոն հակամարտությունը բնութագրում է ոչ թե որպես բախում, այլ որպես հակասություն։ «Հակամարտությունը սուր, դժվար լուծելի հակամարտություն է երկու կամ ավելի մարդկանց (խմբերի) միջև, որը բնութագրվում է բախմամբ, հակառակ կողմերի կողմից ուժեղ միջոցների փոխադարձ օգտագործումը մյուս կողմին գրավելու համար» [6, էջ. 294]։ Վիճակագրության համաձայն, ընտանեկան բախումների հիմնական պատճառը հաղորդակցության մշակույթի բացակայությունն է, փոխվստահությունը, քաղաքավարությունը, ուշադրությունը, բարությունը, զգայունությունը։ Փաստորեն, կոնֆլիկտները կարող են առաջանալ հոգեբանական անհամատեղելիության, սեռական խնդիրների, միմյանց մտադրությունների սխալ ընկալման, վարքի սխալ մեկնաբանությունների, բարոյականության տարբեր մոտեցումների, պարտականության զգացողության բացակայության, պատասխանատվության և այլնի հետևանքով Ընտանիքն ամուր է, երբ լավ հարաբերություններ են հաստատվում զույգերի միջև, երբ ազատորեն քննարկվում են տարբեր թեմաներ, երբ ամուսիններն ունեն ընդհանուր հետաքրքրություններ, ունակ են կարեկցանքի, ճկուն են և ամենակարևորը, երբ ընտանիքի հիմքում սերն է։ Ընդգծելով ընտանիքի անեկան ընտանեկան հարաբերությունների դերը երեխայի անհատականության ներդաշնակ զարգացման մեջ, մենք պարզեցինք բախումների հաճախականությունը հարցաթերթիկի միջոցով, որում ընդգրկված էին 40 ամուսնացած զույգեր ընդլայնված շարժական ընտանիքներից։ Հարցաշարի արդյունքում մենք ստացանք հետևյալ պատկերը. Գծապատկեր 1 Ընդլայնված բջջային ընտանիքներում բախումների հաճախականություն Իրականում, ընդլայնված ընտանիքներում բախումներ առաջանում են ավելի հաճախ, քան շարժական ընտանիքներում։ Ընտանիքն ընդլայնվել է, որտեղ բացի ամուսիններից, բացի երեխաներից, կան նաև այլ հարազատներ։ [1] Ստորև բերված են ընտանեկան բախումների տեսակները, որոնք հայտնաբերվել են ուսումնասիրության արդյունքում և դրանց հիմնական պատճառները։ 1. Ամուսնական զույգի բախում և Տղամարդու և կնոջ միջև հարաբերությունների բախման պատճառ կարող են հանդիսանալ հոգեբանական անհամատեղելիությունը, զույգերից մեկի «ծանր» բնավորությունը, սեռական դժգոհությունը, դավաճանությունը, աշխարհայացքի անհամապատասխանությունը, արժեքային համակարգը, կնոջ առօրյա խնդիրները լուծելու անկարողությունը, ֆինանսական խնդիրները և այլն։ , Հակամարտությունը կարող է պայմանավորված լինել ընտանեկան հարաբերությունների ճգնաժամով։ Առաջին ճգնաժամը հայտնվում է ամուսնության առաջին տարում, հատկապես, երբ ընտանիքում երեխա է ծնվում, երկրորդը `ամուսնության 3-7-րդ տարում, երրորդը` 17-25-րդ տարում։ Ամուսնական կոնֆլիկտները հաճախ առաջանում են զույգերի ֆիզիկական և հոգեբանական անհամատեղելիության պատճառով։ Հոգեբանական համատեղելիությունը պայմանավորված է ամուսինների խառնվածքի տեսակով և բնավորության գծերով։ Որքան խառնվածքով նման են իրար նման զույգերը, այնքան ավելի են նյարդայնացնում ու հոգնում միմյանց։ Ներդաշնակ զույգը կարող է լինել, օրինակ, սանգվինիկ ամուսինը և մելանխոլիկը։ Ֆիզիկական համատեղելիությունը պայմանավորված է կնոջ և տղամարդու մարմնի կառուցվածքով, սեռական օրգանների առանձնահատկություններով, որոնք էական են սեռական կյանքում։ Ապացուցված է, որ սեռական դժգոհությունն ու ինտիմ կյանքում առկա խնդիրները սառնություն և անտարբերություն են առաջացնում կին-տղամարդ հարաբերությունների մեջ։ Ընտանիք կազմելիս պետք է հաշվի առնել, որ արական օրգանիզմի վերջնական կազմավորումը տեղի է ունենում 25, իսկ կանանց օրգանիզմի վերջնական ձեւավորումը ՝ 18-20 տարեկան հասակում։ Բացի այդ, տղամարդիկ ավելի երկար սեռական կողմնորոշում ունեն, քան կանայք։ Հետևաբար, կենսաբանական տեսանկյունից, ցանկալի է, որ ամուսնական զույգը ավելի մեծ լինի, որպեսզի սեռական կյանքում ներդաշնակություն ունենա [2, էջ 224] (տե՛ս Աղյուսակ 1)։ Աղջիկ կին-տղամարդ սեռական ներդաշնակության տարիքի աղյուսակ 1. Սեռը Կանայք-տղամարդ հարաբերություններ Տարիքը Տարիքը Ամուսնական կոնֆլիկտների ամենատարածված պատճառը տղամարդկանց համարվելն է որպես միայն ֆինանսական աղբյուր։ Այն միտքը, որ ընտանիքի անդամները ֆինանսական կախվածություն ունեն տղամարդուց, սկսում է ճնշում գործադրել նրա հոգեկանի վրա։ Արդյունքում թուլանում է նրա կապը կնոջ, ապա ՝ երեխաների հետ։ Կան նաև ընտանիքներ, որտեղ էկոնֆլիկտի մակարդակը բավականին բարձր է, ընտանիքի անդորրը խաթարված է, միջանձնային հարաբերություններում առկա է լարվածություն։ Դրանք են. O նևրոտիկ ընտանիքներ, որտեղ զույգը ունի բարձր անհանգստություն, քնի խանգարում, ագրեսիա, o ճգնաժամային ընտանիքներ, որտեղ ամուսինները թշնամաբար են տրամադրված միմյանց նկատմամբ, հաշվի չեն առնում միմյանց շահերը, հակված չեն փոխզիջումների, o խնդրահարույց ընտանիքներ, որտեղ կան խնդիրներ, կյանքի դժվար պայմաններ։ Արդյունքում, ընտանիքը հայտնվում է անորոշ իրավիճակում։ Անընդհատ վեճերն ու կոնֆլիկտները միանշանակ ազդում են ինչպես զույգի, այնպես էլ երեխայի հոգեկան առողջության վրա։ Theնողների կոնֆլիկտի արդյունքում երեխան կարող է իրեն մեղավոր զգալ ՝ համարելով, որ ինքն է այդ բախման պատճառը։ Որոշ դեպքերում երեխան կարող է վախ զգալ։ Սա հատկապես ճիշտ է, երբ երեխան տեսնում է ծնողների վիճաբանության կամ բռնության տեսարաններ։ Նման երեխաներն ապրում են մեղքի, վախի, մեկուսացման և տագնապի հետ միասին, նրանք կարող են ունենալ նյարդային, հոգեսոմատիկ կամ այլ հիվանդություններ։ Պետք է նշել, որ որոշ երեխաների համար կոնֆլիկտը դառնում է սովորական երեւույթ։ Հետագայում ՝ հասուն տարիքում, նրանք նույն անտարբերությունն են ցուցաբերում շրջապատող մարդկանց նկատմամբ, իրադարձություններ, դառնում են սառնասիրտ, կարեկցանքի ցածր մակարդակ։ Այս երեխաների ծնողները, տարված լինելով հարաբերությունների մասին տեղեկություններով, չեն նկատում, որ իրենց երեխան բնույթի բացասական գծեր է ձեռք բերում, անընդունելի գործողություններ է կատարում, հակասոցիալական վարք է ցուցաբերում։ 2. Հակամարտություն ծնող-երեխա հարաբերություններում։ Ընտանիքում ծնողը կարող է հակասություններ ունենալ տարբեր տարիքի երեխաների հետ։ Պատճառը երեխայի տարիքային-հոգեբանական առանձնահատկությունների անտեղյակությունն է, դաստիարակության վարպետության պակասը, երեխայի մտադրությունները չհասկանալը, նրան միշտ փոքր, անկարող մարդ համարելը։ Միտրալ փուլից հաջորդ անցումը ուղեկցվում է ճգնաժամով, որը միշտ չէ, որ սահուն է։ Theգնաժամը կարող է լարվածություն առաջացնել հարաբերություններում, հատկապես երեք տարեկանում և դեռահասության շրջանում։ Երեքամյա ճգնաժամի պատճառը երեխայի կարիքները «բավարարելու» միջեւ առկա հակասությունն է։ Այս շրջանում երեխաները դառնում են համառ, համառ, ամեն ինչ անում են պահանջի դեմ, բացասական վերաբերմունք են ցուցաբերում մեծահասակների նկատմամբ, չնայած պետք է նշել, որ երեխայի բացասականը բոլորի նկատմամբ չի դրսևորվում։ Այն խիստ ընտրողական է և ուղղված է հատուկ նրանց, ովքեր փորձում են ճնշել դրա ազատությունը։ Մեծահասակները պետք է իմանան, որ երեք տարվա ճգնաժամն անցողիկ է, ինչը ցույց է տալիս, որ երեխան պատրաստվում է անցնել կյանքի հաջորդ փուլ։ Նողների տեղեկացվածությունը, նրանց հանդուրժողականությունը թույլ են տալիս, որ ծնող-երեխա հարաբերություններում ջերմաստիճանը նվազի, բաց ստեղծի։ Մեծ թվով կոնֆլիկտներ առաջանում են պատանեկության շրջանում, ինչը պայմանավորված է դեռահասների հոգեբանական, ֆիզիկական և սեռական կյանքի փոփոխություններով։ Պատանեկությունն ինքնին համարվում է ճգնաժամային դարաշրջան, այս տարիքում ավելի կարևոր են ընտանեկան ջերմ հարաբերությունները, փոխվստահությունը, հարգանքը, փոխըմբռնումը։ Այս տարիքում «հայրերի ու որդիների» խնդիրը հաճախ է առաջանում։ Մի դեպքում, դեռահասը սկսում է համեմատել «իդեալական ծնողի» մասին իր գաղափարները իրական ծնողների հետ; նա տեսնում է, որ հսկայական տարբերություն կա «իդեալական» և «իրական» ծնողների միջև։ Մյուս դեպքում դեռահասը, որը սկսել է արագ ֆիզիկական զարգացման, սեռական հասունացման գործընթաց, սկսում է իրեն մեծ համարել և պահանջում, որ բոլորը իրեն վերաբերվեն որպես մեծահասակ։ Բոլոր պատանիները, առանց բացառության, ունեն այդ ձգտումը։ Pնողները, ովքեր շարունակում են փոքր երեխայի պես վերաբերվել դեռահասին, լուրջ խնդիրներ ունեն։ Extremeայրահեղ դեպքերում ծնողների և երեխաների լարված հարաբերությունները հանգեցնում են նյարդայնության, դեպրեսիայի և բռնության։ Սխալ դաստիարակության պատճառով բախումներ են առաջանում ծնողի և երեխայի փոխհարաբերություններում։ Parentնողը միշտ փորձում է իր երեխային դարձնել օրինակելի, կատարյալ ՝ կիրառելով խիստ պատիժներ, կոպիտ լինելով, ավելի քիչ քաջալերելով, երբեմն էլ դաժանությամբ ցուցաբերելով։ Անհարկի պատիժը, ծնողի կոպտությունը, երեխայի նկատմամբ դաժանությունը բերում են երկու ծայրահեղ դրսեւորումների։ Առաջին դեպքում երեխան մեծանում է չարորակ, ագրեսիվ, երկրորդ դեպքում ՝ անվստահ, բարդ։ Երիտասարդ տարիքում երեխայի ագրեսիան դրսեւորվում է նրանով, որ երեխան սկսում է հանել տիկնիկի աչքերը, դիտավորյալ կոտրել խաղալիքները, պոկել ծաղիկները, քարով հարվածել բակի կատուներին ու շներին։ Նախընտրում է խաղալ «ագրեսիվ» խաղալիքների ՝ զենքի, ատրճանակների, նետերի ու աղեղների հետ և այլն։ Դրանից հետո բացահայտվում են երեխայի ագրեսիվ հակումները շրջապատի մարդկանց նկատմամբ։ Երեխան ֆիզիկական ուժ է գործադրում թույլի նկատմամբ, փորձում է ճնշել նրանց, նվաստացնել նրանց, ցավ պատճառել։ Բազմաթիվ դիտարկումներ ցույց են տվել, որ ավտորիտար ոճի ծնողների երեխաները մեծանում են ընկճված, անվստահ, ինքնամփոփ, կաշկանդված, անձեռնմխելի։ Նրանք ինքնավստահ չեն, ունակ չեն ինքնորոշվելու, սեփական կյանքն ու աշխատանքը կազմակերպելու։ 3. Հակամարտություն երեխա-երեխա հարաբերությունների մեջ։ Երեխա-երեխա հարաբերություններում առկա է հակամարտության մի քանի պատճառ։ Առաջին պատճառը երեխայի նկատմամբ ուշադրության բացակայությունն է։ Որպես կանոն, ընտանիքում երկրորդ երեխայի ծնունդը ստիպում է, որ երեխան իրեն մերժված ու անտեսված զգա, ինչը կարող է ատելության վերածվել ինչպես ծնողի, այնպես էլ քրոջ կամ եղբոր նկատմամբ։ Երկրորդ երեխայի լույս աշխարհ գալուց հետո ծննդաբերողները պետք է ավելի ուշադիր լինեն առաջնեկի նկատմամբ, դրական վերաբերմունք զարգացնեն նորածնի նկատմամբ։ Երեխա-երեխա հարաբերությունների բնույթը կախված է միայն ծնողից։ Երեխա-երեխա փոխհարաբերություններում հակասության երկրորդ պատճառը ծնողների կողմից երեխաների խտրականությունն է։ «Հայ ընտանիքներում տղաների և աղջիկների ծնողների միջև բաժանելը« նորմալ է »։ Մայրերը սովորաբար սիրում են իրենց երեխաներին ՝ նրանց արտոնություններ տալով, մինչդեռ հայրերը նույն կերպ են վարվում իրենց դուստրերի հետ։ Երեխան վաղ տարիքից հասկանում է, զգում է ծնողական վերաբերմունքը և սկսում է հակակրանք զգալ իր եղբոր կամ քրոջ նկատմամբ։ Հակամարտություն ընտանիքի մյուս անդամների հետ։ Եթե ​​համեմատենք բջջային ընդլայնված ընտանիքները, կտեսնենք, որ մեծ ընտանիքներում կան բախումներ, որոնք պարզապես չեն կարող առաջանալ շարժական ընտանիքներում։ Հայ իրականության մեջ ընդունված ավանդույթ է, երբ տղան ամուսնանում է, ապրում է կնոջ հետ հայրական ընտանիքում, որտեղ բացի ծնողներից, ապրում են նրա եղբայրները, քույրերը և այլ հարազատներ։ Որքան մեծ է ընտանիքը, այնքան դժվար է պահպանել ընկերական մթնոլորտը։ Բազմաթիվ ընտանիքների ուսումնասիրությունները ցույց են տվել, որ ընդարձակ ընտանիքներում հիմնականում հակասություն է առաջանում հարսնացուի «սկեսուրների» միջեւ։ Հակասությունները կարող են առաջանալ կենցաղային պայմանների, ֆինանսական խնդիրների, կրթության մակարդակի տարբերության, մայրական խանդի, հարսնացուի ինքնահաստատման ցանկության, երեխայի դաստիարակության տարբեր մոտեցումների, բնավորության, խառնվածքի անհամապատասխանության և այլնի հետ։ Բախումներ են առաջանում նաև ընտանիքի մյուս անդամների միջև, երբ նյութական բարեկեցության և ժառանգության խնդիր է առաջանում։ Առաջին հայացքից թվում է, որ այս տեսակի կոնֆլիկտները չեն ազդում երեխայի մտավոր զարգացման վրա, բայց երբ երեխան տեսնում է, թե ինչպես են ծնողները վիճում, վիրավորում, վարկաբեկում միմյանց, նրա հոգեկան վիճակը փոխվում է։ Կոնֆլիկտային իրավիճակները երեխային դարձնում են սառնասիրտ, չշփվող, դաժան, անուշադիր, ագրեսիվ, կոպիտ կամ անվստահ, ինքնամփոփ, ընկճված ու անտարբեր։ Ամփոփելով կատարված աշխատանքը ՝ մենք եկանք այն եզրակացության, որ ընտանիքի անառողջ մթնոլորտը, ամուսինների հակասական հարաբերությունները միանշանակ բացասաբար են անդրադառնում երեխայի վրա։ Երեխան, որը միշտ լարված, սթրեսային վիճակում է, ունի «ծանր» բնույթ, ի վիճակի չէ հարաբերություններ հաստատել հասակակիցների, մեծահասակների հետ, ունի ոչ ադեկվատ, ցածր ինքնագնահատական։ Familyանկացած ընտանիքում վեճերն ու բախումները անխուսափելի են, ուստի յուրաքանչյուր չափահաս զույգ պետք է սթափ գիտակցի, որ իրենք պատասխանատվություն ունեն դաստիարակել և դաստիարակել առողջ երեխա։ Ահա թե ինչու ընտանիքը պետք է. 1. Նվազագույնի հասցնի հակամարտությունների քանակը և, եթե դրանք ծագեն, արագ լուծի դրանք։ ընտանիքում ստեղծել խաղաղ, հանգիստ մթնոլորտ երեխայի ֆիզիկական և մտավոր զարգացման համար. 3. Ստեղծել բարիդրացիական հարաբերություններ ինչպես երեխայի, այնպես էլ ընտանիքի բոլոր անդամների հետ `հիմնվելով սիրո և հարգանքի վրա։ Գրականություն 1. Սեդրակյան Ս.Ա. Ընտանեկան հոգեբանություն։ Այո՛ Ուրարտուի համալսարան, 2010,456 էջ։ 2. Ilyin EP Տղամարդկանց և կանանց դիֆերենցիալ հոգեֆիզիոլոգիա։ Peter, 3. Loban NA Հակամարտաբանություն։ UMC - Մինսկ։ Հրատարակված է MIU, 2008. 471 էջ։ 4. Rebus BM Դպրոցի կառավարման հոգեբանական հիմունքներ։ - Ստավրոպոլ։ SGPI 1990.5. Sergeyuk AV Սոցիոլոգիա կառավարման. - SPb Բիզնես մամուլ, 2002. 240 էջ .6. Stolyrenko AM Ընդհանուր և մասնագիտական ​​հոգեբանություն։ - Մ. ЮНИТИ-ДАНА, 2003. Տեղեկություններ հեղինակի մասին Վանանե Խաչիկի Միրզոյանի մասին - հոգատարություն։ գիտնականի թեկնածու, օգնական, VSPU, էլ. ։

example2267

example2267

Հոդվածում ներկայացված են ՀՀ-ում կոռուպցիայի մակարդակի վերաբերյալ որոշակի գնահատականներ՝ կատարելով համեմատական վերլուծություն ԱՊՀ և Կենտրոնական ու Արևելյան Եվրոպայի որոշ երկրների միջև։ Կատարված է ռեգռեսիոն վերլուծություն, որը հնարավորություն կտա բացահայտել կոռուպցիայի ազդեցությունը հանրային բարեկեցության մակարդակի վրա։

Գիտ. Headեկավար ՝ տեխնիկական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր Հ. Սարգսյան Կոռուպցիայի իրողությունն ուսումնասիրվում է և՛ հասարակական կյանքում, և՛ տնտեսական համակարգերում ՝ քաղաքական-իրավական-սոցիալ-տնտեսական տեսանկյունից։ Գիտական ​​հետազոտություններ են տարվում ՝ տարբեր տնտեսական ցուցանիշների վրա կոռուպցիայի բացասական ազդեցությունները ուսումնասիրելու համար։ Հատկապես կարևոր են ուսումնասիրությունները, որոնք վերաբերում են կառավարման արդյունավետության և հասարակության բարեկեցության մակարդակին, ինչպես նաև վերահսկող կետում գտնվող երկրի սոցիալ-տնտեսական քաղաքականության և հասարակական բարեկեցության մակարդակի բարձրացմանը։ Այս համատեքստում տնտեսական գրականության ամենահայտնի գործերից մեկը Նորֆոլկ 16-ի աշխատանքն է, կառավարությունը տեխնածին սահմանափակումների համակարգ է, որը մեծ ազդեցություն ունի տնտեսական գործակալների որոշումների վրա։ Հետևաբար, արդյունավետ կառավարումը, որն ավելի շատ նպաստում է աշխատանքի արդյունավետ բաշխմանը, արտադրական ներդրումների ներգրավմանը, սոցիալ-տնտեսական ռեկորդային տնտեսական աճին։ Մյուս կողմից, ըստ Հոլի Ջոնսի 17, եթե լավ կառավարումը նպաստում է տնտեսական աճին, ապա վատ կառավարումը նպաստում է սեփականության իրավունքի ցածր մակարդակներին, 16 Տե՛ս North DC, Institutions, Institutional Change, and Economic Performance, New York. Քեմբրիջի համալսարանի մամուլ, 1990։ 17 Տե՛ս Hall, Robert E., Jones CI, Ինչու են որոշ երկրներ արտադրում արդյունահանողով շատ ավելի շատ աշխատողներ, քան մյուսները, Quarterly Journal of Economics, 1999, 114 (1), էջ 83-116։ Այս հոդվածի նպատակի գերակայության ցածր մակարդակը, ոչ օպտիմալ հարկային համակարգը, կոռուպցիայի բարձր մակարդակը հանգեցնում են հասարակության բարեկեցության անխուսափելի անկման։ Բացի վերը նշված պնդումներից, կատարված բազմաթիվ փորձագիտական ​​գնահատականները ցույց են տալիս կառավարման արդյունավետությունից և տնտեսական աճից դրական կախվածության 18 վկայություն։ Նման ուսումնասիրությունները ներառում են, օրինակ, Alam, Kitenji-Bedan, Achemoglu, Johnson-Robinson, Achemoglu-Robinson, Barro, Naki-Kiefer, Kaufman և Cray, Kaufmann, Cray աստղ Mast։ Այնուամենայնիվ, մյուս կողմից, կոռուպցիոն գործընթացները բացասաբար են ազդում արդյունավետ կառավարման վրա, ինչը հանգեցնում է հասարակության բարեկեցության ցածր մակարդակի։ փորձում է ներկայացնել Հայաստանի Հանրապետությունում առկա կոռուպցիայի մակարդակը, ինչպես նաև դրա ազդեցությունը հասարակության բարեկեցության մակարդակի վրա։ Պետական ​​և հասարակական հաստատություններում, ինչպես նաև ամբողջ հանրապետությունում իրականացվող պետական ​​հետազոտությունները խորացված փորձագիտական ​​գնահատականներ են `հիմնված այդ հետազոտությունների վրա։ Գնահատումների այս տեսակներն ընդգրկում են, օրինակ, Կոռուպցիայի ընկալման ինդեքսը (CPI), որը տարեկան գնահատվում է Transparency International- ի, Կոռուպցիայի գլոբալ բարոմետրի և այլնի կողմից։ Ստորև բերված են Կենտրոնական ընտրական հանձնաժողովի 2013 թ. Արդյունքները, ինչպես նաև Հայաստանում ԿԸՀ 2010-2015 թվականների արդյունքները 18 Տե՛ս Rafayet Alam, Kitenge E., Bedane Economics Bulletin, 2017, Volume B., «Կառավարություն Արդյունավետություն և տնտեսական աճ », 37, թողարկում 1, էջ 222-227, Acemoglu D., Johnson S., Robinson JA, Համեմատական ​​զարգացման գաղութային ակունքները։ An empiricalinvestigation, American Economic Review, 2001, 91 (5), էջ 1369–1401, Acemoglu D., Institutions, 2010, 1 (2), Barro, RJ, տնտեսական աճի որոշիչները։ Միջպետական ​​կատարում։ Միջպետական ​​փորձարկումներ ՝ օգտագործելով այլընտրանքային ինստիտուցիոնալ միջոցներ, Economics andPolitics, 1995, 7 (3), էջ 207–227, Kaufmann D., & Kraay A., Growth առանց կառավարման, Economia, 2002, 3 (1), էջ 169 - 229, Kaufmann D., Kraay A., Mastruzzi M., Governancematters VII։ 1996–2007 թվականների կառավարման ցուցանիշները, Համաշխարհային բանկի քաղաքականության հետազոտական ​​փաստաթուղթ, 2008 թ. համեմատած Արևելյան Եվրոպայի և ԱՊՀ որոշ երկրների հետ։ Աղյուսակ 1 Կոռուպցիայի գլոբալ բարոմետր 19 2013 (համեմատած այլ երկրների միջին, աշխարհի միջին և ցուցակված երկրների հետ) r ի։ Ե. յ։ ե։ ւ։ թ։ ւ։ ց։ ա s։ ւ։ յ։ ւ։ թ։ ւ։ ա խ։ շ։ ի։ ի։ դ։ ե։ օ։ ա k։ ա n։ ա r։ ա դ։ ժ։ Խ։ յ։ ւ։ թ։ ւ։ ա k։ ի։ տ։ Ո։ ծ։ ա զ։ տ։ ա ժ։ զ։ ա n։ ա մ։ ե։ զ։ ի։ Բ։ ե։ ց։ ժ։ ի։ մ։ ա զ։ տ։ ա r։ յ։ յ։ ե։ ա n։ տ։ շ։ ա p։ ե։ ղ։ ա ռ։ ա ծ։ ի։ ա r։ ա ժ։ ա k։ ա տ։ ե։ Հ. յ։ գ։ ա k։ ա մ։ ա ժ։ ա k։ ա տ։ ա D։ ե։ Հ։ ա k։ ա n։ յ։ ե։ ւ։ թ։ ւ։ ե։ ա մ։ զ։ ա k։ ե։ ժ։ ւ։ ծ։ ա զ։ ի։ գ։ ա k։ ա մ։ ա ժ։ ա k։ ա թ։ ե։ ա n։ մ։ ի։ ժ։ ա k։ ա ժ։ ա p։ ա ժ։ ղ։ ռ։ ա Աշխարհի միջին ցուցակ listedուցակված երկրների ցուցակՀայաստան Ադրբեջան Վրաստան Մոլդովա Ռուսաստան Ուկրաինա azազախստանԷստոնիաԼատվիա Լիտվա ԼիտվաԹյուրքիա 19 Տես http։ //transparency.am/storage/GCB2013_Tables_am.pdf CountryTable1 - բաշխված է ըստ մակարդակի / բացակայության կազմման։ Կոռուպցիայի մակարդակի վերաբերյալ հասարակական կարծիքի գնահատումները ներկայացվում են յուրաքանչյուր ոլորտ / հաստատություն։ Յուրաքանչյուր հատվածում / հաստատությունում կոռուպցիայի մակարդակը գնահատվում է 1-5 մասշտաբով, 5 բալը ցույց է տալիս ոլորտի / ինստիտուտի կոռուպցիայի բարձր մակարդակը, իսկ 1 միավորը կոռուպցիայի համար միջին համաշխարհային միավորների ամենաբարձր ցուցանիշն է , Գնահատվում են կոռուպցիոն ոլորտները / հաստատությունները։ Աղյուսակ 2 Կոռուպցիայի ընկալման ինդեքս 20 (ԿԸՀ) Հայաստանի համար 2010-2015թթ. Ժամանակահատվածում ՝ համեմատած այլ երկրների, աշխարհի միջին և ցուցակված երկրների միջին 2014 թ. 2015 թ. -2015 թվականը ՝ համեմատած այլ երկրների հետ։ Յուրաքանչյուր երկրում կոռուպցիայի մակարդակը գնահատվում է 0-100 մասշտաբով, որտեղ 0-ը ցույց է տալիս կոռուպցիայի բացարձակ բարձր մակարդակ տվյալ 20-ում։ Տես http։ //transparency.am/hy/cpi2010 2011 2013-ի համեմատ ՝ 2013-ին, երկրում ստացված արդյունքները, իսկ 100 միավորը ՝ կոռուպցիայի ցածր մակարդակ, բացակայություն։ աշխարհի միջին միավորներով միջինը նշված երկրների միջին միավորներով։ Մոդելի նկարագրություն։ Հասարակության բարեկեցության մակարդակի կոռուպցիայի ազդեցությունը (Հաջորդ գծային ռեգրեսիայի մոդելը (վահանակի տվյալների հիման վրա) օգտագործվում է հոդվածում `հանրային բարեկեցության զարգացման համար)։ 1851) (նշ. 3036) (նշ. 3047) = (մուրհ. 1855) (նշ. 1867) (նշ. 1866) (նշ. 1871) (նշ. 1872) + (Սիդ 2010 թ.) (Նշ. 3038) (նշ. 1850) (մ.թ. 3038) (նշ. 3036) (նշ. 3047) + (նշ. 2013) (նշ. 3036) (նշ. 3047) (1), մոտավոր գնահատման միջոցով։ Գնահատման համար, մասնավորապես, օգտագործվել են 5 բացատրական փոփոխականներ ((cid)։ 1863 թ.) = 5 դեպք) ՝ (նշ. 1851) (նշ. 3036) (նշ. 3047) = (մուրհ. 1855) (նշ. 1867) (նշ. 1866) (նշ. 1871) (նշ. 1872) + (Սիդ 2010 թ.) (Նշ. 2869) (նշ. 1850) (մ.թ. 2869) (նշ. 3036) (նշ. 3047) + (նշ. 2010 թ.) (Նշ. 2870) (նշ. 1850) (մ.թ. 2870) (նշ. 3036) (նշ. 3047) + (նշ. 2010 թ.) (Նշ. 2871) (նշ. 1850) (մ.թ. 2871) (նշ. 3036) (նշ. 3047) + (նշ. 2010 թ.) (Նշ. 2872) (նշ. 1850) (մ.թ. 2872) (նշ. 3036) (նշ. 3047) + (նշ. 2010 թ.) (Նշ. 2873) (նշ. 1850) (մ.թ. 2873) (նշ. 3036) (նշ. 3047) + (նշ. 2013) (նշ. 3036) (նշ. 3047) (2), որտեղ (նշ. 1861 թ.) Երկրի համար (cid. 1872-ին ընկած ժամանակահատվածում), սոցիալ-տնտեսական իրավիճակը (վերջինս (cid. 1851) (նշ. 3036) (նշ. 3047) մարդու զարգացման ինդեքս-կուտակային ցուցանիշ է, որը բաղկացած է հետևյալ ցուցանիշներից. ՀՆԱ մեկ շնչի հաշվով `արտահայտված գնողունակության հավասարության, կյանքի միջին տևողության, միջին կրթության կրթության մեջ) (cid)։ 1850) (մ.թ. 2869) (նշ. 3036) (նշ. 3047) կոռուպցիայի ընկալման ինդեքսն է (cid. 1850) (մ.թ. 2870) (նշ. 3036) (նշ. 3047) հովանավորչության ինդեքսն է կառավարման որոշումներում (վերջինս (տե՛ս)։ 1850) (մ.թ. 2871) (նշ. 3036) (նշ. 3047) Համաշխարհային մրցունակության ինդեքսը էկումուլատիվ ինդեքս է (բաղկացած է տարբեր քաղաքական և իրավական ցուցանիշներից) (cid)։ 1850) (մ.թ. 2872) (նշ. 3036) (նշ. 3047) կառավարման ծախսերի անարդյունավետության ինդեքսն է (cid։ 1850) (մ.թ. 2873) (նշ. 3036) (նշ. 3047) քաղաքական կայունության ինդեքսն է (cid. 2013) (նշ. 3036) (նշ. 3047) գնահատման սխալ է։ Գնահատման համար անհրաժեշտ տվյալները ստացվել են չորս խոշոր միջազգային տվյալների շտեմարաններից (Համաշխարհային բանկ, Թրանսփարենսի Ինթերնեշնլ, ՄԱԿ ՓԳՀ, Համաշխարհային տնտեսական ֆորում)։ Գնահատման համար օգտագործվել են 129 երկրների 5 ժամանակահատվածների (2010-2014) ցուցիչները։ Գնահատման արդյունքներ Վերը նկարագրված մոդելի գնահատման արդյունքները ներկայացված են Աղյուսակ 3-ում։ միջազգային >> Կախված փոփոխական։ HUMAN_DEVELOPMENT_INDEX Մեթոդ։ Վահանակի նվազագույն քառակուսիների նմուշ (ճշգրտված)։ 2010 2014 Ներառված ժամանակահատվածները 5 Ներառված են խաչմերուկները։ 129 Ընդհանուր վահանակի (անհավասարակշիռ) դիտարկումներ։ 619 գնահատված մոդելի աղյուսակ 3 նշանների համապատասխանության արդյունքներ Ինչպես պարզ է դառնում աղյուսակ 3-ից, ստացված արդյունքները նշանակալի են, կայուն ընդունակ։ Մոդելում կախված փոփոխականները կախված փոփոխականությունը բացատրում են 80,2% -ով (ճշգրտված R- քառակուսի = 0,802)։ Գնահատված գործակիցների տնտեսական տեսության բոլոր փոփոխականները։ Մոդելի բացատրական փոփոխականը ՝ Կոռուպցիայի ընկալման ինդեքսը, դրական ազդեցություն ունի կախված փոփոխականի ՝ Մարդկային զարգացման ինդեքսի վրա (0,09)։ Սա նշանակում է, որ կոռուպցիայի ընկալման ինդեքսի միավորի աճը (կոռուպցիայի ցածր մակարդակ) կհանգեցնի մարդկային զարգացման (ավելի մեծ բարեկեցության գործակցի 0,09 աճ)։ Արդյունավետության տեսանկյունից անհրաժեշտ է ուժեղացնել հակակոռուպցիոն կառավարումը։ Հետևաբար, Ավետիսյան Գեորգիկի քաղաքականության հսկողության արդյունավետ մշակումը և իրականացումը, քանի որ կոռուպցիան էական բացասական ազդեցություն է թողնում հասարակության բարեկեցության մակարդակի վրա։ Կոռուպցիան և հանրային բարօրությունը Հիմնաբառեր - կոռուպցիա, կոռուպցիայի ընկալման ինդեքս , ։

example2413

example2413

Գյուղատնտեսական արտադրության բոլոր օբյեկտների՝ մշակաբույսերի, կենդանիների, հողի, ջրի արտադրողականությունը մեծապես կախված են կլիմայական և եղանակային պայմաններից։ Աշխատանքում քննարկվում են Տավուշի մարզում բնական արտակարգ երևույթների, մասնավորապես՝ երաշտների, խորշակների, ցրտահարությունների, քամիների, կարկտահարության վտանգավորության աստիճանը, գնահատվում է դրանց պատճառած վնասների չափը, նշվում դրանցից պաշտպանվելու կամ մեղմելու ուղիները։

ՏԱՎՈՒՇԻ ՄԱՐՈՒՄ ՎՏԱՆԳԱԲԱՆԱԿԱՆ ՎՏԱՆԳԱՎՈՐ ԵՐԵՎԱՆԵՐԻ ԵՎ ԳՆԱՀԱՏՄԱՆ ՎԵՐԼՈՒՈՒԹՅՈՒՆ Գյուղատնտեսությունը, որը գրեթե ամբողջությամբ իրականացվում է բաց երկնքի տակ, համարվում է մարդու գործունեության ամենակարևոր ոլորտներից մեկը։ Գյուղատնտեսական արտադրության բոլոր օբյեկտների ՝ բերքի, կենդանիների, հողի, ջրի արտադրողականությունը մեծապես կախված է կլիմայական պայմաններից։ Անբարենպաստ եղանակային պայմանների ուսումնասիրությունները հատկապես օգտակար են լեռնային շրջանների համար, քանի որ այստեղ գյուղատնտեսական միջավայրի փոփոխությունները շատ արագ են։ Աշխատանքի բնական պայմանների վտանգները գնահատվել են ոչ միայն ժամանակակից պայմաններում, այլև կլիմայի գլոբալ փոփոխության համատեքստում։ Աշխատանքի նպատակն է ուսումնասիրել Տավուշի մարզում բնական արտակարգ երեւույթների ՝ երաշտի, փոթորիկների, ցրտահարությունների, քամիների, կարկտահարությունների վտանգի աստիճանը ուսումնասիրելը, վերջիններիս պատճառած վնասները գնահատելը, դրանց պաշտպանության կամ մեղմացման ուղիները։ Տավուշի մարզը գտնվում է Հայաստանի Հանրապետության տարածքի հյուսիս-արևելքում։ Դա կոպիտ լեռնաշղթաների, սարահարթերի, գետերի խոր հովիտների, ձորերի և միջլեռնային գոգավորությունների բարդ համակարգ է։ Մարզի ռելիեֆային բարձունքները տատանվում են 380 մ-ից (Դեբեդի հովիտ) մինչև 3000 մ (Հալաբ լեռ, 3016 մ)։ Կլիմայական պայմանների ձևավորման գործում կարևոր դեր ունի մասնատված լեռնային ռելիեֆը։ Երաշտերը, պոռթկումները, քամիները, ցրտերը, կարկտահարությունները ՀՀ տարածքում, մասնավորապես ՝ Տավուշի մարզում, առավել հաճախ կրկնվող վտանգավոր երևույթներից են, որոնք նշանակալից ինտենսիվությամբ ՝ առաջացման ժամանակի, տոհմի և տարածման տեսանկյունից, տնտեսությանը զգալի վնաս։ Երաշտը բարդ օդերևութաբանական երեւույթ է, որը պայմանավորված է բարձր ջերմաստիճաններով (> 25-300), ցածր հարաբերական խոնավությամբ (≤30%), երկարատև զգալի տեղումներ։ Երաշտի ազդեցությունը բերքի բերքի վրա կախված է բազմաթիվ գործոններից, ներառյալ երաշտի երաշտը, ինտենսիվությունը, անձրևը, քամու արագությունը, բուսականության փուլը, երաշտի դիմադրությունը և օգտագործված գյուղտեխնիկայի մակարդակը։ Երաշտները ըստ իրենց ծագման դասակարգվում են երկու տեսակի `մթնոլորտային և հողային։ Հողի երաշտի դեպքում բույսերը տառապում են անձրևի երկարատև բացակայությունից, հողի արմատային շերտում օգտակար խոնավության բացակայությունից։ Մթնոլորտային երաշտի դեպքում հողը կարող է ունենալ օգտակար խոնավության պաշարներ, բայց բույսերը տառապում են օդի բարձր ջերմաստիճանից կամ համեմատաբար ցածր խոնավությունից։ Այս դեպքում բույսի վերգետնյա օրգանների ջրի պահանջարկը էապես գերազանցում է արմատային համակարգից ջրի ընդունումը։ Մթնոլորտային երաշտներին սովորաբար նախորդում են մթնոլորտային երաշտները, որոնց հաջորդում են անդառնալի ազդեցությունները։ Տավուշի մարզում տարվա բոլոր եղանակներին նկատվում են երաշտի երևույթներ։ Աշնանային, ձմեռային և գարնանային երաշտները սովորաբար լինում են ցածր (20-250) ջերմաստիճանի, բայց երկարատև անձրևի պայմաններում։ Ամառային երաշտների ընթացքում օդի ջերմաստիճանը օրվա ընթացքում բարձրանում է 25-300-ից բարձր։ Երաշտները հատկապես ուժեղ են, երբ բուսականության ընթացքում տեղումների քանակը նորմայի 4050% -ն է, չոր տասնամյակների քանակը հասնում է 4-5-5-5-ի, իսկ օդի միջին ջերմաստիճանը գերազանցում է 2-8-3-80-ի նորմալը։ Սաստիկ երաշտը համարվում է 62-70%, 28-32 չոր տասնամյակներ և 1․1-2․20 միջին ջերմաստիճանը նորմայից բարձր [1]։ Տավուշի մարզն առանձնանում է երաշտի օրերի նվազագույն քանակով (Բագրատաշեն, Բերդ), որտեղ տեղումները համեմատաբար բարձր են, իսկ ցերեկային տաքացումը ՝ բարձր (Նկար 1 և Աղյուսակ 1)։ Գծապատկեր 1. Մթնոլորտային տեղումները Տավուշի մարզում Բաց։ Բարձրություն, օդի ջերմաստիճանի հաշվիչ Աղյուսակ 1. Օրերի քանակը Տավուշի մարզում 25, 30, 350 ջերմաստիճանով Նկար 1-ը ցույց է տալիս, որ Տավուշի մարզում առավելագույն տեղումները (ավելի քան 800 մմ) ընկնում են Գուգարաց լեռների վերին գոտում և ամենացածր տեղումները։ (մինչև 600 մմ) գետերի ստորին հոսանքներում։ հոսանքներում ՝ 400-600 բարձրություններում։ Աղյուսակ 1-ը ցույց է տալիս բարձր ջերմաստիճան ունեցող օրերի քանակը (25-350), ինչը կախված է վայրի բարձրությունից։ Եթե ​​400 մ-ով 250-ից բարձր օրերի քանակը 118 է, ապա 1600 մ բարձրության վրա `37, իսկ 300-ից բարձր բարձրության վրա` համեմատաբար 52 և 2 օր։ Հետաքրքիր է համեմատել այս տվյալները Հայաստանի այլ (ներքին) մարզերի հետ։ Այսպիսով, 250 մ-ից 600 մ բարձրությամբ ջերմաստիճանի օրերի քանակը հասնում է 98-ի, ապա ներքին շրջաններում `145 օր և այլն։ Տավուշի մարզում երաշտներով տասը օրվա թիվը բերված է Նկար 2-ում։ Ինչպես երեւում է նկարից, 20-40 օրյա երաշտներ են նկատվում հիմնականում մարզի ցածրադիր շրջաններում `400-800 մ բարձրություններում։ Այնուամենայնիվ, հարկ է նշել, որ համեմատաբար խոնավ կլիմայական պայմաններում երաշտի ուժգնությունը բավականին փոքր է `համեմատած Հայաստանի ներքին շրջանների հետ։ 2000 թվականին Տավուշի մարզում նկատված երաշտը և ջրի սակավությունը մեծ վնաս հասցրեցին գյուղատնտեսությանը։ Գծապատկեր 2. Երաշտի օրերի քանակը Տավուշի մարզում։ Խորշակը չոր, տաք քամի է, որը արագորեն խախտում է ջրի հաշվեկշիռը։ Հետևյալ օդա-դիցաբանական տարրերի համակցված ազդեցությունը համարվում է կորի չափանիշ. Հարաբերական խոնավությունը ≤30%, օդի ջերմաստիճանը ≥250 և քամու արագությունը ≥5 մ / վ [2]։ Սովորաբար փորվածքների ներթափանցման ժամանակ մշակաբույսերը գտնվում են արագ զարգացման փուլում, որի պատճառով բերքի զգալի աճ կա, իսկ որոշ դեպքերում ՝ բույսերի ոչնչացում։ Քանի որ մշակման շրջանը տևում է մի քանի օր (մինչև 5-6), բերքի կորուստը զգալիորեն կախված է գյուղատնտեսական մշակաբույսերից և ագրոտեխնիկական միջոցառումների մակարդակից։ Շինգլերի ազդեցությունը բույսերի վրա սրվում է հողի խոնավության պակասի պատճառով, երբ ճեղք է տեղի ունենում «ջրի մուտքի» միջով, որը գոլորշիանում է շնչառության միջոցով։ Weekրամատակարարման դաշտերը աշխատանքային օրերին գրեթե չեն ազդում, դրանք հասցվում են նվազագույնի։ Քամիների ուժգնությունը որոշվում է քամու արագության և օդի հագեցվածության դեֆիցիտի համադրությամբ (1300-ին) (տրված է Աղյուսակ 2-ում)։ Դեֆիցիտի գոհացուցիչ արժեքները 1300 ժամվա ընթացքում ԼարվածությունԹեթև կշիռ Անզգայուն Քամու շատ ուժեղ արագության դեպքում ≥ 8 մ / վ <8 մ / վ Աղյուսակ 2. Քամու արագության որոշում քամու արագության և օդի հագեցվածության դեֆիցիտի ինդեքսների համակցությամբ Տավուշի մարզում փոթորկի պայմանները դիտվում են 25-45 օրվա ընթացքում։ Այստեղ հիմնականում նկատվում են թույլ ակոսներ [5]։ Ինտենսիվ և շատ ինտենսիվ լեռնաշղթաները գրեթե չեն նկատվում (Նկար 3)։ Նկար 3. Տավուշի մարզում լեռնաշղթաներով օրերի քանակը Ամենավտանգավոր, ինտենսիվ լեռնաշղթաները դիտվում են հուլիս-օգոստոս ամիսներին։ Ուսումնասիրությունները ցույց են տվել, որ եթե հողի մեջ կա բավարար քանակությամբ խոնավություն (20 մմ 0-20 սմ շերտում, 50 մմ-ից ավելի 0-50 սմ շերտում և մոտ 100 մմ 0-100 սմ շերտում), ապա հացահատիկային մշակաբույսեր, պտուղները և խաղողը կարող են դիմակայել թույլ ցրտահարություններին մինչև 5 օր առանց վնասների, միջին ուժգնության դեպքում `3-4, ինտենսիվության դեպքում` 2-3 օր [4]։ Համաշխարհային կլիմայի փոփոխության համատեքստում երաշտների բացասական ազդեցությունը բերքի բերքի վրա կուժեղանա։ Պետք է ձեռնարկվեն մի շարք միջոցառումներ `այդ ազդեցությունները մեղմելու, բերքի հարմարվողականությունը բարձրացնելու և նոր տեխնոլոգիաներ ապահովելու համար։ Դրանց շարքում պետք է հատուկ տեղ հատկացվի երաշտադիմացկուն մշակաբույսերի սորտերի շրջանառությանը, հատկապես այն շրջաններում, որտեղ գյուղատնտեսությունն իրականացվում է չոր պայմաններում։ Անհրաժեշտ է ընտրել այնպիսի սորտեր, որոնք ավելի գենետիկորեն դիմացկուն են օդային երաշտին և կարող են նորմալ բերք ապահովել երաշտի պայմաններում։ Հնարավոր է բերքի պատշաճ պարարտացում։ Կարկտահարությունը Հայաստանի, մասնավորապես Տավուշի մարզի, օդերեւութաբանական ամենավտանգավոր երեւույթներից է, որը մեծ վնաս է հասցնում տնտեսությանը։ ՀՀ տարածքում տեղական բարձրության բարձրացմանը զուգընթաց կարկուտի օրերն ավելանում են 1 օր / 200 մ գրադիենտով։ Կարկտահարությունների մեծ մասը դիտվում է օրվա ընթացքում `13-2000-ին, իսկ օրվա առավելագույն դեպքերը` 1700-ին։ Ուսումնասիրելով 2006-16թթ. Տավուշի մարզի տարածքում դիտված կարկուտի դեպքերի թիվը, եկել ենք այն եզրակացության, որ գրանցված դեպքերի 50% -ը դիտարկվել է Դիլիջանում, իսկ կարկուտի տրամագիծը 6-25 մմ էր։ Այս ժամանակահատվածում Իջանում կարկուտի օրերի թիվը 10 էր, իսկ Բագրատաշենում `1 օր։ Տավուշի մարզում կարկուտի օրերի քանակը բերված է Նկար 4-ում։ Հասկանալի է, որ կարկուտով օրերի քանակը, կախված բարձրությունից, 1-2 օրից ավելանում է 10-ի, ավելի շատ օրերի։ Գծապատկեր 4. Կարկտահարության օրերի քանակը Տավուշի մարզում Քամու միջին ամսական և տարեկան արագության արժեքները մարզում բարձրանում են բարձրության վրա։ Մարզի բարձր լեռնային շրջաններում քամու առավելագույն արագությունը (≥20 մ / վ) դիտվում է ձմռանը, իսկ ցածրադիր նախալեռներում `լեռնահովտի շրջանառության պատճառով, ամռանը, իսկ նվազագույնը` ձմռանը։ Մարզում ուշ գարնանային և վաղ աշնանային ցրտերը հիմնականում պայմանավորված են արևմուտքից և հյուսիս-արևմուտքից սառը օդի ներխուժումներով։ Ընկղմումների հատակի ցրտահարության շրջանը 2-26 օրով ավելի է, քան 100 ° C- ից բարձր ջերմաստիճանում ընկած ժամանակահատվածում։ Բուսականության շրջանի երաշտի տարիներին Տավուշիմարզում ամենամեծ տարածքները տուժել են 1935, 1941, 1961, 1964, 1985, 2017 թվականներին։ Վերլուծելով 1955-2016թթ. Տավուշի մարզի օդերևութաբանական կայանների կողմից գրանցված առավելագույն և նվազագույն ջերմաստիճանների ընթացքում պարզվում է, որ նկատվել է նվազագույն և առավելագույն ջերմաստիճանների աճ ՝ համապատասխանաբար կազմելով 1․5-2․10 և 1–0–2․00։ , Նույն ժամանակահատվածում բուսականության շրջանում մթնոլորտային տեղումները նվազել են և ամբողջ տարվա ընթացքում։ Ուսումնասիրությունները ցույց են տվել, որ կլիմայի գլոբալ փոփոխության համատեքստում առկա է վտանգավոր օդերևութաբանական երևույթների ակտիվացում, կրկնության մեծ հաճախականություն և տարածական մեծ ծածկույթ։ Ամփոփելով ուսումնասիրության արդյունքները ՝ մենք եկել ենք հետևյալ եզրակացությունների. • Տավուշի մարզն առանձնանում է երաշտի օրերի նվազագույն քանակով։ Lowածրադիր գոտում (400-600 մ) 250 ջերմաստիճանով օրերի քանակը նվազում է 10 օր / 100 մ, 600-1000 մ-ում `7 օր / 100 մ, իսկ 1400-1600 մ` 5-6 օր / 100 մ • Մարզում իրավիճակները դիտվում են 25-45 օրվա ընթացքում։ Հիմնականում նկատվում են թույլ լեռնաշղթաներ, որոնց ամենամեծ հավանականությունը (90-98%) նկատվում է միայն 400-800 մ բարձրությունների վրա։ Տեղումները կտրուկ նվազում են 800 մ-ով ՝ հասնելով 7 օրվա։ • Կարկտահարությունների մեծ մասը դիտվում է օրվա ընթացքում `1300-2000-ին, իսկ օրվա առավելագույն դեպքերը` 1700-ին։ 2006-16թթ. Տավուշի մարզում կարկուտի օրերը մեծ թիվ են կազմում Դիլիջանում `կարկուտի դեպքերի 50% -ը։ • Քամու արագության ամսական և տարեկան արժեքները բարձրանում են։ Առավելագույն արժեքները (≥20 մ / վ) դիտվում են ձմռանը, ցածրադիր և նախալեռնային գոտիներում `ամռանը լեռնահովտի շրջանառության պատճառով, իսկ նվազագույնը` ձմռանը։ • Ուշ գարնանային և աշնանային վաղ ցրտահարությունները ՝ արևմտյան և հյուսիս-արևմտյան սառը օդի ներխուժման պատճառով։ Ընկղմումների հատակի ցրտահարության շրջանը 2-26 օրով ավելի է, քան 100-ից բարձր ջերմաստիճան ունեցող ջերմաստիճանի ժամանակահատվածը։ Այսինքն ՝ մարզի ստորին շրջաններն ավելի վտանգավոր են։ • Հաշվարկները ցույց են տալիս, որ 1955-2016թթ. «Նվազագույն» և «առավելագույն» ջերմաստիճաններն աճել են տարվա ընթացքում, համապատասխանաբար 1-5-2․10 1․0–2․00։ Նույն ժամանակահատվածում բուսականության շրջանում մթնոլորտային տեղումների քանակը մեկ տարի ևս նվազել է։ Այս միտումը շարունակվում է կլիմայի գլոբալ փոփոխության համատեքստում։ Դա կհանգեցնի վտանգավոր օդերեւութաբանական երեւույթների ակտիվացմանը։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ [1] Գյուլխասյան Մ.Ս., Կլիմայի փոփոխության պայմաններում դաշտային մշակաբույսերի հարմարվողականության միջոցառումների տեխնոլոգիական կարիքների գնահատում։ Կլիմայի փոփոխության հիմնախնդիրները, Երեւան, 2003, էջ 145-53։ [2] Թորոսյան Ա.Ս., Մելքոնյան Հ.Ա., Կլիմայի փոփոխության ազդեցությունը ՀՀ տարածքում առավել վտանգավոր կամ բնական հիդրոհիդրոլոգիական տեսակների փոփոխության վրա։ Կլիմայի փոփոխության հիմնախնդիրները, Երեւան, 1999, էջ 59-63։ [3] Khoyetsyan AV, Mkrtchyan RS, Անապատացման պատճառները և հետևանքները տարածական-ժամանակային գնահատման սկզբունքները Հայաստանի Հանրապետությունում, Երևան 2006, էջ 38-46։ [4] Խաչատրյան Լ.Հ., Կլիմայի փոփոխության արդյունքում հողի խոնավության ռեսուրսների կանխատեսվող փոփոխություններ ՝ որպես գյուղատնտեսական խոցելիության ցուցանիշ։ Կլիմայի փոփոխության հիմնախնդիրները, Երեւան, 1999, էջ 183-7։ [5] Հայաստանի ազգային ատլաս, հատոր Ա, Երեւան, 2007, էջ 51-7։ [6] ndանդիլյան Պ.Գ., Գյուլխասյան Բ.Ս., կլիմայի գլոբալ փոփոխության պայմաններում ՀՀ դաշտային մշակաբույսերի հարմարվողականության պարզաբանում և խոցելիության նվազեցման ռազմավարության հիմնական ուղղությունները։ Կլիմայի փոփոխության հիմնախնդիրները, Երեւան, 1999, էջ 168-73։ Սասուն Հակոբյան ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ ՎՏԱՆԳԱՎՈՐ ՎՏԱՆԳԱՎՈՐ ՖԵՆՈՄԵՆԱՅԻ ԳՆԱՀԱՏՄԱՆ ՏԱՎՈՒՇԻ ՈՒՍՈՒՈՒՄ ։

example87

example87

Հոդվածը նվիրված է մանկավարժական խնդիրների բացահայտմանը, վերլուծությանն ու դրանց լուծման ուղիների պարզաբանմանը։ Մանկավարժական խնդիրը ստեղծված մանկավարժական իրավիճակի իմաստավորումն է՝ ուղղված դրա շտկմանն ու վերափոխմանը՝ ելնելով մանկավարժական գործընթացի նպատակից։ Մանկավարժական իրավիճակներն ստեղծվում են ինչպես ուսուցչի, այնպես էլ աշակերտների կողմից տարերայնորեն և նպատակադրված։

Մանկավարժական գործընթացն ուղղված է ապագա սերնդի կրթությանու դաստիարակության խնդիրների լուծմանը, աշակերտների ընդունակությունների և անձնային որակների բացահայտմանն ու ձևավորմանը։ Այն ունիդինամիկ բնույթ և փոփոխական է։ Մանկավարժական ողջ գործընթացը կազմված է մանկավարժական գործունեության ընթացքում հանդիպող մանկավարժական այս կամ այն իրավիճակներից, որոնք լուծման, շտկման, կարգավորմանկարիք ունեն։ Մանկավարժական գործընթացում հանդիպող շատ իրավիճակներ վերածվում են մանկավարժական խնդիրների` մանկավարժներին, աշակերտներին ու նրանց ծնողներին դրդելով իրավիճակների վերլուծությանը,առաջարկվող լուծումների տարբերակների գնահատմանը, լավագույն տարբերակի ընտրությանը և իրականացման պլանի մշակմանը։ Շատ կարևոր է, որդասավանդող ուսուցիչները ուշադրություն դարձնեն ցանկացած մանկավարժական իրավիճակի, ճիշտ մոտեցում ցուցաբերեն և խնդրահարույց իրավիճակին համապատասխան լուծում տան՝ ելնելով մանկավարժական գործընթացի նպատակից, մանկավարժական իրավիճակի բնույթից, աշակերտներիտարիքային առանձնահատկություններից և այլն։ Մանկավարժական գործընթացում հանդիպող ցանկացած մանկավարժական խնդիր դրոշմ է դնում և մեծազդեցություն է ունենում սովորողների հետագա զարգացման վրա, հատկապեսայդ ազդեցությունը շատ ուժգին և ակնհայտ է տարրական դպրոցում։ Մանկավարժական իրավիճակների զգալի մասը խնդրահարույց է։ Մանկավարժական խնդրի առաջ ենք կանգնում այն ժամանակ, երբ խնդրահարույցմանկավարժական իրավիճակը կարող է ունենալ լուծման մի քանի եղանակներև անհրաժեշտ է գտնել այն եղանակը, որը տվյալ պարագայում կհանգեցնիխնդրի արդյունավետ լուծմանը։ Մանկավարժական խնդիրների կարևորությանը և դրանց կրթական ուդաստիարակչական նշանակության հիմնախնդրին են անդրադարձել այնպիսիմանկավարժներ, ինչպիսիք են՝ Մ.Ա.Դանիլովը, Լ.Լ.Դոդոնը, Վ.Ի.Զագվյազինսկին, Վ.Ա.Սլաստյոնինը, Ի.Ֆ.Իսաևը և այլք։ Մանկարժական խնդիրը, ըստ հայտնի մանկավարժներ Վ.Ա.Սլաստյոնինի, Ի. Ֆ. Իսաևի, իմաստավորված մանկավարժական իրավիճակն է, որինպատակն է իրականության իմացությունն ու վերափոխումը [7, էջ 504-505]։ Այսպես, մանկավարժական խնդիր ասելով՝ շատ հաճախ հասկանումենք ուսուցչի կամ աշակերտների կողմից ստեղծված մանկավարժական այնիրավիճակը, որը վերլուծության, շտկման, կարգավորման անհրաժեշտությունէ զգում։ Տարբեր գիտությունների համակարգում դիտարկվում և ուսումնասիրվում են տարբեր խնդիրներ։ Խնդիր ասելով շատ դեպքերում հասկանում ենք.• առաջադրանք կամ հանձնարարություն,• լուծում պահանջող հարց,• նախանշված նպատակ, որն անհրաժեշտ է իրագործել և այլն։ Բնական գիտությունների պարագայում, անկախ հանգամանքներից,խնդրի պատասխանը միշտ նույնն է, եթե խնդիրը ճիշտ է լուծված։ Մանկավարժական խնդիրների դեպքում լուծումը կարող է փոխվել։ Խնդրի լուծման ընթացքը կարող է փոփոխվել՝ կախված տարբեր հանգամանքներից` կարևոր է, թեայն երբ, ում հետ, ինչ պատճառներով է տեղի ունեցել և այլն։ Դեռևս անցյալ դարի 60-ական թվականներին ռուս մանկավարժ Լ.Լ.Դոդոնը, կարևորելով մանկավարժական խնդիրների դերն ու նշանակությունը,գտնում էր, որ մանկավարժական խնդրի լուծման ժամանակ անհրաժեշտ էգնահատական տալ կոնկրետ փաստին, բացահայտել մանկավարժի կամ աշակերտների վարքի դրդապատճառները, մատնանշել մանկավարժական բարդիրավիճակից ելքի ուղիները և գտնել կոնկրետ խնդրի հետ առնչող լուծմանառավել ճիշտ տարբերակը [5, էջ 9]։ Մանկավարժական խնդրի լուծման ընթացքի ու արդյունավետությանվրա մեծապես ազդում է այն, թե ով է այդ խնդրին լուծում տալիս։ Մանկավարժական գործընթացի կազմակերպումը, արդյունավետությունը, ինչպես նաևմանկավարժական խնդրի ճիշտ լուծումը մեծապես կախված է մանկավարժից`նրա մասնագիտական ու անձնային որակներից, ուսուցչի մանկավարժականվարպետությունից։ Վարպետ ուսուցիչը կարողանում է միշտ ելք գտնել մանկավարժական բոլոր դժվար իրավիճակներից, պատասխանել աշակերտների բոլորանսպասելի հարցերին։ Մանկավարժական վարպետություն ունեցող ուսուցիչըխորապես գիտակցում է, թե ինչ անել և ինչպես անել, որպեսզի իրականանահետապնդվող նպատակը և ապահովվի բարձր արդյունք։ Ուսուցչի վարպետության մեջ շատ կարևոր է մանկավարժական հաղորդակցումը, որը կարելի է համարել ուսուցչի մասնագիտական ներգործությունն աշակերտների վրա` անկաշկանդ և վստահելի հարաբերություններ ստեղծելու համար։ Մանկավարժական խնդիրների լուծման արդյունավետությունը կարելի էապահովել և բարձր արդյունքների հասնել՝ հենվելով հետևյալ ելակետայինդրույթների վրա. • բնահարմարություն` երեխաների բնական զարգացման օրինաչափությունների հաշվառում, նրանց հոգևոր և ֆիզիկական առողջության պահպանումու ամրապնդում,• մշակութահարմարություն` երեխաների ուսուցումը, դաստիարակություննու զարգացումը իրականացնել՝ ելնելով մշակութային արժեքներից,• անհատական-ստեղծագործական մոտեցում` ամեն մի երեխայի հետաքրքրությունների ու պահանջմունքների բավարարումը տարբեր բնույթիստեղծագործական գործունեության մեջ,• կենսագործունեություն` երեխաների ներգրավումը իրենց կոլեկտիվի, իրական կյանքում հանդիպող դժվարությունների լուծմանը,• համագործակցություն` երեխաների և մեծերի նպատակների միավորում,գործողությունների համաձայնեցվածություն, փոխաջակցություն ու փոխօգնություն[4, էջ 102]։ Մանկավարժական խնդիրների առկայության դեպքում չի կարելի անմիջապես անցնել խնդրի լուծմանը. այն երկարատև և մի քանի փուլերից բաղկացած գործընթաց է։ Առաջին հերթին անհրաժեշտ է վերլուծել բոլոր տվյալները։ Մանկավարժական խնդրի լուծման առաջնային և կարևոր քայլը իրավիճակի վերլուծությունն ու խնդրի գիտակցումն է, թե որն է իրավիճակի առաջացման պատճառը, երբ ու ինչ պայմաններում է այն տեղի ունեցել, ինչպիսիբնութագիր ու փոխհարաբերություններ ունեն իրավիճակի հետ առնչությունունեցող սովորողներն ու մանկավարժները, և այս ամենը ինչպիսի խնդրի առաջէ կանգնեցնում։ Այս քայլը անտեսելու դեպքում անհնար է լիովին ուսումնասիրել ստեղծված խնդրահարույց իրավիճակը և հարցին ճիշտ լուծում տալ։ Մանկավարժական խնդրի լուծման հաջորդ փուլը լուծման եղանակի ընտրությունն է, երբ մանկավարժը իր գիտելիքների պաշարից ու իր մանկավարժականփորձից ընտրում է տվյալ խնդրին համապատասխան լուծման եղանակը`ընդունված որոշումը վերլուծելով ու գնահատելով։ Խնդրի լուծման եղանակիընտրության համար մանկավարժը կարող է նախ զրուցել տվյալ աշակերտի,անհրաժեշտության դեպքում նրա ծնողների հետ, խորհրդակցել տվյալ երեխայիհետ աշխատող կամ էլ ավելի մեծ փորձ ունեցող այլ մանկավարժների հետ։ Իսկմանկավարժական խնդրի լուծման եզրափակիչ փուլը համապատասխան լուծման իրականացումն ու արդյունքների վերլուծությունն է [7, էջ 509-511]։ Այսպես, մանկավարժական խնդիրների լուծումն իրականացվում էհետևյալ փուլերով.• մանկավարժական իրավիճակի վերլուծություն,• խնդրի գիտակցում, • խնդրի լուծման եղանակի ընտրություն,• խնդրի լուծման իրականացում,• արդյունքների վերլուծություն։ Մանկավարժական դժվար իրավիճակների շտկման ու կարգավորման,մանկավարժական խնդիրների լուծման բարդ գործընթացի սկիզբը դրվում էտարրական դպրոցում, քանի որ այն համարվում է երեխաների ուսումնականգործունեության սկիզբը։ Տարիքային յուրաքանչյուր փուլի բնորոշ են որոշակի մանկավարժականիրավիճակներ ու այդ իրավիճակներից բխող մանկավարժական խնդիրներ`ելնելով սովորողների տարիքային առանձնահատկություններից։ Կրտսեր դպրոցական տարիքը անցման այնպիսի շրջան է, երբ երեխանմիաժամանակ ունի և՛ նախադպրոցականին, և՛ դպրոցականին բնորոշ գծեր։ Այս տարիքում երեխան պետք է պատրաստ լինի ոչ միայն գիտելիքներ ստանալուն, այլև փոխելու ողջ կյանքի բովանդակությունը, որն էլ իր հերթին առաջէ բերում որոշակի դժվարություններ։ Կրտսեր դպրոցականները դժվարությունների կարող են հանդիպել՝ կապված երեխայի համար անսովոր դպրոցականռեժիմի, ուսուցչի, դասընկերների և ընտանիքի անդամների հետ ունեցած փոխհարաբերությունների, ինչպես նաև դպրոցից ու մանկավարժական գործընթացից հետաքրքրության պակասի ու հիասթափության հետ [2, էջ 84-93 ]։ Մեծ մասամբ կրտսեր դպրոցական տարիքի բոլոր երեխաներին բնորոշեն մի շարք առանձնահատկություններ։ Այսպես, կրտսեր դպրոցականները. • դյուրագրգիռ են, շուտ հուզվող, հաճախ են դասերին հիշում ծնողներին (այսդեպքում անհրաժեշտ է երեխաների ուշադրությունը շեղել հետաքրքիր որևէթեմայով, աշխատանքով, տալ հանձնարարություններ, առաջադրանքներ`կարևորելով տվյալ աշակերտի դերը),• հարցասեր են, ուզում են իմանալ ամեն ինչ (անհրաժեշտ է համբերությամբլսել, պատասխանել բոլոր հարցերին, մանրամասն ու մատչելի բացատրելնյութը),• արագ են հոգնում ու ձանձրանում (անհրաժեշտ է դասերի ժամանակ երեխաներին պահել ակտիվ դերում` անընդհատ փոփոխելով աշխատանքի ոճը,ներառելով հետաքրքիր խաղեր, մրցույթներ, ֆիզիկական տարբեր վարժություններ),• շուտ տպավորվող են ու սեփական ուժերի նկատմամբ անվստահ (անհրաժեշտ է հանձնարությունները տալ հաշվի առնելով երեխաների մտավոր ուֆիզիկական պատրաստվածության մակարդակը` բացառելով վատ բովանդակություն ու ավարտ ունեցող նյութերը),• կրկնօրինակում են մեծահասակների սովորույթները, շարժուձևը, վարքը,խոսքը (անհրաժեշտ է երեխաներին հեռու պահել վատ օրինակներից, վարվել ու խոսել մտածված, լինել կրկնօրինակման համար դրական օրինակ) [1,էջ 114-118]։ Վերը նշված տարիքային առանձնահատկությունները շատ հաճախ հանգեցնում են մանկավարժական այնպիսի բարդ իրավիճակների, որոնք անհապաղ լուծում են պահանջում։ Դրանց ճիշտ լուծումը կարող է անմիջական ազդեցություն ունենալ երեխայի ապագայի, նրա վարքի, ներաշխարհի, աշխարհընկալման և այլնի վրա։ Մանկավարժական գրականության ուսումնասիրության արդյունքումկարող ենք ընդհանրացնել և առանձնացնել մի շարք մանկավարժական կանոններ, որոնք էապես կարող են ազդել մանկավարժական գործընթացի արդյունավետության վրա։ Մանկավարժական տարբեր խնդիրների լուծման ժամանակ դրական արդյունքի կարելի է հասնել հետևյալ մի քանի կանոններինհետևելու դեպքում.• ամեն մի վատ արարքի հետևում չտեսնել բացասական դրդապատճառ, լինելլավատես, ցուցաբերել հումանիստական մոտեցում, քանի որ բացասականիվրա հենվելով՝ կարելի է միայն ավելի խորացնել բարդ կոնֆլիկտային իրավիճակը,• միջնորդավորված ազդեցությունը կարող է ավելի արդյունավետ լինել, քանիոր ուղղակի դիտողությունները, սպառնալիքները կարող են հակակրանք ուընդվզումներ առաջացնել,• ճիշտ, գրագետ և հիմնավորված գնահատել աշակերտների անձը` բացառելով գերագնահատումն ու թերագնահատումը, քանի որ նրանցից յուրաքանչյուրը կարող է բացասական հետք թողնել,• համատեղ գործունեությունը մոտեցնում է մարդկանց` իրականացնել ինչպես աշակերտ-աշակերտ, այնպես աշակերտ-ուսուցիչ համագործակցություն,• մանկավարժական նրբանկատության ու վարպետության, մի փոքր հումորիառկայությունը կանխում են կոնֆլիկտային իրավիճակների առաջացումը։ Այժմ ներկայացնենք տարրական դպրոցում հանդիպող մի քանի մանկավարժական խնդրի օրինակ՝ տալով դրանց լուծման հնարավոր որոշակի տարբերակներ։ • Մանկավարժական իրավիճակի վերլուծություն։ Առաջին դասարանումաշակերտներից մեկը դասերին չէր մասնակցում առանց մայրիկի։ Մայրիկիբացակայության ժամանակ սկսում էր լաց լինել։ • Խնդրի գիտակցում։ Ուսուցչուհին, գիտակցելով տվյալ մանկավարժականիրավիճակի լրջությունը, փորձում է հնարավորինս արագ լուծում տալ առաջեկած խնդրին՝ աշակերտի մեջ ձևավորելով ուսման դրական դրդապատճառներ և ներգրավելով տարաբնույթ աշխատանքների մեջ։ • Խնդրի լուծման իրականացում։ Սկզբնական շրջանում ուսուցչուհին մայրիկին հրավիրում էր դասերին։ Այնուհետև աստիճանաբար, տարբեր պատրվակներ օգտագործելով, ուսուցչուհին աշակերտի մայրիկին դասարանիցդուրս էր ուղարկում, իսկ այդ ժամանակահատվածում աշակերտին տալիսէր հետաքրքիր հանձնարարություններ, որ ուշադրությունը շեղվի և չնկատիմայրիկի բացակայությունը։ Այսպես, որոշ ժամանակ անց մայրն սկսեցերեխային սպասել միջանցքում, այնուհետև դպրոցի բակում։ • Արդյունքների վերլուծություն։ Վերը նշված մոտեցման շնորհիվ առաջ եկածխնդիրը հարթվեց, ու երեխան լիարժեք ներգրավվեց մանկավարժականգործընթացին։ • Մանկավարժական իրավիճակի վերլուծություն։ Երկրորդ դասարանումուսուցչուհին նկատել էր, որ իր դասարանի աշակերտներից մի քանիսը թեևդասը սովորում են, բայց ձեռք չեն բարձրացնում, հարցնելիս կա՛մ չենպատասխանում, կա՛մ էլ խոսում են կաշկանդված ու վախեցած։ • Խնդրի գիտակցում։ Կանգնելով հետևյալ մանկավարժական խնդրի առջև`ուսուցչուհին փորձում է ստեղծված իրավիճակի լուծման եղանակներմշակել՝ աշակերտներին մղելով ակտիվության և ինքնուրույնության։ • Խնդրի լուծման իրականացում։ Ուսուցչուհին աշակերտներին անընդհատներգրավում էր այնպիսի աշխատանքների ոլորտ, որտեղ ստեղծված էրանկաշկանդ մթնոլորտ, և երեխաները կարողանում էին արտահայտելմտքերն ու զգացմունքները, զգալ դասարանում սեփական անձի դերն ուկարևորությունը և այլն։ • Արդյունքների վերլուծություն։ Որոշ ժամանակ անց իրավիճակը շտկվում է։ Վերանում է երեխաների վախը, աշակերտները հասկանում են, որ կարելի էանկաշկանդ արտահայտել մտքերը, որ կարելի է նույնիսկ սխալվել, շփոթվելու չպատժվել, որ այդ դեպքում ևս իրենք մնում են ուսուցչուհու կողմիցսիրված ու հեղինակություն վայելող։ • Մանկավարժական իրավիճակի վերլուծություն։ Երրորդ դասարանի ուսուցչուհին նկատում է, որ իր դասարանում երեխաներն ընկերասեր չեն, իրարչեն օգնում, իրենց իրերը չեն տալիս ընկերներին, չեն վստահում միմյանց։ • Խնդրի գիտակցում։ Այս խնդրին լուծում տալու համար ուսուցչուհին հաճախկիրառում է կոլեկտիվ ուսուցման տեխնոլոգիան` նպաստելով աշակերտների համագործակցությանը։ • Խնդրի լուծման իրականացում։ Ուսուցչուհին միտումնավոր ստեղծում է այնպիսի իրավիճակ, որ անհրաժեշտ լինի սեփական իրերը կա՛մ տալ ընկերոջը,կա՛մ էլ միասին աշխատել միևնույն իրով` սովորել մեկ գրքով, փոխանցելմատիտը և այլն։ Նաև օրինակ ծառայելու համար երբեմն ուսուցչուհին ինքնիր իրերից տալիս է աշակերտներից որևէ մեկին։ • Արդյունքների վերլուծություն։ Նմանատիպ աշխատանքերը նպաստեցին, որաշակերտական կոլեկտիվը համախմբվի՝ դառնալով համագործակցող ևփոխաջակից։ Ներկայացված մանկավարժական խնդիրները կարող են ունենալ նաևլուծման այլ տարբերակներ, քանի որ մանկավարժական խնդիրը՝ ի տարբերություն այլ խնդիրների, օրինակ, մաթեմատիկական խնդրի, ունի լուծման միքանի եղանակ ու տարբեր «պատասխաններ»։ Մանկավարժական գործընթացում հանդիպում են ինչպես վերը նշված,այնպես բազմաթիվ այլ մանկավարժական իրավիճակներ, որոնք լուծում ենպահանջում։ Մանկավարժական գործընթացում բացի տարերայնորեն ստեղծված բազմաթիվ մանկավարժական իրավիճակներից, ուսուցիչների և աշակերտների կողմից կարող են ստեղծվել նաև կոնկրետ նպատակ հետապնդողմանկավարժական խնդիրներ՝ հաշվի առնելով աշակերտների ուսուցման ուդաստիարակության գործընթացում դրանց կարևորությունն ու ազդեցությանուժգնությունը։ Մանկավարժական խնդրահարույց իրավիճակների շնորհիվկարելի է գտնել բազմաթիվ հարցերի պատասխաններ՝ նպաստելով ուսումնադաստիարակչական գործընթացի արդյունավետության բարձրացմանը։ Գ ր ա կ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն 1. Կրուտեցկի Վ.Ա., Մանկավարժական հոգեբանության հիմունքները, Երևան,«Լույս», 1976թ., 443 էջ։ 2. Պետրովսկի Ա.Վ., Տարիքային և մանկավարժական հոգեբանություն, ուսումնական ձեռնարկ մանկ. ինստ. համար, Երևան, «Լույս», 1977թ., 398 էջ։

example1833

example1833

Դպրոցը բարդ սոցիալական համակարգ է, որն ակտիվորեն համագործակցում է իր սոցիալական շրջապատի հետ։ Դպրոցի կապը շրջապատի հետ երկկողմանի է։ Որպես առանձին կրթական հաստատություն՝ դպրոցը մտնում է ավելի լայն կրթական համակարգի մեջ, ինչպիսին են համայնքային, մարզային եւ հանրապետական կրթական համակարգերը։ Դպրոցը, լինելով նախադպրոցական ու բարձրագույն կրթական համակարգերը կապող հիմնարար օղակ, անձի սոցիալականացման, հասարակական էակ դառնալու եւ համապատասխան արժեհամակարգ ձեւավորելու այն միջավայրն է, որն անհրաժեշտաբար ենթադրում է ժամանակին համահունչ կառավարման համակարգի առկայություն ու գործունեություն։

Դպրոցի կառավարման հոգեբանական մանկավարժական հետազոտությունն ու վերլուծությունը մեծ հետաքրքրություն են ներկայացնում տարբեր սոցիալական գիտությունների արդի հիմնախնդիրների ձևակերպման և զարգացման համար։ Դպրոցի կառավարման տերմինը հոգեբանական-մանկավարժական կարգապահության հիմնական բաղադրիչներից մեկն է։ Ընդգրկված լինելով մանկավարժական համակարգերի կառավարման ընդհանուր ոլորտում `դա մեծ արժեք ունի ոլորտի ուսումնասիրության մեջ սոցիոլոգիական, հոգեբանական-մանկավարժական, տարիքային հոգեբանության, էթնոհոգեբանության և այլ հոգեբանական ուղղությունների զարգացման համար [6, 304]։ Դպրոցը որպես անհատականության զարգացման կարևոր հիմնասյունն առավել նշանակալի է դառնում ավագ դպրոցում, որը մասնակցում է դեռահասի սոցիալականացմանը և, լինելով հանրակրթության վերջին մակարդակը, արտահայտում է դեռահասի առկա խնդիրների, սպասելիքների և նպատակների խտացված պատկերը։ , Հանրակրթության կենսագործունեությունը կարգավորվում է Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրությամբ, «Կրթության մասին», «Նախադպրոցական կրթության մասին», «Հատուկ կրթական կարիքներ ունեցող անձանց կրթության մասին», «Մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենքով։ Կրթություն »,« Պետական ​​ոչ առևտրային կազմակերպությունների մասին »և հարակից շատ այլ ոլորտներ։ իրավական ակտերով։ Հանրակրթության կենսական գործունեության գրավականը հաստատության կառավարման պատշաճ կազմակերպումն է։ Գոյություն ունեն դպրոցի կառավարման ներքին և արտաքին փոխկապակցված տեսակներ։ Ներդպրոցական կառավարումը կամ դպրոցի ներքին կառավարումը համարվում է ինքնավարության մի տեսակ, քանի որ ժամանակակից դպրոցն ինքնուրույն է և ինքնակառավարվող։ Այնուամենայնիվ, դպրոցի անկախությունը չի ենթադրում սոցիալական միջավայրից անկախ որևէ գործունեություն։ Համաձայն «Կրթության մասին» ՀՀ օրենքի, ուսումնական հաստատությունը ղեկավարվում է միանձնյա կառավարման և ինքնավարության սկզբունքների համակցությամբ [հոդված 2, հոդված 40/3]։ Դպրոցի կառավարումը կամ ներդպրոցական կառավարումը դպրոցական կյանքի և զարգացման հիմնական ուղենիշն է, որի ներկայիս գործառույթները որոշում և ապահովում են ուսումնական հաստատության ռազմավարության ուղղվածությունը ապագայի համար [4]։ Ներդպրոցական կառավարման գործընթացի բնութագրերի կարգավորումը և գործարկումը և դպրոցի կողմից ղեկավարվող ենթահամակարգի առանձնահատկությունները կազմում են դպրոցի կառավարման ընդհանուր առարկա [8, 429]։ Այս իմաստով ավագ դպրոցի կառավարման ընդհանուր առարկան առանձնանում է իր էությամբ։ Այն կարող է դիտվել ոչ միայն որպես ներդպրոցական կառավարման կարգավորում, այլ նաև որպես կապ ընդհանուր կրթության և բարձրագույն կրթության կազմակերպման և վերջինիս գործունեության նախապատրաստական ​​փուլի միջև։ Այս ընդհանուր տեսական առաջարկը բաղկացած է որոշակի հատուկ առաջարկներից, որոնք արտացոլում են ներկայիս ավագ դպրոցի ներդպրոցական կառավարման առանձնահատկությունները։ Դրանց թվում են ուսումնական գործընթացի կազմակերպումը, կադրային քաղաքականությունը, կրթական միջոցառումների կազմակերպումը և դպրոց-հասարակություն ներդաշնակ հաղորդակցության ապահովումը։ Այս հատկությունների բացահայտումն ու դասակարգումը պահանջում է կառավարման համապարփակ հետազոտություն։ Progressամանակակից առաջադեմ հասարակություններում, ինչպես վերը նշվեց, մշակվել են մանկավարժական համակարգերի այն սկզբունքները, որոնք ընդհանուր են ժողովրդավարական հասարակությունների համար և արտացոլում են ժամանակակից քաղաքակրթության առավել առաջադեմ և մարդկային հիմնարար գաղափարները և կառավարման օրինաչափությունները [7, 701]։ Դրանք ներառում են կառավարման ժողովրդավարացում, համակարգավորում կամ ամբողջականություն, իրականացված ծրագրերի համեմատության սկզբունքը, կենտրոնացման և ապակենտրոնացման ռացիոնալ համադրությունը, միակ կառավարման և կոլեգիալության համադրությունը, և տրամադրվող տեղեկատվության օբյեկտիվությունն ու ամբողջականությունը։ Այս սկզբունքներն արտացոլում են հիմնական կրթության, այդ թվում `ավագ դպրոցի 86-ի կառավարման հոգեբանամանկավարժական մոտեցումները և ստանում են յուրահատուկ մեկնաբանություն և շեշտադրում տարրական կրթության յուրաքանչյուր ենթակետի համար (տարրական դպրոց, միջին դպրոց, ավագ դպրոց)։ Հանրակրթության ոլորտում ժողովրդավարության սկզբունքի պահպանումը նշվում է հանրակրթության պետական ​​քաղաքականության սկզբունքների շարքում և ամրագրված է «Հանրակրթության մասին» օրենքի 5-րդ հոդվածում [3, հոդ. 5]։ Կառավարման ժողովրդավարացման սկզբունքը հոգեբանկավարժական կարգապահության հիմնական տեսական գաղափարներից մեկն է, որը ենթադրում է ուսումնական գործընթացում ներգրավված տարբեր կողմերի (տնօրեն, դասախոսական կազմ, ուսանողներ, համայնք), առարկայի օբյեկտ հարաբերություններ առարկայի առարկայի ինտերակտիվի հետ Պարբերաբար թափանցիկության մեխանիզմների կիրառում և ուսանողների առաջընթացի գրանցում։ Դպրոցների կառավարման ժողովրդավարացման սկզբունքի միջոցով ամրապնդվում է համագործակցությունը դպրոց-համայնքում, տեղեկատվությունը դառնում է հանրային կառավարման, և համայնքի ներկայացուցիչները կարող են մասնակցել ոչ միայն դպրոցների ներկայացման միջոցառումներին կամ դպրոցների աջակցության տարբեր ծրագրերին, այլև հանդիպումներին և հանդիպումներին։ քննարկում դպրոցական խնդիրներ։ Այսպիսով, բացության, թափանցիկության և հաշվետվողականության սկզբունքները տարանջատված են ժողովրդավարական կառավարման հիմնական սկզբունքների շարքում։ Դպրոցի ժողովրդավարացման աստիճանը որոշելու համար անհրաժեշտ է պարբերաբար իրականացնել մոնիտորինգ, հրապարակել դպրոցի խորհրդի կանոնավոր հաշվետվություններ, գործարկել բաց օրերի մեխանիզմը և այդպիսով խթանել ղեկավար-ուսուցիչ-աշակերտ-ծնող առավել արդյունավետ փոխգործակցությունը։ հարաբերություններ Դպրոցի համակարգված կառավարման կամ ամբողջականության սկզբունքը բխում է նախորդ սկզբունքի գաղափարական մոտեցումից և նպատակ ունի ուղղորդել դպրոցի գործունեությունն ավելի արդյունավետ մեխանիզմների մշակման ուղղությամբ։ Բոլոր ենթակա դպրոցների կառավարման համակարգերի համակարգված, համատեղ վերանայումը թույլ է տալիս իրականացնել կառավարման համապարփակ քաղաքականություն, երբ անհատական ​​կամ խմբային շահերը գերադասելի չեն, բայց դիտվում են մեկ համակարգի համատեքստում և փոխհամաձայնեցված են։ Համակարգման անհրաժեշտությունը չի ենթադրում հանդուրժողականության առկայություն։ Ընդհակառակը, դպրոցը որպես մեկ համակարգ դիտելու միտումը նախ ենթադրում է այդ համակարգի տարբեր ենթահամակարգերի տարանջատում և դրանց գործառույթների հստակ նկարագրություն։ Միայն այս եղանակով կարելի է հասնել ենթահամակարգերի միջև արդյունավետ փոխգործակցության և փոխօգնության արդյունքին։ Նման ենթահամակարգերը կարելի է համարել դպրոցի ղեկավարությունը, ուսուցչական անձնակազմը, աշակերտները, ծնողները և համայնքային խմբեր, որոնք, իր հերթին, նույնպես առանձնացված են ըստ սեռի, տարիքի, մասնագիտական, սոցիալական և այլ կարգավիճակների։ Հետևաբար, դպրոցի կառավարման համակարգը կամ ամբողջականությունը պարտադիր կախված է այդ բարդ համակարգում ներառված ենթաբաղադրիչների, ենթահամակարգերի, գործառույթների ճիշտ նկարագրությունից և դրանց նկատմամբ ճկուն կառավարման մոտեցումից։ Ամփոփելով վերը նշվածը `հնարավոր է ներկայացնել դպրոցի կառավարման սկզբունքները` համաձայն որոշակի հատկությունների։ Մենք առանձնացնում ենք բնութագրերի հետևյալ խմբերը. Դպրոցի ներքին և արտաքին կառավարման սկզբունքները, ուսումնական և արտադպրոցական գործընթացի կառավարման սկզբունքները, կրթական և վարչական գործընթացների կառավարման սկզբունքները։ Հիմնվելով դպրոցի ներքին և արտաքին միջավայրի կառավարման սկզբունքի վրա `բացահայտվում են առաջնորդ-ուսուցիչ-սովորող-ծնող-համայնք բազմաշերտ հարաբերությունները, որոնք հարուստ են բազմաթիվ սոցիալ-հոգեբանական և մանկավարժական հարցադրումներով և մոտեցումներով։ Այս սկզբունքի հայտնաբերման շնորհիվ նկարագրված են ինչպես դպրոցական հոգեբանամանկավարժական կապերը, այնպես էլ դպրոց-հասարակություն բազմաշերտ հարաբերությունների ընդլայնումը [5, 239]։ Դպրոցի ռազմավարությունը հիմնված է ուսումնական և արտադպրոցական գործընթացի կառավարման սկզբունքի վրա, ավագ դպրոցի ուղղվածությունն ու մասնագիտացումը, որոշվում են անհապաղ և հեռավոր նպատակները և կապ է հաստատվում կրթական և արտադպրոցական գործընթացների միջև։ Կրթական և վարչական գործընթացների կառավարման սկզբունքը լրացնում է բնութագրերի նախորդ երկու խմբերի մոտեցումները, քանի որ այն ենթադրում է կրթական միջավայրի կազմակերպում և գործարկում ներդպրոցական վարչական կառուցվածքի կառավարման միջոցով, առանց որի անհնար է պատկերացնել ցանկացած դպրոցական համակարգի առկայություն։ Ավելացնենք, որ դպրոցի կառավարման վերոհիշյալ սկզբունքների բնութագրերի երեք տեսական խմբերը ներառում են ժողովրդավարության, համակարգվածության, կոլեգիալ և անհատական ​​կառավարման և ծրագրերի համակարգման սկզբունքները, ինչպես նաև արդյունավետ սոցիալական կառավարման բոլոր ածանցյալ սկզբունքները, որոնք նպաստում են դպրոցական կյանքն ու զարգացումը։ 88 Այս սկզբունքների հիման վրա ձևավորվում են ներդպրոցական կառավարման հիմնական գործառույթները։ Այսպիսով, կառավարման վերը նշված առանձնահատկություններն ու սկզբունքները արտահայտում են ավագ դպրոցի կառավարման էությունը ՝ որպես եռաստիճան մոդելի։ Ինչպես պարզվեց, ավագ դպրոցի կառավարման հիմնական սկզբունքները դիտարկվում են նախ սոցիալական կառավարման ընդհանուր գործընթացի, ապա դպրոցի կառավարման գործընթացի և, վերջապես, ավագ դպրոցի կառավարման գործընթացի ներքո։

example1756

example1756

Հաստատվել է հալվեի լուծամզվածքի աճը խթանող ազդեցությունը կաթնամթերքի մերանների բաղադրության մեջ մտնող կաթնաթթվային բակտերիաների վրա։ Ցույց է տրվել անանուխի, ուրցի և սրոհունդի արգելակող ազդեցությունը։ Բուսական լուծամզվածքների ազդեցությունը կախված չէ կաթում դրանց խտությունից։ Բուսական լուծամզվածքների խառնուրդի հավելումը արգելակում է ԿԹԲ-ների աճն ու թթվառաջացումը։ Ռեհանի, հալվեի և սրոհունդի լուծամզվածքների հավելումը բերում է յոգուրտի, թանի և մածունի մերանների մեջ մտնող ԿԹԲ-ների հակաբակտերիական ակտիվության խթանմանը։

ՏԱՐԲԵՐ Բ MՇԿԱԿԱՆ ԲՈՒՅՍԵՐԻ ԱՐՏԱՀԱՈ OՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ԿԱԹՆԱՄԹԵՐՔԻ ԴԵՊՔԵՐԻ ՕՔՍԻԳԵIZՆԱՄԱՆ ԵՎ ՀԱԿԱԲԱԿՏԵՐԱՅԻՆ ԳՈՐCTՈՒՆԵՈՒԹՅԱՆ ՄԱՍԻՆ Ներածություն։ Մարդու բնական միկրոբիոտաների խանգարումների տարածված տարածվածությունը մեր տարիքի խնդիրներից մեկն է։ Հակաբիոտիկների, անկանոն սննդակարգի և սթրեսային պայմանների օգտագործումը առաջացնում է պաթոլոգիական պայմանների տարածում, որոնցում խաթարվում է ստամոքս-աղիքային համակարգի նորմալ միկրոբիոտան։ Դեղագործական շուկայում պրոբիոտիկների մեծ պահանջարկը պայմանավորված է տարբեր տարիքի բնակչության շրջանում դիսբիոտիկ պայմանների լայն տարածվածությամբ։ Ամենատարածվածը վերջին սերնդի պատրաստուկներն են, որոնք բացի մանրէներից կամ մանրէների աճը խթանող նյութերից, պարունակում են այլ միացություններ, որոնք շտկում են մարդու օրգանների և հյուսվածքային բջիջների գործառույթները [3]։ Առանձնահատուկ հետաքրքրություն են առաջացնում ինչպես պրոբիոտիկ բակտերիաները, այնպես էլ բույսերը, որոնք ազդում են մարդու մարմնի վրա։ Բույսերի յուրահատկությունը կայանում է մեծ թվով կենսաբանորեն ակտիվ նյութերի (KAN) սինթեզելու և կուտակելու ունակության մեջ, որոնք խթանում են պրոբիոտիկ բակտերիաների աճը ՝ տերպենոիդներ, ճարպաթթուներ, ֆլավոնոիդներ, ալկալոիդներ, վիտամիններ, պոլիսախարիդներ։ Վերջին տարիներին գիտնականները կենտրոնանում էին բույսերի վրա, որոնք շտկում են էնդբիոտիկ պայմանները։ Օրինակ ՝ հայտնի է, որ իզոքինոլինի ալկալոիդների աղբյուրները օգտագործում են թունաքիմիկատ (Cheli-doniurn majus L.) և ծորենի (Berberis vulgaris) խթանելու համար պրոբիոտիկ բակտերիաների աճը, չնայած նրանց բարձր մանրէազերծող և լեղու արտազատման հատկություններին։ Բույսերից առվույտը (Medicagosativa) նույնպես հետաքրքրություն առաջացրեց KAN- ի հարուստ կազմի պատճառով։ Դիսբակտերիոզի iatrogenic պաթոլոգիաների խնդիրների արդիականացումը որոշում է բուսական պատրաստուկների շարքի ընդլայնումը։ Այս գաղափարի գործնական իրականացման համար անհրաժեշտ է մանրակրկիտ, համապարփակ ուսումնասիրություն պրոբիոտիկ մանրէների պոպուլյացիաների աճի, զարգացման և կենսաբանական սպեկտրի վրա ազդող գործոնների վրա։ Կաթնաթթվային մանրէները (Lactobacilli) հիանալի թեկնածուներ են որպես պրոբիոտիկ մանրէներ։ CBD- ն մանրէների բազմազան խումբ է, որոնք տարածված են բնույթով և հանդիսանում են մարդու և կենդանիների միկրոբիոտայի կարևոր բաղադրիչ։ CBD- ները մեծացրել են իրենց ժողովրդականությունը `շնորհիվ նրանց հակաբակտերիալ, պրոտեոլիտիկ, իմունոստիմուլյատոր, հակաալերգենային և հակաուռուցքային գործունեության [8]։ Դրանք արտադրում են մի շարք հակաբակտերիալ մետաբոլիտներ, որոնք ներառում են օրգանական թթուներ, տարբեր օրգանական միացություններ, ջրածնի պերօքսիդ և բակտերիոցիններ։ CBD- ի հակաբակտերիալ ակտիվությունը պայմանավորված է բակտերիոցիններ կոչվող հատուկ նյութերի սինթեզմամբ, որոնք համարվում են հակաբիոտիկների նկատմամբ կայուն նյութեր։ Բակտերիոցին արտադրող մանրէները կարող են օգտագործվել որպես խմոր խմորված սննդի մեջ կամ ավելացնել թարմ կերակուրներ ՝ որպես պաշտպանիչ մշակույթ։ KTB– ները մեծ պահանջարկ ունեն սննդի որակի ապահովման մեջ ՝ լինելով սննդամթերքի փոխարինող մանրէաբանական կենսապաշտպաններ, քանի որ դրանք թունավոր չեն մարդու համար, չեն փոխում սննդի հատկությունները, արդյունավետորեն աշխատում են փոքր քանակությամբ և ակտիվ են սառնարանում։ Միևնույն ժամանակ, բուսական դեղերի մշակման գործընթացը պահանջում է հետազոտությունների համալիր, որը հիմնված է դեղաբանական և բժշկական ենթադրությունների վրա։ Ելնելով դրանից, հրատապ է և մեծ հետաքրքրություն է ներկայացնում բուսական ծագման բնական հումք պարունակող, բնական ծագմամբ բնական հումք պարունակող պրոֆիլակտիկ բակտերիաների ստեղծման հետազոտական ​​բազայի ստեղծումը։ Նյութեր և մեթոդներ Հետազոտական ​​օբյեկտներ։ Հետազոտական ​​օբյեկտները ԵՊՀ կենսաբանության ֆակուլտետի բույսերի բիոտեխնոլոգիայի մանրէաբանության ամբիոնում պահպանված 7 տարբեր շտամներ են. Bulgaricus BAM-2003-LB, RIN-2003-LS և INRA-2010-5.2, Streptococcus thermophilus KD-4, Streptococcus Enterococcus KDS -4, Lact Enterococcus durans, ինչպես նաև այդ շտամների համակեցությունը, որոնք մենք առաջարկել ենք որպես մայրական մանգո մածուն, կաթնային տատասկափուշ, կաթնաշոռ, թան յոգուրտ [7]։ Ուսումնասիրված բոլոր շտամները լիոֆիլացվել են «Vitamax-E» արտադրության մեջ ՝ 50 լ TG-50 սուբլիմացիոն չորանոցում։ Բուսական քաղվածքների պատրաստում։ Ուսումնասիրվել են տարբեր խոտաբույսեր. Thymus serpyllum L., Hypericumperforatum L., Achillea millefolium L., Menta piperia L., Basil (Ocimum basilicum L.) Aloe vera L., ինչպես նաև մեղրախոտի քաղվածքների ազդեցությունը (Stevia rembaudiana Bertoni) CBD- ի աճի և կաթնամթերքի արտադրության վերաբերյալ։ Honeyովախեցգետնի գործարանը տրամադրվեց ՀՀ ԳԱԱ Գ. Դավթյանի անվան հիդրոպոնիկայի խնդիրների ինստիտուտի հիդրոպոնիկայի փորձարարական կայանի աշխատակիցների կողմից։ Բոլոր բույսերը հավաքվել և չորացել են 2012 թ. Մայիսից հոկտեմբեր ՝ կախված գրականությունից։ Բոլոր խոտաբույսերը, կախված ուսումնասիրության ժամանակահատվածից, օգտագործվել են ինչպես թարմ, այնպես էլ չորացրած։ Թարմ բույսերը (5 գ) արդյունահանվել են 20 մլ թորած ջրի մեջ, իսկ չորացրած բույսերը (10 գ) ՝ 35 մլ-ում։ Բոլոր քաղվածքները զտվել են զտիչ թղթով, այնուհետև զտվել են Zeեյց ֆիլտրով (0.2 մկմ Minipore, Watmann, Germani) ՝ ստերիլիզացման համար։ Ուսումնասիրվել է բուսական մզվածքների 1% -ի ազդեցությունը կաթում հակաբակտերիալ ակտիվության աճի վրա կամ հակաբակտերիալ ակտիվություն։ Բուսական քաղվածքների խառնուրդը պարունակում էր հավասար ուսումնասիրված բոլոր բույսերի քաղվածքների հավասար քանակ։ Աճի կորի կառուցում ՝ pH- ի չափում։ ԿԲ-ների աճը ուսումնասիրվել է սպեկտրաֆոտոմետրիայի միջոցով 595 նմ (Genesys 10sThermo, ԱՄՆ) և pH փոփոխությունները պոտենցիոմետրական չափման միջոցով (K-766Knick, Գերմանիա)։ Ստացված սննդամթերքի հակաբակտերիալ հատկությունների ուսումնասիրություն։ Համակեցության հակաբակտերիալ հատկությունները որոշվել են դիֆուզիոն մեթոդով։ Որպես փորձարկման օրգանիզմ օգտագործվել են միկրոօրգանիզմների տարբեր խմբերի ներկայացուցիչներ (Escherichia coli VKPM M17, Streptococcus aureus WDCM 5233, Bacillus subtilis WT-A1, Candida guilliermondii)։ 0,1 մլ մշակութային հեղուկ է լցվել փոսերի մեջ։ Petri ուտեստները 2 ժամ պահվում էին սառնարանում ՝ հակաբակտերիալ նյութը ցրելու համար։ Փորձարկվող օրգանիզմների զարգացման համար օպտիմալ ջերմաստիճանում 24 ժամ տևած աճից հետո չափվել է առանց աճի գոտիների տրամագիծը։ Հակաբակտերիալ ակտիվություն է գրանցվել առնվազն 2 մմ աճի գոտու բացակայության դեպքում [5]։ Փորձարարական արդյունքներ և քննարկում։ Առաջին անգամ փորձ կատարվեց ուսումնասիրել տարբեր խոտաբույսերի քաղվածքների ազդեցությունը համայնքներում CBD աճի, կենսաբանական, թթու առաջացնող և հակամանրէային ակտիվության վրա։ Փորձերը ցույց են տվել, որ բացառությամբ ռեհան և անանուխի քաղվածքներ, մնացած բոլոր բույսերի քաղվածքները երկարացնում են արտադրանքի պատրաստման ժամանակը, այսինքն ՝ ճնշում են ԿԲ շտամների առաջացումը։ Այնուամենայնիվ, ռեհանների քաղվածքը խստորեն խանգարեց կենսազանգվածի կուտակմանը, մինչդեռ անանուխի քաղվածքը չի փոխել աճի որևէ տեմպ։ Հետաքրքիր է նշել, որ հալվեի քաղվածքը, չնայած ճնշում է մածունի մեջ մանրէների թթվային արտադրությունը, սակայն քիչ ազդեցություն ունեցավ կենսազանգվածի կուտակման վրա (նկ. 1)։ Honeysuckle- ի էքստրակտը ճնշում է համայնքում մանրէների աճի վաղ փուլերին, բայց աճի 5-րդ ժամից օպտիկական խտությունը կտրուկ բարձրանում է, մոտավորապես հավասար է վերահսկողությանը։ Գծապատկեր 1. Տարբեր խոտաբույսերի քաղվածքների ազդեցությունը մածունի մանրէների մանրէների կենսազանգվածի կուտակման և թթվայնացման համար. , pH թեստ + - pH ալոե, □ - pH ցախկեռաս, ● - pH անանուխ, ¤ - pH ռեհան, ◊ - pH ուրց, - - pH սամիթ pH 4,7, քան հսկիչին (pH 4,9)։ Ռեհանի պղպեղի անանուխի քաղվածքները նույնիսկ փոքր-ինչ ենթադրում են կենսազանգվածի կուտակում (նկ. 2)։ Գծապատկեր 2. Տարբեր խոտաբույսերի քաղվածքների ազդեցությունը բիբանների կենսազանգվածի կուտակման և թթվային ձևավորման վրա։ - Ստուգիչ, × - ժամ սառնարան և, + - ալոե, □ - ցախկեռաս, ● - անանուխ, ¤ - ռեհան, ◊ - ուրց, - - սորգ, - pH ստուգիչ, × - pH h սառնարան ար, + - pH հալվե, □ - pH բջիջ, ● - pH անանուխ, ¤ pH ռեհան, ◊ - pH ուրց, - - pH ծաղկակաղամբ Բուսական էքստրակտները չեն երկարացնում սննդի պատրաստումը, ուստի դրանք չեն ազդում բակտերիաների թթու արտադրության վրա։ Այնուամենայնիվ, սորգոյի ծակոտկեն և հազարամյակների քաղվածքները ճնշում են կենսազանգվածի կուտակմանը (նկ. 3)։ Մինչդեռ ռեհան սորտերի ավելացումը կաթին խթանում է կաթում մանրէների աճը։ Սողացող ուրցի, անանուխի, ուրցի, սովորական, ծակոտկեն քաղվածքները չեն ազդում թթվասերի մեջ մանրէների աճի վրա։ Մինչդեռ ալոե վերայի քաղվածքը խթանում է ինչպես թթվի առաջացումը, այնպես էլ մանրէների աճը ՝ մեկ ժամով արագացնելով սննդի պատրաստումը (նկ. 4)։ Ռեհանի և ցախկեռասի քաղվածքները, ի տարբերություն այլ ուսումնասիրված բուսական քաղվածքների, ճնշիչ ազդեցություն են ունենում թթվասերի մանրէների աճի վրա։ Նկար 3. Տարբեր խոտաբույսերի ազդեցությունը տարեկանի մանրէների կենսազանգվածի վրա։ - ստուգիչ, × - հ ազարատեր և, + - հալվե, □ - ցախկեռաս, ● - անանուխ, ¤ - ռեհան, ◊ - ուրց, - - սորգ - pH ստուգիչ, × - pH h ազարատոր և, - - pH հալվե, □ - pH ցախկեռաս , ● - pH անանուխ, ¤ pH ռեհան, ◊ - pH ուրց, - - pH զուգված Ալոե վերայի էքստրակտը խթանում է կաթնաշոռի մեջ մանրէների աճը և թթվացումը ՝ արագացնելով սննդի պատրաստումը երկու ժամվա ընթացքում։ Մինչդեռ հազարավոր սովորական քաղվածքը խթանում է բակտերիաների աճը միայն համակեցության պայմաններում (նկ. 5)։ Ուրց սողացող քաղվածքը ճնշող ազդեցություն ունեցավ կաթնաշոռի մեջ մանրէաբանական կենսազանգվածի կուտակման վրա։ Գծապատկեր 4. Թթվասերի մանրէազերծման մանրէների կիսազանգված անի թթու առաջացումը քաղվածքների առկայությունից։ - Բարձրախոս, × - հ ազարատեր և, + - հալվե, □ - ցախկեռաս, m-անանուխ, ¤ - ռեհան, ◊ - ուրց, - - սորգ, - pH ստուգիչ, × - pH h ազարատիչ և, + - pH հալվե, □ - pH ցախկեռաս, ● - անանուխի pH, bas ռեհան pH, ◊ - ուրց pH, - - սորգ pH pH 7 բուսական քաղվածքների հավասար քանակությամբ քաղվածքների արտահայտիչ ազդեցություն յոգուրտի յոգուրտի յոգուրտի մեր ծովային համայնքների վրա ԿԲ աճի և թթվայնացման մեջ (գ. խառնուրդը դրա վրա ազդեցություն չի ունեցել։ Կարելի է ենթադրել, որ խոտաբույսերի քաղվածքների խառնուրդի բացասական ազդեցությունը պայմանավորված է սիներգետիկ փոխազդեցությամբ միայն բարձր ջերմաստիճաններում (42-43 oC), մինչդեռ ավելի ցածր ջերմաստիճաններում աշխատող համայնքների վրա (27-30 oC) նման խառնուրդը ազդեցություն չունի։ Դա կարելի է բացատրել եթերների, ցնդող նյութերի և ֆերմենտների ակտիվ ակտիվությամբ 42-43 oC ջերմաստիճանի պայմաններում։ Ն. Նազիրովա 2007 Հաղորդվել է, որ Lactobacillus plantarum 8P-A3- ի ավելացումը Lactobacillus plantarum 8P-A3 շտամին բարելավում է ոսկրածուծի կենսատեխնոլոգիական հատկությունները։ Մարդու քաղվածք ավելացնելու դեպքում նկատվում է մերանի ֆերմենտացման ակտիվություն (23%), աճի տեմպ (45-55%) խմորիչ բջիջների քանակի քանակի ավելացում։ Հազվադեպ է այդպիսի ազդեցություն նկատվել ճնճղուկի, ծաղկակաղամբի կամ սորշի օգտագործման դեպքում։ Ուսումնասիրությունները ցույց են տվել, որ մարդկային քաղվածքների քաղվածքներով ակտիվացված գոմաղբը խմորում ավելացնում է գազի արտադրությունը 1,5-2 անգամ։ Գծապատկեր 5. Տարբեր խոտաբույսերի քաղվածքների ազդեցությունը կաթնաշոռային մերանների կենսազանգվածի կենսազանգվածի վրա։ - ստուգիչ, × - հ ազարատոր և, + - հալվե, □ - ցախկեռաս, ● - անանուխ, ¤ - ռեհան, ◊ - ուրց, - սորգ - pH ստուգիչ, × - pH h ազարատ և, + - pH հալվե, □ - pH ցախկեռաս, ● - pH անանուխ, ¤ - pH ռեհան, ◊ - pH ուրց, - - pH ծաղկակաղամբ Նկար 6. Տարբեր խոտաբույսերի քաղվածքների խառնուրդի ազդեցությունը թթվային համայնքներում ԿԲ-ի աճի վրա։ - մածուն (շամպայն), + - մածուն (խառնիչ), × - թան (տամախաղ), ◊ - թան (խառնիչ), ոգեշնչող յոգուրտ (խաղաքար), ● - մածուն (խառնիչ), - - կաթնաշոռ (շաշկի), □ - կաթնաշոռ (խառնուրդ), - - թթվասեր (շաշկի), ● - թթվասեր (խառնիչ) - pH մածուն (խաղաքար), + - pH մածուն (խառնիչ), × - pH կարագ (տամախաղ), ◊ - pH կարագ (խառնիչ) ), ¤ - pH յոգուրտ (շաշկի), ● - pH մածուն (խառնիչ), - - pH կաթնաշոռ (տամախաղ), □ - pH կաթնաշոռ (խառնիչ), - - pH թթվասեր (շաշկի), ● - pH թթու սերուցք (խառնիչ)։ Շաքարեղեգի կենսատեխնոլոգիական առանձնահատկությունների բարելավումը պայմանավորված է կենսաբանորեն ակտիվ նյութերի (պոլիացետիլեն, ֆալկարինոլ, ֆալկարինթրոիլ, պանսիդոլ) և ցածր մոլեկուլային քաշով պոլիպեպտիդներով ամինաթթուների պարունակությամբ։ I. Մեչնիկովի անվան պետական ​​բժշկական համալսարանում անցկացված ուսումնասիրությունները ցույց են տվել, որ խնկունի, ծնեբեկի և լիկյորի քաղվածքներն ունեն խթանող ազդեցություն։ Պարզվել է, որ կնդրուկի քաղվածքը բաժանված է երեք խառնուրդի, որոնցից ամենաակտիվը երրորդն է ՝ 0,001% խտությամբ։ Այս բաղադրությունը պարունակում է ֆենոլներ, ֆլավոնոիդներ և ճարպաթթուներ [1, 2]։ Հեղինակների կողմից ստացված տվյալները ենթադրում են, որ ուժեղ ակտիվ խթանիչները կարելի է մեկուսացնել բուսական հումքից `միկրոօրգանիզմների աճը խոչընդոտող նյութերից, որոնց ազդեցությունն արտահայտվում է շատ ցածր խտությամբ։ Հակամանրէային ակտիվության ուսումնասիրությունը ցույց է տվել, որ չնայած թոքերն օժտված էին բարձր հակաբակտերիալ ակտիվությամբ, դրանց համակեցությունից պատրաստած սնունդը չունի այդ հատկությունը։ Դա կարելի է բացատրել այն փաստով, որ ամբողջ ֆիզիոլոգիական հատկությունները ցույց տալու համար անհրաժեշտ է, որ ԿԲՏ-ն աճեցվի առնվազն 12-20 ժամ։ Այսինքն ՝ միջին հաշվով 6-7 ժամ աճող սնունդ ստանալու համար սահմանվում է մանրէների առաջնային նյութափոխանակությունը։ Այնուամենայնիվ, որոշ բուսական արտադրանքներ հակաբակտերիալ ակտիվություն ցուցաբերեցին S. aureus WDCM 5233 շտամի դեմ (նկ. 7)։ ABGST Թեստ-աճի գոտու ՔՆՆԱՐԿՈՒՄ 7. Դեղնուցի (B) և (D) հակաբակտերիալ ակտիվություն S. aureus WDCM 5233 շտամի դեմ ՝ տարբեր խոտաբույսերի քաղվածքների ավելացմամբ։ Ա - տարբեր բուսական քաղվածքների հակաբակտերիալ ակտիվություն, C - բուսական մզվածքների խառնուրդ պարունակող տարբեր կաթնամթերքի հակաբակտերիալ ակտիվություն, 1. Ցախկեռաս, 2 - ռեհան, 3 - կորեկ, 4 - ուրց, 5 - ալոե, 6 - ծաղկակաղամբ, 7 - անանուխ . Ալոե վերայի (18 մմ) րո ծաղկակաղամբի (12 մմ) քաղվածքների ավելացումը խթանում է E. coli VKMB-M17- ի հակամանրէային ակտիվությունը միայն մածուն պատրաստելու համար։ Հատկապես հետաքրքրական է այն փաստը, որ Lactobacillus delbrueckii subsp. BulgaricusBAM-2003-LB պարունակող սննդամթերքի հակաբակտերիալ ակտիվությունն առաջացնում է ռեհան, հալվե և սորգայի քաղվածքների ավելացում։ Lactobacillus delbrueckii subsp. Բուլղարիկուս RIN-2003-LS պարունակող սննդամթերքի հակամանրէային ակտիվությունը պայմանավորված է ուրցի քաղվածքի ավելացմամբ, իսկ մեղրի քաղվածքի ավելացումը խթանում է Enterococcus durans պարունակող սննդամթերքի հակամանրէային ակտիվությունը միայն վերը նշված երկու շտամների առկայության դեպքում։ Հարկ է նշել, որ չնայած թթվասերի համակեցությունը որևէ հակաբակտերիալ ակտիվություն չի ցուցաբերել, կաթնաշոռի գոյակցությունը պայմանավորված է եղել հալվեի, սամիթի, անանուխի, ցախկեռասի, ուրցի քաղվածքների ավելացմամբ։ Երկու համայնքների միջեւ տարբերությունը կայանում է Streptococcus thermophilus KDS-4- ում `մնացած բակտերիաների քանակական հարաբերակցության մեջ։ Հետեւաբար, համայնքում այս մանրեների առկայությունը կարող է արգելակել այլ մանրէների հակաբակտերիալ ակտիվությունը։ Հետաքրքիր է, որ բոլոր խոտաբույսերի քաղվածքների խառնուրդի ավելացումն առաջացնում է հակաբակտերիալ ակտիվություն միայն դեղնուցի (15 մմ) և կաթնաշոռի (12 մմ) համադրությամբ պատրաստված մթերքներում (նկ. 7)։ Դա կարելի է բացատրել այն փաստով, որ խառնուրդում խթանիչների խտությունը նվազում է։ Գրականություն риоза кишечника. Թթվային միկրոֆլորա։ Գիտական ​​հոդվածների ժողովածու։ Вып. 1, 2012, էջ. 618. Lahtinen S., Ouwehand A., Salminen S., Von Wright A., Lactic acid մանրէներ։ Մոլեկուլյար և Սաթենիկ Հանիսյան, Ինգա Բազուկյան։

example1436

example1436

Պինդ մարմնի տրոհման տեսության և հետցնցումային պրոցեսի զարգացման Օմորի-Ուտսուի օրենքի ֆիզիկական իմաստավորման հիման վրա իրականացվել է Վանա լճի շրջակայքում 1976 թ. և 2011 թ. տեղի ունեցած կործանարար երկրաշարժերի հետցնցումային պրոցեսի ակտիվության մոդելավորում։ Կատարված հետազոտությունների արդյունքը ցույց է տվել, որ աշխատանքում կիրառված մեթոդական մոտեցումը կիրառելի է Հայկական լեռնաշխարհի ուժեղ երկրաշարժերի հետցնցումային պրոցեսների կանխատեսման հավանականային մոդելների ստեղծման համար։

1. Ներածություն. Պինդ մարմնի կոտրվածքների տեսության նվաճումների մասին Omori-Utsu- ի ֆիզիոլոգիական ընկալման շնորհիվ հետցնցման գործընթացի զարգացումը հնարավորություն տվեց իրականացնել բազմաթիվ սեյսմիկ հետազոտություններ այսպես կոչված ժամանակահատվածում. Երկրաբանական կողմնորոշմամբ նշված ուղղություններով հետերկրաշարժյան գործընթացի գործունեության կանխատեսմանը նվիրված ուսումնասիրությունները գիտական-կիրառական մեծ նշանակություն ունեն։ Վերջինիս արդիականությունը կայանում է նրանում, որ հիմնական երկրաշարժից տուժած շատ շենքերի շենքեր, որոնք ներքին վնասներ են ստացել ՝ դառնալով ավելի խոցելի, կարող են փլուզվել հիմնական երկրաշարժի ուժգնությունից ցածր հետցնցումների ժամանակ։ Ելնելով վերոգրյալից ՝ մենք խնդիր դրեցինք կարճաժամկետ կանխատեսել հետցնցման գործընթացի ակտիվությունը Վանալջի էպիկենտրոնում գտնվող 2 աղետալի երկրաշարժերի հետևանքով. Չալդիրա (1976 թ. Նոյեմբերի 24, M = 7.1), Վան (հոկտեմբերի 23 , 2011, M = 7.2)։ , Կովկասում ավելի քան 17 ուժեղ երկրաշարժերի հետցնցումների տարածական-ժամանակային ուսումնասիրություններ, ներառյալ Վանի էպիկենտրոնում ամենաուժեղ երկրաշարժերի վերլուծությունը, իրականացվել են մեր կողմից [1]։ Ուսումնասիրված երկրաշարժերի ֆոկուսային մեխանիզմների պարամետրերը վերցված են http- ից։ //neic.usgs.gov, www.emsc.org, www.globalcmt.org սեյսմոլոգիական կենտրոններ և հետցնցումների նախնական տվյալներ 1976 թ.-ին։ Աշխարհի 2011 թվականի աշխարհ (NEIC, CMT) տարածաշրջանային (NSSP) անհատական ​​բազային բազա [11, 12, 13], ըստ որի կառուցվել է հետցնցման դաշտային քարտեզը. ծավալը `հիմնված հայտնի հաշվարկային հետընթաց կապի և փաստացի գործիքային տվյալների վրա [1]։ (EMSC) ազգային Այս խզվածքի համակարգը Արաբական լիտոսֆերայի մակրոզային բախման ճակատային գոտին է։ Այն ուղղակիորեն հարակից է Հայաստանի տարածքին (նկ. 1)։ Այս բախման գոտում տեղի ունեցող ակտիվ գեոդինամիկական գործընթացները ուղեկցվում են տեկտոնական սթրեսների և դրանցով պայմանավորված սեյսմիկ դեֆորմացման գործընթացների փոփոխություններով, որոնց պատճառով ձեւավորվում է ինչպես տարածաշրջանային, այնպես էլ Հայաստանի տարածքի սեյսմիկ ակտիվությունը։ 2. Մեթոդական մոտեցումներ և արդյունքների վերլուծություն։ Աշխարհում մեծ թվով ուժեղ երկրաշարժերի հետցնցումային ակտիվության ուսումնասիրությունները վերջերս մշակել են հետցնցման ակտիվության կանխատեսման երկու մեթոդի մոտեցում [2, 3]։ Առաջին մոտեցման համաձայն ՝ հետ ցնցումից հետո ցնցումային ուժգնության գործընթացի հետագա վարքը հիմնված է Մոնտե Կառլոյի հավանականային մեթոդի վրա։ Երկրորդ մոտեցումը հիմնված է հետցնցման գործընթացի, ելակետային ելակետի, հետցնցումային գործընթացների կանխատեսված ժամանակահատվածների վրա `որոշակի ժամանակահատվածում վերարտադրության մոդելի անցման հետ` որոշելով Գուտենբերգի միջոցով տարբեր մեծությունների հետցնցումների քանակական արժեքներ- Ռիխտերի օրենք։ Առաջին մոտեցումը կիրառելի է անբավարար սեյսմիկ վիճակագրությամբ կանխատեսվող իրադարձության հավանական հավանական վերլուծական տեսակետ ստանալու դեպքում, երկրորդ մոտեցումը կիրառվում է սեյսմիկ վիճակագրության առկայության դեպքում։ Վանի էպիկենտրոնում 2 աղետալի երկրաշարժերի հետցնցումների մեծ թվով սեյսմիկ վիճակագրության առկայությունը հնարավորություն էր ընձեռել իրականացնել մեր հետագա ուսումնասիրությունները `օգտագործելով երկրորդ մեթոդաբանական մոտեցումը։ (1976 թ. Նոյեմբերի 24) անի Վանի Հետազոտությունն իրականացվել է 3 փուլով։ Առաջին փուլում կառուցվել է մարման կորի գնահատում Գնահատվել են Օմորի օրենքի հիմնական բնութագրերի քանակական արժեքները [10]։ Այդ նպատակով Չալդիրանի երկրաշարժի և հետագա ցնցումների ելակետային տվյալները հավաքվել են աշխարհի (NEIC, CMT), տարածաշրջանային (EMSC), հանրապետական ​​(NSSP) սեյսմոլոգիական կենտրոնների տվյալների բազայից, տարբեր հեղինակային կատալոգներից (23.10.2011)։ Ավելին, հետցնցումների թիվը Չալդիրանի (1976 թ. Նոյեմբերի 24) երկրաշարժի դեպքում կազմում էր շուրջ 348 (8 (k≤14), Վանի (23.10.2011) երկրաշարժի դեպքում `մոտ 6800 (7≤k≤15) սեյսմիկ իրադարձություններ և հետցնցման գործընթացը ՝ 1100 օր [5]։ Հիմնվելով Գուտենբերգ-Ռիխտեր օրենքի վրա `որոշվել են վերոհիշյալ երկրաշարժերի հետցնցումների շեմային արժեքները և կրկնության օրենքի գործակիցները b. Ստացված տվյալների համաձայն `կառուցվել է նշված երկրաշարժերի հետցնցումների քանակը` ըստ ժամանակի մարման գծապատկերների (նկ. 2 (ա), նկ. 3 (ա))։ Ստացված գրաֆիկները ցույց են տալիս, որ վերոհիշյալ երկրաշարժերի հետցնցման գործընթացի մարումը մոտավոր է հիպերբոլական կախվածությամբ։ կորեր, ինչը հնարավորություն է տալիս գնահատել A, p, c, λa, λb պարամետրերի քանակական արժեքները, Օմորի օրենքի պարամետրերը (աղյուսակ 1) (նկ. 2 (բ), նկ. 3 (բ))։ Նկար. Չալդիրանի (1976 թ. Նոյեմբերի 24) երկրաշարժի ոչնչացման հաջորդականության աստիճանական (ա) և լոգարիթմական (բ) գծապատկերներ։ 3 Վան (23.10.2011) հետերկրաշարժային հաջորդականության ոչնչացում (ա) ոգեշնչող (բ) գծապատկերներ Հետագա ուսումնասիրությունների համար անհրաժեշտ բնութագրերի տվյալները բերված են Աղյուսակ 1-ում։ Ենթադրման մոդելի երկրորդ փուլում բազային ժամանակահատվածում գնահատված պարամետրերի արժեքների փոխանցումն իրականացվել է հետ կանխատեսման ժամանակաշրջան։ Այդ նպատակով օգտագործվել է Ռիոզենբերգ-onesոնսի կողմից t պահին առաջարկված ժամանակային ցնցումների մոդելի հավանականական կախվածությունը։ [9] Աղյուսակ 1 Ուսումնասիրված երկրաշարժերի հետցնցումների հիմնական բնութագրերի քանակական արժեքները r։ Ե. n։ ա r։ ի։ դ։ լ։ ա C։ ա V։ զ։ ա շ։ թ։ թ։ Ըստ Ռիեզենբերգ-Յոնսիկա կանխատեսման, 1,5 տ ելակետային, ժամանակի, հաշվարկման քայլը կատարվել է 0,5 օրվա ընթացքում, իսկ M0≤Mi≤M բազային -2 մեծության համար [9]։ Մագնիտալի միջակայքի քայլը յուրաքանչյուր բազային ժամանակահատվածից հետո կատարվեց որպես ∆m = 0,5, հետցնցման ակտիվության հոսքի հաշվարկված մեծությունները, որոնք ակնկալվում են համապատասխանաբար 5, 10, 20, 30 օրում, որոնք տրված են աղյուսակ 2-ում։ Առավելագույն ժամանակը 30 օր է, որից հետո խոշոր երկրաշարժից վնասված և փլուզվող շատ շենքեր և շինություններ, որոնք ավելի խոցելի են դառնում, կարող են փլուզվել հիմնական ցնցումից անմիջապես հետո։ Երրորդ փուլում կատարվել է հաշվարկված և դիտարկված հետցնցման տվյալների համեմատական ​​վերլուծություն։ Այդ նպատակով աղյուսակ 2-ում բերված թվերը ցույց են տալիս հետցնցման ակտիվության կանխատեսման գրաֆիկական ներկայացում, որտեղ աբսցիսի առանցքը օրերով արտահայտված կանխատեսված ժամանակահատվածն է, իսկ կոորդինատների առանցքը `մ մեծությամբ կանխատեսված հետցնցումների քանակը ( Նկար 4, Նկար 5)։ Կանխատեսված գնահատումներ Իրականում դիտարկված տվյալներ n (M0≤Mi հիմք M հիմք -2) Աղյուսակ 2 ր օ։ օ։ ա r։ ի։ դ։ լ։ ա C։ թ։ թ։ ա V։ Նկ. 4 Չալդիրան (1976 թ. Նոյեմբերի 24) երկրաշարժ M0≤Mi≤M բազային ուժգնությամբ -2 կանխատեսել է հետցնցումների քանակը 1,5 տ բազային ժամանակահատվածում։ Վերլուծությունը հիմնված էր փաստական ​​տվյալների վրա, որոնց համար հաշվարկվել են կանխատեսված արժեքների հաշվարկված միջին քառակուսի շեղումները։ փաստացի դիտարկվող արժեքն է։ Չալդիրանում (1976 թ. Նոյեմբերի 24) և Վանում (2011 թ. Հունվարի 23) ​​երկրաշարժերի կանխատեսված հետցնցման ակտիվության վստահության միջակայքը գնահատվում էր որպես տոկոս, որը Չալդիրանի դեպքում կազմում էր 76%, իսկ Վանի դեպքում `92%։ Նկ. Վանի (23.10.2011) 5 երկրաշարժի M0 -2Mi≤M մագնիտուդով դիտված երկրաշարժի կանխատեսված հետցնցումները `1.5 տ։ Interամանակահատվածում միջակայքային արժեքների տոկոսը 3. Եզրակացություն։ Արդյունքներից մենք եզրակացնում ենք, որ հետցնցման գործունեության կարճաժամկետ կանխատեսող ազդեցությունը, Օմորի օրենքի [10] համարյա նույնական p, c արժեքների դեպքում, p աստիճանի ցուցիչ է։ գ - timeամանակի հետաձգումը, ամենայն հավանականությամբ, պայմանավորված է Ա (հետցնցումային հաջորդականության արդյունավետություն) բնութագրի քանակական արժեքի կարգավորված տարբերությամբ։ Աղ Ստորև բերված են հավերժական երկրաշարժերի հետցնցումային գործընթացների բնութագրերը, որոնց միջոցով մենք ձեռք ենք բերել ընտրված մեծությունների խմբերի հավանականությունները, որոնք հուսալիության մակարդակով մոտ են իրական դիտվող տվյալների։ A բնութագրի թվային արժեքների տարբերությունը կապված է նշված երկրաշարժերում հավաքված հետցնցումների ընդհանուր n արժեքների տարբերության n- ի մեծության ներկայացուցչական մակարդակի բարձրացման հետ։ Ուսումնասիրությունների արդյունքները ցույց են տալիս, որ հետկոն ցնցումային գործունեության կանխատեսման մեթոդը կիրառելի է հետցնցումային գործընթացի գործունեության կարճաժամկետ կանխատեսման հավանականական մոդելների մշակման համար։

example161

example161

Աշխատանքում ներկայացվում են ցանցերի մեթոդի կիրառմամբ էլիպտական տիպի եզրային խնդիրների համար ստացված տարբերական սխեմաների լուծման Յակոբիի և Զեյդելի մեթոդները։ Կազմվում են սխեմատիկ գծագրեր, որոնք նկարագրում են այդ մեթոդները և պարզաբանում դրանց յուրահատկությունները։ Դիտարկվում է էլիպտական տիպի դիֆերենցիալ հավասարման հանգեցվող կոնկրետ խնդիր։ Կազմվում են հաշվարկային ծրագրեր՝ ըստ վերոնշյալ երկու սխեմաների, և կատարվում ուսումնասիրություն պրակտիկ զուգամիտության տեսանկյունից։

1. Ներածություն։ Էլիպտական տիպի դիֆերենցիալ հավասարումներըմեծ կիրառություն ունեն և կիրառվում են կայուն դաշտերի նկարագրման նպատակով [1-3]։ Վերջավոր տարբերությունների (ցանցերի) մեթոդը ներկայումսեզրային խնդիրների լուծման ամենաունիվերսալ և լայն կիրառություն ունեցողմեթոդներից մեկն է [3-7]։ Վերջավոր տարբերությունների մեթոդը մեծ զարգացում է ստացել հատկապես վերջին ժամանակաշրջանում՝ պայմանավորվածժամանակակից հաշվիչ տեխնոլոգիաների զարգացմամբ [3,8,9]։ Ներկայումսլայն տարածում ունի և համակարգչային մաթեմատիկայի համակարգումորպես համաշխարհային առաջատար է դիտարկվում Mathematica-ն, որըկիրառվում է նաև որպես բարձրակարգ ծրագրավորման միջավայր [10-16]։ Այս աշխատանքում անդրադարձ է կատարվում էլիպտական տիպի դիֆերենցիալ հավասարումների լուծման մեթոդին՝ ըստ Յակոբիի և Զեյդելի տարբերական սխեմաների [3,17]։ Մեթոդական նոր մոտեցմամբ են մեկնաբանվումըստ Յակոբիի և Զեյդելի տարբերական սխեմաների ցանցերի մեթոդով էլիպտական տիպի դիֆերենցիալ հավասարումների լուծման գործընթացները՝ ներկայացնելով համապատասխան սխեմատիկ գծագրեր։ Այնուհետև դիտարկվում է ստացիոնար ջերմային դաշտի դիֆերենցիալհավասարումը [1-2]։ Վերջինս նախ՝ լուծվում է Mathematica միջավայրի ստանդարտ միջոցների կիրառմամբ, ապա՝ ըստ Յակոբիի և Զեյդելի մեթոդներիհաշվարկային ծրագրերի կազմմամբ և գործարկմամբ։ Այնուհետև խնդրի լուծումն իրականացվում է ցանցերի մեթոդով, ներկայացվում են կազմված տարբերական սխեմաները և հաշվարկային ծրագրերըMathematica միջավայրում՝ ըստ վերոնշյալ սխեմաներից յուրաքանչյուրի։ Կատարվում է ուսումնասիրություն պրակտիկ զուգամիտության տեսանկյունից ևհիմնավորվում ցանցերի մեթոդի բարձր արդյունավետությունն էլիպտականտիպի դիֆերենցիալ հավասարումների լուծման ժամանակ։ 2․ Էլիպտական տիպի դիֆերենցիալ հավասարումների համար ստացված տարբերական սխեմաների լուծման Յակոբիի մեթոդը։ Դիցուք ունենքհավասարումների հետևյալ համակարգը՝(cid։ 3041) (1)կամ (cid։ 1828), որտեղ(cid։ 3442), կիցները զրոյից տարբեր են, այսինքն՝ (cid։ (1) հավասարումների(cid։ 3442)Ենթադրենք հավասարումների (1) համակարգում անկյունային գործահամակարգի առաջին, երկրորդ, …, n-րդ հավասարումներից համապատասխանաբար կստանանք՝կամ (cid։ 2010), որտեղ(cid։ 3041) ման որոշակի նախնական (cid։ 2868) մոտարկում և օգտագործելով ստացված հավասարումները՝ հաջորդաբար գտնել (cid։ 2870), և այլն։ Այնուհետև անհրաժեշտ է ընտրել հավասարումների համակարգի լուծՎերևում նկարագրվածը իտերացիոն գործընթաց է, որի ավարտի պայման է նշված ճշտության ստացումը կամ գործընթացի ընդհատումը։ Գործընթացն ընդհատվում է, երբ իտերացիաների քանակը գերազանցում է տրված թույլատրելի քանակը, այս դեպքում համակարգը չի զուգամիտում կամ իտերացիաների տրված քանակը չի բավարարում նշված ճշտության ստացման համար։ Իտերացիոն գործընթացն արտահայտող համակարգը հետևյալն է՝⎩⎪⎪⎪⎨⎪⎪⎪⎧ (cid։ 2010)կամորտեղ փակագծերում տրված վերին ինդեքսը ներկայացնում է իտերացիայիհամարը։ Այժմ անդրադառնանք էլիպտական տիպի դիֆերենցիալ հավասարումների համար ստացված տարբերական սխեմայի լուծմանը Յակոբիի մեթոդով։ Դիտարկենք էլիպտական տիպի դիֆերենցիալ հավասարումների համար ստացվող ընդհանուր տարբերական սխեմա, ընդ որում, եզրային կետերիհավասարումներիհամարԷլիպտական տիպիդիֆերենցիալտարբերական սխեման ունի հետևյալ տեսքը՝համար կդիտարկենք Դիրիխլեի եզրային խնդիրը (Նեյմանի եզրային խնդրիդեպքում դատողությունները կկատարվեն համանմանությամբ)։ 3364) որտեղ (cid։ 1829)−ն զրոյից տարբեր հաստատուն է, (cid։ 1858)−ը և (cid։ 2030)−ն տրված ֆունկցիաներեն, ցանցի ներքին հանգույցները նշանակված են ((cid։ 1862)) ինդեքսներով, իսկ եզրայինհանգույցները՝ ((cid։ Յակոբիի մեթոդի կիրառման դեպքում (2) տարբերական սխեման(cid։ 1866)−1 ցանցի հանգույցներում (cid։ 1877)) ֆունկցիայի հաշվման գործընթացը։ Ցանցի ներՅակոբիի մեթոդի էությունը բացահայտում է նկ. 1-ը։ Այն արտացոլում էձևափոխվում է հետևյալ տեսքի՝քին կետերը համարակալած են ըստ հաշվման հաջորդականության։ Գծագրում կանաչ գույնով ներկված հանգույցները համապատասխանում են դիֆերենցիալ հավասարման եզրային պայմաններին, իսկ կարմիրովպատկերված են այն հանգույցները, որտեղ հայտնի են ֆունկցիայի արժեքները՝ըստ նախորդ իտերացիայի։ Այս դեպքում, նախ ցանցի բոլոր կետերում ֆունկցիայի արժեքները հավասարեցվում են զրոյի, այնուհետև որոշվում են ցանցի եզրային կետերումՆկ․ 1ֆունկցիայի համապատասխան արժեքները՝ ելնելով դրված եզրային պայմաններից։ Բուն իտերացիոն հաշվարկը սկսվում է ցանցի (1,1) հանգույցից, որումորոնք ստացվել են իտերացիայի նախորդ քայլի արդյունքում, այնուհետև նույնկերպ հաշվվում է ֆունկցիայի արժեքը ցանցի (2,1) հանգույցում՝ իր չորս հարևան հանգույցներում ֆունկցիայի ունեցած արժեքներով և այդպես շարունակ,մինչև ցանցի վերջին ներքին հանգույցը։ Ցանցի ներքին տիրույթում ֆունկցիայիֆունկցիայի (cid։ 2869) արժեքը որոշվում է ֆունկցիայի (cid։ 2870) և (cid։ 2869) արժեքներով,արժեքների հաշվումն իրականանում է օրդինատների (cid։ 1877) առանցքի ուղղությամբ ցանցի շերտերով՝ նախ (cid։ 1862)=0 շերտում ((cid։ 2868)), այնուհետև (cid։ 1862)=1 շերտում((cid։ 2869)) և այլն։ Այդ շերտերից յուրաքանչյուրում էլ հաշվարկն իրականանում է աբսցիսների (cid։ 1876) առանցքի շերտերի ուղղությամբ ցանցի շերտերով։ Նշված իտերացիոն գործընթացը շարունակվում է այնքան ժամանակ,մինչև տրված հավասարման համար ստացվի անհրաժեշտ ճշտությամբ լուծում։ Պատկերենք ցանցի հանգույցներից մի քանիսի ձևանմուշները՝Նկ․ 3Նկ․ 2ման ձևանմուշները, որոնք կազմված են իրենց չորս հարևան հանգույցներից։ Օրինակ նկ․ 2-ում և նկ․ 3-ում պատկերված են (cid։ 2869) և (cid։ 2869) արժեքների հաշվԻտերացիայի տվյալ քայլում (cid։ 3037)−ն որոշելու համար կիրառվում են իտերաքայլում (cid։ 2869)−ն հաշվելու համար կիրառվում են եզրային պայմաններից հայտնի(cid։ 2869)−ի և (cid։ 2868)−ի արժեքները և իտերացիայի նախորդ քայլից հայտնի (cid։ 2869)−ի և(cid։ 2870)−ի արժեքները։ Այս ամբողջ իտերացիոն գործընթացի ժամանակ ցանցիցիայի նախորդ քայլից ցանցի չորս համապատասխան հանգույցներում ֆունկցիայի համար ստացված արժեքները։ Մասնավորաբար, իտերացիայի տվյալեզրային հանգույցներում ըստ եզրային պայմանների առաջադրված արժեքներըչեն փոխվում։ Յակոբիի մեթոդն օժտված է դանդաղ զուգամիտությամբ, այդպատճառով նմանատիպ առաջադրանքներ լուծելիս այն հազվադեպ է օգտագործվում։ 3․ Էլիպտական տիպի դիֆերենցիալ հավասարումների համար ստացված տարբերական սխեմաների լուծման Զեյդելի մեթոդը։ Գործնական հաշվարկներում առավել հաճախ օգտագործվում է Զեյդելի մեթոդը, որի էությունըցույց տալու համար հավասարումների (1) համակարգը ներկայացնենք հետևյալտեսքով՝((cid։ 3041) որտեղ (cid։ 1862)−րդ հավասարման մեջ հավասարման աջ մաս տեղափոխեցինք այնանդամները, որոնք պարունակում են (cid։ 1862) պայմանին բավարարող (cid։ 3036) անդամորտեղ կատարված են հետևյալ նշանակումները՝ (cid։ 1830)−ով նշանակված է այն մատրիցը, որի գլխավոր անկյունագծի վրա կանգնած են (cid։ 1827) մատրիցի համապատասխան տարրերը, իսկ մնացած տարրերը զրոներ են, (cid։ 1847)−ն և (cid։ 1838)−ը պարունակումեն (cid։ 1827) մատրիցի համապատասխանաբար վերին և ստորին եռանկյունները, որոնցբանաձևի՝ ընտրելով սկզբնական (cid։ 2868)) մոտարկումը։ 1862) Զեյդելի մեթոդի կիրառման դեպքում (2) տարբերական սխեմայի լուծուվում է ըստհամակարգը՝գլխավոր անկյունագծերի վրա զրոներ են։ Զեյդելի մեթոդին համապատասխան իտերացիոն գործընթացը կառուցԱյսպիսով՝ Զեյդելի մեթոդով կստանանք հավասարումների հետևյալներ։ Այս ներկայացումը կարող է գրվել հետևյալ կերպ՝որտեղ՝մը կունենա հետևյալ տեսքը՝(cid։ 1866)−1 Զեյդելի մեթոդի կիրառման դեպքում ցանցի հանգույցներում (cid։ 1877))ֆունկցիայի արժեքների հաշվման հաջորդականությունը համապատասխանում է Յակոբիի մեթոդի կիրառման դեպքում դիտարկված հաջորդականությանը (նկ․1)։ Այս դեպքում ցանցի բոլոր հանգույցներում ֆունկցիան ստանում է զրոարժեք, այնուհետև ցանցի եզրային հանգույցներում ստանում է եզրային պայմանին համապատասխան արժեքներ, իսկ հետո սկսվում է իտերացիոն հաշվարկը ցանցի առաջին ներքին հանգույցից։ Իտերացիոն գործընթացը, ինչպես ևՅակոբիի մեթոդի դեպքում, իրականանում է օրդինատների (cid։ 1877) առանցքի ուղղությամբ ցանցի շերտերով՝ նախ (cid։ 1862)=0 շերտում ((cid։ 2868)), այնուհետև (cid։ 1862)=1 շերտում ((cid։ 2869)) և այլն։ Այդ շերտերից յուրաքանչյուրում էլ հաշվարկն իրականանում է աբսցիսների (cid։ 1876) առանցքի շերտերի ուղղությամբ ցանցի շերտերով։ Ցանցի ներքին ((cid։ 1862)) հանգույցներից յուրաքանչյուրում ֆունկցիայի (cid։ 3037) արժեքըորոշվում է ֆունկցիայի (cid։ 3037) և (cid։ 2869) արժեքների միջոցով, ընդորում (cid։ 2869)−ի և (cid։ 3037)−ի համար վերցվում են իտերացիայի ընթացիկ քայլիցստացված արժեքները, իսկ (cid։ 3037)−ի և (cid։ 2869)−ի համար՝ իտերացիայի նախորդքայլից ստացված արժեքները։ Պատկերենք մի քանի հանգույցների ձևանմուշներ՝Նկ․ 4Նկ․ 5Ի տարբերություն Յակոբիի մեթոդի՝ Զեյդելի մեթոդի կիրառման դեպքումհերթական իտերացիայի ժամանակ հանգույցներում ֆունկցիայի արժեքներիհաշվման համար օգտագործվում են ինչպես ընթացիկ, այնպես էլ նախորդիտերացիայի ժամանակ ստացված արժեքները։ Նկ․ 4-ում և 5-ում պատկերվածներկված սլաքները ցույց են տալիս այն հանգույցները, որոնց համար ընթացիկիտերացիայի արդյունքում ստացված արժեքներն են վերցվել, իսկ կապույտով՝նախորդ իտերացիայում հաշվված արժեքները։ 2869) և (cid։ 2869) արժեքների հաշվման ձևանմուշները, որտեղ նարնջագույնովԻտերացիայի ընթացիկ քայլում (cid։ 3037)−ն որոշելու համար գործածվում ենբար, իտերացիայի տվյալ քայլում (cid։ 2869)−ն հաշվելու համար կիրառվում են եզրային պայմաններից հայտնի (cid։ 2868)−ի արժեքը, իտերացիայի ընթացիկ քայլից հայտնի (cid։ 2869)−ի արժեքը և իտերացիայի նախորդ քայլից հայտնի (cid։ 2870)−ի և (cid։ 2869)−ի արձախ ու ստորին հարևան հանգույցներում ընթացիկ իտերացիայի արդյունքումստացված ֆունկցիայի արժեքները, իսկ աջ ու վերին հանգույցներում նախորդիտերացիայի արդյունքում ստացված ֆունկցիայի արժեքները։ Մասնավորաժեքները։ Զեյդելի մեթոդի կիրառման դեպքում ևս իտերացիոն գործընթացի ժամանակ ցանցի եզրային հանգույցներում ըստ եզրային պայմանների առաջադրված արժեքները չեն փոխվում։ 4․Ստացիոնար ջերմային դաշտի դիֆերենցիալ հավասարման լուծումըցանցերի մեթոդով։ Դիտարկենք ստացիոնար ջերմային դաշտի համար ստացված դիֆերենցիալ հավասարումը ջերմային աղբյուրի առկայության դեպքում, որը բնութագրվում է (cid։ 1877) ֆունկցիայի միջոցով և վերջինիս համարԼուծել (cid։ 1854))=0էլիպտական տիպի դիֆերենցիալ հավասարումըլուծենք Դիրիխլեի խնդիրը․0<(cid։ 1854)եզրային պայմանների դեպքում։  Խնդրի լուծումը Mathematica միջավայրի ստանդարտ միջոցների կիրառմամբՄաթեմատիկական ֆիզիկայի և դիֆերենցիալ հավասարումների, ինչպես նաև դրանց համակարգերի թվային լուծման համար Mathematica միջավայրում նախատեսված է NDSolve օպերատորը։ Այդ օպերատորի կիրառմամբլուծենք դրված խնդիրը`Prn = NDSolve[{(cid։ 4675)Այնուհետև արդյունքները գրաֆիկորեն վիզուալացնենք․Dom ain։ scalar Նկ․ 6 Խնդրի լուծումը վերջավոր տարբերությունների մեթոդովրաչափ ցանցի վրա դիտարկվող խնդրի տարբերական սխեման ունի հետևյալտեսքը՝Ըստ կոորդինատական առանցքների միանման ℎ= (cid։ 2869) քայլով հավասա(cid։ 1866)−1 Յակոբիի մեթոդի կիրառման դեպքում (6) տարբերական սխեման կբեր(cid։ 1865)−2 որի լուծումը կարելի է գտնել ինչպես ճշգրիտ, այնպես էլ թվային (մասնավորապես իտերացոն) մեթոդներով։ Դիտարկենք իտերացիոն մեթոդներից մի քանիսը։ վի հետևյալ տեսքի`Mathematica միջավայրում Յակոբիի մեթոդով առաջադրված խնդրիլուծումն իրացնող ծրագիրը հետևյալն է`(cid։ 1870) =154, Բերված ծրագրային կոդում, ինչպես նաև հետագայում ներկայացվողծրագրային կոդերում, ցանցի հանգույցներում որոնելի ֆունկցիայի արժեքներըՆկ․ 7կնշանակենք (cid։ 1862)] տեսքով։ արդյունքները գրաֆիկորեն վիզուալացնել։ Արդյունքում արտածվում է (cid։ 1877)) Ծրագրի առաջին երկու տողերն ապահովում են մուտքային տվյալները,այնուհետև սկսվում է հաշվարկային գործընթացը, նախավերջին տողով արտածվում են հաշվարկային գործընթացում իտերացիաների քանակը և արդյունքում ստացված լուծման սխալանքը, իսկ վերջին տողը թույլ է տալիս ստացվածֆունկցիային համապատասխան մակերևույթը։ Նկ․8-ում միևնույն կոորդինատական համակարգում պատկերված ենտրված եզրային խնդրի համար Mathematica փաթեթի ստանդարտ միջոցներիժեքների դեպքում Յակոբիի մեթոդով ստացված (cid։ 1877)) ֆունկցիայի համապաօգնությամբ ստացված մակերևույթի և ցանցի բաժանման քայլերի տարբեր արտասխան մակերևույթիների քառորդ մասերը՝ ստացված լուծման զուգամիտությունն առավել տեսանելի դարձնելու համար։ Mathematica փաթեթի ստանդարտ միջոցների օգնությամբ ստացված մակերևույթը պատկերված է կանաչգույնով, իսկ ցանցի բաժանման քայլի 15, 19, 21 արժեքների դեպքում Յակոբիիմեթոդով ստացված մակերևույթները համապատասխանաբար դեղին, կապույտև կարմիր գույներով։ 1877))}]Արտածենք ցանցի բաժանման քայլերի տարբեր արժեքների դեպքումՆկ․8(cid։ 1877)) ֆունկցիայի համապատասխան կորերի գրաֆիկները (cid։ 1877) կոորդինատիցկախված և (cid։ 1876) կոորդինատի որոշակի ((cid։ 2868)=0.5) արժեքի դեպքում․(cid։ 1877))"}] Նկ․9Նկ․9-ում Mathematica փաթեթի ստանդարտ միջոցների կիրառմամբ ստացված լուծման հատույթը պատկերված է կարմիր գույնով, իսկ սևի տարբերերանգներով պատկերված են ցանցի բաժանման քայլերի տարբեր արժեքներիդեպքում Յակոբիի մեթոդով ստացված (cid։ 1877)) ֆունկցիայի համապատասխանկորերի գրաֆիկները (cid։ 1877) կոորդինատից կախված և (cid։ 1876) կոորդինատի (cid։ 2868)=0.5 արԱյսպիսով, Յակոբիի մեթոդի կիրառմամբ ստացանք (6) տարբերականՅակոբիի մեթոդի օգնությամբ խնդրի համար ստացանք 0․001 ճշտությամբ լուծում։ Բացի այդ, (cid։ 1865)=14 արժեքից սկսած ստացված արդյունքները գրեթե համընկնում են։ Իսկ ցանցի բաժանման քայլերի (cid։ 1865)=14 և (cid։ 1865)=16 արժեքների դեպԶեյդելի մեթոդի կիրառման դեպքում (6) տարբերական սխեման կբերվի(cid։ 1866)−2 ժեքի դեպքում։ հետևյալ տեսքի`սխեմայի մոտավոր լուծումը, ընդ որում 154 իտերացիոն քայլերի արդյունքումքում մոտարկված լուծումների արժեքների տարբերության մոդուլը հավասար է0.00196907-ի։ ծումն իրացնող ծրագիրը հետևյալն է`Mathematica միջավայրում Զեյդելի մեթոդով առաջադրված խնդրի լու(cid։ 1870) =96, Նկ․10Ծրագրի առաջին երկու տողերն ապահովում են մուտքային տվյալները,այնուհետև սկսվում է հաշվարկային գործընթացը, նախավերջին տողովարտածվում են հաշվարկային գործընթացում իտերացիաների քանակը և արդյունքում ստացված լուծման սխալանքը, իսկ վերջին տողը թույլ է տալիս ստացված արդյունքները գրաֆիկորեն վիզուալացնել։ Արդյունքում արտածվում է(cid։ 1877)) ֆունկցիային համապատասխան մակերևույթը։ Նկ․11-ում միևնույն կոորդինատական համակարգում պատկերված ենտրված եզրային խնդրի համար Mathematica փաթեթի ստանդարտ միջոցներիօգնությամբ ստացված մակերևույթի և ցանցի բաժանման քայլերի տարբեր արժեքների դեպքում Յակոբիի մեթոդով ստացված (cid։ 1877)) ֆունկցիայի համապատասխան մակերևույթների քառորդ մասերը՝ ստացված լուծման զուգամիտությունն առավել տեսանելի դարձնելու համար։ Mathematica փաթեթի ստանդարտ միջոցների օգնությամբ ստացված մակերևույթը պատկերված է կանաչգույնով, իսկ ցանցի բաժանման քայլի 15, 19, 21 արժեքների դեպքում Զեյդելի մեթոդով ստացված մակերևույթները համապատասխանաբար դեղին, կապույտ ևկարմիր գույներով։ 1877))}]Նկ․ 11Արտածենք ցանցի բաժանման քայլերի տարբեր արժեքների դեպքում(cid։ 1877)) ֆունկցիայի համապատասխան կորերի գրաֆիկները (cid։ 1877) կոորդինատիցկախված և (cid։ 1876) կոորդինատի որոշակի (cid։ 2868)=0.5 արժեքի դեպքում․(cid։ 1866)[[1]]; Նկ․12Նկ․12-ում Mathematica փաթեթի ստանդարտ միջոցների կիրառմամբստացված լուծման հատույթը պատկերված է կարմիր գույնով, իսկ սևի տարբերերանգներով պատկերված են ցանցի բաժանման քայլերի տարբեր արժեքներիարժեքի դեպքում։ դեպքում Զեյդելի մեթոդով ստացված (cid։ 1877)) ֆունկցիայի համապատասխանկորերի գրաֆիկները (cid։ 1877) կոորդինատից կախված և (cid։ 1876) կոորդինատի (cid։ 2868)=0.5Զեյդելի մեթոդի կիրառմամբ ստացանք (6) տարբերական սխեմայի մոտավորլուծումը 0․001 ճշտությամբ լուծում 96 իտերացիոն քայլերի արդյունքում։ Բաժանման քայլերի (cid։ 1865)=10 արժեքից սկսած Զեյդելի մեթոդով ստացված արՍտացված արդյունքներից հանգում ենք այն եզրակացությանը, որ դիտարկված խնդրի դեպքում Զեյդելի մեթոդի կիրառմամբ ստացված լուծումնավելի արագ է զուգամիտում, քան Յակոբիի մեթոդի դեպքում ստացվածը։ դյունքները գրեթե համընկնում են։ Իսկ 14 և 16 արժեքների դեպքում մոտարկվածերկու լուծումների արժեքների տարբերության մոդուլը հավասար է 0.00086-ի։ 7. Եզրակացություն։ Աշխատանքում նոր մեթոդական մոտեցում է ցուցաբերված, կազմված են էլիպտական տիպի դիֆերենցիալ հավասարումներիվերջավոր տարբերությունների մեթոդով լուծման Զեյդելի և Յակոբիի մեթոդները պարզաբանող և վիզուալ նկարագրող սխեմաներ, ինչը շատ օգտակար էուսումնառնողների համար։ Բացի այդ, կազմված են հաշվարկային ծրագրեր, որոնք ոչ միայն ապահովում են նշված մեթոդներով խնդիրների լուծման հաշվարկային գործընթացը՝ապահովելով ուզած ճշտություն, այլև թույլ են տալիս արդյունքների գրաֆիկական վիզուալացում, ինչն արժեքավոր է և՛ թվային մեթոդների, և՛ մանկավարժական մեթոդական տեսանկյունից։ Այդ ծրագրերը բավական ընդհանրական ենև թույլ են տալիս եզրային այլ խնդիրների լուծումների իրականացում՝ միայնմուտքային տվյալների փոփոխությամբ։ Աշխատանքը մեծ մեթոդական նշանակություն ունի և կարող է կիրառվելբուհական ուսումնական պրոցեսում, ինչպես նաև կարող է ծառայել գիտականուսումնասիրություններ կատարող գիտական աշխատողների համար։ Գ ր ա կ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն 9. Литвиненко В.П., Литвиненко Ю.В. Расчет линейных электрических цепей։ ГОУВПО «Воронежский государственный техничес10. Аладьев В. З., Шишков М. Л. Введение в среду пакета Mathematica 2.2 Мօсква.13. Սարգսյան Ա․Հ․ Mathematica փաթեթի գրաֆիկական տարրերը և դրանցդասավանդումը։ Մեթոդական աշխատանք։ Հեղ. հրատ։ 14. Մանուկյան Ս․Ս․ Որոշյալ ինտեգրալների հաշվարկային ծրագրերը Mathematica միջավայրում ըստ ուղղանկյունների, սեղանների և պարաբոլներիբանաձևերի։ Ուսանողական գիտական նստաշրջանի նյութեր։ «Էլդորադո» հրատարակչություն։ 15. Սարգսյան Ա. Հ., Ալեքսանյան Վ. Ա. (cid։ 2196) համասեռ մասերից բաղկացած ձողիջերմային դաշտի խնդիրը։ Հաշվարկային ծրագիրը Mathematica միջավայրում։ ԳՊՄԻ-ի «Գիտական տեղեկագիր» հանդես։ N1,պրակ Ա։ 16. Սարգսյան Ա. Հ., Սարգսյան Ն. Հ. Աստիճանային շարքերի կիրառումը որոշյալ և անիսկական ինտեգրալների հաշվման համար։ Հաշվարկային ծրագրերը Mathematica միջավայրում։ ԳՊՄԻ-ի «Գիտական տեղեկագիր» հանդես։ N1, պրակ Բ։ Էջ 128-136։ 17. Սարգսյան Ա. Հ., Հարությունյան Կ. Ա. Աստիճանային շարքերի կիրառումըմոտավոր հաշվումներում։ Հաշվարկային ծրագիրը Mathematica միջավայրում։ ՇՊՀ «Գիտական տեղեկագիր» հանդես։ N1, պրակ Բ։ Էջ 123-136։

example747

example747

Հիմնական խնդիրն է հեթանոսական գաղափարախոսությունից քրիստոնեական գաղափարախոսությանն անցման՝ մինչ այժմ ընդունված բռնի եղանակի ոչ հավաստի լինելու, ինչպես նաև քրիստոնեության՝ հայի համար ոչ թե խորթ կրոն, այլ ազգային արժեք լինելու հանգամանքի փաստումը։ Այսպիսով, կարելի է եզրակացնել, որ քրիստոնեության ընդունումը Հայաստանում որպես պետական կրոն պիտի որակվի իբրև վերադարձ սկզբնական միաստվածությանը, որը թեպետ կորսված էր և աղավաղված, բայց այդուհանդերձ լիովին չէր ջնջվել հայ ժողովրդի թե՛ պատմական, թե՛ գենետիկ հիշողությունից և հայտնվեց նրան որակապես նորացված վիճակում՝ քրիստոնեական վարդապետության միջոցով։

ՀԵԹԱՆՈՍԱԿԱՆ ԳԱՂԱՓԱՐԱԽՈՍՈՒԹՅԱՆ ԱՌԱՆՁԻՆ ԲԱՂԱԴՐԻՉՆԵՐԸ ՔՐԻՍՏՈՆԵՈՒԹՅԱՆ ՄԵՋ301 թ. Հայաստանում պետականորեն ընդունվում է քրիստոնեությունը։ Քրիստոնեության ընդունումը Հայաստանում ուներ թե՛ արտաքին քաղաքական, և թե՛ ներքաղաքական պատճառներ։ Հայաստանն այդպիսով փորձում էր պահպանել իր անկախությունը Հռոմեական կայսրության և ՍասանյանՊարսկաստանի միջև, ինչպես նաև ներքաղաքական առումով կասեցնել նախարարների կենտրոնախույս ձգտումներն ու նպաստել երկրի միավորմանը։ Սակայն այդ նոր ուսմունքը շատ ընդհանրություններ ուներ նաև մեր ժողովրդի հոգևոր ընկալումների հետ, որոնք ձևավորվել էին դարերով։ Իր հավատքի անկոտրում հետևորդ համարվող ազգը չէր կարող այդքան արագ և դյուրին կրոնափոխ լինել, դեն նետել դարավոր, եթե ոչ հազարամյակների իր կրոնական համոզմունքները և հլու-հնազանդ ընդունել իրեն պարտադրված այլ կրոն։ Հայ հին կրոնի ընդերքում գոյություն ունեցած մի շարք առանձնահատկություններ վկայում են, որհայ հավատալիքներում բավականին ակտիվ են եղել այն պաշտամունքային տարրերը, որոնք մերձեցրել են նրան միաստվածությանը։ Դրանք դիտվում են որպես ավելի հին, սկզբնական ընկալումներ,որոնց հետագայում գումարվել են որոշակի պոլիթեիստական շերտավորումներ։ «Ինչպես բոլոր հեթանոսները, այնպես էլ հին հայերը շատ բաների էին հավատում, իսկ քրիստոնյաները՝ այլևայլ բաների, բայց երկուսն էլ չէին ընդունի դրանք, եթե ներքին ճանաչողություն կամ մղումչունենային»1։ Մեր երկրի դիրքը, ազգային ու հին պատմությունները վկայում են, որ աստվածապաշտությունըպետք է եղած լինի մեր նախահայրերի հավատքը, և դրա հաստատումն է կրոնի անունն ու իմաստը։ Վանա ծովի հարավարևելյան կողմից շատ հեռու չէ Հայկա բերդ անվանված կիսավերը և XX դարիսկզբներին դեռ բնակիչներ ունեցող Աստվածաշեն գյուղը։ Աղթամարի եկեղեցու դիվանատան մեջ միձեռագիր մատյանում գրված է, թե «ազդեցութեամբն Աստուծոյ շինեցին [Հայկեանք] զմեծ բլուրն՝ անառիկ բերդ ի յահե թշնամեաց… Եվ յետ նորա (Հայկին) ի զարմիցն՝ մնացին ի բերդն Աստուածաշինայ»։ Երկու անգամ հիշված բերդը նույնն է՝ հիմա Հայկի անունով կոչվածը, որի անունով նա և յուրայիններըգյուղն անվանեցին Աստվածաշեն։ Քրիստոնեական դարերում այսպիսի անուն չէր կարող դրվել, և սաԱստված անվան հնագույն պահպանված հիշատակարան է2։ Թե ինչպիսի պատկերացում ունեին հինհայերն իրենց Աստված կոչած գերագույն էակի վերաբերյալ, դժվար է ասել, որովհետև դրա վերաբերյալ հեթանոսական հայ գրվածք կամ հիշատակ հայտնի չէ։ Բայց «կոնդակն ավելացնում է, թե երկնքիցՀայկին երազով էին ցույց տրվում աղեղն ու նետը, ինչը և շինել է նա ու դրանցով հալածել թշնամուն։ Դարձյալ Աստծո ներշնչանքով է կառուցել անառիկ բերդը և արժանավայել երախտագիտությամբ կամպարտականությամբ իր Աստծու անունով է կոչում իր ձեռակերտը»3։ Քրիստոնեությունը Հայաստանում վերամշակեց և վերաիմաստավորեց հեթանոսական պատկերացումները, ծեսերն ու տոները, ինչի վկայությունն են առ այսօր պահպանված «Վարդավառ», «Ծաղկազարդ», «Տեառն ընդ առաջ» և այլ տոները։ Հայկական լեռնաշխարհում տարբեր ժամանակաշրջաններում ձևավորված երեք պետական դիցարանները (հայասական, ուրարտական և հայ հեթանոսական) դրսևորում են որոշակի ժառանգականառնչություններ միմյանց հետ՝ կապված հատկապես գլխավոր աստվածությունների պաշտամունքիհետ4։ Թե՛ Հայասայի, թե՛ ավելի ուշ ձևավորված Ուրարտուի և հայ հեթանոսական դիցարաններիգլխավոր աստվածությունները բազմաֆունկցիոնալ բնույթ ունեն. նրանք օժտված են բերքատվության, ռազմի, անդրաշխարհի ու մեռնող-հարություն առնող, արևի աստծո գործառույթներով։ Իհարկե,1 Ալիշան Ղ., Հայոց հին հավատքը կամ հեթանոսական կրոնը, Երևան, 2002, էջ 11։ 2 Նույն տեղում, էջ 13,18։ 3 Նույն տեղում, էջ 19։ 4 Պետրոսյան Ա., Հայկական դիցարանի ակունքները, Պատմա-բանասիրական հանդես, 2004, էջ 206։ որոշ դեպքերում այդ հատկանիշներից մեկնումեկը ցայտուն չէ, սակայն պտղաբերության գործառույթնընդհանուր է բոլորի համար, իսկ նրանց հաջորդող աստվածությունները մարմնավորում են գլխավորաստծո ասպեկտներից որևէ մեկը՝ կայծակնային, արևային, պտղաբերության հատկանիշները։ Վերջիններս երեք պանթեոններում էլ հաջորդում են գլխավոր աստվածային զույգին՝ Հայասայում [d]U.GUR-ինև dIŠTAR-ին, Ուրարտուում՝ Խալդիին և Վարուբանիին, հայկականում՝ Արամազդին և Անահիտին։ Նրանց ընդհանրությունը նաև այն է, որ այդ պանթեոններում հատկապես շեշտվում է գլխավոր աստծոգերակա դերը, բացի այդ, գլխավոր աստվածություններն իրենց բազմաֆունկցիոնալությամբ շատ ենմոտենում միաստվածությանը, որը բնորոշ էր քրիստոնեությանը։ Նախկին գերագույն աստվածությունները, վերաիմաստավորվելով, շարունակեցին ապրել ՀայրԱստծո, Քրիստոսի և Աստվածածնի պաշտամունքներում. Արամազդը՝ Հայր Աստծո, Միհրը՝ Քրիստոսի,Մայր Աստվածուհին (Անահիտը)՝ Աստվածածնի։ Հեթանոսական որոշ աստվածություններ վերածվեցինքրիստոնեական սրբերի՝ Արա Գեղեցիկը՝ Սուրբ Սարգսի, Վիշապասպան հերոս Վահագնը՝ ՍուրբԳևորգի և այլն։ Ավելին, անգամ հայոց հոգևոր քրիստոնեական բանաստեղծությունը հնագույն կրոնական ավանդույթների շարունակությունն էր։ Ահա ինչպես է բնութագրում այն հայ անվանի հայագետԼեոն. «…այն ամբողջապես ապրում է լույսի սրբությամբ ու մաքրությամբ. հարյուրավոր սքանչելիհյուսվածքներ է կերտում լույսի զանազան դիրքերից, երկնային լուսատուներից և ամենից շատ,իհարկե, արևից։ Այսպիսի բան պարսկական բանաստեղծության մեջ չենք նկատում։ Եվ այս հոյակապլուսապաշտությունը քրիստոնեական Հայաստանը ժառանգել է, անշուշտ, հեթանոսականից»1։ Հայտնի է, որ քրիստոնեական գաղափարախոսության ձևավորման վրա մեծ ազդեցություն էունեցել հին աշխարհի մեռնող և հարություն առնող, պտղաբերության աստվածությունների պաշտամունքը։ Հայասական և ուրարտական գլխավոր աստվածություններին՝ dU.GUR-Արային և Խալդիինբնորոշ էին այդ հատկանիշները, իսկ հայ հեթանոսական դիցարանում մեռնող-հարություն առնողաստծո գործառույթների կրողն էր դարձել Միհր արևային աստվածությունը։ Միհրի տոնը հայերը նշելեն Արեգ ամսին։ Միհր-Միթրայի պաշտամունքը շատ է հիշեցնում քրիստոնեությունը։ Միհրի ծնունդըհեթանոսները նշում էին դեկտեմբերի 25-ին, իսկ Քրիստոսի ծնունդը՝ հունվարի 6-ին, սակայնհետագայում, 3-րդ դարի վերջին և 4-րդի սկզբին արևմտյան եկեղեցին սկսեց նշել այն դեկտեմբերի 25ին։ Սրա պատճառներից մեկն էլ այն էր, որ քրիստոնյաները (օրինակ՝ Հռոմում) նույնպես մասնակցումէին Միհրին նվիրված տոնախմբություններին, ինչն էլ դրդեց արևմտյան եկեղեցական իշխանություններին Քրիստոսի ծննդյան օրը հունվարի 6-ից տեղափոխել դեկտեմբերի 25-ին2 (ի տարբերություն Հայառաքելական եկեղեցու, որն այն նշում է հունվարի 6-ին)։ Մերձավոր Արևելքում ամենաազդեցիկ և իրանական աշխարհում լայն տարածում գտած կրոնըզրադաշտականությունն էր։ Բոլոր հեթանոսական կրոնների տիեզերաստեղծության հիմքում դրված էծնելիության գործոնը։ Ի տարբերություն սրա, հայկական մինչքրիստոնեական կրոնական պատկերացումներում, ինչպես նաև զրադաշտականում, առաջ է մղվում արարչության փաստը. Արամազդը որակվում է որպես «երկնի ու երկրի արարիչ»։ 3 Զրադաշտականությունը և հեթանոսությունն աչքի էին ընկնում աստվածների անունների մասնակի համընկմամբ։ Այսպես, Արամազդ, Անահիտ, Միհր անուններնակնհայտորեն ձայնակցում են զրադաշտական Ահուրա-Մազդա, Արդվիսուրա-Անահիտա և Միթր-Միհրաստվածների անուններին։ Ծագումնաբանական առումով, ինչպես Ահուրա-Մազդան, այնպես էլԱրամազդը հանդես են գալիս որպես հայր-աստվածներ, ինչպես զրադաշտական Արդվիսուրա-Անահիտան և Միթրն Ահուրա-Մազդայի զավակներն են, այնպես էլ հայկական Անահիտն ու Միհրը՝ Արամազդի։ Գործառութային առումով Ահուրա-Մազդան և Արամազդը երկուսն էլ ամպրոպային աստվածներեն (Զևսի համարժեք), Արդվիսուրա-Անահիտան և Անահիտը՝ պտղաբերության դիցուհիներ, զրադաշտական Միթրն արեգակնային աստված է, հայկական Միհրը՝ երկնային լույսի և արևի աստված։ Սակայն խոսքը ոչ թե կրոնական կոնցեպտների նույնականության մասին է, այլ մեկի և մյուսի ներքո գոյություն ունեցող բազմաթիվ տարրերի նմանության։ Վերոշարադրյալ ընդհանրությունները հաճախ հիմք են հանդիսացել պնդումների, թե հայ հեթանոսությունն իր ամբողջականության մեջ պարթևականից կամ պարսկականից ընդօրինակումների ևփոխառությունների արգասիք է4։ Ըստ Լեոյի, «դարերի ընթացքում հայերը փոխառություններ անումէին, այն էլ խոշոր չափերով, պարսկական այս զրադաշտականությունից»5։ Կողք կողքի գտնվող հոգևոր-մշակութային համակարգերը, որքան էլ ուրույն, չեն կարող լինել միմյանցից մեկուսացված և այս1 Լեո, Երկերի ժողովածու, հ. 1, Երևան, 1966, էջ 386։ 2 Ֆրեզեր Ջ., Ոսկե ճյուղը, Երևան, 1989, էջ 426։ 3 Ագաթանգեղոս, Հայոց պատմություն, Երևան, 1977, էջ 45։ 4 Պապայան Ռ., Հայաստանում քրիստոնեության ընդունման հոգևոր նախադրյալները, «21-րդ ԴԱՐ», № 1 (7), 2005, էջ 6։ 5 Լեո, էջ 378։ կամ այն չափով չթողնել իրենց ազդեցությունը միմյանց վրա։ Բնական է, որ հայ հեթանոսությունն էլ,մերձարևելյան այս արեալում ձևավորված կրոն լինելով, իր մեջ պիտի ամփոփած լիներ բազումտարրեր, որոնք ընդհանուր էին տարածաշրջանի համար։ Սակայն եթե զրադաշտականությունն ու այլկրոններն արևին պաշտել են իբրև ոգեղենացված, բայց կոսմիկական մարմին, հայերը պաշտել են այնիբրև հենց հոգևոր եղելություն, հոգեղեն լույս, «արեգակն արդար», և հենց այսպիսի ընկալումով, այս«կարգավիճակով» էր, որ արևը միևնույն ժամանակ համարվեց հենց հայ էթնոսի հոգևոր սկզբնաղբյուր, ու հայերն անվանեցին իրենց «արևորդիներ»։ Սա գրեթե քրիստոնեական իմաստավորում է,որով «Արեգակն արդար» որակվող Աստծուն հասցեագրված դիմելաձևը համարժեքն է դառնում «Հայրմեր»-ի։ Մեր Անահիտը, կապված լինելով ջրին և լուսնին, այնուհանդերձ ո՛չ ջուր էր, ո՛չ լուսին, այլպտղաբերության և մայրության խորհրդանիշ՝ այդ հասկացությունների գերազանցապես հոգևոր շերտի գերակայությամբ։ Այս իմաստային շերտի առաջնահերթության բերումով է հայոց դիցուհու անվանման մեջ կարևորվել այն, ինչը հարևան կրոնում անցել է երկրորդ պլան՝ վերածվելով «Անահիտա»մակդիրի1։ Հայերի մոտ կրակի պաշտամունքն առավելապես տեղական, մասնավոր տարածքներիպաշտամունք էր, քան ընդհանուր, որի կենտրոնն ու սկիզբը հարկ է փնտրել հրաբխաբեր գավառներիու լեռների մեջ։ Այստեղից էլ կարելի է ենթադրել, որ հայերի մեջ կրակի պաշտամունքը շատ ավելի հինէ, քան զրադաշտական կրոնը։ Եվ իրարից տարբեր սկզբունքով ու իմացմունքով են դարձել կրակապաշտ քանանացիներն ու սեմական ազգերը, տարբեր՝ պարսիկներն ու մարերը, ինչպես նաև ավելինրբամիտ ազգերը՝ հույներն ու հռոմեացիները2։ Եթե դիտենք մարդկության հնագույն շրջանի կրոնական պատմությունը` որպես ընթացք միաստվածությունից դեպի բազմաստվածություն, և եթե համաձայնենք, որ կռապաշտությունն ավելի ուշշերտավորումների արգասիք է, ապա պիտի նշենք, որ հայկական կրոնում ավելի են պահպանվել հենցայս՝ նախնական միաստվածության տարրերը՝ այն նույն պատճառով, որով հերքվում է հայերի բռնիքրիստոնեացումը։ Այս հիմքով է Ղազար Փարպեցին համարել, որ քրիստոնեության ընդունումով մենքվերստին ճանաչեցինք «զհայրենի և զբնիկ օրէնս մեր»3։ Ղազար Փարպեցու այս մտքի արդի մեկնաբանություններից մեկում նշված է, որ «պատմիչն այստեղ նկատի ունի քրիստոնեական ճշմարիտ աստվածապաշտության ազգային հնագույն վկայությունները, որոնց արմատները հասնում են մինչև Ք.ա. 4-3րդ հազարամյակները»4։ Հայ Արշակունի արքայատոհմում Տիրի պաշտամունքն ինչ-որ այլափոխումից հետո շարունակել էգոյատևել նաև հետագայում։ Հայ Արշակունի քրիստոնյա արքաների և արքայազունների Տրդատ,Տիրան (Տիրան) և Տիրիթ (Տիրիթ) անունները դրա լավագույն վկայություններն են։ Այս տեսանկյունիցուշագրավ է նաև հետևյալ հանգամանքը։ Տրդատ Երրորդը մկրտվելիս ստացել էր Յովհաննէս անունը՝ի հիշատակ Հովհաննես Մկրտչի՝ Կարապետի։ Իսկ հայտնի է, որ ժողովրդական քրիստոնեության մեջՍուրբ Կարապետին էին վերագրում Տիր աստծուն բնորոշ և հոգևոր ոլորտին վերաբերող այնպիսիգծեր, ինչպիսիք էին արվեստները հովանավորելը, երաժշտական ունակությամբ օժտելը և բանասիրական ձիրք շնորհելը։ Բացառված չէ, որ Տիր աստծու պաշտամունքային ոլորտին վերաբերող լույս-արեգակնային գծերն էլ Տրդատ Երրորդը ներմուծած լիներ իր նոր աստծու՝ Քրիստոսի պաշտամունքի մեջև դրանով իսկ իր անձնական-դինաստիական շահերին տված լիներ գաղափարախոսական նոր հիմնավորում (հմմտ. Տիր/տրընդեզ և Քրիստոս/տեառնընդառաջ)5։ Ինչ վերաբերում է, օրինակ, հայ պատմիչներից Ագաթանգեղոսի և այլոց մոտ պահպանվածքրիստոնեության ընդունման իրադարձությունների նկարագրություններին, ապա, ըստ Հ. Հակոբյանիև Ս. Պետրոսյանի՝ պատմագրության մեջ 4-րդ դարի սկզբի դեպքերին վերագրվում է շատ ավելի բռնիև դրամատիկ բնույթ, քան եղել է իրականում6։ Հեթանոսական սրբավայրերը Հայաստանում ավերվելէին նախքան քրիստոնեությունը պետական կրոն հռչակելը, իսկ դրանք ավերողները եղել են զրադաշտական մոգերը (ոչ թե Գրիգոր Լուսավորիչը և նրա հետևորդները)7։ Ագաթանգեղոսը նշում է, որ մեծչափի ավերածություններ եղել են Տարոնում՝ Արածանիի (Եփրատի) ափին գտնվող Աշտիշատի սրբատեղիում։ Ուշագրավ է, որ միակ դեպքը, երբ Ագաթանգեղոսը նշում է մարդկային զոհեր («Այդ տեղումգտնվող քրմությանը ծառայող մարդկանցից շատերը զոհվեցին»), վերաբերում է հենց այս սրբատեղի1 Պապայան Ռ., էջ 10։ 2 Ալիշան Ղ., էջ 30, 31։ 3 Ղազարայ Փարպեցւոյ, Պատմութիւն Հայոց եւ Թուղթն առ Վահան Մամիկոնեան, Տփխիս, 1904, էջ 161։ 4 Դանիելյան Է., Հայաստանում քրիստոնեությունը պետական կրոն հռչակելու հոգևոր ակունքները և պատմական նշանակությունը, Երևան, 1996, էջ 17։ 5 Պետրոսյան Ս., էջ 36։ 6 Հակոբյան Հ., Մեհյանների կործանման և Հայոց դարձի պատմության որոշ մանրամասներ, Հայոց սրբերը և սրբավայրեր,Երևան, 2001, էջ 145; Ս.Պետրոսյան, Գրիգոր Լուսավորչին չարչարողը, Պատմա-բանասիրական հանդես, 2001, էջ 33։ 7 Դանիելյան Է., էջ 15։ Փաստորեն, կարելի է ասել, որ քրիստոնեության ընդունման գործընթացում հիմնական պայքարնընթացել է հեթանոս քրմերի և նոր ուսմունքի կրողների միջև, իսկ ժողովուրդը լայն զանգվածայինմասնակցություն չի ցուցաբերել այդ պայքարին։ Այսպիսով, կարելի է եզրակացնել, որ հեթանոսությունից քրիստոնեության անցումը հին ավանդույթների և կրոնամշակութային արժեքների նորովի իմաստավորում էր, և մեր ողջ մշակույթը, ձևավորված հազարամյակներ առաջ, վերաիմաստավորվելով քրիստոնեության մեջ, հարատևում է առայսօր՝ պահպանելով հնուց ի վեր ավանդված բնապաշտական գաղափարները։ Ուստի, քրիստոնեության ընդունումը Հայաստանում որպես պետական կրոն պիտի որակվի իբրև վերադարձ սկզբնականմիաստվածությանը, որը թեպետ կորսված էր և աղավաղված, բայց, այնուհանդերձ, լիովին չէր ջնջվելհայ ժողովրդի թե՛ պատմական, թե՛ գենետիկ հիշողությունից և հայտնվեց նրան որակապես նորացված վիճակում՝ քրիստոնեության վարդապետության միջոցով։ Եվ այս հանգամանքը՝ վերադարձի,սկզբնականը վերագտնելու իմաստը, հաստատվեց հայոց լեզվում, ուր 301 թ. իրադարձությունը՝ քրիստոնեության ընդունումը որպես պետական կրոն, արտահայտվում է «հայոց դարձ» բառակապակցությամբ։ Եվ ինչպես նշում է Ագաթանգեղոսը՝ քրիստոնեության ընդունումով հայերը «դարձյալ հավատիմեջ սրտանց հաստատվեցին»։ Ելենա ՇահինյանՀԵԹԱՆՈՍԱԿԱՆ ԳԱՂԱՓԱՐԱԽՈՍԱԿԱՆ ԱՌԱՆՁԻՆ ԲԱՂԱԴՐԻՉՆԵՐԸՔՐԻՍՏՈՆԵՈՒԹՅԱՆ ՄԵՋԲանալի բառեր՝ քրիստոնեություն, միաստվածություն, հեթանոսություն, աստվածապաշտություն Հոդվածի նպատակն է ցույց տալ քրիստոնեության մեջ՝ հեթանոսությունից փոխանցված և նորովիիմաստավորված հին ավանդույթները, բնապաշտական գաղափարները և կրոնամշակութային արժեքները։

example496

example496

Gaussian 03 քվանտաքիմիական ծրագրի օգնությամբ ուսումնասիրվել է էթիլմեթիլսուլֆոնի պոտենցիալ էներգիայի կախվածությունը SCCH երկնիստ անկյունից։ Էթիլմեթիլսուլֆոնի ամենակայուն կոնֆորմերի երկրաչափական պարամետրերի և տատանողական հաճախությունների հաշվարկը կատարվել է Հարտրի-Ֆոկի սահմանափակ մեթոդով` RHF/6-311G(d,p) բազիսով։ Ցույց է տրվել, որ S=O խմբի վալենտական տատանման հաճախությունները էթիլմեթիլսուլֆոնի դեպքում, համեմատած դիմեթիլսուլֆոնի, տեղաշարժվում են դեպի ցածր հաճախության տիրույթ` պայմանավորված S=O կապերի ավելի բևեռային բնույթով։

ԷԹԻԼՄԵԹԻԼՍՈՒԼՖՈՆԻ ՔՎԱՆՏԱՔԻՄԻԱԿԱՆ ՀԱՇՎԱՐԿԸ GAUSSIAN 03ԾՐԱԳՐԻ ՕԳՆՈՒԹՅԱՄԲԾծումբ պարունակող միացությունների, սուլֆօքսիդների և սուլֆոնների ուսումնասիրությունը մեծ հետաքրքրություն է ներկայացնում՝ շնորհիվ դրանց յուրօրինակֆիզիկաքիմիական հատկությունների և այն հանգամանքի, որ դրանք կարող են կիրառվել ոչ միայն քիմիական, այլև կենսաբժշկական զանազան ոլորտներում։ Դիմեթիլսուլֆոնը հանդիսանում է մթնոլորտային դիմեթիլսուլֆիդի օքսիդացման արդյունք։ Ինչպես ցույց են տվել հետազոտությունները, դիմեթիլսուլֆոնը կարող է փոխազդել ջրի հետ և աջակցել մթնոլորտում աէրոզոլների առաջացմանը, որոնք ամպերի գոյացման հիմք են ծառայում [2]։ Դիմեթիլսուլֆոնը ունի նաև կենսաբժշկականմեծ նշանակություն [6], այն օրգանիզմում տրանսպորտային մոլեկուլ է հանդիսանումէլեմենտար ծծմբի համար, և ծծմբի աղբյուր՝ ամինաթթուներ մեթիոնինի և ցիստեինիհամար։ Դիմեթիլսուլֆոնի կառուցվածքային և սպեկտրալ հատկությունները ուսումնասիրվել են զանազան հեղինակների կողմից [1, 3, 4], սակայն գրականության մեջլիովին բացակայում են տվյալներ հաջորդ հոմոլոգների, մասնավորապես՝ էթիլմեթիլսուլֆոնի վերաբերյալ։ Վերջին տարիներին էթիլմեթիլսուլֆոնը լայնորեն կիրառվում էլիթիումական մարտկոցներում՝ որպես էլեկտրոլիտ [7]։ Մեր աշխատանքի նպատակն է հաշվարկել էթիլմեթիլսուլֆոնի երկրաչափականև սպեկտրալ պարամետրերը Gaussian 03 ծրագրային փաթեթի օգնությամբ։ Ստացված արդյունքները համեմատվել են դիմեթիլ- և դիէթիլսուլֆոնի հատկություններիհետ։ Փորձնական մաս։ Էթիլմեթիլսուլֆոնի իզոլացված մոլեկուլի քվանտաքիմիականհաշվարկները իրականացվել են HyperChem և Gaussian 03 ծրագրերի օգնությամբ։ HyperChem ծրագրում մոլեկուլի նախնական երկրաչափության օպտիմիզացումըիրականացվել է մոլեկուլային մեխանիկայի MM+ և կիսաէմպիրիկ AM1, PM3, MNDOմեթոդներով։ Կիսաէմպիրիկ մեթոդով օպտիմիզացված էթիլմեթիլսուլֆոնի Z-մատրիցան ներմուծվել է Gaussian 03 ծրագիր։ Gaussian 03 ծրագրում օպտիմիզացումըկատարվել է Հարտրի-Ֆոկի սահմանափակ (restricted Hartree-Fock, RHF) մեթոդովհետևյալ բազիսներով` 6-31G(d), 6-311G(d), 6-311G(d,p)։ 6-31G(d) բևեռացնողհավաքածուի մեջ խորքային օրբիտալների նկարագրման համար օգտագործվում ենվեց պարզ գաուսյան ֆունկցիաներ, 3 և 1 ֆունկցիաներ` վալենտական s- և pօրբիտալների համար և վեց ֆունկցիաներից կազմված հավաքածու` d-օրբիտալներիհամար։ Բազիսային հավաքածուների մեծացման հաջորդ քայլն է հանդիսանում p– ֆունկցիաների ավելացումը ջրածնի և հելիումի ատոմների համար։ Օպտիմիզացումնիրականացնելու համար տրվել է հետևյալ հրամանը` # RHF/6-31G(d) opt։ Opt առանցքային բառը նշանակում է օպտիմիզացման գործողություն։ Բացի երկրաչափականպարամետրերի հաշվարկից իրականացվել է նաև նշված մոլեկուլի տեսական տատանողական սպեկտրների հաշվարկ։ Այդ գործողության համար հրամանում ավելացվել է Freq առանցքային բառը։ Մոլեկուլների տարածական ներկայացման համարկիրառվել է GaussView համակարգչային ծրագիրը։ Արդյունքները և դրանց քննարկումը։ Աշխատանքի առաջին փուլում իրականացվել է էթիլմեթիլսուլֆոնի իզոլացված մոլեկուլի երկրաչափության օպտիմիզացումը մոլեկուլային մեխանիկայի MM+ և կիսաէմպիրիկ AM1, PM3, MNDO մեթոդներով HyperChem ծրագրի օգնությամբ։ Այնուհետև էթիլմեթիլսուլֆոնի կայուն կոնֆորմերի տարածական կառուցվածքը բացահայտելու համար կատարվել է մոլեկուլիկոնֆորմացիոն անալիզ, և որոշվել պոտենցիալ էներգիայի կախվածությունը երկնիստ անկյունից։ Նկ.1-ում պատկերված է էթիլմեթիլսուլֆոնի պոտենցիալ էներգիայի(հաշվարկված կիսաէմպիրիկ AM1 մեթոդով) կախվածությունը S1C5C6H13 երկնիստանկյունից։ Ինչպես երևում է գրաֆիկից` անկայուն կոնֆորմերներ դիտվում են 69 ,129 , 250 S1C5C6H13 երկնիստ անկյան պարագայում, իսկ կայուն կոնֆորմերներ`70 , 190 , 310 S1C5C6H13 երկնիստ անկյան դեպքում։ Հաջորդ քայլում կատարվել է էթիլմեթիլսուլֆոնի երկրաչափական պարամետրերի հաշվարկը Հարտրի-Ֆոկի սահմանափակ մեթոդով տարբեր բազիսներով Gaussian03 ծրագրի միջոցով։ Նկ. 2-ում ներկայացված է էթիլմեթիլսուլֆոնի հնարավոր ամենակայուն կոնֆորմերի տարածական կառուցվածքը` օպտիմիզացված RHF/63111G(d,p) մեթոդով։ Հաշվարկված երկրաչափական պարամետրերը (կապերի երկարությունները, վալենտական և երկնիստ անկյունները, էներգիաները, դիպոլ մոմենտները և լիցքերը) ամփոփված են աղ. 1-ում։ Նկար 1. Էթիլմեթիլսուլֆոնի մոլեկուլի պոտենցիալ էներգիայի կախվածությունըS1C5C6H13 երկնիստ անկյունիցՆկար 2. էթիլմեթիլսուլֆոնի տարածական կառուցվածքը` օպտիմիզացված RHF/6311G(d) մեթոդովԻնչպես երևում է աղ. 1-ից, էթիլմեթիլսուլֆոնի մոլեկուլի ամենակայունկոնֆորմերը(ամենացածր էներգիայով) դիտվում է RHF/6-311G(d,p) բազիսիկիրառման դեպքում։ Բազիսի ընդլայնմանը զուգահեռ դիտվում է դիպոլ մոմենտիմեծացում, S=O և S-C կապերը կարճանում են, իսկ OSO անկյունը փոքրանում է։ Հարկ է նշել, որ դիմեթիլսուլֆոնի մոլեկուլի երկրաչափության օպտիմիզացումըRHF/6-311G(d,p) բազիսով բավականին լավ վերարտադրում է փորձնական [4]տվյալները, մասնավորապես՝ դիտվում է S=O կապի երկարության ամենաճշգրիտարժեքը։ Այդ պատճառով դիմեթիլսուլֆոնի, էթիլմեթիլսուլֆոնի և դիէթիլսուլֆոնիերկրաչափական և սպեկտրալ պարամետրերը համեմատելու համար հետագահաշվարկները իրականացվել են միայն RHF/6-311G(d,p) բազիսի օգնությամբ։ Աղյուսակ 1.Էթիլմեթիլսուլֆոնի մոլեկուլի երկրաչափական պարամետրերը` հաշվարկված Հարտրի-Ֆոկի սահմանափակ մեթոդովE, Հարտրիμ, ԴԱղ. 2-ում ամփոփված են RHF/6-311G(d,p) բազիսով հաշվարկված դիմեթիլսուլֆոնի, դիէթիլսուլֆոնի և էթիլմեթիլսուլֆոնի երկրաչափական որոշ պարամետրերը,ինչպես նաև ծծմբի և թթվածնի լիցքերը։ Ինչպես երևում է աղյուսակից, դիմեթիլսուլֆոն, էթիլմեթիլսուլֆոն, դիէթիլսուլֆոն շարքում, S=O և S-C կապերը երկարումեն, <OSO անկյունը փոքրանում է, ծծմբի լիցքը՝ մեծանում, իսկ թթվածնինը` փոքրանում։ Դիպոլ մոմենտի արժեքը ամենամեծն է Էթիլմեթիլսուլֆոնի դեպքում։ Բացի երկրաչափական պարամետրերից՝ RHF/6-311G(d,p) մեթոդով հաշվարկվելեն դիմեթիլսուլֆոնի, դիէթիլսուլֆոնի և էթիլմեթիլսուլֆոնի ԻԿ սպեկտրները։ Դիմեթիլսուլֆոնը ունի 27 նորմալ տատանում, դիէթիլսուլֆոնը` 45, իսկ էթիլմեթիլսուլֆոնը` 36։ Նկ. 3-ում ներկայացված է էթիլմեթիլսուլֆոնի տեսական ԻԿ սպեկտրը։ Աղյուսակ 2.Դիմեթիլ-, էթիլմեթիլ- և դիէթիլսուլֆոնի մոլեկուլների երկրաչափական և սպեկտրալպարամետրերը` հաշվարկված Հարտրի-Ֆոկի սահմանափակ RHF/6-311G(d,p) մեթոդովE, Հարտրիμ, ԴդիմեթիլսուլֆոնէթիլմեթիլսուլֆոնդիէթիլսուլֆոնԼիզք S1Լիցք O2ԼիցքO3νas(S=O), սմ-1νs(S=O), սմ-1Նկար 3. Էթիլմեթիլսուլֆոնի տեսական ԻԿ սպեկտրը` հաշվարկված Հարտրի-Ֆոկիսահմանափակ RHF/6-311G(d,p) մեթոդովՀամեմատելով դիմեթիլսուլֆոնի, էթիլմեթիլսուլֆոնի և դիէթիլսուլֆոնի ԻԿ հաճախությունները (աղ. 2)՝ ակնհայտ է դառնում, որ S=O խմբի վալենտական անտիսիմետրիկ և սիմետրիկ տատանման հաճախությունները էթիլմեթիլսուլֆոնի դեպքումհամեմատած դիմեթիլսուլֆոնի 13 սմ-1-ով (8 սմ-1-ով), տեղաշարժվում են դեպի ցածրհաճախության տիրույթ` պայմանավորված S=O կապերի ավելի բևեռային բնույթով։ Գրականությունpairs and solvation of Li+ ion in sulfones։ phase diagrams, conductivity, Raman Spectra, andԱշոտ ՄխիթարյանԷԹԻԼՄԵԹԻԼՍՈՒԼՖՈՆԻ ՔՎԱՆՏԱՔԻՄԻԱԿԱՆ ՀԱՇՎԱՐԿԸ GAUSSIAN 03 ԾՐԱԳՐԻ ՕԳՆՈՒԹՅԱՄԲԲանալի բառեր` էթիլմեթիլսուլֆոն, քվանտաքիմիական հաշվարկ, Հարտրի-Ֆոկի մեթոդ։

example899

example899

Հոդվածը նվիրված է Չինաստանի Ժողովրդական Հանրապետության ժողովրդական դատախազության կարգավիճակին և հատկապես դրա իշխանությունների ճյուղերից որևէ մեկին՝ օրենսդիր, գործադիր, դատական, այնպես էլ՝ ՉԺՀ նախագահի վարչակազմին պատկանելության հիմնախնդրին։ Հոդվածում հիմնավորվում է, որ ՉԺՀ դատախազությունը չի հանդիսանում գործադիր, օրենսդիր, դատական իշխանությունների մաս, ինչպես նաև ՉԺՀ նախագահի վարչակազմի մաս։ Այն պետական ապարատում ունի իր ուրույն տեղը և իրականացնում է ինքնուրույն գործառույթ։

ՉԺՀ ԺՈՂՈՎՐԴԱԿԱՆ ԴԱՏԱԽԱԶՈՒԹՅՈՒՆԸ ՈՐՊԵՍ ՊԵՏԱԿԱՆԻՇԽԱՆՈՒԹՅԱՆ ԻՆՔՆՈՒՐՈՒՅՆ ՄԱՐՄԻՆ Դատախազության դերը Չինաստանի Ժողովրդական Հանրապետությանպետական իշխանության մարմինների համակարգում հասկանալու համարնախ փորձենք ընդհանուր գծերով անդրադառնալ ՉԺՀ սահմանադրականբնութագրին, իսկ այնուհետև վերլուծենք ՉԺՀ Սահմանադրության՝ ժողովրդական դատախազությանը վերաբերող դրույթները։ Չինաստանի Ժողովրդական Հանրապետությունն ասիական արևելքի սոցիալիստական պետություններից է։ Տարածքով ամենամեծ երկիրն է ԱրևելյանԱսիայում և չորրորդը աշխարհում՝ Ռուսաստանից, Կանադայից և ԱՄՆ-ից հետո։ Պետությունը ղեկավարվում է կոմունիստական կուսակցության կողմից։ Վերջին տարիների ընթացքում Չինաստանի տնտեսությունը դարձավ ամենախոշորն աշխարհում և Չինաստանին սկսեցին որակել գերտերություն։ Ինչպես ցանկացած երկրի, այնպես էլ ՉԺՀ-ի կյանքում ուղղորդիչ դերակատարում ունի Սահմանադրությունը։ ՉԺՀ չորրորդ Սահմանադրությունըմշակվել է հատուկ հանձնաժողովի կողմից և ընդունվել ժողովրդական ներկայացուցիչների համաչինական ժողովի հինգերորդ նստաշրջանում՝ 1982 թ. դեկտեմբերի 4-ին։ Նոր Սահմանադրության մեջ արտացոլվել է Դեն Սյաոպինի անցկացրած «սոցիալական արդիականացման» ուղեգիծը, որի նպատակը սոցիալիստական շուկայական տնտեսության կառուցումն էր1։ Սահմանադրությունը ՉԺՀ-ն բնորոշում է որպես «ժողովրդի դեմոկրատական դիկտատուրայի սոցիալիստական պետություն»2։ Սահմանադրություննամրագրում է նաև կոմկուսի ղեկավար դերը, մարքսիզմ-լենինիզմի, Մաո Ցզեդունի և Դեն Սյաոպինի գաղափարների հիմնարար նշանակությունը։ Սահմանադրությունը բաղկացած է ներածականից և 4 գլուխներում միավորված 138հոդվածներից3։ 1 Տե՛ս «Конституция Китайской Народной Республики»` https։ //ru.wikipedia.org/wiki.2 Տե՛ս «Конституция Китайской Народной Республики», ст. 1, https։ //ru.wikipedia.org/wiki.3 Տե՛ս «Конституция Китайской Народной Республики»` https։ //ru.wikipedia.org/wiki.Չինաստանի Ժողովրդական Հանրապետության իրավական համակարգիզարգացումը ներկայիս պայմաններում հնարավոր չէ պատկերացնել առանցօրինականության ուժեղացման և օրենքի դիկտատուրայի հաստատման։ Դրանից ելնելով՝ սահմանադրությունը պետական իշխանությանը պարտավորեցնում է՝ ճանաչել, ամրագրել, պահպանել և պաշտպանել քաղաքացիների օրինական շահերը, իրավունքները և ազատությունները, ապահովել իրավականհամակարգի ամբողջականությունը, պաշտպանել այն, կանխել ցանկացածոտնձգություն ՉԺՀ-ի ինքնիշխանության նկատմամբ։ Սահմանադրությանը բարձրագույն իրավական ուժով օժտելը և նրա գործողությունը ՉԺՀ-ի ողջ տարածքում երաշխավորում է երկրի իրավական համակարգի ամբողջականությունը, օրենքի առջև բոլորի հավասարությունը, ինչպես նաև իրավունքի համակարգվածությունը։ Ընդունված օրենքները և այլիրավական ակտերը չպետք է հակասեն ՉԺՀ Սահմանադրությանը։ Պետականիշխանության մարմինները, տեղական ինքնակառավարման մարմինները,պաշտոնատար անձինք, քաղաքացիները և նրանց միավորումները պետք էուղղակիորեն հետևեն Սահմանադրությանը և իրականացնեն օրենքները(ՉԺՀ Սահմանադրություն, հոդ. 129)։ Օրինականության կարևորությունը պահանջում է ստեղծել լուրջ երաշխիքներ դրա հաստատաման համար։ Այդ երաշխիքներից մեկն էլ օրինականության նկատմամբ հսկողության գործառույթն է, որն ավանդաբար իրականացնում է Չինաստանի ժողովրդական դատախազությունը։ Դատախազության կարգավիճակն ու լիազորություններն ամրագրված են ՉԺՀ Սահմանադրության 3-րդ գլխում (Ժողովրդական դատարան և ժողովրդական դատախազություն)4։ ՉԺՀ Սահմանադրության համապատասխան հոդվածները ժողովրդականդատախազությունը բնութագրում են որպես պետական մարմին, որը հսկողություն է իրականացնում օրինականության պահպանման նկատմամբ։ Նա օրենքով սահմանված կարգով այդ հսկողությունն իրականացնում է ինքնուրույն,առանց վարչական մարմինների, հասարակական կազմակերպությունների ևմասնավոր անձանց միջամտության։ Դատախազությունը քրեական գործերքննելիս իր գործողությունների համար կրում է առանձին պատասխանատվություն։ Դատախազությունն իր աշխատանքը համակարգում և համաձայնեցնում է ժողովրդական դատարանի և ազգային անվտանգության ծառայությանհետ, որպեսզի արդյունավետ ապահովի օրենքների կատարումը (ՉԺՀ Սահմանադրություն, հոդ. 129,131,135)։ Համաձայն Սահմանադրության՝ Չինաստանում պետական իշխանությունը իրականացվում է իշխանությունների բաժանման սկզբունքի հիման վրա՝4 Տե՛ս www.oxfordbibliographies.comդատական իշխանություն, օրենսդիր իշխանություն, գործադիր իշխանություն։ Սակայն ՉԺՀ ժողովրդական դատախազությունը չի մտնում բաժանված իշխանության ոչ մի ճյուղի մեջ։ Կարելի է ասել, որ հենց վերոհիշյալ համակարգումըև գործողությունների համաձայնեցումը ժողովրդական դատարանի և ազգային անվտանգության ծառայության հետ, հաճախ շատ իրավաբաններիշրջանում թյուր կարծիք են ստեղծում, որ ՉԺՀ-ում ժողովրդական դատախազությունը հանդիսանում է դատական կամ գործադիր իշխանության բաղկացուցիչ մաս։ Փորձենք վերլուծել ՉԺՀ ժողովրդական դատախազության կարգավիճակին նվիրված Սահմանադրության դրույթները և հասկանալ, թե ինչ տեղ էգրավում Չինաստանի դատախազությունը իշխանության ճյուղերի համակարգում։ Ժողովրդական դատախազությունը չունի դատական իշխանության լիազորություններ։ Դատախազությունը ՉԺՀ դատական համակարգի բաղադրատարրը չէ։ ՉԺՀ ժողովրդական դատախազությունը նպաստում է արդարադատության իրականացմանը, սակայն չի իրականացնում արդարադատություն։ Համաձայն ՉԺՀ Սահմանադրության՝ պետական այդպիսի գործունեությանիրականացումը վերապահված է բացառապես դատարաններին5։ Դատախազությունը չի կարող վերագրվել նաև գործադիր իշխանությանը,քանի որ այն չի մտնում ՉԺՀ կառավարության կառուցվածքի մեջ։ Բացի այդՉԺՀ վարչապետը չի նշանակում և չի ազատում գլխավոր դատախազին։ Այդպիսով ժողովրդական դատախազությունը ընդգրկված չէ գործադիր իշխանության կառավարման կառուցվածքի համակարգում։ Դատախազությունը չի կարող համարվել նաև օրենսդիր իշխանությանմաս, քանի որ, համաձայն Սահմանադրության, այն օժտված չէ օրինաստեղծլիազորություններով, ինչպես նաև պատասխանատու չէ Ցյուանգո Ժենդայիառջև6։ Դատախազությունը չի հանդիսանում նաև ՉԺՀ նախագահի կառավարչական համակարգի մաս։ Որոշ հեղինակներ գտնում են, որ, համաձայն Սահմանադրության, ՉԺՀ նախագահը կատարում է արբիտրի դեր՝ ապահովելովպետական իշխանության անհրաժեշտ միասնականությունը՝ օրենսդիր, գործադիր և դատական իշխանության ճյուղների փոխգործակցությունը։ Դատախազությունը օրենքների կատարման նկատմամբ հսկողություն է իրականաց5 Սահմանադրության մեջ նշվում է՝ Ժողովրդական դատարանը Չինաստանի ԺողովրդականՀանրապետությունում հանդիսանում է պետության դատական մարմինը։ Ժողովրդական դատարանը, օրենքով սահմանված կարգով ու դեպքերում, իրականացնում է արդարադատություննինքնուրույն, առանց վարչական մարմինների, կազմակերպությունների և մասնավոր անձանցմիջամտության (տե՛ս ՉԺՀ, «Սահմանադրություն», հոդվածներ 123,126)։ 6 «Ցյուանգո Ժենդա» է կոչվում ՉԺՀ օրենսդիր մարմինը։ նում ՉԺՀ նախագահի կողմից, հետևաբար՝ ՉԺՀ նախագահի անունից, այսինքն՝ օրենքով սահմանված կարգով իրականացնում է պետության ղեկավարի լիազորությունները։ Դատախազությունը կոչված է լինել նախագահականիշխանության գործիքը՝ հասարակական կարգուկանոնի պահպանման համար։ Այսպիսի եզրակացության համար նախադրյալներ են ստեղծում սահմանադրական որոշ կարգավորումներ։ Համաձայն ՉԺՀ Սահմանադրության՝ ՉԺՀնախագահն է իրականացնում Գլխավոր դատախազի թեկնածուի ընտրությունը, թեկնածուին առաջադրում է Ժողովրդական ներկայացուցիչների համաչինական ժողովին՝ ՉԺՀ դատախազի պաշտոնին ընտրելու համար։ ՉԺՀ նախագահի լիազորությունների շրջանակում է նաև Գլխավոր դատախազի լիազորությունների ժամանակավոր դադարեցումը։ Սակայն, այդուհանդերձ, ասել,որ ՉԺՀ ժողովրդական դատախազությունը մտնում է նախագահական համակարգի մեջ, սխալ կլինի հետևյալ պատճառաբանությամբ․ եթե դիտարկենքՉինաստանի Ժողովրդական Հանրապետության նախագահի իրավական կարգավիճակն ամբողջականության մեջ, կարելի է գալ այն եզրահանգման, որցանկացած պետական մարմին (ոչ միայն դատախազությունը) նախագահիլիազորությունների իրագործման համար գործիք է։ Օրինակ՝ դատարանները,այլ իրավապահպան մարմինները, օրինաստեղծ մարմինները պատասխանատու են ՉԺՀ նախագահի վարչակազմի առջև։ Չնայած այն փաստին, որ Գլխավոր դատախազի պաշտոնին հավակնող թեկնածուին առաջադրում է ՉԺՀ նախագահը, սակայն նրան պաշտոնի նշանակելու, ինչպես նաև պաշտոնից ազատելու լիազորությունը վերապահված է Ժողովրդական ներկայացուցիչներիհամաչինական ժողովին7։ Վերոնշյալ բոլոր փաստերը հնարավորություն են տալիս գալ հետևյալ եզրահանգմանը. Չինաստանում դատախազությունը չի պատկանում պետականիշխանության ոչ մի ճյուղի։ ՉԺՀ-ում դատախազության գործունեությունը պետության գործառույթների իրականացման ինքնուրույն ուղղություն է՝ իրավական համակարգի միասնականությունը պահպանելու, իրավունքի բոլորսուբյեկտների կողմից օրինականության ռեժիմին հետևելու, անձանց, ինչպեսնաև ամբողջ հասարակության իրավունքները, ազատությունները և օրինական շահերը պաշտպանելու համար։ Դատախազությունը կարող է իր լիազորություններն ամբողջ ծավալով իրականացնել և իր առջև դրված խնդիրներըլուծել միայն, եթե հանդիսանում է կառույց, որի կազմակերպումը և գործունեությունը կախված չեն պետական իշխանության առանձին մարմիններից ուտարբեր հասարակական միություններից ու քաղաքական կազմակերպություններից։ 7 Տե՛ս ՉԺՀ Սահմանադրություն, հոդվ. 130, 131։ ՉԺՀ ԱԶԳԱՅԻՆ ԴԱՏԱԽԱԶՈՒԹՅՈՒՆԸ ՈՐՊԵՍ ՊԵՏԱԿԱՆ ԻՇԽԱՆՈՒԹՅԱՆ Կարոլինա ՀարությունյանԻՆՔՆՈՒՐՈՒՅՆ ՄԱՐՄԻՆԲանալի բառեր` Չինաստանի ժողովրդական դատախազություն, ՉԺՀ Սահմանադրություն, ՉԺՀ նախագահի վարչակազմ, ՉԺՀ կառավարություն, Ցյուանգո Ժենդա, ՉԺՀ նախագահ,Ժողովրդական ներկայացուցիչների համաչինական ժողով։

example1448

example1448

Աշխատանքում ներկայացվել է կյանքի որակը որպես սոցիալտնտեսական կատեգորիա, առաջարկվել է Հայաստանի տնտեսական և սոցիալական վիճակը առավելագույնս արտահայտող կյանքի որակի գնահատման նոր մոդել։

Երկու հասարակության հասարակության բարեկեցությունը բնութագրվում էր միայն կյանքի տնտեսական դինամիկան բնութագրող ցուցանիշներով. այն կողմնորոշված ​​էր միայն դեպի անհատական ​​կարիքներ։ Այս պարագայում անհրաժեշտություն առաջացավ կիրառել տարբեր ցուցանիշներով մարդու բարեկեցությունը չափելու նոր սանդղակ։ Այս հիմնական պահանջները բավարարելու համար սկսվեց օգտագործվել «կյանքի որակ» հասկացությունը, իսկ խնդրահարույց գիտական ​​ուսումնասիրությունները սկսեցին գործել 18-րդ դարից։ Հայաստանի Հանրապետությունում կյանքի ցուցանիշների ուսումնասիրությանն անդրադարձել են մի շարք գիտական ​​հոդվածների և աշխատությունների, սակայն հղում չի արվել ՀՀ-ում կյանքի որակի գնահատմանը [1], [2] , [3]։ Մենք առաջարկում ենք Հայաստանի Հանրապետությունում կյանքի որակի գնահատման նոր մեթոդ, որն իր մեջ ներառում է կյանքի որակի վրա ազդող հնարավոր գործոններ։ Սոցիալ-տնտեսական զարգացման տեսանկյունից առաջատարներն այն երկրներն են, որոնք ունեն կրթության, գիտության, առողջապահության և մշակույթի բարձր մակարդակ, և ոչ թե տնտեսական աճի բարձր տեմպեր։ Վերոհիշյալը արդարացնում է կյանքի բարձր որակի դերը, որը բացահայտում է այս աշխատանքի արդիականությունը պարզելու անհրաժեշտությունը `այն ներկայացնելով տվյալների վերլուծության միջոցով։ Որպես ոլորտների հիմք ընտրվել է այստեղ կենսամակարդակը ՝ իր տարաբնույթ մեկնաբանություններով։ Կենսամակարդակն արտացոլում է սպառման և արտադրության կառուցվածքի ծավալը, աշխատանքային պայմանները, ծառայությունների ոլորտի զարգացման մակարդակը, ոչ աշխատանքային և ազատ ժամանակի կառուցվածքը, անհատական ​​գույքի չափը։ Այս կատեգորիայի այսպիսի լայն սահմանումը նկարագրում է բնակչության սոցիալ-տնտեսական վիճակը։ Դիտարկված սոցիալական մարդկանց կողմից ՝ կյանքի որակը բարեկեցությունը բնութագրող ցուցանիշների ամբողջություն է, որը բնութագրում է մարդկանց նյութական և հոգատար կարիքների բավարարման աստիճանը (սոցիալական, հոգեբանական, տնտեսական, քաղաքական և այլն) գործոնների բաղկացուցիչ համակարգը։ Կյանքի որակը սովորաբար կապված է ֆինանսական անվտանգության, բնության հետ միասնության, ապագա սերունդների առջև պատասխանատվության և այլ ասպեկտների հետ։ Որպես շարք, ներկայումս բնակչության կյանքի որակը գնահատելու համար չկա միանգամայն մոտեցում։ Փաստորեն, կյանքի որակի գնահատման խնդիրն առաջին հերթին կապված է կյանքի որակի սահմանման հետ, այսինքն `ինչը գնահատելու կոնկրետ փորձ է։ Մինչև 20-րդ դարում մարդկային զարգացման հասկացությունների ի հայտ գալը, մեկ շնչի հաշվով իրական ՀՆԱ-ի ծավալը համարվում էր բնակչության կենսամակարդակը բնութագրող հիմնական ցուցանիշ։ Այնուամենայնիվ, ժամանակի ընթացքում պարզ դարձավ, որ առանց լրացուցիչ ցուցանիշների, բարեկեցությունը կարող է ճշգրիտ նկարագրել և ներկայացնել սոցիալական միջավայրի արժեքները։ Developmentարգացումը և առաջընթացն այնքան էլ հեշտ չեն, քանի որ այդ հասկացությունները չեն պարունակում միայն օբյեկտիվ տարրեր։ Developmentարգացումը ուղղված է մարդկանց կյանքի որակի բարձրացմանը, այնուհետև զարգացման նպատակները և դրանց հասնելու ուղիները կտարբերվեն ըստ երկրի, մարզերի հնարավոր իրականացման։ Անհատական ​​առաջընթացը, բարեկեցությունը կապված են այնպիսի ցուցանիշների հետ, ինչպիսիք են եկամուտը, տնտեսական վարկանիշը, գործազրկությունը, կրթությունը և մարդկային կապիտալը, ռեսուրսների առկայությունը և տեղաբաշխումը, անվտանգությունը, առողջությունը, հանցագործությունը, երջանկությունը, էկոհամակարգի արժեքները և այլն։ Որպեսզի որոշվի ՝ կյանքի կամ զարգացման որակը կայուն է, վերը թվարկված գործոնները պետք է միավորվեն մեկ ընդհանուր ցուցանիշի ՝ հարաբերակցության մեջ։ Կան կյանքի որակը բնութագրող բազմաթիվ ցուցանիշներ, որոնք տնտեսական համատեղում են շրջակա միջավայրի, տնտեսական և սոցիալական պայմանները։ Այս ցուցանիշի ընտրությունը կախված է նրանից, թե ինչի համար է այն օգտագործվում։ Դրա ներկայացման մեթոդի վերլուծական և տեղեկատվական կողմը որոշում է դրա կիրառելիության աստիճանը։ Դրամական արտահայտություն դրամական արտահայտության, դինամիկայի, աստիճանի մեջ (գերազանց, լավ, վատ, շատ)։ 1975 Մ. Morris- ի ֆիզիկական որակի գնահատման քարտը (PQLI) մշակվել է գիտնականների խմբի կողմից [5], որը հաճախ օգտագործվում է մակրոտնտեսական մակարդակում ՝ մարդու առողջության կարիքների մակարդակը գնահատելու համար։ [6] Ինդեքս. Խնդիր. գրագիտության մակարդակն է, մանկական մահացության մակարդակն է 1000 կենդանի ծնվածի հաշվով (166 նորածնի մահացություն) * 0.625, կյանքի տևողության գործակիցն է (մանկական մահացության մակարդակը -42) * 2.7։ Timesամանակակից ժամանակներում Մարդկային զարգացման ինդեքսը (HDI) դարձել է սոցիալական առաջընթացի ավելի լավ չափանիշ, քան շատ այլ ցուցանիշներ։ Այսօրվա արագ փոփոխվող աշխարհում մարդու կյանքի պայմանները, կենսակերպն ու վարքագիծը, ինչպես նաև մարդու զարգացման ընկալումը արագորեն փոխվել են։ Մարդկային զարգացման ինդեքսը չափում է երկրի զարգացման միջին առաջընթացը մարդկության զարգացման մեջ, հստակ ցույց է տալիս տարբեր երկրների զարգացման միտումները, թույլ է տալիս նրանց համեմատել միմյանց հետ, որոնք արտացոլված են երկրների մարդկային զարգացման հաշվետվություններում։ Այն ներկայացնում է մարդկային զարգացման հետևյալ երեք հարթությունների կոմպոզիտային գնահատում։ ապրել երկար կյանք (չափվում է կյանքի տևողությամբ), կրթվել (չափվում է մեծամտությամբ) և ունենալ արժանապատիվ կենսամակարդակ (չափվում է գնողունակության հավասարության մակարդակով, եկամտի մակարդակով)։ IDA- ն երեք առանձին ցուցանիշների ամփոփ գնահատական ​​է։ Դրանք են կյանքի տևողության ինդեքսը, կրթության ինդեքսը, համախառն ազգային եկամտի (ՀՆԱ) ցուցանիշը։ Այն հաշվարկվում է հետևյալով. Գծապատկեր 1. Ըստ 2018 թ. Արդյունքների, աշխարհի 188 երկրների շարքում ամենաբարձր IDA ունեցող երկրները, այսինքն ՝ ամենաբարեկեցիկ և ոչ բարեկեցիկ երկրները [9]։ Կյանքի միջին տևողությունը ամենացածրն է Սիեռա Լեոնեում ՝ 52,2 տարի, իսկ ամենաբարձրը Հոնկոնգում ՝ 84,1 տարի։ Կատարը մեկ շնչի հաշվով ամենաբարձր արդյունքն ունի ՝ 116 818 դոլար։ Կենտրոնաֆրիկյան Հանրապետությունն ունի ամենաաղքատ բնակչությունը։ Այստեղ մեկ շնչի հաշվով տարեկան եկամուտը չի գերազանցում $ 663-ը։ Մարդկային զարգացման ինդեքսով Հայաստանը 189 երկրների շարքում 83-րդն է, IDA- ն գնահատվում է 0.755 կետ, ինչը նախորդ տարվա համեմատ աճել է 0.006 կետով։ Հայաստանի հարեւանները ՝ Իրան, Վրաստան, Թուրքիա - Ադրբեջան, համապատասխանաբար, 60-րդ, 70-րդ, 64-րդ և 80-րդ տեղերում են, իսկ Ռուսաստանը ՝ 49-րդ։ Կյանքի որակը ուսումնասիրելու համար գնահատումն իրականացվում է տարիների ընթացքում ՝ նպատակ ունենալով բացահայտել կյանքի որակի դինամիկան այս տարիների ընթացքում։ Տվյալների մեթոդաբանությունը ենթադրում է գնահատում ըստ 7 ոլորտների. , գիտություն, մշակույթ (պետական ​​նախադպրոցական հաստատություններում ընդունված երեխաների թիվը, հանրակրթական դպրոցներում ընդունվածների թիվը), 5. առողջություն (կյանքի տևողություն, հաշմանդամների քանակ), 6. սոցիալական ենթակառուցվածքների օբյեկտների հասանելիություն (բջջային բաժանորդների քանակ , ինտերնետ բաժանորդների քանակը), 7. միջավայր (մթնոլորտ արտանետվող վնասակար նյութերի քանակ)։ Այս ցուցանիշների քանակական գնահատումները, վերցված ՀՀ ԱՎSS կայքից, անհրաժեշտ են կյանքի որակի ինդեքսի կառուցման համար [11]։ Հայաստանում բնակչության կյանքի որակը ճշգրիտ նկարագրելու համար այն պետք է գնահատվի ընդհանուր ցուցանիշների միջոցով, որոնք այն ստանալու համար անհրաժեշտ է կարգավորել առավել նշանակալի ազդեցություն ունեցող ցուցանիշները։ Մենք կյանքի որակի ինդեքսը հաշվարկում ենք հետևյալ ձևով. COH = 0,20 * EC + 0,20 * SOH + 0,15 * KGMH + 0,10 * ԱՀ + 0,15 * JOH + 0,10 * SEH + 0,10 * Որտեղ ՝ ԵՀ-ի եկամտի ինդեքս Մշակութային ոլորտների ինդեքս ԱԱՀ-առողջության ինդեքս Հ PD- ժողովրդագրական ոլորտի ինդեքս SE- սոցիալական ենթակառուցվածքի ոլորտի ինդեքս ԲՈՀ-բնապահպանական ոլորտի ինդեքս Դիտարկենք մեր կյանքի որակի դինամիկան 10 տարիների ընթացքում։ Աղյուսակ 1. ԱՀԿ-ում Հայաստանի բնակչության կյանքի որակի ինդեքսը ԱՀԿ-ն է ՄԱԿ ՓԳՀ-ի 2009-2018թթ. Կյանքի որակը բարձրացել է բարձր տեմպերով ՝ 2011-ին գրանցելով առավելագույն աճ ՝ 7%, 2013-ին ՝ 9,5%, 2013-ին ՝ ընդամենը 2,4%, 2018-ին ՝ 4,2% աճ։ 1 Հեղինակների կողմից կազմված է գնահատման մեթոդաբանության հիման վրա Գծապատկեր 2. Հայաստանի բնակչության կյանքի որակի դինամիկան 2009-2018թթ. Ընթացքում, (%) 22019 թ.-ի ներկայիս տվյալների համաձայն `կյանքի որակի տեսանկյունից, Հայաստանը զբաղեցնում է 153-րդ տեղը։ , Վրաստանից առաջ (156)։ Ադրբեջանից (179-րդ), Իրանից (203-րդ) և Ռուսաստանից (171-րդ), իսկ Թուրքիան 130-րդ տեղում է։ Կյանքի որակի գործակիցները ներկայացված են Աղյուսակ 1-ում։ Աղյուսակ 2. Երկրների դասակարգումն ըստ կյանքի որակի ինդեքսի [12] CountryTurkeyArmeniaGeorgiaRussiaAzerbaijan Կյանքի որակի ինդեքսը ՀՀ-ում `որպես երկրի զարգացման հասարակության բաղկացուցիչ մաս տնտեսական տնտեսական տնտեսական զարգացման 2 կազմված հեղինակների կողմից ռեգրեսիայի վերլուծության միջոցով գնահատել տնտեսական աճի և կյանքի որակի փոխգործակցությունը։ Հետընթացի վերլուծություններ ՝ ռեգրեսիաների բացակայությունը պարզելու համար [13]։ Մեր վերլուծության մեջ (Y), կյանքի որակը, կախված կամ ելքային փոփոխական է, իսկ X1- ը ՝ անկախ փոփոխական։ Existenceառայության առկայությունը պարզելու համար մենք կկատարենք կյանքի որակի և տնտեսական աճի և զույգ ռեգրեսիայի վերլուծություն։ Ռեգրեսիայի վերլուծության համար անհրաժեշտ տվյալները ներկայացված են Աղյուսակ 3-ում։ Կյանքի որակը և տնտեսական աճը և տնտեսական աճը Հայաստանում Աղյուսակ 3. Կյանքի որակի տնտեսական աճի (X1) գործակիցները 2009-2018 թվականների համար նրանց միջև փոխգործակցության գործակիցները։ Այս վերլուծության մեջ (Y) կյանքի որակը կախված կամ արտադրողական փոփոխական է, իսկ (X1) տնտեսական աճը ՝ անկախ փոփոխական։ Աղյուսակ. Հետընթացի վերլուծության ամփոփ արդյունքներ 3 Ստորև վերին գործակիցներ Վերև Այս զույգ ռեգրեսիայի վերլուծության արդյունքները ցույց են տալիս, որ եթե տնտեսական աճը ավելանա մեկ կետով, կյանքի որակը կաճի 0,0513 կետով և կբարձրանա 5,362 կետով փոփոխությունների արդյունքում։ այլ գործոններում։ Life 3 Հեղինակների կողմից կազմված որակի տատանման միայն 27% -ն է պայմանավորված տնտեսական աճի տատանումով, որին հաջորդում է 73% -ը `վերլուծության մեջ չընդգրկված գործոնների պատճառով։ Վերլուծության արդյունքները ցույց են տվել, որ տնտեսական աճը մեկ կետով ավելացնելու դեպքում կյանքի որակի փոփոխությունը, հավանաբար, կտատանվի միջակայքում (-0.3648; 0.4951)։ միջակայքում, հավանաբար, Եզրակացության մեջ։ Կյանքի որակի ինդեքսի նոր մեթոդաբանական գնահատումը հիմք է հանդիսանում Հայաստանի Հանրապետությունում դեռ գոյություն չունեցող վերլուծությունների իրականացման, այդ թվում `կյանքի որակի 7 ոլորտային ցուցանիշների ամփոփման։ Ուսումնասիրությունների արդյունքների ուսումնասիրությունները, որոնք թույլ են տալիս գնահատել Հայաստանում կյանքի որակը, թույլ են տալիս եզրակացնել, որ տնտեսական աճն ուղղակիորեն ազդում է կյանքի որակի և ՀՀ որակի կայուն մեխանիզմների ապահովման վրա։ ապահովել կայուն տնտեսական աճ։

example105

example105

Աշխատանքը նվիրված է բոլոր այն վերջավոր գումարների հաշվմանը, որոնց ընդհանուր անդամը որոշվում է կարգահամարից կախված իրական գործակիցներով բազմանդամի միջոցով։ Ձևակերպված և ապացուցված են երեք թեորեմներ, որոնց կիրառմամբ առաջարկվում է նոր մոտեցում նշված վերջավոր գումարների հաշվման համար։ Քննարկված են նաև մի քանի ոչ տիպային խնդիրներ, որոնց լուծման ընթացքում կիրառվել են ձևակերպված թեորեմները։

Մաթեմատիկայի դպրոցական դասընթացում բավական խորությամբուսումնասիրվում է պրոգրեսիա թեման, որի շրջանակում քննարկվում և արտածվում են նաև թվաբանական և երկրաչափական պրոգրեսիաների վերջավորթվով հաջորդական անդամների գումարների հաշվման բանաձևերը։ Սակայն հանրահաշվի դպրոցական դասընթացում, ինչպես նաև տարբերխնդրագրքերում քննարկվում են այնպիսիվերջավոր գումարներ, որոնց անդամները թվաբանական կամ երկրաչափական պրոգրեսիաների հաջորդական անդամներ չեն։ 1;234;5nnS211iԱռհասարակ,գումարների հաշվման համար տարրական մաթեմատիկայում կիրառվող հայտնի եղանակներից մեկը, այսպես կոչված, «տարբերությունների» եղանակն է, որի համաձայն՝ փորձ է արվում գտնել մի այնպիսի ֆունկցիա, որ գումարի յուրաքանչյուրգումարելու համար տեղիունենաներկայացումը։ Եթե հաջողվում է գտնել այդպիսի ֆունկցիա, ապա գումարի համար ներկայացման դեպքում կստանանք`։ Սույն աշխատանքը նվիրված է բոլոր այն գումարների հաշվմանը,որոնց անդամներն ըստ-ի իրական գործակիցներով բազմանդամներ են։ Ստորև նախ կձևակերպենք և կապացուցենք մի քանի թեորեմներ, որից հետովերջիններիս կիրառմամբ կառաջարկենք նոր մոտեցումներ բոլոր այնգումարների հաշվման համար, որոնց ընդհանուր անդամները որոշվում են կարգահամարից կախված իրական գործակիցներով բազմանդամների միջոցով։ Թեորեմ 1։ Գոյություն ունի ռացիոնալ գործակիցներով բազմանդամ այնպիսին, որ և։ Հեշտ է նկատել, որ եթե -ն իրական գործակիցներովկամայական բազմանդամ է, ապա և բազմանդամները կունենանմիևնույն ավագ անդամը, հետևաբար-ից կարող ենք պնդել, որ որոնելի բազմանդամը երկրորդ աստիճանի է։ Այն փնտրենք հետևյալ անորոշգործակիցներով. դիցուք։ Ունենք` Մյուսկողմիցունենք`։ Այսպիսով՝ստացանք`16xf1kkfkfk12xf1221321 11nSfffffnfnfnf31ii11Px100P111PxPxx4Px1PxPx41Px21 ;;PxaxbxcabcR2211111 PxPxaxbxcaxbxcx21112 21;0 ; ։ 2222xxaxabxaababPxc100 0Pcև, իրոք,Թեորեմն ապացուցված է։ բնական թվի համար գոյություն ունի ռացիոնալգործակիցներով բազմանդամ այնպիսին, որ տեղի ունիհավասարությունը, ընդ որում։ Դիտարկենք անդրադարձ առնչություններով որոշվողհետևյալ ռացիոնալ գործակիցներով բազմանդամները`-ից ունենք`, որտեղից կստանանք`։ Համաձայն-ի՝ ունենք`, որում տեղադրելով և ի նկատի ունենալով, որկստանանք`։ Այժմ մաթեմատիկական ինդուկցիայի մեթոդով ապացուցենք, որ և անդրադարձ առնչություններով որոշվող բազմանդամները բավարարում են թեորեմ 2-ի պայմանները։ Երբ, նկատենք, որ բազմանդամը բավարարում էթեորեմ 2-ի պայմանները. այն ռացիոնալ գործակիցներով է, և2122xxPx22111112222xxxxPxPxxmmPx11mmmmxPxPxP500mP21111;2211; 00 ։ Ենթադրենք, որ դեպքում-ով որոշվող ռացիոնալ գործակիցներով բազմանդամը բավարարում է թեորեմ 2-ի պայմանները,այսինքն` և։ Ապացուցենք, որ դեպքում ևս-ով որոշվող բազմանդամը կբավարարի թեորեմ 2-ի պայմանները, այսինքն` և։ Ինտեգրելով այս հավասարության երկու մասերն ըստ-ի՝ կունենանք` որտեղ-ն ինտեգրման հաստատունն է։ տի ունենալով-ն ու-ը՝ կստանանք` -ում տեղադրելով և ի նկա։ -ից, ի նկատի ունենալով, որ, կունենանք`, որտեղից, ի նկատի ունենալով-ն ու -ը, կստանանք`, մյուս կողմից, համաձայն-ի,։ Այսպիսով, ապացուցեցինք, որբանաձևերով որոշվողբազմանդամը ևս բավարարում է թեորեմ 2-ի պայմանները։ Թեորեմն ապացուցված է։ Իրական գործակիցներով ցանկացած բազմանդամի համար գոյություն ունի իրական գործակիցներով բազմանդամ և իրական թիվ այնպիսին, որ տեղիունի 21111112xPxPxP2211122222xxxx mkkN6,7kPx11kkkkxPxPxP00kP1mk6,71kPx111111kkkkxPxPxP100kP11kkkkxPxPxPx1111kkkkxPxPxdxPxck10c100x891111kcPk111011111xPxPxP1111111kkkkxkPxPxdxPPxPx11111111kkkPckPxdxPPxkPxdx111kPPxkc711111111kkkkxPxPxP7100kP71kPx1110nnnnQxaxaxaxaPx0p01QxPxPxp12հավասարությունը։ Համաձայն թեորեմ 2-ի՝ ունենք ևբանաձևերով որոշվող բազմանդամներ, որոնք բավարարում են հավասարությունը,հետևաբար, համաձայն-ի, տրված բազմանդամի համար կունենանք`, որում կատարելով նշանակումը, տրված բազմանդամի համար կունենանք ներկայացումը։ Նկատենք, որ համաձայն-ի-ն իրական թիվ է, իսկ-ը` իրական գործակիցներով բազմանդամ։ Թեորեմն ապացուցված է։ Այժմ, օգտվելով վերը նշած թեորեմներից, փորձենք հաշվել բոլոր այնգումարները, որոնցում -ին որոշվում է ըստ-ի իրական գործակիցներովբազմանդամի միջոցով։ Դիցուքբազմանդամ է և իրական գործակից-ներով։ Հաշվենք գումարը։ Համաձայնթեորեմ 3-ի՝ գոյություն ունեն բանաձևերով որոշվող բազմանդամ և իրական թիվ այնպիսին, որ տրված բազմանդամի համար տեղի ունի ներկայացումը, հետևաբար գումարի համար կունենանք` Այժմ, օգտվելով վերը նշածից, հաշվենք մի քանի վերջավոր գումարներ։ Նախապես, համաձայնև բանաձևերի, որոշենք և բազմանդամները։ Ունենք` 67mPx55Qx011nniiiiiiQxaxaPx00111111nnniiiiiiiiiiiPxPaaPxaPxaaP0011; 1nniiiiiiPxaPxpaaP13Qx12130pPx1ii1110nnnnQxaxaxaxa iQiiN1nniiS13Px0pQx12100002132 111։ դասագրքում, ինչպես նաև և խնդրագրքերում հանդիպում ենք այսպիսի խնդիրների. մաթեմատիկական ինդուկցիայի մեթոդով ապացուցել, որցանկացած բնական թվի համար տեղի ունեն հետևյալ հավասարությունները. ա/բ/գ/։ Ստորև փորձենք այս գումարները հաշվել վերը նշած թեորեմներիկիրառմամբ։ Հաշվել գումարը։ Ունենք`, հետևաբար, ի նկատի ունենալով-ը և-ը, համաձայն-ի, կունենանք` ևգումարի համար կստանանք`, հետևաբար, համաձայն-ի, որոնելիԽնդիր 2։ ՀաշվելԼուծում։ Ունենք`Պատ.`։ հետևաբար, ի նկատի ունենալով-ը և-ը, համաձայն-ի, կունենանք` 32232xxPx153322100;31PPxPxdxPPx43234244xxxxPx16345n22224113213nnn321225311nnnn4222123121321134nnnnnn52221321nSn22221441441iiiiQxxx0121; 4; 4aaa615131122PxaPxaPx324423xxx0011225113paaPaP14nS2324144514121423333nnnSnnnn2413nnnS122531nSnn223133iiiiiQxxx00;a121; 3aa61513 և , հետևաբար, համաձայն -ի, որոնելիգումարի համար կստանանք`Խնդիր 3։ ՀաշվելԼուծում։ Ունենք` Պատ.`։ , հետևաբար, ի նկատի ունենալով-ը,-ը և-ը,համաձայն-ի,կունենանք` ևհետևաբար, համաձայն-ի, որոնելի գումարի համար կստանանք`Պատ.` ։ Կարծում ենք, թե աշխատանքը կհետաքրքրի ինչպես աշակերտներին,այնպես էլ մաթեմատիկայի ուսուցիչներին, և այն կարելի է օգտագործել ավագդպրոցի մաթեմատիկայի արտադասարանական պարապմունքների ժամանակ։ Գ ր ա կ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն 1. Միքայելյան Հ., «Հանրահաշիվ-9», Եր., «Էդիթ Պրինտ», 2008, 304 էջ։ 2. Նիկոլսկի Ս.Մ., Պոտապով Մ.Կ., Ռեշետնիկով Ն.Ն., Շևկին Ա.Վ., «Հանրահաշիվ 9-րդ դասարանի դասագիրք», Եր., «Անտարես», 2012, 280 էջ։ 3. Գևորգյան Գ.Գ., Սահակյան Ա.Ա., «Հանրահաշիվ և մաթեմատիկական անալիզի տարրեր», Ավագ դպրոցի 11-րդ դասարանի դասագիրք բնագիտամաթեմատիկական հոսքի համար, Եր., «Տիգրան Մեծ», 2010, 208 էջ։ , «Просвещение», 1973. 351с.Տեղեկություններ հեղինակների մասինՆիկողոսյան Գագիկ Սերյոժայի – ֆիզմաթ. գիտ. թեկնածու, ՀՊՏՀ Գյումրու մասնաճյուղ, E-mail։ gagonik@mail.ruՄանուկյան Վարդան Ֆրանցի – ֆիզմաթ. գիտ. թեկնածու, դոցենտ, Գյումրու պետական մանկավարժական ինստիտուտ, E-mail։

example2392

example2392

Այս հոդվածը սեղմ ակնարկ է եգիպտահայ համայնքի, նրա անցյալի և ներկայի իրողությունների, երկրում գործող համազգային կառույցների և դրանց գործունեության, Հայաստանի հետ եգիպտահայ համայնքի հարաբերությունների մասին։ Եգիպտահայ համայնքը բոլոր պատմափուլերում նշանակալի հաջողությունների է հասել երկրի պետական-քաղաքական, սոցիալ-տնտեսական և հոգևոր-մշակութային կյանքի տարբեր ոլորտներում՝ շնորհիվ երկրում հայերի նկատմամբ դրական վերաբերմունքի։

Դրվագներ Եգիպտոսի հայկական համայնքի պատմությունից ․ ՀԱՅ-ԵԳԻՊՏԱԿԱՆ ՀԱՐԱԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՁԵՎԱՎՈՐՈՒՄԸ Եգիպտոսում հայերը վաղուց են հաստատվել։ Եգիպտոսում հաստատված առաջին հայերի մասին տեղեկությունները վերաբերում են մ.թ.ա. 1-ին դարում։ Եգիպտոսի երկարամյա տիրակալ, հռոմեացի պատմաբան Սալուստոսը հայտնում է, որ Եգիպտոսում ապրում էին մեծ թվով հայեր և գերիշխող դիրքեր էին զբաղեցնում։ 1805 Մուհամեդ Ալին նշանակվել է Եգիպտոսի նահանգապետ, որի վարչական և տնտեսական բարեփոխումները էապես նպաստել են սոցիալ-տնտեսական-քաղաքական զարգացմանը։ Մուհամեդ Ալին հայերի նկատմամբ բարյացակամ վերաբերմունք ուներ։ Պատմաբան Արշակ Ալպոյաջյանի խոսքով ՝ ինքը «միշտ սիրել է հայերին» և «քաջալերել է նրանց», քանի որ նրանք «անշահախնդիր տարր» էին և «ավելի օգտակար կարող էին ծառայել եվրոպացիներին»։ Կրոնական հանդուրժողականության պայմաններում հայերը բարձր դիրքեր են գրավել երկրի գրեթե բոլոր ոլորտներում։ XIX դար անցյալ և XX դար 19-րդ դարի սկզբին հայերը մեծ դեր խաղացին Եգիպտոսի տնտեսական կյանքում ՝ հաջող մրցակցելով իրենց տեղական և փոքրամասնությունների այլ գործընկերների հետ։ Հայերը կարևոր պաշտոններ էին զբաղեցնում Եգիպտոսի առևտրի և եվրոպական գործերի պալատում, որը արտաքին առևտրի բարձրագույն մարմին էր։ Այդ դիվանի հաջորդական երեք նազիրներն էին Պողոս Յուսուֆյանը (1808-1844), Յակուբ Արթին բեյ Չրաքյանը (1844-1850) եյ Առաքել բեյ Նուբարյանը (1850-1853)։ Աչքի ընկավ նաև Ստեփան բեյ Դեմիրճյանը (1855-1857 թվականներին նա ղեկավարում էր երկրի արտաքին գործերի նախարարությունը)։ Պետական ​​պաշտոններ են զբաղեցրել նաև Խոսրով Չրակյանը (1800-1873), Արիստակես ԱլթունՏուրին (1804-1858) և այլոք։ Օտարերկրացիները հաճախ Եգիպտոսի արտաքին գործերի նախարարությունը անվանում էին «Գունատ Հայաստան» և գովերգում հայ գործիչների հեղինակությունը. «Հայ համայնքը ամենահզորն է փոխարքայական դատարանում»։ [3] 1841 բրիտանական դիվանագիտությունը կարողացավ հասնել Մուհամեդ Ալիի հրաժարականին, որի արդյունքում Եգիպտոսի արտաքին քաղաքական մի շարք լիազորություններ կրճատվեցին։ 19-րդ դարի կեսերին Եգիպտոսը մասամբ գտնվում էր բրիտանական գաղութատիրական հսկողության տակ։ Նուբար Փաշա Նուբարյանը նշանակվել է Երկաթուղային վարչության տրանսպորտի վարչության պետ, այնուհետև չորս անգամ արտաքին գործերի նախարար (1866-1874, 1875-1876, 18781879, 1884-1888), ապա երեք անգամ վարչապետ (1878-1879, 1884-1889), 18941895)։ .) Հետագայում նա դարձավ Մուհամեդ Ալիի որդի Իբրահիմ Ալիի թարգմանիչը և խորհրդականը։ Նրա անմիջական մասնակցությամբ 1876 թ.-ին Միջազգային դատարանը (ԱԴJ) Եգիպտոսում հիմնեց Միջազգային դատարան (ԱԴJ) ՝ վերջ դնելով արտաքին տերությունների քաղաքական միջամտությանը։ Հայերը հիմնականում ապրում էին Կահիրեում և Ալեքսանդրիայում։ Ըստ Ա.Գարթաշյանի, Ալեքսանդրիայի հայկական գաղութը բեղմնավորվել է ֆրանսիացիների արշավանքի ժամանակ [5]։ 1891 թվականին Եգիպտոսի արտաքին գործերի նախարար նշանակվեց հայազգի Տիգրան փաշա դ’Ապրո Բագրատունին։ Եգիպտոսի հայ համայնքը տեղական իշխանությունների կողմից վաղուց ճանաչվել է որպես հոգատար համայնք ՝ տրամադրելով անհրաժեշտ արտոնություններ։ Մինչև 1311 թվականը Եգիպտոսահայ եկեղեցական համայնքը գտնվում էր Կիլիկիո կաթողիկոսությունում, 1311-1839 թվականներին ՝ Երուսաղեմում, 1867 թվականից ՝ Կ. Պոլսի պատրիարքարանների հովանու ներքո, և 19-րդ դարի վերջից ՝ կաթողիկոսության ներքո։ Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածին։ 1885 թվականից ի վեր Եգիպտահայ համայնքում լայն տարածում է գտել ի պաշտպանություն Բեռլինի վեհաժողովի 61-րդ հոդվածի համաձայն Արեւմտյան Հայաստանում իրականացվելիք բարեփոխումների։ Համայնքի աշխատավոր դասերը և հարուստները կանգնած են այս խնդրի առջև։ Այն ժամանակ մի շարք նորաստեղծ ընկերություններ պահանջում էին բողոքներ ցույց տալ թերակատարող բարեփոխումների դեմ։ Այդ ընկերություններից մեկը «Պրոգրեսի սիրահարներ» միությունն էր, որն ի սկզբանե կապված էր Մ. Պորտուգալիայի հետ «Հայաստանի զանգվածների միություն» -ի հետ։ Վերջինիս պայքարը սրվեց Ալեքսանդրիայում ՝ կապված «Նեղոս» շաբաթաթերթի տպագրության հետ։ Պահպանողականների և «Առաջադիմականների» պայքարը բերել էր ոստիկանության միջամտության։ Ի վերջո, նրանց հաջողվեց կառավարության միջոցով բանտարկել Առաջադիմական կուսակցության առաջնորդներին և փակել Նեղոսի շաբաթաթերթը։ Հարկ է նշել, որ 20-րդ դարի սկզբից եգիպտահայ համայնքում գործող ազգային կուսակցությունների քաղաքական կողմնորոշումը արևմտյան եվրոպական էր ՝ համաձայն արևմտյան բուրժուազիայի շահերի։ Վերակազմավորված Հնչակյան, Հայաստանի Սահմանադրական Ռամկավար և Դաշնակցություն կուսակցությունները, պատրանքներ սերմանելով թուրքական բուրժուազիայի կողմից հռչակված ազատության և արդարության սկզբունքների մասին, առաջ չտվեցին Հայաստանի անկախության հարցը, բայց բավարարվեցին միայն ներքին ինքնավարությամբ։ Բալկանյան պատերազմի ընթացքում ակտիվացավ ներհամայնքային կյանքը։ 1912 Եգիպտոսի հայ համայնքի ներկայացուցիչները (Է. Աղաթոն, Տիգրան խան Քելեկյան, Վահան Մալեզյան, Առաքել Փափազյան, Լեոն Մկրտիչյան, Վահան ardարդարյան և ուրիշներ) նամակ գրեցին Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսին։ (Ռուսաստանի ցար, Անգլիայի և Իտալիայի թագավորներ, Գերմանիայի և Ավստրո-Հունգարիայի կայսրեր, Ֆրանսիայի և ԱՄՆ-ի նախագահներ)։ 1913-ին Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի վախճանը Կահիրե է հասնում 2012-ի հունվարին, որով Պողոս Նուբարը նշանակվում է կաթողիկոսական պատվիրակ (հետագայում ստեղծվում է Ազգային պատվիրակությունը)։ Առաջին համաշխարհային պատերազմի ընթացքում եգիպտահայ համայնքն անգնահատելի ներդրում ունեցավ հայ միգրանտներին և կամավորներին աջակցելու գործում։ Պատերազմի հենց սկզբում Կահիրեի և Ալեքսանդրիայի հայերը 20 000 ռուբլի ուղարկեցին Թիֆլիս (Վրաստան), ապա Պողոս Նուբարի ջանքերով ստեղծվեց «Ազգային շահերի պաշտպանության ֆոնդը»։ Էջմիածին է ուղարկվել 15 60 000 ռուբլի։ Ըստ որոշ տեղեկությունների, մինչև 1915 թվականը։ Իրադարձությունների համաձայն, Եգիպտոսում և Աբիսինայում ապրում էր 20 000 հայ։ Հայ բարեգործական ընդհանուր միությունը ստեղծվել է հայերին աջակցելու համար (հիմնադրվել է 1906 թ. Ապրիլի 15-ին Կահիրեում `եգիպտահայ համայնքի ականավոր ներկայացուցիչներ` ազգային գործիչ Պողոս Նուբարիի նախաձեռնությամբ)։ Ստեղծվեց Հայկական Կարմիր խաչը (1915, Ալեքսանդրիա)։ 1915 թ. Դեկտեմբերին ֆրանսիական-բրիտանական նավերը, տեսնելով Մուսալեռնի հերոսական ինքնապաշտպանական գրությունը «Քրիստոնյաները վտանգի մեջ են», օգնության հասան և 4058 ինքնապաշտպանական հայերի տեղափոխեցին Պորտ Սաիդ, որտեղ հետագայում շատերը միացան ֆրանսիացիներին ( Հայկական) լեգեոն։ 1919-1923 թվականներին Եգիպտոսում ժողովրդական ընդվզումը ցնցեց բրիտանական իմպերիալիզմի հիմքերը։ 1919-ի հակ բրիտանական ապստամբությունն իր հետքն է թողել հայ-եգիպտական ​​հարաբերությունների հետագա զարգացման վրա։ Արդյունքում, հայկական կրպակները և խանութները թալանվեցին Նրանք ներխուժեցին բնակարաններ և կոտորեցին մի շարք հայերի։ [7] 1922-ին Եգիպտոսը հռչակվեց սահմանադրական միապետություն։ Մարտի 15-ին Ֆուադը դարձավ Եգիպտոսի թագավոր, իսկ մեկ տարի անց ՝ 1923 թ .։ 1945 թ. Ապրիլի 19-ին հրապարակվեց Եգիպտոսի սահմանադրությունը, որով ազգային փոքրամասնություններին իրավունք տրվեց վարելու իրենց միջհամայնքային գործերը։ 1920 Նոյեմբերին Անդրանիկը երկու ամիս ճանապարհորդեց Եգիպտոս, Ալեքսանդրիա, ապա Կահիրե ՝ գումար հայթայթելու համար, ջերմ ընդունելություն ստանալով եգիպտահայերի կողմից։ Դրանից հետո Անդրանիկը գնաց Պորտ Սաիդ, ծանոթացավ հայ լեգեոներների կյանքին հայկական վրանային քաղաքում [9]։ Հայ օգնության կոմիտեի ստեղծումը Ամենայն հայոց բանաստեղծ Հովհաննես Թումանյանի նախագահությամբ (հիմնադրվել է 1921 թ. Սեպտեմբերին Երևանում) բացառիկ իրադարձություն էր հայ ժողովրդի կյանքում։ ՀՕԿ-ի խնդիրն էր օգնել Մայր Հայաստանի սոված բնակչությանը, աջակցել շինարարությանը, սերտ կապեր հաստատել աշխարհով մեկ սփռված հայ տեղահանվածների հետ, նրանց միավորել հայրենիքի շուրջ։ Եգիպտական ​​ՀՕԿ-ը ստեղծվել է 1926 թվականին։ ծնվել է փետրվարի 28-ին Կահիրեում։ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմը խոշոր իրադարձություն էր, որը փոխեց իրավիճակի ներկա վիճակը միջազգային հարաբերություններում, ընդհանրապես աշխարհում։ 1943 Եգիպտահայերը մասնակցեցին «Սասունցի Դավիթ» տանկի օգտին կազմակերպված դրամահավաքին։ Հասարակության բոլոր շերտերը, ինչպես գրում է եգիպտահայ գրող, հրապարակախոս Գառնիկ Սվազլյանը։ «Աուրի հացի համար պայքարող մի ընտանիքի հայրեր ինքնաբուխ վճարում էին իրենց տուրքերը»։ Նշենք, որ եգիպտահայ ազգային խորհրդի ստեղծումը բացառիկ նշանակություն ուներ եգիպտահայերի կյանքում։ Խորհուրդը ստեղծվել է Կահիրեում (1945 թ. Հոկտեմբերի 11-ին, Ալ. Սարուխանի նախագահությամբ) և Ալեքսանդրիայում (1945 թ. Դեկտեմբերի 12-ին, Ս. Շահպազի նախագահությամբ, Հ. Գալենյանի, Թ. Սեֆերյանի, Համբար Դավթի, Գ. Սվազլյանի անդամությամբ) եւ ուրիշներ). ազգային խորհուրդների միավորման հետ, որին աջակցում են Ռամկավար-Ազատական ​​և Հնչակյան կուսակցությունները։ Եգիպտահայ ազգային խորհրդի նպատակն էր. «1) պահանջել կցել Խ. Թուրքիայի կողմից բռնագրավված Հայաստանի հայկական պետությունները, որոնք նշված են նաև սիրիական պայմանագրում։ 2) Եղեք ներգաղթի ջատագով և կաջակցեք դրան։ 3) պաշտպանությունն անվերապահորեն հանձնել Խ. Հայաստանը, որը վայելելու է Խորհուրդը։ Միության պաշտպանությունը. 4) Ստեղծել մշակութային և հայրենասիրական կապեր Հայրենիքի հետ և այլն [7]։ Եգիպտահայ ազգային խորհրդի կողմից ձեռնարկված կարևոր քայլերից մեկը 1946 թվականն էր։ ՄԱԿ-ի նստաշրջանին ուղարկված հուշագիրը, որտեղ հայ ժողովրդի արդար պահանջները ներկայացված էին չորս լեզուներով (հայերեն, արաբերեն, անգլերեն, ֆրանսերեն)։ Եգիպտահայ ազգային խորհուրդը գործում էր մինչեւ 1948 թվականը, երբ բրիտանական իմպերիալիստները սկսեցին հետապնդել ազգային-ազատագրական ուժերը։ 1950-ականների սկզբից եգիպտահայ համայնքը սկսեց անկում ապրել ՝ անխուսափելիորեն հանգեցնելով համայնքի ներուժի անկման, ինչպես նաև եգիպտական ​​հասարակության մեջ ինտեգրման աստիճանի։ 1952-ի հուլիսյան հեղափոխությունը, որը կազմակերպվել էր Գամալ Աբդել Նասերի և նրա կողմնակիցների կողմից, տապալում է Եգիպտոսի կառավարությունը։ Գամալ Աբդել Նասերի օրոք շատ հայեր լքեցին Եգիպտոսը։ Անվար ալ-Սադաթի նախագահության տարիները (1970-1981) բեկումնային եղան Եգիպտոսի ողջ պատմական գործընթացի, ինչպես նաև եգիպտահայերի կյանքի և գործունեության համար։ Եգիպտահայերի վերոհիշյալ արտագաղթը քիչ թե շատ կանխվեց Սադաթի «բաց դռների» քաղաքականության կողմից։ Այն հնարավորություն տվեց գործարար մարդկանց, այդ թվում `հայերին, որոշ չափով կայունացնել իրենց տնտեսական վիճակը։ Ըստ որոշ տվյալների, 1974-ին Եգիպտոսում հայերի թիվը 10 հազարից մի փոքր ավելի էր։ Սադաթի նախագահության առաջին իսկ տարիներին եգիպտահայ ազգային իշխանություններին հաջողվեց ապահովել իրենց ազգային հողերի վերադարձը, ինչի մասին վկայում են Կահիրեի նախագահության հաղորդագրությունները։ Եգիպտոսի հայ համայնքի այս պատմական ժամանակաշրջանն ավարտվեց 1981 թվականի հոկտեմբերի 6-ին, երբ Եգիպտոսի նախագահ Սադաթը սպանվեց Կահիրեի արվարձաններում անցկացվող զորահանդեսի ժամանակ։ Չնայած Եգիպտոսի իշխանությունների, մասնավորապես Սադաթի հայամետ քաղաքականությանը, հայերը շարունակում էին արտագաղթել, ինչին նպաստեցին 1970-ականները։ Ուշ և լարված քաղաքական իրավիճակը երկրում 1980-ականների սկզբին։ Եգիպտոսը արաբական աշխարհի առաջին երկրներից էր, որը ճանաչեց Հայաստանի Հանրապետության անկախությունը 1991 թ. ՀՀ անկախության ձեռքբերումից հետո հայ-եգիպտական ​​հարաբերությունները մտան որակապես նոր փուլ, որը բազմաթիվ հնարավորություններ ընձեռեց ինչպես երկկողմ, այնպես էլ բազմակողմ համագործակցության։ [13] 1992 թ. Մարտի 9-ին երկու երկրների միջև դիվանագիտական ​​հարաբերություններ հաստատվեցին։ Նույն թվականի սեպտեմբերին Կահիրեում բացվեց Մերձավոր Արևելքում Հայաստանի Հանրապետության առաջին դիվանագիտական ​​առաքելությունը։ Ինչպես ճիշտ է նշել Պերճ Թերզյանը «Եգիպտոսում Հայաստանի դեսպանության Genննդոց» գրքում ՝ իր կարողության կամ բարեգործության մասին »[14]։ Դեսպանատունը տեղակայված է Կահիրեի amամալեկ կղզու շրջանում, որտեղ տեղակայված են բազմաթիվ այլ երկրների դեսպանություններ։ 1993 Եգիպտոսի դեսպանությունը Երեւանում գործում է 2010 թվականի ապրիլից։ 1992 թվականին ՀՀ արտաքին գործերի նախարար Րաֆֆի Հովհաննիսյանը մեկնում է Եգիպտոսի Արաբական Հանրապետություն, հանդիպում ունենում մի շարք քաղաքական գործիչների հետ։ Հայաստանի Հանրապետության և ԵԱՀԿ-ի միջդիվանագիտական ​​հարաբերությունների հաստատման մասին համաձայնագիրը ստորագրվել է 2006 թ. Մարտի 9-ին։ Այս այցին նախորդել էր 1992-ին Եգիպտոսի փոխվարչապետ Քամալ ալ-Գանձուրյացը Հայաստան։ 1992 Մայիսին ՀՀ առաջին նախագահ Լեւոն Տեր-Պետրոսյանը պետական ​​այց կատարեց Եգիպտոս, հանդիպեց Նախագահ Հոսնի Մուբարաքի, արտաքին գործերի նախարար Ամրո Մուսայի և, իհարկե, եգիպտահայ համայնքի ներկայացուցիչների հետ։ 1992 թ. Պաշտոնական այցի շրջանակներում «Հայաստանի Հանրապետության և ԵԱՀԿ-ի միջեւ տնտեսական-գիտատեխնիկական համագործակցության մասին» համաձայնագիրը ստորագրվեց 2006 թ. Մայիսի 27-ին։ Այսպիսով, նորանկախ Հայաստանի «Եգիպտոսի կերպարը» սկսում է թեժ համագործակցություն քաղաքական, տնտեսական, մշակութային և գիտական ​​ոլորտներում ՝ շարունակելով նաև հաջորդ տարիներին։ Փաստորեն, հայ-եգիպտական ​​միջպետական ​​հարաբերությունների զարգացման գործում եգիպտահայ համայնքի, նրա նշանավոր ներկայացուցիչների, ինչպես նաև դարավոր հայ-եգիպտական ​​բարեկամության ակտիվ գործունեության դերն անհերքելի է։ Եգիպտոսի հայ համայնքը դեռ ակտիվ է հայանպաստ գործունեության մեջ ՝ հիշելով անցյալի պայծառ ու հզոր դրվագները։ Այսպիսով, հայկական սփյուռքի մաս կազմող յուրաքանչյուր համայնք պետք է իրականացնի հայակենտրոն նպատակասլաց և կազմակերպված գործունեություն այնպես, ինչպես եգիպտահայ համայնքը։ Հետևաբար, հայ համայնքում բացառիկ նշանակություն ունեցող այս համայնքի գործունեությունը ուսուցողական օրինակ է կազմակերպված հայկական համայնքի և մշակութային կենտրոնի համար, որտեղ ժամանակի ընթացքում պահպանվել են հայկական ինքնության և ազգային ինքնության բոլոր բաղադրիչները։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ [1] Մսիրլյան Գ., Հայտնի հայեր Եգիպտոսում, Կահիրե, 1947, էջ. 12 [2] Ալբոյաջյան Ա., Եգիպտոսի պետությունը Արաբական Միացյալ Էմիրություններում և հայության մեջ (սկզբից մինչև մեր օրերը), Կահիրե, 1960, էջ 61-2, 95-7։ [3] Ավագյան Կ., Եգիպտոս, «Հայոց պատմություն», հ. 3, գիրք երկրորդ, Երեւան, 2015, էջ 334։ [4] Ռոբերտ Հանթեր Ֆ., Եգիպտոս Խեդիվների օրոք, 1805-1879։ Կենցաղային UURL- ից։ //www.amazon.com/Egypt-Under-Khedives-GovernmentBureaucracy/dp/977424544X (հասանելի է. 15.04.2018)։ [5] Գարտաշյան Ա., Նյութեր Եգիպտոսի Հայոց պատմության համար, հատոր Բ, Վենետիկ, 1986, էջ։ 115 [6] Աբրահամյան Ա., Համառոտ ուրվագիծ։ Հայոց գաղութների պատմություն, հատոր Բ, Երեւան, 1967, էջ 63-4։ [7] Թոփուզյան Հ., Եգիպտոսի հայկական գաղութի պատմություն (1805-1952), Երեւան, 1975, էջ 173, 220, 270-1։ [8] Հ. Մելիքսեթյան, Արևմտահայերի բռնագաղթը և սփյուռքահայերի հայրենադարձությունը Խորհրդային Հայաստան (1915-1940), Երևան, 1975, էջ։ 110 [9] Ավագյան Կ., Գեներալ Անդրանիկ Օզանյանի գործունեությունն արտերկրում (1919–1927), Պատմա-բանասիրական հանդես, № 2, Երեւան, 2015, էջ 143-65։ [10] Սվազլյան Գ., Հանուն իմ հայրենիքի, Երեւան, 1965, էջ 36։ [11] Ագնեշկա Դոբրոոլսկա, Յարոսլավ Դոբրոոլսկի, Հելիոպոլիս։ Արևի քաղաքի վերածնունդ, Եգիպտոս, 2006, էջ. 1667, URL։ //books.google.am/books?id=g1s80vojgmEC&printsec=frontcover&dq=heliopolis+eb Q6AEIJTAA # v = հատված & q = հայեր & f = կեղծ (հասանելի է։ [12] Խաչատրյան Ա., Եգիպտոսի հայ համայնքը 1970-1981 թվականներին, Երեւան, 2008, էջ 49-55։ [13] Կարապետյան Ռ., Կահիրեի համալսարանի Հայագիտական ​​կենտրոնի հիմնադրման պատմություն, Հասարակական գիտությունների տեղեկագիր, № 3, Երեւան, 2016, էջ։ //lraber.asj-oa.am/6598/1/45.pdf (հղումը ՝ 13-02-2018)։ [14] Թերզյան Պ., Հայաստանի Հանրապետությունում Եգիպտոսի Հանրապետության դեսպանության ծնունդը », Կահիրե, 2012, էջ 12, URL։ //egypt.mfa.am/u_files/file/Egypt/Genesis%20of%20the%20embassy%20new.pdf. Թոփակյան Մարիամ ԵԳԻՊՏՈՍԻ ​​ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԱՄԱՅՆՔԻ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆԻՑ Ց ՀԱՅ-ԵԳԻՊՏԱԿԱՆ ՀԱՐԱԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ Ձևավորումը Հիմնաբառեր. Եգիպտոսի հայկական համայնք, Մուհամեդ Ալի, Առաջին աշխարհամարտ, Երկրորդ աշխարհամարտ, Եգիպտոսի հայկական ազգային խորհուրդ, Հուլիսյան հեղափոխություն, դիվանագիտական ​​հարաբերություններ ։

example882

example882

Սույն գիտական աշխատանքով առաջարկվում են խոշտանգման հանցակազմի վերաբերյալ նոր լուծումներ՝ հաշվի առնելով արդի միջազգային իրավական կարգավորումներն ու ներպետական քրեական օրենսդրության առանձնահատկությունները, և առաջ է քաշվում համապատասխան օրենսդրական փոփոխությունների միջոցով հանցակազմը վերաձևակերպելու պահանջ՝ ապահովելու համար այս հանցատեսակի համար քրեական պատասխատվության համապարփակ իրացումն ու ստանձնած միջազգային պարտավորությունների պատշաճ կատարումը, իսկ ավելի լայն առումով՝ մարդու՝ միջազգային իրավական ակտերով երաշխավորված խոշտանգումից պաշտպանված լինելու իրավունքի համակողմանի պաշտպանության արդյունավետ կառուցակարգերի ներդրումն ու շարունակական կատարելագործումը։

ԽՈՇՏԱՆԳՄԱՆ ՀԱՄԱՐ ՔՐԵԱԿԱՆ ՊԱՏԱՍԽԱՆԱՏՎՈՒԹՅՈՒՆԸՍույն աշխատանքը նվիրված է խոշտանգման՝ որպես քրեաիրավականերևույթի էության և բովանդակության բացահայտմանը, դրա տարբեր դրսևորումների վերհանմանը, միջազգային իրավական փաստաթղթերի, Մարդուիրավունքների եվրոպական դատարանի նախադեպային որոշումների, արտասահմանյան որոշ երկրների քրեական օրենսդրությամբ այս հանցակազմի իրավահամեմատական վերլուծությանը։ Գիտական աշխատանքի նպատակն էվեր հանել տվյալ հանցակազմի քիչ բացահայտված կամ առհասարակ չբացահայտված կողմերը, պարզել գործող քրեաիրավական կարգավորումների համապատասխանությունը կոնվենցիոնալ պահանջներին, անդրադառնալ դրավերաբերյալ ձևավորված նախադեպային իրավունքի հիմնահարցերին, ինչպեսնաև իրավակիրառ ոլորտում առկա խնդիրներին և դրանց լուծման հնարավորուղիներին։ Խոշտանգումը՝ որպես քրեաիրավական երևույթ և ինքնուրույն հանցակազմ, ուսումնասիրության առարկա է դարձել դեռևս նախորդ դարի 50-ականներից։ Դրա վերաբերյալ իրավակարգավորումները առաջ են քաշվել 1950 թ.`Մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների պաշտպանությանմասին եվրոպական կոնվենցիայով (այսուհետ՝ Եվրոպական կոնվենցիա), մասնավորապես դրա 3-րդ և 15-րդ հոդվածներով։ Կոնվենցիայի 3-րդ հոդվածըսահմանում է խոշտանգման արգելքը. ոչ ոք չպետք է ենթարկվի խոշտանգումների կամ անմարդկային, նվաստացուցիչ վերաբերմունքի, պատժի, ընդ որում՝այս իրավունքը չի կարող երբևէ սահմանափակվել (հոդված 15, մաս 2)։ Այսինքն՝ առաջին անգամ միջազգային իրավական մակարդակով անդրադարձկատարվեց խոշտանգմանը, բայց միայն ընդհանուր գծերով, որը չէր կարողբավարար լինել դրա կանխարգելման, իսկ կատարման պարագայում՝ քրեական պատասխանատվության իրացման առումով, ինչը հաշվի առնելով էլ՝ հետագայում ընդունվեցին միջազգային այլ իրավական ակտեր, որոնք ավելիմանրամասն ու հանգամանալից արտացոլեցին այս հանցատեսակի էությունը1։ Այդ տեսակետից հարկ է անդրադառնալ ՄԱԿ-ի Խոշտանգուﬓերի և դաժան, անմարդկային կամ նվաստացնող այլ վերաբերմունքի ու պատժի դեմ1984 թ. դեկտեմբերի 10-ի կոնվենցիային (այսուհետ՝ Խոշտանգումների դեմՄԱԿ-ի կոնվենցիա), որում խոշտանգումը բնորոշվում է որպես ցանկացածգործողություն, որով որևէ անձի դիտավորությամբ պատճառվում է մարﬓական կամ մտավոր ուժեղ ցավ կամ տառապանք՝ նրանից կամ երրորդ անձիցտեղեկություններ կամ խոստովանություն կորզելու, այն գործողության համարպատժելու, որը կատարել կամ կատարման ﬔջ կասկածվում է նա կամ երրորդանձը, կամ նրան, կամ երրորդ անձին վախեցնելու կամ հարկադրելու նպատակով, կամ ցանկացած տեսակի խտրականության վրա հիﬓված ցանկացածպատճառով, երբ նման ցավը կամ տառապանքը պատճառվում է պետականպաշտոնյայի կամ պաշտոնապես հանդես եկող այլ անձի կողﬕց կամ նրանցդրդմամբ կամ համաձայնությամբ։ Սա չի ներառում այն ցաﬖ ու տառապանքը, որոնք բխում են օրինական պատժաﬕջոցներից կամ հատուկ են դրանց։ Փաստորեն՝ Խոշտանգումների դեմ ՄԱԿ-ի կոնվենցիայով տրվում է «խոշտանգում» հասկացությունը, բացահայտվում դրա բովանդակությունը, որիցկարելի է եզրակացնել, որ այս հանցատեսակը կոնվենցիայի իմաստով պետական ծառայության դեմ ուղղված հանցագործություն է, իսկ որպես սուբյեկտիվկողմի պարտադիր հատկանիշ՝ առանձնացվում են նպատակները։ Նշված կոնվեցիան, ըստ էության, ուղենշում է խոշտանգման՝ որպես առաձին հանցատեսակի կոնվենցիոնալ բնույթն ու շրջանակները և ենթադրում ներպետականօրենսդրության համապատասխանությունը դրա պահանջներին։ Խոշտանգման էությունը կազմող դրսևորումները՝ ֆիզիկական ուժեղ ցավը կամ հոգեկան ուժեղ տառապանքը, համալիր ուսումնասիրության առարկաեն դարձել բազմաթիվ տեսաբանների (Այսլինգ Ռեյդի, Դեբրա Լոնգ և այլն) աշխատություններում և Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի (այսուհետ՝ Եվրոպական դատարան) նախադեպային տարբեր որոշումներում։ Մասնագիտական գրականության մեջ տարբեր տեսաբանների կողմից ևպրակտիկ գործունեության ոլորտում ձևավորվել է այն մոտեցումը, որ Եվրոպական կոնվենցիան «կենդանի գործիք է, որը պետք է մեկնաբանել արդիպայմանների լույսի ներքո»2։ Խոշտանգման կանխարգելման գործում չպետք է1 Տե՛ս Convention against Torture and Other Cruel, Inhuman or Degrading Treatment or PunishmentDegrading Treatment Or Punishment Strasbourg, 26/11/1987։ 2 Տե՛ս Guide to Jurisprudence on Torture and Ill-treatment Article 3of the European Convention for theProtection of Human Rights by Debra Long Geneva, June 2002, էջ 15, The prohibition of torture Aթերագնահատել նաև այլ միջազգային փաստաթղթերի դերն ու նշանակությունը, որոնց համակցությունն էլ ապահովում է նշված հանցատեսակով քրեաիրավական որակման և վարույթի կարգն ու առանձնահատկությունները, վարույթի ընթացքում իրավասու մարմիններին ներկայացվող պահանջները, ինչպես նաև տարաբնույթ անկախ կառույցների կողմից դրա կանխարգելմաննուղղված արդյունավետ գործունեությունը3։ Խոշտանգումը դաժան, անմարդկային, նվաստացնող վերաբերմունքի առավել խիստ և վտանգավոր ձևն է4։ Առանձնացվում են խոշտանգման բաղկացուցիչ, բնութագրական տարրերը՝• խիստ ֆիզիկական կամ հոգեկան ցավը կամ տառապանքը,• հանցավորի դիտավորությունը,• հատուկ նպատակի առկայությունը՝ պատժելու, վախեցնելու, տեղեկություն ստանալու և այլն5։ Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանը ձևավորել է նախադեպային իրավունք առ այն, որ յուրաքանչյուր կոնկրետ դեպքում արարքը որպեսխոշտանգում որակելիս պետք է հաշվի առնել նաև դրա ինտենսիվությունը,տևողությունը, ֆիզիկական և (կամ) հոգեկան ազդեցությունը, տուժողի տարիքը, սեռը, առողջական վիճակը, կիրառման ձևերն ու մեթոդները6։ Որպեստարբերակիչ հատկանիշ՝ կարևոր տեղ է հատկացվում նաև նպատակին։ 1987 թ. Խոշտանգումների և դաժան կամ անմարդկային վերաբերմունքի կամպատժի կանխարգելման եվրոպական կոնվենցիայի տեսանկյունից որպեսայդպիսիք նշվում են պատժելու, վախեցնելու, տեղեկություն ստանալու նպատակը, Խոշտանգումների դեմ ՄԱԿ-ի կոնվենցիայում՝ տեղեկություններ կամխոստովանություն կորզելու, պատժելու, վախեցնելու կամ հարկադրելու նպատակը։ Միջազգային իրավական պրակտիկան, ըստ էության, ամրագրել է որոշակի չափանիշներ, որոնցով ազգային իրավասու մարմինները պարտավոր ենառաջնորդվել արարքը որպես խոշտանգում որակելու պարագայում և յուրաքանչյուր դեպքում որպես կողմնորոշիչ ունենալ վերոթվարկյալ չափորոշիչները։ Միաժամանակ հարկ է նշել, որ Եվրոպական դատարանը, կարևորելով միասնական պրակտիկայի ձևավորման անհրաժեշտությունը, շեշտել է, որ, պայմաHuman rights handbooks, No. 6 էջ 7, Tyrer v UK Application no. 5856/72, Loizidou v TurkeyApplication No. 15318/89։ 3 Տե՛ս ս the four 1949 Geneva Conventions, the1966 UN International Covenant on Civil andTorture and Inhuman and Degrading Treatment or Punishment։ 4 Տե՛ս Article1 of Resolution 3452(XXX) adopted by the General Assembly of the United Nations on 9December 1975։ 5 Տե՛ս United Nations Convention Against Torture 26 June, 1987։ 6 Տե՛ս The prohibition of torture A guide to the implementation of Article 3of the European Conventionon Human Rights Aisling Reidy Human rights handbooks, No. 6, էջ 12։ նավորված կոնկրետ պետության մշակութային, կրոնական և այլ առանձնահատկություններով, հնարավոր է, որ լինեն տարընկալումներ, բայց ամեն դեպքում կարևորվում է Եվրոպական կոնվենցիան վավերացրած պետություններիհամար օբյեկտիվ չափանիշների նախատեսումը7։ Բազմաթիվ նախադեպայինորոշումներով առաջ է քաշվում այն մոտեցումը, որ խոշտանգման բնորոշիչհատկանիշ է դաժանության, խստության առկայությունը, ընդ որում՝ դրանցմակարդակը էապես պետք է գերազանցի դաժան, անմարդկային վերաբերմունքի դեպքում դրսևորվող նույն հատկանիշները8։ Միևնույն ժամանակ Եվրոպական դատարանի պրակտիկայում եղել են դեպքեր, երբ կատարվել էկոնկրետ պետության քրեական օրենսդրությամբ նախատեսված, խոշտանգում չհանդիսացող արարք, բայց գործի քննությամբ դատարանը եկել է այնհամոզման, որ այդ դեպքում, հաշվի առնելով գործի բոլոր հանգամանքները,արարքը պետք է որակել խոշտանգում։ Որպես օրինակ՝ նշենք «Այդինն ընդդեմԹուրքիայի» գործը9։ Թուրքիայի բնակչուհին ոստիկանության բաժանմունքումենթարկվել էր բռնության, բռնաբարվել, և ըստ Եվրոպական դատարանի,օգտվելով վերջինիս խոցելիությունից, կոտրել էին նրա դիմադրությունը՝ պատճառելով ֆիզիկական ու հոգեկան ուժեղ տառապանք։ Նշված արարքը դատարանը գնահատել է որպես խոշտանգում՝ պատճառաբանելով իր դիրքորոշումընրանով, որ պետական պաշտոնյայի արարքը եղել է խիստ դաժան, առաջացրել է հոգեբանական լուրջ հետևանքներ, ուստի առկա է Կոնվեցիայի 3-րդ հոդվածի խախտում։ Մյուս, ըստ մեզ, շատ կարևոր կողմը կապված է մասնավոր ոլորտում խոշտանգման դեպքերի հետ, մասնավորապես պետական պաշտոնյա չհամարվողմասնավոր սուբյեկտի կողմից տվյալ հանցատեսակի օբյեկտիվ կողմը կատարելուն։ Եվրոպական դատարանը այդ հարցում ևս իր դիրքորոշումներն է արտահայտել՝ նշելով, որ անդամ պետությունները պետք է ձեռնարկեն բոլոր միջոցները՝ ապահովելու Կոնվենցիայի 3-րդ հոդվածի պաշտպանությունը նաևայն դեպքերում, երբ գործ ունենք մասնավոր սուբյեկտի հետ10։ Այսինքն՝ պատասխանատվությունը վրա է հասնում ինչպես հատուկ, այնպես էլ մասնավորսուբյեկտի կողմից նշված հանցանքը կատարելու դեպքում։ Հարկ է նկատել, որմեր կողմից ուսումնասիրված երկրների (Կանադա, Ֆրանսիա, Ֆինլանդիա,7 Տե՛ս The prohibition of torture A guide to the implementation of Article 3of the European Conventionon Human Rights Aisling Reidy Human rights handbooks, No. 6, էջ 11։ 8 Տե՛ս Ilhan v Turkey Application no. 22277/93, Akkoc v Turkey Application 22947/93, Campbell andCosans v UK Application, No. 7511/76։ 9 Տե՛ս Aydin v Turkey 57/1996/676/866։ 10 Տե՛ս Guide to Jurisprudence on Torture and Ill-treatment Article 3of the European Convention forthe Protection of Human Rights by Debra Long Geneva, June 2002, էջ 22։ Էստոնիա, Ուկրաինա) քրեական օրենսդրությամբ նախատեսված են միանման, կոնվենցիոնալ նորմը վերարտադրող քրեաիրավական նորմեր11։ Նկատենք, որ թեև ՀՀ-ն վաղուց է վավերացրել վերոհիշյալ փաստաթղթերը, այնուամենայնիվ, մինչև 2015 թ․ օրենսդրական փոփոխությունները(09.06.15 ՀՕ-69-Ն) խոշտանգման հանցակազմը նախատեսված էր ՀՀ քրեական օրենսգրքի 119-րդ հոդվածով, որը չէր արտացոլում կոնվենցիոնալ պահանջները։ Միայն հիշյալ փոփոխություններից հետո ՀՀ քրեական օրենսգրքի 309․1 հոդվածով իր ամրագրումը ստացավ խոշտանգման հանցակազմը՝ միջազգային իրավական չափանիշների հաշվառմամբ։ Միաժամանակ նշենք, որդատաիրավական բարեփոխումների համատեքստում ՀՀ քրեական նորօրենսգրքի նախագծով խոշտանգման առաջարկվող հանցակազմը գրեթե նույնական է գործող օրենսդրությամբ նախատեսված համանուն հանցակազմին։ Ճիշտ է, խոշտանգման հանցակազմի նախատեսումը որոշակի առումով առաջընթաց է միջազգային իրավանորմերի իմպլեմենտացման առումով, սակայնպրակտիկան ցույց է տալիս, որ հաճախ վարույթն իրականացնող մարմինըբախվում է խնդիրների։ Առաջին բացթողումը վերաբերում է նրան, որ քննարկվող հանցատեսակըուղղված է պետական ծառայության դեմ. դրա սուբյեկտը հատուկ է՝ պաշտոնատար անձը, մինչդեռ խոշտանգման հանցակազմի օբյեկտիվ կողմը վերլուծելիս ակնհայտ է դառնում, որ ընդհանուր սուբյեկտը ևս կարող է լինել տվյալհանցագործության սուբյեկտ։ Արդյունքում հակասության մեջ ենք մտնում քրեական օրենսդրության տրամաբանության հետ՝ հատուկ սուբյեկտ պահանջողհանցակազմով պատասխանատվության ենթարկելով նաև ընդհանուրսուբյեկտին, այլ խոսքով՝ պետական ծառայության դեմ ուղղած հանցանքիսուբյեկտ ենք դիտում պաշտոնատար անձ չհանդիսացող սուբյեկտին։ Պետությունը, պաշտոնատար անձանց վերապահելով պետաիշխանական լիազորություններ, միաժամանակ նախատեսում է ներգործության խիստ միջոցներ, այդթվում՝ քրեաիրավական, ուստի և՛ պաշտոնատար, և՛ մասնավոր անձի կողմիցտվյալ հանցանքը կատարելու դեպքում նույն սանկցիայի շրջանակներում պատասխանատվության ենթարկելը չի կարող ընդունելի համարվել։ Կարծումենք, որ սուբյեկտային կազմի և դրան համապատասխան տարբերակված պատասխանատվության տեսանկյունից այս հանցատեսակը վերանայման կարիքունի։ Մեր կողմից առանձնահատուկ ուշադրության է արժանացել ՀՀ քրեական օրենսգրքի 309-րդ (Պաշտոնեական լիազորությունները անցնելը), 309․1րդ (Խոշտանգումը) և 341-րդ (Դատավորի, դատախազի, քննիչի կամ հետաքննության մարմնի կողմից ցուցմունք կամ բացատրություն կամ կեղծ եզրա11 Տե՛ս An Act respecting the Criminal Law 1985 Canada, Criminal code 1994 France, The CriminalCode of Finland 2010, Penal Code 2002 Estonia, Criminal code of Ukraine, 2001։ կացություն տալուն կամ սխալ թարգմանություն կատարելուն հարկադրելը)հոդվածներով նախատեսված հանցատեսակների փոխհարաբերության հարցը։ Նախ անդրադառնանք 309-րդ և 309․1-րդ հոդվածներով սահմանվածհանցագործություններին։ Պրակտիկ գործունեության ոլորտում, երբ առկա ենպաշտոնատար անձանց կողմից դրսևորվող բռնության դեպքեր, որոնք իրենցբնույթով այնքան վտանգավոր չեն, որ արարքը որակվի որպես խոշտանգում,շատ հաճախ արարքը որակվում է 309-րդ հոդվածով՝ պաշտոնեական լիազորությունները անցնելը։ Բայց պաշտոնեական լիազորությունները անցնելուդրսևորումները խիստ բազմազան են, ուստի դժվար թե ընդունելի լինեն, օրինակ, ոչ իրավասու պաշտոնատար անձի կողմից պաշտոնական փաստաթուղթստորագրելու և անձի նկատմամբ դաժան, անմարդկային, նվաստացնող վերաբերմունքի կամ պատժի վտանգավորության նույնացումն ու միատեսակսանկցիայի շրջանակներում պատժի նշանակումը։ Կարծում ենք, որ պետք էհստակ տարանջատում դնել՝ ապահովելու հանրային վտանգավորությամբտարբերվող արարքների կատարման դեպքում համարժեք պատասխանատվության իրացումը։ Այս առումով հարկ է նշել, որ Եվրոպական դատարանըբացի խոշտանգման համար պատասխանատվությունից, ուշադրություն է սևեռում նաև դաժան, անմարդկային կամ նվաստացուցիչ վերաբերմունքի կամպատժի դեպքերի վրա։ Տեսաբանների կողմից տրվում է նաև դրանց հասկացությունը12։ Անմարդկային վերաբերմունքը կամ պատիժը բնորոշվում է որպեսդիտավորյալ գործողություն կամ անգործություն, որը պատճառում է ինտենսիվ ֆիզիկական կամ հոգեկան տառապանք, իսկ նվաստացնող վերաբերմունքը կամ պատիժը՝ արարք, որը նվաստացնում կամ ստորացնում է անձի արժանապատվությունը, բարձրացնում է վախի, տառապանքի, անլիարժեքությանզգացումը, և որն ունակ է կոտրելու անձի ֆիզիկական կամ հոգեկան դիմադրությունը, նաև պատճառում է ֆիզիկական կամ հոգեկան բավականին դաժան տառապանք։ Դեռ ավելին, Եվրոպական դատարանն առանձնացրել էայսպիսի վերաբերմունքի կամ պատժի կոնկրետ դրսևորումներ՝ հայտի որպեսհինգ տեխնիկաներ։ Դրանք են` քնելու հնարավորությունից զրկելը, սթրեսայինվիճակի ստեղծումը, սննդից և խմիչքից զրկելը, բարձր ձայնի ազդեցությանըենթարկելը կամ բարձով խեղդելը։ Սակայն նշվածները դաժան, անմարդկային,նվաստացնող վերաբերմունքի կամ պատժի բոլոր դրսևորումները չեն, և յուրաքանչյուր կոնկրետ դեպքում, հաշվի առնելով գործի բոլոր հանգամանքները,դատարանն ինքն է որոշում՝ տվյալ պարագայում առկա է այդպիսի վերաբեր12 Տե՛ս Guide to Jurisprudence on Torture and Ill-treatment Article 3of the European Convention forthe Protection of Human Rights by Debra Long Geneva, June, 2002, էջ 27։ մունք կամ պատիժ, թե խոշտանգում13։ Հաշվի առնելով վերոշարադրյալը՝կարծում ենք, որ սոցիալական արդարության հիմնարար արժեքից չի բխումմիայն 309-րդ և 309․1-րդ հոդվածներով ամրագրված իրավակարգավորումների նախատեսումը, և անհրաժեշտ է սահմանել այսպես կոչված միջանկյալհանցակազմ, որը հնարավորություն կտա մի կողմից ավելի խիստ պատասխանատվություն նախատեսելու, քան այն, որը նախատեսված է 309-րդ հոդվածով, մյուս կողմից էլ՝ ավելի մեղմ պատիժ, քան 309․1-րդ հոդվածի սանկցիայով նախատեսվածը։ Ուստի, ըստ մեզ, նպատակահարմար է կա՛մ առանձին, 309․1-րդ հոդվածովի առանձին մասով նախատեսել պատասխանատվություն դաժան, անմարդկային, նվաստացնող վերաբերմունքի կամ պատժի ենթարկելու համար՝ ապահովելով նաև սանկցիայի համապատասխանությունըվերը նշված պահանջին։ Ուշադրության է արժանի նաև 309․1-րդ և 341-րդ հոդվածների հարաբերակցության և փոխպայմանավորվածության հարցը, քանզի այս պարագայում, ըստ էության, գործ ունենք ընդհանուրի և մասի փոխհարաբերությանհետ։ Գործող իրավակարգավորումների շրջանակներում այդ հանցակազմերովարարքը որակելու դեպքում կարող են ի հայտ գալ բարդություններ հատկապես 341-րդ հոդվածի որակյալ տեսակի (նույն արարքը, որը զուգորդվել է խոշտանգմամբ) դեպքում։ Նշված հանցակազմերը վերլուծելու արդյունքում ակներև է դառնում, որ 341-րդ հոդվածն իր բովանդակությամբ 309․1-րդ հոդվածի մասնավոր դրսևորումն է, մինչդեռ 341-րդ հոդվածի երկրորդ մասը պատասխանատվություն է սահմանում նույն արարքի կատարման համար, որըզուգորդվել է խոշտանգմամբ։ Այսինքն՝ մասնավոր դեպքի որակյալ տեսակըհղում է կատարում ընդհանուրին և միաժամանակ սահմանում նույն սանկցիան, ինչ 309․1-րդ հոդվածը, որը պրակտիկայում կարող է առաջացնել լուրջխոչընդոտներ՝ կապված արարքի՝ ՀՀ քրեական օրենսգրքի 309․1-րդ հոդվածով կամ 341-րդ հոդվածի երկրորդ մասով որակելու հետ։ Առաջանում է իրավիճակ, երբ արարքը միաժամանակ հնարավոր է որակել երկու տարբեր հոդվածներով, ինչը չի համապատասխանում իրավական որոշակիության սկզբունքին։ Պետությունը ոչ միայն պետք է պահպանի և կիրառի իր կողմից ընդունված օրենքները, այլև պետք է երաշխավորի դրանց իրավական և գործնական կիրառության պայմանները։ Այն պետք է ապահովի ոչ միայն օրենքիառկայությունը, այլև օրենքի գերակայության գաղափարին համահունչ որակը`հստակությունը, մատչելիությունը և կանխատեսելիությունը14։ Մինչդեռ, ինչպես նկատում ենք, առկա է օրենսդրական անհստակ լուծում, որի պարագա13 Տե՛ս Tyrer v UK Application No. 5856/72։ 14 Տե՛ս The Council of Europe and the Rule of Law-An Overview. CM Documents, CM (2008)170, էջ8-9։ յում արարքը միաժամանակ կարող է որակվել երկու տարբեր հոդվածներով, ինչն իրավական պետության մեջ անթույլատրելի է, չի բխում իրավունքի գերակայության սկզբունքից և առաջացնում է իրավական անորոշության։ Կարծումենք, որ այս խնդրի լուծումը կարելի է ապահովել ՀՀ քրեական օրենսգրքի341-րդ հոդվածի 2-րդ մասը վերացնելով, իսկ որպես նման արարքների որակման նախընտրելի տարբերակ՝ դիտել 309․1-րդ հոդվածը։ Մարդու իրավունքների և հիﬓարար ազատությունների պաշտպանության մասին եվրոպական կոնվենցիայի մասնակից պետությունները կրում ենիրենց իրավազորության տակ գտնվող յուրաքանչյուր անձի համար կոնվենցիայով նախատեսված իրավունքներն ու ազատություններն ապահովելու պարտավորություն։ Այդ պարտավորությունը ներառում է ոչ ﬕայն կոնվենցիայիմասնակից պետությունների` կոնվենցիայով նախատեսված իրավունքներն ուազատությունները չխախտելու պարտավորությունը, այլ նաև պետության պոզիտիվ պարտավորությունը` ձեռնարկելու այնպիսի ﬕջոցներ, այդ թվում` համապատասխան ներպետական օրենսդրության ընդունում, որն անհրաժեշտ էայդ իրավունքների պաշտպանությունն ապահովելու, երրորդ անձանց կողﬕցդրանց հնարավոր խախտուﬓերը կանխելու համար։ Այս դիտակետից ցանկանում ենք նշել, որ շատ դեպքերում անդամ պետությունները չեն կարողանումկատարել իրենց ստանձնած պարտավորությունները այն պատճառով, որ չկանարդյունավետ ու օպերատիվ կառուցակարգեր՝ ապահովելու խոշտանգմանփաստերի արագ բացահայտումը և մեղավորներին պատասխանատվությանենթարկելու նպատակի իրացումը։ Եվրոպական դատարանը ևս խիստ կարևոր է համարում խոշտանգման յուրաքանչյուր փաստի առթիվ բազմակողմանի ու արդյունավետ քննության ապահովումը, քանի որ այդպիսի կառուցակարգի բացակայությունը լուրջ վտանգ է ներկայացնում կոնվենցիայով երաշխավորված իրավունքների պաշտպանության համար։ Տարբեր որոշումներովԵվրոպական դատարանը ընդգծել է ողջամիտ կասկածից վեր ապացուցողական չափանիշի բավարարման անհրաժեշտությունը՝ բավարար ապացուցողական բազայի առկայությամբ15, իսկ դա, բնականաբար, անիրագործելի է անկատար օրենսդրության պայմաններում։ Ուստի, հաշվի առնելով միջազգայինիրավական փորձը, կարելի է եզրակացնել, որ խոշտանգման համար քրեականպատասխանատվության իրացման համար նախևառաջ անհրաժեշտ է բարեփոխել ներպետական օրենսդրությունը՝ վերը թվարկված առաջարկությունների հաշվառմամբ, ներդնել պրակտիկայում իրենց արդարացրած համապա15 Տե՛ս Ribitsch v Austria Application no. 18896/91, Labita v Italy Application, No. 26772/95 AssenovNo. 23657/94։ տասխան իրավական կառուցակարգեր, որոնք էլ վերջին հաշվով կհանգեցնենխոշտանգման՝ իբրև ինքնուրույն հանցատեսակի կանխարգելմանը։ Կարեն ՄելիքսեթյանԽՈՇՏԱՆԳՄԱՆ ՀԱՄԱՐ ՔՐԵԱԿԱՆ ՊԱՏԱՍԽԱՆԱՏՎՈՒԹՅՈՒՆԸԲանալի բառեր՝ խոշտանգում, կոնվենցիա, Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարան, ֆիզիկական ուժեղ ցավ, հոգեկան ուժեղ տառապանք, պաշտոնատար անձԱմփոփագիր։

example2330

example2330

Ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս սոցիալական մեդիայի ուժը և դրա ազդեցությունը հեռուստատեսության ու լրատվադաշտի վրա։ Մատնացույց է արվում այն հանգամանքը, որ սոցիալական մեդիան ոչ միայն աճում է ի հաշիվ ավանդական մեդիայի, այլև կարողանում է հենց վերջինիս միջոցով հասնել նրա լսարանին։ Նյութի եզրակացությունը հետևյալն է՝ սոցիալական մեդիան ձևավորում է թե՛ իր ու իր լսարանի, թե՛ ավանդական մեդիայի ու նրա լսարանի լրատվական օրակարգը։ Իսկ մեդիագիտակից լինելը կարող է բոլոր ժամանակներում հաղթաթուղթ լինել անգամ տեղական ու համաշխարհային քաղաքականության մեջ։

ՍՈIALԻԱԼԱԿԱՆ EDԼՄ-ների Ա TEԴԵՈՒԹՅՈՒՆԸ ՀԵՌՈՒՍՏԱՏԵՍՈՒԹՅԱՆ ԲԱLԱՌՔԻ ՓՈԽԱՆԱԿՄԱՆ ՀԵՏ Ինտերնետը մի քանի անգամ կրճատել է աշխարհը և գրեթե վերացրել սահմանները։ Ավելին, դրանց ստեղծման ընթացքում տպագիր մամուլը, ռադիոն և հեռուստատեսությունը նույնն արեցին, բայց ավելի նեղ իմաստով։ Մարշալ Մաքլուհանը, ընդհանուր առմամբ, էլեկտրական տեխնոլոգիայի ի հայտ գալը համարում է մի գործոն, որն անդառնալիորեն Երկիր մոլորակը վերածել է «գլոբալ գյուղի»։ Հանրության հետ հարաբերությունների հաստատումը դարձել է տեխնիկապես չափազանց հեշտ, բայց մի քանի անգամ դժվարացել է այդ հարաբերությունները ճիշտ կերպով պահպանելը։ Դրանք ամեն քայլափոխի կարող են լինել տեղեկատվական պատերազմների թիրախ։ Վերջիններս ավելի սովորական են դարձել, քանի որ «յուրաքանչյուր նոր տեխնոլոգիա նոր պատերազմ է պահանջում»։ Տեղեկատվությունը մարդկային գործողությունների հիմքն է։ Կախված այն բանից, թե ինչ տեղեկատվություն ունենք տվյալ իրադարձության կամ առարկայի վերաբերյալ, մենք որոշում ենք կայացնում վերջինիս ուղղությամբ մեր քայլերը։ Տեղեկատվությունը սպառողին թույլ է տալիս գնահատել, համեմատել և ընտրություն կատարել։ Որքան լավ ներկայացվի տեղեկատվությունը, այնքան հավանական է, որ հասցեատիրոջ որոշումը կաշխատի իր օգտին։ Բայց շատ հաճախ ապրանքի սպառող չդառնալու պատճառը կա՛մ պայմանավորված է տեղեկատվության վատ տրամադրված լինելու փաստով, կա՛մ այն ​​ընդհանրապես սպառողին չի հասել։ Յուրաքանչյուր ձեռնարկատիրություն հասարակության հետ կապեր կառուցելու անհրաժեշտություն ունի, եթե չի ցանկանում մնալ բուլվարային մակարդակում։ Սպառողի հետ մշտական ​​կապի մեջ գտնվելու ավելի լավ տեղ չկա, քան սոցիալական մեդիան։ Այն ապահովում է բոլոր հնարավորությունները, որոնք հասարակության հետ կապերի կարիք ունեն։ Բայց վերջիններս լիովին չեն հասկանում սոցիալական լրատվամիջոցների դերը։ Գուցե այն պատճառով, որ սոցիալական մեդիան նոր երեւույթ է, բարդ է, կամ ամեն օր փոխվում է ՝ նոր մարտահրավերներ նետելով։ Վերոնշյալի մի քանի դրսեւորումներ կան, որոնց պատճառով թեմատիկ բնույթը պայմանավորված է։ Հասարակական կապերի մշակողները հստակ չեն հասկանում սոցիալական և ավանդական լրատվամիջոցների դերի տարբերությունը։ Հասարակական կապեր կառուցելիս նրանք շարունակում են աշխատել դասական, ընդունված ձևով ՝ հավատալով, որ սոցիալական մեդիան պտտվում է իրենց շուրջ և աշխատում է նրանց համար։ Նրանք ապահովում են իրենց անտրամաբանական ներկայացվածությունը սոցիալական ոլորտում ՝ չկատարելով սոցիալական մեդիայի հարթակների ճիշտ և նպատակային ընտրություն։ Նրանք հաշվի չեն առնում, որ սոցիալական լրատվամիջոցների հետ աշխատել նշանակում է մի կողմից աշխատել հասարակության լայն շերտերի, մյուս կողմից `արհեստական ​​ինտելեկտի և ռոբոտների հետ։ Հետևաբար, միայն տեքստեր և մամուլի հաղորդագրություններ հրապարակելը բավարար չէ արդյունքի հասնելու համար, անհրաժեշտ է զինվել տեխնիկական գիտելիքներով, որոնց միջոցով կառուցվում են թվային լրատվամիջոցները։ Հասարակայնության հետ կապերը հստակ նպատակ ունեն։ դրանք «ուղղված են հասարակության հետ ներդաշնակ հարաբերությունների պահպանմանը, ընկերության դրական իմիջի ստեղծմանը» [3]։ Տարբեր (լրատվամիջոցների) հարթակները տարբեր ժամանակներում դիտվել են որպես հասարակության հետ կապի արտահայտման լավագույն միջոց։ Դա վերադառնում է Կեսարիայի ժամանակներին, երբ քաղաքի հրապարակը կապող օղակ էր ժողովրդի և կառավարության, ապա նոր գրված թերթերի միջև։ Հուլիոս Կեսարը առաջին կառավարիչն էր կամ պաշտոնյան, որը հարաբերություններ հաստատեց օբյեկտի «անհատների» միջեւ (այստեղ ՝ իշխանության մեջ)։ «Տասներկու կեսարների կյանքը» գրքում Գայուս Սուետոնիոսը նշում է, որ Կեսարի պաշտոնը ստանձնելուց հետո առաջին բանը, որ նա հրամայել էր, մարդկանց և սենատի մասին ամենօրյա զեկույցների հրապարակումն էր։ Հեռուստատեսության գալուստից հետո դա այն առաջատար հարթակն էր, որի միջոցով շատ քայլեր արվեցին հասարակական կապեր հաստատելու ուղղությամբ։ Ավելին, յուրաքանչյուր օբյեկտ իր տեսքով օգտագործում է հեռուստատեսության հնարավորությունները։ Եթե ​​քաղաքական գործիչների և պետական ​​պաշտոնյաների համար հասարակության հետ երկխոսությունը տեղի է ունենում լրատվական դաշտում, ապա բիզնես գործունեությամբ զբաղվողները հետաքրքրված են գովազդային արշավներով։ Այս համատեքստում կարելի է ենթադրել, որ կգա մի նոր մեդիա հարթակ, որն ավելի շատ ռեսուրսներ կհաղորդի բիզնեսին և հասարակական գործիչներին, քան հեռուստատեսությունը ՝ իր սահմանափակ եթերաժամանակով և թանկ գովազդային քաղաքականությամբ, որը հասանելի չէ բոլորին։ 1995 Ստեղծվեց առաջին սոցիալական ցանցը, ինչը նշանակում է, որ 1995 թվականից հեռուստատեսության դերը հօգուտ սոցիալական մեդիայի ավելի ու ավելի է նվազում։ Վիճակագրության ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ հեռուստատեսությունից ինտերնետին, մասնավորապես սոցիալական լրատվամիջոցներին անցումը հիմնականում պայմանավորված է տարիքով։ «24 տարեկանից ցածր մարդիկ հեռուստացույց են դիտում շաբաթական 2 ժամից պակաս, քան նախորդ տարի։ 25-34 տարեկանները 1 ժամով պակաս են, քան նախորդ տարի, 35-49 տարեկաններն ավելի կայուն են։ Նրանց տեսակետների տարբերությունը 22 րոպե է ՝ ի վնաս հեռուստատեսության։ «[5] Նվազեցնելով հեռուստացույց դիտելու ժամանակը `մարդիկ գնում են այլընտրանքայինի հետ, որն այսօր ներկայացնում են Facebook- ը (Facebook), Twitter- ը (Twitter), LinkedIn- ը, Instagram- ը, Snapchat- ը, YouTube- ը, Vkontakte- ն և այլն։ Beշմարտության մեջ համոզվելու համար ՝ ամրապնդելու այն միտքը, որ ինտերնետ օգտագործող դառնալը գրեթե նշանակում է դառնալ սոցիալական մեդիայի օգտվող, եկեք նայենք wearesocial.com ռեսուրսի կողմից ներկայացված թվային հետեւյալ պատկերին ՝ իր թվային լրատվամիջոցների 2018 թ. Այս տարի ինտերնետից օգտվողների թիվը հասել է 4 միլիարդի ՝ նախորդ տարվա համեմատ աճելով 7% -ով։ Սոցիալական մեդիայի օգտագործողների թիվը գերազանցել է 3 միլիարդը, ինչը 13% -ով գերազանցում է 2017-ի ցուցանիշը [6]։ Վիճակագրությունը ցույց է տալիս, որ սոցիալական մեդիայի օգտագործողների թիվը տարեցտարի ավելի է աճում, քան ընդհանուր առմամբ ինտերնետ օգտագործողների թիվը։ Խոսքը կրկնակի աճի մասին է։ Հետաքննելը դժվար չէ, որոշ ժամանակ անց թվերը կխոսեն այն մասին, որ գրեթե յուրաքանչյուր ինտերնետ օգտագործող ցանկացած սոցիալական մեդիայի սպառող է։ Այս պայմաններում սոցիալական լրատվամիջոցները դառնում են պարարտ հող, որտեղ կարելի է գտնել Երկրի բնակչության ավելի քան 45% -ը։ Եթե ​​խոսենք տեղական լսարանի մասին, ապա 2017 թ.-ի դրությամբ, ամսական կտրվածքով Հայաստանում Facebook- ի այցելությունների թիվը հասել է 1,2 մլն-ի, իսկ Instagram- ի օգտագործողների ամսական ակտիվ թիվը 550,000 է [7]։ Այս տվյալները կտրուկ աճել են ընդամենը մեկ ամսվա ընթացքում, ինչը պայմանավորված էր Հայաստանում տիրող քաղաքական իրավիճակով (բնական է, որ արտաքին իրավիճակը, քաղաքական իրավիճակը ազդում են մասնավորապես այդ երկրում սոցիալական մեդիայի վրա)։ Հայաստանում օգտագործողների թվի տարեկան աճը տատանվում է 10% -ի սահմաններում։ Մենք պատահաբար չսահմանեցինք սոցիալական մեդիան որպես ազդեցիկ հարթակ ՝ հասարակայնության հետ կապերի հաստատման առումով։ Մինչդեռ, այլուր մենք գլխավոր դերը վերագրեցինք հեռուստատեսությանը։ Տարբեր լսարաններից փրկվածները ցույց են տալիս, որ հեռուստատեսությունն այսօր շարունակում է մնալ ամենատարածվածը։ Այդ դեպքում սոցիալական մեդիան ինչպե՞ս կարող է ազդեցիկ լինել նրանց համար, ովքեր ցանկանում են հասարակության հետ կապեր կառուցել մարդկանց, սպառողների հետ։ Ավանդական հեռուստատեսության դեպքում դիտումները բաշխվում են հետևյալ կերպ. 35 տարեկանից ցածր մարդիկ հեռուստացույց են դիտում առավելագույնը շաբաթը 19 ժամ։ 35-ից 65 տարեկան մարդիկ շաբաթական մոտ 50 ժամ անցկացնում են հեռուստացույց դիտելով։ 2016 Դոնալդ Թրամփը հաղթեց ԱՄՆ նախագահական ընտրություններում։ Միջազգային մամուլը այդ հաղթանակը վերագրեց Twitter- ին և Facebook- ին։ CBC News- ին տված հարցազրույցում Թրամփն այս մասին ասել է իր հաղթանակի ու սոցցանցերի մասին։ «Ես 28 միլիոն հետեւորդ ունեմ Facebook- ում, Twitter- ում եւ Instagram- ում»։ Սա հաղորդակցության ժամանակակից միջոց է։ Ես հաղթեցի. Կարծում եմ, որ սոցիալական մեդիան ավելի մեծ ուժ ունի, քան իրենց (Հիլարի Քլինթոնը և նրա թիմը, խմբ.) Ծախսերը։ »[9] ԱՄՆ 45-րդ նախագահը չի շահել միայն այն մարդկանց ձայներով, ովքեր բաժանորդագրվել են նրա սոցիալական հաշիվներին։ Եվ այստեղ է, որ սոցիալական լրատվամիջոցների ազդեցությունը կրկնապատկվում է։ Աշխարհում սոցիալական ցանցից օգտվողների 70% -ը 35 տարեկանից ցածր են։ 2016-ին Դոնալդ Թրամփի օգտին քվեարկածների 52 տոկոսը 45 տարեկանից բարձր քաղաքացիներ էին [10], ովքեր ավելի շուտ ավանդական լրատվամիջոցների ակտիվ օգտագործողներ էին, քան սոցիալական լրատվամիջոցները։ Թրամփն իր ամբողջ քարոզարշավն անցկացրեց Facebook- ում և Twitter- ում։ Հիմա նա խոստովանում է, որ շահել է վերջինիս շնորհիվ։ Այդ դեպքում ինչպե՞ս կարելի է բացատրել այս պարադոքսը, երբ նախընտրական շրջանում Միացյալ Նահանգների ավանդական լրատվամիջոցներն աշխատում էին բացառապես հօգուտ թեկնածուներից մեկի ՝ Հիլարի Քլինթոնի։ Այսօր սոցիալական մեդիան ավանդական լրատվամիջոցների, այդ թվում ՝ հեռուստատեսության լուսաբանման առաջատար աղբյուրներից է։ Այս իրավիճակը զարգացել է մի քանի պատճառներով։ Որպես օրինակ վերցրեք Հայաստանը։ Շատ քաղաքական գործիչներ և պաշտոնյաներ իրենց հայտարարությունների և որոշումների մասին հայտնում են իրենց անձնական Facebook- ի կամ Twitter- ի էջում (հատկապես 2018-ի մայիսի 8-ից հետո, երբ Նիկոլ Փաշինյանը ընտրվեց երկրի վարչապետ, նա ստեղծեց իր սեփական կառավարությունը, որի ներկայացուցիչների հետ սկսեցին շփվել շատ նախարարներ կանոնավոր հաղորդագրություններ և ուղիղ հեռարձակումներ. հասարակության հետ)։ Եթե ​​մենք խոսում ենք ավանդականի մասին, ապա դա հակառակ մոտեցումն է պահանջում։ Պայմանական գործակալության խոսնակը պետք է խմբագրություն ուղարկի մամուլի հաղորդագրություն, որից լսարանը կիմանա ցանկացած որոշման կամ հայտարարության մասին։ Մինչ 2016 թվականը սոցիալական ցանցերում ամենաակտիվ հայկական կուսակցական և քաղաքական դեմքը Արմեն Աշոտյանն էր [11], ով 2009-2016թթ. Կրթության և գիտության նախարար պաշտոնավարման ընթացքում, հատկապես վերջին 2-3 տարիների ընթացքում, նա առաջինն էր, ով իր որոշումները տեղադրեց իր ֆեյսբուքյան էջում, որից, ինչպես սովորական օգտվողները, երբեմն նույնիսկ ավելի ուշ, լրագրողներն ու լրատվամիջոցները գիտեին նրա մասին։ , Աշխատանքի նույն եղանակը բնորոշ է տարբեր գերատեսչությունների խոսնակներին։ Ավելին, շատերը խուսափում են նույնիսկ directԼՄ-ների հետ ուղղակի շփումից։ Բազմաթիվ են դեպքերը, երբ լրագրողը զանգահարում է պաշտոնատար անձի կամ նրա խոսնակի, բայց վերջինս հրաժարվում է պատասխանել հարցին `ասելով, որ հարցի մասին արդեն գրել է Facebook- ում` խորհուրդ տալով կարդալ գրառումը։ 2016 թվական ԱՄՆ նախագահական ընտրություններում այս սոցիալական լրատվամիջոցները հանգեցրին այն փաստի, որ չնայած հեղինակավոր հեռուստաընկերությունները հակակոռուպցիոն քաղաքականություն էին վարում, նրանք չէին կարող զերծ մնալ Twitter- ում կամ Facebook- ում նրա հաղորդագրությունները հրապարակելուց կամ քննարկելուց։ Արդյունքում պարզ դարձավ, որ սոցիալական մեդիան այնքան ազդեցիկ է, որ բացի հանդիսատեսին տեղեկատվություն փոխանցելուց, այն թափանցում է ավանդական լրատվամիջոցների էջեր կամ էկրաններ, վերջինիս լսարանին է փոխանցում իր ուզած տեղեկատվությունը, որը տվյալ դեպքում տարիքային խմբի մարդիկ էին։ 35-40 թթ. Պարզվում է, որ 2016-ին Դոնալդ Թրամփը ընտրություններում, սոցիալական ցանցերում հասարակության հետ կապի ճիշտ և թափանցիկ կազմակերպման շնորհիվ, իր ուղերձը փոխանցեց 40 տարեկանից հետո ավանդական լրատվամիջոցների սպառողներին, ովքեր ստացել էին ձայների 52% -ը Թրամփը նախագահ է ընտրվելու. ԱՄՆ նախագահը և նրա mediaԼՄ-ների ղեկավարները այնքան ուշադիր են աշխատում սոցիալական մեդիայի տեղեկատվության հետ, որ The Guardian- ի սյունակագիր Johnոն Նաթոնը տպավորիչ նկատողություն է անում։ «Մարդիկ տարիներ շարունակ մտածում են, թե ինչի համար է Twitter- ը։ Բայց հիմա մենք գիտենք։ Այն ստեղծվել է օգնելու համար, որ Թրամփը առաջնորդի նորությունների համաշխարհային օրակարգը։ « Այսպիսով, հասարակության հետ կապերի և տեղեկատվության մանրակրկիտ մշակմամբ հնարավոր է, որ սոցիալական լրատվամիջոցների շնորհիվ կարողանանք դառնալ հասարակության մեջ հիմնական դերակատարը ՝ թելադրելով համաշխարհային լրատվամիջոցների օրակարգը։ Ապահով է ասել, որ աշխարհը ԱՄՆ նախագահ Դոնալդ Թրամփի շնորհիվ գիտակցեց սոցիալական մեդիայի հզորությունը և սկսեց դրան ավելի լուրջ վերաբերվել։ Բացի այդ, Թրամփը դարձավ ԱՄՆ այն երեք նախագահներից մեկը, ովքեր լրատվամիջոցները վերածեցին քաղաքականության գործիք ՝ ստեղծելով շահող հանրային կապեր։ New York Times- ի սյունակագիր Ֆրենկ Ռիչը գրում է. «Johnոն Քենեդին նույն բանը արեց հեռուստատեսության համար, ինչ Ռուզվելտը ՝ ռադիոյի համար։ Նա լրատվամիջոցները վերածեց« քաղաքական ուժի »։ Մենք վստահորեն լրացնում և վերաձեւակերպում ենք այս փաստարկը. Դոնալդ Թրամփը նույնն արեց սոցիալական լրատվամիջոցների համար, ինչպես Ռուզվելտը ՝ ռադիոյի, իսկ Քենեդին ՝ հեռուստատեսության։ Երբ նա 1960 թ. Դարձավ նախագահ, ամերիկացիների 90% -ը հեռուստացույց ուներ։ Նա առաջին քաղաքական գործիչն էր, ով համակերպվեց այս փաստի հետ և երկխոսության մեջ մտավ հեռուստատեսությամբ։ Դոնալդ Թրամփը նույնն արեց սոցիալական ցանցերում։ ԱՄՆ mediaԼՄ-ների երեք նախագահները հռչակվեցին որպես լուրջ քաղաքական դերակատարներ `հասարակության հետ կապերի վերաբերյալ լրատվամիջոցների տեղեկացվածության պատճառով։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ URL ՝ 453, URL։ [4] Մորիկյան Ա ․, Լրագրություն. Ինչ? Ինչպես Ինչու, Երեւան, 2006, էջ. 28 [5] Կոբլին J.., Որքա՞ն ենք սիրում հեռուստացույց։ Եկեք հաշվենք ուղիները, 30 հունիսի, 2016 թ., URL։ //www.nytimes.com/2016/07/01/business/media/nielsen-survey-media-viewing.html( Հասանելի է։ [6] Kemp S., Digital- ը 2018 թ. Աշխարհի ինտերնետ օգտագործողներն անցնում են 4 միլիարդի սահմանագիծը, հունվարի 30, https։ //wearesocial.com/uk/blog/2018/01/global-digital-report-2018( Հասանելի է։ [7] Մարտիրոսյան Ս., Սոցիալական ցանցի փոփոխությունները Հայաստանում, 14 մայիսի, 2018 թ., URL։ //media.am/social-media-spring-2018-armenia (հասանելի է։ [8] Ավանդական հեռուստատեսության վիճակը։ Թարմացվել է 2017 թ.-ի Q2 2017 տվյալների հետ, 2017 թ. Դեկտեմբերի 13, URL։ //www.marketingcharts.com/featured-24817 (հասանելի է. 07.07.2018) .URL. https։ //www.cbsnews.com/news/60-minutes-donald-trump-family-melania-ivankalesley-stahl/ (հասանելի է։ //edition.cnn.com/election/2016/results/president (հասանելի է. 10.07.2018)։ //www.theguardian.com/commentisfree/2018/jan/07/how-donaldtrump-helped-twitter-find-its-true-purpose (հասանելի է. 06.07.208)։ [13] Diggs-Brown B , Հասարակական ռազմավարական կապեր։ Հանդիսատեսի վրա կենտրոնացված մոտեցում, Ավստրալիա, Բոստոն, Մագիստրոս։ Wadsworth Cengage Learning, 2012, էջ։ 053463706X. Մելքոնյան Սամվել ՍՈIALԻԱԼԱԿԱՆ EDԼՄ-ների ազդեցությունը հեռուստատեսության բնագավառում. Տեղեկատվության փոխանցում և հանրային կապեր, փոխհարաբերություններ ։

example2431

example2431

Սույն հոդվածում ներկայացվել է Հատուկ կազմակերպության դերը Հայոց ցեղասպանության իրականացման գործում։ Ուսումնասիրության նպատակն է համակողմանի հետազոտության արդյունքում բացահայտել Թեշքիլյաթ-ը մահսուսեի իրական գործառույթները և նպատակները, ինչպես նաև դերը Հայոց ցեղասպանության կանխամտածված ծրագրի իրականացման գործում։ Հետազոտության արդյունքում հանգել ենք այն եզրակացությանը, որ Հատուկ կազմակերպության ստեղծումը և հետագա գործունեությունը գլխավորապես ծառայել է Հայոց ցեղասպանության ծրագրի իրագործմանը։

«ՀԱՏՈՒԿ ԿԱGՄԱԿԵՐՊՈՒԹՅԱՆ» ԴԵՐԸ ՀԱՅՈ ԵԱՍՊԱՆՈՒԹՅԱՆ ՀԱՐԱԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐՈՒՄ Հատուկ կազմակերպության գործունեության հետ կապված նյութերը քիչ են, քանի որ դրանց մեծ մասը ոչնչացրել են գաղտնի կազմակերպության ղեկավարները, մասնավորապես ՝ դոկտոր Նազիմը։ Պահպանված նյութի հիմնական մասը ՝ շուրջ 40,000 փաստաթուղթ, գտնվում է Թուրքիայի ռազմական արխիվում (ATASE - Ռազմական պատմության գլխավոր տնօրինության և մարտավարական հետազոտությունների վարչության արխիվ) [1], սահմանափակ հսկողության տակ։ Դա է պատճառը, որ Թեշքիլյատի մասին տեղեկությունները թերի են։ Կազմակերպության մասին տեղեկատվության հիմնական աղբյուրը նրա տարբեր գերատեսչությունների ղեկավարների ՝ Հուսամեթին Էրթյուրքի, Էշրեֆ Քյուչչուբաշի և այլնի հուշերն են։ Նույնիսկ կազմակերպության ստեղծման ամսաթիվը պարզ չէ։ Ելնելով իր համանախագահների հուշերից ՝ որոշ պատմաբաններ կարծում են, որ Թեշքիլաթը հիմնադրվել է Բալկանյան պատերազմի ընթացքում կամ դրա ավարտից անմիջապես հետո ՝ Առաջին աշխարհամարտի նախօրեին [2]։ «Teşkilyat- ը ստեղծվել է Առաջին համաշխարհային պատերազմից առաջ հեղափոխության հերոս, պատերազմի նախարար, իսկ ավելի ուշ` գերագույն հրամանատար Էնվեր փաշայի կողմից »։ Այլ հետազոտողներ կարծում են, որ Հատուկ կազմակերպությունն առաջացել է ավելի վաղ ՝ 1911 թ., Միության և առաջադիմություն կուսակցության կենտրոնական կոմիտեի նիստից հետո, երբ կուսակցության գլխավոր քարտուղար Բեհաեդդին Շաքիրը կոչ արեց ՝ շեշտելով կուսակցության ներսում գաղտնի կառույցի անհրաժեշտությունը։ Այսպիսով, Երիտթուրքական կուսակցության ներսում ստեղծվեց, այսպես կոչված, «ֆիդայիների կազմակերպություն», որը հետագայում դարձավ Թեշքիլյաթի կորիզը։ Այս մասին վկայում է նաև թուրք պատմաբան Սուաթ Պարլարը, որը նշում է, որ «Ֆիդայի կազմակերպությունը» ստեղծվել է 1906 թվականին, Իթթիհադ Սալոնիկի կենտրոնի հետ միաժամանակ, իսկ 1911-12թթ. Բալկանյան պատերազմների ժամանակ Թեշքիլաթը վերափոխվեց Մահսուսեի։ Ի վերջո, կարելի է պնդել, որ այս ուսումնասիրության հիմնական շեշտը դրված է կազմակերպության հատուկ գործունեության վրա, ինչը ցույց կտա Թեշքիլաթի դերը Հայոց ցեղասպանության իրականացման գործում։ Այնուամենայնիվ, Հատուկ կազմակերպության ստեղծման ժամանակահատվածի հստակեցումը կարող է հիմք հանդիսանալ դրա իրական նշանակությունը և հիմնական գործառույթները պարզելու համար։ Այսպիսով, ունենալով հստակ ծրագիր և համապատասխան ռեսուրսներ, քսաներորդ դարի սկզբին թուրքական իշխանությունները գործնական քայլեր ձեռնարկեցին։ Չնայած այն հանգամանքին, որ պատերազմական իրավիճակը ամենահարմար պահն էր Հայոց ցեղասպանության ծրագրի իրականացման համար, այնուամենայնիվ, նման իրավիճակում Օսմանյան կայսրության ռազմական ներուժը կենտրոնացած էր տարբեր ճակատներում, կառավարությանը անհրաժեշտ էր գործող, հուսալի ուժ համակարգված կերպով իրականացնել լայնածավալ գործողություններ։ Գործող իշխանությունների հետագա ծրագրերը քննարկելու համար Միության առաջընթացի կուսակցության կենտրոնական կոմիտեում գումարվեց խորհուրդ, որը ղեկավարում էին հայտնի կուսակցության գործիչներ Բեհաեդդին Շաքիրը, դոկտոր Նազիմը և կրթության նախարար Ալի Շուքրին (երեք գործադիր կոմիտեներ)։ Հանդիպմանը քննարկվում են գործող իշխանությունների հետագա ծրագրային ձեռնարկները։ Այդ ժամանակ, ինչպես արդեն նշեցինք, կուսակցության քարտուղար Բեհաեդդին Շաքիրը շեշտեց կենտրոնացված ռազմական ուժի անհրաժեշտությունը։ Նա առաջարկում է ստեղծել շրջան, որն ուղղակիորեն կպատկանի կուսակցությանը ՝ իրականացնելով իշխանությունների մշակած ծրագրերը։ Քանի որ հայերի ոչնչացման ծրագիրը պահանջում էր ավելի մեծ ներուժ և ռեսուրսներ, միայն ոստիկանությունը, բանակը և ժողովուրդը ի վիճակի չէին արդարացնել իշխանությունների սպասելիքները։ «The Այս պարագայում մենք ոչ բանակից կարող ենք օգուտ քաղել, ոչ էլ ժողովրդից։ Մեզ պետք է հատուկ ուժ, մեր գործունեության անկախությունը պաշտպանող ուժ, զինված ուժ։ Մենք իրավունք կունենանք նաեւ կուսակցությանը զրկել այս իշխանությունից։ «[3] Behaeddin Shakir Արդեն լավ պատկերացում ունենալով շրջանի կարգավիճակի և գործառույթների մասին, նա այն ներկայացնում է իր կուսակցական ընկերներին։ Արդյունքում ՝ Թեշքիլյաթը ստեղծվում է «Միություն-առաջադիմություն» կուսակցության ներսում։ Սկզբնապես կազմակերպությունը ստեղծվել էր ՝ աջակցելու ռուս-թուրքական ճակատի երկու կողմերում գտնվող թուրքական բանակին։ Դա մի կողմից պետք է խոչընդոտեր ռուսական բանակի առաջխաղացմանը, ինչպես նաև կազմակերպեր տեղական մահմեդական բնակչության ապստամբությունները ռուսների դեմ, մյուս կողմից ՝ իրականացներ ոչ մուսուլմանների, հատկապես հայերի թալաններն ու կոտորածները։ բնակչություն, թուրքական բանակի թիկունքում։ Teshkilat- ի նախնական համակարգն իրեն չարդարացրեց, այն շուտով վերափոխվեց ՝ դառնալով միայն հայերի բնաջնջումն իրականացնող մարմին։ Հայտնի է, որ «Թեդրա» ջոկատների մի մասը պատկանում էր Թուրքիայի պաշտպանության նախարարությանը, իսկ մյուս մասը ՝ «Իթթիհատ» կուսակցության կենտրոնական կոմիտեին։ Եթե ​​հաշվի առնենք, որ այդ բոլոր ուժերին միավորողը նույն գաղափարախոսությունն էր, այսինքն ՝ Մեծ Թուրանի պետությունում ստեղծել մեկ ամբողջական հայրենիք, մեկ ազգ, ապա վստահորեն կարող ենք ասել, որ Հատուկ կազմակերպության հիմնական գործառույթը սալիկապատելն էր այդ նպատակին հասնելու միջոց։ Մի կողմից ՝ բոլոր մահմեդականներին միավորել մեկ դրոշի ներքո, նախաձեռնել պան իսլամիզմ, մյուս կողմից ՝ իրականացնել պանթյուրքիզմի երազանքը ՝ թուրքական ցեղը ներառելով քաղաքական միասնության մեջ [1]։ «… Ինչո՞ւ մենք իրականացրեցինք այս հեղափոխությունը։ Ո՞րն էր մեր նպատակը.… Ես դարձա քո ընկերն ու եղբայրը, որպեսզի վերակենդանացնեմ Թուրքիան։ Ես ուզում եմ, որ ապրիլին միակ թուրքերը` թուրքերը, անկախ տիրակալ լինեն այս երկրի վրա »։ Ոչ թուրք քաղաքացիները պետք է ջնջվեն ՝ անկախ նրանց ազգային կամ դավանանքից։ Այս երկիրը պետք է մաքրվի ոչ թուրքական տարրերից։ Կրոնն ինձ համար արժեք չունի, իմ դավանանքը թուրանն է։ »[3] Դոկտոր Նազիմ Պանթուրքիզմի գաղափարախոսությունը պետական ​​քաղաքականության կարգավիճակ ստացավ 1911 թվականին։ Սալոնիկում կայացած Երիտթուրքերի կուսակցության կենտրոնական կոմիտեի գաղտնի նիստում։ Այս հանդիպումը ճակատագրական դարձավ Օսմանյան կայսրության ոչ մահմեդական ժողովուրդների, հատկապես հայերի համար։ Անդրադառնալով Օսմանյան կայսրությունից հայկական նման անցանկալի տարրի բացառմանը, կուսակցության քարտուղար դոկտոր Նազիմը բացատրեց, որ իրենց քաղաքական ծրագրի իրականացման նախապայմանը հայկական հարցի արմատական ​​լուծումն է, քանի որ հայերը խոչընդոտում էին թուրքական շահերին, ուստի դրանց ոչնչացումն անխուսափելի էր։ «Հայ ազգը պետք է արմատախիլ արվի, անհատը միանգամից չպետք է մնա մեր հողի վրա, հայկական անունը պետք է մոռացվի»։ [3] Դոկտոր Նազիմ Այսպիսով, որոշելով հայերին բնաջնջել, ներկայիս իշխանությունները պարզապես սպասում էին հնարավորինս իրականացնելու իրենց հստակ երազանքի տեսքը, որն արդեն իսկ ստացել էր հստակ ծրագրի ձև։ Երիտթուրքերը ստիպված չէին երկար սպասել հարմար առիթի, քանի որ շուտով սկսվեց Առաջին աշխարհամարտը։ Այս ընթացքում Թեշքիլաթն ավելի ակտիվացավ։ Հայերի զանգվածային բնաջնջման իրականացման հիմնական խնդիրը նրան էր վստահված։ Implementրագիրն իրականացնելու համար անհրաժեշտություն առաջացավ ավելացնել Հատուկ կազմակերպության անդամների թիվը։ Կազմակերպության շարքերը համալրվեցին հատուկ նպատակներով բանտերից ազատված հանցագործներով, ովքեր ստիպված էին իրենց փորձը փոխանցել կազմակերպության այլ անդամների հետ։ Ըստ դատավճիռների ՝ 1915 թվականի մարտի սկզբից մեծ թվով հանցագործներ ազատ են արձակվել բանտերից, 249-ը ՝ Անկարայի կենտրոնում և 65-ը ՝ Յոզգաթի բանտում, որոնցից 51-ը մարդասպաններ էին։ Թեշքիլաթի շարքերը համալրվեցին քրդական ցեղերով, մասնավորապես ՝ Համիդիե գնդերի անդամներով, որոնք 1894-96թթ. Նրանք հայերի կոտորածների հեղինակներն էին, նրանք բավականին մեծ փորձ ունեին, ինչպես նա ՝ Բալկաններից, մասնավորապես ՝ Կովկասից Օսմանյան կայսրության տարածք ներգաղթած մուհաջիրները, ովքեր քաջատեղյակ էին այդ վայրին։ Դեռ 1916 թվականին Թեշքիլաթն ուներ 30-34 000 անդամ։ «Շաբաթ Մեկ շաբաթ առաջ ՆԳՆ-ից ինձ հրահանգ ստացվեց մոտ 200 մարդու հավաքել ընկղմվածներից, բանտարկյալներից և այլ մարդկանցից, որպեսզի ուղարկեն Կովկաս` վայրագություններ կատարելու համար։ Այս աշխատանքն արդեն նախաձեռնվել է և մենք հավաքում ենք մարդկանց։ «Մենք կարող ենք հավաքագրել մի քանի հարյուր (300-400) չերքեզ և այն, ովքեր կլինեն բանակի առաջնագծում»։ Լիվայի հատուկ կազմակերպությունը բաղկացած էր Մուսա • Բալկեսիրի կուսակցության տեսուչից, Թալեաթի հրամաններին ենթարկվող քաղաքացիական անձը պատասխանատու էր Արևմտյան Հայաստանում հայերի տեղահանությունների և կոտորածների համար։ Այս մարմինը ղեկավարում էր Բեհաեդդին Շաքիրը։ • theինվորականներից, որոնք հակառակորդի թիկունքում դիվերսիոն-հետախուզական գործողություններ էին իրականացնում։ Այն պատկանում էր Պաշտպանության նախարարությանը և ենթակա էր Էնվերի հրամաններին։ Թեշքիլիաթը Կոստանդնուպոլսի Մահսուսեի կենտրոնն էր, բայց ուներ չորս ճյուղ ՝ Ռումելի (Արիֆ բեյ), Կովկաս (Ռիզա բեյ), Աֆրիկա (Հուսեյն Թոսուն) և Էրզրում (Արևելյան նահանգ)։ Հատուկ կազմակերպության պատվերները հիմնականում տրվում են բանավոր, և եթե նույնիսկ գրավոր պատվերներ են եղել, դրանք չեղյալ են հայտարարվելուց անմիջապես հետո։ Այնուամենայնիվ, կազմակերպության գործունեությանը հղում անող որոշ աղբյուրներ ցույց են տալիս, որ Teşkil աթ-ն ուներ հստակ խնդիրներ, այդ թվում `հայ ժողովրդի զինաթափման կազմակերպումը, որը, ըստ թուրք պատմաբան Սուաթ Պարլարի, սկսվել է դեռ պատերազմից առաջ։ Դեռ 1909-ին Ադանայի դեպքերից հետո, և 1910-ին Մուշում արգելվում էր զենք կրել, այնուհետև հրաման արձակվեց գոյություն ունեցող զենքը հանձնել իշխանություններին։ Arինաթափման գործընթացը լայն տարածում գտավ 1913-ին, երբ կրկին բարձրացավ Արևմտյան Հայաստանում բարեփոխումներ իրականացնելու հարցը։ Առաջին համաշխարհային պատերազմի սկզբին ՝ 1914 թ.-ին։ 1945 թ.-ի հուլիսի 21-ին հայտարարվեց ընդհանուր մոբիլիզացմանը զուգահեռ սկսվեց հայերի ընդհանուր զինաթափման գործընթացը։ Վիլայեթներում զինաթափումն ուղեկցվում էր բռնությամբ և թալանով։ Seekingենք որոնելու պատրվակով Հատուկ նշանակության ջոկատները ամբողջությամբ ավերեցին գյուղերը ՝ բնաջնջելով տեղի բնակչությանը։ «Inինվորական ծառայության անունով նրանց բռնում էին գյուղերում, աշխատավայրերում, դաշտերում, ամենուր և ուղարկում բանակ ՝ ջարդերի»։ Սարիղամիշի պարտությունից հետո, Էնվերի հրամանով, հայ տղամարդիկ զինաթափվեցին, ապա ստիպված եղան քրտնաջան աշխատել։ Հայ նորակոչիկներին ծանր տեղեր էին ուղարկում հեռավոր վայրեր։ Երբ տղամարդիկ ուժասպառ եղան, նրանք այլևս պիտանի չէին հետագա շահագործման համար, նրանք նրանց հանձնեցին Թեշքիլյատի ավազակներին, ովքեր նրանց գնդակահարեցին։ Այսպիսով, Թուրքիայի կառավարությունը հայ ժողովրդին զրկեց մարտական ​​ուժից։ Այս պարագայում Հատուկ կազմակերպությանը մեծապես աջակցում էր թուրքական բանակը։ 1915-16 թվականներին Մոտավորապես 100,000 հայ սպաներ և թուրքական բանակ զորակոչված զինվորներ ոչնչացվեցին 1930-ականների ընթացքում։ Disինաթափմանը հաջորդեց հայ բնակչության տեղահանության կազմակերպման գործընթացը։ Ինչպես արդեն նշվեց, Հատուկ կազմակերպությունը ներառում էր բանտերից ազատված հանցագործներ, Բալկաններից ներգաղթած մահմեդականներ, մուհաջիրներ, ինչպես նաև Կովկասից Օսմանյան կայսրության տարածք տեղափոխված չերքեզներ։ Հենց նրանց խմբերը կամ, այսպես կոչված, «ուղեկցող ջոկատները» կազմակերպեցին հայ ժողովրդի տեղահանությունը Սիրիայի անապատ։ Քարավանները ստեղծվել են մի քանի գյուղերի բնակիչներից և շտկված պատերից։ Roadsանապարհներն անցնում էին առանց հանգստի, առանց հացաջրի։ Չնայած բոլորը դատապարտվել էին նույն բախտի, մահվան քարավաններն ամբողջությամբ չէին հասել իրենց նպատակակետը։ Տեղահանվածներից ոմանք սովից ու ծարավից մնացին ճանապարհի վրա, ոմանք մահացան բռնությունից, տարբեր հիվանդություններից և վարակներից, մյուսները սպանվեցին Teşkilat- ի անդամների կողմից ՝ փախուստի փորձ կատարելու համար, իսկ մյուսները սպանվեցին համակենտրոնացման ճամբարներում։ Ռաս ալ-Աին և Դեր-էլ-orորում կենտրոնացած բնակչությանը, որը, իբր, տարհանվել է ռազմական դրության արդյունքում, վերջնական դատավճիռ կայացվեց Թեշքիլաթի ուժերի կողմից ՝ անմեղ մարդկանց անվտանգության ապահովման քողի ներքո։ Համակենտրոնացման ճամբարները հայ ժողովրդի վերջին ապաստանն էին, որտեղ ստեղծվեցին բոլոր պայմանները նրանց ոչնչացման համար։ Սիրիական անապատներ տեղահանված հայերի կոտորածը սկսվել է 1916-ին։ Սկզբում տեղի ունեցավ Ռաս-ուլ-Այնի հայերի կոտորածը, որն իրականացվեց Հալեպից տրված կարգի համաձայն ՝ Թեշքիլյատի կողմից կազմված չեչենական խմբերը։ Ռասուլ-Այն սպանդի ընթացքում սպանվեց շուրջ 70,000 մարդ։ Ոչնչացման պլանը հաջողությամբ ավարտելուց հետո Ռաս ալ-Այն սպանդի կազմակերպիչներից մեկը ՝ Հատուկ ջոկատի անդամ Սալիհ Zեքը, նույն առաքելությամբ ուղարկվեց Դեր orորի անապատ, որտեղ ամիսներ շարունակ գործողությունները սպանեցին շուրջ 200,000 մարդու։ , Ավելի ուշ սկսվեց Mesquite սպանդը, որի ընթացքում սպանվեց ավելի քան 100,000 մարդ։ Համակենտրոնացման ճամբարներ տեղահանված հայերի կոտորածը Genocideեղասպանության ծրագրի վերջին փուլն էր։ Անմիջական գործողություններ ձեռնարկելուց բացի, Հատուկ կազմակերպությունը համակարգում և վերահսկում էր տեղական պետական ​​մարմինների գործողությունները։ Որպես կանոն, նահանգների կառավարիչները հիմնականում Teshkilat– ի անդամներ էին։ Սա միանշանակ նպաստեց Հատուկ կազմակերպության գործիչների համագործակցությանը «տեղական իշխանությունների միջև»։ Այս դեպքում ավելի արդյունավետ էր պատվերները բանավոր տալը։ Սակայն, հաշվի առնելով հատուկ կազմակերպության «Պաշտպանության նախարարության» միջև եղած տարաձայնությունները, գաղտնի կազմակերպության կազմում ստեղծվեց հատուկ հանձնաժողով, որը համակարգում էր Հատուկ կազմակերպության գործունեությունը Հայոց ցեղասպանության ծրագրի իրականացման գործում։ Այս կառույցի շնորհիվ էր, որ Teşkilyat-imahsuse- ի գործողությունները արտահայտվեցին գրավոր արձանագրություններում։ Հետագայում, երիտթուրքերի փորձությունների ժամանակ, չնայած Հատուկ կազմակերպության անդամների մերժումներին, այդ փաստաթղթերը, ինչպես նաև կազմակերպության մի շարք ղեկավարների հուշագրերի միջև նրանց նամակագրությունը հիմք դարձան ապացուցելով Հատուկ կազմակերպության մեղսակցությունը։ Մեղադրական եզրակացության մեջ նշվում է, որ Հատուկ կազմակերպությունը, անշուշտ, սերտ կապեր ուներ Երիտթուրքական միություն-առաջադիմություն կուսակցության կենտրոնական կոմիտեի հետ և «պատասխանատու էր հայերի ոչնչացման համար»։ Այսպիսով, կարող ենք նշել, որ Հայոց ցեղասպանությունը նախապես ծրագրված, կազմակերպված, կանխամտածված հանցագործություն էր, որին իր մեղսակցությունն ուներ Հատուկ կազմակերպությունը։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ [2] Авакян А., Геноцид армян. Լուծումների ընդունման և կատարման մեխանիզմները, Երևան, [3] Ռիֆաթ Մ. ,., Օսմանյան հեղափոխության մութ ծալքերը և իթթիհադահայ ծրագրերը, Բեյրութ, 1968, էջ 98-9, 113-4։ [4] Մաթոսյան Թ., Հայոց ցեղասպանություն և հրեական հոլոքոստ։ Համեմատական ​​փորձ, ՀՀ ԳԱԱ, Հայոց ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտ, Երեւան, 2005, էջ 98, 106։ [5] Պողոսյան Ս., Պողոսյան Կ., Հայկական հարցը պատ Հայոց ցեղասպանության պատմություն, հատոր 2, գիրք 1, Երեւան, 2001, էջ 409, 454, 466։ [7] Փափազյան Ա.Հ., Հայոց ցեղասպանությունը ըստ երիտթուրքերի դատավարության փաստաթղթերի։ Նախաբան թարգմանություն և ծանոթագրություններ, Երևան, 1988, էջ 99, 109-11։ [8] Անտոնյան Ա., Մեծ հանցագործությունը։ Վերջին հայկական կոտորածները և Թալեաթ փաշան, Արիկ, Երևան, 1990, էջ 18 Ինեսա Ստեփանյան «Հատուկ կազմակերպության» դերը Հայոց ցեղասպանության մեջ. ։

example1878

example1878

Հոդվածը նպատակ ունի ուսումնասիրել թալիշերենի և նոր ազարիական խոսվածքների բայական համակարգը։ Ներկայացված են բայի հիմնական բնութագիրը, ներկայի և անցյալի հիմքերի կազմությունը, դերբայները, ժամանակաեղանակային ձևերն ու դրանց կազմությունը։ Քննության արդյունքում պարզ է դառնում, որ չնայած և՛ թալիշերենը, և՛ նոր ազարիական խոսվածքները պատկանում են իրանական լեզուների նույն՝ հյուսիսարևմտյան խմբին, դրանց բայական համակարգում գոյություն ունեն աչքի ընկնող տարբերություններ։

ԹԱԼԻՇԵՐԻ ԵՎ ԱԴՐԲԵ NEWԱՆԱԿԱՆ ՆՈՐ ԽՈՍՔԵՐԻ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳԻ Համեմատական ​​քննություն Թալիշ և ադրբեջանական նոր բարբառները պատկանում են իրանական լեզուների հյուսիսարևմտյան ճյուղի կասպյան խմբին։ Թալիշերեն խոսում են Իրանում ՝ Ադրբեջանի Հանրապետության հարավային մասում։ Ադրբեջանի Հանրապետությունում թալիշերեն խոսում են Աստարայի, Լենքորանի, Լեռիկի, Մասալիի, Յարդիմլինի շրջաններում։ Իրանում Արդաբիլի արևելքում (Անբարանից մինչ Խալխալ) և Գիլանում (Կարգրանուդ, Ասալեմ, Թալեշ-Դուլաբ, Շանդերման, Մասալ) թալիշախոս են։ Modernամանակակից թալիշը բաժանված է երեք բարբառի. Հարավային (Իրան), կենտրոնական (Իրան), հյուսիսային (Իրան, Ադրբեջանի Հանրապետություն) 1։ Իրանագիտության մեջ «Թաթարերեն թաթարական բարբառներ» 2 կամ «թաթարերենի խումբ» 3 տերմիններն օգտագործվում են որպես Իրանում խոսվող նոր ադրբեջանական բարբառների ընդհանուր անվանումներ։ Ե.Յարշատերը օգտագործում է «Ատրպատականի բարբառներ» տերմինը `« Թաթ բարբառներ »սահմանման հետ միասին` հաշվի առնելով այն փաստը, որ այդ բարբառները խոսվում են պատմական Փոքր Մարաստանի կամ Ատրպատականի տարածքում 4։ Նա այդ բարբառները բաժանում է հինգ ենթախմբերի. 1. hazազվինից հարավ-արևմուտք և Էշթեհարդում խոսվող բարբառներ, 2. Zanանջանից հարավ-արևմուտք, Խոինի շրջակա գյուղերում խոսող բարբառներ, 3. Տարոմ և Խալխալ բարբառներ, 4. Հարիզանդ և Արևելք ից Ghazvin իս North-East բ Բարբառներ, որոնք խոսում են Ռուդբարում 5 Ալամուտ 5։ D. Stilo- ն ադրբեջանական նոր բարբառներում ընդգրկում է Նատաշայի բարբառը։ Նա ադրբեջանական նոր բարբառները բաժանում է տաս ենթախմբի. 1. ա. Հարզանի շրջանի բարբառները, բ. Դիսմարի շրջանի բարբառները, գ. Հասանուի շրջանի բարբառները, 2. ա. Հյուսիսային թալիշ, բ. Կենտրոնական թալիշական, գ. Southern Talysh, 5 Տե՛ս նույն տեղում, էջ 17-18։ 3. ա. Շահրուդի բարբառները, բ. Koresh-e Rostam- ի բարբառները, գ. Քաղաքի բարբառները, 4. ա. Վերին տարոմի բարբառները, բ. Ռուդբարի բարբառներ, 5. Խոյին և հարակից գյուղերի բարբառներ, 6. ա. Ռամանդի բարբառները, բ. Էշթեհարդի բարբառ, 7. ա. Կուհպայեի շրջանի բարբառները, բ. Վերին Տարոմի «Մարաղե» բարբառներ, ընդդեմ Ալամուտի բարբառներ, 8. Սավեհի շրջանի բարբառներ (Ալվիր, Վիդար), 9. Վաֆսի բարբառներ, 10. Սեֆիդրուդի հովտի բարբառներ 1։ Վերջին դասակարգման հիման վրա ադրբեջաներեն կամ թաթարերեն լեզուների նոր խումբը կարելի է բաժանել երեք ենթախմբի. , Թալիշական հարավային բարբառների բայը կարելի է բաժանել երեք խմբի ՝ պարզ, նախդիր, բարդ։ Նախադրական բայերում օգտագործվող հիմնական նախադրյալներն են ՝ o, e, pe, be, da։ O նախածանցն ունի «ետ, հակառակ» իմաստները։ Այն բային տալիս է բաժանման, բաժանման, գործողության ավարտի իմաստ, օրինակ ՝ կարմրություն։ (հս.) o դարպաս պահելը, o garde - շրջվել, թաթը։ (Հրզ.) ​​Ո լինել - վերադառնալ, ո bir բիրե `կտրել։ E նախդիրը ցույց է տալիս ներքևի ուղղություն և, օր. Կարմրել։ (հս.) e varde - հանել, հանել, e γande - վայր դնել, թաթել։ (Հրզ.) ​​E dasie - ծնկի իջնել, e sie - կտրվել։ Կարինգյան բարբառում վերոհիշյալ իմաստներն արտահայտվում են ar, vi նախդիրներով 2, օրինակ ՝ ar gineste - ընկնել, ar karde - լցնել, vi bie - փակել, vi due - սեղմել։ Pe / pu նախածանցը ցույց է տալիս վերևի ուղղություն, օրինակ (Աս.) Pe դարպաս - բարձրացնել, pe karde - արթնացնել, թաթ։ (Հրզ.) ​​Pe be - կանգնել, pe doe - բարձրացնել, թաթ անել։ (Քար) pe due - կուտակել, pe šie - եռալ, թափել։ Be- ի հիմնական իմաստը բաժանման, տարանջատման, տարանջատման իմաստն է, օրինակ ՝ թաթը։ (Հրզ.) ​​Եղիր օմ - դուրս գալ, լինել --e - դուրս գալ, տլշ։ (հս.) beγande - նետել, լինել krnie - քաշել։ Da- ն համապատասխանում է ժամանակակից պարսկերեն dar- ին, «in» - ի նախդիրին, օրինակ `pa։ (Հրզ.) ​​Da ome - գալ, da noe - դնել, տեղադրել, tlsh. (Օգ.) Da parseste - հարցնել, da vašte - վազել, ցատկել։ Բարդ բայերը կազմվում են գոյականի և օժանդակ բայերի մասերի զուգորդմամբ, օրինակ (Ass.) Rušun akarde - լուսավորել, bidar akarde - արթնացնել, դատարկել xali abe, paw։ (Քար) var due - թույլ տալ, mavna yie - բղավել, kuf šie - swing. Բայական կռակցական բայերը բաժանվում են երկու խմբի. Պարզ (կազմված է մակդիր նախածանցների, բայական հիմքերի և առջևի վերջավորությունների օգնությամբ) և նկարագրական (կազմված է ճկուն բայից և լինել - «լինել» օժանդակ)։ Բայերի անցողունակությունն ու անկատարությունն արտահայտվում են անցյալ ժամանակի ձևերով, ergative-nominal նախադասություններ։ Սխալ կառուցվածքն ունի հետևյալ հատկությունները .1. բնորոշ է անցողիկ բայի անցյալ ժամանակներին։ (Ասես) Az izerem nun pata. Երեկ ես հաց եմ թխել։ Թլշ. (հս.) Ai nun harde. Նա հաց կերավ։ Թաթ (Քարե) Bar-e-š ukard-e. Նա բացեց դուռը։ Թաթ (Կալ.) Te vut-em - a. Դուք ինձ լսեցիք։ Պասիվ սեռը թալիշերենում (հս.) Բաղկացած է շեղվող բայի անցյալ դերբայից և be - «լինել» օժանդակ բայի անցյալ ժամանակից, օրինակ ՝ Vil okarda beda։ Theաղիկը կբացվի։ Čič nivišta ba? Ի՞նչ է գրված Ասալեմի բարբառում պասիվ սեռը տարբեր կերպ է կազմավորվում։ 1. ներկայի ակտիվ հիմքին պասիվ իմաստ տալը մեծացնում է i- ն, 2. ներկաի ակտիվ հիմքին ավելացնում է i- ին, վերջինիս ՝ st, որը պասիվ իմաստ է տալիս 2 բայի անցյալ հիմքին, օրինակ ՝ Vier virite-kā faqat camuše ba-zer-ist. Միայն կոշիկներն էին պատռված շատ վազելուց։ Piraeus- ը հարավային բարբառների համար սովորականին նման մի ստեղծագործություն է առաջարկում 3, օրինակ `Im pul bedehiste Hasane4։ Այս գումարը տրվեց Հասանին։ Հարավային բարբառներից Կարինգի 5 գ Կալասուրի 6 5 բարբառներում բարբառը կազմելու հստակ միջոց չկա, օրինակ ՝ Քարը։ Դերիստե - պատռված, Բե-դերիստե - պատռվել, Կալ. Em izem onjāre berond ni. Այս փայտը չի կոտրվել։ Պատճառական ձիերը ձևավորվում են հետևյալ կերպ. • Ասալեմի բարբառում -ān- ն ավելանում է ներկա ժամանակին ներկա ժամանակի համար, և -est- ը ավելանում է ներկա ժամանակին անցյալ ժամանակի համար, օրինակ xur-/n / xur--n- est մարդկանց ծիծաղեցնել, har - n / har- ān - est կերակրել, • Հյուսիսային Թալիշում բային ավելացվում է -ovnie, -nie։ Բայերի վրա հիմնված ձայնավորները կարող են փոխվել. A> o, a> i, i> o, օրինակ ՝ hardehardovnie - կերակրել, larze- larzovnie (larzuvnie) - դողալ, • –un, –en, օրինակ, ավելացվում է Կարինյան Թաթ բարբառի ներկա ժամանակին։ Biš serun. Makeիծաղեցրու Մերկ մա-լարզեն։ Մի շրխկացրեք դուռը։ • Կալասուրի բարբառային խմբում բայի պատճառական ձևը կազմվում է նույն կերպ, ինչպես Ասալեմի բարբառը։ Ներկա ժամանակի համար –ուն ավելանում է ներկա ժամանակին, իսկ անցյալ ժամանակի համար ներկայիս ժամանակն է ավելանում –իրին, օրինակ ՝ Emherdani ma-vrit-un։ Մի վազեք այս երեխային։ Ahem mušte ke emi bebram-unem. Ես ուզում եմ, որ նա լաց լինի (ստիպի նրան լաց լինել)։ Ի տարբերություն թալիշերենի, հարավային բարբառների բայերը առանձնացնում են երկու հիմք ՝ ներկան և անցյալը։ Թալիշերենի բայերի հիմնական մասը հիմնական է, այն գործում է կամ ներկա, կամ անցյալ 7։ Հյուսիսային թալիշական umbas- ը միակողմանի է, նրանք ունեն միայն ներկա ժամանակ, որը ձևավորվում է անորոշ հոդի -e վերջավորության կրճատմամբ, - toš սափրվել, kaše - kaš քաշել, վերցնել - tak պայթել։ Եթե ​​անորոշ հոդի վերջավորությանը նախորդում են t, d կամ i ձայնավոր բաղաձայնները, ներկա ժամանակը կազմում է այս հնչյունների անորոշ հոդի հիմքը։ 5 Նույն տեղում, Կարինգանիի բարբառը, էջ. 460 թ. 6 Նույն տեղում, Կալսուրի Tati բարբառը, Iranic 8, Wiesbaden, 2005, էջ։ 7 Տե՛ս նույն տեղում, էջ 197։ հանումով, օրինակ ՝ vašte - vaš այրել, umuste - umus այտուցվել, այտուցվել, vinde - vin տեսնել, tušte - tuš մաքրել, քերել, kande - kan փորել, marde - mar to die, gineste - gin ընկնել, naveste - nav որոնել։ Ասալեմ ներում բարբառում հարավային բարբառներում (այստեղ բայերը ունեն երկու հիմք) ներկա ժամանակի ձևավորման ժամանակ հնչում են ձայնային փոփոխություններ, օրինակ ՝ xande - xun read, xete - xes քնել, pate - pej bake, due - da տալ , gate- ger take, vate - vaj escape, žae - խ հարված, թաթ։ dašte - daž ցավել, vašte - važ ցատկել, verušte - veruz փռվել (արևին), lešte - les լիզել։ Միլլերը Հյուսիսային Թալիշերենում առանձնացնում է որոշ բայեր, որոնք ունեն ինչպես ներկա, այնպես էլ անցյալ ժամանակներ 1։ Բայերը, որոնք ավարտվում են այսինքն, կարող են դասակարգվել որպես երկիմաստ բայեր։ Այս բայերի ներկա ժամանակը կազմվում է անորոշ բայի վերջավորությամբ, իսկ անցյալը ՝ ե վերջածանցով։ Օրինակ ՝ činie - čini - čin to harvesting, risnie –risni –risn to հասնել, vitovniye –vitovni - vitovn to drive, ginie - gini - gin to fall. Թալիշերենում (հս.) Միայն անցյալ ժամանակն ունի բայեր, որոնց անորոշ դերանուններն ավարտվում են –te (օրինակ ՝ kašte - kašt to ցանել, nivište - nivišt գրել, nište - ništ նստել, vite - vit փախչել) կամ de, to որը նախորդում է r- ին կամ n- ին, (օրինակ ՝ hande - ձեռքը կարդալ, mande - mand մնալը, ,ande - šand ուղարկել, karde - kard անել)։ Հարավային բարբառներում անցյալը կազմվում է ներկա ժամանակի հետևյալ ձևերով .1. ավելացվում է ներկա ժամանակին -t / -d, օրինակ `ne ՝ un - nešund sit, keš- kešt սպանել, կրել bar-bard, ներկա ժամանակի վերջին բաղաձայնը կարող է փոխվել 2-ի, օրինակ nevi - nevešt գրել, ris - rešt rot (v) ել, miz - միզել, faz - հեռանալ, 2. ընկնում է ներկա ժամանակի վերջին բաղաձայնը, օրինակ ՝ tan - ta վերցնել, վերցնել, nan– nu put, 3. ավելացնելով i ներկան ժամանակ, օրինակ, կտրել ber - beri, լցնել kern - kerni, քաղել čen čeni, լցնել uren - ureni, 4. ներկա ժամանակին ավելացնելով (ե) st, օրինակ ՝ ser - serest ծիծաղել, berem - beremest to cry, si - sist to break, larz - larzest to tremling, 5. ներկա ժամանակի վերջին u ձայնավորը փոխվում է i- ի, օրինակ ՝ bu - bi to be, դառնալ šu - .i. Թալիշերենում և հարավային բարբառներում անդեմ բայերն են անորոշ բայը, անցյալը և ներկա ժամանակը։ Անորոշ հոդը կազմվում է անցյալի հիմքին e- ն ավելացնելով, օրինակ ՝ ուտել հարդե, ծիծաղել քուրդ, ծիծաղել։ միջուկ նկարել, վիրտե ՝ վազել։ Այնուամենայնիվ, թաթարական այլ բարբառներում անորոշ հոդվածը կազմվում է անցյալ բային ավելացնելով -an (Esfarvar, Takestan, Sagzabad, Khiaraj, Ebrahimabad, Khoznini) կամ -en (Chali, Takestan)։ Ավելին, պարզ բայերին ավելացվում է be 3 նախածանցը, օրինակ ՝ Chali baten ասել, խոսել, biašten վազել, Tak ՝ bogostan ցանկանալ, u-vazasten պարել, Ash։ berenten pour, Khrj. bešurden լվանալ, Եբր. bemian արի, bešian գնա, Sagz. bezian bite, Esfar. բիարդան պատրաստել։ Թալիշերենում և հարավային բարբառներում անցյալը կազմվում է անցյալի հիմքին ա-ով ավելացնելով։ Հյուսիսային թալիշերեն անցյալ ժամանակի երկրորդ վանկը կազմվում է նախ նախածանցով նախածանցից, օրինակ (հս.) Դարպաս - gat –bigat taker, dizdie - dizd - bidizd գող, thlsh. (Ass.) Da marda - dead, ā - hasta yurd1 Տե՛ս Yarshater E., The Tati Dialect of Kalsur, p. 200 2 Նույն տեղում, Կարինգանիի բարբառը, էջ. 451 թ. 3 Նույն տեղում, Հարավային տատիի բարբառների քերականություն, էջ. 253։ - լքված վրան, թաթ։ (Կալ.) Դերիստա - պատռված, թաթ։ (Քար) arista ruven - թափել, beria tanef - կտրված պարան։ Թալիշերեն ներկայիս ժամանակը կազմվում է ներկա ժամանակին ա-ով ավելացնելով, օրինակ `կարդե - aka, barde - աբա, As։ xunde - axun, mase - amas. Կարինյան և Կալասուրիբար բարբառներում ներկա ժամանակ գոյություն չունի։ Կալասուրի բարբառային խմբում կա անցյալ դերբայ, որը բաղկացած է անցյալի և անի վերջի հիմքից, օրինակ ՝ Em ādam estar - ani ni. Այս անձը գնորդ չէ (նա մտադիր չէ գնել)։ Այնուամենայնիվ, թաթարական բարբառներից ՝ Տակեստանի, Էբրահիմաբադի և Սագզաբադի բարբառները կազմում են ներկա ժամանակները ՝ անցյալի հիմքին ավելացնելով a / e և be1, օրինակ ՝ Եբր. vaj-a ասացվածք, be - si- a going, Sagz. Մենք āդամն ինձ նման ենք։ Այս անձը չի մնում (նա չի պատրաստվում մնալ)։ Գաղտնի Vaj-e neyma. Ես չեմ կարող ասել։ Հարավային բարբառներում ժամանակային ձևերի համակարգը հիմնված է բայերի ներկա-անցյալ հակադրության վրա։ Իսկ Թալիշում, որտեղ բայը հիմնականում միավանկ է, ժամանակային հակադրությունը արտահայտվում է բայական նախածանցների, առջևի վերջավորությունների օգնությամբ։ Եթե ​​բայը վերջանում է բաղաձայնով, ապա հիմքի առջևի վերջում տեղադրվում են ձայնավորներ, որոնք ժամանակի նշող են 2։ Թալիշերենում և հարավային բարբառներում, ընդհանուր առմամբ, կարելի է առանձնացնել չորս եղանակ ՝ սահմանային, պայմանական-ստորադաս, նախադաս, հրամայական։ Բացասական ձվերը ձեւավորվում են Ni / Ne և Ma մասնիկների միջոցով։ Ma բարն օգտագործվում է հրամայական ռեժիմում։ Սահմանային ռեժիմը արտահայտում է գործողություն, որը խոսնակի կողմից ընկալվում է որպես հնարավոր, իրական, պատահող կամ ապագայում կատարվելիք։ Բացասական ձուն չի փոխում սահմանային եղանակի իմաստը։ Ներկայիս ժամանակը ցույց է տալիս գործողության բազմազանությունը, շարունակականությունը, պահի գործողությունը, սովորաբար կատարված գործողությունը։ Թալիշում (հյուսիսային) ներկայ ժամանակն առաջանում է da և վերջավորությանը ավելացնելով անորոշ անցյալ դերակատարը, օրինակ ՝ votam - ես խոսում եմ։ Ըստ Հեննինգի, անցյալի հիմքը մասնակցում է ներկայի կազմմանը 3։ Ի տարբերություն Հյուսիսային թալիշերենի, որտեղ ներկա ժամանակն անորոշ է, Ասալեմի բարբառում ներկայիս ժամանակը կազմվում է անցյալ ժամանակից, որին ավելացվում է ba նախածանցը և առջևի վերջավորությունը 4, օրինակ ՝ bavindiš - տեսնում եք։ Negխտման դեպքում ba- ն փոխարինվում է ne- ով, օրինակ ՝ դուք չեք տեսնում nevindirun։ Այս բայը կարող է օգտագործվել ինչպես ā-նախածանցով, այնպես էլ առանց դրա 5։ Հարավային բարբառներում (Կալասուր, Քարինգան) սահմանային ժամանակի ներկա ժամանակը բաղկացած է be / ba նախածանցից, բայի անցյալ ժամանակից և առջևի վերջավորություններից։ Երբեմն անցյալ ժամանակին կարող է հաջորդել e- ն, օրինակ ՝ ba-dur-emun - տալիս եմ, be-het-ende - մենք քնում ենք։ Ներկայիս շարունակական ժամանակը ցույց է տալիս գործողություն, որը ներկայումս ընթացքի մեջ է։ Թալիշում և հարավային բարբառներում անորոշ ժամանակի կազմը կազմվում է անորոշ դերբիի օգնությամբ։ ճակատային վերջավորություններ։ Թալիշում գործողության շարունակությունը կար / կարա է, որին գումարվում է լինել «լինել» բայի առջևի վերջավորությունները 1 Տե՛ս Yarshater E., A Grammar of Southern Tati Dialects, էջ 251-252։ Ներկայ ժամանակի բայերը անորոշ դերբայ են, օրինակ ՝ kar-in-virite - վազել։ Քարինգայի և Կալասուրի հարավային բարբառներում կար / կարա ինդեքսը բացակայում է։ Կալասուրի բարբառում «լինել» բայի ինքնօգտագործվող ձևերի ներկա ժամանակն օգտագործվում է որպես առջևի վերջ. Enim, eniš, ena, enemun, enerun, enin, որոնք նախորդում են անորոշ բային, օրինակ ՝ Enem gāndem կուստ-է. Wheatորեն եմ ցանում։ Embe ulat .ešte. Մենք լվանում ենք հագուստը։ Թալիշում 1 անցյալ դերբայը կազմվում է անցյալ ժամանակից (Ասալեմի բարբառ) 1 ba նախածանցից և առջևի վերջավորությունից, օրինակ ՝ bakardemon - մենք կանենք, bavaštem - Ես կթռնեմ, avotnin - չի խոսի, nibavardeš - կամ չբերել 1-ին օրվա ժամանակը արտահայտում է 1. պայման կամ գործողություն, որը տեղի կունենա մահվան հաջորդ օրը, 2. գործողություն, որը սովորաբար տեղի է ունենում ներկայում։ Կարինգյան բարբառում ապառնիի գործառույթը կատարվում է անփոփոխ ժամանակով, իսկ Կալասուրի բարբառում ապարնի դերբիան մասնակցում է ապարնիի կազմին ՝ ավելացնելով անցյալ ժամանակի –ani, և be լինել ՝ բայի ներկա ժամանակավորը։ , օրինակ, Ave ru utema umarani nim. Ես նրան ասացի, որ չեմ գա։ Անցյալ կատարյալը ցույց է տալիս գործողություն, որը սկսվել է անցյալում և ավարտվել է անցյալում։ Թալիշում և հարավային բարբառներում անցյալ կատարյալը կազմավորվում է անցյալի հիմքից ՝ ճակատային վերջավորություններից, օրինակ ՝ վրիտիմուն - մենք վազեցինք, գենեսթիմը ՝ ընկավ, ši-mbe - գնացինք։ Բացականի դեպքում ni- ն միանում է բային։ Ածանցյալ կամ բարդ բայերի դեպքում ni- ն դրվում է բայի ածանցից կամ անվանական մասից հետո, օրինակ ՝ Paido na kardiše։ Նա չգտավ։ Երկու լեզուներում էլ անցողիկ բայերը անցյալ կատարյալում կազմում են ergative կառուցվածք (նախադասության համարի ընդգծված նախադասությունը համաձայն է ոչ թե թեմայի, այլ ուղղակի խնդրի հետ)։ Թալիշերենում (հս.) Չկա անցյալի շարունակական որոշակի ձև, մինչդեռ անցյալ անկատարը ունի երկու ձև։ 1. Այն բաղկացած է ներկա ժամանակից, որին միանում են a- նախածանց և. Նախածանցները։ Ասալեմի բարբառով անցյալ անկատարը նույն կերպ է ձեւավորվում։ Բացասականը կազմվում է na- ի օգնությամբ, այն ցույց է տալիս անցյալում անավարտ կամ շարունակական գործողություն, օրինակ. Akain - նրանք արեցին, նրանք կատարեցին, avrijimun - մենք վազեցինք։ 2. Այն գոյացել է ներկա ժամանակից և լինել բայի անցյալի կատարյալից ՝ bim, biš, be, bimon, bion, bin, օրինակ ՝ čardeda biš - դուք արածում էիք։ Ասալեմի բարբառում անցյալ դերբայը կազմվում է օժանդակ բայի (kar-ka ուզում) բայի օգնությամբ, որին միանում են առջևի վերջավորությունները և խոնարհվող բայի անցյալ դերբայը, օրինակ ՝ kar-im virite - ես վազեցի, Ես վազեցի Բացասական na- ն միանում է առջևի ավարտին. Kar nim vrite - Ես չեմ առաջադրվել։ Քարի հետ գոյացությունները բացասական կառուցվածք չեն կազմում 2։ Կարինգյան հարավային բարբառով անցյալի անկատարը գործում է որպես շարունակական անցյալ։ Կալասուրի բարբառային խմբում ինչպես անկատար անցյալը, այնպես էլ շարունակական անցյալն ունեն առանձին գործածություններ։ Անցյալ դերբայը կազմվում է be նախածանցի, անորոշ հոդի և առջևի վերջավորությունների (բայի անցյալ կատարյալ ժամանակի բայերը լինելու համար) օգնությամբ, օրինակ ՝ behete-umun - մենք քնած էինք։ Անցյալ դերբայը կազմվում է անորոշ անցյալի դերանուններով և նախադրյալներով (լինել - բայի կատարյալ անցյալ դերակատարներ լինել), օրինակ ՝ en-urun šuste - դու լվանում էիր։ Թալիշերենում և հարավային բարբառներում նախադասական կազմը կազմված է անցյալ ժամանակից և առջևի վերջավորություններից։ Նախապատմությունը ցույց է տալիս անցյալում ձեռնարկված գործողություն, որի արդյունքը շարունակվում է նաև ներկայում, օրինակ ՝ Ni-me šia, Hasan en-šia։ Ես չգնացի, Հասանը գնաց։ Te vute-em a. Դու ինձ ասացիր։ Անցյալ դերբայը հիմնականում օգտագործվում է անցյալ գործողություն ցույց տալու համար, որը տեղի է ունեցել նախքան անցյալ գործողությունը։ Այն կազմավորվում է անցյալի be be derby- ի (բացառությամբ Կալասուրի բարբառի վրա, այստեղ անցյալի դերբին փոխարինում է անցյալի հիմքը) ավելացնելով ՝ կատարյալի բայերը լինելու համար։ Ինչպես անցյալ կատարյալ նախդիրներում, անցողիկ և անփոփոխ բայերը տարբերություններ ունեն հոլովման համակարգում (հիմնականում ՝ թալիշերենում), օրինակ ՝ ništa bim - I sit, arišta be break. Բացասական ne- ն տեղադրվում է անցյալ ժամանակի և օժանդակ բայի և virita nebim- ի միջև - ես չեմ փախել։ Ինչպես արդեն նշվեց, Կալասուրի բարբառում անցյալ դերբայը անցյալ դերբանի մի մասն է, իսկ բայերն ավարտվում են be ՝ -um (-un), -uš, -un, -umun, -ur, -und, բայով։ օրինակ Te umar-uš, mon šerun։ Դու եկար, ես գնացի։ Անցող բայերը, երբ դրվում են անցյալ ժամանակի մեջ, նույնպես կազմում են ergative կառուցվածք, օրինակ ՝ Kar։ Dezdšun geta binde, barde-šun binde hasb, kešta- šun bende. Նրանք բռնեցին գողերին, տարան բանտ ու սպանեցին։ Պայմանական ստորադասական դրույթները նշում են գործողություն, որը բանախոսը համարում է հնարավոր և ցանկալի։ Ներկա ժամանակները ներկա-ապագա և պայմանական անցյալ են։ Ներկայիս ժամանակը կազմվում է bi (be, biš / bi) նախածանցով ՝ ներկա ժամանակի ճակատային վերջավորությամբ։ Ածանցյալ բայերը չեն ընդունվում bi (vi, be, biš / bi) ներկայիս ժամանակներում գործածվելիս։ Բացասականը ձեւավորվում է ni / ne մասնիկների օգնությամբ, որը փոխարինում է bi (be, biš / bi) - ին, օրինակ ՝ տեսնել bivindin, viger-i - կարծես, vikarend - անել, անել, -u-mbe - to գնա Ներկան ժամանակը կարող է օգտագործվել պայմանական ներկա ժամանակի փոխարեն։ Թալիշերենում և հարավային բարբառներում պայմանական ներկան ունի գրեթե նույն կազմը, ինչ ներկա ժամանակում, փոխվում են միայն դիմային վերջավորությունները (լինել բայի անցյալ ածականները)։ Հյուսիսային թալիշերենում հստակ տարբերակում չկա ներկա և ներկա ժամանակների միջև։ Պայմանական ներկա ժամանակն օգտագործվում է հիմնականում անիրական պայման արտահայտող նախադասություններում։ Թալիշերենում պայմանական անցյալի կազմը բավականին տարբերվում է հարավային բարբառների պայմանական անցյալի կազմությունից։ Թալիշում (Հյուսիսային) խոնարհվող բայի անցյալը մասնակցում է այս ժամանակի կազմին, լինել bay բամ, baš, bai, baimon, bajon, bain բայերից, օրինակ ՝ Agarba sa haisa hešta baim1… Եթե ես նստեի էշ… Եվ Ասալեմի բարբառի փոխարեն գալիս է խոնարհվել բայի ներկա ժամանակը, օրինակ ՝ bakarerun - անել։ Կալասուրի բարբառային խմբում անցյալի դերբայները ավելացվում են անցյալի հիմքին, անցյալ ժամանակի մակդիրները be be։ Կարինգյան բարբառով ay- ն ավելացվում է անցյալ կատարյալին որպես պայմանական եղանակի ցուցիչ, օրինակ ՝ Mon agar rav bešera-im, barusne-um. Եթե ​​ես ավելի շուտ հեռանայի, կհասնեի։ Agaharde-mun ay… Եթե մենք ուտեինք the Թալիշական և հարավային բարբառներում մռայլ եղանակը այնքան էլ ցայտուն չէ և գրեթե նույնական է ներկա-ապագա ժամանակի հետ։ Միլլերն առանձնացնում է անցյալ ժամանակի անցյալ ժամանակը, անցյալ ժամանակները, որոնք հազվադեպ են օգտագործվում 1։ Apzdzakan's բայը կազմված է epaparni (անցյալ ժամանակին ավելացված անին) բայերից և լինել gzdak բայերի ձևերից. Bibom, biboš, bibo, bibomon, baboon, bibon, օրինակ ՝ handanin bibomon - կարդալ։ Անցյալ դերբայի անցյալ դերբայը և դերասանական դերբայը առանց բի, օրինակ ՝ davorda bim - ճանճ։ Թալիշական և հարավային բարբառներում հրամայական տրամադրությունը ձևավորվում է միևնույն սկզբունքով. Ներկա / ժամանակին ավելացվում է be / bi նախածանցը։ Երկրորդ անձի եզակի թվերն ունեն զրոյական ածանցներ, իսկ հոգնակի դեպքում բազային ավելացվում է -a / -an / -un ածանցը։ Բացականի դեպքում be / bi նախածանցը փոխարինվում է ma նախածանցով, օր. Soxte - bisoxt - bisoxtan burn - burn - burn, vote - bivot - bivotan - խոսել - խոսել - խոսել, խոսել, կալ. beser ծիծաղել, գարուն - ուտել, քար։ biš keš - սպասել, biž dua - տալ։ Հռիփսիմե Թորոսյան TALISHEREN ԵՎ ՆՈՐ AZARI ԽՈՍՔԵՐԻ ՀԱՄԱԿԱՐԳԱՅԻՆ ՔՆՆՈՒԹՅՈՒՆ Հիմնաբառեր. Բայական համակարգ, բայի անդեմ ձևեր, ժամանակային ձևեր։

example1063

example1063

Սույն աշխատանքի նպատակը C.guilliermondii НП-4 խմորասնկային բջիջներում ճառագայթման տարբեր տիպերի ազդեցությամբ պոլիֆոսֆատային կազմավորումների տեղաբաշխման և ԱԵՖ-ազային ակտիվության փոփոխության ուսումնասիրությունն է։ Ցույց է տրվել, որ հետճառագայթային ինկուբացիայից հետո ռենտգենյան ճառագայթման ենթարկված խմորասնկերում մեծանում է վոլյուտինի քանակությունը, ռենտգենյան և միլիմետրական ալիքներով ճառագայթահարման դեպքում ԱԵՖազային ակտիվությունը աճում է, իսկ դեցիմետրական ալիքներով ճառագայթահարելիս՝ նվազում։

ԱԵՖ-ԱԶԱՅԻՆ ԱԿՏԻՎՈՒԹՅԱՆ ՓՈՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆԸ C.GUILLIERMONDII НП-4ԽՄՈՐԱՍՆԿԱՅԻՆ ԲՋԻՋՆԵՐՈՒՄ ՏԱՐԲԵՐ ՏԵՍԱԿԻ ԷԼԵԿՏՐԱՄԱԳՆԻՍԱԿԱՆՃԱՌԱԳԱՅԹՈՒՄՆԵՐԻ ԱԶԴԵՑՈՒԹՅԱՄԲ Ժամանակակից կենսաքիմիայի արդի հիմնախնդիրներից է նյութափոխանակության կարգավորման մեխանիզմների պարզաբանումը կենդանի օրգանիզմներում։ Միկրոօրգանիզմների բջիջներին բնորոշ է մեծ քանակով տարբեր բաղադրության պահեստային նյութերի պաշարումը։ Զարգացման ստացիոնար փուլում, այսինքն`աճի և զարգացման դադարից կամ դանդաղումից հետո, այդ բջիջներում կուտակվումեն գրանուլներ, որոնք պարունակում են բարձրամոլեկուլային պոլիֆոսֆատներ ևկոչվում են վոլյուտին կամ մետաքրոմատին [1]։ Պոլիֆոսֆատները ֆոսֆատի, ինչպես նաև Ca2+, Mg2+, K+ և այլ իոնների պահեստեն։ Բարձրամոլեկուլային անօրգանական պոլիֆոսֆատներն իրենցից ներկայացնումեն օրթոֆոսֆորական թթվի գծային պոլիմերներ, որոնցում ֆոսֆորական թթվի մնացորդները կապված են միմյանց հետ ֆոսֆոանհիդրիդային կապերով` նման ԱԵՖ-իմոլեկուլում ծայրամասային ֆոսֆատային մնացորդների միջև եղած կապերին, ուստիպոլիֆոսֆատները միկրոօրգանիզմների բջիջներում էներգիայի այլընտրանքայինաղբյուր են և կարող են կարևոր դեր խաղալ հետսթրեսային վերականգնողականգործընթացներում [1]։ Նկ․1․ Բարձրամոլեկուլային պոլիֆոսֆատի կառուցվածքըՆկ. 2. ԱԵՖ-ի կառուցվածքը Խմորասնկերի բջիջներում պոլիֆոսֆատները մասնակցում են ֆոսֆորայինփոխանակության կարգավորմանը, կորիզում նուկլեինաթթուների փոխանակությանը, պոլիսախարիդների կենսասինթեզին, որոնք անհրաժեշտ են բջջաթաղանթիկառուցման համար, վակուոլների գործառությանը` որպես բջջին անհրաժեշտ իոնների և նյութերի պահեստ [1]։ Խմորասնկային բջիջների ֆոսֆատային փոխանակության ուժգնությունը կախված է բազմաթիվ գործոններից և մեծ թվով ֆերմենտների առկայությունից։ Այսպես,Saccharomyces cerevisiae խմորասնկերի աճի ուժգնության և անօրգանական ֆոսֆատի կոնցենտրացիայի փոփոխության ուսումնասիրությունը ցույց է տվել, որ միջավայրում տեղի է ունենում պոլիֆոսֆատների կուտակում և խմորասնկերի ցիտոզոլի 2էկզոպոլիֆոսֆատների ակտիվության բարձրացում։ Ֆոսֆորային քաղցի պայմաններում բջջում պոլիֆոսֆատների փուլի սպառումն ազդանշանային գործոն է, որըորոշում է բջիջներում կամ սֆերոպլաստներում այդ պոլիմերների կենտրոնացածկուտակումը 5-20 մմոլ անօրգանական ֆոսֆատ և գլյուկոզ ավելացնելիս։ Միաժամանակ, երկու էկզոպոլիֆոսֆատազների բարձր ակտիվությունը չի խոչընդոտումպոլիֆոսֆատների կուտակմանը [2]։ Խմորասնկերի բջիջներում առկա է անօրգանական պոլիֆոսֆատների համեմատաբար մեծ քանակություն, որոնք լոկալիզացված են տարբեր կոմպարտմենտներումև կատարում են էներգետիկ և կարգավորիչ գործառույթներ։ Այս կենսապոլիմերներըբջջում անօրգանական ֆոսֆատի հոմեոստազի կարևոր մաս են կազմում։ Ֆոսֆորիպակասի դեպքում աճի միջավայրում տեղի է ունենում նրանց քայքայում մինչևանօրգանական ֆոսֆատ։ Ֆոսֆորի ավելցուկային քանակի դեպքում, երբ ֆոսֆորային քաղցից հետո բջիջները տեղափոխվում են լիարժեք սննդամիջավայր, նկատվում է պոլիֆոսֆատների պարունակության մեծացում մի քանի անգամ։ Այս երևույթնանվանում են ֆոսֆատի հիպերկոմպենսացիա։ Խմորասնկերի մոտ պոլիֆոսֆատների մետաբոլիզմին մասնակցող ամենակարևոր ֆերմենտներից են էկզոպոլիֆոսֆատազները (պոլիֆոսֆատֆոսֆոհիդրոլազա` 3.6.1.11), որոնք տեղակայված ենտարբեր բջջային կոմպարտմենտներում։ Ցիտոզոլը պարունակում է խմորասնկերիբջջի էկզոպոլիֆոսֆատազային ակտիվության 60 %-ից ոչ պակաս մասը, որն առավելհաճախ ներկայացված է 40 կԴա զանգված ունեցող ֆերմենտով։ Հիպերկոմպենսացիայի պայմաններում այս կոմպարտմենտում սինթեզվում է denovo բարձրամոլեկուլային էկզոպոլիֆոսֆատազ, որն առավել վաղ հայտնի խմորասնկային էկզոպոլիֆոսֆատազներից տարբերվում է մի շարք ֆիզիկաքիմիականհատկություններով, այդ թվում նաև՝ սուբստրատային յուրահատկությամբ։ 40 կԴազանգվածով էկզոպոլիֆոսֆատազը և բարձրամոլեկուլային էկզոպոլիֆոսֆատազըկոդավորվում են տարբեր գեներով [2]։ Հայտնի է, որ ցիտոզոլը, կորիզը, վակուոլները և միտոքոնդրիումները պարունակում են անօրգանական պոլիֆոսֆատներ, իսկ պոլիֆոսֆատների քանակը,շղթաների երկարության սպեկտրերը և դրանց կախվածությունը նշված կոմպարտմենտներում տարբեր են աճի փուլից [3]։ Պոլիֆոսֆատների պարունակությունը բջջում փոխվում է տարբեր սթրեսայինգործոնների ազդեցության ներքո։ Այս տեսանկյունից մեծ հետաքրքրություն է ներկայացնում հատկապես ճառագայթային գործոնի ազդեցության պայմաններում պոլիֆոսֆատների քանակական և որակական փոփոխությունների ուսումնասիրումը,քանի որ ներկայումս բժշկական սարքավորումների և կենցաղային տեխնիկայի, տիեզերագնացության, ինչպես նաև՝ բջջային կապի միջոցների, հեռուստատեսության,անթել համացանցի զարգացումը և տարածումը, որոնք օգտագործում են էլեկտրամագնիսական ճառագայթման տարբեր տիպեր, հանգեցրել է մարդկանց ճառագայթահարման մակարդակի բարձրացման։ Մեր աշխատանքի նպատակն է եղել C. guilliermondii НП-4 խմորասնկայինբջիջներում պոլիֆոսֆատային կազմավորումների տեղաբաշխման, ինչպես նաևբջիջները ռենտգենյան ճառագայթներով ճառագայթահարելիս և հետճառագայթայինռեպարացիայից հետո նրանց փոփոխության ուսումնասիրությունը։ Ճառագայթմանտարբեր տիպերի ազդեցությամբ իրականացրել ենք նաև խմորասնկային բջիջներումպոլիֆոսֆատ-նուկլոետիդ ԱԵՖ-ի հիդրոլիզի ուժգնության ուսումնասիրում։ Հետազոտության առարկան և մեթոդները. Հետազոտության օբյեկտ են դարձել C. guillermondii НП-4 խմորասնկերը, որոնք պահվել են 2-40 C ջերմաստիճանում,2 %-անոց քաղցու պարունակող ագար-ագարի վրա։ Երկու ամիսը մեկ կատարվել էխմորասնկային բջիջների թանգարանային կուլտուրայի վերացանքս։ Յուրաքանչյուրփորձից առաջ խմորասնկերը վերացանվել են 2 % քաղցու ագար պարունակող փորձանոթներում և աճեցվել 300 C ջերմաստիճանի պայմաններում, թերմոստատում, 48ժամ տևողությամբ։ C. guillermondii НП-4 խմորասնկային կենսազանգվածի ստացումը. Խմորասնկերի աճի համար որպես ածխածնի միակ աղբյուր օգտագործվել է D-գլյուկոզ։ 200մլ սննդամիջավայրի պարունակությամբ Էրլենմեյերի կոլբայում ավելացվել է 100մմոլ կոնցենտրացիայով գլյուկոզ և 3x10-6 գ/լ բիոտին։ Պինդ սննդամիջավայրի վրաաճեցված խմորասնկերը տեղափոխել ենք հեղուկ սննդամիջավայր, ապա կոլբաներըտեղադրել ենք թափահարող սարքի վրա (200-250 պտ/ր), որն ապահովել է անհրաժեշտ աէրացիան։ Խմորասնկերն աճեցվել են 4000 Լյուքս լուսավորության և 300 Cջերմաստիճանի պայմաններում։ 24-ժամյա ինկուբացումից հետո խմորասնկայինկենսազանգվածը կուլտուրալ միջավայրից առանձնացվել են ցենտրիֆուգման միջոցով (4000 պտ/ր արագությամբ, 10 րոպե տևողությամբ, ցենտրիֆուգ ЦЛР-1)։ Խմորասնկերը թորած ջրով լվանալուց հետո որոշվել է թաց կենսազանգվածի կշիռը։ Խմորասնկային բջիջների ճառագայթահարումը. C.guilliermondii НП-4 խմորասնկային բջիջները ենթարկել ենք ռենտգենյան ճառագայթահարման Дрон-3ռենտգենյան սարքի միջոցով։ Ռենտգենյան խողովակի վրա կիրառված լարումը կազմել է 35 կՎ, անոդային հոսանքը՝ 15 մԱ։ Օգտագործվել է БСВ-25 Cu ռենտգենյանխողովակ։ Ճառագայթման ալիքի երկարությունը կազմել է λ=1.54*10-8 սմ, ճառագայթման հզորությունը՝ 1080 կԳրեյ/ժ, տևողությունը՝ 20 րոպե։ Ճառագայթահարմանընդհանուր չափաբաժինը կազմել է 360 կԳրեյ։ Խմորասնկայի բջիջների ճառագայթահարումն իրականացրել ենք ԵՊՀ ֆիզիկայի ֆակուլտետում։ Հեղուկ սննդամիջավայրում 24-ժամյա ինկուբացումից հետո ստացված թացկենսազանգվածի մի մասն առանձնացրել ենք, տեղափոխել Պետրիի պլաստմասսեթասիկի մեջ և ԵՊՀ ֆիզիկայի ֆակուլտետում 45 րոպե միլիմետրական (λ=6 մմ,υ=51.8 ԳՀց) կամ դեցիմետրական (λ=30 սմ, υ=1 ԳՀց) ալիքներով ենթարկել ճառագայթահարման։ Խմորասնկային բջիջների հետճառագայթային վերականգնումը. Միլիմետրական, դեցիմետրական ալիքներով և ռենտգենյան ճառագայթներով ճառագայթահարման ենթարկված խմորասնկային կենսազանգվածի մի մասը հետճառագայթային վերականգնմանը նպաստող պայմաններում (300 C ջերմաստիճան, 100մմոլ գլյուկոզի առկայություն), ենթարկել ենք հետագա ինկուբացման՝ նույն բաղադրությամբ սննդամիջավայրում, որում աճեցրել էինք խմորասնկային բջիջները մինչևճառագայթահարումը։ Խմորասնկային բջիջների ձևաբանական ուսումնասիրությունները. Չճառագայթահարված, ճառագայթահարված և ռեպարացված խմորասնկային բջիջներիսուսպենզիաները ենթարկվել են ֆիքսման գլյուտարալդեհիդի 2.5 % լուծույթում 0.1 Mկակոդիլատային բուֆերում` ըստ ընդունված մեթոդաբանության։ Նույն բուֆերումլվանալուց հետո կենսանմուշի ջրազըրկումն իրականացվել է էթանոլի աճողկոնցենտրացիայով 30, 50, 70, 96 և 100 % կամ ացետոնի աճող կոնցենտրացիայով`այնուհետև լցնելով այն արալդիտի խառնուրդով։ Պոլիմերացման ավարտից հետոթերմոստատում 37° C և 59° C ջերմաստիճանի պայմաններում Reichert-Jung ուլտրամիկրոտոմի վրա ստացվել են գերբարակ կտրվածքներ։ Գերբարակ կտրվածքներըներկվել են ուրանիլ ացետատի և լիմոնաթթվական կապարի 5 %-ոց լուծույթով ևհետազոտվել տրանսմիսիոն (լուսարկող) Tesla BS -500 և սկանավորող (տեսածրող)Tesla BS-301, Tescan էլեկտրոնային մանրադիտակներով [4]։ Միկրոլուսանկարներըսկանավորվել ենք 900 փիքսել/մատնաչափլուծողականությամբ Draw X511¨Photoshop CS5 ծրագրերով։ Աշխատանքն իրականացվել է ՀՀ ԳԱԱ մոլեկուլայինկենսաբանության ինստիտուտի էլեկտրոնային միկրոսկոպիայի լաբորատորիայում։ ԱԵՖ-ազային ակտիվության որոշումը խմորասնկային բջիջներում իրականացվել էխմորասնկերի անբջիջ մզվածքներում [5]։ Ստացված տվյալները և դրանց քննարկումը. Խմորասնկային բջիջների էլեկտրոնամանրադիտակային ուսումնասիրությունը ցույց է տվել, որ խմորասնկայինբջիջներն ունեն կլորավուն, օվալաձև կամ մականաձև տեսք, հարթ մակերևույթ։ Բջիջներն ունեն ամորֆ բջջապատ, պլազմային թաղանթ, հատիկավոր խիտ ցիտոպլազմա, որտեղ տեսանելի են նույն խտության միտոքոնդրիումային մատրիքսը, պերօքսիսոմները, ցիտոպլազմային վակուոլները և կորիզը (Նկար 3)։ Ցիտոպլազմայում առկա են տարբեր ծագման վակուոլներ, որոնք պահեստարանի դեր են կատարում նաև որոշ պաշարային սննդանյութերի և ֆերմենտների համար։ Խմորասնկային բջիջները բազմանում են բողբոջման կամ կիսման եղանակով։ Ռենտգենյան ճառագայթահարման ենթարկված կուլտուրայում ի հայտ են գալիսբջիջների թելանման և գիգանտ ձևեր։ Բջիջների մոտ դիտվում է բջջապատի տարամիտում, պլազմային թաղանթի կոնֆիգուրացիայի հստակության կորուստ, կորիզիդեստրուկցիա (նկ. 4)։ Հետճառագայթային 24-ժամյա ինկուբացումից հետո խմորասնկային բջիջների կուլտուրայում հայտնաբերվում են բջիջներ, որոնք նման ենչճառագայթահարված ինտակտ բջիջներին (նկ. 5Ա)։ Նրանց հետ մեկտեղ հայտնաբերվել են նաև երկարացված թելաձև խմորասնկային բջիջներ։ ԱԲՆկ. 3. C.guilliermondii НП-4 խմորասնկային բջիջների էլեկտրոնամանրադիտակայինպատկերը (դիտարկվում են բջջապատը (ԲՊ), կորիզը (Կ), միտոքոնդրիումները (Մ)։ ԱԲՆկ. 4. Ճառագայթահարված C.guilliermondii НП-4 խմորասնկային բջիջներիէլեկտրոնամանրադիտակային պատկերը (դիտարկվում են հսկա բջիջները (Ա),ճառագայթահարված բջջի մանրադիտակային պատկերում երևում են բջջապատը (ԲՊ),կորիզը (Կ)։ Ա ԲՆկ. 5. Հետճառագայթային ռեպարացիայի ենթարկված C. guilliermondii НП-4խմորասնկային բջիջների էլեկտրոնամանրադիտակային պատկերավերլուծություն (Ա՝դիտարկվում են բջիջների թելանման և վերականգնված ձևեր։ Բ՝ դիտարկվում ենցիտոպլազմային վակուոլները (ՑՎ)։ Երևում են վոլյուտինի հատիկները (Վ)՝ սփռված ողջցիտոպլազմայում, (n=5, p<0.05)։ Հետճառագայթային ռեպարացիայի ենթարկված խմորասնկային բջիջների ցիտոպլազմայում դիտվում է այսպես կոչված մետաքրոմատիկ գրանուլների կամ վոլյուտինի ավելացում, որոնք ցրված են ամբողջ ցիտոպլազմայում (նկ. 5 Բ)։ Կարող ենք եզրակացնել, որ պոլիֆոսֆատները կոմպենսացնում են ճառագայթային վնասման հետևանքով բջջում առաջացած ԱԵՖ-ի դեֆիցիտը։ Այս ենթադրությունը հաստատելու նպատակով աշխատանքի հաջորդ փուլումիրականացրել ենք ռենտգենյան, ինչպես նաև` միլիմետրական և դեցիմետրականտիրույթի ալիքներով ճառագայթահարման և հետճառագայթային ինկուբացիայի ենթարկված խմորասնկային բջիջներում պոլիֆոսֆատ հանդիսացող նուկլեոտիդի՝ԱԵՖ-ի հիդրոլիզի ուժգնության ուսումնասիրություն։ Այս նուկլեոտիդը ներգրավված էբջջի նյութափոխանակության գործընթացների բարդ ցանցում և նրա քանակականփոփոխությունը կարող է մեծ ազդեցություն ունենալ նյութափախանակության կարգավորման ու, հատկապես՝ բջիջներին հակազդելու գործընթացում։ Միլիմետրական տիրույթի ճառագայթումը համապատասխանում է բջջային կապի օգտագործած հաճախականության տիրույթին, իսկ դեցիմետրական տիրույթիհաճախականությունը՝ անթել համացանցին՝ WiFi-ին, և BlueTooth-ին, որոնց օգտագործումը մեր առօրյայում օրեցօր ավելանում է։ Ինչպես ցույց են տվել մեր ստացած տվյալները, ճառագայթահարված խմորասնկային բջիջներում դիտվում է ԱԵՖ-ազային ակտիվության աճ, ընդ որում միլիմետրական ալիքներով ճառագայթահարելիս ԱԵՖ-ազային ակտիվության աճը ավելիարտահայտված է՝ մոտ 25 %։ Հետճառագայթային վերականգնման ենթարկված խմորասնկային բջիջներումդիտվում է ԱԵՖ-ազային ակտիվության հետագա աճ ինչպես ռենտգենյան, այնպես էլ՝միլիմետրական ալիքներով ճառագայթահարման արդյունքում, սակայն ռենտգենյանճառագայթումից հետո ռեպարացիայի ենթարկված բջիջներում ԱԵՖ-ազային ակտիվությունն աճել է մոտ 5 անգամ, իսկ միլիմետրական տիրույթի ալիքներով ճառագայթահարված խմորասնկերի դեպքում՝ 1.4 անգամ։ Ինչ վերաբերում է դեցիմետրական տիրույթի ալիքներով ճառագայթահարված խմորասնկերին, ապա այս դեպքում դիտվում է ԱԵՖ-ազային ակտիվության անկում մոտ 3 անգամ։ Ենթադրում ենք,որ ռենտգենյան ճառագայթահարման ենթարկված խմորասնկային բջիջներում առաջանում են մեծ թվով վնասվածքներ, որոնց վերականգնման համար պահանջվում էբավական մեծ էներգիա։ Այդ պատճառով ինտենսիվանում է ԱԵՖ-ի հիդրոլիզը, որնէներգիայի ունիվերսալ աղբյուր է։ Գծ. 3. C.guilliermondii НП-4 խմորասնկային բջիջների ԱԵՖ-ազային ակտիվությունըռենտգենյան ճառագայթահարումից, միլիմետրական և դեցիմետրական ալիքներովճառագայթահարելիս և հետճառագայթային ռեպարացիայից հետոՄիաժամանակ, էներգիայի մեծ դեֆիցիտը լրացնելու համար խմորասնկայինբջիջները գործարկում են նաև այլընտրանքային աղբյուրներ, մասնավորապես՝վոլյուտին, որը մինչ ճառագայթահարումը կուտակված էր վակուոլներում, իսկ հետագա օգտագործման նպատակով ռեպարացիայի ընթացքում դուրս է բերվումցիտոպլազմա։ Միլիմետրական և դեցիմետրական տիրույթների ալիքներով ճառագայթահարելիս խմորասնկային բջիջներում առաջացող վնասվածքները հավանաբարավելի քիչ են, քան ռենտգենյան ճառագայթահարման ժամանակ, իսկ բջիջների վերականգնողական գործընթացներում էներգիայի պահանջն ավելի քիչ է։ Այս դեպքումէներգիայի կարիքն ավելի արտահայտված է բջիջները միլիմետրական ալիքներովճառագայթահարելու ժամանակ։ Հաշվի առնելով, որ միլիմետրական տիրույթի ալիքները համապատասխանում են բջջային հեռախոսակապի տիրույթին, իսկ դեցիմետրական տիրույթի ալիքները՝ BlueTooth-ին և WiFi-ին, ապա կարելի է եզրակացնել,որ բջջային հեռախոսներն ավելի մեծ վնաս են հասցնում բջիջներին, քան անթել համացանցը։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ[5] Դավթյան Մ. Ա., Աղաջանյան Ա. Խ., Հովհաննիսյան Ս. Պ., Չուբարյան Ս. Վ.,Նավասարդյան Լ. Հ., Թումանյան Լ. Ռ., Կենաքիմիայի լաբորատոր աշխատանքների ուսումնամեթոդական ձեռնարկ, 2003, էջ 74-77։ Մարության Սյուզան, Պետրոսյան ԳայանեԱԵՖ-ԱԶԱՅԻՆ ԱԿՏԻՎՈՒԹՅԱՆ ՓՈՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆԸ C.GUILLIERMONDII НП-4ԽՄՈՐԱՍՆԿԱՅԻՆ ԲՋԻՋՆԵՐՈՒՄ ՏԱՐԲԵՐ ՏԵՍԱԿԻ ԷԼԵԿՏՐԱՄԱԳՆԻՍԱԿԱՆՃԱՌԱԳԱՅԹՈՒՄՆԵՐԻ ԱԶԴԵՑՈՒԹՅԱՄԲ Բանալի բառեր` խմորասնկեր, էլեկտրոնային միկրոսկոպիա, ԱԵՖ-ազայինակտիվություն, ռենտգենյան ճառագայթահարում, միլիմետրական ևդեցիմետրական ալիքներ։

example476

example476

Ջերմաստիճանային (77-290)Կ տիրույթում ուսումնասիրվել է սինթեզումից հետո 30 տարի սենյակային պայմաններում պահված բազմաբյուրեղային YBa 2 Cu 3 O x նմուշների էլետրատրանսպորտային բնութագրերը՝ կախված հետագա ջերմամշակման ռեժիմներից։ Ստացվել են հետեւյալ հիմնական արդյունքները. 1. Ջերմամշակումից հետո մինչեւ սենյակային ջերմաստիճան նմուշի արագ սառեցման դեպքում ցածր ջերմաստիճանային տիրույթում դիտվում է տեսակարար դիմադրության եւ գերհաղորդչային (ԳՀ) անցման լայնության աճ, որն ուղեկցվում է անցման կրիտիկական T c ջերմաստիճանի նվազմամբ։ Սակայն ջերմաստիճանից գծային կախվածության տիրույթում դանդաղ սառեցված նմուշի տեսակարար դիմադրությունը սկզբնական վիճակի համեմատությամբ աստիճանաբար նվազում է։ 2. Հետազոտվող նմուշներում առանձնանում է մի ջերմաստիճան T p >>T c , որից ցածր նմուշում հաստատվում է փսեւդոգոտիական ռեժիմ, որը բնութագրվում է տեսակարար դիմադրության գծային կախվածությունից էականորեն տարբերվող շեղումով։ Փսեւդոգոտիական ռեժիմի առաջացման ջերմաստիճանը` T p , նմուշի սառեցման արագությունից կախված, նվազում է անհամեմատ ավելի արագ, քան T c -ն։ 3. Նախնական, դանդաղ եւ արագ սառեցված նմուշներում ջերմաստիճանների T>T p տիրույթում տեսակարար դիմադրությունը փոփոխվում է գծայնորեն, սակայն առաջին եւ երկրորդ դեպքում այն դրսեւորում է մետաղական, իսկ երրորդ դեպքում՝ կիսահաղորդչային վարքագիծ։ Բացի այդ, վերջին դեպքում գհ անցման սկզբին նախորդող նեղ ջերմաստիճանային տիրույթում դիտվել է քվազիմետաղական վարքագիծ։ Այս արդյունքները որակապես մեկնաբանվում են նմուշների տարածական ցանցի Cu-O շղթաներում եւ հարթություններում նախապես առկա եւ 7ջերմամշակման հետեւանքով առաջացած նոր կառուցվածքային արատների միկրոսկոպիկ մակարդակով անհամասեռ բաշխման մոդելի սահմաններում։

Բարձր ջերմաստիճանային գերհաղորդիչների (ԲՋԳՀ) կրիտիկական եւ էլեկտրատրանսպորտային բնութագրերի կայունության ուսումնասիրությունը ջերմամշակման նկատմամբ կարեւոր հիմնարար եւ կիրառական խնդիր է ժամանակակից պինդ մարմնի ֆիզիկայում [1]։ Մի կողմից դա պայմանավորված է նրանով, որ վերջին տարիներին ինտենսիվ կերպով զարգանում է ԲՋԳՀ հիմքի վրա մշակվող տեխնոլոգիական սարքավորումների արտադրությունը, որոնց էլեկտրաֆիզիկական բնութագրերի կայունության հարցը ձեռք է բերում կարեւոր նշանակություն [1-7]։ Մյուս կողմից, չնայած ԲՋԳՀ հայտնաբերման պահից անցել է ավելի քան 30 տարի, սակայն նրանցում գերհաղորդականության մեխանիզմը մինչեւ այժմ միկրոսկոպիկ մակարդակով բացահայտված չէ [1]։ Համաձայն որոշ աշխատանքներում բերված տեսակետի՝ ԲՋԳՀ-ում գերհաղորդականության բնույթի բացահայտման համար իբրեւ բանալի կարող են ծառայել նորմալ վիճակում կրիտիկական ջերմաստիճանին մոտ եւ նրանից բավականաչափ բարձր ջերմաստիճաններում դիտվող անսովոր հատկությունները։ Դրանց թվին կարելի է դասել լայն ջերմաստիճանային տիրույթում ԲՋԳՀ միացություններում ծագող ֆլուկտուացիոն հաղորդականությունը [8], այսպես կոչված, փսեւդոգոտիական ռեժիմը [1,8], կոհերենտ էլեկտրատրանսպորտային երեւույթները[9]։ Ընդ որում հիշատակված երեւույթների դրսեւորման համար կարեւոր են ինչպես նմուշի ջերմամշակման պայմանները (ջերմաստիճանը, տեւողությունը, տաքացման եւ սառեցման արագությունը), այնպես էլ նրա ստացման նախապատմությունը [1-10]։ Հատկապես մեծ հետաքրքրություն է ներկայացնում ցածր ջերմաստիճանային մշակումը, որը բերում է մետաստաբիլ վիճակների առաջացման [10-12], երբ նմուշի թթվածնային պարունակությունը չի փոխվում, սակայն փոխվում է տարրական բջջում թթվածնի ատոմների կարգավորվածութան աստիճանը նրանց բարձր շարժունակության պատճառով [1,12-15]։ Մետաստաբիլ վիճակում գտնվող եւ սենյակային պայմաններում երկարատեւ (10 տարի) պահված իտրիումային գերհաղորդչային միացության վերը հիշատակված բնութագրերի փոփոխությունը (ծերացման երեւույթ), ինչպես ցույց է տրված [10] աշխատանքում, համարժեք է 200°C-ում 100 ժամ տաքացնելուց հետո առաջացած փոփոխություններին։ Ծերացման երեւույթը տարբեր միացություններում ուսումնասիրվել է ընդհուպ մինչեւ 17 տարի սենյակային պայմաններում պահելուց հետո [1-3]։ Այդպիսի հետազոտությունները մեծ հետաքրքրություն են ներկայացնում ինչպես ԲՋԳՀ միացություններում գերհաղորդականության մեխանիզմի բացահայտման, այնպես էլ՝ նրանց նախնական բնութագրերի 8վերականգնման տեսակետից [16,17]։ Այդ նպատակով հաճախ կիրառվում է նմուշի կրկնակի ջերմամշակման մեթոդը [11]։ Վերջերս մեր կողմից ուսումնասիրվել է սինթեզումից հետո մոտավորապես 30 տարի սենյակային պայմաններում պահված իտրիումային նմուշների տրանսպորտային եւ գերհաղորդչային հատկությունների վրա կարճատեւ ցածր ջերմաստիճանային կրկնակի ջերմամշակման ազդեցությունը ջերմաստիճանի (77-92)Կ տիրույթում տեսակարար դիմադրության չափման ճանապարհով [18]։ Ներկա աշխատանքում այդ հետազոտությունների ջերմաստիճանային տիրույթը ընդլայնվել է մինչեւ 290Կ։ Չափման մեթոդներ Հետազոտվող բազմաբյուրեղային տիպի YBa 2 Cu 3 O x ԲՋԳՀ միացությունները սինթեզվել են սովորական եղանակով [19,20] եւ սենյակային պայմաններում պահվել մոտ 30 տարի։ Ռենտգենյան ֆլուորեսցենցիայի չափումները ցույց են տվել, որ այդ նմուշների մեջ բարիումի ատոմների կոնցենտրացիան, ըստ կշռի, մոտ 3-4 տոկոսով փոքր է 950 ̊C-ում նախկինում սինթեզված նմուշների համեմատությամբ [19,20]։ Այդ նմուշը ենթարկվել է կրկնակի ջերմամշակման սկզբում` 30 րոպե 400°C-ում օդում տաքացնելուց հետո վառարանի հետ միասին դանդաղ (3-4 աստիճան/րոպե) սառեցվել է մինչեւ սենյակային ջերմաստիճան։ Մեկամսյա պարբերական չափումներից հետո այդ նույն նմուշը երկրորդ անգամ եւս 30 րոպե 400°C-ում օդում ջերմամշակվել եւ արագ (150-200 աստիճան /րոպե) սառեցվել է մինչեւ սենյակային ջերմաստիճան [18]։ Ելակետային, մեկանգամյա եւ կրկնակի ջերմամշակումից հետո նմուշի վիճակները այսուհետեւ համապատասխանաբար կհամարակալվեն որպես 1, 2 եւ 3 նմուշներ։ Յուրաքանչյուր ջերմամշակումից հետո մեկ ամսվա ընթացքում ժամանակ առ ժամանակ չափվել են են տեսակարար դիմադրության ջերմաստիճանային կախվածության r(T) կորերը (88-290)Կ միջակայքում Երկրի մագնիսական դաշտի առկայության պայմաններում՝ օգտագործելով վոլտամպերային բնութագրերի չափման քառակոնտակտ մեթոդը [19, 20]։ Նշենք նաեւ, որ այդ բնութագրերը, որպես կանոն, մեկ ամիս անցնելուց հետո ժամանակից կախված շատ դանդաղ են փոխվում նմուշում առկա արատների նվազման պատճառով։ Ուստի՝ այս աշխատանքում ներկայացված են ջերմամշակումից միայն մեկ ամիս հետո ստացված բնութագրերը, իսկ դրանց ժամանակային կախվածության արդյունքների մասին տվյալները հրապարակվել են այլ աշխատանքներում [21,22]։ Գերհաղորդչային (ԳՀ) անցման լայնությունը որոշվել է հետեւյալ ձեւով`ΔΤ C =Τ C0.9 -Τ C0.1 , որտեղ Τ C0.9 եւ Τ C0.1 նորմալ վիճակի տեսակարար դիմադրության 0.9r n եւ 0.1r n արժեքներին համապատասխանող ջերմաստիճաններն են։ Ընդունված է նաեւ, որ Τ C0.9 եւ Τ C0.1 համապատասխանում են ԳՀ վիճակին անցնելու սկզբի եւ վերջի (դիմադրության 0 դառնալու) կրիտիկական ջերմաստիճաներին`T con եւ T c0 ։ Ստացված արդյունքները եւ նրանց քննարկումը Նկ.1 (a,b,c)-ում պատկերված են տեսակարար դիմադրության ջերմաստիճանային կախման կորերը երեք տարբեր ջերմաստիճանային տիրույթ9ներում 1, 2 եւ 3 նմուշների համար։ Ինչպես երեւում է այդ նկարից, 30 տարի սենյակային ջերմաստիճանում պահելուց հետո ելակետային նմուշի տեսակարար դիմադրությունը` r (Նկ.1, կոր 1) նորմալ (ոչ գերհաղորդչային) վիճակում ջերմաստիճանի իջեցմանը զուգընթաց մինչեւ T p =136.5Կ գծայնորեն նվազում է, որը հատուկ է մետաղներին։ Սակայն ավելի ցածր ջերմաստիճաններում դիտվում է r-ի գծային կախվածությունից ավելի արագ նվազում։ 1 եւ 2 նմուշների T con , T c0 , Tc բնութագրերը համապատասխանաբար կազմում են 86.7Կ, 82.5Կ եւ 4.2Կ եւ 85.6Կ , 81.4Կ, 4.2Կ (տես աղյուսակը)։ Նկատենք, որ ջերմաստիճանային T c0 T con տիրույթում 2-րդ նմուշի տեսակարար դիմադրությունը 1-ին նմուշի համեմատությամբ շատ ավելի մեծ է, քան բարձր ջերմաստիճաններում։ Նշված տիրույթում հաղորդականությունը պայմանավորված է կուպերյան զույգերի կոնցենտրացիայի ջերմաստիճանային ֆլուկտուացիաներով [8]։ Ինչպես երեւում է, 2-րդ նմուշի տեսակարար դիմադրությունը 1-ին նմուշի նկատմամբ մինչեւ T= 110K շարունակում է (նկ. 1, կոր 2) 10Նկ. 1. Տեսակարար դիմադրության (r) ջերմաստիճանային կախվածությունը 1,2 եւ 3 նմուշների համար ջերմաստիճանային տարբեր տիրույթներում (a, b, c)։ Ուղղահայաց սլաքները մատնանշում են համապատասխան նմուշներում փսեւդոգոտիական ռեժիմի առաջացման ջերմաստիճանները (T p )։ 11Աղյուսակ Ուսումնասիրվող նմուշների ԳՀ եւ նորմալ վիճակի որոշ բնութագրեր նմուշ մնալ մեծ եւ դրսեւորում է ոչ մետաղական վարքագիծ։ Սակայն ավելի բարձր ջերմաստիճանների տիրույթում տեսակարար դիմադրությունը արդեն դրսեւորում է մետաղական վարքագիծ, ընդ որում ջերմաստիճանի հետագա բարձրացմանը զուգընթաց, 1-ին նմուշի հետ համեմատած, սկսում է նվազել։ Սենյակային ջերմաստիճանում այդ նվազման չափը կազմում է 18.5%։ Բերված աղյուսակից երեւում է, որ այդ նվազումը 2700cm-ից մինչեւ 2200cm ուղեկցվում է 1 եւ 2 նմուշների տեսակարար դիմադրության գծային կախվածության տիրույթից որոշված թեքության (dr/dT) նվազմամբ համապատասխանաբար 5.9cm/K–ից մինչեւ 3.00cm/K։ Նշենք, որ dr/dT բնութագրի նմանատիպ վարքագիծ դիտվել է նաեւ YBa 2 Cu 3 O 6.55 եւ Y 1-y Pr y Ba 2 Cu 3 O 7-δ միաբյուրեղներում, ինչպես բարձր ճնշումների կիրառումից[23], այնպես էլ խառնուրդային տեղակայումից հետո [24]։ Ընդ որում dr/dT-ի նվազումը ուղեկցվել է նաեւ նմուշի դիմադրության նվազմամբ, որը բարձր ջերմաստիճաններում էապես ավելի մեծ է, քան ցածր ջերմաստիճաններում։ Դիմադրության փոքրացումը, փաստորեն, վկայում է նորմալ հոսանքակիրների ցրման պրոցեսում ֆոնոնների դերի նվազման մասին [24]։ Այդ պատճառով էլ 2-րդ նմուշի դիմադրությունը առաջինի համեմատությամբ ջերմաստիճանի (110-290)Կ տիրույթում աստիճանաբար նվազում է։ Համաձայն [15,25,26] աշխատանքների, ցածր ջերմաստիճանային տիրույթում տեսակարար դիմադրությունը (ֆլուկտուացիոն հաղորդականությունը) պայմանավորված է Cu-O շղթաներում թույլ կապված Օ4, O5 եւ Օ1 ատոմների կարգավորվածությամբ, իսկ բարձր ջերմաստիճաններում՝ ուժեղ կապված թթվածնային ատոմների կարգավորվածությամբ Cu-O հարթություններում։ Քանի որ Cu-O շղթաների թթվածնի ատոմները, հարթությունային ատոմների հետ համեմատած, ավելի թույլ են կապված, ապա ջերմամշակումը շղթաներում առաջացնում է ավելի մեծ թվով արատներ, որոնք, նպաստելով կուպերյան զույգերում կապի թուլացմանը եւ քայքայմանը, բերում են տեսակարար դիմադրության ավելի մեծ աճի։ Դիմադրության այդպիսի մեծ աճը 2-րդ նմուշում ուղեկցվում է ԳՀ վիճակի անցման կրիտիկական T c ջերմաստիճանի նվազումով ընդամենը 1 աստիճանով, իսկ անցման լայնությունը մնում է հաստատուն՝ Tc=4.2Կ (տե՛ս աղյուսակը)։ Մինչդեռ բնութագրական T p ջերմաստիճանը այդ դեպքում 12նվազում է 136,5Կ մինչեւ 110Կ, այսինքն՝ ջերմամշակումը բերում է մետաղական հաղորդականության ռեժիմի դրսեւորման ջերմաստիճանային տիրույթի էական ընդարձակման։ Նկատենք, որ օդում արագ սառեցնելուց հետո, 3-րդ նմուշի ԳՀ անցման կորը նույնպես ընդհանուր առմամբ շեղվում է դեպի ցածր ջերմաստիճանների տիրույթ (նկ.1, կոր 3), եւ նմուշը հեղուկ ազոտի 77.3Կ ջերմաստիճանում չի անցում լրիվ ԳՀ վիճակի։ Իսկ անցման սկզբի ջերմաստիճանը T con 85.6Կ-ից նվազում է մինչեւ 83.7Կ։ Այսինքն՝ 3-րդ նմուշը դառնում է ավելի անհամասեռ, որն արտահայտվում է T con –ի համեմատությամբ Tc-ի զգալի աճով T c0 -ի ավելի արագ նվազման պատճառով։ Նրանում առաջացած անհամասեռության մասին է վկայում r(T) կորի վրա պարզորոշ նկատվող աճը 80Կ-ի շրջակայքում նկ.1(a,b, կոր 3)։ Դիտվող անհամասեռությունը, ամենայն հավանականությամբ, պայմանավորված է թթվածնով հարուստ եւ աղքատ, տարբեր համաչափութամբ եւ T c -ով (այդ թվում նաեւ՝ T c =80Կ) օժտված ԳՀ փուլերի առաջացմամբ։ Այս երեւույթը հայտնի է իբրեւ, այպես կոչված, փուլային անջատման (phase separation) երեւույթ եւ դիտվել է ջերմամշակման ենթարկված ոչ ստեխիոմետրիկ YBa 2 Cu 3 O 6.8 միաբյուրեղներում [10], ինչպես նաեւ իտրիումի ատոմները ավելի մեծ իոնային շառավղով Pr-ի ատոմներով մասնակիորեն տեղակայված իտրիումային նմուշներում։ Հետաքրքիր է ընդգծել, որ ցածր ջերմաստիճանային մշակումից հետո, եւ սենյակային պայմաններում երկարատեւ պահված նմուշներում [10] օդում եղած ջրային գոլորշիների մասնակցությամբ տարրական բջջի թթվածնի, Y-ի եւ Ba-ի ենթացանցերում ի հայտ է գալիս ապակարգավորման երեւույթ։ Այս եւ ելակետային նմուշներում նախապես առկա արատները (Ba-ի ատոմների 3-4 % պակասորդ), եւ առաջացած ինչպես գերհաղորդիչ, այնպես էլ ոչ գերհաղորդիչ փուլերը անհամասեռ ձեւով բաշխվում են միջհատիկային տարածություններում, առաջացնելով հսկայական լարվածություններ, որոնք դառնում են նորմալ հոսանքակիրների համար հավաքատեղիներ կամ արդյունավետ ցրման կենտրոններ [1]։ Այս ամենը բերում է դիֆրակցիոն գծերի լայնության ընդարձակման [10], իսկ մեր դեպքում՝ ԳՀ անցման լայնության մեծացման։ Փաստորեն, արագ սառեցման հետեւանքով այդ կուտակումների եզրերում առաջանում են տարածական ցանցի հսկայական չափերի հասնող առաձգական լարվածություններ, ինչը բերում է տեսակարար դիմադրության եւ անցման լայնության ավելի մեծ աճի դանդաղ սառեցված նմուշի համեմատությամբ [13]։ Նշենք, որ այս դեպքում ցածր ջերմաստիճանային տիրույթում տեսակարար դիմադրության դիտվող աճը 1-ին նմուշի համեմատությամբ մի քանի հազար անգամ մեծ է (նկ.1, կոր 3)։ Սակայն, եթե դանդաղ սառեցման դեպքում տեսակարար դիմադրությունը սենյակային ջերմաստիճանում նվազում է 18.5%-ով, ապա արագ սառեցման դեպքում այն, ընդհակառակը, մեծանում է ավելի քան 60%- ով (տե՛ս աղյուսակը)։ Բացի դրանից, նորմալ վիճակում նմուշը դրսեւորում է կիսահաղորդչային հաղորդականություն (նկ.1, c)։ Նմանատիպ վարքագիծ մեր կողմից վերջերս դիտվել էր իտրիումային բազմաբյուրեղներում, դրանք ջերմամշակումից հետո դանդաղորեն սառեցնելուց եւ սենյակային ջերմաստիճանում երկարատեւ պահե13լուց հետո միայն [27]։ Արժե հիշատակել, որ այլ հեղինակների կողմից սինթեզելուց հետո սենյակային պայմաններում 6 եւ 17 տարի պահված իտրիումային միաբյուրեղներում նույնպես դիտվել են տարբեր ԳՀ փուլեր, որոնք անցման կորերի վրա ի հայտ են եկել աստիճանների դրսեւորման ձեւով [24]։ ԲՋԳՀ միացություններում կիսահաղորդչային տիպի վարքագծի առաջացման հնարավոր պատճառներից մեկը համարվում է նյութում միկրոսկոպիկ մակարդակով առկա կառուցվածքային արատների անհամասեռ բաշխվածությունը [28]։ Սակայն հետաքրքիր է նշել, որ փսեւդոգոտին էլ դիտարկվում է իբրեւ մի երեւույթ, որը դրսեւորվում է ընդհանրապես անհամասեռ էլեկտրոնային (ոչ միայն գերհաղորդիչ) համակարգերում [29]։ Այստեղ բացահայտված է, որ կառուցվածքի նանոմասշտաբային անհամասեռությունների առկայությունը կարող է ուժեղացնել փսեւդոգոտիական անոմալիաների դրսեւորումները օպտիմալ թթվածնային պարունակությամբ YBa 2 Cu 3 O 6.93 գերհաղորդիչներում։ Ինչպես երեւում է (նկ.1-c, 3 կոր) կիսահաղորդչային ռեժիմում ջերմաստիճանի նվազմանը զուգընթաց մինչեւ T p =98Կ դիմադրությունը նույնպես մեծանում է գծային օրենքով։ Այսինքն`3 նմուշում նույնպես դրսեւորվում է փսեւդոգոտու ձեւավորման ռեժիմ։ Համանման կախվածություն դիտվել է նաեւ ցինկի ատոմներով մասնակիորեն տեղակայված բիսմութային նմուշներում բարձր ջերմաստիճանային մշակումից եւ օդում արագ կոփելուց հետո [4]։ Բնութագրական T p ջերմաստիճանը կապում են փսեւդոգոտիական ռեժիմի հաստատման հետ, որի ծագման վերաբերյալ կա 2 մոտեցում։ Համաձայն առաջինի՝ այն պայմանավորված է «դիէլեկտրիկ» տիպի, այսպես կոչված, մոտակա կարգի ֆլուկտուացիաներով, որոնք դիտվում են թերլեգիրացված միացություններում [6,7]։ Երկրորդ մոտեցումը ենթադրում է կուպերյան զույգերի ձեւավորում կրիտիկականից շատ ավելի բարձր ջերմաստիճանների տիրույթում T p  Tc, երբ առաջացած լոկալ ԳՀ զույգերի խտությունը դեռեւս բավականաչափ փոքր է եւ չի ապահովում անհրաժեշտ կոհերենտություն, որպեսզի նմուշն ամբողջ ծավալով մեկ անցնի ԳՀ վիճակի։ Այդ կոհերենտությունը հաստատվում է միայն T Tc դեպքում [8]։ T p -ի նվազումը ջերմամշակումից հետո պայմանավորված է արատների առաջացմամբ ինչպես տարածական ցանցի շղթաներում, այնպես էլ հարթություններում։ Արատների խտության մեծացումը համաձայն [4,8] աշխատանքների, խոչնդոտում է գերհաղորդչային զույգերի առաջացմանը։ Սակայն հետաքրքիր է հիշատակել, որ օրինակ [1] աշխատանքում նկատվել է հակառակ արդյունք. սենյակային ջերմաստիճանում օդում երկարատեւ պահպանված մաքուր եւ ալյումինի ատոմներով մասնակիորեն տեղակայված իտրիումային միաբյուրեղներում դիտվել է T p -ի բարձրացում 29 աստիճանով։ Եղած աշխատանքների վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ իտրիումային նմուշերում արատների ազդեցությունը T p -ի եւ Tc-ի փոփոխության վրա միանշանակ չէ [1,5,24], եւ ինչպես վկայում են վերջերս կատարված հետազոտությունները, փսեւդոգոտու առաջացման պատճառը դեռ վերջնականապես պարզ չէ [7]։ Ստացված արդյունքների վերջնական բացատրության համար անհրաժեշտ է կատարել լրացուցիչ հետազոտություններ։ Ցածր ջերմաստիճանային մշակումը իտրիումային 14գերհաղորդիչներում առաջ է բերում անկայուն վիճակ, որը պայմանավորված է նրանցում եղած շարժունակ թթվածնի ատոմների (շղթայական) ապակարգավորվածությամբ եւ նրանց հետագա ռելաքսացիայով [1, 12-15]։ Այդ դեպքում ի հայտ եկող հիմնական արատները Ba-ի եւ Y-ի ենթացանցերում առաջացած տեղաշարժված ատոմներն են, որոնք բերում են թթվածնի ատոմների վերադասավորությունների, ինչն էլ իր հերթին պայմանավորում է նմուշի բնութագրերի փոփոխությունը։ Առաջացած արատներն ունեն նանոմետրերի հասնող չափսեր եւ տարրական բջջում բաշխված են խիստ անհամասեռ ձեւով, ինչը համաձայն [29, 30] աշխատանքների, կարող է ուժեղացնել փսեւդոգոտիական անոմալիաների առաջացումը նույնիսկ օպտիմալ թթվածնային պարունակությամբ ԲՋԳՀ YBa 2 Cu 3 O 6.93 միաբյուրեղներում, հակառակ այն պնդման, որ փսեւդոգոտիականությունը դիտվում է թթվածնով թերլեգիրացված նմուշներում։ Արագ սառեցված նմուշում լրիվ գերհաղորդականության վիճակի բացակայությունը 77Կ-ում, հավանաբար, կապված է նրանում առաջացած ավելի մեծ խտությամբ եւ նմ-ի չափսեր ունեցող արատների հետ, քանի որ այդ դեպքում դիտվում է ավելի լայն ԳՀ անցում։ Նման դեպքերում հաճախ նմուշը չի անցնում լրիվ գերհաղորդականության վիճակի նույնիսկ շատ ցածր ջերմաստիճանների տիրույթում, քանի որ հոսանքակիրների մի զգալի մասը մնում է ոչ գերհաղորդիչ վիճակում [30]։ Իսկ սառեցման արագությունից T c -ի թույլ փոփոխությունը T p -ի համեմատությամբ, նույնպես կարելի է բացատրել նմուշում նանոչափանի արատների (այդ թվում` 20 նմ-ի հասնող ամորֆ մասնիկներ) առաջացմամբ [10, 11]։ Այս դեպքում [30] թթվածնի Օ4 հանգույցների բնակեցվածությունը փոխվում է աննշան չափով, մինչդեռ շղթայի Օ5 դիրքերում (իդեալական վիճակում հիմնականում չբնակեցված) այն բավականաչափ աճում է, ինչը բերում է T c -ի բարձր արժեքների պահպանմանը կամ էլ նրանց թույլ փոփոխությանը եւ տեսակարար դիմադրության զգալի աճին (նկ. 1, նմուշ 3; աղյուսակ)։ Եզրահանգում Ուսումնասիրվել է կարճատեւ կրկնակի ջերմամշակման ազդեցությունը սինթեզված եւ 30 տարի սենյակային միջավայրում պահված YBa 2 Cu 3 O x ԲՋԳՀ միացությունների էլեկտրատրանսպորտային հատկությունների վրա։ Ստացվել են հետեւյալ հիմնական արդյունքները . 1. 30 րոպե 400°C-ում տաքացնելուց հետո դանդաղորեն մինչեւ սենյակային ջերմաստիճան սառեցված նմուշի տեսակարար դիմադրությունը ֆլուկտուացիոն տիրույթում կտրուկ աճում է, որը ուղեկցվում է կրիտիկական ջերմաստիճանի նվազումով, իսկ անցման լայնությունը մնում է անփոփոխ՝ 4.2Կ։ 2. Դիտվում է նաեւ լոկալ զույգերի ձեւավորման T p ջերմաստիճանի նվազում 136.5Կ-ից մինչեւ 110Կ, որը պայմանավորված է Cu-O թույլ կապված շղթաներում առաջացած արատներով։ Այդ արատներով է պայմանավորված նաեւ դիմադրության վերը նշված մեծ աճը։ 3. Ջերմամշակումից հետո արագ սառեցված նմուշներում դիտվում է ԳՀ անցման սկզբի ջերմաստիճանի T con նվազում 3Կ-ով ելակետային նմուշի 15համեմատությամբ, իսկ դիմադրությունը 0 չի դառնում հեղուկ ազոտի ջերմաստիճանում, այսինքն՝ տեղի ունի ԳՀ անցման լայնացում, ինչը վկայում է անհամասեռության մեծացման մասին։ Ստացված արդյունքները թույլ են տալիս բավականաչափ պարզ մեթոդի օգտագործմամբ կապ հաստատել նյութի գերհաղորդչային եւ նորմալ բնութագրերի միջեւ, ինչը հնարավորություն կտա ստանալ բարձր ԳՀ բնութագրերով օժտված միացություններ, որոնք մեծ կարեւորություն են ներկայացնում ուժային եւ չափիչ տեխնիկայում կիրառության տեսակետից։

example148

example148

Հոդվածում քննության են առնվում «քաղաքավարություն» հասկացույթը և ֆրանսիական խոսքային կաղապարները։ Ուսումնասիրության խնդիրն արդիական է, քանի որ առանց քաղաքավարության հիմնարար սկզբունքների հնարավոր չէ իրագործել տարբեր մշակույթների պատկանող ժողովուրդների արդյունավետ հաղորդակցումը։ Հոդվածում մասնավորապես ուշադրություն է դարձվել «խնդրանք» խոսքային ակտի լեզվաոճական առանձնահատկություններին։

«Քաղաքավարություն» հասկացույթի խնդիրն ուսումնասիրող շատհետազոտողներ հստակ տարբերակում են քաղաքավարի և անքաղաքավարիժողովուրդներին։ Մեր կարծիքով, իրականում գոյություն չունեն շատ կամ քիչքաղաքավարի ժողովուրդներ։ Յուրաքանչյուր ժողովուրդ յուրովի է քաղաքավարի։ Օրինակ՝ ռուս ժողովուրդը գերմանացի ժողովրդի նման ոչ պակաս քաղաքավարի է, քան անգլիացիները կամ կորեացիները, եթե հաշվի առնենքնրանց ազգային մտածողությունը և վարվելակերպը կամ մշակութայինարժեքները։ Ինչ վերաբերում է ֆրանսիացիներին, նրանց իմիջը բնութագրվում էուրախ, կենսախինդ, միևնույն ժամանակ բարեկիրթ, համարձակ և շքեղածականներով։ Քաղաքավարությունը ֆրանսիացիների առօրյայի անբաժանելիմասն է։ Դեռևս շատ վաղ տարիքից ֆրանսիացիները երեխաներին սովորեցնումեն քաղաքավարության տարրական կանոնները՝ լեզվական /խոսքային ևարտալեզվական /ոչ խոսքային /verbal, non verbal/։ Ֆրանսիացիները բոլորժամանակներում աշխատել են պահպանել իրենց քաղաքավարի լինելուհեղինակությունը՝ օգտագործելով տարբեր հաղորդակցական ռազմավարություններ և պատշաճություն՝ անկախ իրենց դիրքից ու հասարակականգործունեության բնագավառից։ Քաղաքավարության բոլոր նորմերին տեղյակլինելն արդեն իսկ նշանակում էլինել քաղաքավարի ու բարեկիրթ։ Ֆրանսիացիները մեծ նշանակություն են տալիս լավ պահվածքին և բարեկիրթվարվեցողությանը։ Այժմ ֆրանսիական մշակույթում քաղաքավարության նորմերն ավելի ենպարզեցվել, չնայած որ քաղաքավարության նորմերի մասին ֆրանսիացիներիվերաբերմունքը մնում է անփոփոխ։ Դա եղել և մնում է շրջապատի նկատմամբբարեհամբույր վերաբերմունքը, որի վառ ապացույցն են հետևյալ ասացվածքները. Մինչ օրս ֆրանսիացիների համար ընդունելի է խոսքի մեջ ողջույնիհամար bonjour կամ հրաժեշտի համար au revoir բառերի կիրառումը Madame ևMonsieur բառերի ուղեկցությամբ։ Անքաղաքավարություն է համարվում, եթե չենօգտագործվում այդ բառերը` տիկին կամ պարոն բառերի ուղեկցմամբ։ Հարևանների կամ քիչ ծանոթ մարդկանց հետ շփման ժամանակ ֆրանսիացիներըպահպանում են հեռավորությունը։ Ֆրանսիացիները խստագույնս պահպանումեն chacun chez soi արտահայտության պահանջը և աշխատում են միմյանցչծանրաբեռնել անձնական խնդիրներով։ Ֆրանսիացիների առանձնահատկություններից է նաև ընթրիքի հրավիրելու կարգը, նրանք դա անում են մեկ շաբաթ կամ նույնիսկ մեկ ամիս առաջ։ Ինչպես ընդունված է ասել ֆրանսիացիների շրջանում՝“Avant l’heure, c’est pasl’heure, après l’heure, c’est plus l’heure”. Հարկ է ավելացնել, որ ֆրանսիացիներըերբեք առանց հրավերի ընթրիքի չեն գնում։ Ֆրանսիացիները շատ են կարևորում ճշտապահությունը։ Այդ մասին էվկայում Լյուդովիկոս Տասնութերորդի ՝“L’exactitude est la politesse des rois”միտքը։ Ճշտապահությունը կենցաղագիտության կարևորագույն հրամայականներից է։ Ինչ վերաբերում է գործնական հանդիպումներին, ապա խորհուրդ էտրվում հանդիպմանը ներկայանալ հինգ կամ տասը րոպե շուտ, քանի որճշտապահությունը համարվում է քաղաքավարության նշան և վստահություն էներշնչում։ Սակայն գործում է նաև “le quart d’heure de tolérance” օրենքը, որըերբեմն օգնում է խուսափելու հանդիպման անհաջող ավարտից։ Բայց ամենդեպքում նմանատիպ հանդիպումներին ուշացումը դիտվում է որպես անքաղաքավարի, անպատասխանատու վերաբերմունք։ Այլ է մոտեցումը ոչ պաշտոնական հանդիպումների հանդեպ։ Այսօրֆրանսիացիները բավականին հանդուրժող են ուշացումների նկատմամբ, նույնիսկ ուշացում չի համարվում քսան րոպեն։ Ըստ ֆրանսիացիների՝ այդ կարգիուշացումները հնարավորություն են տալիս հյուրընկալող կողմին հավուրպատշաճի պատրաստվելու նախատեսված հանդիպմանը։ Գործում է նաև մեկայլ կանոն, այն է՝ որքան բարձր է հյուրի կարգավիճակը, այնքան ավելի շատ էուշանալու հավանականությունը։ Անդրադառնալով գործարար աշխարհումհանդիպումների ընթացքի արարողակարգին՝ հարկ է նշել, որ ընդունված էընդհատել զրուցակցին քննադատական մեկնաբանություն արտահայտելու համար։ Այս դեպքում իգական սեռի ներկայացուցիչներին ընդունված է դիմելMadame քաղաքավարի դիմելաձևով` անկախ նրանց ընտանեկան կարգավիճակից։ Ընդհանուր առմամբ ընդունված է ողջունելիս ձեռքսեղմումը։ Անդրադառնալով մեկ այլ խոսքային իրադրության, այն է՝ հեռախոսազրույցին, հարկ է նշել, որ ֆրանսիացիների համար այն շատ կարևոր տեղ էզբաղեցնում։ Հաղորդակցման այս ձևը նույնպես ունի քաղաքավարության իրկանոնները, որոնք ամբողջովին համահունչ են բացասական քաղաքավարության սկզբունքներին, և որոնց ֆրանսիացիները հետևում են, քանի որ նույնիսկձայնի հնչերանգից է կախված բարեհամբույր և քաղաքակիրթ հաղորդակցումը։ Ֆրանսիական քաղաքավարության մյուս առավել կարևոր առանձնահատկությունն այն է, որ առավոտյան շատ շուտ և երեկոյան ժամը 21-ից հետո միմյանցչեն զանգահարում որևէ նորություն հայտնելու համար։ Հեռախոսային զրույցիժամանակ նախ ֆրանսիացիները ներկայանում են, այնուհետև ասում են, թե ումհետ կցանկանային զրուցել, օրինակ՝Allô, ici Robert H., pourrais-je parler àMonsieur X.? Եթե տվյալ անձը տեղում չէ, նախընտրելի է հետևյալ քաղաքավարիպատասխանը`Monsieur X. est sorti, voulez-vous me laisser votre nom pour qu’il vousrappelle? Նշենք նաև, որ հեռախոսային հաղորդակցման ընթացքում ֆրանսիացիները շատ բարեհամբույր են և պահում են իրենց առավել քան քաղաքակիրթ։ Քաղաքավարությունը խոսքային տարբեր ակտերի ճկուն համակարգ է։ Դրական քաղաքավարության ռազմավարությունը ենթադրում է մտերմությունզրուցակցի հետ, հեռավորության կրճատում, իսկ ցուցադրել փոխադարձ հարգանքը, անկախ զրուցակցի հետ մտերիմ կապից, բացասական քաղաքավարության ռազմավարությունն է։ Դրական քաղաքավարության արտահայտչամիջոցներն ուղղված են զրուցակիցներին ավելի մոտեցնելուն՝ ցուցադրելով համատեղու փոխադարձ համակրանք և ավելի շատ կապված են զրուցակցի հետ, որիհիմնական գործառույթն է խոսակցի զգացմունքների արտահայտումը (oրինակ՝ողջույնը, գնահատականը, հաճոյախոսությունը և այլն)։ Բացասական քաղաքավարության եղանակները, որոնց հիմնական նպատակն է հասցեատիրոջնկատմամբ անհատական հարգանքի ցուցադրումը, նախևառաջ կապված ենհարկադրական խոսքային ակտի հետ։ Տվյալ աշխատանքի համար կարևոր էխոսքային ակտերի ուսումնասիրությունը, քանի որ հայալեզու և ֆրանսալեզուհաղորդակցվողների խոսքային ակտերն ուսումնասիրելիս ի հայտ են գալիստարբեր մշակույթների վարվեցողության տարբերությունները։ Ուսումնասիրենք խնդրանք արտահայտող խոսքային ակտը։ Խնդրանք է համարվում հարկադրական խոսքային ակտը, որի ենթադրվող գործողությունների հետ են կապվում հաղորդակցվողների հետաքրքրությունների սահմաններում իրականացված գործողությունները։ Ընդ որում,խնդրանքն իրականացնողն ունի հստակ ազատություն, որը թույլ է տալիսկատարել կամ չկատարել տվյալ գործողությունը։ Հայերենում խնդրել բայը /խնդրեմ – բարի՛ եղեք արտահայտությունը/ունի ընդգծված գործառական արժեք և կիրառում։ Պատահական չէ, որ այնկոչում են «մոգական» բառ։ Հրամայականի հետ օգտագործելիս այն հրամանըփոխում է խնդրանքի՝ հրամայական խնդրանքը դարձնելով քաղաքավարի արտահայտության մի ձև։ Այն կարող է հնչերանգով նշույթավորված փոփոխությանենթարկվել։ Ֆրանսերենի s'il te / vous plaît ձևը իր գործառական արժեքով լիովինհամարժեք է հայերենի վերոնշյալ արտահայտությանը։ Միևնույն ժամանակֆրանսերենում s'il te / vous plaît կաղապարի կիրառումը ցանկալի է, նույնիսկանհրաժեշտ, եթե անգամ այն կիրառվում է prier բային զուգահեռ։ /Փոխանցե՛ք, խնդրեմ։ Փոփոխությունների միջոցը նպատակ ունի ոչ թե մեղմացնելուխնդրանքը, այլ այն առավել ընդգծված դարձնելու։ Ayez l’amabilité de / Բարի՛ եղեք - Avoir l’amabilité de Ayez la bonté de / Բարի՛ /Սիրալի՛ր եղեք - Avoir la bonté de Վերոնշյալ արտահայտությունների հետ երբեմն կիրառվում է նաև Ayezl’obligeance de կառույցը, սակայն ժամանակակից ֆրանսերենում այս կաղապարի կիրառության հաճախականությունը գնալով նվազում է։ Այնպիսի արտահայտություններ, ինչպիսիք են Aidez – moi, s’il vous plaît.Ne fumez pas, s’il vous plaît բնութագրվում են որպես ցածր մակարդակի բարեկրթություն կամ քաղաքավարություն։ Նախապատվությունն ավելի հաճախտրվում է ավելի ընդլայնված արտահայտություններին՝ /Ne/ Pourriez-vous /pas/Սակայն այնպիսի արտահայտություններ, ինչպիսիք են, օրինակ, Entrez!կարելի է ավելի քաղաքավարի և բարեկիրթ արտահայտել՝ ավելացնելով s`ilvous plaît կամ Je vous en prie խոսքին հաղորդելով քաղաքավարի երանգավորում։ Հայերենում և ֆրանսերենում գործողությունների կատարման համարօգտագործվող արտահայտություններում հաճախ կիրառվում են կողմնորոշողհարցեր։ Դրանք կարող են լինել հարցեր, որոնք ուղղորդում են զրուցակցին՝կատարելու տվյալ գործողությունը։ Օրինակ՝ Չէի՞ք ասի՝ ժամը քանիսն է։ Չէի՞քկարող վաղը գալ։ Ֆրանսերենում պայմանական եղանակը կիրառելի է ոչ միայն հավանական կամ հնարավոր գործողություններ արտահայտելու համար, այլև քաղաքավարության արտահայտություններում որպես լիարժեք կառույց։ Ժխտմանմասնիկները հիմնականում օգտագործվում են քաղաքավարության աստիճանըցույց տալու համար, քանի որ դա ենթադրում է երկակի պատասխան և հնարավորություն է տալիս զրուցակցին ունենալու պատասխանի ընտրությանհնարավորություն։ Կատարված վերլուծությունից պարզ է դառնում, որ քաղաքավարի խոսքը առավել նշույթավորելու համար և՛ հայկական, և՛ ֆրանսիական մշակույթներում ավելի հաճախ օգտագործվում է խնդրել բայը։ Ուսումնասիրվող լեզուներում այդ բայի և դրանով ստեղծված կաղապարների կիրառումը հավասարապես է իրականացվում։ Երկու լեզուներում էլ այն ունի մոգական բառի արժեքը։ Խնդրանքն առավել հաճախ ձևակերպվում է բայի հրամայական եղանակի և «խնդրում եմ» բառի օգնությամբ և ուղեկցվում այնպիսի արտահայտություններով, ինչպիսիք են՝ Sois aimable, s`il te plaît, si tu veux que je te parle sérieusement ! Զո՛ւսպ եղիր,s`il te plaît ! Բարի՛ եղիր… խնդրեմ։ խնդրում եմ, եթե ուզում ես, քեզ հետ սիրալիր խոսեմ։ Խնդրանքը կարելի է նաև արտահայտել պայմանական եղանակով կամ«կարողանալ» եղանակավորող բայի օգնությամբ։ Est ce que je peux vous demander / Կարո՞ղ եմ Ձեզ խնդրել։ Pourriez-vous transmettre / Կարո՞ղ եք փոխանցել։ Puis-je vous demander de / Կարո՞ղ եմ Ձեզ խնդրել։ Վերջին կաղապարում օգտագործված Puis-je կառույցը կիրառվում էխնդրանքն ավելի մեղմացնելու համար։ Այսպիսով, «քաղաքավարություն» հասկացույթի ուսումնասիրությանխնդիրն արդիական է, քանի որ առանց քաղաքավարության հիմնարարսկզբունքների հնարավոր չէ պատկերացնել տարբեր մշակույթների և քաղաքակրթությունների պատկանող ժողովուրդների արդյունավետ հաղորդակցումը։ Միջմշակութային հաղորդակցման տեսանկյունից, «քաղաքավարություն»հասկացույթն ազգային բնորոշ հաղորդակցական տարակարգ է, որիբովանդակության հիմնական և բնորոշ մասն են կազմում լեզվական ուարտալեզվական հաղորդակցական համակարգերը։ Գ Ր Ա Կ Ա Ն Ո Ւ Թ Յ Ո Ւ Ն 1. Ահարոնյան Ա.Ս. Վարքի կուլտուրա։ «Լույս» հրատ.։ 2. Լեպեշինսկայա Օ.Վ., Օրդանսկայա Լ.Ռ., Ժուկովա Ռ.Մ. և ուրիշներՎարվելակերպի էսթետիկա։ «Հայաստան» հրատ.։

example131

example131

XXդ. վերջին և XXIդ. սկզբին Հայաստանի Հանրապետության քաղաքային բնակչության ժամանակակից միգրացիան և բնական վերարտադրության գործընթացի ինտենսիվությունն էապես ազդել է ժողովրդագրական իրավիճակի կայունության վրա։ Այդ գործընթացով պայմանավորված՝ հանրապետության քաղաքային բնակչության ժողովրդագրական իրավիճակը բնութագրվում է հետևյալ հատկանիշներով. Առաջին՝ ձևավորվել է սեզոնային և տևական աշխատանքային միգրանտների բավական կայուն զանգված, որի տեղաշարժերը հանգեցնում են տարեկան միջին հաշվով 15-16 հազարով քաղաքային բնակչության ընդհանուր թվի նվազման։ Երկրորդ՝ տեղի են ունեցել քաղաքային բնակչության ծնելիության անկում, մահացության աճ և ծերացում։ Երրորդ՝ հանրապետության խոշոր, մեծ և միջին քաղաքներից տեղի է ունենում բնակչության հոսք դեպի Երևանի ագլոմերացիա, ինչը հեռանկարում է՛լ ավելի է խորացնելու հանրապետության առջև ծառացած սոցիալ-տնտեսական, տարաբնակեցման և ժողովրդագրական հիմնախնդիրները։ Հաշվի առնելով քաղաքային բնակչության արտագաղթի և բնական վերարտադրության արդի միտումները՝ կանխատեսվում է, որ մոտակա 5-10 տարիների ընթացքում բնակչության թիվը կնվազի 100-150 հազ. մարդով։

Քաղաքների (ընդհանրապես բոլոր կարգի բնակավայրերի) ժողովրդագրաաշխարհագրական ուսումնասիրությունները մեր ժամանակների հույժկարևոր հարցերից են։ XXդ. Հայաստանի Հանրապետության ներկայիս տարածքում տեղի ունեցած սոցիալ-տնտեսական և հասարակական-քաղաքական համակարգի վերափոխումները զգալի ազդեցություն ունեցան քաղաքային բնակչության թվի, կազմի, տարաբնակեցման, վերարտադրության և տեղաշարժերիվրա։ Ուրբանիզացումը, լինելով բնակեցման առաջադիմական ձև [13, էջ 16],վերջին քսանհինգ տարիներին մեր հանրապետությունում հետընթաց է ապրում։ Արժե հիշատակել, որ նախախորհրդային և խորհրդային տարիներն ուղեկցվել են քաղաքային բնակչության թվի աճով, իսկ անկախության տարիներինայն նվազել է։ Համաձայն 1989թ. ԽՍՀՄ վերջին մարդահամարի՝ քաղաքայինմշտական բնակչության թիվը 2368,0 հազար էր, ինչը կազմել է հանրապետության բնակչության ամբողջ թվի 68,7%-ը, իսկ ըստ ՀՀ 2001թ. մարդահամարի՝2066,1 հազ. մարդ (974,8 հազ. տղամարդ, 1091, 3 հազ. կին) [9, էջ 214] և 2011թ.՝ 1911, 4 հազ (895, 3 հազ. տղամարդ, 1 016,1 հազ. կին) [17]։ Հայաստանի Հանրապետության բնակչության բացարձակ թիվը 1992-2015թթ. ընկած ժամանակահատվածում նվազել է 634,7 հազարով կամ 17,5%-ով [15]։ Հիշատակենք, որ նշյալ ժամանակահատվածում բնակչության թիվը բնական աճի հաշվին ավելացել է 403,3հազարով, իսկ արտագաղթի պատճառով պակասել 764,2 հազարով։ Արդյունքում բնակչության բացարձակ թիվը նվազել է 360,9 հազար մարդով։ ՀամաձայնՄԱԿ-ի մասնագետների հետազոտության՝ Հայաստանի Հանրապետությունում1992-2014թթ. ժամանակահատվածում մեկնածների թիվը գերազանցել է եկածների թվին 920 հազարով [7, էջ 12 ]։ Մասնավորապես արտագաղթի առավելբարձր ցուցանիշ գրանցվել է 1991-1996թթ., երբ հանրապետությունից մեկնածների թիվը գերազանցել է եկածների թվին 677 հազարով [8, էջ 14]։ Հանրապետությունից մեկնածների հիմնական մասը քաղաքային բնակչությունն է։ 1991-2011թթ. քաղաքային բնակչության բացարձակ թիվը պակասելէ 636,9 հազարով կամ 25,6%-ով։ Հաշվի առնելով բնակչության բնական աճիգործոնը՝ հայտնի է դառնում, որ հանրապետության քաղաքային բնակչությանբացարձակ թիվը ներկայացվող ժամանակահատվածում ավելացել է 417,9հազարով կամ 16,8%-ով [9, էջ 214]։ Մեր հանրապետության բնակչության ընդհանուր թվի նվազման 80%-ից ավելին բաժին է ընկնում քաղաքային բնակավայրերին։ Տեղին է հիշատակել, որ հանրապետության քաղաքային բնակչության թվի նվազման 17%-ը բաժին է ընկնում հանրապետության երկրորդ քաղաքին՝ Գյումրուն։ Համեմատելով 1999թ. և 2015թ. քաղաքային բնակչությանբացարձակ թվերի տարբերությունը՝ տեսնում ենք, որ բնակչության թիվը նվազելէ 623,1 հազարով կամ 24,6%-ով (տե՛ս աղյուսակ 1)։ Այժմ պահանջվում է պարզել քաղաքային բնակչության թվի շեշտակինվազման շարժառիթները և դրդապատճառները։ Նախևառաջ ուշադրությունենք դարձրել քաղաքային բնակավայրերի թվի փոփոխության վրա։ Խորհրդայինտարիներին մեր հանրապետության քաղաքային բնակավայրերի թիվն ավելացել է 14,5, իսկ բնակչության թիվը՝ 20 անգամ[1, էջ 114]։ 1995թ.-ին հանրապետության 10 քաղաքատիպ ավան (Անիպեմզա, Պեմզաշեն, Ձորագետ, Գագարինև այլն) ստացան գյուղական համայնքի կարգավիճակ։ Այդ համայնքների բնակչության թիվը, ըստ 2001թ. մարդահամարի արդյունքի, 20,9 հազար մարդ էր, ինչըկազմել է հանրապետության քաղաքային ամբողջ բնակչության թվի շուրջ մեկտոկոսը։ Արձանագրենք, որ այն էական ազդեցություն չի ունեցել հանրապետության քաղաքային բնակչության թվի նվազման վրա։ Քաղաքային բնակչության թվի նվազման երկրորդ գործոնը 1988թ. դեկտեմբերի 7-ի Սպիտակի աղետալի երկրաշարժն էր. քաղաքաբնակ զոհվածներիթիվը (22,7 հազար) [1, էջ 114] նույնպես ազդեցություն է ունեցել քաղաքայինբնակչության թվի շեշտակի նվազման վրա։ Ի վերջո, պետք է փաստել, որ հանրապետության քաղաքային բնակչության թվի նվազման հիմնական աղբյուրնարտագաղթն է։ ՀՀ բնակչության թվի շարժընթացի ցուցանիշները 1989-2014թթ.Աղյուսակ 1Տարիներ1989թ.1991թ.1994թ.1999թ.*2001թ.**2011թ.**Ամբողջբնակչությունը(հազ. մարդ)այդ թվում (հազ. մարդ)տոկոսովքաղաքգյուղՔաղաքգյուղՔաղաքայինբնակավայրերի թիվը2012թ.2014թ.2015թ.*1989, 1991,1994, 1999, 2012, 2014 և 2015թթ. բնակչության ընթացիկ հաշվառման տվյալներ։ **2001թ.և 2011թ. ներկայացված է առկա բնակչության թիվը։ Աղյուսակը կազմելիս օգտագործվել են՝ Խ.Ավետիսյան, Սովետական Հայաստանի բնակչության և բնակավայրերի աշխարհագրություն, Եր. 1987թ., ՀՀ 2001թ. Մարդահամարների արդյունքները, Եր., 2003թ., Население СССР 1987г, М., 1988г., ՀՀ ԱՎԾ տարեգրքերի և վիճակագրական ժողովածուների նյութերը։ Այժմ քննենք ներկայացվող ժամանակահատվածում քաղաքային բնակչության թվի փոփոխությունն ըստ վերընթաց գոտիների։ Հայաստանի Հանրապետությունում ծովի մակարդակից ամենաբարձր քաղաքային բնակավայրնառողջարանային Ջերմուկն է, որը գտնվում է ծովի մակարդակից 2110մ բարձրության վրա և ունի 5800 բնակիչ (2015թ.), իսկ ամենացածրը Իրանի հետ սահմանային Մեղրին (620մ) է՝ 4500 բնակչով (2015թ.)։ Հանրապետության քաղաքային բնակավայրերի գրեթե կեսը գտնվում է 800-1400մ բարձրության վրա։ Նշված բարձրությունում քաղաքային բնակչությունը, ըստ 2015թ. ընթացիկ հաշվառման տվյալի, կազմել է հանրապետության քաղաքային բնակչության ամբողջ թվի 80%-ը և հանրապետության բնակչության՝ 51,2%-ը։ Համեմատելուհամար նշենք, որ 1996թ. նույն բարձրությունում բնակվող քաղաքային բնակչության բացարձակ թիվը կազմել է այնքան, որքան 2015թ. քաղաքային բնակչության ամբողջ թիվն էր։ Աղյուսակ 2-ից երևում է, որ 1988-2015թթ. միջև ընկած ժամանակահատվածում քաղաքային բնակչության թիվը էական փոփոխության է ենթարկվելծովի մակարդակից 800-1000մ և 1200-1600մ բարձրության վրա, ինչը պայմանավորված է հիմնականում Երևան, Գյումրի և Վանաձոր քաղաքների բնակչությանթվի էական նվազումով։ Գյումրու բնակչության բացարձակ թիվը 1988թ.-ից(երկրաշարժից առաջ) մինչև 2015թ. նվազել է 124 հազարով կամ 52,1%-ով(տարեկան միջինը 1,9%)։ Անտեսելով արտագաղթի գործոնը՝ միայն բնականաճի հաշվին Գյումրու բնակչության թիվը 2016թ.-ին. 300 հազարից անցնելու էր։ Իսկ ըստ 2011թ. մարդահամարի արդյունքի՝ քաղաքի առկա բնակչության թիվըկազմել է 114,4 հազար[17]։ Հայաստանի հայտնի ժողովրդագետ Գ. Ավագյանը Երևան-Սևան շառավղով գոտին համարել է մեկ ամբողջական ագլոմերացիա [2, էջ 233]։ Երևանիագլոմերացիայի մեջ մտնում են Արմավիրի, Արարատի, Կոտայքի մարզերի 15քաղաքները և Արագածոտնի մարզկենտրոնը։ Ըստ պաշտոնական վիճակագրության՝ Երևանի ագլոմերացիան ամենաշատ բնակչություն (1,7 մլն մարդ)ունեցել է 1996թ., որտեղ բնակվել են Հայաստանի Հանրապետության քաղաքային բնակչության 67,7%-ը և հանրապետության բնակչության՝ 45,3%-ը։ Երևանիագլոմերացիայի բնակչության թիվը 1996-2011թթ. ընկած ժամանակահատվածում նվազել է 338 հազարով կամ 19,7%-ով։ Ագլոմերացիայի բնակչության թվինվազման կեսից ավելին՝ 184,0 հազարը, բաժին է ընկնել մայրաքաղաքին։ Համեմատության համար նշենք, որ 1996-2011թթ. Գյումրի և Վանաձոր քաղաքներիբնակչության բացարձակ թիվը նվազել է 189,4 հազարով։ Այսինքն՝ 1000 մարդուհաշվով մայրաքաղաքի բնակչության թիվը պակասել է մոտ 158-ով, իսկ Գյումրիև Վանաձոր քաղաքներինը՝ 856-ով։ ՀՀ քաղաքային բնակչության թվի շարժընթացն ըստ վերընթացԱղյուսակ 2Քաղաքայինբնակավայրերի թիվըմինչև 800 մ801-1000մ1001-1200մ1201-1400մգոտիականության (հազ.մարդ)բնակավայր1988թ.1996թ.2001թ.*2011թ.*2015թԱխթալա,Ագարակ,Իջևան, Այրում,ՄեղրիԵրևան,Արտաշատ,Արարատ,Վեդի, Մասիս,Արմավիր,Մեծամոր, Վաղարշապատ,Թումանյան,Կապան, Բերդ,ՆոյեմբերյանԱշտարակ,Ալավերդի,Շամլուղ Վանաձոր,Ստեփանավան, Բյուրեղավան,Եղվարդ, ՆորՀաճն, Գորիս,Եղեգնաձոր,Վայք, Դիլիջան1401-1600մ1601-1800մ1801-2000մԳյումրի,Սպիտակ, Տաշիր, Աբովյան,ԲյուրեղավանՀրազդան,Չարենցավան,Արթիկ,Մարալիկ,Սիսիան,ԴաստակերտԳավառ, Ճամբարակ, Սևան,Մարտունի,Վարդենիս,Ծաղկաձոր,ՔաջարանՋերմուկ,Ապարան2001մ-իցբարձրԸնդամենը* Ներկայացված է առկա բնակչության թիվը։ ** Կոտորակի համարիչում ներառված է Երևանի բնակչության թիվը, իսկ հայտարարն առանցԵրևանի բնակչության թվի է։ Աղյուսակը կազմելիս օգտագործվել են Խ.Ավետիսյան, Սովետական Հայաստանի բնակչության և բնակավայրերի աշխարհագրություն, Եր. 1987թ., ՀՀ 2001թ. և 2011թ.մարդահամարներիարդյունքները, ՀՀ ԱՎԾ-ի վիճակագրական տարեգրքերի և ժողովածուների նյութերը։ Բերված թվերն ապացուցում են հանրապետության իշխանություններիկողմից տարվող անարդյունավետ տարածաշրջանային տարաբնակեցման, սոցիալ-տնտեսական և ժողովրդագրական քաղաքականությունը։ Երևանի ագլոմերացիայի գոտու մեջ մտնող քաղաքային համայնքների բնակչության թիվըվերջին 25 տարիներին 10-20%-ով պակասել է Երևան, Արարատ, Եղվարդ, Ծաղկաձոր քաղաքներում, 21-30-ով՝ Վեդիում, Մեծամորում, Բյուրեղավանում, ՆորՀաճնում և 31% ու ավելի ագլոմերացիայի մյուս քաղաքներում։ Առավելագույնընվազել է Չարենցավան (47,4%) և Հրազդան (37,5%) քաղաքների բնակչությանթիվը։ Ըստ մեծության՝ Հայաստանի Հանրապետության քաղաքային բնակչության թվի շարժընթացը ներկայացված է աղյուսակ 3-ում։ ՀՀ քաղաքների և քաղաքատիպ ավանների խմբավորումն ըստմշտական բնակչության թվի (1988-2011թթ.)Աղյուսակ 3Քաղաքի տիպը ըստՔաղաքային բնակչության թիվը2011թ.մեծության1988 թ.մարդ2001 թ.2011 թ.*տարբերությունը1988թ.համեմատմարդՔաղաքայինբնակչությանխմբերը/մարդ/քաղաքայինամբողջբնակչության թիվը3000-ից պակասՓոքր քաղաքՄիջին մեծության քաղաքՄեծ քաղաքԽոշոր քաղաք3-4,9 հազար5-9,9 հազար10-19,9 հազար20-49,9 հազար50-99,9 հազար100-499,9 հազար500-999,9 հազարՄեկ մլն և ավելի* Ներկայացված է առկա բնակչության թիվը։ Աղյուսակը կազմելիս օգտագործվել են Խ.Ավետիսյան, Սովետական Հայաստանի բնակչության և բնակավայրերի աշխարհագրություն, Եր. 1987թ., էջ 114, 2001թ. և 2011թ. ՀՀ մարդահամարիարդյունքները, Եր., 2003թ., և 2013թ. Ա.Պոտոսյան, ՀՀ գյուղական բնակչությունը և բնակավայրերը,Եր., 2013, Население СССР 1987г, М., 1988г. նյութերը։ Խոշորագույն քաղաքՄիլիոնանոց քաղաք Երևանի ագլոմերացիայի մեծ և միջին մեծության քաղաքները 1970-80ական թվականներին հանրապետության մեքենաշինության զարգացման կարևոր կենտրոններ էին [11, էջ 13], իսկ այժմ նրանք վերածվել են գյուղաքաղաքների։ Ներկայումս Երևանը և նրան մերձակա մի քանի (Աբովյան, Վաղարշապատ, Մասիս, Նոր Հաճն) քաղաքներ ունեն կենտրոնաձիգ նշանակություն, իսկԳյումրին և Վանաձորը՝ կենտրոնախույս։ Ըստ Ն. Բարանսկու՝ քաղաքները, այդթվում փոքր և միջին, գյուղատնտեսության հետ անմիջական կապ չունեցողբնակչության կուտակման կենտրոններ են, որոնք աճել են ի հաշիվ արդյունաբերության, արհեստի, առևտրի, տրանսպորտի զարգացման և համարվում ենվարչական կամ սոցիալ-մշակութային կենտրոններ [12, էջ 172]։ Այնուհանդերձայդ դրույթը կիրառելի չէ Հայաստանի ներկա փոքր և միջին մեծության քաղաքների համար, որտեղ տնտեսության զարգացման առաջատար ճյուղըգյուղատնտեսությունն է, մասամբ առևտուրը։ Համաձայն 2011թ. մարդահամարի՝ հանրապետության 43 փոքր և միջին մեծության քաղաքներում աշխատունակ բնակչության զգալի մասը զբաղվել է գյուղատնտեսական աշխատանքներով։ Հայաստանի Հանրապետության մարզերի փոքր, մեծ և միջին մեծությանքաղաքների բնակչության թիվը նվազել է, բացառությամբ՝ Տավուշի, որտեղ 20012011թթ. բնակչությունն ավելացել է 3465 մարդով կամ 6,8%-ով, Արմավիրինը՝2779-ով կամ 1,5%-ով, և Գեղարքունիքինը՝ 4959 –ով կամ 3,1%-ով։ Շիրակի մարզում ավելացել է միայն Արթիկ քաղաքի բնակչության թիվը։ 2001թ. մարդահամարի արդյունքի համաձայն՝ Արթիկի մշտական բնակչության թիվը 17,5 հազարէր, իսկ 2011թ.՝ 19,5 հազար[17]։ Ստորև քարտեզով ներկայացնում ենք 19962011թթ. հանրապետության քաղաքային բնակչության թվի նվազման դինամիկան՝ արտահատված տոկոսով։ Խորհրդային տարիներին հանրապետության բնակչության բնական աճիհետ քաղաքային բնակչության ավելացման հիմնական աղբյուրը եղել է գյուղը։ Իսկ վերջին 25 տարիներին սոցիալ-տնտեսական և աշխարհաքաղաքականկտրուկ փոփոխությունները ներազդեցին բնակչության ներպետական ու միջպետական միգրացիոն հոսքերի ուղղությունների, չափերի և ընթացքի վրա։ Անկախության առաջին տարիներին հանրապետության քաղաքային բնակավայրերից գյուղական բնակավայրեր արտագաղթողների թիվն ավելացավ։ 1987թ.համեմատությամբ 1994թ. գյուղական բնակավայրերից քաղաքներ տեղափոխվող բնակչության բացարձակ թիվը նվազել է 3,3, իսկ հակառակ ուղղությամբավելացել է շուրջ 2,5 անգամ[4, էջ 275]։ XXդ. վերջին և XXIդ. սկզբին Հայաստանի քաղաքային բնակչությանմիգրացիոն ընթացքը կարելի է տարանջատել հետևյալ հիմնական փուլերի.Առաջին փուլ` 1988-1995թթ. միգրացիայի ոլորտում հանրապետությունումտարվող պետական կարգավորման քաղաքականությունը գլխավորապես ուղղված էր Ադրբեջանից հայ փախստականների, Արցախից և նախկին ԽՍՀՄ-ի այլտարածքներից տեղափոխվածների ստվար զանգվածի հիմնախնդիրների լուծմանը։ Արտակարգ իրավիճակի հետևանքներով պայմանավորված՝ միգրացիոնառաջին զանգվածային հոսքը Աղետի գոտուց մոտ 400 հազար աղետյալներիտարհանումն էր։ Դրան հաջորդեց սահմանային ռազմական բախումներիգոտուց շուրջ 72 հազար մարդու ներքին հարկադիր տեղահանությունը [3, էջ 60]։ Նշված ժամանակահատվածում հանրապետության քաղաքային բնակչությանմշտական արտագաղթողների թվում ճնշող մեծամասնությունը բաժին է ընկելԱդրբեջանից բռնագաղթած հայերին։ Երկրորդ փուլ՝ 1995-2001թթ. երկրի իրավիճակի որոշ շտկմամբ նախընթաց գերբարձր արտագաղթի ինտենսիվության թուլացման տարիներ։ Մեկնողների տարեկան միջին թիվը 3,5 անգամ զիջեց 1992-1994թթ. ցուցանիշին։ Հանրապետությունում բնակչության միգրացիոն բացասական մնացորդի առավել բարձր ցուցանիշներ ունեցել են Լոռու և Շիրակի մարզերի քաղաքները,հատկապես՝ Գյումրին, Մարալիկը, Վանաձորը, Ալավերդին, Ստեփանավանը ևՏաշիրը։ Երրորդ փուլ՝ 2001-2008թթ. արտագաղթի ծավալը նվազում է։ Տնտեսության կայունացման և աճի տարիներ են եղել։ Աստիճանաբար դանդաղում ևնվազում է քաղաքային բնակչության մշտական արտագաղթի ծավալը։ Արտագաղթի ամենաբարձր ցուցանիշ գրանցվել է Լոռու մարզի քաղաքներում, որտեղմիգրացիայի բացասական մնացորդը կազմել է 13,0 հազ. մարդ, այդ թվում՝ 60%ը բաժին է ընկնել Վանաձոր քաղաքին [5, էջ 10]։ Չորրորդ փուլ՝ 2009թ.-ից առ այսօր՝ տնտեսական ճգնաժամի տարիներ։ Արտագաղթողների մեջ նորից ավելանում է քաղաքային բնակչության մասնաբաժինը։ Տեղի է ունենում որակյալ աշխատուժի հոսք արտասահմանյաներկրներ, հիմնականում Ռուսաստանի Դաշնություն։ Հայաստանի քաղաքային բնակչության թվի նվազման վրա որոշակի ազդեցություն է գործել բնակչության բնական շարժը, որի բնութագրող ցուցանիշները հինգն են՝ ծնելիություն, մահացություն, բնական աճ, կյանքի միջին տևողություն և պտղաբերության հատուկ գործակից։ 1990-ական թվականներինբնակչության բնական աճի տեմպերի անկման վրա ազդեց ինչպես ծնունդներիթվի նվազումը, այնպես էլ մահացածների թվի աճը։ Հանրապետությանքաղաքային բնակչության ծնելիությունը վերջին 25 տարիներին նվազեց շուրջ2,5, իսկ ամուսնությունների թիվը՝ գրեթե երեք անգամ։ Հազար մարդու հաշվովմահացածների թիվը 1987թ. 5,3 մարդուց 2014թ. բարձրանալով կազմեց 9,2։ Ներկայումս քաղաքային բնակչության միջին տարիքը 34 տարեկանն է այն դեպքում,երբ 1985թ. նույն ցուցանիշը եղել է 27։ Քաղաքային բնակչության սեռատարիքային կառուցվածքը ներկայացվող ժամանակահատվածում ենթարկվել է զգալիփոփոխության՝ 1989թ. քաղաքային առկա բնակչության 49,1 %-ը տղամարդիկէին, իսկ 50,9%-ը՝ կանայք, 2001թ. համապատասխանաբար 46,2 և 53,8[17],2011թ.-ին՝ 46% և 54%[18]։ Ներկայացված թվերից երևում է, որ տարեցտարիտղամարդկանց թիվը պակասում է, ինչը պայմանավորված է նրանց սեզոնայինարտագնա և երկարատև աշխատանքի մեկնելով, մշտական արտագաղթով ևմահացածների թվի գերակայությամբ։ Իսկ տարիքային կառուցվածքում տեղի ենունեցել հետևյալ փոփոխությունները. 1987-2011թթ. քաղաքային բնակավայրերում մինչև 15 տարեկանների թիվը պակասել է 2,1 անգամ՝ 701,6 հազարից (ինչըկազմում է բնակչության ամբողջ թվի 30,3%-ը) հասնելով 340,3 հազարի կամ18,4%-ի։ Ճիշտ է, աշխատունակ տարիքի բնակչության բացարձակ թիվը նվազելէ՝ 1367,5 հազարից հասնելով 1302,6 հազարի, սակայն հարաբերական մեծության ցուցանիշում աճ է գրանցվել՝ 59%-ից դարձել է 70,5%-ի։ Կենսաթոշակայինտարիքի բնակչության բացարձակ թիվը նվազել է, իսկ հարաբերական ցուցանիշը գրեթե չի փոխվել։ Ժողովրդագրական իրավիճակը հատկապես խախտվածէ երիտասարդների (16-30 տարեկան) մոտ։ Միայն 2009-2013թթ. մեր հանրապետության երիտասարդների թիվը նվազել է 101 հազարով կամ 11,2%-ով [10, էջ15]։ Իրավիճակն էլ ավելի վատ է քաղաքային բնակավայրերում, որտեղ ունենքհետևյալ պատկերը։ Այսպես, 2009-2013թթ. երիտասարդների թիվը քաղաքներում նվազել է 91,1 հազարով կամ 16,7%-ով, 563,0 հազարից դարձել է 468,9 հազար [19]։ Ի դեպ, հանրապետության երիտասարդների թվի նվազման 93,2%-ըբաժին է ընկնում քաղաքային բնակավայրերի բնակչությանը։ Այսպիսով` XXդ. վերջին և XXIդ. սկզբին քաղաքային բնակչության արտագաղթը և բնական վերարտադրության շեշտակի անկումը հանգեցրել ենՀայաստանի Հանրապետության ժողովրդագրական անկայուն վիճակին, ինչըհայ էթնոսի և պետության գոյատևմանը մեծ վտանգ է սպառնում։ socialԳ ր ա կ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն 1. Ավետիսյան Խ., Սովետական Հայաստանի բնակչության և բնակավայրերիաշխարհագրություն, Հայկական ՍՍՀ ԳԱ հրատարակչություն, Եր., 1987,198 էջ։ 2. Ավագյան Գ., Հայկական ՍՍՀ բնակչությունը, Երևանի համալսարանի հրատարակչություն, Եր., 1975, 233 էջ։ 3. Ազիզբեկյան Ռ., Գեղամյան Գ., Հայաստանը 1960-80-ական թվականներին,ՀՀ ԳԱԱ «Գիտություն» հրատարակչություն, Եր., 1993, 60 էջ։ 4. Խոջաբեկյան Վ., Բնակչության ուրբանիզացիան և էկոլոգիական պայմանների բարելավման մի քանի հարցեր, Ռիո+5, Կայուն հասարակական զարգացումը և Հայաստանը, առաջին ազգային կոնֆերանսի նյութեր, «Նոյյանտապան» հրատարակչություն, Եր., 1997, 275 էջ։ 5. Եղյան Գ., Լոռու մարզի ժողովրդագրական իրավիճակի աշխարհագրականվերլուծությունը, «Տնտեսական, սոցիալական և քաղաքական աշխարհագրություն» մասնագիտությամբ աշխարհագրական գիտությունների թեկնածուի գիտական աստիճանի հայցման ատենախոսության սեղմագիր, Եր.,2011, 26 էջ։ 6. Հայաստանի ժողովրդագրական ժողովածու, 2012, «Տիգրան Մեծ» հրատարակչություն, Եր., 2013, 37 էջ։ 7. Հայաստան 2001, Վիճակագրական գրքույկ, Եր., 2002, 12 էջ։ 8. Հայաստանի մարդկային զարգացման զեկույց, Եր., 1997, 14 էջ։ 9. ՀՀ 2001թ. մարդահամարների արդյունքները, «Տիգրան Մեծ» հրատարակչություն, Եր., 2003, 541 էջ։ 10. ՀՀ երիտասարդների զբաղվածության հիմնախնդիրները (սոցիոլոգիականհետազոտության արդյունքների վերլուծություն), «Ասողիկ» հրատարակչություն, Եր., 2013, 79 էջ։ //www.armstat.am/file/doc/99489458. pdfՏեղեկություններ հեղինակի մասին.Բոյաջյան Արտաշես Գևորգի- ՇՊՀ, Աշխարհագրության և նրա դասավանդման մեթոդիկայի ամբիոնի դոցենտ, պատմ. գիտ. թեկնածու,E-mail։

example1909

example1909

Սույն հոդվածում քննարկվել են թանգարանների ստեղծման և ձևավորման պատմական հիմքերը, վիճակագրական տվյալների և հետազոտությունների հիման վրա ներկայացվել են զբոսաշրջային գրավչություն ունեցող թանգարանները, այդ տվյալների բազայով կազմվել են քարտեզներ, որոնք արտացոլում են թանգարանների տարածական տեղաբաշխվածությունը և այցելությունների թվաքանակը` ըստ մարզերի և Երևան քաղաքի։ Ուսումնասիրությունների արդյունքում բացահայտվել են թույլ կողմերը և դրանց լուծման հնարավոր ուղիները ներկայացվել են առաջարկությունների տեսքով։ Թանգարանային զբոսաշրջությունը Հայաստանում նախադրյալներ ունի զարգանալու և զարգացնելու նաև հարակից ոլորտները։

ԹԱՆԳԱՐԱՆԱԿԱՆ URԲՈՍԱՇՐՈՒԹՅԱՆ THEԱՐԳԱՈՒՄԸ ՀԱՅԱՍՏԱՆՈՒՄ Թանգարանային զբոսաշրջությունը զբոսաշրջության ավանդական ուղղություն չէ։ Այն զբոսաշրջության մշակութային-ճանաչողական ուղղություններից մեկն է, ներառյալ այցելությունները թանգարաններ, պատմամշակութային արժեք ներկայացնող օբյեկտներ։ Հաշվի առնելով Հայաստանում զբոսաշրջության աճն ու դինամիկան `կանխատեսելի էր, որ Հայաստանի թանգարանները ներգրավված կլինեին այս գործընթացում` դառնալով երկրի մշակույթը, արվեստը և արհեստները, ինչու չէ `նաև ավանդական տնտեսությունը ներկայացնելու միջոց։ Որպեսզի հասկանանք թանգարանի գործառույթը, ինչպես է այն ներգրավված զբոսաշրջության մեջ, ինչպես թանգարանային տուրիզմը կարող է դառնալ զբոսաշրջության առանձին ուղղություն, և, վերջապես, որո՞նք են ոլորտի զարգացման նախադրյալներն ու հեռանկարները, անհրաժեշտ է ուսումնասիրել մանրամասնորեն «թանգարանային» երեւույթը։ «Թանգարանների մասին» ՀՀ օրենքի և ՀՀ թանգարանային ֆոնդի [7] համաձայն ՝ թանգարանը (պատկերասրահ, երկրաբանական թանգարան, տուն-թանգարան, Մատենադարան, գանձարան, արգելոց թանգարան, հուշարձան-թանգարան և այլն) մշակութային կազմակերպություն է ՝ կարգավորվող հավաքածուով թանգարանային օբյեկտներ ervationուցահանդեսների կամ բացօթյա ցուցահանդեսների հնարավորությունների կազմակերպման համար համապատասխան շենքեր, իրականացնում է հետազոտական ​​գործունեություն, կոչված է ծառայել հասարակությանը և խթանել դրա զարգացումը, մատչելի է հասարակության համար և իրականացնում է այլ գործառույթներ։ Հայաստանում թանգարանների զարգացման պատմության համառոտ ակնարկը կարող է օգտագործվել թանգարանային զբոսաշրջության համապարփակ ուսումնասիրության համար։ Այն թույլ է տալիս գնահատել թանգարանների ցուցանմուշների արժեքը, որոնք եզակի են իրենց տեսակի մեջ, կամ զբոսաշրջության համար գրավիչ թանգարանների ուսումնասիրությունը։ Հայաստանում շատ թանգարանների միջոցների մեծ մասը ստացվել է հին հայկական բնակավայրերի, հեթանոսական տաճարների մնացորդների պեղումներից, ուստի հետազոտողները այն համեմատել են բացօթյա թանգարանի հետ։ Հեթանոսական ժամանակներից հեթանոսական աստվածների տաճարներն ունեցել են «թանգարանային գործառույթ»։ Միջնադարյան Հայաստանի «թանգարանները» բաժանվել էին երեք տարբեր կատեգորիաների ՝ արքայական, կառավարական տներ և եկեղեցի [1, 21]։ «Եկեղեցական թանգարանների» ի հայտ գալը և դրանց կատարած գործառույթները կապված էին եկեղեցիների ավանդների հետ, որոնց մեջ պահվում էին եկեղեցական թանկարժեք հագուստներ, ոսկե-արծաթե սպասք, արծաթե-մագաղաթյա ձեռագրեր և այլ իրեր։ Նրանցից ոմանք դարձան ձեռագրեր և մատենադարան։ Իսկ վանքերը կամ վանական համալիրները (Սանահինի վանք, Հաղպատ, Հավուց թառ) ունեին հատուկ այդ նպատակով կառուցված գանձեր, որոնցում պահվում էր եկեղեցու հարստությունը։ Նոր ժամանակներում առաջին հայկական թանգարանը Անդրկովկասում հիմնադրել է Խ. Աբովյանի կողմից, ով 1846 թվականին Երեւանի գավառական դպրոցից ստեղծեց այսպես կոչված «Հայոց հնությունների կաբինետ» [1, 24]։ Հայաստանի միջնադարյան թանգարաններից մեկը Էջմիածնի հայտնի եկեղեցու թանգարանն էր (15-րդ դարի կեսեր) 1։ Timeամանակի ընթացքում պարզ դարձավ, որ անհրաժեշտ է ստեղծել թանգարաններ, որոնք առավելագույնս արտացոլեն մարդկանց պատմական անցյալը, կյանքը, մշակույթը և սովորույթները, որոնք եկեղեցու թանգարանները չէին կարող ապահովել։ Այդ նպատակով Մ.Խրիմյանը Էջմիածնում հիմնեց թանգարան ՝ պատմահնագիտական-ազգագրական բաժանմունքներով, որը պետականացվեց 1920-ին, իսկ 1930-ին։ Նրա ունեցվածքը հանձնվեց Հայաստանի մշակութային-պատմական թանգարանին `հիմքեր դնելով հիմնադրման համար։ Հայաստանի պատմության թանգարանի 1 1868 թ. Էջմիածնի վրացական 4-րդ թանգարանը հիմնադրել է Գեորգի IV կաթողիկոսը, բաղկացած խորանով երեք սրահներից [2, 26]։ Ուսումնասիրելով թանգարանների ստեղծման և ձևավորման պատմական աղբյուրները ՝ գալիս ենք այն եզրակացության, որ հեղինակները ներկայացրել են թանգարանների ստեղծման հիմունքները, որոնք համարվում են նախ հեթանոսական տաճարներում, ապա եկեղեցիներում ՝ դատարանում հավաքված իրերը։ Այնուամենայնիվ, դրանք «թանգարանային նմուշներ» չէին, շատ դեպքերում դրանք արտացոլում էին միայն վերջիններիս հարստությունը. թանգարանները չեն կատարել «թանգարանային գործառույթներ»։ Եվ միայն 19-րդ դարում։ Լուրջ ուշադրություն է դարձվել ցուցանմուշների հավաքմանը և պահպանմանը, թանգարանները հանդես են եկել որպես տարբեր սոցիալ-մշակութային գործառույթներ իրականացնող հաստատություններ։ Ըստ վիճակագրական ծառայության ՝ վերջին տասնամյակում Հայաստանում թանգարանների քանակը էապես չի փոխվել (2000 թ. ՝ 93 թանգարան, 2012 թ. ՝ 100 թանգարան), բայց 2000-ի այցելությունների ընդհանուր քանակը, դրա համեմատ, գրեթե կրկնապատկվել է ՝ 875 հազ. 1 միլիոն 950 հազ. Սա դրական միտում է, որը ցույց է տալիս, որ զբոսաշրջային հոսքերի ավելացման հետ մեկտեղ թանգարանային հոսքերն աճել են։ Հայաստանում թանգարանային զբոսաշրջության պատմությունը հին արմատներ չունի, այն ձեւավորվել է գրեթե միաժամանակ զբոսաշրջային այցելությունների հետ։ Հաշվի առնելով մեծ թվով այցելությունները, սույն հոդվածի շրջանակներում կքննարկվեն հետևյալ թանգարանները. Մատենադարան, Հայաստանի պատմության թանգարան, Հայաստանի ազգային պատկերասրահ, Ս. Փարաջանով, Հովհ. Թումանյան, Ե. Քոչարի թանգարաններ, Էրեբունի պատմահնագիտական ​​արգելոց-թանգարան, Երեւանի պատմության թանգարան, Էջմիածնի մայր տաճարի թանգարան և գանձարան։ Մեծ թանգարան համարվող «Մատենադարան 1» -ը մեզ հասած 25000 հայկական ձեռագրերից պահում է 18 400-ը։ Հայաստան այցելող զբոսաշրջիկների մեծ մասը, անկախ նպատակակետի երթուղուց, այցելում է Մատենադարան։ 2012 թվական։ Միայն 3 ամսում Երեւանը Գրքի համաշխարհային մայրաքաղաք ճանաչվելու կապակցությամբ Մատենադարան է այցելել 25,000 այցելու, որոնց մեծ մասը զբոսաշրջիկներ են։ Մատենադարանի զբոսաշրջային հոսքերը կապված են վերջինի հետ, որը գրավչության հիմնական միջոցն է։ Այցելուներն այստեղ են ՝ գիտական ​​հետազոտություններ կատարելու համար։ Հայաստանի պատմության թանգարանը 2 բացվել է 1921 թվականին։ Իր տարեկան այցերի քանակով առաջատարներից մեկն է ՝ պայմանավորված իր աշխարհագրական դիրքով։ Գտնվում է մայրաքաղաքի կենտրոնում և շրջապատված հարակից սպասարկման օբյեկտներով `ապահովում է կանոնավոր այցելությունների շարք։ Հայաստանի պատմության թանգարանը համագործակցում է տուրիստական ​​գործակալությունների հետ, ներկայացնում է այլ ծրագրեր տուրիստական ​​խմբերի համար։ Սա վկայում է այն փաստի մասին, որ մեր թանգարանները հաջողությամբ վերածվել են տուրիստական ​​օբյեկտի։ Դառնալով տուրիստական ​​այցելությունների օբյեկտ ՝ թանգարանները հարմարեցնում են իրենց գործունեությունը զբոսաշրջիկների կարիքներին, տեղեկատվություն տրամադրում օտար լեզուներով ՝ ուղեցույցներ, հաճախ հուշանվերներ, խորհրդանշական բացիկներ վաճառում, այցելուների համար անցկացնում են մշակութային միջոցառումներ ՝ ազգային օրհներգի և պարի հատուկ ծրագրով։ «Թանգարանների գիշեր» միջոցառման ընթացքում այցելուների թիվը գերազանցում է 6000-ը ՝ ներառյալ զբոսաշրջիկները։ Հայաստանի ազգային պատկերասրահը հիմնադրվել է 1921 թվականին ՝ որպես Պետական ​​թանգարանի հինգ բաժիններից մեկը ՝ Արվեստի բաժինը։ Այստեղ պահվում են հայտնի նկարիչների գլուխգործոցներ, կազմակերպվում են տարբեր ցուցահանդեսներ և կրթական ծրագրեր։ Թանգարանի մասնաճյուղերն են Հ. Կոջոյանի և Ա. Սարգսյանի տուն-թանգարանները, Giotto ստուդիա-թանգարանը, Էջմիածնի, Հրազդանի, Ալավերդու, Սիսիանի, ermերմուկի, Մարտունու և Եղեգնաձորի պատկերասրահները, Մհեր Աբեղյանի, Մինաս Ավետիսյանի թանգարանները [6]։ Պատկերասրահը այցելուների քանակով առաջատար է իր գտնվելու վայրի շնորհիվ։ Թանգարանը կազմակերպել է ավելի քան 200 ցուցահանդես Հայաստանում և արտերկրում, տարատեսակ գիտակրթական միջոցառումներ, իրականացնում է հրատարակչական գործունեություն, 2005 թվականից ի վեր կազմակերպում է «Ազգային պատկերասրահ» ամենամյա դասական համերգը `համատեղելով արվեստը և երաժշտությունը։ Այս ամենը նպաստում է այցելությունների թվի ավելացմանը, այդ թվում ՝ զբոսաշրջիկների։ Թանգարանում կազմակերպված թեմատիկ դասախոսությունների շնորհիվ ներքին այցելությունների քանակը մեծ է։ 1 1939 ՀՀ կառավարության 2006 թ. Մարտի 3-ի որոշմամբ այն վերափոխվեց գիտահետազոտական ​​ինստիտուտի, որի կողքին ստեղծվեցին 3 ոլորտներ ՝ ձեռագրերի գիտական ​​պահպանում, բնօրինակների ուսումնասիրություն և հրատարակում և թարգմանում։ 2 Թանգարանն ունի շուրջ 400,000 իրերի ազգային հավաքածու ՝ հետևյալ բաժիններով. Հնագիտություն ՝ հիմնական հավաքածուի 35%, ազգագրություն ՝ 8%, դրամագիտություն ՝ 45%, փաստաթղթեր ՝ 12%։ «Էրեբունի» պատմահնագիտական ​​արգելոց-թանգարանը հիմնադրվել է 1968 թ.-ին, տարեկան այցելությունների թիվը կազմում է շուրջ 13,000-16,000 մարդ։ Թանգարանը մասնակցում է արտերկրում թանգարանային ցուցանմուշների ցուցահանդեսներին։ Թանգարան այցելող օտարերկրացիների թվում կան մեծ թվով զբոսաշրջիկներ Ֆրանսիայից, Գերմանիայից, Իտալիայից և եվրոպական այլ երկրներից։ Հովհ. Թումանյանի տուն-թանգարանն այն եզակիներից է, որտեղ այցելությունները երբեք չեն դադարում։ Դա պայմանավորված է նրանով, որ թանգարանը նախաձեռնում է տարբեր մշակութային և կրթական միջոցառումներ, մասնակցում է թանգարանային համաժողովների, ցուցահանդեսների արտերկրում, ինչպես նաև իրականացնում է գիտակրթական միջոցառումներ։ Այնուամենայնիվ, վերջին տարիներին թանգարան այցելողների տարիքային խմբում գերակշռում է միջին տարիքի խումբը, ներառյալ դպրոցականները։ Թանգարանը հաջողությամբ համագործակցել է նաև տուրիստական ​​օպերատորների հետ (տուրօպերատոր, տուրիստական ​​գործակալ [4, հոդված 2]), որոնք մասնագիտանում են տուրիստական ​​ծառայությունների ոլորտում։ E. Քոչարի թանգարանն իր համբավով գրավում է բազմաթիվ զբոսաշրջիկների։ Նշենք, որ միայն «Թանգարանային գիշեր» միջոցառման ընթացքում այցելությունների թիվը հասնում է շուրջ երեք հազարի, ներառյալ զբոսաշրջիկները։ Ա.Փարաջանովի թանգարանը չի զգում այցելությունների պակաս։ Նրանց թվում մեծ է ռուս, ֆրանսիացի, գերմանացի և իտալացի զբոսաշրջիկների թիվը։ Միայն «Թանգարանային գիշեր» միջոցառման ընթացքում այցելուների թիվը հասնում է ավելի քան 5,5 հազարի։ Երեւան քաղաքի թանգարաններից բացի իրենց տուրիստական ​​այցերով աչքի են ընկնում Էջմիածնի, Մայր տաճարի թանգարաններն ու գանձարանը։ Այցելությունների մեծ քանակը կապված է այն բանի հետ, որ վերջիններս ճարտարապետական ​​համալիր են կազմում Մայր տաճարի հետ; զբոսաշրջիկները, գտնվելով Հայաստանի սրտում, այցելում են թանգարան։ Թանգարանի գործի ներկա վիճակի վերաբերյալ տվյալները ստացվում են յուրաքանչյուր թանգարանից տարեկան հաշվետվության տեսքով, որն ամփոփվում է ՀՀ ԱՎSS-ի կողմից։ Այնուամենայնիվ, ոչ բոլոր դեպքերում է տեղեկատվություն տրամադրվում այցելող զբոսաշրջիկների թվի, նրանց տարիքի և ազգային պատկանելության մասին, քանի որ շատ քիչ թանգարաններ դեռ շարունակում են նման մոնիտորինգ իրականացնել։ Թանգարանների քանակական բաշխման ինդեքսը ըստ մարզերի և Երջանի հնարավորություն է տալիս վերլուծել թանգարանային զբոսաշրջության հոսքերը և դրանց տարածական բաշխումը (քարտեզ 1, հեղինակ ՝ Գոհար mbամբարյան)։ Թանգարանների 2/3-ը գտնվում են Երեւանում, ինչը գրավում է մշակութային և ճանաչողական տուրիզմի մեծ հոսքերը։ Պարզ է դառնում, որ զբոսաշրջության, մասնավորապես թանգարանային զբոսաշրջության համար Երջանը առաջատար դիրք է զբաղեցնում հանրապետության մյուս մարզերի համեմատ։ Երեւանում գործող թանգարանները հիմնականում գտնվում են կենտրոնում, ինչը հնարավորություն է տալիս զբոսաշրջիկներին կարճ ժամանակահատվածում այցելել ավելի շատ թանգարաններ։ Քարտեզ 1. ՀՀ թանգարանների քանակը 2012 թ. 2012 թ. Դրությամբ ըստ Երևան քաղաքի քարտեզի 2. ՀՀ թանգարաններ այցելությունների քանակը 2012 թ. Ներկայումս թանգարանային զբոսաշրջության ոլորտում թանգարանների գտնվելու վայրը հնարավոր պայման է։ Եթե ​​թանգարանը գտնվում է տուրիստական ​​կենտրոնի կամ նպատակակետի տարածքում, ապա այն ավտոմատ կերպով ներգրավվում է զբոսաշրջության ոլորտում։ Այցելելով տուրիստական ​​նպատակակետ ՝ զբոսաշրջիկները ցանկանում են ավելի խորը ուսումնասիրել այդ երկրի մշակույթը, այցելում են թանգարաններ։ Հայաստանի դեպքում Երեւանը համարվում է տուրիստական ​​հիմնական ուղղություն, ծառայության և մատուցման ժամանակահատված, և այնտեղ գտնվող թանգարանները լրացնում են մատուցվող ծառայությունների ցանկը։ Օրինակ ՝ շատ թանգարաններ իրենց հարմար գտնվելու պատճառով ունեն մեծ թվով այցելուներ, քանի որ դրանք գտնվում են քաղաքի կենտրոնում, կացարանային հաստատություններին մոտ, տրանսպորտային խաչմերուկներում։ Նման օրինակ է Հայաստանի պատմության թանգարանը, Ազգային պատկերասրահը, Երեւանի պատմության թանգարանը։ Վերջինս գտնվում է քաղաքապետարանի հարևանությամբ, այն հաճախ են այցելում օտարերկրյա հյուրեր և զբոսաշրջիկներ։ Մարզերում տուրիստական ​​երթուղու ճանապարհին գտնվող թանգարանները անընդհատ այցելում են զբոսաշրջիկները, իսկ եթե դրանք հեռու են տուրիստական ​​կենտրոններից, զբոսաշրջիկների այցելությունները շատ հազվադեպ են լինում։ 2000-2012 թվականները Տվյալները ցույց են տալիս, որ այցելուների թիվը շատ է փոխվել։ 2000 թ. Թանգարանների այցելությունների թիվը Այսօրվա դրությամբ կար 964-200 մարդ, իսկ 2012 թ.` 1949-400 մարդ։ Երեւանի թանգարաններում թանգարան այցելուների թիվն աճել է գրեթե 2,5 անգամ։ Շիրակի, Լոռու և Վայոց Ձորի մարզերում նկատվում է թանգարանների այցելուների զգալի աճ։ Այցելուների թիվն այլ մարզերում մնացել է գրեթե նույնը (քարտեզ 2, հեղինակ ՝ Գոհար aryanամբարյան)։ Թանգարանների այցելությունների քանակը հիմնական ցուցանիշն է, որը ցույց է տալիս թանգարանի արդյունավետությունը, ինչպես նաև թանգարանի գրավչությունը։ Թանգարանների այցելությունների մեծ մասը կատարվում է երկրի քաղաքացիների շրջանում, կայուն միայն Հայաստանի թանգարանների մի մասում կա կայուն զբոսաշրջային հոսքեր։ Այցելությունների նման աճը հիմնականում պայմանավորված է Հայաստան այցելող զբոսաշրջիկների քանակով, բնակչության մշակույթով, թանգարանների `մշակույթի կարևոր կենտրոններ համարվող մտածողության փոփոխությամբ։ Այս ամենին նպաստում են թանգարանների կողմից կազմակերպվող տարբեր միջոցառումները և անվճար այցերի տրամադրումը։ Դրանք հիմնականում իրականացվում են ամսական մեկ կամ երկու օր ՝ դպրոցականների, ուսանողների և մեծահասակների անվճար այցեր կազմակերպելով։ Այս ամենից եզրակացնում ենք, որ թանգարանը, իրականացնելով գիտակրթական և մշակութային գործունեություն, աստիճանաբար հասանելի է դառնում հասարակության լայն հասարակության համար։ Ուսումնասիրելով ՀՀ թանգարանային գործունեությունը, վերլուծելով առկա վիճակագրական տվյալները, արվել են հետևյալ եզրակացությունները. Ընդգծեք գովազդի բացառիկությունը, կիրառեք նորարարություններ ՝ այն հետաքրքիր դարձնելու համար, կարճաժամկետ և երկարաժամկետ զարգացման հայեցակարգերի կարճ զարգացում թանգարանների համար [3] ՝ թանգարանները զբոսաշրջության ոլորտում ներգրավելու համար։ Սա հատկապես ճիշտ է նորաստեղծ արգելոց-թանգարանների համար 1, որոնք մասնագիտանում են ենթածրագրային հոսքեր ստանալու մեջ, և թանգարանների միջև համագործակցությունը կարելի է խոստումնալից համարել, այդ թվում ՝ արտասահմանյան, մասնակցություն տարբեր մշակութային և բարեգործական միջոցառումներին, թանգարանային համաժողովներ և հեռանկարային զբոսաշրջային ծրագիր։ , Թանգարանների համագործակցություն տուրիստական ​​գործակալությունների հետ, այցերի պլանների, մշակութային այլ միջոցառումների համատեղ մշակում, անհրաժեշտ է մեծացնել զբոսաշրջիկների կողմից հաճախակի այցելվող զբոսաշրջիկների տեղեկատվական կատալոգներ, զբոսաշրջային նպատակակետի երկայնքով երթուղիներում կամ թանգարաններում գտնվող թանգարանների վերաբերյալ տեղեկատվություն։ 1 Լավագույն օրինակներն են «Էրեբունի» պատմահնագիտական ​​արգելոց-թանգարանը, «Գառնի» պատմամշակութային արգելոց-թանգարանը։ Թանգարանն առաջին հերթին այդ երկրի, ապա զբոսաշրջիկների այցելության կենտրոնն է։ Ըստ այդմ, տեղի բնակչության շրջանում կարող է հետաքրքրություն առաջանալ ՝ հաշվի առնելով զբոսաշրջության սեզոնային բնույթը, ինչպես նաև զբոսաշրջային այցելությունների ոչ ինտենսիվ հոսքը։ Սա հնարավորություն կտա ապահովել ներքին զբոսաշրջիկների և այցելուների հոսքը տարվա ընթացքում։ Սակայն թանգարանային ոլորտի ուսումնասիրության արդյունքում պարզվեց, որ Հայաստանում զբոսաշրջության այս ուղղությունը հնարավոր է հաջողությամբ զարգացնել, եթե պետական ​​մակարդակում իրականացվի նպատակային քաղաքականություն, ոլորտում ծառայությունների մատուցման մակարդակը `մասնագետների պակասից։ լրացվում է արդյունավետ կրթությամբ։ Թանգարանները զբոսաշրջային օբյեկտ դարձնելու համար դրանք պետք է ներառվեն տուրիստական ​​տեղեկատվական կատալոգներում, իսկ տուրիստական ​​գործունեության սուբյեկտները `դրանցում ներգրավված տուրիստական ​​երթուղիներ մշակելիս և փաթեթներ առաջարկելիս։ Թանգարանային զբոսաշրջությունը մեծ ներուժ ունի `դառնալու եկամտաբեր զբոսաշրջություն, քանի որ դրա համար պակաս ֆինանսական ներդրումներ են անհրաժեշտ, բայց արդյունքն ավելի մեծ է։ Գրականություն 1. Հաջոյան Ռ., Նիկողոսյան Մ., Marketingբոսաշրջության ոլորտում շուկայավարում, Երեւան 2011։ 2. fաֆադարյան Կ., Հայաստանի թանգարանների պատմությունից, Հասարակական գիտությունների հանդես, թիվ 10, Երեւան, 1972։ 3. ՀՀ 2014-2025 թվականների ռազմավարական հեռանկարների զարգացման ծրագիր, Հայաստանի Հանրապետության կառավարության 2014 թվականի մարտի 27-ի N 442-Ն որոշում։ 4. «Tourismբոսաշրջության ոլորտում զբոսաշրջային գործունեության մասին» ՀՀ օրենքն ընդունվել է 17.12.2003 թ .։ 5. Հայաստանի Հանրապետության սոցիալական կարգավիճակը 2012 թ., ԱՎSS 2012-ի տարեգիրք։ 6. Հայաստանի ազգային պատկերասրահի պաշտոնական կայք, http։ //www.gallery.am/hy/. 7. «Թանգարանների մասին» և «Հայաստանի Հանրապետության թանգարանային ֆոնդի մասին» ՀՀ օրենքի նախագիծ, Հայաստանի Հանրապետության կառավարության 2014 թվականի հուլիսի 31-ի №777-Ն որոշում, http։ //www.gov.am/files/docs/1279.pdf. Ամալյա Նավասարդյան ԹԱՆԳԱՐԱՆԻ TOԲՈՍԱՇՐՈՒԹՅԱՆ DEԱՐԳԱՈՒՄԸ ՀԱՅԱՍՏԱՆՈՒՄ Հիմնաբառեր. Թանգարան, թանգարանային զբոսաշրջություն, զբոսաշրջային նպատակակետ, դրամահավաք, նորարարություն, արգելոց-թանգարան, զբոսաշրջային երթուղի։

example1818

example1818

Սույն աշխատանքը նվիրված է Առևտրի Համաշխարհային կազմակերպությունում արբիտրաժային քննության՝ որպես վեճերի լուծման այլընտրանքային տարբերակի առանձնահատկությունների բացահայտմանը։ Աշխատանքի ընթացքում իրավական, տեսական և գործնական հետազոտությունների արդյունքում հանգել ենք այն եզրահանգման, որ ԱՀԿ շրջանակներում կիրառվող արբիտրաժային քննությունը իրենից ներկայացնում է վեճերի քննության ինքնուրույն եղանակ, սակայն հստակ իրավական կարգավորման չի ենթարկվել, ինչը գործնականում այդ եղանակը առավել հաճախ կիրառելու համար դժվարություններ է առաջացնում։

ԱՌԵՎՏՐԱՅԻՆ ԱՌԵՎՏՐԻ ԿԱGՄԱԿԵՐՊՈՒԹՅԱՆ ՔՆՆՈՒԹՅՈՒՆ. ԱՌԵՎՏՐԱՅԻՆ ՎԵPԵՐԻ ԼՈՒՄԱՆ ԱՅԼԸՆՏՐԱՆՔ ԸՆՏՐՈՒԹՅՈՒՆ 1 ավելի հարաբերական Մասնավոր միջազգային իրավունքի ոլորտում դատական ​​գործընթացներն այժմ զիջել են արբիտրաժին ՝ որպես առևտրային դատավարությունների նախընտրելի տարբերակ։ Այնուամենայնիվ, միջազգային հանրային իրավունքի ոլորտում արբիտրաժը հազվադեպ է օգտագործվում որպես բազմակողմ միջազգային պայմանագրերի մեկնաբանման կամ կիրառման հետ կապված վեճերի վերանայման կարգ։ Միջազգային հանրային կապերի ոլորտում արբիտրաժը օգտագործվում է որպես Առևտրի համաշխարհային կազմակերպության (ԱՀԿ) շրջանակներում վեճերի լուծման այլընտրանք։ ԱՀԿ շրջանակներում արբիտրաժի դիմելու կարգը նախատեսված է Կանոնակարգի 25-րդ հոդվածում։ Վեճերի լուծում (այսուհետ `Համաձայնագիր)։ Այս հոդվածում մենք կփորձենք պարզել ԱՀԿ շրջանակներում արբիտրաժի առանձնահատկությունները, ինչպես նաև այն փաստը, թե արդյոք ԱՀԿ շրջանակներում արբիտրաժը իրականում որպես վեճերի լուծման այլընտրանք է գործում, թե ոչ։ Համաձայնագրի 25 1 1-ին հոդվածի `ԱՀԿ շրջանակներում արագ արբիտրաժը, որպես վեճերի լուծման այլընտրանքային եղանակ, կարող է նպաստել որոշ տիպի վեճերի լուծմանը, որոնք վերաբերում են երկու կողմերի կողմից հստակ սահմանված խնդիրներին 2։ Այսպիսով, վերոհիշյալ դրույթի հիման վրա կարող ենք փաստել, որ Համաձայնագիրը արբիտրաժային վարույթը համարում է Վերանայող մարմնի վերաքննիչ մարմնի կողմից վեճերի լուծման ընթացակարգին այլընտրանք։ Վերոհիշյալ եզրակացությունից բխում է հետևյալ էական հարցը. Ելնելով վկայակոչված հոդվածի բովանդակությունից ՝ կարո՞ղ ենք ապացուցել, որ ԱՀԿ շրջանակներում արբիտրաժային դատավարությունը իրավասու է կամ կարող է ամբողջական լինել։ 1 Տե՛ս «Որքանո՞վ կարող է հասնել արբիտրաժային պրակտիկան ՝ որպես ԱՀԿ շրջանակներում վեճերի այլընտրանքային լուծում»։ (էլեկտրոնային աղբյուր ՝ www.SSRN-id1676749.pdf, վերջին դիտումը ՝ 08.04.2014)։ 2 Տե՛ս 25-րդ հոդվածը. ԱՀԿ-ի շրջանակներում արագ արբիտրաժը `որպես վեճերի լուծման այլընտրանքային միջոց, կարող է նպաստել որոշ վեճերի լուծմանը, որոնք վերաբերում են երկու կողմերի կողմից հստակ սահմանված խնդիրներին։ վեճերի լուծման ընթացակարգը փոխարինել Ք բողոքարկման մարմնի մարմնով, այսինքն `արդյոք ԱՀԿ-ում ընդհանուր առմամբ արբիտրաժային տրիբունալը վեճերի լուծման այլընտրանք է։ Վերոնշյալ խնդրին անդրադառնալուց առաջ անհրաժեշտ ենք համարում վկայակոչել Համաձայնագրի 25 1 1-ին հոդվածը, որն օգտագործում է «որոշակի վեճերի լուծում» տերմինը։ Հոդվածում այս տերմինի օգտագործումը նշանակու՞մ է, որ ԱՀԿ իրավասության տակ գտնվող բոլոր առևտրային վեճերը ենթակա են արբիտրաժի, թե՞ վերը նշված դրույթից բխում է, որ ԱՀԿ-ում արբիտրաժն օգտագործվում է միայն որոշ տեսակի վեճերի դեպքում։ ? Նշված հարցի պատճառն այն է, որ քննարկվող դրույթը հստակ ձևակերպված չէ։ Նման անորոշ ձևակերպումների արդյունքում Համաձայնագրի 25 1 1 հոդվածը կարող է մեկնաբանվել միանգամից երկու եղանակով։ Նախ, ցանկացած առևտրային վեճ կարող է քննվել արբիտրների կողմից, եթե արբիտրաժային համաձայնության կողմերը հստակորեն համաձայնության են եկել այն մասին, որ արբիտրները քննարկեն վեճի համար հիմք հանդիսացող խնդիրները, այսինքն ՝ կարևոր է, որ կողմերը հստակ նշեն հարցը իրենց արբիտրաժային համաձայնագրում։ իրավասու է վերանայել արբիտրաժը։ Երկրորդ, քննարկվող հոդվածը կարող է մեկնաբանվել նաև հետևյալ կերպ. Միայն որոշ առևտրային վեճեր ենթակա են արբիտրաժի, որոնք առանձին նախատեսված են Համաձայնագրի մյուս հոդվածներում. Բացի այդ վեճերից, ԱՀԿ շրջանակներում որևէ այլ վեճ ենթակա չէ արբիտրաժի։ Ավելի մանրամասն վերլուծելով քննարկվող դրույթի բովանդակությունը ՝ մեկ անգամ եւս անդրադառնանք այդ դրույթում օգտագործվող «որոշակի վեճերի» եզրույթին։ Հոդվածում այս տերմինի օգտագործումը միանգամից բացառում է առաջին վարկածում նշված մեկնաբանությունը, քանի որ հակառակ դեպքում հոդվածը պետք է գրվեր հետևյալ կերպ. Կարող է նպաստել երկու կողմերի միջև հստակ սահմանված հարցերի հետ կապված վեճերի լուծմանը 1։ Այսինքն ՝ առաջին տարբերակում «որոշակի» բառերը չպետք է նշվեին բնօրինակում, որպեսզի հնարավոր լինի պնդել, որ ԱՀԿ-ի իրավասության տակ գտնվող ցանկացած վեճ կարող է քննարկվել արբիտրաժի կողմից։ Հետեւաբար, երկրորդ տարբերակն ավելի օրինական է դառնում, այսինքն ՝ միայն այն վեճերը ենթակա են արբիտրաժի, որոնք նախատեսված են վեճերի լուծումը կարգավորող կանոնների և ընթացակարգերի համաձայնագրով կամ ԱՀԿ այլ համաձայնագրերով։ Բայց այստեղ այլ հարց է առաջանում. Ո՞ր տեսակի վեճերն են ԱՀԿ շրջանակներում ենթակա արբիտրաժի։ Համաձայնագրում չկա առանձին հոդված, որը հստակ և համապարփակ կերպով սահմանի վեճերի տեսակները, որոնք կարող են լուծվել արբիտրաժի միջոցով, բայց համաձայնագրի մի շարք հոդվածներ ուսումնասիրելուց հետո կարող ենք փաստել, որ երկու տեսակի վեճերը կարող են լուծվել արբիտրաժային ընթացակարգը։ Այսպիսով, Համաձայնագրի 21-րդ հոդվածը, որը սահմանում է Վեճերի լուծման մարմնի առաջարկությունների կատարման վերահսկման կարգը և որոշումները և, ասում է, որ եթե առաջարկությունների անհապաղ իրականացումը հնարավոր չէ, ապա շահագրգիռ կողմը պետք է ունենա ողջամիտ ժամանակ։ իրականացնել դրանք։ Նույն հոդվածը սահմանում է, թե որն է ողջամիտ ժամկետը։ Այսպիսով, ողջամիտ ժամկետն է. 1. շահագրգիռ անդամ պետության կողմից առաջարկվող ժամկետը, որը հաստատվել է վեճերի լուծման մարմնի կողմից կամ առանց այդ մարմնի հաստատման։ 2. Կողմերի կողմից համապատասխան առաջարկությունների կամ որոշումների փոխադարձ համաձայնեցումից հետո 45 օրվա ընթացքում ժամանակահատվածը, կամ այդպիսի համաձայնության բացակայության դեպքում։ 3. Պարտադիր արբիտրաժի կողմից սահմանված ժամկետը `առաջարկների առաջարկի որոշումների ընդունումից հետո 90 օրվա ընթացքում։ Այսպիսով, վերը նշվածի հիման վրա կարող ենք փաստել, որ կողմերը կարող են դիմել արբիտրաժային դատարան, եթե, օրինակ, նրանք չկարողանան սահմանել առաջարկությունների և որոշումների կատարման ողջամիտ ժամկետ 1։ Անդամ պետությունների միջև վեճի երկրորդ տեսակը, որի քննությունը թույլ է տալիս համաձայնագիրը ներկայացնել արբիտրաժային `կախված կարգավորված պարտավորությունների մակարդակից կամ բնույթից։ Այսպիսով, Համաձայնագրի 22 6 6-րդ հոդվածի համաձայն, եթե անդամը դեմ է կիրառվող կասեցումների մակարդակին կամ նշում է, որ այդպիսի կասեցումները կիրառելիս հաշվի չեն առնվել նույն հոդվածի 3-րդ կետում նշված սկզբունքները կամ ընթացակարգը, կարող է ուղարկվել արբիտրաժային դատարան։ Բացի վերոհիշյալ երկու դեպքերից, Համաձայնագիրը չի նախատեսում որևէ այլ վեճ, որի քննությունը կարող է ներկայացվել արբիտրաժի, հետևաբար, վերոհիշյալի հիման վրա, կարող ենք փաստել, որ միայն երկու տեսակի վեճերը կարող են քննարկվել ԱՀԿ առաջինը `ընդունված առաջարկությունների իրականացման համար անհրաժեշտ ողջամիտ ժամկետ սահմանելու, իսկ երկրորդը` կասեցված պարտավորությունների մակարդակի կամ բնույթի հետ կապված։ Այսպիսով, նման պայմաններում, երբ ԱՀԿ-ի ներսում միայն երկու տեսակի վեճերը կարող են լուծվել արբիտրաժով, որոնք առաջանում են արդեն հիմնական առևտրային վեճի լուծումից հետո, կարո՞ղ ենք պնդել, որ արբիտրաժը ԱՀԿ շրջանակներում վեճերի լուծման այլընտրանքային եղանակ է։ Երբ նշում ենք, որ մի իրադարձություն այլընտրանք է, մենք հասկանում ենք, որ այդ իրադարձությունն ամբողջությամբ կարող է փոխարինել մեկ այլ իրադարձության։ Այս դեպքում արբիտրաժային տրիբունալը չպետք է փոխարինի քննիչին կամ վերաքննիչ մարմնին ԱՀԿ-ի վեճում և չպետք է ծառայի որպես վերջինիս այլընտրանք, քանի որ այն օգտագործվում է միայն վեճերը կարգավորելու համար, որոնք բխում են համապատասխան ակտերից։ վերջինը ՝ հիմնական առեւտրային վեճի կարգավորման ժամանակ։ Այսպիսով, ԱՀԿ-ի շրջանակներում հիմնական առևտրային վեճը ներկայումս չի լուծվել արբիտրաժի միջոցով, և միայն հիմնական վեճից ծագող վեճերը, վեճերը ենթակա են արբիտրաժի։ 1 Տե՛ս Ձեռնարկ ԱՀԿ վեճերի կարգավորման համակարգի վերաբերյալ, Քեմբրիջ, 2004, էջ։ 95 ԱՀԿ պաշտոնական կայքում տեղադրված վերլուծությունը վերաբերում էր վերոնշյալ հարցին `հստակ նշելով, որ ԱՀԿ-ում արբիտրաժը չի օգտագործվում որպես Վերաքննիչ խորհրդի կամ Վերաքննիչ մարմնի կողմից վեճերի լուծման կարգի այլընտրանք։ Այն օգտագործվում է վեճերի լուծման վերոհիշյալ երկու մարմինների կողմից ընդունված որոշումների կատարման փուլում 1։ Հետևաբար, ելնելով վերոնշյալից, ինչպես նաև ԱՀԿ-ում հաստատված պրակտիկայից, մենք գտնում ենք, որ Համաձայնագրի 25-րդ հոդվածի 1-ին կետը արբիտրաժը համարում է որպես որոշակի վեճերի լուծման այլընտրանք, բայց իրականում արբիտրաժը չի կարող դիտարկվել որպես վեճերի լուծման այլընտրանք։ ԱՀԿ շրջանակներում։ Ավելին, այն գործում է որպես առանձին, անկախ ընթացակարգ վեճերի լուծման համար որոշումների կամ առաջարկությունների կատարման ընթացքում։ Արբիտրաժը չպետք է դիտարկվի որպես ԱՀԿ-ում վեճերի լուծման այլ մարմիններին օժանդակելու ընթացակարգ, քանի որ արբիտրաժը ըստ էության անկախ ընթացակարգ է Համաձայնագրում նշված երկու տեսակի վեճերի քննության ընթացքում։ Այսպիսով, ընդհանրացնելով վերը նշվածը, մենք գտնում ենք, որ ԱՀԿ շրջանակներում արբիտրաժը որոշակի կարգի վեճերի քննության անկախ ընթացակարգ է, որը գործում է անկախ Քննիչներից և առաջարկությունների կամ որոշումների իրականացման ընթացքում ծագող վեճերը կանխելու կամ լուծելու նպատակով։ Միևնույն ժամանակ, արբիտրաժային քննությունը համարելով վեճերի քննության անկախ ընթացակարգ, կցանկանայինք ընդգծել, որ Համաձայնագրի հոդվածների վերլուծությունը հիմք է տալիս պնդելու, որ ԱՀԿ-ի շրջանակներում արբիտրաժային քննությունը բավականին լայնորեն անկախ է։ Այսպիսով, Համաձայնագրի 25 2 2 հոդվածի համաձայն, արբիտրաժի փաստը պետք է լինի կողմերի միջև բազմակողմ համաձայնագրի առարկա, որտեղ պետք է համաձայնեցվի արբիտրաժային ընթացակարգը։ Բացի այդ, բոլոր անդամները պետք է տեղեկացվեն արբիտրաժային համաձայնագրի մասին նախքան արբիտրաժային վարույթի փաստացի սկսումը, որպեսզի շահագրգիռ կողմերը, ցանկության դեպքում, կարողանան մասնակցել այդ քննությանը 2։ Համաձայնագիրը պահանջում է, որ անդամ պետությունները վեճերի լուծման մարմնին ծանուցեն կողմերի կողմից ստորագրված արբիտրաժային համաձայնագրի մասին, սակայն Համաձայնագիրը չի պահանջում Համաձայնագրի վավերացումը ԱՀԿ համապատասխան մարմինների կողմից։ նրանք նույնիսկ չունեն։ Արբիտրաժային որոշում WT / DS160 / ARB25 / 1 դեպքում `« Միացյալ Նահանգներ. ԱՄՆ հեղինակային իրավունքի մասին օրենքի 110-րդ մասի 5-րդ մասի »գործով 09.11.2011 թ.-ին վերոնշյալ խնդրի վերաբերյալ , //www.wto.org/english/tratop_e/dispu_e/disp_settlement_cbt_e/c8s2p1_e.htm, վերջին դիտումը ՝ 10.04.2014)։ 2 Տե՛ս Սմբատյան Ա., Միջազգային առևտրային վեճեր GATT / VTO- ում։ Ընտրված լուծումներ (1952-2005), Մոսկվա, 2006, էջ։ 33 3 Այս դեպքն առաջինն էր ԱՀԿ ստեղծման պահից ի վեր, երբ ԱՀԿ 25-րդ հոդվածի համաձայն անդամները դիմում էին արբիտրաժային դատարան։ հղում կատարելով ՝ նշելով հետևյալը. «Այս վեճի կողմերը պետք է որ միայն վեճերի լուծման մարմնին տեղյակ պահեին արբիտրաժին դիմելու մասին։ Վեճերի լուծման մարմինը ոչ մի որոշում չի պահանջի 25-րդ հոդվածի համաձայն գործը արբիտրաժային դատարան փոխանցելու համար։ Այս դրույթի բազմակողմանի վերահսկողության բացակայությունը արբիտրներին պարտավորեցնում է անձամբ համոզվել, որ այն համապատասխանում է ԱՀԿ համակարգը կարգավորող կանոններին և սկզբունքներին։ Ինչպես նշել է Միացյալ Նահանգները. Հակադեմպինգային գործը թիվ 191623 գործով, լայնորեն ընդունված կանոն է, որ Միջազգային դատարանն ինքը իրավասու է որոշում կայացնել սեփական նախաձեռնությամբ։ Արբիտրները վստահ են, որ այս սկզբունքը կարող է կիրառվել արբիտրաժային դատարանի նկատմամբ։ Այսպիսով, հստակ ընդգծվեց, որ վեճերի լուծման մարմինը ներկայումս չունի որևէ լիազորություն `որոշելու արբիտրաժի շրջանակը, և արբիտրները իրենք պարտավոր են յուրաքանչյուր կոնկրետ դեպքում դիմել իրենց իրավասությանը։ Այնուամենայնիվ, այս դեպքում բավականին էական հարց է առաջանում, թե ինչպես պետք է գործի ԱՀԿ-ն, հանդես գալով իր համապատասխան մարմիններից, եթե կարծում է, որ այն հարցը, որի շուրջ կողմերը պայմանավորվել են արբիտրաժի մասին, դուրս է արբիտրաժի սահմաններից։ , Բարձրացված հարցը չի կարգավորվում Համաձայնագրի շրջանակներում, որը բավականին լուրջ խնդիր է, քանի որ մինչ այժմ խնդիրներ չեն առաջացել ԱՀԿ քննական խորհրդի, վերաքննիչ մարմնի և արբիտրաժային դատարանի լիազորությունների շրջանակում, բայց նմանատիպ խնդիր է ապագայում չի բացառվում։ Մի իրավիճակ կարող է առաջանալ, երբ անդամ պետությունները Արբիտրաժային համաձայնագրի համաձայն ներկայացնում են արբիտրաժային որոշում, որը ԱՀԿ-ի շրջանակներում արբիտրաժի շրջանակներում չէ։ Այս դեպքում վեճերի կարգավորման մարմինը իրավասություն չունի չեղյալ համարել Համաձայնագիրը։ Այսպիսով, ակնհայտ է, որ Համաձայնագրի շրջանակներում առկա է իրավական բաց, որը պահանջում է հստակ կարգավորում իրավական մակարդակում։ Բարձրացված հարցի կապակցությամբ անհրաժեշտ ենք համարում կատարել լրացում Պայմանագրում `հստակ նշելով, որ կողմերի միջև արբիտրաժային համաձայնագիրը պետք է վավերացվի վեճերի լուծման մարմնի կողմից, որից հետո միայն կարող է սկսվել արբիտրաժը։ Այս հավելվածը վեճերի լուծման մարմնին հնարավորություն կտա վերահսկել արբիտրաժային վարույթի օրինականությունը և չհաստատել համաձայնագրեր, որոնք չեն համապատասխանում Պայմանագրի դրույթներին։ Անդրադառնալով արբիտրաժային վարույթի անկախ բնույթին ՝ անդրադառնանք արբիտրաժային վճիռների անկախության խնդրին։ Համաձայնագրի 25-րդ հոդվածը նախատեսում է, որ իրավարար վճիռը պետք է համապատասխանի ԱՀԿ համաձայնագրերին. այն չպետք է վերացնի կամ անվավեր ճանաչի այդ պայմանագրերով Անդամներից որևէ մեկին տրված առավելությունը կամ խոչընդոտի այդ պայմանագրերով ծածկված իրերի ձեռքբերմանը։ 1 Տե՛ս «Միացյալ Նահանգներ. ԱՄՆ հեղինակային իրավունքի մասին օրենքի 110-րդ մաս 5 (5-րդ կետը` Արբիտրաժը `ԴՍԴ-ի 25-րդ հոդվածի համաձայն») (էլեկտրոնային աղբյուր `www.160ARB25-1.pdf, վերջին դիտումը` 10.04.2014 թ.)։ Այնուամենայնիվ, նույն Համաձայնագիրը չի պարունակում որևէ դրույթ այն մասին, թե ինչպես կամ որ մարմինը կհսկի արբիտրաժային վճիռների, որոշումների, ԱՀԿ համաձայնագրերի համապատասխանությունը, հատկապես, եթե արբիտրաժային որոշումները բողոքարկման ենթակա չեն, ավելին, այդ որոշումները նույնիսկ ենթակա չեն հաստատման վերանայման խորհուրդը կամ վերաքննիչ մարմինը։ Այլ կերպ ասած, Համաձայնագիրը չի նախատեսում ԱՀԿ համաձայնագրերի հետ հակասող արբիտրների որոշումները հետ կանչելու հնարավորության մեխանիզմ։ Այդ դեպքում կարող ենք փաստել, որ արբիտրների որոշումները ԱՀԿ-ի շրջանակներում օժտված են անկախությամբ։ Միևնույն ժամանակ, հարկ է նշել, որ արբիտրների որոշումների վրա համապատասխան վերահսկողության և ազդեցության մեխանիզմների բացակայության պայմաններում ԱՀԿ-ում կարող է առաջանալ բավականին բարդ իրավիճակ, քանի որ հնարավոր է, որ արբիտրները որոշում կայացնեն, որը հակասում է ԱՀԿ-ի համաձայնագրերին։ , անդամ ԱՀԿ-ն պետք է միջոցներ ձեռնարկի այս խնդրի լուծման համար։ Ուստի անհրաժեշտ ենք համարում Համաձայնագրի շրջանակներում նախատեսել վեճերի լուծման մարմնի իրավասություն `արագացված ընթացակարգով հաստատելու արբիտրների որոշումները, որի ընթացքում հակասական որոշումները պարզապես չեն հաստատվի վեճերի լուծման մարմնի կողմից։ Այսպիսով, ամփոփելով մեր ուսումնասիրությունը, կարող ենք փաստել, որ ԱՀԿ-ի արբիտրաժային վարույթները էապես տարբերվում են մեզ ծանոթ արբիտրաժային վարույթներից, մասնավորապես, արբիտրները իրավունք ունեն լսել ԱՀԿ համաձայնագրերի կիրառումից բխող ցանկացած առևտրային վեճ։ Ավելին, ԱՀԿ արբիտրաժային ընթացակարգին վկայակոչելով, կարող ենք փաստել, որ արբիտրաժային ընթացակարգը բավարար չափով չի կարգավորվել Վեճերի կարգավորումը կարգավորող կանոնների և ընթացակարգերի համաձայնագրում, ինչը գործնականում կարող է բավականին լուրջ խնդիրներ առաջացնել։ Հետևաբար, մենք գտնում ենք, որ ԱՀԿ-ի շրջանակներում արբիտրաժային վարույթի սակավությունը պայմանավորված է, առաջին հերթին, հստակ իրավական ձևականությունների բացակայությամբ, որոնք չեն կարգավորում որոշակի խնդիրներ։ Նման իրավական անորոշության պայմաններում անդամ պետությունները հաճախ պարզապես հստակ պատկերացում չունեն արբիտրաժային ընթացակարգի, նրա լիազորությունների շրջանակի մասին։ Անի Աթանեսյան ԱՇԽԱՐՀԻ ԱՌԵՎՏՐԻ ԿԱGՄԱԿԵՐՊՈՒԹՅՈՒՆԻ ԱԼԻՏԻԱԻՈՆ ՔՆՆՈՒԹՅՈՒՆ. ՀԱՇՎԱՊԱՀՈՒԹՅԱՆ ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ ԲԱՆԱՁԵՎԵՐԻ ՈՐՈՇՈՒՄ ։

example356

example356

Հոգեբանորեն չկոփված մարդկանց մոտ առաջանում է վախի զգացում, ինչը փախչելու ցանկություն է առաջացնում, կամ հակառակը` ուղեկցվում է մկանների լարվածությամբ։ Նման դեպքերում խանգարվում է նորմալ մտածելու ունակությունը։ Հոգեբանական պատրաստվածության ժամանակակից գիտականորեն հիմնավորված մեթոդների եւ մեթոդիկաների կիրառումը շատ կարեւոր հանգամանք է, որը նպաստում է նշված պայմաններում հոգեբանական պատրաստվածության մակարդակի բարձրացմանը։ Ընդ 22ՀՈԳԵԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆ որում, կարեւոր է նկատել այն հանգամանքը, որ նմանատիպ մշակումները ոչ այնքան գիտական են, որքան գործնական։

Հոդվածում քննարկվում են արտակարգ իրավիճակներում բնակչության իրազեկվածության հոգեբանական կողմը, ընդ որում` ինքնատիրապետումը, սառնարյունությունը, բարդ եւ վտանգավոր իրավիճակներում սթափ մտածելու ունակությունը։ Վերլուծելով խնդիրները, որոնք առաջանում են բնակչության շրջանում կարելի է եզրակացնել, որ հաճախ նրանք հոգեբանորեն անպատրաստ են լինում բարդ իրավիճակներում գործունեության, այդ պատճառով էլ առաջանում են խաթարումներ։ Հենց նշված խնդրի իրականացմամբ էլ թելադրված է սույն հոդվածում արծարծված հիմնախնդրի հրատապությունն ու այժմեականությունը։ Արտակարգ իրավիճակները, խոշոր վթարները եւ աղետները, դրանց դժբախտ հետեւանքները մարդկանց մոտ առաջացնում են ուժեղ հուզական լարվածություն, պահանջում են բարձր բարոյահուզական կայունություն, դիմացկունություն եւ տուժածներին օգնություն ցուցաբերելու պատրաստակամություն։ Ավերածությունների ծանր տեսարանը, կյանքին անմիջական վտանգը կարող են խափանել նորմալ մտածողության գործընթացը, թուլացնել, կամ ընդհանրապես բացառել ինքնատիրապետումը, ինչը հանգեցնում է չարդարացված եւ անկանխատեսելի գործողությունների։ Ծառայողների, ստորաբաժանումների եւ ոչ զինվորական կազմավորումների բարոյահոգեբանական կայունությունից է մեծապես կախված, թե ինչ որակով եւ ինչ ժամանակահատվածում կիրականացվեն փրկարարական աշխատանքները։ Արդյո՞ք, խմբերը, ստորաբաժանումներ կազմավորելիս, բավարար ուշադրություն են հատկացվում հոգեբանական համատեղելիությանը։ Նման խմբերի մեջ են ընդգրկում նրանց, ովքեր դեպքի վայրում առավել օգտակար կլինեն։ Սա, թերեւս կարեւորագույն չափանիշն է։ Սա է պատճառը, որ նման խմբերի ղեկավարները առավել հաճախ կամավորների կարիք են զգում, ովքեր առանց վարանման պատրաստ են գնալ առավել վտանգավոր կետերը։ Այդպես էր 17ՀՈԳԵԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆ Չերնոբոլում, Արզամասում, Բաշկորտոստանում, որտեղ մարդիկ ռիսկի էին դիմում գիտակցաբար, վստահ լինելով, որ ունակ են կառավարել սեփական վարքը, եւ դիմակայել սթրեսային իրադրություններին։ Վթարների լիկվիդացման փորձը ասում է, որ էքստրեմալ իրավիճակները մարդուն կարող են դրդել այնպիսի արարքների, որոնց նա չէր համարձակվի սովորական պայմաններում։ Այսպես, Սպիտակյան երկրաշարժի ժամանակ, նախկինում ոչնչով աչքի չընկնող տարածքային աշխատակից Մուրադյանը փրկարարական աշխատանքների ընթացքում բարձր ինքնատիրապետում է ցուցաբերել։ Նույնիսկ սեփական ընտանիքի մահից հետո, նա, իր շուրջ մի խումբ կամավորներ հավաքելով, շարունակում է փրկարարական աշխատանքները։ Հոգեբանորեն չկոփված մարդկանց մոտ առաջանում է վախի զգացում, ինչը փախչելու ցանկություն է առաջացնում, կամ հակառակը` ուղեկցվում է մկանների լարվածությամբ։ Նման դեպքերում խանգարվում է նորմալ մտածելու ունակությունը։ Թուլանում կամ ընդհանրապես կորում է գիտակցված վարքի եւ մտածողության, կամքի եւ հույզերի կառավարման ունակությունը։ Մարդու մոտ նկատվում են մի շարք փոփոխություններ, ինչպես ֆիզիոլոգիական, այնպես է հոգեբանական, որոնք կարող են բավականին տեւական բնույթ կրել՝ մի քանի ժամից, մինչեւ մի քանի օր։ Արտակարգ իրավիճակների հետեւանքների լիկվիդացման ժամանակ, էական գործոններ են իրադարձության անսպասելությունը, հնարավոր հետեւանքների կամ տեւողության կանխատեսումների անկարողությունը։ Նման դեպքերում փորձի բացակայությունը, վարքի կանոնների չիմացությունը, թույլ բարոյահոգեբանական պատրաստվածությունը կարող են բերել նման հետեւանքների։ [1;64] Մշակված են մի շարք միջոցառումներ, որոնք հնարավորություն կտան խուսափել արտակարգ իրավիճակներում մարդկանց նման վիճակից։ Նախեւառաջ հարկ է հիշել, որ ծանր հոգեբանական կորուստ ապրած մարդը ավելի արագ է վերականգնում հոգեկան հավասարակշռությունը, երբ ստիպված է լինում ֆիզիկական աշխատանք կատարել, եւ ոչ թե մենակ, այլ որեւէ խմբի կազմում։ Երկրորդը, որպեսզի թուլացվի մարդու վրա բացասական ներգործությունը, անհրաժեշտ է մշտապես նախապատրաստական աշ18ՀՈԳԵԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆ խատանքներ տանել` արտակարգ իրավիճակներում ճիշտ կողմնորոշվելու համար, ձեւավորել հոգեբանական կայունություն, կամքի ուժ դաստիարակել։ Սա է պատճառը, որ հոգեբանական պատրաստակամության հիմնական բովանդակությունը անհրաժեշտ հոգեբանական որակների մշակումն ու ամրապնդումն է։ Այստեղ էականը` ուսումնական գործընթացը առավելագույնս իրականին մոտեցնելն է դառնում։ Հատկապես կարեւոր է դաստիարակել ինքնատիրապետում, սառնարյունություն եւ բարդ եւ վտանգավոր իրավիճակներում սթափ մտածելու ունակություն։ Միայն խոսքային մակարդակում նման հատկությունների ձեւավորումը եւ մշակումը հնարավոր չէ։ Միայն փորձը կարող է բերել ցանկալի արդյունքների` հուզակամային փորձին եւ հոգեբանական կայունությանը։ Սա է պատճառը, որ բնակչության եւ հատուկ ստորաբաժանումների հետ համապատասխան վարժանքների անցկացման ժամանակ կարեւոր է ոչ միայն անհրաժեշտ գործողությունների խոսքային նկարագրությունը՝ սահմանափակվելով կինո եւ վիդեո ֆիլմերի ցուցադրմամբ, այլ նաեւ ամրապնդումը` փրկարարական աշխատանքների գործնական օրինակներով։ Նման միջոցառումները պետք է տարբերակված կազմակերպվեն՝ հաշվի առնելով յուրաքանչյուր ստորաբաժանման նշանակությունը եւ այն իրավիճակը, որի հետ կարող է բախվել յուրաքանչյուր առանձին կոլեկտիվ։ Այս ամենը պետք է արվի ուսումնական վարժանքների ժամանակ։ Արտակարգ իրավիճակների հետեւանքների լիկվիդացման փորձը այն բնագավառներում, որտեղ կենտրոնացված են հասարակության նյութական, հոգեւոր եւ ինտելեկտուալ ռեսուրսները, պետք է լայնորեն կիրառվի բնակչության՝ արտակարգ իրավիճակներում գործողություններին նախապատրաստման փուլում։ Պետք է հիշել, որ մարդկանց հոգեբանական օտարվածությւսն մակարդակը առավել կարեւոր գործոններից մեկն է։ Վախի նվազագույն դրսեւորումը, հատկապես վթարի կամ աղետի ամենասկզբից, կարող են հանգեցնել անուղղելի հետեւանքների։ Նախ եւ առաջ սա վերաբերում է պաշտոնյա մարդկանց, ովքեր պարտավոր են անմիջապես գիտակցված որոշումներ կայացնել, քանի որ իրենց վրա դրված է ողջ կոլեկտիվի պատասխանատվությունը։ [2;96] Նման դեպքերում սկսում է գերակայել տագնապը, որը շղթայաձեւ փոխանցվելով՝ վեր է ածվում անկառավարելի գործընթացի։ Մարդը, 19ՀՈԳԵԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆ նման դեպքերում, տեղի ունեցողը ավելի հուզական է ընկալում, նվազում է սեփական գործողությունների նկատմամբ պատասխանատվությունը, մարդը դադարում է գիտակցաբար գնահատել սեփական վարքը եւ ադեկվատ հակազդել ստեղծված իրադրությանը։ Տագնապի առաջացմանը նպաստում է ճիշտ ժամանակին անհրաժեշտ ինֆորմացիայի բացակայությունը։ Սա շատ կարեւոր հանգամանք է, քանի որ ինֆորմացիայի բացակայության արդյունքում, մարդկանց մեջ սկսում է թյուր տեղեկատվություն շրջանառել, ինչը բերում է իրականությանը ոչ համապատասխան գործողությունների ձեռնարկմանը։ Ինչպես ցույց է տալիս արտակարգ իրավիճակների արդյունքների լիկվիդացիայի փորձը, զոհերի քանակը մեծապես կախված է տեղեկատվության պակասից, ինչպես նաեւ նման իրավիճակներում գործողությունների ցածր պատրաստվածությունից։ Ժամանակակից պայմանները, որոնցում աշխատում են մի շարք մասնագիտությունների ներկայացուցիչներ, մասնավորապես` պաշտպանության նախարարության, արտակարգ իրավիճակների նախարարության աշխատակիցներ, վարորդներ, ատոմակայանների օպերատորներ եւ այլն, կարելի է անվանել յուրահատուկ, իսկ որոշ դեպքերում նաեւ էքստրեմալ։ Այն դեպքերում, երբ այդ իրավիճակը ուղեկցվում է նաեւ կյանքի համար իրական վտանգով, անվանում են էքստրեմալ։ Վերլուծելով խնդիրները, որոնք առաջանում են վերոհիշյալ մասնագիտությունների ներկայացուցիչների աշխատանքում, կարելի է եզրակացնել, որ հաճախ նրանք հոգեբանորեն անպատրաստ են լինում բարդ իրավիճակներում գործունեության, այդ պատճառով էլ առաջանում են խաթարումներ։ Հոգեբանական պատրաստվածության ժամանակակից գիտականորեն հիմնավորված մեթոդների եւ մեթոդիկաների կիրառությունը շատ կարեւոր հանգամանք է, որը նպաստում է նշված պայմաններում հոգեբանական պատրաստվածության մակարդակի բարձրացմանը։ Ընդ որում, կարեւոր է այն հանգամանքը, որ այսպիսի մշակումները ոչ թե մեծապես գիտական են, այլ ավելի շատ գործնական։ [3;121] Հոգեծին բնույթ կրող գործունեությունը հատուկ պայմաններում բերում է անձի օրգանիզմում հոգեֆիզիոլոգիական փոփոխությունների։ Սա կապված է նրա հետ, որ տվյալ աշխատանքը պահանջում է 20ՀՈԳԵԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆ մեծ հոգեհուզական գործադրումներ։ Այս կապակցությամբ ոչ այնքան զարգացած մասնագետի մոտ, էքստրեմալ պայմաններում, տեւական նյարդահուզական լարվածության պայմաններում առաջանում է հոգեֆիզիոլոգիական բլոկ, որը արգելակում է գլխուղեղի կեղեւի արագություն (վերջինս պատասխանատու է մասնագիտական գործունեության իրականացման համար)։ Առաջանում է ստուպոր։ Այսպիսով օրգանիզմը թույլ չի տալիս դուրս գալ գործունեության դիստրեսային ռեժիմի, որը կապված է ներքին ռեսուրսների ներգրավվման հետ։ Մարդու նման վարքը պայմանավորված է նրանով, որ առօրյա կյանքում էքստրեմալ պայմաններ չկան եւ, հետեւաբար, չկա նաեւ դրանց հոգեբանական հարմարման գործընթացը։ Աա է պատճառը, որ մարդը պատրաստ չէ լարվածության նման մակարդակին։ Հոգեբանական պատրաստվածությունը գործունեության հատուկ եւ էքստրեմալ ձեւերին՝ դա անձի վրա նպատակաուղղված ներգործությունն է հոգեբանական եւ հոգեֆիզիոլոգիական մեթոդների օգնությամբ, որն ուղղված է նման իրադրություններում ադեկվատ գործողությունների ձեւավորմանը։ Հոգեբանական պատրաստվածություն ասելով նկատի ունենք սուբյեկտի հոգեբանական եւ հոգեֆիզիոլոգիական բնութագրերը, որոնք ապահովում են որոշակի գործողությունների եւ գործունեության հաջողությունը եւ արդյունավետությունը։ Հոգեֆիզիոլոգիայի տեսանկյունից այս գործընթացը կարելի է դիտարկել որպես օրգանիզմի մի շարք ուղեղային համակարգերի նախապատրաստություն, որոնք (համակարգերը) ներգրավված կլինեն այս կամ այն օպերացիայում։ Հոգեբանական տեսնակյունից՝ նշված մեթոդների եւ մեթոդիկաների միջոցով համապատասխան ֆիզիոլոգիական օրգանների եւ նոր ֆունկցիոնալ համակարգերի ձեւավորում է։ Այս առանձին գործողությունները, որոնց շարքում են նաեւ զուտ մնեմոնիկ գործողությունները (պատկերավոր, մտածողական) հնարավորություն են տալիս միանալ որոշակի գործունեության եւ զբաղվել դրանով։ Մտավոր վարժությունները արժեքավոր են նաեւ այն տեսանկյունից, որ մատչելի են ոչ միայն անհատական մակարդակում, այլ նաեւ խմբային վարժանքների ժամանակ՝ մասնագետի ղեկավարությամբ։ 21ՀՈԳԵԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆ Իդեոմոտոր վարժանքները նպաստում են մարդու ողջ հոգեֆիզիոլոգիական ապարատի նյարդային կառույցների եւ անատոմիական սուբստրատների օպտիմիզացիային, որոնք պատասխանատում են նպատակաուղղված հմտությունների իրականացման համար, որոնք վերարտադրվում են արտակարգ իրավիճակներում։ Առանձնահատուկ նշանակություն ունի այն, որ այս վարժանքների ժամանակ անձը կենտրոնանում է գործողության ճիշտ իրագործման վրա։ Մտավոր վարժեցման ընթացքում, սիստեմատիկ իդեոմոտոր վարժությունների արդյունքում աստիճանաբար ձեւավորվում է օպտիմալ հոգեբանական վիճակ, քանի որ չափազանց հուզականությունը կարող է բերել կատարվող գործողությունների սխալներին։ Նման վարժություններից հետո հոգեհուզական գործոնների ազդեցության աստիճանը էապես նվազում է։ [5;26] Բացի այդ, իդեոմոտոր վարժությունները լավ հիմք են տալիս աուտոգեն մարզման համար, որը ավելի բարդ գործընթաց է եւ որոշակի ժամանակ է պահանջում։ Այն կարելի է նաեւ կիրառել որպես ուժեղ հոգեկանխարգելիչ մեթոդ։ Իդեոմոտոր մարզումը, կամ մտավոր պարապմունքը ամբողջական մեթոդ է, որը կարելի է կիրառել առանձին կամ համալիր, արտակարգ իրավիճակներում բնակչության պատրաստվածության հոգեբանական կողմը ապահովելու համար։ Դրա կիրառությունը նյութական ծախսեր չի պահանջում, այն բավականին հեշտ է կիրառել, եւ այն բոլորովին նոր մակարդակի վրա է հանում էքստրեմալ պայմաններում գործունեության հոգեբանական պատրաստվածությունը։

example171

example171

Աշխատանքն օգտակար է նրանով, որ այն կնպաստի կրտսեր դպրոցականների ագրեսիվության և ԶԼՄ-ների միջև կապի բացահայտմանը։ Կյանքի առաջին տարիներից սկսած երեխան հայտնըվում է ինֆորմացիոն դաշտում, որտեղ արդեն կապ է հաստատում` հաղորդակցվելով։ Ժամանակակից պայմաններում կրտսեր դպրոցականի դրսևորած ագրեսիվության մակարդակի վրա ազդեցություն է թողնում նրանց կողմից ստացած տեղեկատվությունը (հեռուստացույցից և համացանցից լսածն ու տեսածը)։ Այդ ագրեսիվությունը երեխաները տեղափոխում են դպրոց, կիրառում դպրոցում՝ ագրեսիվ վերաբերմունք ցուցաբերելով ուսուցիչների և ընկերների նկատմամբ։

Դպրոց ընդունվելով՝ երեխայի համար առաջատար գործունեություն էդառնում ուսումնական գործունեությունը։ Ըստ ակադեմիկոս Ա. Լեոնտևի`առաջատար է այնպիսի գործունեությունը, որի ընթացքում տեղի է ունենում հոգեկան հիմնական գործընթացների և անձնավորության էական հատկությունների ձևավորումը, որոնք բնորոշում են տարիքային զարգացման տվյալ փուլիգլխավոր նվաճումը։ Ըստ այդմ էլ կրտսեր դպրոցականի «Ուսումնական գործունեությունը հասարակայնորեն նշանակալի, պարտադիր, գնահատելի գործունեություն է, և դրանով այն սկզբուքորեն տարբերվում է գործունեության այնբոլոր տեսակներից, որոնցով առաջ երեխան զբաղվում էր նախակրթականհիմնարկներում կամ տանը» [6]։ Տեղեկատվական հեղեղը գրավել է հասարակության բոլոր շերտերը, այդթվում և կրտսեր դպրոցականներին։ Ապրելով ժամանակակից միջավայրում՝վանել հեռուստատեսությունը, թերթերը, ամսագրերը, կինոն, ռադիոն, համացանցը, հնարավոր չէ։ Հաճախ ընտանեկան դաստիարակությունը բավարարուշադրություն չի դարձնում, թե ինչ է նայում երեխան հեռուստացույցով, ինչ էլսում ականջակալներով, ինչ խաղեր է խաղում համակարգչով, ինչ գրականհերոսներ ու ֆիլմեր է նախընտրում։ Կամ՝ ինչու՞ դա, և ոչ մեկ ուրիշը։ Առավելհաճախ այդ ոլորտում երեխան ինքնուրույն է, դեռևս չձևավորված ինքնագիտակցությամբ, և քանի որ տպավորվող է, ապա հաճախ է ենթարկվում ԶԼՄների ազդեցությանը։ «Երեխայի ազատությունը չի նշանակում բարձիթողի վիճակ, ճիշտ հակառակը՝ ազատության ճիշտ ընկալումը մեր ֆանտազիաներիփոխարեն երեխայի իրական պահանջմունքներն է բերում և հանգեցնումերեխայի մասին իսկական և իրական հոգատարության։ Մեր ժամանակակիցերեխան օգտվում է միայն ֆիզիկական ազատություններից» [1]։ 20-21-րդ դարում ապրող մարդու կյանքի բոլոր ոլորտներն են ներխուժել զանգվածային հաղորդակցման միջոցները, նորագույն տեխնոլոգիաները.Սրանց բոլոր տարրերն էլ մեծ նշանակություն ունեն անձի արժեքային համակարգի ձևավորման և սոցիալականացման գործում։ Ամբողջ աշխարհում հանրաճանաչ է այն փաստը, որ ԶԼՄ-ներից առաջին տեղերը գրավում են հեռուստատեսությունը և համացանցը։ Ուրեմն՝ մենք կուսումնասիրենք դրանց որոշառանձնահատկություններ՝ կապված գեղագիտական պատկերացումների, ագրեսիվ դրսևորումների և արժեքների հետ։ Երեխաների արժեքային համակարգը դեռևս այնքան չի զարգացել, որհամապատասխան ընկալի ցուցադրվող երևույթը։ Հաճախ են էկրանի հերոսիագրեսիվ գործողությունները համարում «աննշան» նրա հաղթանակների համեմատ։ Այդ գործողությունները երեխայի մոտ արմատավորվում են, որը հետագայում դառնում են դժվար ուղղելի, անփոփոխ։ Երեխաների մեծամասնությունը հաշվված վայրկյանների ընթացքում կարող է ընդօրինակել ցանկացածհերոսի կամ հաղորդավարի վարքը, ասել, թե ինչ սովորեցին ԶԼՄ-ից։ Բայց, ցավոք, տեղեկատվության մեջ կան նեգատիվ տարրեր, որոնք կարող են ստանալերեխաները՝ սեղմելով կոճակը կամ բացելով համացանցը։ Երեխաների ագրեսիվ հակումները ավելի շուտ նկատում են ծնողները։ Բազմաթիվ ծնողներ անհանգստացած են երեխայի վարքի վրա հեռուստատեսության և զանգվածայինլրատվական այլ միջոցների թողած ազդեցությամբ։ Ինչպես անել, որ այդ դժվարիրավիճակում չմթագնել երեխայի գիտակցությունը, չփչացնել նրա հոգեկանը,չվնասել նրա ֆիզիկական առողջությունը։ Այս և նմանանատիպ այլ իրավիճակներ հիմք հանդիսացան մեր թեման ընտրելու համար, որը շատ արդիականհիմնախնդիր է մեր օրերում։ Նպատակն է՝ կրտսեր դպրոցականների ագրեսիվության և ԶԼՄ- ներիմիջև կապի բացահայտումը։ Խնդիրները`• վերլուծել համացանցային, հեռուստատեսային ինֆորմացիայի և կրտսերդպրոցականների ագրեսիվության փոխադարձ կապը.• անցկացնել տեսական վերլուծություն մանկական ագրեսիվության էության և դասակարգման վերաբերյալ. • ընտրել ախտորոշիչ միջոցներ. • տանը՝ ծնողները, դպրոցում՝ ուսուցիչները աշխատեն վնաս չպատճառելերեխայի տեսողությանը.• հորդորել մեծահասակներին՝ երեխաների հետ շփվելիս ուշադիր լինել իրենցվարքի նկատմամբ.• խորհուրդներով օգնել ծնողներին։ Զանգվածային լրատվամիջոցներն իրենցից ներկայացնում են մի հաստատություն, որը ստեղծված է բաց հասարակական հաղորդումների համար։ Այն համեմատաբար ինքնուրույն համակարգ է՝ իր տարրերի բովանդակությամբ, միջոցներով, ձևերով, մեթոդներով և կազմակերպության որոշակի մակարդակով ։ «Կրտսեր դպրոցականի բնորոշ գծերից մեկը նրանց հուզական բարձրգրգռվածությունն է։ Ուսուցչի հուզիչ խոսքը, վառ գույները, դիտած կինոնկարը,կարդացած հեքիաթը ամբողջությամբ գրավում, կլանում են երեխաներին։ Սրանհակառակ երկար ու ձանձրալի խոսքային չոր շարադրանքը, խրատականքարողները հոգնեցնում, շեղում են նրանց ուշադրությունը, իսկ դիտած սարսափֆիլմերը և ագրեսիվ գործողություններով հաղորդումները ահաբեկում և խորընստվածք են թողնում երեխայի հետագա դաստիարակության վրա» [4]։ Ժամանակակից ինֆորմացիայի հեղեղը դարձել է երեխայի անձնայինհատկությունների ձևավորման գործոն։ Իր կյանքի առաջին տարիներից սկսածնա հայտնվում է ինֆորմացիոն դաշտում, որտեղ արդեն կապ է հաստատումհաղորդակցվելով։ Առաջանում է ինֆորմացիոն միջավայրի և աճող սերնդարժեքային կողմնորոշիչների կառույցի միջև փոխազդեցություն։ Այս հարաբերությունը միջավայրի և սուբյեկտի միջև հակասական բնույթ ունի, քանի որ բաղադրիչ մասերը բարդ կառուցվածք ունեն։ Մի կողմից բռնություն կիրառելեն սովորում, տեսողություն են փչացնում, ժամանակ են վատնում, մյուս կողմիցկրթական, համակարգչային խաղերի ու ծրագրերի օգնությամբ դաստիարակվում, որն էլ նրանց աշխարհայացքն է զարգացնում` բացելով կյանքի նոր հորիզոններ։ Այս մշակույթը հնարավորություն է տալիս ծանոթանալու նոր մարդկանց, այլ մշակույթների հետ։ Վիճակագրությունը վկայում է, որ հատուկ մանկական հաղորդումները զբաղեցնում են եթերային ժամանակի մոտ 5%-ը, այնդեպքում, երբ 5-10 տարի առաջ կազմում էր 30%։ Մնացել են միայն մուլտֆիլմերնու մի քանի թեմատիկ հաղորդումներ։ Մնացած ժամանակ երեխաները դիտում են նույն հաղորդումները, ինչ որ մեծահասակները։ Մանկավարժների ու սոցաշխատողների կողմից սուր քննադատության է ենթարկվում բռնության բովանդակությամբ եռուստահաղորդումներն ուսարսափ ֆիլմերը։ Նրանք գտնում են, որ այդ տեսարանները երեխային դարձնում են դաժան, ագրեսիվ [7]։ Մինչ այս բանավեճ է գնում, թե երեխաների վրաբացասաբա՞ր են ազդում էկրանի վրա ցուցադրվող ռազմական գործողությունները, բռնության տեսարանները։ Այսպես՝ վիճակագրությունը հայտնում է, որ[7] առավել հայտնի հեռուստաալիքներ ամեն ժամ ցուցադրում են ֆիզիկականագրեսիայի մոտ յոթ փաստ և խոսքային ագրեսիայի ինը փաստ։ Իսկ երեխան,որն անցկացնում է հեռուստացույցի մոտ երկու ժամ, տեսնում է ագրեսիայիառնվազն տասնհինգ դեպք։ Եվ պատահական չէ, որ այս թեմանմեծ հետաքրքրություն է ներկայացնում մանկավարժահոգեբանական գիտության մեջև ունի սոիալական մեծ կարևորություն։ Ուսումնասիրությունները ցույց են տվել, որ «Դպրոցահա-սակ երեխաներըհեռուստացույցի առջև անցկացնում են օրական 3-4 ժամ, ինչը հավասար է 5դասաժամի։ Ի՞նչ են հասցնում տեսնել երեխաներն այդ ժամերի ընթացքում.բռնության և սպանության երեք տեսարան, որի մեջ կան հասարակությանկողմից չարդարացվող վարքագծեր /թմրադեղերի, ծխախոտի օգտագործում ևմեկ սեռական տեսարան/։ Այդ ամենն արդյոք ազդեցություն չի՞ ունենալուերեխայի գիտակցության վրա։ Չէ՞ որ դպրոցն ավարտելուց հետո երեխանդիտած կլինի մոտ ութ հազար սպանություն և տասը հազար բռնությանտեսարաններ։ Մի անգամ ամերիկյան բանտարկյալների շրջանում հարցում էանցկացվել, թե հեռուստա-տեսությունը կարո՞ղ է սովորեցնել նոր քրեականհնարքներ։ 10-ից 8-ը դրական են պատասխանել այդ հարցին։ Հաջորդ հարցին10-ից 3-ն էլ պատասխանել են, որ փորձել են հանցագործություն կատարել՝ղեկավարվելով ֆիլմում դիտած հնարքներով։ Մեկ այլ ուսումնասիրությունցույց է տվել, որ բռնության տեսարաններով հաղորդումների դիտումը երեխայիմոտ առաջացրել են ագրեսիվ վարքագիծ։ Այդպիսի երեխաները մի քանի անգամավելի շատ են կատարում օրինախախտումներ, քան նրանք, որոնց չի գրավումայդպիսի հաղորդումների դիտումը» [8]։ Ինչու՞ են երեխաներն ավելի ագրեսիվ դառնում։ Հայտնի է երեխայիայսպիսի հոգեբանական առանձնահատկություն. մեծահասակի գործողությունները նրա կողմից ընդունվում են որպես կանոն, և երեխայի համար ավելի հեշտէ այն կրկնօրինակել, քան խորանալ նրա թույլատրելիության մեջ։ Եթե երեխայիհետ սխալ տեղից անցնել փողոցը, ապա նա մեծ տարիքում այդպես էլ կանի՝իմանալով հանդերձ, որ դա սխալ է, քանի որ այն թափանցում է նրա գիտակցության մեջ, ամրապնդվում և շտկման ենթակա չէ։ Այդպես էլ ագրեսիվ տեսարանի դիտումը բերում է ոչ միայն ագրեսիվ վարքագծի, այլև՝ զգացմունքայինանզգամության։ Երեխան դառնում է ավելի քիչ արձագանքող, սառը, նրան քիչ էսկսում անհանգստացնել ուրիշի ցավն ու տառապանքը;Ագրեսիվ տեսարանների դիտումը 7-8 տարեկանում կարող է կանխորոշելերեխայի ագրեսիվությունը 17-19 տարեկանում։ Այդ պատճառով անհրաժեշտ էծնողներին խորհուրդ տալ մինչև 12 տարեկանը արգելել ագրեսիվ հաղորդումների և ֆիլմերի դիտումը և ավելի մեծ տարիքում սահմանափակել դրանց քանակը։ Կարելի է նաև ամբողջ ընտանիքով սահմանափակել կամ կրճատելհեռուստացույցի և համակարգչի մոտ անցկացրած ժամերի քանակը և ավելիարդյունավետ անցկացնել դրանք։ Որպեսզի պատկերացնենք, թե ինչ հանգամանքներ են երեխայի համարկարևոր և որոնք են վախեր առաջացնում, անհրաժեշտ է իմանալ, որ աճողերեխան յուրացնում է շրջակա միջավայրը, անկախ նրանից` այն խաղա՞ղ է, թեպատերազմային։ Երեխան մեծանալով՝ գնում է դպրոց, աստիճանաբար ծնողների հետ կապը թուլանում է, և սկսվում է դժվարությունների շրջանը դաստիարակության գործում։ Ծնողները չեն կարողանում հետևել երեխաների վարքին,որոնք իրենց հիվանդագին ցանկությունները կամ վախերն արտահայտում ենագրեսիվ կենդանիների մարմնավորմամբ, իսկ քիչ ավելի մեծ տարիքում դիտում են մեծերի համար նախատեսված սարսափ ֆիլմեր։ 6-7 տարեկան երեխան, հեռուստացույց նայելով, ավելի խորն է ընդունումինֆորմացիան, ուրախության ու վախի ապրումներ է ունենում, նրա հոգեկանըկարող է գտնվել ուժեղ գրգռման կամ արգելակման մեջ։ Օրինակ՝ հաճույքստանալով սպանության, բռնության տեսարաններով` նա կողքից կշտամբանքչի զգում և անգիտակցաբար, հիպնոսի ազդեցության տակ, իր հոգեկան գործընթացի կառավարումը կամավոր տրամադրում է հեռուստատեսությանը։ Ամբողջաշխարհի հետ շփվելով էկրանի միջոցով` նա իր համար գտնում է ինչ-որարժեքավոր բան, այդ թվում և իր գոյության իդեալը։ Որոշ կրտսեր դպրոցականների համար նրանք գերմարդիկ են, համարձակ ոստիկաններ, հասարակականքաղաքական գործիչներ, իսկ մյուսների համար` հանրահայտ կինո-դերասաններ, սպորտի վարպետներ, մանկավարժներ։ Իր իդեալին նա վստահում է, նրախոսքերը, գործողությունները ճշմարտություն է համարում և սկսում է հետևելնրա սկզբունքներին։ Այդպիսի իդեալի ազդեցությունը էկրանից մեծ ներշնչանքէ պարգևում։ Երեխաները պատրաստ չեն համապատասխան ձևով արձագանքել էկրանից ստացված ինֆորմացիային։ Գիտնականները բացահայտել են, որմիայն ծնողների 60%-ն է փորձում բացատրել հեռուստատեսությամբ ցուցադրված բռնության տեսարանները։ Իսկ 40%-ը ոչ մի կարևորություն չի տալիսերեխայի կողմից դիտվող ծրագրի բովանդակությանը։ Խաղահրապարակումհաճախ կարելի է վկա լինել, թե ինչպես է հաղթողը հաճույքով խփում պարտվածին, իսկ առաջ իրեն հաղթող ճանաչելու համար բավական էր միայն բռնելհակառակորդին։ Սրա պատճառն այն է, որ կրտսեր դպրոցականները, չունենալով բավարար չափի գիտակցություն, իրենց տեսածը համարում են իսկական ևսպանություններն ու բռնությունները վախի կամ զզվանքի զգացում չեն առաջացնում, քանի որ նրանք հեռուստատեսությամբ վարժվել են այդ երևույթին ևդա իրենց համար սովորական է։ Այդ նույն ագրեսիվ վերաբերմունքը կիրառումեն նաև դպրոցում։ Անիմաստ է կրտսեր դպրոցականին հեռու պահել հեռուստացույցից, ուղղակի պետք է ծնողները վերահսկեն, թե ինչ է նայում երեխան։ Այս ամենից կարելի է եզրակացնել, որ ժամանակակից պայմաններումկրտսեր դպրոցականի դրսևորած ագրեսիվության մակարդակի վրա ազդեցություն է թողնում նրանց կողմից ստացած տեղեկատվությունը (հեռուստացույցիցև համակարգչից լսածն ու տեսածը)։ Այդ ագրեսիվությունը երեխաները տեղափոխում են դպրոց, կիրառում դպրոցում՝ ագրեսիվ վերաբերմունք ցուցաբերելով ուսուցիչների և ընկերների նկատմամբ։ Էլ չենք ասում, որ երեխան ժամերով նստում է համակարգչում եղած խաղերի դիմաց՝ վնասի տակ դնելովտեսողությունը՝ ուսումնական ոչ մի հաղորդում չդիտելով և ոչ մի բանովչնպաստելով իր իսկ գիտելիքների, կարողությունների, արժեքային համակարգիզարգացմանը։ «Ողջ աշխարհում յուրաքանչյուր երրորդը վատ է տեսնում։ Առավել անհանգստացնողը կրտսեր դպրոցականների կարճատեսության աճիմիտումն է, որը հիմնականում առաջ է գալիս պառկած վիճակում կարդալուց,վատ լուսավորությունից, երկար ժամանակ հեռուստացույցի կամ համակարգչիդիմաց նստելուց, սեղանի անհարմարությունից և այլն» [3]։ Տանը՝ ծնողները,դպրոցում՝ ուսուցիչները պետք է լուրջ ուշադրության արժանացնել ԶԼՄ –ներովտարված երեխաներին և դասերի ժամանակ համապա-տասխան պահերըօգտագործել՝ դիպուկ օրինակների միջոցով բացատրելով այն վնասները, որկտան սարսափ ֆիլները, նման հաղորդումները, համակարգչի և համացանցիչարաշահումը։ «Ըստ Վիգոտսկու և նրա հետևորդների ՝ կանոնավոր ուսուցումըկարող է և իսկապես ազդում է երեխայի մտավոր զարգացման ու դաստիարակության վրա։ Այդ նպատակով նրանք ուսուցիչներին առաջարկում են ակտիվորեն միջամտել։ Ըստ նրանց՝ համապատասխան կրթական միջավայրի ևորոշակի նյութերի ապահովումը բավական չէ այդ զարգացումը խթանելուհամար» [2]։ /Սրանք բոլորը խնդիրներ են՝ իրենց լուծումներով/։ Բերված տվյալների վերլուծությունից դուրս գալով՝ կարելի է խորհուրդտալ ծնողներին և ուսուցիչներին։ 1. Հետևել վարքի սահմանված կարգի ձևավորմանը դաստիարակության ընթացքում։ ա. Ձևավորել բազմակողմանի ու ներդաշնակ զարգացած անհատ, որը կբավարարի հասարակական պահանջներին։ բ. Շատ ցավալի է, որ ո՛չ պետականորեն, ո՛չ ընտանիքում չի որոշված, թե երեխան ինչքան ժամանակ պետք է անցկացնի հեռուստացույցի առաջ։ Կարգավորեք ինքներդ։ գ. Սոցիալական փորձը ցույց է տվել, որ, երեխայի շարունակական գտնվելը էկրանի առաջ, փոխադարձ կապված է նրա հուզական ոլորտի, նրա ինտելեկտուալ հնարավորությունների, ֆիզիկական տվյալների, այդ թվում տեսողության վատթարացման հետ դ. Այդ գործընթացը կարգավորող հիմնական մեթոդները կարող են լինել զրույցըայլ մանկավարժների, մանկական հոգեբանների հետ՝ այս կամ այն հաղորդման վնասակարության կամ օգտակարության մասին։ Անձնական կամհասարակական օրինակով երևույթի դրական և բացասական կողմերի ցուցադրում։ Խաղերի ձևով, կարող է լինել դիդակտիկ, զարգացնող, միաժամանակ դաստիարակող բնույթի համակարգչային կամ հեռուստատեսայինկրթական ծրագրեր;2. Աստիճանաբար երեխան պետք է սովորի համացանցից և էկրանից դրականըվերցնել։ 3. Ծնողները պետք է հետևեն գիտական նորամուծություններին, գրականություն կարդան՝ դաստիարակչական տարբեր ուղղությունների, այդ թվումագրեսիվության վերաբերյալ։ 4. Շատ կարևոր է փոխըմբռնումը երեխայի հետ` ի՛նչ նայել, ե՛րբ նայել, ինչքա՛նժամանակով։ Երեխան ցանկացած առումով ընդօրինակում է ծնողին, ուսուցչին և նրանց կերպարը զարգանում է իր մեջ։ Գ ր ա կ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն 1. Մարիա Մոնտեսորի, Ինքնաքննադատությունը և ինքնուսուցումը կրտսերդպրոցում։ Ուսումնական ծրագիր։ Ռուսերենից թարգմանեց ԳևորգՀակոբյանը։ 2. Հովհաննիսյան Գ. և ուրիշներ, Կառուցողական կրթության հիմունքները ևմեթոդները։ Ձեռնարկ ուսուցիչների համար։ «Տիգրան Մեծ» հրատ.։ 3. Aniedu.am, Տունտունիկ, Տիֆլոմանկավարժություն, թույլ տեսնող երեխաներիկրթություն։ Հասանելի՝ 16.07.2018։ 4. Mi-lingvo.biogsoot.am, Սերոբյան Արեգ, Տարիքային հոգեբանություն։ Հասանելի՝ 08.04.2018։ 5. Խուդոյան Ս. Անձի զարգացման ճգնաժամային տարիքները, Երևան։ «Զանգակ-97»։ 6. Էլկոնին Դ. Բ. Կրտսեր դպրոցականի ուսուցման հոգեբանություն։ «Լույս» հրատարակչություն։ 7. Բերոն Ռ., Ռիչարդ Դ. Ագրեսիա։ ՍՊԲ, հրատ. Պիտեր։ Էջ 104-108։ 8. Մեդիա հոգեբանության հիմնախնդիրները։ Հավաքածու։ «ՌիպՀոլդինգ» հրատարակչություն։ Հասանելի՝ 20.05.2018։

example1385

example1385

Այսօր խիստ հրատապ է հնչում արևելահայ և արևմտահայ գրական լեզուների մերձեցման և փոխադարձ հարստացման խնդիրը, որի իրականացումը սկսվում է դպրոցներից ու բուհերի համապատասխան բաժիններից։ Հանրակրթական դպրոցի միջին դասարաններում արևմտահայերեն բնագրերի շուրջ կատարվող լեզվական աշխատանքները լայն հնարավորություն են ընձեռում գործնական ճանապարհով ճանաչելու արևմտահայ լեզվի հնչյունաբանական, քերականական և բառապաշարային առանձնահատկությունները։

Armenianամանակակից հայերենն աշխարհին այսօր ներկայացվում է երկու գրական տարբերակով `արևելահայերեն և արևմտահայերեն։ Արևելահայերենը Հայաստանի Հանրապետության պետական ​​լեզուն է, համընդհանուր հաղորդակցության, մամուլի, ռադիոյի, հեռուստատեսության, թատրոնի, կինոյի, տարրական և ավագ դպրոցների լեզուն։ Այն պետական ​​խնամքի առարկա է և մանրակրկիտ ուսումնասիրվել է լեզվաբանների կողմից։ ArmArmenian- ը սփյուռքի համայնքի մեծամասնության լեզուն է։ Նրա հետ շփվում են աշխարհի չորս կողմերում ապաստանած հայերը, այս լեզվով տպագրվում են բազմաթիվ պարբերականներ, տրվում են ռադիոյի և հեռուստատեսության հաղորդումներ, ստեղծվում են գեղարվեստական ​​նկարներ։ Անկախություն ձեռք բերելուց հետո, Հայրենիք-Սփյուռք կապերի հետագա մերձեցումից հետո Հայաստանում ավելի հրատապ դարձավ հայերենի հայերենի դասավանդումը, որի քննությունը հիմնված էր գիտության վրա։ Այսօր շատ հրատապ է թվում մեր լեզվի երկու տարբերակների սերտ մերձեցման և փոխադարձ հարստացման հարցը, որի իրագործումը պետք է սկսվի դպրոցներից և համալսարանների համապատասխան բաժիններից։ Հայերենի դասավանդման հարցը առավել արդիական դարձավ ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի հայտնի հրապարակումից հետո, համաձայն որի `հայերենը 2010 թվականից ընդգրկված է վտանգված, վտանգված լեզուների ցանկում։ Այս պարագայում մայրենի լեզվի երկու գրական տարբերակների մերձեցումը և համեմատական ​​ուսմունքն ընկալվում են որպես հայրենասիրական քայլ ՝ քաղաքացիական պարտականությունից դուրս։ Հայ-հայ գրական լեզվի հակիրճ ուսումնասիրությունը ներառված է միայն ավագ դպրոցի հումանիտար ուսումնական ծրագրում, մինչդեռ հայ-հայերեն ձեռագրերի ուսուցումը սկսվում է ավագ դպրոցի 8-րդ դասարանում և շարունակվում է ավագ դպրոցի բոլոր դասարաններում։ Այս պարագայում հայ-հայկական բնօրինակների ուսումնասիրությունը կարող է միաժամանակ դառնալ հայ-հայ գրական լեզվի ուսումնասիրման գործընթաց։ Հայերենի դասավանդումը միջնակարգ դպրոցում պետք է իրականացվի գործնական ձևով `բնագրի վերաբերյալ աշխատանքների շրջանակներում։ Համեմատության մեթոդի միջոցով ակնհայտ են դառնում մայրենիի երկու տարբերակների նմանություններն ու տարբերությունները, իսկ հայոց լեզվի լեզվական առանձնահատկությունների ընկալումը դառնում է ավելի դյուրին ու մատչելի։ Դասընթացը կարող է իրականացվել ինչպես ինդուկտիվ, այնպես էլ դեդուկտիվ մեթոդներով։ Առաջին դեպքում սովորողը, ծանոթանալով լեզվական իրականությանը, իր արտահայտությունն է գտնում բնագրի համատեքստում։ Երկրորդ դեպքում սովորողը մեկնաբանում է լեզվական իրողությունները `մեկնաբանելով հայ-հայերեն բառերը և բնօրինակով։ Ինչպես հայտնի է, արեւելահայ-արեւմտահայ գրական լեզուները ձեւավորվել են տարբեր բարբառային հիմքերի վրա։ Եթե ​​Արարատյան բարբառը հիմք է ծառայել արեւելահայերենի համար, ապա Պոլսի բարբառը հայ-հայ գրական լեզվի համար։ 1 Շահինյան Դ., Կորուստի եզրին գտնվող հայ. «Ասպարեզ» պարբերական, Ստամբուլ, 2010 (ինտերնետ)։ Սա է երկու գրական լեզուների հնչյունական, ուղղագրական և քերականական տարբերությունների հիմնական պատճառը։ Երկու գրական լեզուների հիմնական հնչյունաբանական տարբերությունները բաղաձայնների շարժումներն են։ Հայերենում b, c, d, d, j ձայնավորներն արտասանվում են որպես խուլ շնչող, p, q, t, ts, ch, իսկ հասարակ խուլերը ՝ p, k, t, ts, j, դառնում են ձայնավորներ ՝ b, c, d, ձ, ջ (որոշ բացառություններով), ինչպես գեղեցիկ - գեղեցիկ, Պետրոս - Bedros և այլն։ ArmArmenian- ի արտասանության մեջ r ձայնը վերացվում է, և rr արտասանվում է նույն կերպ (aru-aru, aru-aru)։ ArmArmenian- ի արտասանության առանձնահատկությունները ավելի մատչելի կլինեն `ցուցադրելով ուսումնասիրված բնօրինակների արտասանությունը։ Originalանկալի է համատեղել բնօրինակ տարբերակները արևելահայերենով և արևմտահայերենով, հատկապես, եթե ուսուցումը զուգորդվում է ստեղծագործությունների ձայնագրություններ լսելու հետ (կարդում են Հրաչյա Ներսիսյանը, Վահրամ Փափազյանը և այլ վարպետներ)։ Գիշերը քաղցր է, գիշերը ՝ հեշտ։ Հաշիշի օծանելիքով և բալասանով։ Թեթև ճանապարհը անցնում եմ գինով։ Գիշերը քաղցր է, գիշերը ՝ հեշտ .... Մ.Մեծարենց, «Սիրերգ» Գիշերը քաղցր է, գիշերը ՝ հեշտ։ Հաշիշ օձ և պալասան։ Ես գնալու եմ քնելու Լուսենի ճանապարհին, Քիշերը քաղցր է, Քիշերը հեշտ է .... Այնուհետև կկատարվեն գործնական վարժություններ ըստ բնօրինակ թեմաների, ինչպիսիք են. - Կարդացեք տրված բառերը հայերեն-հայերեն արտասանության մեջ 1։ Erաղիկ, փառք (փարք), ջոջ (չոչ)։ 1 Առաջադրանքների մեջ ներառված նմուշներն ընտրված են հանրակրթական դպրոցի դասագրքերում ընդգրկված հայահայ հեղինակների աշխատանքներից (Գասպարյան Դ., Գրականություն, 8-րդ դասարան, Ե., «Տիգրան Մեծ» հրատարակչություն, 2017, էջ 187-223։ Կիրակոսյան Վ., Ավետիսյան.., Գրականություն, 11-րդ դասարան, Ե., «Մանմար» հրատարակչություն, 2010, էջ 15-109)։ -Շարունակել դերանունների շարքը `բացատրելով արտասանությունները. Անձը` հետո, անձը `անցավ, առջևը` արջը, հոսքը `արական, մեխը` ճզմելը, լուռ `լուրերը, առաջ` հառաչելը։ -Հետևյալ հատուկ անուններն արտահայտվում են բնորոշ հայերեն լեզուներով. ) Հակոբոս), Դիկրանուհի (Տիգրանուհի)։ Հայ-հայկական բնօրինակների մասին լեզվաբանական աշխատանքի հաջորդ քայլը բանավոր աշխատանքն է։ Հայերենը արահայերենի գրական լեզուների հիմնական բառապաշարն է, բայց կան բառեր, որոնք օգտագործվում են միայն հայ-հայերենում։ Նման բառերի առանձնացումը և դրանց բացատրությունը արևելահայերեն տարբերակներում ոչ միայն կօգնի «հայտնաբերել» գրական ստեղծագործության բովանդակությունը, այլև կհարստացնի ուսանողի բառապաշարը։ Բնօրինակների շուրջ բանավոր աշխատանքը պետք է կատարվի հետևյալ առաջադրանքներով. -Օգտագործելով Ս. Սաքապետոյանի բառարանից նշեք հայ-հայերեն համարժեքները. (Խորը), ակաձձուն (լրիվ), առավոտյան (առավոտյան), զաքաթել (կարոտ), կալյակ (կաթիլ), համբուն (համակ), համր (դանդաղ), հեշտ (հաճելի), memik), πατάρον (սուտ), պարտապան (հոգնած)։ (կերակրել), պաթիր (դժվար), ջամբել. Գրեք այն բառերը, որոնք ունեն տարբեր իմաստներ արևելահայերենում և հայերենում. բարբառ, պահարան, երաժիշտ, բառարան, գործատու, կողպեք, ալեհավաք ալյաք, ախոյան, բանավոր։ - Գրիր տրված բառերի հայ-հայերեն տարբերակները. ), ազգանուն (մականուն)), խոնավ (պարտական), քամի (քամոտ)։ 1 Սաքապետոյան Ռ., Հայալեզու դասագիրք, Ե., Երեւանի համալսարանի հրատարակչություն, 2006, էջ 317 - 490։ Հայերենի քերականական իրողություններին ծանոթությունը հնարավոր է դառնում գործնական ուսուցման միջոցով։ Կիրառելով ուսուցչական-դեդուկտիվ մեթոդը `ուսանողներին նախ պատկերացում է տրվում հայ-հայերենի քերականական առանձնահատկությունների մասին, կիրառվում են բնօրինակ աշխատանքներ։ Հայտնի է, որ արևելահայ և արևմտահայ գրական լեզուների (օրինակ ՝ բարբառների) տարբերակման առաջին առանձնահատկությունը բայի որոշյալ հոդի ներկա ժամանակի կազմությունն է (հոսում է - հոսում է, անցնում է - անցնում է)։ Ուսանողը կիմանա այս լեզվական իրողությունը `դիտարկելով ուսումնասիրված ձեռագրերը, ինչպիսիք են` them Նրանց միջով խորը դող է հոսում Դ. Վարուժան, «oryորյան ծովեր»… Եվ ես դողացող ափով անցնում եմ ավազի միջով ... Մ. Մեծարենց, արեւելյան հայերենում «Նավակներ» -ը գերազանցում է գոյականի հոլովումը, իսկ հայերենում `հոլովումը։ Հոգնակի թվով, -er, -ner ածանցներից հետո, ընդհանուր առմամբ, հոլովն ավելանում է։ Դաշտի ճանապարհին, կամ լեռան լանջին… Մ. Մեծարենց, «Հյուղ» Արվեստը ոսկի է, այդպիսի բոցեր… Դ. Վարուժան, «Հասուն արվեստ» -ը արևելահայերենում բացառիկի հիմնական ավարտն է, և արեւմտահայերենում դրանք են։ Theանապարհին, գետում և դաշտում… Տո՛ւր ինձ, Տե՛ր, ուրախությունը անանձնական։ Մ. Մեծարենց, «Տո՛ւր ինձ, Տեր» արեւելահայերենի եզակի վանկում, հայոց լեզուն վերջ չունի։ Գոյական նշանակությունն արտահայտվում է կապի մեջ։ Սիրտս անհայտացավ մթնշաղում… Մ. Մեծարենց, «Երկրորդական» Սեռական վանկը երբեք վճռական հոդված չի ստանում արևելահայերենով, այն կարող է ստանալ իսկական հայերենով։ … Ալետայի հովտի հովտում Asովերն անցնում են։ Դ. Վարուժան, «oryորյան ծովեր» հոգնակիի ձևավորման ընթացքում, և հնչյուններով մի շարք բառեր, ի տարբերություն արևելահայերենի, հայտնվում են ոչ ձայնավոր հիմունքներով։ … Բոլոր պտուղները աշնանը, Եվ մեղր, և կաթ, և գինի։ Մ. Մեծարենց, «Հյուղ» -ը արեւելահայերենում անորոշ հոդի փոխարեն դերանուն ունի։ ArmArmenian– ում կա անորոշ հոդ ՝ հետադասություն (ձայնավորով, m ', mn)։ Կախարդական մի խոսք կախարդեց սիրտս։ Պ.Դուրյան, «Սիրել» ... Մի քիչ էլ, Ահ, փայլ, փայլ, ողջույն։ Ես հիվանդ եմ. Մ. Մեծարենց, «Ար» «Ար» հայերենը բնութագրվում է կրկնակի ժխտմամբ, որը երբեք չի արտահայտվում հայերեն։ Ոչ ոք չի ասել։ «Հաք տղա, ինչու է նա գոռում»։ Պ. Դուրյան, «Լիճ» Հայերենում ուղղակի խնդիրն ունի միայն մեկ ձև ՝ ուղիղ։ Ես ատում եմ դահլիճների փարթամ կանանց… Դ. Վարուժան, «Օ,, Թալիթա» Քերականության համառոտ տեսությանը ծանոթանալուց հետո բնօրինակների վերաբերյալ գործնական աշխատանքներ։ «Բնօրինակից դուրս գրեք հայերենին բնորոշ քերականական ձեւերը, մեկնաբանեք լեզվական իրողությունը։ - Հայերեն քերականական տառերի դիմաց գրել արեւելահայերեն տարբերակները։ Պ.Դուրյան, «Իմ մահը» հոգիս, ասում են ՝ դաշտերում, դու զգում ես, ես, նա, մի ծաղիկ, կանայք, իմ մանչերը, նա եկավ, ցույց տվեց նրան, ասաց նա, ինձ, բոլորին , - Նախահայկական քերականական ձիերը դարձնել արմահայ։ - Համեմատեք հայ-հայ-բնօրինակները `նշելով քերականական տարբերությունները։ Flowersաղիկներով անուշահոտ քամին երեկոյան բուրում է անուշահոտ քամին, Անուշաբույր երազ է իջնում ​​հոգիների վրա, Որքան հեշտ է այս գիշերվա մթնշաղը։ Մ. Մեծարենց, «Ակացիաների փայլի տակ» ծաղիկներից հանգիստ տերեւներ է թափում։ Երեկոյան բույրերով անուշահոտ քամին, Հոտ է գալիս հոգիների վրա։ Այսպիսով, հայ գրականության նմուշները կարելի է սովորել հայ գրականության դասընթացներին ՝ բնօրինակին վերաբերող աշխատանքի շրջանակներում։ Ուսանողները սովորում են արևմտահայերեն ՝ համատեղելով արևելահայերենը և արևմտահայերենի լեզվական իրողությունները։ Երկու գրական լեզուների ընդհանրություններն ու տարբերությունները ակնհայտ են դառնում արևելահայերենի և արևմտահայերենի բնօրինակների զուգորդմամբ։ Հայ-հայ գրական լեզվի իմացությունը նպաստում է գրական ստեղծագործության բովանդակության ընկալմանը և գեղարվեստական ​​արժանիքների բացահայտմանը։ Հայոց լեզուն ուսումնասիրելը հայրենասիրական քայլ է քաղաքացիական պարտքի իրականացման գործում։ ԳԻՐՔ 1. Շահինյան Դ.Հայաստանի Հանրապետությունը ոչնչացման եզրին է։ «Ասպարեզ» պարբերական։ Ստամբուլ 2010 (ինտերնետ)։ 2. Գասպարյան Դ. Գրականություն։ 8-րդ դասարան։ Այո՛ «Տիգրան Մեծ» հրատարակչություն։ 2017 թ. էջ 187-223։ Կիրակոսյան Վ., Ավետիսյան.. Գրականություն. 11-րդ դասարան։ Այո՛ «Մանմար» հրատարակչություն։ 2010 թ. էջ 15-109)։ 3. Սաքապետոյան Ռ., Հայ-հայկական դասագիրք։ Այո՛ Երեւանի պետական ​​համալսարանի մամուլ։ 2006 թ. էջ 317 - 490։

example1587

example1587

Որակի կառավարման համակարգում մարդկանց դերը կարելի է ներկայցնել երեք օղակներով՝ կառավարման օղակ, անձնակազմ, սպառողներ։ Հոդվածում հիմնական վերլուծությունն իրականացվել է հիմնականում անձնակազմ եւ կառավարման օղակ փոխհարաբերությունների շրջանակում։ Որակի «գերազանցության» ցանկալի մակարդակն ապահովելու համար շատ կարեւոր է կազմակերպության ներսում առաջնորդման ինստիտուտի առկայությունը, որը դրսեւորվում է առաջնորդ-ղեկավարների կողմից նպատակների ճիշտ սահմանմամբ, գործընթացների համաձայնեցմամբ, անձնակազմի՝ որոշումների կայացման գործընթացներին մասնկցելիության հնարավորությամբ, թիմային աշխատանքով, ղեկավար-առաջնորդների կողմից անձնակազմի աջակցությամբ, մոտիվացիայի, անընդհատ զարգացման ու ուսուցման միջոցով։ Հոդվածում առաջարկվել են մի շարք նոր մոտեցումներ ու մոդելներ, որոնք արտացոլում են որակի կառավարման համակարգում առաջնորդի դերակատարումը եւ այդ համատեքստում առաջնորդման առաձնահատկություններն ու սկզբունքները։

Որակի հասկացությունը տատանվում է ՝ կախված սպառողների սպասելիքներից։ Դա սպառողների պահանջների և սպասումների համապատասխանությունն է, մի շարք առանձնահատկություններ և բնութագրեր, որոնք որոշում են ապրանքի կամ ծառայության `այդ պահանջարկը բավարարելու ունակությունը։ Որակը կարող է սահմանվել որպես դինամիկ պետություն, որը փոխկապակցված է ապրանքների, ծառայությունների, մարդկանց, գործընթացների և միջավայրի հետ, որը գերազանցում է սպասելիքները և նպաստում է արժեքի ստեղծմանը »[1; 99-100]։ ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ Որակի կառավարումը, մյուս կողմից, կարող է սահմանվել որպես բոլոր անհրաժեշտ գործողությունների և քայլերի վերահսկման գործընթաց, որոնք անհրաժեշտ են «գերազանցության» ցանկալի մակարդակը պահպանելու համար։ Այն ներառում է որակի քաղաքականության սահմանում, որակի պլանավորում և ապահովում, իրականացում, վերահսկում և շարունակական բարելավում 1։ Այս համատեքստում, «գերազանցության» ցանկալի մակարդակի պահպանման տեսանկյունից, դժվար չէ տեսնել, որ մարդիկ նշանակալի դեր են խաղում, քանի որ որակի շղթան սկսվում է սպառողների կարիքների բացահայտումից մինչև նրանց արձագանքները, որտեղ դերը կա։ մարդկային ՝ լինի դա ապրանք, ծառայություն, թե սպառող, վճռական և կարևոր (Նկար 1)։ Գծապատկեր 1. Սպառողները և որակի շղթան 2 Սահմանումը հեղինակի կողմից։ Դիագրամը մշակվել է հեղինակի կողմից։ 220 ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ Այսպիսով, որակի կառավարման համակարգում մարդկանց դերը կարող է ներկայացվել երեք հղմամբ. 1. Կառավարման օղակ, 2. Աշխատողներ, 3. Սպառողներ։ Սխեմատիկորեն այն ունի եռանկյունու ձև / Նկար 2 / [2; 73-75]։ Եռանկյան երեք գագաթները ներկայացնում են մարդկանց որակի կառավարման գործընթացները և նրանց փոխհարաբերությունները. 1. Արտաքին շուկայավարում. Կազմակերպությունը խոստանում է սպառողներին, 2. ինտերակտիվ շուկայավարում - անձնակազմը խոստումները կատարում է, 3. ներքին շուկայավարում `կառավարման և փոխհարաբերությունների միջև։ կազմակերպության անձնակազմը։ Կազմակերպության և նրա հաճախորդների կապը կոչվում է արտաքին շուկայավարման գործընթաց։ Արտաքին շուկայավարման ընթացքում կազմակերպությունն իր հաճախորդներին խոստումներ է տալիս առաջարկների և դրանց իրականացման վերաբերյալ [3; 24-30]։ Այս խոստումները տրվում են գովազդների կամ գովազդների ժամանակ և որոշակի սպասելիքներ են ստեղծում սպառողների համար ապրանքների կամ ծառայությունների վերաբերյալ։ Դրանք կարող են դրական կամ բացասական ազդեցություն ունենալ սպառողի սպասումների, որակի սպասումների (ակնկալվող, պոտենցիալ մակարդակի) և իրական, ընթացիկ որակի մակարդակների միջև։ Կազմակերպությունների համար գործոնները, ինչպիսիք են անձնակազմը, կազմակերպական պատկերը, տեսանելի կառուցվածքները, ինչպես նաև ապրանքների արտադրության կամ ծառայությունների մատուցման բոլոր գործընթացները, հիմք են հանդիսանում սպառողի սպասելիքների համար։ Սպառողների ակնկալիքները և իրականությունը համեմատելուց հետո սպառողի վերջնական կարծիքը ապրանքի վերաբերյալ ձևավորվում է այն միջավայրի միջոցով, որտեղ նրանք ստանում են այդ ապրանքը, ինչպես նաև ծառայություններ մատուցող անձանց բնավորության և վարքի միջոցով։ 221 ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ Կառավարման օղակ Ներքին շուկայավարում Խոստումների կատարում Արտաքին շուկայավարում Խոստումների կատարում Աշխատակազմի սպառողներ Ինտերակտիվ շուկայավարում Խոստումներ պահելը Խոստումը 2. Որակի կառավարման համակարգում գտնվող մարդիկ 3 Ինտերակտիվ, երկկողմանի շուկայավարումը ներառում է կազմակերպության կողմից տված խոստումները սպառողներին պահելը։ Ինտերակտիվ շուկայավարումը կազմակերպության անձնակազմի և սպառողների իրական շփումն է, որը կոչվում է «ճշմարտության պահ» կամ ծառայության գործընթաց, իրավիճակ։ Սա վճռական պահ է, երբ ընկերությունները ցույց են տալիս, որ կարող են արդարացնել սպառողի սպասելիքները։ Ինտերակտիվ շուկայավարումը շատ կարևոր դեր է խաղում կազմակերպության և սպառողների միջև հարաբերությունների հաստատման գործում։ Կազմակերպության անձնակազմը մշտական ​​փոխգործակցության մեջ է հաճախորդների հետ, որի արդյունքում կարելի է ասել, որ անձնակազմի հմտությունները, գիտելիքները, վերաբերմունքն ու պահվածքն ազդում են սպառողների կողմից որակի ընկալման վրա։ Ներքին շուկայավարումը անձնակազմի ուսուցումն է, ովքեր անմիջականորեն շփվում են հաճախորդների հետ և բարձրացնում արդյունավետությունը, ինչպես նաև ամբողջ անձնակազմի ուսուցումը `համատեղ աշխատելու և հաճախորդների բավարարվածությունն ապահովելու համար։ Ներքին շուկայավարումը նշանակում է, որ ընկերությունները պետք է ավելի մեծ ուշադրություն դարձնեն։ Գծապատկերը մշակվել է հեղինակի կողմից։ 222 ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ անձնակազմի որակի վերաբերյալ։ Փաստորեն, ներքին շուկայավարումը պետք է նախորդի արտաքին շուկայավարմանը։ Այս համատեքստում շատ կարևոր են նաև ղեկավարությունը, անձնակազմի մոտիվացիան և բարձրագույն ղեկավարության հետ դրական հարաբերությունները, բարոյահոգեբանական միջավայրը և այն արժեքները, որոնք անձնակազմը կրում է որպես կազմակերպությունը ներկայացնող օղակ։ Իմաստ չունի գովազդել ամենաբարձր որակը, քանի դեռ անձնակազմը չի հասել դրա իրականացմանը և պահպանմանը։ Այսպիսով, որակի կառավարման և «գերազանցության» ցանկալի մակարդակի պահպանման տեսանկյունից անհրաժեշտ է հաշվի առնել այդ համատեքստում ղեկավարության առանձնահատկությունները և դրա արդյունքում առաջացած շարժառիթը, շարունակական զարգացումը և թիմային աշխատանքը և կազմակերպության մեջ նրանց փոխհարաբերությունները։ Առաջնորդությունը կարող է սահմանվել որպես առաջնորդի և միջավայրի կողմից կազմակերպության ներսում տեսլականի ձևավորում և ապահովում, որը դրդում է անձնակազմին հասնել կազմակերպության նպատակներին `միևնույն ժամանակ թույլ տալով անձնակազմին դրանք իրականացնել իրենց հմտությունների միջոցով և այդ գործընթացներում տեսնել իրենց սեփական բարեկեցությունը։ Առաջնորդությունը որակի կառավարման տեսանկյունից ունի իր առանձնահատկություններն ու սկզբունքները [4; 78-82] ՝ 1. Գործընթացների ներդաշնակեցում և կենտրոնանալ նպատակի վրա, 2. Կենտրոնանալ ոչ միայն վերջնական արդյունքի, այլ նաև գործընթացների վրա, 3. Անհատների մոտիվացիա։ Փաստացի ղեկավարությունը, ի տարբերություն կառավարման ներկայիս մոդելի, պետք է հնարավորություն տա հասնել կազմակերպության նպատակներին `միևնույն ժամանակ շեշտելով դրանց իրականացման ճանապարհին գործընթացների համակարգումը և ներդաշնակումը, իսկ այդ ընթացքում` կազմակերպության հիմնական նպատակի նվաճումը։ առաջնահերթությունը։ 223 ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ Շահույթ ստանալը, բայց գործընթացում գործընթացների ճիշտ կազմակերպումը։ Դա ենթադրում է աշխատանքի ճիշտ բաժանում և պատվիրակում, գործընթացների հստակ ընկալում և յուրաքանչյուր կապի միջև հետևողական աշխատանքի ապահովում։ Այս դեպքում կազմակերպության ներսում հնարավոր է ապահովել որակի ամբողջական կառավարում։ Շատ կազմակերպություններում, որտեղ ղեկավարման համակարգը հստակ չի գործում, և կազմակերպությունն առաջնորդվում է միայն ֆորմալ կառավարման սկզբունքով, վերահսկումը և կառավարումը դառնում են կազմակերպության հիմնական գործառույթները (Նկար 3)։ Վերահսկողության կառավարում Գծապատկեր 3. Հսկողության ավանդական հիերարխիա 5 Հեղինակի կողմից մշակված նկար։ ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ Մինչդեռ որակի կառավարման առումով ղեկավարությունը ենթադրում է մասնակցություն, աջակցություն և ներգրավվածություն։ Դա արտահայտվում է հետևյալով. - Աշխատակազմի մասնակցությամբ որոշումների կայացման գործընթացում, երբ որոշումների կայացման տեսանկյունից կարևոր են համապատասխան մասնագետների մասնակցությունն ու կարծիքը, այլ ոչ թե որոշումները կայացվում և կենտրոնանում են մեկում։ շրջան Սա թույլ է տալիս խուսափել հնարավոր ռիսկերից, պատշաճ կերպով կազմակերպել կազմակերպության գործունեությունը և արդյունավետ օգտագործել ռեսուրսները։ - Թիմային աշխատանք, որը թույլ է տալիս հաղթահարել աշխատանքի բարդությունը, ապահովել թիմի ներսում համագործակցությունը, առողջ բարոյահոգեբանական միջավայրը, շփումն ու փոխըմբռնումը, ինչպես նաև ճիշտ հիմքերի վրա սոցիալական փոխազդեցությունը։ Կազմակերպությունները ղեկավարության հիերարխիկ մոտեցմամբ և օժանդակությամբ, բացի կառավարման ավանդական հիերարխիայից (Նկար 4), որակի տեսանկյունից ապահովում են լավագույն արդյունքները։ Այս պարագայում առաջնորդի կողմից առաքելության և տեսլականի ճիշտ սահմանումը կարևոր է և միևնույն ժամանակ յուրաքանչյուրին հնարավորություն է տալիս մասնակցել գործընթացներին `ըստ իրենց գործունեության ոլորտի, առաջնորդների կողմից մշտական ​​աջակցություն կա։ Մոտիվացիան նաև առաջնորդության բնութագրերից և սկզբունքներից մեկն է `որակի կառավարման տեսանկյունից։ Մոտիվացիայի և առաջնորդության ժամանակակից տեսությունները և դրանց գործնական կիրառումը ապացուցել են, որ ֆինանսական աջակցությունը, ներառյալ աշխատավարձը, բավարար գործիք չէ անձնակազմին մոտիվացնելու համար։ Մասլոուի կարիքների հիերարխիայի տեսությունները, Ալդերֆերի ERG- ը, ՄաքՔլենդի կարիքների տեսությունը [5] լավագույնս արտացոլում են այն դեպքերը, երբ անհատները ձգտում են ինքնարտահայտման և ինքնարտահայտման։ Բազմաթիվ դեպքեր կան, երբ ֆիզիոլոգիական և այլ հիմնական կարիքները ամբողջությամբ չբավարարող անհատները ավելի շատ փորձում են բավարարել ինքնարտահայտման և ինքնարտահայտման կարիքները։ Գործնականում դրանք տեսանելի են նաև Արևմուտքի կառավարման ոլորտում, երբ 225 ԿԱՌԱՎԱՐՈՒԹՅԱՆ պայմաններում նյութապես և սոցիալապես անապահով միջավայրում ապրող մարդիկ ունենում են սթրեսի, դեպրեսիայի և դրդապատճառի բարձր մակարդակ։ Աջակցություն առաքելության և տեսլականի սահմանման գործում Նկար 4. Առաջնորդության և աջակցության հիերարխիա 6 Բացի այդ, շարժառիթների գործընթացների տեսությունները [6] (մաշկի աջակցության տեսություններ, Ռայթի հավասարություն, Ադամսի հավասարություն, Լոկիի նպատակների դնում և այլն) ցույց են տալիս առաջնորդության անհրաժեշտությունը։ մոտիվացիոն տեսանկյունից։ Իր հերթին, դա որակի ապահովման ամենակարևոր նախապայմաններից մեկն է։ Մոտիվացիայի համատեքստում անձնակազմի կրթության, վերապատրաստման և վերապատրաստման հնարավորությունները նույնպես շատ կարևոր են ինքնարտահայտման և շարունակական զարգացման տեսանկյունից։ Trueշմարիտ ղեկավարների խնդիրն է բացահայտել և լավագույնս օգտագործել յուրաքանչյուր աշխատողի գիտելիքները, հմտություններն ու տաղանդները `կազմակերպության նպատակներին հասնելու համար։ Փաստորեն, դա ենթադրում է, որ դիագրամը մշակվել է հեղինակի կողմից։ ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ «peopleիշտ մարդկանց / ղեկավարների» կողմից «ճիշտ մարդկանց / անձնակազմի» ընտրություն և վերջիններիս շարունակական հմտությունների և գիտելիքների զարգացում / Նկար 5 / [7; 79-80]։ Վերաբերմունքը դատողություններ կարողությունների մասին գիտելիքներ Նկար 5. Աշխատակազմի գիտելիքների և հմտությունների զարգացման փուլերը Յուրաքանչյուր անհատի նախնական գիտելիքները թույլ են տալիս զարգացնել որոշակի հմտություններ, որոնք ժամանակի ընթացքում ձեռք բերած փորձի հիման վրա վերածվում են դատողությունների, ապա վերաբերմունքի այս կամ այն ​​երևույթի, իրավիճակի վերաբերյալ։ Դա կրում է մշտական ​​բնույթ, քանի որ անհատը գիտակցում է այս կամ այն ​​գիտելիքների պակասը ՝ իր փորձի, դատողությունների և վերաբերմունքի արդյունքում։ Առաջնորդի խնդիրն է բացահայտել յուրաքանչյուր աշխատողի աշխատանքային փորձի տարբեր փուլերում վերապատրաստման 4 հիմնական մակարդակները.  Անգիտակից հաշմանդամություն,  Գիտակցված հաշմանդամություն,  Գիտակցական ունակություն,  Անգիտակցական ունակություն։ Որակի առումով հաջողության են հասնում այն ​​կազմակերպությունները, որոնց ղեկավարները ապահովում են անձնակազմի շարունակական զարգացումը և վերապատրաստումը։ Իրականում, ղեկավարությունը շատ կարևոր է որակյալ «գերազանցության» ցանկալի մակարդակն ապահովելու համար, որը դրսևորվում է նպատակների ճիշտ սահմանման, գործընթացների կառավարման մեջ ձայնի, որոշումների կայացման գործընթացում անձնակազմի մասնակցության, թիմային աշխատանքի, առաջնորդության աջակցման, մոտիվացիայի, շարունակական զարգացման մեջ։ և ուսուցում։

example142

example142

Աշխատանքը նվիրված է մարմնի թեք հարթությամբ շարժման նվազագույն ժամանակի վերաբերյալ խնդիրների մի դասի քննարկմանը։ Առաջարկված և ներկայացված է այդ խնդիրների վերլուծության միասնական մոտեցում` Գալիլեյի թեորեմի կիրառմամբ։

1.Ներածություն։ Ֆիզիկայի դասագրքերում և ուսումնաօժանդակ ձեռնարկներում երկու ֆիքսված կետերի միջև մարմնի շարժման նվազագույն ժամանակը որոշելու դասական խնդիրները բավականին լուսաբանված են։ Դպրոցական դասագրքում[1] ներկայացված է Հերոնի խնդիրն ու գաղափար է տրվածՖերմայի սկզբունքի մասին։ [2-4] աշխատանքներում խորացված է նշվածթեմայի վերաբերյալ տեսական նյութը, և բերված են մի շարք խնդիրներ։ Տարբերբուհական դասագրքերում ներկայացված և քննարկված են բրախիստոքրոնիհայտնի խնդիրը[5]։ Մեր այս աշխատանքում նպատակ է դրվում ներկայացնելուև քննարկելու ծանրության ուժի ազդեցությամբ ուղիղ ճանապարհով սահողմարմինների նվազագույն ժամանակում շարժվելու վերաբերյալ խնդիրները։ Այդնպատակով ստորև նախապես կներկայացնենք քննարկվելիք խնդրաշարքիվերլուծության համար հիմք հանդիսացող մի պնդում։ 2. Գալիլեյի թեորեմը։ Ֆիզիկայի դպրոցական և բուհական բազմաթիվ խնդրագրքերում հանդիպում ենք տարբեր, բայց համանման ձևակերպումներովպնդումների, որոնց անվանում են Գալիլեյի թեորեմ կամ Գալիլեյի խնդիր[6-9]։ Բերենք վերոհիշյալ թեորեմի առավել ընդհանուր ձևակերպումը.շառավղով շրջանագծի ուղղաձիգ տրամագծի վերին ծայրակետից այդ շրջանագծի տարբեր լարերի ուղղությամբ դրված են ճոռեր (նկ. 1)։ կետից այդ ճոռերովմիաժամանակ սկսում են առանց շփման սահել տարբերմարմիններ։ Ապացուցել, որ բոլոր այդ մարմինները շրջանագծին կհասնեն միաժամանակ։ Թեորեմն ապացուցելու համար քննարկենք շրջանագծի որևէ կամայական լարով սահող մարմնի շարժումը(նկ. 1)։ Լարի կազմած անկյունը ուղղաձիգի նկատմամբ նշանակենք - ով։ Շարժման ընթացքում մարմնի վրա ազդում են ծանրության և հենարանի հաՆկ. 1կազդեցության ուժերը։ Ուստի համաձայն Նյուտոնի 2-րդ օրենքի` ։ Դինամիկայի այս վեկտորական հավասարումըպրոյեկտելով լարի երկայնքով ուղղված առանցքիվրա մարմնի արագացման համար ստանում ենքհետևյալ արտահայտությունը`։ Քանի որմարմինը կատարում է առանց սկզբնական արագության հավասարաչափ արագացող շարժում, ապանրա շարժման ժամանակը կորոշվի հետևյալարտահայտությամբ`Նկ. 2 - ը լարի երկարությունն է։ Նկար 2 - ից պարզ է, որ։ Վերջինորտեղարտահայտությունը տեղադրելով մարմնի շարժման ժամանակի բանաձևի մեջ՝ստանում ենք` ։ Ստացված արտահայտությունից պարզ է դառնում,որ շարժման ժամանակը կախված է միայն շրջանագծի շառավիղից ու ազատանկման արագացումից, և կախված չէ ուղղաձիգի նկատմամբ լարի կազմածանկյունից և սահող մարմնի զանգվածից։ Այսպիսով, այն, ինչ պահանջվում էր,ապացուցվեց։ Նկատենք, որ ստացված արդյունքը ճիշտ համապատասխանու, և մարմինը պարթյան մեջ է գտնվում այն մասնավոր դեպքի հետ, երբզապես կատարում է ազատ անկում`շրջանագծի ուղղաձիգ տրամագծի երկայնքով։ Ավելորդ չենք համարում նաև ընթերցողի ուշադրությունը հրավիրել շրջաRAAamNgmcosgacos22glaltlcos2RlgRt/20նագծի տարբեր լարերով շարժվելու ժամանակների հավասարության ֆիզիկական որակական մեկնաբանությանը։ Այն է՝ ուղղաձիգի նկատմամբ լարի կազմած անկյան մեծացմանը զուգընթաց՝ փոքրանում է նրա երկարությունը, ուստիև՛ մարմնի անցած ճանապարհը, բայց փոքրանում է նաև մարմնի արագացումը,հետևաբար և՛ միջին արագության մոդուլը։ Հակառակը` ուղղաձիգի նկատմամբ լարի կազմած անկյան փոքրացման հետ մեծանում են մարմնի անցած ճանապարհը, սակայն դրան զուգընթաց մեծանում են նաև ծանրության ուժի`մարմնին արագացում հաղորդող բաղադրիչը և միջին արագության մոդուլը։ Գալիլեյի թեորեմից և նրա ապացույցից ակնհայտորեն բխում է հետագա կիրառությունների համարշատ օգտակար հետևյալ պնդումը.կետից տարբեր թեքության ճաղերով միաժամանակ բաց թողնված առանց շփման սահող բոլորնյութական կետերի երկրաչափական տեղը ժամանակի ցանկացած պահին վերին կետով և շաՆկ. 3ռավղով շրջանագիծ է (նկ. 3)։ 3.Մեթոդական պարզաբանումներ և խնդրաշարք։ Ֆիզիկայի տարբեր խնդրագրքերում և ուսումնամեթոդական ձեռնարկներում Գալիլեյի թեորեմի ապացույցը առաջադրվում է կինեմատիկա կամ դինամիկա բաժիններում, որտեղայլևս չեն ներառված այնպիսի խնդիրներ, որոնց լուծման համար այն կարող էօգտակար և կարևոր նշանակություն ունենալ։ Բացառություն է կազմում [7]խնդրագիրքը, որտեղ Գալիլեյի թեորեմին հաջորդում է ընդամենը մեկ խնդիր,որը կարելի է լուծել այդ թեորեմի կիրառմամբ։ Ինչպես միջառարկայական,այնպես էլ ներառարկայական կապերի մշակումն ու զարգացումը ուսուցմանարդի գործընթացի կարևոր գործառույթներ են` միտված բարձրացնելու ուսմանորակն ու բովանդակությունը։ Ներառարկայական կապերի զարգացման տեսակետից նպատակահարմար ենք համարում կարևոր պնդումների, թեորեմների ևխնդիրների ներկայացումը ոչ թե մեկուսացված տեսքով, այլ դրանց հաջորդողխնդրաշարքերի առկայությամբ, որոնց լուծման համար էական նշանակությունկարող է ունենալ միևնույն ելակետային դրույթը։ Ստորև կներկայացնենքխնդիրներ, որոնք չնայած միևնույն բնույթի են, սակայն ուսումնամեթոդականձեռնարկներում լուծված են միանգամայն տարբեր եղանակներով։ Վերջինս չինպաստում այդ և նմանօրիակ խնդիրների ընդհանրության լուսաբանմանը։ Որպես նորույթ առաջարկում և ներկայացնում ենք վերոհիշյալ խնդիրներիվերլուծության միասնական մոտեցում` Գալիլեյի թեորեմի կիրառմամբ։ AtA4/2gtԽնդիր 1։ Ուղղաձիգի հետ ի՞նչ անկյան տակ պետք է ուղղված լինիկետից դուրս եկող ուղիղ ողորկ ճոռը (նկ. 4), որպեսզիչորսուն դրա վրայով մինչև թեք հարթությունը սահիամենափոքր ժամանակում[7]։ Նախ կատարենք խնդրի ֆիզիկականվերլուծություն։ Քննարկենք կետից դուրս եկող հնարավոր տարբեր ուղղություններ ունեցող ճոռեր (նկ. 5)։ Համաձայն Գալիլեյի թեորեմից բխող հետևանքի՝ - իցմիաժամանակ դուրս եկած չորսուները ժամանակի ցանկացած պահին կլինենուղղին շոշափող շրջանագծի վրա, որի շառավիղըժամանակի ընթացքում աճում է։ Նկար 5 - ում կետագծերով պատկերված ենաճող շառավղով շրջանագծի մի քանի հաջորդող դիրքեր։ Երբ բոլոր հնարավորուղղություններով շարժվող չորսուների երկրաչափական տեղը հանդիսացողշրջանագիծը, մեծանալով շոշափում է թեք հարթությանը (հոծ շրջանագիծ), կետում հորիզոնականՆկ. 4առաջին չորսուն արդեն կետում հասնում է այդ հարթությանը։ Այսպիսով՝պարզ է դառնում, որ շրջանագծի վերինկետնուղղորդված ճոռն էլ ապահովում է թեք հարթությանը ուղիղ ճանապարհովհասնելու նվազագույն ժամանակը։ կետից նշված շոշափմանՀիմք ընդունելով վերը շարադրվածը՝ անցնենք խնդրի լուծման մաթեմատիկական փուլին։ Այսպիսով՝-ն այն ճոռնէ, որով շարժվող չորսուն թեք հարթությանըհասնում է նվազագույն ժամանակում։ -նլինելով շոշափող ուղղահայաց է շրջանագծի շառավիղին։ Դրանից հետևում է, որ։ Մյուս կողմից քանի որ -նև-ն միևնույն կետից շրջանագծին տարված շոշափողներ են` վասարասրուն է և ուրեմն.-ն հա։ Նկ. 5Այսպիսով` և որոնելի անկյան համար ստանում ենք` ։ AAAAABCACACABAO090BACABCBBBCABABC290218000BCABAC,2909000BAC2/Խնդիր 2։ Ուղղաձիգ հարթության մեջ տրված է C շրջանագիծ։ Նույն հարթության մեջ գտնվող կետից ինչպե՞ս պետք է ուղղորդել ուղիղ ճոռը,որպեսզի այդ կետից առանց սկզբնական արագության սահող մարմինընվազագույն ժամանակում հասնի շրջանագծին։ Շփումն անտեսել[10]։ Նախ դիտարկենք այն դեպքը, երբ - ն գտնվում է շրջանագծիցդուրս։ Նախորդ խնդրում բերված ֆիզիկական վերլուծությանը համանմանդատողություններով հեշտ է տեսնել, որ այժմ էլվերին կետով և C - ին անհրաժեշտ է կառուցելշոշափող նվազագույն շառավղով շրջանագիծ։ կետը շոշափման կետին միացնող լարով ուղղորդված ճոռով սահող մարմնի շարժման ժամանակն էլ կլինի C շրջանագծին հասնելու նվազագույն ժամանակը (նկ. 6)։ լարը շարունակենքայնքան, մինչև որ այն հատվի C շրջանագծին, և -ով։ Շրջանագծերիհատման կետը նշանակենքՆկ. 6կենտրոնները միացնենք հատվածով, որնակնհայտորեն անցնում էկետով։ Գծագրից պարզ է, որ` որպես հակադիր անկյուններ։ Մյուս կողմից, քանի որ - ն և - նհավասարասրուն են` ։ Ստացվածհավասարություններից ակնհայտ է, որ։ -ն ունի ուղղաձիգ ուղղություն,Քանի որ-ընույնպես կլինի ուղղաձիգ։ Վերջինից հետևում է, որ -ը C շրջանագծի ստորին կետ է։ Ամփոփելով այս ամենը գալիս ենք այն եզրահանգմանը, որ C շրջանագծից դուրս գտնվող կետից այդ շրջանագծին նվազագույն ժամանակում հասնելու ուղիղ ճանապարհը որո կետը ուղղով միացնել Cշելու համար բավական էՆկ. 7 շրջանագծի ստորին կետին։ Որոնելի ճանապարհն այն հատվածն է, որնկետը միացնում է ուղղի և շրջանագծի հատման կետին։ Շրջանագծով պարփակված տիրույթի ներսում գտնվող կետերի դեպքումխնդիրը նորից կարելի է լուծել համանման ձևով, ուստի կսահմանափակվենքմիայն վերջնարդյունքի ներկայացմամբ. ուղղագիծ շարժման տևողությունը կլի սկզբնական դիրքը C շրջանագծի վերին նի նվազագույնը, եթե մարմինը սահիկետին միացնող ուղիղ երկայնքով (նկ. 7)` - ով։ AAAABABAOOBAOBOABABOOBABAOABOAOOA||AOAOAAAABAAABԱյս և առհասարակ ցանկացած այլ խնդրաշարքում, հնարավորությանդեպքում ցանկալի է ներառել նաև գործնական հետաքրքրություն սերմանողխնդիրներ։ Նման խնդիրները հնարավորություն են տալիս դասարանի յուրաքանչյուր աշակերտին ակտիվացնելու և աշխատեցնելու, նրանց մեջ խթանումեն հետաքրքրություն և սեր են առաջացնում առարկայի նկատմամբ։ Ստորևկքննարկենք այդպիսի խնդիր.Խնդիր 3։ Ի՞նչ թեքության անկյուն պետք է ունենա հավասարասրունեռանկյուն կտրվածք ունեցող տանիքը, որպեսզի ջուրը նրանով ներքև հոսինվազագույն ժամանակում։ Տանիքի լայնությունը է։ Շփումն անտեսել [8]։ Փաստորեն այս խնդրում ֆիքսված են տանիքի ստորին ևեզրակետերը (նկ. 8), իսկ գագաթը գտնվում է - ի միջնուղղահայացի վրա։ Տանիքի գագաթով և հիմքի եզրակետերով տանենք շրջանագիծ։ Համաձայն Գալիլեյի թեորեմի՝ ջրի` գագաթից մինչև հիմք հասնելու ժամանակը կլինի և, որտեղ-ն տանիքի կտրվածքհանդիսացող հավասարասրուն եռանկյաննարտագծած շրջանագծի տրամագիծն է։ Տանիքիգագաթի տարբեր բարձրությունների դեպքումկունենանք տարբեր տրամագծերով շրջանագծեր։ Նկար 8-ում պատկերված են տանիքի հնարավոր մի քանի` և հատույթներն ու դրանց արտագծած շրջանագծերը։ Ջուրը նվազագույն ժամանակում կհոսի այնտանիքով, որին արտագծվածշրջանագծիտրամագիծը նվազագույնն է։ Նկատենք, որ-նքննարկվող բոլոր շրջանագծերի համարլար է, իսկ շրջանագծի տրամագիծը մեծ կամՆկ. 8հավասար է լարի երկարությանը`։ Այստեղից պարզ է դառնում, որնվազագույն տրամագիծը հավասար է - ի։ Այս դեպքին համապատասխանողտանիքի հատույթը նկ. 8 - ում - ն է, որին արտագծած շրջանագիծըպատկերված է հոծ գծով։ Գծագրում, որպես շրջանագծիտրամագծին հենված անկյուն, ինչից պարզ է դառնում, որ - նհավասարասրուն ուղղանկյուն եռանկյուն է։ Վերջինից հետևում է, որ այդեռանկյան հիմքին առընթեր անկյունը, որը նաև տանիքի թեքության անկյունն է,հավասար է - ի։ dBCBCBCgDt/2DBACCBA1CBA2BCdDdBAC090BACBCBAC0454. Եզրակացություն։ Այսպիսով, աշխատանքում վեր հանեցինք նույնատիպ խնդիրների մի դաս և ներկայացրինք դրանց լուծման միասնական մոտեցման մի տարբերակ։ Հարկ է նշել, որ խնդիրների վերոհիշյալ դասը չի սահմանափակվում բերված օրինակներով, և կան բազմաթիվ այլ խնդիրներ, որոնց մեծմասը հեշտությամբ կարելի է լուծել համանման ձևով։ Աշխատանքում առաջարկված մոտեցումն ունի այն առանձնահատկությունը, որ քննարկվող բոլորխնդիրները լուծվում են միայն տարրական երկրաչափության կիրառմամբ։ Վերջինս օգտակար է երկու տեսակետից։ Մի կողմից՝ պահանջվող մաթեմատիկական գիտելիքների ծավալը դուրս չի գալիս 10-րդ դասարանի աշակերտի իմացության շրջանակից և մյուս կողմից էլ, լինելով միջառարկայական կապի ցայտուն դրսևորում, զարգացնում է սովորողների վերլուծական կարողությունները։ Հետազոտությունն իրականացվել է ՇՊՀ-ի կողմից տրամադրվող ֆինանսական աջակցության շնորհիվ՝ № ShSU 03-SCI-2017 գիտական թեմայի շրջանակներում։ Գ Ր Ա Կ Ա Ն Ո Ւ Թ Յ Ո Ւ Ն 1. Ղազարյան Է., Կիրակոսյան Ա., Մամյան Ա., Մելիքյան Գ., Մայիլյան Ս.«Ֆիզիկա-12»։ «Էդիթ Պրինտ»։ 2. Ավանեսյան Ռ.Ե. Ֆիզիկայի օլիմպիական խնդիրների ընտրանի։ 3. Ավանեսյան Ռ.Ե. Ֆերմայի սկզբունքի կիրառումը կինեմատիկայում։ 4. Ներսիսյան Բ.Բ., Սահակյան Լ.Հ. Համաչափությունը երկրաչափականկիրառական բնույթի խնդիրներում։ «Наука». 1975. 416 с.6. Յուզբաշյան Է.Ս. Ֆիզիկայի ընդհանուր դասընթացի խնդրագիրք։ Մեխանիկա. Եր.։ ԵՊՀ հրատ.։ 7. Վորոբյով Ի.Ի., Զուբկով Պ.Ի., Կուտուզովա Գ.Ա., Սավչենկո Օ. Յա., ՏրուբաչյովԱ. Մ., Խարիտոնով Վ. Գ. Ֆիզիկայի խնդիրներ։ Ուսումնական ձեռնարկ/ Օ.Յա. Սավչենկոյի խմբագրությամբ/, Եր.։ «Տիգրան Մեծ»։ 8. Դավթյան Ա.Մ. Ֆիզիկայի խնդիրների լուծման մեթոդական ձեռնարկ։ Կինեմատիկա։ 9. Հովհաննիսյան Ռ., Շարխատունյան Հ., Սարգսյան Է. Ֆիզիկայի խնդիրներիև հարցերի ժողովածու, 9-10-րդ դաս. դասագիրք։ 10. Գրիգորյան Գ.Վ. Շրջանագծին թեք հարթությամբ հասնելու խնդրի մասին։ Ֆիզիկայի ուսուցիչների գիտամեթոդական համաժողովների զեկուցումներիժողովածու-3։

example563

example563

Հոդվածում ուսումնասիրվել են ուշ շրջանի՝ 1970-ական թթ. հետո գրառված Մշո, Մոկաց և Սասնո պատումները։ Համեմատելով տարբեր տարիներին գրառված պատումները, ցույց ենք տվել ուշ գրառված պատումների յուրահատկությունները։ Էպոսի քառաճյուղ համակարգը ուշ գրառված պատումներում, հիմնականում, բացակայում է, ընդգծվում է մեկ կենտրոնական կերպարի առաջնությունը, որին էլ վերագրվում է մեկ ուրիշ հերոսի մասին ասված միջադեպերը։ Մանրամասնությունները բացակայում են, պատումները ներկայացվում են հակիրճ, այդ պատճառով շատ մոտիվներ ներկայացվում են մեկ նախադասությամբ կամ կցկտուր հիշողությամբ։

«ՍԱՍՆԱ ԾՌԵՐ»-Ի՝ ՈՒՇ ՇՐՋԱՆՈՒՄ ԳՐԱՌՎԱԾ ՊԱՏՈՒՄՆԵՐԻՅՈՒՐԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸԷպոսը փոխանցվել է սերնդեսերունդ, բանավոր կերպով։ Էպոսի պատումներըմեզ նույնությամբ չեն հասել։ Եվ յուրաքանչյուր պատմելու ժամանակ ասացողները միբան մոռանալով և մի բան ավելացնելով փոփոխել են վեպը։ Այսպիսով, ունենում ենքվեպի տարբեր արժեքի շուրջ 160 պատում, որոնք խմբավորվում են ըստ 3 հիմնականտիպաբանական խմբերի՝ Մշո, Մոկաց և Սասնո։ Ուսումնասիրել ենք ուշ շրջանի՝ 1970 թ. հետո բանագետներ Ա. Սահակյանի և Ս.Հարությունյանի գրառած պատումները։ Համեմատել ենք ավելի վաղ գրառված պատումների հետ1։ Մեր ուսումնասիրության համար կարևոր է փաստել, որ գրառմանյուրաքանչյուր հաջորդ փուլ նախորդի համեմատությամբ անկում է արձանագրել։ Բացի Գ. Սրվանձտյանից՝ հետագա բանահավաքների վկայությամբ ասացողների մեծամասնությունը լավագույն վիպասացներ համարել է իրենց նախորդ սերունդներին,որոնք, ըստ նրանց, իմացել են էպոսի 7 կամ 40 ճյուղեր և պատմել են օրերով։ Վարպետ-պրոֆեսիոնալ վիպասացներ գրեթե չեն եղել. եղել են միայն սահմանափակ թվով լավ վիպասացներ, որոնց հատուկ զբաղմունքը չի եղել վիպասացությունը։ Ասացողերը տարբեր զբաղմունքի և հասարակական տարբեր խավերի ներկայացուցիչներ են՝ վիպել-պատմելու բնատուր ձիրքով օժտված, որոնք պատմել ենմիայն հանգամանքների բերումով, հաճախ՝ բանահավաքների հիշեցումներով։ Նորագույն գրառումներում, չհաշված առանձին բացառությունները, չափածո երգային հատվածներն ու վիպական կայուն բանաձևերը, մոռացման պատճառով, համեմատաբար պակասում են. հաճախ չափածո երգային հատվածների առանձինկտորներ են միայն հիշատակվում։ Հին և նոր պատումների համեմատության համար ընտրել ենք երկվորյակ եղբայրների բնական ծնունդ, սերնդաշարունակում (հզոր ժառանգի ծնունդ),սխրանք (առյուծի սպանություն), մշակութային գործունեություն (բնակությանվայրի հիմնում), հերոսի և ազգականի հանդիպումը մարտի դաշտում, հերոսի ևհակահերոսի մենամարտը, հերոսի սպանություն և կնոջ ինքնասպանություն,կրտսեր հերոսի հեռացումը և վերադարձի պայմանը և այլ մոտիվներ, և, կատարելպատումների համեմատական քննություն2։ Վաղ գրառված պատումները և ուշ շրջանում գրառված պատումները, պահպանելով հանդերձ վեպի ծանոթ և ավանդական սյուժետային արտաքինը, կորցրել են միշատ կարևոր բան՝ վեպի ներքին էությունը, հեռացել են վեպի ժանրային նկարագրից,մոտեցել են հեքիաթի ժանրին։ Այսինքն՝ ժամանակը ունեցել է իր ազդեցությունը, ևժամանակի ընթացքում փոխվել է մարդկանց վերաբերմունքը վեպի նկատմամբ։ Պա1 «Սասնա ծռեր», Երևան, 1977։ 2 Տե՛ս Համբարձումյան Հ., Սասնա ծռերի պատումների տիպաբանական խմբերն ու դրանց հատկանիշները (սեղմագիր), Երևան, 2008։ տումները ենթարկվել են ներքին փոփոխությունների՝ կապված ասացողների վերաբերմունքից, նրանց հիշողության աստիճանից, վիպելու արվեստից. հաճախ ասացողիգրագիտությունը խանգարում էր ավելի անմիջական(գրական բառերիանհարկի գործածում և այլն)։ լինելԱյժմ անդրադառնանք պատումների քննությանը։ Նշենք, որ միևնույն վիպասացից կրկնակի գրառումները համեմատությունների և հետաքրքիր հետևություններիմեծ հնարավորություն են ընձեռում, որին կանդրադառնանք համապատասխան մասում։ Ուշագրավ է, որ Ս. Աբաջյանի պատումում (Մշո պատում) մշակութային գործունեության (բնակության վայրի հիմնում) մոտիվը տարբերվում է վաղ գրառվածպատումներից. այս պատումում Սասունը կառուցում է Դավիթը1, ի տարբերությունՏարոնցի Կրպոյի և Մանուկ Թորոյանի պատումների, որտեղ Սասունը կառուցում ենՍանասարը և Բաղդասարը։ Հետաքրքիր է այն, որ, ի տարբերություն վաղ գրառված պատումների՝ ՄսրաՄելիքը Դավթի փոխարեն մենամարտում է Փոքր Մհերի հետ2։ Ուշագրավ է, որ այս պատումում էպոսի չորս սերնդի փոխարեն տեսնում ենքնաև հինգերորդ սերունդը. Փոքր Մհերը զավակ է ունենում, որի հետ կռվում է ևսպանում։ Այսինքն՝ այս տարբերակում նույնպես վեպի ավարտ է Փոքր Մհերի ճյուղը։ Հատկանշական է, որ ի տարբերություն այլ պատումների, որտեղ հայրն է որդունանիծում, Ս. Աբաջյանի պատումում երբ Մհերն իմանում է, որ իր միակ որդուն էսպանել, ինքն իրեն պատժում է.«- Յո՛ւխտ ու պայման էղնի յառաջի ասսուն,Էրտամ, -ըսավ, - էդ էրգու կնիգ լե սբանիմ,Նախրջու կնիգն էլ սպանիմ,Յիկամ էրտամ, ըսնամ՝ Յո՞ւր է իմ տեխ գհասնի…»3։ Հետաքրքիր է, որ Հ. Հակոբյանի պատումում Մսրա Մելիքի ու Դավթի հանդիպման միջադեպում նրանք երեք օր միասին հաց են ուտում, հետո Դավիթն ասում է.«-Մսրա Մելի՛ք,- ըսեց,- գնամ իմ ձին ու վրան բերելու,Մինչևի քու թշնամին գա, խետ կռիվ էնենք»4։ Ինչպես կարելի է նկատել, այս պատումում Դավիթն է խորամանկություն անում,ի տարբերություն նախորդ պատումների, որտեղ Մելիքն էր խորամանկում։ Մենամարտը նույնպես տարբեր կերպ է ներկայացված Հովհ. Հակոբյանի պատումում։ Այստեղ Մսրա Մելիքը և Դավիթը երեք օր մինչև երեկո կռվում են։ Առաջին օրը«Ձիու վրա կռվան»։ «Մինչև յիրիկուն խասան գուլաշ, յիրար չախտեցին։ Նա դարձավ գնաց իրան հանգիստանալու,Մսրա Մելիք գնաց իրան հանգիստանալու»5։ Առավոտյան որոշում են այլ կերպ մենամարտել՝ «Թուրը քցենք»։ Երեք անգամՄելիքը գալիս է Դավթի վրա, բայց Դավթին բան չի լինում, իսկ Դավիթը երկու զարկըզիջում է Մսրա Մելիքի մորը և քրոջը, բայց երրորդ զարկով տապալում է Մելիքին6։ 1 Տե՛ս «Սասնա ծռեր», հ. Գ, Երևան, 1979, պատում Զ, Էջ 204։ 2 Տե՛ս նույն տեղում, էջ 239։ 3 Նույն տեղում, էջ 244։ 4 Նույն տեղում, պատում Թ, էջ 387։ 5 Նույն տեղում։ 6 Նույն տեղում, էջ 388-389։ Ուշագրավ է, որ ըստ Թորգոմ Սարգսյանի պատումի՝ Դավթի հայրը ոչ թե ՄեծՄհերն է, այլ Սանասարը.«…Սանասարը թողում գալի……Ծնվում ա տղեն,Անունը դնում են Դավի՜թ»1։ Դավթի որդի Մհերը ամուսնանում է Դեղձուն Ծամի հետ, ունենում են տղաանունը՝ Փոքր Մհեր։ Այսինքն՝ էպոսի այս տարբերակում սերունդների հաջորդականությունը խախտված է՝ Սանասար և Բաղդասար- Դավիթ- Մհեր- Փոքր Մհեր։ Հետաքրքիր է Գեդեոն Դավթյանի պատումը նրանով, որ Մհերի մահից հետոՄսրա Մելիքը հարձակվում է Սասունի վրա, և Դավիթը գերի է ընկնում։ Մելիքիմայրը տեսնում է, թե ինչ գեղեցիկ երեխա է, և ուզում է ինքը պահել. «Էս երեխեն եսկպախեմ»։ Ի տարբերություն հին գրառված պատումների, մասնավորապես՝ ՄանուկԹորոյանի պատումի, որտեղ Մհերի մահից հետո Քեռի Թորոսն է Դավթին ուղարկումՄըսըր2։ Նորբայազետցի Զոհրաբ Ավետիսյանի պատումը սկսվում է Սանասար-Բաղդասար ճյուղով, բայց առանց հայոց ու կռապաշտ թագավորների, երկվորյակների մորանունների հիշատակման, Մեծ և Փոքր Մհերի ճյուղը չի պատմվում։ Ըստ պատումի՝Մհերը Դավթի հորեղբայրն է։ Մեծ Մհերի վեպի դրվագները պատմվել է Սանասարիվերաբերյալ։ Օրինակ, երբ Սանասարը գնում է Պղնձե քաղաք թագավորի աղջկանիրեն կին տանելու, և պետք է սպանի վիշապին, Մեծ Մհերի՝ առյուծ սպանելուց առաջասված խոսքերը վերագրված են Սանասարին. «Ասում ա.- էտ դևը զատանց ա մարդի ուտում, թե՞ մոտենում։ -Չէ՛, մոտվանց ա կանում, փչացնում։ -Լա՛վ,- ասում ա,- ես յառավոտ կէթամ»3։ Կամ՝«Սանասար ասում.- Դև՛, կե, նոր գոհացի։ Խասնում է՝ մե ձեռ թալում էս յան, մեկ՝ էն յան,Քաշում, ճղղում,Մե կտոր թալում էն յան,Մե կտոր թալում էն յան»4։ Պատումը աչքի է ընկնում ներքին կուռ կառուցվածքով և պատկերավոր ոճով։ Այժմ անդրադառնանք Մոկաց տիպաբանական խմբի պատումներին։ Ուշադրության արժանի է այն, որ ուշ գրառված պատումներում միայն հիշատակում են, որիրենց նախորդաց ասացողները երգել են որոշ հատվածներ, ինչը բնորոշ չէ ուշշրջանում գրառված Մոկաց պատումներին։ Ռաշո Ջալոյանի պատումը հատկանշվում է երգային հատվածներով, ավանդական հակիրճ պատկերավորությամբ ու բանաձևերով։ Պատումն առաջին անգամգրառվել է 1933 թ. Կարապետ Մելիք-Օհանջանյանի կողմից, տպագրվել «Սասնածռեր» ժողովածուի Ա հատորում։ Երկրորդ պատումը հետաքրքիր է իբրև միևնույնվիպասացից երկրորդ գրանցում, այն էլ 50-ամյա ընդմիջումից հետո։ Պատումն ուշագրավ է հատկապես նրանով, որ առաջին գրանցումը ընդգրկում էմիայն երկրորդ (Մեծ Մհեր) և երրորդ (Դավիթ) ճյուղերը, իսկ երկրորդ գրանցումընույնի գրեթե բառացի վերարտադրությունն է՝ հավելյալ առաջին և չորրորդ ճյուղերը։ 1 «Սասնա ծռեր», պատում ԺԲ, էջ 464։ 2 Նույն տեղում, պատում Ա, էջ 55։ 3 Նույն տեղում, պատում ԺԴ, էջ 558։ 4 Նույն տեղում, էջ 559։ Փաստորեն՝ երկրորդ գրանցումը ապացուցում է պատումի ավանդականությունը։ Վերնագիրը վիպասացինն է՝ «Սասնա Տավթի խեքաթ»։ Հետաքրքիր է, որ միայն այս տարբերակում է Մսրամելիքի մայրը երազ տեսնումև փորձում արգելել որդուն գնալ «Սասմա դեմ».«-Ես կիշեր էրազ եմ տիսիր.Սասմա կիտեր ըստակ էր,Մսրա կիտեր կըկեր քեմ արյուն։ Քե ես կասեմ՝ տու մ էրթա վըր էն կտրըճին…»1։ Ռաշո Ջալոյանի պատումում չորրորդ ճյուղի հերոսը՝ Դավթի տղան Հակոբն է։ Դավիթը պատվիրել էր Խանդութ խանումին, որ եթե տղա ծնվի, իր բազբանդը կապինրա թևին։ «Չկիտիմ, Տավիթ կնաց, քանի տարի չէկավ,Քսան տարի, քանի…Էկավ, գյո երեխեք քաղքի մոտ կըխաղան. Երեխեք պոլոր փախան, գյո հսկա մարդ մի,Հակոբ, մըկա կըսին Մհեր,Խին գրքերով Հակոբ ի»2։ Թովմաս Սարգսյանի պատումում Մհերի ճյուղը ամբողջովին հեքիաթ է. ինչպեսհեքիաթներում, այնպես էլ այստեղ տեսնում ենք հրեշտակ-սատանա հակադրությունը։ Այսպես, հրեշտակը Մհերին հայտնում է, որ ինքը պիտի «ամբողջ դևերին կոտորի», երկիրն էլ կմնա Մհերի ձեռքին։ Բոլորին կոտորում է, մնում է միայն Բագբագանունով դևը։ Մհերը երեք օր, երեք գիշեր կռվում է նրա հետ, դևի պառավ մայրն իրտղայի ոտքերի տակ փոշի, մոխիր է լցնում, իսկ Մհերի ոտքերի տակ՝ «սապոնով ճուրա լցնում»։ Չնայած այս ամենին Մհերը հաղթում է դևին. «Արդեն աշխարքը էլ Մհերիտեմ մրցող չի ըլնի»։ Այդ ժամանակ սատանան Մհերին խաբում է և հրահրում էաստծու դեմ։ Սակայն Մհերի ուժը պակասում է։ Երկնքից իջնում է հրեշտակը, կռվումՄհերի հետ և հաղթում։ Ապա Մհերին կախում է ժայռից և անիծում.«-Քեզի մահ չըլնի,Տու ասսու խետ մրցար։ Հենց էդպես կախում ա քարից,Էդպես էլ մնում ա»3։ Հետաքրքիր է նաև Մարթա Փիրումյանի պատումը։ Մարթայի պատումն աչքի էընկնում վիպական կայուն բանաձևերի, ավանդական չափածո հատվածների, երգային նմուշների առկայությամբ (Հովհանի և Դավթի հրաժեշտը, Պողպատե սյան կտրելու միջադեպը), ընդգծված հանգավորումով։ Պատումն աչքի է ընկնում ավանդականությամբ, վիպական մանրամասներով, բայց և խիստ կենդանի ապրումներով։ Այս պատումում խորհրդատու ծերունու կերպար չկա, իսկ երբ Դավիթը և Մսրամելիքը հադիպում են, Դավիթն ասում է հետևյալը.«Մելի՛ք, ախպեր մարդ ենք,Ա՛յ զուր, խեղճ ժողովրդին, խեղճ անճարեղներուն,Խեղճ չքավորներուն պիրիրես տու,Տավթի տեմ կռիվ կանես։ Ըսաց, - արի՛, օրենքով կռվենք.Ով վիր հախթեց, թող հախթի, միմիայն օրենքով»1։ 1 «Սասնա ծռեր», պատում Դ, էջ 140։ 2 Նույն տեղում, էջ 149։ 3 Նույն տեղում, պատում Բ, էջ 79։ Ինչպես տեսնում ենք, այս տարբերակում Դավիթը փորձում է համոզել Մսրամելիքին՝ իզուր չկոտորել անմեղ ժողովրդին։ Թերևս դա գալիս է ասացողի սեռից, նրամոտեցումից։ Վեպի կին ասացողները ավելի զգացմունքային են պատմում, և նույնիսկբացասական կերպարների դեպքում վերաբերմունքն ավելի մեղմ է։ Այդտեղ, ըստ իս,խոսում է մայրական բնազդը։ Եզակի տարբերակ է Մ. Փիրումյանի պատումը. այստեղ Մեծ Մհերը Փոքր Մհերիհայր է ներկայացվում.«Սանասար, Բաղդասար Ճոչ Մհերի ծնող իլեր։ Ճոչ Մհերն էլ անցավ,Պստի Մհեր Ճոչ Մհերի որդին է…»2։ Իսկ Սասնո պատումներում շատ անիրական և հեքիաթային երևույթներիրականի շեշտադրություն ունեն, նույնիսկ արտասովորը, բացառիկը։ ԽաչատուրՀարոյանի («Դավթի կռիվը») պատումը ամբողջական չէ, պատմվում է միայն Դավթիճյուղը, այն էլ կրճատումներով։ Հիմնական մասը բանահավաքի և ասացողի հարց ուպատասխանն է։ Ըստ գրառողների՝ վիպասացը վկայել է, որ ինքը տեսել է «Խանդութի քարը». «Թըմոն գըսեր՝ ըդ Ջախրագ գյուղ լը Տավիթն ը սարքի»3։ Այս պատումում ուշագրավ է նաև Դավթի սպանությունը. Դավթին սպանում է իրանօրիանական որդին, իսկ Թամո Դավթյանի մոտ տեսնում ենք այլ պատկեր. Դավթին սպանում է Չմշկիկ Սուլթանի և Դավթի դուստրը (պատում Գ, էջ 141)։ Խաչատուր Հովհաննիսյանի պատումում՝«Գերթը ըդիգա սահմանի մեջ.Ըդիգա սահմանի մեջ ճուր գըլնի.Գըդգ լոզնա, բլի ճրի մեջ, լողգընը,Ըդ դղեն ը՝ Տավթից էղեր ը, գըսը.- Օ՛, ըդիգ վո՞վ ը, էգավ,Ծինը թորգից իմ չայիրու մեջ…Կնաց, զարգից զՏավիթ սպաննից…» (պատում Ը, էջ 254)։ Նոր պատում է գրառվել նաև Զաքար Մարտիրոսյանից «Սասունցի Դավիթ»վերնագրով։ Պատումը սկսվում է հերոսների անունների կարճ հիշատակումով, ապապատմվում է Դավթի քաջագործությունների երգը։ Պատումին բնորոշ է դեպքերի ումիջադեպերի սրընթաց ընթացքը։ Ահա Մսրամելիքի և Դավթի կռվի դրվագը՝«Քչե գէրթը վրեն՝ հընդը քնուգ.Քնուգ դեխ բոռռա, գըսը.Յէլի՛, էլի՛, գռիվ էնինք։ Գըսե. - Քնու՛գ իմ։ -Քնուգ-մնուգ ես չըմ կինա, յէլի, կռիվ էնինք» (պատում ԺԱ, էջ 287)։ Հետաքրքիր է, որ ասացողը վերջում ավելացրել է, որ Դավիթն է շինել Սասուն,Դիարբեքիր, «Մարաթուգ». «Տավիթ գդրեր է զքըրեր, սուն դրեր ը վըր սան՝ սան-սուն։ …Մարաթուգ ինք բադրաստեց» (պատում ԺԱ, էջ 290)։ Ուշագրավ է, որ Սասնա պատումներում որոշակի միտում կա՝ շինարարականթեման կապել գլխավորապես Դավթի կերպարի հետ։ 1 «Սասնա ծռեր», պատում Գ, էջ 122։ 2 Նույն տեղում, էջ 96։ 3 «Սասնա ծռեր», Երևան, 1999, հ. Դ, պատում Ը, էջ 255-256։ Այսուհետև Դ հատորից մեջբերումներիէջերը և պատումների համարները կնշվեն տեղում՝ փակագծերի մեջ։ Սարգիս Սաֆարյանի պատումում մանրամասն նկարագրված են բոլոր ճյուղերը։ Պատմվում է նաև Մհերի մահը։ Ուշագրավ է, որ Մեծ Մհերը խնդրում է աստծուց, որիրեն որդի պարգևի.«…Գիշե՜ր-ցերեկ կաղաչեր, կըսեր.Աստված, դու ընձի էրեխեմ իդաս,- Մհեր։ Աստված ըսեց.- Մհե՞ր, քըզի էրեխա կիդամ,Դո՛ւ լե, քու կի՛ն լե բդի մեռնիք։ Ըսեր է.- Մահ ասսունն է, թող էրեխեմ էղնի ընձի,Թող ես մեռնիմ» (պատում ԺԴ, էջ 343)։ Ուշադրության արժանի է նաև Գենջո Գրիգորյանի («Սասունցի Դավթի պատմություն») պատումը։ Նշենք, որ վիպասաց Գ. Գրիգորյանից կրկնակի գրառում է կատարված։ 1969-ի պատումը աչքի է ընկնում հավելյալ մոտիվների, միջադեպերի առատությամբ1։ Հետաքրքիր է, որ ի տարբերություն՝ վաղ գրառված Սասնա պատումների, մասնավորապես Թ. Դավթյանի և Միսակ Հովհաննիսյանի պատումների, այս պատումումԴավթի և Մելիքի մենամարտի ժամանակ ներկա է լինում նաև քեռի Թորոսը, որըԴավթին սպառնում է Մելիքին ճիշտ հավասար 2 կես անել, թե չէ ինքը Դավթի «գլուխը կկտրի».«-Հե՜յ, -Տավիթ, ըմալ զարգուշս,Օր ջշմարիտ ջիշտ էրգու դեխ էղնի,Օր դրիմ գիշեռք,Մեգ ձանդր էղնի, մեգ թիթև էղնի,Քու գլու՛խ գըգդըրիմ» (պատում ԺԶ, էջ 386)։ Այստեղ Դավիթն է փակվում քարայրում և ոչ թե Դավթի տղան՝ Փոքր Մհերը.«Գիկը ընգնի Ճզմաքա սար…Ըդհաղ ըդդեխ, ըդ Ալվառինջու էդիվ մե ժառ մը գա,Էդ ժառ, որպեսզի, Դավիթ գացեր ը ըդդեխ,Ըդ ժառ ջղվիր ը,Ինք, ուր ձին մդիր ին մեջ։ Հըմի ըդ ժառի տըգից լը տեղին ճուր ը գիկու.Գըսին ծիու շեռն ը» (պատում ԺԶ, էջ 387)։ Այսպիսով, այս պատումում Դավթի ճյուղը վեպի ավարտ է։ Հետաքրքիր է, որ նույն վիպասացից վեպը գրառվել է 1939 և 1971 թթ., այսինքն՝կատարվել է կրկնակի գրառում։ Նույն վիպասացը՝ Միսակը, կրում է տարբեր ազգանուններ. մի դեպքում վերցրել է հոր անունը որպես ազգանուն՝ Հովհաննիսյան, մյուսդեպքում՝ պապի՝ Հարոյան։ Միսակի պատմած երկու պատումների տարբերությունն սկսվում է ճյուղագրությունից. առաջին գրառման մեջ՝ երկու ճյուղ՝ (Մհեր) - Դավիթ, իսկ երկրորդ գրառմանմեջ՝ չորս ճյուղ՝ (Ս և Բ) - (Մհեր)- Դավիթ - (Մհեր)։ Չորս ճյուղ հասկացությունը, սակայն, հարաբերական է. ավելացել են Սանասար և Բաղդասար անունները, որովհետև երկվորյակ եղբայրները տեր են դարձել ջուր գտնելու և դրա ակունքին բերդկառուցելու այն միջադեպին, որ առաջին գրառման մեջ վերագրված է Մեծ Մհերին։ Փաստորեն՝ երկրորդ գրառման առաջին ճյուղը կազմվել է այս մեկ միջադեպով։ Չորրորդ ճյուղն ավելի շուտ խաթարված հիշողություն է, քան վիպական պատում, որնարթնացել է ի պատասխան բանահավաքի հարցումների։ 1 Տե՛ս «Սասնա ծռեր», հ. Դ, Սասնա պատումների համեմատական քննություն, էջ 43-46։ Երկրորդ գրառման մեջ բացակայում են այնպիսի կարևոր մոտիվներ ու միջադեպեր, ինչպիսիք են՝ Դավթի շինարակական աշխատանքները, որոնք այնքան հատուկտեղ ունեն Սասնո պատումներում, Դավթի սպանվելը, Դավթի մահից հետո Վեգոյիառաջարկը Խանդութին, Խանդութի ինքնասպանությունը, Խանդութի զույգ կրծքիցզզույգ աղբյուր բխելու ավանդությունը, որոնք այնքան հաճախադեպ են վեպում։ Հատկանշական է, որ մի դեպքում Միսակը Դավթի արտ վարելու միջադեպը կարող է պատմել հորթարածության միջադեպից հետո, մյուս դեպքում՝ նախրորդությանմիջադեպից առաջ. մի դեպքում Դավթի հզորանալը ցուց տալու համար կարող էմանրամասն նկարագրել նրա յոթն անգամ փոքրացած հագուստ-կապուստը, մյուսդեպքում բավարավել «Թե մեգ էր, տաս դարձավ» բանաձևային արտահայտությամբ։ Հետաքրքիր է, որ կան միջադեպեր, որոնք բացակայում են երկրորդ գրառումից,ինչպես՝ Մհերը Ղարաբաղցի է, Մհերն անզավակ, հալիվորի գուշակությունը և այլն։ Շատ միջադեպեր էլ հանդես են գալիս երկրորդ գրառման ժամանակ. Դավթի տղայիանունն էլ Դավիթ էր, տղան Դավթից ավելի հզոր է եղել. Դավիթը բարի, տղան՝ դաժան։ Ժողովուրդը աղաչում է, որ նա կործանվի և այլն։ Իսկ Սարգիս Ավագյանից գրառված «Սասունցի Դավիթ» վերնագրով պատումըհատկանշվում արձակ շարադրանքով։ Հետաքրքիր է, որ Ս. Ավագյանից կատարվել էկրկնակի գրառում։ Երկրորդ գրառման մեջ իսպառ բացակայում են այն հավելյալ մոտիվներն ու դրանցով կառուցված միջադեպերը, որ առկա են Գր. Գրիգորյանի գրառման մեջ։ Ըստ 1969 թ. գրառման՝ վեպը ունի երեք ճյուղ՝ առաջին, երկրորդ և երրորդ, այդճյուղերի ընդարձակ միջադեպերով, իսկ 1971 թ. գրառման ժամանակ՝ չորս ճյուղով,խիստ համառոտ, մանավանդ Փոքր Մհերի ճյուղը, որ բաղկացած է երկու մասից՝Դավթի և Մհերի կռիվը, Դավթի սպանվելը որդու ձեռքով և Մհերի փակվելը քարում։ Դավթի ճյուղը նույնպես անհամեմատ համառոտ է։ Երկրորդ գրառման պատմելաոճըընդհանրապես զուրկ է որևէ պատկերավորությունից։ Պատումներում փոփոխությունների ենթակա են հատկապես առաջին և չորրորդճյուղերը։ Կարող է սկզբնական աղբյուրի չորս ճյուղն էլ պահպանված լինել, բայցթռուցիկ։ Զաքար Մարտիրոսյանի և Հարություն Մարտիրոսյանի պատումները ունենբոլոր չորս ճյուղերը, բայց առաջին, երկրորդ և չորրորդ ճյուղերը՝ ոչ ամբողջական. (Սև Բ) - (Մհեր) - Դավիթ - (Մհեր) տեսքով։ Հետաքրքիր է, որ Նուրե Դավթյանը Թամոյից լսել է չորս ճյուղ՝ ընդարձակ միջադեպերով։ Սակայն պատմել է միայն երկու ճյուղ՝ (Սանասար-Բաղդասար) - Դավիթ։ Պատումը սեղմ է, անհասկանալիության աստիճան համառոտ. վեպի բովանդակությանն անծանոթ մեկը դժվար թե նրա պատումի տակ ենթադրի ընդարձակ և ամբողջական մի պատմություն։ Ինչպես նշում է բանագետ Ա. Սահակյանը՝ «Պատմում էասես գաղտնագրերով՝ միջադեպերի պայմանական ուղենիշ հենակետերով։ Եթե հենակետերը բացվեն ու մանրամասնվեն, կդառնան այլ պատումների ընդարձակ միջադեպեր»1։ Ն. Դավթյանի պատումը ոչ միայն սեղմ է, այլև կցկտուր. Մելիքի զորահավաքի,Դավթի հետ մենամարտի կարգի մասին պայմանավորվելու, Դավթին հորը գցելու ընդարձակ միջադեպերը Նուրեն տեղավորում է 9 կարճ տողում, կամ՝ Դավթի ու Մելիքիմենամարտի, մոր խնդրանքի միջադեպը՝ 11 տողում։ Ըստ Ա. Սահակյանի՝ «բառ-հենակետերով» պատմելաոճը հատուկ է կին բանասացներին։ Կին բանասացների պատումը սեղմ է, նովելային։ 1 «Սասնա ծռեր», հ. Դ, էջ 66։ Այսպիսով՝ ուսումնասիրելով ուշ շրջանում գրառված պատումները՝ հանգել ենքհետևյալ եզրակացությունների.Ժամանակի ընթացքում էպոսը դադարել է կենցաղավարել, ասացողները շատբան մոռացել են և էպոսը վերածվել է կցկտուր տեղեկությունների և բանահավաքիհարցերից հետո է միայն ասացողը հիշել որևէ միջադեպ և շարունակել պատումը։ Փոխվել է վեպի ծավալը, մանրամասնությունները բացակայում են, պատումներըներկայացվում են հակիրճ, այդ իսկ պատճառաով շատ միջադեպեր ներկայացվում ենմեկ նախադասությամբ կամ կցկտուր հիշողությամբ։ Ինչպես արդեն նշել ենք, էպոսի քառաճյուղ համակարգը ուշ գրառված պատումներում մեծ մասամբ բացակայում է, հիմնականում ընդգծվում է մեկ կենտրոնականկերպարի առաջնությունը, որին էլ վերագրվում են մեկ ուրիշ հերոսի մասին ասվածմիջադեպերը։ Փոխվել է վերաբերմունքը վեպի նկատմամբ (էպոսից մինչև հեքիաթ)։ Վաղ գրառված Մոկաց պատումներում էպոսի հերոսները ընկալվում էին որպես նախնիներ ևպատումները հիմնականում համեմված էին «Ողորմիսներով»։ Իսկ ուշ գրառումներում էպոսը պատմում են իբրև հեքիաթ։ Ուշ գրառված պատումներում ասացողները, հիմնականում, չլինելով վարպետ վիպասացներ, էպոսի որոշ հատվածներ պատմել են բանահավաքների հարցումներիցհետո, այդ դեպքում արդեն գործ ունենք ոչ թե էպոսի, այլ մեկ ուրիշ ժանրի՝ ավանդության հետ։ Լուսինե Հարությունյան«ՍԱՍՆԱ ԾՌԵՐ»-Ի՝ ՈՒՇ ՇՐՋԱՆՈՒՄ ԳՐԱՌՎԱԾ ՊԱՏՈՒՄՆԵՐԻՅՈՒՐԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸԲանալի բառեր՝ Սասնա ծռեր, Մշո պատում, Մոկաց պատում, Սասնո պատում, ուշ շրջանում գրառված, մոտիվ, ասացող ։

example1099

example1099

Հոդվածում ներկայացվում է ժառանգման իրավունքի՝ որպես քաղաքացիական իրավունքի կարևոր ինստիտուտի հասկացությունն ու հիմքերը։ Ժառանգության երկու հիմքերի (ըստ օրենքի և ըստ կտակի) մասին խոսելիս առավել մանրամասն անդրադարձ է կատարվել ըստ կտակի ժառանգության դեպքում ժառանգության պարտադիր բաժնի իրավունքի հասկացությանը, դրա վերաբերյալ տարբեր ժամանակների իրավաբանների և առաջադեմ մտածողների տեսակետին, ինչպես նաև ժառանգության պարտադիր բաժնի իրավունքն ունեցող անձանց շրջանակին ու մի քանի հիմնահարցերի՝ այլ պետությունների քաղաքացիական օրենսդրությունների հետ համեմատությամբ։

ԺԱՌԱՆԳՈՒԹՅԱՆ ՊԱՐՏԱԴԻՐ ԲԱԺՆԻ ԻՐԱՎՈՒՆՔՈՎ ԺԱՌԱՆԳՄԱՆ ՈՐՈՇՀԻՄՆԱՀԱՐՑԵՐ ԱՐՑԱԽԻ ՔԱՂԱՔԱՑԻԱԿԱՆ ՕՐԵՆՍԴՐՈՒԹՅԱՄԲԺառանգման իրավունքը քաղաքացիական իրավունքի ինստիտուտներից մեկնէ։ Այն հայտնի է ժամանակակից իրավական բոլոր համակարգերին, ինչը, անկասկած, ընդգծում է հասարակական հարաբերություններում նրա կարևոր դերը։ Այդ իսկպատճառով ժառանգման իրավունքի արդիական հիմնահարցերի ուսումնասիրությունն ինչպես մի շարք պետություններում, այնպես էլ Արցախի Հանրապետությունումունի կարևոր նշանակություն այն պարզ պատճառով, որ ժառանգման իրավունքիմիջոցով ապահովվում է սերունդների միջև կապի անխախտելիությունն ու քաղաքացիական կայուն շրջանառությունը։ Չնայած այն հանգամանքին, որ ժառանգումն ունի հին ծագում և հայտնի է Հինհռոմեական իրավունքից (jus civile), բայցևայնպես, այն եղել է մարդկանց քննարկմանառարկան և ցայօր չի կորցրել իր արդիականությունը. ժառանգման իրավունքիվերաբերյալ գիտական աշխատանքների կարելի է հանդիպել տարբեր գիտաժողովների ժամանակ։ Իսկ այժմ, անցում կատարելով շուկայական հարաբերություններինու մասնավոր սեփականությանը, առաջացել է ժառանգման իրավունքի իրավականկարգավորման և հստակեցման անհրաժեշտություն։ Արցախի երկու Սահմանադրություններով էլ ամրագրվել է մարդու, նրա իրավունքների և ազատությունների՝ որպես բարձրագույն արժեք լինելու հանգամանքը։ Այդ իրավունքների շարքին է դասվում նաև ժառանգման իրավունքը, որը, համաձայնՍահմանադրության, երաշխավորվում է մեր հանրապետությունում։ Ժառանգմանիրավունքի սահմանադրորեն ամրագրմանը զուգահեռ առաջացավ նաև նորմատիվային ամրագրման անհրաժեշտություն, և ինչպես «ՀՀ 1998 թ. քաղաքացիականօրենսգիրքը ԼՂՀ-ում կիրառման մեջ դնելու» մասին ԼՂՀ օրենքը, այնպես էլ 2016 թ.փետրվարի 24-ի ԼՂՀ քաղաքացիական օրենսգիրքը կարգավորում է ժառանգմանիրավահարաբերությունները (դրան են նվիրված օրենսգրքի 72-րդ գլխի 1193-1261-րդհոդվածները)։ Համաձայն օրենսգրքի՝ ժառանգության դեպքում մահացածի գույքը (ժառանգությունը) անփոփոխ վիճակում՝ որպես միասնական ամբողջություն, անցնում է այլանձանց (համապարփակ իրավահաջորդություն), եթե այլ բան նախատեսված չէՔաղաքացիական օրենսգրքի կանոններով։ Քաղաքացիական օրենսգրքի ժառանգման իրավահարաբերությունները կարգավորող նորմերի բովանդակությունից հետևում է, որ ԱՀ-ում ժառանգումը կատարվում է երկու հիմքով՝ ըստ օրենքի և կտակի։ Կտակը քաղաքացու կամարտահայտությունն է մահվան դեպքում իրեն պատկանող գույքի տնօրինման վերաբերյալ, իսկ եթեչկա կտակ, կամ դրանում նախատեսված չէ ամբողջ ժառանգության ճակատագիրը,ապա ժառանգումը կատարվում է ըստ օրենքի։ Թե´ ըստ օրենքի, և թե´ ըստ կտակի, ժառանգման իրավահարաբերություններըմանրամասն կարգավորում է քաղաքացիական օրենսդրությունը, սակայն հոդվածումմանրամասն կանդրադառնանք ըստ կտակի ժառանգման դեպքում ժառանգությանպարտադիր բաժնի իրավունքի իրավական կարգավորմանը և առկա մի քանի խնդիրներին։ Պարզ է, որ եթե ժառանգումը կատարվում է ըստ կտակի, ապա դրանով արտահայտվում է կտակարարի կամքն իր մահից հետո վերջինիս պատկանող գույքը տնօրինելու մասին, և կտակարարը, Քաղաքացիական օրենսգրքի 1202-րդ հոդվածի համապատասխան, կարող է կտակում նշել իր ցանկացած ժառանգների շրջանակը։ Սակայն կտակի ինստիտուտի (testamentum) առաջացմանը զուգահեռ Հին հռոմեականիրավունքում աստիճանաբար ձևավորվեց, այսպես կոչված, «պարտադիր բաժնիիրավունքը» (portio debita), ըստ որի՝ անհրաժեշտ ժառանգին իրավունք է տրվումժառանգելու այն բաժնի առնվազն 1/4-ը, որը նրան կհասներ ըստ օրենքի ժառանգելուդեպքում։ Դրանով է պայմանավորված թե´ տեսական, թե´ գործնական ոլորտում առկավիճաբանությունններն ու տարակարծությունները, մասնավորապես այն կապակցությամբ, որ օրենսդիրն ամրագրել է ժառանգության պարտադիր բաժնի իրավունք, քանիոր կտակի դեպքում կտակարարն արտահայտում է իր կամքը մահից հետո իրենպատկանող գույքի տնօրինման վերաբերյալ։ Բացի այդ, նա իր կամքով է սահմանումժառանգների շրջանակը, սակայն օրենսդրորեն ամրագրված է ժառանգների այնպիսի շրջանակ, որոնք նման դեպքերում պետք է պարտադիր ընդգրկվեն ժառանգների շարքում (ժառանգության պարտադիր բաժնի իրավունք1)։ Հետևապես, քաղաքացիական իրավունքի մի շարք տեսաբաններ արտահայտել են այն կարծիքը, թեկտակը պետք է կազմվի կտակարարի կամքին համապատասխան, և օրենսդիրը չիկարող որևէ կերպ այն սահմանափակել։ Սակայն տեսաբանների մեկ այլ խումբգտնում է, որ նման ամրագրումը նախ և առաջ բարոյական-իրավական նշանակություն ունի և ուղղված է մահից հետո կտակարարի ընտանիքի անդամների նվազագույնկենսամակարդակի ապահովմանը։ 1 Այս եզրույթը տարբեր պետություններում ունի տարբեր անվանումներ, օրինակ՝ «ժառանգում՝ անկախ կտակից», «կտակի ազատության սահմանափակում», «անհրաժեշտ ժառանգում» և այլն։ Տեսականորեն վիճահարույց է ոչ միայն պարտադիր բաժնի իրավունքի՝ որպեսկտակարարի կամքի արտահայտմանը խոչընդոտ հանդիսանալու հանգամանքը, այլայն հարցը, թե ինչ է ընդհանրապես «ժառանգության պարտադիր բաժնի իրավունք»ասվածը։ Ընդհանուր առմամբ, ժառանգության պարտադիր բաժնի իրավունքը քաղաքացիական իրավունքի ավանդական ինստիտուտներից մեկն է, որն ունի սոցիալտնտեսական և բարոյական նշանակություն։ Սրա էությունն այն է, որ օրենքի ուղղակիամրագրման ուժով, անկախ կտակի բովանդակությունից, համապատասխան անձինք իրենց ամուսնու (ծնողի, երեխայի) մահվան դեպքում իրավունք են ստանում ժառանգելու այն բաժնի առնվազն կեսը, որը նրանց կհասներ ըստ օրենքի ժառանգելուդեպքում։ Տեսական գրականության մեջ ժառանգության պարտադիր բաժնի իրավունքիսահմանման վերաբերյալ արտահայտվել են մի քանի տեսակետներ։ Այսպես, Ռ. Ի.Վինոգրադովի, Գ. Կ. Դմիտրիևայի, Վ. Ս. Ռեպինի կարծիքով պարտադիր բաժինըժառանգության զանգվածի այն մասն է, որն, անկախ նրանից, թե ինչ է նախատեսվածկտակում, պետք է անցնի համապատասխան ժառանգին [1]։ Վ. Վ. Գուշինը և Յու. Ա. Դմիտրիևն այն կարծիքին են, որ պարտադիր բաժինըժառանգության այն հատվածն է, որով ամրապնդվում է այն անձանց ժառանգմանիրավունքը, ովքեր ժառանգներ են համարվում՝ անկախ կտակի բովանդակությունից[2]։ Առավել հոգեհարազատ է Օ. Ս. Իօֆֆեի՝ պարտադիր բաժնի իրավունքի հասկացության վերաբերյալ դիրքորոշումը։ Ըստ նրա՝ պարտադիր բաժնի իրավունքը ենթադրում է անհրաժեշտ ժառանգների համար նվազագույն պայմանների երաշխավորում [3]։ Տեսականորեն առավել վիճահարույց է ժառանգության պարտադիր բաժնիիրավունք ունեցող անձանց շրջանակի հարցը։ Այս առումով ևս, տեսակետներըտարբեր են։ Օրինակ, ըստ Տ. Դ. Չեպագի՝ արդիական խնդիր է պարտադիր բաժնիիրավունք ունեցող ժառանգների շրջանակի ընդլայնումը։ Ըստ նրա՝ արդարացի էպարտադիր բաժնի իրավունք ունեցող ժառանգների շարքում ավելացնել նաևժառանգատուի հետ մինչև նրա մահը մեկ տարի համատեղ ապրած անաշխատունակև անչափահաս անձանց։ Այս տեսանկյունից ՌԴ Քաղ. օր-ի 1149-րդ հոդվածը որպես պարտադիր բաժնիիրավունք ունեցող ժառանգներ սահմանում է ժառանգատուի անչափահաս և անգործունակ երեխաներին, անգործունակ ամուսնուն և ծնողներին, ժառանգատուի խնամքին հանձնված անձանց2։ Օրենքի այսպիսի ամրագրումը նախ և առաջ ենթադրում էնման անձանց ժառանգման իրավունքի ճանաչում, ինչը նպատակ ունի վերջինիս2 Ժառանգության պարտադիր բաժնի իրավունք ունեցող անձանց շրջանակը նույնն է նաևՈւկրաինայի, Բելառուսի, Ղազախստանի քաղաքացիական օրենսդրություններում։ մահից հետո ապահովելու կտակարարից կախյալ անձանց նվազագույն կենսամակարդակը։ Ընդ որում, պարտադիր բաժնի իրավունք ունեցող ժառանգների նմանշրջանակը ՌԴ Քաղ. օր-ի համար նորություն է, և իմաստն այն է, որ շեշտադրում էկատարվել սոցիալապես առավել խոցելի անձանց վրա։ Եվրոպական մի շարք երկրներում պատկերն այլ է։ Գերմանիայում պարտադիրբաժնի իրավունք ունեցող անձը ոչ թե ժառանգ է, այլ հանդես է գալիս որպեսպարտատեր ըստ կտակի ժառանգների նկատմամբ և իրավասու է պահանջել նրանցից համապատասխան պարտավորության կատարում։ Անգլիայի Քաղաքացիականօրենսդրությունը չի ճանաչում «պարտադիր բաժնի իրավունք ունեցող ժառանգներհասկացությունը». միայն նախատեսում է ժառանգատուի ամուսնու, անչափահաս ևանգործունակ երեխաների համար հնարավորություն դատական կարգով պահանջելու ողջամիտ հատուցում ժառանգության զանգվածից, եթե դա ապահովված չի եղելկտակի միջոցով [4]։ Ժառանգության պարտադիր բաժնի իրավունքն ամրագրվել է նաև ԱրցախիՔաղաքացիական օրենսգրքով, որի վերաբերյալ իրավահարաբերությունները հիմնականում կարգավորում է Քաղաքացիական օրենսգրքի 1203-րդ հոդվածը։ Պարտադիրբաժնի իրավունքի մասին նշվում է նաև 1220-րդ հոդվածում, որը սահմանում էժառանգության պարտադիր բաժնի իրավունք ունեցող ժառանգների նկատմամբանարժան ժառանգներին ժառանգությունից մեկուսացնելու կանոնը, իսկ 1240-րդհոդվածի 2-րդ մասը՝ հօգուտ այլ անձի ժառանգության պարտադիր բաժնից հրաժարվելու անթույլատրելիությունը։ Քաղաքացիական օրենսգրքի 1203-րդ հոդվածը նախատեսում է պարտադիրբաժնի իրավունքի հասկացությունը (անկախ կտակի բովանդակությունից՝ պարտադիր բաժին է համարվում ժառանգի իրավունքը ժառանգելու այն բաժնի առնվազնկեսը, որը նրան կհասներ ըստ օրենքի ժառանգելու դեպքում) և դրա իրավունքն ունեցող ժառանգների շրջանակը։ Դրանք են ժառանգատուի 1. անչափահաս երեխաները,3. անգործունակ ճանաչված երեխաները,5. 60 տարեկան դարձած ամուսինը,6. 60 տարեկան դարձած ծնողները։ չափահաս հաշմանդամ երեխաները,60 տարեկան դարձած երեխաները3,Ժառանգության պարտադիր բաժնի իրավունք ունեցող անձանց թիվը սպառիչէ, հետևաբար՝ պարտադիր բաժնի իրավունքից չեն կարող օգտվել ըստ օրենքի երկրորդ, երրորդ, չորրորդ հերթի ժառանգները։ Պարտադիր բաժնի իրավունքը ստանալու համար կտակում նշված ժառանգների համաձայնությունը չի պահանջվում։ 3 ՀԽՍՀ Քաղ. օր-ով (04.06.1964) երեխա բառի փոխարեն գործածվում է զավակ բառը, ինչըտվյալ ենթատեքստում առավել նպատակահարմար է։ Այսինքն` ցանկացած պարագայում, երբ ժառանգատուի՝ ըստ օրենքի առաջին հերթիժառանգների շարքում գոյություն ունեն նշված անձինք, ապա կտակի առկայությանդեպքում, եթե նրանք կտակում որպես ժառանգներ նշված չեն, պարտադիրհրավիրվում են ժառանգության և ժառանգում գույքի այն մասի առնվազն կեսը, որընրանք կժառանգեին որպես առաջին հերթի ժառանգ, եթե չլիներ համապատասխանկտակը։ Ժառանգության պարտադիր բաժնի իրավունքը նախատեսված էր նաևՀայկական ԽՍՀ քաղաքացիական օրենսգրքով, որի 538-րդ հոդվածի համաձայն՝ժառանգատուի անչափահաս կամ անաշխատունակ զավակները (այդ թվում որդեգրվածները), ինչպես նաև մեռածի անաշխատունակ ամուսինը, ծնողները (որդեգրողները) և խնամքի տակ գտնվողները, անկախ կտակի բովանդակությունից, ժառանգում են ժառանգության այն բաժնի առնվազն երկու երրորդը, որը նրանցիցյուրաքանչյուրին կհասներ ըստ օրենքի ժառանգման դեպքում (պարտադիր բաժին)։ Գործող և ՀԽՍՀ քաղաքացիական օրենսդրությունների համեմատական վերլուծությունը թույլ է տալիս արձանագրելու, որ ժառանգության պարտադիր բաժնիիրավունքի սահմանումը նորություն է քաղաքացիական օրենսդրության համար, քանիոր ՀԽՍՀ Քաղաքացիական օրենսգիրքը սահմանել էր միայն պարտադիր բաժնիիրավունք ունեցող անձանց շրջանակն ու բաժնի չափը՝ առանց նշելու, թե ինչ է պարտադիր բաժինն առհասարակ։ Բացի այդ, ակնհայտ է նաև պարտադիր բաժնի իրավունք ունեցող անձանցշրջանակի փոփոխությունը, քանի որ Հայկական ԽՍՀ օրենսդրությամբ նման իրավունք ունեցող անձանց շրջանակն ավելի նեղ էր. դրանք էին՝ ժառանգատուի անչափահաս կամ անաշխատունակ զավակները (այդ թվում որդեգրվածները), ինչպեսնաև մահացածի անաշխատունակ ամուսինը, ծնողները (որդեգրողները) և խնամքիտակ գտնվողները։ Նման դիրքորոշումն առավել ճիշտ է, քանի որ եթե առանց վերոնշյալ անձանց ընդգրկելու կազմվում է կտակ, ապա պարտադիր բաժնի իրավունքիինստիտուտն ապահովում է նրանց նյութական հետագա վիճակի կայունությունն ուապրելու համար նվազագույն կենսամակարդակը, այնինչ 60 տարեկան դարձածերեխան, ամուսինը, ծնողը կարող են հոգալ իրենց ապրուստի նվազագույն միջոցները, իսկ անգործունակ կամ հաշմանդամ լինելու դեպքում, տրամաբանական է, որկընդգրկվեն պարտադիր բաժնի իրավունք ունեցող անձանց շրջանակում։ Բացի այդ,տարբեր պետությունների քաղաքացիական օրենսդրության՝ ժառանգությանպարտադիր բաժնի իրավունք ունեցող անձանց շրջանակի առումով կատարվածհամեմատությունը ևս թույլ է տալիս արձանագրելու, որ այդ օրենսդրություններըժառանգության պարտադիր բաժնի իրավունք ունեցող անձանց վերաբերյալնախատեսել են այդ անձանց ավելի նեղ շրջանակ։ Ուստի, հաշվի առնելով կտակի ազատության սկզբունքը և դրա համաչափ սահմանափակման անհրաժեշտությունը՝ առաջարկում ենք ժառանգության պարտադիրբաժնի իրավունք ունեցող անձանց շրջանակում ընդգրկել միայն ժառանգատուիանչափահաս, չափահաս հաշմանդամ և անգործունակ ճանաչված երեխաներին,ամուսնուն և ծնողին, իսկ 60 տարեկան դարձած երեխայի, ամուսնու, ծնողի վերաբերյալ դրույթները հանել օրենսդրությունից։ Վերոգրյալից կարելի է առանձնացնել ժառանգության պարտադիր բաժնիժառանգության պարտադիր բաժնի իրավունքը ենթակա չէ փոխանցման այլիրավունքով ժառանգման մի քանի հատկանիշներ՝ ժառանգության պարտադիր բաժնի իրավունք ունեցող անձանց շրջանակնօրենսդիրը սպառիչ է սահմանել (նման իրավունք վերապահված է միայն ըստ օրենքի1-ին հերթի ժառանգներին),անձի. այսինքն՝ բացառվում է ժառանգության տրանսմիսիան,անարժան ժառանգներին ժառանգությունից մեկուսացնելու կանոնը կիրառելիէ նաև ժառանգության պարտադիր բաժնի իրավունք ունեցող ժառանգների նկատմամբ,ժառանգության պարտադիր բաժնի իրավունք ունեցող անձանց կողմից այդբաժնի ստացման համար մյուս ժառանգների համաձայնությունը չի պահանջվում.այսինքն՝ դա կարող է կատարվել առանց հաշվի առնելու նրանց կամքը,օրենսդրական նման ամրագրումն ուղղված է սոցիալապես առավել խոցելի այնանձանց նյութական կայուն վիճակի ապահովմանը, ովքեր հնարավոր է՝ ընդգրկվածչեն ըստ կտակի ժառանգների կազմում։ Օրինակ՝ հատկանշական է Ուֆայի նոտարական գրասենյակում 2003 թ. կազմված կտակների վերաբերյալ կատարված ուսումնասիրությունը, որի արդյունքները հնարավորություն են տվել պարզելու, որ այդ թվականին 100 կտակներից 10-ի դեպքում այն կազմվել էր ոչ հօգուտ հարազատների, այսինքն՝ արյունակցական կապ ունեցող ազգականների [5]։ Համանման դեպքերումժառանգման պարտադիր բաժնի ինստիտուտն այն հնարավորությունն է, որն իրավունք է տալիս դիմելու նոտարին (դատարանին) և ստանալու ժառանգության որոշմասը։ Նման վերլուծություն կատարվել է նաև Ստեփանակերտի նոտարական գրասենյակում (Տե´ս Գրաֆիկ 1), որը ցույց է տալիս, որ մեր հասարակությունում ժառանգիկողմից կտակն այլ (երրորդ) անձանց օգտին կազմելը չի բացառվում։ Կազմված կտակների թիվը Ոչ հարազատների օգտին կազմված կտակների թիվը Գրաֆիկ 1. Ստեփանակերտի նոտարական գրասենյակում կատարված ուսումնասիրություն,որը ցույց է տալիս կազմված կտակների և ոչ հարազատների օգտին կազմված կտակներիթվի տոկոսային հարաբերակցությունը 2010-2015 թթ. ընթացքումՎերոնշյալ հանգամանքների հիման վրա կարելի է արձանագրել, որ ժառանգության պարտադիր բաժնի իրավունքը նպատակաուղղված է կտակարարի ընտանիքի անդամների գույքային իրավունքների, ժառանգման իրավահարաբերություններում նրանց նյութական կենսամակարդակի կայունության և հետագա զարգացմանապահովմանը, մանավանդ, որ որոշ երկրներում այդ հարցի ուսումնասիրությունըցույց է տալիս, որ այդ շրջանակում ընդգրկված են սոցիալապես առավել խոցելիանձինք։ Ժառանգության պարտադիր բաժնի իրավունքի ամրագրման և կտակի ազատության սահմանափակման մասին օրենսդրի նման դիրքորոշումն առավել համաչափ կլինի այդ անձանց շրջանակի նեղացման պայմաններում, քանի որ ժառանգության պարտադիր բաժնի իրավունքն ապահովում է առանձին կատեգորիայի անձանցնյութական կայուն վիճակը՝ հաշվի առնելով նրանց մի շարք առանձնահատկություններ՝ կապված առողջական վիճակի, չափահասության, գործունակության հետ։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ[4] Жаботинский М. В., Обязательная доля при наследовании имущества։ российскийԽաչատրյան ԳոհարԺԱՌԱՆԳՈՒԹՅԱՆ ՊԱՐՏԱԴԻՐ ԲԱԺՆԻ ԻՐԱՎՈՒՆՔՈՎ ԺԱՌԱՆԳՄԱՆ ՈՐՈՇՀԻՄՆԱՀԱՐՑԵՐ ԱՐՑԱԽԻ ՔԱՂԱՔԱՑԻԱԿԱՆ ՕՐԵՆՍԴՐՈՒԹՅԱՄԲԲանալի բառեր՝ Արցախ (ԼՂՀ), քաղաքացիական օրենսգիրք, ժառանգմանիրավունք, ժառանգության պարտադիր բաժնի իրավունք։

example1076

example1076

Սույն հոդվածում արտածումների բարդությունների տեսանկյունից հետազոտվել են Ֆրեգեի՝ դասական, ինտուիցիոնիստական և մինիմալ տրամաբանությունների համակարգերի որոշակի հատկությունների նմանությունները և տարբերությունները։

ԱՐՏԱԾՈՒՄՆԵՐԻ ԲԱՐԴՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՀԵՏԱԶՈՏՈՒՄԸ ՖՐԵԳԵԻՀԱՄԱԿԱՐԳԵՐՈՒՄ Ապացույցների ավտոմատացման մշակումների պատճառով տարբեր տրամաբանական համակարգերում առաջացած արտածումների բարդության բնութագրիչների հետազոտությունները հատկապես արդիական են արհեստական բանականության հետ կապված մշակումներում, ինչպես նաև գաղտնագրաբանության տարբերխնդիրների համար։ Դժվար ապացուցվող լինելուն հավակնող այս կամ այն կոմբինատոր խնդիրներին վերաբերող պնդումների ապացուցման ընթացքում դատողություններն ունեն կոնստրուկտիվ (ինտուիցիոնիստական) բնույթ, իսկ երբեմն էլ սահմանափակվում են մինիմալ տրամաբանության շրջանակներով։ Այս հանգամանքների,ինչպես նաև և դասական ու ոչ դասական տրամաբանությունների միջև մի շարքէական տարբերությունների պատճառով ոչ պակաս արդիական են արտածումներիբարդությունների հետազոտությունները նաև ոչ դասական տրամաբանություններում։ կան տրամաբանությունում ապացուցված որոշ արդյունքներ ինտուիցիոնիստական ևմինիմալ տրամաբանություններում տեղի չեն ունենում։ Համակարգերի սահմանումները։ Մենք կօգտագործենք Բուլյան խորանարդիՍույն աշխատանքում (ըստ որոշակի հատկությունների) համեմատվում ենդասական, ինտուիցիոնիստական և մինիմալ տրամաբանությունների համար Ֆրեգեի համակարգերը։ Ապացուցված է, որ դասական տրամաբանության համար որոշակի հատկությունները` միատոնության բացակայությունը, էապես հավասար նույնաբանությունների արտածումների բարդությունների հնարավոր էական տարբերությունը տեղի են ունենում նաև ինտուիցիոնիստական և մինիմալ տրամաբանություններում, սակայն A և B նույնաբանությունների համար A v B տիպի բանաձևերի դասահայտնի սահմանումը E(cid։ Դասական տրամաբանության Ֆրեգեի (cid։ 2320) համակարգերում, որտեղ A(cid։ 2924)-ը և B-ն բանաձևեր են (առանց նաօգտագործվում են հաշվելի թվով տրամաբանական փոփոխականներ և որոշակիտրամաբանական գործողությունների վերջավոր, լրիվ համակարգ։ Բանաձևերը սահմանվում են ընդունված եղանակով՝ տրամաբանական փոփոխականներից, տրամաբանական գործողություններից և փակագծերից։ Արտածման կանոնները տրվում ենհետևյալ սխեմայով՝խադրյալներ՝ n=0 դեպքում, արտածման կանոնները հենասույթների սխեմաներ են)։ Ֆրեգեի համակարգերը անհակասելի են և լրիվ։ 2886) Արտածման կանոնը հանրահայտ modus ponens –ն է՝ (cid։ ML մինիմալ տրամաբանության համակարգը պարունակում է միայն 1-7 հենա CL-ով նշանակենք դասական տրամաբանության Ֆրեգեի հետևյալ համակարգը՝ A,B և C յուրաքանչյուր բանաձևերի համար ասույթների սխեմաներն են. 1) A⊃(cid։ 3411)A⊃A IL ինտուիցիոնիստական տրամաբանության համակարգը ստացվում է (cid։ 3411)A⊃Aհենասույթը (cid։ 4667) հենասույթով փոխարինելով։ սույթները։ ML–ում ներմուծվում է (cid։ 1635) հաստատունը (նույնաբար սխալ) և (cid։ 3411)A-ի փոխարեն սովորաբար գրվում է A⊃(cid։ ղում գտնվող բանաձևի արտածում։ Ինչպես ընդունված է, A բանաձևի արտածմանփաստը Ф-ում կնաշանակենք ⊢Ф A։ Հետևելով [1]-ին նշենք, որ A բանաձևը կոչվում է ինտուիցիոնիստական նույյուն), եթե ⊢(cid։ Ցանկացած A բանաձևի համար A-ն արտածվում է CL-ում ( ⊢(cid։ 1786)A) միայն այնդեպքում, երբ (cid։ 1775)-ն արտածվում է IL-ում (⊢(cid։ 1775)), ինչը իր հերթին համարժեք է(cid։ 1635)-ի ML-ում արտածվելուն (⊢(cid։ |φ| ով կնշանակենք φ բանաձևի երկարությունը՝ որպես նրանում բոլոր տրամաբանական գործողությունները, սահմանափակված է |φ|-ից կախված գծային գործաԴիցուք, Ф-ն որևէ արտածման համակարգ է` իր հենասույթներով և արտածմանկանոններով։ Տողերի վերջավոր հաջորդականությունը, որտեղ ցանկացած տող կա´մհենասույթ է, կա´մ Ф-ի որոշակի արտածման կանոնով ստացվել է նախորդ տողերիվերջավոր բազմությունից, Ф համակարգում (Ф-արտածում) կանվանենք վերջին տոբանական գործողությունների մուտքերի քանակ։ Ակնհայտ է, որ բանաձևի ընդհանուր երկարությունը, որը ներառում է բոլոր փոփոխականների մուտքերը և տրամանաբանություն` I-նույնաբանություն (մինիմալ նույնաբանություն` M-նույնաբանութ Վերոհիշյալ երեք համակարգերում բանաձևերի արտածելիության միջև հայտնի է փոխհարաբերությունը [1]` Արտածման բարդության բնութագրիչներ ռույթով։ Արտածումների բարդության տեսությունում դիտարկվում են արտածման բարդության հետևյալ հիմնական բնութագրիչները։ արտածման բոլոր տողերի երկարությունների գումարին, որտեղ կրկնվող տողերի չափերը հաշվարկվում են մեկ անգամ։ Ф-արտածման քայլերի քանակը (t-բարդություն)հենասույթների և արտածման կանոնի կիրառումների քանակն է։ Սահամնում 1. Ф-արտածման երկարությունը ((cid։ 1812) -բարդություն) հավասար էՍահամնում 2. Դիցուք, Ф-ն արտածման համակարգ է և φ-ն այդ համակարգումարտածվող բանաձև է։ 2982))-ով կնշանակենք Ф համակարգում φ -ի բոլոր արտածումների t-բարդությունների (l-բարդությունների) մինիմալ արժեքը։ (l-բազմանդամորեն) համարժեք, եթե համակարգերից մեկում տրված յուրաքանչյուրՍահամնում 3. Երկու արտածման համակարգեր կոչվում են t-բազմանդամորենարտածում կարող է ձևափոխվել նույն բանաձևի արտածմանը մյուս համակարգում ոչավելին, քան քայլերի քանակի (երկարության) բազմանդամային աճի։ Հետևելով Մինցին [2] և Սայադյանին ու Չուբարյանին [3], տանք հետևյալ սահմանումը։ Սահամնում 4. Համակարգը, որում արտածվում են միայն այն բանաձևերը,որոնք արտածվում են IL-ում(ML-ում) և որը բազմանդամորեն համարժեք է IL-ին (MLին), տվյալ տրամաբանության համար կոչվում է Ֆրեգեյի համակրգ FIL (FML)։ Հիմնական արդյունքներ Սահմանում 1. Էականորեն հավասար նույնաբանությունների արտածմանբարդությունների համեմատումը FIL-ում և FML-ում։ Հետևելով ընդունված սահամնումներին, փոփոխականները և դրանց ժխտումները կանվանենք լիտերալներ։ K կոնյունկտն իրենից ներկայացնում է լիտերալներիՍահմանում 1.1 Ասույթային հաշվի յուրաքանչյուր ψ բանաձևի համար հետևյալբազմություն (կոնյունկտը չի կարող միաժամանակ պարունակել փոփոխականն ու այդփոփոխականի ժխտումը)։ տարրական ձևափոխումներից յուրաքանչյուրը կանվանենք փոխարինման կանոն`Հետևելով [6]-ին, տանք հետևյալ սահմանումները`0∧ψ(cid։ 3404)ψ.Փոխարինման կանոնի միջոցով բանաձևերում փոխարինման կանոնի ձախմասի տեսքն ունեցող ցանկացած ենթաբանաձև կարող է փոխարինվել աջ մասիտեսքն ունեցող համապատասխան բանաձևով։ Դիցուք, φ -ն ասույթային հաշվի բանաձև է, իսկ P(cid։ 4669) -ն այդբանաձևի բոլոր փոփոխականների բազմությունը։ 4669)-ով (cid։ 4667) նշանակենք P–ի որևէ ենթաբազմություն։ (1 կամ 0)՝ անկախ մնացած փոփոխականների արժեքներից։ գերում կարող են էապես տարբերվել։ բարդությունների համար գոյություն ունի հետևյալ թեորեմը՝ սար են, եթե յուրաքանչյուր φ-որոշիչ կոնյունկտ նաև ψ-որոշիչ է և հակառակը։ FIL-ում և FML-ում էականորեն հավասար նույնաբանությունների արտածման[11]-ում ապացուցված է, որ էականորեն հավասար նույնաբանություններիՍահմանում 1.3. φ և ψ դասական նույնաբանություններն էականորեն հավաՍահմանում 1.2 Տրված σ(cid։ 2924)-ի համար K(cid։ 4669)կոնյունկտը կանվանենք φ -1-որոշիչ (φ -0-որոշիչ), եթե ամեն p(cid։ 3168) -ին σ(cid։ 4667)վերագրելուց հետո, կիրառելով փոխարինման կանոնները, կստանանք φ-ի արժեքըφ-1-որոշիչ կոնյունկտը և φ-0-որոշիչ կոնյունկտը կանվանենք φ-որոշիչ կամորոշիչ φ-ի համար։ արտածման բարդությունները դասական տրամաբանության Ֆրեգեի (cid։ 2320) համակարԹեորեմ 1. Գոյություն ունեն φ(cid։ 4667) և ψ(cid։ 4667) I-նույնաբանություններ (M-նույնաբանություններ), որոնք էականորեն հավասար են, |φ(cid։ 3397) c), սակայն t(cid։ 2870) ), որտեղc,c(cid։ 2872)-ը դրական հաստատուններ են։ 4667), իսկ FML-ի համար՝ (cid։ 3172) [7] ում ցույց է տրված, որ FCL-ում ψ(cid։ 2893) համար տեղի ունեն հետևյալ ստորինt(cid։ 2893)| և l(cid։ 2870), հետևաբար, դրանք տեղի ունեն նաև FIL-ում ևFML-ում ψ(cid։ 2897) բանաձևերի համար։ Մյուս կողմից φ(cid։ 2893) բանաձևը արտածվում է FIL-ում հաստատուն քայլերով։ Նախարտածում ենք (cid։ 4667) նույնաբանությունը, ապա օգտվում ենք (cid։ 4667)հենասույթից։ FML-ում ևս արտածում ենք p⊃p նույնաբանությունը, հետո (cid։ 2897) հենասույթից արտածվում է φ(cid։ Այս արտածումների համար առկա են հետևյալt(cid։ 2869) ) և l(cid։ 2897)| , ինչը և ավարտում էԱպացույց։ Դիտարկենք FIL- համար հետևյալ բանաձևերը՝բանաձևերը։ գնահատականները՝պայմանները՝ապացույցը։ 1.2 FIL և FML համակարգերի ոչ միաոտոնությունըՍահմանում 2.1 Նույնաբանությունը (I-նույնաբանություն, M-նույնաբանություն)կանվանենք մինիմալ, եթե այն չի ստացվում տեղադրությամբ ավելի կարճ նույնաբանությունից (I-նույնաբանությունից, M-նույնաբանությունից)։ Նշանակենք S (cid։ 4667)-ով բոլոր այն բանաձևերի բազմությունը, որոնք ստացվում ենφ-ից նրա փոփոխականները որևէ բանաձևերով փոխարինելու արդյունքում։ Սահմանում 2.2. Φ համակարգը կոչվում է t-միատոն (l-միատոն), եթե նրացանկացած φ նույնաբանության և ψ∈S(cid։ 4667)-ի համար t(cid։ [10]-ում ցույց է տրված, որ FCL-ը ո´չ t-միատոն է, ո´չ l-միատոն։ Թեորեմ 2.2. FIL և FML համակարգերը ո´չ t-միատոն են, ո´չ l-միատոն։ Դիտարկենք հետևյալ բանաձևերը q∨ψ(cid։ 2897)), որտեղ ψ(cid։ Նկատենք, որ (cid։ 2897)) բանաձևերը ստացվում են նրանցից տեղադրման միջոցով։ [10]-ումցույց է տրված, որ q∨ψ(cid։ 2893) -ն ունի ստորին գծային t -բարդություն և ստորինքառակուսային l-բարդություն FCL-ում։ Բնական է, որ նույնը տեղի ունի նաև FIL-ում ևFML-ում։ 2897)) բանաձևեր կարելի է արտածել FIL-ում (FML-ում)հաստատուն t-բարդությամբ և գծային l-բարդությամբ։ Դրա համար, օգտվելով A⊃ A∨B, հենասույթի սխեմայից, արտածենք (cid։ 2897) )) բանաձևը, ապա (cid։ 4667)-ն, որտեղից կարտածվի (cid։ 3172) արտածման բարդությունների վերին ցուցչային գնահատականների արկայությամբ[4]-ում ապացուցված է, որ`2.3 FCL և FIL ու FML համակարգերի էական տարբերությունները։ Ա. FCL-ում հայտնի են յուրաքանչյուր նույնաբանության արտածման բարդությունների վերին ցուցչային և ստորին ոչ ավելին, քան քառակուսային գնահատականները, հետևաբար, խիստ արդիական են կա´մ վերին գնահատականի նվազեցմանը,կա´մ ստորինի բարձրացմանն ուղղված հետազոտությոնները, որոնց շրջանակներում ստացվել են որոշակի արդյունքներ [8, 9]-ում։ FIL -ում (FML -ում) յուրաքանչյուր I-նույնաբանության (M-նույնաբանության)Պնդում Ա. Գոյություն ունեն φ(cid։ 2924) բանաձևեր որոնց համար l(cid։ 2924) և B(cid։ 2924) -ի արտածման t -բարդությունները ևբարդությունները FCL-ում էապես ավելի փոքր են, քան A(cid։ 2924) և B(cid։ 2924) բանաձևերինները։ Պնդում Բ. Եթե FIL-ում (FML-ում) կառուցված արտածման մեջ ոչ մի բանաձև չիկրկնվում, ապա յուրաքանչյուր A∨B բանաձևի այդպիսի արտածումը պարունակումէ կա´մ A-ի կա´մ B-ի արտածումը։ [5]-ում ապացուցված է հետևյալ պնդումը։ Բ.[9]-ում ապացուցված է, որ գոյություն ունեն այնպիսինույնաբանություններ, որԱյս պնդումից ակնհայտորեն բխում է հետևյալը՝Պնդում 2.3.1 Յուրաքանչյուր A և B I-նույնաբանությունների (M-նույնաբանությունների) համար A∨B-ի արտածման t և l-բարդությունները FIL-ում (FML-ում) չենկարող լինել ավելի փոքր, քան A և B բանաձևերի t-բարդությունների և, համապատասխանաբար, FIL-ում (FML-ում) l-բարդությունների մինիմալ արժեքներից։ Ապացույցը հետևում է այն փաստից, որ t և l-բարդությունները հասանելի ենչկրկնվող բանաձևերով արտածումներում։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆՊետրոսյան ԳարիկԱՐՏԱԾՈՒՄՆԵՐԻ ԲԱՐԴՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՀԵՏԱԶՈՏՈՒՄԸ ՖՐԵԳԵԻՀԱՄԱԿԱՐԳԵՐՈՒՄԲանալի բառեր` Ֆրեգեի համակարգեր, արտածման բարդության բնութագրիչներ,էականորեն հավասար նույնաբանություններ, արտածման համակարգիմիատոնություն։

example927

example927

Վիրտուալության խորքային թափանցումը սոցիալական և անհատական կյանք լուրջ մտահոգության առիթ է դարձել։ Այն դեռևս քիչ ուսումնասիրված երևույթ է և կարիք ունի խոր հետազոտության։ Հոդվածում քննարկվում է համացանցային տեխնոլոգիաների բացասական ազդեցությունը, դրանց հնարավոր պատճառներն ու վտանգավոր դրսևորումները։ Ներկայացված են հոգեբանական կախվածության ախտանիշները համացանցից օգտվողների շրջանում, որոնք կարող են օգտակար ցուցիչ լինել համացանց կախվածությունը կանխարգելելու գործընթացում։

ՀԱՄԱՑԱՆՑԱՅԻՆ ԿԱԽՎԱԾՈՒԹՅԱՆ ԱԽՏԱՆԻՇՆԵՐԸ...Ազգե՛ր, իմացե՛ք մեկընդմիշտ, որ բնությունը ցանկանում էր զերծ պահել ձեզ գիտությունից, նման այնմորը, ով իր զավակից խլում է վտանգավոր զենքը։ Բնության կողմից ողջ թաքցրածը չար է, նա մեզ պահպանումէ դրանից, և ուսումնասիրությունների դժվարությունները իր ոչ քիչ բարեբախտություններից են։ Ժ. Ժ. ՌուսոԺամանակակից արևմտյան մոդելի հասարակություններն ընդունված էկոչել նաև «գիտելիքահենք հասարակություններ», որտեղ գիտելիքը իշխանության իրականացման գործառույթներն է իրականացնում։ Ներկայիս քաղաքակրթության բնորոշ գծերից մեկն այն է, որ տնտեսական պաշարների շուրջհամախմբված հասարակություններին փոխարինելու է գալիս տեղեկատվական և գիտելիքի շուրջ համախմբված հասարակությունը1։ Այլևս ընդունված չէայն պատկերացումը, թե «տեխնիկան և տեխնիկացումը, գիտությունը և գիտապաշտությունը (սցիենտիզմ) դարձել են մի հրեշ, որն սպառնում է կուլ տալիրեն իսկ ծնունդ տված մարդկությանը»2։ Համացանց տեխնոլոգիաների հանրամատչելիության վերընթաց աճը թույլ է տալիս «համաշխարհային սարդոստայնը» դիտարկել որպես նոր սոցիալական ոլորտ։ Արևմուտքից փչող «փոփոխությունների քամիները» իրենց հետ մեր աշխարհամաս են բերել «www սարդոստայնը» և վերջին տարիներին հաստատուն կերպով կիրառվում են մեր երկրի բնակիչների կողմից։ Այսօրվա կանխատեսումները առավել արմատականեզրակացության են հանգեցնում՝ նշելով, որ մի քանի տարի հետո այն, ինչ կատարվում է «վիրտուալ իրականությունում», որոշելու է մեր կեցությունը «իրական աշխարհում»։ Օքսֆորդի համալսարանում անցկացված հետազոտությունների համաձայն, քսան տարի հետո մարդու կողմից կատարվող աշխատանքների 47%-ը մեքենայացվելու է3։ Միլիոնավոր մարդկանց համար համացանցը փոխարինել է իրականությանը։ Մայրաքաղաքում բավականին տարածում է գտել համացանցի միջոցով սննդամթերքի և տարբեր ապրանքներիպատվիրումը, դրա միջոցով մարդիկ հետևում են իրենց բանկային հաշիվները,մասնակցում են բորսաների, էլեկտրոնային աճուրդների, կնքում գործարքներ,1 Տե՛ս Հարությունյան Է., Համոզմունքների գերակայության օրենք// Անցումային հասարակության սոցիոմշակութային փոխակերպումներ, պրակ 8, Եր., 2011, էջ 41։ 2 Բոգոմոլով Ա. Ս., Ժամանակակից բուրժուական փիլիսոփայություն, Եր., 1983, էջ 323։ 3 Տե՛ս Խաչատրյան Ս., Կամուրջներ պատերի փոխարեն, Եր., 2014, էջ 6։ հաճախում խաղատներ և վիրտուալ փողերով կատարում վճարումներ։ Համացանցը եզակի տարածություն է, որտեղ կարելի է գտնել ամեն ինչ՝ կոշկաքուղերից մինչև ընկերներ։ Միայն այն ամենը, ինչ մենք գտնում ենք, վիրտուալ է։ Որպեսզի իրականում հնարավոր լինի կապել կոշկաքուղերը կամ գրկելընկերոջը, անհրաժեշտ է դուրս գալ համացանցից։ Բայց, այնուամենայնիվ,իրականության պատրանքը շատ ուժեղ է։ Կարծես իրականությանը զուգահեռառաջանում է մի նոր իրականություն։ Եվ եթե «իրական իրականությունում»ինչ-որ բան չի հաջողվում, գայթակղությունը մեծանում է ճողոպրել այնտեղ,որտեղ շրջապատող աշխարհը կկառուցվի սեփական ցանկությունների համաձայն։ Չհարմարվելով «գորշ» իրականության հետ՝ մարդիկ իրենց համար«ստեղծում են» նոր ճշմարտություններ։ Տեղեկատվական հասարակությանձևավորումից ի վեր, երբ առաջացավ ընկերավարական հարաբերություններիհաստատման մի նոր տարածություն, ինչպիսին է համացանցը, սոցիալականկենսական տարածություններում մարդիկ հնարավորություն ստացան գոնեվիրտուալության մակարդակում ընտրելու իրենց սեռը, տարիքը, մաշկի գույնը։ «Արդեն կասկածանքով վերաբերվելով բնության կողմից սահմանված կարգերի արդարացիությանն ու ճշմարտությանը՝ մարդիկ իրենց համար «ստեղծումեն» նոր ճշմարտություններ»։ 4 Ահա այս նոր երևույթը, որ անսպառ հնարավորություններ ու հարմարություններ է նվիրել մարդկությանն ու քաղաքակրթությանը, օրըստօրե ավելի ու ավելի տարածվելով իր կախվածություն առաջացնող վտանգով, մասնագետների մտահոգության առարկան է դարձել, ինչն էլորոշ կանխատեսումների համաձայն կդառնա 21-րդ դար «ժանտախտը»։ Վիրտուալության այսպիսի խորքային թափանցումը սոցիալական և անհատական կյանք թույլ է տալիս մեզ խոսել հասարակության վիրտուալացման5 մասին։ Ծնունդ առնելով միջնադարյան քրիստոնեական փիլիսոփայությունից, և տարբեր դարաշրջաններում ձևափոխություններ կրելով՝ այսօր«վիրտուալություն» հասկացությունը բավականին հեռացել է նախնականըմբռնումից և դիտարկվում է որպես իրականի և անիրականի միջանկյալ, չեզոք հասկացություն։ Այն առավելապես կապված է էլեկտրոնային և տեղեկատվական տեխնոլոգիաների հետ։ «Վիրտուալ իրականություն» հասկացությանէությունը բացահայտելու համար կարելի է զուգահեռական անցկացնել սիմուլյակր տեսության հետ, որը ակտիվորեն քննարկվում է հետստրուկտուրալիստական և հետարդիականության ներկայացուցիչների հայեցակարգերում(Ժ. Դելեզ, Ժ. Բոդրիյար)6։ Շեղվելով այս նոր սոցիոմշակութային իրողության4 Բաբաջանյան Լ., Ցինիզմի ձևավորման սոցիոմշակութային նախադրյալները, «Բանբեր Երևանի համալսարանի», Փիլիսոփայություն, Հոգեբանություն, 141.4, 2013, էջ 41։ 5 Տե՛ս Иванов Д., Виртуализация общества, Петербургское Востоковедение, 2000, с. 41։ 6 Տե՛ս Делез Ж., Симулякр и античная философия// «Логика смысла», М., 1995; J. Baudrillard,http։ փիլիսոփայական վերլուծությունից՝ այսուհետ մեր վերլուծության առարկանկլինի համացանց կախվածությունը՝ որպես հոգեբանական խնդիր։ «Համացանց կախվածություն» հասկացությունըDisorder», IAD) առաջադրել է ամերիկացի հոգեբույժ Է. Գոլդբերգը։ Այս հասկացության ներքո հասկացվում է բոլորովին այլ կախվածության տեսակ, քանալկոհոլային կամ թմրանյութային կախվածությունն է, ըստ որի՝ դա բժշկագիտական խնդիր չէ, այլ առավելապես հոգեբանական, կապված ինքնակառավարման մակարդակի թուլացմանը, որն էլ իր հերթին առաջացնում է մարդուզարգացման խնդիրներ։ Կախվածությունը բժշկագիտական իմաստով սահմանվում է որպես կպչուն, հանգիստ չտվող, սովորություն դարձած առարկայիօգտագործման անհրաժեշտություն, որը բնութագրվում է դրա հանդուրժողականությամբ, ինչպես նաև ֆիզոլոգիական և հոգեբանական ախտանիշներիարտահայտվածությամբ։ Օգտվելով համացանցից՝ ոչ մի նյութ, բառի ուղիղիմաստով, սովորություն չի դառնում։ Այստեղ կախվածության բնույթն այլ է,քան ալկոհոլի գործածման դեպքում։ Սովորություն դարձած նյութի կիրառումըհատկություն ունի փոխարինելու մեկ այլ նյութի։ Հատկանշական է, որ հոգեբանական կախվածության հետ առաջանում է նաև ֆիզիկական կախվածությունը, այսինքն՝ պահանջ օրգանիզմի մակարդակում՝ ձգող ուժ, հակում։ Այնինչ, օգտվելով համացանցից՝ ֆիզիկական կախում չի լինում, սակայն հոգեբանական բաղադրամասը դրսևորվում է վառ կերպով։ Իհարկե, ոչ բոլոր մարդիկ կարող են համացանց կախվածության «թիրախ դառնալ»։ Հիմք կա ենթադրելու, որ առավել թույլ և «ծուղակ» ընկնող համարվում է այն անհատականությունների շրջանակը որոնք նախատրամադրված են տարբեր կախվածությունների։ Օրինակ, ըստ հետազոտությունների, ալկոհոլի և թմրանյութիկախվածությունից տառապող մարդիկ, որոնք բուժվում են կլինիկաներում,հաճախ դիմում են համացանցին՝ փնտրելով հարգանք իրենց նկատմամբ, սիրո և նշանակալիության զգացում, որը անհասանելի է թվում շրջապատողիրականությունում։ Այստեղ նպաստավոր է համացանցում հաղորդակցմանանանունության գործոնը, որով հնարավոր է հաղթահարել օտարվածությունը։ Կարծիքներ կան, որ յուրաքանչյուր ոք, ով հնարավորություն ունի օգտվելուհամացանցից, կարող է դառնալ համացանց կախվածության «գերին», ընդորում՝ ամենամեծ վտանգի ենթարկվում են տանը համակարգիչ ունեցողները։ Առանձնացնում են համացանց կախվածության տարբեր ձևեր՝ առավելապես կայքերի ընտրության սկզբունքով։ Մասնավորապես դրանց թվում են՝կախվածությունը վիրտուալ սեքսից, պոռնոգրաֆիկ նյութերի դիտումից, մոլիգնումներ համացանցի միջոցով, հաճախակի այցելություններ վիրտուալ խաղատներ, խաղադրույքների ինտենսիվ կատարում, անկանոն կերպով շփումզրուցարաններում (չատերում), ֆորումներում և այլն։ Ինչպես և յուրաքանչյուր կախվածության ձև, համացանց կախվածությունն ունի լավ տարբերակված հոգեբանական պատճառ։ Հաճախ համացանցը գրավում է այն մարդկանց, որոնք ցածր ինքնագնահատական ունեն, իրենքիրենցից անբավարարված են, կամ իրական կյանքում չեն կարողանում կառուցել ներդաշնակ հարաբերություններ ուրիշների հետ։ Վիրտուալ տարածությունը տալիս է ինչ-որ «փոխնյութ» (իհարկե, ոչ լիարժեք), կենդանի հաղորդակցման փոխարինող։ Այն միևնույն ժամանակ ունի նպաստավոր հատկություններ. անանունությունը վտանգի և պատասխանատվության բացակայությանապահովում և տհաճ հաղորդակցությունը վերջ տալու հնարավորություն է,որը նաև իշխանության զգացման և իրավիճակը ղեկավարելու հնարավորություն է։ Լայն տարածում ունեն վիրտուալ դերային խաղերը, որոնց միջոցովմարդը կարողանում է դառնալ ինչ ցանկանա, հաղթահարել սեփական սահմանափակումները, դրսևորվել, մտածել և զգալ իրեն որպես մտացածին հերոսներ։ Սակայն երբ խաղը ավարտվում է, վիրտուալ «կախարդանքը հալչումէ», և շրջապատող ամեն ինչ դառնում է նորից ձանձրալի, գորշ ու մռայլ։ Եվցանկություն է առաջանում նորից վերադառնալու այդ աշխարհ, որտեղ մարդուժեղ է, ազատ և բավարարված ինքն իրենով, որտեղ մարդը տեր է և հերոս։ «Հեգնանքով վերաբերվելով բնական ճշմարտություններին՝ նրանք որպես հոգեբանական և էկզիստենցիալ փրկության հանգրվան են դիտում սոցիալականայն տարածությունները, որտեղ հնարավոր է հաղթահարել բնության կողմիցտրված «անարդարությունները»»7։ Հարկ է նկատել, որ համացանցը բավական մեծ ազդեցություն է ունեցելնաև հանրակրթական համակարգում։ «Եթե առաջիկա տարիներին հանրակրթության համակարգում շարունակվեն քանակական փոփոխությունները(ուսման տևողություն, առարկաների թվի, ուսուցանվող բովանդակության,ժամաքանակի ավելացում կամ պակասեցում), և չկարողանանք երեխաներինորակական գրավիչ այլընտրանքներ առաջարկել ու նրանց ազատագրել տեղեկատվական տեխնոլոգիաներից ունեցած կախվածությունից, ապա տեխնոլոգիաները երեխաներին վերջնականապես դասարանից ու դասապրոցեսիցտանելու են վիրտուալ տարածքներ՝ ուսուցիչներին միայնակ թողնելով դասարաններում»8 ։ «Վիրտուալությունը ժամանակակից ցինիզմի արտահայտմանիդեալական հանգրվանի է վերածվում, քանզի ցանցային աղմուկի քողի տակմարդիկ հնարավորություն են ստանում հավատալու և հավատացնելու ցանկալի բնականության սեփական ճշմարտացիությանը»9։ Չնայած տվյալ երևույթի նկատմամբ՝ ակնհայտ մտահոգվածությանը, կարող է լինել կարծիք, որ «կախվածություն» բժշկագիտական հասկացությունըկիրառելի չէ համացանցից օգտվողների շրջանում, և այն կարելի է բնորոշելորպես հոբբի։ Իհարկե, դրան հակառակ, կարելի է պնդել, որ հոբբին, ի տարբերություն կախվածության, չի կտրում մարդուն ռեալ կյանքից։ 7 Լ. Բաբաջանյան, նույն տեղում։ 8 Ս. Խաչատրյան, Կամուրջներ պատերի փոխարեն, Եր., 2014, էջ 11։ 9 Լ. Բաբաջանյան, նույն տեղում։  Եվ այսպես, հոբբին կախվածությունից սահմանազատելու համարստորև կներկայացվեն մի քանի ախտանիշներ, որոնք բնորոշ են համացանցկախվածությանը։ Որպես կանոն ախտանիշներից մեկը զուգակցվում է այլախտանիշների հետ, և եթե բավականին երկար ժամանակահատվածում (միքանի շաբաթից ոչ քիչ) հայտնաբերվում են մարդու մոտ չորս ախտանիշներ միաժամանակ, ապա վիճակը մտածմունքի առիթ է տալիս.• հաճախադեպ էլեկտրոնային փոստի ստուգում,• ժամանակի կրճատման նպատակով, սննդի ընդունումը աշխատանքիվայրում և տան համակարգչի դիմաց,• աշխատանքի անհրաժեշտությամբչպայմանավորված համացանցմուտք գործելը,• մերձավորների կողմից բողոքները չափազանց երկար համակարգչիդիմաց նստելու համար,• ժամանակի զգացողության կորուստ,• առավել հաճախ հաղորդակցություն վիրտուալ տարածությունում, քանանհատական հանդիպում,• վիրտուալ իրականությունում հաջորդ անգամ լինելու ակնկալում, կամհիշողություն նախընթացի մասին,• ընտանեկան, աշխատանքային պարտավորվածությունների, հասարակական կյանքի, գիտական աշխատանքի կամ համացանցում լինելու պատճառով առողջական վիճակի վատթարացման անտեսում,• համացանցում լինելու ժամանակահատվածի կրճատման անհնարինություն,• սնվելու, դասերի, համդիպումների բացթողում, ինչպես նաև քնի սահմանափակում հանուն համացանցում երկար ժամանակ լինելու,• համացանց մուտք գործելը՝ խնդիրներից խուսափելու, անօգնականության, մեղքի, ճնշվածության զգացումները խլացնելու նպատակով,• համացանցից դուրս գալուց հետո հոգնածության դրսևորում, գրգռվածություն, տրամադրության անկում, ինչպես նաև անհաղթահարելի ցանկություն վերադարձ դեպի համացանց,• ընտանիքի անդամների բացակայությունից օգտվելով «գաղտնի» համացանց մուտք գործելը, որն ուղեկցվում է թեթևության կամ մեղքի ապրումով,• կախվածության առկայության ժխտում։ Ցավոք, մեր կյանքում հայտնված համակարգչային «ստվերը» չի սպառվում միայն մեկ խնդրով՝ համացանց կախվածության ձևավորումով։ Այստեղհամակարգչային վնասակարությունները կապված են ոչ միայն համացանցային տարածության հետ։ Այն կարող է առաջացնել դիստրես, ինչպես նաևարհեստավարժության, սոցիալական, ընտանեկան, միջանհատական, հոգեբանական կամ ֆիզիկական գործառության վատթարացում։ Կան նաև համակարգչային խաղեր, որոնք խթանում են մարդկային ագրեսիայի դրսևորումները։ Այդպիսի զգայական նմանակեղծության ապրումները աստիճանաբար«մատրիցայից» տեղափոխվելով իրական կյանք՝ լուրջ մտահոգություններիառարկա են դառնում։ Այսպիսով՝ ընդգծելով համացանց մուտք գործելու և համակարգչի օգտագործման հետ առնչվող հնարավոր վտանգները ընդգծելն, ամենևին չի նշանակում, թե այն պետք է ընկալել որպես անկասկած վտանգավոր երևույթ, որիցանհրաժեշտ է անվերապահ խուսափել։ Նորադեպ այս երևույթը, անշուշտ,ունի իր բազում դրական կողմերը։ Հետևապես համացանցի բացասականդրսևորումները հարկ է նկատել որպես առաջընթացի, այսպես կոչված, հավելյալ անխուսափելի հետևանք։ Արմեն ԽաչատրյանՀԱՄԱՑԱՆՑԱՅԻՆ ԿԱԽՎԱԾՈՒԹՅԱՆ ԱԽՏԱՆԻՇՆԵՐԸԲանալի բառեր՝ համացանց կախվածություն, գիտելիքահենք, տեղեկատվականհասարակություն, վիրտուալ իրականություն, վիրտուալություն, սիմուլյակր,հետստրուկտուրալիզմ, հետարդիականԱմփոփում։

example727

example727

Հոդվածում վերլուծության են ենթարկվել ահաբեկչության սահմանման բազմաբովանդակության վրա որոշիչ ազդեցություն ունեցող մի շարք գործոններ։ Առանց դրանց մանրամասն ուսումնասիրության դժվարամատչելի է դառնում ահաբեկչության համընդգրկուն սահմանում գտնելուն ուղղված փորձերում հաջողություն ունենալու հնարավորությունը։ Դրա հետ մեկտեղ, ահաբեկչության միասնական սահմանման բացակայության հիմնական պատճառները հաշվի առնելով, առաջարկվել է ահաբեկչության սահմանման հարցում նորովի մոտեցում, որը կարող է օգտակար լինել գիտական շրջանակներում տվյալ խնդրի վերաբերյալ գոյություն ունեցող բազմաբովանդակության խոչընդոտները հաղթահարելիս։

ԱՀԱԲԵԿՉՈՒԹՅԱՆ ԲԱԶՄԱԲՈՎԱՆԴԱԿՈՒԹՅԱՆ ԱՐՏԱՀԱՅՏՈՒԹՅՈՒՆԸ ԴՐԱ ՍԱՀՄԱՆՄԱՆ ԳՈՐԾԸՆԹԱՑՆԵՐՈՒՄԱհաբեկչությունը մարդկային պատմության մեջ նոր երևույթ չէ։ Այդ հիմնախնդրի ուսումնասիրությանը նվիրված բազմաթիվ գիտական աշխատություններ կան, որոնց մի մասը վերաբերում է դրասահմանման հարցին։ Չնայած այս խնդրի վերաբերյալ գոյություն ունեցող ծավալուն ու բազմաբնույթաշխատություններին և դրանցում առկա սահմանումներին (ներկայումս գիտական աշխատություններում և ազգային օրենսդրություններում գոյություն ունի «ահաբեկչություն» հասկացության շուրջ 400սահմանումներ1)՝ առայսօր ահաբեկչության համընդգրկուն և համընդունելի միասնական սահմանումգիտական շրջանակներում առկա չէ։ Դա պայմանավորված է մի շարք գործոններով, որոնք թույլ չենտալիս գտնել այս ֆենոմենի բնույթը բացահայտող և դրա առնչությամբ առաջ քաշվող պահանջներինու հարցադրումներին համապատասխանող սահմանում։ Խնդիրն արդիական է և ունի տեսական ուգործնական նշանակություն, քանի որ առաջին հերթին հենց դրանից է կախված նաև նրա դեմ վարվողպայքարի արդյունավետությունը։ Ավելորդ չէ նշել, որ ժամանակակից համաշխարհային անվտանգության սպառնալիքների թվում միջազգային ահաբեկչությունն առաջին շարքերում է։ Հասկանալի է, որդրա դեմ պայքարը համաշխարհային հանրության կարևորագույն հարցերից է։ Այնուամենայնիվ, ահաբեկչության դեմ պայքարում պետությունների ջանքերը համակարգելու և շոշափելի հաջողություններարձանագրելու գործում էական բացասական ազդեցություն է թողնում տվյալ երևույթի համընդգրկունսահմանման բացակայությունը։ Առկա տարակարծությունների և տարբեր սահմանումների ու մոտեցումների պատճառով այն, ինչը մի կողմին ներկայանում է՝ որպես ահաբեկչություն, մեկ այլ սուբյեկտիմոտ կարող է բոլորովին տարբերվող գնահատական ստանալ։ Այստեղից բխում է ահաբեկչության,մասնավորապես` միջազգային ահաբեկչության բնույթը հասկանալու նպատակով` այդ երևույթի էությունը, նույնն է թե՝ սահմանումը հստակեցնելու անհրաժեշտությունն ու կարևորությունը։ Ահաբեկչության բազմաբովանդակության պատճառներից մեկն այն է, որ դրան նվիրված ուսումնասիրությունները կատարվում են տարբեր բնագավառներում (քաղաքագիտական, սոցիոլոգիական,իրավագիտական և այլն), որոնցից յուրաքանչյուրն ունի իր հետազոտական մեթոդաբանությունը ևխնդիրը դիտարկում է իր տեսանկյունից։ Այսպես, օրինակ, ռուս հետազոտող Յու. Ավդեևը գտնում է,որ համաշխարհային գիտական շրջանակներում գոյություն ունի «ահաբեկչություն» հասկացությանբացատրության երկու հիմնական մոտեցում։ Կենսաբանական մոտեցումն այն բացատրում է մարդու«բռնակալական» էությամբ, մարդկանց «բնական» ձգտմամբ` սպառնալու ուրիշների շահերին և օգտագործելու բոլոր հնարավոր միջոցներն այդ նպատակին հասնելու համար։ Սոցիալական մոտեցումըհիմնվում է սոցիալական գործընթացների որոշիչ նշանակությամբ՝ չնայած որ բնորոշվում է այս կամայն սոցիալական գործոնների դերի և մեխանիզմների գնահատման մեծ բազմազանությամբ, որոնցովպայմանավորված են ահաբեկչական գործողությունները։ Այս մոտեցումը գերիշխող է «ահաբեկչություն» հասկացության ձևավորման և էության բացահայտման բազմազան մոտեցումների մեջ2։ Ահաբեկչության սահմանման հարցում առկա բազմազանությունն, ըստ մեկ այլ մոտեցման, պայմանավորված է տարածաշրջանի առանձնահատկությամբ, ազգային ու պատմական ավանդույթներով,ժողովրդավարության մակարդակով, այս կամ այն երկրում քաղաքական իրավիճակի կայունությանաստիճանով, իրավագիտական դպրոցների առանձնահատկություններով3։ Պատահական չէ, որ ահաբեկչության սահմանման հնարավորության հարցում հետազոտողներնունեն տարբեր մոտեցումներ։ Նրանց մի մասի կարծիքով՝ միասնական սահմանում գտնելուն ուղղվածջանքերը մի շարք պատճառներով (որոնց մասին կխոսվի ստորև) չեն կարող վերջնական արդյունքիհասցնել։ Մյուս մասը, հաստատելով, որ ահաբեկչության ունիվերսալ սահմանման հարցում գիտականշրջանակներում չի հաջողվել առայժմ մեծ հաջողություններ ձեռք բերել, այնուամենայնիվ, վստահու2 Грачев С., Терроризм и контртеррористическая деятельность։ вопросы теории, Нижний Новгород, 2010, с. 9.թյուն են հայտնում, որ դա ամենևին էլ անհնար չէ. ավելին, առանց երևույթի համընդունելի սահմանման չափազանց բարդանում է դրա դեմ պայքարելուն ուղղված միջազգային համագործակցությունը,ուստի, պետք է շարունակել այդ ուղղությամբ տարվող հետազոտությունները։ Հասկացության սահմանման գործում առկա բազմաբովանդակության կարևոր պատճառ է այն,որ պատմական զարգացման ընթացքում ահաբեկչությունը զգալի փոփոխությունների է ենթարկվել`ձեռք բերելով նոր որակներ ու ընդլայնելով դրսևորման շրջանակներն ու ձևերը։ Հենց սա մատնանշելով է ամերիկյան հետազոտող Ուոլթեր Լաքյորը պնդում, որ ահաբեկչության ունիվերսալ սահմանումգտնելուն ուղղված բոլոր փորձերը դատապարտված են անհաջողության։ «Ահաբեկչության ինտերպրետացիան բարդություն է ներկայացնում մի շարք պատճառներով։ Անգամ նախորդ դարի ընթացքումահաբեկչության բնույթը զգալիորեն փոփոխվել է։ Սա վերաբերում է ոչ միան դրա մեթոդներին, այլևդրանում ընդգրկված և ընդգրվող մարդկանց պայքարի նպատակների բնույթին... Ահաբեկչությանորևէ սահմանում չի կարող ներառել դրա բոլոր տեսակները, որոնք տեղ են գտել պատմության ընթացքում...»1։ Այս հարցում միևնույն բարդությունն ընդգծում է նաև ամերիկյան վերլուծաբան ԲրյուսՀոֆֆերը. «Ահաբեկչության սահմանման բարդությունը նրանում է, որ վերջին 200 տարիների ընթացքում տերմինի բովանդակությունը հաճախակի փոփոխվում է»2։ Նշելով ահաբեկչության սահմանմանգործում հաջողության հասնելու բարդությունը՝ այս մոտեցման կողմնակիցներն ամեն դեպքում գտնումեն, որ առկա են ահաբեկչության բնորոշ գծեր, որոնք կան ցանկացած ահաբեկչության դեպքում, սակայն դրանք նույնպես բավարար չեն տվյալ երևույթի ունիվերսալ սահմանումն ապահովելու համար։ Մյուս մոտեցման կողմնակիցները, համաձայնելով ներկայումս ահաբեկչության սահմանմանհարցում առկա բազմաթիվ խոչընդոտների գոյության և դրանք հաղթահարելու գործում առկա բարդությունների հետ, վստահ են, որ անհրաժեշտ է շարունակել այդ ուղղությամբ վարվող աշխատանքները և հասնել միասնական սահմանման։ «Ահաբեկչության օբյեկտիվ սահմանումը ոչ միայն հնարավոր է, այլև ցանկացած լուրջ հակաահաբեկչական պայքարի փորձի անհրաժեշտ տարր է»,- գտնում էՄիջազգային հակաահաբեկչական ինստիտուտի տնօրեն Բոազ Գանորը3։ Նույն մոտեցման կողմնակիցէ նաև Ահաբեկչության և քաղաքական բռնությունների կենտրոնի հետազոտող պրոֆեսոր ԱլեքսՇմիդտը։ Ընդ որում, երկու հեղինակներն էլ պնդում են, որ հետազոտությունները պետք է ընթանանայնպիսի սահմանում գտնելու ուղղությամբ, որը կպատասխանի ակադեմիական, ռազմավարական ևիրավական ոլորտների հարցադրումներին4։ Այս պարագայում ահաբեկչության սահմանման բազմաբովանդակության մեջ առանձնացվում է դրա ուսումնասիրության հարցում առկա մոտեցումների բազմազանությունը և հետազոտական ոլորտների տարբերությունները. կախված ուսումնասիրության ուղղվածությունից` հարցադրումները կարող են էականորեն տարբերվել, ինչը լրացուցիչ դժվարություններէ առաջացնում «ահաբեկչություն» հասկացության սահմանման գործընթացներում։ Ահաբեկչության սահմանման բարդությունը նկատելի է նաև միջազգային կառույցների կողմիցդրա սահմանման հարցում առաջացող դժվարությունների ժամանակ։ Հատկանշական է, որ երբ 1937թ. Ազգերի Լիգան ներկայացրեց նման մի սահմանման նախագիծ, այն ընդունվեց միայն մեկ երկրի`Հնդկաստանի կողմից, իսկ մյուս անդամ երկրները խուսափեցին դրա ընդունումից։ ՄԱԿ-ը ևս 1972 թ.ից փորձում է այդպիսի սահմանում գտնել, սակայն անհաջողության է մատնվում։ Նույն իրավիճակն էՄիջազգային իրավունքի ասոցացիայում, որտեղ նույնպես այդ ջանքերն ապարդյուն են անցնում։ Բազմաթիվ երկրներ գերադասում են ինքնուրույն որոշել ահաբեկչության սահմանները։ Նման մոտեցումըբացատրվում է մի շարք գործոններով, որոնցից կարելի է առանձնացնել այն, որ նրանց մի մասը չիցանկանում կաշկանդվել ահաբեկչության որոշակի սահմանմամբ, քանի որ դա կարող է կոնկրետիրավիճակներում խանգարել նրանց գործողություններին։ Այդ ամենին զուգահեռ համաշխարհայինհանրության մի մասն անհանգստացած է նրանով, որ ահաբեկչության դեմ պայքարը կարող է ուղղվելբոլոր ընդդիմադիր խմբերի վրա, որոնց մի մասը պայքարում է իրենց իրավունքների և ազատությունների համար, ուստի, զգալի զգուշություն են դրսևորում և փորձում են խանգարել համապատասխանսահմանումների և օրենքների ընդունմանը։ Բնականաբար, բացի վերոհիշյալից՝ ևս մի շարք գործոններ կան, որոնք այս կամ այն կերպ նմանատիպ գործընթացների վրա էական բացասական ազդեցություն են թողնում։ Ահաբեկչության սահմանման գործում մատնանշվող խնդիրների մեջ ուրույն տեղ է զբաղեցնումայդ երևույթի նկատմամբ զգայական մոտեցումների և գնահատականների սուբյեկտիվության ծանրակշիռ դերակատարումը։ Ըստ հետազոտող Էպշտեյնի՝ «Ահաբեկչություն տերմինը չափազանց բարդhttp։ 4 Նույն տեղում, էջ 9։ p. 8, հասանելիէ՝է սահմանել, քանի որ այն կրում է տարաբնույթ բովանդակային ծանրաբեռնվածություն։ Ավելին, այնզգացմունքային շղարշ է կրում, ինչն ավելացնում է բարդությունը դրա սահմանման գործում»1։ Միևնույն ժամանակ ակնհայտ է, որ նույն կազմակերպությունը, կախված սուբյեկտիվ մոտեցումներից, կարող է անվանվել ահաբեկչական` դրա գործունեությունը գնահատողների և որակումներ տվողների միմասի կողմից, և իրենց իրավունքների համար պայքարող մարտիկներ կամ նմանատիպ որևէ որակումստանալ մյուս կողմից։ Ընդ որում, նրանցից յուրաքանչյուրը, որպես կանոն, ունենում է իր փաստարկված հիմնավորումը սեփական գնահատականները տալիս, որոնք կախված են սուբյեկտիվ մոտեցումներից։ Մասնավորապես՝ միջազգային հանրության կողմից ահաբեկչության որևէ ընդունելի միասնական սահմանումը գտնելը չափազանց մեծ բարդություն է ներկայացնում, քանի որ հաճախակի միևնույն երևույթը քաղաքական նպատակահարմարությունից կամ աշխարհընկալման տարբերություններից ելնելով` կարող է ստանալ տարբեր որակումներ։ Դրա վառ արտահայտությունն է, օրինակ, Ուկրաինայի հարավարևելյան շրջաններում առկա իրավիճակին տրվող գնահատականների բազմաբնույթդրսևորումները. Արևմտյան քաղաքական շրջանակներում ու ԶԼՄ-ում միևնույն տեղացիներին կոչումեն «անջատողականներ», մինչդեռ ռուսական կողմը նրանց որակում է որպես «աշխարհազորայիններ»,իսկ Կիևի իշխանությունները` «ահաբեկիչներ»։ Այս առումով տեղին է նշում ռուս հետազոտող Օվչիննիկովան, ով ահաբեկչության սահմանման և դրա դեմ պայքարում միջազգային համաձայնեցված միջոցառումների անցկացման դժվարությունների թվում առանձնացնում է այդ հարցում առկա գնահատականների ծայրահեղ քաղաքականացվածությունը2։ Ահաբեկչության սահմանման հարցում բազմաբովանդակության առկայության վրա էական ազդեցություն է թողնում նաև դրա դեմ պայքարելուն միտված տարբեր գերատեսչությունների կողմիցայդ հասկացության սահմանումը սեփական գործառույթների իրականացմանը հարմարեցնելու գործոնը։ Այսպես, օրինակ, ԱՄՆ-ի հետաքննությունների դաշնային բյուրոյում ահաբեկչությունը սահմանում են որպես. «Սոցիալական կամ քաղաքական նպատակներին հասնելու համար ուժի կամ բռնության ապօրինի կիրառումը անձանց կամ սեփականության դեմ` կառավարությանը կամ քաղաքացիական հասարակությանը կամ նրանց մի մասին վախեցնելու կամ պարտադրանք կիրառելու համար»3։ Մինչդեռ նույն ԱՄՆ-ի պաշտպանության նախարարությունում ահաբեկչությունը սահմանում ենորպես. «Անօրինական բռնության կամ անօրինական բռնության սպառնալիքի կիրառումը վախ տարածելու համար, կառավարություններին կամ հասարակություններին ահաբեկելու նպատակով, որպեսկանոն, հետապնդած քաղաքական, կրոնական կամ գաղափարական նպատակներին հասնելու համար»4։ Այս երևույթին կարելի է հանդիպել նաև այլ երկրներում. սահմանումը տվյալ պարագայում համապատասխանեցվում է գերատեսչության հետապնդած նպատակներին և ունեցած գործառույթներին։ Բնականաբար, այդ ամենն իր ազդեցությունն է թողնում ահաբեկչության գիտական սահմանումների ձևակերպման վրա, քանի որ այս պարագայում սահմանումը գործնականում արդյունավետ պայքար մղելու առումով նշանակալի դերակատարում ունի։ Միասնական սահմանման բացակայությունը կարելի է բացատրել մեկ այլ պատճառով ևս.հասկացությունն ուսումնասիրողները հաճախակի կենտրոնանում են ահաբեկչական գործողությունների ժամանակ կիրառվող մեթոդների և միջոցների վրա՝ անտեսելով այն հանգամանքը, որ առաջին հերթին պետք է գտնել ցանկացած ահաբեկչական գործունեությանը հատուկ, այլ ոչ թե դրա տարբերդրսևորումների ժամանակ հանդիպող ընդհանրությունները։ Չնայած վերոհիշյալ խնդիրներին ու ահաբեկչության սահմանման հարցում առկա բազմակարծությանը՝ կան ահաբեկչության որոշակի բնորոշգծեր, որոնք առավել հաճախ են մատնանշվում այդ երևույթը հետազոտողների աշխատանքներում։ Օրինակ, հետազոտողների մեծ մասը հակված է ահաբեկչության սահմանման ընթացքում «բռնություն», «ուժի կիրառում», «քաղաքական», «ահ», «սպառնալիք», «հրապարակայնություն», «նպատակամղվածություն» բնորոշիչ տարրերի կիրառմանը։ Այս տեսանկյունից առկա սահմանումների մեջնկատվող տարբերությունները կարելի է փնտրել ընտրության և շեշտադրումների մեջ։ Եթե փորձ կատարվի տեսականորեն ձևակերպել ահաբեկչություն երևույթը, որը կիրառելի կլինի ցանկացած ահաբեկչական գործողության առումով, ապա, մեր կարծիքով, պետք է հաշվի առնվի այն կարևոր հանգամանքը, որ ցանկացած ուղղվածության ահաբեկչական գործողության ժամանակ (կրոնական, քաղաքական, ազգայնամոլական և այլն) առկա է շահերի բախում կամ շահերի հակասություն։ Հետևաբար,ուղղվածության խնդիրը սահմանման մեջ առաջնային նշանակություն չպետք է ստանա և նախապատվությունը պետք է տրվի շահերի բախման և շահերի հակասությունների առկայության դրույթին։ Սահ1 Эпштейн В., Терроризм։ проблема определения понятия, Вестник ТИСБИ №2, 2001, Казань, հասանելի է՝http։ //old.tisbi.org/science/vestnik/2001/issue2/vest2_6[1].html.4 Նույն տեղում, էջ 31։ մանումներում կարելի է նկատել «քաղաքական նպատակներով», «քաղաքականապես մոտիվացված»բնորոշումները, մինչդեռ «քաղաքական նպատակն» ինքնըստինքյան նույնական է առկա շահին։ Միևնույն ժամանակ հայտնի է, որ ահաբեկչությունը համարվում է թույլ կողմի զենք ուժեղի դեմ պայքարում(այստեղ, բնականաբար, չի դիտարկվում արդարության կամ լեգիտիմության սկզբունքը)։ Հետևաբար,ահաբեկչություն իրականացնող կողմն ունենում է համոզմունք, որ սեփական նպատակներին հասնելուև սեփական ծրագրերում առաջընթաց ունենալու այլ ճանապարհ չկա։ Ընդ որում, կարծում ենք, որ գիտական սահմանման հարցում ահաբեկչության «զանգվածային» կամ «անհատական» բնույթին առաջնային նշանակություն չպետք է տրվի, դա առավել կիրառական է օրենդրություններում տվյալ գործողությունը արտացոլելու պարագայում։ Եթե փորձենք ի մի բերել վերոշարադրյալը և համադրենք մեր տեսակետը՝ կստանանք ահաբեկչության հետևյալ սահմանումը՝ «Ահաբեկչությունը (ցանկացած դրսևորման դեպքում) շահերի բախմանկամ շահերի հակասության պարագայում հրապարակային բնույթ կրող, նպատակամղված անօրինական բռնության (ուժի) կիրառում կամ բռնության (ուժի) կիրառման սպառնալիք է, երբ կողմերից առնըվազն մեկին անիրականանալի է ներկայանում այլ ճանապարհով փոխհամաձայնություն ձեռք բերելուկամ սեփական նպատակների իրագործման հարցում հաջողություն ունենալու հնարավորությունը»։ Կարծում ենք` այս ձևակերպումն առավել ամբողջական կարող է արտացոլել «ահաբեկչություն» հասկացության էությունը և օգտակար լինել դրա բազմաբովանդակության հարցում առկա խոչընդոտներնու դժվարությունները հաղթահարելու առումով և դյուրացնել դրա գործնական վերլուծությունը։ Արամ ՄանուկյանԱՀԱԲԵԿՉՈՒԹՅԱՆ ԲԱԶՄԱԲՈՎԱՆԴԱԿՈՒԹՅԱՆ ԱՐՏԱՀԱՅՏՈՒԹՅՈՒՆԸ ԴՐԱ ՍԱՀՄԱՆՄԱՆ ԳՈՐԾԸՆԹԱՑՆԵՐՈՒՄԲանալի բառեր՝ ահաբեկչություն, ահաբեկչության սահմանում, ահաբեկչության բազմաբովանդակություն, բռնության սպառնալիք, միջազգային անվտանգություն ։

example1703

example1703

Հոդվածը նվիրված է սեփականության իրավունքի ձեռքբերման հիմքերից՝ ձեռքբերման վաղեմությանը։ Հոդվածում ներկայացվել են սույն թեմայի վերաբերյալ սահմանադրաիրավական կարգավորումները, անդրադարձ է կատարվել ՀՀ Վճռաբեկ դատարանի եւ ՀՀ Սահմանադրական դատարանի նախադեպային իրավունքին։ Տեսության եւ իրավակիրառ պրակտիկայի համադրմամբ հոդվածում վեր են հանվել ձեռքբերման վաղեմության որպես սեփականության իրավունքի ձեռքբերման հիմքի իրավական կարգավորումներն, ինչպես նաեւ իրավակիրառ պրակտիկայում նկատելի հիմնախնդիրները։ Ներկայացվել են ներպետական օրենսդրության փոփոխության վերաբերյալ առաջարկություններ։

Ձեռքբերման հնությունը ՝ որպես սեփականության իրավունքի հնագույն ինստիտուտներից մեկը, այսօր չի կորցրել իր արդիականությունը, բայց ձեռք է բերել նոր բովանդակություն և նշանակություն, ինչը պայմանավորված է նրանով, որ Հայաստանում օրենսդրական բարեփոխումների համատեքստում ՝ շուկայի ներկա պայմաններում օրենքներ և գույքային իրավունքներ։ Գնահատման գիտական ​​գործնական ուսումնասիրությունը `որպես քաղաքացիական օրենսդրության մեջ սեփականության իրավունքի ճանաչման ձև, գնահատվում է։ Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրության 10-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն `գույքի բոլոր ձևերը ճանաչված և հավասարապես պաշտպանված են Հայաստանի Հանրապետությունում [1]։ 222 ԻՐԱՎԱՍՈՒԹՅՈՒՆԸ Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրության 60-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն `յուրաքանչյուր ոք իրավունք ունի իր հայեցողությամբ տիրապետել, օգտագործել և տնօրինել օրինական ճանապարհով ձեռք բերված գույք [1]։ Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրության 60-րդ հոդվածի 1-ին մասով սահմանված անձի սեփական հայեցողությամբ գույքի տիրապետման, օգտագործման, տնօրինման և կտակագրման իրավունքներն ամրագրված են գույքի իրավունքի բովանդակությունը կազմող բոլոր լիազորությունները, որոնք օրենքով պատկանում են սեփականատիրոջը որպես սուբյեկտիվ սեփականության իրավունքի սահմաններ։ Սեփականատիրոջ լիազորությունների նշված եռամիասնությունը կարևոր գիտական-գործնական նշանակություն ունի [2, p. 119]։ Այն ապահովում է սեփականատիրոջ լիակատար ինքնիշխանությունը իրի, նրա ազատության և ունեցվածքի նկատմամբ։ [2, էջ. 153 Սեփականության իրավունքի վերաբերյալ ամրագրված սահմանադրական նորմերի իրականացումը երաշխավորված է ոչ միայն վերոնշյալ հոդվածներով, այլ նաև Սահմանադրությամբ ամրագրված այլ հոդվածներով (տե՛ս ՀՀ Սահմանադրության 74, 76, 184 հոդվածներ, և այլն)։ Սեփականության իրավունքի իրականացման հետ կապված հարաբերությունները կարգավորվել են նաև Հայաստանի Հանրապետությունում ընդունված մի շարք այլ իրավական ակտերով [9, էջ. 360], որոնք սահմանում են սեփականության իրավունքի բովանդակությունը, սեփականության իրավունքի սուբյեկտները, սեփականության իրավունքի թույլատրելի սահմանները, գույքային իրավունքների իրականացման և պաշտպանության պայմանները։ և սեփականության իրավունք ունեցող այլ անձանց շահերը պաշտպանելու կարգը, մեխանիզմները։ Հայցային վաղեմության մասին ՝ որպես գույքային իրավունքներ ձեռք բերելու հիմք ընդունող իրավական կարգավորումներն ընդգրկվել են ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքում։ Այն նախատեսում է գույքի նկատմամբ սեփականության իրավունքի ճանաչման մի շարք հնարավորություններ, որոնցից մեկը ձեռքբերման վաղեմության ժամկետն է։ Դա գույքի նկատմամբ սեփականության իրավունքի ճանաչման ամենաարդյունավետ միջոցն է։ Ներկայումս մեր իրավագիտության մեջ կարևոր է ձեռքբերման ուժով սեփականության իրավունքի ճանաչման ինստիտուտի գիտական ​​և գործնական ուսումնասիրությունը, ինչպես նաև դրա դերի և էության վերլուծության և կարգավորման հարցը [3]։ Վաղեմության ինստիտուտի նպատակն է իրավաբանական նշանակություն տալ առկա փաստական ​​հարաբերություններին և խթանել քաղաքացիական շրջանառության կայունությունը։ ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 178-րդ հոդվածի 3-րդ մասի համաձայն `անտեր անշարժ գույքի նկատմամբ սեփականության իրավունքը կարող է ձեռք բերել վաղեմության ժամկետի ուժով (հոդված 187)։ Այս նորմը չի տարածվում անշարժ գույքի վրա, որը չարտոնված կառույց է։ Համաձայն նույն օրենսգրքի 187-րդ հոդվածի. 1. Քաղաքացին կամ իրավաբանական անձը, որը անշարժ գույք չունի, բայց նրան բարեխղճորեն տիրապետել է տաս տարի շարունակ, բացահայտ և շարունակաբար, ձեռք է բերում այդ գույքի նկատմամբ սեփականության իրավունք (կանոնադրություն) սահմանափակումներ)։ 2. Տիրապետման վաղեմության ժամկետը վկայակոչող անձը կարող է իր տիրապետման ժամկետին կցել այն ժամանակը, որի ընթացքում գույքը տիրացել է այն անձի կողմից, որի իրավահաջորդն ինքն է։ 3. Մինչև գույքի վաղեմության ուժի մեջ սեփականության իրավունքի ձեռքբերումը, գույքին տիրապետող անձը իրավունք ունի այն պաշտպանել երրորդ անձանցից, որոնք գույքի սեփականատեր չեն և չունեն տիրապետելու իրավունք։ այն օրենքով կամ պայմանագրով նախատեսված այլ հիմքերով։ ԻՐԱՎԱՍՈՒԹՅՈՒՆ 4. Անշարժ գույքի նկատմամբ սեփականության իրավունքը ծագում է այդ իրավունքը պետական ​​գրանցման պահից `գույքը վաղեմության ուժի մեջ ձեռք բերած անձի կողմից։ [7] ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 187-րդ հոդվածի 1-ին մասի վերլուծությունից հետեւում է, որ վաղեմության ուժի մեջ սեփականության իրավունք ձեռք բերելու համար անհրաժեշտ է մի շարք ռեկվիզիտների միաժամանակյա գոյություն։ Մասնավորապես. 1. Տիրապետումը պետք է լինի բարեխղճորեն։ Գույքի ամբողջականությունը գնահատվում է, երբ գույքը փոխանցվում է անձի իրական տիրապետմանը։ Գույքը պետք է փոխանցվի անձի իրական տիրապետմանը ՝ առանց որևէ բռնության։ Սեփականատերը պետք է համոզված լինի, որ գույքը ձեռք է բերում իրավական հիմքերով։ Տիրապետումը պետք է հիմնված լինի այն փաստի վրա, որը կարող է տիրապետողին բավարար հիմքեր տալ ենթադրելու, որ նա այդ գույքը որպես սեփականություն կունենա։ 2. Փաստացի տիրապետողը պետք է ունենա գույքը որպես իր սեփական, այսինքն `գույքի փաստացի տիրապետողը պետք է մասնակցի գույքի կառավարմանը, հոգ տանի դրա պահպանման մասին, ինչպես իր սեփական ունեցվածքի դեպքում։ Անձը պետք է ունենա ինչպես գույքը, այնպես էլ սեփականը երրորդ անձանց հետ հարաբերություններում. 3. Տիրապետումը պետք է լինի 10 տարի անընդմեջ։ Այսինքն ՝ գույքի տիրապետումը չպետք է ընդհատվի 10 տարի շարունակ։ Տիրապետումը կարող է դադարեցվել կամ տիրապետողի կամքով, երբ նա հրաժարվում է գույքի հետագա տիրապետումից (գույքն ընկնում է իր տիրապետությունից), կամ գույքի սեփականատիրոջ կամ գույքը վերադարձնելուն ուղղված այլ անձանց գործողություններով. 4. Տիրապետումը պետք է լինի հրապարակային, այսինքն `փաստացի տիրապետողը չպետք է գույքը գաղտնի ունենա երրորդ անձանցից։ Վերոգրյալից բխում է, որ ձեռքբերման վաղեմության ժամկետը մի անձի կողմից սեփականության իրավունքը օրենքով սահմանված որոշակի ժամկետի ավարտից և որոշակի պայմաններ պահպանելու միջոց է, իսկ մյուսը `այդ իրավունքը դադարեցնելու միջոց։ Այս հաստատությունը թույլ է տալիս անջրպետ առաջացնել փաստի և օրենքի միջև, երբ ոչ տիրող սեփականատերը շահագրգռված չէ 225 ԻՐԱՎԱՍՈՒԹՅԱՆԸ վերադարձնել գույքը ՝ հաղթահարելով գույքային հարաբերությունների ոլորտում առկա անորոշությունը ՝ ճանաչելով փաստացի տիրապետողին [3]։ Ձեռքբերման հնությունը «միշտ ուղղված է եղել օրենսդրության մեջ առկա երկիմաստությունները վերացնելուն» [10, p. 218]։ Նշված իրավական նորմերի բովանդակությունից ակնհայտ է, որ անշարժ գույքի նկատմամբ վաղեմության հիմքի վրա սեփականության իրավունք ձեռք բերելու համար պահանջվում է ունենալ այդ գույքի բարեխիղճ, բաց, շարունակական, տևական տիրապետում։ որպես սեփական սեփականություն։ Այս նախապայմանները բացառում են ուրիշի գույքը որպես սեփականություն տիրապետող և օգտագործող գույքի ձեռքբերման հնարավորությունը, մասնավորապես վարձակալության, խնամակալության կամ այլ պայմանագրի հիման վրա, չնայած բարեխղճորեն, բացահայտ, շարունակական և երկարաժամկետ, բայց դրա մասին գիտակցելով նրա պայմանագրային պարտավորությունները։ ոչ թե որպես սեփական սեփականություն ունենալը Այն կոչված է բարեխղճորեն պաշտպանել գույքի սեփականատիրոջ իրավունքները։ Միաժամանակ նշենք, որ ՀՀ մկնիկը։ Քրեական օրենսգրքի 187-րդ հոդվածը չի խոչընդոտում սեփականության իրավունքի ճանաչմանը և պաշտպանությանը։ Այն նախատեսում է անշարժ գույքի սեփականատիրոջ կողմից բարեխղճորեն, անթաքույց և շարունակաբար գույքի սեփականություն ձեռք բերելու հնարավորություն [6]։ Այնուամենայնիվ, պետք է նշել, որ ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի բովանդակությունից, ինչպես նաև ՀՀ վճռաբեկ դատարանի նախադեպային որոշումներից բխում է, որ ներքին օրենսդրությունը նախատեսում է սեփականատեր դառնալ միայն հողով, ընդերքով, մեկուսացված ջրով մարմիններ, անտառներ, բազմամյա տնկիներ։ , ստորգետնյա և վերգետնյա շենքեր, հողին կից կառույցներ և գույք, որոնք անհնար է առանձնացնել հողից ՝ առանց այդ գույքին կամ հողին վնաս պատճառելու կամ դրա նշանակությունը փոխելու, դադարեցնելու կամ հետագա օգտագործումը նպատակային նշանակության համար 226 ԴԱՏԱՐԱՆ [7]։ Ավելին, թվարկված օբյեկտների բնույթն այնպիսին է, որ սեփականատեր չհանդիսացող անձը կարող է տիրապետել դրանց, եթե սեփականատերը հրաժարվել է դրանց նկատմամբ սեփականության իրավունքից կամ թողել է գույքը ՝ առանց դրա վրա պահպանելու սեփականության իրավունքը։ կորցրել է գույքի նկատմամբ հետաքրքրությունը և չի ցանկանում վերադարձնել այն։ Այլ կերպ ասած, այս հաստատության կիրառմամբ սեփականության իրավունքը կարող է առաջանալ ինչպես անտեր անշարժ գույքի, այնպես էլ անշարժ գույքի նկատմամբ, որը պատկանում է սեփականության իրավունք ունեցող մեկ այլ անձի, բայց սեփականատերը դրա նկատմամբ անտարբեր վերաբերմունք է ցուցաբերում։ օրենքով սահմանված ժամկետը [8]։ Հետևաբար, եթե գույքի սեփականատերը հրաժարվել է իր իրավունքից կամ երկար ժամանակ չի ցանկանում իրեն վերադարձնել գույքը `հաշտվելով դրա կորստի հետ, քաղաքացիական հարաբերություններում հստակություն ապահովելու համար, նպատակահարմար է գույքը ճանաչել որպես գույք։ փաստացի սեփականատիրոջ ունեցվածքը [10, p. Ելնելով վերոգրյալից ՝ մենք կարող ենք փաստել, որ վաղեմության ժամկետը որպես իրավաբանական ինստիտուտ ունի զարգացման երկար պատմություն։ Այն հնագույն ժամանակներից ի վեր եղել է սեփականության իրավունքի իրավունքի ճանաչման ուղիներից մեկը, սակայն ներկայիս օրենսդրական փոփոխությունների արդյունքում այս հաստատության բովանդակության որոշակի բաղադրիչներ փոխվել են։ Ձեռքբերման հնությունը ՝ որպես սեփականության իրավունքի հնագույն ինստիտուտ, այսօր ոչ միայն չի կորցրել իր արդիականությունը, այլ նոր բովանդակություն ու նշանակություն է ստացել քաղաքացիական իրավահարաբերություններում։ Միևնույն ժամանակ, հարկ է նշել, որ իրավական պրակտիկայում, ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի ձեռքբերման վաղեմության ինստիտուտը կարգավորող իրավական նորմերին տրված իրավական բովանդակության հետ մեկտեղ, օրենսդրությամբ մեր դիրքորոշումը բխում է իրավական կարգավորումներից ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 134-րդ հոդվածի։ 227 ԻՐԱՎԱՍՈՒԹՅՈՒՆԸ Այս հաստատության լիարժեք կիրառման համար նախատեսված չեն ամբողջական իրավական կարգավորումներ, որոնք չեն համապատասխանում սեփականության իրավունքի իրացման սահմանադրական երաշխիքներին։ Նշենք, որ ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 187-րդ հոդվածի կարգավորումն առավելապես իրականացվում է շարժական գույքի ձեռքբերման տրամաբանությամբ, որն արդեն իսկ խնդիր է անշարժ գույքի դեպքում [11], և ճանաչման վերաբերյալ իրավական կարգավորում չկա։ գույքային իրավունքների `վաղեմության ուժի ուժով։ Դա կարող է նաև հանգեցնել իրավիճակի, երբ շարժական իրերը կարող են դուրս մնալ քաղաքացիական շրջանառությունից։ Հարկ է նշել, որ ռուս գիտնականները կարևորում են նաև վիճելի հիմքերով սեփականության իրավունքի ձեռքբերման համար իրավական կարգավորումներ սահմանելու անհրաժեշտությունը և կարևորում են Գերմանիայի Դաշնային Հանրապետության փորձը, մասնավորապես `Գերմանիայի քաղաքացիական օրենսգրքի 937-րդ հոդվածը, որը նախատեսում է, որ ձեռքբերման վաղեմության ժամկետը Շարժական գույքի սեփականության իրավունքը կարելի է ձեռք բերել [121.173]։ Հաջորդ հարցը վերաբերում է ՀՀ քաղաքին։ օր Այն սուբյեկտները, որոնք 187-րդ հոդվածով ապահովված օրենսդրության վաղեմության հիման վրա սեփականատեր դառնալու հնարավորություն ունեն, մասնավորապես `այս հոդվածը ուղղակիորեն որպես օբյեկտ է նախատեսում միայն քաղաքացիներին և իրավաբանական անձանց` անտեսելով պետությունն ու համայնքները։ Համաձայնվելով Ա.Հովհաննիսյանի այն դիրքորոշման հետ, որ պետության և համայնքների հիշատակման բացակայությունը չի նշանակում, որ պետությունը և համայնքները չեն կարող օգտագործել այդ հնարավորությունը, և Քաղաքացիական. օր 187-րդ հոդվածի ձևակերպումը բերում է այն եզրակացության, որ վաղեմության ժամկետը կարող է օգտագործվել ցանկացած սուբյեկտի, այդ թվում `պետության և համայնքի կողմից` այլ սուբյեկտներին պատկանող անշարժ գույքի սեփականատեր դառնալու, ինչպես նաև հիմք հանդիսանալու դրանց այլ անձանց պատկանող անշարժ գույք։ 13, էջ 36]։ Այնուամենայնիվ, հաշվի առնելով այն փաստը, որ նման իրավական կարգավորման ակնհայտ բացակայությունը կարող է այլ կերպ մեկնաբանվել, նույնիսկ մեր երկրում անշարժ գույքի վերաբերյալ հստակ իրավական կարգավորումների բացակայության պայմաններում, ՀՀ կառավարության կողմից նախատեսվել են որոշակի դրույթներ. «Ինքնաշեն շենքեր, շինություններ կամավոր «Սեփականություն ունեցող (լքված) անշարժ գույքի գրանցման մասին» 2000 թվականի հուլիսի 27-ի թիվ 422 որոշմամբ, որը կարգավորում էր անտեր անշարժ գույքի գրանցման հետ կապված հարաբերությունները, բայց որևէ սուբյեկտի համար չկա իրավական կարգավորում առանց քայլեր նախատեսելու հայտնի է այն փաստը, որ սեփականության իրավունքը ծագում է պետական ​​գրանցման պահից։ Նման բացթողումը կարող է խնդիրներ առաջացնել քաղաքացիական շրջանառության կայունությունն ապահովելու առումով։ Ուստի, կարծում ենք, որ անհրաժեշտ է ներքին օրենսդրությամբ ամրագրել հետևյալ կարգավորումները. 1. Անհրաժեշտ է նախատեսել շարժական գույքի նկատմամբ սեփականության իրավունքի ճանաչման հնարավորությունը ձեռքբերման վաղեմության ուժի մեջ, 2. ձեռքբերման վաղեմության հիման վրա սեփականատեր դառնալու հնարավորությունը։ օր 187-րդ հոդվածը ուղղակիորեն նախատեսում է քաղաքացիներին և իրավաբանական անձանց ՝ անտեսելով այն փաստը, որ այդ պետությունը կարող է օգտագործվել նաև պետության և համայնքների կողմից, ուստի քաղաքացիական շրջանառության առկայությունն ապահովելու տեսանկյունից ավելի նպատակահարմար է իրավունքի տրամադրումը։ սեփականատեր դառնալ անմիջապես պետության և համայնքների համար։ Ընդհանուր առմամբ, նշված օրենսդրական փոփոխությունները կապահովեն անձի շահերի և սեփականության իրավունքի և հանրային շահերի արդար հավասարակշռություն ՝ միաժամանակ ապահովելով սեփականության իրավունքի իրացման սահմանադրական երաշխիքները։

example1477

example1477

Աշխատանքում ներկայացվում են տեսողության խանգարումներ ունեցող իրականացվող տարածական կողմնորոշման կարողությունների ձևավորման տեսական և հիմնական մոտեցումները։

Գիտամեթոդական գրականության և պրակտիկայի վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ ընտանիքը կարևոր դեր ունի զարգացման ուշացումով երեխաների, այդ թվում ՝ տեսողության խանգարումներով նախադպրոցական տարիքի երեխաների խնդիրների լուծման գործում։ Հատկապես տեսողության խանգարում ունեցող երեխաների տարածական կողմնորոշման զարգացման գործընթացում (Վ.Ա. Ֆեոկտիսովա - 1993, Վ.Վ. Տկալովա - 1998, Ե. Մաստյուկովա, Ա.Մ.Մոսկովկինա - 2004, Ռ.Ն. Ազարյան - 2008 և այլն)։ Վերջին տարիներին մանկավարժներին, հոգեբաններին և սոցիոլոգներին խրախուսվում է արդյունավետ լուծումներ տալ տեսողության խանգարում ունեցող երեխաներ ունեցող ընտանիքների, այդ թվում ՝ տեսողական խնդիրներ ունեցող նախադպրոցական տարիքի երեխաների կրթական խնդիրներին։ Տեսողության խանգարումներով երեխաներին կրթելու գործընթացում ծնողների կողմից մշակված տարածական կողմնորոշման մասնագիտացված հմտությունների և հմտությունների զարգացման վերաբերյալ ուսումնասիրությունները լրացվում են զարգացման համակարգված ուղղիչ միջոցներով։ Այնուամենայնիվ, գրականությանը համապատասխան հմտությունների պակասը նվազեցնում է թերզարգացումը. այն փաստը, որ ծնողները չունեն ինքնաարդյունավետություն `օգնելու երեխաներին աջակցել իրենց երեխաներին` հաշմանդամության պայմաններում հաշմանդամության պայմաններում։ Երեխաների հետընտանեկան պայմաններում կատարվող աշխատանքի արդյունավետությունն ապահովելու համար անհրաժեշտ է, որ ծնողները հագեցած լինեն տեսական և գործնական առաջադրանքներով, որոնք կստեղծվեն ընտանիքում `տարածական կողմնորոշման զարգացման համար բարենպաստ պայմաններով։ դպրոցականների հմտությունները։ Տեսողության խանգարում ունեցող գիտելիքներ Նախ և առաջ, այդ գործողությունները կազմակերպելիս կամ իրականացնելիս անհրաժեշտ է զարգացնել տեսողության խանգարումներով նախադպրոցական տարիքի երեխաների տարածությունից վախենալու կարողությունը։ Հնարավոր է նաև կենտրոնանալ ճանապարհային քարտեզների ուղղությամբ, լսողական շարժման ընթացքում օբյեկտները հիշելու և կենտրոնանալու ունակության վրա։ Այս գործընթացում հզորացման զարգացում։ Երեխաների ծնողների տարածքի ձևավորման գործընթացը, իհարկե, ցուցումների, հիշողության, շարժիչային սենսացիաների հիման վրա `հասկանալով« աջ »,« ձախ »,« ճակատ »,« ետ »բառերի իմաստը և այլն։ Այսպիսով, ակնհայտ է դառնում, որ տեսողության խնդիրներ ունեցող մարդկանց տեսողության խնդիրներ ունեցող մարդկանց զարգացման և կողմնորոշմանն ուղղված գործիքների, մեթոդների և մանկավարժական մոտեցումների զարգացումը անհրաժեշտ է սերտորեն համագործակցել ծնողների հետ ՝ նրանց ավելի ճիշտ սովորելու համար։ Այս աշխատանքի հիմնադիրներին ընտանեկան պայմաններում տեսողության խնդիրներ ունեցող երեխաների հետ զինելը նշանակում է նրանց տեսական գիտելիքներով և անհրաժեշտ գործնական հմտություններով օժտել։ Ավելին, այս աշխատանքի հիմնական ուղղությունները ծնողների համար մանկավարժական մոտեցումների մշակումն են, ինչը կօգնի նրանց պատշաճ կերպով կազմակերպել տեսողության խանգարում ունեցող նախադպրոցական տարիքի երեխաների տարածական կողմնորոշումը։ Մշակել դրանց կիրառման արդյունավետ գործիքներ, մեթոդներ, որոնք կօգնեն տեսողության խանգարումներ ունեցող երեխաներին կողմնորոշվել ընտանեկան միջավայրի միկրո-մակրո տարածքում։ Այս խնդիրների լուծումները մշակելիս մենք հաշվի ենք առել մի շարք խնդիրներ։ Տեսողության կողմնորոշման զարգացման հիմնական խնդիրները ընտանիքում կարող են զարգացնել քում ընտանիքում. Տարածական նախադպրոցական հաստատություն 1. Կանխել տեսողական պաթոլոգիայի հետ կապված վնասակար սովորությունների ձևավորումը `բացասաբար ազդելով կողմնորոշման ունակության զարգացման վրա։ Օրինակ ՝ գլուխը շատ հեռու թեքել, առաջ կամ կողքի շարժվել, ծուռ կերպով քայլել, ձեռքերը ձգել քայլելիս, աղմկոտ ոտնաձայներ անել և այլն, երեխաները տարածական 2. զարգացնել ճիշտ ՝ գլխի, իրանի ճիշտ շարժումները զարգացնելու համար։ , պարանոցը, ոտքերը, ձեռքերը և ճիշտ ամպլիտուդը պահպանելու համար, ինչը կարող է դեր ունենալ տարածության մեջ կողմնորոշվելու հարցում։ ճիշտ կողմնորոշվել «աջ», «ձախ», «առաջ», «հետ» և այլ առաջադրանքներ կատարելիս, 4 զարգացնել միկրո-մակրո տարածական ներարկումներով, հիշողություն, ուշադրություն, բանավոր հպում, ձայնային կողմնորոշումներով կողմնորոշվելու ունակություն 5։ Մշակել շարժման ընթացքում տարբեր պայմաններում նավարկելու կարողություն (ուղիղ, վերելք, վերելք, վերելք)։ Այս նպատակին հասնելու համար անհրաժեշտ է օգտագործել համակարգված հոգեբանական-մանկավարժական մոտեցումներ, այսինքն `տարածական կողմնորոշման խնդիրը պետք է լուծվի տեսողության հետ կապված երեխաների խոսքի, ձայնի ընկալման, հիշողության, ներարգանդային հպման զարգացման և զարգացման հետ համատեղ։ արժեզրկումներ Վերոգրյալի հիման վրա ակնհայտ է դառնում, որ ընտանեկան միջավայրում տեսողության խանգարումները ծնողները պետք է ունենան համապատասխան գիտելիքներ, գործնական հմտություններ և ունակություններ նախադպրոցական տարիքի երեխաների տարածական կողմնորոշման հմտությունների զարգացման և զարգացմանն ուղղված աշխատանքներն արդյունավետ իրականացնելու համար։ Այն փաստը, որ բազմադիսցիպլինար ուսումնասիրությունների, տեսողության խանգարումների և հաշմանդամության ընտանիքում, նախադպրոցական տարիքի երեխաների տարածական կողմնորոշման հմտությունների զարգացման ուղղությամբ աշխատանքը միշտ չէ, որ արդյունավետ է և հաճախ ընդհանրապես չի իրականացվում։ Այս գործընթացի դժվարությունները հիմնականում պայմանավորված են ոչ միայն նշված երեխաների տեսողության խանգարումների տեսակով, հոգեֆիզիկական «տարիքային զարգացման» առանձնահատկություններով, այլև ծնողների `այդ հարցերի վերաբերյալ իրազեկվածության ցածր մակարդակով։ Այս խնդրի լուծմանը միտված հատուկ գիտամեթոդական գրականության վերլուծությունը նույնպես վկայում է այս խնդրի թերի և գործնական մշակման մասին։ Հաճախակի բացակայում են մոտեցումները, փորձնականորեն մշակված և պատճառաբանված միջոցները նախադպրոցական տարիքի տեսողական խնդիրներ ունեցող տարածական կողմնորոշումը կազմակերպելու, ծնողների կողմից օժանդակ մեթոդներով և տնտեսական զարգացման գործնական գործիքներով։ Իսկ ընտանիքներում նման աշխատանքը, որպես կանոն, իրականացվում է ծնողների սեփական փորձի և գիտելիքների հիման վրա։ Մենք ներկայացնում ենք տարածական կողմնորոշման հմտությունների օրինակելի հավաքածու տեսողական խանգարումներով նախադպրոցական տարիքի երեխաների համար, ովքեր ցանկանում են զարգանալ և կազմակերպվել տանը, որը ներառում է աշխատանքի «Տեսական հմտությունների» հիմնական բաժինները։ Հնարավորություններ և գիտելիքներ »,« Գործնական 1. «Տեսական գիտելիքներ» բաժնում մենք ներառել ենք այնպիսի թեմաներ, ինչպիսիք են ՝ «Տեսողության խանգարում ունեցող նախադպրոցական տարիքի երեխաների հոգեբանական, ֆիզիկական և տարիքային առանձնահատկությունները», «Վնասակար սովորություններ, որոնք բացասաբար են ազդում տարածական կողմնորոշման զարգացման վրա։ հմտություններ »,« properիշտ շարժունակության պահանջներ »», «Տեսողության խանգարում ունեցող երեխաների տարածական կողմնորոշում, ցուցումներով, հիշողություն, հպում և այլն», ինչպես նաև գործնականում այդ բանավոր ունակությունների օգտագործումը։ Բանավոր բնույթ, բացասական զարգացում 2. Կարողանալ հաշվի առնել երեխայի տեսողության խանգարման երկրորդ աստիճանը տարածական կողմնորոշման վարժությունների ընթացքում կատարել առաջադրանքներ, ստեղծել բարենպաստ պայմաններ նրանց կազմակերպության համար, շտկել տարածական կողմնորոշման զարգացման վրա ազդող բոլոր վնասակար սովորությունները հմտությունների նկար (հմտությունների զարգացում)։ Մենք մեծ ուշադրություն ենք դարձնում հատուկ վարժությունների մեթոդներին, որոնք ուղղված են երեխաների ունակությանը միկրո-մակրո տարածքում կողմնորոշվելու ունակությանը բանավոր ցուցումների, հիշողության, ոչ նյութական հպման, լսողության ընկալման, առաջադրանքների և խաղերի և խաղերի միջոցով, որոնք ընտրել են ծնողները։ Մենք օգտագործում ենք նախադպրոցական տարիքի երեխաների գիտելիքները (հմտությունները) ՝ տարածության տարբեր պայմաններում կողմնորոշվելու ունակությունը զարգացնելու համար։ , Տեսողության խանգարումներով նախադպրոցական տարիքի տարածական կողմնորոշման հմտությունների զարգացման ցուցումները նախատեսված են նրանց հնարավորություն տալ աստիճանաբար տիրապետել տեսական գիտելիքներին, ապա կիրառել դրանք գործնական հմտությունների վրա։ Theնողների կարողությունների մակարդակը ստուգելու համար մենք առանձնացրել ենք գործնական գիտելիքների և գործնական հմտությունների ամբողջությունը, որը պետք է ունենա ծնողը։ Օրինակ ՝ «Տեսական գիտելիքներ» բաժնում ծնողները պետք է իմանան. • Տեսողության խանգարումներով նախադպրոցական տարիքի երեխաների զարգացման հոգեբանական, ֆիզիկական, տարիքային առանձնահատկություններ. և այլն) Հաշմանդամություն ունեցող նախադպրոցական տարիքի երեխաների տարածական կողմնորոշման զարգացման վերաբերյալ։ Տարածական • ստեղծել թույլ պայմաններ թույլ տեսողություն ունեցող երեխաների անվտանգ տեղաշարժի համար։ տալ հստակ բանավոր բանավոր ցուցումներ, տեղափոխել բոլոր անհարկի առարկաները, մաքրել ճանապարհը և խոսել, բացատրել և երեխաների համար հավասարեցնել իրերը, օգտագործել ձայնային ուղեցույցներ և այլն։ Ներկայացնել գլխի և իրանի ճիշտ դիրքը. Բացի վերը նշված գիտելիքներից, քննություն հանձնողները պետք է ձեռք բերեն նաև մի շարք կարևոր գործնական հմտություններ։ Նրանք պետք է կարողանան. • հաշվի առնել երեխայի տեսողության խանգարման բնույթը, • բնույթը, • երկրորդական խանգարումներ ունեցող երեխայի բնութագրերը, • պահպանել տարածական կողմնորոշման ընթացքում վարժությունների կանոնները, իմանալ որոշակի վարժությունների հակացուցումները և այլն։ Այսպիսով, տեսողության խանգարումներ ունեցող նախադպրոցական տարիքի տարածական կողմնորոշման հմտությունների զարգացումը կազմակերպում է կազմակերպել և զարգացնել և իրականացնել ներկայացված տեսական մոտեցումները, հեռանկարները և ընտանիքում այս աշխատանքը գործնականում բարելավելու համար։ Միայն այս պայմաններում հնարավոր կլինի հասնել ընտանիքի նախադպրոցական տարիքի աշակերտների տարածական կողմնորոշման հմտությունների զարգացմանը։

example1519

example1519

Հիմնավորելով Հայաստանի Հանրապետությունում ստորջրյա հնագիտության զարգացման անհրաժեշտությունը՝ առաջարկում ենք բուհական դասընթացներում որոշակի ժամաքանակով նաև ներառել ստորջրյա հնագիտության դասավանդումը, որը անհրաժեշտ է պատմաբաններին, մշակութաբաններին, հնագետներին, հատկապես տուրիզմի հետ կապված մասնագիտացում ունեցող ֆակուլտետների ուսանողներին և այս ոլորտով զբաղվող էքսկուրսավարներին։

Նախաբան Այսօր ստորջրյա հնագիտությունը համաշխարհային հնագիտության ամենակարևոր ճյուղերից մեկն է։ Գրեթե բոլոր զարգացած երկրները (ԱՄՆ, Իտալիա, Ֆրանսիա, Անգլիա, Իսպանիա, Ռուսաստան), ինչպես նաև Թուրքիան և Եգիպտոսը կառուցում են իրենց զբոսաշրջությունը ՝ հիմնվելով ստորջրյա հնագիտության զարգացման վրա։ Այնուամենայնիվ, կան երկրներ, որոնք, ունենալով ստորջրյա հարուստ մշակույթ, դեռևս ի վիճակի չեն շրջանառության մեջ դնել այս ոլորտը։ Հայաստանը չի պատկանում այս երկրներից ոչ մեկին։ Նախչունիի և ջրային հարուստ ջրային ռեսուրսները չունեն զարգացած ստորջրյա հնագիտություն, բայց դա չի նշանակում, որ այն չունի ստորջրյա հնագիտության զարգացման միտումներ և հնարավորություններ։ Դրանք փոքրաթիվ են կատարվում Սոնի ավազանի հատակում, դրանք ցույց են տալիս, որ անհրաժեշտ է զարգացնել այս ոլորտը նաև Հայաստանում, մանավանդ որ Հայաստանում զբոսաշրջության զարգացումն այսօր շատ արդիական է։ Շոնի ավազանի հնագիտական ​​ուսումնասիրությունն ունի իր ուսումնասիրությունները, հնագիտական ​​բարդություններն ու առանձնահատկությունները։ Այնուամենայնիվ, Շիրակի հնագիտության զարգացման համար անհրաժեշտ է նաև ուսումնասիրել Ախուրյանի ջրամբարի հատակը `Հայաստանի Հանրապետության երկրորդ ամենամեծ ջրային տարածքը։ Հատկանշական է, որ ջրամբարի կառուցումից հետո հնագիտական ​​մի շարք հուշարձաններ մնացին ջրի տակ։ Այսօր այդ հուշարձաններն ուսումնասիրության կարիք ունեն։ Այս հուշարձանների շարքում պետք է նշել հին Շիրակավանը, rapրապին, Երազգավորսը։ Այսօր, երբ Հայաստանի Հանրապետության զարգացումը հիմնավորում ենք տուրիզմի զարգացման վրա, ստորջրյա հնագիտության զարգացումը հնարավոր է ինչպես Հայաստանում, այնպես էլ Շիրակում։ Այս ամենին զուգահեռ հնագիտական ​​դասընթացների շրջանակներում հանրապետական ​​համալսարաններում հնարավոր է գաղափարներ սովորեցնել ստորջրյա հնագիտության մասին։ Այս դասընթացների կարիքը ունեն ոչ միայն պատմաբանները, հնագետները, աղբյուրները, այլև ուսանողներն ու մագիստրոսները, որոնք սովորում են տուրիզմի բաժիններում։ Հետեւաբար, մենք առաջարկում ենք ուսանողներին, մագիստրոսներին, պատմությանը, սուզանավերի առանձնահատկություններին, զարգացման միտումներին հատուկ դասընթացների միջոցով։ Այս հիմքի վրա անհրաժեշտ է պատրաստել ստորջրյա ուղեցույցներ, որոնք կկարողանան կազմակերպել ստորջրյա էքսկուրսիաներ։ Ityամանակակիցություն, հնագիտություն - Սուզվելու աշխատանքը մշակվել է հին ժամանակներում, երբ լողորդները սուզվում էին Միջերկրական ծովի, Միջերկրական ծովի կամ Եվրոպական լճերի ջրերում ՝ հույս ունենալով թալանել խորտակված նավերը։ Վերածննդի դարաշրջանում աճում էր հետաքրքրությունը ջրի մեջ թաքնված հին իրերի նկատմամբ։ Այն կապված էր հնագիտության ՝ որպես գիտության և արվեստի պատմության ձևի զարգացման հետ։ 1446 ԼԲ Ալբերտը ջրասուզակների օգնությամբ հատուկ պատրաստված միջոցների միջոցով փորձեց հանել հռոմեացի կայսրերին ջրից։ 37-54 կառուցված իր խորտակված նավերի իրեր 1։ 1 Լիճը չորացավ 1927-32 թվականներին, 1944 թվականին թանգարանի մոտ գերմանացիների նահանջի ժամանակ նավերը դուրս բերվեցին ափ և հրկիզվեցին։ Թվարկված օրինակները կարող են կրկնօրինակվել, որի նպատակն այն է, որ ստորջրյա հնագիտությունը կարողանա նյութեր տրամադրել բոլոր հնագիտական ​​դարաշրջանների ուսումնասիրության համար։ Այնուամենայնիվ, այս տերմինը երբեմն անվանում են ծովային հնագիտություն։ ընդգրկում է ուսումնասիրության ամբողջ ոլորտը։ Ստորջրյա հնագիտության առաջատար մասնագետներից մեկը ՝ F.որջ Ֆ. Բասսը, այս առնչությամբ գրում է. «Ineովային հնագիտությունը ներառում է ուսումնասիրություններ, որոնք իրականացվում են, բացառությամբ ծովերի հատակի, երբ շատ գտածոներ հայտնաբերվում են գետերում, լճերում և ջրհորներում։ Հիդրոհնէաբանությունը ենթադրում է ջրի հնագույն աղբյուրների ուսումնասիրություն։ «Ակվալոգիա» տերմինի նման հիբրիդը նույնպես բավարար չէ այս ոլորտը նկարագրելու համար։ Հնագետն այս աշխատանքը անվանել է «Ստորջրյա հնագիտություն»։ Պրոֆեսոր Ռ. Օրբելու տեսանկյունից «ստորջրյա հնագիտություն» տերմինը շեշտը դնում է ջրասուզակի աշխատանքը ծովի հատակում, ջրի տակ, դա ենթադրում է ծովի հատակից հին արտեֆակտների արհեստական ​​արդյունահանում։ Գիտնականը «հիդրոլոգիա» տերմինը դնում է ավելի լայն իմաստով, նախընտրում է այս տերմինը և ասում. «Անունը լիովին գրագետ է, ճշգրիտ, ճկուն, գիտականորեն հիմնավորված»։ «Հնագիտություն»։ Այնուամենայնիվ, այսպես կոչված ուղղակի հիշատակը սուզվելու առաջին հիշատակությունն է հայ մատենագրության մեջ 851 թվականին։ Պատմաբանը Մովսեսում նշում է «խորը» բառը։ Հաջորդ հիշատակումն է Գրիգոր Մագիստրոս Պահլավունու հիշատակումը, որտեղ հեղինակը նշում է XI դարում մարգարիտ արդյունահանող մարդկանց։ XII դարում կա երկու նման հավանական հղում։ Առաջինը Ներսես Շնորհալու գլուխկոտրուկներից մեկում է, իսկ երկրորդը ՝ Միխայիլ Ասորուի կողմից հայկական աղբյուրներում հիշատակված խորը հղումներում [2, էջ 93-97]։ «Ronամանակագրության» մեջ։ Ռուբեր Օրբելին համարվում է ստորջրյա հնագիտության հիմնադիրը։ Խորհրդային Միությունում առաջին ստորջրյա աշխատանքները Ռ. Օրբելին կատարել է 30-ականներին։ Նրան օգնում էին EPRON ջրասուզակները։ , Ռ. Օրբելինի այս ուսումնասիրությունները նկարագրել են նրա մահից հետո ՝ 1947 թ.-ին, տպագրված «Ուսումնասիրություններ և հետազոտություններ» հոդվածում [4]։ Երեք տաղանդավոր եղբայրներից ավագը միշտ էլ հեռու է եղել սովետական ​​հասարակության ուշադրությունից։ Ստորջրյա հնագիտությունից զատ ՝ նա հրապուրված էր աստվածաբանությամբ, այս ոլորտում նույնպես ունի ուշագրավ աշխատություններ։ Նրա վաստակը մեծ է NAGEPRON 2 գործունեության ոլորտում։ Ռուբեն Օրբելու նման, այս գիտնականն իր կյանքի մի զգալի մասը նվիրում է սուզվելուն։ Ստորջրյա հնագիտության պատմաբան Վյաչեսլավ Տասկան իր «Հին միջերկրածովյան ստորջրյա հնագույն հնագիտություն» աշխատության մեջ (2009 թ.) Ներկայացնում է Ռ. Օրբելիի ներածությունը։ «Պրոֆեսոր Ռ. Օրբելու վաստակը կայանում է նրանում, որ նա չփոխանցեց ջրասուզման մեթոդներն ու հնարքները մեխանիկական ստորջրյա հնագիտության մեջ, բայց վերասահմանեց ոլորտի պատմությունը շատ տասնամյակներ առաջ ՝ կանխորոշելով ոլորտի այսօրվա արդիականությունը։ Դրա շնորհիվ պրոֆեսոր Ռ. Օրբելին իրավամբ համարվում է Ռուսաստանում ստորջրյա հնագիտության նախահայր ՝ որպես անկախ ուղղություն, և Սև ծովի ափի հունական քաղաքների մոտակայքում հնագիտական ​​պեղումները «դարձան մեր երկրի առաջին մանկավարժական ձեռնարկը» [6]։ «Հիդրոհնէաբանություն. Հնէաբանների սերունդների հիմքերը, որոնց հիմքերը նրանք բաց չեն թողել», - ասաց Ռուբեն Օրբելին. «Սուզվող կազմակերպությունն աշխարհում առաջին անգամ կանգնած էր գիտության շարքերում ՝ անցնելով համակարգին ստորջրյա պեղումներ, մի ուժ, որի հետ պետք է հաշվել։ Խորհրդային իրականության մեջ ջրասուզակը հնարավորություն ունեցավ պատմաբան դառնալ հետաքրքրության առկայության դեպքում։ Bornնվում է պատմագրության մի նոր ոլորտ `ստորջրյա հնագիտություն կամ հիդրոհնագիտություն։ » Ռ. Օրբելին մշակեց Սևծովյան ավազանում ԽՍՀՄ-ում ստորջրյա հնագիտական ​​պեղումների համակարգ կառուցելու երկարաժամկետ ծրագիր։ Հայրենական մեծ պատերազմի սկիզբը և գիտնականի մահը երկար ժամանակ դադարեցրին գիտության այս ոլորտի զարգացումը։ Այս ոլորտի զարգացման նոր փուլը սկսվեց 1950-ականներից։ մեջտեղում [6]։ 1957 թ.-ին այդ աշխատանքները սկսվեցին թեթեւ ջրասուզման սարքավորումների հիման վրա։ Գործը վարում է Վ. Դ.Բլավացկին։ Տեսությունը, որը գտնվում էր բավականին թույլ մակարդակի վրա, փոխարինվում է գործնական պատմություններով։ Նյութի բազային-թթվածնային սարքերը ավելի մանրամասն ուսումնասիրվել են։ 1957 Բ. Պետերսը, Ի. Փիթերսը, միացան Պանտիկապեի ստորջրյա արշավախմբին Սմիրնովի, Բ. Բլավացկի ամռանը։ Արշավախմբի ղեկավարն էր Վ.Դ.Բլավացկին։ Այս արշավախմբի գործողությունները ցույց տվեցին թթվածնային սարքավորումները ջրասուզակներով փոխարինելու անհրաժեշտությունը։ 1958 թվականը 1945-ի ամռանը արշավախումբն արդեն ուներ մի քանի սովետական ​​քառակուսիներ, որոնք տրամադրվել էին MEI Diving Club- ի կողմից։ 1950-ականներ theակ Իվ Կուստոն դառնում է նույն գործի մշակողը։ Սկզբում quesակ Իվ Կուստոն սուզվեց Mask Tube- ի օգնությամբ, բայց հետո նա ստեղծեց մի սարք, որը թույլ էր տալիս շնչել մեծ խորությամբ։ Նա 1938 թվականին փորձարկեց աշխարհում առաջին ջրասուզումը, և այս սարքը օգնեց ոչ միայն նրան, այլեւ շատ ուրիշներին ավելի լավ ուսումնասիրել ստորջրյա աշխարհը։ Ստորջրյա նկարահանումներն այսօր գերբնական երեւույթ չեն համարվում, բայց Կուստոնից առաջ ոչ ոք չէր կարող պատկերացնել նման բան։ Այս տաղանդավոր գիտնականը ստեղծեց ջրաթափանցող տեսախցիկ, ստորջրյա լուսավորության սարքավորումներ և հետագայում առաջին հեռուստասերիալը, որն ունակ էր տեսանկարահանել մեծ խորությամբ։ Նշանակվել է Մոնակոյի օվկիանոսագիտական ​​թանգարանի տնօրեն։ 1973 թ. Նա հիմնադրեց Custo միությունը, որը զբաղվում էր ծովային միջավայրով։ Quesակ Իվ Կուստոն միշտ համագործակցում էր հնէաբանների հետ, ուստի համատեղ ձեռքբերումների արդյունքները ցնցող էին։ Տասնամյակների ընթացքում ստորջրյա հնագիտական ​​պեղումները ցույց են տվել, որ ծովերում, գետերում, լճերում հնարավոր է անհամեմատ տարբեր համաշխարհային ուսումնասիրությունների հայտնաբերում։ Եվ ամենակարևորն այն է, որ ստորջրյա աշխատանքների ընթացքում հայտնաբերվեն այնպիսի արտեֆակտներ, որոնք հնարավոր է հանել միայն ջրից։ Տարբեր երկրների ստորջրյա հնէաբանների կարծիքով ՝ ամենահետաքրքիրը սուզված առևտրական ռազմանավերն են։ Հին ժամանակներում, միջնադարում, ժամանակակից ժամանակներում նավաբեկությունները տարածված էին։ Ամերիկյան տերիեր նավարկության պատմության ընթացքում նավերի քանակը, որոնք տարբեր պատճառներով հայտնվել են օվկիանոսների հատակում, կազմում է մոտ մեկ միլիոն։ 20-րդ դարի սկզբից մինչ օրս միջին հաշվով ամեն օր խորտակվում է շուրջ 400 նավ, իսկ մարդիկ նավարկում են ավելի քան 2000 տարի։ Կարելի է ենթադրել, որ յուրաքանչյուր 40 կմ 2-ում կա ստորջրյա նավ։ Վերջին կես դարի ընթացքում տարբեր դարաշրջանների տասնյակ նավեր են հայտնաբերվել, թանգարաններ կամ ընկղմվել Միջերկրական ծովում։ 1958-1969 թվականներին Թուրքիայի ափամերձ Բոդրում քաղաքում, որտեղ ցուցադրվել են բազմազան իրեր, ստորջրյա պեղումների արդյունքում ստեղծվել է Բոդրումի ստորջրյա հնագիտության թանգարանը։ Թանգարանը եզակի է Եվրոպայում։ Տասնյակ սուզանավեր են հայտնաբերել quesակ Իվ Կուստոյի արշավախմբերը Իսպանիայի, Ֆրանսիայի, Իտալիայի, Սիցիլիայի, Կորսիկայի և Սարդինիայի ափերի մոտ։ Subանկացած սուզանավ մեծ արժեք ունի ոչ միայն պատմաբանների, այլ նաև նրանց համար, ովքեր զբաղվում են նավիգացիայով, նավաշինությամբ և միջազգային կապերով `մարդկության զարգացման տարբեր փուլերում։ Նավերը ներկայացնում են պատմական հուշարձանների մի համակարգ, որը բնութագրում է մի ամբողջ դարաշրջան։ Այս նավերը ամբողջությամբ թալանված չեն մարդկանց կողմից։ Ընկղմված նավերից սուզանավերի հնագիտության համար կարող են օգտագործվել խորտակված քաղաքներն ու բնակավայրերը։ Ընկղմվելու պատճառները շատ են։ Նորացման միջոցով ծովային առևտուրը ջրասույզ է լինում Միջերկրական ծովում։ Երկրաշարժի տեկտոնական փոփոխությունները, որոնք առաջացել են հրաբխային գործունեության, ավերիչ երկրաշարժերի, օվկիանոսի գլոբալ մակարդակի բարձրացման հետևանքով։ Մեզ ջրի ամբողջական ուսումնասիրություն է պետք, քանի որ Կիլիկյան Հայաստանի ռազմանավերը նավարկում էին հենց այստեղ։ 1931-1934 թվականներին ֆրանսիացիները հետազոտեցին փյունիկյան Տյուրո նավահանգիստը։ Որոշ ժամանակ անց Օնորե Ֆրոստը նմանատիպ ուսումնասիրություն անցկացրեց Արևելյան Միջերկրական ծովի ափին, մասնավորապես նա ուսումնասիրեց Տյուրոսը, Սիդոնը, Ատլիտան և Կեսարիան։ Բայց ստորջրյա հնագիտության ամենակարևոր ձեռքբերումներից մեկը լեյտենանտ Jeanան Ալինի ջրասուզակների կողմից մշակված հատուկ մասշտաբն էր, որը նրան հնարավորություն տվեց կատարել մի շարք կարճ սուզումներ, որոնց ընթացքում ազոտը չէր կարող ներծծվել արյան մեջ։ Այս մասշտաբով սուզվելը հնարավորություն տվեց խնայել ժամանակի «ուժերը», ամենակարևորը `մի քանի անգամ բարձրացնել աշխատանքի անվտանգությունը։ Պրոֆեսիոնալ ջրասուզակներից մեկը մահացել էր կեսոն հիվանդությունից։ 1948-ի գործողության ընթացքում ոչ ոք չի տուժել, և միայն մեկ ջրասուզակ ստիպված է եղել տեղակայվել սեղմման խցիկում։ Ինստիտուտներ Այս բազմաթիվ այլ միջադեպերը ցույց են տալիս, որ խորը կապ կա սուզվելու և «ստորջրյա հնագիտության» միջև։ Սուզվելը կարող է ապահովել գրագետ ստորջրյա աշխատանք; մշակել գրագետ սուզվելու բազմաթիվ մեթոդներ։ Այսօր աշխարհում կան ստորջրյա (ծովային) հետազոտական ​​կազմակերպություններ, որոնցից ամենահայտնիը ԱՄՆ Գիտությունների ազգային ակադեմիայի (ԳԱԱ) Woods Hole OceanographicInstitution- ն է [15], Տեխասի համալսարանի Thethe Environment- ը [13], Կենտրոնի Ստորջրյա հետազոտություններ, մագիստրոս (ավստրիական հետազոտություններ) Կամիլ ullուլիան կենտրոն, Պրովանս համալսարան (Ֆրանսիա), Բարսելոնայի համալսարան (Իսպանիա), Նորվեգիայի գիտության և տեխնոլոգիայի համալսարան (Նորվեգիա)։ Ստորջրյա հետազոտության համար այսօր անհրաժեշտ են բազմաթիվ հմտություններ, մանավանդ որ յուրաքանչյուր ջրավազան ունի իր յուրահատուկ առանձնահատկությունները։ Բացի մեթոդաբանության մշակումից և կիրառումից, կան մի շարք իրավական խնդիրներ, մասնավորապես ստորջրյա հետազոտությունների համար կառավարության կողմից բաց ձևի տրամադրումը։ Եթե ​​հայտնաբերվել է որևէ կարևոր մաս ՝ շենք, նավ և այլն, իրավական ո՞ր սկզբունքների համաձայն է այն պաշտպանվելու պետության կողմից։ Այսօր կարող ենք ասել, որ ունենալով Շանիավազանի և Ախուրյանի ջրամբար, որի ներքևում կան մի շարք հուշարձաններ, մենք անհրաժեշտություն ենք զգում զարգացնել համապատասխան իրավական դաշտը։ Հնագիտությունը Հայաստանում, բայց ստորջրյա ուսումնասիրությունները, հաշվի առնելով այս ծավալուն թեմայի խորությունը, Հայաստանի Հանրապետությունում անցկացվող հրատապությունը, մենք առաջարկել ենք նաև մագիստրոսական թեզ 3, որում մանրամասն ուսումնասիրություն է կատարվել։ Ուսանողը բազմիցս սուզվում է մի շարք հայտնագործությունների մեջ, որոնք այս ոլորտի թույլ զարգացման պատճառով հայ հնագետները չեն կարող մանրամասն ուսումնասիրել։ Ուսանողը բազմաթիվ սուզումներ է կատարել Կարմիր, Միջերկրական ծովերում, Վանա լճում, այս սուզումների արդյունքում պատրաստվել են մի շարք զեկույց-ծրագրեր, ղեկավարվելով գրվել է մագիստրոսական թեզ, որն անցել է փայլուն պաշտպանություն և պաշտպանություն։ Ուշագրավ է արխիվներում վարպետի աշխատանքը։ Նա ուսումնասիրել է Մխիթարյանների Վիեննայի Մաշտոցի անվան Մատենադարանի բազմաթիվ աղբյուրներ ՝ փորձելով ներկայացնել 3 մագիստրոս ՝ Աննա Մարտիկյան։ Ստորջրյա հնագիտության միջնադարյան ակունքները Հայաստանում։ Ուսումնասիրության կարևորագույն հարցերից է Սյան և Վանալջում մարտերի ընթացքում խորտակված լաստանավների, նավերի հայտնաբերումը, հարակից կազմակերպությունների գործունեության վերլուծությունը։ ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի [17] Կոնվենցիայում նշված հնագիտական ​​զարգացման եզրակացություն։ Այսպիսով, ելնելով Հայաստանում առկա անհրաժեշտությունից, ստորջրյա հատուկ առաջարկներ հնագիտության պատմաբաններին, ուսուցչությանը, մշակութաբաններին, հնագետներին, հատկապես տուրիզմի հետ կապված ֆակուլտետների ուսանողներին։

example2310

example2310

Պետության իրավական բնույթը կանխորոշում է նրա պատասխանատվության բարձր մակարդակը իրավասահմանափակող գործունեություն իրականացնելիս։ Վարչական պատասխանատվությունը հանգեցնում է անձի իրավունքների ու ազատությունների սահմանափակման. այն պետք է կոչված լինի Սահմանադրությամբ ամրագրված նպատակների իրականացումն ապահովելուն։ Ավելին, ինչպես նշվում է Սահմանադրության 78-րդ հոդվածում, սահմանափակման համար ընտրված միջոցները պետք է համարժեք լինեն սահմանափակվող հիմնական իրավունքի ու ազատությունների նշանակությանը։ Հատկանշական է, որ Սահմանադրությամբ ամրագըրված համաչափության սկզբունքը վերաբերում է ոչ միայն իրավաբանական պատասխանատվության միջոցներին, այլև Սահմանադրության ամրագրման համեմատ անձի իրավունքներն ու ազատությունները սահմանափակող ցանկացած միջոցի։ Սույն հոդվածի շրջանակներում անդրադարձել ենք համաչափության սկզբունքի կիրառմանը վարչարարության իրավունքի իրացման համատեքստում, բայց թեմայի ընդարձակության պատճառով ուշադրություն ենք դարձրել հատկապես սանկցիայի համաչափության խնդրին վարչական պատասխանատվության ոլորտում։ Հոդվածում վերհանվել են վարչական պատասխանատվության ոլորտում համաչափության սկզբունքին վերաբերող մի շարք խնդիրներ, ներկայացվել են միջազգային փորձի ուսումնասիրման արդյունքները, որոնց վրա հիմնվելով՝ համաչափության սկզբունքի ապահովման համար առաջարկվել են լուծման հնարավոր տարբերակներ։

ՎԱՐՉԱԿԱՆ ԿԱՌԱՎԱՐՄԱՆ Սեփականության իրավունքի համատեքստում համաչափության սկզբունքը Համընդհանուր իրավական ստանդարտները կանխորոշում են ոչ միայն իրավունքների և ազատությունների էությունը, այլև դրանց սահմանափակման հիմնական նախադրյալները։ Այս չափանիշների անտեսումը կարող է անհատական ​​իրավունքների և ազատությունների սահմանափակման ինստիտուտը կամայականության թիրախ դարձնել։ Այս այլ պատճառներով, բացի օրենքի էությունը արտահայտող և վերջինիս հիմքը հանդիսացող սկզբունքներից, օրենսդիրը նախատեսել է կամայականության արգելքի, հայեցողական լիազորությունների սահմանափակման և համաչափության սկզբունքներ։ Սրանք փոխկապակցված սկզբունքներ են, որոնց պահպանումը օրինականության ապահովման երաշխիքներից մեկն է։ Այս հոդվածում մենք հիմնականում կենտրոնանալու ենք համամասնության սկզբունքի վրա, որպես վարչակազմ, առանց անտեսելու, սակայն, այլ փոխկապակցված սկզբունքների կարևորությունը դրա կիրառման սահմանների առումով։ Սահմանադրության 78-րդ հոդվածով նախատեսված համամասնականության սկզբունքը համընդհանուր ուղղվածություն ունի։ Այն վերաբերում է ընդհանրապես պետական ​​մարմինների կողմից մարդու իրավունքների և ազատությունների սահմանափակման հիմնական չափանիշներին։ Սույն հոդվածի շրջանակներում այն ​​համակողմանի ուսումնասիրելու անհնարինության պատճառով նպատակահարմար է հատուկ ուշադրություն դարձնել վարչական պատասխանատվության ոլորտում պատժամիջոցների համաչափության խնդրին։ Ավանդաբար, այս սկզբունքն ընկալվում է որպես քրեական պատասխանատվության սկզբունք, մինչդեռ այն իր բովանդակության մեջ էական կիրառություն ունի, հատկապես վարչարարության ոլորտում, ընդ որում, ոչ միայն վարչական պատասխանատվության շրջանակներում։ Նշված սկզբունքն արտացոլված է «Վարչարարության հիմունքների և վարչական վարույթի մասին» ՀՀ օրենքի 8-րդ հոդվածում, որը հետեւում է, որ վերջինս վերաբերում է ընդհանուր վարչական մարմինների գործունեությանը ՝ գործի հարուցումից մինչև վարչական ակտի ընդունումը։ Ինչպես Հայաստանի, այնպես էլ օտարերկրյա պետությունների հայցերը, որոնք օրեցօր ավելանում են ՝ համամասնության սկզբունքը վիճարկելու պատճառով, անհայտ չեն դատական ​​պրակտիկային։ Համամասնականության սկզբունքի պահպանման անհրաժեշտությունը նախապայման է անհատների իրավունքների և ազատությունների սահմանափակման հարցում պետության կողմից կիրառվող հարկադրանքի միջոցների անհրաժեշտության և օրինականության պահպանման համար։ Այս սկզբունքի ուսումնասիրությունը անհրաժեշտ է կատարել «անհրաժեշտություն», «օրինականություն», «նպատակներ», «սահմաններ», «ծավալ», «միջոցներ» և «կարողություն» տերմինների համատեքստում։ VV. Ըստ Լապայի, Սահմանադրության իրավական տրամաբանությունը, որը հռչակում է մարդու իրավունքներն ու ազատությունները որպես բարձրագույն արժեք, ենթադրում է, որ դրանց սահմանափակման դեպքում պաշտպանված սահմանադրական արժեքները պետք է արտահայտվեն համապատասխան իրավունքների միջոցով։ Այսինքն ՝ մարդու իրավունքների և ազատությունների սահմանափակման օրինականությունը քննելիս դատարանը չի կարող բավարարվել միայն փաստարկելով սահմանադրական արժեքները պաշտպանելու անհրաժեշտությունը։ Այն պետք է արդարացնի, թե իրավունքների և ազատությունների որ պաշտպանությունը պահանջում է պատասխանատվության այս միջոցի կիրառում։ Որպես այս դիրքորոշման շարունակություն, պետք է նշել, որ ըստ որոշ տեսաբանների ՝ համաչափության սկզբունքը ներառում է սահմանափակող նպատակների հետ կապված չորս հիմնական պահանջ ՝ 1) սահմանափակումների արդարացում (պաշտպանության կարիք ունեցող իրավունքների և շահերի առկայություն, միջոցների նշում զսպում), 2) զսպման օգտակարություն (պաշտպանված) Իրավունքների կարևորությունն այն է, որ դրանք մարդու հիմնարար իրավունքներն ու ազատություններն են (հարակից շահեր). միասին. Ըստ Գ.Ա. Հաջիի, սահմանափակումների համաչափության չափանիշները սահմանադրական նորմերից դուրս են, ինչը նշանակում է, որ նման չափանիշների մշակման անհրաժեշտություն կա [1] Ազգային ժողովի, Սահմանադրական դատարանի լիազորությունների օգտագործման միջոցով ( Հայաստանի Հանրապետություն)։ Տեսական գրականության մեջ նշվում է, որ համաչափության սկզբունքը ապահովում է զսպման միջոցների և միջոցների միջև հավասարակշռություն այնպիսի միջոցների միջոցով, ինչպիսիք են անհատականացումը և տարբերակումը։ Հետևաբար, քննարկվող սկզբունքը պետք է քննվի վարչական պատասխանատվության ոլորտում առկա գործնական օրինակների և դրանց վերաբերյալ դատարանների կողմից տրված մեկնաբանության տեսանկյունից ՝ հասկանալու համար, արդյոք վերոհիշյալ մեթոդները պահպանվում են գործում։ օրենք Համապատասխանության սկզբունքը վարչական պատասխանատվության միջոցների մասով հանդես է գալիս որպես գործիք `ապահովելու դրանց համապատասխանությունն ու ողջամտությունը առավել հայտնի, օրինականորեն հիմնավորված հասարակական-իրավական նպատակներին։ Վարչական պատասխանատվությունը հանգեցնում է անձի իրավունքների և ազատությունների սահմանափակմանը, այն պետք է կոչվի ապահովել Սահմանադրությամբ ամրագրված նպատակների իրականացումը։ Ավելին, ինչպես նշված է Սահմանադրության 78-րդ հոդվածում, սահմանափակման համար ընտրված միջոցները պետք է համաչափ լինեն սահմանափակված հիմնական իրավունքի և ազատությունների նշանակությանը։ Հատկանշական է, որ Սահմանադրության մեջ ամրագրված համամասնականության սկզբունքը տարածվում է ոչ միայն իրավական պաշտպանության միջոցների, այլ նաև Սահմանադրության ուժի մեջ մտնելու հետ կապված անձի իրավունքներն ու ազատությունները սահմանափակող ցանկացած միջոցի վրա։ Պետության իրավական բնույթը կանխորոշում է նրա պատասխանատվության բարձր մակարդակը `իր օրինականությունը սահմանափակող գործողություններ իրականացնելիս։ Սահմանադրական դատարանի [2] համաձայն, օրենքի գերակայության գաղափարի հիման վրա հասարակական հարաբերությունների կարգավորման համամասնականության ընդհանուր սկզբունքը բխում է Սահմանադրության 1-ին, 3-րդ և 43-րդ հոդվածների համատեղ վերլուծությունից։ Բնական է, որ օրենսդիրը չի կարող ներկայացնել սահմանափակող գործունեության բոլոր մանրամասները, որ շատ հարցեր մնում են իրավապահ մարմինների հայեցողությանը, բայց պատասխանատվության չափը պետք է տարբերակել `ելնելով արարքի ծանրությունից, հանրային վտանգի աստիճանից։ , վնասի չափը, մեղքի աստիճանը կամ այլ նշանակալից հանգամանքներ։ Ըստ այդմ, օրենսդիրից պահանջվում է սահմանել պատասխանատվության իրավական կանոնակարգ, որը թույլ կտա իրավասու մարմնին որոշել պատասխանատվության որոշակի չափը `ելնելով իրավախախտման բնույթից և հանրային վտանգի աստիճանից։ Սահմանադրական դատարանը նաև նշել է, որ համաչափության սկզբունքը պահանջում է արդար հավասարակշռություն չափով սահմանված պատասխանատվության միջոցի և «պատասխանատվության սահմանմամբ հետապնդվող օրինական նպատակի» միջև։ Հարկ է նշել, որ միջազգային պրակտիկայում, հաշվի առնելով տարբեր վարչական իրավախախտումների սահմանման բնույթը և դրանց համար պատասխանատվության սահմանումը, իրավապահ մարմինների համար նախատեսվում է հայեցողության ավելի լայն շրջանակ `ընդհանուր կանոնով սահմանելով վարչական նվազագույն չափը։ տուգանքներ (որոնք, օրինակ, գոյություն ունեն)։ Ռուսաստանում, Գերմանիայում, Լիտվայի Հանրապետությունում, Լատվիայի Հանրապետությունում, Բելառուսի Հանրապետությունում, Մոլդովայի Հանրապետությունում և այլն)։ Ինչպես նշել է Սահմանադրական դատարանը, Վարչական իրավախախտումների վերաբերյալ ՀՀ օրենսգիրքը նման մոտեցում չի որդեգրել։ [3] ՍԴ-ի մատնանշած խնդիրն առաջանում է հատկապես այն դեպքում, երբ որոշակի հանցագործության համար սահմանված պատժի նվազագույն շեմը չի համապատասխանում հանցագործին, մեղավորության աստիճանին կամ հատկապես գույքային կարգավիճակին, և նշված պատժամիջոցը կարող է անհիմն խոչընդոտներ ստեղծել դրա իրականացման համար։ ճիշտ. Նմանատիպ իրավիճակ է ստեղծվում հավաքների իրավունքների իրականացման դեպքում, երբ հավաքների մասնակիցներ են նաև անբարենպաստ սոցիալական կարգավիճակ ունեցող անձինք, պատժի նվազագույն շեմը (50 000 դրամ), ըստ էության, թույլ չի տալիս համաչափության սկզբունքը։ պատշաճ կերպով կիրառվելու համար։ կիրառումը Անհատականացման կիրառում։ Մեր կողմից առանձնացված իրավունքների հնարավորությունը Պետական ​​օրենսդիր մարմնին պարտադրում է դրանց պատշաճ կատարումն ապահովող երաշխիքներ մշակելու անհրաժեշտությունը, մինչդեռ գործող իրավական կարգավորումներում խուսափում են դեպքերից, երբ անձը, անհամաչափ նշանակված տուգանքի վախից, հրաժարվում է գործադրելուց։ սահմանադրորեն երաշխավորված իրավունքները։ Մենք չենք կարող համեմատական ​​եզրեր կազմել վարչական իրավունքի «քրեական իրավունքի» միջև ՝ առանց անտեսելու, իհարկե, այն փաստը, որ վարչական իրավախախտումները պակաս վտանգավոր են, քան քրեական օրենսդրությամբ նախատեսված հանցագործությունները։ Այսպիսով, եթե քրեական օրենսդրությունում կա ավելի քիչ պատիժ նշանակելու հնարավորություն, քան հոդվածի սանկցիան նախատեսված է, ապա վարչական իրավախախտման դեպքում իրավապահը զրկվում է այդ հնարավորությունից։ Ինչպես իրավացիորեն նշեց Սահմանադրական դատարանը, իրավական կարգավորման նման մոտեցման պայմաններում, իրոք, կարող է խնդրահարույց լինել անհատական ​​վարչական իրավախախտումների համար նվազագույն շեմից ցածր տուգանք կիրառելը, իրավապահի հայեցողության հարաբերական սահմանափակում, ինչը կարող է բացառել ավելի ցածր տուգանքի կիրառումը։ Սակայն Վարչական իրավախախտումների վերաբերյալ ՀՀ օրենսգիրքը իրավական կարգավորման նման հնարավորություն չէր նախատեսում։ Հատկանշական է, որ Գերմանիայում քրեական գործերով տուգանք նշանակելիս տուգանքի չափը մնում է դատարանի հայեցողությանը ՝ ելնելով արարքի հանրային վտանգից, մեղքի աստիճանից և, իհարկե, չափից։ հանցագործի եկամտի մասին։ Վերոհիշյալ խնդիրը լուծելու համար մենք կարող ենք առաջարկել երկու հավասարապես ընդունելի տարբերակ. Նախատեսել ավելի փոքր տուգանքի կիրառման հնարավորություն, դատարանին պարտադրել յուրաքանչյուր դեպքում համաչափ տուգանք կիրառելու պարտավորություն (հաշվի առնելով գույքի կարգավիճակը) կամ սահմանել այսպես կոչված մշտական ​​սեղան ՝ Գերմանիայի օրինակով։ Գերմանիայում վերոհիշյալ աղյուսակում ընդգրկված գործողություններից յուրաքանչյուրի համար սահմանվում է համաչափ տուգանք, որն իր հերթին բերում է տուգանային միավորների։ Սրանք պատասխանատվության եզակի միջոցներ են տուգանքից հետո, որոնք հանգեցնում են այս կամ այն ​​իրավունքի սահմանափակմանը։ Ավելին, տույժերի որոշակի չափը չգերազանցող դեպքում տուգանային միավորներով նախատեսված հետևանքները չեն ստացվում։ Սա արդյունավետ միջոց է կանխարգելելու և մարդկանց նախազգուշացնելու նոր իրավախախտումների մասին, օրինակ ՝ ութ տուգանային միավորի առկայությունը հանգեցնում է վարորդական իրավունքի զրկման։ ՀՀ վարչական իրավախախտումների վերաբերյալ ՀՀ օրենսգրքի 9-րդ, 32-րդ և 279-րդ հոդվածների համատեղ ուսումնասիրությունը փաստում է, որ վարչական պատասխանատվության սկզբունքներից մեկը «մեղավորության համար պատասխանատվություն» սկզբունքն է, ինչը նշանակում է, որ վարչական տույժը կարող է կիրառվել միայն մեղավոր անձի նկատմամբ։ վարչական իրավախախտում կատարելու մասին։ Նշված օրենսգրքի 10-րդ և 11-րդ հոդվածները բացահայտում են հանցագործությունը դիտավորյալ կամ անզգուշորեն կատարելու հասկացությունները։ Այս տեսանկյունից և՛ քրեական, և՛ վարչական օրենսդրության մեջ տրամաբանական է տարբերակել իրավաբանորեն ՝ ըստ ձիու պատժի։ Մեղքը, որպես վարչական անձնակազմի սուբյեկտիվ կողմի պարտադիր տարր, վարչական պատասխանատվության միակ իրավական նախապայմանն է։ Մինչդեռ, ինչպես Վարչական իրավախախտումների վերաբերյալ ՀՀ օրենսգրքում, այնպես էլ հարակից ճյուղերի օրենքներում կան մի շարք իրավախախտումներ, որոնց դեպքում մեղավորության ձուն չի տարբերակվում ՝ վտանգելով քննարկվող սկզբունքի կիրառումը։ Այս սկզբունքը սերտորեն կապված է վարչական պատասխանատվության մեկ այլ սկզբունքի ՝ այն է ՝ անձնական պատասխանատվության հետ, ըստ որի ՝ անձը պատասխանատու է միայն անձնական հանցագործության համար։ Դա պատասխանատվության միջոցի և պատասխանատվության սահմանման մեջ հետապնդվող օրինական նպատակի հավասարակշռության ամենաուժեղ երաշխիքներից մեկն է։ Դատական ​​պրակտիկայում քիչ չեն դեպքերը, երբ մեկ այլ անձի պատասխանատվության ենթարկելը, ըստ էության, չի կատարում պատասխանատվության նպատակները ՝ մեկ անգամ ևս վտանգելով համամասնության սկզբունքը, որը ուսումնասիրության առարկա է։ Կա մեկ այլ ՝ ոչ պակաս կարևոր խնդիր ՝ իրավաբանական անձի օբյեկտիվ մարմնավորում։ Հաշվի առնելով, որ իրավաբանական անձը, որպես վարչական իրավունքի սուբյեկտ, զրկված է գործողությունների նկատմամբ հոգեբանական վերաբերմունք ունենալուց, դրա համար «գիտակցություն», «ցանկություն», «նախատեսել» հասկացությունները չեն կարող կիրառվել, հետևաբար ՝ մեղավորությունը ընկնում է իրավաբանական անձի վրա։ Դրանք վերագրելի չեն։ Այս կապակցությամբ հարկ է նշել, որ տեսական գրականության մեջ գերակշռում է հետևյալ մոտեցումը. «Իրավաբանական անձի մեղքը» հասկացությունը տարածված է. դա վերաբերում է իր կողմից սահմանված կանոններն ու նորմերը պահպանելու, ինչպես նաև դրանց համապատասխանեցնելու հնարավոր միջոցներ չձեռնարկելու հնարավորությանը։ Միայն իրավական-փաստական ​​չափանիշների միաժամանակյա առկայությունը կարող է ապացուցել, որ իրավաբանական անձը հնարավորություն է ունեցել պահպանելու այն կանոններն ու նորմերը, որոնց խախտման համար սահմանվել է վարչական պատասխանատվություն։ Նախադեպային իրավունքի ուսումնասիրությունը թույլ է տալիս առանձնացնել իրավաբանական անձանց երեք պարտավորությունները։ Իրավաբանական անձի ձեռնարկած բոլոր միջոցները ձեռնարկվե՞լ են իրավական նորմերին համապատասխանելու համար։ Վերջինս հնարավորություն ունեցե՞լ է, թե ոչ։ 2) իրավաբանական անձի մեղքը որոշվում է նրա աշխատողի մեղքով. այսինքն ՝ վերջինիս գործողությունները մեկնաբանվում են որպես իրավական ակտեր, եթե չի ապացուցվում, որ աշխատողը գործել է իր լիազորություններից դուրս. Այստեղ, իհարկե, լուրջ խնդիրներ կան համամասնության սկզբունքի հետ կապված, ուստի Վարչական իրավախախտումների վերաբերյալ օրենսգիրքը պետք է նախատեսի այդ խնդրի լուծումը ՝ բացառելով սխալ մեկնաբանությունները և կամայականությունների հնարավորությունները։ Սահմանադրական դատարանի վերոհիշյալ որոշումը սահմանում է, որ ՀՀ մաքսային սահմանին իրենց անունով տեղափոխված ապրանքների չհայտարարագրման կամ չհայտարարագրման դեպքում պետական ​​բյուջե չի նախատեսում ապրանքների, փոխադրամիջոցների կամ դրանց առանձին խմբաքանակ։ մաքսատուրքեր, հարկեր, տուրքեր և այլ պարտադիր վճարներ պետական ​​բյուջե։ Նրանց սոցիալական վտանգի մակարդակը միատարր դարձնելով։ Միևնույն ժամանակ, քննարկվող հոդվածի մասում օրենսդիրը հստակ ընդգծել է այն փաստը, որ մաքսային վճարների թերագնահատում կամ չհաշվարկ չկա։ Որպես հոդվածում բարձրացված հարցերի տրամաբանական շարունակություն, առաջարկվում են հետևյալ լուծումները. - վարչական իրավախախտումների վերաբերյալ օրենսդրության մեջ որպես վարչական տուգանքի ընդհանուր նվազագույն չափ սահմանել վարչական տուգանք, շեմից պակաս տուգանք կիրառել. - վերանայել որոշ իրավախախտումների դրույթները. Ամփոփելով մեր վճիռները համաչափության սկզբունքի ընկալման և կիրառման վերաբերյալ `լավ կառավարման համատեքստում, նպատակահարմար ենք գտնում նշել, որ իրավական մշակույթը դեռ թույլատրված չէ ձևավորել կանխատեսելի և արդյունավետ իրավապաշտպան պրակտիկա` այդ սկզբունքը երաշխավորելու համար։ մեթոդական աջակցություն։ Մասնավորապես, նպատակահարմար է մշակել և իրականացնել բարդ մոտեցումներով մեթոդաբանորեն համարժեք ձեռնարկներ։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ [2] ՀՀ Սահմանադրական դատարանի որոշումը ՝ ՀՀ Արտասես Անտոնյանի դիմումի հիման վրա ՀՀ մաքսային օրենսգրքի 203-րդ հոդվածի ՀՀ Սահմանադրության համապատասխանության հարցը որոշելու դեպքում, URL։ //www.arlis.am/DocumentView.aspx?DocID=61436 (հասանելի է։ [3] ՀՀ սահմանադրական դատարանի որոշում 1304, 20 սեպտեմբերի 2016 թ. Մարտիրոսյան Տաբատի սկզբունքը ՎԱՐՉԱԿԱՆ ԻՐԱՎՈՒՆՔՆԵՐԻ ԻՐԱՎՈՒՆՔԻ ՈՐԱԳՐՄԱՆ ՀԱՄԱՏԵՔՍՏՈՒՄ Հիմնաբառեր. Վարչական իրավունք, համամասնություն, սկզբունքներ, վարչական տարբերակում։

example54

example54

Հոդվածում ուսումնասիրվել են 11-15 տարեկան գյուղաբնակ երկու սեռի դպրոցականների ֆիզիկական զարգացման և շարժողական պատրաստվածության ցուցանիշները։ Բացահայտված է, որ գյուղական պայմաններում բնակվելու և սովորելու պայմանները որոշակի չափով ազդում են դպրոցականների ֆիզիկական վիճակի վրա։ Հեղինակները գտնում են, որ ֆիզիկական դաստիարակության գործընթացի կատարելագործման համար նպատակահարմար է այն իրագործել սպորտայնացման ուղղությամբ որևէ մարզաձևի օրինակով։

Արմատական սոցիալական փոփոխությունների պայմաններում հատուկնշանակություն է ստանում տարբեր տարիքի և սեռի դպրոցականների ֆիզիկական դաստիարակության հիմնախնդրի ուսումնասիրումը։ Վերջին տարիներիընթացքում հրատարակվել են բավականաչափ աշխատանքներ՝ նվիրված մերհանրապետության քաղաքաբնակ դպրոցականների ֆիզիկական դաստիարակության հարցերին [3, 4 և այլք]։ Միևնույն ժամանակ գործնականում բացակայում են հետազոտությունները, որոնք կատարվել են գյուղական պայմաններում բնակվող ու սովորող աշակերտների օրինակով։ Հայտնի է նաև, որ տարբեր տարածաշրջանների բնական ու կլիմայականպայմանները որոշակի ազդեցություն են թողնում սովորող երիտասարդությանֆիզիկական վիճակի վրա։ Այս առումով բացառություն չեն կազմում գյուղականպայմանները [6, 7, 10 և այլք]։ Ուստի գյուղական վայրերում ֆիզիկական դաստիարակության խնդիրները չի կարելի իրագործել ինքնավար, առանց հաշվիառնելու արտաքին միջավայրի տարածքային և ազգային առանձնահատկությունները։ Այս աշխատանքի խնդիրն էր՝ ուսումնասիրել Հայաստանի գյուղականվայրերում բնակվող դպրոցականների ֆիզիկական զարգացման և շարժողական պատրաստվածության մակարդակի վիճակը։ Հետազոտվել են ֆիզիկական զարգացման երեք (մարմնի հասակը, մարմնի քաշը և կրծքի շրջագիծը) և շարժողական պատրաստվածության վեց՝ արագաշարժություն (վազք 20 մ), մկանային ուժ (դաստակի մկանների դինամոմետրիա), ցատկունակություն (հեռացատկ տեղից), ճարպկություն (3x10 մ մաքոքավազք), հավասարակշռության պահպանման կարողություն («Ֆլամինգո» թեստ)և դիմացկունություն (վազք 500 մ) ցուցանիշներ։ Ուսումնասիրություններն անցկացվել են Արմավիրի մարզի 10 գյուղական դպրոցներում։ Փորձերին մասնակցելեն 11-15 տարեկան երկսեռ 767 աշակերտ։ Աշխատանքում ստացված փաստացի թվային նյութը մշակվել է մաթեմատիկական վիճակագրության մեթոդների օգնությամբ [5 և այլք]։ Գնահատվելէ վիճակագրական նյութի քանակական և որակական բնութագրերի հուսալիության աստիճանը։ Հաշվարկվել են միջին թվաբանական մեծությունները (𝑿̅),կոնկրետ համակցության միջին քառակուսային շեղումը (), միջին թվաբանականի սխալը (m)։ Տարիքային երկու խմբերի միջև եղած տարբերության հավաստիությանգնահատականը որոշվել է Ստյուդենտի t-չափանիշի օգնությամբ, որից հետոհատուկ աղյուսակի օգնությամբ սահմանվել է տարբերության հավանականության աստիճանը (P, %)։ Հետազոտության արդյունքում բացահայտվել է, որ տարիքի հետ մեկտեղբարելավվում են ֆիզիկական զարգացման բոլոր հատկանիշները, ինչը համարվում է օրինաչափ երևույթ։ Այսպես, 11-ից մինչև 15 տարեկանը տղաներիմարմնի հասակն ավելանում է 25,5 սմ, իսկ աղջիկներինը՝ 14,8 սմ։ Նույն ժամանակահատվածում մարմնի քաշն աճում է համապատասխանաբար՝ 19,2 և15,0 կգ։ Կրծքի շրջագծի ցուցանիշների տեղաշարժերը գենդերային կտրվածքովմոտավորապես միանման են և հաստատվում են մաթեմատիկական վերլուծության արդյունքներով (աղ. 1)։ Գյուղական պայմաններում բնակվող և սովորող աշակերտներիֆիզիկական զարգացման ցուցանիշներըԱղյուսակ 1ՏարիքըՔանակըԿրծքի շրջագիծը, սմտղաներՄարմնի հասակը, սմՄարմնի քաշը, կգաղջիկներՑավոք, Հայաստանի գյուղական վայրերում բնակվող երեխաների ու դեռահասների ֆիզիկական վիճակի գնահատումը չի եղել հատուկ ուսումնասիրման առարկա։ Կարելի է մատնանշել քառորդ դար առաջ կատարված միայն մեկաշխատանք[9]։ Սակայն, այդ հետազոտությունն անցկացվել է Հայաստանիլեռնային պայմաններում և հարակից տարիքային խմբերում՝ 8-9, 10-11, 12-13 ևայլ տարեկաններ։ Փորձերը՝ ինչ-որ չափով համադրելու մեր կողմից ստացվածարդյունքները հեղինակի նյութերի հետ, հնարավորություն տվեցին նշելու, որտարբեր ժամանակաշրջաններում անցկացված հետազոտություններում գրեթեբացակայում են տարբերությունները գյուղաբնակ աշակերտների ֆիզիկականզարգացման հատկանիշներում։ Ամփոփելով մեր կողմից ստացված տվյալները՝ կարելի է միաժամանակփաստել, որ իրենց բացարձակ տվյալներով տղաների ֆիզիկական զարգացմանհատկանիշները առավել բարձր են աղջիկների նման ցուցանիշներից։ Սակայնառանձին տարիքային խմբերում գերակայում են աղջիկների հատկանիշները,օրինակ, մարմնի հասակում՝ 11 տարեկանում, մարմնի զանգվածում՝ 11 և 13տարեկանում։ Միևնույն ժամանակ, բոլոր տարիքային խմբերում աղջիկներն ունեն առավելություն կրծքի շրջագծի ցուցանիշներում։ Հետևաբար, կարելի է եզրակացնել,որ գյուղական պայմանները որոշակի չափով ներգործում են դեռահաս դպրոցականների ֆիզիկական զարգացման հատկանիշների վրա։ Ինչ վերաբերում էգյուղաբնակ դպրոցականների շարժողական պատրաստվածության մակարդակին, ապա և այստեղ երևում են տարիքային զարգացման օրինաչափություններիներգործությունը մկանային ուժի, արագաշարժության, դիմացկունության և այլընդունակությունների զարգացման վրա։ Բայց սեռային տարբերություններըմիանման չեն։ Այսպես, 11-ից մինչև 15 տարեկանը տղաների արագային ընդունակությունները բարելավվում են 0,5 վրկ, աղջիկներինը՝ 0,1 վրկ, դաստակիմկանային ուժը համապատասխանաբար 28,0 և 10,3 կգ, ցատկունակությունը՝40,5 և 8,5 սմ, հավասարակշռությունը պահպանելու կարողությունը՝ 10,0 և 8,7վրկ, ու դիմացկունությունը՝ 33 և 27 վրկ (նկ. 1)։ Դիտարկված ժամանակշրջանում տղաների արագային ընդունակությունները և ցատկունակությունը բարելավվում են 5 անգամ, իսկ ուժային ընդունակությունները՝ 3 անգամ ավելի աղջիկների համեմատ։ Գրեթե միաչափ ենզարգանում տղաների և աղջիկների ճարպկության, դիմացկունության և հավասարակշռության ցուցանիշները։ Գյուղաբնակ 11-ից մինչև 15 տարեկան երկսեռդպրոցականների ֆիզիկական վիճակի առավել խորը վերլուծության նպատակով փորձեցինք բացահայտել շարժողական ընդունակությունների արագացված(ակսելերանտներ) և դանդաղեցված (ռետարդանտներ) զարգացում ունեցող աշակերտներին։ Որպես օրինակ՝ դիտարկված են արագաշարժության, մկանայինուժի և դիմացկունության ցուցանիշները (նկ. 2)։ Այստեղից երևում է, որ տարիքիհետ մեկտեղ և գենդերային համեմատմամբ գյուղաբնակ դպրոցականների շարժողական ընդունակությունների զարգացումը հիմնականում դանդաղեցված է։ Այսպես, բոլոր երեք շարժողական ընդունակություններով՝ արագաշարժություն, մկանային ուժ և դիմացկունություն, ակսելերատ տղաները կազմում են 20տոկոս, իսկ աղջիկները՝ 40, մնացած բոլոր դեպքերում ցուցանիշների աճը դանդաղեցված է։ Հասկանալի է, որ այս տվյալները անհրաժեշտ է խստորեն հաշվիառնել մանկավարժական ներգործություններ կազմակերպելիս՝ նպատակ ունենալով կատարելագործել ֆիզիկական դաստիարակության գործընթացը։ Այսպիսով, ստացված փաստացի տվյալները հնարավորություն են տալիս լիարժեք գնահատելու երկսեռ դեռահասների ֆիզիկական վիճակի մակարդակը։ Արարատյան դաշտավայրի գյուղական պայմաններում բնակվող դպրոցականներն ունեն ֆիզիկական զարգացման անհավասարաչափ և միատեսակմակարդակ։ Հիմնականում այստեղ գերակայում են ռետարդացիայի պրոցեսները, տղաների ու աղջիկների բոլոր տարիքային խմբերում առկա են կրծքիշրջագծի ցածր ցուցանիշներ, տղաների մարմնի զանգվածի 11-14 տարեկանում,աղջիկների՝ 11 և 13 տարեկանում։ Շարժողական ընդունակությունների տարիքային զարգացման ցուցանիշներում 37,5 տոկոսի դեպքում տղաների և 12,5 տոկոս աղջիկների մոտ տեղաշարժերը հավաստի են, իսկ համապատասխանաբար 65,5 և 87,5 տոկոսի դեպքում՝ ոչ հավաստի։ Ստացված արդյունքների վերլուծության հիման վրա կարելի է եզրակացնել, որ գյուղաբնակ դեռահաս դպրոցականների շարժողական պատրաստվածության մակարդակը չի բավարարում ֆիզիկական դաստիարակությանդպրոցական ծրագրերի ժամանակակից նորմատիվային պահանջները և չի կարող ապահովվել միայն դպրոցի ակադեմիական ժամերի հաշվին։ Նկար 1. Գյուղական դպրոցականների շարժողական պատրաստվածության ցուցանիշները 1. տղաներ, 2 . աղջիկներՀիմնախնդիրը բարդանում է նաև այն բանով, որ գյուղական պայմաններում մանկապատանեկան մարզադպրոցների բացակայությունը թույլ չի տալիսլիարժեք իրագործել մարզաձևի ընտրության ազատության սկզբունքը։ Մյուսկողմից ցածր նյութատեխնիկական բազան, համապատասխան մարզագույքի,մարզադահլիճների, ինչու չէ, նաև կադրերի բացակայությունը էապես սահմանափակում են գյուղաբնակ դպրոցականների ֆիզիկական դաստիարակությանխնդիրների լուծումը։ Կարծում ենք, որ նման պայմաններում սովորողների շարժողական պատրաստվածության մակարդակի բարձրացման նպատակով նպատակահարմար է անցկացնել արտադասարանային լրացուցիչ պարապմունքներ որևէ մարզաձևից։ Պետք է նշել, որ սպորտային կողմնորոշիչ ֆիզիկականդաստիարակությունը հաջողությամբ կիրառվում է Ռուսաստանի առանձինտարածաշրջանների հանրակրթական դպրոցներում[8]։ Նման համակարգիներդրման օրինակներ կան նաև Հայաստանում[1, 2]։ արագաշարժություն մկանային ուժ դիմացկունություն Աղջիկներարագաշարժություն մկանային ուժ դիմացկունություն Նկար 2. Դեռահաս դպրոցականների շարժողական պատրաստվածության մակարդակը1 – աքսելերանտներ, 2 - ռետարդանտներԱյստեղ ապացուցված է քաղաքաբնակ դպրոցականների ֆիզիկականդաստիարակության սպորտային կողմնորոշիչ ուղղվածության արդյունավետությունը ավանդականի համեմատ։ Ցավոք, նման պրակտիկան բացակայում էգյուղական դպրոցներում։ Միևնույն ժամանակ սպորտայնացումը հնարավորություն է ընձեռում ոչ միայն բարձրացնելու շարժողական պատրաստվածությունը, այլև բարելավելու սովորողների առողջության վիճակը, նրանց ներգրավելուֆիզիկական կուլտուրայի արժեքներին, բարձրացնելու ֆիզկուլտուրայինկրթվածության մակարդակը։ Ուստի մեր երկրի գյուղաբնակ դպրոցականներիուսումնական գործընթացի արդյունավետության բարձրացումը պահանջում էմանկավարժական նոր մոտեցումների որոնում և փորձարկում, ինչը համարվում է արդիական հիմնախնդիր։ Հետազոտություններն այս ուղղությամբ շարունակվում են։ Գ ր ա կ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն 1. Ասատրյան Վ.Ա., Դպրոցականների սպորտային դաստիարակության տեխնոլոգիան, Երևան, ՖԿՀՊԻ, 2012, 69 էջ։ 2. Ավանեսով Է.Յու., Մարզական ուղղվածության ֆիզիկական դաստիարակության գաղափարական հիմունքները, Հանր. 40-րդ գիտաժողովի նյութեր,Երևան, 2013, էջ 49-53։ 3. Խաչատուրյան Կ.Ս., Ցատկունակությունը՝ որպես մարդու շարժողականընդունակություն և նրա մշակման մեթոդիկան, թեկն. ատեն. Սեղմագիր,Երևան, 2006, 22 էջ։ 4. Մարտիրոսյան Ա.Ս., Ֆիզիկական կուլտուրայի արտադասարանական պարապմունքների մեթոդիկան, թեկն. ատեն. Սեղմագիր, Երևան, 2009, 21 էջ։ 5. Պողոսյան Մ.Ս., Վիճակագրական մեթոդների կիրառումը ֆիզիկական դաստիարակության և սպորտային պատրաստության բնագավառում, Երևան,ՖԿՀՊԻ, 2013, 88 էջ։ В.О.Т.-2007.Տեղեկություններ հեղինակների մասինՂազարյան Ֆրունզ Գաբրիելի, - մանկ. գիտ. դոկտոր, պրոֆեսոր, Ֆիզիկական կուլտուրայի հայկական պետական ինստիտուտի պրոռեկտոր, E-mail։ Art.ak@rambler.ruՄկրտչյան Թուխմանուկ Լիպարիտի, Ֆիզիկական կուլտուրայի հայկական պետականինստիտուտի հայցորդ, մագիստրոս, E-mail։

example1978

example1978

Աշխատանքը վերաբերում է Քրեական դատավարության նոր օրենսգրքի նախագծով Անմեղության կանխավարկածի սկզբունքի կարգավորմանը։ Քննարկվում է վերոնշյալ սկզբունքի և ապացուցման պարտականության հարաբերակցության հարցը` իրավունքի զարգացման ժամանակակից միտումների համատեքստում։ Անդրադարձ է կատարվում կանխավարկած երևույթի էությանը։ Վերջնական արդյունքում հեղինակի կողմից առաջարկ է արվում օրենսդրական ձևակերպումներում կատարել փոփոխություն` «անմեղության կանխավարկածի» սկզբունքի փոխարեն կիրառել «անմեղության սկզբունք» ձևակերպումը։

Անմեղության նկարագրությունը քրեական դատավարության նոր օրենսգրքով Անմեղության կանխավարկածը հիմնական ժողովրդավարական իրավական սկզբունքներից մեկն է, որն անհրաժեշտ է իշխանության հնարավոր չարաշահումները սահմանափակելու համար `անձին անհիմն մեղադրանքներից պաշտպանելու համար։ Այս վճռական սկզբունքն ամրագրված է ՀՀ հիմնական օրենքում `Սահմանադրության մեջ, որի 21-րդ հոդվածի համաձայն.« Հանցագործության մեջ մեղադրվող անձը համարվում է անմեղ, քանի դեռ նրա մեղավորությունն ապացուցված չէ օրենքով սահմանված դատարանի կողմից կայացված վճռով։ ուժի մեջ մտնելը։ Մեղադրյալը պարտավոր չէ ապացուցել իր անմեղությունը։ Չբացահայտված կասկածները մեկնաբանվում են հօգուտ մեղադրյալի։ « Արդարադատության սահմանադրական այս սկզբունքն ամրագրված է մի շարք միջազգային փաստաթղթերում։ Այսպիսով, Մարդու իրավունքների համընդհանուր հռչակագրի 11-րդ հոդվածի համաձայն, բոլորը, ովքեր մեղադրվում են քրեական հանցագործության մեջ, իրավունք ունեն անմեղ համարվել մինչև հանրային դատավարության ընթացքում օրենքի համաձայն մեղավորության հաստատումը։ Համաձայն 6-րդ հոդվածի. Մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների պաշտպանության եվրոպական կոնվենցիայի 2-ը (այսուհետ `Կոնվենցիա), քրեական հանցագործության համար մեղադրվող յուրաքանչյուր ոք համարվում է անմեղ, քանի դեռ չի հաստատվել մեղավորությունը օրենքով սահմանված կարգով։ Մենք չենք սխալվի, եթե ասենք, որ հանցագործության դեմ պայքարի պրակտիկայում չկա ավելի հուսալի ուղեցույց, քան անմեղության կանխավարկածի անվերապահ ընդունումը։ Այս սկզբունքի առկայությունը պայմանավորված է հասարակության-պետության մեջ անհատի կարգավիճակով, դրա ճիշտ գործելակերպից է կախված, արդյոք անհատի իրավունքներն ու ազատությունները տվյալ պետության մեջ համարվում են բարձրագույն արժեք 1։ Քրեական դատավարության նոր օրենսգրքի 17-րդ հոդվածը (այսուհետ ՝ Նախագիծ) պարունակում է հետևյալ սկզբունքը. «Հանցագործության մեջ մեղադրվող անձը համարվում է անմեղ, քանի դեռ նրա մեղավորությունն ապացուցված չէ, ըստ օրենքի, ուժի մեջ մտած դատարանում։ Չապացուցված մեղքը հավասար է ապացուցված անմեղության։ Մեղադրյալը պարտավոր չէ ապացուցել իր անմեղությունը կամ որևէ աջակցություն ցուցաբերել քրեական վարույթն իրականացնող մարմնին։ Մեղադրյալի անմեղությունն ապացուցելու պարտավորությունը չի կարող դրվել նրա փաստաբանի, օրինական ներկայացուցչի, գույքի ամբաստանյալի կամ նրա ներկայացուցչի վրա։ Հասարակական քրեական հետապնդման դեպքում մեղադրողի պաշտպանության համար մեղադրողի պատասխանատվությունը ՝ ի պաշտպանություն մեղադրանքի պաշտպանության, իսկ մինչդատական ​​վարույթում ՝ նաև քննիչը։ Մասնավոր քրեական հետապնդման դեպքում այդ պատասխանատվությունը կրում են տուժողը և նրա ներկայացուցիչը։ Մեղադրանքի ապացուցված լինելու փաստի վերաբերյալ ողջամիտ կասկածները, որոնք չեն ցրվել սույն օրենսգրքի դրույթներին համապատասխան պատշաճ իրավական ընթացակարգի շրջանակներում, մեկնաբանվում են հօգուտ մեղադրյալի։ » Անմեղության կանխավարկածի վերոհիշյալ սահմանումներից, մասնավորապես, դրանցում «անմեղ համարվող» հասկացությունից բխում է, որ անձը անմեղ է, «նրա մեղքի ոչ մի հետք» որևէ իրավական նշանակություն չունի մինչ դատավճռի օրինական ուժի մեջ մտնելը 2 , Բացի իրավական ասպեկտներից, որոնք առաջին հերթին առանձնանում են անմեղության կանխավարկածի սկզբունքով, հարցի էթիկական կողմը կարող է հաշվի առնվել։ Նպատա 1 Սավիցկի Վ., Անմեղության կանխավարկած, Մոսկվա, 1997, էջ։ 2 2 Տե՛ս Արդարադատության մատչելիության հիմնախնդիրները Հայաստանի Հանրապետությունում (գիտագործնական վերլուծություն), Երևան, 2013, էջ 89-106։ Մենք չենք գտնում, որ այս հոդվածում մանրամասնորեն անդրադառնանք այս խնդրին, բայց անհրաժեշտ է ակնարկ անել, քանի որ այդ երևույթի բուն էության ուսումնասիրությունը անհրաժեշտ նախադրյալն է երևույթի դիտարկումները կատարելու արդյունավետության համար։ Որոշ իրավաբաններ կարծում են, որ անմեղության կանխավարկածի բարոյական կողմը պետք է երկրորդական դեր խաղա, բայց մենք համաձայն ենք։ Ըստ էության, անմեղության կանխավարկածի սահմանադրական ամրագրումը նշանակում է օրենսդիրի կողմից յուրաքանչյուր անձի արժեքի ընդունում և բարոյականություն։ Անմեղության կանխավարկածի հարաբերակցությունը դա ապացուցելու պարտավորության հետ։ Ապացույցի բեռի բաշխման կանոնները հաճախ որոշվում են ենթադրություններով։ Այսպիսով, օրինակ, անմեղության կանխավարկածի սահմանադրական սկզբունքի պահանջներից մեկն այն է, որ մեղադրողը պետք է ապացուցի անձի մեղավորությունը։ Միևնույն ժամանակ, դատավարական իրավունքի մշակման ներկա համատեքստում ապացույցի բեռի բաշխման հարցը մի փոքր այլ կերպ է ընկալվում։ Մեղադրյալին որոշակի վարկածներ ապացուցելու պարտավորություն առաջադրելու թույլատրելիության հարցը հաճախ քննարկվում է օրենքով նախատեսված դեպքերում։ Անհրաժեշտ է պարզաբանել այն հարցը, թե արդյո՞ք դատավարության զարգացման ժամանակակից միտումների համատեքստում անմեղության կանխավարկածը թույլատրելի է մեղադրյալին որոշակի վարկածներ ապացուցելու պատասխանատվություն սահմանելու համար։ Քրեական դատավարությունում ենթադրության միջոցով ապացույցի բեռի բաշխման կանոնները ապահովում են տարբեր օգուտներ, որոնցից առաջինը կողմերի մրցակցային հավասարությունն է։ Կողմը, որը օբյեկտիվորեն ավելի թույլ է, քան մյուս կողմը, այսինքն ՝ անհավասար դիրքում, կարող է պաշտպանվել կանխավարկածով։ Վերջինս թույլ կողմին ազատում է իր համար կարևոր հանգամանքներն ապացուցելու անհրաժեշտությունից 1։ Այսպիսով, անմեղության կանխավարկածը պաշտպանում է կասկածյալին մեղադրյալի միջոցով `մեղադրողի վրա դնելով մեղքի ապացուցման պատասխանատվությունը, քանի որ պաշտպանական կողմը սովորաբար ավելի սահմանափակ հնարավորություններ ունի` համեմատած պետական ​​հետապնդման մարմինների հետ, որոնք կարող են օգտագործել պետության կազմակերպական և նյութական ռեսուրսները։ Այնուամենայնիվ, իրավիճակը արմատապես փոխվում է հատուկ դեպքերում, երբ պաշտպանական կողմը օբյեկտիվորեն գտնվում է շատ ավելի բարենպաստ վիճակում, քան մեղադրող կողմը։ Սովորաբար դա տեղի է ունենում այն ​​ժամանակ, երբ մեղադրողը ստիպված է հերքել, այսպես կոչված, բացասական փաստերը (որևէ փաստի բացակայություն), որոնց վրա հենվում է պաշտպանական կողմը, հատկապես եթե բացասական փաստերը միևնույն ժամանակ գործին առնչվող հանգամանք հաստատող փաստեր են։ Բացասական փաստերը կարող են ապացուցվել, երբ դա հաստատվում է այլ դրական փաստերով, օրինակ `ապօրինի զենք կրելու կամ պահելու դեպքում նշված փաստը կարող է հաստատվել այն փաստով, որ մեկ այլ անձ ապօրինի կերպով զենք է ձեռք բերել 2։ Տեսությունը նշում է, որ այս դեպքում ավանդական անմեղության կանխավարկածի կիրառումը սահմանափակ է, քանի որ մեղադրյալը պարտավոր է ներկայացնել ապացույցներ, որոնք ավելի հեշտ է ձեռք բերել պաշտպանական կողմի համար, քան մեղադրողի համար 3։ Անմեղության կանխավարկածի համաձայն ՝ Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանը (այսուհետ ՝ ՄԻԵԴ) մշակել է ապացույցներ ապացուցելու պարտավորության որոշակի մոտեցումներ։ ՄԻԵԴ նախադեպային իրավունքի որոշ վերլուծություններ ցույց են տալիս, որ ընդհանուր մոտեցում կա, որ ապացույցի բեռը ընկնում է դատախազության վրա (օրինակ ՝ Բարբարայի և այլոց. Վ. Իսպանիայի դեպքում)։ Հաշվի առնելով, որ տեսությունը քննարկում է մեղադրյալին որոշակի գործերով նրա անմեղության ապացուցման բեռը գցելու հնարավորությունը, կարծում ենք, որ անհրաժեշտ է անդրադառնալ այն հարցին, թե արդյոք որոշ փաստեր ապացուցելու պարտավորությունը չի հակասում գործով Կոնվենցիայի պահանջներին։ Եվրոպական դատարանի օրենքը։ Այսպիսով, «Ֆամ Հոանգն ընդդեմ Ֆրանսիայի» գործով ամբաստանյալը ձերբակալվեց Ֆրանսիայի սահմանից այն կողմ հերոին ներմուծելիս։ Ֆրանսիայի օրենսդրությունը սահմանում է, որ արգելված ապրանքների, այդ թվում ՝ հերոինի ներկրումը համարվում է անօրինական, եթե այդ ապրանքը 1 mbամբարյան Ա., Կարապետյան Ն., Անմեղության կանխավարկածի և ապացույցներ ապացուցելու պարտավորության հարաբերակցության խնդիրն զարգացման համատեքստում օրենքի էջ 20-25։ 2 Կալինովսկի Կ., Սմիրնով Ա., Ենթադրություններ խոսակցական գործընթացում, Ռուսաստանի արդարադատություն, թիվ 4, Մոսկվա, 2008, էջ։ 68-74 թթ. 3 mbամբարյան Ա., Կարապետյան Ն., Էջ 20-25։ Ներմուծողը չի ապացուցել հակառակը, օրինակ, երբ ներկայացվում են բավարար օժանդակ փաստաթղթեր, կամ երբ ապացուցվում է, որ գործողությունը կատարվել է արտակարգ իրավիճակում կամ սխալի արդյունքում, որը հնարավոր չէ խուսափել։ Սույն գործով պաշտպանական կողմը չի ներկայացրել որևէ հիմնավոր ապացույց, և մեղադրյալը հրաժարվել է որևէ բացատրություն տալուց։ ՄԻԵԴ-ը, գործը քննելուց հետո, գտավ, որ անթույլատրելի ոչինչ չկա, որ արգելված նման անձի տիրապետող անձը պետք է բավարար կերպով բացատրի այդ փաստը, այլապես անձը կհայտնվի մեղավոր։ Դրական փաստերը, որոնք ենթադրաբար կարող են հերքել մեղադրյալի կողմից դեղերի պատահական կամ օրինական լինելու փաստը հերքելու կամ հաստատելու հնարավորությունը, Ֆրանսիայի իշխանությունների համար գործնականում անհասանելի էին։ Մեղադրյալներից բացատրությունների բացակայության պայմաններում դրանք ստիպված էին որոնել օտարերկրյա պետությունների տարածքներում անորոշ ժամանակով։ Ընդհակառակը, դրական փաստերի բացահայտումը թույլ է տալիս մեղադրող կողմին ապահովել ապացույցի հիմնական պարտականությունը 1։ ՄԻԵԴ նախադեպային իրավունքի համաձայն, Կոնվենցիայի 6-րդ հոդվածը սկզբունքորեն չի բացառում ազգային իրավունքի մեջ իրավական կամ փաստացի ենթադրությունների առկայությունը, որի ապացուցման բեռը ընկնում է մեղադրյալի վրա։ Մինչդեռ ցանկացած դրույթ, որը ենթադրում է անմեղության ապացույցի պարտականության փոխանցում կամ որը հնարավոր է համարում մեղադրյալի նկատմամբ կանխավարկածի կիրառում, պետք է սահմանափակվի «ողջամիտ սահմաններով ՝ հաշվի առնելով ամբաստանյալի սեղանին դրվածի անհրաժեշտությունը, որն ապահովում է նրա պաշտպանություն »(Սալաբիակուն ընդդեմ Ֆրանսիայի, 7 հոկտեմբերի, 1988 թ., բողոք թիվ 10519/83, պարբերություն 28)։ Հատկանշական է, որ ՄԻԵԴ-ը շատ զգուշորեն է մոտենում փաստական ​​ենթադրություններին, որոնք ամրագրված են առանձին պետությունների օրենքներում. յուրաքանչյուր դեպքում ամբաստանյալին հնարավորություն է ընձեռվում արդյունավետ պաշտպանվել, այսինքն `հերքել ենթադրյալ փաստերը (որոնք համարվում են գոյություն ունեցող)։ քանի դեռ հակառակն ապացուցված չէ)։ Այս դեպքերում դատարանը հատուկ ուշադրություն է դարձնում որակյալ իրավաբանական օգնություն տրամադրելուն 3։ Այսպես կոչված «լռելու իրավունքի» անմեղության կանխավարկածը պետք է քննարկվի քննարկվող հարցերի համատեքստում, երբ անձի կողմից իր անմեղության ապացույցներ չներկայացնելը չի ​​կարող հիմք հանդիսանալ իր մեղավորությունը ավարտելու համար։ Ընդհանուր առմամբ, քանի որ մեղադրյալը պարտավոր չէ ապացուցել իր մեղքը, վերջինիս լռությունը չի կարող մեկնաբանվել ի վնաս իրեն։ Այս տեսանկյունից արժե քննարկել «Mayոն Մայերն ընդդեմ Միացյալ Թագավորության» գործը, որտեղ ՄԻԵԴ-ը վկայակոչեց մեղադրյալի լռելու իրավունքը։ Այս դեպքում ՄԻԵԴ-ը իրավական դիրքորոշում է հայտնել այն մասին, որ «լռության իրավունքը» բացարձակ չէ։ Դատարանը նշեց, որ չնայած նրա անհամատեղելիությունը հիմնված էր ամբաստանյալի կողմից մեղադրանքը հիմնավորելու փորձի վրա, որը հիմնված էր ամբաստանյալի լռության կամ նրա հարցերին պատասխանելուց հրաժարվելու վրա, պարզ էր, որ այդ առավելությունը չէր կարող խանգարել ամբաստանյալին լռել անհրաժեշտ իրավիճակներում։ բացատրություն Դատարանը գտավ, որ սույն գործի նկատմամբ կիրառվող օրենսդրությունը չի խախտել Կոնվենցիայի 6-րդ հոդվածը. Դիմումատուն ուղղակի ճնշման չի ենթարկվել, չի տուգանվել և չի սպառնացել ազատազրկմամբ։ ՄԻԵԴ-ը այնուհետև նշեց, որ պատճառաբանության կիրառումը համարվել է ողջամտության սահմաններից դուրս, երբ դիմումատուն հրաժարվել է պատճառաբանված բացատրություն տալ իր գործողությունների համար։ Որոշ ենթադրությունների արարքը, որոնք մեղադրյալին ապացուցելու պարտավորություն են պարտադրում, մեր կարծիքով, չի հանգեցնում մեղքի կանխավարկածի արարքի, այսինքն ՝ մեղադրյալին ապացույցի պարտավորության պարտադրումը չի նշանակում, որ վերջինս համարվում է մեղավոր, քանի դեռ չի ապացուցվել հակառակը։ Խնդիրն այն է, որ որոշ դեպքերում դատախազների կողմից հավաքված ապացույցներն անուղղակի ապացույցներ են։ Մեղադրանքը, ճիշտ է, հիմնված է միայն անուղղակի ապացույցների վրա, բայց դրանց համադրությունն այնքան լավ հայտնի է։ 2 Քրեական դատավարության օրենսգրքի նոր նախագիծը երաշխիքներ է տալիս մեղադրյալին պաշտպանելու իր պաշտպանության իրավունքն արդյունավետորեն իրականացնելու համար։ Պաշտպանական կողմին տրվեցին նոր իրավական հնարավորություններ (Մելքոնյան Դ., Պաշտպանության նոր իրավական հնարավորություններ և դրանց հակակշիռներ, Պետական ​​և օրենք, թիվ 2.64), Երևան, 2014, էջ 62-67)։ 3 mbամբարյան Ա., Կարապետյան Ն., Էջ 20-25։ Հենց կշիռն է հանգեցնում մեղադրյալի մեղավորության վերաբերյալ եզրակացության։ Այս պարագայում նման ապացույցները հերքելու պատասխանատվությունն արդեն իսկ կրում է մեղադրյալը 1։ Նախագիծը պարունակում է նաև որոշ կարգավորումներ քննարկվող հարցի վերաբերյալ։ Այսպիսով, 106-րդ հոդվածի համաձայն ՝ «Փաստերի իրավական կանխավարկած» վերնագրով. Եթե քրեական դատավարության ընթացքում հակառակը չի ապացուցվել, ապա ապացուցված են համարվում հետևյալները. 1. հանրաճանաչ փաստ տեխնոլոգիա, արվեստ, արհեստ կամ այլ ոլորտներ 3։ այն փաստը, որ անձը տեղյակ է կամ պետք է տեղյակ լիներ նորմատիվ ակտերով սահմանված մասնագիտական ​​կամ պաշտոնական պարտականությունների մասին 4։ այն փաստը, որ մեղադրյալը հայտնի է կամ պետք է հայտնի լիներ որպես նրա բացառիկ տեղեկացվածության հանգամանք։ Եթե ​​վարույթի մասնակիցը վիճարկում է սույն հոդվածի 1-ին մասով սահմանված փաստերի ճշմարտացիությունը, նա պարտավոր է հակառակն ապացուցել։ Ենթադրության էությունը։ Վ.Բարանովը նշում է, որ անմեղության կանխավարկածի տրամաբանական բացատրությունը ենթարկվել է մեթոդական հարվածի։ Իրավաբանական գրականության մեջ արտահայտվել է այն կարծիքը, որ «անմեղության կանխավարկածը համարել իր իրական իմաստով ենթադրյալ համարելը բավականին վիճելի է»։ այն ունի իրավական աքսիոմայի բնույթ։ Վ.Բաբան նշում է, որ, այսպես կոչված, անմեղության կանխավարկածը կանխավարկած չէ (ավանդական իմաստով), այլ սկզբունք է, որ այս իրավական երեւույթի բնույթի վերաբերյալ կոնսենսուս չկա։ Ենթադրումը ենթադրություն է, որ որոշիչ փաստերն ու դեպքերը հաստատվում են առանց ամբողջությամբ ապացուցված լինելու։ Ենթադրումը իրադարձությունների կամ երևույթների միջև կապերի կանխավարկած է, որոնք համարվում են իրավաբանորեն ուժի մեջ, մինչև այլ հղումներ գտնվեն։ Գոյություն ունեն անմեղության կանխավարկածի տարբեր ձևեր։ Որոշ երկրների սահմանադրություններում նշվում է «անմեղ է համարվում», մյուսներում ՝ «մեղավոր չի համարվում»։ Որոշ դեպքերում սահմանումը եզրափակում է «մինչև հակառակն ապացուցելը», որոշ դեպքերում ՝ «մինչ մեղքի հաստատումը», «մեղավորությունը չի հաստատվում օրենքով սահմանված կարգով»։ Տարբեր երկրների սահմանադրական ձևակերպումներում առարկաների շրջանակը տարբեր է 3։ Ենթադրությունները հավանականային ընդհանրացումներ են, հավանականության աստիճանը հնարավոր է։ Նրանց հավանականությունը բավականին հարաբերական է։ Ենթադրությունը հիմնված է թերի ինդուկցիայի, այսինքն ՝ պարզ թվարկման միջոցով ինդուկցիայի վրա։ Դրա էությունն այն է, որ մեծ թվով դեպքերի ընդհանրացման հիման վրա ձևավորվում է ընդհանուր գնահատում, եզակի ֆոն, որը ճիշտ է համարվում բոլոր նմանատիպ դեպքերի համար։ Այնուամենայնիվ, այն երեւույթների թվարկումը, որի միջոցով արվում է եզրակացությունը, չի համարվում սպառիչ, վերջնական, քանի որ կարող են առաջանալ իրավիճակներ, որոնց վրա չեն տարածվում այդ գնահատական-եզրակացությունները 4։ Բայց ամենից առաջ հնարավոր է նաև ենթադրությունների դասակարգում։ Ընդհանուր իրավական ենթադրություններ - բովանդակային սկզբունքներ (օրինակ ՝ դատարանի որոշումների օրինականություն), 2. Նախադրյալներ, որոնք իրավական տեխնիկայի հնարքներ են։ Այս ենթադրություններն ունեն ընթացակարգային նշանակություն ՝ օգնելով լուծել հիմնախնդիրը էապես լուծելու միջոցով ՝ ապացույցների պարտականությունը սահմանելով ՝ ապացուցման գործընթացը նվազեցնելով և հեշտացնելով։ Ենթադրությունները հանգեցնում են համակարգի կայունության։ 1 mbամբարյան Ա., Կարապետյան Ն., Էջ 20-25։ 2 Цыбулевская О., Презумпция невиновности. нравственный аспект, Юридическая текника, 2010, № 4, հասանելի է http։ //cyberleninka.ru/article/n/prezumptsiya-nevinovnosti-nravstvennyy-aspekt. կազմում է, Վոլգոգրադի պետական ​​համալսարանի հանդես, 5-րդ սերիա։ Руриспруденция, 2012, № 2 (17), էջ 48-53 հասանելի է http։ //cyberleninka.ru/article/n/aktualnye-problemy-i-voprosy-ponimaniya-i-tolkovaniya-printsipa-prezumptsii-nevinovnosti-v հասանելի է http։ //cyberleninka.ru/article/n/o-ponyatii-prezumptsiy-i-ih-meste-v-sisteme-sredstv-yuridicheskoy-tehniki. Միևնույն ժամանակ, հնարավոր է առաջին հայացքից տարբերակել ենթադրությունները նմանատիպ երևույթներից։ Ենթադրությունները վարկածներից տարբերվում են կազմավորման նախադրյալներով։ Նրանք հնարավոր տարբերակներից տարբերվում են իրենց գոյության տևողությամբ, դրանց առաջացման պատճառներով և օրենսդրական նորմերում ամրագրվելու առանձնահատկությամբ։ Անմեղության կանխավարկածը այն կանոնն է, որի համաձայն չլուծված կասկածները մեկնաբանվում են հօգուտ մեղադրյալի։ Մեղադրյալի մեղավորության վերաբերյալ կասկածները հանգեցնում են մեղադրյալի արդարացմանը, եթե սպառվել են լրացուցիչ ապացույցներ հավաքելու բոլոր հնարավոր միջոցները։ Սա նշանակում է, որ. 1) մեղադրանքը հիմնավորող փաստերի վերաբերյալ չկարգավորված կասկածների դեպքում այդ փաստերը պետք է հանվեն ապացույցների համակարգից. և, այդպիսով, չբացահայտված կասկածները մեկնաբանվում են հօգուտ մեղադրյալի. քանի դեռ դրանք չեն հերքվել, այդպիսով չլուծված կասկածները մեկնաբանվում են հօգուտ մեղադրյալի 1։ Նախագծի 106-րդ հոդվածով նախատեսված դեպքերում չբացահայտված կասկածի սկզբունքը չի գործում։ Հոդվածում սահմանված փաստերի հավաստիության առումով հստակ պահանջ կա, որ եթե քրեական դատավարության ընթացքում հակառակը չի ապացուցվել, ապա դրանք համարվում են ապացուցված։ Այլ կերպ ասած, դրանք ապացուցված համարելու նախապայմանը վիճարկելու դեպքում հակառակը ապացուցելու պարտավորությունը բացառում է չլուծված կասկածի առկայությունը։ Այս փաստերը ապացուցված չեն համարվի միայն հակառակն ապացուցելու դեպքում։ Այս հրամայականը պահանջում է ցանկացած այլ իրավիճակի առկայություն։ Չապացուցված մեղքը հավասար է ապացուցված անմեղության։ Երբ մենք դիտում ենք 106 1 1 հոդվածը այս սկզբունքի տեսանկյունից, հավանական է համարվում, որ կստեղծվի մի իրավիճակ, երբ մենք, ի վերջո, ապացուցված մեղք կունենանք, որը կհանգեցնի հանգամանքային ապացույցների համադրմանը, և ամբաստանյալը կկիրառի լռելու իր իրավունքը։ , Այսինքն ՝ մի իրավիճակից, որի դեմ ոչինչ չի ապացուցվել, դա հանգեցրել է ապացուցված մեղքի, և, համապատասխանաբար, անմեղության կանխավարկածը (օրինականորեն դիտարկված փաստ մինչև հակառակի ապացուցումը) չի աշխատել։ Գործեց անմեղության սկզբունքը ՝ հաշվի առնելով անմեղ համարվելու սահմանադրական սկզբունքը, որն անդրադառնում է մարդու բարոյականության խնդրին, քանի որ անձը, նրա արժանապատվությունը, հիմնարար իրավունքներն ու ազատությունները բարձրագույն արժեքներ են։ Հաշվի առնելով ենթադրությունը թերի ինդուկցիայի արդյունքում, հնարավոր համարելով դեպքեր, որոնց վրա ենթադրություններ չեն կիրառվում, մենք ճիշտ ենք համարում ձևակերպել անմեղ համարվելու իրավունքը որպես անմեղության սկզբունք, որը ցանկացած անձի համար հնարավոր կլինի ապահովել դրա գոյությունը։ Բացի այդ, բավականին դժվար է պատասխանել այն հարցին, թե հնարավո՞ր է սահմանափակել կանխավարկածը։ Եթե ​​այո, ապա ինչպե՞ս, որքանո՞վ։ Հնարավոր կլինի՞ բացառել այն դեպքերը, երբ սահմանափակումն իրականում կհանգեցնի անմեղության կանխավարկածի չաշխատելուն։ Հարց է առաջանում նաև այն մասին, թե հնարավո՞ր է միևնույն հարցի վերաբերյալ երկու նախադրյալների միաժամանակյա առկայություն, երբ մեկ ենթադրություն էապես ապացուցում է հակասական իրավական փաստը։ Փաստերի օրինական կանխավարկածի դեպքում անմեղության սկզբունքը կարտահայտվի նրանում, որ հավաստի համարվող փաստերը վիճարկելու դեպքում անձին հնարավորություն կտրվի ապացուցել հակառակը, որ մեղադրողը պարտավոր է պատշաճ կերպով բացատրել փաստերի իմաստը Միևնույն ժամանակ, անձը պետք է կարողանա արդյունավետ պաշտպանվել, դատարանը պետք է կայացնի պատճառաբանված որոշում (շատ նահանգներում, որտեղ ապացույցներն ազատ են գնահատելու համար, դատարանները կարող են քննարկել գործի բոլոր փաստերը, ներառյալ ամբաստանյալի վարքը կամ պաշտպանությունը։ , գործով ձեռք բերված ապացույցները գնահատելիս։ Դատարանը կարող է թույլ տալ, որ ողջամիտ ենթադրությունները նշանակալի դեր ունենան ապացույցների գնահատման գործում)։ Grayson և Barnham v. Ընդդեմ Միացյալ Թագավորության գործով (19955/05 և 15085/06, 23.09.2007) գործով ՄԻԵԴ-ը անդրադարձել է հետևյալ կարևոր հարցին. «Վրա դա եղել է դատախազության վրա 1 Տե՛ս արդարադատության մատչելիության հիմնահարցերը Հայաստանի Հանրապետություն, էջ 89-106։ ապացուցելու բեռը, որ դիմումատուն այդ ժամանակահատվածում ձեռք է բերել քննարկվող գույքը։ … Եթե դատարանից օրենքով պահանջվում էր ենթադրել, որ այդ գույքը ձեռք է բերվել թմրանյութերի ապօրինի շրջանառության միջոցով, ապա այդ ենթադրությունը կարող էր հերքվել, եթե դիմումատուն ապացուցեր, որ գույքը օրինական կերպով ձեռք է բերվել։ Բացի այդ, դատավորի հայեցողությանը մնում էր չհենվել ենթադրության վրա, եթե գտնի, որ դրա վրա հույս դնելը կարող է լուրջ վտանգ ներկայացնել արդարադատության կիրառումից հրաժարվելու համար ... »։ Այսինքն ՝ Դատարանը պարտավոր է զերծ մնալ ինքնակամ ենթադրությունների վրա հույս դնելուց։ Դատարանը պետք է պատշաճ կերպով դիտարկի ներկայացված ապացույցները, մանրակրկիտ գնահատի դրանք և իր վճիռները հիմնավորի մեղքի վրա Ամփոփելով, անմեղության կանխավարկածը կիրառվելու է բոլոր դեպքերում `անմեղության սկզբունքի շրջանակներում (ապացույցի բեռը դրվելու է մեղադրողի վրա), բացառությամբ այն դեպքերի, երբ կիրառվելու են օրենքով սահմանված այլ ենթադրություններ` չբացառելով նաև անմեղություն չհամարվելու իրավունքը, պաշտպանական միջոցներն արդյունավետ օգտագործելու իրավունքը, դատարանի հիմնավորված որոշում ստանալու իրավունքը)։ Մարիետա Մնացականյան Անմեղության նկարագրությունը քրեական դատավարության նոր օրենսգրքում Հիմնաբառեր. Անմեղության կանխավարկած, կանխավարկած, սկզբունք, ապացուցելու պարտավորություն, Քրեական դատավարության օրենսգրքի նախագիծ։

example545

example545

Սույն հոդվածի մեջ դիտարկվում են Պարույր Սևակի պոեզիայում առկա հականիշները` ձևաբանական և բառակազմական տեսանկյունից։ Հատկապես արժևորվում է համանունների և հարանունների հակադրությամբ բանաստեղծական հակադրություններ ստեղծելու վարպետությունը։ Հանգամանալից խոսվում է մեջբերված բոլոր օրինակների մասին։ Քննված են նաև հոմանիշները, բառ-բառակապակցությունները և տարբեր խոսքի մասերի պատկանող բառերի` որպես հականիշ օգտագործելը։ Խոսվում է նաև առկա լեզվական հականիշների մասին։

ԽՈՍՔԱՅԻՆ ՀԱԿԱՆԻՇՆԵՐԻ ԿԻՐԱՌՈՒՄԸ ՊԱՐՈՒՅՐ ՍԵՎԱԿԻ ՊՈԵԶԻԱՅՈՒՄՀականիշները բառային զույգեր են, որոնք արտասանությամբ տարբեր են և արտահայտում են հակառակ իմաստ1։ Բառերի հակառակ կամ հակադիր իմաստ արտահայտելու երևույթը կոչվում է հականշություն։ Հականիշները հիմնականում բնորոշ ենածականներին, ավելի քիչ մակբայներին, բայերին, շատ քիչ` գոյականներին ու կապերին2։ Թեև շատ լեզվաբանների կարծիքով բառերը հականիշներ չեն դառնա եթեիրար հակադրվեն տարբեր խոսքի մասեր. հականշության առանձնահատկություննայն է, որ հակառակ իմաստով պետք է օժտված լինեն միևնույն բառաքերականականկարգին, դասին պատկանող առարկաներ, երևույթներ, որակ-հատկանիշ արտահայտող բառեր, ինչպես օրինակ` ածական` լուսավոր-խավար, բայ` մոտենալ-հեռանալ,մակբայ` շատ-քիչ, կապ` հանուն-ընդդեմ, գոյական` լույս-մութ, սակայն հականշայինզույգեր կարելի է կազմել նաև այլ խոսքի մասերի պատկանող բառերից, օրինակ`կարմրաթուշ-սփրթնած, սթափ-հարբած, համեստ-հղփացած և այլն։ Հականիշները լինում են լեզվական, որոնք օբյեկտիվորեն գոյություն ունեն մերլեզվում (օրինակ` ծանր-թեթև, հատուկ-հասարակ, ուրախ-տխուր և այլն) և խոսքային,որոնք բնորոշ են միայն տվյալ խոսքին և այդ խոսքից դուրս` զուտ բառարանայինիմաստով, հականշային զույգեր չեն կազմում։ Իբրև ոճական հնարք հականիշները օգտագործում են հակաթեզերում, որոնք սովորական հակադրություններից տարբերվում են իրենց արտահայտչականությամբ,խիստ հակադրությամբ և հատուկ ռիթմով։ Այլ կերպ ասած` գեղարվեստական գրականության մեջ հականիշները օգտագործում են իբրև արտահայտչամիջոց և ստեղծում են հակադրույթներ։ Հականիշներով հակադրություններ ստեղծելու մեծագույն վարպետներից է Պարույր Սևակը։ Նա հականիշներ ստեղծել է և՛ նույն, և՛ տարբեր խոսքի մասերի պատկանող բառերից և բառ-բառակապակցություններից։ Ինչպես հայտնի է, հակադրություն կարելի է ստեղծել ոչ միայն հականիշների կիրառությամբ, այլ նաև հակադիրգործողությունների, պատկերների, խոհերի և այլնի միջոցով։ Նման հակադրություններ ստեղծելու մեջ ևս փայլում է Պ. Սևակի անսահման տաղանդը։ Մենք քիչ ենք, սակայն մեզ հա՛յ են ասում….Այս տողերում չկան հականիշ բառեր, սակայն հակադրությունն ակնհայտ է։ Կարելի է որպես հականիշներ դիտարկել քիչ մակբայը և հայ գոյականը, թեպետ քիչըհենց հայի բնորոշ հատկանիշներից մեկն է։ Այսպիսի դեպքերում Պ. Սևակը հականշությունն արտահայտում է բայց, սակայն շաղկապների, ինչքան էլ, որքան էլ կապակցությունների և նմանատիպ այլևայլ բառերի միջոցով։ 1 Մարգարյան Ա., Ժամանակակից հայոց լեզու։ Բառագիտություն, Երևան,1993, էջ 99-100։ 2 Սուքիասյան Ա., Ժամանակակից հայոց լեզու։ Բառագիտություն, Երևան, 2004, Էջ 134։ Կամ՝Ինչպես և՝Բան չտեսանք, սիրելի՛ս, Բայց հուսացինք…Դու շա՜տ բան կուզես, Բայց ես որտեղի՞ց քո ուզածը տամ….Նշեցե՛ք նաև տեղերն այն կանանց, Որ կարող էին մեզ խորունկ սիրել, Բայց մենք այդպես էլ չհանդիպեցի՜նք։ Տողերում հակադրությունն արտահայտել է բայց շաղկապի միջոցով։ Լավ է չունենալ կյանքում տուն ու տեղ, Քան թե արվեստում լինել տնփեսա։ Այստեղ ևս հականիշ բառեր չկան, բայց քան թե շաղկապի միջոցով հեղինակըստեղծել է անթերի հակադրություն։ Չգիտեմ` ինչ պիտի փոխվեր, Սակայն ես նույնը մնացի.Տողերում, ինչպես և բերված առաջին օրինակում, հակադրությունն արտահայտված է սակայն շաղկապի միջոցով։ Թեկուզ և ձեռքդ գրչից էլ զրկեն,Դու, միևնո՜ւյն է, պիտի՛ որ երգես։ Թող չտան ոչ մի լիազորություն,Դու, մե՜կ է, սուտը պիտի՛ որ հերքես։ Տան մեջ թեկուզ, միևնույն է, մեկ է բառերը ստեղծել են ակնհայտ հակադրություն։ Նրանք ծնվել են, որ ապրեն հարբած, Իսկ դու` որ քեզնով երբևէ հարբե՛ն։ Իսկ շաղկապն է արտահայտում հակադրություն։ Սևակի գրչի զորությունը նկատվում է նաև իր ստեղծած նորաբանություններովկազմած հականիշների դեպքում։ Ես` պատրանազերծ, Բայց և հուսազեն։ Օրինակում պատրանազերծ և հուսազեն բառերը հականիշներ են։ Սակայն լեզվական հականիշները ևս հեշտությամբ ենթարկվել են նրա գրչին։ Կամ՝Բաժանվենք մի օր, տեսնվենք տարով։ Դեռ նոր հանդիպած` մենք բաժանվեցինք,Իրար նոր գտած` կորցրեցինք իրար։ Բաժանվել-տեսնվել, հանդիպել-բաժանվել, գտնել-կորցնել զույգերը լեզվականհականիշներ են։ Կան տղաներ և աղջիկներ, Կա շե՛կ, կա սև՛….Շեկ-սև ածականները լեզվական հականիշներ են։ Ու շատ հաճախ ցա՛ծ եմ թևել, Իսկ վե՜ր թևել կարող էի։ Ցած թևել և վեր թևել բայերը ցած և վեր հականիշ մակբայների միջոցով դարձելեն հականիշներ։ Եթե աշխարհիս ճանապարհները Լինեին միայն միակողմանի` Լոկ գալո՛ւ համար, Եւ ո՛չ գնալու...Սա էլ լեզվական հականիշների կիրառության օրինակ է. Թե ավելորդ գորով ունեք` Տարեք շուկա՜, Ես ծախո՛ղ եմ, ո՛չ թե առնող։ Ծախող-առնող ենթակայական դերբայները ևս լեզվական հականիշներ են։ Եւ փախուստ եմ ինձնից տվել ` Ուրիշ տեղ եմ իզուր չվել, Օտար ոլորտ` օտար թևով, Մինչդեռ մնալ կարող էի….Փախուստ տալ և չվել հոմանիշների համար, որտեղ փախուստ տալը հարադիրբարդություն է, իսկ չվելը պարզ բայ, հականիշ է վերցրել մնալ բայը։ Այս նույն բանաստեղծության մեջ՝ Չեմ ընդունել սրտիս խորքում Սակայն լռել-համբերել եմ։ Տողերում որպես հականիշներ են պարզ բայի ժխտական խոնարհումը և լռելհամբերել հարադիր բարդությունը (տեքստում), որոնք, սակայն, լեզվական հականիշներ չեն։ Նմանատիպ օրինակ է՝Չէ՛, հյուրասիրեմ ես քեզ խտուտով, Իսկ խռով զույգին` ճիտով-խտիտով….Այս օրինակում խտուտ գոյականին հակադրել է ճիտ-խտուտ բարդությունը։ Պ. Սևակի պոեզիայում հականիշներն ունեն հետաքրքիր դրսևորումներ։ Դրանցից մեկն այն է, որ նա կարողացել է միաժամանակ մի քանի հականիշներով ստեղծելհակադրություններ։ Այս հավատով ու հույսով է, բարեկա՛մս, Որ աշխարհում մերպեսները ամեն գիշերԱղքատ քնում ու զարթնում են հարըստացած…Բերված օրինակում աղքատ քնել և հարստացած զարթնել բառակապակցությունները հակադրված են, ընդ որում՝ քնել և զարթնել բառերը պատկանում են նույնխոսքի մասին` բային, իսկ աղքատ և հարստացած բառերը` տարբեր խոսքի մասերի։ Եւ եկար` վարպետության պես. Փոքր ինչ ուշացած, սակայն մեկընդմիշտ։ Այստեղ ևս հականշային զույգի խոսքամասային պատկանելությունը տարբեր է։ Ուշացած` հարակատար դերբայ, մեկընդմիշտ` մակբայ։ Պ. Սևակին բնորոշ է հարանունները բառախաղով հականիշ դարձնելը.Դո՛ւ հեքիաթում հրա՜շք աղջիկ, Այնինչ կյանքում` ինչ-որ չղջի՛կ, Որ ո՛չ թռչուն, ո՛չ էլ մուկ է։ Տողերում աղջիկ և չղջիկ հարանուն գոյականները հակադրել է այնպես, որ առաջին հայացքից թվում է, թե -չ ժխտական մասնիկով է կազմված հականշությունը։ Կամ՝Աթիլլայաբար հասցընում մըտնել, Բայց չեն հասցնում կրակի մատնել….Երկտողում մտնել և մատնել հարանուն բայերը հականիշներ են։ Սևակյան լեզուն հատուկ է նաև նրանով, որ նա կարողացել է մեծ վարպետությամբ հականիշներդարձնել նույնիսկ հոմանիշ բառերը։ Նորից չեն սիրում, սիրում են կրկինՆորից և կրկին հոմանիշ մակբայներն այստեղ հականիշներ են։ Պ. Սևակի մեծությունը հատկապես երևում է այն ժամանակ, երբ նա կարողանում է համատեքստում անթերիորեն իրար հակադրել հենց նույն բառը։ Կան մի քանիհամատեքստեր, որտեղ մարդ բառը հակադրել է մարդ բառին, ընդ որում՝ բոլոր տարբերակներում հակադրությունը ստեղծել է մեծատառի և փոքրատառի փոփոխմանմիջոցով։ Մարդ էլ կա, մարդ էլ…«Առաջադրանք համայն աշխարհի հաշվիչ մեքենաներին և ճշգրիտ սարքերին»բանաստեղծության մեջ՝Դեռ կարելի է մարդուն` մա՛րդ պահել Եւ կամ նոր միայն մարդո՛ւն դարձնել Մա՜րդ…«Եւ այր մի` Մաշտոց անուն» պոեմում` Ու եթե պիտի գիր ու տառ հիշվի, Ապա Նա ինքն է այն մեծատառը, Որով հասարակ ու պարզ բառը Աճում է, հասնում խորհըրդանիշի, Եւ… մարդը ձգվում ու դառնում է Մարդ….Իսկ մեկ այլ բանաստեղծության մեջ հակադրել է իմ դերանունը.Օգն՜իր ինձ, Մարիամ, Եւ ասեմ` ինչով. Բարեխոս եղիր ի՛մ և ի՜մ միջև….Ուշագրավ են նաև այն բառախաղերը, երբ նույն կամ տարբեր խոսքի մասերիպատկանող, բայց նույն արմատ ունեցող բառերով են կազմված հականշային զույգերը.Ո՜ւշ-ո՜ւշ են գալիս, բայց ոչ ուշացած։ Եվ՝Ամեն բանաստեղծ իր խառնվածքն է առարկայացնում. Ցուցաբերում է իր ուրիշությունը ուրիշներից։ Տարբերակներից առաջինում ուշ-ուշ ածականը և ուշացած դերբայն են հականիշներ, իսկ երկրորդում` ուրիշություն-ը և ուրիշներ-ը։ Վերջին օրինակն ունի միառանձնահատկություն ևս. ուրիշություն գոյականը նորաբանություն է, իսկ ուրիշդերանունը դրսևորել է փոխանունություն։ Ամփոփելով նշեմ, որ Պ. Սևակի պոեզիայում գերակշռում են բայական հականիշները` դրսևորվելով ամենատարբեր բառախաղերով` լեզվական հականիշներ, հարանուններ, հոմանիշներ և համանուններ` որպես հականիշներ,-չ ժխտականովկազմված, որը, ի դեպ, ամենապարզ տարբերակներից մեկն է (Թե կուզես` ուզիր էլչուզել - իզո՜ւր…)։ Քանակական տեսակետից համեմատաբար քիչ են մյուս խոսքի մասերովկազմված հականիշները` մակբայ, ածական, գոյական։ Զարմանահրաշ ու հետաքրքրաշարժ են նաև բառ-բառակապակցություն, բայհարադիր բարդություն, ինչպես նաև այլ խոսքի մասերից կազմված հականշային զույգերը։ ԽՈՍՔԱՅԻՆ ՀԱԿԱՆԻՇՆԵՐԻ ԿԻՐԱՌՈՒՄԸ ՊԱՐՈՒՅՐ ՍԵՎԱԿԻ ՊՈԵԶԻԱՅՈՒՄՆարե ԱլեքսանյանԲանալի բառեր՝ խոսքային հատկանիշներ, խոսքի մասեր, համանուններ, բառ-բառակապակցություններ, մարդ։

example748

example748

Ֆրանսիայում՝ ժամանակակիցներին ու դրա մասնակիցներին ապշեցրած հեղափոխության ամենացայտուն առանձնահատկությունը դարձավ կանանց ակտիվ ներգրավվածությունը պետական քաղաքականության մեջ։ Շատ կանայք ակտիվորեն ընդգրկվեցին տարբեր՝ քաղաքականությամբ զբաղվող ակումբներում ու ընկերակցություններում։ Կանայք տղամարդկանց հավասար պայքարում էին ազատության, քաղաքական և սոցիալական իրավունքների համար, իսկ նրանցից ոմանք դրա համար տվեցին իրենց կյանքը։

ԿԱՆԱՅՔ 18-ՐԴ ԴԱՐԻ ՖՐԱՆՍԻԱԿԱՆ ՄԵԾ ՀԵՂԱՓՈԽՈՒԹՅԱՆ ԸՆԹԱՑՔՈՒՄՖրանսիական հեղափոխության ամենավառ առանձնահատկությունը, որ զարմացրել և միաժամանակ հիացրել է ժամանակիցներին ու դրա մասնակիցներին, կանանց ակտիվ ներգրավվածություննէ քաղաքականությանը։ Հեղափոխությունն ի հայտ բերեց կին անհատականությունների, որոնք կողքկողքի կանգնած տղամարդկանց հետ՝ պայքարեցին հանուն ազատության, շատերն էլ իրենց կյանքըչխնայեցին հանուն դրա։ Մինչ հեղափոխությունը կանայք, շնորհիվ իրենց հետաքրքիր գաղափարների, ֆրանսիական հասարակությունում որոշակի արտոնություններ էին ստացել՝ նրանց թույլատրվում էր հաճախել տղամարդկանց մի շարք ակումբներ, մասնակցել մասսայական քննարկումների։ Ֆրանսիական հեղափոխության տաղանդավոր կին գործիչ Մանոն Ռոլանը գրում էր. «Կանանց երիտասարդ սերունդը, միկողմ դնելով աղոթագրքերը, սկսեց ընթերցել պատմական ստեղծագործություններ, քաղաքականմտածողների աշխատություններ»1։ Հենց սրանով էր պայմանավորված, որ 18-րդ դարի հայտնի մտածող, մաթեմատիկոս, տնտեսագետ Ժան Անտուան Քոնդորսենը հեղափոխությունից երկու տարիառաջ, պատմության մեջ առաջին անգամ կտրուկ բարձրացրեց սեռերի քաղաքական հավասարությանհարցը։ 2 Նա քայլեր ձեռնարկեց, որպեսզի կանանց համար հանրային կրթությունը մատչելի դարձնեն։ Քոնդորսենն օգնում էր կանանց ընդունվել բարձրագույն կրթական հաստատություններ և այդ նպատակով անհատական դասընթացներ էր կազմակերպում տարբեր առարկաներից։ Մինչ այդ աղջիկներին ու չափահաս կանանց մինչև քսան տարեկան դառնալը պահում էին վանքերում, որտեղ նրանքկրթություն էին ստանում քահանաների կողմից հաստատված հին գրքերով։ Կանանց ակտիվ մասնակցությունը հեղափոխական շարժմանը նախ և առաջ պայմանավորվածէր իրենց իրավունքներն ընդլայնելու ցանկությամբ։ Պատահական չէ, որ բազմաթիվ կանայք ջերմորենողջունեցին հեղափոխությունը։ Սակայն այն ամբողջովին չարդարացրեց կանանց սպասելիքները։ Մասնավորապես, 1789 թ. օգոստոսի 26-ին Սահմանադիր ժողովի կողմից ընդունված «Մարդու և քաղաքացու իրավունքների մասին հռչակագիրը» թեև ֆրանսիական հեղափոխության մեծ ձեռքբերումէր, սակայն վերաբերում էր ֆրանսիական ազգի միայն մի մասին` տղամարդկանց, և ամբողջությամբանտեսում էր մյուս մասին` կանանց3։ Այս տարիներին ակտիվ հասարակական-քաղաքական գործունեությամբ աչքի ընկան բազմաթիվկանայք, ինչպիսիք էին` Մանոն Ռոլանը, Թերուան դե Մերիկուրը, Օլիմպիա դե Գուժը, Սիմոնա Էվրարը, Քլեր Լակոմբը, Լյուսիլ Դեմուլյեն, Թերեզա Թալյենը, Շառլոտա Կորդեն, տիկին դե Ստալը և այլք։ Նրանցից իր արտահայտած հետաքրքիր մտքերով առանձնանում էր Օլիմպիա դե Գուժը։ Նա մեծոգևորությամբ ողջունեց հեղափոխությունը։ Օլիմպիա դե Գուժը պահանջում էր հանրության մեջ սևամորթների համար իրավունքներ, հասարակությունում կնոջ դերի բարձրացում, հանդես էր գալիս իպաշտպանություն ապօրինի երեխաների։ Նա առաջիններից մեկը կոչ արեց կառավարությանը՝ կանանց տալ ամուսնալուծության իրավունք, առաջարկեց ստեղծել ծննդատներ, ազգային արհեստանոցներ` գործազուրկների և անօթևանների համար։ Նա հիմնադրեց կանանց մի շարք կազմակերպություններ, հրապարակեց ավելի քան 30 քաղաքական բրոշյուրներ։ Օլիմպիա դե Գուժը 1791 թ.` առաջինըպատմության մեջ, ձևակերպեց և հրատարակեց «Կնոջ և քաղաքացու իրավունքների մասին հռչակագիրը», որը սակայն Ազգային Կոնվետը մերժեց։ Հռչակագրի առաջին հոդվածում գրված էր. «Կինըծնվում է ազատ և տղամարդուն հավասար իրավունքներ ունի»4։ Շատ լավ պատկերացնելով քաղաքական իրավիճակը, Օլիմպիա դե Գուժը՝ խոսելով կանանց իրավունքների մասին, գրում էր. «Եթեօրենքը թույլատրում է կանանց կառափնարան տանել, ուրեմն թող թույլատրի նաև խոսել ամբիոնից»։ Չնայած նրան, որ Օլիմպիա դե Գուժն աջակցում էր հեղափոխությանը, դեմ էր արյունահեղությանը, արքայի գլխատմանը, ինչպես նաև Ռոբեսպիերի և Մարատի վարած քաղաքականությանը։ Նա1 Щепкина Е., Женское движение в годы французской революции, http։ 1789-1795 гг., Санкт-Петербург, 1907, с. 242.գրում էր. «Արյունը, նույնիսկ մեղավորների, որ թափվեց այսքան դաժանությամբ, ընդմիշտ կարատավորի հեղափոխությունը»1։ Նա հանդես է եկել ի պաշտպանություն Լուի 16-րդի` դատավարությանժամանակ, և նույնիսկ իր օգնությունն առաջարկել վերջինիս փաստաբանին։ 1793 թ. ամռանը Կոնվենտից ժիրոնդիստների արտաքսումից հետո նա հրատարակեց քաղաքական մի բրոշյուր` «Երեք արկղկամ ինչպե՞ս փրկել հայրենիքը», որտեղ առաջարկում էր հանրաքվե անցկացնել, որով ժողովուրդնինքը կորոշի, թե իր համար կառավարման որ համակարգն է նախընտրելի։ Օլիմպիա դե Գուժը գտնումէր, որ իշխանության երկու հիմնական ճյուղերը` օրենսդիրը և գործադիրը, պետք է միավորվեն, ինչպեստղամարդիկ ու կանայք` հանուն հասարակական ընդհանուր շահի։ Բրոշյուրի հրապարակման օրը`օգոստոսի 6-ին նա ձերբակալվեց՝ մեղադրվելով նախկին թագուհու` Մարիա Անտուանետայի հանդեպկարեկցանք տածելու մեջ։ Հեղափոխական դատարանը նրան նույնիսկ փաստաբան չտրամադրեց՝գտնելով, որ ինքն ի վիճակի է պաշտպանել իրեն։ Բանտում գտնվելու ժամանակ ընկերների օգնությամբ հրապարակեց իր վերջին աշխատությունը` «Օլիմպիա դե Գուժը հեղափոխական տրիբունալիառջև»։ Ինչպես և սպասվում էր նրա նկատմամբ մահվան դատավճիռ կայացվեց։ Կառափնարանումնա մեծ արիություն ցուցաբերեց։ Օլիմպիա դե Գուժի վերջին խոսքերն էին. «Հայրենիքի որդիներըվրեժխնդիր կլինեն իմ մահվան համար»2։ Ֆրանսիական հեղափոխության ժամանակաշրջանի մեկ այլ երևելի կին գործիչ էր Մանոն Ռոլանը։ Նա պատմաբան և տնտեսագետ, ժիրոնդիստների կառավարության ներքին գործերի նախարարՌոլան դե լա Պլատեի կինն էր։ 1789 թ. շարժումը ոգևորում էր նրան։ Մանոն Ռոլանն անկեղծորեն հավատում էր. որ հեղափոխությունը կնորացնի աշխարհը։ Նա ակտիվորեն ներգրավվում է ֆրանսիականքաղաքական կյանքին, ամուսնու հետ գլխավորելով Ժիրոնդիստներին։ Պատահական չէ, որ հասարակփարիզցիներն ասում էին. «Միակ տղամարդը Ժիրոնդիստների կուսակցության մեջ տիկին Ռոլանն է»։ Նա ընկերների հետ միասին Փարիզում ստեղծում է իր սեփական սրահը, որը կարճ ժամանակահատվածում վերածվում է քաղաքական էլիտար ակումբի։ Այստեղ պարբերաբար հավաքվում էին պատգամավորներ և լրագրողներ, որոնց թվում էր նաև Ռոբեսպիերը։ Հիմնադիր ժողովի փակվելուց հետո տիկին Ռոլանն ամուսնու հետ թողնում է Փարիզը, սակայն, շարունակում է նամակագրական կապ պահպանել Ռոբեսպիերի ու այլոց հետ։ Իսկ երբ ամուսինը նախարար է նշանակվում, Մանոն Ռոլանը համոզում է նրան չվստահել դատարանին, արքայական պալատի անդամներին ու արքային, քանի որգտնում էր, որ նրանց նպատակը նախարարներին միաժամանակ հանգստացնելն է։ Նա թեթևամիտԴյումուրյեի դեմ է զինում Ժիրոնդիստներին։ Նրա ազդեցության տակ ռազմական նախարար Սերվաննազգային ժողովին առաջարկում է առանց արքայի թույլտվության ու խորհրդի համաձայնության շուրջ20,000 զինվոր տեղակայել Փարիզի շուրջ։ Մանոն Ռոլանն ակտիվորեն պատրաստվում էր օգոստոսի10-ի ապստամբությանը։ Ժիրոնդիստական նախարարների խորհուրդն ամենևին դուր չէր գալիս նրան։ Մանոն Ռոլանը երազում էր այնպիսի խորհրդի մասին, որը կազմված կլիներ անկաշառ, չափավորհանրապետականներից։ Լուի 16-րդի նկատմամբ մահապատժի որոշում կայացնելուց հետո պարոն Ռոլանը հրաժարականտվեց նախարարի պաշտոնից։ 1793 թ. գարնանը մեղադրվեց դավաճանության մեջ, կարողացավ լքելՓարիզը և փրկվել կալանքից։ Ներկուսակցական պայքարի նման սրված պայմաններում Մանոն Ռոլանը նամակ գրեց դեպարտամենտին և ժիրոնդիստներին տրամադրեց Մարատի դեմ։ Նրան մեղադրեցին մի շարք ռոյալիստների հետ մտերիմ հարաբերություններ ունենալու մեջ։ Երբ ստացվեց ամուսնուձերբակալության հրամանը, տիկին Ռոլանը փորձեց պաշտպանել վերջինիս պատիվը և ձերբակալվեց։ Մահվան դատավճիռը նա լսեց շատ հանգիստ։ Դատարանին ուղղված նրա վերջին խոսքերն էին.«Շնորհակալություն դատավորներին, որ դուք ինձ արժանի գտաք կիսելու այն մեծ մարդկանց ճակատագիրը, որոնք բռնության ենթարկվեցին ձեր կողմից։ Ես էլ կփորձեմ կառափնարանում ցույց տալ այննույն քաջությունը, որ ցուցաբերեցին նրանք»3։ Կառափնարանում Մանոն Ռոլանը, նայելով Հեղափոխության հրապարակում կանգնեցրած Ազատության արձանին, գլուխը խոնարհեց արձանի առաջ ևբացականչեց. «Ազատություն, նրանք քեզ արյունով շաղախեցին»4։ Նա մեծ ավանդ է ունեցել Ժիրոնդիստների գործունեության մեջ, և պատահական չէ, որ ժողովուրդը նրան անվանել է «Ժիրոնդիստներիթագուհի»։ Նա իր մասին ասում էր. «Հեղափոխությունը ես եմ»։ Մանոն Ռոլանը երազում էր, որՖրանսիայում օրենքը հավասար լինի բոլորի համար` անկախ սեռից և հասարակական դիրքից։ Հեղափոխության տարիներին Թերեզա Կաբարրյուսը, հետագայում տիկին Թալյեն հանդիսանումէր Բորդոյի հեղափոխական խորհրդի անդամ։ Նա հեղափոխական գաղափարների ջերմ երկրպագուէր և տիկին Ռոլանի օրինակով ցանկանում էր անձնական մասնակցություն ունենալ դրանում։ ԹերեզաԿաբարրյուսը հանդես էր գալիս կանանց քաղաքական իրավունքների մասին բրոշյուրներով։ Սակայն2 Նույն տեղում էջ 250։ 4 Նույն տեղում։ Փարիզը համակերպվել էր այդպիսի հայտարարություններին և ուշադրություն չի դարձնում նախկինմարկիզուհուն։ Սա չի վհատեցնում Թերեզային և նա շարունակում է իր գործունեությունը։ Երբ ժիրոնդիստները տապալվում են, Թերեզան 1793 թ. որոշում է մեկնել Մադրիդ` հոր մոտ, քանի որ հեղափոխությունը չէր արդարացրել նրա սպասելիքները1։ Սակայն Բորդոյում նրան` որպես ներգաղթյալի նախկին կնոջ, կալանավորում են։ Այստեղ Թերեզան ծանոթանում է իր ապագա ամուսնու` Ժան ԼաբերԹալյեի հետ, որը Կոնվետի կողմից այստեղ էր ուղարկվել ժիրոնդիստների դեմ հաշվեհարդար տեսնելու համար։ Թերեզան, ցանկանալով իրենից հեռացնել բոլոր կասկածները, սկսում է ակտիվորեն մասնակցել Բորդոյի հասարակական կյանքին։ Նա կազմում է հաշվետվություն` «Դաստիարակության մասին», որտեղ առաջարկում էր դպրոցներում մտցնել մշտական կրթություն։ Նա շատ կարևորում էր ֆիզիկական դաստիարակության անհրաժեշտությունը։ Բորդոյում եղած ժամանակ նա, վայելելով Թալյենի բարեհաճությունը, հարյուրավոր մարդկանցփրկում է կառափնարանից։ Թալյենը, որ հայտնի էր իր դաժանությամբ, շուտով սկսում է զիջողականություն ցուցաբերել, արդյունքում արժանանում է Ռոբեսպիերի ուշադրությանը և մեղադրվում մոդերատիզմի մեջ։ Նա ետ է կանչվում Փարիզ, իսկ Թերեզան ձերբակալվում է, բանտարկվում նախ՝ ԼաՖորսում, ապա Կարմում, որտեղ էլ մտերմանում է Ֆրանսիայի ապագա կայսրուհի Ժոզեֆինա Բոարնեի հետ։ Գտնվելով բանտում և սպասելով իր մահվան վճռին, մի նամակ է գրում իր սիրեցյալին, որըմի շարք պատմաբանների կարծիքով մեծ ազդեցություն է գործում Ֆրանսիայի հետագա պատմությանվրա։ Նրա բովանդակությունը հետևյալն էր. «Քիչ առաջ իմ բանտախցից հեռացավ ոստիկանապետը։ Նա եկել էր ինձ հայտնելու, որ վաղը պետք է կանգնեմ հեղափոխական տրիբունալի առջև։ Սա չի համապատասխանում այն երազին, որ տեսել էի այսօր գիշերը. Ռոբեսպիերը կարծես դադարել էր գոյություն ունենալուց և բանտերի դռները բացվել էին։ Սակայն ֆրանսիացիների վախկոտության պատճառով շուտով չի մնա մեկը, որ իրականացի իմ երազը։ Ես մեռնում եմ, քանի որ պատկանում եմ վախկոտի»։ Սա ստիպում է Թալյենին վերջնական որոշում կայացնել և մասնակցել հեղաշրջմանը, որի արդյունքում Ռոբեսպիերը պաշտոնանկ է արվում, իսկ Թերեզան՝ ազատ արձակվում։ Մադամ դե Գոնկուրը«Ֆրանսիական հասարակությունը դիկտատուրայի ժամանակաշրջանում» գրքում գրում է. «Գեղեցկուհի Թալյեն հաշտեցրեց կանանց` հեղափոխության, տղամարդկանց` նորաձևության, բուրժուազիային` հանրապետության հետ»։ Հասարակական ակտիվությամբ աչքի էր ընկնում նաև Լյուսիլ Դեմուլյենը։ Նա հեղափոխությանժամանակաշրջանի ականավոր գործիչ Քամիլ Դեմուլյենի կինն էր։ Նրա անձնական օրագրերում պահպանվել են հետաքրքիր գրառումներ, որոնք վերաբերում են 1792 թ. օգոստոսի 10-ի դեպքերին, երբՖրանսիայի թագավորը գահընկեց արվեց։ Նա գրում էր. «Փողոցում լսվում էին մարդկային աղաղակներ, մենք մտածում էինք, որ ամբողջ Փարիզը լողում է արյան մեջ։ Հետո մենք քաջություն հավաքեցինք և գնացինք Դանտոնի մոտ։ Մենք ցանկանում էինք ազատ լինել։ Օ՜, Աստված իմ, որքան թանկվճարեցինք դրա համար»։ Լուի 16-րդի դատավարության ժամանակ Լյուսիլն անընդհատ այցելում էր Կոնվետ։ Ինչպես ամուսինը, նա նույնպես կողմնակից էր արքային մահապատժի ենթարկելուն։ Երբ հայտարարվում է մահապատժի դատավճիռը, նա բացականչում է. «Ի վերջո մենք կտոնենք»։ 1794 թ. մարտի 31-ին ամուսնու ձերբակալությունը շփոթեցնում է նրան։ Լյուսիլն ամեն ինչ անումէր ամուսնուն փրկելու համար, նույնիսկ նամակ է գրում Ռոբեսպիերին, որ անպատասխան է մնում։ Իվերջո նրան մեղադրում են դանտոնական կազմակերպությանը գումար տրամադրելու, Փարիզում նորխռովություն հարուցելու փորձի մեջ։ Ամուսնու գլխատումից որոշ ժամանակ անց` ապրիլի 13-ին մահապատժի ենթարկվեց նաև Լյուսիլը։ Հեղափոխության տարիներին կանանց զանգվածային ելույթների կազմակերպման գործում մեծավանդ ունի կին գործիչ Թերուան դե Մերկուրը։ 1789 թ., իմանալով ֆրանսիական իրադարձությունների մասին, նա թողնում է երգչուհի դառնալու մեծ երազանքը և Լոնդոնից շտապում Փարիզ։ Վերադառնալով Ֆրանսիա, մասնակցում է հեղափոխական իրադարձություններին, այդ թվում Բաստիլիգրավմանը։ 1789 թ. հոկտեմբերի 6-ին Թերուան դե Մերկուրը ղեկավարում է կանանց երթը դեպի Վերսալ։ Հասարակության մեջ բարձր հեղինակություն ունենալու պատճառով ազնվական բոլոր թերթերընրան անվանում էին «թափառող սրիկա»2։ Նա «Օրենքի ընկերներ ակումբի» հիմնադիրն էր։ Դեմ լինելով հեղախոխության ժամանակաշրջանում իրականացվող բռնություններին, 1790 թ. հեռանում է Փարիզից, հաստատվում Լեշ քաղաքում, որտեղ էլ 1791 թ. փետրվարի 16-ին ձերբակալվում է ավստրիական գործակալների կողմից։ Նրան մեղադրում են Մարիա Անտուանետայի դեմ մահափորձի մեջ և փակում Կուֆշտայնի ամրոցում։ Ավստրիական կայսր Լեոպոլդ 2-րդի որոշման համաձայն՝ տարեվերջինազատ է արձակվում և վերադառնում Փարիզ։ Այստեղ զբաղվում է ակտիվ հասարակական-քաղաքական գործունեությամբ, հանդես գալիս կանանց իրավունքների ընդլայնման օգտին։ 1792 թ. փետրվարին յակոբիններին զեկույց է ներկայացնում, որտեղ պնդում է, որ Ֆրանսիայի ազատությունն ամրապնդելու միակ միջոցն անխնա պատերազմ մղելն է ապստամբ, ներգաղթյալ ազնվականության ևօտարերկրյա խռովարարների դեմ1։ Նա 1793 թ. աշնանը հանդես է գալիս ի պաշտպանություն ժիրոնդիստների։ Սա պայմանավորված էր նրանով, որ յակոբինականների շրջանում բուռն քննարկումներ էին ընթանում կանանց ակումբների փակման անհրաժեշտության մասին։ Ռոբեսպիերը հայտարարել էր. «Հասարակության մեծամասնությունը պահանջում է, որ կանայք վերադառնան ընտանեկան օջախ»2։ Թերուան դը Մերկուրը կոչովէ հանդես գալիս՝ ուղղված Ֆրանսիայի քաղաքացիներին, որտեղ մասնավորապես ասում է. «Եկել էժամանակը, երբ ընդհանուրի շահը պահանջում է, որ մենք միանանք և զոհաբերենք միմյանց նկատմամբ տածած ատելությունը հանուն հասարակության բարօրության»3։ 1793 թ. մայիսի 13-ին նրան շրջապատում են բազմաթիվ կանայք, որոնց հրահրել էին յակոբինականները, մերկացնում ու դաժան ծեծի ենթարկում։ Միայն Մարատի միջամտությունն է փրկում վերջինիս մահից, բայց այս ամենն անհետևանք չի մնում։ Թերուան դը Մերկուրի առողջական վիճակն օր օրիվատթարանում է, և նրան տեղափոխում են հոգեբուժարան, որտեղ էլ մնում է մինչև մահ՝ 1817 թ.։ Քլեր Լակոմբը մինչ Ֆրանսիական հեղափոխությունը Մարսելում դերասանուհի էր, սակայն անհանգստանալով հեղափոխական իրադարձություններով, 1792 թ. գալիս է Փարիզ։ 1793 թ. սկսում էհարել ձախ ծայրահեղականներին։ Քլեր Լակոմբը համարվում է «Ազգային-հեղափոխական հասարակություն» խմբակի հիմնադիր անդամը և քարտուղարը, որին անդամակցել կարող էին միայն կանայք։ Կազմակերպության նպատակն էր քննարկել այն բոլոր միջոցները, որոնց շնորհիվ կարելի էր կաթվածահար անել հանրապետության բոլոր թշնամիներին։ Վերջիններս հավաքվում էին Սենտ-Օնորե փողոցում գտնվող յակոբինների գրադարանում։ 1793 թ. մայիսի 19-ին Լակոմբի գլխավորությամբ նրանքուղերձ են հղում յակոբինականներին, պահանջելով ավելի խիստ քայլեր ձեռնարկել ժիրոնդիստներիդեմ։ Սակայն այս ամենը ձևական բնույթ էր կրում և հրահրված էր հենց յակոբինականների կողմից։ Նշենք, որ վերոհիշյալ կազմակերպության անդամներն էին, որ ծեծի ենթարկեցին Թերուան դը Մերկուրին, քանի որ վերջինս հարում էր ժիրոնդիստներին։ Քլեր Լակոմբը պայքարել է հանուն կանանց իրավահավասարության, կարևոր դեր խաղացել1793 թ. մայիսի 31-ից հունիսի 2-ն ընկած ժամանակահատվածի իրադարձություններում։ Նա օգոստոսին հանդես է եկել միջնորդությամբ, որում պահանջել է բոլոր ազնվականներին հեռացնել բանակումվարած պաշտոններից և կառավարությունից։ Դրանից հետո յակոբինականները վերջինիս մեղադրումեն հեղափոխությանը դավաճանելու, իսկ նրա ակումբի անդամներին` քաղաքի շուկայում զանգվածային անկարգություններ հրահրելու մեջ։ Հենց սա էլ առիթ է դառնում, որ յակոբինականները փակեն կանանց բոլոր ակումբները։ 1794 թ. ապրիլի 2-ին Քլեր Լակոմբին ձերբակալում են, իսկ 1795թ. ազատարձակում։ Սակայն 1798 թ. հետո նրա հետքերը կորչում են և մեզ անհայտ է նրա հետագա ճակատագիրը։ Տիկին դե Ստալը հայտնի ֆրանսիական գրող է, ականավոր քաղաքական գործիչ Ժակ Նեկկերիդուստրը։ Հեղափոխության տարիներին օգտվելով իր ազդեցությունից ու դիրքից, փրկեց շատերին կառափնարանից։ Փարիզում բացել է սեփական սրահը։ Սեպտեմբերյան դեպքերը ստիպեցին նրան փախչել Փարիզից Անգլիա, որտեղ էլ գրեց մի բրոշյուր (1790 թ.), որում իր բողոքն էր հայտնում Մարիա Անտուանետայի մահապատժի կապակցությամբ։ 1796 թ. վերադառնում է Փարիզ, վերաբացում իր սրահը, որը հայտնի գրական և քաղաքական կենտրոն է դառնում։ 1816 թ. տիկին դե Ստալը գրեց. «Հեղափոխության պատճառները պետք է փնտրել պատմական համատեքստում, ոչ թե առանձին անհատների գործողությունների մեջ»։ Ֆրանսիական հեղափոխության ժամանակաշրջանի ականավոր կին գործիչների մեջ ուրույն տեղնունի Շառլոտա Կոնդեն։ Նա պատկանում էր հին ազնվականական տոհմի, մինչև 1790-ականներինփակված է եղել մենաստանում։ Այստեղ ապրելու տարիներին ընթերցում է պատմական և փիլիսոփայական բնույթի գրքեր։ Արդյունքում դառնում է ժողովրդավարական գաղափարների ջերմ ջատագով։ Հեղափոխության տարիներին կատարվող բռնություններն ու ծայրահեղությունները նրան գարշանք ուսարսափ էին ներշնչում։ Նրա մտերիմներից տիկին Մարոմի հավաստմամբ՝ ճաշկերույթներից մեկի ժամանակ ՇառլոտաԿոնդեն հրաժարվել է խմել արքայի կենացը, հայտարարելով, որ թեև չի կասկածում վերջինիս արժանիքներին, բայց «կամ նա թույլ է, իսկ թույլ թագավորը չի կարող բարի լինել, կամ էլ այնքան ուժեղ չէ,որ կանխի իր ժողովրդի թշվառությունը»4։ Չնայած դրան, Լուի 16-րդի գլխատումը հոգեկան մեծ ցավու ապրումներ պատճառեց նրան։ Աղջիկը, որ դարձել էր հանրապետական հեղափոխությունից դեռ2 Նույն տեղում, էջ 22։ 3 Նույն տեղում, էջ 24։ շատ առաջ, սգացել է ոչ միայն արքայի, այլև այլոց մահը։ Նա իր հուշերում գրում էր. «Ահա նա, մեր բարի ֆրանսիան` հանձնված այն մարդկանց իշխանությանը, ովքեր մեզ այսքան վնաս պատճառեցին։ Մարդիկ, ովքեր մեզ ազատություն էին խոստանում, հենց իրենք էլ սպանեցին այն»1։ 1793 թ. մայիսի 31-ին Կանն են ժամանում ապստամբ մի խումբ ժիրոնդիստ պատգամավորներ։ Անձամբ ծանոթանալով նրանց հետ՝ Շառլոտան կազմում է Ֆրանսիայում դաժանություններ իրականացնողների ղեկավարներին սպանելու ծրագիր։ 1793 թ. հուլիսի 1-ին նա ժամանում է Փարիզ, բայցդեռ տատանվում էր Ռոբեսպիերի և Մարատի միջև։ Շառլոտան կանգ է առնում վերջինիս վրա, երբթերթերից մեկում կարդում է նրա հայտարարությունը. «Հեղափոխությունն ամրապնդելու համար դեռմեզ 200 հզ գլուխ է անհրաժեշտ»։ Հուլիսի 11-ին նա տեսակցություն է խնդրում Մարատից, որպեսզի հայտնի Կաննում ժիրոնդիստների մեքենայությունների մասին, բայց տեսակցության թույլտվություն է ստանում միայն հուլիսի 13-իերեկոյան։ Եվ երբ Մարատն իր մոտ արձանագրում էր թվացյալ դավադիրների անունները, Կոնդեն դաշույնով հարվածում է նրա սրտին2։ Մարատը տեղում մահանում է։ Հուլիսի 17-ին Շառլոտա Կոնդենկանգնում է յակոբինական դատարանի առջև, որտեղ դրսևորում է մեծ քաջություն, հայտարարելով.«Մարատի մահն օրհնանք է Ֆրանսիայի համար»3։ Նույն օրը երեկոյան նրան գլխատեցին։ Ֆրանսիական հեղափոխությունում կանանց ակտիվությունը և հասարակական-քաղաքականգործունեությունը մեծ ազդեցություն է թողնում այլ երկրների կանանց վրա։ Անգլիայում կանայքսկսում են ոգեշնչվել Օլիմպիա դե Գուժի «Կնոջ և քաղաքացու իրավունքների մասին» հռչակագրով,սկանդինավյան երկրներում ի հայտ են գալիս Օլիմպիա դե Գուժի և Լակոմբի աջակիցների ակումբներ։ Զոյա ՉատինյանԿԱՆԱՅՔ 18-ՐԴ ԴԱՐԻ ՖՐԱՆՍԻԱԿԱՆ ՄԵԾ ՀԵՂԱՓՈԽՈՒԹՅԱՆ ԸՆԹԱՑՔՈՒՄԲանալի բառեր՝ Ֆրանսիական մեծ հեղափոխություն, ժիրոնդիստներ, յակոբինականներ, ականավոր կին գործիչներ, Մանոն Ռոլան, Թերուան դե Մերիկուր, Օլիմպիա դե Գուժ, Սիմոնա Էվրար, Քլեր Լակոմբ, Լյուսիլ Դեմուլյիեն, Թերեզա Թալյեն, Շառլոտա Կորդեն, տիկին դե Ստալ։

example113

example113

Հոդվածում ներկայացված են խաղային ինտերակտիվ տեխնոլոգիաների տեղն ու դերը ուսուցման մեջ, դրանց գործառույթները, առանձնահատկությունները։ Ներկայացված է նաև տեսաթրեյնինգը՝ որպես մասնագիտական պատրաստվածության մեջ իր արդյունավետությամբ առանձնացող հաղորդակցական /կոմունիկատիվ/ թրեյնինգներից մեկը, որը հաջողությամբ հնարավոր է կիրառել հատկապես բուհական ուսուցման մեջ։

Արևելյան իմաստությունն ասում է. «Տո՛ւր մարդուն մի ձուկ, և նա կուշտկլինի մեկ օր։ Սովորեցրո՛ւ մարդուն ձուկ բռնել, և նա կուշտ կլինի ամբողջկյանքում»։ Ցանկացած մանկավարժական տեխնոլոգիա պարունակում է միջոցներ,որոնցով ակտիվացվում և ինտենսիվանում են սովորողների գործունեությունները, սակայն կան տեխնոլոգիաներ, որոնցում այդ միջոցները ներկայանում ենորպես հիմնական գաղափարի արտահայտիչներ և արդյունավետության երաշխավորներ։ Այսպիսիների շարքին են դասվում կանխող-հեռանկարային /Լիսենկովայի/, խաղային, պրոբլեմային, ծրագրավորված, անհատական և այլտեխնոլոգիաները։ Այս ուսումնասիրության մեջ փորձել ենք ներկայացնել խաղային ինտերակտիվ տեխնոլոգիաների յուրահատկությունները, քանի որ արդիականության պահանջներից ելնելով՝ այսօր դրանք մեծ պահանջարկ են վայելում, ուսուցման գործընթացը դարձնում են առավել ակտիվ, արդյունավետ ուհետաքրքիր։ Ոսուցման պրակտիկայում հատկապես վերջին տասնամյակներին լայնորեն կիրառվում են այնպիսի տեխնոլոգիաներ, որոնց հիմքում ընկած է խաղային մոդելավորումը։ Այս տեխնոլոգիաներն առանձնանում են իրենց բազմազանությամբ և արդյունավետությամբ և մեծ պահանջարկ են վայելում մեր ժամանակներում։ Մանկավարժական ինտերակտիվ խաղային տեխնոլոգիաներիուսումնասիրությամբ զբաղվել են Ա. Պ. Պանֆիլովան [4], Ա. Մ. Գուրևիչը [2], Ս.Ա. Մուխինան, Ա. Ա. Սոլովյովան [3] և այլք։ Խաղային ուսուցումը ենթադրում է տարբեր հիմնախնդիրների լուծումներ՝ կապված մասնագիտական գործունեության, մարդկային փոխհարաբերությունների, անձնական դժվարությունների հետ։ Խաղային ինտերակտիվ տեխնոլոգիաների հնարավորությունները բավական լայն են։ ա. Դրանք թույլ են տալիս ընդգրկել հիմնախնդիրների լայն ասպեկտ։ բ. Համապատասխանում են գործունեության տրամաբանությանը։ գ. Նպաստում են ուսումնական գործընթացի մասնակիցների՝ առավել մեծ թվովընդգրկմանը, նրանց մղում են հանպատրաստից ակտիվության։ դ. Ավելի հեշտությամբ են հաղթահարվում կարծրատիպերը, շտկվում է ինքնագնահատականը։ ե. Հնարավորություն են ստեղծում համակողմանի վերլուծություններ, մեկնաբանություններ կատարելու և ստացված արդյունքները իմաստավորելու։ զ. Նպաստում են անձի բոլոր որակների՝ անհատական դրական և բացասականընդունակությունների արտահայտմանը և այլն։ Բացի այդ, խաղային տեխնոլոգիաների նպատակները համաձայնեցվումեն սովորողների պրակտիկ պահանջմունքներին։ Խաղը՝ զուգակցված աշխատանքի և ուսուցման հետ, ոչ միայն երեխաների, այլև չափահասների գործունեության որոշակի տեսակ է։ Գուրևիչը կարծումէ, թե խաղի մեջ առարկայանում են իրավիճակներն ու իրադրությունները,գործունեության որոշակի ձևը, հասարակական փորձը, իսկ արդյունքում կատարելագործվում է սեփական վարքագծի վերահսկողությունը [2, էջ 9]։ Կյանքում խաղային գործունեությունը կատարում է մի շարք գործառույթներ`- զվարճալի (հաճույք է պատճառում, ոգևորում, հետաքրքրություն առաջացնում),- ինքնահաստատման,- թերապևտիկ (խաղային դժվարությունների հաղթահարումը, որոնք համընկնում են նաև կենսական դժվարություններին),- կանխատեսող (խաղի գործընթացում կարելի է ճանաչել իրեն, ի ցույց դնելսեփական թաքնված ուժերը),- կոռեկցիոն-վերականգնողական /խաղային պրակտիկայում փոխվում ենանձնային որակները, տեղի է ունենում անձի սոցիալականացում/։ Մուխինան գրում է, որ խաղը միշտ իրականացվում է ինքնակամորեն,ներառում է մրցակցության տարրեր, մասնակիցներին հաճույք է պատճառում,օգնում ինքնահաստատվելու [3, էջ 25]։ Խաղը՝ որպես ուսուցման մեթոդ և ավագ սերնդի` հաջորդ սերնդին փորձի փոխանցման միջոց, կիրառվել է դեռևս հին ժամանակներում։ Ժամանակակից դպրոցում խաղային գործունեությունը իրագործվում է հետևյալ դեպքերում.- որպես ինքնուրույն տեխնոլոգիա,- որպես մանկավարժական տեխնոլոգիայի բաղադրիչ,- որպես դասի կազմակերպման ձև։ Խաղային տեխնոլոգիաների տեղն ու դերը ճիշտ արժեքավորելու համարուսուցիչները պիտի քաջ գիտակցեն խաղի գործառույթները։ Դիդակտիկականխաղերի արդյունավետությունը առաջին հերթին կախված է նրանց օգտագործման սիստեմատիկությունից, ապա նաև` խաղային ծրագրերի նպատակաուղղվածությունից ու դրանք դիդակտիկական վարժություններին զուգակցելուհմտությունից։ Երեխաները և ընդհանրապես սովորողները հեշտությամբ են ներգրավվում խաղային գործունեության ոլորտ, և ինչքան այն բազմազան է, այնքանավելի գրավիչ է դառնում։ Խաղային գործունեության մեջ մտնում են խաղեր ևվարժություններ, որոնք զարգացնում են առարկաների բնույթը, բնութագրիչհատկանիշները բացահայտելու, դրանք իրար հետ համեմատելու և համադրելուկարողությունները։ Խաղերը նաև թույլ են տալիս տարբերել իրական երևույթները անիրականից, զարգացնում են ինքնատիրապետումը, ռեակցիայի արագությունը, երաժշտական լսողությունը և այլն /1, 32/։ Ավելի փոքր տարիքում երեխաները խաղերի օգնությամբ ստեղծում ենիրենց աշխարհը` առաջնորդվելով վառ երևակայությամբ։ Ավագ դպրոցականտարիքում խաղերը նպատակաուղղված են անձի ինքնահաստատմանն ուկայունացմանը, արժանիքների բացահայտմանը։ Բոլոր գործնական խաղերի տեխնոլոգիան կազմված է մի քանի փուլերից.1. Նախապատրաստական։ Այս փուլի մեջ մտնում է սցենարի մշակումը,պարապմունքի նպատակի որոշումը, առաջադրված խնդրի հիմնավորումը,գործնական խաղի պլանի մշակումը, գործող անձանց բնութագրումը և այլն։ 2. Մուտք խաղի մեջ։ Հայտարարվում են մասնակիցների անունները, խաղիպայմանները, փորձաքննողների անունները, գլխավոր նպատակը, հիմնավորվում է իրադրությունների ընտրությունը։ Առաջադրվում են նաև չափորոշիչները, կանոնները և դրույթները։ 3. Խաղի գործընթացը։ Խաղն սկսվելուն պես ոչ ոք իրավունք չունի միջամտելուկամ որևէ բան փոխելու։ Միայն խաղավարն է իրավասու մասնակիցներիգործողությունները վերահսկելու և կարգավորելու, եթե նրանք հեռանում ենգլխավոր նպատակից կամ շեղվում են խաղի կանոններից։ 4. Խաղի արդյունքների վերլուծություն և գնահատում։ Արտահայտվում են փորձաքննիչները, կարծիքներ փոխանակում, իսկ խաղի մասնակիցները կարողեն պաշտպանել և պարզաբանել իրենց գործողությունները։ Վերջնական փուլում ուսուցիչը նշում է ձեռքբերումների ու խաղի արդյունքների և թույլ տրվածսխալների մասին և ամփոփում պարապմունքի վերջնական արդյունքը։ Գոյություն ունեն խաղային ինտերակտիվ տեխնոլոգիաների մի քանիտեսակներ՝ գործնական, նմանակող /իմիտացիոն/, գործառական և դերային։ Գործնական խաղերը դպրոց են մուտք գործել մեծահասակների կյանքից։ Դրանք կիրառվում են նոր նյութի յուրացման գործընթացում և զարգացնում ենստեղծագործական կարողությունները։ Խաղը հնարավորություն է ընձեռումհասկանալու և ուսումնասիրելու ուսումնական նյութը տարբեր տեսանկյուններից։ Նմանակող /իմիտացիոն/ խաղերի ժամանակ նմանակում են որևէ կազմակերպության կամ արտադրության գործունեությունը։ Կարող են նմանակվելդեպքերը, մարդկանց գործունեության կոնկրետ տեսակները /գործնական հանդիպում, պլանի քննարկում, զրույցի անցկացում և այլն/։ Գործառական /օպերացիոն/ խաղերը օգնում են մշակելու կոնկրետ սպեցիֆիկ գործառություններ իրականացնելու, օրինակ` հասարակական ելույթներունենալու, քարոզչություն իրականացնելու հմտությունները, շարադրություններ գրելու կարողությունները և այլն։ Այսպիսի խաղերը կազմակերպվում ենիրականին մոտ պայմաններում։ Դերային խաղերում մշակվում են վարքագծի կանոնները, կոնկրետ անձիգործառույթներն ու պարտականությունները կատարելու կարողությունները։ Այսպիսի խաղերի համար մշակվում են սցենարներ, առանձնացվում են յուրաքանչյուր մասնակցի դերերը։ Մասնագիտական պատրաստվածության մեջ իրենց արդյունավետությամբ առանձնանում են նաև հաղորդակցական /կոմունիկատիվ/ տարբեր թրեյնինգները, որոնց հիմնական նպատակն է՝ սովորողների վերբալ և ոչ վերբալկոմպետենցիաների, ինտերակտիվ գիտելիքների, կարողությունների ու հմտությունների զարգացումը։ Այս թրեյնինգներում հաղորդակցման կազմակերպումըվերածվում է վերականգնողական ներգործության գլխավոր միջոցի։ Այսպիսի թրեյնինգներից է «Տեսաթրեյնինգը» /видеотренинг/։ Այս անունն ենկրում այն թրեյնինգները, որ հիմնվում են տեսագրությունների վրա։ Ուսումնական նպատակներով տեսագրություններն օգտագործվում են երկու եղանակով.• պատրաստի տեսանյութերի ցուցադրում,• տեսագրության օգտագործումը խաղային առաջադրանքի կատարման ընթացքում, դրա ցուցադրումն ու քննարկումը։ Տեսաթրեյնինգի ուսումնական նպատակը կառուցողական վարքագծի ևհաղորդակցման հմտությունների զարգացումն է։ Պատրաստի տեսանյութերի դիտումը նպաստում է հետևյալ խնդիրներիլուծմանը.• տեղեկացվածության,• հիմնախնդիրների առաջքաշման,• կարողությունների ու հմտությունների զարգացման։ Տեսանյութերի՝ տեղեկատվական նպատակներով դիտումը օգտագործվում է որպես մեծ քանակությամբ տեղեկությունների առավել հակիրճ շարադրման միջոց, այն նաև կառուցողական և արդյունավետ գործունեության, վարքագծի ցանկալի դրսևորումների ցուցադրման հարմար միջոց է։ Տեսաթրեյնինգի օգտագործման մյուս ձևն ինտերակտիվ խաղային պարապմունքն է։ Սովորողները բեմադրում կամ ներկայացնում են փոքրիկ իրադրություններ, իրավիճակներ, որոնք կարող են առաջանալ գործնական հարաբերություններում կամ միջանձնային փոխհարաբերությունների մեջ։ Այդ ամենընկարահանվում է տեսախցիկով։ Այնուհետև մանկավարժի հսկողությամբ կազմակերպվում է նկարահանված նյութի դիտումը, որն ուղեկցվում է վերլուծություններով ու քննարկումներով։ Այս թրեյնինգը թույլ է տալիս ուղղակիորենանդրադառնալ սեփական փորձին, այն օգտագործել որպես ուսումնական նյութ,որը քննարկվում, վերլուծվում և վերափոխվում է հենց թրեյնինգի ընթացքում։ Այսպիսի թրեյնինգները Ա. Պ. Պանֆիլովան [4, էջ 125] խորհուրդ չի տալիսանցկացնել ուսումնական գործընթացի սկզբում, քանի որ կարող է որոշ մասնակիցների մեջ առաջացնել զգուշավորություն, կաշկանդվածություն, ձայնիփոփոխություններ, հուզմունք, լարվածություն և այլն։ Հմուտ մանկավարժը պետք է ժամանակին նկատի բոլոր բացասականերևույթները և ձեռնարկի անհրաժեշտ միջոցներ։ Բացասական միտումներիկրճատման նպատակով խորհուրդ է տրվում տեսախցիկն օգտագործել երկրորդկամ երրորդ ինտերակտիվ պարապմունքի ժամանակ, երբ մասնակիցները հարմարվում են տեսախցիկի առկայությանը։ Տեսագրման աշխատանքները պլանավորելիս անհրաժեշտ է հիշել, որ այն սովորաբար առաջացնում է փոփոխություններ սեփական անձի, գործողությունների վերաբերյալ ունեցած պատկերացումների մեջ։ Այս ամենը նկատի առնելով՝ խորհուրդ է տրվում քննարկմանսկզբում առաջին խոսքի իրավունքը վերապահել այն անձին կամ անձանց, ովքեր հայտնվել են կադրում։ Սա թույլ կտա մասնակցին կամ մասնակիցներին՝իրենց տեսածի հիման վրա արտահայտել այն դիտարկումներն ու դիտողությունները, որոնք իրենք են նկատել և որոնց մասին կցանկանան լսել մյուսներից։ Իհարկե, չպետք է մոռանալ, որ թրեյնինգը միշտ անհրաժեշտ է ավարտել լավատեսորեն, դրական նոտայով։ Մարդկային փոխգործունեության մեջ առկա հոգեբանական ֆենոմեններիցմեկն այն է, որ բոլոր մարդիկ ավելի շատ արձագանքում են տեղեկատվությանսկզբին և ավարտին, ընդ որում, սկիզբը առաջին տպավորությունն է ստեղծումև հետաքրքրություն է առաջացնում, իսկ ավարտը՝ որպես կանոն, մնում էհիշողության մեջ։ Թրեյնինգը պետք է օգնի սովորողին, որն իրեն տեսնում էէկրանին, իրականացնելու վերականգնողական-շտկողական գործառույթներ։ Տեսաթրեյնինգը հնարավորություն է տալիս յուրաքանչյուրին՝ վերլուծելու իր իսկ կերպարը, դիմախաղը, շարժումները, արձագանքները, դիրքը ևայլն։ Բնականաբար հարկավոր է նաև հիշել, որ պետք է ուշադրություն հատկացնել թե´ բացահայտվող թերություններին ու բացթողումներին, թե´ առավելություններին և արհեստավարժության դրսևորումներին։ Այսպիսով՝ վերոբերյալ ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ ինտերակտիվ տեխնոլոգիաների նկատմամբ հարկավոր է դրսևորել անհրաժեշտուշադրություն, իմանալ դրանց տեսակները, կիրառման յուրատկությունները,առավելություններն ու թերությունները, քանի որ հասարակական նորագույնզարգացումների արդյունքում այսօր լուրջ փոփոխություններ են տեղի ունենումկյանքի ու գիտության բոլոր բնագավառներում, հատկապես մանկավարժությանմեջ, քանի որ ուսումնադաստիարակչական աշխատանքների արդյունավետությունը մեծապես պայմանավորված է ուսումնական նյութի նկատմամբ եղածհետաքրքրությամբ, ինչին կարելի է հասնել ինտերակտիվ ուսուցմամբ։ Մերուսումնասիրության արդյունքում եկել ենք այն եզրահանգման, որ նույնիսկ բուհական ուսումնառության մեջ կարելի է ներմուծել ինտերակտիվ տեխնոլոգիաները, հատկապես սեմինար և գործնական պարապմունքների ընթացքումկարելի է հաջողությամբ կիրառել տեսաթրեյնինգը՝ ապագա մանկավարժի մասնագիտական որակները ձևավորելու և կատարելագործելու նպատակով։ Գ ր ա կ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն 1. Беспалько В.П. Слагаемые педагогической технологии. М.։ 2011.Տեղեկություններ հեղինակի մասինԳևորգյան Լուսինե Վահրամի – բ. գ. թ., ԳՊՄԻ մանկավարժության և սոցիալական աշխատանքիամբիոնի դասախոս, E-mail։

example1035

example1035

Հոդվածում ներկայացվում է համալսարանում` ուսանողների հաղորդակցության և մասնագիտական կողմնորոշման առանձնահատկությունների կարևորությունը։ Անհատի ինքնաճանաչման, ինքնազարգացման համար կարևոր է հարմարվողական գործընթացի խթանումը` կապված բուհական համակարգ ընդունվելու դրդապատճառների, ուսանողների ռեֆլեքսիայի զարգացման և մասնագիտական գործունեության վրա թողած ազդեցության հետ։ Արդիական խնդիր է գտնել ուղիներ ապագա մասնագետների պատրաստման արդյունավետության բարձրացման համար։ Սովորողների մասնագիտական ինքնորոշման արդյունավետությանը նպաստում են ինչպես ընտանիքը, հասարակությունը, այնպես էլ կրթական հասատությունների պայմանները և միջավայրը, որտեղ սովորում է ուսանողը։

ՈՒՍԱՆՈՂՆԵՐԻ ՀԱՂՈՐԴԱԿՑՄԱՆ ԵՎ ՄԱՍՆԱԳԻՏԱԿԱՆԻՆՔՆՈՐՈՇՄԱՆ ԱՐԴՅՈՒՆԱՎԵՏՈՒԹՅԱՆ ՈՒՂԻՆԵՐԸԱյսօր ժամանակակից հասարակությունը ապագա մասնագետների համար բարձր պահանջներ է առաջադրում։ Այդ պատճառով արդիականացվում ենայն հարցերը, որոնք կապված են ուսանողների մասնագիտական ինքնորոշման խթանման հետ, հատկապես ցածր կուրսերում։ Ուսանողների ինքնաճանաչման, անհատի ինքնազարգացման համար կարևոր բաղադրամաս են հարմարվողական գործընթացների խթանումը` կապված բուհական համակարգ ընդունվելու դրդապատճառների, նրանց ռեֆլեքսիայի զարգացման և մասնագիտական գործունեության վրա թողած ազդեցության հետ։ Այսօր առավել արդիական խնդիր է գտնել ուղիներ ապագա մասնագետն երի պատրաստման համակարգի արդյունավետության բարձրացման համար։ Հասարակության բարեկեցության համար անհրաժեշտ է, որ ապագա մասնագետները արագ և որակյալ տիրապետեն նոր գիտելիքներին, հմտություններին և կարողություններին, ակտիվորեն նպաստեն մասնագիտական վարպետության ուղու հիմնմանը։ Պետք է նշել, որ «նոր ուղղությունները»` ուղղված մասնագիտական ինքնորոշման խթանմանը, անհրաժեշտ է կիրառել կրտսեր կուրսերի ուսանողներիհետ, որոնք պետք են մասնագիտացման ավելի վաղ փուլերում` ստեղծելով նրանց մոտ դրական հուզական տրամադրվածություն իրենց ընտրած մասնագիտության նկատմամբ, նրանց հետաքրքրության բարձրացմանը կրթական գործընթացի նկատմամբ։ Վերոնշյալ գործընթացը բուհում կապված է անհատի կատարած գործունեության տեսակների որոշմամբ, բարձրագույն ուսումնական հաստատությանոլորտում «ուսանող-բուհ» հարաբերությունների համակարգի ձևավորմամբ1։ Հարմարվողականությունը ենթադրում է ուսանողի անհատի հաղորդակցումը սոցիալական և մասնագիտական փորձին, նոր սոցիալական գործառույթներին, բուհի մշակույթին, վարվեցողության նորմերին։ Բուհում ուսանողի հարմարվողականության հիմնական խնդիրները առանձնացվում են`• ըստ ուսանողի՝ բուհական համակարգին (նորմերի, սկզբունքների յուրացում, համակարգի ուսուցում) հարմարման,рынку труда։ - М., 1999, с. 250. • ըստ ուսանողի հարմարմանը նոր խմբում (համակուրսեցիների խմբում),• ըստ խմբում կարողությունների զարգացման` որպես համարժեք փոխազդեցություն,• ըստ ուսանողների պատրաստվածության դրդապատճառների խթանման՝ մասնագիտական ինքնորոշման համար։ Ուսանողների մասնագիտական ինքնորոշման դրդապատճառներից ամենակարևորը սկզբնական փուլերում (առաջին-երկրորդ կուրս) ապագա մասնագետների ուսուցումն է։ Բուհում կարևոր արժեք է մասնագիտական ինքնորոշման և անհատի գործունեության խթանումը։ Պրյաժնիկովն առանձնացնում է ակտիվության չորս ձևեր, որոնք կարելի էլիովին օգտագործել ուսանողների հետ տարվող աշխատանքներում` հատուկդասընթացներ անցկացնելով՝ ուղղված սեփական «Ես»-ի նույնականացմանըընտրած մասնագիտության հետ, նաև կառուցելով հեռանկարներ անհատակա ն-մասնագիտական աճի համար2։ 1. Դրդապատճառային. հուզական, հուզական ակտիվության ձևավորումն է (հետաքրքրություններ, պահանջմունքներ), որի հիման վրա կարելի էձևավորել դրդապատճառառներ` մասնագիտական ինքնորոշման կոնկրետխնդիրներ լուծելու համար։ Դրդապատճառների ձևավորում նշանակում էմասնագիտական ինքնորոշման նպատակների ճշգրտում։ 2. Ճանաչողական-ինտելեկտուալ. տվյալ ուղղությունը մասնագիտականինքնորոշման համար իրականացվում է պրոբլեմային ուսուցման հիման վրա`• միասնական գործունեության մեջ ընդգրկել մասնագիտական կողմնորոշման խնդիրներ,• խնդիրները բարդացնել և զուգահեռ ձևավորել պահանջմունքը,• խնդիրը ինքնուրույն լուծել,• սեփական ընդունակությունները վերլուծելու կարողության ձևավորումև խնդրի լուծում։ 3. Պրակտիկ-վարքային ակտիվություն, որը ձևավորվում է աշխատանքում մեթոդների կիրառմամբ։ Այս փուլում երիտասարդներին շատ ազատություն է տրվում ինքնուրույն առաջադրանքներ կատարելիս։ Օգտագործվում էցանկացած հնարավորություն՝ անհատին ինքնուրույն գործունեության մեջ յուրօրինակ նպատակով (օրինակ` հարցազրույցի գնալ, ժամանակավոր աշխատել)։ Անհրաժեշտ է օգտագործել ցանկացած հնարավորություն և երիտասարդներին ընդգրկել խմբային գործունեության մեջ։ Այն պետք է նպաստի ապագամասնագետների վստահության զգացողության ձևավորմանը իրենց ուժերի 2 Пряжников Н. С., Методы активизации профессионального и личностного самоопределения։ նկատմամբ և հնարավորություններ տա ինքնուրույն լուծելու սեփական խնդիրները։ 4. Բարոյակամային. այս փուլում ինքնորոշվող երիտասարդներին, առաջին հերթին, անհրաժեշտ է նեցուկ լինել, քանի որ նրանք դրա կարիքը շատ են զգում։ Անհրաժեշտ է ապագա մասնագետին ցույց տալ նեցուկ լինելուպատրաստակամությունը բարդ իրավիճակներում։ Կարելի է պատմել շրջանավարտների, սովորողների ինքնորոշվածության հաջողված օրինակներ, լավ կլինի հոգեբանա-մանկավարժական խաղեր կամ թրեյնինգներ կազմակերպել`առաջադրված նպատակներին հասնելու համար։ Ակտիվության այս տեսակները փոխկապված են և ձևավորվում են զուգահեռ։ Ըստ Լ. Ե. Գալագանովայի՝ մասնագիտական ինքնորոշման գործընթացում պրոֆեսորադասախոսական կազմը` դեկանը, ամբիոնի վարիչը, դասախոսը, ևս կարևոր դեր ունեն ուսանողների մասնագիտական ինքնորոշման նրանց մասնագիտական ինքնորոշման ղեկավարման գործընթացներում, կրթական, մասնագիտական գործունեության տեսակներում, հետազոտականաշխատանքում` հանդես գալով որպես մասնագետ-խորհրդատու։ Նրանք խորհրդակցում են ուսանողների հետ մասնագիտական ինքնորոշման, կրթադաստիարակչական, անհատական զարգացման հարցերի շուրջ, այ ս գործառույթը ակտիվորեն պետք է իրագործվի առաջին կուրսում, քանի որապագա մասնագետներին անհրաժեշտ է օգնել, խթանել բուհի կրթական միջավայրին հարմարվելու գործընթացին3։ Մանկավարժի գործունեությունը նշանակալի բարձր մակարդակ ունի, եթե իրականացվում են հետևյալ ուղղությունները.• պրակտիկ պարապմունքների կազմակերպում` փոխհարաբերություններ թեմայով զրույց ուսանողական խմբում,• ապագա մասնագետների մասնագիտական կարևոր որակների և նրազարգացման նպատակների ձևավորմանն ուղղված քննարկում,• ապագա մասնագետների սոցիալական դիմանկարի ձևավորմանն ուղղված օգնություն, որը կնպաստի անհատի մասնագիտական կարևոր գծերի, որակների ձևավորմանը։ Այս եղանակով մասնագետը` դեկանը, ամբիոնիվարիչը, դասախոսը, հանդես գալով որպես մանկավարժ, մանկավարժ-հոգեբան, խթանում են ուսանողների մասնագիտական ինքնորոշմանը։ Ըստ Մարդախաևի` բարձրագույն ուսումնական հաստատության կրթական միջավայրը հատուկ կազմակերպված` մարդու, խմբերի ուսուցման համարտարածություն է։ Նա տալիս է ուսումնական հաստատությունների առանձնահատկությունների ընդհանուր նկարագիրը` լայն ու նեղ իմաստներով։ Լայնիմաստով, ըստ մասնագիտական ուսումնական հաստատությունների առանձния студентов университета։ - Камерово, 1998, с. 139. նահատկությունների, ընդգրկում է պրոֆեսորադասախոսական կազմը, նրանում ձևավորված մշակույթ ու ավանդույթներ, տեղեկատվության հնարավորություններ։ Նեղ իմաստով, ըստ կրթական անմիջական միջավայրի առանձնահատկությունների ընդգրկում է` լսարաններ, կենտրոններ, պրակտիկայի անցկացում,պրոֆեսորադասախոսական կազմ, ֆակուլտետի ավանդույթներ, դասավանդող-ուսանող փոխհարաբերություններ։ Պրոֆեսոր Լ. Վ. Մարդախաևը առանձնացնում է բուհի կրթադաստիարակչական միջավայրի հետևյալ ոլորտները, որոնք նշանակալի են ուսանողների մասնագիտական ինքնորոշման խնդիրների հետազոտման համար.• սոցիալական (բուհի սոցիալական կարգավիճակը, բուհի ղեկավարմանհամակարգը, ֆակուլտետի, ամբիոնի դերը, ուսանողական ինքնակառավարման կազմակերպությունը, կրթության և պրակտիկայի ուղղությամբ կրթական, մեթոդական հիմքերը),• մշակութային (բուհի վարչակազմի մշակութային, մասնագիտական ընդհանուր մակարդակը, ֆակուլտետի պրոֆեսորադասախոսական կազմը,ամբիոնները, ուսուցման մշակութային միջավայրը` հաստատություն, ամբիոններ, լսարաններ, դասախոս-ուսանող, աշխատակից-ուսանող փոխհարաբերությունների մշակույթը, բուհի թանգարանները, ֆակուլտետի պատմության հասանելիությունը),• դաստիարակչական և կրթական (կրթադաստիարակչական գործընթացի կազմակերպումը, անմիջական ուսուցում լսարանում, պրակտիկաներ,պրակտիկայի կենտրոնների հեղինակությունը, մասնագիտության մեթոդականհիմքերի և ուսուցման որակն ու հասանելիությունը սովորողների համար)4։ Միավորելով այս ոլորտները՝ կարելի է կանխատեսել և պլանավորել ու անհատի ինքնորոշման և զարգացման գործընթացները` կրթական միջավայրո ւմ5։ Սովորողների մասնագիտական ինքնորոշման արդյունավետությանը նպաստում են ինչպես ընտանիքը, հասարակությունը, այնպես էլ կրթական հաստատություններում ընդունված պայմանները, միջավայրը, որտեղ սովորում է ուսանողը։ Բարձրագույն ուսումնական հաստատության կրթական միջավայրը հանդիսանում է անհրաժեշտ պայման և գործոն է, հաղորդակցական ոլորտ մասնագիտական համակարգում և սովորողների մասնագիտական ինքնորոշման համար` նպաստելով մարդու հաջող հարմարմանը որոշակի միջավայրում և դրա միջոցով ուղղորդում է նրանց դեպի հասարակական կյանք6։ - РГСУ, 2006, с. 22-27. Օկսանա ՄարդանյանՈՒՍԱՆՈՂՆԵՐԻ ՀԱՂՈՐԴԱԿՑՄԱՆ ԵՎ ՄԱՍՆԱԳԻՏԱԿԱՆ ԻՆՔՆՈՐՈՇՄԱՆ ԱՐԴՅՈՒՆԱՎԵՏՈՒԹՅԱՆ ՈՒՂԻՆԵՐԸԲանալի բառեր՝ ուսանողների հաղորդակցում, մասնագիտական կողմնորոշումԱմփոփում։

example1977

example1977

Հոդվածում քննարկվում են ՀՀ քրեական դատավարության գործող և նոր օրենսգրքի նախագծով նախատեսված` կալանավորման ինստիտուտի կարգավորման առանձնահատկությունները, դրա կիրառման իրավաչափությունը, հիմքերն ու պայմանները։ Ներկայացվում են Մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների պաշտպանության մասին եվրոպական կոնվենցիայով նախատեսված մարդուն ազատությունից զրկելու հիմքերը, կալանավորման վերաբերյալ Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի պրակտիկան, և վերլուծվում է գործող օրենսգրքով և Նախագծով նախատեսված կարգավորումների համապատասխանությունը դրանց։ Քննարկվում է նաև կալանավորման հիմքերի համապատասխանությունը ՀՀ սահմանադրությանը։ Առանձին ուշադրություն է դարձվում հանցանքի ծանրությունը կալանավորման հիմք դիտարկելու խնդրին։

ՁԵՐԲԱԿԱԼՈՒՄՆԵՐԸ ՝ որպես ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՔՐԵԱԿԱՆ ՄԻՈԱՌՈՒՄՆԵՐԻ ԿԱՆԽԱՐԳԵԼՄԱՆ ՄԻURՈՆԵՐ Այսպիսով, օրինակ, անձի իրավունքները էապես սահմանափակվում են օրենքով նախատեսված դատական ​​հարկադրանքի միջոցների կիրառմամբ։ Դատական ​​հարկադրանք նշանակում է `օրենքով նախատեսված միջոցներ` ուղղված քրեական դատավարության սուբյեկտների հարկադիր կանխարգելմանը և նախազգուշացմանը, որոնք քրեական ոլորտում օգտագործվում են «դրա համար պետական ​​մարմինների լիազորված պաշտոնյաների կողմից, եթե կան համապատասխան հիմքեր և ընթացակարգին համապատասխան »` բոլոր ընթացակարգային երաշխիքներով։ գործի մեջ ճշմարտության գիտակցումն ու բացահայտումը 1։ Պարտադրանքի ցանկացած միջոց քրեական դատավարության սուբյեկտին պարտավորեցնում է կատարել օրենքի պահանջները և գործել ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքով սահմանված կարգով։ Նախազգուշական միջոցները կազմում են առանձին խումբ դատական ​​հարկադրանքի միջոցների համակարգում։ Դրանց առանձնահատկությունն այն է, որ դրանք երկար ժամանակ սահմանափակում են կասկածյալի և մեղադրյալի անձնական ազատությունը, ուստի դրանք պահանջում են մանրամասն օրենսդրական և վիճահարույց կարգավորում։ ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 18-րդ գլուխը ամբողջությամբ նվիրված է խափանման միջոցներին, որոնք բացահայտում են խափանման միջոցների հայեցակարգը և տեսակները։ Մասնավորապես, Քրեական դատավարության օրենսգրքի 134-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն, «նախազգուշական միջոցները հարկադրանքի միջոցներն են, որոնք օգտագործվում են քրեական վարույթի ընթացքում կասկածյալի կամ մեղադրյալի կողմից ոչ պատշաճ վարքագիծը կանխելու և պատժի կատարումն ապահովելու համար»։ Այլ կերպ ասած, կանխարգելիչ միջոցառումներն ուղղված են կասկածյալի մեղադրյալի հանցավոր գործունեությունը կանխելուն, ինչպես նաև քրեական դատավարությանը նրանց պատշաճ մասնակցությունն ապահովելուն։ Նախնական կալանքի համակարգում կալանքը եղել և շարունակում է մնալ ամենախիստը։ Theեկավարվելով Հայաստանի Հանրապետության գործող քրեական դատավարության օրենսգրքի 137-րդ հոդվածի 1-ին մասով `կալանավորումն անձ է օրենքով նախատեսված վայրերում` պայմաններով։ պայմանները Իսկ 135-րդ հոդվածը սահմանում է կալանքի հիմքերը։ Կալանքը և դրա այլընտրանքային խափանման միջոցը կարող են կիրառվել մեղադրյալի նկատմամբ միայն այն հանցագործության համար, որի համար ազատազրկման առավելագույն ժամկետը մեկ տարուց ավելի է, կամ բավարար հիմքեր կան ենթադրելու, որ մեղադրյալը կարող է 1) թաքնվել քրեական հետապնդման մարմնից, կամ 2) անօրինական ազդեցություն ունենալ քրեական դատավարությանը մասնակցող անձանց վրա, թաքցնել կամ կեղծել գործին առնչվող նյութերը, առանց հիմնավոր պատճառի կամ որևէ այլ կերպ չներկայանալ քրեական դատավարության կանչերին, 3) կատարել քրեական օրենսդրությամբ չթույլատրված արարք. Լինելով խափանման ամենադաժան միջոցը ՝ կալանքը առավելագույնս սահմանափակում է անձի սահմանադրական իրավունքներն ու ազատությունները, ներառյալ այնպիսի իրավունքներ, ինչպիսիք են ազատության և անվտանգության իրավունքը, ուստի այն պետք է բացառիկ լինի։ 1 Տե՛ս ՀՀ քրեական դատավարություն, ընդհանուր մաս, դասագիրք համալսարանների համար, Երևան, 2006, ԵՊՀ հրատարակչություն, էջ 342։ Այսպիսով, մարդու ազատությունը որպես գերագույն արժեք երաշխավորված է ինչպես ներքին օրենսդրությամբ, այնպես էլ միջազգային պայմանագրերով։ Յուրաքանչյուր ոք ունի ազատության և անձի անվտանգության իրավունք։ Անձը կարող է ազատությունից զրկվել օրենքով սահմանված դեպքերում ` պատվեր. Ոչ ոք չի կարող մեղավոր լինել որևէ քրեական իրավախախտման համար ՝ կատարման պահին կատարված որևէ արարքի կամ բացթողման համար, որը ազգային հանցագործություն չի համարել ազգային կամ միջազգային օրենսդրությունը։ Մարդու իրավունքների պաշտպանության և հիմնարար ազատությունների եվրոպական կոնվենցիայի (այսուհետ ՝ Եվրոպական կոնվենցիա) և Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի (այսուհետ ՝ ՄԻԵԴ) նախնական վճիռները պարզեցնում են, որ ազգային դատարանները պետք է հաշվի առնեն բոլոր հանգամանքները, որոնք անհրաժեշտ են հանրային շահի, պատշաճ և բավարար պատճառի որոշման համար, ինչը, հաշվի առնելով անմեղության կանխավարկածը, արդարացնում է ազատության իրավունքի հարգումից նահանջը։ Մարդուն ազատությունից զրկելու համար անհրաժեշտ հիմքերը պետք է հիմնավորվեն կոնկրետ փաստական ​​նյութերով և տվյալներով։ Մասնավորապես, ՄԻԵԴ-ը որոշել է. «Վախը, որ մեղադրյալը կխոչընդոտի մեղադրյալի գործունեությանը, օրինական է։ Դատարանը պետք է հաստատի սա որպես օրինական մտահոգություն, հատկապես մեղադրյալի գործով, և ոչ թե անորոշ վերացական (Clutte ընդդեմ Բելգիայի գործով). «Գործում ճշմարտությունը բացահայտելու գործընթացին միջամտելու հնարավորությունը (մինչդատական ​​վարույթում խոչընդոտելը խոչընդոտելը) չպետք է բացառվի »։ «Պետք է լինեն կոնկրետ փաստական ​​հանգամանքներ, որոնք ապացուցում են, որ կալանավորը կարող է դրանք օգտագործել» (Trzaska v. Polish), «Պետք է լինի ողջամիտ ռիսկ, որ ազատ արձակվելու դեպքում, ամբաստանյալը կձեռնարկի արդարադատությանը խոչընդոտող քայլեր» (Wemhoff v. Germany) «Մեղադրյալի գործով կրկին հանցագործություն կատարելու ռիսկը պետք է իրական լինի» (Ringeisen v. Austria)։ ՀՀ վճռաբեկ դատարանն իր հերթին նշել է 30.08.2007 թ.-ին կայացված ՎԲ -132 / 07 նախադեպային որոշման մեջ։ «... կալանքի օգտագործման հիմքերը կանխատեսող, մոտավոր բնույթ ունեն, քանի որ դրանք ենթադրում են հետագա իրադարձություններ։ Միևնույն ժամանակ, կանխատեսված այս գործողությունները պետք է հիմնավորվեն քրեական գործով ձեռք բերված որոշակի նյութերով, որոնք, ի վերջո, որոշում են կալանքի օգտագործման արդարացումը։ » Մեղադրյալի հնարավոր գործողությունների հետաքննությունը պետք է հիմնված լինի գործի նյութերից բխող ողջամիտ կասկածների կամ ենթադրությունների վրա։ Սա նշանակում է, որ բոլոր դեպքերում որոշ փաստական ​​տվյալներ պետք է օգտագործվեն որպես հիմք կալանքի կիրառման համար։ Նույն նախադեպային որոշման մեջ Վճռաբեկ դատարանը նշել է. «Քրեական գործի քննության ընթացքում օգտագործված խափանման միջոցներից ամենախիստը կալանավորումն է։ Այն պետք է ընտրվի միայն այն դեպքում, երբ խափանման այլ միջոցներ չեն կարող ապահովել անձի պատշաճ վարքը քրեական դատավարության ընթացքում։ ՀՀ քրեական դատավարության օրենսդրությունը սահմանել է կալանքի կիրառման օրինականությունն ու արդարացումը ապահովող մի շարք երաշխիքներ, որոնցից առաջին հերթին առանձնացվում և առանձնացվում են կալանքի հիմքերը։ «Սրանք օրենքով նախատեսված հանգամանքներն են, որոնք հաստատվում են որոշակի ապացույցներով, թույլ են տալիս ողջամիտ ենթադրություններ այն մասին, որ անձը, առանց բերման ենթարկվելու, կարող է անօրինական գործողություններ կատարել, խոչընդոտել քրեական դատավարության ընթացքին»։ ՄԻԵԴ-ի և ՀՀ վճռաբեկ դատարանի ՝ կալանքի վերաբերյալ որոշումների, ազգային իրավունքի և Եվրոպական կոնվենցիայի դրույթների վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ ազատության և անձնական անձեռնմխելիության իրավունքը, մարդու այլ հիմնարար իրավունքների հետ մեկտեղ, անքակտելի է։ և բարձրագույն արժեք։ Ուստի պետք է ավելի զգույշ լինել նշված իրավունքի սահմանափակման օրինականությունը որոշելու հարցում. պետք է բացառել մարդու իրավունքների հարգանքի անթույլատրելիության սկզբունքներից, մարդու իրավունքները սահմանափակելու միջոցով հիմնարար իրավունքից զրկելը 1։ Դեռ անցյալ դարի սկզբին Ն.Պոլյանսկին նշել էր. «Հարցը, թե ինչ տեսակի խափանման միջոցներ կարող են կիրառվել, ինչ պայմաններում են դրանք թույլատրելի, ինչից է կախված նրանց ընտրությունը, քրեական դատավարության ամենակարևոր հարցերից մեկն է։ Հեշտ է պատկերացնել, թե որքանով է վտանգվում քաղաքացու անձնական ազատությունը, երբ օրենսդրության մեջ նման բան չկա։ 1 Տե՛ս Մադոյան Ա., Կալանքի կիրառումը որպես խափանման միջոց Հայաստանի Հանրապետությունում, Վճռաբեկ դատարանի նախադեպային որոշումների կատարում, Փաստաբանների պալատի երիտասարդական խորհրդի հանդես։ Թիվ 3, 2014 թվականի դեկտեմբեր։ հարցի պատասխանը »1։ Այս մոտեցումն արդիական է նաև այսօր։ Հետևաբար, օրենքում դրանց կիրառման օրինականությունն ու հիմնավորվածությունն ապահովելու համար անհրաժեշտ պայմանների ստեղծումը մարդու իրավունքների և օրինական շահերի պաշտպանության կարևորագույն և առաջնային պահանջն է։ Հայաստանի Հանրապետությունում ընթացիկ դատական ​​բարեփոխումները կոչված են ապահովելու ամբողջ իրավական համակարգը, մասնավորապես `քրեական արդարադատության ժողովրդավարացումը, անհատական ​​իրավունքների արդյունավետ պաշտպանությունը։ Անվիճելի է, որ օրենքի գերակայության առանձնահատկություններից մեկը պետական ​​հարկադրանքի սահմանափակումն է միայն այն դեպքերում, երբ իսկապես անհրաժեշտ է պաշտպանել հասարակության և այլ անձանց շահերը։ Հարկադրական միջոցառումների կարգավորման հիմքում ընկած է անձանց ազատության իրավունքը երաշխավորող հստակ օրենսդրական մեխանիզմների ստեղծման անհրաժեշտությունը `Հայաստանի Հանրապետության քրեական դատավարության նոր օրենսգրքի նախագծով (այսուհետ` Նախագիծ)։ Հաշվի առնելով այն փաստը, որ հարկադրանքի միջոցների կիրառումը համապատասխանում է մարդու իրավունքների միջազգային չափանիշներին, հիմնովին փոխվել է նախնական կալանքի ինստիտուտը, մասնավորապես ՝ կալանավորումը։ Այսպիսով, նախագիծն առաջին անգամ սահմանում է, որ կալանքը քրեական հետապնդման մեջ ծայրաստիճան զսպվածության միջոց է, որով մեղադրյալի պատշաճ վարքագիծը կարող է կիրառվել միայն այն դեպքում, եթե անձի պատշաճ վարքը չի կարող երաշխավորվել հարկադրանքի այլ միջոցներով։ Այլ կերպ ասած, յուրաքանչյուր դեպքում հետապնդող մարմինները պետք է դնեն ազատազրկման հետ կապ չունեցող խափանման միջոց կիրառելու կամ նրա ազատությունը հնարավորինս քիչ սահմանափակելու նպատակահարմարության հարցը նախքան կալանքը որպես խափանման միջոց կիրառելը։ Միայն այն դեպքերում, երբ տվյալ նախազգուշական միջոցները ի վիճակի չեն ապահովել դատավարության բնականոն ընթացքը, դատավարության որոշակի մասնակցի պատշաճ վարքագիծը, կառաջանա վերջինիս նկատմամբ որպես խափանման միջոց կալանքը կիրառելու հարցը։ Նման մոտեցումը բխում է ՄԻԵԴ-ի նախադեպային իրավունքից։ Վերջինս Եվրոպական կոնվենցիայի 5-րդ հոդվածի խախտում գտավ միայն այն պատճառով, որ իշխանությունները դիմումատուին կիրառել են կալանք ՝ առանց երբևէ խափանման միջոց ընտրելու համար համեմատաբար մեղմ խափանման միջոց կիրառելով ՝ նրան հնարավորություն տալով ներկայանալ։ Նախագիծը հստակեցնում է կալանքի հիմքերը և պայմանները։ Եվրոպական կոնվենցիայի 5 1 1 (գ) հոդվածը սահմանում է ազատությունից զրկելու հիմքերի սպառիչ ցուցակ, ըստ որի անձի օրինական կալանքը կամ ձերբակալումը օրինական է, որպեսզի նրան իրավասու իրավական մարմին տանեն, եթե այդտեղ կա իրավախախտման ողջամիտ կասկած է։ համարվում է նրան հանցագործություն թույլ չտալը կամ կատարելուց հետո փախուստի դիմելը։ Ելնելով դրանից ՝ ՀՀ Սահմանադրության 16-րդ հոդվածի 1-ին մասը սահմանում է. «Յուրաքանչյուր ոք ունի ազատության և անձի անվտանգության իրավունք։ «Օրենքով սահմանված դեպքերում անձը կարող է զրկվել ազատությունից»։ Նույն հոդվածի 3-ից 4-րդ կետերը սահմանում են, որ քրեական վարույթի շրջանակներում կալանքը թույլատրվում է. 1) օրենքով սահմանված որոշակի պարտականությունների կատարումն ապահովելու համար, 2) առկա է հանցագործության կատարման հիմնավոր կասկած, կամ 3) երբ անձը անհրաժեշտ է կանխել հանցագործության կատարումը կամ դրա կատարումից հետո դրա փախուստը։ Անդրադառնալով իրավական գրականության մեջ ՀՀ Սահմանադրության 16-րդ հոդվածի վերլուծությանը `մասնավորապես նշվում է.« Անձի անձնական ազատության և անձեռնմխելիության իրավունքի ամենաուժեղ երաշխիքը Սահմանադրությունը համարում է օրենքը, համաձայն որի ազատությունից զրկելու կարգը պետք է իրականացվի »կարգը։ Սակայն պատմական փորձը ցույց է տվել, որ օրենքը կարող է լինել օրենքի խախտում, այսինքն ՝ ազատությունից զրկելու դեպքերը կարող են անհիմն ընդլայնվել օրենքով։ Նման անօրինական օրենքի ընդունումն ու կիրառումը կանխելու համար Սահմանադրությունը փակ շրջանակում թվարկում է այն դեպքերը, որոնց հիման վրա օրենքը կարող է նախատեսել ազատությունից զրկում։ Հիմքերի սպառիչ շրջանակը և հստակ իրավական ձևակերպումները բացառում են դրանց տարածական մեկնաբանությունը »։ 2. 1 Տե՛ս Polish N., դերի գործընթացները։ Վերաքննիչ դատարանը, դրա կառուցվածքը և գործունեությունը, Մոսկվա, 1911, էջ. 136։ 2 Տե՛ս Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրության վերաբերյալ մեկնաբանություններ, հ. Խմբագիր ՝ Գ.Հարությունյան Ա.Վաղարշյան, Երեւան, 2010, էջ 190։ Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի նախադեպային իրավունքի համաձայն, նախքան դատապարտումը ազատությունից զրկելը արդարացված կլինի միայն այն դեպքերում, երբ կա հավանականություն, որ մեղադրյալը խուսափում է դատավարությունից, խոչընդոտում է արդարադատությանը 2, կատարում նոր հանցագործություն 3 կամ մնում կալանքի տակ 4։ Հ. Ghուկասյանի խոսքով, ՀՀ քրեական դատավարության գործող օրենսգիրքը, սակայն, չի ցուցաբերել անհրաժեշտ հետևողականություն կալանքի հիմքերը նախանշելու հարցում 5։ ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 135-րդ հոդվածի 1-ին մասով նախատեսված խափանման միջոցների առնվազն երկու հիմքերը, ներառյալ `կալանքի օգտագործումը (քրեական գործին մասնակցող անձանց վրա անօրինական ազդեցություն գործադրելու համար խափանում նախաքննական կամ դատական ​​վարույթներին), Գործին վերաբերող նյութերը թաքցնելը կամ կեղծելը, հանցագործը `առանց հիմնավոր պատճառի դատարանի վճռի կատարումը խոչընդոտելու կամ դատարանի վճռի կատարումը խոչընդոտող այլ միջոցներով) դուրս են Եվրոպական կոնվենցիայով ամրագրված հիմքերի շրջանակից, որոնք սպառիչ թվարկում են ազատությունից զրկելու հիմքերը տարածական մեկնաբանության ենթակա չեն, այսինքն `հակասահմանադրական են. հետևաբար, ձերբակալությունները չեն կարող իրականացվել այդ հիմքերով։ Փաստորեն, գործող օրենսգրքով կալանքի կիրառման հիմքերը չեն բխում ՀՀ Սահմանադրության 16-րդ հոդվածից `Եվրոպական կոնվենցիայի 5-րդ հոդվածից։ Ի տարբերություն գործող օրենսգրքի, Քրեական դատավարության նոր օրենսգրքում ներկայացված կալանքի հիմքերի սպառիչ ցուցակը լիովին համապատասխանում է Կոնվենցիայի 5-րդ հոդվածում նշված պայմաններին։ Մասնավորապես, Նախագծի 116 2 2 հոդվածի համաձայն, անհրաժեշտության դեպքում կարող է կիրառվել խափանման միջոց ՝ 1) մեղադրյալի փախուստը կանխելը, 2) մեղադրյալը հանցագործություն թույլ չտալը, 3) օրենքով կամ դատարանի որոշմամբ իրեն պարտադրված։ ապահովել պարտականությունների կատարումը։ Նշենք, որ ներկայիս Քրեական դատավարության օրենսգիրքը պարունակում է մեկ բացթողում `խափանման միջոցներ կիրառելու հիմքերի մասով։ Անհասկանալի է, թե ինչու են այդ հիմքերը տարածվում բոլոր կանխարգելիչ միջոցների վրա։ Եվ Եվրոպական կոնվենցիան և Սահմանադրությունը սահմանում են անձի ազատության և անվտանգության իրավունքը երաշխավորելու հիմքերը, սակայն այլ միջոցներ չեն սահմանափակում անձի ազատության իրավունքը, ուստի նույն հիմքերը էապես կսահմանափակվեն, եթե կիրառվեն այլ անձանց նկատմամբ։ զսպող պատվերներ։ Ստացվում է, որ այլ խափանման միջոցների կիրառումը ուղղակիորեն կախված է կալանքից, այսինքն, եթե այդ հիմքերը գոյություն ունեն, ապա, բնականաբար, քննարկվում է կալանքի հարցը, ապա մյուս խափանման միջոցներից մեկի կիրառման հարցը։ , Հարկ է նշել, որ ոչ բոլոր կանխարգելիչ միջոցները կարող են կիրառվել Քրեական դատավարության օրենսգրքի 135-րդ հոդվածի 1-ին մասում նշված հիմքերով։ Օրինակ ՝ դժվար է պատկերացնել, որ չհեռանալու մասին ստորագրությունը կարող է օգտագործվել քրեական օրենսդրությամբ թույլատրելի արարք կանխելու կամ քրեական վարույթն իրականացնող մարմնից թաքնվելու համար, կամ, օրինակ, գրավը կարող է օգտագործվել հանցագործությունները կանխելու համար։ Կարծում ենք, որ խափանման միջոց յուրաքանչյուր միջոց պետք է կիրառվի ինքնուրույն ՝ անկախ որևէ այլ միջոցի կիրառումից, իհարկե, բացառությամբ կալանքի, որի կիրառումը, ըստ Նախագծի, թույլատրվում է միայն այն դեպքում, երբ հնարավոր չէ խափանման այլ միջոց գտնել։ Այս հարցը կարծես կարգավորվել է Քրեական դատավարության նոր օրենսգրքի նախագծում, որը, համաձայն 116-րդ հոդվածի 3-րդ մասի, չի պահանջում նույն հոդվածի 2-րդ մասում նշված հանգամանքների արդարացում. 1) կիրառման դեպքում օրենսգրքով նախատեսված առանձին այլընտրանքային կանխարգելիչ միջոցներ. ) ծանր կամ առանձնապես ծանր հանցագործության մեջ մեղադրվող անձի նախնական կալանքի կամ այլընտրանքային նախնական կալանքի դեպքում։ Վերոգրյալից պարզ է դառնում, որ Նախագծով սահմանված կանոնակարգի համաձայն ՝ հանցագործության ծանրությունը բավարար է անձին ի սկզբանե կալանավորելու համար։ Նշենք, որ այս մոտեցումը տեսականորեն միանշանակ չի ընդունվում։ Որոշ տեսաբաններ նման են 1 Տե՛ս «Stögmüller v. Austria», 10 նոյեմբերի 1969, § 15, A շարք, No. 9 2 Տե՛ս «Վեմհոֆն ընդդեմ Գերմանիայի», 1968 թ. Հունիսի 27, Series 14, շարք A No. 7 3 Տե՛ս «Matznetter v. Austria», 10 նոյեմբերի 1969,, 9, շարք A No. 10 4 Տե՛ս «Letellier v. France», 26 հունիսի 1991 թ., 151, շարք A No. 207 թ. 5 Տե՛ս Ghուկասյան Հ., Ազատության իրավունքի միջազգային ներքին երաշխիքները (համեմատական ​​վերլուծություն), ԵՊՀ իրավագիտության ֆակուլտետի 75-ամյակին նվիրված գիտաժողովի նյութեր, Երևան, 2008, էջ 246-247։ կարգավորում, բայց մյուսներն ասում են, որ դա անընդունելի է։ Չհամաձայնելով այն մոտեցմանը, որ հանցագործության ծանրությունը բավարար է հանցագործությունը կիրառելու համար, տեսությունը բերվում է տարբեր փաստեր `այն հերքելու համար։ Դուք Ըստ Մելնիկովի, եթե կալանքի կիրառումը պայմանավորված է միայն հանցագործության ծանրությամբ, այն կորցնում է իր մասնավոր դերը և ստանում պատժիչ բնույթ։ անձը կալանավորված է ոչ թե նրա ոչ պատշաճ վարքը կանխելու, արդարադատության իրականացմանը խոչընդոտելու նպատակով, այլ այն բանի համար, որ նա մեղադրվում է ծանր կամ հատկապես ծանր հանցագործություն կատարելու մեջ 1։ Դուք Ստեցովսկին գտնում է, որ կալանքի որպես խափանման միջոց ընտրելը բացառապես հանցագործության վտանգի հիմքով հակասում է Եվրոպական կոնվենցիայի 5-րդ հոդվածի պահանջին, որը թույլ է տալիս կալանավորել կամ ձերբակալել միայն հետևյալ երկու դեպքերում ՝ 1) զեկուցեք նրան իրավասու մարմնին, եթե կա ողջամիտ կասկած 2) երբ ողջամտորեն անհրաժեշտ է կանխել նրան հանցագործություն կատարելուց կամ կատարելուց հետո փախուստի դիմել 2։ Այնուամենայնիվ, հանցագործության ծանրությունը որպես ձերբակալման հիմք համարելու գաղափարը իր կողմնակիցներն ունի։ Հ. Վերլուծելով Եվրոպական կոնվենցիայի 5 1 1 (գ) հոդվածի բովանդակությունը ՝ ukուկասյանը նշում է, որ պետության միջազգային պարտավորությունները ոչ մի կերպ չեն խոչընդոտում կատարված հանցագործության ծանրությունը կալանքի կիրառման համար անկախ հիմք հանդիսանալը։ Ըստ հեղինակի, չի հերքվում այն ​​փաստը, որ մեղադրյալի համար մեղադրվող հրապարակավ վտանգավոր արարքը և դրա կատարման հանգամանքները կարող են վկայել անձի սոցիալական մեծ վտանգի մասին։ Եթե ​​անձին մեղադրում են (իհարկե, բավարար ապացույցների համակցությամբ) քաղաքացիների հանցավոր կազմակերպություն (խումբ) ստեղծելու մեջ (ընդհանուր առմամբ, հասարակական անվտանգության, ահաբեկչության, ավազակապետության և այլնի դեմ ուղղված մի շարք ծանր հանցագործություններ կատարելու մեջ), փաստը Առևանգումն ինքնին հիմք է տալիս ենթադրելու, որ մեղադրյալը մնացել է ազատության մեջ, կարող է շարունակել իր հանցավոր գործունեությունը, թաքնվել գործի քննությունն իրականացնող իրավասու մարմիններից կամ օգտագործել բոլոր հնարավոր միջոցները գործի քննությանը հակառակվելու համար։ Եվրոպական կոնվենցիայի դրույթները (մասնավորապես, 5 1 1 (գ) հոդվածը) չպետք է կիրառվեն կամ մեկնաբանվեն այնպես, որ պետության համար անհարկի դժվարություններ ստեղծվեն կազմակերպված հանցավորության դեմ պայքարում արդյունավետ միջոցներ կիրառելու համար։ Միևնույն ժամանակ, վերոհիշյալ ծանր հանցագործությունների դեպքում կալանքի չափանիշները չպետք է ավտոմատ կերպով տարածվեն հանրային վտանգավոր այլ գործողությունների վրա։ Միայն արարքի ծանրության հիմքով կալանքի դեպքում պետք է անվերապահորեն ապահովվեն բոլոր երաշխիքները `խափանման միջոցը կիրառելու օրինականությունն ու արդարացումը ապահովելու համար (անձի կապը հանցագործության հետ պետք է ակնհայտ լինի, կալանքի դատավարության արդարացումը և այլն) պետք է ապահովվի 3)։ I. Վերլուծելով կալանքի հիմքերը ՝ Պետրուխինը գտնում է, որ հանցագործության ծանրությունը և իրեն սպառնացող պատժի լրջությունը կարող են դրդել նրան թաքնվել կամ խանգարել նրան ճշմարտությունը բացահայտելուն։ Այլ կերպ ասած, ըստ հեղինակի, հանցագործության ծանրությունը ներառում է ամբաստանյալի ոչ պատշաճ վարքի հավանականության ռիսկը։ Հարկ է նշել, որ միջազգային իրավունքում արդեն իսկ ուղղակիորեն նշվում է, որ միայն այդ հիմքը բավարար է մինչդատական ​​կալանքի համար, և դա միայն շարունակական կալանքի պայմաններից մեկն է։ Այսպիսով, ԵԽ Նախարարների կոմիտեի 1980 թվականի հունիսի 27-ի Նախաքննական կալանքի հրամանի R (80) 11-ի 4-րդ պարբերության 1980 թ. Որոշումը նախատեսում է, որ բացառիկ դեպքերում նախնական կալանքը կարող է արդարացված լինել, եթե հանցագործությունը կատարվի։ հատկապես լուրջ։ Այս մոտեցումը արտացոլվել է նաև Եվրոպական դատարանի նախադեպային իրավունքում։ Մասնավորապես, ՄԻԵԴ-ը «Պանչենկոն ընդդեմ Ռուսաստանի» գործով իր որոշման մեջ նշում է, որ ՄԻԵԴ-ը թույլ է տալիս կասկածել, որ դիմումատուն ծանր հանցագործություն է կատարել, կարող է հիմք հանդիսանալ նախնական կալանքի համար։ Այնուամենայնիվ, ՄԻԵԴ-ը միևնույն ժամանակ գտնում է, որ առաջադրված մեղադրանքը 1 Տե՛ս Melyanikov V., Right քաղաքացի քաղաքացու իմպիչմենթ կամայական արտադրության գործով։ Մոսկվա, 2006, էջ. 223։ 2 Տե՛ս Stecovski ,., Ազատության իրավունք և անձնական անձեռնմխելիություն, նորմեր և զգայունություն։ Մոսկվա, 2000, էջ. 167 թ. 3 Տե՛ս Ghուկասյան Հ., ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի համաձայն կալանքի և դատավարական ընթացակարգի օգտագործման հիմքերը, ԵՊՀ իրավագիտության ֆակուլտետի 70-ամյակին նվիրված գիտական ​​աշխատությունների ժողովածու, Երևան, 2003, էջ 214-217։ 4 Տե՛ս Petrukhin I., Անձանց անձեռնմխելիություն և նախազգուշացում առաջատար գործընթացում։ Մոսկվա, 1989, էջ. 107։ Միայն պատժի խստությունը չի կարող արդարացնել երկարաժամկետ կալանքը։ Դատարանի այս դիրքորոշումից բխում է, որ քննության սկզբնական շրջանում նախնական կալանքի համար բավարար է համարվում միայն հանցանքի ծանրությունը, բայց դա կարող է չբավարարել հետագա կամ երկարաժամկետ կալանքի համար։ Հարկ է նշել, որ հանցագործության ծանրությունը և պատժի սպառնալիքը `որպես կալանքի հիմք, նախատեսված են արտասահմանյան շատ երկրների, մասնավորապես` Ֆրանսիայի, Գերմանիայի, Ավստրիայի, Բելառուսի, Ուկրաինայի քրեական դատավարության օրենսգրքերում։ Այսպիսով, նախնական կալանքի դեպքում միայն հանցանքի ծանրության հիման վրա օրինական է, դա չի հակասում միջազգային չափանիշներին։ Անհրաժեշտ ենք համարում նշել, որ ՀՀ քրեական դատավարության գործող օրենսգիրքը չի տարբերակում կալանքի կիրառումը և դրա երկարացման հիմքերը։ ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 135-րդ հոդվածի 1-ին մասում թվարկված հիմքերը հավասարապես կիրառվում են ինչպես առաջին անգամ կալանքի, այնպես էլ դրա երկարացման դեպքում։ Այլ կերպ ասած, ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգիրքը չի պարունակում կալանքի ժամկետի երկարացումը կարգավորող նորմ 1։ Մինչդեռ նախագիծը տարանջատում է նախնական կալանքի հիմքերը, արդեն իսկ օգտագործված կալանքի ժամկետի երկարացումը։ Մասնավորապես, Նախագծի 118 4 4 հոդվածի համաձայն ՝ «Դատարանում կալանքի ժամկետը երկարաձգելիս անհրաժեշտ է հիմնավորել հետապնդող մարմնի կողմից գործադրված պատշաճ ջանասիրությունը ՝ դատավարությանը վերաբերող հանգամանքները պարզելու, ինչպես նաև անհրաժեշտությունը շարունակել մեղադրյալի նկատմամբ քրեական հետապնդումը »։ » Նման կարգավորումը համահունչ է ՄԻԵԴ-ի պրակտիկային։ Վերջինս, բազմաթիվ վճիռներով, այդ թվում `մի շարք ընդդեմ Հայաստանի Հանրապետության, հստակ տարբերակում է նախնական կալանքի օգտագործման հիմքերը և կալանքի ժամկետը երկարաձգելը 2։ Այսպիսով, ՀՀ գործող օրենսգրքի և նոր օրենսգրքի նախագծի համեմատական ​​վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ, ի տարբերություն գործող Քրեական դատավարության օրենսգրքի, Նախագիծը սահմանել է արդյունավետ երաշխիքների համակարգ `խափանման միջոցների կամայական կիրառման դեպքերը սահմանափակելու համար։ Հարկադիր միջոցների մասին օրենսդրական կարգավորումները համապատասխանեցվել են ՀՀ Սահմանադրությանը, Մարդու իրավունքների եվրոպական կոնվենցիային և դրա հիման վրա իրականացվող իրավական պրակտիկային։ Հովհաննես Հովհաննիսյան ՁԵՐԲԱԿԱԼՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ՝ ԻՆՉՊԵՍ կանխարգելման միջոց, համաձայն Հայաստանի Հանրապետության քրեական դատավարության և նոր օրենսգրքի նախագծի Հիմնաբառեր. Կալանավորում, նախնական կալանք, դատական ​​հարկադրանքի միջոցներ։

example1721

example1721

Կրթական ծառայությունների մատուցման շուկայում ներկայումս մրցունակ են դառնում այն բուհերը, որոնք լուրջ ուշադրություն են դարձնում շրջանավարտների կարիերայի նախագծման կառավարմանը։ Այստեղ հաջողություն են արձանագրում այն բուհերը, որոնք կառավարման մեկ համակարգում ներդաշնակեցնում են համալսարանական տարբեր ստորաբաժանումների գործունեությունը, դրանք թիրախավորելով շրջանավարտի աշխատանքի անցնելու սպասումների բավարարմանը։ Այս առումով, կարեւորվում է շրջանավարտների կարիերայի նախագծման կառավարման արդյունավետության հատուկ ցուցիչներով պարբերաբար գնահատումը բուհի վարչակազմի կողմից։

Ավանդաբար, գիտելիքների ձևավորումը և այսօր շրջանավարտների հմտությունների և կարողությունների ձևավորումը կարևորվում է մասնագիտական ​​կրթական ծրագրերում։ Այնուամենայնիվ, միևնույն ժամանակ, լուրջ ուշադրություն չի դարձվում շրջանավարտի կարիերայի կառավարմանը։ Ուսման ընթացքում ուսանողը հիմնականում կենտրոնանում է ակադեմիական գործունեության վրա ՝ համալսարանն ավարտելուց հետո ոչ մի ուշադրություն չդարձնելով իր կարիերայի ձևավորմանը։ Մյուս կողմից, գործատուն նաև փորձում է հնարավորինս չխառնվել անհատի կրթությանը ՝ պասիվ վերաբերմունք ունենալով բուհերի նկատմամբ և սպասելով, որ շրջանավարտը մուտք կգործի աշխատաշուկա, այնուհետև կսկսի աշխատել նրա համար։ Կրթության ակադեմիական մասնաբաժինը գործատուի կողմից գերակշռող չի համարվում շրջանավարտի համար։ Մասնագիտական ​​գիտելիքներից բացի, չափազանց կարևոր է հավասարակշռված, կողմնորոշվելու, աշխատանքային միջավայրում պատշաճ կերպով վարվելու ունակությունը 101 ղեկավարելու, շփվելու, ժամանակին և հիմնավոր որոշումներ կայացնելու համար։ Հետևաբար, ներկայումս համալսարանների խնդիրն է վերանայել կրթական ծառայությունների ուղղությունները `« գործատու-համալսարան »կամուրջն ամրապնդելու և աշխատաշուկայում տեղի ունեցող դինամիկ փոփոխությունները հաշվի առնելու համար։ Համալսարանական կրթության առանձնահատկություններից մեկը երկարաժամկետ ուսումնասիրությունն է։ Չորսից վեց տարի բարձրագույն կրթություն ունեցող մասնագետի վերապատրաստման ընթացքում զգալի փոփոխություններ են տեղի ունենում աշխատաշուկայում, իսկ ուսանողական համալսարանի «մուտքի-ելքի» ժամանակահատվածում ուսումնական պլանները «հնանում են»։ Նման իրավիճակներում համալսարանների շրջանավարտների աշխատանք գտնելու հնարավորությունն ընդլայնվում է, երբ համալսարաններն օգտագործում են «խնամակալների ինստիտուտը»։ «Հոգաբարձուների ինստիտուտը» ենթադրում է գործատուի ակտիվ գործունեություն բուհական համակարգում, երբ ուսման երկրորդ կամ երրորդ տարվանից գործատուն համալսարանական լսարաններից ընտրում է լավագույն ուսանողներին, նրանց անվանական կրթաթոշակ տրամադրում, անգամ միջամտում ուսումնական ծրագրի բարեփոխումներին։ հետեւել այն շրջանավարտին, որի մասնագիտական ​​հմտություններն ու կարողությունները նրա համար ընդունելի կդառնան։ Այս առումով, համալսարանները պետք է հետաքրքրված լինեն կրթության ոլորտում գործատուների մասնակցությամբ և նախաձեռնող լինեն իրենց ավարտական ​​կուրսերում լավագույն ուսանողների ընտրության հարցում `ապագա աշխատանք առաջարկելու համար։ Գործատուն, քաջատեղյակ լինելով մասնագետների վերապատրաստման գործընթացին, պետք է ակտիվ մասնակցություն ունենա ոչ միայն ուսումնական ծրագրերի կատարելագործմանը, այլև ապահովի դրա «ներկայությունը» կրթական ծառայությունների ոլորտում։ Դրա իրականացման հնարավոր ուղիներն են գործատուների կողմից լավագույն ուսանողներին խրախուսական կրթաթոշակների տրամադրումը, պրակտիկայի կազմակերպումը, բուհերում պրոֆիլի ուսուցման ստուդիաների և ուսումնական կենտրոնների ստեղծման աջակցությունը։ 102 ԿԱՌԱՎԱՐՈՒԹՅՈՒՆ Մյուս կողմից, գործատուները հետզհետե հասկանում են, որ ավելի արդյունավետ է ռեսուրսների իրենց մասնաբաժինը ծախսել համալսարանական կրթական ծրագրերի վրա, քան նորակոչիկ համալսարանական շրջանավարտներ պատրաստել։ Օգտվելով այս իրավիճակից `դոկտորանտը պետք է սերտ համագործակցի գործատուների հետ` նպատակ ունենալով ավարտելուց անմիջապես հետո աշխատանք ստանալ։ Մագիստրատուրայի շրջանավարտը, դեռ հանդես գալով որպես դոկտորի թեկնածու, պետք է համոզված լինի, որ աշխատաշուկայում մասնագիտությունը պահանջված կլինի։ Այս առումով, Բոլոնիայի գործընթացի ներկա փուլում զգալի ուշադրություն է դարձվում կրթության նպատակային ուսման արդյունքներին, երբ կրթությունն ամբողջությամբ հասցեագրված է աշխատաշուկայի պահանջներին։ Ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ բացի տնտեսական ճգնաժամերից, վերապատրաստման ընթացքում մասնագիտական ​​հմտությունների և կարողությունների բացակայությունը BKET տարածքում բարձրագույն կրթություն ունեցող շրջանավարտների գործազրկության հիմնական պատճառներից մեկն է։ Այս առումով, համալսարանները պետք է ձգտեն ուսման արդյունքները հնարավորինս ուղղել մասնագետի հմտություններին և ունակություններին, որոնք պահանջվում են բարձրագույն մասնագիտական ​​կրթության մակարդակներում։ Եվ խնդիրը միայն այն չէ, որ ասպիրանտ մասնագետը կարող է չունենալ բավարար հմտությունների կամ ունակությունների համապարփակ տիրույթ, և, այդպիսով, գործատուի կողմից չի պահանջվի։ Գործնականում շատ դեպքեր կան, երբ գործատուն չի բավարարվում կրթության ընթացքում ձեռք բերված մասնագիտական ​​հմտությունների լայն շրջանակով, քանի որ այն «գերհագեցած է» և կիրառելի չէ աշխատանքում։ Եվ պարզվում է, որ այդ դեպքում դոկտորանտների շրջանավարտները իրենց գործատուները համարում են «բարձր որակավորում» և արդյունքում չեն անցնում աշխատանքի։ Ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ 103 գործազուրկ համալսարանական շրջանավարտների շրջանում Արևմտյան Եվրոպայում գործատուի համար «բարձր որակավորում ունեցող» երիտասարդ մասնագետների տեսակարար կշիռը տատանվում է 14-35% -ի սահմաններում։ [1] Այս կապակցությամբ հետաքրքիր լուծումներ են առաջարկվում Շվեդիայի համալսարաններում։ Այսպիսով, Ստոկհոլմի Թագավորական տեխնոլոգիական համալսարանում դոկտորանտուրայի ծրագիրը կազմակերպվում է երկու փուլով։ Առաջին փուլի շրջանավարտները, ովքեր երկու տարի սովորում են, ստանում են դոկտորի առաջին աստիճանի աստիճան և կարող են աշխատել միայն արդյունաբերական շուկան սպասարկող հետազոտական ​​հաստատություններում։ Այնուամենայնիվ, եթե նրանք ցանկանում են դասավանդել և հետազոտություններ կատարել համալսարաններում, ապա ստիպված են եւս երկու տարի դոկտորանտուրա սովորել, պաշտպանել դիսերտացիա և ունենալ ավելի բարձր դոկտորի աստիճաններ։ Հայաստանի Հանրապետությունում աշխատաշուկային ուղղված բարձրագույն մասնագիտական ​​կրթության կազմակերպման գործում այդպիսի ճկունություն չկա։ Ավելին, ըստ պաշտոնական վիճակագրության, վերջին տարիներին գործազուրկների ամենամեծ թիվը բարձրագույն կրթություն ունեցող մարդիկ են (տե՛ս Աղյուսակ 1), ովքեր ունեն բարձր կրթական որակավորում և իրենց մասնագիտական ​​հմտությունների և ունակությունների որակը գերազանցում են գործատուների կարիքների մակարդակը։ , և վերջիններիս կողմից գնահատվում են «գերազանց»։ , նրանք պարզապես աշխատանքի առաջարկ չեն ստանում։ Աղյուսակ 1 Հայաստանում գործազուրկ կրթական գրաքննությամբ (հազար մարդ) [2] Կրթության գրաքննություն Բարձր, հետբուհական արական միջնակարգ մասնագիտական ​​միջնակարգ տարրական 20.1 ԿԻՆ հիմնականում կապված են բարձրագույն կրթության կառուցվածքային բնութագրերի հետ և, ընդհանուր առմամբ, դեռ չեն անդրադարձել կրթական ծրագրերի բովանդակությանը և որակին։ Դրանք, իրենց հերթին, բերում են նրան, որ կրթական համակարգը, ընդհանուր առմամբ, դեռևս «անջատված» է աշխատաշուկայից և ամբողջությամբ հաշվի չի առնում գործատուների պահանջները։ Մասնագիտական ​​կրթության ծրագրերը հաճախ գերհագեցած են առարկաներով, որոնք անմիջականորեն չեն առնչվում շրջանավարտներից պահանջվող հմտություններին և ունակություններին, կամ չեն ներառում արդի առարկաներ, որոնք կզարգացնեն այսօր ավարտական ​​իրավասությունները `ուղղված գործատուի պահանջներին։ Ակնհայտ է մարդկային գործոնի կարևորությունը ուսումնական գործընթացի կազմակերպման գործում։ Բազմաթիվ օրինակներ կան, երբ բավարար տեղեկատվություն, հնարավորություններ կան, բայց ուսանողներն ու ուսուցիչները չեն օգտագործում դրանք կամ չեն ցանկանում օգտագործել դրանք։ Ուստի համալսարանները պետք է շտապ անցնեն կրթության կազմակերպմանը ՝ հիմնվելով ուսման արդյունքների վրա, հստակ նշելով մասնագիտական ​​ուսումնական ծրագրում, թե որքանով և ինչպես է առարկան առնչվում շրջանավարտի մասնագիտական ​​ունակությունների և հմտությունների ձևավորմանը։ Այս եղանակով հնարավոր կլինի բեռնաթափել ուսումնական ծրագիրը ծանրաբեռնված «անուղղակի» առարկաներից, փոխարենը ներառելով նոր առարկաներ վերջնական արդյունքներով, որոնք բավարարում են աշխատաշուկայի պահանջարկը ուսումնական գործընթացում։ Աշխատաշուկայի պահանջներին ուղղված ուսման արդյունքների հասցեականությունը մեծապես կբարձրացնի մասնագիտական ​​կրթության համակարգում բարեփոխումների արդյունավետությունը։ Կարևոր ցուցանիշ է նաև շրջանավարտի աշխատանքն ավարտելուց հետո աշխատանք գտնելու տևողությունը, որը միջինում 4 ամիս է BKET- ում և հետևյալ բաշխումն ունի ըստ երկրների (Նկար 1)։ 105 ԿԱՌԱՎԱՐՈՒԹՅՈՒՆ Նկար 1 Ավարտելուց հետո շրջանավարտների աշխատանքի տևողությունը (ամիսներ) [4] Հայաստանի Հանրապետությունում բարձրագույն մասնագիտական ​​բարձրագույն կրթության շրջանավարտները հիմնականում տեսնում են իրենց կարիերայի աճը համալսարանական համակարգում `համալրելով համալսարանական դասախոսական կազմի շարքերը։ Իրենց ատենախոսությունները պաշտպանելուց հետո նրանց փոքր մասը շարունակում է կարիերայի աճը հետազոտական ​​հաստատություններում կամ պետական ​​մարմիններում։ Պատճառն այն է, որ կրթական գրաքննիչների միջև աշխատավարձի տարբերությունը մեր երկրում դեռ այդքան էլ էական չէ, և գիտական ​​կոչում ունեցող մարդիկ նախընտրում են դասավանդել։ Այնուամենայնիվ, միջազգային շուկայում շրջանավարտ բժիշկները չեն խուսափում արդյունաբերական շուկայում աշխատելուց, քանի որ գործատուները գնահատում են այնտեղ իրենց մասնագիտական ​​լիդերական հմտությունները։ Ինչ վերաբերում է ՀՀ բուհերի բակալավրիատ շրջանավարտներին, ապա նրանք ուսման ընթացքում գրեթե կապ չունեն կարիերայի ձևավորման խնդիրների հետ, և ավարտելուց հետո բախվում են աշխատանք գտնելու դժվարությունների։ Այս առումով մենք կարևորում ենք կարիերայի կենտրոնների գործունեությունը ոչ միայն պրակտիկայի կազմակերպման կամ շրջանավարտներին հետադարձ կապի ապահովման, այլև ուսանողների աշխատանքային շուկայի իրազեկության ապահովման ոլորտում։ Այսօր այն համալսարանները, որոնք իրենց միջամտությամբ կարողանում են հաջողության հասնել շրջանավարտների աշխատանքի տեղավորման հարցում, դառնում են մրցունակ կրթական շուկայում։ Եվ այդ հաջողությունը ոչ միայն պայմանավորված է բարձրորակ գիտելիքների և աշխատանքային հմտությունների տրամադրմամբ, այլև էականորեն կապված է շրջանավարտների կարիերայի ձևավորման գործընթացի հաջող կառավարման հետ։ Հետևաբար, մենք կարևոր ենք համարում համալսարաններում ուսանողների կարիերայի զարգացման կառավարման համակարգի գործունեությունը, որում համապատասխան ստորաբաժանումները կմասնակցեն համատեղ գործողություններին (տես Գծապատկեր 2)։ Գծապատկեր 2. Ասպիրանտների կարիերայի դիզայնի կառավարման համակարգի ստեղծում։ 1 Կարիերայի կենտրոնի շրջանավարտների ասոցիացիա շրջանավարտների կարիերայի դիզայնի ամբիոններ գործատուներ Ուսանողի կարիերայի ձևավորման համակարգի արդյունավետ կատարման ցուցանիշները, այս դեպքում, կարող են լինել շրջանավարտի աշխատանքի ավարտական ​​մակարդակ։ 107 ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ Գիտության ոլորտում աշխատող շրջանավարտների, գործազուրկ շրջանավարտների մասնաբաժինը, համալսարանի հետ համագործակցող շրջանավարտների մասնաբաժինը։

example638

example638

Մեր աշխատանքի նպատակն է անդրադառնալ հայ լեզվաբանության մեջ գրեթե չուսումնասիրված մի հետաքրքիր նյութի՝ ժարգոններին, և մեզ հայտնի նյութերը ուսումնասիրելով՝ փորձել ենք դասակարգել, նշել բնորոշ հատկանիշները։ Հոդվածում խոսվում է նաև այս երևույթի առաջացման ակունքների և զարգացման պատմության մասին՝ հասնելով մինչև մեր օրերի լեզվի ժարգոնակրության վիճակի դրսևորմանը։ Առկա են նաև ոճական դիտարկումներ։

ԺԱՐԳՈՆՆԵՐԸ ԺԱՄԱՆԱԿԱԿԻՑ ՀԱՅՈՑ ԼԵԶՎՈՒՄԻնչպես լեզվաբանական աշխատություններում, այնպես էլ առօրյա խոսքում մոտեցումը տարբերակված չէ «ժարգոն», «արգո», «ծածկալեզու» եզրույթների նկատմամբ։ Մյուս կողմից երբեմն հստակ չեն, և մասամբ նույնանում են մասնագիտականբառապաշարի և ժարգոնի սահմանները։ Այս աշխատանքում ժարգոնների ուսումնասիրությունը կունենա հետևյալ ընդգրկումը.• Ընդհանուր բնութագիր,• Ներժարգոնային դասակարգում ըստ հասարակական գործածության ոլորտների,• Ժարգոնային դարձվածքներ, դրանց իմաստային-շարահյուսական դասակարգումը։ «Առավոտ» օրաթերթում Լ. Մուրադյանի «Կյանքը բեսամթ լոքշ ա. հավայի լռվելենք» հոդվածում բարձրաձայնվում է այս օրերին հաճախ հնչող մտահոգությունըժարգոնների անհարկի կիրառության, երիտասարդների աղճատված խոսակցականլեզվի վերաբերյալ1։ Բայց նաև չպետք է մոռանալ, որ բառապաշարի մաս կազմողորևէ բառաշերտի առավել գործածական լինելը որևէ ժամանակաշրջանում պայմանավորված է արտալեզվական բազմաթիվ գործոններով՝ սոցիալ-տնտեսական վիճակ,մշակութային ազդեցություններ, գիտատեխնիկական առաջընթաց, սոցցանցեր ևայլն։ Ըստ հասարակական–գործառական սկզբունքի՝ ընդունված է կատարել բառապաշարի հետևյալ դասակարգումը.• Խոսակցական բառապաշար,• Հասարակաբանություններ,• Գռեհկաբանություններ,• Ժարգոնային բառեր և արտահայտություններ։ Որոշ լեզվաբաններ ժարգոններից առանձնացնում են մանկական լեզվի բառեր,ինչպես՝ ճաշիկ, տիտիկ, չոփ-չոփ և այլն2։ Ժարգոնների կառուցվածքային յուրահատկությունները պայմանավորված են ժարգոնային խմբի յուրահատկությամբ։ Ընդհանրացնելով ներկայացվող ժարգոնախմբերի ընդհանուր հատկանիշները՝ ստացվում է.• Ռուսերենից նույնությամբ կամ որոշակի փոփոխությունների ենթարկված բառեր՝ նակազատ, ուլադիտ, գրուզիտ, ժարիտ անել։ • Համագործածական բառերի վերաիմաստավորում. մաքրվել, կպչել, պոկվել,ձգվել, թույն։ • Օտար լեզու + հայերեն կամ հակառակ շարադասությամբ կաղապարներովկազմվող բառեր. ասազնավատ անել, կուրսի պահել, օբշիով։ 1 «Առավոտ» օրաթերթ, N 5, 29.04.2009 թ.։ 2 Տե՛ս Ջահուկյան Գ., Աղայան Է. և այլք, Հայոց լեզու, Երևան, 1980, էջ 314։ ժարգոնների (ֆր. Jargon - սոցիալական կամ մասնագիտական որևէ խմբի խոսքը,որ տարբերվում է ընդհանուր խոսակցական լեզվից) կոնկրետ ժամանակը փնտրելըդժվար է այնքանով, որ յուրաքանչյուր ժարգոնակիր խումբ գրեթե նման չէ մյուսին,ունի առաջացման և զարգացման իր պատմությունը։ Սկզբնավորման և զարգացմանյուրօրինակ պատմություն ունենալը բնորոշ է նաև արգոյին. 1930-ական թթ. սկսած ևհետագայում շարունակված մարդկանց մեծաքանակ աքսորը ձևավորում է ճամբարներ (Главное управление лагерей и мест заключения - ГУЛаг) ԽՍՀՄ աքսորավայրերում, որոնց վերահսկման ներքին համակարգը, օրենքները ոչ պաշտոնապես գտնվումէին «օրենքով գողերի» ձեռքում1։ Այդ պայմաններում ձևավորվում է արգոն՝ «լեզու», որ հասկանալի էր միայն այսքրեական խմբի ներսում և արտացոլումն էր նրա աշխարհայացքի։ Այս կետումերևույթը ընդհանրանում է մաֆիայի գործածած «լեզվի» հետ, որի առաջացումըկապվում է Սիցիլիայի հարավում հետամնաց պայմաններից առաջացած թալանի, կողոպուտի, զինված հարձակումների հետ։ Լ. Կրիսինը նշում է, որ ռուսական միջավայրի յուրահատկությամբ պայմանավորված՝ իրենց «լեզուն» ունեին արհեստավորները,չարչիները, ովքեր գյուղից գյուղ էին տեղաշարժվում և հաճախ ենթարկվում էին հարձակումների, թալանվում ավազակների կողմից, հետապնդվում իշխանություններից։ Այս ամենը նրանց հակադրում է թաքցնել իրենց մտադրությունները «ուրիշներից»։ Անհետանում է ժամանակի ընթացքում նրանց մասնագիտությունը, բայց շատ բառերանցնում են գործածական բառապաշար2։ Մենք առաջարկում ենք այս լեզվաշերտի հետևյալ դասակարգումը՝ արգո կամծածկալեզու և ժարգոն։ ա) «արգո» (ֆր. Argo - առանձնացված փակ խմբի խոսք, որ ստեղծվում է լեզվական մեկուսացման համար) կամ «ծածկալեզու» անվանել քրեական խմբերում գործածվող լեզուն, քանի որ համակարգչային, բանակային կամ որևէ այլժարգոնակիր խմբեր կարիք չունեն իրենց ասելիքը, խոսքը թաքցնելու։ Արգոյին բնորոշ են գռեհկաբանությունների մեծաքանակ գործածությունը, ժեստերը։ Քանի որ այս խմբավորման «օրենքները» հենվում են 3 հիմնական հասկացությունների վրա (օբշյագ՝ համընդհանուր գանձարան, պանյատկեք՝սկզբունքներ, օրենքներ և սխոդկաներ՝ խորհրդակցություն), հետևաբար նորմատիվ հասկացություններ արտահայտող բառեր՝ սմատրյաշչի, պուտյովի,շալավա, զապրետկա (հատուկ հանձնարարական), ստրելկա (հանդիպմանպայմանավորվածություն), աբխոդ (ստուգում)։ Հաճախ հանդիպում են տառային հապավումներ՝ с.т.о.п. - сынок тебе отец простыл, б.м.в. - бандитскаямашына вора, я.н. - я наркоман։ Այս լեզվաշերտում իր տիրապետող ազդեցությունն ունի ռուսերենը՝ պայմանավորված այն հանգամանքով, որ այս «լեզուն» գործածող խմբավորումների առաջացումը եղել է ԽՍՀՄ-ում. ուլադիտ(уладить), նատուռի (в натуре), վազվռատ (возврат)։ բ) Երկրորդ խմբում ժարգոն ընդհանուր անվան տակ առանձնացրել ենք բանակային, համակարգչային, փողոցային և երիտասարդական ժարգոնները։ Համակարգչային ժարգոն հասկացությունը գործածության մեջ է մտել 20-րդ դ.վերջում։ Հայ իրականության մեջ այս ոլորտի զարգացումը սկզբնավորվում է դարիառաջին տասնամյակից։ Բնորոշ առանձնահատկությունը կարող ենք համարել սեղմության ձգտումը. ավելի կարճ ժամանակահատվածում առավել մեծաքանակ տեղեկությունների հաղորդում, ինչպես նաև տերմինների հայերեն տարբերակների սակա1 Տե՛ս «Հատուկ ռեպորտաժ» հաղորդաշար, 26.09.2011 թ.։ 2 Տե՛ս Крысин Л., Язык в современном обществе, Москва, 1977, էջ 33-35։ վությունը։ Այստեղ նկատի ենք առնում մի կողմից զուտ համակարգչային ժարգոնները (ռամ ՝ կոշտ մագնիսական սկավառակ, օզու՝ օպերատիվ հիշողության համակարգ,համակարգային բլոկ, փերսոնալ կոմպ՝ ցանկացած անլար համակարգիչ, շիֆթ, որդփադ) և համացանցային ժարգոններ՝ սեղմանուններ, հապավումներ (լայք, բ.գ., թեջանել, լոգ աութ լինել, չաթ, լոլ), պայմանանշաններ, որոնք արտահայտում ենզգացողություններ, հույզեր (։ Երիտասարդական ժարգոն։ Այս ժարգոնը բաժանել ենք երկու խմբի՝ դպրոցական, որ արդյունք է ինքնահաստատվելու ձգտման, իրենց նախասիրությունների ցուցադրության։ Բառերի մեծ մասը դպրոցական միջավայրն է ընդգրկում. զուբրիտ,հանր, թռնել, սլավարիկ, շպո։ Ուսանողական ժարգոնը «ավագի» կարգավիճակ ունի, առավել չափով է ենթակա փոփոխությունների, քան մնացած խմբերը, և կրում է ժամանակավոր բնույթ։ Երիտասարդների, դեռահասների տարբերվելու, առանձնանալու, չենթարկվելու գիտակցությունը որոշ կողմերով համընկնում է քրեական հեղինակությունների աշխարհայացքին և ազդեցություններ կրում արգոյից։ Բանակային ժարգոն։ Կ. Անտաշյանը «Բանակային թեման իբրև խոսքի ազատության ակտ հայ արդի արձակում» էսսեում նշում է, որ բանակում` իբրև համակեցություն պարտադրված տղամարդկանց փակ համակարգում, հաղորդակցման լեզվաշերտը բաղկացած է բաղադրիչներից, որոնք զուտ տղամարդկանց լեզվամտածողության արտահայտություն են՝ա) իշխանության և սոցիալական կարգավիճակի արտահայտությանընդգծում,բ) անբռնազբոսիկությունը,գ) հայհոյանքը,դ) սովետական բանակից մնացած բառերն ու արտահայտությունները,ե) «գողական օրենքների» հասկացությունները,զ) ռուսերենից հայերենացված բանակային կանոնադրական եզրեր,է) շրջանային բարբառները։ Վերը նշված կետերի օրինակներից են՝ գառլախ, յախշի, ալիտ, տաբուրետկա,դեդավշինա, ստոդնևկա, գուբախտ, ուվալնյատ, սամավոլկա, դեմբել, սամավոլչիկ։ Ժարգոնային դարձվածքներ։ Դարձվածքների գլխավոր հատկանիշներից մեկը՝պատկերավորությունը, այսինքն՝ փոխաբերական-այլաբանական իմաստը բնորոշ էնաև ժարգոններին, որոնք որքան էլ ժողովրդական, որոշ չափով նաև անհատականմտածողության արտահայտություն են. թոքերը գցել (տանջվել), թեմա ունենալ (պարզաբանելու հարցեր), խփած պահել (ձանձրացնել), կորած դեմք (հարգանքազուրկանձնավորություն), դուշը գցել, ճշտի դոզա, լավ ախպեր, թեմա ունենալ, օջախի աղջիկ, ոտերը ջարդել, մի բան ծամել, ինտերես ունենալ, սուտի բոցեր, բեսպրիդելդվիժենի։ Առօրյա խոսքին բնորոշ մի շարք արտալեզվական գործոններ՝ իմպրովիզը, արձանագրված չլինելը, անկաշկանդվածությունը առաջացնում են տարբերություններ,ընդհանրապես, ցանկացած առօրյա և գրավոր խոսք իրար հակադրելիս։ Առօրյախոսքում յուրաքանչյուր ժարգոնակիր խումբ գործածում է իր «լեզուն», ժեստերը,միմիկան, նաև զրուցակիցների բնավորությունը և այլ արտալեզվական գործոններնույնպես ձևավորող պայմաններ են։ Աննա ՀամբարձումյանԺԱՐԳՈՆՆԵՐԸ ԺԱՄԱՆԱԿԱԿԻՑ ՀԱՅՈՑ ԼԵԶՎՈՒՄԲանալի բառեր՝ արգո, ժարգոն, ծածկալեզու, երիտասարդության ժարգոն, բանակային ժարգոն, ժարգոնային դարձվածքներ։

example1128

example1128

ՀՀ տարածքում առավել տարածված լիթոֆիտային քարաքոսից մեկուսացվել է էնդոֆիտային բակտերիա, որն ըստ ֆենոտիպական հատկանիշների և 16S ռՌՆԹ գեների ֆիլոգենետիկական վերլուծության նույնականացվել է որպես Acinetobacter sp. շտամ A1։

ԼԻԹՈՖԻՏԱՅԻՆ ՔԱՐԱՔՈՍԻՑ ՄԵԿՈՒՍԱՑՎԱԾ ACINETOBACTER SP. A1ԷՆԴՈՖԻՏ ԲԱԿՏԵՐԻԱԿԱՆ ՇՏԱՄԻ ԲՆՈՒԹԱԳԻՐԸՔարաքոսերը համակեցային կայուն օրգանիզմներ են՝ կազմված սնկային(միկոբիոնտ) և ֆոտոավտոտրոֆ ջրիմուռային (ֆոտոբիոնտ) բաղադրիչներից [1]։ Վերջին տարիների գիտական հետազոտությունները փաստում են, որ միկոբիոնտային և ֆոտոբիոնտային բաղադրիչից զատ քարաքոսային թալոմը ներառում է նաևէնդոֆիտային տարատեսակ բակտերիաներ։ Կենսաշերտում էնդոֆիտային բակտերիաներն ունեն էկոլոգիական կարևոր նշանակություն, հատկապես համակեցությունում ազոտային ինքնասուն սննդառության ապահովման առումով [2, 3]։ Ցույց էտրվել, որ քարաքոսերի կենսաբանական ակտիվ նյութերի արտադրությունը պայմանավորում են նաև այդ էնդոֆիտային մանրէները։ Ուստի այդ մանրէների մեկուսացումը և ուսումնասիրությունը հեռանկարային կարող է լինել կենսատեխնոլոգիական գործընթացներում արժեքավոր կենսաբանական ակտիվ միացություններիսինթեզի համար [3]։ Քարքոսերը դարեր շարունակ օգտագործվել են ավանդական բժշկության մեջորպես վերքերի ախտահանման, ջերմիջեցնող և ցավազրկող միջոց։ Ներկայումս քարաքոսերը կենսատեխնոլոգիական լայն կիրառություն են գտել հակամանրէային, հակաօքսիդանտային և հակաուռուցքային պատրաստուկների ստացման մեջ [4, 2, 5]։ Հայաստանի ֆլորան հարուստ է տարածաշրջանին բնորոշ քարաքոսերով։ Այսաշխատանքի նպատակն է եղել ՀՀ տարածքում առավել տարածված լիթոֆիտայինքարաքոսից մեկուսացնել և նույնականացնել էնդոֆիտային բակտերիաներ։ Նյութ և մեթոդ։ Ուսումնասիրության առարկա են դարձել լիթոֆիտային քարաքոսի նմուշները, որոնք հավաքվել են Տավուշի մարզից։ Էնդոֆիտային մանրէների մեկուսացման համար կիրառվել է հետևյալ բաղադրությամբ սննդամիջավայր (գ/լ)՝ գլյուկոզ 20, KNO3 1, K2HPO4 0,5, MgSO4 x 7H2O 0,5,NaCl 0,5 CaCO3 1, FeSO4 x 7H2O հետքային, ագար-ագար 20, pH – 7.0-7.2։ Նախապեսմակերեսային կոնտամինանտների մանրէազերծման նպատակով քարաքոսայինթալոմը մանրէազերծ թորած ջրով մի քանի անգամ լվանալուց հետո մշակվել էջեռոցում 1000 C ջերմաստիճանային պայմաններում, 1 ժամ [6]։ Այնուհետև մանրէազերծ պայմաններում հոմոգենացվել է մշակված քարաքոսային թալումը, ապամանրէազերծ թորած ջրով կախութացվել և առանձին գաղութներ ստանալու նպատակով կախույթը 103-106 անգամ նոսրացումներով մածկաթիակով տարածվելՊետրիի թասիկներում լցված պինդ սննդամիջավայրի մակերեսին (ինկուբացիան 300C ջերմաստիճանային պայմաններում, 7 օր)։ Մանրէային գաղութները բնութագրվել են ըստ իրենց արտաքին հատկանիշների` ձևի, չափի, մակերեսի, գույնի և եզրերի կառուցվածքի։ Բջիջներիմորֆոլոգիական հատկանիշներից նշվել են վեգետատիվ բջիջների ձևը, դասավորությունը, սպոր առաջացման ունակությունը։ Կուլտուրայի աճի ջերմաստիճանայինտիրույթի որոշման համար դրանք ինկուբացվել են համապատասխանաբար 30'44 և37 0C ջերմաստիճանային պայմաններում։ Որպես ածխածնի աղբյուր՝ Na-ի ցիտրատի,լակտատի, ասպարտատի, L-ֆենիլալանինի, β-ալանինի, L-արգինինի և Էթանոլիյուրացումը, ինչպես նաև ժելատինազային և հեմոլիտիկ ակտիվությունները որոշվելեն ըստ համընդհանուր ընդունված մեթոդների [7, 8]։ ևՖիլոգենտիկական վերլուծությունն իրականացվել է ըստ 16S ռՌՆԹ-ի գենիհաջորդականությունների սեքվենավորմամբ։ ԴՆԹ-ի անջատումն իրականացվել էցետիլեռմեթիլամոնիումային բրոմիդի կիրառմամբ՝ ըստ բակտերիական գենոմայինԴՆԹ-ի անջատման ընդունված մեթոդի [9]։ Գենոմային ԴՆԹ-ն օգտագործվել է(ՊՇՌ) միջոցովորպես կաղապար՝ պոլիմերազային շղթայական ռեակցիայիունիվերսալGAAAGGAGGTGATCCAGCC-3') փրայմերի կիրառմամբ 16S ռՌՆԹ-ի գենի ամպլիֆիկացման համար։ Ամպլիկոնները մաքրվել են «GenEluteTMPCR Clean-up Kit» (Sigma,ԱՄՆ) կիրառմամբ և սեքվենավորվել «ABI PRISM» մազանոթային սեքվենատորիմիջոցով։ Սեքվենավորման արդյունքները վերամշակվել և վերծանվել են «BioEdit(7.0.5.3)» և «Chromas Lite (2.1)» ծրագրերի միջոցով։ Շտամների նույնականացմանհամար ստացված հաջորդականությունները վերլուծվել են առցանց հասանելի«BLAST», «NCBI» (http։ //blast.ncbi. nlm.nih.gov/Blast.cgi) դոմենում։ Կառուցվել էֆիլոգենետիկական ծառ «MEGA 6.06» ծրագրի օգնությամբ՝ «Neighbor Joining» մեթոդով համեմատելով GENBANK-ում առցանց հասանելի հաջորդականությունների հետ։ Արդյունքներ և քննարկում։ Լիթոֆիտային քարաքոսից մեկուսացվել է բակտերիական կուլտուրա, որն անավանակոչվել է A1։ Կուլտուրան առաջացնում է համակենտրոն, տափակ պրոֆիլով, հարթ մակերեսով, անփայլ, կաթնագույն, անկանոնեզրերով գաղութներ։ Բջիջները ձողաձև են, ասպորոգեն, առաջացնում են շղթաներ։ A1 կուլտուրայից մեկուսացված գենոմային ԴՆԹ-ից հաջողությամբ ՊՇՌ ամպլիֆիկացվել է 16S ռՌՆԹ-ի գենը, ապա սեքվենավորվել։ «BLAST» վերլուծությանարդյունքները ներկայացվել են Աղյուսակ 1-ում։ Ինչպես երևում է աղյուսակից՝ A1կուլտուրան ըստ 16S ռՌՆԹ-ի գենի վերլուծության 97 % նմանության աստիճանովամենամոտ համընկումն ունի Acinetobacter lwoffii (KX495293)-ի հետ։ Աղյուսակ 1․ Մեկուսացված կուլտուրայի «BLAST» վերլուծության արդյունքներըՄեկուսացվա ծ կուլտուրա16S ռՌՆԹ-իգենիերկարությունը(ն.զ.)ՆմանությանաստիճանըԱմենամոտհամընկնումըGenBank-ումԱվանդադրմա ն համարըԸստ նույնականացման արդյունքների՝ կառուցվել է ֆիլոգենետիկական ծառ,որպես հղումային հաջորդականություններ օգտագործելով «BLAST», «NCBI» դոմենումավանդադրված և առցանց հասանելի նմանատիպ հաջորդականությունները (Նկար1)։ Նկար 1. A1 կուլտուրայի ֆիլոգենետիկական դիրքը ծառում։ Որպես հեռավորֆիլոգենետիկական ցուցիչ կիրառվել է Pseudomonas aeruginosa տեսակը։ Մասշտաբը (0.01)համապատասխանում է յուրաքանչյուր 100 նուկլեոտիդներից 1 նուկլեոտիդիտարբերությանը։ Հաշվի առնելով «BLAST» վերլուծության արդյունքները, համադրվել են նույնականացվածշարք առանձնահատկություններն Acinetobacter lwoffii տիպային տեսակի հետ։ Արդյունքներն ամփոփել են Աղյուսակ 2ում։ շտամի ֆենտիպական միԱղյուսակ 2․ Մեկուսացված մանրէի ֆենոտիպական հատկանիշների համեմատականԲնութագիրԱճը՝ 300CբնութագիրըԺելատինի հիդրոլիզՀեմոլիզՑիտրատի Լակտատ ԱսպարտատL-ֆենիլալանինβ-ալանինL-արգինինԷթանոլՄեկուսացված կուլտուրայի աճի օպտիմալ ջերմաստիճանը 300 C է, ի տարբերություն տիպային տեսակի, որի ջերմաստիճանային օպտիմումը 370 C է։ Ավելին, իտարբերություն տիպային շտամի, A1 կուլտուրան յուրացնում է ցիտրատը, L-ֆենիլալանինը, β-ալանինը, L-արգինինը, իրականացնում է ժելատինի հիդրոլիզ, սակայնչի յուրացնում լակտատը և էթանոլը։ ՔարաքոսայինկենսաշերտումԵլնելով կուլտուրայի ֆենոտիպական հակտանիշների և ֆիլոգենտիկականվերլուծության արդյունքներից՝ կարելի է փաստել, որ մեկուսացաված կուլտուրանAcinetobacter ցեղին պատկանող և, ամենայն հավանականությամբ, նոր տեսակ է։ Ուստի այն անվանակոչել ենք Acinetobacter sp. շտամ A1։ մեկուսացվածէկոլոգիականնշանակությունը պայմանավորված է հատկապես ազոտի օքսիդացված կամ վերականգնված միացությունների աղբյուրների իսպառ բացակայության պայմաններումէկոխորշերում մթնոլորտային ազոտի յուրացման ապահովման մեջ։ Acinetobacterցեղի ներկայացուցիչներին բնորոշ է դիազոտրոֆիան, հետևաբար՝ լիթոֆիտայինքարաքոսում մեր մեկուսացրած մանրէն հավանաբար իրականացնում է ազոտֆիքսման գործառույթ։ մանրէիԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆAgents. In։ Издательство Московского университета, 2012, 480 с.Հունանյան Հասմիկ, Սարգսյան ՌազմիկԼԻԹՈՖԻՏԱՅԻՆ ՔԱՐԱՔՈՍԻՑ ՄԵԿՈՒՍԱՑՎԱԾ ACINETOBACTER SP. A1ԷՆԴՈՖԻՏ ԲԱԿՏԵՐԻԱԿԱՆ ՇՏԱՄԻ ԲՆՈՒԹԱԳԻՐԸԲանալի բառեր՝ լիթոֆիտային քարաքոսեր, էնդոֆիտներ, Acinetobacter, 16S ռՌՆԹգեներ։

example868

example868

ՆԱՏՕ-ին Թուրքիայի անդամակցության խնդրի ուսումնասիրությունը Կորեական թերակղզում տեղի ունեցած պատերազմին Անկարայի մասնակցության համատեքստում թույլ է տալիս հանգել հետևյալ եզրակացության։ Ուսումնասիրված ժամանակահատվածի սահմաններում կարելի է առանձնացնել երկու շրջափուլ։ Առաջին շրջանը (1950 թ. հունիս-սեպտեմբեր) կարելի է բնութագրել որպես Կորեական պատերազմի հարցում Թուրքիայի պետական դիրքորոշման ձևավորման, ինչպես նաև նույն հակամարտության շրջանակներում ՄԱԿ-ի և նրա անդամների, գլխավորապես ԱՄՆ-ի հետ հարաբերությունների հստակեցման շրջափուլ։ Երկրորդ շրջանը (1950 թ. հոկտեմբեր-1952 թ. փետրվար) կարևորվում է Կորեական պատերազմին Թուրքիայի՝ ոչ միայն քաղաքական, այլև ռազմական մասնակցությամբ։ Հոդվածում գլխավորապես հիմնավորվում է, որ թուրքական իշխանությունների առանցքային նպատակը ՆԱՏՕ-ին անդամակցումն էր` Կորեական պատերազմին մասնակցության ճանապարհով։

ԹՈՒՐՔԱԿԱՆ ԲՐԻԳԱԴԻ ՄԱՍՆԱԿՑՈՒԹՅՈՒՆԸ ԿՈՐԵԱԿԱՆ ՊԱՏԵՐԱԶՄԻՆ (1950-1953ԹԹ.)1950 թ. հունիսի 27-ին ՄԱԿ-ի կողմից ընդունվեց № 83 բանաձևը, ըստ որի՝ Հարավային Կորեային պետք է ռազմական օգնություն տրամադրվեր Կորեայի Ժողովրդադեմոկրատական Հանրապետության դեմ պատերազմում։ Թուրքիան ԱՄՆ-ից հետո դարձավ առաջին երկիրը, որը արձագանքեց ՄԱԿ-ինշյալ բանաձևին։ Թուրքական իշխանությունների կողմից կորեական պատերազմին զորք ուղարկելը իրականում լուծում էր աշխարհաքաղաքական միշարք նպատակներ։ Նախ և առաջ թուրքական զորքերի մասնակցությունը կորեական պատերազմին բխում էր Թուրքիայի ազգային անվտանգությունից՝ հաշվի առնելով «Սառը պատերազմի» շրջանակներում Թուրքիային սպառնացող խորհրդայինվտանգը։ Բացի դրանից` Թուրքիայի համար վերոնշյալ քայլը պատրվակ էր 1952 թ.փետրվարի 18-ին Հյուսիսատլանտյան դաշինքին` ՆԱՏՕ-ին անդամագրվելուհամար։ Այդպես է վկայում և խոստովանում մասնավորապես թուրք հեղինակՖահրի Արմաօղլուն իր «20-րդ դարի պամություն» աշխատության մեջ1։ Իսկմեկ այլ թուրք հեղինակ Ալի Հալիլը իր «Աթաթուրքի արտաքին քաղաքականությունը, ՆԱՏՕ-ն և Թուրքիան» աշխատության մեջ քննադատում է Թուրքիայի անդամակցությունը ՆԱՏՕ-ին՝ առաջ քաշելով այն հանգամանքը, որ այդժամանակվա Թուրքիայի իշխանությունները Կորեական թերակղզում տեղիունեցող «ողբերգական իրադարձությունները» օգտագործեցին՝ սեփական անվտանգությունը ապահովելու համար2։ Մի շարք երկրներ, գլխավորապես Թուրքիան, մեծ ցնծությամբ ընդունեցին ռազմական օգնություն ցուցաբերելու կոչը, քանզի դրանով Թուրքիան էապես կբարձրացներ իր հեղինակությունը աշխարհում, և հիմքեր կլինեին ՆԱՏՕ-ի անդամակցութան համար, որը այդքան շատ անհրաժեշտ էր Թուրքիային` «Սառը պետարազմի» շրջանակներում։ Timaş Yayınları, 2016, s.243.Երբ Թուրքիայի այդ ժամանակվա արտգործնախար Ֆուաթ Քյոփրոլունխորհրդարանում խոսեց Հյուսիսային Կորեային աջակցություն ցուցաբերելումասին, պատգամավորները, այդ թվում՝ ընդդիմության ներկայացուցիչները,գոհունակութամբ ընդունեցին այդ փաստը, սակայն մինչև այն պահը, երբ իմացան օգնություն տրամադրելու ձևաչափը։ Մասնավորապես ընդդիմությունըկարծում էր, որ Թուրքիայի աջակցությունը կսահմանափակվի սիմվոլիկ հակակոմունիստական հայտարարություններով կամ առավելագույնը՝ հումանիտար օգնության տրամադրումով Հարավային Կորեային, բայց ոչ երբեք ռազմական օգնությամբ, քանի որ մտավախություն կար, որ այդ ամենը մեծվտանգ կստեղծեր Թուրքիայի համար` ԽՍՀՄ-ի կողմից3։ Այնուամենայնիվ,Թուրքիայի կառավարությունը այդ հարցի վերաբերյալ ուներ սեփական դիրքորոշումը և ինչ-որ չափով գնաց արկածախնդրության։ Խոսելով «Հյուսիսային աստղ» (կամ բևեռային աստղ) անվամբ 5090-հոգանոց թուրքական բրիգադի Հարավային Կորեա ուղարկելու որոշման մասին՝անդրադառնանք, թե ինչպես և ինչ պայմաններում ընդունվեց այդ որոշումը։ Այս առումով կային թե՛ ներքին, թե՛ արտաքին դժվարություններ։ Այդ ժամանակ Թուրքիայում իշխանության էր եկել Դեմոկրատական կուսակցությունը,հաղթանակ տանելով 1950թ. մայիսի 14-ին Թուրքիայում տեղի ունեցածխորհրդարանական ընտրություններում։ Թուրքական բրիգադի մասնակցության մասին որոշումը իշխանությանկողմից հաստատվեց 1950 թ. հուլիսի 25-ին։ Իսկ զորք ուղարկելու մասին առաջին անգամ խոսվեց Թուրքիայի Յալովա քաղաքում 1950 թ. հունիսի 18-իննախագահ Ջելալ Բայարի գլխավորությամբ տեղի ունեցած ժողովի ժամանակ, որին մասնակցեցին նաև այդ ժամանակվա Թուրքիայի զինված ուժերի(ԶՈՒ) գլխավոր շտաբի պետը և պաշտպանության նախարարը4։ Կառավարության կողմից ինքնուրույն ընդունած այս որոշումը Թուրքիայի խորհրդարանում տարաձայնությունների պատճառ դարձավ մասնավորապես իշխող կուսակցության և ընդդիմադիր քեմալական ԺՀԿ-ի միջև։ Տարակարծություններառաջացան նաև մամուլի և Թուրքիայում այդ ժամանակ գործող մի շարք ուսանողական և հասարակական կազմակերպությունների շրջանակներում։ ԺՀԿ-ի գլխավոր քարտուղար Քասըմ Գյուլեքը, իր դժգոհություն հայտնելով նշյալ հարցի շուրջ, ասել էր. «Նման որոշումը ընդունելուց առաջ Դեմոկրատական կուսակցությունը պարտավոր էր խորհրդակցել խորհրդարանական ընտրություններում 3միլիոնից ավել ձայն ստացած գլխավոր ընդդիմադիր կուhttp։ //www.acarindex.com/dosyalar/makale/acarindex-1423868057.pdf.սակցության հետ՝ հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ 5090 մեր քաղաքացիներին ուղարկում են Թուրքիայից հազարավոր կմ հեռավորության վրագտնվող ռազմաճակատ։ Իշխանությունը ինչո՞ւ է խուսափում ընդդիմությանկարծիքը իմանալուց»5։ Իսկ ԺՀԿ-ի որոշ այլ անդամներ համարում էին, որ նման քանակով զորքուղարկելը սիմվոլիկ բնույթ է կրում։ Կառավարության որոշման հետ միակարծիք չեղավ նաև «Ազգ» կուսակցության (Millet Partisi) գլխավոր քարտուղարՀիքմեթ Բայուրը։ Վերջինս նշում էր, որ զինվորական անձնակազմ ուղարկելուփոխարեն կարելի էր բավարարվել մի քանի ռազմական ինքնաթիռների ուղարկելով։ Նույնիսկ Թուրքիայի «Barışsever Cemiyeti» (Խաղաղասերների համայնք) հասարակական կազմակերպության նախագահ Բեհիջե Բորանի և գլխավոր քարտուղար Ադնան Չեմգիլի ստորագրությամբ՝ դիմում ուղարկեցԹուրքիայի խորհրդարան, որոշումը չեղյալ հայտարարելու համար, սակայն դաոչ մի արդյունք չտվեց։ Հետագայում նշյալ կազմակերպության երկու ղեկավարները ձերբակալվեցին և դատապարտվեցին համապատասխանաբար 10 և 15տարվա ազատազրկման։ Նրանց առաջադրվեց «Ազգային շահերին վնասհասցնելու» մեղադրանք6։ Զորք ուղարկելուց հետո Թուրքիայի մայրաքաղաք Անկարայում և Իզմիրքաղաքում կառավարության որոշումը քննադատող հոդվածներ և ծաղրանկաներ հրապարակած 17 երգիծական հանդես փակվեց։ Վերջիններիս առաջադրվեց «կոմունիստական գաղափարներին հարելու մեղադրանք»7։ Այլ կերպ ասած՝ թուրքական իշխանությունները ինքնուրույն կայացրինայդ որոշումը՝ առանց որևէ այլ քաղաքական ուժի կամ կառույցի հետ խորհրդակցելու։ Նրանք շատ կոշտ դիրքորոշում բռնեցին նշյալ հարցի շուրջ այլկերպ մտածողների նկատմամբ։ Թուրքական մամուլի մեծ մասը ողջունեց նշված որոշումը, սկսվեց իրականացվել քարոզչություն։ Նշվում էր, որ Թուրքիան, բրիգադ ուղարկելով Հարավային Կորեա, առաջին հերթին «պաշտպանում է իր սահմանները»։ Մասնավորապես թուրքական այդ ժամանակվա իշխանությանը մոտ կանգնած«Zafer» թերթը իր էջերում գովաբանելով այդ որոշումը, շեշտում էր, որ սրանովԹուրքիան ապահովում է իր «ապագան»։ Չնայած բոլոր քննարկումներին և անհամաձայնություններին՝ կառավարությունը հուլիսի 25-ին որոշում ընդունեց զինվորական անձնակազմ ուղարկելու Հարավային Կորեա։ Ընդ որում՝ որոշումը ընդունվեց այն ժամանակ, երբԹուրքիայի խորհրդարանը դադարեցրել էր իր աշխատանքները՝ կապված ա5 Yaman A. E., նշվ. աշխ., էջ 236.6 Akkaya B., նշվ. աշխ, էջ. 11.մառային արձակուրդների հետ։ Դա ևս ապացուցում է այն փաստը, որ իշխանությունները խուսափեցին նշյալ հարցի քննարկումը ներառել խորհրդարանիօրակարգում։ Իհարկե պետք է արձանագրել, որ նշյալ որոշումը կայացնելուցառաջ առանցքային նշանակություն ունեցավ Թուրքիայի Յալովա քաղաքումտեղի ունեցած ժողովը, որին մասնակցեցին Թուրքիայի վարչապետը, փոխվարչապետ Սամեթա Աղաօղլուն, ԱԳՆ-ի ղեկավար Ֆուաթ Քյոփրոլուն, Թուրքիայի զինված ուժերի (ԶՈՒ) գլխավոր շտաբի պետ Նուրի Յամութը, պաշտպանության նախարար Ռեֆիք Շևքեթ Ինջեն և մի շարք այլ պաշտոնյաներ8։ Հետաքրքրական է, որ նշյալ ժողովին մասնակցել էր նաև ԱՄՆ-ում Թուրքիայիդեսպան Ֆերիդուն Էրքինը։ Չնայած թուրք հեղինակները որևէ տեղեկությունչեն տալիս նշյալ ժողովում քննարկված թեմաների մասին, այնուամենայնիվնրանք նշում են, որ ժողովի ժամանակ արծարծվել են մի շարք անհետաձգելիհարցեր։ Այստեղ նաև հարց է առաջանում, թե ինչու է դեսպան Էրքինը մասնակցություն ունենում կառավարության անդամների ժողովին։ Մեծ է հավանականությունը, որ դեսպանը պետք է ամերիկյան իշխանություններին իրազեկեր, թե ինչ որոշում են ընդունել՝ Թուրքիայի իշխանությունները Կորեականպատերազմի հետ կապված։ Ըստ Թուրքիայի զինված ուժերի գլխավոր շտաբի հրամանի՝ թուրքականառաջին բրիգադը պետք է հավաքագրվեր մինչև օգոստոսի 30-ը։ Արդյունքում հավաքագրվեց 5090-ոց անձնակազմ, որի կազմում կար 259սպա, 395 ենթասպա,18 զինծառայող և 4414 շարքային զինվոր9։ Պետք է նշել, որ 3 տարվա պատերազմի ընթացքում ընդհանուր առմամբԿորեա մեկնեցին շուրջ 3 թուրքական տարբեր բրիգադներ՝ ամեն տարի փոխարինելով մեկը մյուսին։ Ընդհանուր առմամբ թուրքական բրիգադներում1950-1953 թթ. ծառայություն անցան 14936 հոգի։ Իսկ պատերազմից հետոևս 7 բրիգադ ուղարկվեց։ Ի դեպ 1958-1959 Կորեայում գտնվող թուրքականբրիգադում ծառայություն էր անցնում նաև Թուրքիայի Հանրապետության ապագա նախագահ Քենան Էվրենը։ Առաջին բրիգադի հրամանատար նշանակվեց գեներալ մայոր ԹահսինՅազըջըն էր, ով մասնակցել էր Առաջին համաշխարհային պատերազմին։ Հրամանատարական անձակազմի մեջ տեղ գտավ նաև փոխգնդապետ Սելլահաթթին Թաքայը, որը զբաղեցրեց բրիգադի շտաբի պետի պաշտոնը։ Թուրքականառաջին բրիգադը Հարավային Կորեա ժամանելուն պես դրվեց ԱՄՆ-ի բանակի 25-րդ հետևակային դիվիզիայի տրամադրության տակ։ Պետք է նշել, որ8 Տե՛ս 29 Temmuz 1950։ //www.ahmetakyol.net/19-kore-savasinin-sonuclari-ve-alinan-dersler/թուրք և ամերիկացի զինվորների միջև գոյություն ունեցող կրոնական և մշակութային տարբերությունները մեծ ազդեցություն ունեցան թուրք զինվորներիծառայության վրա։ Բացի նրանից, որ թուրք զինվորները անփորձ էին և Թուրքիայի Հանրապետության ստեղծումից հետո նրանք առաջին անգամ էին մասնակցում պատերազմական լուրջ գործողություններին, նրանց համար մեծ խոչընդոտ էր անգլերենի վատ իմացությունը, իսկ թարգմանչներ չկային պատերազմի սկզբում։ Բացի դրանից՝ գոյություն ուներ սննդի խնդիր, քանի որ թուրքզինվորների մեծ մասը, Շարիաթի կանոնների համաձայն, չէր օգտագործումխոզի միս։ Թուրք և ամերկացի զինվորների վատ համագործակցությունը երևաց արդեն բուն ռազմական գործողությունների ժամանակ։ Ընդհանուր առմամբ թուրքական բրիգադը մասնակցություն ունեցավ Չհոնչհոնգան գետիմոտ տեղի ունեցած մարտերում (1950 թ. նոյեմբեր-դեկտեմբեր), Քյումանջանիկոչվող բնակավայրի մարտերում (1951 թ. հունվար), ինչպես նաև Վեգաս անվամբ հենակետի համար ընթացող ռազմական գործողություններում (1953մայիսի 28-29) և ևս մի քանի մարտերում։ Ամենամեծ կորուստը թուրքականբրիգադը կրեց 1950 թ. վերջին տեղի ունեցած մարտերում։ Միայն Չհոնչհոնգան գետի մոտ տեղի ունեցած ճակատամարտում բրիգադը կորցրեց իր անձնակազմի 15 տոկոսը և զինամթերքի 70 տոկոսը10։ Այդ ճակատամարտումթուրքական բրիգադի կազմից 218 հոգի սպանվեց, 455-ը՝ վիրավորվեց, 100-նէլ՝ գերի ընկավ։ Իսկ ընդհանուր առմամբ 3 տարի տևած Կորեական պատերազմում թուրքական զորքերը տվեցին 721 սպանված, 2111 վիրավոր, և 168անհետ կորած և գերի ընկած11։ Խոսելով թուրքական բրիգադի մարտական պատրաստականության մասին՝ հարկ է նկատել, որ ըստ տեղեկությունների՝ պատերազմական բուն գործողությունների ժամանակ թուրքական բրիգադի ձեռքում եղած զենքերը, մեքենաները ժամանակակից չէին և չէին համապատասխանում մի շարք չափանիշների։ Ինչպես վկայում է թուրք հեղինակ Ահմեթ Աքյոլն իր հոդվածներիցմեկում, թուրքական իշխանությունները խորը վերլուծություն չէին արել նախքան Հարավային Կորեա զինվորական անձնակազմ ուղարկելը։ Այդ ժամանակիրենք մտածում էին ամեն գնով ՆԱՏՕ-ին անդամագրվելու մասին։ Բացի այդպահպանվել են Կորեական պատերազմում մասնակցած թուրք զինվորներիմի շարք հարցազրույցներ, որտեղ նրանք իրենց դժգոհություն են հայտնում ամերիկացիներին, որ վերջիններս քիչ ուշադրություն էին դարձնում թուրք զինվորների վրա, և ոչ միշտ էր, որ թուրքական ուժերը օդային աջակցություն էինստանում ամերիկյան օդուժի կողմից։ Մասնավորապես այդպես է վկայել պատերազմի մասնակից ազգությամբ թուրք Իբրահիմ Արթուջն իր հուշերում, որիhttp։ //bianet.org/bianet/siyaset/5682-eski-bir-askerin-kaleminden-kore-savasi11 Տե՛ս Türk Tugayı, https։ //tr.wikipedia.org/wiki/T%C3%BCrk_Tugay%C4%B1հիման վրա գրվել էր «Զինվորը Կորեական պատերազմում» խորագրովգիրք12։ Անդրադառնալով թուրքական բրիգադի անձնակազմի ազգային պատկանելիության հարցին՝ պետք է նշենք, ցավոք, մեզ չհաջողվեց օբյեկտիվ գիտական աղբյուրներում հստակ տեղեկություններ գտնել դրանց մասին։ Թուրքական որոշ գիտական շրջանակներում ոմանք նշում են, որ զինվորական անձնակազմի մեջ կային մեծ թվով քրդեր՝ չհիմնվելով հստակ ապացույցների վրա։ Նրանք պնդում էին, որը թուրքական իշխանությունները նախընտրեցին ռազմաճակատ կամ, ինչպես իրենք են նշում, «մսաղաց» ուղարկել քրդերին։ Իսկ ոմանք էլ հերքում են այդ պնդումը՝ նշելով, որ Թուրքիայի համար աշխարհաքաղաքական կարևոր քայլ իրականացնելը դժվար թե թուրքական իշխանությունները վստահեին ազգությամբ ոչ թուրքերին։ Մի քանի տարի առաջ էլ ականատես եղանք թուրքական հակահայկականքարոզչամեքենայի զավեշտալի «գոհարներից» մեկին։ Մասնավորապես«Mehmetciktv.com.tr» կայքը գրել էր, որ 1950 թ. նոյեմբերի 26-29-ին Չինաստանի՝ մի քանի հարյուր հազարանոց բանակը հյուսիսկորեական ստորաբաժանումների հետ սկսել էր առաջխաղացումը ամերիկացիների և թուրքերիդիրքերի ուղղությամբ։ Այս ընթացքում ԱՄՆ-ի ուժերը սկսել են նահանջել, սակայն թուրքական բրիգադն այդ մասին չի տեղեկացել, քանի որ, ըստ կայքի,ազգությամբ հայ թարգմանիչները միտումնավոր չեն ասել նրանց այդ մասին13։ Ինչպես տեսնում ենք թուրքական քարոզչամեքենան նույնիսկ Կորեայումկրած անհաջողության մեջ է փնտրում հայկական հետք՝ սեփական անհաջողությունները բարդելով հայերի վրա, ինչպես դա 20-րդ դարի սկզբին էր` Առաջին համաշխարհային պատերազմում Օսմանյան կայսրության կրած պարտությունների ժամանակ։ ԹՈՒՐՔԱԿԱՆ ԲՐԻԳԱԴԻ ՄԱՍՆԱԿՑՈՒԹՅՈՒՆԸ ԿՈՐԵԱԿԱՆ ՊԱՏԵՐԱԶՄԻՆ Անուշավան Մելքումյան Բանալի բառեր՝ Թուրքիա, ՆԱՏՕ, ՄԱԿ, Կորեական պատերազմ, թուրքական բրիգադ,Թուրքիայի խորհրդարան (1950-1953ԹԹ.)Ամփոփում։

example1261

example1261

Ավետիս Ահարոնյանի /1866-1948/ ստեղծագործությունը, մասնավորապես գեղարվեստական արձակը, 20-րդ դարում մեծ ուշադրության է արժանացել արևմտահայ ու սփյուռքահայ գրողների, գրականագետների, ինչպես նաև այլ մտավորականների շրջանում։ Դ. Վարուժանի, Կ. Զարյանի, Ն. Ադոնցի, Մ.Պարսամյանի, Ն. Աղբալյանի, Հ. Օշականի, Համաստեղի, Հ. Կարապենցի և ուրիշների ինքնատիպ գնահատականներն ու մեկնաբանությունները շոշափելի ներդրումներ են Ա. Ահարոնյանի ստեղծագործությունն արժևորելու գործում։

Հայտնի գրող Ավետիս Ահարոնյանի / 1866-1948 / ստեղծագործությունները, մասնավորապես `գեղարվեստական ​​արձակը, գնահատվել են տարբեր տեսանկյուններից, գնահատվել տարբեր ընդգրկումներով և մեկնաբանվել հեղինակի կենդանության օրոք։ Մի շարք հայ գրողներ, քննադատներ, հասարակական գործիչներ և տարբեր սերունդների այլ մտավորականներ հայտնվել են մամուլում, որոշ դասագրքերում կամ գրողին նվիրված առանձին գրքերում հրապարակված գրական հոդվածներում։ Այս հոդվածում ընթերցողների ուշադրությանն ենք ներկայացնում արեւմտահայ եւ սփյուռքահայ գրողների ու քննադատների կողմից Ահարոնյանի գեղարվեստական ​​վերլուծության հիմունքները, դրանց գնահատականները։ Խորհրդային տարիներին ՀՅԴ անդամ, Հայաստանի Առաջին Հանրապետության Ազգային խորհրդի նախագահ Ա.Ահարոնյանի նկատմամբ բացասական վերաբերմունքը նրան դարձրեց արգելված գրող։ Հայ արձակագրի ազգային կյանքից վերցված թեմաներն ու հայրենասիրական ու ազատասեր գաղափարներով ստեղծագործությունները մոտ էին սփյուռքում ապրող հայերի սրտին։ Արեւմտահայ և սփյուռքահայ հայտնի գրողներ, քննադատներ, գիտնականներ և այլ մտավորականներ, ինչպիսիք են Դ. Ահարոնյանը, գնահատել են Ահարոնյանի պատմությունների, վեպերի և վեպերի գաղափարական և գեղարվեստական ​​արժանիքները։ Վարուժան, Կ. Aryanարյան, Ն. Ադոնց, Մ. Պարսամյան, Ն. Աղբալյան, Հ. Օշական, Համաստեղ, Հ. Կարապենց և այլք։ Միայն հետխորհրդային տարիներին են մի շարք նշանավոր գրողներ և գրականագետներ (Ս. Թոփչյան, Ա. Եղիազարյան, Kala. Քալանթարյան, Դ. Գասպարյան և այլք) գնահատում թերթի ժառանգությունը։ Միևնույն ժամանակ, Ահարոնյանի ստեղծագործության վերաբերյալ վերոհիշյալ հայահայ և սփյուռքահայ գրողների, քննադատների և մտավորականների կարծիքները ունեն ինչպես գրական, այնպես էլ ժամանակակից նշանակություն։ Դրանք յուրօրինակ կերպով նպաստում են գրողի արձակի գեղարվեստական ​​և գաղափարական բովանդակության տարբեր կողմերի գնահատմանը։ 1900-ականներին, ի տարբերություն նրանց, ովքեր Ա.Ահարոնյանին համարում էին «ծույլ» և հոռետես գրող, Դանիել Վարուժանը բարձր գնահատեց նրան որպես ազատագրական պայքարի երգիչ, ինչպես բանաստեղծն էր ասում իրեն ՝ պայքարի առաքյալ։ Վարուժանը, որը հատկապես հայտնի էր իր «seեղինսիրտը» հավաքածուով (1909), գրքի «Էպոս» մասում «Հովիվը» բանաստեղծությունը ներկայացրեց «Ա. Ահարոնյանին» 1։ Բանաստեղծության թեման մոտ էր Ահարոնյանի ստեղծագործությանը, հատկապես նրա «Ազատության ճանապարհին» (1906) ժողովածուի պատմություններին։ Վարուժանը, հավանաբար, լավ ծանոթ էր նրանց, ինչպես արձակագրի այլ ստեղծագործություններին։ Դա է վկայում այն ​​փաստը, որ բանաստեղծին հետաքրքրել է Ահարոնյանի «Արցունքների հովիտ» դրաման։ Դեռ ուսուցիչ աշխատելիս Սեբաստիայում, Վարուժանի գլխավորությամբ մի խումբ աղջիկներ ներկայացրին Ավետիս Ահարոնյանի «Արցունքների հովիտը» ՝ հօգուտ Գորգի աշխատավորների միության։ Ներկայացումից առաջ Վարուժանը հանդես եկավ ելույթով (այն չի պահպանվել)։ Եվ ահա 1909 թ.-ին Վարուժանը գրում է «Իմ տեղակալները» բանաստեղծությունը Ահարոնյանին Թիֆլիսի Մետեխ բանտում բանտարկելու կապակցությամբ։ 1910 «Ազատամարտում» առաջին անգամ տպագրված տեքստում կար «Ա. Ահարոնյան» պարգևը / հեղինակը հետագայում տեղադրեց այն 1912 թ.-ին։ «Հեթանոսական երգերի» «Գողգոթայի ծաղիկներ» շարքում լույս տեսավ 3 /։ Այստեղ Վարուժանը, իր տիպիկ կերպարով, հույս է ներշնչել բանտարկված գրողին, ձգել գոտին ՝ գրելով. «Բայց այնտեղ Առաքյալի պայքարն արգելափակված է բանտում։ Ուժեղ հարված թևերով, ջախջախիր մոխիրը նրա պատուհանի վրա, և տուր քեզ տրտմություն, Երգիր հույսը ՝ հենվելով նրա ուսին։ Ասացեք, որ շուտով մենք կանգնելու ենք արձանը նրա փառքի մեջ։ Ա Ahխ, գնա, բազե, ես քեզ դափնի կտամ։ Հայտնի սփյուռքահայ գրող և քննադատ Հ. Օշականն անդրադառնում է Ահարոնյանի ստեղծագործությունների գնահատմանը դեռ 1910-ականներին։ Իր բնորոշ գեղագիտական ​​ճաշակով և խորաթափանցությամբ այն ներկայացնում է գրողի բազմաժանր ստեղծագործությունների մի շարք նշանակալի ձեռքբերումներ և թերություններ։ Գնահատելով Ա.Ահարոնյանի արձակի ստեղծագործությունները ժամանակի հայ գրականության գործընթացներում `քննադատը 1895-1896 թվականներին անվերապահորեն նշանակալի համարեց գրողի ներդրումը։ Արձագանքելով և ողբերգության հերոսական իրադարձություններին, ֆեոդալական պայքարին գեղարվեստական ​​արձագանքին։ Նա «Ազատության ճանապարհին» ժողովածուն համարում է գրողի ստեղծագործական նվաճումը այդ ոլորտում։ «Դա մեր հերոսամարտի ամենագեղեցիկ հիշողությունն է, փառավոր բարձունք հայրենասիրական գրականության հասարակություններում, որտեղ աչքերը սիրում են հպարտությամբ հանգստանալ։ Հարյուր հազարավոր նահատակների մաքուր արյունից կարմրած, դողդողացող մեր հերոսների անմահ նվիրումով ՝ այս գիրքը լավագույն գոհարն է, որը մենք կարող ենք հանգիստ դնել մահացածների անմահ գերեզմանին ՝ այդ թանկարժեք նվերի խաղաղ նվերով։ մխիթարվելով մեր սգում։ Հայահայ քննադատ, Մխիթարյան միաբանության անդամ Ս. Երեմյանը շեշտում է գրողի նախասիրությունները «հոռետեսություն» և «մարտական ​​տրամադրություններ» արտահայտելու համար, վկայում է իր ստացած ազդեցության և երիտասարդ գրողների վրա ունեցած ազդեցության մասին։ 1929-1930 թվականներին սփյուռքահայերը լայնորեն նշում էին հայտնի գրողի գրական գործունեության 40-ամյակը աշխարհի տարբեր գաղութներում։ Իրադարձությունների գագաթնակետը Փարիզի հայտնի Սորբոնի համալսարանն էր 1930 թվականին։ Մայիսի 1-ին տեղի ունեցած հիշատակը, որտեղ ելույթ է ունենում Ահարոնյանը։ Այս հոբելյանի առթիվ, բացի մամուլում տպագրված զանազան տպագիր նյութերից ու հոդվածներից, հրատարակվում են նաև գրական գործունեությանը նվիրված գրքեր։ Նրանց հեղինակները վերլուծում են գրողի արձակ ստեղծագործությունները կամ կարծիքներ հայտնում դրանց վերաբերյալ պրոֆեսիոնալիզմի տարբեր մակարդակներում։ Գրողի տարեդարձի կապակցությամբ Սորբոնի համալսարանում իր ելույթում հայտնի հայ պատմաբան Ն. Ադոնցը մատնանշում է Ահարոնյանի ստեղծագործություններին բնորոշ «իրատեսական» և ռոմանտիկ նրբությունները։ Ստեղծագործությունների ինքնատիպությունն ու հայ ժողովրդի սերունդներին կրթելու մեծ ներուժը գործում են։ «Ահարոնյանի հատորները, - ասաց նա, - պետք է կրթեն և ազնվացնեն սերունդներ ՝ ասպետական ​​ոգի սերմանելով հանուն Հայրենիքի բարօրության, սեր ներշնչելով հայ ժողովրդին, Հայոց Հայրենիքին և նրա հիանալի բնությանը»։ Գրող-քննադատ Մ. Պարսամյանի `« Ավետիս Ահարոնյանը, նրա կյանքը `գրականություն» ուսումնասիրությունը, որը լույս է տեսել Փարիզում 1930 թվականին, առավել ուշագրավ է մեկ ստեղծագործության տիրույթում Ահարոնյանի գեղարվեստական ​​վերլուծության տեսանկյունից։ Հեղինակը մեկնաբանում է Ահարոնյանի աշխատանքները `հիմնված համաշխարհային գեղագիտության սկզբունքների, դարասկզբի արևմտյան եվրոպական գրականության մեջ տարածված որոշ նոր ըմբռնումների, էկզիստենցիալիզմի, ինտուիցիզմի փիլիսոփայական տեսակետի վրա։ Գրողի ստեղծած կերպարները ուսումնասիրում են նրանց գիտակցական և ենթագիտակցական ներուժը, անհատի և հասարակության փոխհարաբերությունները ՝ օգտագործելով հայ մարդու ներքին աշխարհը ազգային և համամարդկային արժեքների տեսանկյունից բարձրացնելու փաստը։ Իր համեմատաբար ընդարձակ գրքում Մ.Պարսամյանը փորձում է կարգավորել ստեղծագործական գործունեությունը։ Քննադատը ի վիճակի է ցուցադրել նուրբ դիտողություն `կապված առանձին ստեղծագործությունների մեկնաբանությունների հետ, փորձում է բացահայտել գրական ստեղծագործության ենթատեքստը, ցույց տալ գրական ստեղծագործության, հերոսների հարաբերությունները իրականության հետ։ Չնայած այս ամենին, կարծում ենք, նա մնացել է գրական երեւույթներն իրենց տեսանելի մակերեսով մեկնաբանելու մակարդակում։ Անհատական ​​աշխատանքների խանդավառ բարձր գնահատականները հաճախ չեն հիմնավորվում բովանդակության և ձիու լիարժեք և համապարփակ մեկնաբանություններով կամ տրվում են մակերեսային բացատրություններ։ Եվ երբեմն որոշ աշխատանքների չափից ավելի գնահատումը պայմանավորված էր նրանց ավելի մեծ ուշադրություն դարձնելու փաստով։ Այսպես, օրինակ, հղում կատարելով իսկապես գեղարվեստորեն արժեքավոր որոշ գործերի («Traveանապարհորդը», «Երբ ձյունը կաթում է», «Կատուշկ», «Մոխրի տակ»), նա գրում է. «Ահարոնյանը իր պատմությունների այս նոր շարքով նկարեց նոր հորիզոններ մեր գեղարվեստական ​​գրականության մեջ։ Համընդհանուր հարցերն են, որ սկսում են շոշափել նրա գրիչը։ »6 Հատկապես սփյուռքից եկած գրողի արձակ-գաղափարական նոր որակները հաշվի առնելով `նա առանձնացնում է այս շրջանը և ինքնատիպ դիտարկումներ անում։ Խոսելով «Իմգիրք» գրքի մասին ՝ նա նշում է դրա եզակի նշանակությունը գրողի ժառանգության մեջ։ «Դա իր բովանդակության գրականության, մտքերի և զգայուն հոգու խտացումն է» 7։ Ուսումնասիրության մեջ կան ուշագրավ մեկնաբանություններ, բայց դրանք չեն ներկայացնում Ահարոնյանի ստեղծագործության խորը, համապարփակ գրական վերլուծությունը համահունչ տրամաբանությամբ, ամբողջական և հիմնավոր շարադրանքով։ Մ.Պարսամյանի այս գիրքը, այնուամենայնիվ, մնում է հեղինակի նախկինում տպագրված միակ համապարփակ ուսումնասիրությունը ՝ որոշ դեպքերում պարունակելով ճշգրիտ մեկնաբանություններ և գնահատականներ։ Խոսելով այս շրջանում Ահարոնյանի մասին `գրականագետ Ն.Աղբալյանը շեշտեց իր գաղափարական, փիլիսոփայական դիրքը` ազգայինը համընդհանուր խնդիրներին կապելու համար։ «Անկախ նրանից, թե որքան հակասություններ կան իր արվեստի կատարելության վերաբերյալ, բայց եթե նա տասը համ չի տալիս, նա խոսում է հազարավորի սրտից ՝ սովորեցնելով հազարավոր մարդկանց մտածել և գործել հասարակության մեջ, սա հիանալի աշխատանք է ինքն իրեն։ Դա քաղաքական հայության ամենօրյա հացն է, ինքնամփոփ հայի `իր մեկուսացումից դուրս գալու մեծ խթանը։ »8 Ահարոնյանի ստեղծագործություններում համաստեղությունը տարբեր գրական ուղղությունների / ռեալիզմի, էպիզմի, միստիկայի, անկման / սկզբունքների դրսևորում է։ Բացի այդ, նա սերտ կապ է տեսել Ահարոնյանի ստեղծագործությունների և անցյալում հայ գրողների (Աբովյան, Րաֆֆի, Ալիշան, Պեշիկթաշլյան) ստեղծած գաղափարական և գեղարվեստական ​​ավանդույթների միջև։ Համալսարանը ip գրողի ոճի ինքնատիպությունից ելնելով `ընդգծեց Ահարոնյանի ստորադաս, գաղափարական-գեղագիտական ​​մոտեցումը կերպարների ստեղծման գործում։ «Նրա համար, - գրում է նա, - նա կարող էր ասածը գեղեցիկ կերպով ասել»։ Նրա համար զրկանք էր տեսակը կամ նկարագիրը իր ճոխ երեւակայությամբ չհարստացնելը, եթե դա «Մայրիկ» էր կամ սեփականատեր «Սոլոն» 9 »։ Համաստեղությունն ապացուցում է, որ Ահարոնյանի անունը ժողովրդի համար դարձել էր «հմայիչ և կախարդական», և դրա նախապայմաններն էին գրողի անկեղծությունը, ժողովրդի հույզերն ու ապրումներն արտահայտելու կարողությունը և մեծ հայրենասեր լինելու կարողությունը։ «Ահարոնյանի գրականության մեջ, - գրում է Համաստեղը, - կար մեկ ձգտում, մեկ նպատակ` փրկել հայ ժողովրդին։ Լաոկունն ընդօրինակեց իր երեխաներին հսկայական օձերով։ Քննադատները չցանկացան հասկանալ, որ Ահարոնյանում փնտրում էին գրական դպրոցի նկարագրություն։ Եթե ​​Ահարոնյանը գրագետ չլիներ, նա ֆետայի պես կքայլեր Հայաստանի լեռներում ՝ զոհաբերելու իրեն հայ ժողովրդին։ Ահարոնյան Անդրեի կամ Անդրանիկի ղեկավարները նույնն են եղել մեր ազգային գոյության պայքարում »10։ Գրողի որդուն `Վ.Ահարոնյանին, հաջողվել է 1947-1951 թվականներին ԱՄՆ-ի Բոստոն քաղաքում տպագրել իր հոր ստեղծագործությունների տասը հատոր։ Առաջին հատորում նա տեղադրեց ընդարձակ ակնարկ «Ավետիս Ահարոնյան / կյանք և աշխատանք /» վերնագրով։ Այն հատկապես արժեքավոր է Ա.Ահարոնյանի կենսագրության վերաբերյալ հեղինակի հավաստի տեղեկությունների շնորհիվ։ 1958 Գրողի մահվան 10-րդ տարելիցի կապակցությամբ գրված էսսեում գրող-հրապարակախոս Հ.Կարապենցը մոտեցավ Ահարոնյանի ստեղծագործություններին, հատկապես դրամատիկ իրավիճակներում, հոգեբանական երանգներով պատկերներ ստեղծելու տեսանկյունից։ «Նրա ուշադրությունը կենտրոնացած է մարդու և մարդկային ողբերգության վրա», - գրում է նա։ - Եվ Ահարոնյանը հոգեբանի կարողության շնորհիվ ճշգրիտ վերլուծում է ներքին աշխարհները, ներթափանցում սրտեր, շոշափում է էականը, ստեղծում նախշեր։ Ահարոնյանը անգերազանցելի է, երբ գործ ունի հոգեկան անհանգստության ենթակա նկարագրությունների հետ։ Այն այնտեղ է ՝ իր կատարյալ տարերքով։ »11 Ա.Ահարոնյանի հետաքրքրությունն իր ստեղծագործությունների նկատմամբ Սփյուռքում հաջորդ ուշադրության կենտրոնում է գտել 1966 թ.-ին `ծննդյան 100-ամյակի կապակցությամբ։ Բեյրութում լույս տեսնող «Բագին» գրական ամսագրի 8-9-րդ այս տարվա համատեղ համարն ամբողջությամբ նվիրված է անվանի գրողին։ Նոր հրատարակված նյութերի շարքում հատկապես ուշագրավ են Ահարոնյան մի քանի արժեքավոր պատմությունների վերլուծություններ, որոնք տրվում են Պ. Սնապյանին «« Tեղային դաշտի ակոսները », Ա. Հայկազի« Ընթերցանություն «Հազրե», Ն. Պատանյանի «Վազրիկ» ազատության ճանապարհին »հոդվածները։ Սրանք այս պատմությունները վերլուծելու առաջին փորձերն էին։ Ամսագրի «գլխավոր խմբագիր» Կ. Սասունին փորձում է ուրվագծել գրողի տեղն ու հայ գրականության մեջ բերված նորույթները, նշված գրական ազդեցությունները։ Նա մասնավորապես գրել է. «Եթե Ահարոնյանի քաղաքական, բանասիրական և պատմական գործերը մի կողմ դնենք, ապա պետք է միայն ուշադրություն դարձնել նրա գրական գործերին, ապա պետք է համարենք Րաֆֆիի անմիջական իրավահաջորդը ՝ իր շնչով և ազգային նկրտումներով։ Րաֆֆիեն Ահարոնյանի տարբերությունն այն է, որ բարեպաշտ և սովետական ​​ուղղվածություն ունեցող ուղղությունը կներառի Ահարոնյան ՝ պահպանելով գեղարվեստական ​​դպրոցի առանձնահատկությունները։ »12 Եվ ահա, գրող, գրականագետ Մուշեղ Իշխանը, ընդգծելով Ահարոնյանի ստեղծագործություններում արտահայտված ռոմանտիկ («Խ. Աբովյանը» «բանաստեղծական հոգի է») ուղղափառ սկզբունքների համադրությունը, ավելացնում է. «Ընդհանուր գաղափարական մտահոգությունն ինքնին ավելի ուժեղ է, քան արվեստի կատարելագործման ձգտումը։ Երբեմն հերոսները վերածվում են տառապանքի կամ հերոսական գերմարդի մարմնացումների։ Այս բոլոր չափազանցությունների փոխարեն, որոնք վնասում են նրա ստեղծագործությունների բնույթը, Ահարոնյանը մեզ հիացնում է իր գունագեղ նկարագրություններով »13։ Վերոնշյալ տպագիր նյութերում արտահայտված մոտեցումները, անկախ ձևակերպումների ճշգրտության աստիճանից (ինչպես նաև կուսակցական ընկերոջը գովելու ջանքերից), Ա.Ահարոնյանի գրական ժառանգությունը չի արվել լուրջ տեսանկյունից, ընդհանուր առմամբ ընդունեց գրական ըմբռնումները, այս դեպքում ՝ գրական և տեսական օրինաչափությունների տեսանկյունից։ Նախախորհրդային շրջանում հայաստանյան իրականության մեջ, Ահարոնյանի գեղարվեստական ​​ստեղծագործությունները գովերգելուց բացի / Leo, Vrt. Փափազյանը և մյուսները /, կար սուր քննադատական ​​վերաբերմունքի արտահայտություններ։ Ահարոնյանի ստեղծագործությունները նրանց քաղաքական և գեղագիտական ​​հայացքների տեսանկյունից քննադատորեն գնահատվեցին famous. Խանզադյանի կողմից, հայտնի բանաստեղծ Վ. Տերյանի կողմից։ Հայտնի է, որ Վ.Տերյանը «Հայ գրականության գալիք օրը» իր ելույթ-ուսումնասիրության մեջ / 1914 /, մտածելով հայ գրականության զարգացման հեռանկարների մասին, բացահայտ հերքեց Ահարոնյանի գրական ուղու արդյունավետությունը ՝ նախապատվությունը տալով Շիրվանզադեին։ Արդի հայ քննադատության մեջ արդեն նկատվել է, որ հայ մեծ բանաստեղծի նման դիրքորոշումը և այդ խոսքում արտահայտված այլ ծայրահեղ գնահատականները պայմանավորված էին ոչ միայն գեղարվեստական ​​բարձր չափանիշների պահանջով, այլև գաղափարական տարբերություններով։ Տերյանը հակադրվում էր ազգային կուսակցությունների սոցիալական և քաղաքական միտումներին `« նոր մտավորականության »,« Ռուսաստանի առաջադեմ ժողովրդավարական մտավորականության »ազգային-քաղաքական և մշակութային ծրագրերի տեսանկյունից։ «Մեծապես գաղափարական այս ծայրահեղ հակասությունը պետք է վերագրվի 19-րդ դարի գրականության ու աշխարհայացքի տերյանական քննադատության ծայրահեղությանը»։ Կարծում ենք, որ Ահարոնյան Տերյանի վերաբերմունքի նկատմամբ Վ.-Ն մասամբ պայմանավորված էր նրանով, որ այդ ժամանակ արձակագիրն արդեն ՀՅԴ կուսակցության հայտնի դեմք էր։ Ըստ էության, նա քննադատում էր Ահարոնյանին հիմնականում այդ քաղաքական տեսանկյունից։ Խանզադյան. Հայաստանի Առաջին Հանրապետության խորհրդարանի նախկին խոսնակ Ա. Խորհրդային տարիներին Ահարոնյանի նկատմամբ բացասական վերաբերմունքի պատճառով, նրա արվեստի գործերը գնահատելիս, Khan. Խանզադյանը, Էդ. Rրբաշյանը, Ա.Օհանյանը ՝ ակնհայտ միակողմանի գնահատականներով և մակերեսային վերլուծություններով 15։ Այս համատեքստում հոդվածում ներկայացված հայահայ հեղինակների կարծիքներն ու մեկնաբանությունները հետագայում նպաստում են գրողի ստեղծագործությունների գրական վերլուծությանը, որը իր օրոք սիրված և լայնորեն ընթերցվեց։ Դա հատկապես ակնհայտ դարձավ այսօր, երբ հայ հայտնի գրականագետները աննախադեպ մոտեցմամբ և գիտական ​​ամբողջականությամբ հոդվածներ էին գրում Ահարոնյանի մասին։ Նրա վերաբերյալ պաշտպանվեց թեկնածու / հեղինակ Վ. Գրիգորյան / և դոկտորական / հեղինակ ՝ Գ. Խաչիկյան / ատենախոսություններ։ Վերոգրյալից հետեւում է, որ քաղաքական հայացքներով և հետաքրքրություններով պայմանավորված կողմնակալ մոտեցումը, գրողի գեղարվեստական ​​աշխատանքները վերլուծելիս և գնահատելիս, խոչընդոտում է գրական ֆենոմենը անաչառ գնահատելու գործին ՝ ըստ իրական արժանիքների։ Գրականություն 1. Վարուժան Դ., Երկերի ամբողջական ժողովածու, երեք հատորով, Գահրատ., ՀՍՍՀ, Ե, 1986, հ. 1, էջ 204 թ. 2. Շարուրյան Ա., Դանիել Վարուժանի կյանքի ու գործունեության քրոնիկոն, ՀՍՍՀ ԳԱ, Ե, 1984, էջ. 154 թ. 3. Վարուժան Դ., Երկերի ամբողջական ժողովածու, երեք հատորով, Գահրատ, Հայկական ԽՍՀ, Ե, 1986, հ. 2, էջ 116։ 4. Օշական Հ., Հայ-հայկական դեմքեր, Բեյրութ, 1999, էջ 99-100։ 5. Նիկողայոս Ադոնցի ելույթը Ավետիս Ահարոնյանի հոբելյանի առթիվ // «Գրական թերթ», Ե, 2000, սեպտեմբերի 1-15, էջ 2; 6. Պարսամյան Մ., Ավետիս Ահարոնյան ..., Փարիզ, 1930, էջ 79։ 7. Նշում. աշխատանք., էջ 84։ 8. Մեջբերում է Գ. Լազյանը, Հայ ազատագրական շարժման դեմքերը, Կահիրե, 1949, էջ։ 238 թ. 9. Համաստեղ, Ավետիս Ահարոնյան // «Բագին», Բեյրութ, 1966, թիվ 8-9, էջ 22։ 10. Համաստեղ, Ա.Ահարոնյանի մահվան կապակցությամբ // Համաստեղ, Մոռացված էջեր, Ե., Հ. Բ, 2005 էջ 68։ 11. Կարապենց Հ., Երկու աշխարհ։ Գրական փորձեր, Բոստոն, 1992, էջ։ 12. Սասունի Կ., Ավետիս Ահարոնյան / համառոտ ակնարկ /// «Բագին», Բեյրութ, 1966, թիվ 8-9, էջ 27։ 13. Իշխան Մ., Երկեր, «Նաիրի», Ե, 1990, էջ 535։ 14. Հայ քննադատության պատմություն, 2 հատորով, ընդհանուր։ խմբ. Ս.Ն.Սարինյան, ՀՀ ԳԱԱ «Գիտություն» հրատարակչություն, Ե., 1998, հ. 2, էջ 220։ 15. Տե՛ս Խանզադյան J.., Ավետիս Ահարոնյան, ԽՍՀՄ պետական ​​հրատարակչություն, Ե., 1926։ Հայ գրականության պատմություն, ՀՍՍՀ ԳԱ հրատարակչություն, Ե., 1979, հ. 5, էջ 81-83,749-752։ Տեղեկատվություն հեղինակ Գագիկ Վահեի Խաչիկյանի մասին, դոցենտ, Գյումրու Մ. Նալբանդյանի անվան պետական ​​մանկավարժական ինստիտուտ, հայ գրականության ամբիոնի վարիչ, նրա դասավանդման մեթոդիկայի լրագրություն, էլ. ։

example2228

example2228

Զբոսաշրջությունը Հայաստանում տնտեսության դինամիկ զարգացող և հեռանկարային ճյուղերից է։ Այստեղ զբոսաշրջության զարգացման համար կարևոր նախադրյալ են ռեկրեացիոն-զբոսաշրջային ռեսուրսների առկայությունը։ Աշխատանքը նվիրված է Կոտայքի մարզի ռեկրեացիոն-զբոսաշրջային ռեսուրսների և դրանց օգտագործման խնդիրների վերլուծմանը։ Մարզի տարածքում առկա են բնածին և մարդածին բազմազան ռեկրեացիոն-զբոսաշրջային ռեսուրսներ, որոնք մեծ հետաքրքրություն են ներկայացնում։ Այստեղ կարելի է առանձնացնել 4 ռեկրեացիոն գոտիներ՝ Հանքավան-Մարմարիկի, Արզնու, Բջնի-Արզաքան-Աղվերանի և Ծաղկաձորի։ Դրանցից յուրաքանչյուրը բնութագրվում է ինքնատիպությամբ, գրավչությամբ և առկա խնդիրներով։

ԿՈՏԱՅՔԻ ՄԱՐZԻ ՀԱՆԳՍՏԻ-URԲՈՍԱՇՐՈՒԹՅԱՆ ՌԵՍՈՒՐՍՆԵՐԻ ՎԵՐԼՈՒՈՒԹՅՈՒՆ Հայաստանը զբոսաշրջության միջազգային շուկայում նոր երկիր է։ Մեր հանրապետությունն այս ոլորտում ունի յուրահատուկ ներուժ, քանի որ այն որպես զբոսաշրջային վայր ընտրելու հիմնական պատճառներն են երկրի բնությունը, պատմամշակութային արժեքները, ինչպես նաև ավանդույթներն ու հայկական սփյուռքի առկայությունը։ Tourismբոսաշրջությունը (ժամանցի կազմակերպումը ՀՀ տնտեսության գերակա ճյուղերից մեկն է) հատուկ ուշադրության կենտրոնում է 1998 թվականից, որի արդյունքում վերջին տարիներին հանրապետությունում նկատվում են ժամանցի և զբոսաշրջային գործունեություն։ Այս գործունեությունը ոլորտի ծրագրային բարեփոխումների ուղղակի արդյունք է, որի շնորհիվ դինամիկ աճում են զբոսաշրջիկների այցելությունները Հայաստանի Հանրապետություն։ Վերջին տարիներին զբոսաշրջության ոլորտի շուկայավարման քաղաքականության շրջանակներում ծրագրային գործողությունները հիմնականում ուղղված են եղել համաշխարհային շուկայում Հայաստանի `որպես զբոսաշրջության համար բարենպաստ և գրավիչ երկրի իմիջի շարունակական բարելավմանը։ Հայաստանում զբոսաշրջության ոլորտում աշխատում է շուրջ 20 հազար մարդ (ընդհանուր աշխատուժի 1,7% -ը)։ Ներկայումս զբոսաշրջությունն ապահովում է Հայաստանի ՀՆԱ-ի մոտ 4.7% -ը, ըստ 2008 թ. Փետրվարի 13-ին ՀՀ կառավարության կողմից հաստատված, նախատեսվում է այն 2030-ին հասցնել 12% -ի։ Ակնկալվում է, որ մինչև 2020 թվականը Հայաստան կայցելի 1,5 միլիոն զբոսաշրջիկ, մինչև 2030 թվականը ՝ մինչև 3 միլիոն զբոսաշրջիկ։ Արդյունքում, զբոսաշրջության ոլորտում եկամուտները զգալիորեն կբարձրանան։ Հանրապետությունում զբոսաշրջության զարգացման համար օգտագործվում է ինչպես առանձին մարզերի ներգրավվածությունը, այնպես էլ դրանց ենթակառուցվածքների զարգացման մակարդակը, հանգստի-զբոսաշրջության ռեսուրսների առկայությունը, դրանց ճիշտ գնահատումը և օգտագործումը [1]։ Կոտայքի մարզն աչքի է ընկնում Հայաստանի Հանրապետությունում ժամանցի և զբոսաշրջության ռեսուրսների բազմազանությամբ, ինչը, իր կենտրոնական գտնվելու պատճառով, Երևանից փոքր հեռավորության վրա, ունի բարենպաստ նախադրյալներ տարածաշրջանում զբոսաշրջության զարգացման համար։ Տարածաշրջանն առանձնանում է բնական պայմանների և հարստությունների մեծ բազմազանությամբ։ Այստեղ համեմատաբար սահմանափակ տարածքում կան և´ բարձր լեռնագագաթներ և խոր կիրճեր, և ´ գետերի լայն հովիտներ և մեղմ թեք սարահարթեր։ Գեղամա լեռները կազմող հրաբխային ապարների մեջ ներծծված ջուրը աղբյուրների տեսքով դուրս է գալիս լեռների ստորոտում, ինչպես նաև Հրազդան և Ազատ գետերի կիրճերում։ Հայտարարվել են Կարասունակի, Արզնի և Գառնի աղբյուրները, որոնց սառը ջուրը հատուկ խողովակների միջոցով մատակարարվում է Երևան քաղաքի բնակչությանը։ Հրազդան առանձին Ազատ գետի կիրճերի որոշ հատվածներ հիանալի բնության հուշարձաններ են։ Լավաների մեջ ձևավորված տպավորիչ բազալտե սյունային ելքեր ՝ ձեռագործ բազմապրոֆիզմային պրիզմաներ [2]։ Մարզը Հայաստանի հնագույն տարածքներից մեկն է, այն բնակեցված էր հազարավոր տարիներ առաջ։ Դա է պատճառը, որ տարածաշրջանի տարածքը հարուստ է տարբեր դարաշրջաններին պատկանող պատմամշակութային, հոգատար կառույցներով։ Մարզում գրանցված են ավելի քան 2024 պատմամշակութային արժեքներ և հուշարձաններ։ Գառնիի տաճարը, որը կառուցվել է Միհր աստծո պատվին, հայկական հելլենիստական ​​ճարտարապետության եզակի գոհար է։ Այրիվանք-Գեղարդը հայկական քանդակազարդ ճարտարապետության եզակի հուշարձան է։ Տարածաշրջանը հարուստ է բազիլիկներով և ուշ շրջանի քրիստոնեական գեղեցիկ տաճարներով։ Աբովյանի (Էլար) կիկլոպյան ամրոցը, Գառնիի Միհր աստծո բերդ-տաճարը (I դ.), Գառնիի փ. Մաշտոցիմատուր, Ողջաբերդի գմբեթավոր եկեղեցի (V դար), Արզնի եկեղեցի (VI դար), Գեղարդի վանք (XII-XIII դդ.), Կարենիս վանք (VII դ.), Բջնիի փ. Աստվածածնավանք (XI դար), Մաքրավանք (XIII դար), Կեչառիս վանական համալիր (XI-XIII դդ.), Որտեղ գտնվում է Կոտայքի թեմը, Եղվարդի Սուրբ Աստվածածին եկեղեցի (V դար), Արզականի նեղուց Աստվածածին եկեղեցի (XIII դար), Թեղենյաց Բուժականի վանք, Սոլակ Մայրավանք (VII դար) և այլն։ Այստեղ կան տարատեսակ բնական և տեխնածին հանգստի-տուրիստական ​​ռեսուրսներ, որոնք մեծ հետաքրքրություն են ներկայացնում։ Նման բնական ռեսուրսների շարքում են. հանքային ջրերի աղբյուրներ։ Դրանք առավել հայտնի են տեխնածին տուրիզմի տեսանկյունից։ Winterաղկաձորը առանձնահատուկ դեր ունի որպես միջազգային ձմեռային զբոսաշրջության գրավիչ ուղղություն։ 3) Հանքավանի անտառային հանգստյան և հանգստի համալիրներ։ 4) անտառածածկ Աղվերանի հանգստի համալիրներ։ Ուսումնասիրելով և վերլուծելով Կոտայքի մարզի ռեկրեացիոն-տուրիստական ​​ռեսուրսները, մարզի տարածքում կարող ենք առանձնացնել 4 հանգստի գոտիներ, որոնք առանձնանում են իրենց ինքնատիպությամբ և գրավչությամբ։ • Հանքավան-Մարմարիկ հանգստի գոտի։ Հանքավան-Մարմարիկիգոտին Հայաստանի ամենաէկոլոգիապես մաքուր գոտին է, որը գտնվում է Երեւանից 7085 կմ հյուսիս։ Այն տարածվում է Մարմարիկ գետի հովտում ՝ 1750-1960 բարձրության վրա, ներառյալ Փամբակի հարավային գագաթները, Tsաղկունյաց լեռների հյուսիսարևելյան գագաթները և ձգվում հյուսիս-արևմուտքից հարավ-արևելք։ Լեռնաշխարհի Հանքավան շրջանը ներառում է Մարմարիկ գետի հովտի նեղ նեղ հատվածի գեղեցիկ լանդշաֆտը, մինչև 1957 մ բարձրություն։ Գետի կիրճում կան հանքային աղբյուրների բնական ելքեր։ Հանքավանը շրջապատված է մինչև 3000-3100 մ բարձրությամբ լեռնաշղթաներով, որոնք ծածկված են ալպյան մարգագետիններով, անտառներով և թփերով։ Լանդշաֆտը կոպիտ է, լեռնային, մասնատված կիրճերով և գետերով, որոնք ունեն մշտական ​​կամ ժամանակավոր հոսք։ Հանգստի գոտին Երեւանից 68 կմ հեռավորության վրա է, մայրաքաղաքի հետ կապը հաստատվում է մայրուղու միջոցով։ Լեռնաշխարհի այս տարածքը առողջապահական նշանակություն ունի բարենպաստ կլիմայական պայմանների, թթվածնով հարուստ մաքուր օդի, խիտ անտառի, ինչպես նաև տաք հանքային ջրերի շնորհիվ։ Հանքավանի առողջարանային կենտրոնը գտնվում է չոր կիսաանապատային գոտում։ Լեռնաշխարհի անտառային գոտու կլիման բնորոշ է տարածքին։ Չափազանց չոր, թաց ամառ և չափազանց ցուրտ ձմեռ։ Ամռանը, երբ Արարատյան դաշտում, այդ թվում `Երևանում, տաք եղանակ է, Հանքավանում բավականին հարմարավետ եղանակային պայմաններ են ստեղծվում` հանգստի և բուժման համար։ Դա է պատճառը, որ այդ ժամանակահատվածում Հանքավան-Մարմարիկ-հանգստի գոտում կարճաժամկետ արձակուրդների թիվը բավականին մեծ է։ Կան մեծ թվով հանգստի և առողջարանային ճամբարներ։ • Արզնի հանգստի գոտի։ Արզնի առողջարանային գոտին գտնվում է Հրազդան գետի գեղեցիկ կիրճում ՝ ծովի մակարդակից 1262 մ բարձրության վրա։ Այն շրջապատված է Tsաղկունյաց լեռներով, Արագածի սարահարթով և Գեղամալ լեռներով։ Այս գոտին լեռնոտ մեծ տարածք է, ռելիեֆը բաժանված է խոր ձորերով։ Հրազդան գետի միջին հոսքը բաժանում է ձախափնյա և ձախափնյա մասերը։ Առողջարանները, առողջարանները, պանսիոնատները, առողջարանային պոլիկլինիկաները գտնվում են ձախ ափին։ Արզնի առողջարանը գտնվում է Երեւանից 24 կմ հյուսիս ՝ չոր, կիսաանապատային գոտում։ Երեւանի հետ-տրանսպորտային կապը հաստատվում է Երեւան-Սան մայրուղով։ Առողջության համար այստեղ անհրաժեշտ են որոշակի պայմաններ։ Բարեխառն գոտու բարենպաստ կլիմայական պայմանները ածխաթթու, հիդրոքլորիդ կարբոնատի, նատրիումի, ցածր ջերմաստիճանի հանքային ջրի առկայության դեպքում։ Կլիման բնութագրվում է ցուրտ, երբեմն սաստիկ, առանց քամու ձմեռներով և տաք, չոր ամառներով։ Այստեղ բավականին զարգացած կլիմայաբուժություն է։ Ձմռանը `հունվար-փետրվար ամիսներին, ձմեռային կլիմայաթերապիայի բոլոր տեսակները կարող են օգտագործվել 25 օր` առանց սահմանափակումների։ Ձմռանը, որոշակի բնական պայմանների առկայության պատճառով, կարող եք դահուկ քշել։ Ամռանը նրանք կլիմայաբուժությամբ նույնպես զբաղվում են մայիսից հոկտեմբեր։ • Բջնի-Արզական-Աղվերան հանգստի գոտի։ Այս գոտին ներառում է Հրազդան գետի միջին հոսանքի ավազանը, ահա Դալարգետի գեղեցիկ կիրճը։ Գոտին գտնվում է ծովի մակարդակից 1500-1700 բարձրության վրա։ Այստեղ տարածված են լեռնատափաստանային-լեռնային-անտառային լանդշաֆտային գոտիները։ Այն գտնվում է Երևանից 40 կմ հեռավորության վրա և դրան միանում է մայրուղով։ Tsաղկունյաց լեռները ծածկված են սաղարթախոտ բուսականությամբ ՝ հարուստ անտառային հատապտուղներով և սնկով։ Առողջության համար հնարավոր պայմաններն են մեղմ, հաճելի կլիման, անտառի հարուստ ծածկույթը, տարբեր ֆիզիկաքիմիական, միկրոէլեմենտների և գազերի տարբեր բաղադրությամբ բնական-հանքային աղբյուրների առկայությունը։ Ձմռանը այստեղ կլիման մեղմ է, իսկ ամռանը `մի փոքր խոնավ։ Այս գոտու տարածքում Հրազդան գետի աջ ափին գտնվող Բջնի գյուղն է, 1470-1700 մ բարձրության վրա։ Եթե ​​Հրազդանվերը հոսում է Երեւանի մոտակայքում գտնվող մի մեծ գետի մեջ, ապա այստեղ այն նման է մի փոքրիկ հանդարտ առվակի, որի խորքերից սառը աղբյուր է դուրս գալիս։ Սրանք օզոնի սառը ածուխի աղբյուրներ են, որոնք ունեն բուժիչ հատկություններ։ Բջնի գյուղից հյուսիս-արևելք ՝ բարձր բլրի վրա, գտնվում է 11-րդ դարի հին բնակավայրը և ամրոցը։ Պահպանվել է Բջնիում - 16-18-րդ դարեր։ Շատ խաչքարեր, որոնք իսկական գլուխգործոց են, հետաքրքրում են զբոսաշրջիկներին։ Բջնի-Աղվերան-Արզական հանգստի գոտու Արզական և Քարաշամբ գյուղերում առկա են քլորիդ ածխաջրածնային, նատրիումի, կալցիումի հանքային ջրեր։ Կլիմայական բարենպաստ պայմանները և ձյան ծածկույթը հնարավորություն են տալիս կազմակերպել ձմեռային կլիմայական բուժում։ Հնարավոր է կազմակերպել ձմեռային զբոսանքներ, մարզական մրցումներ, խաղեր մաքուր օդում։ Այստեղ դուք կարող եք պլանավորել և´ կարճաժամկետ, և´ երկարաժամկետ արձակուրդներ [3]։ • akhաղկաձորի հանգստի գոտի։ Այս գոտին հիմնականում տարածված է Թեղենիս լեռան արևելյան լանջին, այն համարվում է հանրապետության զբոսաշրջության առաջատար մարզերից մեկը։ Հեռավորությունը մայրաքաղաք Երևանից 50 կմ է (1841 մ)։ Akhաղկաձոր քաղաքը բարեկարգ հրապարակներով, փողոցներով, գիշերային շքեղ լուսավորությամբ, ժամանակակից հյուրանոցներով, հանգստյան տներով քաղաք է. Այն գրավիչ է ինչպես ամռանը, այնպես էլ ձմռանը։ Theոպանուղին քաղաքի անբաժանելի մասն է, որի 5 կայան կառուցվել է 2004-2007 թվականներին։ ավստրիալ-իտալական «Լայթներ» ընկերության կողմից։ Բոլոր 5 կայարաններն իրենց տեխնիկական հագեցվածությամբ կամ սպասարկման մակարդակով համապատասխանում են գործող միջազգային ստանդարտներին։ Հարմարավետ ճոպանուղին ընդամենը 40 րոպեում ձեզ կտեղափոխի Թեղենիս։ Տարբեր բարդության սլայդներ արդեն ձգվում են Թեղենիսի բարձրությունից։ Սլայդների ընդհանուր երկարությունը ավելի քան 30 կմ է։ Դուք կարող եք անընդհատ սահել մոտ 6800 մ։ Ձմռան ամիսներին այստեղ արձակուրդներն անցկացնում են հանրապետության բնակիչները, ինչպես նաև արտասահմանից ժամանած ձմեռային սպորտի հազարավոր երկրպագուներ։ Քաղաքում կան ժամանակակից հյուրանոցներ, որոնք մատուցում են բարձրորակ ծառայություններ։ Հանգստյան տներ։ Հյուրանոցներն այստեղ ցանկացած ճաշակի են։ Հյուրանոցներն ունեն միջազգային մակարդակի ընդունելություններ կազմակերպելու փորձ, նրանք պատրաստ են հյուրեր ընդունել բոլոր եղանակներին։ Akhաղկաձորի հոգեւոր և մշակութային կենտրոնը նաև Կեչառիս վանական համալիրն է, որն ամբողջությամբ վերանորոգվել է 2001 թվականին։ Այն ոչ միայն հանրապետության բնակչության, այլեւ հանրապետություն այցելած զբոսաշրջիկների սիրված վայրերից մեկն է։ Այստեղ է գտնվում Հայ Առաքելական եկեղեցու Կոտայքի թեմը։ Հայ ժողովրդի տաղանդավոր զավակները գտնվում են քաղաքում ՝ Օրբելի եղբայրների տուն-թանգարանում, որտեղ նրանց գործունեությանը վերաբերող մեծ թվով ցուցանմուշներ են տեղափոխվել Երեւանից, Մոսկվայից և Սանկտ Պետերբուրգից։ Akhաղկաձորը Հայաստանի ամենասիրված հանգստավայրն է, իր սահմաններից դուրս ամենահայտնի հանգստի գոտին։ Akhաղկաձորը եզակի է նրանով, որ ամբողջ տարվա ընթացքում գրավում է էլեկտրոնային զբոսաշրջիկներին։ ձմռանը իր լանջերի շլացուցիչ սպիտակությամբ, իսկ տարվա մնացած ժամանակահատվածում ՝ իր գունագեղ ու բուրավետ բնությամբ։ Քաղաքի այս առանձնահատկությունը այն դարձնում է գրավիչ, հիշարժան։ Հետևյալ երթուղիները առաջարկվում են Կոտայքի մարզի բնական արհեստական ​​ռեկրեացիոն-զբոսաշրջային ռեսուրսներով հարուստ շրջաններ մեկնելու համար. Մարզն ունի բավարար ճանապարհային ցանց, այն ամբողջությամբ ընդգրկում է մարզի բոլոր համայնքները, ինչպես նաև պատմամշակութային կենտրոնները։ Միևնույն ժամանակ, ազգային ճանապարհների և ծառայությունների վիճակը հիմնականում համապատասխանում է միջազգային չափանիշներին, իսկ մարզային և համայնքային ճանապարհների վիճակը աստիճանաբար բարելավվում է։ Havingբոսաշրջության տարբեր տեսակների զարգացման համար զգալի ներուժ և հնարավորություններ ունենալով ՝ միևնույն ժամանակ, տարածաշրջանում տուրիզմի զարգացմանը խոչընդոտող մի շարք գործոններ կան, որոնցից կարելի է առանձնացնել ՝ 1. tourismբոսաշրջային ենթակառուցվածքների անհամաչափ բաշխում, 2. Մարզի տուրիզմի զարգացման հայեցակարգի բացակայություն, 3. Մարզի, ինչպես նաև ճարտարապետական ​​որոշակի կառույցների գովազդային տեղեկատվական գրքույկների բացակայություն, տարածաշրջանային ուղեցույցների ինստիտուտի բացակայություն, 4. Առանձնացված պատմամշակութային հուշարձանների անմխիթար վիճակ. Ճանապարհների անբավարար վիճակ, 6. միջազգային շուկայում տուրիստական ​​ծառայությունների անմրցունակ մրցունակություն, 7. Հայաստանը միջազգային հանրությանը ՝ որպես զբոսաշրջության համար բարենպաստ, գրավիչ և անվտանգ երկիր, Կոտայքի մարզում ռեկրեացիոն-տուրիստական ​​ռեսուրսների ավելի ինտենսիվ օգտագործման, զբոսաշրջության զարգացման համար անհրաժեշտ է առաջնորդվել հետևյալ ռազմավարությամբ .1. Tourismբոսաշրջության զարգացման համար հավասարակշռված պայման է ենթակառուցվածքի համաչափ զարգացումը. Հյուրանոցային համալիրների, հանգստյան տների վերանորոգում, վերակառուցում, ինչպես նաև դեպի պատմամշակութային հուշարձաններ տանող մայրուղիների վերանորոգում։ Վերջին տարիներին կառուցված Մարմարիկի ջրամբարը լրացուցիչ բարենպաստ պայմաններ է ստեղծել լողափում հանգստի համար։ 3. Անհրաժեշտ է իրականացնել մի ծրագիր, որը համատեղելու է Աղվերանի, Արզականի, Արալերի տարածքների հնարավորությունները, 4. Մարզի տարածքում էկոտուրիզմի զարգացման խթանում, 5. Առաջիկայում Եղվարդի ջրամբարի կառուցմանը զուգահեռ , այս կառույցը տուրիստական ​​կենտրոն դարձնելու համար անհրաժեշտ է մշակել և իրականացնել հատուկ ծրագիր, մասնավորապես, ջրամբարի տարածքում կառուցել հանրային ծառայության, ժամանցի և ժամանցի կենտրոններ։ Ի տարբերություն երկամսյա հանգստի ժամանակահատվածի, նրանք հնարավորություն կունենան առնվազն չորս ամիս անցկացնել ջրի մակերեսին։ ուղղությունները։ 7. Անհրաժեշտ է ստեղծել Կոտայքի մարզի զբոսաշրջային կայք, 8. Շատ հնարավոր է ստեղծել ընդհանուր հայեցակարգ գյուղական տուրիզմի զարգացման համար։ Ամփոփելով, կարելի է ասել, որ Կոտայքի մարզն իր ռեկրեացիոն-տուրիստական ​​ռեսուրսների շնորհիվ ունի շատ լավ նախադրյալներ տեղում զբոսաշրջության զարգացման համար։ Դրան հասնելու համար անհրաժեշտ է ուսումնասիրել յուրաքանչյուր հանգստի գոտում առկա խնդիրները և առաջարկել դրանց լուծման ուղիներ։ Գրականություն 1. https։ //fizecomed.com/hy/page.php?id=56 Նելի Մուրադյան ԿՈՏԱՅՔԻ ՄԱՐZԻ ՀԱՆԳՍՏԻ -ԲՈՍԱՇՐՈՒԹՅԱՆ ՌԵՍՈՒՐՍՆԵՐԻ ՎԵՐԼՈՒՈՒԹՅՈՒՆ Բանալի բառեր. Tourismբոսաշրջություն, ռեկրեացիոն-տուրիստական ​​ռեսուրսներ Ամփոփում ։

example1240

example1240

Մեր երկրում գնալով նվազում են անտառածած կտարածքները։ Առկա անտառային ֆոնդը պահպանելու և անտառապածածկ տարածքներն ավելացնելու առաջին պայմանը կայուն անտառկառավարումն է, որն ընդգրկում է անտառների պահպանությունը, պաշտպանությունը և վերհասկողությունը։ Կայուն անտառկառավարման համար կարևոր է նաև օրենսդրական դաշտի հստակեցումը։ Աշխատանքի նպատակն է բացահայտել ՀՀ-ուում անտառկառավարման հիմնախընդիրները՝ մատնանշելով հիմանական այն սկզբունքները, որոնց հիմա վրա ՀՀ-ում կարելի է իրականացնել կայուն անտառկառավարում։

ԿԱՅՈՒՆ ԱՆՏԱՌԿԱՌԱՎԱՐՄԱՆ ՀԻՄՆԱԽՆԴԻՐՆԵՐԸ ՀՀ-ՈՒՄԱնտառների ճիշտ և ամբողջական կառավարումը չափազանց կարևոր է, քանիոր այն առաջնային նշանակություն ունի անտառների պահապնության և զարգացման գործում։ Յուրաքանչյուր երկրում՝ կախված երկրի ներքի առանձնահատություններից, անտառկառավարումն իրականացվում է տարբեր կերպ։ ՀայաստանիՀանրապետությանկառավարության 2004թ․հունվարի15-ի N 7-Նորոշման համաձայն՝ ՀՀ պետական անտառները կառավարվում են ՀՀ գյուղատընտեսության և բնապահպանության նախարարությունների կողմից` ներառյալ բնության հատուկ պահպանվող անտառային տարածքների (ԲՀՊՏ) համակարգը, որըհիմնականում ընդգրկում է անտառային լանդշաֆտները և հանրապետությանֆլորայի և ֆաունայի տեսակային կազմի 60-70 %-ը։ ՀՀ գյուղատնտեսության նախարարությունը անտառների պահպանության,պաշտպանության, վերարտադրման և օգտագործման բնագավառում ՀՀ կառավարության լիազորած պետական կառավարման մարմինն է։ Այն վերապահվածգործառույթներն իրականացնում է նախարարության աշխատակազմի անտառայինտնտեսության բաժնի, «Հայանտառ» և «Անտառային պետական մոնիթորինգի կենտրոն» ՊՈԱԿ-ների միջոցով։ Անտառային տարածքների շուրջ 75% -ը` ներառյալ 27արգելավայրերից 13-ը, կառավարվում են «Հայանտառ»-ի (ՊՈԱԿ) և դրատարած-քային19 մասնաճյուղերի միջոցով [1]։ «Հայանտառ» ՊՈԱԿ«ԱնտառայինպետականմոնիթորինգիկենտԱնրոն»ՊՈԱԿ«Հայանտառ» ՊՈԱԿ-ի 19«Անտառտնտեսություն»մասնաճյուղերԱշխատակազմի անտառային տնտեսության բաժինՀՀ բնապահպանության նախարարությունը հանրապետության անտառներիպահպանության, պաշտպանության, վերարտադրության և օգտագործման բնագավառում կառավարման պետականվերահսկողության իրավասություններն իրականացնում է նախարարության աշխատակազմի Շրջակա միջավայրի պահպանությանքաղաքականության վարչության, Բնապահպանական պետական տեսչության, Կենսառեսուրսների կառավարման գործակալության, ինչպես նաև «Սևան» ազգայինպարկ, «Դիլիջան» ազգային պարկ, «Արփի լիճ» ազգային պարկ, «Խոսրովի անտառ»պետական արգելոց», «Արգելոցապարկային համալիր», «Զիկատար» բնապահպանական կենտրոն, «Զանգեզուր» կենսոլորտային համալիր» ՊՈԱԿ-ների միջոցով։ Այսինքն ՀՀ կառավարություննիր 2004թվականիհունվարի 15-ի N 7-Ն որոշմամբանդրադարձելինստիտուցիոնալվերակազմավորման հարցին և միմյանցից տարանջատել ոլորտի կառավարման ևվերահսկողության գործառույթները։ ՀՀ գյուղատնտեսության նախարարությունն անտառների կառավարման գործառույթներ է իրականացնում անտառային հողերի շուրջ 75%-ի վրա, իսկ մյուս 25%-իվրա այն իրականացնում է ՀՀ բնապահպանության նախարարությունը՝ միաժամանակ կատարելով բնապահպանական վերահսկողության գործառույթները։ է անտառայինոլորտիկառավարմանՀայաստանի Հանրապետության բնապահպանության նախարարությունԱշխատակազմի շրջակամիջավայրի պահպանությանԲնապահպանական պետականտեսչությ քաղաքականությանվարչությունունԿենսառեսուրսներիկառավարմանգործակալությունՊետական ոչ առևտրային կազմակերպություններ«Սևան» ազգային«Դիլիջան»պարկ»ազգային պարկ»«ազգայինպարկ»«Խոսրովի անտառ»պետական արգելոց» «Արգելոցապարկայինհամալիր»«Զիկատար»բնապահպանականկենտրոն«Զանգեզուր»կենսոլորտայինհամալիր»Այսպիսով, իրավական տեսակետից խնդրահարույց է ՀՀ անտառային օրենսգըրքի (այսուհետ՝ Անտառային օրենսգիրք) 7-րդ հոդվածի 1-ին մասի ժդ) կետում ամրագրված անտառային օրենսդրության կիրառման նկատմամբ վերահսկողության ևնույն հոդվածի 2-րդ մասում ամրագրված բնապահպանական վերահսկողությանիրավասությունների հարաբերակցությունը։ Փաստացի, ՀՀ կառավարության 2004 թ.հունվարի 15-ի N 7-Ն որոշումը չի համապատասխանում ՀՀ անտառային օրենս-գըրքիդրույթներին։ ՀՀ անտառային օրենսգիրքի 7-րդ հոդվածի 1-ին մասի ժդ կետով անտառայինօրենսդրության կիրառման նկատմամբ վերահսկողությունը, և 2-րդ մասով ամրագըրված բնապահպանական վերահսկողությունն իրականացնում է տվյալ բնագավառում լիազորված պետական մարմինը[2]։ Տարբեր պետական մարմինների կողմից կառավարումն ի հայտ է բերում նաևտարատեսակ հիմնախնդիրներ, որոնցից մեկը ներկայացրել ենք Ստեփանավանիանտառտնտեսության օրինակով։ Այստեղ, համաձայն անտառ կառավարման պլանի,անտառ տնտեսությունում անտառածածկը կազմում է 5674 հա [3] (նկար 1), ըստ«Sentinel 2A» արբայնակայի պատկերից ստացված նկարի՝ 5173 հա [4] (նկար 2)։ Նկար 1. Ստեփանավանի անտառտնտեսության անտառածածկը՝ ըստ գործողանտառկառավարման պլանիՆկար 2. Ստեփանավանի անտառտնտեսության անտառածածկը՝ ըստ «Sentinel 2A»արբայնակայի պատկերիՆմանատիպ խնդիներից և հակադրություններից խուսափելու, ինչպես նաև ՀՀում անտառները կայուն կառավարելու համար պետք է`o պարբերաբար թարմացնել անտառկառավարման պլանները (յուրաքանչյուր 3կամ 5 տարին մեկ),o կատարելագործել և հստակեցնել ՀՀ անտառների պահպանության, պաշտպանության, վերարտադրության և օգտագործման բնագավառում կայունկառավարման համակարգը, o վերականգնել ՀՀ անտառային հողերի կառավարման ամբողջականությունը, o բացառել պետական կառավարման երկու մարմինների ոլորտային նմանատիպ գործունեութունը, o օպտիմալացնել անտառային տնտեսություն վարող կազմակերպություններիցանկը, հստակեցնել դրանց կարգավիճակը։ Անհրաժեշտ է նաև վերականգնել «Հայանտառ» ՊՈԱԿ-ի կազմում նախկինումգործող անտառային կարևորագույն մի շարք ստորաբաժանումներ, ինչպիսիք են`Անտառսերմկայանը, Անտառ մելիորատիվ, Անտառ գիտափորձարարական և Անտառպաշտպանական կայանները, որոնց գործունեությունը նպատակաուղղված էրանտառապատման, անտառավերականգնման, անտառպաշտպանական և անտառտնտեսական միջոցառումների իրականացմանը և դրանց արդյունավետությանբարձրացմանը։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ[1]Հայաստանում կայուն անտառկառավարման չափանիշներ և ցուցանիշներ,Ազգային ուսումնական սեմինար, Երևան 2017, էջ 6-7։ [2]ՀՀ անտառային օրենսգիրք, ընդունված՝ 24․10․2005 թվականին, URL։ //www.arlis.am/DocumentView.aspx?docid=21354(Հղումը կատարվել է՝ 28․03․2019)։ [3]ՀՀ գյուղատնտեսության նախարարության «Հայանտառ» ՊՈԱԿ,URL։ //hayantar.am (Հղումը կատարվել է 24․03․2019)։ [4] ՀՀ բնապահպանության նախարարություն անտառների պետական մոնիթորինգիկենտրոն, URL։ //forest-monitoring.am (Հղումը կատարվել է 18․03․2019)։ Միրզոյան ՆելլիԿԱՅՈՒՆԱՆՏԱՌԿԱՌԱՎԱՐՄԱՆՀԻՄՆԱԽՆԴԻՐՆԵՐԸՀՀ-ՈՒՄԲանալի բառեր՝կայուն անտառկառավարում, հիմնախնդիրներ, Անտառայինօրենսգիրք։

example1055

example1055

Ռեպոն բնութագրվում է որպես գործարք, որի մասնակից մեկ կողմը արժեթուղթ է վաճառում մյուս կողմին և միաժամանակ պարտավորություն վերցնում՝ որոշակի ժամանակ անց (կամ մյուս կողմի պահանջով) հետ գնելու նույն արժեթուղթը։ Մյուս կողմը համապատասխանաբար այդ արժեթուղթը վաճառելու պարտավորություն է ստանձնում։ Հետգնումն իրականացվում է արժեթղթի սկզբնական վաճառքի գնից տարբերվող գնով։ Այդ գների տարբերությունն այն եկամուտն է, որն ստանում է արժեթղթի գնորդը ռեպո գործարքի առաջին մասում։ ՀՀ-ում այս գործարքն իրականացնում են միայն հատուկ սուբյեկտները։ Աշխատանքում ներկայացվում է, որ նպատակահարմար կլինի այս գործարքի իրականացման իրավունք տրամադրել նաև ֆիզիկական և իրավաբանական անձանց։

ՌԵՊՈ ԳՈՐԾԱՐՔԻ ԻՐԱՎԱԿԱՆ ԿԱՐԳԱՎՈՐՈՒՄԸՄերօրյա ֆինանսական շուկան առանց արժեթղթերի առուվաճառքի դժվար էպատկերացնել։ Արտասահմանյան երկրների պրակտիկան ուսումնասիրելիս տեսնումենք, որ ֆինանսական շուկայի անբաժան գործիք է հանդիսանում ռեպո գործարքը(REPO - repurchase agreement), որը թարգմանաբար նշանակում է ետգնման համաձայնություն։ Ռեպոն ծագմամբ անգլիական գործարք է, սակայն առաջին անգամ կիրառվել է 1950 թ. Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներում։ Գրականության մեջ ռեպոն բնութագրվում է որպես գործարք, որի մասնակից մեկկողմը արժեթուղթ է վաճառում մյուս կողմին և միաժամանակ պարտավորությունվերցնում՝ որոշակի ժամանակ անց (կամ մյուս կողմի պահանջով) հետ գնելու նույնարժեթուղթը։ Մյուս կողմը համապատասխանաբար այդ արժեթուղթը վաճառելուպարտավորություն է ստանձնում։ Հետգնումն իրականացվում է արժեթղթի սկզբնական վաճառքի գնից տարբերվող գնով։ Այդ գների տարբերությունը այն եկամուտն է,որն ստանում է արժեթղթի գնորդը ռեպո գործարքի առաջին մասում1։ Ռեպո գործարքները, ըստ ժամկետայնության, բաժանվում են երեք մասի`● գիշերային (մեկօրյա), ● բաց (ժամկետ նախատեսված չէ), ● ամրագրված (ժամկետային)2։ Տնտեսագիտական գրականության մեջ ընդունված է ռեպո գործարքները դիտարկել՝ ելնելով կողմերի շահերից։ Այս կերպ առանձնացնում են`● ռեպո, ● հետադարձ ռեպո (կողմերի հակառակ պարտավորություններով)։ Ռեպո գործարքները տարբերվում են նաև ըստ արժեթղթի պահպանման վայրի։ Գործնականում հիմնականում կիրառվում են հետևյալ սկզբունքները.● Արժեթուղթը, որը գնվել է ռեպո գործարքի առաջին մասում, փոխանցվում էգնորդին։ Այս դեպքում գնորդը նվազեցնում է իր ռիսկը, սակայն արժեթղթերիփոխանցման ծախսերը կարող են զգալի լինել։ ● Արժեթղթերը փոխանցվում են երրորդ անձին (եռակողմ ռեպո)։ Ըստ պայմանագրի՝ երրորդ անձը որոշակի պատասխանատվություն է կրում ռեպո գործարքի կողմերի առջև, ստուգում է մի կողմից մյուս կողմին փոխանցված արժեթղթերի տեսակը, հետևում մարժայի վիճակին և անհրաժեշտության դեպքում լրացուցիչ գումարներ պահանջում։ Քանի որ երկու հաշիվներն էլգտնվում են երրորդ անձի մոտ, ապա փոխանցումների հետ կապված ծախսերը նվազագույնն են։ Այս դեպքում երրորդ կողմը հանդես է գալիս որպեսռեպո գործարքի ճիշտ կատարման երաշխավոր և դրա համար ստանում էորոշակի պարգևավճար։ 1 Ասատրյան Բ., Բանկային գործ, Երևան, 2012, էջ 357։ 2 Նույն տեղում, էջ 358։ ● Ռեպո գործարքի առաջին մասում վաճառված արժեթղթերը մնում են վաճառողի մոտ, որը դրանց գնորդի համար հանդես է գալիս որպես պահառու (հավատարմագրային ռեպո)։ Այս գործարքը բնութագրվում է փոխանցումներինվազագույն ծախսերով, սակայն ռիսկի առավելագույն մակարդակով, իսկվաճառողը այդ արժեթղթերի համար վարում է առանձին հաշիվ1։ Իրավաբանական գրականության մեջ կարծիքների տարանջատում է առաջանում այն հարցի շուրջ, թե որ դրույթներով պետք է կարգավորել այս գործարքը։ Տեսաբանների մի մասը գտնում է, որ սա կրկնակի առուծախ է2։ Համաձայն ՀՀքաղաքացիական օրենսգրքի 470-րդ հոդվածի 1-ին մասի՝ «Առուվաճառքի պայմանագրով կողմերից մեկը (վաճառողը) պարտավորվում է մյուս կողմին (գնորդին) որպես սեփականություն հանձնել (գույք) ապրանք, իսկ գնորդը պարտավորվում է ընդունել այդ ապրանքը և դրա համար վճարել որոշակի գումար (գինը)»։ Պետք է նշել,որ ռեպոն հասարակ առուծախ չի կարող համարվել, քանի որ առուծախի դեպքումգնորդը պարտավորվում է վճարել ոչ թե գինը, այլ միայն ապրանքի համար՝ այնուհետև վաճառելով նույն ապրանքը նախկին վաճառողին։ Գիտնականների այլ խումբ գտնում է, որ ռեպոն պարունակում է պահատվությանտարրեր3։ ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 813-րդ հոդվածը սահմանում է պահատվության հասկացությունը. «Պահատվության պայմանագրով մի կողմը (պահառուն)պարտավորվում է պահել մյուս կողմի (պահատուի) կողմից իրեն հանձնված գույքը ևայն վերադարձնել պահպանված վիճակում»։ Այս դեպքում պետք է նշել, որ ռեպոն չիկարող համարվել պահատվություն, քանի որ երկրորդ գործարքի ժամանակ կարող էփոխանցվել մեկ ուրիշ արժեթուղթ, սակայն նույն թողարկողից և միևնույն պայմաններով։ Մինչդեռ վերոնշյալ հոդվածը սահմանում է, որ պահատվության դեպքում պահառուն պարտավորվում է վերադարձնել նույն գույքը։ Զուգահեռներ են անցկացվում նաև ռեպոյի և գրավի միջև4։ Այս տեսակետընույնպես ենթակա է հերքման, քանի որ ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 226-րդ հոդվածի 1-ին և 2-րդ մասերում նշվում է. 1. Գրավի իրավունքը գրավատուի գույքի նկատմամբ գրավառուի գույքայինիրավունքն է, որը միաժամանակ միջոց է գրավառուի հանդեպ պարտապանի ունեցած դրամական կամ այլ պարտավորության կատարման ապահովման համար։ 2. Գրավը լրացուցիչ (ակցեսոր) պարտավորություն է գրավառուի (պարտատիրոջ)հանդեպ գրավատուի (պարտապանի) հիմնական պարտավորության կատարմանապահովման համար։ Վերոգրյալից կարող ենք հետևություն անել, որ ռեպոն բավականին բարդ կառուցվածք ունեցող գործարք է, և այն հարկավոր է դիտարկել՝ որպես քաղաքացիաիրավական առանձին կատեգորիա։ Քանի որ ռեպոն չունի տիպիկ քաղաքացիաիրավական կառուցվածք, հետևաբար այն կարող է արժանանալ ոչ միանշանակ մեկնաբանությունների։ Ռեպոն կարգավորող առաջին իրավական ակտն ընդունվել է 1963 թ. ԱՄՆ-ում։ Ռուսաստանի Դաշնությունում առաջին անգամ ռեպո գործարք է կնքվել 1994 թ. պետական կարճաժամկետ պարտատոմսերի առնչությամբ, իսկ առաջին օրենսդրականամրագրումն ստացել է միայն 2001 թ. ՌԴ հարկային օրենսգրքում։ Այս օրենսգրքումռեպոյին նվիրված է միայն մեկ հոդված, որում միայն տրված է ռեպո հասկացությունը։ 2006 թ. ռեպոյի մասին կանոններ սահմանվեցին ՌԴ արժեթղթերի շուկայի մասին1 Ասատրյան Բ., էջ 358։ 2 Տե՛ս http։ 4 Նույն տեղում, էջ 248։ օրենքում, որտեղ հստակ կարգավորումներ ամրագրվեցին ռեպոյի շուրջ առաջացողհասարակական հարաբերությունների համար։ Հայաստանի Հանրապետությունում ռեպո գործարք կնքվում է արդեն մոտ տասըտարի։ Ներկայումս ՀՀ բանկերը ռեպո գործարքներ են կնքում պետական արժեթղթերով1։ Որպես կանոն, բանկերը հետաքրքրված են կնքել ռեպո համաձայնագիր, եթեցանկություն չունեն՝ տվյալ արժեթղթերը վաճառելու կարճաժամկետ ֆինանսականռեսուրսների կամ հաշվեկշռի իրացվելիության պահպանման համար։ ՀՀ օրենսդրությունը գրեթե չի անդրադառնում ռեպո գործարքին։ Վերջինիս մասին հիշատակում կա Ներդրումային ֆոնդերի մասին ՀՀ օրենքի 39-րդ հոդվածի 4-րդկետում, որտեղ ասվում է. «Ֆոնդի ակտիվները չեն կարող գրավադրվել կամ համարվել այլ պարտավորությունների ապահովման միջոց։ Սույն մասով նախատեսված պահանջը չի սահմանափակում ֆոնդի ակտիվների հաշվին ռեպո (հակադարձ ռեպո) գործարքների կնքման իրավունքը, եթե դա նախատեսված է ֆոնդի կանոններով (կանոնադրությամբ), և եթե այդպիսի գործարքի արդյունքում չեն խախտվում սույն գլխովնախատեսված սահմանաչափերը»։ Եվս երկու անդրադարձ կա կուտակային կենսաթոշակի մասին ՀՀ օրենքի 13-րդ հոդվածի 4-րդ մասով. «Պարտադիր կենսաթոշակային ֆոնդի ակտիվները չեն կարող գրավադրվել կամ հանդիսանալ այլ պարտավորությունների ապահովման միջոց։ Սույն մասով նախատեսված պահանջը չի սահմանափակում կենսաթոշակային ֆոնդի ակտիվների հաշվին ռեպո (հակադարձ ռեպո) գործարքների կնքման իրավունքը, եթե դա նախատեսված է կենսաթոշակային ֆոնդիկանոններով (կանոնադրությամբ), և եթե այդպիսի գործարքի արդյունքում չենխախտվում սույն օրենքով նախատեսված սահմանաչափերը»։ Նույն օրենքի 72-րդհոդվածի 5-րդ մասում նշվում է. «Կենսաթոշակային ֆոնդի ակտիվները չեն կարողգրավադրվել կամ հանդիսանալ այլ պարտավորությունների ապահովման միջոց։ Սույն մասով նախատեսված պահանջը չի սահմանափակում կենսաթոշակային ֆոնդիակտիվների հաշվին ռեպո (հակադարձ ռեպո) գործարքների կնքման իրավունքը, եթեդա նախատեսված է կենսաթոշակային ֆոնդի կանոններով (կանոնադրությամբ), ևեթե այդպիսի գործարքի արդյունքում չեն խախտվում սույն օրենքով նախատեսվածսահմանաչափերը»։ Ինչպես տեսնում ենք, այս դրույթները չեն կարգավորում ռեպոգործարքի շուրջ առաջացող հասարակական հարաբերությունները։ Նշված երկուօրենքներում էլ օգտագործվում է «ռեպո գործարք» արտահայտությունը, սակայն ոչմի կերպ չի բացատրվում դրա իմաստը։ 2013 թ. որոշակի չափով կանոնակարգվեցին այս հարաբերությունները՝ կապված կառավարության «Ռեպո/Հետադարձ ռեպո համակարգի մասին» կանոն ընդունելու հետ։ Այս կանոնները մակերեսորեն են անդրադառնում ռեպոյին, ու չեն տալիսմի շարք կարևոր հասկացությունների և ռեպոյի տեսակների պարզաբանումներ։ Համաձայն ՀՀ կառավարության ընդունած կանոնների՝ ռեպո գործարքի կողմկարող են լինել Կենտրոնական բանկը և համակարգի այն մասնակիցը, որը կանոններով և գլխավոր համաձայնագրով սահմանված կարգով Կենտրոնական բանկի հետկնքել է ռեպո, միջօրյա ռեպո կամ հակադարձ ռեպո գործարք2։ Համակարգի մասնակից համարվում է ՀՀ տարածքում գործող ֆինանսական այն կազմակերպությունը,որը Կենտրոնական բանկի հետ կնքել է գլխավոր համաձայնագիր, բավարարում էհամակարգին մասնակցության համար կանոններով ներկայացվող պահանջներին ևկանոններով սահմանված կարգով գրանցվել է համակարգում3։ Համակարգի մասնա1 Ասատրյան Բ., էջ 358։ 2 Տե՛ս «Ռեպո/Հետադարձ ռեպո համակարգի մասին կանոններ», հոդված 21։ 3 Տե՛ս նույն տեղում, հոդված 5։ կիցը համակարգով գործառնություններն իրականացնում է իր լիազոր օգտագործող(ների) միջոցով։ Ֆինանսական կազմակերպություն է համարվում ՀՀ տարածքում գործող առևտրային բանկը և (կամ) Կենտրոնական բանկի կողմից լիցենզավորված որևէ այլ ֆինանսական կազմակերպություն։ Իսկ լիազոր օգտագործող է մասնակցի լիազորվածանձը, որը կանոնների համաձայն գրանցվել է մասնակցի անունից՝ համակարգումկանոններով նախատեսված գործառնություններ իրականացնելու համար։ Կողմերնօգտվում են հետևյալ իրավունքներից և ստանձնում համապատասխան պարտականություն.Մասնակիցը պարտավորվում է`● Ռեպո գործարքի կատարման օրը Կենտրոնական բանկին վաճառել ՌեպոԸնդունելի արժեթղթեր,● Ռեպո գործարքի մարման օրը հետ գնել վաճառված Ռեպո արժեթղթերը կամդրանց համարժեք և Ռեպո զամբյուղում հաշվառվող այլ Ընդունելի արժեթղթեր,● Ռեպո գործարքի մարման օրը Կենտրոնական բանկին վերադարձնել Ռեպոգործարքով իրեն վճարված գումարը և վճարել այդ գումարի նկատմամբ Ռեպո գործարքի պայմաններին համապատասխան հաշվարկված տոկոսները։ Կենտրոնական բանկը պարտավորվում է`● Ռեպո գործարքի կատարման օրը մասնակցից գնել ռեպո արժեթղթերը,● Ռեպո գործարքի կատարման օրը ռեպո գործարքի կատարման պայմաններին համապատասխան մասնակցին վճարել ռեպո գործարքի գումարը,● Գործարքի մարման օրը մասնակցի ընտրությամբ մասնակցին հետ վաճառելռեպո արժեթղթերը կամ դրանց համարժեք և ռեպո զամբյուղում հաշվառվողայլ ընդունելի արժեթղթեր1։ Ռեպո գործարքի համար ՀՀ Կենտրոնական բանկը սահմանել է արժեթղթերիթույլատրելի տեսակներ։ Վերջիններս լինում են պետական և կորպորատիվ։ Պետական են համարվում ՀՀ ֆինանսների նախարարության և Կենտրոնական բանկի կողմից թողարկված արժեթղթերը, իսկ մնացած արժեթղթերը կորպորատիվ են։ Գնի հետ կապված հարցերը լուծվում են հետևյալ կերպ։ Առաջին գործարքի ժամանակ արժեթուղթը գնահատվում է ընթացիկ արժեքով, այն է՝ արժեթղթի` Կենտրոնական բանկի կողմից հրապարակվող եկամտաբերության կորի հիման վրա յուրաքանչյուր օր որոշվող գնով։ Միևնույն ժամանակ կողմերը սահմանում են ֆիքսվածգին` երկրորդ գործարքի համար կամ ժամանակի որոշմամբ կանխատեսելով այդ ժամանակահատվածի ընթացիկ արժեքը։ Կարծում ենք, որ Կենտրոնական բանկի ընդունած որոշումը ռեպո գործարքի մասին բավարար չէ, որպեսզի համարենք, որ ռեպո գործարքը իրավական առումով կարգավորված է, ինչը չենք կարող ասել ՌԴ մասին։ Այսպես, ՌԴ հարկային օրենսգիրքըսահմանում է ռեպո գործարքի հասկացությունը, իսկ մնացած հարցերը կարգավորվում են արժեթղթերի շուկայի մասին օրենքով։ Վերջինիս 51-րդ հոդվածի 3-րդ մասում նշվում է.1. Ռեպո է համարվում այն գործարքը, որով մի կողմը (վաճառողը) պարտավորվում է մյուս կողմին (գնորդին) ի սեփականություն հանձնել արժեթուղթ, իսկգնորդը պարտավորվում է ընդունել և վճարել դրա համար (գործարքի առաջին մաս), և որով գնորդը պարտավորվում է համաձայնեցված ժամանակ անց1 Տե՛ս «Ռեպո/Հետադարձ ռեպո համակարգի մասին կանոններ», հոդված 25։ արժեթուղթն ի սեփականություն հանձնել վաճառողին, վերջինս էլ պարտավորվում է ընդունել արժեթուղթը և վճարել դրա համար (գործարքի երկրորդմաս)։ Ռեպոն կարող է կնքվել ֆիզիկական անձի մասնակցությամբ, եթե կողմերից մեկը հանդիսանում է բրոկեր, դիլեր, դեպոզիտարիա, կառավարիչ կամվարկային կազմակերպություն, կամ եթե նշված գործարքը կնքվել է բրոկերիկողմից ֆիզիկական անձի հաշվին։ 2. Ռեպո գործարք կնքվում է ինչպես ՌԴ, այնպես էլ արտասահմանյան արժեթղթերով։ 3. Գնորդը պարտավոր է երկրորդ գործարքի ժամանակ վերավաճառել նույնքանակի և տեսակի արժեթղթեր։ 4. Գործարքը համարվում է կնքված, եթե համաձայնեցված են թե՛ առաջին և թե՛երկրորդ գործարքների գները։ 5. Կողմերը կարող են սահմանել երկու գործարքների հստակ ժամանակ, կամ էլառաջին գործարքի կնքման ժամանակ պետք է սահմանվի ժամանակահատված, որի ավարտին կկնքվի երկրորդ գործարքը։ 7. Վաճառողը պետք է գնորդին փոխանցի այնպիսի արժեթուղթ, որը ծանրաբեռնված չի լինի երրորդ անձանց իրավունքներով։ Հակառակ դեպքում գնորդը կարող է հրաժարվել պայմանագրից, եթե չի ապացուցվում, որ նա գիտերկամ պետք է իմանար այդ մասին։ 21.Գործարքը կանոնակարգվում է Քաղաքացիական օրենսգրքի առուծախի մասին դրույթներով, եթե դրանք չեն հակասում սույն հոդվածին։ Ղեկավարվելով վերոգրյալով` ակնհայտ տարբերություններ են նկատվում ռեպոգործարքի իրավական կարգավորման հարցում ՀՀ-ում և ՌԴ-ում։ ՀՀ-ում գործարքիմի կողմն անպայման պետք է հանդես գա Կենտրոնական բանկը, իսկ մյուս կողմը`առևտրային բանկ կամ վարկային այլ կազմակերպություն, մինչդեռ արտասահմանյան երկրներում, այդ թվում՝ նաև ՌԴ-ում, սուբյեկտային սահմանափակում չկա։ Ռեպոգործարք կարող են կնքել նաև ֆիզիկական և իրավաբանական անձինք։ Կարծումենք, որ երկրորդ տարբերակն ավելի է համապատասխանում ռեպոյի էությանը, ևճիշտ կլինի, որ ՀՀ որդեգրի այս մոտեցումը։ Կարծում ենք նաև, որ ռեպո գործարքի ընդլայնված կիրառումը տնտեսականմեծ նշանակություն կունենա ՀՀ զարգացման համար։ Այսպիսով, հիմք ընդունելով վերոշարադրյալը` առաջարկում ենք քննարկելօրենսդրական հետևյալ լրացումները կատարելու հնարավորությունը։ 1) ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 31-րդ գլխում սահմանել ռեպո գործարքիհասկացությունը։ 2) Ընդունել «Արժեթղթերի շուկայի մասին Հայաստանի Հանրապետությանօրենքում լրացումներ կատարելու մասին» ՀՀ օրենք, որը կսահմանի` ● ռեպո գործարքի հասկացությունը, ● երկրորդ գործարքի գնի փոփոխման սահմանները, ● ժամկետների հետ կապված պահանջները, ● սահմանել թույլատրելի արժեթղթերի սպառիչ ցանկը, ● ֆիզիկական անձանց թույլատրել հանդիսանալ որպես գործարքի կողմ։ 3) ՀՀ Կառավարության ընդունած կանոնները «Ռեպո/Հակադարձ ռեպո համակարգի» մասին ուժը կորցրած ճանաչել։ Ընդունել նոր կանոններ, որոնք արդեն կհամապատասխանեն նախորդ փոփոխություններին։ Էլեն Հովհաննիսյան ՌԵՊՈ ԳՈՐԾԱՐՔԻ ԻՐԱՎԱԿԱՆ ԿԱՐԳԱՎՈՐՈՒՄԸԲանալի բառեր՝ ռեպո գործարք, արժեթուղթ, հետգնում ։

example1807

example1807

Հոդվածը նվիրված է անգլերենի և հայերենի մտածական բայերի զուգադրական ուսումնասիրությանը։ Հոդվածի հիմնական նպատակն է ներկայացնել մտածական բայերի տարբեր իմաստային դասակարգումներ, ինչպես նաև դիտարկել առանձնացված իմաստային ենթախմբերի նմանություններն ու տարբերությունները։ Ինչպես ցույց է տալիս կատարված վերլուծությունը անգլերենի և հայերենի մտածական բայերը դրսևորում են մի շարք նմանություններ իմաստային ոլորտում, որոնք արտացոլում են ազգային մտածելակերպի առանձնահատկությունները՝ կապված ժողովուրդների պատմության, մշակույթի, կենցաղի և այլնի հետ, մինչդեռ տարբերությունների պատճառը միանշանակ չափազանց դժվար է վերհանել։ Այս գործում լեզվաբանությանը օգնության պետք է գան այնպիսի գիտություններ, ինչպիսիք են պատմությունը, հոգելեզվաբանությունը, ազգագրությունը և այլն, որոնց միացյալ ուժերով միայն հնարավոր կլինի մոտենալ հարցադրման ճշգրիտ լուծմանը։

ԱՆԳԼԵՐԵՆ ԵՎ ՀԱՅԵՐԵՆ ՄՏԱՈ ԲԱՆԱԿՆԵՐԻ ՄԻ COMPՈՆԵՐԻ համեմատական ​​վերլուծություն Լեզվաբանների և մտածողության միջև կապը միշտ եղել է և մնում է լեզվաբանների ուսումնասիրության կենտրոնում։ Այս առումով ուշագրավ է մտքի բայերի համապարփակ ուսումնասիրությունը։ Մտքի բայերը ցանկացած լեզվով որոշակի զանգված են կազմում, ուստի հետաքրքիր է այդ բայերի համակցված վերլուծություն կատարել ՝ հիմնվելով երկու կամ ավելի լեզուների նյութի վրա։ Ներկայացված հոդվածը նվիրված է անգլերեն և հայերեն բայերի համեմատական ​​ուսումնասիրությանը։ Հոդվածի հիմնական նպատակն է ներկայացնել մտքի բայերի տարբեր իմաստային դասակարգումներ, դիտարկել առանձին իմաստային ենթախմբերի նմանություններն ու տարբերությունները, որոնք կօգնեն բացահայտել զուգակցված լեզուների ճանաչողական նմանությունները։ Վերլուծության նյութը բաղկացած է անգլերենից 90 մտքի բայից և հայերենից `90 մտքի բայից։ Մտքի բայերի բառագիտական ​​խմբում անգլերենում մենք առանձնացրել ենք 11 իմաստային ենթախմբեր, հայերենում `15։ Ավելին, հարկ է նշել, որ համակցված լեզուներում կա 9 իմաստային ենթախումբ։ I. բերել / եզրակացնել։ Անգլերենում այս ենթախումբը բաղկացած է ընդամենը երկու բանից. 1. Դեդուկցիա. Մատչելի տեղեկատվության կամ ապացույցի հիման վրա ինչ-որ բանի վերաբերյալ կարծիք կազմել , Հայերենում այս ենթախումբը բավականին ընդարձակ է, ներկայացված է տասներեք բայերով, օրինակ ՝ եզրափակել, եզրակացնել, եզրափակել Գայլը։ II. Մտածել, մտածել։ Անգլերենում կա քառասունվեց բայ, օրինակ, երկիմաստ խորհրդածական բայը, որի երկու իմաստներն էլ վերաբերում են մտավոր գործունեությանը. 1. խորը մտածել սովորաբար լռության մեջ, մանավանդ, որ կրոնագետը մտածում է ինչ-որ բան անել 2։ Հայերենում նշված ենթախումբը բաղկացած է քսանչորս բայից, օրինակ ՝ մտածել. 1. մտածել ինչ-որ բանի մասին, շատ մտածել, և 2. հոգալ ինչ-որ բանի մասին, վայելել 3։ III. Դատավոր / քնել։ Անգլերենում կա երեք բայ, օրինակ `երկիմաստ բայական պատճառը, երկուսն էլ վերաբերում են մտավոր գործունեությանը. 1. to2 Նույն տեղում։ 3 Աղայան Ե., Armenianամանակակից հայերենի բացատրական բառարան, Երեւան, 1976։ մտածել տրամաբանական ձևով, 2. օգտագործել մտածելու և հասկանալու ձեր ուժը։ Հայոց լեզվի այս ենթախմբում ներկայացված է տասնմեկ բայ, օրինակ ՝ դիտարկել բայը երկիմաստ է ՝ մտածել որոշում կայացնելու մասին։ IV. Մտածել, կարծիք կազմել։ Անգլերենում այս ենթախումբը բաղկացած է տասնչորս բայից, օրինակ ՝ երկիմաստ սպեկուլյացիոն բայը, որն արտահայտում է միայն իր առաջին իմաստով մտածելու ունակությունը. 1. ինչ-որ բանի մասին կարծիք կազմել ՝ առանց իմանալու բոլոր մանրամասները կամ փաստերը։ Ի տարբերություն անգլերենի, հայերենում այս ենթախումբը փոքր է, բաղկացած է յոթ բայից, օրինակ, ենթադրում եմ, որն արտահայտում է ուսումնասիրվող իմաստը չորս ընդհանուր իմաստներից առաջին երկուում, այն է `1. ենթադրել, և 2. մտածել , V. Կրկնել գործողությունը։ Անգլերենում կա յոթ բայ, օրինակ ՝ վերանայել, վերաիմաստավորել ՝ նորից մտածել գաղափարի, գործողության ընթացքի և այլն, հատկապես այն փոխելու համար, իսկ հայերենում ՝ երկու, օրինակ ՝ վերանայել (վերանայել, վերանայել, վերանայել ; հիշել) Հիշել, հիշել) 1. VI Հակառակը արա։ Անգլերենում այս ենթախումբը ներկայացված է յոթ բայով, օրինակ `չհաստատել` կարծել, որ ինչ-որ մեկը / ինչ-որ բան լավ չէ կամ հարմար է ինչ-որ մեկին / ինչ-որ բան հաստատելու համար 2 Հայերենի այս իմաստային ենթախմբում ընդամենը երեք բայ կա, օրինակ ՝ սխալ, որն ունի վեց իմաստ։ Ուսումնասիրվող իմաստն արտահայտվում է II, IV և VI իմաստներով. 2. սխալ մտածել, դատել, 4. շփոթվել, թույլ տալ շփոթություն և 6. բաց թողնել, չնկատել։ VII. Խորը մտածիր Անգլերենում այս ենթախումբը ընդարձակ չէ, այն բաղկացած է երկու բայից, օրինակ ՝ ruminate - ինչ-որ բանի մասին խորը մտածել, իսկ հայերենում այն ​​ներկայացված է չորս բայերով, օրինակ ՝ խորը մտածել, խոր կշռել և այլն։ VIII. Հոգեկան մտահոգություն։ Անգլերենում կա երեք բայ, օրինակ ՝ agonize - to, իսկ հայերենում կա յոթ բայ, օրինակ ՝ երկիմաստ մտածել բայը, երկուսն էլ վերաբերում են մտավոր գործունեությանը. 1. խառնել միտքը, տանջել, տանջել; 2. Մտքից հեռանալ, հեռանալ, մտքով ու հոգով հեռանալ, լքված վիճակում դնել։ IX Կատարել մասնագիտորեն ուղղված մտավոր գործողություն։ Անգլերենում այս խումբը ներկայացված է չորս բայերով, օրինակ ՝ երկիմաստ մեդիտացիան բայը, երկուսն էլ նշանակում են մտածողության գործունեություն. 1. խորը մտածել, սովորաբար լուռ, հատկապես կրոնական պատճառներով կամ ինչ-որ բան դրդել 3։ Հայերենի այս ենթախմբում կա հինգ բայ, օրինակ ՝ երկիմաստ տրամաբանական բայը, որոնց երկու իմաստներն էլ արտահայտում են այն իմաստը, որը մենք ուսումնասիրում ենք 1 Տե՛ս Աղայան Ե. 2 Տե՛ս Հորնբի Ա. 3 Նույն տեղում։ 1. տրամաբանորեն մտածել, դատել, 2. տրամաբանորեն տրամաբանել, խելացիորեն տրամաբանել, կշռել։ Վերոնշյալը կարելի է ներկայացնել աղյուսակի տեսքով։ Իմաստային խումբ Մի բերեք (եզրակացություն) Մտածեք / մտածեք Դատավորի մասին Անգլերենում դրանք են. I. համարել (7 բայ), օրինակ, համարում - ինչ-որ բան ՝ կապված իրավիճակի հետ, որը տեղի է ունենում կամ գոյություն ունի. զվարճացնել II. Ենթադրենք (14 բայ), օրինակ, պատկերացրեք, որն ունի երեք իմաստ։ Երեքն էլ արտահայտում են մտածելու ունակությունը. 1. ստեղծել ինտրու պատկեր, 3. մտածել, որ ինչ-որ բան հավանաբար ճիշտ է։ III. Մտածեք հուսալի տեղեկատվության (3 բայ) հիման վրա, օրինակ, երկիմաստ բայը եզրափակում է, որի դեպքում մեր ուսումնասիրած իմաստն արտահայտվում է առաջին իմաստով. Ինչ-որ բան որոշել կամ հավատալ լսածի կամ տեսածի արդյունքում։ IV. Մտածեք ՝ հիմնվելով ոչ հուսալի տեղեկատվության վրա (6 բայ), օրինակ ՝ կարծրատիպը ՝ անձի կամ իրի մասին հաստատուն գաղափար ձևավորելու համար, որը կարող է իրականում ճիշտ չլինել։ V. Մտածեք ՝ հիմնվելով հուսալի / ոչ հուսալի տեղեկատվության վրա (5 բայ), օրինակ ՝ համապատասխանեք երկիմաստ բային, որի առաջին իմաստը վարվել և մտածել այնպես, ինչպես խմբի կամ հասարակության մյուս մարդկանց մեծ մասը վերաբերում է մտածողության գործունեությանը։ VI Ուշադիր մտածելու համար (14 բայ), օրինակ, հաշվի առեք, որն ունի չորս իմաստ։ Մտածելու ունակությունն արտահայտվում է միայն իր առաջին իմաստով. Toto- ն ուշադիր մտածի ինչ-որ բանի մասին։ VII. Ունենալ որոշակի, հատուկ կարծիք (11 բայ), օրինակ ՝ հիմնական, որը գալիս է երկու իմաստով, բայց ուսումնասիրվող իմաստն արտահայտվում է միայն առաջին իմաստով ՝ որոշակի գաղափար կամ կարծիք ընդունելու համար մարդկանց մեծամասնության կողմից։ Հետաքրքիր է, որ վերոհիշյալ իմաստային ենթախմբերում մենք ունենք իրական ենթախմբեր։ Օրինակ ՝ հուսալի տեղեկատվության հիման վրա մտածելը, ենթախումբը հակադրվում է ոչ հավաստի տեղեկատվության հիման վրա մտածելուն, ինչպես նաև հուսալի / ոչ հուսալի տեղեկատվության հիման վրա մտածել, ենթախումբը դեմ է մտածել որոշակի ենթախմբի հիման վրա։ , Իմաստային իմաստով հայ մտքի բայերի նյութը ավելի հարուստ է, քան անգլերենը։ Բացի վերը նշվածից, կան ութ ենթախմբեր։ Դրանք են. Ես վերացական դատողություններ եմ անում։ Այս խմբի միակ ներկայացուցիչը երկիմաստ բայի մասին մտածելն է, որի երկու իմաստներն էլ վերաբերում են մտավոր գործունեությանը. 1. հետազոտել մտքով, վերլուծել մտքերը փաստերը, երևույթները, ուսումնասիրել և 2. մտածել, վերացական դատողություններ 1. II. Երկար մտածեք (տասներկու բայ), օրինակ ՝ մտածել, մտածել, սուզվել, խորհել, մտածել։ III. Մտածեք նույն կերպ (երկու բայ)։ Դրանք են ՝ համաձայնվել և համաձայնվել, համաձայնվել, համաձայնվել։ IV. Մտածիր այդ մասին. Այստեղ մենք ունենք տաս բայ։ Օրինակ ՝ կոպիտ լինել, լավ տրամաբանել։ Հետաքրքիր է, որ վերջին ենթախմբում կան բայեր, որոնք ունեն ինչպես դրական, այնպես էլ բացասական նշանակություն։ Դրական նշանակություն ունեն միայն երեք բայեր։ Օրինակ ՝ տրամաբանել, հասկանալ, հասկանալ։ Բացասական իմաստով գոյություն ունի յոթ բայ, օրինակ ՝ դառնալ հիմար, դառնալ հիմար, կորցնել սրամտությունը, դառնալ անկարող հասկանալու և մտածելու։ V. հորինել, ստեղծել (ութ բայ), օրինակ ՝ ստեղծել, մտովի ստեղծել։ VI Հոգեկան տառապել ինչ-որ բան անելու համար (տաս բայ), օրինակ ՝ տանջել, տանջել միտքը, ծանր անհանգստություն, անհանգստություն առաջացնել։ VII. Հոգեկան պատրաստվեք ինչ-որ բան անելու (հինգ բայ), օրինակ ՝ երկիմաստ բայ հղանալու համար, որի երկու իմաստներն էլ վերաբերում են մտավոր գործունեությանը. VIII. Հիշել, հիշել (հինգ բայ), օրինակ, հիշել, հիշել, հիշել։ Հատկանշական է, որ համակցված լեզուներում ամենալայնը think / think ենթախումբն է, բայց անգլերենում այն ​​ներկայացված է 46 բայերով, մինչդեռ հայերենում գոյություն ունի ընդամենը 24 բայ։ Ինչ վերաբերում է ամենափոքր իմաստային ենթախմբերին, ապա անգլերենում դա միայն դատել / քննել է իմաստային ենթախումբը, որը բաղկացած է 3 բայից, իսկ հայերենում `մտավոր պատրաստվել հինգ բայից բաղկացած իմաստային ենթախմբերին« հիշելու »։ Wouldիշտ կլինի ունենալ նաեւ անգլերեն համարժեքներ։ Իմաստային լեզուներում իմաստային բացերը լրացվում են հետևյալ հիմնական միջոցներով. 1. բանավոր, օրինակ ՝ էքստրապոլացիա ՝ անուղղակիորեն լուծել, քշել ՝ զգայարանները վերականգնել, իմաստուն դառնալ և այլն։ սույն հոդվածում արված իմաստային վերլուծության հիման վրա մեր կողմից տրամադրված նկարագրական թարգմանության միջոցով։ Օրինակ ՝ խմբագրիր ՝ մտքերին հաճույք պատճառելու համար։ 1 Տե՛ս Աղայան Ե. Հետաքրքիր է նաև, որ իմաստաբանական խմբերը ուսումնասիրելիս հայերենում հանդիպել է համանունության 3 դեպք։ Այս հատկությունը բացակայում է անգլերենում։ Օրինակ ՝ I) 1. դատել բայը, ինչը մի դեպքում նշանակում է դատապարտել, պատժել, դատել, մտածել, դիտարկել և այլն, իսկ մյուս դեպքում ՝ 2. աշխատել, ինչ-որ բան անել։ , վաստակել, աշխատել փող աշխատելու համար։ Հետաքրքիր է նաև դասակարգել մտքի բայերը ըստ «բառային-ժամանակային կողմնորոշման»։ Ըստ այդմ, եկեք առանձնացնենք երկու խումբ համակցված լեզուներով։ Անգլերենում ամենալայն իմաստային ենթախումբը բառացի ենթախումբն է «դեպի ապագա», որը ներառում է 25 բայ, օրինակ, երկիմաստ երազի բայ, որն արտահայտում է ուսումնասիրվող իմաստը երկրորդ իմաստով. 2. պատկերացնել և մտածել մի բանի մասին, Դուք կցանկանայիք պատահել Միայն երկու բայ է առանձնացվել անգլերենի «դեպի անցյալը» ենթախմբում։ Դրանք են `հիշիր, վերհիշիր` մտածել, խոսել կամ գրել երջանիկ ժամանակ ձեր անցյալում։ Wouldիշտ կլինի ունենալ նաեւ անգլերեն համարժեքներ։ Ընդհակառակը, հայերենում ամենալայն իմաստային ենթախումբը անցյալին ուղղված «բառացիորեն» ենթախումբն է, որը պարունակում է 22 բայ։ Օրինակ ՝ հիշել երկիմաստ բայ, որի երկու իմաստով էլ արտահայտված է մտածողության կարողությունը. 1. հիշել, հիշել վերարտադրել և 2. հիշել, մեջբերել։ Հայերենում տասնչորս բայերն առանձնացվել են «դեպի ապագա» ուղղված ենթախմբում։ Օրինակ ՝ պատկերացնել մի բայ, որն ունի 5 իմաստ, մտածելու ունակությունն արտահայտվում է I և II իմաստներով. 1. մտքում պատկերացնել և 2. գաղափար կազմել, դիտարկել, մտածել։ Աղյուսակ 2 Անգլերեն Հայերեն Բայերի հոգևոր խումբ Բայերի քանակը, որոնց իմաստն ուղղված է ապագա բառապաշարներին, որոնց իմաստն ուղղված է դեպի անցյալ նշում են ընդհանուր Հատկանիշներն արտացոլում են ազգային մտածելակերպի առանձնահատկությունները, որոնք կապված են ժողովուրդների պատմության, մշակույթի, ապրելակերպի և այլնի հետ։ Այս տարբերությունների պատճառը հաստատ շատ դժվար է պարզել։ Լեզվաբանությունը, ինչպիսիք են պատմությունը, հոգեբանագիտությունը, ազգագրությունը և այլն, պետք է օգնեն լեզվաբանությանը այս աշխատանքում, և միայն համատեղ ջանքերով հնարավոր կլինի մոտենալ հարցի ճշգրիտ լուծմանը։ Վերոնիկա Գալստյան ԱՆԳԼԵՐԵՆԻ ԵՎ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՄՏՔՈՒՄ SԳԱՄԱՆԱԿԻ ԴԱՍԱԿԱՐԳՈՒՄՆԵՐԻ Համեմատական ​​վերլուծություն Հիմնաբառեր Հիմնաբառեր. Լեզու, մտածողություն, իմաստային ենթախմբեր, ընդհանրություն, տարբերություն։

example2092

example2092

Հոդվածը նվիրված է 1991-1994 թթ. հայ-թուրքական հարաբերությունների սկզբնավորման բարդ ու հակասական ընթացքին, որի ընթացքում երկկողմ հարաբերություններում ձևավորված միտումներն ընդհանուր գծերով շարունակվում և իրենց դրսևորումներն են ունենում մինչ օրս։ Ի մասնավորի, լուսաբանված են 1990-ական թթ. սկզբներին հայթուրքական քաղաքական առաջին երկխոսությունները, ներկայացված են Թուրքիայի կողմից հայկական կողմին առաջադրված նախապայմանները։ Հոդվածում անդրադարձ է կատարվել նաև Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտությանը՝ պայմանավորված այն էական ազդեցությամբ, որ ունի վերջինս հայ-թուրքական հարաբերություններում։

ՀԱՅ-ԹՈՒՐՔԱԿԱՆ ՀԱՐԱԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ 1991-1994-ականներին 1990-ականներին 20-րդ դարի սկզբին Խորհրդային Միությունը հասել էր փլուզման եզրին `հասկանալի պատճառներով, ինչը անխուսափելիորեն կհանգեցներ միջազգային ասպարեզում ռազմաքաղաքական իրավիճակի կտրուկ փոփոխության։ Նախկին ԽՍՀՄ հանրապետությունները, այդ թվում ՝ Հայաստանը, գնացին անկախության ճանապարհով ՝ ազատվելով Մոսկվայի միջոցով արտաքին աշխարհի հետ հաղորդակցվելու պարտադրանքից։ Անկախության վերահաստատումից հետո նորանկախ հանրապետությունը դարձավ միջազգային հարաբերությունների լիիրավ անդամ `հնարավորություն ունենալով կամավոր և իր հայեցողությամբ զարգացնել իր արտաքին քաղաքականությունը։ Այնուամենայնիվ, հարկ է նշել, որ նախորդ տարիներին, լինելով խորհրդային պետության մաս, զրկված լինելով անկախ արտաքին քաղաքականություն վարելու հնարավորությունից, Հայաստանը միջազգային կապերի փորձ, միջազգային քաղաքականության հայեցակարգ ՝ պրակտիկայի չափանիշներ չունի։ Եվ ո՞րն էր այդ ժամանակ Թուրքիայի տարածաշրջանային քաղաքականությունը։ ԽՍՀՄ փլուզումից հետո տեղի ունեցած իրադարձությունները տարածաշրջան, բացի Ռուսաստանի Դաշնությունից, մուտք ունեցան այլ գլոբալ դերասանների, ԱՄՆ-ի և եվրոպական ինստիտուտների։ Միևնույն ժամանակ, նրանք սկսեցին հետաքրքրություն ցուցաբերել Հարավային Կովկասի նկատմամբ, ինչպիսիք են Իրանը և Թուրքիան, որոնք նախկինում այդպիսի դեր կամ ազդեցություն ունեին տարածաշրջանում։ Ավելին, վերջինս Արևմուտքի կողմից դիտվում էր որպես տարածաշրջանում Ռուսաստանի ազդեցությունը սահմանափակելու և Ռուսաստանի «վերադարձը» կանխելու ցանկալի միջոց։ Նոր իրավիճակում անհրաժեշտություն առաջացավ մշակել և իրականացնել տարածաշրջանային նոր բաղադրիչ Թուրքիայի արտաքին քաղաքականության մեջ։ Մասնավորապես, Հարավային Կովկասը Թուրքիայի համար ունի մեծ աշխարհաքաղաքական, ռազմավարական և անվտանգության կարևորություն, ավելին ՝ Անկարան համոզված էր, որ Հարավային Կովկասը և Կենտրոնական Ասիան ապագայում կլինեն Թուրքիայի ազդեցության գոտիները։ Նրանք հավատում էին, որ «21-րդ դարը պատկանելու է թուրքերին» 1։ Նշենք, որ Թուրքիան, ունենալով սերտ լեզվական, պատմական, մշակութային և քաղաքական կապեր Ադրբեջանի հետ, հենց սկզբից նախապատվությունը տալիս էր այդ երկրին Հարավային Կովկասում։ Ինչ վերաբերում է Հայաստանին, ապա նա, ի դեմս իր ղեկավարման, անկախության վաղ շրջանում, կոշտ դիրքորոշում որդեգրելով Մոսկվայի նկատմամբ, սկսեց հակումներ ցուցաբերել դեպի Արևմուտք, իսկ Թուրքիան, որպես արևմտյան ճամբարի լիիրավ անդամ, բռնեց իր ուշադրություն Ըստ ՀՀ Գերագույն Նախագահի Նախագահ Լ. Ըստ Տեր-Պետրոսյանի, Հայաստանի առջև ծառացած ամենակարևոր խնդիրներից մեկը միջազգային մեկուսացումը, եթե ոչ բարիդրացիությունն էր, ապա գոնե նորմալ հարաբերությունների հաստատումն անհապաղ հարեւաններ. Ըստ նրա ՝ «Հայաստանը պետք է քաղաքակիրթ երկրներին արժանի հարաբերություններ հաստատեր իր բոլոր հարևանների, այդ թվում ՝ Թուրքիայի հետ ... Ավանդական հակասությունները չպետք է խանգարեն մեզ օգտվել Թուրքիայի հետ հարաբերություններից, գոնե առևտրային, իսկ հետո ՝ ավելի լայն տնտեսական հարաբերություններից»։ մակարդակի վրա »2։ Պետք է ընդգծել նաև, որ անկախ պետություն դառնալով ՝ Հայաստանը զրկվեց խորհրդային վահանից, մինչդեռ նրա ռազմական կարողությունները շատ սահմանափակ էին։ Նման պետության ազգային անվտանգության հրամայականը նշանակում էր խաղաղ ճանապարհով չեզոքացնել հնարավոր ռազմական սպառնալիքը։ Այդ իմաստով ճիշտ կարելի է համարել «բոլոր հարեւանների հետ բարիդրացիական հարաբերությունների հաստատումը», որը նորանկախ հանրապետության արտաքին քաղաքականության հիմքն էր։ Թվում էր, թե Հայաստանի ղեկավարությունը փորձում էր լուծել ոչ միայն միջազգային ասպարեզում հանրապետության դիրքի ամրապնդման, այլև քաղաքական միջոցներով ազգային անվտանգության ապահովման խնդիրը։ 1991 թ. Սեպտեմբերին ՀՀ անկախության հանրաքվեի անցկացումից հետո թուրքական կողմը, առաջին հերթին լրատվամիջոցները, շրջանառության մեջ դրեց մի վարկած, համաձայն որի `ՀՀ առաջին նախագահ ընտրված Լ. Տեր-Պետրոսյանը հավաստիացրեց Թուրքիային, որ Հայաստանը 1 Տե՛ս Demoyan G., Foreign Policy of Turkey and ղարաբաղյան հակամարտությունը, Երեւան, 2013, էջ։ 2 Տեր-Պետրոսյան Լ., Հայ-թուրքական հարաբերություններ, Երեւան, 2009, էջ 16-17։ կարող է հրաժարվել դարի սկզբին Օսմանյան կայսրությունում Հայոց ցեղասպանությունը սգալուց, կարծես Հայաստանը պատրաստ է այդ քայլին գնալ պայմանով, որ երկու երկրների միջև տնտեսական համագործակցության համար բարենպաստ պայմաններ կստեղծվեն, մասնավորապես ՝ Հայաստանին թույլատրվի ապրանքներ տեղափոխել Թուրքիայի տարածքով։ Դեկտեմբերին ՀՀ արտաքին գործերի նախարար Ռ. Հովհաննիսյանը հերքում է նման նամակի իսկությունը ՝ նշելով, որ Հայաստանը և՛ տնտեսական ակտիվ համագործակցություն է փնտրում տարբեր երկրների հետ, բայց հայ ժողովրդի պատմության ողբերգական շրջանը մոռանալու մասին խոսք լինել չի կարող 3։ 1991 թ. Դեկտեմբերի 16-ին, Թուրքիայի կառավարությունը, նախկին խորհրդային հանրապետությունների շարքում, ճանաչեց Հայաստանի Հանրապետության անկախությունը։ Այդ կապակցությամբ 1991 թ. Դեկտեմբերի 24-ին Թուրքիայի վարչապետ Ս. Դեմիրելը ուղերձ է հղել ՀՀ Նախագահ Լ. Տեր-Պետրոսյանին, որը Հայաստանին կոչ է անում պահպանել միջազգային իրավունքի հիմնարար սկզբունքները, հատկապես տարածքային ամբողջականությունը և անձեռնմխելիությունը։ սահմանները Թուրքիայի և այլ հարևանների հետ հարաբերություններում ՝ առաջնորդվելով բարիդրացիության սկզբունքներով և դրանց վրա կառուցել իր քաղաքականությունը 4։ Անկախ նրանից, թե Թուրքիան ճանաչեց Հայաստանի Հանրապետության անկախությունը, այնուամենայնիվ չշտապեց նրա հետ դիվանագիտական ​​հարաբերություններ հաստատել։ Անդրադառնալով ՀՀ Անկախության հռչակագրին ՝ նա իր քայլը հիմնավորեց Հայաստանի տարածքային պահանջներով 5։ Այնուամենայնիվ, հարկ է նշել, որ չնայած Թուրքիան, իբր, հրաժարվեց դիվանագիտական ​​հարաբերություններ հաստատել Հայաստանի հետ, այդուհանդերձ պաշտոնական Անկարան փորձեց որոշակի հարաբերություններ հաստատել Հայաստանի հետ, մասնավորապես տնտեսական ոլորտում։ Այս համատեքստում ուշագրավ էր Թուրքիայի դիրքորոշումը, որը հաստատեց «Ալարկո Հոլդինգ» բաժնետիրական ընկերության խորհրդի նախագահը։ Alaton ծրագիրը պատրաստակամություն հայտնեց Տրապիզոնի նավահանգիստը տրամադրել Հայաստանի Հանրապետության օգտագործման համար 6։ Այս կապակցությամբ, պաշտոնական 3 Տե՛ս Արշակյան Գ., 1991-1994 թվականներին Հայաստանի Հանրապետության նկատմամբ Թուրքիայի վարած քաղաքականության հիմնական սկզբունքները, // «Հայագիտության հիմնախնդիրները», Երեւան, 2015, էջ։ 22 4 Տե՛ս նույն տեղում, էջ 274։ 5 Տե՛ս Անանյան Ա., Հայոց ցեղասպանությունը հայ-թուրքական երկխոսության համատեքստում, // «Հայոց ցեղասպանության պատմության և պատմագրության հիմնահարցեր», Երևան, 2004, էջ։ 6 6 Տե՛ս Հովհաննիսյան Ն., Մերձավոր Արևելքի տարածաշրջան խնդիրը Հայաստանի ազգային անվտանգության հիմնախնդիրը, // «Մերձավոր և Մերձավոր Արևելքի երկրներ և ժողովուրդներ», Երևան, 1996, N 16, էջ։ 15 Գոյություն ունի Անկարան, ի դեմս Արտաքին գործերի նախարար Ս. Գիրայի, որը ասում է. Նշենք, որ Թուրքիան պատրաստակամություն հայտնելով ընդլայնել տնտեսական կապերը Հայաստանի հետ և համաձայնվելով ապահովել Տրապիզոնի նավահանգիստը, միևնույն ժամանակ, Թուրքիան փորձում էր հայ-թուրքական հարաբերությունները տնտեսական ոլորտ տեղափոխել քաղաքական ոլորտ։ Քանի որ Ալթոնի պլանը նախատեսում էր Կենտրոնական Ասիայի հանրապետություններից հումք տեղափոխել Հայաստան Ադրբեջանով, Թուրքիան փորձում էր ներգրավել Հայաստանը բավականին շահութաբեր գործարքի մեջ, ամենայն հավանականությամբ ՝ Ադրբեջանի հետ բանակցություններում «շղթա» հագնելու մտադրությամբ։ Ուստի պատահական չէ, որ այդ շրջանում թուրքական իշխող շրջանակները սկսեցին գործել միջնորդի դեր ստանձնելու պատրաստակամությամբ, մասնավորապես ՝ Karabakhարաբաղի հարցում։ Այս առումով, վարչապետ Ս. Դեմիրելը 1992 թ. Հունվարին նա հայտարարեց, որ Թուրքիան մեծապես կնպաստի հայ-ադրբեջանական հակամարտության կարգավորմանը, միայն որ Հայաստանն ու Ադրբեջանը կշարունակեն վստահել իրեն։ Նմանատիպ հայտարարությամբ, նա կրկնել է արտգործնախարար Հ. Չեթինը 8։ Այնուամենայնիվ, իրավիճակը փոխվեց 1992 թ.-ին։ Փետրվարի վերջին դեպքերից հետո։ Խոջալուի ազատագրումը ղարաբաղյան ուժերի կողմից առիթ հանդիսացավ, որ Թուրքիան հրաժարվի Ալաթոնյան ծրագրից։ Հայաստանի հետ մերձեցման թուրքական միտումները վերածվեցին համատարած հակահայկական հիստերիայի։ Այդ օրերին պաշտոնական այցով Տաշքենդում գտնվող Թուրքիայի արտգործնախարար Չեթինին հրամայվեց անհապաղ մեկնել Բաքու, իսկ նախագահ Թ. Մարտի 4-ին Իզմիրում ելույթ ունենալիս ՝ Օզալը պահանջեց, որ իր կառավարությունը վճռական գործողություններ ձեռնարկի ընդդեմ «հանցագործությունների» Հայեր 9. Այս առումով ավելորդ չէ նշել, որ Խոջալուի դեպքերի հետ կապված `Ադրբեջանում դեռ շրջանառվում է« Խոջալուի ցեղասպանություն »արտահայտությունը, որը դարձել է թուրք-ադրբեջանական համատեղ ծրագիր` չնայած Հայոց ցեղասպանության ճանաչման գործընթացին։ Այսպիսով, ադրբեջանական կողմը փորձում է կոծկել իր հրեշավոր հանցագործությունը սեփական 7 Արշակյան Գր. աշխատանք., էջ 25։ 8 Տե՛ս նույն տեղում։ 9 Տե՛ս նույն տեղում, Պ. ժողովրդին, որն իրականացվում էր իշխանության համար պայքարի քաղաքական ինտրիգների պատճառով։ Փաստորեն, Խոջալուի խաղաղապահները գնդակահարվել են Աղդամի մոտ, որը վերահսկվում է Ադրբեջանի ժողովրդական ճակատի ստորաբաժանումների կողմից, և նույնիսկ Ադրբեջանի նախկին նախագահ Ա. Մութալիբովը, չեխ լրագրող Դ. Տրված է Մազալովային և 1992 թ. Գազետա »2010 թվականի ապրիլի 2-ին։ 1992-ին Խոջալուի ազատագրումը։ Մայիսին հաջորդեցին Շուշիի ազատագրումը և Լաչինի մարդասիրական միջանցքի բացումը։ Վարչապետ Ս.Դեմիրելը Շուշիի ազատագրումից հետո կառավարության արտահերթ նիստում հայտարարեց, որ տեղի ունեցածը «հայերի հերթական ահաբեկչությունն է ադրբեջանցիների դեմ»։ Այսուհետ Թուրքիան չի կարող հանդես գալ որպես արտաքին դիտորդ, քանի որ ակնհայտ է ղարաբաղյան հակամարտության ուժային լուծման փորձը։ »11 Իսկ 1992 թ. Մայիսի 20-ին Թուրքիայի խորհրդարանի հատուկ նիստում հայտարարեց Արտաքին գործերի նախարար Հ. Չեթինը։ «Մինչ այժմ Թուրքիան փորձում էր չեզոք դիրքորոշում ունենալ այս հարցում, նրա դիվանագիտական ​​ջանքերն ուղղված էին խնդրի խաղաղ կարգավորմանը, բայց այսուհետ Թուրքիան կաջակցի Ադրբեջանին բոլոր միջազգային ատյաններում։ ԵԱՀԿ-ն ընդունել է, որ Karabakhարաբաղը Ադրբեջանի տարածք է, իսկ այսօր հայերը գրավել են Լաչինը։ Թուրքիան թույլ չի տա սահմանների փոփոխություն։ Հայաստանը պատասխանատու է դրանից բխող բոլոր հետեւանքների համար։ »12 Փորձելով մի փոքր մեղմել հայ-թուրքական հարաբերությունները, նպաստել երկու երկրների միջեւ առեւտրատնտեսական կապերի զարգացմանը։ Հունիսին, նախ Ռիո դե Janeանեյրոյում, ապա Ստամբուլում, Լ. Տեր-Պետրոսյան-Ս. Դեմիրելի հանդիպումներ 13։ Վերջին հանդիպման ժամանակ, անդրադառնալով Հայաստան-Թուրքիա երկկողմ հարաբերություններին, Լ.Տեր-Պետրոսյանը նշեց, որ դրանք չպետք է բխեն հայ-ադրբեջանական հարաբերություններից, ինչին ի պատասխան Ս.Դեմիրելը շեշտեց, որ ոմանք համաձայն են, բայց կա արյունահեղություն, Երկու երկրների միջև դիվանագիտական ​​հարաբերությունների հաստատման միակ խոչընդոտը շարունակական զինված բախումն է 14։ 10 Լրացուցիչ մանրամասների համար տե՛ս http։ //www.xocali.net/ha/p07.html (հասանելի է 30.05.2016)։ 11 Արշակյան Գ., Նշվ. աշխատանք., էջ 26։ 12 Հակոբյան Թ., Հայեր և թուրքեր։ Պատերազմ, սառը պատերազմ, դիվանագիտություն, Երեւան, 2012, էջ. 282։ 13 Տե՛ս նույն տեղում, էջ 287։ 14 Տե՛ս Արշակյան Գ., Նշվ. աշխատանք., էջ 27։ 1992 Աշնանը Հայաստանում առաջացավ հացի խնդիր, որը շրջափակման պատճառով գտնվում է ծանր սոցիալ-տնտեսական իրավիճակում։ Հայաստանը պետք է հաց գներ Եվրամիության վարկի դիմաց։ Նախագահ Լ. Տեր-Պետրոսյանը կապվել է վարչապետ Ս. Նա Դեմիրելի հետ քննարկել է Թուրքիայի տարածքով ցորեն ներկրելու հնարավորությունը։ Վերջինիս դրական պատասխանից հետո հոկտեմբերին Անկարայում ստորագրվեց համապատասխան պայմանագիր, փոխարենը Թուրքիան հարյուր հազար տոննա հացահատիկ տրամադրեց Հայաստանին։ Նոյեմբերին Սիրիայի նախագահ Հրանուշ Հակոբյանը Հայաստան էր ժամանել Թուրքիայի տարածքով։ Ասադի նվիրած վեց հազար տոննա հացահատիկ։ 1992 թ. Դեկտեմբերի 29-ին Լ. Տեր-Պետրոսյանի հեռախոսազրույցը Ս. Դեմիրելի հետ, որի ընթացքում Թուրքիայի վարչապետը պատրաստակամություն հայտնեց շարունակել հացահատիկի առաքումները Հայաստան, ինչպես նաև քննարկել Թուրքիայի տարածքով Հայաստան երրորդ երկրներից էլեկտրաէներգիա մատակարարելու հնարավորությունը։ , Հայաստան-Թուրքիա արձանագրության նախագծի և Երևան-Անկարա հարաբերությունների վերաբերյալ բանակցությունները շարունակվեցին մինչև 1993 թվականի գարուն։ Հենց այդ ժամանակ էլ կողմերի միջև հարաբերությունները կրկին սրվեցին ՝ կրկին պայմանավորված լինելով ղարաբաղյան խնդրով։ Հավելենք, որ, ամենայն հավանականությամբ, հայ-թուրքական հարաբերությունների զարգացման Թուրքիայի որոշիչ միտումը պայմանավորված էր Հայաստանը Թուրքիայի քաղաքական ուղեծրում պահելու փաստով։ Քանի որ Թուրքիան ներկայացնում էր Արևմուտքի շահերը, այդ ժամանակ Հայաստանն անմիջականորեն ներգրավվեց արևմուտքի ազդեցության ոլորտում ՝ թուրքական միջավայրի միջոցով։ Այլ կերպ ասած, Արեւմուտքի հետ կապը միջնորդվում էր Թուրքիայի միջոցով։ Այսպիսով, ինչպես տեսնում ենք հայ-թուրքական հարաբերությունների զարգացման տրամաբանությունից, Karabakhարաբաղի հարցը դրանում աստիճանաբար դառնում է որոշիչ գործոն, որի վրա Թուրքիայի դիրքերը անընդհատ սրվում են Ադրբեջանի իշխանությունների կողմից։ Իր հերթին պետք է ընդգծել, որ Թուրքիան այդ հարցը բարձրացնում է ՝ համաշխարհային հանրության ուշադրությունը Հայոց ցեղասպանության ճանաչումից շեղելու համար։ Թուրք-հայկական հարաբերություններն ավելի բարդացան 1993-1994 թվականներին։ Մասնավորապես, 1993 թ. Ապրիլին, երբ հայկական ուժերը ազատագրեցին Քելբաջարը (Քարվաճառ), հայ-թուրքական հարաբերությունները ծայրաստիճան սրվեցին։ Թուրքիայի արձագանքը Քելբաջարի ազատագրմանը շատ սուր էր։ Արդեն ապրիլի 2-ին Թուրքիան հայտարարեց, որ այսուհետ ստուգելու է բոլոր այն ինքնաթիռները, որոնք Թուրքիայի տարածքով բեռներ են տեղափոխում Հայաստան։ Ապրիլի 3-ին Թուրքիան արգելեց իր տարածքով դեպի Հայաստան բեռնափոխադրման բոլոր տեսակները `ասելով, որ« դրանք նպաստում են Ադրբեջանի դեմ հայերի ռազմական ջանքերին »։ H-50 օդային միջանցքը փակ էր ինչպես հայկական ինքնաթիռների, այնպես էլ Գյումրի-Կարս գծի դիմաց ՝ այդպիսով Հայաստանը ենթարկելով ամբողջական շրջափակման։ Դրան հաջորդեցին բացահայտ ռազմական սպառնալիքներ։ Այդ օրերին Թուրքիայի քաղաքական ու ռազմական շրջանակներում ակտիվորեն քննարկվում էր ղարաբաղյան հակամարտությանը թուրքական հնարավոր ռազմական միջամտության հարցը։ Նախագահ Թ.Օզալը հայտարարություն արեց «կասեցնել հայերի առաջխաղացումը թուրքական ռազմական ուժերի կողմից»։ Ավելին, նա հայտարարեց. «Timeամանակն է, որ Թուրքիան ատամներ ցույց տա Հայաստանին»։ Տ.Օզալի ռազմատենչ հայտարարությունները առիթ հանդիսացան Անկարային `քննարկելու« Կիպրոսի տարբերակը »Հայաստանում կիրառելու հարցը։ Ենթադրվում էր, որ վարկածը հարձակվելու է հանկարծակի արագ և արագ գրավելու Հայաստանը։ Այդ ընթացքում ապրիլ ամսին համալրվեցին Հայաստանի սահմանամերձ շրջանում «պատրաստության մեջ գտնվող» թուրքական զորամիավորումները։ Նշենք, որ Քելբաջարի ազատագրումից հետո Թուրքիայի կոշտ դիրքորոշումը, հավանաբար, պայմանավորված էր նրանով, որ դա այն տարածքների օկուպացիայի սկիզբն էր, որոնք հետագայում Ադրբեջանի կողմից կկոչվեին «գրավյալ տարածքներ»։ Այս կապակցությամբ տեղին է մեջբերել 1993 թվականը։ Ապրիլի 20-ին վարչապետ Ս. Դեմիրելի խոսքերը ՀՀ Նախագահին ուղղված։ Վերջինս, ցույց տալով քարտեզը, ասաց. «Սա Հայաստան է, սա հայկական հող է, մենք ոչ մի հարց չունենք, սա մեր հարևանն է, սա Karabakhարաբաղն է, սա հայկական հող չէ, բայց հայերն այնտեղ են ապրում, դուք մտահոգություններ ունեք, վերցրել եք Karabakhարաբաղ, մենք դա հասկացանք, սա Լաչինն է, սա քո հողն է։ Ո՛չ, այնտեղ հայեր չէին բնակվում, դու վերցրեցիր, ասացիր, որ դա անվտանգության համար է, մենք դա էլ հասկացանք։ Ի՞նչ գործ ունեք Քելբաջարի հետ։ Դուք սպանում եք մեր եղբայրներին։ »17 Թուրք-հայկական լարված հարաբերությունների մթնոլորտում 1993-ի հուլիս-օգոստոս ամիսներին հայկական ուժերը ունեցան նոր հաջողություններ։ ԼRՀ բանակին հաջողվեց ազատագրել Աղդամ և Ֆիզուլի, abաբրայիլ և Zanանգե 15 Չաքրյան Հ., Karabakhարաբաղի հարցը հայ-թուրքական հարաբերությունների համատեքստում, Երևան, 1998, էջ։ 23 16 Նույն տեղում, Պ. 17 Հակոբյան Թ., Նշվ. Աշխ., Էջ 297։ լան Հանգամանք, որը բողոքի մեծ ալիք բարձրացրեց Թուրքիայում։ 1993 թվականին հայկական ուժերի հաջողության կապակցությամբ Հուլիսի 25-ին Թուրքիայի նորընտիր նախագահ Ս. Դեմիրելի նստավայրում տեղի ունեցավ Թուրքիայի Անվտանգության խորհրդի դռնփակ նիստ, որից հետո Արտաքին գործերի նախարար Հ. Չեթինը հայտարարեց, որ օգտվելով Ադրբեջանի ներքին անկայունության մասին ՝ «նկատի ունենալով Ադրբեջանում տեղի ունեցող իշխանափոխությունը», հայերը «գրավել էին» նոր տարածքներ։ Նա հայերին զգուշացրեց, որ նրանք չեն կարողանա այդ տարածքները պահել իրենց ձեռքում։ «Հայաստանը շատ թանկ է վճարելու այս տարածքների համար», - ասաց նա։ 1994-ի զինադադարը ղարաբաղյան ճակատում 2006-ի մայիսին ղարաբաղյան ռազմաճակատի զինադադարը թուլացրեց լարվածությունը Հայաստանի և Թուրքիայի միջև նոր մակարդակի ՝ հայ-թուրքական հարաբերությունները նոր մակարդակի հասցնելով։ 1994 Մայիսյան զինադադարի նախօրեին Նախագահ Ս. Դեմիրելը հարցազրույցում ասաց. «Թուրքիան պատրաստ է դիվանագիտական ​​հարաբերություններ հաստատել, եթե Հայաստանը իր զորքերը դուրս բերի Ադրբեջանի տարածքից։ Հայաստանի նկատմամբ մեր վերաբերմունքը հիմնված չէ թշնամանքի վրա։ Սակայն եթե նրանք ցանկանում են տարածաշրջանում գոյություն ունենալ որպես անկախ պետություն, ապա նրանք պետք է լավ հարաբերություններ ունենան Թուրքիայի հետ։ Նրանք շարունակում են սպանել մարդկանց և գրավել Ադրբեջանի տարածքը։ «Մենք եվրոպական երկրների ղեկավարներին ասել ենք, որ եթե արևմտյան երկրները հրապարակավ սատարեն Հայաստանին, իսկ մահմեդական երկրները օգնության հասնեն Ադրբեջանին, ապա Կովկասում կսկսվի մահմեդական-քրիստոնեական պատերազմ»։ Նմանատիպ այլ հայտարարություններից ենթադրվում էր, որ Թուրքիան արդեն որդեգրել էր հայ-թուրքական հարաբերություններում և ապագայում կշարունակի խոսել նախապայմանների լեզվով։ Ինչ վերաբերում է հայկական կողմին, Լ. Տեր-Պետրոսյանի խոսքերով, «Թուրքիան իր համար ծուղակ է ստեղծել, որից չի կարող դուրս գալ, քանի որ Հայաստանի հետ հարաբերությունների կարգավորումը կապված է Լ-հակամարտության կարգավորման հետ։ « Եթե ​​Թուրքիան իսկապես շահագրգռված է նպաստել Լեռնային արաբաղի հակամարտության կարգավորմանը, որը նա վերածել է հարաբերությունների 18 Նույն տեղում, էջ 307։ 19 Նույն տեղում, Պ. Թուրքիան շատ ավելի հեշտ կհասներ իր նպատակներին, եթե մինչ այժմ բարելավեր իր հարաբերությունները Հայաստանի հետ »20։ Հետադարձ հայացք գցելով հայ-թուրքական 1991-1994 թվականներին Պետք է նշել, որ այս հարաբերությունները բնութագրվում են բարդ և հակասական գործընթացներով։ Մերձեցման միտումները երբեմն ի հայտ են եկել Հայաստանի և Թուրքիայի միջև, երբեմն էլ սրվել են հարաբերությունները։ Որպես կանոն, մերձեցման որոշակի փուլում հայ-ադրբեջանական հակամարտության գոտում ռազմաքաղաքական իրավիճակը սրվել է ՝ այդպիսով մերձեցման միտումները դարձնելով աննշան։ Թուրքիայի վերաբերմունքը Հայաստանի նկատմամբ կախված էր ղարաբաղյան հիմնախնդրի ընթացքից, ինչը, որպես լարվածության աղբյուր, բացասաբար էր անդրադառնում երկու երկրների հարաբերությունների վրա։ Բացի այդ, հարկ է նշել, որ Երևանի հետ դիվանագիտական ​​հարաբերություններ հաստատելու համար թուրքական կողմը նաև նախապայմաններ է առաջադրել, որպեսզի Հայաստանը հրաժարվի Հայոց ցեղասպանության հետ կապված իր հայցերից և Թուրքիայի դեմ տարածքային պահանջներ չներկայացնի։ Փաստորեն, թուրքական կողմը ընտրեց Հայաստանի վրա ճնշում գործադրելու քաղաքականությունը ՝ փորձելով օգտագործել Հայաստանի տնտեսական և քաղաքական դժվարությունները ՝ նրանից զիջումներ կորզելու համար։ Գայանե Հովհաննիսյան ՀԱՅ-ԹՈՒՐՔԱԿԱՆ ՀԱՐԱԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ 1991-1994 Հիմնաբառեր. Հայաստան, Թուրքիա, Ռուսաստան, Ադրբեջան, Լ Nagorno հակամարտություն, Հայոց ցեղասպանություն, Ալատոնյան ծրագրի ամփոփում։

example1100

example1100

Հոդվածի շրջանակներում հեղինակը անդրադարձել է ապահովագրության կարևորագույն տարրերից մեկի՝ ապահովագրական շահի հիմնախնդիրներին։ Քննարկելով ապահովագրական շահի լայն և նեղ մեկնաբանման վերաբերյալ իրարամերժ տեսությունները՝ հեղինակը ներկայացրել է իր հիմնավորումները հօգուտ լայն մեկնաբանման։ Հեղինակի կողմից ներկայացվել է «ըստ օրենքի շահառու» հասկացությունը և առաջարկվել է այնպիսի կարգավորում, որի պայմաններում գույքի սեփականատերը հանդես կգա որպես «ըստ օրենքի շահառու»։

ԱՊԱՀՈՎԱԳՐԱԿԱՆ ՇԱՀԸ ԳՈՒՅՔԻ ԱՊԱՀՈՎԱԳՐՈՒԹՅԱՆՊԱՅՄԱՆԱԳՐԵՐՈՒՄՖիզիկական և իրավաբանական անձինք, օգտվելով ապահովագրական ընկերությունների կողմից մատուցվող ծառայություններից, հետապնդում են որոշակինպատակ, այն է՝ պատահական և հավանական բնույթ ունեցող որոշակի պատահարների վրա հասնելու պարագայում ապահովագրական ընկերությունների կողմից տրամադրվող հատուցումների միջոցով իրենց կրած վնասների մասնակի կամ ամբողջական փոխհատուցումը։ Ապահովագրության օբյեկտի պահպանման նկատմամբապահովադրի կամ շահառուհի մոտ շահագրգռվածության բացակայության դեպքումապահովագրությունն իր նպատակին չի ծառայի, իսկ ապահովագրական հատուցումըկտրամադրվի այն անձանց, ովքեր ապահովագրական պատահարի արդյունքումվնաս չեն կրել։ Մինչև 18-րդ դարի երկրորդը կեսը Անգլիայում ապահովագրությունը շեղվել էրիր էությունից և վերածվել գրազի։ Հատկապես կյանքի ապահովագրության ոլորտումմեծ թիվ էին կազմում այնպիսի վկայագրերը, որոնցով անձը կարող էր ապահովագրելիր հետ իրավաբանորեն որևէ կապ չունեցող անձի կյանքը։ Այդպիսի վկայագրերըկարելի է բնորոշել որպես «խաղադրույքներ», որոնք երբեմն նույնիսկ ապահովագրական հատուցում ստանալու նպատակով շահառուի կողմից ապահովագրված անձիսպանության դրդապատճառ էին հանդիսանում [1]։ Քննարկվող ժամանակաշրջանումմեծ թիվ էին կազմում նաև ծովային ապահովագրության վկայագրերը, որոնցումապահովադիրը ապահովագրվող նավի հետ որևէ առնչություն չուներ և նավի ոչնչանալու դեպքում շահույթ ստանալու նպատակ էր հետապնդում։ Առանց իրական շահագրգռվածության կնքվող և ըստ էության խաղադրույքներ հանդիսացող վկայագրերի կնքումն արգելելու ուղղությամբ առաջին քայլը 1746 թ. Անգլիայում «MarineInsurance Act»-ի ընդունումն էր, որը սահմանեց, որ անվավեր են ծովային ապահովագրության այնպիսի վկայագրերը, որոնցում ապահովադրի կամ շահառուի մոտբացակայում է ապահովագրվող նավի պահպանման շահը [2]։ Հետագայում 1774 թ.ընդունվեց «Life Insurance Act» փաստաթուղթը, որն առավել ճանաչված է որպես«Gambling Act»։ Նշված փաստաթուղթը արգելեց կյանքի ապահովագրության վկայագրերի կնքումն այն դեպքերում, երբ ապահովադիրը կամ շահառուն ապահովագրվող անձի հետ իրավական կապի մեջ չէին գտնվում և դրա արդյունքում վերջինիս նկատմամբ ապահովագրական շահ չունեին [3]։ 1746 թ. «Marine Insurance Act»-ի և 1774 թ. «Life Insurance Act»-ի ընդունմամբսկիզբ դրվեց ապահովագրության մեջ լայնորեն օգտագործվող ապահովագրականշահ հասկացության կիրառությունը։ Դատական պրակտիկայում ապահովագրականշահ հասկացությունը մինչ օրս առավել հայտնի բնորոշումը տրվել է Լորդերի պալատիդատավոր Լոուրենսի կողմից «Lucena v Craufurd» գործով։ Մասնավորապես ըստվերջինիս. «Այն անձը կհամարվի ապահովագրական շահ ունեցող, որն ապահովագրվող գույքի նկատմամբ կգտնվի այնպիսի հարաբերակցության մեջ, որ նշվածգույքի գոյությունը օգուտ բերի, իսկ կորուստը՝ վնաս» [4]։ Նշված բնորոշմամբ որպեսապահովագրական շահի առկայության չափանիշներ են սահմանվել ապահովադրիկամ շահառուի համար ապահովագրվող գույքի օգտակարությունը և դրա վնասման,կորստի կամ ոչնչացման արդյունքում վնասների առաջացման հնարավորությունը։ ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքում1 (այսուհետ՝ Օրենսգիրք) չի տրվել ապահովագրական շահ հասկացության բնորոշումը, սակայն Օրենսգրքի մի շարք հոդվածներում պայմանագրի կնքման ժամանակ ապահովագրական շահի առկայությունըսահմանվել է որպես ապահովագրության պայմանագրի վավերության նախապայման։ Մասնավորապես, Օրենսգրքի 996-րդ հոդվածի 3-րդ մասի 3-րդ պարբերությանհամաձայն՝ անձնական ապահովագրության պայմանագիրը կնքված է համարվումհօգուտ ապահովագրված անձի (շահառուի), եթե պայմանագրում այլ անձ նշված չէորպես շահառու։ Առանց ապահովագրված անձի գրավոր համաձայնության` ապահովագրված անձ չհանդիսացող ապահովադիրը կամ երրորդ անձն ամեն դեպքումշահառու լինել չի կարող։ Ապահովագրված անձի գրավոր համաձայնության բացակայությամբ կնքված ապահովագրության պայմանագիրն առ ոչինչ է։ Նշված նորմիհամաձայն անձնական ապահովագրության պայմանագրում շահառու հանդիսանալուհամար անհրաժեշտ է ապահովագրված անձի համաձայնությունը, ինչն էլ անձնականապահովագրության պայմանագրերի շրջանակներում հանդիսանում է ապահովագրական շահի առկայության չափանիշը, և որի բացակայությունը հանգեցնում է պայմանագրի առոչնչության։ Ձեռնարկատիրական ռիսկերի ապահովագրության վերաբերյալ Օրենսգրքի996-րդ հոդվածի 7-րդ մասի համաձայն՝ ձեռնարկատիրական ռիսկի ապահովագրության պայմանագրով կարող է ապահովագրվել միայն ապահովադրի ձեռնարկատիրական ռիսկը, և տվյալ պայմանագրով շահառու կարող է հանդիսանալ միայնապահովադիրը։ Ապահովադիր չհամարվող անձի ձեռնարկատիրական ռիսկի ապահովագրության պայմանագիրն առոչինչ է։ Ապահովագրական շահը տվյալ դեպքումդրսևորվում է նրանում, որ ձեռնարկատիրական ռիսկերի ապահովագրության պայմանագրով անձը կարող է ապահովագրել միայն իր ռիսկերը և միայն հօգուտ իրեն։ Նշված սահմանափակման չպահպանումը ևս հանգեցնում է պայմանագրի առոչնչության։ 1 Ընդունվել է 05.05.1998 թ., ուժի մեջ է մտել 01.01.1999 թ.։ ՀՀՊՏ 1998.08.10/17(50) ՀՕ-239։ Ինչ վերաբերում է Օրենսգրքի 10211-րդ հոդվածով սահմանված երրորդ անձանցվնաս պատճառելու համար պատասխանատվության ապահովագրությանը, ապանշված տեսակի ապահովագրության պայմանագրի կնքման ժամանակ ապահովագրական շահի առկայությունը պարտադիր չէ։ Մասնավորապես Օրենսգրքի 10211-րդհոդվածի 1-ին մասի համաձայն՝ ապահովադիրը կարող է կնքել ապահովագրությանպայմանագիր, որով ապահովագրվում է երրորդ անձանց պատճառված վնասիպատասխանատվության ռիսկը։ Նույն հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն՝ անձը, որիկողմից պատճառված վնասի համար պատասխանատվության ռիսկն ապահովագրվել է, պետք է նշվի ապահովագրության պայմանագրում։ Եթե այդ անձըպայմանագրում նշված չէ, ապա ապահովագրված է համարվում ապահովադրիպատասխանատվության ռիսկը։ Օրենսգրքի 996-րդ հոդվածի 6-րդ մասի երկրորդ պարբերության համաձայն՝գույքի ապահովագրության պայմանագրով գույքը կարող է ապահովագրվել հօգուտայն անձի (ապահովադրի կամ շահառուի), որն օրենքի, այլ իրավական ակտի կամպայմանագրի հիման վրա այդ գույքի պահպանման շահ ունի։ Ապահովադրի կամշահառուի մոտ ապահովագրված գույքի պահպանման նկատմամբ շահագրգըռվածության բացակայության դեպքում կնքված գույքի ապահովագրության պայմանագիրն անվավեր է։ Վերոնշյալ նորմից բխում է, որ գույքի ապահովագրության դեպքում ևս ապահովագրական շահը հանդիսանում է պայմանագրի վավերության պայման, որի բացակայությունը հանգեցնում է պայմանագրի անվավերության։ Գույքի ապահովագրության դեպքում ապահովագրական շահի առկայության մասին կարող ենք խոսել այնդեպքում, երբ ապահովադրի, իսկ հօգուտ շահառուի կնքված լինելու դեպքում՝ վերջինիս մոտ առկա է ապահովագրվող գույքի պահպանման շահ, որը պետք է հիմնվածլինի օրենքի, այլ իրավական ակտի կամ պայմանագրի վրա։ Գույքի սեփականատիրոջ, որպես գույքի նկատմամբ ամենաշատ իրավազորություններ ունեցողի մոտ միշտ առկա է ապահովագրական շահը և այն հիմնվում էօրենքի վրա։ Որպես օրինակ կարող ենք նշել ՌԴ արբիտրաժային պրակտիկայիհետևյալ գործը. ավտոմեքենայի սեփականատերը վարձակալության պայմանագրիհիման վրա ավտոմեքենան հանձնել էր վարձակալության։ Վարձակալության պայմանագրով սահմանվել էր, որ պայմանագրի գործողության ընթացքում ավտոմեքենանվնասվելու դեպքում դրա վերականգնման ծախսերը կրում է վարձակալը։ Վարձակալըապահովագրել էր ավտոմեքենան հօգուտ սեփականատիրոջ։ Ավտոմեքենան վնասվելուց հետո սեփականատերը դիմել էր ապահովագրական ընկերություն՝ հատուցումստանալու նպատակով, որը մերժվել էր վերջինիս կողմից՝ այն պատճառաբանությամբ, որ սեփականատիրոջ մոտ բացակայում է գույքի պահպանման շահը, քանի որվարձակալության պայմանագրի համաձայն ավտոմեքենայի վերականգնման ծախսըդրվել է վարձակալի վրա։ Դատարանը նշված գործով իրավացիորեն բավարարել էրսեփականատիրոջ հայցը՝ նշելով, որ սեփականատիրոջ մոտ միշտ առկա է գույքիպահպանման շահ [5]։ Արտասահմանյան դատական պրակտիկայում եղել են դեպքեր, երբ անգամ սեփականատիրոջ մոտ հաստատվել է ապահովագրական շահիբացակայությունը։ Մասնավորապես ուշադրության է արժանի հետևյալ գործը. սեփականատերը կնքել էր անշարժ գույքի ապահովագրության պայմանագիր, որի համաձայն հրդեհը հանդիսանում էր ապահովագրական պատահար։ Ապահովագրությանպայմանագրի գործողության ընթացքում սեփականատերը որոշել էր քանդել ապահովագրված անշարժ գույքը և դրա տեղում կառուցել այլ շինություն։ Մինչև անշարժգույքը քանդելը, այն այրվել էր հրդեհի արդյունքում։ Սեփականատերը դիմել էրապահովագրական ընկերություն՝ հատուցում ստանալու նպատակով, որը մերժվել էրընկերության կողմից։ Նշված գործով ավստրալիական դատարանը ևս մերժել էրսեփականատիրոջ հայցը՝ պատճառաբանելով, որ վնասը պատճառվել էր անշարժգույքին, այլ ոչ թե՝ սեփականատիրոջը, քանի որ սեփականատերը, որոշելով քանդելանշարժ գույքը, կորցրել էր իր հետաքրքրությունը դրա պահպանման մեջ [6]։ Ինչպես արդեն նշել ենք վերևում գույքի ապահովագրության դեպքում ապահովագրական շահը կարող է հիմնված լինել նաև օրենքի, այլ իրավական ակտի կամպայմանագրի վրա։ Այդպիսի պայմանագրեր կարող են լինել վարձակալության, ֆինանսական վարձակալության, գրավի, գույքի հավատարմագրային կառավարման,գույքի անհատույց օգտագործման, պահատվության պայմանագրերը և այլն։ Քննարկենք նշված պայմանագրերի շրջանակներում սեփականատեր չհանդիսացող կողմիմոտ ապահովագրական շահը առկա լինելու հարցը։ Նշված խնդրին պատասխանելուհամար անհրաժեշտ է բացահայտել «գույքի պահպանման շահ» հասկացությանբովանդակությունը, որը կարող է մեկնաբանվել լայն և նեղ իմաստներով։ Լայնիմաստով գույքի պահպանման շահ առկա է ցանկացած դեպքում, երբ անձը ապահովագրվող գույքի նկատմամբ ունի որևէ իրավունք՝ հիմնված իրավական ակտի կամպայմանագրի հիման վրա և դրա վնասվելու կամ ոչնչանալու արդյունքում վերջինիսմոտ առկա է նյութական անբարենպաստ հետևանքներ առաջանալու հնարավորություն։ Օրինակ՝ գույքի անհատույց օգտագործման, ֆինանսական վարձակալության ևվարձակալության պայմանագրերի շրջանակներում ապահովագրական շահի առկայությունը պայմանավորված է ապահովագրվող գույքի օգտագործմամբ, ինչպես նաևդրա ոչնչացման կամ վնասման արդյունքում առաջացող այլ բացասական հետևանքներով։ Գույքի հավատարմագրային կառավարման և պահատվության պայմանագրերի դեպքում կառավարչի և պահառուի մոտ գույքի պահպանման շահը պայմանավորված է գույքի կորստի կամ վնասվածքի արդյունքում գույքի սեփականատիրոջառջև առաջացող պատասխանատվությամբ և այլ վնասներով։ Նեղ իմաստով մեկնաբանելու դեպքում գույքի պահպանման շահ պետք է նկատիունենալ շահը անմիջականորեն երրորդ անձին պատկանող գույքի պահպանությանմեջ, այլ ոչ թե դրա վնասվելու կամ ոչնչանալու արդյունքում առաջացող բացասականհետևանքները։ Մասնավորապես, նեղ իմաստով մեկնաբանելու դեպքում ապահովագրական շահը առկա է վարձակալի, լիզինգառուի և գույքի անհատույց օգտագործման պայմանագրի շրջանակներում փոխառուի մոտ, քանի որ վերջիններս, տիրապետելով և օգտագործելով գույքը, շահագրգռված են դրա պահպանման մեջ։ Ընդորում, նշված դեպքերում տրամադրվող ապահովագրական հատուցումը պետք էուղղվի բացառապես ապահովագրված գույքի վերականգնմանը։ Ինչ վերաբերում էգույքի հավատարմագրային կառավարման պայմանագրի շրջանակներում հավատարմագրային կառավարչին կամ պահատվության պայմանագրի շրջանակներումպահառուին, ապա վերջիններիս մոտ առկա է ոչ թե գույքի պահպանման, այլ դրակորստի կամ վնասվելու արդյունքում առաջացող պատասխանատվության շահը։ Առավել խնդրահարույց է գրավի պայմանագրի շրջանակներում գրավառուի մոտապահովագրական շահի առկայության հարցը։ Լայն իմաստով գրավառուի մոտառկա է գրավի առարկայի պահպանման շահ, քանի որ այն հանդիսանում է պարտավորությունների կատարումն ապահովվող միջոց։ Բացի այդ գրավի առարկանգրավառուի մոտ թողնելու դեպքում վերջինս կրում է դրա վնասման կամ ոչնչացմանռիսկը։ Նեղ իմաստով մեկնաբանելու դեպքում գրավառուի մոտ առկա շահը վերաբերում է ոչ թե գույքի պահպանությանը, այլ գրավով ապահովված պարտավորությունների պատշաճ կատարմանը։ Բացի այդ գրավի առարկայի ոչնչացման կամ վնասվելու դեպքում գրավառուն հնարավորություն ունի պահանջել, որ գրավի առարկանվերականգնվի կամ փոխարինվի այլ հավասարարժեք գույքով։ Նշված մոտեցմամբանգամ գրավի առարկան գրավառուի մոտ թողնելու դեպքում վերջինիս մոտ առկա էոչ թե գրավի առարկայի պահպանման, այլ դրա ոչնչացման կամ վնասվելու արդյունքում առաջացող պատասխանատվության շահը։ Յուրի Բորիսովիչ Ֆոգելսոնը գտնում է, որ ապահովագրական շահի հասկացությունը պետք է մեկնաբանել նեղ իմաստով, մասնավորապես՝ հեղինակի կարծիքովապահովագրական շահը անմիջականորեն պետք է վերաբերի գույքի պահպանմանը։ Հեղինակի կարծիքով անձի շահը գույքի պահպանման մեջ և անձի շահը՝ կապվածգույքի ոչնչացման արդյունքում առաջացող պատասխանատվության հետ, նույնականչեն, որոնք նույնացնելու դեպքում գույքի ապահովագրության պայմանագրի շրջանակներում կարող է ապահովագրվել ինչպես գույքի պահպանման, այնպես էլ՝ պատասխանատվության շահ, որը ենթակա է ապահովագրման այլ տեսակի ապահովագրության պայմանագրի շրջանակներում։ Հեղինակը գտնում է, որ նմանատիպմոտեցման արդյունքում կողմերը կարող են խուսափել պատասխանատվությանապահովագրության պայմանագիր կնքելուց և պատասխանատվության շահը ապահովագրել գույքի ապահովագրության պայմանագրի շրջանակներում. օրինակ՝ պայմանագրային պատասխանատվությունը ապահովագրելու փոխարեն կնքել գույքիապահովագրության պայմանագիր [6]։ Գտնում ենք, որ քննարկվող խնդրի լուծումը գտնելու համար անհրաժեշտ է վերհանել օրենսդրի կամքը՝ Օրենսգրքի այլ հոդվածները ևս մեկնաբանելու միջոցով։ Մասնավորապես 226-րդ հոդվածի 4-րդ մասի համաձայն՝ «գրավառուն իրավունքունի, նույն հոդվածի 3-րդ կետով սահմանված սկզբունքով, բավարարում ստանալգրավ դրված գույքի կորստի կամ վնասվածքների ապահովագրական հատուցումից,անկախ այն բանից, թե այն ում օգտին է ապահովագրված, եթե նման կորուստը կամվնասվածքը չեն ծագել այնպիսի պատճառներից, որոնց համար պատասխանատու էգրավառուն»։ Գտնում ենք, որ «անկախ այն բանից, թե այն ում օգտին է ապահովագրված» արտահայտությունը վկայում է այն մասին, որ գրավի առարկան կարող էապահովագրվել ինչպես գրավատուի, այնպես էլ գրավառուի օգտին։ Այդպիսիդիրքորոշում է արտահայտել նաև Լյուդմիլա Նիկոլաևնա Նաումովան [7]։ Բացի այդգտնում ենք, որ նշված նորմով սահմանված գրավառուի իրավունքը՝ ապահովագրական հատուցումից նախապատվության կարգով բավարարում ստանալու վերաբերյալ, ծանրակշիռ փաստարկ է այն տեսակետի օգտին, որ գրավառուի մոտ առկաէ ապահովագրական շահ։ Բացի այդ Օրենսգրքի 908-րդ հոդվածի 1-ին մասը սահմանում է քաղաքացիների ավանդների վերադարձը պարտադիր ապահովագրությանմիջոցով ապահովելու Բանկի պարտականությունը։ Կամ 740-րդ հոդվածի 1-ին մասըսահմանում է, որ շինարարական կապալի պայմանագրով կարող է նախատեսվելշինարարական օբյեկտի, նյութերի, սարքավորումների և շինարարության ժամանակօգտագործվող այլ գույքի պատահական կորստի կամ պատահական վնասվածքիռիսկը, կամ շինարարական աշխատանքներ իրականացնելիս այլ անձանց վնասպատճառելու համար պատասխանատվություն կրող կողմի համապատասխան ռիսկերն ապահովագրելու պարտականություն։ Գրավառուի մոտ ապահովագրական շահի առկայությունը, Բանկի կողմիցավանդի վերադարձը ապահովագրության միջոցով ապահովագրելու պարտականությունը և կապալառուի կողմից շինարարական օբյեկտի, նյութերի, սարքավորումների և շինարարության ժամանակ օգտագործվող այլ գույքի պատահական կորստիկամ պատահական վնասվածքի ռիսկը ապահովագրելու հնարավորությունը վկայումեն այն մասին, որ գույքի պահպանման շահ հասկացությունը ձևակերպելիս օրենսդիրը նկատի է ունեցել դրա լայն մեկնաբանությունը։ Գտնում ենք, որ նշված մոտեցումըառավել արդարացված է, քանի որ գույքի նկատմամբ ապահովագրական շահի առկայությունը և գույքի ապահովագրության պայմանագիր կնքելու հնարավորությունըսահմանափակ թվով անձանց վերագրելը կարող է խոչընդոտել ապահովագրականհարաբերությունների զարգացմանը։ Ապահովագրական շահով քաղաքացիաիրավական հարաբերությունների մեծ թվով սուբյեկտներին օժտելուն է միտված նաևարտասահմանյան երկրների դատական պրակտիկան։ Որպես հիմնավորում ներկայացնենք ապահովագրական շահի վերաբերյալ որոշ դատական գործեր։ Մասնավորապես ուշադրության է արժանի ՌԴ արբիտրաժային պրակտիկայից հետևյալ գործը,որում անդրադարձ է կատարվել գրավառուի մոտ ապահովագրական շահի առկայության հարցին. բանկի և ՍՊԸ-ի միջև կնքվել էր վարկային պայմանագիր, որիցբխող պարտավորությունների կատարումն ապահովելու նպատակով գրավադրվել էրավտոմեքենա։ Գրավադրված ավտոմեքենան ապահովագրվել էր հօգուտ բանկի։ Վարկային և ապահովագրության պայմանագրերի գործողության ընթացքում գրավիառարկան վնասվել էր։ Ապահովագրական ընկերությունը հրաժարվում էր բանկինվճարել հատուցում՝ պատճառաբանելով վերջինիս մոտ ապահովագրական շահի բացակայությունը։ Նշված գործով դատարանը բավարարել էր բանկի հայցը՝ վարկայինպայմանագիրը և դրա կատարման նպատակով կնքված գրավի պայմանագիրըորպես բանկի մոտ ապահովագրական շահի առկայության հիմքեր վկայակոչելով [8]։ Անգլիական դատական պրակտիկայից Samuel v Dumas գործով՝ կապված գրավիառարկա հանդիսացող և բեռնափոխադրմամբ զբաղվող նավի ապահովագրությանհետ, անգլիական դատարանը նշել էր, որ գրավառուի մոտ առկա է ապահովագրական շահ [9]։ Օ՚ Kanes v Jones & Others գործով՝ կապված նավի սեփականատեր չհանդիսացողև նավի ուղևորության կազմակերպմամբ զբաղվող ընկերության (Ship ManagerCompany) կողմից բեռնափոխադրող նավի ապահովագրության հետ, դատարանընշել էր, որ ապահովագրական շահը չպետք է անպայմանորեն պայմանավորված լինիգույքի սեփականատեր լինելու կամ գույքի նկատմամբ պայմանագրի հիման վրա այլիրավունքներ ունենալու հետ։ Նշված գործով դատարանը ստեղծել էր նախադեպ այնմասին, որ ծովային ապահովագրության դեպքում ապահովագրական շահի առկայության համար բավարար է նաև ընկերության շահը ճանապարհորդության հաջողկազմակերպման մեջ. քանի որ դրանով է պայմանավորված ընկերության մոտ շահույթի կամ վնաս կրելու հավանականությունը [10]։ Coles v Sir Federic Young գործով դատարանը անդրադարձել էր այն հարցին, թեարդյոք ընկերության բաժնետերը կարող է ապահովագրել ընկերությանը պատկանողգույքը հօգուտ իրեն։ Նշված գործով դատարանը նշել էր, որ բաժնետիրոջ՝ որպեսընկերության պարտատիրոջ մոտ, ընկերության գույքի նկատմամբ ապահովագրական շահ առկա չէ, և վերջինս չի կարող այն ապահովագրել հօգուտ իրեն [11]։ Անգլիական դատարանը նմանատիպ դիրքորոշում է արտահայտել նաև Macaura-նընդդեմ Northern Assurance Co Ltd գործով [12]։ Aked & Co Ltd ընդդեմ Wheel & WingsAssurance Assotiation գործով, անդրադառնալով հակառակ իրավիճակին, դատարանընշել է, որ ընկերությունը իր բաժնետիրոջը պատկանող գույքի պահպանման շահչունի և չի կարող այն ապահովագրել հօգուտ իրեն [11]։ «Waters v Monarch Fire andLife Assurance Co» և «Dalgleish v Buchanan & Co» գործերով դատարանները հայտնելեն դիրքորոշում պահառուի մոտ իր պահատվությանը հանձնված գույքի նկատմամբապահովագրական շահի առկայության և այն իր ամբողջ արժեքով ապահովագրելուիրավունք ունենալու մասին [13]։ Մեր կարծիքով ապահովագրական շահով է օժտված նաև սեփականատերչհանդիսացող ընտանիքի անդամը, որը սեփականատիրոջ հետ համատեղ բնակվումէ վերջինիս պատկանող տանը։ Գտնում ենք, որ քաղաքացիաիրավական հարաբերությունների բազմազանությամբ պայմանավորված մեծ դժվարություն է առաջացնում ապահովագրական շահիայնպիսի միասնական հասկացություն ձևակերպելը, որը կընդգրկի բոլոր հնարավորիրավիճակները և սուբյեկտներին։ Այդ մասին են վկայում տարատեսակ դատականնախադեպերը և դրանց շրջանակներում տրվող ապահովագրական շահի հասկացությունները։ Մեր կարծիքով գույքի ապահովագրության վերաբերյալ ապահովագրական շահի՝ Օրենսգրքում տրված «գույքի պահպանման մեջ շահ ունենալու վերաբերյալ բնութագրումը չի արտացոլում դրա ողջ բովանդակությունը և կիրառմանընթացքում կարող է տարակարծություններ առաջացնել։ Ընդհանրացնելով արտասահմանյան փորձը՝ գտնում ենք, որ գույքի ապահովագրության դեպքում որպեսապահովագրական շահի չափանիշներ պետք է սահմանել ապահովագրվող գույքիպահպանության արդյունքում ակնկալվելիք օգուտը և դրա ոչնչացման կամ վնասվելուարդյունքում հնարավոր վնասները։ Հաշվի առնելով վերոգրյալը առաջարկում ենքՕրենսգրքի 996-րդ հոդվածի երկրորդ պարբերությունը խմբագրել հետևյալ բովանդակությամբ. «գույքի ապահովագրության պայմանագրով գույքը կարող է ապահովագրվել հօգուտ այն անձի (ապահովադրի կամ շահառուի), որն օրենքի, այլ իրավական ակտի կամ պայմանագրի հիման վրա այդ գույքի պահպանման շահ ունի։ Գույքի պահպանության շահը առկա է, եթե անձը գույքի պահպանումից ակնկալում էօգուտ, իսկ դրա ոչնչացման, վնասվելու կամ կորուստի դեպքում վերջինիս կարող էվնաս պատճառվել։ Ապահովադրի կամ շահառուի մոտ ապահովագրված գույքիպահպանման նկատմամբ շահագրգռվածության բացակայության դեպքում կնքվածգույքի ապահովագրության պայմանագիրն անվավեր է»։ Գույքի պահպանման շահիառկայության վերաբերյալ նմանատիպ կանոն առկա է նաև Քվեբեկի քաղաքացիական օրենսգրքում [14]։ Ապահովագրության պայմանագրի կնքման ժամանակ ապահովագրողը հնարավորություն ունի ստուգել ապահովադրի կամ շահառուի մոտ ապահովագրական շահիառկայությունը։ Հաշվի առնելով վերոգրյալը գտնում ենք, որ ապահովագրական շահիբացակայության հիմքով պայմանագրի անվավերության/առոչնչության ապացուցմանպարտականությունը պետք է դրվի ապահովագրողի վրա։ Այդպիսի դիրքորոշում էարտահայտվել նաև ՌԴ դատական պրակտիկայում [15]։ Ինչպես արդեն նշել ենք վերևում, ապահովագրական շահի առկայությանիմպերատիվ պահանջը վերաբերում է պայմանագրի կնքման պահին։ Հարց է առաջանում՝ ինչպես վարվել այն դեպքերում, երբ պայմանագրի կնքման ժամանակապահովագրի կամ շահառուի մոտ ապահովագրական շահը առկա է եղել, սակայնպայմանագրի գործողության ընթացքում այն վերացել է։ Ապահովագրական շահիվերացման պատճառներից կարող է լինել ապահովագրված գույքի նկատմամբիրավունքների փոխանցումն այլ անձի։ Օրինակ, սեփականատերը, ապահովագրելովիր գույքը, ապահովագրության պայմանագրի գործողության ընթացքում վաճառում էայն՝ կորցնելով դրա պահպանման նկատմամբ իր հետաքրքրությունը։ Նմանատիպիրավիճակների համար Օրենսգրքի 1016-րդ հոդվածի 1-ին մասում սահմանված էհետևյալ կանոնը. «ապահովագրված օբյեկտի նկատմամբ իրավունքներն այն անձից,որի օգտին կնքվել էր ապահովագրության պայմանագիրը, մեկ այլ անձի փոխանցելուդեպքում, այդ պայմանագրով իրավունքները և պարտականությունները նրան ենանցնում միայն ապահովագրողի համաձայնությամբ, եթե օրենքով այլ բան նախատեսված չէ»։ Վերոնշյալ նորմից բխում է, որ ապահովագրական շահի առկայությանհամար հիմք հանդիսացած իրավունքներն այլ անձի փոխանցվելու դեպքում ապահովագրողի համաձայնությամբ ապահովագրության պայմանագրով իրավունքները ևպարտականությունները փոխանցվում են նշված անձին։ Ներկայացված օրինակումդրանք ապահովագրողի համաձայնությամբ կփոխանցվեն նոր սեփականատիրոջը։ Կամ վարձակալության հանձնված գույքը հօգուտ վարձակալի ապահովագրվածլինելու և վարձակալության պայմանագրի դադարման դեպքում ապահովագրականշահը կփոխանցվի նոր վարձակալին։ Ապահովագրողի համաձայնության բացակայության դեպքում ապահովագրության պայմանագրի գործողության մնացած ժամկետի համար վճարված ապահովագրավճարները ենթակա են վերադարձման։ Գտնումենք, որ նշված հոդվածի կիրառումն ավելի արդյունավետ դարձնելու համար գույքիապահովագրության վկայագրում պետք է նշվի նաև գույքի պահպանման շահի հիմքը։ Ուստի, առաջարկում ենք Օրենսգրքի 998-րդ հոդվածի 3-րդ մասում ավելացնել 12-րդենթակետ հետևյալ բովանդակությամբ. «12) գույքի պահպանման շահը»։ Ապահովագրական շահի վերացումը կարող է տեղի ունենալ նաև այնպիսիպատճառներով, ինչպիսիք են ապահովագրված գույքի կորուստը, ձեռնարկատիրական գործունեության դադարումը և այլն։ Նշված դեպքերում ապահովագրությանպայմանագիրը ենթակա է վաղաժամկետ դադարման ապահովագրական պատահարի վրա հասնելու հնարավորության վերացման և ապահովագրական ռիսկի գոյության դադարման հիմքով (Օրենսգրքի 1014-րդ հոդվածի 1-ին մաս)։ Գույքի ապահովագրության դեպքում կարող են լինել նաև իրավիճակներ, երբանձի մոտ գույքի պահպանման շահը վերանում է այդ գույքի նկատմամբ ունեցածիրավունքների դադարմամբ՝ առանց դրանք այլ անձի փոխանցելու։ Օրինակ գրավիպայմանագրի դադարման դեպքում վերանում են գրավառուի իրավունքները գրավադրված գույքի նկատմամբ, որի արդյունքում գրավառուն կորցնում է նաև գրավիառարկա հանդիսացող գույքի պահպանման շահը։ Գրավի պայմանագրի դադարմանարդյունքում գրավառուի իրավունքները գրավի առարկայի նկատմամբ այլ անձի չենփոխանցվում, ուստի Օրենսգրքի 1016-րդ հոդվածի 1-ին մասը կիրառելի չէ։ Գտնումենք, որ նմանատիպ իրավիճակներում ևս ապահովագրության վկայագիրը պետք էվաղաժամկետ դադարի, որի հնարավորություն Օրենսգիրքը ուղղակիորեն չի նախատեսում։ Հաշվի առնելով վերոգրյալը առաջարկում ենք Օրենսգրքի 1014-րդ հոդվածի1-ին մասը խմբագրել հետևյալ բովանդակությամբ. «ապահովագրության պայմանագիրը վաղաժամկետ դադարում է, եթե դրա ուժի մեջ մտնելուց հետո վերացել է ապահովագրական պատահարի վրա հասնելու հնարավորությունը, և ապահովագրականռիսկի գոյությունը դադարել է ապահովագրական պատահարից տարբեր այլ հանգամանքների բերումով, կամ սույն օրենսգրքի 1016-րդ հոդվածի 1-ին մասից տարբերվողհիմքով վերացել է գույքի պահպանման շահը»։ Ինչ վերաբերում է ապահովագրականշահի վերացմանը ապահովագրական պատահարն արդեն իսկ տեղի ունենալուցհետո, գտնում ենք, որ այն որևէ ազդեցություն չի կարող ունենալ ընկերության՝ապահովագրական հատուցման պարտականության վրա։ Օրենսգրքի 237-րդ հոդվածի 1-ին մասը սահմանում է, որ գրավատուն կամգրավառուն, կախված այն բանից, թե նրանցից ում մոտ է գտնվում գրավ դրվածգույքը, եթե այլ բան նախատեսված չէ օրենքով կամ պայմանագրով, պարտավոր էգրավ դրված գույքը լրիվ արժեքով ապահովագրել կորստյան և վնասվածքի ռիսկերից, իսկ եթե դրա լրիվ արժեքը գերազանցում է գրավով ապահովված պահանջիչափը` դրանից ոչ պակաս գումարով։ Հիմք ընդունելով նշված նորմով նախատեսվածդիսպոզիտիվ կարգավորումները՝ հաճախ գրավի պայմանագրերում կողմերը համաձայնության են գալիս այն մասին, որ գրավադրված գույքն ապահովագրվելու է գրավառուի կողմից։ Ընդ որում՝ գործնականում հաճախ գրավառուների կողմից գրավիառարկան ապահովագրվում է հենց հօգուտ իրենց։ Նշված «կառուցակարգով»կնքվող գրավի ապահովագրության պայմանագրերը առավելապես հանդիպում ենվարկային պայմանագրի շրջանակներում գրավադրվող գույքի ապահովագրությանպայմանագրերում, որոնցում բանկ-գրավառուն հանդիսանում է և´ ապահովադիր, և´շահառու։ Այդպիսի պայմանագրերը երբեմն խնդիրներ են առաջացնում գրավատուների համար, որոնք, չհանդիսանալով ապահովագրության պայմանագրի կողմ ևնրանում որպես շահառու նշված չլինելով, ապահովագրական պատահար տեղի ունենալիս զրկված են լինում անմիջականորեն ապահովագրողին պահանջ ներկայացնելու և վերջինիս գործողությունները, որոշումները վիճարկելու հնարավորությունից։ Որպես քննարկվող խնդրի լուծում մեր կողմից առաջարկվում է «ըստ օրենքիշահառուի» գաղափարը։ Մասնավորապես՝ Օրենսգրքի 1012-րդ հոդվածը սահմանումէ, որ ապահովադիրն իրավունք ունի ապահովագրության պայմանագիր կնքելուհօգուտ այլ անձի՝ շահառուի, որի դեպքում շահառուն ապահովագրական պատահարտեղի ունենալու դեպքում ապահովագրական պայմանագրով նախատեսված ապահովագրական հատուցումն ստանալու իրավունք ունեցող անձն է։ Այսպիսով՝ապահովագրության պայմանագրում կողմերը կարող են համաձայնության գալ այնմասին, որ ապահովագրական պատահար տեղի ունենալու դեպքում ապահովագրական հատուցումը տրվելու է ապահովադրից տարբերվող այլ անձի, ով պայմանագրումնշվում է որպես շահառու։ Որոշ դեպքերում Օրենսգիրքը իմպերատիվ կարգով սահմանում է այն անձանցցանկը, ովքեր ապահովագրության պայմանագրի շրջանակներում հանդես են գալիսորպես շահառու։ Այդպիսի անձինք, ապահովագրության պայմանագրի կողմերիկամքից անկախ շահառու լինելով, ըստ էության հանդիսանում են «ըստ օրենքի շահառու»2։ Մասնավորապես՝ Օրենսգրքի 996-րդ հոդվածի 7-րդ մասը սահմանում է, որ2 Հասկացությունն առաջ են քաշել հոդվածի հեղինակները։ ձեռնարկատիրական ռիսկի ապահովագրության պայմանագրով շահառու կարող էհանդիսանալ միայն ապահովադիրը։ Երրորդ անձի կողմից վնաս պատճառելուհամար պատասխանատվության ապահովագրության պայմանագրերի համարՕրենսգրքի 10211 հոդվածի 4-րդ մասը ևս սահմանում է իմպերատիվ պահանջ այնմասին, որ պատճառված վնասի համար պատասխանատվության ռիսկի ապահովագրության պայմանագիրը համարվում է կնքված` հօգուտ այն անձանց, որոնցկարող է վնաս պատճառվել (հօգուտ շահառուների), եթե անգամ պայմանագիրըկնքվել է հօգուտ ապահովադրի կամ պատճառված վնասի համար պատասխանատվություն կրող այլ անձի, կամ պայմանագրում նշված չէ, թե ում օգտին է այն կնքվել։ Անդրադառնալով գույքի սեփականատիրոջը՝ պետք է նշել, որ վերջինիս շահըգույքի պահպանման մեջ պայմանավորված է սեփականության՝ բացարձակ իրայինիրավունքի բնույթով, որը բխում է օրենքից։ Սեփականատիրոջ մոտ ցանկացածդեպքում առկա է գույքի պահպանման շահը, ինչը հիմնվում է օրենքի վրա։ Ինչ վերաբերում է սեփականատիրոջից տարբեր այլ անձանց, ապա վերջիններիս ապահովագրական շահը հիմնվում է սեփականատիրոջ հետ առկա քաղաքացիական հարաբերություններով և կայանում է ոչ թե իրենց, այլ՝ սեփականատիրոջը պատկանող գույքիպահպանման մեջ [16]։ Վերոնշյալից բխում է, որ անկախ այն հանգամանքից՝ սեփականատերը գույքի ապահովագրության պայմանագրի անմիջական մասնակից է, թե՝ոչ, վերջինս որպես գույքի սեփականատեր ապահովագրված գույքի վնասվելու կամոչնչանալու դեպքում ուղղակիորեն կամ անուղղակիորեն շահագրգռված է ապահովագրական հատուցում ստանալու հարցում։ Նշված փաստարկը հիմնավորվում էնրանով, որ սեփականատիրոջից տարբերվող այլ անձանց շահը գույքի պահպանմանմեջ հիմնված է սեփականատիրոջ հետ կնքված պայմանագրերի վրա, ուստի վերջիններս կարող են օգտագործել ապահովագրական հատուցման միջոցները՝ ուղղելովդրանք ապահովագրված գույքի վերականգնմանը կամ տրամադրելով սեփականատիրոջը։ Նշված փաստարկը համադրելով քննարկվող գրավի ապահովագրությանօրինակին՝ պետք է նշել, որ եթե անգամ գրավի առարկան ապահովագրվել է հօգուտգրավառուի, ապա վերջինս, ստանալով ապահովագրական հատուցումը, պարտավորէ ուղղել այն գրավով ապահովված պահանջի բավարարմանը կամ դրա միջոցովվերականգնել գրավի առարկան, քանի որ ապահովագրված գույքի պահպանման մեջգրավատուի շահը (ապահովագրական շահը) կայանում է միայն դրանով ապահովված պարտավորության կատարման և գրավի առարկայի պահպանման մեջ։ Ինչպես նկատում ենք, գրավառուի կողմից ապահովագրական հատուցման միջոցների տնօրինման երկու դեպքում էլ այն ի վերջո փոխանցվում է գրավատուին՝ միդեպքում ուղղվելով գրավով ապահովված պարտավորությունների կատարմանը,մյուս դեպքում ծառայում է գրավի առարկայի վերականգնմանը։ Վարձակալը ևսվարձակալվող գույքի վնասվելու համար տրված ապահովագրական հատուցմանմիջոցները կարող է օգտագործել միայն նշված գույքի վերականգնման համար կամվճարել սեփականատիրոջը՝ որպես վերջինիս առջև գույքի վնասվելու համար պատասխանատվություն։ Հիմք ընդունելով վերոգրյալը՝ մեր կարծիքով պետք է նախատեսել այնպիսիկարգավորում, որ սեփականատերը սահմանվի որպես «ըստ օրենքի շահառու»՝ անկախ այն հանգամանքից՝ վերջինս հանդիսանում է ապահովագրության պայմանագրի անմիջական մասնակից, թե՝ ոչ։ Վերջինիս՝ որպես «ըստ օրենքի շահառուի»լիազորությունները պետք է սահմանափակված լինեն նրանով, որ վերջինս պետք էհնարավորություն ունենա պահանջ ներկայացնել ապահովագրողին այն մասին, որապահովագրական հատուցումը վճարվի ապահովադրին, իսկ «պայմանագրային»շահառուի առկայության դեպքում՝ «պայմանագրային» շահառուին», որի միջոցով արդեն սեփականատերը կկարողանա վերականգնել գույքի վնասվելու կամ ոչնչացմանդեպքում առաջացած վնասները։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ[2] Geoffrey C., Betting on Lives։  post contract duties and otherԽաչատրյան ՄովսեսԱՊԱՀՈՎԱԳՐԱԿԱՆ ՇԱՀԸ ԳՈՒՅՔԻ ԱՊԱՀՈՎԱԳՐՈՒԹՅԱՆՊԱՅՄԱՆԱԳՐԵՐՈՒՄԲանալի բառեր՝ ապահովագրական շահ, ապահովագրության պայմանագրիանվավերություն շահառու ըստ օրենքի, գույքի սեփականատեր։

example849

example849

Քանի որ տուրիզմը շատ երկրների համար հանդիսանում է տնտեսության գլխավոր հենասյուներից մեկը, ապա այս աշխատանքի նպատակն է պարզել ՀՀ ՀՆԱ-ի և տուրիզմից ստացվող եկամուտների միջև կապը։ Որն էլ տրվում է պարզ գծային ռեգրեսիայի մոդելի միջոցով։

Տուրիզմը համաշխարհային տնտեսության ամենաշարժուն և շահութաբեր ոլորտներից է, որն էլ զարգացման արագ տեմպերով և արտարժույթ ձեռք բերելու առավել մեծ հնարավորություններով յուրահատուկտեղ է զբաղեցնում ոչ միայն առանձին երկրների, այլև միջազգային տնտեսական հարաբերություններում1։ Տնտեսական տարբեր գործընթացներիմիջև գոյություն ունեցող կապերը հաշվի առնելով՝ հոդվածում ներկայացվում է ՀՀ ՀՆԱ-ի և տուրիզմից ստացվող եկամուտների միջև կապը, քանիոր լինելով եկամտաբեր ոլորտ՝ տուրիզմն ապահովում է խոշոր շահույթ ևգոյություն ունի անմիջական կապ տուրիզմի և ՀՆԱ-ի միջև։ Քանի որ էկոնոմետրիկ մոդելների կիրառությունը հնարավորություն է տալիս պարզել ևգնահատել տնտեսական գործընթացների միջև գոյություն ունեցող իրական կապը և տվյալ իրավիճակում կանխատեսել հետագա զարգացումը,ապա ՀՆԱ-ի (y) և տուրիզմից ստացված եկամուտների (x) միջև կախվածությունը որոշում ենք օգտագործելով գծային ռեգրեսիոն մոդել․որտեղ ε-ը մոդելի սխալանքն է (լրացուցիչ գործոնների ազդեցությունը yփոփոխականի վրա)2։ Հաշվարկները կատարվել են գծային ռեգրեսիոն մոդելի միջոցով՝ ՀՆԱի ցուցանիշների3 և տուրիզմից ստացված եկամուտների4 հիման վրա՝ ըստտարիների և ըստ եռամսյակաների(տարեկան տվյալները Excel-իForecastXL_v3.xla5 հավելվածի միջոցով վերածվել են եռամսյակայինի), կիրառվել է SPSS ծրագրային փաթեթը։ 3 ՀՆԱ` ըստ եվրոպական հաշիվների համակարգի (NASE2, ըստ 2008 թ. ԱՀՀ մեթոդաբանության), ընթացիկ գներով։ 4 Միջազգային տուրիզմի մուտքերն՝ ըստ ՄԱԿ-ի զբոսաշրջության համաշխարհային կազմակերպության։ //forecasting.somee.com/Download.aspx.Գծ. 1. Եռամսյակային գծապատկերՀետազոտվող յուրաքանչյուր զույգ, դիտարկվում է որպես կետի (xi,yi)կոորդինատ xy կոորդինատային հարթությունում։ Իսկ այդ կետերի ամբողջությունը կազմում է կորելացիայի դաշտ։ y-ի x-ից կախվածությանը համապատասխանում է հարթության ինչ-որ ուղիղ կորելացիայի դաշտում. որքան շատ կետեր են մոտ գտնվում այդ ուղիղին, այնքան ավելի լավ է արտահայտված y-ի կախվածությունը x-ից։ Գծ. 2. Տարեկան գծապատկերԱյսպիսով, ՀՆԱ-ի և տուրիզմից ստացվող եկամուտների միջև կապըհետևյալն է.Նշենք, որ մոդելը թույլատրելի է և դետերմինացիայի գործակիցըR2=0.482-ի։ Իսկ երբ նույն մոդելը կիրառում ենք տարեկան տվյալների համար,ապա կախվածությունը ունի հետևյալ տեսքը.իսկ դետերմինացիայի գործակիցը՝ R2=0,687։ Տարեկան և եռամսյակային կախվածությունները համեմատելով հեշտէ նկատել, որ 19.055-ը և 18,233 մոտ թվեր են, իսկ 4x405.9=1623.6մոտավոր հավասար է 1668,7։ Շողեր ՂազարյանՀՀ ՀՆԱ-Ի ԵՎ ՏՈՒՐԻԶՄԻՑ ՍՏԱՑՎՈՂ ԵԿԱՄՈՒՏՆԵՐԻ ՄԻՋԵՎ ԿԱՊԸԲանալի բառեր՝ ՀՆԱ, տուրիզմ, կապ, էկոնոմետրիկ մոդել։