Datasets:

Yeva

/

armSum

like 0

example612

example612

ՀՀ ԳԱԱ հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտի արցախյան արշավախմբի հետազոտությունների շրջանակում 2013 թ. հունիս-հուլիս ամիսներին քարե մարդակերպ կոթողների ուսումնասիրության նպատակով հետախուզական աշխատանքներ ենք իրականացրել Արցախի դաշտային որոշ հատվածներում։ Աշխատանքի հիմնական նպատակն էր` • Ճշտել նախկինում տեղահանված կոթողների սկզբնական տեղադրման վայրը և պարզել դրանց մշակութային միջավայրը, • Հետախուզել և հայտնաբերել նոր կոթողներ Արցախի տափաստանային հատվածներում։

ՆՈՐԱՀԱՅՏ ՄԱՐԴԱԿԵՐՊ ԿՈԹՈՂՆԵՐ ԴԱՇՏԱՅԻՆ ԱՐՑԱԽԻՑՀՀ ԳԱԱ հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտի արցախյան արշավախմբի հետազոտությունների շրջանակում 2013 թ. հունիս-հուլիս ամիսներին քարեմարդակերպ կոթողների ուսումնասիրության նպատակով հետախուզական աշխատանքներ ենք իրականացրել Արցախի դաշտային որոշ հատվածներում։ Աշխատանքիհիմնական նպատակն էր` • Ճշտել նախկինում տեղահանված կոթողների սկզբնական տեղադրման վայրըև պարզել դրանց մշակութային միջավայրը,• Հետախուզել և հայտնաբերել նոր կոթողներ Արցախի տափաստանային հատվածներում։ Մարդակերպ կոթողներ նախկինում հայտնաբերվել են Մարտակերտի տափաստանային մասի մի շարք վայրերից։ Այսօր դրանց կուտակումներ կան Արցախի Տիգրանակերտի, ինչպես նաև վերջինից ոչ հեռու գտնվող Գյավուրկալա բնակատեղուշրջակայքում։ Այս միջավայրից մի քանի կոթողներ էլ դեռևս խորհրդային տարիներինտեղափոխվել են Ստեփանակերտի և Մարտակերտի պատմաերկրագիտական թանգարաններ, իսկ մի մասը շարունակում է ընկած մնալ բաց դաշտում։ Վերգետնյա նյութի հետախուզական աշխատանքների արդյունքում մենք կարողացել ենք հայտնաբերել մարդակերպ 5 կոթող, ինչպես նաև պարզել նախկինում հայտնաբերված մի քանիկոթողների նախնական վայրն ու հայտնաբերման հանգամանքները։ Հաջողվեց պարզել նախկինում հայտնաբերված և այժմ Մարտակերտի պատմաերկրագիտական թանգարանի բակում կանգնեցված կոթողներից մի մասի նախնական հայտնաբերման վայրը1։ Դրանք հայտնաբերվել և Մարտակերտ են տեղափոխվել 1975-1976 թթ. Մարտակերտից մոտ 3 կմ հյուսիս գտնվող Բախշուն-թափա տեղավայրից։ Կոթողները գտնվել են այգեգործական նպատակներով տեղանքի հարթեցման ժամանակ։ Դրանք տեղափոխվել են Մարտակերտի շրջգործկոմի շենքի բակ,այնտեղից՝ քաղաքի կամուրջի մոտ գտնվող բլուր, ուր նախատեսվում էր զբոսայգուստեղծում, այնտեղից էլ՝ Մարտակերտի պատմաերկրագիտական թանգարան։ Կոթողների հետ հայտնաբերվել են նաև մի քանի խեցանոթներ, որոնց գտնվելու վայրըայժմ հայտնի չէ։ Կոթողների հայտնաբերման կոնկրետ տեղանքը հաջողվեց հստակեցնել հարթեցման աշխատանքները ժամանակին կազմակերպած աշխղեկ Արտավազդ Նալբանդյանի օգնությամբ։ Այս տեղավայրում արշավախմբի մի ջոկատի կողմից իրականացված հետախուզական պեղումների արդյունքում հայտնաբերվեցինխեցու մի քանի բեկորներ, որոնք թվագրվում են Ք.ա. 1-ին հազարամյակից մինչևմիջնադար։ Սակայն նույն վայրում մեր կողմից իրականացված պեղումների արդյունքում որևէ մշակութային շերտ կամ կոթող այլևս չի հայտնաբերվել։ 1 Երանյան Ն., Մարտակերտի քարե մարդակերպ կոթողները (պատկերագրությունը և տիպաբանությունը),«Հայ գրատպության 500-ամյակին և ԵՊՀ ՈՒԳԸ հիմնադրման 65-ամյակին նվիրված միջազգային գիտաժողովի հոդվածների ժողովածու», հ. 4, Երևան, 2013, էջ 110-114։ Որոնողական աշխատանքներ իրականացվել են նաև Մարտակերտի շրջանի միշարք հնավայրերում ու բնակավայրերում՝ Գյավուրկալայի տարածքում և շրջակայքում՝ նախկին Մոլլալար, Սոֆուլու, Բոյահմեդլի (այժմ՝ Նոր Հայկաջուր), Փափրավենդ(այժմ՝ Նոր Կարմիրավան), Ղարաչիլար գյուղերի տարածքում և Տիգրանակերտիշրջակայքում։ Աշխատանքների արդյունքում քարե մարդակերպ մեկ կոթող հայտնաբերել ենք նախկին Մոլլալար գյուղի գերեզմանոցում (նկ. 1)։ Կոթողը կոտրված է,պահպանված է մոտ մեկ երրորդ մասը։ Այն ընկած է դեմքով դեպի հողը, մեջքի կողմից երևում է ռելիեֆ փորագրության միջոցով պատկերված ինչ-որ պատկեր (հավանաբար՝ մազերը)։ Կոթողի դիմացի կողմից պահպանվել են ձեռքերի մի փոքր մասը ևնրանից ներքև ընկած հատվածը։ Դատելով պահպանված մասից՝ կարող ենք ենթադրել, որ ձեռքերը դարձյալ պարզած են դեպի վեր։ Կոթողի պահպանված մասի չափսերն են` 80 սմ բարձրություն և 50 սմ լայնություն։ Եվս երկու մարդակերպ կոթող հայտնաբերել ենք Սոֆուլու գյուղի գերեզմանոցում` Գյավուր-կալա տեղավայրից հյուսիս-արևմուտք։ Կոթողներից առաջինը կիսովչափ խրված է հողի մեջ, հստակ եռամաս է, երևում է միայն գլխի հատվածը, իսկ գոտկատեղից ներքև կոտրված է։ Ձեռքերը դարձյալ պարզած են դեպի վեր։ Հակառակկողմից պատկերագրության հետքեր չկան։ Կոթողի պահպանված մասի չափսերն են`բարձրություն 70 սմ, լայնություն 45 սմ (նկ. 2)։ Մյուս կոթողը գտնվում էր վերջինիցմոտ 30 մ հեռավորությամբ, ընկած է դեմքով դեպի հողը, հետևի կողմից պատկերագրության հետքեր չունի։ Դիմացից կոթողը կարծես թե երկմաս է, հազիվ նշմարվումեն աչքերը և քիթը։ Չափսերն են` 140 սմ բարձրություն և 60սմ լայնություն (նկ. 3)։ Առավել հետաքրքրություն է ներկայացնում հաջորդ երկու կոթողների բացահայտումը։ Դրանցից առաջինն արշավախումբը հայտնաբերել է Գյավուր-կալա տեղավայրի վաղքրիստոնեական եկեղեցուց մոտ 70 մ արևելք (նկ. 4)։ Կոթողը հայտնաբերվել էՀ. Պետրոսյանի և Լ. Կիրակոսյանի կողմից` վերգետնյա հնագիտական իրերի որոնման ընթացքում փորված զինվորական խրամատի հատակին։ Իրականացված պեղումների արդյունքում պարզեցինք, որ կոթողը տեղադրված է վաղքրիստոնեականքարարկղային թաղման վրա։ Այն արևելք-արևմուտք ուղղվածությամբ է, ինչը փաստում է, որ վերաօգտագործվել է և ծառայել զուտ որպես շինանյութ։ Կոթողի երեսինպատկերված են U-աձև քիթը և դեպի վեր պարզած մատները, իսկ դրանցից ներքևկոտրված է և բացակայում է։ Հակառակ կողմից կոթողը պատկերագրություն չունի։ Եվս մեկ մարդակերպ կոթող կարողացանք հայտնաբերել Տիգրանակերտի վաղքրիստոնեական երկրորդ եկեղեցու հարավային սալահատակի մեջ (պեղումներն իրականացրել են Հ. Պետրոսյանը, Տ. Վարդանեսովան և Ն. Երանյանը)։ Կոթողն ամբողջական է և հստակ եռամաս, երկու կողմից էլ հարթեցված է և որևէ պատկերագրություն չունի, սակայն դատելով կոթողի գոտիների ակոսներից՝ կարող ենք ենթադրել,որ այն պառկեցված է եղել դեմքով դեպի վեր։ Ուստի խիստ հավանական է, որ կոթողը նախապես ունեցել է պատկերագրություն, սակայն սալահատակի մեջ տեղադրվելուց հետո ժամանակի ընթացքում քայքայվել է և կորցրել պատկերագրությունը։ Կոթողի չափսերն են` բարձրությունը` 110 սմ, լայնությունը՝ 50 սմ (նկ. 5)։ Պետք է նշել, որ ինչպես նախկինում հայտնաբերված, այնպես և նորահայտ կոթողներից որևէ մեկն իր նախնական կանգնեցման վայրում (in situ) չէր։ Չնայած դեռևս դժվար է հստակ թվագրել կոթողները, սակայն ակնհայտ է, որ դրանցից որևէ մեկըչի պատկանում այն միջավայրին, որտեղից հայտնաբերվել է. դրանք վերաօգտագործված են։ Կարծում ենք, որ ինչպես այս, այնպես և մոտակա տարածքներից հայտնաբերված կոթողները կանգնեցվել են առնվազն Ք.ա. VII դ. հետո և որևէ առնչությունունեն կիմերա-սկյութական քոչվոր ցեղերի հետ։ Ինչպես հայտնի է, այս ցեղերը դեպիԱռաջավոր Ասիա իրենց արշավանքների ժամանակ եղել են նաև Արցախի և Ուտիքիտարածքում։ Այդ մասին են վկայում ինչպես պատմական սկզբնաղբյուրները, այնպեսև Արցախի տարածքից հնագիտական գտածոները։ Հավանաբար այդ շփումների արդյունքում էլ այս տարածքներում հայտնվել են մշակույթի այս դրսևորումները1։ Նման կոթողները տարբեր դարերում սփռված են եղել Մոնղոլիայից մինչև Ապենինյան թերակղզի՝ ներկայացնելով տարաբնույթ ժամանակներ և էթնիկ հանրություններ։ Գրականության մեջ առավել հին կոթողները վերագրվում են սկյութա-սարմատական ցեղերին։ Սկյութական մարդակերպ կոթողները, որպես կանոն, պատկերումէին ռազմիկ սկյութին (հնարավոր է՝ նախահորը) և կանգնեցվում դամբարաններիվրա։ Ներկայումս հայտնի է այսպիսի շուրջ 160 կոթող2։ Համանման մարդակերպ այլ կոթողների հորինվածքային-իմաստաբանական մեկնաբանությունների հետ կապված բազմաթիվ տեսակետներ կան։ Մասնավորաբար,Դ. Ռաևսկին սկյութական կոթողներում տեսնում է մահացած, սակայն հերոսացվածմարդկանց` ռազմիկների, հնարավոր է՝ նաև թագավորի պատկեր։ Իսկ Մ. Արտամանովն արտահայտել է մի տեսակետ, որ կոթողները պատկերում են «հերոսացվածռազմիկների», և սա կապված է սկյութական հայտնի նախնու` Տարգիտայի պաշտամունքի հետ։ Նա ուշադրություն է դարձրել կոթողների այն առանձնահատկությանը,որ գրեթե բոլորին բնորոշ ատրիբուտ է ակինակի (կեռ դաշույն) պատկերումը3։ Այսպիսով, քննության առնելով Արցախի տարածքից հայտնի քարե մարդակերպկոթողները՝ կարող ենք նշել, որ Արցախը ժամանակին բնակեցված է եղել նաև կիսաքոչվոր կենսակերպ վարող իրանալեզու սկյութական ցեղերով, կամ առնվազն եղել էնրանց գաղափարական կամ ֆիզիկական ազդեցության գոտում։ Դրան հավանաբարնպաստել են ինչպես Արցախի ռազմավարական հարմար դիրքը, այնպես էլ բնակլիմայական նպաստավոր պայմանները։ Պատահական չէ, որ ինչպես այս նորահայտ,այնպես և մինչ այժմ հայտնի բոլոր կոթողները գտնվել են Արցախի հարթավայրայինհատվածներից, ինչը պետք է որ նպաստավոր լիներ կիսաքոչվոր կենսակերպ վարողսկյութական ցեղերի համար։ Նժդեհ ԵրանյանՆՈՐԱՀԱՅՏ ՄԱՐԴԱԿԵՐՊ ԿՈԹՈՂՆԵՐ ԴԱՇՏԱՅԻՆ ԱՐՑԱԽԻՑԲանալի բառեր` քարե մարդակերպ կոթողներ, Մարտակերտ, ԱրցախիՏիգրանակերտ,Գյավուր-կալա, կիմերա-սկյութական ցեղեր։

example690

example690

Հոդվածում քննության են ենթարկվել ղեկավարի հաղորդակցման առանձնահատկությունները։ Վերլուծել ենք, թե ինչպիսի որակներ և հատկանիշներ պետք է ունենա ղեկավարը, որ գործոնները պետք է հաշվի առնի ղեկավարումն իրականացնելիս։ Միայն այդ ամենի իմացությունն է բերում առողջ և բարենպաստ աշխատանքային հարաբերությունների ձևավորմանը, որն էլ արդեն իր հերթին կազմակերպության առաջանցիկ զարգացման հիմք է դառնում։

ՂԵԿԱՎԱՐԻ ՀԱՂՈՐԴԱԿՑՄԱՆ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸՄարդկային ռեսուրսների կառավարումը մի համապարփակ համակարգ է, որի միջոցով կատարվում է կազմակերպության աշխատանքային ռեսուրսների կառավարում՝ տվյալ կազմակերպությաննպատակներին արդյունավետորեն հասնելու համար։ Յուրաքնչյուր կառույցի զարգացման գործումմեծ դեր ունեն ղեկավարն ու կառավարիչը։ Այս աշխատանքում մենք կներկայացնենք ղեկավարի հաղորդակցման առանձնահատկությունները, սակայն մինչ այդ խոսենք ղեկավարների, նրանց տիպերիմասին։ Ո՞վ է ղեկավարը. նա կազմակերպության զարգացման ծրագիր մշակողն է, որի իրականացումըկառավարչի գործառույթն է։ Ըստ անհատականության տեսության՝ ղեկավարները բաժանվում են 2խմբի. առաջին խմբին պատկանողները եսակենտրոն են, խելացի, չեն սիրում քննադատություններ,իսկ երկրորդ խմբի ղեկավարները համեստ են, մասնագիտական կարողություններից՝ թույլ։ ԱրթուրՕպսը տարբերակում է լավ և վատ ղեկավարներ։ Լավ ղեկավարները կարևորում են գործընկերներիհոգեվիճակը, կարծիքը, զգացմունքները, անհանգստանում են աշխատողների համար, պաշտպանումեն նրանց, գնահատում և պահպանում են աշխատողներին, աշխատանքային կոլեկտիվում ստեղծումեն բարոյահոգեբանական առողջ մթնոլորտ, միջանձնային հարաբերություններում դրական են գնահատում ոչ միայն իրենց, այլև դիմացինին, ունեն հեռու գնացող պլաններ և ամեն ինչ անում են բացահայտ։ Վատ ղեկավարները կարևորում են հաստատության արտաքին տեսքը, չեն վստահում մարդկանց, նրանց համարում են անկարող և անվստահելի, կրնկակոխ հետևում են նրանց, ամեն բանանում են գաղտնի, նրանց մոտ բացակայում է ստեղծագործ միտքը։ Ղեկավարների մեծ մասն իրենց գործի մասնագետն է, սակայն աշխատակազմի հարաբերությունների հոգեբանության վերաբերյալ քիչ տեղեկություններ ունի. ահա այստեղից էլ գալիս են նրանց՝ որպես ղեկավարների ցածր ցուցանիշները։ Մարդու և մարդկային հարաբերությունների հոգեբանությանվերաբերյալ տարրական գիտելիքների բացակայությունն էլ ղեկավարների, կադրերի բաժնի վարիչների, աշխատակազմի հետ տարվող աշխատանքների կառավարիչների խնդիրներից են, քանի որ դրանքտվյալ կառույցի կադրերի արտահոսքի պատճառներից են։ Յուրաքանչյուր ղեկավար պետք է կարողանա իր աշխատակիցների հետ ճիշտ կապեր հաստատել, հաշվի առնել իր աշխատակցի թերություններնու առավելությունները՝ դրանք ծառայեցնելով կազմակերպության բարգավաճմանը։ Եթե կարծում եք, թե ղեկավարը միայն պաշտոն է, ապա Դուք միայն մասամբ եք ճիշտ։ Ղեկավարը ոչ միայն պաշտոն է, այլև հոգեբանություն, կենսակերպ, մտածելակերպ։ Մարդ կարող է զբաղեցնելբարձր պաշտոններ, սակայն չլինել լիդեր, որին բոլորը հարգում են, լսում և հաշվի առնում։ Ղեկավարըպետք է տարբերվի հրամաններ կատարողից, մասնագետից ամենագլխավոր հատկանշով՝ պատասխանատվությամբ։ Եթե հրամաններ կատարողն իրեն առաջադրված հրամաններն ու առաջադրանքներն է կատարում և պատասխանատու է իրեն առաջադրված աշխատանքների կատարման համար,եթե մասնագետը պատասխանատու է իր ոլորտում կատարվող աշխատանքների որակի համար, ապաղեկավարը պատասխանատվություն պետք է կրի ինչպես կատավող ամբողջ աշխատանքի, այնպես էլիր ենթակաների կատարած արարքների համար։ Կազմակերպությունում աշխատանքի ավարտից հետո ղեկավարը պարտավորվում է ամփոփելկատարված աշխատանքը՝ ինչպես գովեստի խոսքեր ասելով, այնպես էլ թերությունները և սխալներընշելով, որպեսզի հետագայում աշխատակիցները խուսափեն նմանատիպ սխալները կրկնելուց։ Այսամենն արդյունավետ կազմակերպելու համար ղեկավարը պետք է ունենա հաղորդակցման բարձրկուլտուրա, կարողանա ճիշտ մոտեցում ցուցաբերել յուրաքանչյուրի նկատմամբ։ Լավ ղեկավարը նախ պետք է օժտված լինի լսելու կարողությամբ։ Հետազոտությունները ցույց ենտվել, որ այդ կարողությամբ շատերը չեն, որ օժտված են։ Լսելով տասը րոպեանոց բանավոր խոսք՝մարդ հասկանում և հիշում է միայն դրա կեսը։ Երկու օր անց մոռանում է նաև այդ հիշած հատվածիկեսը. այլ կերպ ասած, մարդ կարող է հիշել մի քանի օր առաջ ասված նյութի մոտ մեկ քառորդ մասըմիայն։ Իսկ ի՞նչն է չլսելու պատճառ դառնում։ Որոշ դեպքերում պատճառներն ակնհայտ են՝ լսողի դերում հայտնվածը (այս դեպքում ղեկավարը կամ ենթական) ինչ-որ խնդրով մտահոգված է, խոսակցության առարկան չի հետաքրքրում լսողին կամ էլ չի ցանկանում լսել։ Սակայն կան պատճառներ, որոնքայդքան էլ ակնհայտ չեն։ Օրինակ, երբ ենթակաները և ղեկավարը որևէ թեմա են քննարկում, նրանցիցյուրաքանչյուրը կենտրոնանում է իր խոսքի վրա և ինքնաբերաբար ուշադրություն չի դարձնում դիմացինի հայտնած մտքերին։ Պատճառներից մեկն էլ այն է, որ ղեկավարը, օրինակ, ոգևորված լինելովիր առաջարկած ծրագրով, չի ցանկանում լսել քննադատություններ այդ թեմայի վերաբերյալ, քանի որկարծում է, որ դրանք կարող են խանգարել իր նպատակներին։ Լռել դեռ չի նշանակում լսել։ Լսելուգործընթացն ակտիվ գործընթաց է, որը մեծ ջանքեր և կենտրոնացում է պահանջում։ Իսկ ղեկավարը՝որպես տվյալ կառույցի գլխավոր, պարտավոր է լսել յուրաքանչյուրի կարծիքը, քանի որ հենց այդհայտնած մտքերի մեջ կարող է թաքնված լինել տվյալ կառույցի հաջողության հասնելու բանալին։ Սակայն միայն լսելը դեռ բավարար չէ, պետք է դրդել և ոգևորել դիմացինին, որպեսզի նա արտահայտի իր մտքերը։ Դրա համար երբեմն կարելի է անցնել պատասխանների լակոնիկացման։ Չեզոքպատասխանները (այո, այդ ինչպե՞ս, հասկանում եմ Ձեզ) թույլ են տալիս խոսակցին շարունակել զրույցը և միևնույն ժամանակ թույլ են տալիս դիմացինին արտահայտվել ավելի ազատ և անկաշկանդ ։ Այն, թե ինչ է ցանկանում հայտնել դիմացինը, կարելի է հասկանալ նաև ժեստերի, շարժումների ևդեմքի արտահայտության միջոցով։ Այս դեպքում դիմացինին կարելի է խոսեցնել հետևյալ արտահայտությունների օգնությամբ՝ երջանիկ մարդու տեսք ունեք, անհանգի՞ստ եք, ինչ-որ բա՞ն է պատահել։ Հետազոտությունները ցույց են տվել, որ հասարակ, չեզոք պատասխանները կամ գլխի դրականշարժումը ոգևորում և թույլ են տալիս խոսակցին շարունակել իր խոսքը։ Սակայն, ղեկավար-աշխատակից հաղորդակցման ընթացքում կարող են առաջանալ մի շարքբարդություններ։ Դրանցից են.1. Բառերի մեծամասնության բազմիմաստություն. այս խնդրի պատճառով հաճախ դժվար է լինում հասկանալ դիմացինին, քանի որ չգիտես, թե նրա համար այդ բառի առաջնային իմաստը որն է։ Նույն բառը լսողի և խոսողի համար տարբեր նշանակություն կարող է ունենալ, ուստի, պետք է շատուշադիր լսել դիմացինին՝ կիրառած բառի կոնկրետ նշանակությունը հասկանալու համար։ 2. Հայտնած մտքերի կոդավորում։ Այն, ինչ հայտնում ենք դիմացինին, կոնկրետ նշանակությունունի մեզ համար։ Հաղորդակցվելիս մենք մեր մտքերը հայտնում ենք բառերի միջոցով, ուստի, որոշ չափով կատարվում է կոդավորում։ Հետևաբար, որպեսզի դիմացինը հասկանա այն, ինչի մասին խոսվումէ, պետք է ուշադիր լսի ամբողջ միտքը։ 3. Ազատ ինքնաարտահայտման խնդիրներ։ Սա առաջանում է այն ժամանակ, երբ տվյալ կազմում ընդունված է պաշտոնականության այնպիսի մակարդակ, որը թույլ չի տալիս խոսողին ազատ արտահայտվել. դա ստիպում է նրան սկսել նախաբանով։ Թոմաս Գորդոնը, իր երկարատև աշխատանքային տարիների ընթացքում ուսումնասիրելով հաղորդակցման արվեստը, առանձնացրել է 12 խումբ խոչընդոտներ, որոնք կարող են խանգարել ճիշտհաղորդակցմանը.1. հրաման, հրահանգ,2. զգուշացում, սպառնալիք, խոստում,3. խրատ,4. խորհուրդ, առաջարկություն կամ որոշում,5. բարոյախոսություն, տրամաբանական փաստարկում,6. դատապարտում, քննադատություն, տարաձայնություն, մեղադրանք,7. գովեստ, համաձայնություն,8. վիրավորանք, ստորացում,9. մեկնաբանություն, վերլուծություն, դիագնոստիկա,10. կարեկցանք, սփոփանք,11. հարցաքննություն,12. խուսափում խնդիրներից, ցրվածություն, հումոր։ Այս կետերը սովորաբար խանգարում են զրուցակցին և խախտում մտքերի ճիշտ դասավորությունը։ Սրանց կիրառումը նշանակում է, որ ղեկավարը ցանկանում է փոխել ենթակայի մտքերի ընթացքը, հետևաբար դրանց օգտագործումը ստիպում է դիմացինին անցնել ինքնապաշտպանության։ Այս ամենի արդյունքում ենթական, աշխատակիցը չեն արտահայտում իրենց տեսակետը, թաքցնում ենմտքերը։ Կարևոր է, որ հաղորդակցման ընթացքում ղեկավարը պահպանի հետևյալ հրահանգները. Մի՛ ընդունեք լռությունը որպես ուշադրության արդյունք։  Մի՛ ձևացրեք, թե լսում եք։  Մի՛ ընդհատեք առանց անհրաժեշտության։  Մի՛ կատարեք արագ եզրակացություններ։  Վեճի մի՛ բռվեք։  Մի՛ տվեք շատ հարցեր։  Մի՛ տրվեք հույզերին։ Իսկ ի՞նչ է անհրաժեշտ ղեկավար-աշխատակից հաղորդակցման արդյունավետության ապահովման գործում։ Ցանկացած թեմայի քննարկման համար նա պետք է ստեղծի համապատասխան միջավայր։ Եթե աշխատանքն այդքան էլ հաջող ավարտ չի ունեցել, միևնույնն է, քննարկման համար պետքէ ստեղծել դրական միջավայր։ Ղեկավարը կարող է առաջարկել ժողովին ներկա աշխատակիցներիցյուրաքանչյուրին իրենց շնորհակալության խոսքը հայտնել նրաց, ովքեր օգնել են թիմային աշխատանքկատարելուն։ Ավելի ճիշտ կլինի, եթե ղեկավարն ինքն առաջինը շնորհակալություն հայտնի որևէմեկին՝ դրան զուգահեռ ներկայացնելով թե կոնկրետ ինչի համար։ Բացասական խոսք ասելով անցյալի վերաբերյալ՝ պետք է առաջարկի նոր լուծումներ։ Ղեկավարները հաճախ սիրում են անընդհատ խոսել և շեշտել բացթողումները. ավելի արդյունավետ կլինի, եթենա բացասական արդյունքը ներկայացնի որպես փաստ և անցում կատարի խնդրի լուծման նոր տարբերակների։ Կարևոր է ձևակերպումների հստակությունը, կոնկրետությունը և պարզությունը։ Քննարկմանժամանակ հնարավոր է, որ աշխատակիցներից մեկը մեղադրի մյուսին իր կատարած աշխատանքումթերանալու մեջ։ Այս դեպքում ղեկավարը պետք է խնդրի, որ նա ներկայացնի տվյալ մարդկանց և խոսելու հնարավորություն տա նաև նրանց։ Ղեկավարը կարող է առաջարկել, որ խնդրի լուծման իր տարբերակն առաջարկի տվյալ աշխատակիցը։ Դրական նոտայով ավարտ։ Ցանկալի է, որ ղեկավարը քննարկումն ամփոփի նմանատիպ խոսքերով. «Լավ է, որ կատարվում է միասնական աշխատանք, հասկանում ենք միմյանց, պատրաստ ենքլսել և աջակցել միմյանց»։ Ղեկավար-աշխատակից հաղորդակցման ժամանակ կարևոր է նաև ոչ վերբալ հաղորդակցումը։ Ոչ վերբալ հաղորդակցումը, որը հայտնի է որպես ժեստերի լեզու, իր մեջ ներառում է ինքնարտահայտման այնպիսի միջոցներ, որոնք չեն հենվում խոսքային արտահայտման վրա։ Ոչ վերբալ հաղորդակցման լեզուն հասկանալու համար կան մի քանի պատճառներ.1. Բառերով կարելի է արտահայտել միայն փաստացի գիտելիքները, սակայն բառերը հաճախ չենբավարարում զգացմունքներն արտահայտելու համար։ Դրանք հաճախ արտահայտվում են ոչ վերբալհաղորդակցման լեզվի միջոցով։ 2. Ոչ վերբալ հաղորդակցման լեզվին տիրապետելը թույլ է տալիս հասկանալ, թե որքանով ենքմենք մեզ տիրապետում։ Ոչ վերբալ լեզուն կասի մեզ այն, ինչ իրականում մարդիկ մտածում են մեր մասին։ 3. Ոչ վերբալ հաղորդակցումը կարևոր է այնքանով, որ արտահայտվում է անգիտակցորեն։ Այդիսկ պատճառով, չնայած նրան, որ մարդիկ փորձում են արտահայտվելուց առաջ խորը մտածել, հաճախ նրանց զգացմունքներն արտահայտվում են միմիկայի, ժեստերի, ինտոնացիայի, ձայնի երանգիմիջոցով։ Այս ոչ վերբալ էլեմենտների իմացությունը մեզ կարող է օգնել պարզել, թե որքանով է բառերովարտահայտված միտքը համապատասխանում իրականությանը։ Դեմքի արտահայտությունն զգացմունքների արտահայտման գլխավոր գործոնն է։ Հեշտեն հասկացվում հատկապես դրական էմոցիաները՝ ուրախությունը, սերը, զարմանքը։ Ավելի բարդ էգուշակել բարկությունը, թախիծն ու զզվանքը։ Էմոցիաներն ու դիմախաղը հետևյալ կերպ են արտահայտվում.• զարմանք - բարձրացրած հոնքեր, լայն բացված աչքեր, շրթունքների ծայրերի իջեցում, բացվածբերան,• վախ - բարձրացրած և ունքերը կիտած հոնքեր, լայն բացված աչքեր, շրթունքների ծայրերիիջեցված են և մի փոքր ետ քաշված, ձգված շրթունքներ, բերանը կարող է մի փոքր բաց լինել,• բարկություն - իջեցված հոնքեր, ճակատին առաջացած կնճիռներ, նեղ աչքեր, իրար կպցրածշրթունքներ, սեղմված ատամներ,• զզվանք - իջեցված շրթունքներ, կնճռոտված քիթ, ներքևի շրթունքը բարձրացված և կպած էվերևի շրթունքին,• թախիծ - միացված հոնքեր, հանգած աչքեր։ Որոշ դեպքերում շրթունքների արտաքին ծայրերնիջեցված են, • երջանկություն - հանգիստ աչքեր, շրթունքների ծայրերը բարձրացված են և ետ քաշված։ Վիզուալ կոնտակտը հաղորդակցման կարևորագույն մասն է կազմում։ Խոսողին նայելը ոչ միայնհետաքրքիր է, այլև օգնում է կենտրոնանալ խոսակցության նյութի վրա։ Հեշտ է վիզուալ կոնտակտըպահպանել, երբ խոսվում է հաճելի թեմաների վերաբերյալ. հակառակ դեպքում խուսափում ենք դրանից։ Հաճախ մարդիկ խուսափում են վիզուալ կոնտակտից, երբ դիմիացինի հետ մրցակցության մեջ ենգտնվում։ Ձայնի երանգ և տեմբր։ Լսողի դերում հանդես եկողը լսում է բառերից ավելին. նա լսում և նկատում է ձայնի հզորությունն ու տոնը, արտահայտությունների անավարտ մնալը, հաճախակի դադարները։ Ձայնի տոնը կարևոր մի բանալի է խոսակցի զգացմուքները հասկանալու գործում։ Այդ կերպ հեշտկարելի է գուշակել բարկությունն ու թախիծը։ Ձայնի հզորությունն ու բարձրությունը նույնպեսկարևոր ազդանշաններ են դիմացինի խոսքը վերլուծելու գործընթացում։ Որոշ զգացումներ՝ էնտուզիազիզմը, ուրախությունը կամ անվստահությունը, սովորաբար փոխանցվում են բարձր ձայնով։ Բարկությունն ու վախը նույնպես բարձր ձայնով են արտահայտվում, սակայն ավելի լայն տոնային երանգով։ Խոսքի արագությամբ նույնպես կարելի է կռահել դիմացինի զգացումների մասին։ Մարդիկ արագեն խոսում, երբ հուզված են կամ ինչ-որ բանով անհանգստացած։ Նրանք, ովքեր փորձում են համոզելդիմացինին, նույնպես խոսում են արագ։ Դանդաղ խոսքն էլ սովորաբար խոսում է բարձր կարծիքի,տխրության կամ էլ հոգնածության մասին։ Դիրք և ժեստ։ Մարդու դիրքից և ժեստերից ևս կարելի է կռահել նրա ապրուների մասին։ Եթեզրուցելիս նա թեքվում է դեպի Ձեզ, ապա նրան հետաքրքրում է խոսակցության թեման և հակառակը։ Խաչված ձեռքերը վկայում են թերահավատության, պաշտպանական ֆունկցիաների մասին։ Երբ ձեռքը դնչի տակ է, դա նշան է մտորումների, իսկ երբ գլխի ետևում՝ հիացմունքի։ Ժեստերի ակտիվ կիրառումը հաճախ խոսում է դրական էմոցիաների մասին, սակայն դրանց չարաշահումն արդեն ենթադրումէ անհանգստություն, անվստահություն։ Միջանձնային հեռավորություն։ Հաղորդակցման ընթացքում մյուս կարևոր գործոնը, որը պետք էիմանա և կիրառի ղեկավարը, միջանձնային հեռավորությունն է։ Տարբերակվում են միջանձնային հեռավորությունների մի քանի տեսակներ.• Ինտիմ հեռավորությունը հասնում է մինչև 0.5 մետրի, բնորոշ է ինտիմ հարաբերություններին։ • Միջանձնային հեռավորությունը 05.-1.2 մետր է. նախատեսված է ընկերական շփումների համար։ • Սոցիալական հեռավորությունը 1.2 մետրից հասնում է մինչև 3.7 մետրի. այս հեռավորությանվրա են կայանում ոչ ֆորմալ սոցիալական և գործնական հանդիպումները։ • Հանրային հեռավորությունն էլ համարվում է 3.7 մետրից ավելի հեռավորությունը։ Ղեկավարը գործնական միջավայրում լավ պետք է գիտակցի և պահպանի սոցիալականհեռավորությունը, քանի որ չափից շատ մոտիկ կամ էլ չափից շատ հեռու լինելը կարող է բացասականազդել հաղորդակցման վրա։ Հաճախ կարելի է հանդիպել մարդկային ռեսուրսների թույլ կամ սխալ կառավարման, որիարդյունք է դառնում կադրերի արտահոսքը։ Ահա դրանց նախանշանները.• նվիրվածության և հավատարմության բացակայություն ինչպես ղեկավարության, այնպես էլաշխատակիցների մոտ,• ղեկավարի կազմակերպչական ցածր ունակություններ, ղեկավարի ցածր հեղինակություն, մարդու հոգեբանության թերի իմացություն,• շատ աշխատակազմեր թույլ թիմ են. այդտեղ կան բամբասանքներ, հաճախակի կրկնվող կոնֆլիկտներ,• երիտասարդ աշխատակազմը, որտեղ բոլորը հասակակիցներ են. հաճախ աշխատանքը տուժում է կարգապահության բացակայության, գործարար էթիկայի բացակայության պատճառով, • կադրերի ընդունման սխալ մեթոդներ,• աշխատակիցների բարոյական ցածր որակները, նրանց անորոշ նպատակներն ու արժեքները,որոնք զարգացման և վերապատրաստման կարիք են զգում։ Այս նշված գործոնները կապված են ինչպես մարդկային հարաբերությունների հոգեբանության,այնպես էլ մարդկային ռեսուրսների կառավարման հոգեբանության հետ։ Ուստի, ղեկավարի համարկարևոր է մարդու և մարդկային հարաբերությունների վերաբերյալ տարրական գիտելիքների իմացությունը։ Իսկ որո՞նք են դրանք։ Կարևոր է տարբերակել աշխատողներին՝ ըստ իրենց խառնվածքի, այսինքն հասկանալ, թե ովքերեն խոլերիկ, ովքեր սանգվինիկ, ովքեր ֆլեգմատիկ կամ մելանխոլիկ։ Խառնվածքը մարդու բնածին,ժառանգական, անփոփոխելի և անվիճելի բնական հոգեվիճակն է, որից կախված է մարդու աշխարհայացքն ու միտքը, ֆիզիոլոգիական ծանրաբեռնվածության նկատմամբ նրա դիմադրությունն ու տոկունությունը։ Խառնվածքը տարբերել կարելի է բնավորության գծերով՝ պահվածք, ձայնի բարձրություն, համբերություն, բռնկվողականություն։ Խոլերիկները ռեակտիվ են, անզուսպ, անհամբեր, բռնըկվող, արագաշարժ։ Սանգվինիկներն արագաշարժ են, եռանդուն, կարգապահ, հավասարակշռված,կենսուրախ։ Ֆլեգմատիկները դանդաղաշարժ են, հավասարակշռված, համբերատար և զուսպ, համառև հաստատակամ։ Մելանխոլիկներն ունեն բարձր զգացմունքայնություն և ցածր ռեակտիվություն, անհամարձակ են, ամաչկոտ, շուտ հոգնող։ Իսկ ինչի՞ համար է անհրաժեշտ իմանալ այս ամենը. դա անհաժեշտ է, որպեսզի ղեկավարը կարողանա կատարել պաշտոնների և պարտականությունների ճիշտ բաշխում։ Խոլերիկին չի կարելի տալմիատոն աշխատանք, ինչպիսին, օրինակ, ղեկավարի վարորդի աշխատանքն է։ Այս դեպքում նաստիպված է լինելու սպասել, անգործ նստել մեքենայում մինչև ղեկավարը կավարտի խորհրդակցությունը կամ հանդիպումը։ Նա երկար չի դիմանա այս աշխատանքին, քանի որ նրա խառնվածքին բնորոշ է ակտիվ, շարժուն աշխատանքը։ Իսկ ահա մելանխոլիկը հեշտ կդիմանա նմանատիպ մոնոտոն աշխատանքին։ Սանգվինիկներն ու մելանխոլիկներն ավելի հավասարակշռված և տանելի բնավորություն ունեն։ Ղեկավարը պետք է հաշվի առնի այս առանձնահատկությունները, քանի որ դրանք անհրաժեշտ են նաև արդյունավետ համագործակցության, կոնֆլիկտային իրավիճակների նվազեցման,ինչպես նաև հնարավոր սթրեսներից խուսափելու համար։ Չկա ավելի լավ կամ ավելի վատ խառնվածք։ Ուստի, մարդկանց հետ շփման ժամանակ ջանքեր պետք է գործադրել ոչ թե դրանք շտկելու, այլխառնվածքի առավելությունները խելամիտ ձևով օգտագործելու համար։ Այս ամենից բացի՝ կարևոր է նախ իմանալ աշխատակիցների շփվողականության, ամբիցիաներիաստիճանը, սթրեսակայունությունը։ Շփվողականությունը նույն շատախոսությունը չէ։ Գործնականհարաբերություններում շփվողականություն ասելով՝ պետք է հասկանալ մտքերի հստակ և պարզ արտահայտումը, շրջապատին դրանք հասցնելը, բանակցությունների ճիշտ և փաստարկներով վարումը։ Ամբիցիաներ չունենալը լա՞վ է։ Վատ է, երբ մարդ ամբիցիոզ չէ կամ էլ չափից դուրս ամբիցիոզ է։ Երբ մարդն ունի առողջ ամբիցիաներ, դա լավ է, քանի որ կարող է պաշտպանել իր տեսակետներըփաստարկների միջոցով կամ էլ ընդունել սխալները՝ լսելով դիմացինի հիմնավորումները։ Սթրեսակայունությունը նույնպես կարևոր է, քանի որ իր մեջ ներառում է աշխատելու կարողությունը շատ սեղմ ժամկետներում և տարբեր բնավորությունների տեր մարդկանց հետ։ Դա ենթադրումէ դիմացկունություն քննադատությունների, նկատողությունների և բախումնային իրավիճակների ժամանակ։ Ահա այս կետերի իմացությունը և հաշվառումը նպաստում են կադրային ճիշտ քաղաքականության վարմանը և աշխատակիցների հետ հարաբերությունների ճիշտ ձևավորմանը։ Էլեն ՉավուշյանՂԵԿԱՎԱՐԻ ՀԱՂՈՐԴԱԿՑՄԱՆ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸԲանալի բառեր՝ մարդկային ռեսուրսների կառավարումը, ղեկավար, ղեկավարում, կառավարիչ, կառավարում, ենթակա, ղեկավար-աշխատակից հաղորդակցություն։

example1268

example1268

Աշխատանքում դիտարկվում են առաձգական ռելյատիվիստական փոխազդեցությունների վերլուծության համար էներգիական դիագրամների ձևավորման առանձնահատկություններն ու հնարավոր կիրառությունները։ Ներմուծվում է երկչափ էներգիական տարածության գաղափարը, որը մոդելավորման նոր հնարավորություններ է ընձեռում։

Ինչպես գիտենք, միկրո մասնիկների փոխազդեցության ընթացքում տեղի է ունենում բախվող մասնիկների ազդակների էներգիա և վերաբաշխում, որոնք կարող են ուղեկցվել այլ մասնիկների առաջացմամբ։ Մասնավորապես, առաձգական փոխազդեցությունները բնութագրվում են փոխազդող մասնիկների ընդհանուր կինետիկ էներգիայի պահպանմամբ. բոլոր տեսակի փոխազդեցությունների դեպքում դրանք կարելի է նկարագրել պարզ երկրաչափական գծապատկերների, զարկերակային գծապատկերների միջոցով։ Իսկ բնականաբար բարձր էներգիաների դեպքում դիտարկվում են գծապատկերների ռելյատիվիստական ​​տարբերակները։ Ընդհանուր առմամբ, զարկերակային դիագրամի մեթոդը լայնորեն օգտագործվում է առաձգական ոչ ռելյատիվիստական ​​[2] և ռելյատիվիստական ​​[3] գործընթացների, ինչպես նաև ոչ առաձգական բախման գործընթացների համար։ Իմպուլսային դիագրամները թույլ են տալիս ցրման գործընթացից հետո գտնել փոխազդող մասնիկների իմպուլսներն ու էներգիաները ցրման ցանկացած անկյան տակ, ինչպես նաև լուծել հակադարձ խնդիրը։ Ստորև առաջարկվում է հետևյալ մոտեցումը `նմանատիպ գործընթացների գրաֆիկական վերլուծության համար։ Օգտագործելով զարկերակային-էներգետիկ ռելյատիվիստական ​​անփոփոխ մաթեմատիկական ներկայացուցչություն, գաղափարը, երբ էներգետիկ արժեքների, իշեմիկ էներգիայի տարածքի հորիզոնական դադարը թվագրվում է մասնիկի ուղղահայաց առանցքով, «շարժման» իմպուլսն է։ էներգիայի արժեքները, երբ մասնիկի ռելյատիվիստական ​​նման երկրաչափական մոդելավորմամբ, մասնավորապես, ռելյատիվիստական ​​էլեկտրոնի էներգետիկ վիճակը. էլեկտրոնի դադարային էներգիան է, և ուղղահայաց «բաղադրիչը» , որտեղ է էլեկտրոնի հարաբերական իմպուլսը (նկ. 1)։ Այսպիսով, էներգետիկ տարածքում մասնիկների էներգետիկ վիճակները արտահայտվում են գծերի ոչ ուղղորդված հատվածներով, որոնք թելադրված են կետերով կամ կառուցվածքային հարմարություններով, որոնք O ելակետը (էներգիայի հաշվարկի սկիզբը) միացնում են մասնիկի դիրքին էներգետիկ տարածքը։ 42022 cmcPE, Կետ 20 cmeeEcPe. Այժմ փորձենք վերլուծել որոշ ռելյատիվիստական ​​գործընթացներ ՝ օգտագործելով նման մոդելավորումը։ 1. Կոմպտոնի տեսքը։ Նկար .2 Ինչպես գիտենք, ճառագայթման փոխազդեցությունը շրջակա միջավայրի հետ առաջացնում է ցրման պատճառ։ Եկեք կառուցենք Compton- ի ելույթի էներգետիկ դիագրամը։ Արտահայտեք փոխազդող մասնիկների էներգետիկ վիճակները (ազատ շարժվող էլեկտրոն և ընկնող ֆոտոն) էներգիայի տարածքում համապատասխանաբար A և B կետերում (OA = և OB =։ հատվածներ, որտեղ գտնվում է ֆոտոնի նախնական զարկերակը)։ Էներգիայի լիարժեք պահպանման օրենքը ապացուցում է փոխազդող մասնիկների մեկուսացված համակարգի ամբողջական էներգիայի (OA հատված OB հատվածների երկարությունները (OA + OB գումար)) ամբողջ էներգիայի անփոփոխությունը։ Ելիսպը, լինելով այն կետերի երկրաչափական կետը, որի հեռավորության հանրագումարը երկու տրված կետերից (A և B) ունի նույն հաստատուն արժեքը, էներգետիկ տարածության մեջ միավորում է փոխազդող մասնիկների համակարգի բոլոր հնարավոր էներգետիկ վիճակները (էլեկտրոն և ֆոտոն) մինչ փոխարկելը։ փոխազդեցություն SuchEO2cmecPP.2constcPcmOBOAeEOAKBKKFIIIIII Նման հնարավոր արտադրական վիճակներից մեկը, օրինակ, համակարգային սկզբնական վիճակն է, որը ներկայացված է O կետով։ Դիտարկենք կամայական K կետով նշված համակարգի արտադրական վիճակը, որը քարտեզագրման համակարգի վիճակն է էլեկտրոն-ֆոտոն փոխազդեցության որոշակի գործընթացից հետո (էլեկտրոնը ֆոտոն էլեկտրոնի վրա ցրելու գործընթացից հետո)։ Այստեղ պետք է ենթադրել, որ BK ցնցումը արտացոլում է ցրված ֆոտոնի էներգետիկ վիճակը, իսկ AK- ը վերաբերում է վանող էլեկտրոնին (չնայած որ այդպիսի փոխկապակցվածությունը միատեսակ չէ, գործընթացի հնարավոր արդյունքներից մեկը հնարավոր է հակառակ փոխկապակցվածություն)։ Եկեք այժմ պտտենք AK և BK հատվածները ՝ ցրված ֆոտոնի և վանող էլեկտրոնի էներգետիկ վիճակները ՝ դրանք համատեղելով էներգիայի EO ֆիքսված համակարգի հետ։ Նման ֆունկցիան հնարավոր կդարձնի որոշել վանող էլեկտրոնի ցրված էլեկտրոնային իմպուլսների մեծությունները (նկ. 2)։ Քայլ 1 Եկեք հատենք B կետի BK շառավղով։ Այս դեպքում աղեղը E առանցքի երկայնքով ցրված ֆոտոնի էներգիան է ՝ ցրված ֆոտոնի զարկերակը։ Քայլ 2 Ա-ի շառավղի երկայնքով գտնվող կետում գծեք A ում կենտրոնի հետ հատումը։ Այս դեպքում աղեղը գտնվում է մինչև E առանցքը, որտեղ էլեկտրոնի զարկերակը հետ է մղվում։ Քայլ 3 Նկարեք ով աղեղը O կենտրոնով, մինչև այն հատվի կամարի հետ F կետում։ Արդյունքում, կձևավորվի BOF զարկերակային շառավղով եռանկյուն (նկ. 3), որտեղ։ Line3 ePPIKcPKBPIIK422222cmcPOAKOKAAKee, cPKOeePKOIIIIcPcPcPecPOBcPKBBKBF PcPKOOFe  Ակնհայտ է, որ BOF եռանկյունու հիման վրա լայնամասշտաբ տեղաշարժի միջոցով կարելի է գծագրել Compton- ի զարկերակային դիագրամը (նկ. 4), նկ. 4-ը ֆոտոնի ցրման անկյունն է։ որտեղ մենք այժմ վերլուծելու ենք Compton- ի արտաքին տեսքի համար էներգիայի գծապատկերի կառուցման Կ հնարավոր կիրառման քայլերը։ Ենթադրենք, որ ցրված ճառագայթման ալիքի երկարությունը (ցրված ֆոտոնի հաճախականությունը) փորձնականորեն չափվում է, այսինքն ՝ հայտնի են ցրված ֆոտոնային զարկերակի երկարության բացարձակ մեծության, ինչպես նաև նրա էներգիայի վիճակի EO տարածքում։ Էներգիայի գծապատկերի կառուցումից հետո կարելի է ընդգծել հետևյալ ալգորիթմը (Նկար 5)։ Տող 5-ը `առանցքների վրա ընկած ֆոտոնը արտացոլելու համար` ներկայացնելով ստացիոնար էլեկտրոնային էներգիաները B (OB =) ) և A (OA =։ միավորներ 2. Կառուցեք ելակետով և O- ով անցնող էներգետիկ էլիպս A և B առանցքային կետերով։ 3. Նկարեք աղեղ B կենտրոնով և շառավղով, K կետում հատեք էլիպսի հետ։ Այս կերպ, փոխազդեցիկ էլեկտրոնից և ֆոտոնից բաղկացած համակարգի արտադրողական էներգիայի վիճակը որոշվելու է K կետի դիրքով, որն արտացոլում է EO տարածության փոխազդեցությունը։ 4. Կառուցել վանող էլեկտրոնի էներգետիկ վիճակի AK մասը)։ Հետագա շինարարությունը պետք է ընթանա վերը նշված (1-3) քայլերով սահմանված ընթացակարգի համաձայն։ Այսպիսով, էներգետիկ վիճակների գծապատկերը հնարավորություն է տալիս գնահատել ցրված ֆոտոնի հայտնի արժեքի իմպուլսը, ֆոտոնի ցրման անկյան մեծությունը, վանումի էլեկտրոնի մեծությունը որպես անկյուն։ Հնարավոր է նաև ուսումնասիրել ցրման գործընթացի տարբեր հնարավոր ելքերի պարամետրերի փոխկապակցվածությունը `K կետում, որը բնութագրում է համակարգի արտադրողական վիճակը ցրումից հետո, էներգետիկ էլիպսային աղեղի թույլատրելի տեղաշարժերի դեպքում։ Հեշտ է տեսնել, որ համակարգի վերջնական արտադրանքը, M կետում, էլեկտրոնով արտացոլված ինսուլտի վիճակի դեպքում, երբ AM = OA = Իմպուլս։ (Դա կարելի է հաստատել ՝ շառավղով կենտրոն AM աղեղով գծելով A կենտրոնով, որը O կետում հատվելու է E առանցքի հետ (նկ. 6))։ Տող 6 cP2cmecPIeEeP2cme0eP Շարունակել շինարարությունը ըստ ընթացակարգի (1-3) և հաշվի առնելով, որ OA + OB = AM + BM, այսինքն BM = OB մենք կարող ենք լինել վստահ. այս դեպքում զարկերակային գծապատկերն այսպիսի տեսք կունենա (Նկար 7) (ցրվածություն չկա)։ Նկար .7 Նկար 8։ Եվ երբ համակարգի վերջնական արտադրանքի վիճակը գծագրվի N կետում, ապա քայլերի ընթացակարգը (1-3) հանգեցնում է I աղեղի կառուցմանը B կենտրոնով B կենտրոնով և III աղեղով շառավղով ON- ը ON- ի հետ հատվում է միայն N կետում (նկ. 8)։ ), այսինքն ՝ ստացիոնար էլեկտրոնի վրա ֆոտոնի իմպուլսի ցրման դիագրամը կստանա հետևյալ ձևը (նկ. 9)։ 9-րդ տող (հետ ցրվելով հետ)։ Այսպիսով, համակարգի վերջնական վիճակը ներկայացնող K կետի թույլատրելի շարժումները էլեկտրոնի վրա ֆոտոնի ցրումից հետո կարող են կատարվել ըստ էներգետիկ էլիպսային աղեղի MN հատվածի, և այդպիսով `ֆոտոնի ցրման սահմաններում։ Անկյունը փոխվում է։ Հիմա եկեք նայենք հակադարձ խնդրին։ Ենթադրենք, որ ցրված ճառագայթման ալիքի ալիքի երկարությունը պահանջվում է անկյան տակ (հաճախականություն)։ Այդ նպատակով եկեք նախ որոշենք որոշակի (ֆոտոնիկայի վերլուծություն) (նկ. 10)։ Տող 10 այստեղ։ Եվ ըստ էներգիայի ամբողջական պահպանման օրենքի, որտեղ է խփված էլեկտրոնի ամբողջ էներգիան։ ըստ կոսինուսի թեորեմի, որտեղ։ Մյուս կողմից. Վերջին երկու հարաբերություններից մենք կստանանք. Այնուամենայնիվ, ինչպես գիտենք Կոմպտոնի համեմատության համար, համեմատելով վերջին արդյունքը (**) - ի հետ, մենք կկարողանանք վերադառնալ հակադարձ խնդրին և առաջարկել էներգիա (ըստ)։ (4) դիագրամը կառուցելու հետևյալ կարգը. Եկեք կառուցենք էներգիայի էլիպսը տարածության մեջ, որտեղ 2. B կետից վերցրու BC գիծը հայտնի անկյան տակ OE առանցքի։ 3. B կետից դեպի էլիպսի առանցք ՝ համաձայն (4) –ի առանցքի, վերցրու BD գիծը, որի կետի խաչմերուկը էներգետիկ էլիպսի հետ որոշվելու է էլեկտրոն – ֆոտոնի վերջնական վիճակից հետո։ համակարգ Ավելին. 4. Նկարիր I աղեղ B կենտրոնով և BK շառավղով, որը հատվում է F գծի հետ գծի հետ։ Արդյունքում կձևավորվի Compton- ի BOF զարկերակային դիագրամը, որի կողմերն են. Ահա հարվածի էլեկտրոնի զարկերակը։ Այսպիսով, իմանալով ցրված ֆոտոնի անկյունը ՝ կապված ֆոտոնի ցրման հետ (4), կարելի է որոշել էներգիայի գծապատկերը բնութագրող հաճախականության զարկերակը, մեծությունը և էլեկտրոնային զարկերակի մեծությունն ու ուղղությունը։ Եկեք այժմ քննարկենք հետևյալ խնդիրը ՝ օգտագործելով էներգետիկ դիագրամ, որը վերաբերում է ստացիոնար էլեկտրոնների վրա ֆոտոնների ցրմանը։ Օգտագործելով պահպանման օրենքները ՝ ցույց տալու համար, որ ազատ էլեկտրոնը կարող է կլանել ֆոտոնը։ Լուծում Համաձայն խնդրո առարկա փոխազդեցության մասնիկների համակարգի ՝ սկզբնական հիմքում ընկած վիճակը ներառում է ֆոտոնային և ազատ էլեկտրաբացասական էներգիայի վիճակները, որոնք արտահայտվում են EO էներգիայի տարածքում երկու OA = հատվածներով (նկ. 11)։ Այսպես գծագրվում է էներգետիկ կենտրոնացված էլիպս A, B, որը կանխորոշում է էներգիայի հաշվարկման EO համակարգում ֆոտոնազուրկ էլեկտրոնային համակարգի վերջնական վիճակը ներկայացնող K կետի թույլատրելի դիրքերի NM աղեղը (AM = OA) , Հեշտ է տեսնել, որ K կետի (համակարգի վերջնական վիճակը) դիրքը A և B առանցքային կետերի նկատմամբ (համակարգի սկզբնական վիճակի համեմատ) տրվում է երկու (AK և BK) էներգետիկ հատվածների կողմից, որն ինքնին փաստում է, որ համակարգի վերջնական վիճակը բաժանելի է։ Այս եղանակով բացառվում է ազատ էլեկտրոնի կողմից ֆոտոնի կլանման ֆիզիկական իրականությունը, ինչը կհանգեցնի ֆոտոնը կլանող էլեկտրոնի մեկ բաղադրիչ պետության գոյությանը։ Այլ կերպ ասած, պահպանման մասին օրենքները թույլ են տալիս ֆոտոնները ցրել միայն ազատ էլեկտրոնով, երբ համակարգի երկու բաղադրիչ (էլեկտրոն-ֆոտոն) կազմը պահպանվում է փոխազդեցությունից առաջ կամ հետո։ Նկար 11 Գրականություն Հեղինակ Հրաչիկ Ս. Նիկողոսյանի մասին - ֆիզիկոս։ Թեկնածու, դոցենտ, Գյումրու Մ. Նալբանդյանի անվան պետական ​​մանկավարժական ինստիտուտ, ֆիզիկայի, տեխնոլոգիայի ամբիոն և նրանց դասավանդման մեթոդաբանություն, էլ. ։

example659

example659

Հոդվածում ներկայացվում և վերլուծվում են կորպորատիվ սոցիալական պատասխանատվության՝ մինչ օրս առաջարկված մի շարք տեսություններ։ Տրվում են 1950-ական թթ. մինչև արդի ժամանակներն առաջարկված մոտեցումների համառոտ բացատրություններ, և մատնանշվում են մոտեցումների համընդհանուր հատկանիշները, տարբերությունները և փոխադարձ կապը։ Եզրակացության մեջ առաջարկվում է ԿՍՊ տեսությունների զարգացման մի ուղղություն, որը հաշվի կառնի անցյալում կիրառված տեսությունների առավելություններն ու թերությունները։

ԿՈՐՊՈՐԱՏԻՎ ՍՈՑԻԱԼԱԿԱՆ ՊԱՏԱՍԽԱՆԱՏՎՈՒԹՅԱՆ ՏԵՍԱԿԱՆ ՀԻՄՈՒՆՔՆԵՐԸՆերկայումս գնալով աճում է այն ընկերությունների թիվը, որոնք իրենց զարգացման ռազմավարությունը մշակելիս մեծ նշանակություն են տալիս կորպորատիվ սոցիալական պատասխանատվությանը (ԿՍՊ)։ ԿՍՊ հիմնական սկզբունքներից մեկն այնէ, որ ընկերությունը հաշվի է նստում ոչ միայն ընկերության բաժնետերերի, այլև ներքին և արտաքին շահառուների ավելի մեծ խմբերի, ներառյալ` աշխատողների, սպառողների, կառավարության և հասարակական կազմակերպությունների հետ։ Զարգացած երկրներում ԿՍՊ քաղաքականությունը հաջողակ և հարատև բիզնեսի գրավականներից մեկն է։ ՀՀ միայն սակավաթիվ ընկերություններ են կիրառում ԿՍՊ քաղաքականության տարրեր։ Այնուամենայնիվ, կորպորատիվ մշակույթի զարգացման ևերկարաժամկետ բիզնես ռազմավարությունների որդեգրմանը զուգընթաց ԿՍՊ մեթոդների ներդրումը համատարած երևույթ դառնալու միտում ունի։ «Կորպորատիվ սոցիալական պատասխանատվություն» տերմինը առաջ է եկել1950-ական թթ.։ Առաջին ֆորմալ սահմանումը տվել է Հ. Բոուենը 1953 թ.` իր «Բիզնեսմենի սոցիալական պատասխանատվությունը»1 գրքում։ Սակայն այն գաղափարը,որ ձեռներեցը ձեռնարկատիրական գործունեություն ծավալելիս պետք է հաշվի առնինաև հասարակական գործոնները, ներկայացվել է դեռևս 1938 թ. Չ. Բարանդի կողմից։ Հետագայում նմանատիպ գաղափար առաջ քաշեց մեկ այլ հեղինակ` Ջ. Կլարկը։ Այս ժամանակաշրջանում ԿՍՊ փոխարեն առավել լայն կիրառություն ուներ «Սոցիալական պատասխանատվություն» տերմինը։ Ընկերությունների աճին զուգընթաց մեծանում էր նաև հասարակության վրա նրանց ազդեցությունը։ Այս իսկ պատճառովակնհայտ էր դառնում հասարակական հարցերում ընկերությունների մասնակցությանկարիքը։ Այնուամենայնիվ, կան տարաձայնություններ, թե ինչ տեսակի պատասխանատվությունների ստանձնում պետք է ակնկալել ձեռնարկատիրություններից։ Պատասխանատվության տեսակների և մակարդակների հարցը բարձրացրել է դեռևս Հ.Բոուենը։ Հետագա տարիներին հետազոտողներն առաջ քաշեցին բազմաթիվ նորսահմանումներ և առաջարկեցին զանազան մոտեցումներ ԿՍՊ ոլորտում։ Որոշ հետազոտություններ կատարվեցին՝ ԿՍՊ և շահութաբերության ու այլ տնտեսականցուցանիշների կապը գտնելու համար։ Տարիների ընթացքում փոխվել է նաև տարբերտնտեսական միավորների կողմից ԿՍՊ ընկալումը։ ԿՍՊ ուսումնասիրություններումմոտեցումները բազմաթիվ են. որոշ հեղինակներ շեշտը դնում են տնտեսական ցուցանիշների, որոշները՝ բարոյական ասպեկտների վրա։ Կան տեսություններ, որոնք բազմաթիվ գործոններ համատեղում են ԿՍՊ ուսումնասիրության շրջանակներում։ Սահմանումներ և մոտեցումներ։ Չնայած տասնամյակների հետազոտություններին և համընդհանուր սահմանում ձևակերպելու փորձերին, ԿՍՊ սահմանման վերաբերյալ դեռ շատ տարաձայնություններ կան։ Մի շարք հեղինակներ դասակարգել և1 Bowen H., Social Responsibilities of the Businessman, New York։ Harper, 1953.վերլուծել են ԿՍՊ սահմանումները՝ ըստ տարբեր հատկանիշների։ Առաջին ֆորմալսահմանումը տվել է Հ. Բոուենը. «[ԿՍՊ] վերաբերում է ձեռներեցի այն պարտավորություններին, համաձայն որոնց պետք է կայացվեն որոշումներ կամ ուղղորդվեն այնգործողությունների շարքով, որոնք ցանկալի են հասարակության նպատակների ևարժեքների տեսանկյունից»։ Ըստ Հ. Բոուենի` ձեռներեցի գործողություններն ուղղորդելու համար սոցիալական պատասխանատվությունը շատ կարևոր է, սակայն ցանկացած խնդրի լուծում չէ։ Վաղ շրջանի ևս մեկ հայտնի սահմանում տվել է Հիլդը. «ԿՍՊ-ն մենեջմենթի տեսանկյունից ընկերության՝ հասարակության նկատմամբ պարտավորությունների ճանաչումն է, ըստ որոնց ընկերությունը ծառայում է հասարակությանը ոչ միայն առավելագույն տնտեսական արդյունքի ստացման, այլ նաև մարդկային և կառուցողականսոցիալական քաղաքականության վարման համար»։ 1960-ական թթ. ԿՍՊ ականավոր հետազոտողներից են Ք. Դևիսը, Ուոլթոնը, Ու.Ֆրեդերիքը և այլք։ Ք. Դևիսը սահմանեց ԿՍՊ երկաթե կանոնը, ըստ որի` բիզնեսիսոցիալական պատասխանատվության ծավալը պետք է համահունչ լինի հասարակության մեջ իր ազդեցությանը։ Մեկ այլ հեղինակ` Ջ. ՄաքԳուայրը, ընկերության տնտեսական և իրավական պատասխանատվությունը տարբերակեց սոցիալականից։ Հ. Ջոնսոնը «Բիզնեսը արդի հասարակության մեջ»1 գրքում տվեց ԿՍՊ մի քանիսահմանում։ Սահմանումներից մեկի մեջ նա օգտագործեց շահերի բազմակիությանգաղափարը. «Սոցիալապես պատասխանատու է այն ընկերությունը, որի կառավարական անձնակազմը հավասարակշռում է բազմաթիվ շահեր։ Միայն իր բաժնետերերի համար ավելի մեծ շահույթ հետապնդելու փոխարեն պատասխանատու ձեռնարկությունը նաև հաշվի է առնում իր աշխատողների, մատակարարների, տեղականհամայնքի և ազգային շահերը»։ Համաձայն այս մոտեցման՝ ձեռներեցության մեջ սոցիալական պատասխանատվությունը սոցիալական նորմերի հստակեցմամբ համապատասխան աշխատանքայինդերերի նշանակման միջոցով սոցիալ-տնտեսական նպատակների հետապնդումն է։ Հ. Ջոնսոնը նաև նշում է, որ ընկերությունը հետապնդում է մի շարք նպատակներ, հետևաբար շահույթը միակ փոփոխականը չէ, որ ընկերությունը փորձում է մաքսիմալացնել. «Սոցիալապես պատասխանատու է այն ձեռներեցը կամ մենեջերը, ումօգտակարության ֆունկցիան երկրորդ տեսակի է, այսինքն՝ նա հետաքրքրված է ոչմիայն իր սեփական, այլ նաև ձեռնարկատիրության այլ մասնակիցների և քաղաքացիների բարեկեցությամբ»։ Տնտեսական զարգացման կոմիտեն 1971 թ. տվեց ԿՍՊ կարևորագույն և ամենաշատ մեջբերվող սահմանումներից մեկը2, ըստ որի՝ ԿՍՊ-ն բաղկացած է երեք համակենտրոն շրջաններից։ Ներքին շրջանը ներառում է տնտեսական պատասխանատվությունը, որն անհրաժեշտ է ձեռնարկատիրական գործունեության համար։ Այսշրջանին են պատկանում ապրանքների, աշխատատեղերի և տնտեսական աճին վերաբերող պարտավորությունները։ Միջին օղակն ընդգրկում է այն պարտավորությունները, որոնք անհրաժեշտ են ընկերության տնտեսական ֆունկցիան սոցիալական արժեքների և նորմերի հետ համատեղելու համար։ Միջին օղակի բաղկացուցիչմաս են կազմում շրջակա միջավայրի պաշտպանությունը, աշխատակիցների հետ հարաբերությունների կարգավորումը և այլն։ Արտաքին շրջանն ընդգրկում է այն պարտավորությունները, որոնք ընկերությունն իրականացնում է պրոակտիվ կերպով,այսինքն՝ առանց արտաքին ազդակի, իր իսկ նախաձեռնությամբ։ Այս վերջին շրջանը1 Johnson H., Business in contemporary society։ Committee for Economic Development, 1971.ենթադրում է ընկերության կողմից հասարակական միջավայրի բարելավմանը միտված շատ ավելի լայն մասնակցություն։ Սակայն հարկ է նշել, որ 1970-ական թթ. ամենակարևոր ԿՍՊ սահմանումը տվելէ Ա. Քերոլը1։ Չորս բաղկացուցիչ մասերով այս կոնցեպցիան բավականին օգտակարգործիք է ԿՍՊ հասկացությունը տարբեր տեսանկյուններից դիտարկելիս։ Ա. Քերոլիտեսակետը դարձավ բազմաթիվ այլ ԿՍՊ տեսությունների հիմնաքար, իսկ նրա սահմանումը ԿՍՊ գրականության մեջ ամենաշատ մեջբերվողներից մեկն է։ ՀետագայումԱ. Քերոլի ԿՍՊ չորս բաղկացուցիչ մասերը ներկայացվեցին բուրգի տեսքով, որն իրկառուցվածքով բավական նման է Մասլոուի պահանջմունքների բուրգին։ Ա. Քերոլնիր հետագա հոդվածներից մեկում հայեցողական բաղկացուցիչ մասը փոխարինեցմարդասիրականով։ Նույն հոդվածում ԿՍՊ բուրգի միջոցով նա վերլուծեց ԿՍՊ ընկերության պատկերը։ Ըստ նրա` ԿՍՊ ընկերությունը պետք է ձգտի ստեղծել շահույթ,հարգի օրենքը, դրսևորի բարոյական վարք և լինի լավ կորպորատիվ քաղաքացի։ 1980-ական թթ. հետազոտողները սահմանումների փոխարեն ավելի շատ կենտրոնացան այլընտրանքային գաղափարների վրա, ինչպիսիք են օրինակ բիզնես էթիկան, կորպորատիվ սոցիալական արդյունավետությունը, շահառուների տեսությունըև այլն։ Այս այլընտրանքային տեսությունների հիմքում ընկած է սոցիալական պատասխանատվության գաղափարը։ Հենց այս տարիներին առաջ եկած տեսություններն են ձևավորել կորպորատիվ սոցիալական պատասխանատվության ներկայիստեսական բնութագիրը։ ԿՍՊ տեսություններ։ Բաժնետերերի մասին տեսություն։ Այս տեսության հիմքում ընկած են Ֆրիդմանի աշխատությունները։ Ըստ նրա` ձեռնարկության սոցիալական միակ պատասխանատվությունն իր բաժնետերերի համար հարստության կուտակումն է, և անտեսվում են ընկերության հետ առնչություն ունեցող այլ շահառուները։ Այս տեսության քննադատության արդյունքում ի հայտ եկան «Շահառուների տեսությունը» և «ԿՍՊ բուրգը»2։ Գործակալության մասին տեսություն։ Ջենսենի և Մեքլինգի գործակալությանմասին տեսությունը առաջադրվեց ի պատասխան բաժնետերերի մասին տեսության։ Հիմնական գաղափարն այն է, որ բաժնետերերի և ընկերության մենեջերների շահերըկարող են միմյանց հետ չհամընկնել։ Այս երկուսի միջև շահերի բախումը կոչվում էգործակալության խնդիր։ Այս խնդրի լուծման համար ընկերությունը պետք է հասնիմի հավասարակշիռ վիճակի, որտեղ երկու կողմերի շահերը հավասարակշռված են։ Սովորաբար մենեջերներն ավելի քիչ են հակված ռիսկի, քան ներդրողները, քանի որվերջիններս կարող են դիվերսիֆիկացնել իրենց ներդրումները։ Ի պատասխան այստեսության` առաջ եկան շահառուների և տնտեսվարության տեսությունները։ Շահառուների մասին տեսություն։ Շահառուների տեսությունը վերագրվում էՖրիմանին։ Ի տարբերություն բաժնետերերի տեսության, այս տեսության մեջ հաշվիեն առնվում ոչ միայն բաժնետերերի, այլև ընկերության գործունեությունից ազդեցություն կրող մնացած կողմերի` շահառուների շահերը։ Շահառուներ կարող են լինելինչպես սպառողները, մատակարարները, ընկերության աշխատակիցները, կառավարությունը, այնպես էլ ողջ հասարակությունը։ Շահառուների տեսությունը ԿՍՊ-ին վերաբերող բազմաթիվ այլ տեսությունների հիմք է հանդիսանում։ Ինքնահարատ զարգացման տեսություն։ Ինքնահարատ զարգացման սահմանումը տրվել է ՄԱԿ 1983 թ. ձևավորած հանձնաժողովի կողմից3։ Ըստ այդ սահմանման`2 Carroll A., The pyramid of corporate social responsibility։ Gower, 2009.ինքնահարատ կամ կայուն զարգացումը ներկա սերնդի հանապազօրյա կարիքներըհոգալու ունակությունն է՝ առանց գալիք սերունդների նմանատիպ պահանջների բավարարումը վտանգի տակ դնելու։ Ինքնահարատությունը ընկերության երկարաժամկետ արդյունավետությունն արտացոլող կարևորագույն ցուցանիշներից է։ Այս սկըզբունքից է բխում ձեռնարկատիրության և շրջակա միջավայրի հարաբերության կարևորությունը։ Այս մտքի հետագա զարգացման արդյունքում առաջ եկավ այնպիսիմոդել, ինչպիսին է եռաճյուղ արդյունքների մոտեցումը։ ԿՍՊ բուրգի մոդել։ Քերոլի կողմից նախանշված մոդելն առաջարկում է ընկերության ստանձնած պարտավորությունները բաժանել չորս շերտի՝ տնտեսական, իրավական, բարոյական և բարեգործական։ Նշված չորս շերտերը կարելի է ներկայացնելբուրգի տեսքով։ Առաջնային պարտավորությունը տնտեսականն է։ Տնտեսական պարտավորությունը բավարարելուց հետո միայն ընկերությունը կարող է անցնել մյուսպարտավորությունների բավարարմանը։ Տնտեսվարության տեսություն։ Այս տեսությունը փորձում է պատասխանել գործակալության խնդրին։ Մենեջերը դիտարկվում է ոչ թե որպես պարզապես տնտեսական ագենտ, այլև որպես տնտեսվարող։ Այսինքն, շահերի հարաբերության մեջհավասարակշռություն կհաստատվի, եթե մենեջերի նպատակները համահունչ լինենմյուս շահառուների շահերի հետ։ Եռաճյուղ արդյունքների մոտեցում։ Այս մոտեցումը մշակել է Ջ. Էլքինգթոնը։ Ըստնրա՝ ընկերությունը գործունեություն ծավալելիս պետք է առաջնորդվի երեք ասպեկտներով՝ շահույթ, մարդիկ և մոլորակ, այսինքն՝ շահույթից բացի կարևորվում եննաև բնապահպանությունը և հասարակության շահերը։ Արժեքների ստեղծման ԿՍՊ մոդել։ Այս մոդելը ԿՍՊ-ին վերաբերող համեմատաբար նոր մոտեցումներից է, մատնանշում է հասարակության և ընկերության համարարժեքների ստեղծումը և դրանց միջև փոխկապվածությունը։ Արժեքների շղթայիհիմնական տարրերն են ռազմավարությունը, ռեսուրսներն ու պրոցեսները, բիզնեսառաջարկները և շահառուների հետ փոխազդեցությունը։ Դիտարկվում է ԿՍՊ և կորպորատիվ արդյունավետության ինչպես ֆինանսական, այնպես էլ ոչ ֆինանսականասպեկտների կապը։ Մոդելի հիմքում ընկած է ԿՍՊ բուրգը։ Պարտավորություններիչորս խմբերից յուրաքանչյուրի համար առանձնացվում են ցուցանիշներ, որոնք բնորոշում են տվյալ խմբի պարտավորության կատարման մակարդակը։ Կարևորագույնպարտավորություն է համարվում տնտեսականը, իսկ գնահատման ցուցանիշներն ենանհատական և ընկերության խնայողությունների մակարդակները, ինֆլյացիայի մակարդակը և արտադրաժամանակը։ Իրավական պարտավորության ցուցանիշներ ենհանդիսանում մարդու իրավունքները, հարկային օրենսգիրքը, աշխատաշուկային,համատիրություններին վերաբերող և հակամենաշնորհային օրենքները։ Բարոյականգործոնն առնչվում է կոռուպցիայի, փողերի լվացման և վարքագծի նորմերին։ ԿՍՊբուրգի շերտերը դիտարկվում են որպես անկախ փոփոխականներ։ Հաստատուն փոփոխականներ են համարվում մշակույթը, տեխնոլոգիական առաջընթացը, կառավարման կենտրոնացումը և վերապատրաստումները։ Կախյալ փոփոխական են ֆինանսական (ներդրումների, կապիտալի, ակտիվների եկամտաբերություն, գործառնականեկամուտ) և ոչ ֆինանասական արդյունավետության ցուցանիշները (կապիտալի հասանելիություն, բիզնեսի արժեքի որոշման ցուցանիշներ)։ Սպառողի կողմից վերահսկվող կորպորատիվ պատասխանատվություն։ Մոտեցումը տարրեր է պարունակում ինչպես ԿՍՊ բուրգի և ինքնահարատ զարգացման,այնպես էլ շահառուների տեսություններից։ Այստեղ ևս տնտեսական պարտավորությունն առաջնային տեղ է զբաղեցնում։ Ինքնահարատության համար ընկերությունըպետք է նախ և առաջ շահութաբեր լինի։ Ի տարբերություն շահառուների տեսության,որտեղ բոլոր շահառուները դիտարկվում են նույն հարթության մեջ, այստեղ որպեսառաջնային են առանձնացվում սպառողները, որոնց ԿՍՊ պահանջների բավարարումն անհրաժեշտ է ընկերության շահութաբերության պահպանման համար։ Այսպիսով, ձևավորվում է ցիկլ (փուլ). ԿՍՊ քաղաքականության ընտելացումը հանգեցնում էսպառողական շուկայի մեծացման, որն իր հերթին բերում է շահութաբերության աճ։ Սպառողական դաշտի ընդլայնմանը զուգընթաց աճում են նաև սպառողների ԿՍՊպահանջները, ինչն էլ ընկերությանը ստիպում է ծավալել ավելի ակտիվ ԿՍՊ քաղաքականություն։ ԿՍՊ տեսությունների դասակարգում։ ԿՍՊ տեսությունների և սահմանումներիբազմությունն ուսումնասիրելու համար անհրաժեշտ է դասակարգել դրանք՝ ըստ որոշակի հատկանիշների։ Ըստ մի դասակարգման՝ տեսությունները կարելի է բաժանելչորս տեսակի՝ ինստրումենտալ, քաղաքական, ինտեգրատիվ և էթիկական։ Ինստրումենտալ տեսություններում ձեռնարկությունը դիտարկվում է որպես շահույթ ստեղծողմիավոր, և սոցիալական պատասխանատվությունը միայն այդ շահույթի ստեղծմանմիջոց է1։ Քաղաքական տեսություններում ձեռնարկության լծակներն օգտագործվումեն հասարակության մեջ և քաղաքական դաշտում ներգործության համար։ Ինտեգրատիվ տեսությունների համաձայն` ձեռնարկությունն իր որոշումների ընդունման մեջպետք է ներառի նաև հասարակական պահանջները։ Քանի որ ձեռնարկությունն իրշարունակական գոյությամբ և աճով պարտական է հասարակությանը, հետևաբարպետք է ստանձնի հասարակության որոշակի պահանջների բավարարումը։ Համաձայն էթիկական տեսությունների` ձեռնարկության և հասարակության հարաբերություններն ամրագրված են բարոյական արժեքներով։ Եզրակացություն։ Ի մի բերելով ԿՍՊ առանցքային տեսություններն ու սահմանումները՝ կարելի է հանգել մի շարք եզրակացությունների։ Չնայած սահմանումներիև տեսությունների բազմազանությանը, հեշտ է նկատել դրանց ընդհանրությունները։ ԿՍՊ գաղափարի զարգացման ուղին ցույց է տալիս, որ տեսությունների գերակշռողմասը հիմնված է միանման կամ փոխլրացնող գաղափարների վրա։ Նույն օրինաչափությունը կարելի է նկատել նաև ԿՍՊ սահմանումների մեջ։ Ա. Դեհլսրուդն իր աշխատությունում ուսումնասիրում է ԿՍՊ 37 սահմանումներ` ըստ 5 չափորոշիչների2։ Ըստնրա` հետազոտության սահմանումների 88 %-ը ներառում է շահառուների և հասարակական, 86 %-ը` տնտեսական, իսկ 80 %-ը` կամավորական չափորոշիչը։ Այս սահմանումներում ամենաքիչ ներկայացված չափորոշիչը բնապահպանական հարթությունն է։ Սա կարող է բացատրվել նրանով, որ այն հասարակական պատասխանատվության ածանցյալ մաս է։ ԿՍՊ տեսական հիմունքները բնութագրելու համար անհրաժեշտ է հասկանալդրանց զարգացման դինամիկան։ 1950-ական թթ. ծնունդ առած այս գաղափարըենթարկվել է տարբեր մեկնաբանությունների, սակայն ԿՍՊ սահմանումների առջևդրված խնդիրը նույնն է՝ առաջադրել բիզնեսի՝ հասարակության առջև ունեցած պարտավորությունների շրջանակը։ Բնականաբար, պարտավորությունների այս շրջանակը, կախված ժամանակից և այլ հանգամանքներից, ենթարկվել է որոշակի փոփոխությունների, ուստի ԿՍՊ գնահատման համար անհրաժեշտ է կիրառել մեթոդ, որը կարող է բնութագրել այս փոփոխությունները։ Վերոնշյալ մոդելներից այդ խնդիրն առավել լավ լուծում են Քերոլի ԿՍՊ բուրգի մոդելը և դրանից բխող տեսությունները։ Հետագա տեսական մոդելները պետք է ուղղված լինեն շտկելու ներկայիս մոդելների թե1 Garriga El., M lé D., Corporate Social Responsibility Theories։ an analysis of 37 definitions, “Corporate Social Resրությունները։ ԿՍՊ-ն անհրաժեշտ է դիտարկել բոլոր շահառուների և ոչ թե միայնբիզնեսի տեսանկյունից։ ԿՍՊ տեսությունը պետք է համակարգային մոտեցում ունենա, ինչպես օրինակ՝ սպառողի կողմից վերահսկվող ԿՍՊ մոդելը։ ԿՍՊ բուրգի մոդելըկարելի է դիտարկել որպես անհատական պահանջմունքների ածանցյալ, այսինքն՝տնտեսական, իրավական, բարոյական և հայեցողական պարտավորություններն ուղղակիորեն կախված են անհատ շահառուների պահանջմունքներից։ Այսպիսի մոտեցման մշակումը նպատակահարմար է և՛ պոզիտիվ, և՛ նորմատիվ վերլուծության տեսանկյունից։ Այս մոտեցման առավելությունն այն է, որ, դիտարկելով անհատականպահանջմունքների և արժեքների փոփոխությունները, կարելի է կանխատեսել տվյալշուկայում ԿՍՊ զարգացման ուղղությունները և հեռանկարները։ Դավիթ ԲուդաղյանԿՈՐՊՈՐԱՏԻՎ ՍՈՑԻԱԼԱԿԱՆ ՊԱՏԱՍԽԱՆԱՏՎՈՒԹՅԱՆ ՏԵՍԱԿԱՆ ՀԻՄՈՒՆՔՆԵՐԸԲանալի բառեր՝ կորպորատիվ սոցիալական պատասխանատվություն, շահառուներիտեսություն, ԿՍՊ բուրգ, ինքնահարատ զարգացում։

example943

example943

Հոդվածում ուսումնասիրվել են հանրային ծառայողների ռոտացիայի իրականացման մեխանիզմները, դրա առանձնահատկությունները և նպատակները, ինչպես նաև հանրային ոլորտում իրականացվող ռոտացիոն համակարգի միջազգային փորձը։ Հանրային ծառայության արդյունավետության բարձրացումը շատ կարևոր և առաջնային խնդիր է, և այդ խնդրի լուծման եղանակներից մեկը հանրային ոլորտում ռոտացիոն մեխանիզմի ներդրումն ու զարգացումն է, որը կտա հնարավորություն ձևավորելու բազմակողմանի զարգացած ծառայողներ, պահպանելու հանրային ծառայողների մոտիվացիան, և ընդհանուր առմամբ արդյունավետ ռոտացիոն համակարգը կնվազեցնի ծառայողների հոսունությունը՝ հանդիսանալով կոռուպցիայի դեմ պայքարի արդյունավետ միջոց։

ՀԱՆՐԱՅԻՆ ԾԱՌԱՅՈՒԹՅԱՆ ՈԼՈՐՏՈՒՄ ԿԱԴՐԵՐԻՌՈՏԱՑԻԱՅԻ ՀԱՄԱԿԱՐԳԸԺամանակակից աշխարհում մի շարք զարգացած և առաջատար երկրների հանրային ծառայության զարգացած մոդելները վկայում են այն մասին, որբազմակողմանի զարգացած ծառայողները դարձել են վճռորոշ երկրների հանրային ծառայության մրցունակության և արդյունավետության բարձրացմանգործում։ Բազմակողմանի զարգացած ծառայողներ ունենալու մեթոդներից մեկը ռոտացիան է, որի շնորհիվ աշխատակիցները ստանում են հնարավորություն ձեռք բերելու ոչ միայն նոր գիտելիքներ, այլև անգին փորձ տարբեր ոլորտներում, միաժամանակ կատարելագործվում են աշխատակիցների մասնագիտական որակները։ Համաձայն լատ. rotatio՝ «շրջապտույտ» բառի հանրագիտարանային բացատրության՝ ռոտացիան աշխատողների հորիզոնական տեղափոխությունն էմեկ աշխատանքային տեղից մյուսը՝ կազմակերպության տարբեր խնդիրներինծանոթ լինելու համար։ Ռոտացիան ենթադրում է պլանավորված աշխատատեղի տեղափոխություն կամ աշխատողի պաշտոնական պարտականությունների էական փոփոխություն։ Աշխատատեղի փոփոխությունը համարվում է դրական երևույթ, ևայդ տեղափոխությունները նպաստում են մարդկային ռեսուրսների ավելի արդյունավետ օգտագործմանը։ Հանրային ծառայողների ռոտացիան ծառայողների հորիզոնական տեղափոխությունն է ծառայողական այլ պաշտոնների նույն կամ այլ պետականմարմիններում։ Ռոտացիան կատարում են ծառայության արդյունավետությունը բարելավման նպատակով, և այն դիտարկվում է որպես կոռուպցիայի դեմպայքարի միջոց։ Սակայն տեղափոխությունները կտան դրական արդյունք, եթե.• տեղափոխությունը դիտարկվում է որպես կրկնակի ընտրության արդյունք,• աշխատողին բացատրում են տեղափոխության պատճառը, • մեկ այլ տարածք կամ շրջան տեղափոխելիս կազմակերպությունը հիմնականում հոգում է աշխատողի տեղափողության հետ կապված ծախսերը։ Գրագետ և պատշաճ ռոտացիոն համակարգի մշակումը ունի մի շարքառավելություններ, որոնցից են1.• կադրերի հոսունության կրճատում,• նվիրվածության և հավատարմության ամրապնդում,• սթրեսների կրճատում,• շահադրդման բարձրացում,• ուսուցման արդյունավետ մեթոդ։ Շատ կարևոր է, որ ռոտացիան իրականացվի ճիշտ ժամանակին, քանի որչիրականացված ռոտացիան կունենա բացասականճիշտ ժամանակինհետևանքներ, որոնց թվին կարելի է դասել.• Անձնակազմի հոսունությունը,• Արտաքին և ներքին փոփոխություններին ոչ ճիշտ ժամանակին արձագանքելը,• Ինովացիոն ընդունակությունների նվազումը,• Կադրերի «լճացումը»,• Արտադրողականության կրճատումը,• Անձնակազմի կարողությունների կրճատումը,• Մրցունակության նվազումը,• Կոռուպցիոն ռիսկի աճը։ Ամեն դեպքում գոյություն ունեն ռոտացիայի թերություններ, որոնք պետքէ հաշվի առնել ռոտացիայի կազմակերպման ժամանակ2։ Դրանք են՝• արտադրողականության անկումը՝ աշխատակցի երկար ադապտացիայի պատճառով,• աշխատակցի անհամաձայնությունը՝ տեղափոխվելու նոր աշխատանքի,• ռոտացիային՝ որպես «կադրերի վերադասավորում» վերաբերվելը։ • «կադրերի վերադասավորումը» ղեկավարների չհամակարգված տեղափոխությունն է 3-6 ամիսը մեկ անգամ։ Սխալ տեղափոխության հետևանքովհնարավոր չէ խուսափել կոնֆլիկտներից։ Անընդհատ և ոչ հիմնավոր տեղափոխությունները մակերեսային գիտելիքների պատճառ են դառնում։ Ռոտացիան իրագործելուց առաջ անհրաժեշտ է հստակորեն տարանջատել ռոտացիայի նպատակները, որոնք ենթադրաբար կարելի է բաժանել 2խմբի՝ մոտիվացիոն և կազմակերպչական3՝։ Մոտիվացիոն նպատակները կախված են յուրաքանչյուր աշխատակցիկարիքներից և ուղղված են այնպիսի խնդիրների լուծմանը, ինչպիսիք են՝ աշխատակցի մասնագիտական աճի ապահովումը, կարիերայի առաջխաղացու2 Աղբյուրը՝ http։ 3 Նույն տեղում։ մը աշխատատեղի փոփոխությունը, երբ աշխատակիցը երկար է զբաղեցնումնույն պաշտոնը և ցանկանում է ստանալ նոր գիտելիքներ և հմտություններ։ Աշխատակիցների ընտրությունը կատարվում է հետևյալ սկզբունքով՝«գտնել ճիշտ աշխատակցին ճիշտ տեղում»։ Ռոտացիայի կազմակերպչական նպատակները ուղղված են բարձրացնելու անձնակազմի արդյունավետությունը և լուծելու հետևյալ խնդիրները՝• պատրաստել նոր սերնդի առաջատար մասնագետներ,• պատրաստել ունիվերսալ մասնագետներ, որոնք պատրաստ կլինենշարունակական կատարելագործման և զարգացման, արագ վերակառուցման՝տեղի ունեցող փոփոխություններին համընթաց, որոնք տեղի են ունենում միկրո և մակրո մակարդակներում,• պատրաստել միմյանց փոխարինող մասնագետներ աշխատակիցներիհիվանդության, արձակուրդների կամ գործուղման դեպքերում, • ներքին կոնֆլիկտների կանխում,• կոռուպցիոն վարքագծի կանխարգելում,• ներկազմակերպչական հաղորդակցման ակտիվացում և զարգացում։ Ընդհանուր առմամբ ռոտացիան լուծում է միմյանց փոխարինելու խնդիրը, վերացնում է լարվածությունը, տալիս է հնարավորություն պահպանելուաշխատակիցների մոտիվացիան և ընդհանուր առմամբ կրճատում է աշխատակիցների հոսունությունը, բարձրացնում է նրանց արդյունավետությունը։ Սակայն հանրային ոլորտում իրականացվող ռոտացիան պետք է նպաստի ոչ միայն հանրային ծառայողների ունակությունների և գիտելիքների կատարելագործմանը, այլև պետք է ունենա ևս մեկ կարևոր և առաջնային նպատակ՝ հանդիսանա կոռուպցիայի դեմ պայքարի միջոց։ Այսինքն հանրայինոլորտում ռոտացիայի հիմնական նպատակներն են.• բարձր որակավորված կադրերի պատրաստումը,• հանրային ոլորտում հակակոռուպցիոն քաղաքականության իրականացումը։ Հետևաբար, հանրային ոլորտում ռոտացիան ավելի հաճախ կարելի է դիտարկել որպես կոռուպցիայի դեմ պայքարի միջոց, որը, բնականաբար, ունի ավելի «նեղ» ուղղվածություն։ Միաժամանակ հանրային ոլորտում ռոտացիայիէությունը տարբերվում է այլ կազմակերպություններում կիրառվող ռոտացիայից, քանի որ՝ ռոտացիան կարելի է դիտարկել որպես հանրային ծառայողների տեղափոխություն, որի իրականացման ժամանակ անհրաժեշտ է հետևելհետևյալ պահանջներին.• տեղափոխության գրավոր համաձայնության ստացում՝ աշխատակցիաշխատանքային գործառույթների մշտական կամ ժամանակավոր փոփոխության վերաբերյալ,• տեղափոխությունն այլ գործունեության ոլորտ չի կարող իրականացվել առանց աշխատակցի աշխատանքային պայմանագրում պարտականությունների փոփոխությունների կատարման,չի թույլատրվում հանրային ծառայողի տեղափոխություն, որը հակացուցված է նրա առողջական վիճակին,• նպատակահարմար է կիրառել պլանավորված ռոտացիան։ Ռոտացիան պետք է իրականացնել հաշվի առնելով աշխատանքայինպայմանագիրը։ Հետևաբար անհրաժեշտ է հստակ տարանջատել հանրայինոլորտում իրականցվող ռոտացիայի հիմնական սկզբունքները, դրանք են 4՝• ռոտացիայի պարտադիր իրականացման սկզբունք. հանրային ոլորտում պարտադիր ռոտացիան պետք է իրականացվի այն հանրային պաշտոնների համար, որոնց համար նախապես որոշված է ռոտացիան։ Ռոտացիայիպարտադիր իրականացումը նախևառաջ հակակոռուպցիոն գործոն է։ • հանրային ոլորտում պլանավորված ռոտացիայի սկզբունք. հանրայինոլորտում ռոտացիայի իրականացում` հիմնված նախապես մշակված պլանիվրա, որը ռոտացիոն համակարգի իրականացման կարևոր և անհրաժեշտպայման է։ Գործընթացի իրականացման համար հստակ անհրաժեշտ է որոշելանձնակազմի ռոտացիայի իրականացման ներքոհիշյալ փուլերը5՝1. նախապատրաստական,2. վերլուծական,3. պլանավորման,4. նախառոտացիոն,5. ռոտացիոն,6. վերջնական։ Նախապատրաստական փուլում հստակ կայացվում է որոշում՝ ռոտացիան իրականացնելու վերաբերյալ, որը հիմնված պետք է լինի հետևյալ տվյալների վիճակագրական արդյունքների վրա՝• աշխատանքի արտադրողականություն,• անձնակազմի արտաքին և ներքին հոսունություն,• աշխատակիցների բավարարվածության մակարդակ,• կոռուպցիոն ռիսկի մակարդակ։ Դրական որոշում կայացվելու դեպքում անհրաժեշտ է ստեղծել կազմակերպչական կառույց, որը պատասխանատու կլինի ռոտացիայի իրականացման համար, կգնահատի իրականացվող միջոցառումների արդյունավետությունը, վերահսկողություն կիրականացնի ռոտացիոն գործընթացի նկատմամբ։ Կազմակերպչական կառույցի աշխատանքային արդյունավետության երաշխավորման համար, անհրաժեշտ է կազմել համապատասխան փաստաթուղթ, որում հստակորեն որոշված կլինի կառույցի կազմը, խմբի անդամներիիրավունքները, պարտականությունները, աշխատանքի մեթոդները և եղանակները։ Վերլուծական փուլում վերլուծվում է անձնակազմի ռոտացիայի իրականացման պահանջարկը։ Այս փուլում վերլուծվում են վիճակագրական տվյալները, ինչպես նաև այն պաշտոնները, որտեղ կոռուպցիոն ռիսկը բավականինբարձր է։ Պլանավորման փուլում հստակորեն սահմանվում և հաստատվում է այնպաշտոնների ցուցակը, որոնց համար պետք է իրականացվի ռոտացիան։ Այսփուլում որոշվում և հաստատվում են ռոտացիայի տեսակները։ Յուրաքանչյուրհանրային ծառայողի համար ռոտացիայի տեսակը որոշվում է՝ հաշվի առնելովտվյալ ծառայողի գործունեության արդյունքները, որակավորման մակարդակը,մասնագիտական կրթությունը, հանրային ծառայողի ստաժը, նաև այն գործոնների ազդեցությունը, որոնք նպաստում են կոռուպցիոն ռիսկի բարձրացմանը։ Ռոտացիայի դասակարգման գործում մեծ դեր են խաղացել գիտնականներ Շիդևը և Խապովը։ Նրանք առաջարկել են դասակարգել ռոտացիան՝ հիմքընդունելով հետևյալ հատկանիշները6.Ըստ տեղափոխության հաճախականության՝1. ամենամյա,2. ամենօրյա,3. ամենժամյա,ըստ տեղափոխության ուրվագծի՝1. օղակաձև, երբ աշխատողը որոշ ժամանակ անց նորից վերադառնում էիր պաշտոնին,2. անվերադարձ, երբ տեղափոխությունը անվերադարձ է,3. փոխատեղում, երբ նույն մակարդակի վրա գտնվող աշխատողներըփոխվում են տեղերով,ըստ մասնագիտացման աստիճանի՝1. այլ մասնագիտության գծով,2. հարակից մասնագիտությունների գծով,3. աշխատանքի բնույթի փոփոխություն, բայց նույն մասնագիտությանշրջանակում,4. աշխատանքի բնույթի ոչ էական փոփոխություն,ըստ նախաձեռնողի տեղափոխության՝1. կազմակերպության վարչակազմի,2. աշխատողի,3. անձնակազմի կառավարման բաժնի ղեկավարի նախաձեռնությամբկատարվող տեղափոխություն,ըստ տեղափոխության օբյեկտի՝1. Ղեկավարների,2. Մասնագետների,ըստ ռոտացիայի ծավալի՝1. ներքին՝ կազմակերպության ներսում,2. արտաքին՝ մեկ տարածաշրջանի սահմաններում, կազմակերպությանստորաբաժանումների միջև,3. միջտարածաշրջանային՝ բնակության վայրի փոփոխությամբ,4. ուսուցման կիրառմամբ կամ առանց ուսուցման ռոտացիա։ Հանրայինոլորտում այն պաշտոնների համար, որոնց կոռուպցիոն ռիսկի մակարդակը բարձր է, նպատակահարմար է կիրառել առանց ուսուցման ռոտացիան, ըստ կարիերայի տարածության առանձնահատկությունների՝1. Իրական։ Վիրտուալ-նորագույն ձև է, որն իրականացվում է համացանցի և համակարգչային այլ տեխնոլոգիաների կիրառմամբ։ Այս տեսակի ռոտացիան իրականացվում է վիրտուալ կազմակերպություններում առանց մարդուֆիզիկական ներկայության։ Հարկ է նշել, որ հանրային ոլորտում ծառայողներին տեղափոխելով այլ տարածք՝ նրանց պետք է ապահովել բնակարաններով։ Համաձայն մեր երկրում պետական ծառայողների ռոտացիայի իրականացմանկարգի՝ մշտական բնակության վայրից դուրս պետական ծառայողի ռոտացիաիրականացնելիս օրենսդրությամբ սահմանված չափերով և կարգով պետական ծառայողին տրվում է ծախսերի փոխհատուցում (կացարան, տրանսպորտային միջոցներ և այլն)։ Նույնիսկ շատ երկրներում ռոտացիան իրագործելիստեղափոխում են ոչ միայն աշխատակցին, այլև նրա ընտանիքի անդամներին՝տալով երաշխիք, որ նոր վայրում նրանք ևս ապահովված կլինեն աշխատանքով։ Իսկ այս խնդիրները մեծացնում են բյուջետային ծանրաբեռնվածությունը՝կախված հանրային ծառայողի և նրա ընտանիքի անդամների տեղափոխության, բնակարանով ապահովելու հետ։ Հետևաբար այն ծառայողների դեպքում, որոնց տեղափոխում են նոր գիտելիքների, հմտությունների, վերապատրաստման նպատակով, նպատակահարմար է նաև կիրառել վիրտուալ ռոտացիոն տեսակը, որը կկրճատի տեղափոխության հետ կապված ծախսերը։ Սակայն այն պաշտոնների ցուցակը, որոնց կոռուպցիոն ռիսկը բարձր է, և ռոտացիան նախատեսված է այն կրճատելու համար, նման ռոտացիոն տեսակի կիրառումը սխալ է և անընդունելի։ ըստ ժամանակում կողմնորոշվածության՝ առանձնացվում են ռուբացիայիհետևյալ տեսակները.2. պլանային,3. փաստացի։ Ըստ նպատակի՝1. ղեկավար կադրերի պատրաստում,2. կոնֆլիկտների կանխման կամ լուծման,3. ունիվերսալ մասնագետների պատրաստում,4. հաղորդակցությունների ուժեղացման նպատակով,5. փոխարինող աշխատակիցների պատրաստում։ Անձնական տվյալների վերլուծությունից հետո (կրթական մակարդակ, միջազգային ստաժավորում, ատեստավորման, թեստավորման արդյունքներ, աշխատակիցների և ղեկավարների բնութագրերը, ընտանեկան կարգավիճակը,առողջական վիճակը և այլն) կազմակերպչական կառույցը նախնական որոշում է այն ծառայողների ցուցակը, որոնք պետք է անցնեն ռոտացիան։ Վերջնական ցուցակը, սակայն հստակեցվում է համապատասխան թեստավորում,հարցազրույց անցկացնելուց հետո, որից հետո անհրաժեշտ է կազմել տեղափոխության պլանը։ Նախառոտացիոն փուլում կազմվում են տեղափոխման համար անհրաժեշտ փաստաթղթերը։ Փաստաթղթերի ստորագրումից հետո սկսվում է ռոտացիոն փուլը։ Համապատասխան թեկնածուները տեղափոխվում են նոր պաշտոնի, որի ընթացքում անպայմանորեն պետք է իրականցնել ռոտացիոն գործընթացի մոնիթորինգ (մշտադիտարկում)։ Վերջնական փուլում իրականցվում է ռոտացիա անցած թեկնածուներիգնահատում։ Գնահատման արդյունքներից ելնելով՝ կայացվում է որոշում՝ իրականցնել նոր ռոտացիա, աշխատակցին թողնել իր նախկին պաշտոնին կամտեղափոխել նոր պաշտոնի։ Ռոտացիայի իրականացման ժամկետայնության սկզբունք։ Ենթադրվումէ, որ նախապես անհրաժեշտ է որոշել այն ժամկետը, երբ հանրային ծառայողըպետք է տեղափոխվի այլ բաժին կամ այլ պաշտոնի։ Արդյունավետ ռոտացիաիրականացնելու համար նախապես որոշվում է տեղափոխության օպտիմալժամկետը և երբ այն իրականացնել։ Հանրային ոլորտում ռոտացիայի իրականացման ժամկետի որոշման հարցը կախված է մի շարք գործոններից, մասնավորապես՝• տեղափոխության այնպիսի ժամանակահատված, որոշել, որը թույլ չիտա ձևավորել կոռուպցիոն կապեր, • օպտիմալ ժամանակահատված որոշելու ընթացքում նպատակահարմար է հաշվի առնել նաև հանրային ծառայողի՝ աշխատավայրում ադապտացման ժամանակահատվածը, հետևաբար, որպեսզի տեղափոխությունը լինիարդյունավետ, այն չի կարող մեկ տարուց պակաս լինել, իսկ առավելագույնժամկետը չպետք է գերազանցի հինգ տարի ժամկետը, • պետք է հաշվի առնել աշխատակցի՝ որպես անհատ լինելը (կարողությունները, կրթության մակարդակը, սեռը, տարիքը, առողջական վիճակը,բնավորության գծերը),• նպատակահարմար է հաշվի առնել աշխատանքային փորձը,• պետք է կարևորել գործունեության տեսակը և մասնագիտացումը (պլանավորում, վաճառք, արտադրություն և այլն)։ Գերմանիան դասվում է այն երկրների շարքին, որն ունի բավականինզարգացած հանրային ծառայության համակարգ։ Կոռուպցիայի դեմ պայքարի,դրա կանխարգելման նպատակով Գերմանիայում նախ վերլուծվում են այնպաշտոնները, որոնք առավել կոռուպացված են, և առավել բարձր ցուցանիշներով պաշտոններում ծառայության ժամկետը սահմանափակում է մինչևհինգ տարի ժամկետով, այսինքն՝ հինգ տարին մեկ նման պաշտոնների համարիրականացվում է ռոտացիա։ Չինաստանի Ժողովրդական Հանրապետությունում ռոտացիան դիտարկվում է որպես հանրային այն ծառայողների պլանավորված տեղափոխություն,որոնք աշխատում են միևնույն պաշտոնում տասը տարուց ավելի՝ տեղափոխվելով նմանատիպ պաշտոնի մեկ այլ տարածքում։ Ճապոնիայում հանրային ծառայողների ռոտացիան ծառայողի բազմակողմանի զարգացման, վերապատրաստման և որակավորման բարձրացման,հաջողված կարիերայի գրավական է։ Այստեղ ծառայողների տեղափոխությունը հորիզոնական և ուղղահայաց ուղղությամբ տեղի է ունենում յուրաքանչյուր2-3 տարին մեկ, ամեն տարի տեղափոխվում են անձնակազմի մոտավորապես30-40%-ը։ Սակայն Ճապոնիայում տեղափոխություն իրականացնելիս չենհարցնում ծառայողի համաձայնությունը՝ բացի այն տեղափոխություններից, որոնց ժամանակ ծառայողը պետք է փոխի բնակության վայրը։ Հանրային ծառայողին երաշխիքի տրամադրման սկզբունք։ Ռոտացիան իրականացնելու ժամանակ հանրային ծառայողին անհրաժեշտ է տրամադրելհետևյալ երաշխիքները.• ծառայության նոր վայրում բնակավայրի տրամադրում։ Այսինքն՝ հանրային ծառայողներին տեղափոխելու ժամանակ առաջ են գալիս շատ կարևորխնդիրներ, ինչպիսիք են այլ տարածք տեղափոխվելու դեպքում ծառայողինբնակարանով ապահովելու խնդիրը։ Եվ կարելի է նշել, որ սա բավականին մեծխնդիր է հանրային ոլորտում։ Խնդիրն այն է, որ շատ տարածքներում հանրային ծառայողների համար նախատեսված բնակարանային ֆոնդը շատ խղճուկ է, և այս խնդիրը լուծվում է շատ մեծ դժվարություններով կամ ընդհանրապես չի լուծվում՝ դրանով իսկ դժվարացնելով ռոտացիայի իրականացմանմեխանիզմը, • հանրային ծառայողի և նրա ընտանիքի անդամների տրանսպորտայինծախսերի ապահովում,• հանրային ծառայողի և նրա ընտանքի անդամների հետ վերադարձիծախսերի ապահովում,• հանրային ծառայողների բժշկական ապահովագրում։ Եթե հանրային ծառայողին տեղափոխում են այլ պաշտոնի, դրա հետ միաժամանակ նրա աշխատավարձը չպետք է ավելի քիչ լինի, քան իր նախորդաշխատավայրում։ Մեր հանրապետությունում հանրային ծառայողների ռոտացիան համարվում է ոլորտի թույլ կողմերից մեկը, քանի որ այն գրեթե չի կիրառվում իբրևՄՌԿ գործիք՝ հանրային ծառայությունների մատուցման որակը բարելավելու,աշխատակազմի կարողությունները զարգացնելու ու աշխատուժի գնահատելու նպատակով։ Համաձայն «Քաղաքացիական ծառայության բարեփոխումների ռազմավարության»7՝ քաղաքացիական ծառայության մասին օրենքը շատ հպանցիկ էանդրադառնում ռոտացիային։ Որոշակի ռոտացիա առկա է միևնույն պետական մարմնի ներսում, սակայն քաղծառայողների ռոտացիան մեկ մարմնիցմեկ այլ մարմին առաջնահերթ չէ և քիչ է կիրառվում։ Ակնհայտ է, որ «Քաղաքացիական ծառայության բարեփոխումների ռազմավարությունում» կա անդրադարձ ռոտացիայի գաղափարին, սակայն պարզ չէ, թե ինչ կարգով և ինչմեխանիզմով է այն իրականացվելու։ Ակնհայտ է, որ ռոտացիայի իրականացման հետ կապված կան և՛ դժվարություններ, և՛ խնդիրներ։ Եվ ռոտացիայի արդյունավետ իրականացման ևդրա արդյունքում ավելի զարգացած և ոչ կոռուպացված հանրային ոլորտիառկայության համար, հանրային ոլորտում անհրաժեշտ է իրականացնելհետևյալ փոփոխությունները։ • Հանրային ոլորտում ռոտացիայի միասնական համակարգի բացակայություն։ Այս խնդրի արդյունավետ լուծման համար անհրաժեշտ է ստեղծել նորամատիվ-իրավական ակտեր, որոնցում հստակորեն կսահմանվի ռոտացիան,կսահմանվեն դրա իրականացման մեխանիզմները, տեսակները, իրականացման ժամկետները, իրականացման պայմանները հանրային ոլորտում, միաժամանակ ռոտացիան շարունակական բնույթ պետք է ունենա, և «Քաղաքացիական ծառայության մասին» ՀՀ նոր օրենքում անհրաժեշտ է ամրագրել շարժունակության հստակ մեխանիզմ։ • Հանրային ծառայողի և նրա ընտանիքի անդամների տեղափոխությանսոցիալական խնդիրների լուծման դժվարություններ։ • Հանրային ծառայողների ռոտացիոն համակարգի կառավարման կառույցի անորոշություն։ Հանրային ոլորտում ստեղծել համապատասխան կառույց, որը պատասխանատու կլինի ռոտացիոն գործընթացի կազմակերպման,իրականացման և վերահսկողության համար։ Միաժամանակ այդ կառույցի7 Աղբյուրը՝ https։ գործունեությունը, իրավունքները և պարտականությունները ամրագրված կլինեն համապատասխան փաստաթղթում։ • Ռոտացիայի «նեղ» ուղղվածությամբ օգտագործում։ Այսինքն՝ հանրային ծառայողների ռոտացիան ավելի հաճախ կարելի է դիտարկել որպես կոռուպցիայի դեմ պայքարի միջոց, և այս եղանակի կիրառման «նեղությունը»թույլ չի տալիս մշակել հանրային ծառայողների ռոտացիայի հստակ մեխանիզմներ, որոնք ուղղված կլինեն նաև հանրային ծառայողների մասնագիտական աճին։ Հարկ է նշել, որ հանրային ոլորտում խնդիրները բավականին մեծեն, և հետևաբար սխալ է իրականացնել ռոտացիոն մեխանիզմը՝ լուծելու միայն կոռուպցիոն խնդիրը։ Գրագետ մշակված ռոտացիոն մեխանիզմը կնպաստի՝ պատրաստելու որակավորված մասնագետներ, ինչպես նաև ապահովելունրանց բազմակողմանի զարգացվածությունը։ • Օրենքում հստակ սահմանել հանրային ոլորտում իրականացվող ռոտացիայի մեխանիզմը։ Հանրային ոլորտում իրականացվող ռոտացիայի առանձնահատկությունն այն է, որ այստեղ ռոտացիան իրականացվում է միայնհանրային ծառայողի համաձայնության դեպքում, և այն պետք է լինի գրավոր։ Առանձին դեպքերում թույլատրվում է հրաժարվել տեղափոխությունից, ևօրենքում հստակ առանձնացված պետք է լինեն այդ պատճառները, մասնավորապես՝• Ծառայողը հիվանդ է, և տեղափոխությունը հակացուցված է նրան,• Ծառայողի ընտանիքի անդամները չեն կարող տեղափոխվել նրա հետառողջական վիճակի պատճառով։ Միաժամանակ օրենքում հստակորեն անհրաժեշտ է առանձնացնել նաևայն դեպքերը և դրանց լուծման համապատասխան մեթոդները, թե ինչպես էիրականացվելու հանրային ծառայողների ռոտացիան, եթե նրանք չեն տալիսիրենց համաձայնությունը այդ տեղափոխություններին, եթե բացակայում ենվերը նշված պատճառները (աշխատանքից ազատել, պաշտոնից զրկել, ավելիցածր պաշտոնի նշանակում և այլն)։ Ընդհանրացնելով՝ կարելի է առանձնացնել հանրային ծառայության ոլորտում կադրերի ռոտացիայի իրականացման միջազգային փորձը, որի կիրառումը մեր հանրային ծառայության ոլորտում կնպաստի ռոտացիոն համակարգիկատարելագործմանը, մասնավորապես՝Պետք է ընդլայնվի ռոտացիոն համակարգը, ինչպես Ճապոնիայում և Չինաստանում է։ Չինաստանում ռոտացիան կրում է համընդհանուր բնույթ, այսինքն՝ այն տարածվում է իշխանության բոլոր մակարդակների վրա։ Բացիայդ՝ հնարավորություն պետք է տրվի ռոտացիան իրականացնելու ոչ միայնստորաբաժանումների ներսում, այլև ամբողջ կառույցում՝ մի ստորաբաժանումից մյուսը, ինչպես նաև նախարարությունների միջև, ինչպես դա արվում էճապոնական մոդելում, որտեղ ռոտացիան ավելի ընդարձակ բնույթ է կրում.ռոտացիայի շրջանակներում տեղական մակարդակի շատ պաշտոններ դառնում են «միջանցիկ» կենտրոնական կառույցի ծառայողների համար։ Այս իրավիճակում դրականն այն է, որ տեղի է ունենում կենտրոնական և տեղականմակարդակով գիտելիքների և տեղեկատվության փոխանակում։ Մեր հանրային ոլորտում ծառայողների ռոտացիան պետք է լինի պարտադիր և իրականացվի մանրամասն մշակված պլանի հիման վրա։ Կարելի էներդնել և զարգացնել ճապոնական մոդելը, որտեղ հանրային ծառայողներիտեղափոխությունը պարտադիր բնույթ է կրում, և յուրաքանչյուր 2-3 տարինմեկ տեղի են ունենում ծառայողների հորիզոնական և ուղղահայաց տեղափոխություններ։ Միաժամանակ յուրաքանչյուր կառավարման կառույցում նախապես առանձնացված պետք է լինեն թափուր պաշտոններ՝ պաշտոնների ռեզերվ, որոնք նախատեսված կլինեն ռոտացիայի իրականացման շրջանակներում հանրային ծառայողների ընդունման համար, ինչպես դա արվում է Չինաստանի Ժողովրդական Հանրապետության ռոտացիոն համակարգում։ Մեր հանրային ոլորտում պետական ծառայողի ռոտացիան պետականծառայության պաշտոնի ավելի բարձր խմբի կամ նույն խմբի ավելի բարձր ենթախմբի սահմաններում կարող է իրականացվել, եթե պետական ծառայողըբավարարում է տվյալ պաշտոնի անձնագրով սահմանված պահանջները։ Սակայն այն արդեն իսկ պարունակում է սահմանափակում. չունենալով համապատասխան որակները՝ ծառայողի ռոտացիան չի իրականացվում։ Այս խնդրիլուծման համար անհրաժեշտ է ներդնել Չինաստանի Ժողովրդական Հանրապետության հանրային ոլորտում իրականացվող ռոտացիոն համակարգի փորձը. ծառայողները կարող են տեղափոխվել ֆունկցիոնալ այլ ստորաբաժանումկամ ավելի բարձր պաշտոնի՝ դրանից առաջ անցնելով համապատասխան վերապատրաստում։ Այսպիսով՝ կարելի է եզրակացնել, որ վերը թվարկված խնդիրները ևդժվարությունները լուծելուց հետո ռոտացիան կդառնա հանրային ծառայության համակարգի անբաժանելի մասը, և հստակ ռոտացիոն մեխանիզմի առկայությունը, ինչպես նաև դրա շարունակական (անընդհատ) իրականացումըթույլ կտան ունենալ բարձր որակավորված և բազմակողմանի զարգացած ծառայողներ, միաժանական ռոտացիան կհանդիսանա կոռուպցիայի դեմ պայքարի արդյունավետ միջոց։ Անահիտ ԹադևոսյանՀԱՆՐԱՅԻՆ ԾԱՌԱՅՈՒԹՅԱՆ ՈԼՈՐՏՈՒՄ ԿԱԴՐԵՐԻ ՌՈՏԱՑԻԱՅԻ ՀԱՄԱԿԱՐԳԸԲանալի բառեր՝ ռոտացիա, ռոտացիայի դասակարգում, ռոտացիայի սկզբունքներ,կոռուպցիա, հանրային ծառայություն, հանրային ծառայողԱմփոփում։

example288

example288

Հոդվածում ներկայացված է Շիրակի մարզի և Գյումրու հյուրանոցային սերվիսի առանձնահատկությունը և զբոսաշրջային համալիրի զարգացման հեռանկարները։ Կատարված է համեմատական վերլուծություն Հայաստանի Հանրապետության հյուսիսային երեք մարզերի զբոսաշրջային հոսքերի վերաբերյալ։ Հոդվածում ներկայացված է նաև այն հնարավորությունները, որոնց օգտագործման դեպքում Շիրակի մարզը կարող է դառնալ Հայաստանի զբոսաշրջության առաջատար տարածաշրջաններից մեկը։

Շիրակի մարզը և մասնավորապես մարզկենտրոն Գյումրին իրաշխարհագրական դիրքի, ինքնատիպ բնական ռեսուրսների և հարուստպատմամշակութային արժեքների շնորհիվ համարվել է Հայաստանիզբոսաշրջության խոշոր կենտրոններից մեկը։ Այն հայտնի է եղել ամբողջԽորհրդային Միությունում։ Գյումրի և Շիրակի մարզ զբոսաշրջիկներ էին ժամանումՀայաստանի և ԽՍՀՄ բազմաթիվ քաղաքներից։ Զբոսաշրջությունըհատկապես մեծ զարգացում է ապրել 20-րդ դարի 70-80-ականթվականներին, երբ Գյումրի այցելած զբոսաշրջիկների թիվը տարեկանհասնում էր ավելի քան 20.000 մարդու (սրա մեջ չի մտնում չգրանցվածզբոսաշրջիկների թիվը)։ Այդ ընթացքում քաղաքում ձևավորվել էրզբոսաշրջիկների սպասարկման զարգացած ենթակառուցվածք։ Շիրակիմարզի տարածքով և Գյումրիով են անցել 4 համամիութենական ևբազմաթիվ պայմանագրայինառանձնապեսզբոսաշրջությունը։ մեծ պահանջարկերթուղիներ։ Այդ տարիներինմշակութայինվայելումէր1988թ. երկրաշարժից հետո զբոսաշրջությունը Գյումրիում ունեցելէ զգալի անկում։ քաղաքումՆերկայումս թե՛և թե՛ մարզի տարածքումզբոսաշրջության ոլորտում նկատվում է զարգացման բավականինբարձր տեմպ։ Նկատի ունենալով այս հանգամանքը՝ անհրաժեշտությունկա կատարել որոշակի հետազոտություն քաղաքի և մարզիհյուրանոցային սերվիսի ոլորտում, քանի որ վերջինս հանդիսանում էայս ճյուղի ենթակառաուցվածքային կարևոր բաղադրիչը։ Ընդհանրապես զբոսաշրջության զարգացման մակարդակը ցույցտվող գլխավոր ցուցանիշներից է տվյալ տարածքում իրացվածզբոսաշրջայինքանակականբնութագիրը [1, էջ 211]։ ծառայություններիորակականևՄեր կողմից կատարված հետազոտությունը նպատակ է ունեցելբացահայտելու երկու կարևոր գործոնների առանձնահատկությունըԳյումրիում և Շիրակի մարզում։ Դրանցից առաջինը զբոսաշրջիկներիհոսքի քանակական բնութագիրն է, իսկ երկրորդը՝ զբոսաշրջայինենթակառուցվածքի զարգացման մակարդակը։ որոնքԸստ 2020 թվականի հունվարի տվյալների՝ Գյումրու և Շիրակիմարզի համար «Booking» հարթակում գրանցված է 23 հյուրանոց և 39հյուրատուն,սպասարկելզբոսաշրջիկներին՝ իրականացնելով դրա համար անհրաժեշտ որոշակիծառայությունները [3]։ Այսպիսով՝ ներկայումս Գյումրիում միաժամանակ հնարավոր է ընդունել ավելի քան 1000 զբոսաշրջիկ, ինչը ավելիքան 5 անգամ գերազանցում է 2006 թ.-ի ցուցանիշը։ ընդունելկարողենևՄարզի մյուս բնակավայրերում, մասնավորապես Արթիկում ևՄարալիկում եղած հյուրանոցները և հյուրատները, ըստ էության, չունենզբոսաշրջային նշանակություն։ Ոչ մեծ հյուրատներ կան Ամասիայիենթաշրջանում, որոնք ընդունում են «Արփի լիճ» ազգային պարկ այցելողզբոսաշրջիկների, այն էլ՝ միայն ամառային ամիսների ընթացքում։ Հետաքրքիր է ևս մեկ ցուցանիշ. ըստ նույն «Booking» հարթակի՝ մեկտարվա ընթացքում օրավարձով բնակարանների և առանձնատներիթիվը Գյումրիում հասել էր 130-ի՝ այն դեպքում, երբ 2019թ. Դրանց թիվըչէր գերազանցում 30-ը։ Զարգացման նման բարձր տեմպի շարունակվելու դեպքումԳյումրին և Շիրակի մարզը կարող են դառնալ Հայաստանի խոշորզբոսաշրջային տարածաշրջաններից մեկը։ Գյումրու հյուրանոցների մի քանի ցուցանիշներըԱղյուսակ 1.Հյուրանոցի անվանումըի ր ե ղ ե Տ ը կ ա ն ա ք ի ց ո ն ա ր ւ ո Հ յ ղ տ ս ա ը գ ր ա կ ն ո ի ս ր ւ ո կ ս ք Է ր ի գ ա ր ծ յ ն ա տ ո վ ա ռ Ա շ ա ճ ա խ ա ն «Նանե»«Արաքս»«Բեռլին»«Վանատուր»«Ոսկե ծիրան»«Ոսկե բլուր»«Փարվանա оջախ»«Ալեքսանդրապոլ»9 Վիլլա Կարս»«Գարուն»«Երազանք»«Գյումրի»«Ջրահարս»«Ալհմաս»«Աստրալ»«Թումոս»«Ֆելիսա»«Օլիմպիկ»«Վիկտորիա պլազա»«Վալե»«Տիգրան Մեծ»ԸնդամենըԵթե նկատի ունենանք, որ ըստ 2019թ. տվյալների՝ Գյումրի այցելածզբոսաշրջիկների թիվը կազմել է 60 հզ., ապա կարելի է ասել, որ քաղաքիև մարզի հյուրանոցային համալիրը աշխատել է բավականին մեծծանրաբեռնվածությամբ։ Ընդ որում՝ զբոսաշրջիկները Գյումրի և Շիրակեն այցելել հիմնականում հունիս-հոկտեմբեր ամիսներին(80%)։ Մնացած 7 ամիսների ընթացքում հյուրանոցները և հյուրատները գործելեն թերբեռնված։ Պետք է ասել, որ զբոսաշրջային ենթակառուցվածքներիեկամտաբերություն ապահովելու համար աշխատանքային ժամանակահատվածը հաշվարկված է ոչ պակաս քան 90 օր [2, էջ 67]։ Մյուս կարևոր հարցը զբոսաշրջիկների անցկացրած օրերիվերլուծություննուսումնասիրություններից պարզ դարձավ, որ Գյումրի ժամանած զբոսաշրջիկների90%-ը քաղաքում մնացել է 1 օր՝ գիշերելով այնտեղ գտնվողհյուրանոցներից որևէ մեկում։ է Գյումրիում։ ՄերկատարածՀետևաբար կարելի է փաստել, որ Գյումրին համարվում էտարանցիկ քաղաք Վրաստանից դեպի Երևան զբոսաշրջայինուղղության համար։ Այստեղ հիմնականում գիշերում են առավոտյանճանապարհը շարունակելու նպատակով, չնայած մեր հարցումներիցպարզվել է, որ գիշերակացի համար մնացած խմբերի մոտ կեսըպատվիրել է նաև էքսկուրսիոն ծրագիր։ Ընդհանրացնելովվրակատարված վերլուծությունը՝ կարելի է ասել, որ Գյումրիում և Շիրակիմարզում զբոսաշրջությունը բնութագրվում է որպես դինամիկ զարգացողճյուղ։ ցուցանիշներիվերոհիշյալհիմանՀամեմատելով Գյումրու հյուրանոցային համալիրը Հայաստանիմյուս քաղաքների հետ՝ ակնհայտ է դառնում, որ ներկայումս այն մեծչափով զիջում է միայն մայրաքաղաքին։ Այժմ Հայաստանում գործում են 700-ից ավելի հյուրանոցներ։ Ամրագրմանհյուրանոցներ, որոնցիցՀյուրանոցներիամրագրման հայկական Hotelium.am կայքում ներառված է մոտ 500հյուրանոց [4], Բարև «Արմենիա» կայքում՝ ընդամենը 191 [5], իսկհայկական «Սփյուռ» տեղեկատուում գրանցված են 461 հոթելներ, 15հոսթելներ, 27 մոթելներ, 25 «B&B»-ներ [6]։ համակարգում471-ը՝ Երևանումհաշվառված[3]։ ենԶբոսաշրջային համալիրի զարգացման մակարդակի գնահատմանհամար մեր կողմից իրականցվել են հաշվարկներ տուրօրերիվերաբերյալ։ Հաշվարկների կատարվել են հետևյալ բանաձևով.Տօր = Զ × Ժմիջ.,որտեղ՝ Տօր- տուրօրերի թիվն է (մարդ/օր), Զ-զբոսաշրջիկների թիվը(մարդ), Ժմիջ – տվյալ ռեգիոնում զբոսաշրջիկների մնացած օրերի միջինթիվը։ Համեմատական վերլուծություն կատարելու համար ՝ հաշվարկվելեն երեք մարզերի ցուցանիշներ, ընդ որում՝ ընտրվել են զբոսաշրջայինառոմով Շիրակի մարզից համեմատաբար լավ և վատ զարգացածմարզեր։ Նպատակահարմար է համարվել համեմատել Շիրակի, Լոռու ևՏավուշի մարզերի ցուցանիշները։ Նման հաշվարկների դժվարությունը այն է, որ չկան լիարժեքտվյալներ մարզեր այցելած զբոսաշրջիկների վերաբերյալ։ Մեր կողմիցհաշվարկների համար օգտագործված տվյալները գնահատականներ են,որոնք ներկայացվել են մարզպետարանների կողմից։ Աղյուսակ 2.Տուրօրերի հաշվարկի տվյալներըԶբոսաշրջիկներիթիվը (մարդ)Զբոսաշրջիկներիմնացած օրերիմիջին թիվը (օր) ։ Տուրօրերիքանակը(մարդ/օր)Մարզ1 ՇիրակԼոռիՏավուշԸստ կատարված հաշվարկների՝ տուրօրերի թվի առավել մեծցուցանիշ գրանցվել է Տավուշի մարզում, որը պայմանավորված է լավզարգացած զբոսաշրջային ենթակառուցվածքներով, ինչպես նաևբազմօրյա տուրերի անցկացման հնարավորություններով։ բավականինցածրէՇիրակի մարզ այցելած զբոսաշրջիկների թվի կտրուկ աճիէ, ինչըպայմաններում տուրօրերի թիվըպայմանավորվածմեկօրյա տուրերիգերակշռությամբ։ Ի տարբերություն Շիրակի մարզի՝ Լոռիումզբոսաշրջիկների թիվը չի գերազանցում 18 հզ.-ը, որը կազմում է Շիրակիմարզ այցելած զբոսաշրջիկների թվի ընդամենը 30%, բայց տուրօրերիթվով Լոռին գրեթե հավասարվում է Շիրակի մարզին (54 հզ. մարդ/օր),որը կազմում է Շիրակի մարզի տուրօրերի քանակի 90%-ը։ մարզի տարածքումՆշված վերլուծությունը թույլ է տալիս ասելու, որ չնայած Շիրակիմարզում զբոսաշրջիկների թվի կտրուկ աճին՝ տուրօրերի թիվն այստեղցածր է, ինչի հետևանքով հյուրանոցային համալիրը, ինչպես նաևհասարակական սննդի օբյեկտները աշխատում են սեզոնայինթերբեռնված ռեժիմով։ Ինչպես նշվեց, Գյումրիում գործող հյուրանոցների թիվը անցնում է20-ից, հետևաբար կարելի է ասել՝ Հայաստանում գործող հյուրանոցներիմիայն մոտ 3%-ն է գտնվում Գյումրիում։ Գյումրիում չորս և հինգաստղանի հյուրանոցներ չկան։ Առկա հյուրանոցներից մի քանիսըդասվում են «Երեք պլյուս» աստղի հյուրանոցների շարքին (տեսաղյուսակ 1)։ հետևաբարՀյուրանոցներիծանրաբեռնվածությունը,նաևտուրօրերի թիվը ավելացնելու համար մեծ նշանակություն կարող էունենալ «ամեն ինչ ներառված է/allinclusive» համակարգը։ Շատզբոսաշրջիկներ նախընտրում են այցելել հյուրանոցներ, որոնքառաջարկում են երեքանգամյա սնունդ։ Այդպիսի հյուրանոցներըհիանալի տարբերակ է համարվում զանգվածային զբոսաշրջիկներիհամար։ Գյումրիում նմանատիպ ծառայությունչի մատուցվում։ Հյուրանոցներն առաջարկում են միայն նախաճաշ։ թվի ավելացմանԱնիմացիոն ծառայությունները ևս ունեն վճռորոշ ազդեցությունհյուրանոցների արդյունավետության բարձրացման և գիշերակացովօրերիհամարհյուրանոցների համարի հարմարավետությունից և սնունդից հետոկարևոր պայման է համարվում ժամանցի առկայությունը։ Այդ իսկպատճառովհյուրանոցային տնտեսություններում անիմացիանզբաղեցնում է գլխավոր դերերից մեկը, որը սերտորեն կապված է մյուսոլորտների հետ և ունի որոշակի նշանակություն։ Զբոսաշրջիկներիգործում։ Անիմացիոն ծառայության նպատակն է հանգստացողների հետանընդհատ շփումը, որի արդյունքից էլ կախված է զբոսաշրջիկիհանգստի որակը։ Անիմացիաների որակից կարող է կախված լինելհյուրանոցի ծանրաբեռնվածությունը։ Անիմացիոնծառայություններըհամապատասխանումենհատկապես երեխաների հետ հանգստացող զբոսաշրջիկների համար։ Հյուրանոցը կգրավի զբոսաշրջիկներին՝ նաև ծառայությունների լայնշրջանակներ տրամադրելով, այդ թվում՝ լողավազանի, ֆիթնես-սրահի,սպա-կենտրոնի, գեղեցկության սրահի, բժշկի սենյակի առկայությունըկարողհյուրանոցներիարդյունավետության գործում։ դրական ազդեցությունենթողնելՆկար 1։ Հյուրանոցների և որոշ զբոսաշրջային օբյեկտների տեղադիրքըքաղաքի տարածքումԳյումրուկարողդեպքումհյուրանոցները պատվերիենառաջարկել անիմացիոն ծառայություններ։ Տեղի հյուրանոցներումանիմացիա կազմակերպելու համար կարևոր հանգամանք ենքդիտարկել լողավազանների առկայությունը։ Գյումրիում անիմացիոնծառայություններ կարող են առաջարկել «Արաքս», «Վանատուր» և«Երազանք» հյուրանոցները։ «Վանատուր» և «Արաքս» հյուրանոցներըառաջարկում են ֆիննական բաղնիք (սաունա), հանդիսություններիսրահ, գործնական հանդիպումների սրահ, սրճարան, ռեստորան։ «Երազանք» հյուրանոցն ունի բացօթյա լողավազան և սաունա։ Հյուրանոցներինաևհյուրանոցի ապրանքանիշի անվանումից։ Հյուրանոցների տերերըժամանակի հետ եկել են եզրակացության, որ եթե դրանք պահանջարկծանրաբեռնվածությունըկախվածէունեն մի վայրում, ապա կարող են պահաջարկ ունենալ նաև մեկ այլվայրում։ Այսինքն՝ դրանք կարող ենչափանիշ դառնալ, որըպահանջված է ողջ աշխարհում։ Ընդհանուր առմամբ կարելիտնտեսությունների արդյունավետությանհամեմատական է զբոսաշրջիկների հոսքին։ է ասել, որ հյուրանոցայինուղիղբարձրացումըԵզրակացություններ Կատարված հետազոտական աշխատանքի հիման վրա կարելի էեզրակացնել.1. Շիրակիմարզումենթակառուցվածքներըտեղաբաշխված են խիստ անհավասարաչափ, որը զբոսաշրջությանզարգացման լուրջ խոչընդոտ է։ զբոսաշրջային2. Զբոսաշրջիկների թվի կտրուկ աճի պայմաններում տուրօրերի թիվըփոքր է, ինչի հետևանքով մարզի հյուրանոցային համալիրը դառնումէ քիչ եկամտաբեր։ 3. Զբոսաշրջային ենթակառուցվածքների, մասնավորապես հյուրանոցներիէզբոսաշրջային հոսքերի խիստ սեզոնայնությամբ և անիմացիոնծառայությունների ցածր որակով։ ցածր արդյունավետությունը պայմանավորվածԱռաջարկություններԳյումրիում հյուրանոցների գործունեության արդյունավետությունըկախված է ոչ միայն որակից, այլև գնային քաղաքականությունից։ Որքան բարձր է հյուրանոցային համարի գինը, այնքան քիչ հասանելի էդառնում զանգվածային զբոսաշրջության համար։ Միջսեզոնայինժամանակահատվածում զեղչային համակարգը գործում է ոչ բոլորհյուրանոցներում։ Հյուրանոցներում ծանրաբեռնվածություն ապահովելու համար անհրաժեշտ է ոչ սեզոնային ամիսներին իջեցնելհամարների գները խելամիտ տոկոսներով։ Գյումրիում սեզոննընդգրկում է ապրիլ-հոկտեմբեր ամիսները։ Հետևաբար նոյեմբերիցապրիլ ամիսներին անհրաժեշտբազմաթիվփառատոններ, միջոցառումներ, իջեցնել գները, առաջարկել յուրօրինակճանապարհորդություններ։ կազմակերպելէԱնհրաժեշտ է նաև ձևավորել զբոսաշրջային նոր, մրցունակուղղություններ, ապահովելև պատմամշակութայինռեսուրսների արդյունավետ օգտագործումն ու պահպանությունը,առևտրայնացումը, ինչպես նաև զարգացնել ձմեռային և սպորտայինզբոսաշրջությունը։ Գյումրին և Շիրակի մարզն ունենբոլորբնականհնարավորությունները վերականգնելու և զարգացնելու առողջարանայինկանէկոզբոսաշրջության զարգացման համար։ հնարավորություններզբոսաշրջությունը։ ՄեծՀետազոտությունն իրականացվել է ՇՊՀ-ի կողմից տրամադրվողֆինանսական աջակցության շնորհիվ՝ № 02-SCI-2019 գիտական թեմայիշրջանակներում։

example204

example204

Հոդվածում վերլուծվել է ՀՀ բնակչության բնական շարժի հիմնական ցուցանիշների դինամիկան, ներկայացվել է 2017թ-ին ՀՀ-ում գրանցված ամուսնությունները և ամուսնալուծություններն ըստ մարզերի և Երևան քաղաքի, ինչպես նաև ուսումնասիրվել է գրանցված ամուսնալուծությունների բաշխումն ըստ ամուսնության տևողության։ ՀՀ-ում գրանցված ամուսնալուծությունների քանակի և ծնելիության ընդհանուր գործակցի միջև եղած փոխկախվածության բացահայտման նպատակով կառուցվել է լագային բաշխմամբ ռեգրեսիոն մոդել։

Հայտնի է, որ ծնելիությունը և մահացությունըժողովրդագրական այն գործընթացներն են, որոնք ապահովում ենբնակչության սերնդափոխությունը՝ ձևավորելով բնակչության բնականշարժը։ Բնակչության վերարտադրության գործընթացները իրենց ազդեցությունն են թողնում երկրի սոցիալ-տնտեսական վիճակի վրա։ Սույն հետազոտության նպատակն է վերլուծել ՀՀ բնակչության բնականշարժի ցուցանիշների դինամիկան, բացահայտել ՀՀ-ում գրանցվածամուսնալուծությունների քանակի և ծնելիության ընդհանուր գործակցիմիջև եղած փոխկախվածությունը։ Ցանկացած ժողովրդագրական վերլուծություն սկսվում է երկրիբնակչության թվաքանակի դինամիկայի ուսումնասիրությամբ։ Ինչպեսգիտենք,գնահատականըմիջմարդահամարային ժամանակահատվածներում ստացվում է վերջինբնակչության թվաքանակիընթացիկմարդահամարի և բնական շարժի ընթացիկ հաշվառման տվյալներիհիման վրա։ ՀոդվածումներկայացվելէՀՀ մշտականբնակչությանթվաքանակի դինամիկան 2008-2017 թվականների դրությամբ։ Գծապատկեր 1. ՀՀ բնակչության թվաքանակի դինամիկան, հազ.մարդ [3]Գծապատկեր 1-ում ներկայացված տվյալների վերլուծությունըվկայում է, որ ՀՀ բնակչության թվաքանակը ուսումնասիրվողժամանակահատվածում տարեկան միջին հաշվով նվազել է 11.6 հազ.մարդով կամ 0.4% -ով։ Հարկ է նշել, որ ՀՀ բնակչության ընդհանուր թվաքանակի շուրջ64%-ը կազմում է քաղաքային բնակչությունը, իսկ գյուղականը՝ 36%-ը։ Ինչպեսհայտնիմահացությունըժողովրդագրական այն գործընթացներն են, որոնք ապահովում ենբնակչության սերնդափոխությունը` ձևավորելով բնակչության բնականշարժը։ ծնելիությունըէ,ևԲնակչության բնականէ միշարքցուցանիշներով,ծնելիության,մահացության գործակիցները, բնակչության բնական շարժի գործակիցը,մանկական մահացության գործակիցը, կյանքի սպասվող միջինտևողությունը ծննդյան պահին [5]։ շարժը բնութագրվումենկարևորագույններնորոնցիցԲնակչության բնական շարժի բացարձակ ցուցանիշները լիարժեքչեն բնութագրում երևույթների ինտենսիվությունը, քանի որ դրանքկախված են միայն բնակչության բացարձակ թվաքանակից։ Ուստիբնական շարժը բնութագրող ցուցանիշները պետք է վերլուծել միայնհարաբերական մեծություններով [5]։ Աշխատանքում ներկայացվել է ՀՀ բնակչության բնական շարժըբնութագրող ցուցանիշների դինամիկան 2008-2017թթ. կտրվածքով։ Գծապատկեր 2. ՀՀ բնակչության բնական շարժի ցուցանիշների դինամիկանհազար բնակչի հաշվով [2, 3]Գծապատկեր 2-ում ներկայացված տվյալներից ակնհայտ է, որ ՀՀ-ում ծնելիության գործակցի բարձր մակարդակ գրանցվել է 2014թվականին, ներկայացված տվյալների վերլուծությունից ելնելով՝ կարողենք ասել, որ ՀՀ-ում ծնելիության ընդհանուր գործակիցը 2017թ-ին2014թ-ի համեմատ նվազել է շուրջ 12.0%-ով։ Մահացության ընդհանուրգործակիցը 2017թ.-ին 2008թ.-ի համեմատ բարձրացել է շուրջ 7.1%-ով,հետևաբարժամանակահատվածում տասը հազար բնակչի հաշվով կրճատվել է 7-ով։ գործակիցընույնբնականհավելաճիՀայտնի է, որ բնակչության բնական շարժը բնութագրվում է նաևամուսնություններով և ամուսնալուծություններով։ Ինչպես գիտենք,ամուսնությունները բերում են ծնվածների թվի ավելացման ևբարենպաստ պայմաններում կրճատում մահացությունը։ Հակառակդրան՝ ամուսնալուծությունները կրճատում են ծնելիությունը ևավելացնում մահացությունը [6]։ Աշխատանքում ուսումնասիրվել և վերլուծվել է ՀՀ-ում գրանցվածամուսնությունների և ամուսնալուծություններրի թվի դինամիկան 20082017թթ. կտրվածքով, որից պարզէ դարձել, որ գրանցվածամուսնությունները տարեկան միջին հաշվով կրճատվել են 1.8-ով՝հազար մարդու հաշվով, իսկ ամուսնալուծությունները հազար մարդուհաշվով ավելացել են շուրջ 3-ով։ ներկայացվելգրանցվածամուսնությունները և ամուսնալուծությունները՝ ըստ մարզերի և Երևանքաղաքի [3]։ ՀոդվածումՀՀ-ումէ2017թ.-ինԳծապատկեր 3. 2017թ.-ին գրանցված ամուսնություններն ըստ ՀՀ մարզերի ևԵրևան քաղաքի, 1000 բնակչի հաշվովԳծապատկեր 3-ում ներկայացված տվյալներից ակնհայտ է, որ 2017թ-ին Երևան քաղաքում գրանցված ամուսնությունները հազարմարդու հաշվով կազմել են 5,8, որը ամենաբարձր ցուցանիշն է,մայրաքաղաքին հաջորդում է Վայոց ձորի մարզը՝ 5,7 գործակցով։ Գրանցված ամուսնությունների ցածր մակարդակով աչքի է ընկնումՇիրակի մարզը՝ 1000 բնակչի հաշվով 3,9 ամուսնություն։ Ուսումնասիրությունները վկայում են, որ ՀՀ-ում առաջին անգամամուսնացած կանանց միջին տարիքը 2017թ.-ին կազմել է 26,6 իսկտղամարդկանցը՝ 29,9 տարի [3], որը 2008թ.-ի համեմատ բարձրացել էհամապատասխանաբար 2,1 և 1,5 տարով։ Գծապատկեր 4-ում ներկայացված տվյալներից ելնելով՝ կարող ենքասել, որ 2017թ.-ին գրանցված ամուսնալուծությունների բարձրմակարդակ գրանցվել է մայրաքաղաքում, որին հաջորդում է Լոռվամարզը՝ 1.4 գործակցով։ Կոտայքի, Շիրակի և Սյունիքի մարզերումգրանցվել է ամուսնալուծության գործակցի միևնույն մակարդակը։ Ամուսնալուծությանցածր մակարդակէԳեղարքունիքի մարզում՝ 10000 բնակչի հաշվով 7 դեպք։ գործակցիգրանցվելԳծապատկեր 4. 2017թ.-ին գրանցված ամուսնալուծություններն ըստ ՀՀմարզերի և Երևան քաղաքի, 1000 բնակչի հաշվովԻնչպես հայտնիէ, ամուսնալուծության ժողովրդագրականգործոններից է ամուսնության տևողությունը։ Ուստի աշխատանքումանդրադարձ է կատարվել ՀՀ-ում գրանցված ամուսնալուծություններիբաշխվածությանն ըստ ամուսնության տևողության։ ՀՀ-ում2017թ.-ի տվյալներով1-4 տարի ամուսնությանտևողությամբ ամուսնալուծություններնընդհանուր ամուսնալուծությունների քանակի մեջ կազմել են 25,9%, իսկ մինչև 1 տարիտևողությամբ ամուսնալուծությունները՝ 6,3 %։ Հարկ է նշել, որ 2017թ.-ին1-4 տարի ամուսնության տևողությամբ ամուսնալուծություններիքանակը 2008թ.-ի համեմատ ավելացել են շուրջ 2 անգամ, իսկ 15-19տարի ամուսնության տևողությամբ ամուսնալուծությունները նվազել են192-ով կամ շուրջ 35 %-ով։ Հիմք ընդունելով գրանցված ամուսնալուծությունների բաշխումնըստ ամուսնության տևողության՝ հաշվարկվել է ամուսնության հաճախհանդիպող տևողությունը մինչև ամուսնալուծությունը։ 2008թ.-իտվյալներով մեր երկրում ամուսնության մոդայական տևողությունըմինչև ամուսնալուծությունը կազմել է 21 տարի, իսկ 2017թ.-ին՝ շուրջ 3տարի։ Գծակատկեր 5. ՀՀ-ում գրանցված ամուսնալուծությունների բաշխումն ըստամուսնության տևողության, տարի [3]ՀՀ-ում գրանցված ամուսնալուծությունների քանակի և ծնելիությանընդհանուր գործակցի միջև եղած փոխկախվածության բացահայտմաննպատակով կառուցվել է լագային բաշխմամբ ռեգրեսիոն մոդել։ Ուսումնասիրվողերևույթներիմիջև փոխկախվածությունըներկայացվել է կոռելյացիոն դաշտի միջոցով։ ենտվել,որցույցընտրվելէ2007-2015թթ.հատկանիշՎերլուծություններըՀՀ-ումամուսնալուծությունների քանակի փոփոխությունը սկսում է ազդելծնելիության մակարդակի վրա երկու տարի անց, հետևաբար որպեսգործոնայինգրանցվածամուսնալուծությունների քանակը (xt-2), իսկ արդյունքային հատկանիշ՝2009-2017թթ.(yt)։ Գծապատկեր 6-ում ներկայացված արդյունքներից երևում է, որուսումնասիրվող երևույթների միջև կապը հակադարձ է և միջինուժգնության։ Կառուցված ռեգրեսիոն մոդելի համաձայն՝ ՀՀ-ումգրանցված ամուսնալուծությունների թվի մեկով ավելացումը՝ հազարմարդու հաշվով, ծնվածների թիվը կրճատել է շուրջ երկուսով՝ հազարմարդու հաշվով։ ծնվածների թիվը հազար մարդու հաշվովԳծապատկեր 6. ՀՀ-ում ծնվածների թվի և գրանցված ամուսնալուծություններիքանակի միջև փոխկախվածությունըԵզրահանգում։ Հոդվածում ներկայացված վերլուծություններիարդյունքում կատարվել են հետևյալ եզրահանգումները, որ ՀՀ-ումծնելիության գործակցի բարձր մակարդակ գրանցվել է 2014 թ.-ին, ՀՀ-ումծնելիության ընդհանուր գործակիցը 2017թ.-ին 2014թ.-ի համեմատնվազել է շուրջ 12.0%-ով։ Մահացության ընդհանուր գործակիցը 2017թ.-ին 2008թ.-ի համեմատ բարձրացել է շուրջ 7.1%-ով, հետևաբարբնական հավելաճի գործակիցը նույն ժամանակահատվածում տասըհազար բնակչի հաշվով կրճատվել է 7-ով։ 2008թ.-ի տվյալներով մերերկրումմինչևամուսնալուծությունը կազմել է 21տարի, իսկ 2017թ.-ին՝ շուրջ 3 տարի։ 2017թ.-ին1-4 տարի ամուսնության տևողությամբ ամուսնալուծությունների քանակը 2008թ.-ի համեմատ ավելացել է շուրջ 2 անգամ,իսկ 15-19 տարի ամուսնության տևողությամբ ամուսնալուծություններընվազել են 192-ով կամ շուրջ 35 %-ով։ ամուսնությանտևողությունըմոդայականՀՀ-ումգրանցված ամուսնալուծություններիմեկովավելացումը՝ հազար մարդու հաշվով, ծնվածների թիվը կրճատել է շուրջերկուսով՝ հազար մարդու հաշվով։

example1999

example1999

Հոդվածն անդրադառնում է աշխարհահռչակ թուրք գրող, նոբելյան մրցանակակիր Օրհան Փամուքի առաջին վեպին՝ «Ջևդեթ բեյը և որդիները»։ Դա մի ծավալուն պատում է ստամբուլաբնակ հարուստ ընտանիքի երեք սերունդների մասին, որոնք անցում են կատարում դեպի նոր կենսակերպ, նոր արժեքներ և առաջնահերթություններ։ Իր բնույթով այն կարելի է համեմատել Թոմաս Մանի «Բուդենբրոկների» հետ։ Վեպի գործողություններն ընդգըրկում են բավական մեծ պատմական ժամանակահատված՝ երիտթուրքերից մինչև 1971 թ. ռազմական միջամըտության նախաշեմը։ Ստեղծագործության մեջ թուրքական ընտանիքակենտրոն հասարակության անցումն անձնակենտրոնության պատկերված է ուրույն մի ոճով, որ միավորում է ռեալիզմի ու պոստմոդեռնիզմի հիմնական գծերը։

ՕՐՀԱՆ ՓԱՄՈՒԿԻ ՆՈՎԵԼ «EWՈՒԴԵԹ ԲԵՅ ԵՎ ՈՐԴԻՆԵՐ» ՈՐՊԵՍ ՆԱԽԿԻՆ ՄԻMԱԳԱՅՆԱISՆՈՒԹՅԱՆ ՕՐԻՆԱԿ. Նոբելյան մրցանակակիր (2006) Թուրք գրող Օրհան Փամուկ քաղաքը և հիշողությունները », նշում է, որ մինչև 1974 թվականը նա սովորել է ճարտարապետություն, նկարչություն, բայց դրանից հետո թողել է ամեն ինչ և սկսել գրելը 1979-ին պատրաստվում է «Խավար և լույս» խորագրով նրա առաջին վեպը, որը նույն թվականին արժանացավ «Միլլիյեթ» թերթի կողմից սահմանված գրական մրցանակի։ Այս գիրքը, սակայն, լույս է տեսել միայն 1982-ին ՝ «Մահացած բեկերը» խորագրի ներքո։ Գրականագետները և հեղինակը համաձայն են, որ դա դասական ընտանեկան վեպ է ՝ «bildungsroman», ամ Փամուկը որպես օրինակ վերցրեց Թոմաս Մանի «Budenbrockers» վեպը 1։ Ինքը ՝ Փամուկը, խոստովանում է, որ այդ ժամանակ տարված էր Թոմաս Մանովով, փորձում էր օգտագործել իր մեթոդները, ոճն ու լեզուն։ Գրականագետների շրջանում կարծիք կա, որ այս վեպն ավելի իրատեսական է։ Օրինակ, ըստ թուրք գրականագետ Ն. Էսենի, գրքում կա ռեալիստական ​​վեպերին բնորոշ «պատմող, ով ամեն ինչ գիտի» 2, այսինքն ՝ հեղինակը, որը Փամուկի այլ վեպերում երբեմն իր տեղը զիջում է հերոսին կամ հերոսներին, ովքեր ինքնուրույն թելադրում է իրադարձությունների ուղղությունը։ Մեր կարծիքով, սակայն, Օրհան Փամուկի առաջին վեպը գտնվում է իրատեսության և պոստմոդեռնիզմի սահմանագծում։ Novelիշտ է, վեպում գերակշռում են իրատեսական շեշտադրումները, բայց պոստմոդեռնիզմի որոշակի տարրեր արդեն ակնհայտ են։ Այդ վեպը չէր կարող ամբողջովին իրատեսական համարվել, քանի որ հեղինակ Օրհան Փամուկն այդ ժամանակ արդեն իր գեղագիտական ​​հայացքներով դեմ էր ռեալիզմի, «Անատոլիական վեպի» և դրա սկզբունքների դեմ։ Վեպում մեջբերված ժամանակի թերթերից որոշ փորձագետներ համարում են, որ դա իրատեսական շեշտադրում է, բայց ահա թե ինչպես է միջտեքստայնությունը դրսևորվում զարգացող պոստմոդեռնիզմի սկզբունքներում։ Նման մեջբերումները դարձել են որոշակի ոճ, որն օգնում է կառուցել իրական ֆանտաստիկայի համադրությունը կամ հակադրությունը, օգնում է այս երկու ընկալումների սահմաններն ավելի անորոշ դարձնել և փոխանցել ընթերցողի ընկալումը։ 1905-1970թթ. «Մահացած բեյը և որդիները» վեպի ժամկետները։ Թուրքիան է։ Անգամ այս ժամանակային ընտրությունը պարունակում է սահմանային շեշտադրում ՝ Օսմանյան կայսրության անկում, Թուրքիայի Հանրապետության ստեղծման տարիներ։ Վեպը ներկայացնում է այդ ժամանակաշրջանում Թուրքիայի սոցիալական, քաղաքական, մշակութային զարգացումները, և մեկ ընտանիք ուղղակի հիմք է ցույց տալու այդ երեւույթների ընդհանուր զարգացման ընդհանուր պատկերը։ Վեպը բաղկացած է երեք մասից, որոնք վերնագրված են հետևյալ կերպ. «Նախաբան», «Երկրորդ մաս» և «Վերջաբան»։ Առաջին մասի համար ընտրված վերնագիրը կարծես համապատասխանում է ընդհանուր տրամաբանությանը, քանի որ այդ մասում նկարագրված է թուրքական սկսնակ «ամսաթվի» օրը, այդ օրվա ընթացքում ներկայացվում են երիտասարդ գործարարի կողմից առաջադրված հիմնական գերակայություններն ու նպատակները։ Այս նպատակները հիմնականում կենցաղային են, դրանք կապված են բարեկեցիկ ընտանիք ստեղծելու հետ։ Այստեղ, առաջին հերթին, ուշագրավ է Օսմանյան կայսրությունում մուսուլման-քրիստոնեական հարաբերությունների ուղղությունը։ Հայտնի է, որ կայսրությունում ոչ մուսուլմանները ՝ հայեր, հույներ, հրեաներ, հիմնականում զբաղվում էին առևտրով, արհեստներով և բիզնեսով, իսկ թուրքերը ընդգրկված էին գրասենյակային համակարգում ՝ ռազմական ոլորտում։ Հասարակության մեջ նույնիսկ ընկալում կար, որ 2 Նույն տեղում։ Մահմեդականի համար լավ չէ բիզնեսով զբաղվել։ Փոխարենը ոչ մահմեդականներն ունեին միջին դասի, միջին և միջին խավ, որը շատ ավելի անվտանգ էր, քան մահմեդականները։ Եվ ահա եթ եթ եթ եթ եթ եթ եթ եթ եթ եթ եթ եթ եթ Ջև եթ եթ եթ։ եթ եթ եթ .։ Հեղինակը շատ մանրամասն նկարագրում է մահմեդական և ոչ մուսուլման գործարարների փոխըմբռնման լուռ գործընթացը. 30-ից հետո Դեթը, արվեստի ոլորտում որոշակի հաջողությունների հասնելով, սկսում է պլանավորել իր հետագա կյանքը, որտեղ հնարավոր են գրեթե բոլոր մանրամասները։ Նա որոշում է տուն գնել Ստամբուլի արդեն էլիտար շրջանում ՝ Նիսանտաշում, ամուսնանալու համար բարձր կարգի փաշայի դստեր հետ 3։ «Դեթթի եղբայրը ՝ Նուսրեթը, բոլորովին այլ է նրանից», իր հերթին դառնում է վեպի «ոչ հարմարվողների» շարքի հիմնադիրը, որը նույնպես գտնվում է տարբեր հոգեբանական ճգնաժամերի մեջ։ Այս պատկերում նրա խնդիրների հիմքում ընկած է Արևելք-Արևմուտք կամ Թուրքիա-Եվրոպա հակամարտությունը։ Նուսրեթն այցելել է Եվրոպա, Փարիզ, ծանոթ է եվրոպական գրականությանը, արվեստին, Ֆրանսիական հեղափոխությանը, նրա գաղափարական կողմին և այդ ժամանակ ակտիվ երիտթուրքերին։ Փամուկի վեպում եկեք հանդիպենք հայկական կերպարին, ընդ որում `հիմնականում դրական գունավորմամբ։ Դա հիվանդ Նուսրեթի ողջ մնացած ընկերուհին է ՝ դերասանուհի Մարի Չուխաջյանը 4։ Վեպի երկրորդ մասի գործողությունները սկսվում են արդեն 1936 թվականից։ Եվ հենց սկզբից նոր հերոսների խոսակցության թեման կրկին եվրոպականացումն է, բայց ավելի ընդգծված նրբերանգներով։ Ինչպես նշվեց, վեպի առաջին և երկրորդ մասերի միջև կա շուրջ 30 տարվա ժամանակային վակուում, ընթերցողն արդեն տեսնում է երեխային 60-ից հետո, ով հասել է իր նպատակներին, ստեղծել մեծ բարեկեցիկ ընտանիք, գնել տուն, տուն ամառանոց, զարգացրեց ձեռնարկությունը։ «Dead Bay- ը ներկայացնում է իր կյանքը ներքին մենախոսությունների միջոցով» և իրադարձությունները, որոնք տեղի են ունեցել կարծես հենց առաջին մասի նկարագրությունների ավարտի պահից։ Այսպիսով «Ես այս տունը գնել եմ 1905 թվականին, ամուսնացել եմ։ Հենց այդ ժամանակ մահափորձ կատարվեց սուլթանի դեմ։ Հետո իշխանության եկած թուրքերը և վերականգնեցին սահմանադրությունը։ Հետո գնեցի հարևան այգին։ Պատերազմի տարիներին ես հարստացա ՝ շաքարավազ ներմուծելով, այդ գումարով ամեն ինչ այստեղ դասավորեցի։ Իմ ձեռնարկությունը սկսեց ծաղկել »5։ Պատմական իրադարձությունները Ջև դետ մենախոսության և անձնական խնդիրները դրված են նույն հարթության վրա։ Ասես հեղինակը փորձում է ցույց տալ, որ պատկերի համար հավասար հնարավորություններ ունեն. երբեմն առօրյան նույնիսկ ավելի կարևոր է։ Օրինակ, Թուրքիայի Հանրապետության ստեղծումը և ածուխի վառարան ձեռք բերելը ներկայացված են նույն հարթության վրա։ Dդեթն ունի իր կյանքից երջանիկ մարդու կերպար ՝ փաշայի դուստրը ՝ Նիգյան Հանիմ, երկու որդի ՝ Օսման, Ռեֆիկ, և դուստր Այշեն։ Ռեֆիկը «Դեթ բեյ» -ի որդին է բարեկեցիկ ընտանիքից, որն ամուսնացած է և սպասում է իր առաջնեկին։ Նա իր ավագ եղբոր հետ աշխատում է հոր ձեռնարկությունում։ Թվում է, թե ամեն ինչ ուրախանալու համար է, բայց նրա մեջ աստիճանաբար հայտնվում են ճգնաժամային երեւույթներ, որոնք վերածվում են խորը ճգնաժամի։ Նմանատիպ իրադարձությունները սկսվում են նրա ընկերներից։ Եվրոպայից վերադարձած նրա ընկերը ՝ Օմերը, լինելով քաղաքացիական ինժեներ, ձգտում է լավ ու մեծ նախագիծ իրականացնել, մեծ գումարներ վաստակել ՝ դառնալով «նվաճող»։ Մյուս ընկերը ՝ Մուհիտտինը, նույնպես ինժեներ է, բայց բանաստեղծություններ է գրում։ Նա իր ընկերների մեջ ամենաէքստրեմալն է, նրանցից ամենաընթերցվողը նա ճգնաժամի մեջ է ընկել։ Արդեն ուսանողական տարիներին նա ընկերներին խոստացավ, որ եթե 30 տարեկանում լավ բանաստեղծ չդառնա, ինքնասպան կլինի։ Ընկերները հաճախ հավաքվում են Ռեֆիկի տանը, մտավոր զրույցներ վարում և քննարկում համաշխարհային գրականությունը։ Այս վեճերը վեճեր են ճգնաժամից դուրս գալու ելքեր գտնելու և ուղիներ գտնելու շուրջ։ Ինտեքստեքստության օգտագործման համատեքստում, հեղինակը զգալի ուշադրություն է դարձնում պարբերականների մեջբերումներին ՝ հատուկ ուշադրություն դարձնելով քաղաքական և սոցիալական 1 theարգացող թուրքական բուրժուազիայի և դրա հարստացման մեթոդների մասին ավելի մանրամասն ՝ տե՛ս веевелева А., Об исского университета, 2009, серия 13, выпуск 2, էջ։ 42 3 Նույն տեղում, Պ. 4 Նույն տեղում, Պ. 5 Նույն տեղում, էջ. 123-124թթ. հոսանքի խնդիրներ։ Օրինակ ՝ Ալեքսանդրեթի սանջակը ՝ Հաթայը, պարբերաբար հիշատակվում է 1939 թվականին։ բռնակցվեց Թուրքիային։ Մասնավորապես, Մուհիտտինը նստած է սրճարանում, կարդալով հարևան սեղանի մոտ նստած տղամարդու թերթի որոշ վերնագրեր։ «Հաթայը այլևս չի կարող մնալ սիրիական գերության մեջ ... Երեկ Նախագահ Աթաթուրքը ...» 1։ Սակայն edեդիտ բեյի մահից հետո նրա ընտանիքում ավանդական կարգը սկսեց շատ արագ փչանալ։ Կրկին պահպանվում են կերպարների երկու պայմանական խումբ։ Detև Դեթի մտածելակերպը և աշխարհայացքը պահպանում է նրա ավագ որդին ՝ Օսմանը, և Դիփիկի հետ ճգնաժամն անմիջապես խորանում է, և նա աստիճանաբար ընկնում է ավելի ու ավելի անորոշության մեջ։ Այնուամենայնիվ, Ռեֆիկը չի կարող հասկանալ, թե իրեն ինչ է պետք ՝ ինչ է նա իրականում փնտրում։ Մի քանի ներքին մենախոսությունների ժամանակ նա նշում է. «Ես հասկանում եմ, որ ինչ-որ բան պետք է արվի, բայց չեմ կարող հասկանալ, թե կոնկրետ ինչ։ Ի՞նչ կարելի է անել ... »2։ Ռեֆիկը վերջապես վիճում է իրեն ընդհանրապես չհասկացող մի կնոջ հետ և հայտարարում, որ նա լքում է տունը ՝ այդպիսով փախչելով ընտանիքից, կյանքից, իրենից։ Ռուս թուրքագետ Ա. Սուլեյմանովան ուշադրություն է հրավիրում այն ​​փաստի վրա, որ տնից փախչելը Փամուկի քաոսի սկիզբի որոշակի խորհրդանիշ է 3։ Այլ կերպ ասած, տունը խաղաղության, ընտանիքի միասնության, ինքն իր հետ հաշտեցման խորհրդանիշ է, և, այնտեղից փախչելով, հերոսի համար խառնաշփոթ է սկսվում։ «Մեռյալ ծոցը և որդիները» վեպը մեծ տեղ է տալիս ընտանեկան տոների և իրադարձությունների նկարագրությանը, ինչը նույնպես ընտանեկան վեպի կարևոր տարրերից մեկն է։ Սակայն այս ամենը և ազդում է հերոսների, մասնավորապես Ռեֆիկի հոգեկանի վրա, նա փորձում է հեռանալ իրականությունից։ Թուրք գրականագետ Գ. Այթաչն առանձնացնում է ընտանեկան վեպի մեկ այլ առանձնահատկությունը `կենցաղային իրերի նկարագրությունը, կահույքը, որը նույնպես կա այս վեպում 4։ Առատաձեռնությունը, դրա հիման վրա զարգացող անտարբերությունն ու ճգնաժամը խորանում են մեկ այլ վեպի բնավորության մեջ։ Ռեֆիկի ընկերը ՝ Օմերը, կարծես թե հասնում է իր նպատակներին։ Կամախումում թունելի կառուցումից հետո նա մեծ գումար վաստակեց, նա արդեն ամեն ինչ պատրաստել էր պատգամավորի դստեր հետ ամուսնության համար, բայց անհասկանալի պատճառով սկսեց հետաձգել ամուսնությունը ՝ ընկնելով անտարբերությամբ ծածկված անտարբերության մեջ։ Օմերը նույնպես չունի այդ բացատրությունը, նրան տանջող հիմնական հարցը հետեւյալն է. «Ի՞նչ կարելի է անել, ի՞նչ կարելի է անել»։ 5 Ներքին մենախոսությունների շղթայում նա սկսում է վախենալ սեփական ունեցվածքից։ «Ես գիտեմ, թե ինչ չեմ ուզում դառնալ, բայց չգիտեմ ՝ ​​ինչ եմ ուզում դառնալ»։ Վեպի մի մասում Փամուկը խառնաշփոթ կերպար է ստեղծում, երբ բոլոր հերոսները ճգնաժամի մեջ են։ Ոչ միայն Ռեֆիկը, Օմերը, Մուհիտտինը, այլեւ գլխավոր հերոսները «պատկերված են այդ նահանգում։ Սա մի տեսակ քաոսային աշխարհ նկարագրելու փորձ է։ Այս վեպում Փամուկը բավականին հաճախ օգտագործում է բազմաձայնության մեթոդը, որը գրեթե ընդունված սկզբունք է պոստմոդեռնիզմի համար։ Ներքին մենախոսությունների ընթացքում տարբեր կերպարներ սկսում են բազմաձայնորեն քննարկել իրավիճակը, յուրաքանչյուրն իր մեջ։ Հատկանշական է, որ Փամուկի առաջին վեպում կան որոշ ակնարկներ, պատահական նկարագրություններ Թուրքիայում քրիստոնյաների, մասնավորապես հայերի նկատմամբ պետական ​​հետապնդումների մասին։ Այսպիսով, հանդիպման ժամանակ թենիսի ակումբի նախագահը, խոսելով Օսման և Ռեֆիկի հետ, նշեց, որ իրենց ակումբի վրա սպառնալիք կա, որովհետև «նոր մարզպետը որոշեց քանդել ներկայիս շենքը ՝ փոխարենը տալով մի փոքր հողակտոր։ դեպի լքված քրիստոնեական գերեզմանատուն «Մոտակայքում է Սբ. »8 Չնայած գերեզմանոցի հայկական պատկանելությունը նշված չէ այստեղ, միայն անունը պարզ է դարձնում խնդիրը ՝ Թուրքիայի կառավարության վերաբերմունքը հայկական և քրիստոնեական սրբավայրերի նկատմամբ։ Ավելին, շարունակելով նույն թեման, Փամուկը մանրամասնում է, որ զրույցին ներկա կանանցից մեկը նկատում է, որ գերեզմանոցում չի թույլատրվում թենիս խաղալ, 2 Նույն տեղում, էջ 262։ 6 Նույն տեղում, Պ. 7 Նույն տեղում, էջ. 521-522թթ. Ինչին ներկաները պատասխանում են, որ տարածքում չկա գերեզման, որը նախատեսվում է նվիրել ակումբին, այլ «միայն հին եկեղեցու ավերակներ» 1։ «Վերջաբան» վերնագրով վեպի երրորդ մասում իրադարձությունները տեղի են ունենում մոտ 30 տարի անց ՝ 1970 թ. Հեղինակը կրկին տալիս է անցյալ տասնամյակների հերոսների հետ տեղի ունեցած իրադարձությունների նկարագրությունները ակնարկների միջոցով կամ հերոսների մտորումների, ներքին մենախոսությունների միջոցով։ Մասնավորապես, երրորդ մասի իրադարձությունները հիմնականում կենտրոնացած են Ռեֆիկի որդու ՝ նկարիչ Ահմեթի կերպարի շուրջ։ Հենց սկզբից նշվում է, որ դեպքերից հինգ տարի առաջ, այսինքն ՝ 1965 թվականին։ Ռեֆիկը, ով վաղուց էր սնանկացել, մահացել էր ՝ կորցնելով իր կյանքի բոլոր վերջին տարիները մոր փոքրիկ սենյակում։ Կինը ՝ Փերիհան, վաղուց լքել է նրան և ամուսնացել ուրիշի հետ։ Dդեթ բեյի ընտանիքն արդեն ապրում է նոր բազմաբնակարան շենքում, որը կառուցվել է նախկին առանձնատան տեղում։ Ռեֆիկի որդին ՝ Ահմեթը, ապրում է այդ շենքի ձեղնահարկում, ինչը միակ բանն է, որ հայրը թողել է իրեն։ «Դեթ Բեյի կինը ՝ Նիգյան Հանիմը, որը տառապում է հին հիվանդությամբ, դեռ ողջ է ու մահվան շեմին։ Այս բաժնում նկարագրված են 1960-1970 թվականներին տեղի ունեցած քաղաքական և սոցիալական իրադարձությունները։ Թուրքիայում նա հատկապես առանձնացնում է ուսանողական ձախ և ակտիվ շարժումները։ Թերթերից մեջբերումները կրկին բերվում են որպես միջտեքստայինության օրինակ։ Նրանց մեջ գերակշռում են ռազմական վերջնագրերը և անմիջական ռազմական միջամտության բացահայտ ակնարկները։ Ահմեթը սկսում է բոլորի հետ խոսել հեղաշրջման հավանականության մասին, որի միջոցով հեղինակը պատկերում է տեղի ունեցող իրադարձությունների հանրային ընկալումները։ Համառոտ ներկայացվում է օսմանյան որդի Cemեմիլը, որը «Մահ բեյ» շարքի ժառանգորդն է։ Նա ամուսնացած է, ունի երեխաներ, ղեկավարում է նրանց ձեռնարկությունը, ընդհանրապես չի հետաքրքրվում քաղաքականությամբ, արվեստով կամ այլ խնդիրներով։ Գիրքն ավարտվում է Նիգյան Հանիմի մահով, փոքրիկ մի մանրուք կրկին խորհրդանշում է ժամանակի վերջը։ Ահմեթը, դուրս գալով տատիկի սենյակից, ինչ-որ տարօրինակ բան է զգում և, մի պահ կանգնելով, հայտնում է, որ 20-րդ դարի սկզբին իրենց գնած տան հայտնի ժամացույցը դադարել է։ Սա խորհրդանշում է Նիգյան Հան Դեյի շրջանի ավարտը ՝ նրա մտածելակերպի կրողը։ Ահմեթը մի պահ տատանվում է ՝ պետք է ժամացույցը ֆիքսվի, բայց հետո եզրակացնում է. «Թող ժամանակը վազի» 2։ Այսպիսով, կարելի է եզրակացնել, որ Օրհան Փամուկի առաջին վեպը մի կողմից ստեղծագործություն է, որը հստակ պարունակում է ընտանեկան վեպի ժանրի տարրերը, բայց, մյուս կողմից, դժվար է նկարագրել այն որպես պարզապես իրատեսական։ Մենք ավելի հակված ենք կարծելու, որ սա այն դեպքերից է, երբ իրատեսական, ուշ մոդեռնիստական ​​կամ նախապոստմոդեռնիստական ​​մեթոդները միահյուսվում են։ Այնուամենայնիվ, պոստմոդեռնիստական ​​կողմը հստակ արտահայտված է միջտեքստայինության, հերոսների ճգնաժամի, որոնման և այլ տարրերի մեջ։ Երիտասարդ ու սկսնակ գրողի համար նշված գործը կարելի է համարել հաջողված և միևնույն ժամանակ բավականին ճշգրիտ արտացոլում այդ ժամանակվա Թուրքիայի հասարակական-քաղաքական իրադարձությունների վրա։ Ամփոփելով, կարելի է նշել, որ Օրհան Փամուկի «Մահացած բեյքերը և որդիները» վեպը գրողին նախ որոշ ճանաչում բերեց Թուրքիայի ներսում, և երկրորդը հիմքեր ստեղծեց հետմոդեռնիստական ​​ուղղվածություն ունենալու համար։ Վեպում հերոսների պատկերման տարբեր հնարքներ և մեթոդներ թույլ են տալիս այն նկարագրել որպես նախապոստմոդեռնիզմ։ ԳՈՐԳ ՍԱՀԱԿՅԱՆ ՕՐՀԱՆ ՓԱՄՈՒԿԻ ՆՈՎԵԼ «EWՈՒԴԵԹ ԲԵՅ ԵՎ ՈՐԴԻՆԵՐԸ» ՈՐՊԵՍ ՆԱԽԿԱՊԵՏ ՄՈԴՄՈՆՆԵՌՆԻՄԻ ՕՐԻՆԱԿ Հիմնաբառեր. Օրհան Փամուկ, dդեթ Բեյ և որդիներ, postmalm. ։

example743

example743

Սույն աշխատությունում բացահայտված է տիրապետման էությունը, համադրվել են տարբեր տեսաբանների մոտեցումները և փորձ է արվել հիմնավորելու, թե ինչպես պետք է զարգանա պրակտիկան տիրապետման փաստը հաստատելու դեպքում։ Կատարված հետազոտության արդյունքում բացահայտվել է «բարեխիղճ տիրապետում» հասկացության բովանդակությունը` մատնանշելով այն թերությունները, որոնք նկատվում են պրակտիկ զարգացման ընթացքում։ Բացի այդ, սույն աշխատանքում հիմնավորվում է անբարեխիղճ տիրապետողի շահերի պաշտպանության անհրաժեշտությունը։

ՏԻՐԱՊԵՏՄԱՆ ԲԱՐԵԽՂՃՈՒԹՅՈՒՆԸ` ՈՐՊԵՍ ԱՆՇԱՐԺ ԳՈՒՅՔԻ ՆԿԱՏՄԱՄԲ ՍԵՓԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ԻՐԱՎՈՒՆՔԻ ՁԵՌՔԲԵՐՄԱՆ ՆԱԽԱԴՐՅԱԼՀայաստանի Հանրապետությունը, խորհրդային կարգերից անցում կատարելով ժողովրդավարականի, հռչակեց սեփականության իրավունքը, որը կենսական նշանակություն ունի հասարակությանզարգացման համար։ Պատահական չէ, որ սեփականության իրավունքն ամրագրված է ՀՀ սահմանադրության «Մարդու և քաղաքացու հիմնական իրավունքները և ազատությունները» գլխում, ինչը երաշխավորում է սույն իրավունքի ավելի բարձր մակարդակի ապահովվածությունը, քանի որ, ինչպես ամրագրված է սահմանադրությունում, այն ունի բարձրագույն իրավաբանական ուժ, իսկ վերջինիս նորմերը գործում են անմիջականորեն։ ՀՀ սահմանադրության 31-րդ հոդվածը սահմանում է. «Յուրաքանչյուր ոք իրավունք ունի իր հայեցողությամբ տիրապետելու, օգտագործելու, տնօրինելու և կտակելու իրսեփականությունը։ …Ոչ ոքի չի կարելի զրկել սեփականությունից՝ բացառությամբ դատական կարգով`օրենքով նախատեսված դեպքերի…»։ Ինչպես պարզ է դառնում սահմանադրական վերոնշյալ նորմից,այն ամրագրում է սեփականատիրոջը պատկանող իրավազորությունները, որոնք պատկանում եննրան՝ որպես սեփականության սուբյեկտիվ իրավունքի կրողի` սրանով իսկ ցույց տալով սեփականության իրավունքի բովանդակության շրջանակները։ ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի (այսուհետ՝ քաղ.օր.) 163-րդ հոդվածը լրացնում է սահմանադրական նորմը` բացահայտելով սեփականատիրոջ լիազորությունների բովանդակությունը և կիրառման սահմանները։ Մասնավորապես՝ տվյալ հոդվածի 1-ինև 2-րդ մասերում ամրագրված է. «1. սեփականության իրավունքը սուբյեկտի` օրենքով և այլ իրավական ակտերով ճանաչված ու պահպանվող իրավունքն է` իր հայեցողությամբ տիրապետելու, օգտագործելու և տնօրինելու իրեն պատկանող գույքը։ Տիրապետման իրավունքը գույքը փաստացի տիրապետելու իրավաբանորեն սահմանված հնարավորությունն է։ Օգտագործման իրավունքը գույքից դրաօգտակար բնական հատկությունները քաղելու, ինչպես նաև դրանից օգուտ ստանալու իրավաբանորեն ապահովված հնարավորությունն է։ …Տնօրինման իրավունքը գույքի ճակատագիրը որոշելու իրավաբանորեն ապահովված հնարավորությունն է։ 2. սեփականատերն իրավունք ունի իրեն պատկանողգույքի նկատմամբ կատարել օրենքին չհակասող և այլ անձանց իրավունքներն ու օրենքով պաշտպանվող շահերը չխախտող ցանկացած գործողություն, այդ թվում` իր գույքը որպես սեփականությունօտարել այլ անձանց, նրանց փոխանցել այդ գույքի օգտագործման, տիրապետման և տնօրինման իրավունքները, գույքը գրավ դնել կամ տնօրինել այլ եղանակով»։ Ինչպես ցույց է տալիս ՀՀ սահմանադրության և ՀՀ քաղ. օր.-ի համակարգային վերլուծությունը,սեփականատիրոջ լիազորությունները հայեցողական են։ Դա նշանակում է, որ ՀՀ օրենսդրությունըհնարավորություն է տվել սեփականատիրոջը սեփական կամքով, ներքին համոզմամբ, ազատորենընտրել իր գույքը օգտագործելու, տիրապետելու, տնօրինելու ուղիները, ինչը կախման մեջ չի կարողլինել այլ անձանց թույլտվությունից կամ կամահայտնությունից։ Այս իրավազորություններից օգտվելուհիմնական և միակ չափորոշիչը անձի հայեցողությունն է, ինչը կարող է սահմանափակվել միայն օրենքով, այսինքն` սեփականատերն ազատ է սեփական հայեցողությամբ օգտվելու իր իրավազորություներից, սակայն պայմանով, որ դա չի խախտելու որևէ իրավական ակտ կամ այլ անձի օրինական շահ։ Ինչպես ամրագրված է Սահմանադրության 31-րդ հոդվածում՝ սեփականությունից կարելի է զրկելմիայն օրենքով նախատեսված դեպքերում։ Այդպիսի յուրօրինակ հիմք է նախատեսում Քաղ. օր.-ը, որի187-րդ հոդվածը ամրագրում է. «Քաղաքացին կամ իրավաբանական անձը, որն անշարժ գույքի սեփականատեր չէ, սակայն այն տասը տարվա ընթացքում բարեխղճորեն, բացահայտ և անընդմեջ տիրապետում է որպես սեփական գույք, այդ գույքի նկատմամբ ձեռք է բերում սեփականության իրավունք(ձեռքբերման վաղեմություն)»։ Տվյալ նորմը առանձնահատուկ «ընթացակարգ է» սահմանում, որի դեպքում նախկին սեփականատերն իր կամքից անկախ կորցնում է սեփականության իր սուբյետիվ իրավունքը, և միաժամանակ այդ գույքի նկատմամբ սեփականության իրավունք է ծագում փաստացի տիրապետող անձի մոտ։ Այս նորմն ունի երկակի բնույթ, քանի որ վերջինս հանդես է գալիս և՛ իրավադադարեցնող, և՛ իրավաառաջացնող նորմի տեսքով։  Ձեռքբերման վաղեմության ինստիտուտի նշանակությունը չի կարելի թերագնահատել։ Ընդհանրապես, յուրաքանչյուր գույք պետք է գտնվի բնականոն քաղաքացիաիրավական շրջանառության մեջ։ Սակայն հնարավոր են դեպքեր, երբ գույքն ինչ-ինչ պատճառներով դուրս է գալիս այդ շրջանառությունից (օր.՝ տիրազուրկ գույք)։ Այս ինստիտուտը կոչված է այդպիսի գույքը վերադարձնելու բնականոնքաղաքացիաիրավական շրջանառություն։ Սակայն, ինչպես ակնհայտ երևում է վկայակոչված նորմիդիսպոզիցիայից, որպեսզի ձեռքբերման վաղեմության ուժով ծագի սեփականության իրավունք,անհրաժեշտ են մի շարք նախադրյալների միաժամանակյա առկայություն։ «Իրավական ակտերիմասին» ՀՀ օրենքի 86-րդ հոդվածի 1-ին մասում ամրագրված է, որ իրավական ակտը մեկնաբանվում էդրանում պարունակվող բառերի և արտահայտությունների տառացի նշանակությամբ` հաշվի առնելովօրենքի պահանջները, բացի այդ ակտի մեկնաբանությունը չպետք է փոփոխի դրա իմաստը։ Առաջնորդվելով իրավական ակտերի մեկնաբանման վերոնշյալ կարգով` պարզ է դառնում, որ անհրաժեշտեն հետևյալ նախադրյալները. 1) տիրապետումը պետք է իրականացվի անշարժ գույքի նկատմամբ,2) անձը չպետք է հանդիսանա տվյալ գույքի սեփականատերը,3) տիրապետումը պետք է իրականացվի տասը և ավելի տարվա ընթացքում,4) այդ տիրապետումը պետք է իրականացվի անընդմեջ,5) տիրապետման պարտադիր հատկանիշն է դրա բարեխղճությունը,6) տիրապետումը պետք է լինի բացահայտ,7) անձը պետք է գույքը տիրապետի որպես իր սեփական։ Այստեղից պարզ է դառնում, որ վկայակոչված նախադրյալները պետք է առկա լինեն միաժամանակ. դրանցից թեկուզ մեկի բացակայությունը արգելք է սեփականության իրավունքի ծագման համարսույն նորմի ուժով։ Անհրաժեշտ է ուշադրություն դարձնել «բարեխիղճ տիրապետում» եզրույթի վրա։ Դրա համար նախ և առաջ պետք է բացահայտել տիրապետման էությունը, իսկ այնուհետև պարզաբանել դա բարեխղճության տեսանկյունից։ Կ. Սկլովսկին իր աշխատությունում տիրապետումը բնութագրում է որպես «փաստացի դրություն,երբ անձը իշխում է գույքի ֆիզիկական սուբստանցիայի նկատմամբ»1։ Հատկանշական է տեսաբանիայն միտքը, որ ինքնին իշխանությունը գույքի նկատմամբ չի հավաստում ոչինչ՝ բացի տիրապետմանիրավունքից, սակայն դրանից ենթադրվում է, որ անձի մոտ գոյություն ունի սեփականության իրավունք։ Տիրապետման իրավունքն ամրագրված է եղել դեռևս Հռոմեական իրավունքում։ Ըստ հռոմեական աղբյուրների՝ տիրապետումը համեմատաբար երկարատև, ամրակայված, այլ անձանց ներգործությունից ապահովված ֆիզիկական, իրական իշխանությունն է իրի նկատմամբ corpus և animus միասնությամբ, այսինքն` փաստացի իշխանությունը զուգորդված տիրապետելու մտադրության հետ2։ Corpus-ը և animus-ը տիրապետման որակական հատկություններն են, այսինքն` տիրապետման մեջ միահյուսված են կամքը (animus) և փաստացի իշխանությունը (corpus)։ Վերոգրյալից պարզ է դառնում, որհռոմեական իրավունքում արտացոլված են տիրապետման երկու տարրերը` տիրապետման նյութական կողմը` փաստացի տիրապետման մարմինը (corpus possessionis) և տիրապետման կամքը (animuspossidendi)։ Ժամանակակից ըմբռնմամբ՝ փաստացի իշխանությունն առկա է բոլոր այն դեպքերում, երբանձի համար ապահովված է իրի նկատմամբ երկարատև, անխոչընդոտ ազդեցության հնարավորությունը3։ Տեսաբանների որոշ մասն ավելի նեղ է մեկնաբանում այս կատեգորիան` համարելով, որ տիրապետումն առկա է միայն անձի կողմից ֆիզիկական ներգործության և ներկայության պայմաններում։ Տեսաբանների մեկ այլ խումբ դրան տալիս է ավելի լայն մեկնաբանություն. իրերի նկատմամբփաստացի իշխանությունը դրսևորվում է այդ իրերի պահպանման համար ձեռնարկվող այնպիսի միջոցներով, որոնք սովորաբար ընդունված են հասարակությունում4։ Այս պարագայում ֆիզիկական ներգործությունն ու ներկայությունը պարտադիր չեն։ Մեր կարծիքով՝ ժամանակակից պրակտիկային ավելի համահունչ է երկրորդ տեսակետը։ Տիրապետման հաջորդ հատկանիշը տիրապետման կամքն է։ Հատկանշական է, որ այս կատեգորիայի շուրջ միասնական մոտեցում չկա։ Տեսության մեջ առկա են երկու տեսակետներ.1) կամքը տիրապետման հատկանիշ է (տիրապետման սուբյեկտիվ տեսություն)5,2) կամքը չի դիտվում որպես տիրապետման հատկանիշ (տիրապետման օբյեկտիվ տեսություն)։ Ընդ որում, հարցը լուծելիս պետք է հաշվի առնել, որ իրի տիրապետման ընթացքում կամքի դրսևորումները տարբերվում են միմյանցից։ Տիրապետման ընթացքում դրսևորվող կամքի առանձնահատ1 Տե՛ս Скловский К., Собственность в гражданском праве, изд 2-ое, Москва, 2000, էջ 205-366։ 2 Տե՛ս Новицкий И., Римское право, Москва, 2002, էջ 93-94։ 3 Տե՛ս Մովսիսյան Վ., Տիրապետման ինստիտուտը Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիական օրենսգրքում, ատենախոսություն, Երևան, 2010, էջ 14-30։ 4 Տե՛ս Иеринг Р․, Об основании защиты владения։ пересмотр учения о владении, Москва, 1883, էջ 129-130։ 5 Տե՛ս Покровский И․, Основные проблемы гражданского права Статут 2001, էջ 230-231։ կություններից ելնելով` կարելի է առանձնացնել մի քանի դեպք, օրինակ, երբ անձը իրը տիրապետում էսեփական անունից, մեկ այլ դեպքում տիրապետումն իրականացվում է այլ անձի անունից։ Առանձնահատուկ կատեգորիա է այն դեպքը, երբ անձն իրի տիրապետումը իրականացնում է՝ որպես սեփականատեր կամ կարծում է, որ ինքն է տվյալ իրի սեփականատերը։ Տիրապետման սուբյեկտիվ տեսությանհիմնադիր Կ. Սկլովսկու կարծիքով՝ տիրապետման համար պարտադիր է իրի նկատմամբ այնպիսիփաստացի իշխանության առկայություն, որի պարագայում անձը տիրապետում է դա՝ որպես սեփականատեր1։ Ռ. Իերինգը, ով օբյեկտիվ տեսության հիմնադիրն է, հանգում է նրան, որ իրի նկատմամբունեցած փաստացի իշխանությունն արդեն բավարար է տիրապետման իրավունքի հաստատման համար։ Մենք համակարծիք ենք օբյեկտիվ տեսության հետ, քանի որ, ինչպես ցույց է տալիս Քաղ. օր.-իհամակարգային վերլուծությունը, օրենսդրական կարգավորման են ենթարկվել տիրապետման այնպիսի դեպքեր, երբ անձը չի տիրապետում որպես սեփականատեր, սակայն նա դա անում է օրինական ճանապարհով, այսինքն` նրա տիրապետումն ունի օրինական հիմք (տիտղոս), և օբյեկտիվ անհրաժեշտություն է առաջանում պաշտպանել նման տիրապետողի օրինական շահերը և իրավունքները։ Հենց այսուղղությամբ է առաջնորդվել նաև Գերմանիան, որի Քաղաքացիական օրենսգրքի 854-րդ պարագրաֆի 1-ին կետը սահմանում է, որ իրի նկատմամբ տիրապետումը ձեռք է բերվում այդ իրի նկատմամբփաստացի իշխանության հաստատմամբ։ Այսպիսով, ընդհանրացնելով տեսական գրականության մեջարտահայտված կարծիքները և դրանք համադրելով օրենսդրական համակարգի հետ, կարելի է տալտիրապետման՝ ժամանակակից պրակտիկ ընբռնումներին համապատասխանող ընդհանրական սահմանում. Տիրապետումը գույքի գտնվելն է սեփականատիրոջ տնտեսությունում, նրա փաստացի տնտեսական իշխանության ներքո։ Տիրապետման իրավազորությունը գույքն իր տնտեսական իշխանությաններքո, սեփական տնտեսությունում պահելու` օրենքի վրա հիմնված հնարավորությունն է։ Ընդ որումփաստացի ֆիզիկական ներգործությունը և ներկայությունը դրա պարտադիր հատկանիշներից չեն, ևկարևորվում է միայն փաստացի իշխանության հաստատումը։ Տիրապետման էությունը բացահայտելուց հետո անհրաժեշտ է քննարկել «բարեխիղճ տիրապետում» կատեգորիան։ Ինչպես պարզ է դառնում Քաղ. օր.-ի 187-րդ հոդվածի բովանդակությունից, տիրապետումը անպայման պետք է լինի բարեխիղճ, որպեսզի անձը հնարավորություն ստանա դառնալտիրապետվող իրի սեփականատերը։ Բարեխղճության վերաբերյալ անդրադարձ է կատարվում Քաղ.օր.-ի 275-րդ հոդվածում. «…ձեռք բերողը չգիտեր և չէր կարող իմանալ…»։ Նախ և առաջ, տիրապետման բարեխղճությունը գնահատողական կատեգորիա է, և պետք է դիտարկել անձի սուբյեկտիվ ընկալման տեսանկյունից։ Իրականում հնարավոր են այնպիսի դեպքեր, երբ փաստացի առկա վիճակը,թեև համապատասխանում է իրավահարաբերության բովանդակությանը, սակայն նման պարագայումփաստացի չկա իրավունք (հիմքում չկա տիտղոս)։ Այս դեպքում բարեխիղճ տիրապետողը հիմնավորկասկածներ ունի, որ փաստացի վիճակը լիովին համապատասխանում է իրավունքին2։ Այստեղից կարելի է ենթադրել, որ բարեխիղճ է այն տիրապետողը, ով հիմքեր ունի կարծելու, որ իր տիրապետումնառաջացել է իրավունքի հիման վրա, այսինքն` նրա տիրապետման հիմքում ընկած է տիտղոս։ Մինչդեռանբարեխիղճ տիրապետողը ոչ միայն գիտի, որ իր տիրապետման հիմքում չկա որևէ տիտղոս, այլևանհրաժեշտ հիմքեր էլ չունի, որ մտածի հակառակը3։ Անհրաժեշտ է նկատի ունենալ, որ Քաղ. օր.-ը շատ ընդհանրական ձևով է անդրադառնում այս կատեգորիային։ Այդ բացն իր նախադեպային որոշումներով փորձել է լրացնել ՀՀ վճռաբեկ դատարանը։ «Բարեխիղճ տիրապետում» եզրույթը բազմիցս եղել է Վճռաբեկ դատարանի քննարկման առարկան,մասնավորապես` իր թիվ ԵԿԴ/1221/02/08 2009 թ. ապրիլի 17-ի և ԵԱՔԴ/1272/02/08 2009 թ. հուլիսի24-ի որոշումներում ամրագրել է. «Տիրապետման բարեխղճությունը գնահատվում է գույքն անձի փաստացի տիրապետմանը անցնելիս։ Գույքն անձի փաստացի տիրապետմանը պետք է անցնի առանցորևէ բռնության գործադրման։ Տիրապետողի մոտ պետք է առկա լինի այն համոզմունքը, որ նա գույքըձեռք է բերում օրինական հիմքերով։ Տիրապետումը պետք է հիմնված լինի այնպիսի փաստի հիմանվրա, որ անձը այդ գույքը տիրապետելու է որպես սեփականություն»4։ Այս կատեգորիայի հետ անխզելիորեն կապված է Քաղ. օր.-ի 187-րդ հոդվածում նշված «տիրապետում է որպես սեփական գույք» եզրույթը։ Այստեղից կարելի է եզրակացնել, որ տիրապետումը ոչ միայն պետք է լինի բարեխիղճ, այլև անձը այդ անշարժ գույքը պետք է տիրապետի որպես սեփականգույք։ Վճռաբեկ դատարանը, անդրադառնալով դրան, նշել է, որ վերոնշյալ կատեգորիայի առկայության համար անհրաժեշտ են մի շարք նախադրյալներ, որոնք թույլ են տալիս ենթադրել, որ անձը գույքը տիրապետել է որպես իր սեփական, մասնավորապես` գույքը փաստացի տիրապետողը պետք է1 Տե՛ս Скловский К., էջ 512-515։ 2 Տե՛ս Մովսիսյան Վ., էջ 109-114։ 3 Տե՛ս նույն տեղում, էջ 122։ 4 Տե՛ս Թորոսյան Գ., ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի գործնական մեկնաբանություններ, Երևան, 2014, էջ 232-248։ մասնակցի գույքի կառավարմանը, հոգ տանի դրա պահպանման համար, ինչպես իր սեփական գույքիդեպքում։ Բացի այդ, անձը պետք է գույքը տիրապետի ինչպես սեփականը նաև երրորդ անձանց հետհարաբերություններում։ Որպես սեփական գույք տիրապետելն այն կարևորագույն հատկանիշներից է,առանց որի հնարավոր չէ կիրառել ձեռքբերման վաղեմությունը։ Այս կատեգորիային է անդրադարձելնաև ՀՀ սահմանադրական դատարանը, որն իր 21.11.2006 թ/ ՍԴՈ-667 գործում անդրադարձել էՔաղ. օր.-ի 187-րդ հոդվածի համապատասխանելիությանը ՀՀ սահմանադրությանը` նշելով. «Ձեռքբերման վաղեմությունը դասվում է սեփականության իրավունքի ձեռքբերման եղանակների թվին։ Ձեռքբերման վաղեմության հիմքով անշարժ գույքի նկատմամբ սեփականության իրավունքի ձեռքբերման համար պահանջվում է այդ գույքի` որպես սեփական ունեցվածքի բարեխիղճ, բացահայտ, անընդմեջ, տևական տիրապետում։ Այս նախապայմանները բացառում են ուրիշի գույքը որպես սեփականություն ձեռք բերելու հնարավորությունը, որին տիրապետողը տիրապետում և օգտագործում է, մասնավորապես՝ վարձակալության, պահատվության կամ այլ պայմանագրի հիման վրա, թեկուզև` բարեխիղճ, բացահայտ, անընդմեջ և երկարատև, սակայն իր պայմանագրային պարտավորությունների գիտակցմամբ այն համարելով ուրիշի գույք և այն տիրապետելով ոչ որպես սեփական գույք»։ Այս նույնտրամաբանությամբ էլ առաջնորդվել է ՀՀ վճռաբեկ դատարանը։ Այսօրվա պրակտիկ զարգացումները ցույց են տալիս, որ դատարանները, գործի բազմակողմանի,օբյեկտիվ և լրիվ քննության ընթացքում պարզելով, որ անձը հիմք չի ունեցել ենթադրելու, որ գույքըտիրապետում է որպես սեփական, ամրագրում են բարեխիղճ տիրապետման բացակայությունը։ Այսինքն` «որպես իր սեփական գույք տիրապետելը» և «բարեխիղճ տիրապետումը» համարվում են փոխկապակցված և փոխլրացնող երևույթներ։ Դա է վկայում Վճռաբեկ դատարանի 3-184(ՎԴ) 2008 թ.մարտի 27-ի, 3-433(ՎԴ) 2008 թ. հուլիսի 25-ի և 3-47(ՎԴ) 2008 թ. փետրվարի 29-ի որոշումները, որոնցով ամրագրվել է այն տեսակետը, որ երբ անձը չունի բավարար հիմքեր ենթադրելու, որ նա այդ գույքըիր տիրապետմանն անցնելու պահից տիրապետելու է որպես սեփականը, ապա նման պարագաներումբացակայում է բարեխիղճ տիրապետումը։ Սակայն, ինչպես բխում է օրենսդրական ձևակերպումներիցև տեսական գրականության մեջ արտահայտված տեսակետներից՝ վերոնշյալ երկու կատեգորիաներըառանձին երևույթներ են։ Ճիշտ է, նրանք լրացնում են մեկը մյուսին, սակայն պետք է դիտարկել դրանքառանձին, և եթե բացակայում է մեկը, դա դեռ չի նշանակում, որ մյուսն էլ չկա։ Հնարավոր են այնպիսիդեպքեր, երբ անձը հանդիսանա բարեխիղճ տիրապետող (օրինակ՝ տիրապետում է պայմանագրի հիման վրա և այլն), սակայն բավարար հիմքեր չունենա ենթադրելու, որ այդ գույքը տիրապետում է որպես սեփական։ Նման դեպքերում ամրագրելով ոչ բարեխիղճ տիրապետման առկայություն` անձըհայտնվում է ոչ բարենպաստ պայմաններում (օրինակ՝ առաջանում է եկամուտները հատուցելու պարտականություն ավելի մեծ ծավալով և այլն)։ Հարկավոր է, որ նման իրավիճակներում ամրագրվի միայնդիսպոզիցիայի պայման հանդիսացող «որպես սեփական գույք տիրապետելու բացակայությունը միայն։ Բացի այդ՝ ինչպես նշվեց, բարեխիղճ տիրապետումը գնահատողական և սուբյեկտիվ կատեգորիաէ։ Ընդհանրապես, սուբյեկտիվ կատեգորիաները պրակտիկայում շատ դժվար ապացուցվող երևույթներ են. անգամ հստակ չէ, թե ով է կրում դրա ապացուցման բեռը։ Այս հիմնահարցը լուծելու համարառաջարկվում է օրենսդրորեն ամրագրել բարեխիղճ տիրապետման կանխավարկածը, այսինքն` անձնի սկզբանե բարեխիղճ տիրապետող է, քանի դեռ հակառակը չի ապացուցվել։ Մեկ այլ հիմնախնդիր է այն, որ Քաղ. օր.-ը չի սահմանում բարեխղճության «տևողությունը», իսկպրակտիկայում էլ հստակ մեկնաբանված չէ, թե որ պահից է սկսվում և ավարտվում բարեխիղճ տիրապետումը։ Հնարավոր են իրավիճակներ, երբ իրը ձեռք բերելու պահին տիրապետումը լինի բարեխիղճ,սակայն տիրապետման ընթացքում այն վերածվի ոչ բարեխիղճ տիրապետման։ Տեսաբաններիքննարկման առարկա է այն հարցը, թե արդյոք բավարար է բարեխղճությունը տիրապետման սկզբում,թե դա պետք է ուղեկցվի տիրապետման ողջ ընթացքում։ Դ. Մեյերը նշում է. «եթե ուրիշի գույքի բարեխիղճ տիրապետողը տեղեկացված է սեփականատիրոջ կողմից իրեն ներկայացված հայցի մասին,ապա նա այդ պահից չի կորցնում բարեխղճությունը»։ Մեյերին համակարծիք է նաև Կ. Սկլովսկին։ Տեսաբանների մյուս մասն էլ գտնում է, որ բարեխղճությունը պետք է դրսևորվի տիրապետման ողջ ընթացքում1։ Մենք համակարծիք ենք առաջին մոտեցման հետ, քանի որ միայն հայց հարուցելը կամ պահանջ ներկայացնելը դեռ բավարար չէ, որպեսզի պնդենք` տիրապետումը անբարեխիղճ է։ Հնարավոր է,որ այդ պահանջը հիմնավոր չէ կամ հայցվորը չի հանդիսանում տվյալ սուբյեկտիվ իրավունքի կրողը, ևայլն։ Բացի այդ նաև տեսական անհրաժեշտություն կա պաշտպանելու անբարեխիղճ տիրապետողի շահերը։ Բերենք երկու օրինակ։ 1 Տե՛ս Բարսեղյան Տ., Ձեռքբերման վաղեմություն, Բանբեր Երևանի համալսարանի․ «Իրավագիտություն», 143.3, 2014 (№ 2),էջ 32-34։ 1) Անձն ի սկզբանե անբարեխիղճ տիրապետող է, գույքը ձեռք է բերել անօրինական ճանապարհով ու տիրապետել տասը և ավելի տարի, իսկ օրինական սեփականատիրոջ մոտ ավարտվելեն հայցային վաղեմության ժամկետները, որը վկայակոչում է պատասխանողը։ 2) Անձն ի սկզբանե բարեխիղճ տիրապետող է, բայց տիրապետման ընթացքում ի հայտ են եկելայնպիսի հանգամանքներ, որոնց ուժով տիրապետումը վերածվել է անբարեխղճի, սակայնօրինական սեփականատերը հետ չի պահանջում գույքը։ Առաջին պարագայում կազուսային իրավիճակ է ստեղծվում, քանի որ սեփականատերը չի կարողհարկադրաբար պաշտպանել իր շահերը, իսկ, ինչպես հայտնի է, առանց հարկադրանքի սուբյեկտիվիրավունքը տվյալ պարագայում ի չիք է դառնում։ Մյուս կողմից՝ տիրապետումն անբարեխիղճ է, ինչնարգելք է հանդիսանում սեփականության իրավունքի ծագման համար։ Երկրորդ իրավիճակում, չնայած որ ի սկզբանե տիրապետումը եղել է բարեխիղճ և ընթացքում է վերածվել անբարեխղճի, սեփականատերը հետ չի պահանջում գույքը` կարծեք, հրաժարվելով դրանից։ Այս երկու օրինակներում ներկայացված կազուսի պատճառով գույքի հետագա ճակատագիրը մնում է անորոշ։ Այսպիսի իրավիճակները հիմք են տալիս պնդելու, որ անհրաժեշտություն կա պաշտպանելու նաև անբարեխիղճ տիրապետողների շահերը, ինչը բխում է ձեռքբերման վաղեմության ինստիտուտի էությունից, քանի որ այն կոչված է հետ վերադարձնելու գույքը բնականոն քաղաքացիաիրավական շրջանառություն, բացի այդգույքի ճակատագիրը ամեն դեպքում չպետք է մնա անորոշ։ Նման պարագայում գույքը շրջանառության մեջ ներդնելու միակ ուղին ձեռքբերման վաղեմության ինստիտուտն է։ Այսպիսով, ամփոփելով կարելի է հանգել հետևյալ եզրակացությունների.1) Տիրապետման մեկնաբանման համար պետք է հիմք ընդունվի օբյեկտիվ տեսությունը, համաձայն որի՝ իրի նկատմամբ փաստացի ֆիզիկական ներգործությունը պարտադիր չէ։ Կարևոր է այդ իրինկատմամբ փաստացի իշխանություն հաստատելը և այդ իրի նկատմամբ ձեռնարկվող այն միջոցները,որոնք բավարար են իրի պահպանվածության համար,2) Բարեխիղճ տիրապետումը սուբյեկտիվ կատեգորիա է, որը պրակտիկայում շատ դժվար է ապացուցել։ Այդ իսկ պատճառով առաջարկվում է սահմանել տիրապետման բարեխղճության կանխավարկածը, համաձայն որի՝ տիրապետումը կհամարվի բարեխիղճ, քանի դեռ հակառակը չի ապացուցվել,3) Բարեխիղճ տիրապետման հետ հանդես է գալիս նաև գույքը որպես իր սեփականը տիրապետելու կատեգորիան, ինչը ևս սուբյեկտիվ, գնահատողական կատեգորիա է։ Այդ իրավիճակը առկա է այնպարագայում, երբ անձի սուբյեկտիվ ընկալմամբ՝ փաստացի դրությունը համընկնում է իրավաբանական դրության հետ, մինչդեռ իրականում դա այդպես չէ։ Ուրեմն, պետք է ուշադրություն դարձնել անձիսուբյեկտիվ ընկալման վրա, և եթե բավարար հիմքեր կան ենթադրելու, որ նա գույքը տիրապետում էորպես իր սեփական, ապա նման պարագայում կասկածի տակ չպետք է դրվի դրա առկայությունը,4) «Որպես սեփական գույք տիրապետելը» և «բարեխիղճ տիրապետումը» որքան փոխկապակցված, այնքան էլ ինքնուրույն կատեգորիաներ են։ Անհրաժեշտ է դրանք պրակտիկայում դիտարկել որպես առանձին երևույթներ և մեկի առկայությունը անհարկի կախման մեջ չդնել մյուսի առկայությունից. դա էական վնաս կարող է պատճառել տիրապետողի շահերին,5) Պրակտիկ անհրաժեշտությամբ թելադրված է պաշտպանել նաև անբարեխիղճ տիրապետողիշահերը։ Ձեռքբերման վաղեմության ինստիտուտի բուն էությունն այն է, որ դրանով ապահովվի գույքիբնականոն քաղաքացիաիրավական շրջանառությունը։ Բացի այդ՝ ոչ մի գույք չպետք է մնա անորոշկարգավիճակով։ Սարգիս ԻսոյանՏԻՐԱՊԵՏՄԱՆ ԲԱՐԵԽՂՃՈՒԹՅՈՒՆԸ` ՈՐՊԵՍ ԱՆՇԱՐԺ ԳՈՒՅՔԻ ՆԿԱՏՄԱՄԲ ՍԵՓԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ԻՐԱՎՈՒՆՔԻ ՁԵՌՔԲԵՐՄԱՆ ՆԱԽԱԴՐՅԱԼԲանալի բառեր՝ սեփականություն, սեփականության իրավունք, տիրապետում, corpus possessionis, animus possidendi, բարեխիղճ տիրապետում, ձեռքբերման վաղեմություն։

example9

example9

Ժամանակակից տեղեկատվական տեխնոլոգիաները ենթադրում են գիտելիքների ձեռքբերման բոլորովին նոր ուղղություններ և ուսուցման կազմակերպման նոր ձևեր։

Շարժական տեխնոլոգիաների օգնությամբ իրականացվող ուսուցմանգործընթացը կոչվում է շարժական ուսուցում։ Շարժական ուսուցման ապագանպայմանավորված է ոչ միայն տեխնոլոգիայի, այլ նաև շարժական տեխնիկական միջոցներով մատուցվող ուսուցողական նյութերի զարգացմամբ։ Շարժական տեխնոլոգիաների կիրառմամբ ուսուցման գործընթացն անցնում էավելի պատկերավոր, հետաքրքիր և արդյունավետ։ Այս աշխատանքի նպատակն է ծանոթացնել առավել արդի շարժականտեխնիկական միջոցներին, դրանց միջոցով դասավանդման գործընթացի հնարավորություններին, առավելություններին, թերություններին և շարժականտեխնիկական միջոցների օպտիմալ ընտրությամբ իրականացնել տարածական պատկերումների պատրաստումը և ցուցադրումը ցանկացած հարթ մակերևույթի վրա։ Շարժական ուսուցման հիմնական տեխնիկական միջոցներն են` I. Շարժական անհատական համակարգիչներ (նկ.1), որոնց բաղկացուցիչմասերը և որոնցով կատարվող գործառույթները նույնն են, ինչ սեղանիանհատական համակարգիչներինը։ Բաղկացուցիչ մասերը փոքրացված ևօպտիմիլիզացված են տեղաշարժման ու էներգիայի խնայողության համար։ նկ.1Սեղանի անհատական համակարգչի նկատմամբ շարժական անհատականհամակարգիչի առավելություններն են`1. Դյուրակիր են։ 2. Կարող են աշխատել առանց էլեկտրական հոսանքի սնուցման աղբյուրինմիացնելու մինչև մարտկոցների նստելը։ 3. Առանձին մասերը` էկրանը, ստեղնաշարը, բլոկը և ցուցիչը ղեկավարողսարքը միշտ մնում են միմյանց միացված։ 4. Կարող են միանալ անլար ցանցերին` ներկառուցված Wi-Fi սարքավորման միջոցով։ 5. Ներկառուցված բարձրախոսի, իսկ որոշ մոդելների նաև տեսախցիկի ևխոսափողի առկայությունը։ Սեղանի անհատական համակարգչի նկատմամբ շարժական անհատականհամակարգիչի թերություններն են`1. Համանման բնութագրիչների դեպքում բարձր ինքնարժեքը, որը, տեխնոլագիայի զարգացմանը զուգընթաց, նվազում է։ 2. Առավելագույն արտադրողականության ցածր մակարդակը, քանի որ չափերը շատ փոքր են։ Այդ հատուկ պայմաններում հովացման համար օգտագործվող սարքավորումներն ունեն շատ խիստ սահմանափակումներ` կապված ջերմահեռացման գործընթացի հետ, որի պատճառով մեծ հզորությամբմշակիչների դեպքում խոչընդոտներ են առաջանում։ Այդ պատճառով նույնիսկ միջին հզորության սովորական համակարգիչների արտադրողականությունն ավելի բարձր է, քան համակարգչային խաղերի, եռաչափ մոդելավորման, նախագծային և նման այլ աշխատանքների համար նախատեսվածշարժական անհատական համակարգիչներինը։ Այդ շարժական անհատական համակարգիչներում բնականոն աշխատանքի համար տեղադրվում ենոչ առավելագույն արտադրողականության մշակիչներ, և օգտագործում ենտեսաքարտերի մոբիլային տեսակները։ 3. Սարքավորումների վերափոխման սահմանափակումները. շարժական անհատական համակարգիչների մեծ մասում տեսաքարտերի վերափոխմանհնարավորություն չկա, իսկ մշակիչը և օպտիկական խտասկավառակիսկավառակակիրը փոխելու համար անհրաժեշտ է դիմել համապատասխան մասնագետներին։ 4. Տարբեր օպերացիոն համակարգերին անհամատեղելիությունը։ 5. Շահագործման անհարմարավետությունը՝ կապված չափի փոքրությանհետ. մեծ մասի ստեղնաշարերի սեղմակները ավելի քիչ են և փոքր, 14 դյումից առավել փոքր անկյունագծերով էկրաններից դիտման անհարմարավետությունը, մկնիկից չօգտվելու դեպքում ցուցիչը մատով կարգավորելուանհարմարավետությունը։ 6. Էլեկտրական մասերի հովացման համակարգը. հովացուցիչները, չնայածբարձր պտուտաթվերի, չեն ապահովում անհրաժեշտ ջերմահեռացում, որիհետևանքով երբեմն կարող է առաջանալ բարձր հաճախականությամբաղմուկ, իսկ միկրոսխեմաները հաճախակի շարքից դուրս են գալիս բարձրջերմաստիճանի պատճառով։ 7. Վնասվելու մեծ հավանականությունը, որը պայմանավորված է շարժունությամբ։ 8. Վերանորոգման դժվարությունները, որի պատճառներն են չափերի փոքրությունը և մասերի փխրունությունը։ Անկյունագծի երկարությունից կախված` շարժական անհատական համակարգիչները հիմնականում լինում են` 17 դյույմ և ավելի սովորական համակարգչին փոխարինող ծնկակալներ 14-ից մինչև 16 դյույմ զանգվածային օգտագործման նոթբուքեր` ծոցատետրեր (Notebook), 11-ից մինչև 13,3 դյույմ սուբնոթբուքեր (SubNotebook), 9-ից մինչև 11 դյույմ ուլտրաշարժական նոթբուքեր, որոնց քաշը մոտ 1կգ է, 7–ից մինչև 12,1 դյույմ նեթբուքեր (Netbook), DVD սկավառակասարքեր չունեն, 7 դյույմից փոքր ափակալ (Palmtop) կամ գրպանի համակարգիչ։ Այն շարժական անհատական համակարգիչները, որոնց էկրաններըպատրաստված են սենսորային համակարգի հիման վրա (այսինքն՝ զգայուն են,կարելի է ներմուծել տվյալներ մատով էկրանին հպման դեպքում) անվանումեն պլանշետային անհատական համակարգիչներ։ Արտադրողականությամբ պլանշետային անհատական համակարգիչները զիջում են սեղանի անհատական համակարգիչներին և նութբուքերին։ Apple ընկերության կողմից iPad-ը` համացանց պլանշետի առաջին նմուշը, թողարկվել է 2010 թ., երկրորդ սերունդը` iPad 2 –ը, 2011 թ., իսկ երրորդ սերունդը` «The New IPad»-ը, 2012 թ.։ Ուսումնական նպատակներով օգտագործվող շարժական անհատականհամակարգիչները, նրանցով կատարվող աշխատանքներով պայմանավորված,լինում են` ա) միջին կարգի նոթբուքեր, որոնց էկրանի անկյունագիծը կարող է լինել 7-ից21 դյույմ չափի, օգտագործվում են տեքստային նյութեր և միջին բարդությանաշխատանքներ կատարելու համար,բ) մուլտիմեդիային նոթբուքեր, որոնց էկրանի անկյունագիծը կարող է լինել15.6-ից 18.4, օգտագործվում են տարբեր տեսակի աշխատանքների համար,գ) խաղային նոթբուքեր, որոնց էկրանի անկյունագիծը կարող է լինել 17 դյույմ ևավելի, ունեն համեմատաբար մեծ հզորությամբ պրոցեսոր և տեսաքարտ,օգտագործվում են համակարգչային ուսումնական խաղերի և գրաֆիկականաշխատանքների համար,դ) շարժական աշխատանքային կայան, որի էկրանի անկյունագիծը կարող էլինել 15,4-ից 17դյույմ չափի, ունեն համեմատաբար մեծ հզորությամբ պրոցեսոր, մոբիլային տեսակի պրոֆեսիոնալ տեսաքարտ, օգտագործվում ենեռաչափ մոդելավորման աշխատանքների համար,ե) սենսորային էկրանով նոթբուքեր, որոնց էկրանի անկյունագիծը կարող էլինել տարբեր չափերի, ունեն լիարժեք ստեղնաշար, օգտագործվում են տեքստային աշխատանքների համար։ II. Շարժական էլեկտրոնային գրատախտակներ(նկ.2), որոնցում կիրառվողինֆրակարմիր տեխնոլոգիան հնարավորություն է տալիս ցանկացած հարթմակերևույթ (պատը, սովորական գրատախտակը և այլն) ձևափոխելու էլեկտրոնային գրատախտակի։ նկ.2Ինֆրակարմիր տեխնոլոգիայի հիմքում էլեկտրոնային մարկերի դիրքի ֆիքսման երևույթն է` կախված լազերային ճառագայթի ազդանշանից։ Այստեղ պրոյեկտման մակերևույթից ազդանշանների ընդունման համար չեն պահանջվում հատուկ սարքավորումներով հագեցած պրոյեկտմանմակերևույթներ։ Պրոյեկտման տիրույթից էլեկտրոնային ցուցափայտի կամէլեկտրոնային մարկերի միջոցով աշխատանքը կառավարելու համար տեսախցիկը, ընդունելով լազերային ճառագայթի ազդանշանը, տեսագրված պատկերը հաղորդում է համակարգչին, որն իր հերթին պրոյեկտորի միջոցով այնպատկերում է գրատախտակին (նկ.3)։ նկ.31.Պատի մակերևույթ կամ մարկերային գրատախտակ։ 2. Շարժական էլեկտրոնայինգրատախտակ 3. Պրոյեկտոր։ 4. Համակարգիչ։ 5. Էլեկտրոնային ցուցափայտ։ Համակարգչով աշխատանքը կարելի է կառավարել նաև մկնիկի օգնությամբ։ Աշխատանքային գոտին կարող է հասնել մինչև 150 դյույմի։ Գրատախտակի վրա կարելի է գրել տարբեր ձևաչափերի ֆայլերով(PPT, PDF, Word ևայլն), որոնք ներմուծված են համակարգիչ։ Շարժական էլեկտրոնային գրատախտակների կիրառմամբ դասավանդման առավելություններն են`1. դասի մատչելի մատուցում և մատուցվածի ստուգում ժամանակի խնայողությամբ,2. ուսումնասիրվող օբյեկտների համոզիչ, զննական, հուզական ընկալում,3. սովորողի մեջ դասի նկատմամբ հետաքրքրության առաջացում,4. ուսուցիչների և աշակերտների ավելի ակտիվացնում՝ մղելով հետազոտական աշխատանքի։ III. Բջջային հեռախոսները (նկ.4), որոնք նախատեսված են հեռախոսայինհաղորդակցության և բազային կայանների (բազմահաճախականության ռադիոընդունիչ և հաղորդիչ) միջոցով բջջային ցանցի ծածկույթի տիրույթումհեռախոսային կապ իրականացնելու համար։ Կրթության բնագավառում կիրառվում են այն բջջայինհեռախոսները, որոնք, ունենալով հեռախոսի գործառույթներ և լիարժեք օպերացիոն համակարգ, թույլ ենտալիս ներբեռնել ծրագրեր։ Դրանցից է Apple ընկերության կողմից 2007թ.-ից թողարկվող iPhone մուլտիմ-եդիային սմարտֆոնը, որն աշխատում է Apple iOS օպերացիոն համակարգով, մոդելներն են`iPhone 2G, iPhone 3G,iPhone 3GS, iPhone 4, iPhone 4S, iPhone 5։ Ուսուցման պրոցեսում կիրառող բջջային հեռախոսներըհնարավորություններ են տալիս օգտագործելու՝նկ.4ցանկացած հարթ մակերևույթին պատկերների ևտեսապատկերների պրոյեկտման տեխնիկական միջոց,2. ֆաքս, համացանց, Bluetooth, Wi-Fi և այլն տեղեկատվություն փոխանակելուհամար,3. ֆոտոխցիկ, տեսախցիկ, տպիչ և պատկերամուտ,4. ականջակալներ և խոսափողներ,5. ֆլեշ քարտեր` տվյալների պահպանման համար,6. ձայնագրիչ, ռադիոընդունիչ, երաժշտական նվագարկիչ և տեսավերարտադրիչ,7. կարճ հաղորդագրություններ (SMS) փոխանակելու համար,8. ընդլայնված հաղորդագրություններ (EMS) փոխանակելու համար։ EMS-իմիջոցով կարող ենք տեքստը ֆորմատավորել, ավելացնել պատկերներ, ձայնև երաժշտություն,9. մուլտիմեդիային հաղորդագրություն (MMS) փոխանակելու համար։ MMS-ըհնարավորություն է տալիս տեքստում ավելացնելու պատկերներ, տեսահոլովակներ, ձայն և երաժշտություն։ IV. Լազերային միկրոշարժական պրոյեկտորները (նկ.5ա)։ Դրանցից է MicroVision կազմակերպության կողմից ստեղծված SHOWWX+ լազերայինմիկրոշարժական պրոյեկտորը, որը հնարավորություն է տալիս միանալու սմարտֆոններին, անհատական համակարգիչներին և ցանկացած հարթ մակերևույթին պրոյեկտել որակյալ պատկերներ և տեսապատկերներ(նկ.5բ)։ Այնունի 10 լյումեն լուսային հոսք, 848х480 թույլատրելի ունակություն, 122գ կշիռ,արտաքին չափերը՝ 60x14x118մմ, կարող է աշխատել ինչպես հոսանքի սնուցման ցանցով, այնպես էլ մարտկոցով (մոտ 2 ժամ տևողությամբ), պրոյեկտմանպատկերի մակերևույթի անկյունագիծը 0.15-ից մինչև 2.5 մետր է։ ա բ նկ.5 Կրթական բնագավառ շարժական ուսուցման տեխնիկական միջոցներիներդրման առավելություններն են`1. սովորողների ուսուցման անհատականացումը, 2. անընդհատ շարժման մեջ գտնվող ուսուցիչների ուսուցման գործընթացիարդյունավետ կազմակերպումը,3. սովորողների պատասխանատվության բարձրացումն իրենց աշխատանքինկատմամբ,4. սովորողի մեջ ուսման նկատմամբ հետաքրքրության առաջացումը,5. ուսուցման գործընթացի հավասարաչափ տարածումը ժամանակի մեջ. Դասավանդվող նյութի մի մասը մատուցվում է արտադասարանային քննարկումների միջոցով (կարճ հաղորդագրություններով ուսումնական նյութիփոխանակմամբ),6. կրթության կազմակերպումը տարածության մեջ` ուսուցման գործընթացումընդգրկելով տարբեր քաղաքների, երկրների ուսանողների,7. տեղեկատվության հետ աշխատելու կարողությունների զարգացումը։ Թերություններն են`Ճառագայթման ենթարկվելու վտանգը, այնուամենայնիվ, նվազագույն է,1. Bluetooth տեխնոլոգիան և բջջային հեռախոսների միջոցով համացանցինհեշտությամբ միանալու հնարավորությունը առաջ են բերում անվտանգության հետ կապված հարցեր։ Ուսուցման շարժական տեխնիկական միջոցների հնարավորությունները, առավելություններն ու թերություններն գիտենալուց հետո ընտրում ենքանհրաժեշտ տեխնիկական միջոցը։ Տարածական պատկերացման զարգացմանն առավելապես նպաստում է ակնառու պատկերումների ստացումը ևպատկերավոր ու հետաքրքիր ցուցադրումը։ Ակնառու պատկերումների ստացման համար խոչընդոտներ են՝ զուգահեռ և կենտրոնական պրոյեկցիաների մեթոդներով աքսիոնոմետրիկև հեռանկարային պատկերումների կառուցումների բարդությունը ևաշխատատարությունը, կառուցումների անճշգրտությունը, որը կախված է օգտագործվող գործիքների և միջոցների անճշտությունից, ինչպես նաև ուսուցչի հմտություններիցև կարողություններից։ Այդ խոչընդոտները հեշտությամբ կարելի է հաղթահարել՝ օգտվելովառավել հզոր մշակիչով և մեծ ծավալի տեսաքարտով անհատական շարժական համակարգիչներից, որոնց կիրառմամբ ուսուցիչը կարող է ավելի բարձրարդյունքների հասնել՝ դասավանդման պրոցեսում օգտագործելով համակարգչային ծրագրային փաթեթները։ Ուսումնական նյութի պատրաստման ճշգրտությունը և ակնառուությունը ապահովելու համար անհրաժեշտ է օգտվել AutoCAD, ArchiCAD գծագրմանծրագրերից։ Ուսումնական նյութը տեքստային և այլ արտահայտչամիջոցներով պատկերավոր և հետաքրքիր ներկայացնելու համար պատրաստվում է շնորհանդեսների պատրաստման MICROSOFT POWERPOINT ծրագրով և ցուցադրվումէ սմարտֆոն բջջային հեռախոսի, լազերային միկրոպրոյեկտորի միջոցով։ Պետք է ճիշտ որոշել. Պատկերման անկյունագծի մեծությունը (մինչև 2,5մ)՝ սենյակի մեծությամբ(մինչև 30մ2) և նստատեղերի քանակով պայմանավորված (մինչև 30 հոգի)։  Օպտիմալ տեսադաշտի գոտին՝ ըստ նստատեղերի։  Պատրաստված նյութի ցուցադրման ժամանակահատվածը (դասի սկիզբ,միջնամաս, վերջնամաս) և տևողությունը դասապրոցեսում (մոտ 20 րոպե)։ Տարածական պատկերացումների զարգացման գործընթացում ուսուցման շարժական տեխնիկական միջոցների կիրառման առավելություններն են`1. Դասը մատուցվում է մատչելի և մատուցվածը ստուգվում է ժամանակիխնայողությամբ։ 2. Դասը զարգացնում է աշակերտի ստեղծագործական ունակությունները։ 3. Ուսումնասիրվող օբյեկտները մատուցվում են համոզիչ, զննական։ 4. Աշխատանքը դասի ժամանակ դառնում է կենդանի գործողություն, որը սովորողի մեջ մեծ հետաքրքրություն է առաջացնում։ 5. Անընդհատ շարժման մեջ գտնվող ուսուցիչները հնարավորություն են ունենում ուսուցման գործընթացի արդյունավետ կազմակերպման։ Գ Ր Ա Կ Ա Ն Ո Ւ Թ Յ Ո Ւ Ն 2. http։ //droider.ru/.../3m-mp220-mikroproektor-dlya-android-ustroystv/ Տեղեկություններ հեղինակի մասինԽաչատուր Գարեգինի Սուլթանյան – Գյումրու Մ. Նալբանդյանի անվան պետականմանկավարժական ինստիտուտ, դոցենտ, E-mail։

example383

example383

Արդի ժամանակաշրջանում ցանկացած կազմակերպության համար կարեւորագույն ռեսուրս է համարվում կազմակերպության աշխատակիցը, ուստի կառավարչից պահանջվում է անհատական մոտեցում ցուցաբերել յուրաքանչյուր աշխատակցի եւ ուսումնասիրել անձի դրսեւորած վարքագծի պատճառները։ Կազմակերպությունում անհատական վարքագծի ուսումնասիրությունը կարող է դառնալ կարեւոր գործիք արդյունավետ կառավարման եւ կազմակերպության նպատակների իրականացման գործընթացում։ Այստեղ առանցքային նշանակություն ունի ընկալումը, որի միջոցով անհատը ճանաչում է շրջակա միջավայրը, առանձնահատուկ կերպով մեկնաբանում է իրավիճակը եւ ձեւավորում պատասխան վարքագիծ, որի արդյունքում էլ կատարում է իր առջեւ դրված պարտականությունները։

Կազմակերպությունը բաղկացած է անհատներից, ուստի նրանց եւ՛ վարքագիծը, եւ՛ փոխհարաբերությունները իրենց ազդեցությունն են ունենում կազմակերպական վարքագծի մյուս մակարդակների վրա՝ լինի դա կազմակերպությունում խմբերի դրսեւորած վարքագիծը, առաջնորդությունը կամ կորպորատիվ մշակույթը։ Այսինքն, անհատական վարքագծի առանձնահատկությունների իմացությունը հանդիսանում է կարեւոր գործիք, որն օգնում է կառավարչին հասկանալ ինչպես են մարդիկ իրենց դրսեւորում եւ ինչպես են հարաբերվում այլ մարդկանց հետ։ Կազմակերպությունում անհատական վարքագծի ուսումնասիրման սկզբնակետը համարվում է անհատը, ով փոխազդեցության միջոցով ազդելով կազմակերպության այլ անհատների վրա, ազդում է նաեւ այն բանի վրա, թե ինչպես են անհատները ընկալում իրենց եւ, հետեւաբար, ինչ չափով են անհատները կազմակերպությունում դառնում դրա3ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ կան կամ բացասական ուժ։ Օրինակ, անհատական տարբերությունները կարող են հանգեցնել անհատների միջեւ թշնամանքի, ինչը կկանխի արդյունավետ թիմերի ստեղծումը, մինչդեռ տարբեր անհատականությունների ճիշտ համադրությունը կնպաստի այդպիսի թիմերի ստեղծմանը։ Այս առումով առանցքային գործոն է այն, թե ինչպես են անհատներն ընկալում իրենց՝ կազմակերպությունում։ Սա հատկապես վերաբերում է ինքնահարգանքին եւ ինքնաարդյունավետությանը։ Ինքնահարգանքը անհատի՝ իր արժանիքների գնահատումն է։ Դա, ըստ էության, արտացոլում է, թե անհատը որքան լավ է զգում իրեն կազմակերպությունում։ Ակնհայտ է, որ եթե մարդը ունի բարձր ինքնագնահատական, ապա նա ավելի ինքնավստահ է, չնայած որ միշտ էլ կա ինքնագնահատականի ուռճացման վտանգ, երբ սեփական արժանիքների մասին անձնական ընկալումը չի համընկնում այդ արժանիքների մասին կազմակերպության ընկալման հետ։ Այնուամենայնիվ, դրական ինքնագնահատականի շնորհիվ անհատը կարող է դրական դիրքեր զբաղեցնել կազմակերպությունում, եւ դա կազդի է նրա մոտիվացիայի, հաճախելիության եւ սթրեսը հաղթահարելու ունակության վրա։ Կազմակերպության համար ավելի լուրջ խնդիր է ցածր ինքնագնահատականը, ինչը կարող է հանգեցնել կազմակերպության հետ կապված հարցերի բացասական ընկալմանը եւ կազմակերպության համար անհատի դերի կարեւորությանը։ Ինքնարդյունավետությունը կապված է ինքնագնահատականի հետ, քանի որ դա վերաբերում է անհատի՝ առաջադրանքը կատարելու ունակության ընկալմանը։ Այսպիսով, ինչպես նկատում ենք, ընկալումը խիստ կարեւոր գործոն է անհատական վարքագծի ցուցաբերման հարցում, ինչպես կազմակերպության ներսում, այնպես էլ նրա սահմաններից դուրս։ Ինչպես գիտենք, մարդիկ շրջակա աշխարհն ընկալում են 5 զգայարանների միջոցով՝ համի, հոտի, տեսողության, լսողության եւ շոշափելիքի։ Վերջիններս ունեն ֆիզիկական սահմանափակումներ, որոնք պաշտպանում են գերտեղեկատվությունից։ Ընկալումը հանդիսանում է իմացաբանական գործընթաց, որի միջոցով անհատը ճանաչում է շրջակա միջավայրը, առանձնահատուկ կերպով մեկնաբանում է իրավիճակը եւ ձեւավորում պատասխան վարքագիծ (տե՛ս գծապատկեր 1)։ 4ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Ընկալումը (ըմբռնում) (լատ.՝ perceptio` պերցեպցիա), տեղեկատվության ընդունման եւ վերափոխման գործընթաց է, որն օգնում է անձին ըմբռնել իրականությունը եւ կողմնորոշվել տարբեր իրավիճակներում։ Ընկալման միջոցով անձը նշանակություն է տալիս շրջակա միջավայրի տարրերին եւ երեւույթներին։ Ընկալվող աշխարհը իրականության զգայական արտացոլումն է։ Պետք է նշել, որ ընկալման մեջ առանձնահատուկ դեր է խաղում ցանկությունը ընկալելու այս կամ այն խթանը, այն ընկալելու անհրաժեշտության գիտակցումը։ Խթանը ցանկացած իրադարձությունը, առարկան, պատկերը, հասկացությունն է, այն ամենը, ինչը փոխազդում է անձի հետ այնպես, որ վերջինիս վարքագիծը նկատելիորեն փոփոխվում է Արտաքին միջավայր Կազմակերպության ներքին միջավայր արժեքային կողմնորոշում դիրքորոշում անհատ մոտիվացիա Իրավիճակի պատկերը ընկալում սովորելու ունակություն անհատական վարքագիծ ունակություններ, հմտություններ Գծապատկեր 1. Անհատական վարքագծի վրա ազդող հիմնական փոփոխականները [1, с. 36] Ընկալման հիմնական առանձնահատկություններն են [2, с. 31].  Առարկայնությունը. իրական կյանքի օբյեկտները եւ երեւույթները կոնկրետ առարկաների ձեւով արտացոլելու ունակությունը։ Ընդ որում առարկայնությունը ընկալման բնածին հատկություն չէ։ Վերջինիս ծագումը եւ կատարելագործումը կատարվում է օնտոգենեզում՝ սկսած անձի կյանքի առաջին տարուց։ Այն ձեւա5ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ վորվում է շարժումների հիման վրա, որոնք ապահովում են առարկայի կապը, շփումը երեխայի հետ։ Այդպիսի շարժումներ են ձեռքերի շարժումներն առարկաները շոշափելիս, աչքերինը՝ հայացքով հետեւելիս, ձայն լսելով կամ հոտ զգալով՝ մենք կատարում ենք կողմնորոշիչ շարժումներ գրգռիչի աղբյուրի նկատմամբ։ Սակայն դրանք հաճախ չեն գիտակցվում մարդու կողմից։ Կառուցվածքայնության էությունն այն է, որ իրական կյանքում հանդիպած երեւույթներն ու իրերը ընկալման միջոցով հասնում են մեր գիտակցությանը ամբողջացած ու համակարգված, օրինակ՝ երաժշտություն լսող մարդը հասկանում է մեղեդին, այսինքն դրա իմաստային կառուցվածքը, այլ ոչ թե տվյալ պահին հնչած առանձին նոտաները։ Ակտիվությունը նշանակում է, որ որոշակի պահի մարդը կենտրոնացած է մեկ խթանի կամ խթանների խմբի վրա, իսկ իրական կյանքի մյուս օբյեկտները չեն կարեւորվում գիտակցության մեջ։ Ապերցեպտիվությունը նշանակում է, որ ընկալումը կախված է ոչ միայն արտաքին գրգռիչի բնույթից, այլ նաեւ հենց սուբյեկտից։ Սա նշանակում է, որ ընկալման վրա մեծ ազդեցություն են թողնում մարդու նախկին փորձը, գիտելիքները։ Հենց դա է պատճառը, որ միեւնույն առարկան տարբեր կերպ է ընկալվում տարբեր մարդկանց կողմից։ Իրավիճակային ազդեցությունը մարդկանց արձագանքն է արտաքին գրգռիչներին, կախված է դրանց բնույթից։ Գլխավոր խնդիրն այստեղ էական իրավիճակային ազդակները ոչ էականից տարբերելն է։ Իմաստալիությունը սերտորեն կապված է մարդու մտածողության եւ լեզվի հետ։ Հաստատունությունը առարկայի որոշակի հատկանիշների համեմատական կայունությունն է ընկալման պայմանների փոփոխության դեպքում։ Այս հատկությունը որոշակի չափով դրսեւորվում է առարկայի ձեւի, չափի, գույնի, մեծության տեսողական ընկալման դեպքում։ 6ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Ընկալման բոլոր առանձնահատկությունների միջեւ առկա է ֆունկցիոնալ նմանություն։ Եթե ընկալումը չունենար այսպիսի հատկություններ, ապա շրջակա միջավայրին մեր հարմարվողականության հնարավորությունը կլիներ անհամեմատ ցածր։ Ընկալման այսպիսի կազմակերպվածությունը թույլ է տալիս ադեկվատ հարաբերվել շրջակա միջավայրի հետ։ Ընկալման առանձնահատկությունները բնածին չեն եւ զարգանում են մարդու կյանքի ընթացքում։ Ընկալումը մեծամասամբ կախված է անձի առանձնահատկություններից։ Մարդու գիտելիքները, հետաքրքրությունները, դիրքորոշումները, հուզականությունը ազդում են օբյեկտիվ իրականության վրա։ Քանի որ մարդիկ տարբերվում են իրենց անհատականությամբ, ուստի կարելի է ասել, որ գոյություն ունեն ընկալման անհատական տարբերություններ։ Դա պայմանավորված է նրանով, թե մարդիկ ինչպես են ընտրում ու կազմակերպում հուզական մակարդակով ընկալված տեղեկատվությունը։ Ընկալման գործընթացի վրա ազդում են մի շարք արտաքին ու ներքին գործոններ։ Արտաքին գործոնները կապված են զգայարանների հետ, իսկ ներքին գործոնները՝ ընկալող անձի։ Արտաքին գործոնների թվին են դասվում ընտրության վրա ազդող հետեւյալ գործոնները.  Չափը. ինչքան մեծ է արտաքին գործոնը, այնքան այն ընկալելն ավելի հեշտ է։  Շարժումը. շարժվող մարմինն արագ ընկալվելու ավելի մեծ հավանականություն ունի։  Լարվածությունը (ինտենսիվություն), օրինակ՝ վառ լույսը, բարձր ձայնը եւ այլն,  Հակադրությունը, միմյանց հակադիր գործոններն ավելի ընկալելի են, օրինակ՝ միջինից բարձր հասակ ունեցող մարդու հասակն ավելի ակնառու է ցածրահասակի կողքին։  Կրկնությունը. նույն գործոնի անընդհատ կրկնությունը հանգեցնում է դրա ավելի արագ ընկալմանը, օրինակ՝ գովազդը, որտեղ անընդհատ կրկնվում է հիմնական գաղափարը, եւ գովազդային հոլովակն ինքնին, որը պարբերաբար կրկնվում է։  Նոր եւ ճանաչելի լինելը. ավելի արագ ուշադրություն են գրավում կա՛մ նոր, կա՛մ լավ ճանաչված երեւույթները։ 7ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Ընկալման ներքին գործոններն են՝ պերցեպտիվ (զգայական) սպասումները, պահանջմունքները եւ մոտիվացիան, նպատակները եւ խնդիրները, գիտելիքը, անձնային առանձնահատկությունները, Եսհայեցակարգը, հուզական վիճակը, կենսափորձը եւ մասնագիտական փորձառությունը։ Պերցեպտիվ սպասումները հիմնված են նույնատիպ իրավիճակների անցյալի փորձի վրա։ Սա ընկալման դիրքորոշումն է, որի դեպքում մարդը տեսնում, լսում է այն, ինչ ինքն է ցանկանում կամ ինչի սպասելիքներ նա ունի։ Պահանջմունքները եւ մոտիվացիան կարեւոր դեր են խաղում ընկալման գործընթացում։ Մարդիկ նկատում են այն զգայական տարրերը, որոնք կբավարարեն իրենց պահանջմունքները։ Օրինակ՝ քաղցած մարդն ավելի զգայուն է կերակրի նկատմամբ, քան ոչ քաղցածը։ Մոտիվացիան կարեւոր դեր է կատարում անձի առաջնահերթությունները որոշելիս, օրինակ՝ կազմակերպության ճգնաժամային եւ անձնակազմի հնարավոր կրճատումների իրավիճակներում աշխատողներն ավելի զգայուն կլինեն աշխատանքի ընդունման հայտարարություններին, քան կազմակերպության նորմալ կենսագործունեության պայմաններում։ Անձնային առանձնահատկություններն, անհատականությունն ազդում են մարդկանց միմյանց եւ այլ իրերն ընկալելու տեսանկյունի վրա։ Օրինակ՝ լավատեսները իրերը տեսնում են դրական, իսկ հոռետեսները՝ բացասական տեսանկյունից։ Իրատեսները շրջակա աշխարհին վերաբերվում են քիչ թե շատ օբյեկտիվորեն։ Իրենց իրատեսորեն ընկալող մարդիկ լավ գիտակցում են իրենց առավելությունները եւ թերությունները, կարողանում են արդյունավետ գործել՝ առանց սեփական սխալների համար ավելորդ հուզական ապրումների։ Ես- հայեցակարգը յուրաքանչուր անձի ինքնորոշումն է։ Այն ձեւավորվում է այլ անձանց հետ շփման ընթացքում եւ ցույց է տալիս, թե ինչպես ենք մենք ընդունում շրջապատի եւ մեր անձի վերաբերյալ տեղեկատվությունը։ Ես-հայեցակարգը փոփոխվում է տարիքի հետ եւ մի շարք իրավիճակային գործոնների ազդեցությամբ, որոնք են՝ [3, c. 88]  Մշակույթը. արեւմտյան երկրների անհատականացված մշակույթները դաստիարակում են անկախ, անհատական «Ես»-ի զգացողություն։ Ասիական երկրների կոլեկտիվացված մշա8ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ կույթները դաստիարակում են փոխկապված, «սոցիալապես կախվածություն ունեցող» «Ես»-ի զգացողություն։  Անձնական փորձ. սեփական գործունեության արդյունավետությունը առաջանում է փորձի հիման վրա վարպետանալով։ Մեծ ջանքեր պահանջող խնդրի հաջող լուծումը ծնում է կոմպետենտության զգացողություն։  Այլ մարդկանց դատողությունները. մենք մեզ գնահատում ենք՝ մասամբ նաեւ հաշվի առնելով այլ մարդկանց կարծիքը մեր մասին։ Այն երեխաները, որոնց մասին հնչում են կարծիքներ՝ որպես տաղանդավոր, բարի, օգնող, աշխատասեր մարդկանց, ձգտում են այդ հատկանիշները ներառել եւ պահպանել իրենց Ես-հայեցակարգի եւ վարքագծի մեջ։  Դերերը, որոնք մենք խաղում ենք. երբ անձը սկսում է խաղալ նոր դեր (ուսանողի, աշխատողի, ծնողի եւ այլն), սկզբից ունենում է անհարմարության զգացողություն եւ ընկալվում է որպես դեր։ Ժամանակի ընթացքում այն ներթափանցում է «Ես»-ի մեջ եւ դառնում իրականություն,  Ինքնաարդարացում եւ ինքնաընկալում. երբեմն մենք ունենում ենք անհարմարության զգացողություն, երբ անկեղծ չենք լինում կամ պաշտպանում ենք գաղափարներ, որոնցից գրեթե տեղյակ չենք։ Նման դեպքերում մենք փորձում ենք արդարանալ՝ մեզ նույնացնելով տվյալ անձի հետ։  Սոցիալական համեմատում. մարդիկ միշտ փորձում են հասկանալ, թե ինչով են իրենք տարբերվում շրջապատի մարդկանցից, օրինակ՝ որպես միակ կին տղամարդկանց խմբում, միակ բարձրագույն կրթություն ունեցող կոլեկտիվում։ Դրանով մարդիկ գիտակցում են իրենց առանձնահատկությունը։ Շրջապատի հետ համեմատումը նաեւ հանգեցնում է մարդկանց որեւէ խմբին դասակարգելուն՝ հարուստ, աղքատ, սրամիտ, ոչ սրամիտ, բարձրահասակ, ցածրահասակ եւ այլն։ Մենք օգտագործում ենք մեր «Ես»-ը՝ որպես ընկալման հիմք, օրինակ՝ եթե անձը իրեն ընկալում է որպես թույլ, անօգնական, ոչ կոմպետենտ, ապա շրջակա աշխարհը կթվա սպառնացող։ Ուստի նա դժվար թե ռիսկի դիմի եւ փորձի գրավել շրջապատը։ Եթե անձն իրեն ընկալում 9ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ է որպես գիտակ, ունակ, ապա նա իր առջեւ նպատակներ կդնի եւ կհասնի դրանց։ Սա կոչվում է ինքնագնահատական կամ ինքնահարգանք։ Ընկալման գործընթացում մեծ նշանակութուն ունի ատրիբուցիան։ Այն ցույց է տալիս, թե մարդիկ ինչպես են բացատրում ինչպես սեփական, այնպես էլ ուրիշների վարքի պատճառները։ Երբ անձի դրսեւորած վարքագծի պատճառները հայտնի չեն, այդ դեպքում որպես վարքի բացատրման միջոց հանդես է գալիս վերագրումը։ Ատրիբուցիան (վերագրումը) վարքի պատճառների եւ հետեւանքների ընկալման գործընթացն է, որը թույլ է տալիս մարդկանց իմաստավորել շրջապատը։ Վարքի պատճառները սովորաբար բացատրվում են անհատական առանձնահատկություններով, այն իրավիճակով, որում դրսեւորվել է վարքագիծը, կամ երկուսը միասին։ Դիսպոզիցիոն (անհատական, ներքին) ատրիբուցիան ընդգծում է անձի որոշ առանձնահատկություններ, օրինակ՝ ունակություններ, հմտություններ կամ ներքին մոտիվացիա։ Իրավիճակային ատրիբուցիան շեշտադրում է արտաքին միջավայրի ազդեցությունը մարդկանց վարքագծի վրա, օրինակ՝ աշխատանքից ուշանալը ճանապարհային խցանումների պատճառով։ Հասկանալու համար վերագրել վարքագիծը անձին, թե իրավիճակին, Հ. Քելլին առաջարկել է ատրիբուցիայի հետեւյալ երեք տեսակները 1. Անհատական (պատճառը վերագրվում է գործողություն իրականացնող անձին), 2. Օբյեկտային (պատճառը վերագրվում է օբյեկտին, որին ուղղված է արարքը), 3. Իրավիճակային (պատճառը վերագրվում է իրավիճակին)։ Հ. Քելլիի ուսումնասիրության արդյունքները ցույց տվեցին, որ իրադարձության մասնակիցը առավել հաճախ օգտագործում է իրավիճակային ատրիբուցիա, իսկ կողմնակի դիտորդը՝ անհատական։ Ատրիբուցիան ուսումնասիրելիս Քելլին առաջարկում է օգտագործել հետեւյալ չափորոշիչները՝ 1. Համաձայնեցվածություն. կասե՞ր կամ կանե՞ր նույնը մարդկանց մեծամասնությունը տվյալ իրավիճակում. եթե այո, ապա մենք առավել քիչ ենք հակված բացատրելու մեր վարքագիծը 10ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ անձի անհատական գծերով (օրինակ՝ արտադրանքի ցածր որակը)։ 2. Արտասովորությունը. արդյո՞ք դրսեւորած վարքագիծը արտասովոր է կամ բնորոշ չէ տվյալ անձին, եթե այո, ապա խոսքն այստեղ որեւէ իրավիճակային գործոնի մասին է։ Սակայն, եթե անձը հաճախ է այդ կերպ վարվում, առավել հակվում ենք անհատական ատրիբուցիային։ 3. Շարունակականություն. Արդյո՞ք այդպիսի վարքի դրսեւորումը շարունակական է, եթե այն շարունակական չէ, հակված ենք իրավիճակային ատրիբուցիային։ Շատ մարդկանց մոտ առկա նախապաշարմունքները կարող են հանգեցնել ոչ ճիշտ եզրահանգումների։ Ատրիբուցիոն նախապաշարմունքը վարքագծի մի բացատրությունը մյուսից նախընտրելու միտումն է։ Ատրիբուցիայի սկզբունքային սխալն առաջանում է այն դեպքում, երբ անձի կամ իրավիճակի մասին դատում են սահմանափակ տեղեկատվության հիման վրա։ Մարդիկ ցանկանում են գնահատված լինել իրենց կատարած լավ աշխատանքի համար եւ հակված են ժխտել իրենց պատասխանատվությունը աշխատանքում առկա ձախողումների համար։ Մարդիկ հիշում են իրենց հաջողությունները եւ ձգտում են մոռանալ անհաջողությունները։ Մարդիկ՝ որպես կանոն, իրենց խնդիրները կապում են արտաքին գործոնների, այլ ոչ թե անհատական առանձնահատկությունների հետ։ Ատրիբուցիայի սկզբունքային սխալի առաջացման պայմաններն են՝ [5, с. 56]  «Կեղծ համաձայնություն», սեփական վարքագծի գերագնահատում (զգացմունքները, հավատը, համոզմունքները), ինչը նշանակում է, որ անձը իր տեսակետը համարում է միակ ճշմարիտը, եւ բոլորը պետք է համաձայնվեն իր հետ, իսկ ցանկացած անհամաձայնություն վերագրվում է անձնային առանձնահատկություններին (ոչ դրական)։  «Անհավասար հնարավորություններ». սա նշանակում է դիմացինի դերային դիրքը հաշվի չառնելը։ Յուրաքանյուր մարդ խաղում է բազմաթիվ դերեր։ Դրանց մի մասը մարդուն թույլ է տալիս ավելի հեշտ ինքնաարտահայտվել եւ ցուցադրել դրական հատկանիշները։ Այս մեխանիզմն է գործում ղեկավար- ենթակա ատրիբուցիայի գործընթացում։ 11ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ  «Առավել մեծ վստահություն փաստերին, քան դատողություններին»։ Առաջին հայացքը միշտ ուղղված է ամենաակնառու փաստին՝ անձին, իսկ իրավիճակը դեռ պետք է պարզել։  «Կեղծ կորելյացիաների կառուցման դյուրինություն»։ Սրա էությունն այն է, որ անձը ինքնակամ միավորում է երկու միմյանց ուղեկցող անհատական հատկանիշներ։ Առավել հաճախ համադրվում են արտաքին հատկանիշներ եւ հոգեբանական հատկություններ, օրինակ՝ բոլոր գեր մարդիկ բարի են, բոլոր կապուտաչյաները խորամանկ են եւ այլն։ Այսպիսով, ընկալման առանձնահատկությունների, ատրիբուցիայի օրենքների եւ հիմնական ատրիբուտիվ սխալների իմացությունը կօգնի կառավարչին ճիշտ ընկալել իր եւ ենթակաների վարքի դրդապատճառները։

example96

example96

Հոդվածը վերաբերոմ է Հայաստանում պատկերամարտական որպես շարժման իր Բյուզանդական արտացոլումը գտավ Հայաստանում, որի վերաբերյալ, սակայն, Հայ առաքելական եկեղեցին որդեգրեց զուսպ մոտեցում։ Այն տարածվեց մասնավորապես աղանդավորների մոտ, որոնցից էին մծղնեականները, պավլիկյանները, թոնդրակյանները։ Հայ եկեղեցու դավանանքը կազմեց պատկերահարգությունը, ըստ որի՝ ոչ թե պատկերի մասը բուն նյութին էին երկրպագում, այլ խորհրդին։ Իսկ հայերի մեջ առավել տարածում գտավ խաչապաշտությունը, որն իր ողջ էությամբ դրսևորվում է նաև այսօր։ Քանի որ 8-9-րդ դարերում խաչի պաշտամունքը դարձել էր համազգային և ունեցել էր զարգացման նախընթաց շրջան, և պատկերների պաշտամունքի հարցը հայտնվել էր համազգայնացման շրջանում, պարզ է դառնում, որ ժողովրդի մոտ տարածոմ կգտներ այն երևույթը, որն առավել տարածված էր։ Ե՛վ խաչապաշտությունը, և՛ պատկերապաշտությունը հասարակության նույն պահանջն էին բավարարում, ունեին նույն նպատակը։ Հայ եկեղեցու պաշտամունքի մասը կազմեց խաչապաշտությունը, որը հետագայում էլ մնաց անսասան։

Հայոցառանձնահատուկկարևորություն ունի Հայաստանում պատկերամարտական շարժմանպատմությանեկեղեցումեջերևույթիբազմաշերտերբ սրվումուսումնասիրությունը՝մանրակրկիտևհամակողմանի քննությամբ։ Ժամանակի ընթացքում քրիստոնեականեկեղեցու պատմության մեջ ծագել են բազմաթիվ շարժումներ, որոնցծագումը պատահական բնույթ չի կրել։ Հայ առաքելական եկեղեցին՝որպես տիեզերական եկեղեցու մի մասնիկ, անմասն չի մնացել այդպիսիշարժումներից։ Այդպիսի երևույթները աշխուժացնում էին իրենցգործունեությունը,էին հասարակական հարաբերությունները, հասարակ ժողովրդի նկատմամբ ճնշումները ևհարստահարումները։ Առաջին երեք դարերում քրիստոնյաներն իրենցգաղափարներն արտահայտելու համար բավարարվում էին զանազանխորհրդանկարներով՝ ձուկ, նավ, քնար, աղավնի, խարիսխ ևհատկապես խաչ։ Վերջինս, ի հակակշիռ խաչը մերժող ժամանակակիցաղանդավորական կեղծքրիստոնեական մի շարք ուսմունքների, ունիաստվածաշնչական հենք (Հմմտ՝ Մատթ. ԺԶ. 24, Մարկ. Ը. 34, Ղուկ. Ը. 23)։ Պատկերների մասին Սուրբ Գրքում նույնպես հանդիպում ենքբազում վկայությունների, որոնք իրենց մեջ պարունակում ենպատկերահարգության գաղափարական ակունքներ (Հմմտ՝ Ելից ԻԶ․ 31,Գ․ Թագ․Զ. 23-24, Եզեկ. ԽԱ․ 18-20)։ Դեռևսառաջպատկերամարտներիցքրիստոնյաներինպախարակում էին հրեաները՝ մեղադրելով նյութապաշտության մեջ։ Հրեաները կարծում էին, որ քրիստոնյաները պատկերի բուն փայտն եներկրպագում իբրև Աստծու։ Նրանք ծաղրում էին քրիստոնյաներին այնպատճառով, որ վերջիններս հարգում են սրբերի մասունքները։ Սրա մեջնրանք տեսնում էին սոսկ ոսկրերի հանդեպ հարգանք։ Կռապաշտ էինկոչվում բոլոր նրանք, ովքեր համբուրում էին Քրիստոսի և Տիրամորկամ որևէ այլ սրբի պատկեր [8]։ Ժամանակի ընթացքում պատկերներինվերագրվում է զորություն, իսկ այն նյութը, որով պատրաստվում և ձևվումէրէր պատկերը,պաշտամունքի առարկա։ համարվելովսրբազան,դառնումԱյնուամենայնիվ,քրիստոնյա աշխարհիողջ տարածքումնկարներին վերագրվող հարգանքի աստիճանը միակերպչէր։ Պատկերամարտները դեմ էին ավետարանական բնույթ ունեցողնկարներին։ Ըստ նրանց՝ կռապաշտություն և սրբապղծություն էրՔրիստոսին, նրա աշակերտներին և առհասարակ սրբերին նկարելը։ Պատկերամարտական հակումներ ունեցող շարժում ձևավորվել էրդեռևս 1-ին դարերից։ Բյուզանդիայի կայսր Լևոն Իսավրացու(717-741) անձնականցանկությամբ և հայացքներով առաջ եկած այս շարժումը՝ որպեսհեթանոսական աշխարհայացքի վերակենդանացում, իր արտացոլումն էգտել նաև Հայաստան աշխարհում։ Հայ եկեղեցին պատկերներիվերաբերյալ որդեգրել է չափավոր մոտեցում։ Այդ զուսպ մոտեցումըբնորոշՀայաստանումպատկերամարտական շարժումը տարածվում է գերազանցապեսաղանդավորների մոտ։ Այդպիսի աղանդներից էին մծղնեականները,պավլիկյանները և թոնդրակյանները։ եկեղեցուբոլորհայէրևէ ունենում Պատկերամարտությունըբացառապես գիտական ճանապարհովպատկերահարգությունըՀայաստանում ծնունդ են առնում հայ-բյուզանդական եկեղեցիներիփոխառնչության համատեքստում։ Նման երևույթների ներմուծումըտեղի[7]։ նշել, որ հայ եկեղեցին չգնաց ոչ միԱյնուհանդերձ, հարկ էծայրահեղության՝ պահելովչափի զգացողությունը։ Պատկերներիհանդեպ որդեգրած մոտեցմամբ ավելի մոտ էր պատկերահարգությանը[3]։ Պատկերապաշտությունըև առաջ խաչիպաշտամունքի ազդեցությամբ։ Սրբապատկերների հարցում Հայոցեկեղեցու զուսպ դիրքորոշման պատճառը ժողովրդական ըմբռնմանհետևանքև՛պատկերապաշտությունը խորթ երևույթ են և միայն քաղկեդոնականներին են բնորոշ։ Սա էր պատճառը, որ Հայոց եկեղեցինբավարարվում է պատկերամարտության խափանմամբ, ինչպես նաևանխոսէ պատկերների քարոզչությունը և նրանցպաշտամունքի խրախուսումը։ և՛ պատկերամարտությունը,շրջանցումորի՝ընկրկեցնախէր,ըստՀայաստանում պատկերամարտական շարժման դրսևորումներիմասին մեզ տեղեկություններ են հաղորդում մի քանի աղբյուրներ։ Նրանցից է Վրթանես Քերթողի «Յաղագս պատկերամարտից» նշանավորաշխատությունը։ Վրթանես Քերթողը հայ եկեղեցական պատմությանականավոր դեմքերից է։ Մաղաքիա Օրմանյանը, հիմք ընդունելով«քերթող» անվանումը, Սյունյաց նշանավոր վարդապետական դպրոցիաշակերտ է նրան համարում [13]։ Երվանդ Մելքոնյանն իր «ՎրթանեսՔերթողը և պատկերամարտությունը» աշխատության մեջ նշում է, որ«քերթող» մակդիրը նրան որակել են ուսումնական կարողություններիհամար։ Մովսես Բ Եղիվարդեցի կաթողիկոսի (574-604) գահակալությանժամանակաշրջանում Վրթանեսը եղել է նրա օգնականը, իսկ երբմահացել է վեհափառը, նա կաթողիկոսական տեղապահ է նշանակվումմոտևմինչդեռ պառակտման։ Ըստ հիշյալ թղթի՝ՎրթանեսհարգումՔերթողիէին խաչըև 604-607 թթ., երբ հայրապետական գահը թափուր էր, եկեղեցականգործերն էր վարում։ Եվ հետագայում էլ, երբ կաթողիկոսական աթոռին էհաստատվում Աբրահամ Ա Աղբաթանեցի կաթողիկոսըՎրթանեսը շարունակում է կարևոր գործունեություն ծավալել հայեկեղեցում։ Սա այն ժամանակաշրջանն էր, երբ հայ և վրաց եկեղեցիներիմիջև վեճ էր առաջացել, ինչն էլ պատճառ հանդիսացավ երկու եկեղեցիների պակերներընախատեսված էին «Աստվածության փառքի պատվի և երկրպագության»համար [5]։ Ինչպես գիտենք, պատկերամարտները թշնամաբար էին վերաբերվում ոչ միայն պատկերներին ու սրբերի մասունքներին, այլև խաչին,հիշատակվածպատկերամարտներըերկրպագում։ Հատկանշական են նաև եկեղեցիներում պատկերվող նկարների թեմաները։ Հայերին բնորոշ էր սրբերի հիշատակությունը։ Հաճախպատկերվում էին Քրիստոսը, Խաչը, նաև Աստվածածինը՝ առանձինկամվայրերում որմնանանկարավոր եկեղեցիներ է ունեցել։ Որպես նման եկեղեցիներ՝հիշատակվում են Հոգյաց վանքի Տիրամոր պատկերը, Աղթամարի Ս.Խաչ եկեղեցին[5]։ Պատկերների արտացոլումը նկատելի է նաև գերեզմանաքարերի վրա։ Կարևորվում էին նաև գունային չափորոշիչները՝ կարմիր, կանաչ, սև ևկապույտ, որոնք երկրի չորս տարրերն էին խորհրդանշում՝ լույս, հող,ջուր և օդ։ Ըստ Գրիգոր Տաթևացու՝ ոսկին նույնպես կարևորվում է՝որպես գույնի վարդապետություն։ Այն համարում է «անապականհինգերորդ էություն երկնից», որը վեր է բոլոր նյութերից[6]։ Առհասարակ մեր միջնադարյան եկեղեցիները, հատկապես 7-րդ դարումկառուցվածները, գլխավորապես որմնանկարվել են, որոնք խաթարվելեն Հայաստանում արաբական տիրապետության հաստատմամբ։ Պատկերամարտությունը՝ որպես դավանական, կրոնական վեճ,սերտորեն կապ ունի նաև արվեստի զարգացման պատմության հետ,քանի որ իր բնույթով դեմ էր նկարներին։ [7], Մրենը, Անիի Ս. Գրիգոր Լուսավորիչըժողովուրդը տարբերմանուկըգրկին։ ՀայՊատկերները,եղել։ Պատկերների միջոցով փորձել են հավատացյալին ըմբռնելի դարձնելաստվածայինը, անհասկանալին և անտեսանելին։ երբեք աննպատակնկարներըչենՊատկերապաշտության ի հայտ գալու մեջ կարևոր է նաև միհանգամանք՝ հեթանոսական կրոնի ազդեցությունը։ Հարկ է նշել, որպատկերապաշտության նախնական, ոչ խեղաթյուրված նշանակությանպահպանման դեպքում այսպիսի երևույթներ տեղի չէին ունենա։ դարինշանավորգիտնական, աստվածաբան,Պատկերամարտության մասին տեղեկություններ կան պահպանված նաև Մովսես Կաղանկատվացու «Պատմութիւն Աղուանիցաշխարհի» աշխատության մեջ տեղ գտած Մեծ Կողմանց Դավիթեպիսկոպոսին ուղղված Հովհան Մայրագոմեցու թղթում [1]։ Ըստ Կ. Մելիքյանի՝ «Մայրագոմեցի» անունը ածական էր, որն առաջացել էրՄայրոց Գոմից։ Այն Եզր Ա Փառաժնակերտցի կաթողիկոսի (630-641)կողմից Մայրոց Վանք տեղանունի արհամարհաբար գործածվածտարբերակն էր [4]։ Հ․Քենդերյանը «Մայրագոմ» տեղանվան մասին մեկայլ լուսաբանում է տալիս, և նշում է նաև պարզաբանող հեղինակի՝բյուզանդագետ Հ. Բարթիկյանի անունը։ Նա նշում է, որ Մայրագոմըհունական «Մետրոկոմե» բառին է նման, որն էլ թարգմանաբար «Մայրավան» է նշանակում, և չի հիշեցնում գոմի այսօրվա իմաստը [11]։ 7-րդերդվյալհակաքաղկեդոնական Հովհան Մայրավանեցու վերաբերյալ ստահոդ ումտացածին պատմություններ են հորինել հայ երկաբնակները, ըստորոնց՝ Հովհան Մայրագոմեցին հետագայում ընդդիմանում է հայոցկաթողիկոսին, որի պատճառը առաջին հերթին իր հերետիկոսականհայացքներն էին, այնուհետև՝ օգնության միջոցով հայոց կաթողիկոսդառնալու հույսը։ Նա աքսորվում է Կովկաս լեռը՝ կայացրած ժողովիորոշման համաձայն, որի ճակատին «աղվեսադրոշմ» են խարանում։ Հետագայում, սակայն, նա վերադառնում է հայրենիք և խոր ծերությանմեջ վախճանվում Գարդման գավառում։ Մինչդեռ իրականում Կարինի633թ.ՀովհանՄայրավանեցինէ Եզր Ա. Փառաժնակերտցիկաթողիկոսին՝ ասելով, որ նա եզր տարավ հայոց առաքելականդավանանքը։ Հալածվելով վեհափառի կողմից՝ միառժամանակ քաշվումէ Կոտայքի Մայրավանք, որի պատճառով Եզրը նրան արհամարհաբարկոչում է Մայրագոմեցի։ Քանի որ Մայրավանքը մոտ էր, և Հովհանըշարունակ հալածվում էր Եզրի կողմից, ուստի նա հեռացավ հայրենիԳարդման գավառ։ Նրա՝ հայրենիք վերադառնալու մասին տարբերկարծիքներ կան։ Հովհան Մայրագոմեցի վարդապետին, սակայն (պետքէ նկատի ունենանք Հովհան Օձնեցուն) դիմել էր Դավիթ եպիսկոպոսը։ Այս հանգամանքի մասին է խոսում նաև այն փաստը, որ ՀովհանՕձնեցին քաջատեղյակ էր աղանդներին և ունի հակաաղանդավորականգրվածքներ՝ «Ընդդէմ պաւղիկեանց» և «Ընդդէմ երեւութականաց» ։ հայ-բյուզանդականքննադատումհամատեղժողովիցհետոՀովհանվարդապետի՝պատկերամարտությանմասինտեղեկություններ պարունակող նամակը բաղկացած է երկու մասից. միմասը ներկայացնում է ժամանակակից իրադարձությունները, որոնքմտահոգել էին Մեծկվենից Դավիթ եպիոկոպոսին, իսկ մյուս մասումներկայացվում է Հայաստանում Հեսու, Թադեոս և Գրիգոր անուններովմարդկանց քարոզչության մասին։ Թղթում նշվում է. «Ոմանք պատկերսոչ ընդունին, ոմանք մկրտութիւն ոչ առնեն, ո՛չ աղ օրհնեն, ո՛չ պսակդնեն հարսնեայ. յայս, եթե քահանայութիւն բարձեալ է յերկրես» [1]։ Այսպիսի մարդկանց գործունեության մասին Դավիթ եպիսկոպոսըհայտնում է Հովհան վարդապետին և խնդրում է հասկանալի դարձնելերևույթը։ նրանց պարտադրումՀայտնի է, որ Հեսու, Թադեոս և Գրիգոր քահանաները բաժանվում են եկեղեցուց [5] և հեռանալով մայրաքաղաք Դվինից [10]՝ քարոզչությաննպատակով հասնում Սյունիքի Սոթք գավառը։ Հայոց կաթողիկոսՄովսես Եղիվարդեցինվերադառնալմայրաքաղաք՝ իր մոտ, բայց նրանք մերժում են կաթողիկոսի պահանջը։ Այնուհետև կրկին քարոզչական նպատակներով տեղափոխվում ենԱրցախ և աղվանների հարևան երկրում խռովություն են բարձրացնում։ Այնուհետև Աբրահամ Ա Աղբաթանեցի կաթողիկոսի խնդրանքովԳարդմանա տերը նրանց ձերբակալում է և ուղակում Դվին, որտեղ այդաղանդավորներին «համոզելով դարձի են բերում» [5]։ Գարդմանի տիրոջկողմից ձերբակալվելը խոսում է այն մասին, որ Արցախումքարոզչություն իրականացնելուց հետո շարժվել են դեպի ավելի հյուսիս՝Ուտիք։ էՄեզ հուզող խնդրի մասին պատառիկներ կան պահպանված«Կանոնագիրք հայոց» ժողովածուում։ «Կանոնք տեառն ՅովհաննիսիՀայոց կաթողիկոսի» կանոնախմբի Ժ. սահմանման մեջ խոսվում էմկրտության մասին. «Պարտ և արժան է զմկրտութեանն ձէթ քահանայինաւրհնել մի ըստ միոջէ ընդ մկրտելն, ըստ բաւականի ժամուն պիտոյիցեւ նոյնժամայն առմկրտեալսն մերձեցուցանելով՝ զաւրհնեալն սպառել, եւ մի՛ իշխել զմիանգամ աւրհնեալն բազում անգամ աւրհնել. եվ միայնաւծանել նովաւ զերեխայսն եւ զմկրտեալսն ընդ մկրտելն յաւազանին, եւյայլ խորհուրդ աւծման մի՛ իշխեսցեն մատուցանել զնա» [2]։ Սրանիցկարող ենք եզրակացնել, որ Արցախի աղանդավորները մերժում էինմկրտությունը։ «Կանոնագիրք հայոց»-ի նույն կանոնախմբի ԻԷ.կանոնում հստակ նկատվում է, որ խաչի զորության և ժողովրդի կողմիցգործածման հիմնական և առաջնային պայմանը եղել և մնում է առ այսօրխաչը մյուռնով օծելն ու օրհնելը։ Սահմանման մեջ մասնավորապեսկարդում ենք.«Եթե ոք խաչ արասցե փայտեաց եւ կամ յինչ եւ իցէ նիւթոյ,եւ ոչ տացե քահանային աւրհնել եւ աւծանել զնա միւռոնավն արբով, ոչ էպարտ զնա ի պատիւ ընդունել կամ երկրպագութիւն մատուցանել, զիդատարկ եւ ունայն է յաստուածային զաւրութենէն եւ արտաքոյաւանդութեան առաքելական եկեղեցւոյ» [2]։ Եվ այս կարգը կատարելուցհետո արժան է երկրպագություն մատուցել։ որպեսԹադեոսը՝Հայաստանում պատկերամարտության քարոզիչ, հիշատկվում է և՛ Հովհան վարդապետի թղթում, և՛ ՎրթանեսՔերթողի մոտ։ Եսային էլ կարող է նույնացվել Հեսուի հետ։ Այս երկուանունները հայկական տեքստերում հաճախ շփոթությունների տեղիքէին տալիս։ Այնուհանդերձ պարզ հասկանալի է, որ երկու հեղինակներիխոսքը նույն շարժման մասին է։ Հայաստանում պատկերամարտական շարժման գաղափարականկրողների՝ պավլիկյանների դեմ գործունեություն ծավալած ՀովհանՕձնեցին իր «Ընդդէմ պաւղիկեանց» ճառում նույնպես խոսում է միշարժման մասին, որը Հայաստանում լայն տարածում էր գտել, և որիգաղափարական ակունքներումկային պատկերամարտականհակումներ և ուղղակիորեն պատվաստված էին պատկերամարտությանհողի վրա [12]։ Այս աղանդի տարածման համար կարևոր հիմք էհանդիսացել ոչ միայն պատկերամարտական շարժումը, այլ նաևիսլամի վտանգը [9]։ Եվ բնական է, որ հայ եկեղեցին, իր ազգայինէ դուրս գարդավանաբանական խնդիրներից ելնելով, պետքպավլիկյաններինույնըստմծղնեականներնչէին կարողանում տարբերակելքրիստոնեական աստվածպաշտությունը և հեթանոսական բազմաստվածությունը։ Խաչի պաշտամունքինկարևորությանըանդրադառնում է նաև Օձնեցին։ Օձնեցին նշում է, որ նրանք,չընդունելով պատկերը, դեմ են կանգնում նաև խաչին [10]։ Խաչիպաշտամունքը համազգայնացվել էր 7-8-րդ դարերում, որը ուներնախընթաց զարգացման[7]։ Այս ժամանակաշրջանումխաչապաշտության և պատկերապաշտության միջև սկսվում է պայքար։ Խաչի պաշտամունքը, որն իր նախնական ձևավորումը գտել էր 6-րդդարում, հասնելով 8-րդ դար, առավել մասսայականացվում է։ Եվ քանիոր պատկերների պաշտամունքի հարցը այս նույն ժամանակաշրջանումէր հայտնվել, բնական է, որ պայքարում դրական արդյունքի կհասներժողովրդիերևույթը։ Ե՛վորոնք,դեմ,էին։ Նրանքմոտ առավել տարածումՀովհան Օձնեցու,շրջանևնրագտածխաչապաշտությունը, և՛ պատկերապշտությունը հասարակությանմիևնույն տիպի պահանջն էին բավարարում, ունեին նույն նպատակը։ Երևութականությունը՝ որպես պատկերամարտության կրող, գնոստիկյան երևույթ էր, և նրա ջերմեռանդ հետևողները պատրաստ էինմոլորեցնել տգետներին [9]։ Հարկ է նաև նշել, որ «Կանոնագիրք հայոց»-ում ներկայացվող խաչի օրհնության մասին տեղեկություններն անչափերկրպագության ևկարևոր և բազմազան են։ միջոցովբացատրվողցածրմակարդակմիհանգամանքգոյությունուներ։ Պատկերը,թեմատիկան։ ԿրթվածությանՊատկերապաշտության տարածման և զարգացման գործումկարևորորընախատեսված էր Քրիստոսի կյանքի պատմությունը ներկայացնելու,ժողովրդական շատ զանգվածների էր հասանելի։ Այսինքն՝ պատկերիխորհուրդն ըմբռնելու համար անհրաժեշտություն չկար մեծ ճիգգործադրելու։ Սա հնարավորություն էր տալիս հասարակության բոլորանդամներին, անկախ նրանց կրթվածության մակարդակից, հասկանալպատկերիՊատկերիարդյունավետությունը պայմնավորված է ոչ թե նրա իրապաշտությամբ,այլ խորհրդով։ ունեցողհասարակության անդամներն էլ գերադասեցին իրապաշտությունը։ Ընդունելով այն, որ պատկերագրական որոշ մասեր մեզ է հասելհեթանոսությունից, այնուամենայնիվ, մանրանկարչությունն արդենկիրառվում և դրսևորվում է քրիստոնեության մեջ։ Քրիստոնեականմիջավայրումբացիհավատացյալներին բովանդակությունը մատչելի դարձնելուց, ուներնաև մեկ այլ նպատակ՝ Ս. Գիրքը վայելուչ կերպով զարդարել։ Հայեկեղեցում խորանները նույնպես ներկայացվում էին պատկերներիտեսքով։ Այս մտածումը իրենից բխեցնում էր երկու նախադրյալ։ Առաջինը՝ զգայական, իբրև դրական զգացողությունը, իսկ երկրորդըխորաններում պատկերված նկարների ծածուկ իմաստն է, որն էլ իրենիցբխեցնում է պատկերների խորհրդավոր էությունը։ Հայ եկեղեցինպատկերների նկատմամբ որդեգրած իր առանձնահատուկ մոտեցմամբ կրկինո՛չպատկերապաշտությունն էր, ո՛չ էլ պատկերամարտությունը, այլպատկերահարգությունը։ Պատկերահարգությունըեկեղեցուդավանանքի կարևոր մասը կազմեց և հետագայում էլ մնաց անսասան։

example1266

example1266

Աշխատանքը նվիրված է թվային առանցքի վրա քառակուսի հավասարման իրական արմատների հնարավոր դասավորությունների որոշ դեպքերի քննարկմանը։ Թեորեմների տեսքով ձևակերպված և ապացուցված են այն անհրաժեշտ և բավարար պայմանները, որոնց բավարարման դեպքում ընդհանուր տեսքի քառակուսի հավասարման իրական արմատները թվային առանցքի վրա կունենան կոնկրետ դասավորություն։ Քննարկված են նաև տարբեր ոչ տիպային խնդիրներ, որոնց լուծման ընթացքում կիրառվել են ձևակերպված թեորեմները։

«Քառակուսի հավասարումներ» թեման խորությամբ ուսումնասիրվում է դպրոցական մաթեմատիկայի դասընթացում։ Կախված խտրականության նշանից, քննարկվում են իրական արմատների գոյության հետ կապված հարցեր։ Այնուամենայնիվ, տարբեր խնդրագրերում մենք հաճախ հանդիպում ենք խնդիրների, որոնցում անհրաժեշտ է ուսումնասիրել թվային առանցքի վրա քառակուսի հավասարության իրական արմատների դասավորությունը։ Սովորաբար, նման դեպքերում ուսանողներին խնդրում են հաշվի առնել տվյալ քառակուսային էներգիայի համապատասխան ֆունկցիան և քննարկել վերջինիս պարաբոլայի գծապատկերի բոլոր հնարավոր դիրքերը։ Մենք առաջարկում ենք այլ մոտեցում։ Թերթը փորձում է առանձնացնել թվային առանցքի վրա քառակուսային հավասարման իրական արմատների դասավորվածության որոշ հնարավոր տարբերակներ։ Հոդվածում քննարկվում են դպրոցական մաթեմատիկայի դասընթացին հանդիպած որոշ ոչ տիպային խնդիրներ, որոնց լուծման ընթացքում օգտագործվել են ձևակերպված թեորեմները։ Ենթադրենք, որ տրված է իրական գործակիցներով քառակուսիի հավասարումը (որի տարբերակող արմատները իրական են, ապա թվային առանցքի վրա այդ արմատների «իրական համարի» համար հնարավոր են հետևյալ պայմանավորվածությունները. Իրական թիվը հավասարության հիմքը չէ։ Եթե ​​կա) ունենա հավասարություն։ Եկեք նախ քննարկենք այս դեպքերը արժեքի համար, որից հետո կքննարկենք դրանք ցանկացած կամայական իրական արժեքի համար։ Թեորեմ 1։ Որպեսզի հավասարումը իրական արմատներ ունենա, այդ արմատները պետք է լինեն. Ա) դրական, անհրաժեշտ և բավարար ՝ հետևյալ պայմանների առաջացման համար. Բ) բացասական, անհրաժեշտ և բավարար ՝ հետևյալ պայմանների առաջացման համար. Գ) տարբեր նշան, անհրաժեշտ և բավարար հետևյալ պայմանների առաջացման համար. Ապացույց Հասկանալի է, որ եթե հավասարումը դրական արմատներ ունի, ապա և, ավելին, ըստ Վիետի թեորեմի, ապացուցվում է «ա» կետում նշված պայմանների անհրաժեշտությունը։ Հիմա եկեք խոսենք բավարարվածության մասին։ Հավասարումը պայման է, որ պայմանից, հաշվի առնելով Վիետերկի իրական արմատները, թեորեմը կհետևի, որ այդ իրական արմատները նույն նշանի են, և պայմանից, նորից, հաշվի առնելով Վիետի թեորեմը, կհետևեն նույն նշանը դրական է։ «Ա» կետը ապացուցված է։ Եթե ​​հավասարումը բացասական արմատներ ունի, ապա և, ավելին, համաձայն Վիետի թեորեմի, ապա «բ» կետում  0 02acbxaxxf1Dm1121xxm21xxm նշանը mxx 122121xmx0mm10; 0; 0acabD0; 0; 0acabD0ac121; xx0D0; 0 0; 02121acabacxxabxx0 theD10ac0ab121 պայմանների անհրաժեշտությունը; xx0D0; 0 0; 02121acabacxxabxx ապացուցված է։ Հիմա եկեք խոսենք բավարարվածության մասին։ հավասարումը ունի պայման ՝ հաշվի առնելով պայմանը, հաշվի առնելով Վիետի երկու իրական արմատները, Հետեւաբար, հետեւում է, որ այդ իրական արմատները նույն նշանի են, և պայմանից, կրկին հղում կատարելով Վիետայի թեորեմին, հետեւում է, որ այդ նույն նշանի իրական արմատները բացասական են։ «Բ» կետն ապացուցված է։ Եթե ​​հավասարումը տարբեր նշանների արմատներ ունի, ապա, համաձայն Վիետի թեորեմի, ապացուցվում է «գ» նշվող պայմանի անհրաժեշտությունը։ Հիմա եկեք խոսենք բավարարվածության մասին։ Հավասարության նշաձողը ունի իրական արմատներ ունենալու պայման։ Մյուս կողմից, ըստ Վիետի թեորեմի, հավասարման իրական արմատները տարբեր նշանի են։ «Գ» կետն ապացուցված է։ Թեորեմը ապացուցեց։ Եկեք այժմ դիտարկենք I-III դեպքերի կամայական իրական արժեքը։ Թորեմա 2։ Որպեսզի հավասարումն իրական արմատներ ունենա, և այդ արմատները պետք է տրվեն) մեծ, անհրաժեշտ է արդյոք իրական թվից հետևյալ պայմանները առաջանան, թե՞ նույնն է. Բ) փոքր, արդյո՞ք բավարար է հետևյալ պայմանների առաջացման համար։ , կամ դա նույնն է։ Ապացույց Հաշվի առնենք քառակուսիի էներգիան։ Նկատենք, որ քառակուսային հավասարումներն ունեն նույն տարբերակիչը և, բացի այդ, եթե իրական քառակուսային հավասարումը և ը ը արմատներն են, քառակուսային հավասարման իրական արմատները։ Այսպիսով, մենք կարող ենք պնդել, որ իրական թվից մեծ իրական հավասարումը կունենա կամային արմ քառակուսի արմատ այն դեպքում, եթե հավասարումը դրական արմատներ ունի, և դրա համար, ըստ 0 D10ac0ab- ի։ 121; xx0 021 acacxx0ac042acbD121; xx021acxx121; xxm1m0; 0; 0mfamfaD0; 2; 0 FmfamabD0; 0; 0mfamfaD0; 2; 0mfamabDxbamaxmxfxg22 cbmam20xf0xg1x2x0xfmxx11mxx22 0xg1m0xg 1 թեորեմը անհրաժեշտ է, որպեսզի առաջանան հետևյալ պայմանները. Նույն կերպ, հավասարումը կունենա տրված իրական թվից պակաս քառակուսի արմատներ միայն այն դեպքում, եթե հավասարումը բացասական արմատներ ունի, և դրա համար, ըստ 1 թեորեմի, անհրաժեշտ է, որ առաջանան հետևյալ պայմանները. , Թեորեմն ապացուցված է։ Թեորեմ 3։ Որպեսզի հավասարումը իրական թվից բխի իրական արմատներից, իսկ մյուսը փոքր լինի, այդ արմատներից մեկը պետք է տրվի և այնքան, որ պայմանը առաջանա։ Ապացույց Հասկանալի է, որ եթե հավասարումը ունի այնպիսի իրողություններ, որոնք ապա, և, ի լրումն, Ուստի ապացուցվում է թեորեմի անհրաժեշտությունը։ Եկեք հիմա դիմենք գոհունակությանը։ Մենք կունենանք այն պայմանից, որ հասարակածի հետ հավասարումը իրական արմատներ ունենա։ Իրականում, մենք կարող ենք ասել, որ և արտադրողները տարբեր ապրանքանիշերի են, և, որովհետև, հիմա եկեք անցնենք մի քանի օրինակների, որոնց լուծումը։ Թեորեմն ապացուցված է։ Մենք գաղտնի կկիրառենք վերը նշված թեորեմները։ Օրինակ 1. պարամետրի արժեքների դեպքում հավասարումը կունենա միայն բացասական արմատներ։ Լուծում Համաձայն 1 թեորեմի, տրված հավասարումը միայն բացասական արմատներ կունենա միայն այն դեպքում, եթե առաջանան հետևյալ պայմանները. Պատասխան. Օրինակ 2. պարամետրերի արժեքների դեպքում ; 02; 0mfabamaD0 2mfacbmama1m0xg cbmamamfabamaD2; 02; 00mfa1m0mfa121; xx21xmx0D Fmfaxxxxacbxaxxf 2120212xmxma0mfa444 0222acbDacabmma022 Bam121xx 20212xmxmamfa021xmxm1xm2xm21xx21xmxa05122axax2 1; 5; 51 ;; 41; 0502205142. aaaaaaaaDD1 հավասարումը; 5ab03222bbxxb- ը կունենա երկու դրական արմատ։ Լուծում Որպեսզի տվյալ հավասարումը ունենա երկու դրական արմատ, այն նախ պետք է լինի քառակուսային, այսինքն և, բացի այդ, պետք է բավարարել 1-ին թեորեմայի համապատասխան պայմանները (պայմանով, որ տվյալ հավասարման տարբերակողը դրական է), այսինքն. Պատասխան. Օրինակ 3. պարամետրի որ արժեքներում Հավասարության արմատները պատկանելու են տիրույթին։ Լուծում Երբ ունենք, և երբ, տրված հավասարումը վերափոխվում է քառակուսային հավասարման, ապա, ըստ թեորեմ 2-ի, այդ քառակուսային հավասարման արմատները պատկանելու են տիրույթին, միայն եթե ( և) երբ տեղի են ունենում հետևյալ պայմանները. Այսպիսով, Պատասխանեք։ Օրինակ 4. պարամետրի որ արժեքների դեպքում հավասարումը կունենա իրական արմատներ, որոնք ըստ մոդուլի չեն գերազանցի Լուծումը։ Որպեսզի տվյալ հավասարումը ունենա միայն իրական արմատները, որոնք գերազանցում են մոդուլը, այդ հավասարումը պետք է ունենա։ արմատավորված չէ այնպես, որ կամ կամ ե՞րբ։ , , հետեւաբար, արժեքը բավարարում է խնդրի պայմանները։ ppppppppppppppppppDp6; 75,32p6; 75,32pq0122qxx24221; xx2221xx2221 xx2221xx2175,001222212121xqqxxxxxx22x75,0q Երբ Հետեւաբար, արժեքը բավարարում է խնդրի պայմանները։ Երբ մենք ունենք, համաձայն թեորեմ 2-ի ( և Այսպիսով, Պատասխանեք։ Օրինակ 5. որի պարամետրերի մեծությունների դեպքում հավասարության միայն մեկ արմատը կբավարարի Լուծում։ Տրված հավասարության միայն մեկ արմատը իրական անհավասարություն բավարարելու համար այդ հավասարումը պետք է ունենա անհավասարություն։ այնպիսի արմատներ, որոնք կամ, կամ, կամ։ Երբ ունենք, ապա արժեքը չի բավարարում, և արժեքը բավարարում է խնդրի պայմանները։ Երբ ունենք, հետ-սեփական կապիտալը չի ​​համապատասխանում խնդրի պայմաններին։ Երբ, համաձայն Թեորեմ 3-ի, մենք կունենանք. Այսպիսով, Պատասխանեք։ Եզրակացություն Ինչպես տեսնում ենք, քննարկվող թեորեմները ոչ միայն տեսական են կամ ձևական, այլ նաև կարող են լայնորեն օգտագործվել դպրոցական մաթեմատիկայում։ Փաստորեն, դրանք հնարավորություն են տալիս արդյունավետորեն լուծել տարբեր իիպ անտիպ խնդիրներ `խուսափելով ավանդական մոտեցումից քառակուսի հավասարման արմատները դասավորելիս 2175,001222122221 xqqxxxx21x75,0  q2221xx212xx221xx75,0; 75,075,0; 2 ;; 75,0; 201440240144024012, 0qqqqqRqqqqqqq75,0; 75,0 ՝ q75,0; 75,0qа029322axax2x52x21; xx221xx212xx212xx221xx 29029342aaD2123402121xxxxaa0a4a212xx  02932222axax25 5,0 1xa5,0 2a212xx029344aa5,0; 5,0aa45,0; a 45,0; լուծ ա խնդիրները լուծելիս հաշվի առեք պարաբոլի բոլոր հնարավոր դիրքերը, որոնք համապատասխանում են տվյալ քառակուսի քառակուսի գործառույթին։ Գրականություն 1. Հ.Միքայելյան, Հանրահաշիվ -9, Երեւան, Էդիթ Պրինտ, 2008։ Տեղեկություններ հեղինակների մասին `Ֆրանց Մանուկյան Վարդան - Ֆիզ. Մաթեմատիկա։ գիտնականի թեկնածու, Գյումրու պետական ​​մանկավարժական ինստիտուտ, էլ. mvardan_1972@mail.ru Նիկողոսյան Գագիկ Սերյոժա - ֆիզ. մաթ. գիտնականի թեկնածու, ՀՊՏՀ Գյումրու մասնաճյուղ, էլ. ։

example895

example895

Հոդվածը նվիրված է ՀՀ իրավական համակարգում հաշտարարության ինստիտուտին, դրա կիրառման հետ կապված որոշ հիմնախնդիրներին։ Կատարվել է ՀՀ գործող ՔԴՕ-ի և ՀՀ նոր ՔԴՕ-ի նախագծի իրավական նորմերի համեմատական վերլուծություն, վեր են հանվել նրանց միջև առկա տարբերություններն ու առանձնահատկությունները։ Ուսումնասիրվել են մի շարք տեսաբանների դիրքորոշումները հաշտարարության կիրառման ընթացակարգի, այդ ինստիտուտի հիմնարար սկզբունքներին առնչվող հարցերի կապակցությամբ։ Արդյունքում առաջարկվել է հաշտարարության ինստիտուտի կիրառման ավելի լայն հնարավորություններ ընձեռել, մասնավորապես ստեղծել գաղտնիության սկզբունքի պահպանման երաշխիքներ՝ անձանց՝ իրենց իրավունքների առավել արդյունավետ պաշտպանության համար։

ՀԱՇՏԱՐԱՐՈՒԹՅԱՆ ԻՆՍՏԻՏՈՒՏԻ ՀԵՏ ԿԱՊՎԱԾ ՈՐՈՇՀԻՄՆԱԽՆԴԻՐՆԵՐ ՀՀ ՔԱՂԱՔԱՑԻԱԿԱՆԴԱՏԱՎԱՐՈՒԹՅՈՒՆՈՒՄՀայաստանի Հանրապետության իրավական համակարգում «վեճերի լուծման այլընտրանքային եղանակ» հասկացության բովանդակությունը բացակայում է, իսկ վեճերի լուծման այլընտրանքային եղանակներից կիրառվում են ընդամենը մի քանիսը։ Ոչ վաղ անցյալում Հայաստանում գործում էին միջնորդդատարաններ, որոնք իրենց էությամբ հանդիսանում էին արբիտրաժային դատարաններ։ Դրանք կարող էին լինել ինչպես մշտապես գործող, այնպես էլստեղծված տվյալ վեճի կարգավորման համար (ad հօc)։ Դրանց որոշումներիկատարումը իրականացվում էր կամավոր։ Պարտադիր էր միջնորդական համաձայնության առկայությունը՝ վարույթը սկսելու համար, կիրառվող իրավունքը կարող էր ընտրվել կողմերի կողմից, ինչպես նաև դատավարության լեզունև միջնորդներին ընտրում էին կողմերը. այն ամենը, ինչ բնորոշ է արբիտրաժին։ Ներկայումս վեճերի լուծման այլընտրանքային եղանակներից ՀՀ-ում կիրառվում են արբիտրաժը, ֆինանսական համակարգի հաշտարարը, հաշտարարությունը։ Մինչդեռ կարծում ենք, որ առավել շատ եղանակների կիրառումըՀՀ-ում կլինի արդյունավետ, քանի որ այլընտրանքային եղանակների բազմազանությունը վեճի կողմերին հնարավորություն կտա ընտրելու իրենց վեճիլուծման համար առավել ընդունելի և համապատասխան եղանակը։ Քանի որյուրաքանչյուր եղանակ ունի առավելություններ ու թերություններ, ուստի ընտրության լայն հնարավորությունների դեպքում կողմերը կարող են ընտրել եղանակներից որևէ մեկը` ելնելով իրենց միջև առաջացած վեճի հանգամանքներից։ Վեճերի լուծման այլընտրանքային եղանակների կիրառության ընդլայնումը թույլ կտա էականորեն նվազեցնել ինչպես դատարանների ծանրաբեռնվածությունն ու բարձրացնել վեճերի լուծման արդյունավետությունը, այդպես էլկնվազեցնի կոռուպցիոն ռիսկերն ընդհանրապես1։ 1 Տե՛ս ՀՀ դատարանների նախագահների խորհրդի N 92 որոշումը` ՀՀ դատական համակարգիհակակոռուպցիոն ռազմավարության ծրագրին նախագծին հավանություն տալու մասին։ Վեճերի լուծման այլընտրանքային եղանակներից է հաշտարարությունը։ ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի (այսուհետ` ՀՀ ՔԴՕ)149.10-րդ հոդվածի համաձայն` հաշտարարության վերաբերյալ համաձայնությունը քաղաքացիաիրավական, աշխատանքային կամ ընտանեկան որոշակիիրավահարաբերության կապակցությամբ կողմերի միջև կնքված գրավոր համաձայնություն է` առկա կամ հնարավոր բոլոր կամ որոշակի վեճերը հաշտարարության միջոցով լուծելու վերաբերյալ։ Ժամանակակից ընկալմամբ հաշտարարությունը սկսել է զարգանալ 20րդ դարի երկրորդ կեսին առաջին հերթին անգլոսաքսոնական իրավական համակարգ ունեցող երկրներում` ԱՄՆ-ում, Ավստրալիայում, Մեծ Բրիտանիայում։ Այնուհետև այն աստիճանաբար իր տարածումն է գտել նաև Եվրոպայում։ Սկզբնական շրջանում հաշտարարության ինստիտուտը փորձում էին կիրառելընտանեկան իրավահարաբերությունների ոլորտում, սակայն հետագայումհաշտարարությամբ սկսեցին կարգավորվել ամենատարբեր ոլորտների իրավահարաբերություններ։ 21-րդ դարի սկզբին հաշտարարության ինստիտուտըդառնում է միջազգային կարույցների հետաքրքրության առարկա։ Որպես դրահետևանք՝ հաշտարարությունը ստանում է միջազգային իրավական ամրագրում մի շարք իրավական ակտերում, ինչպիսիք են «Միջազգային առևտրայինհաշտեցման ընթացակարգերի վերաբերյալ» տիպային օրենքը (UNICITRAL),2004 թվականի հունիսի 2-ին Բրյուսելում Հաշտարարի վարքագծի կանոններիվերաբերյալ օրենսգրքի ընդունումը` նախատեսված Եվրոպական Միությանանդամ պետությունների համար, ՄԱԿ-ի «Օտարերկրյա արբիտրաժային որոշումների ճանաչման և կատարման մասին» Նյույորքյան 1958 թ. կոնվենցիան՝Եվրոպական Խորհրդարանի և Եվրոպական Միության խորհրդի 2008/52/ԵՄդիրեկտիվը քաղաքացիական և առևտրային գործերում հաշտարարության միքանի կողմերի վերաբերյալ և այլն2։ Հաշտարարության ինստիտուտը այսօր գործում է այնպիսի երկրներում,ինչպիսիք են ԱՄՆ-ն, Գերմանիան, Մեծ Բրիտանիան, Չինաստանը, Հնդկաստանը, Ավստրիան, Ճապոնիան։ Հաշտարարությունը արտասահմանյան դոկտրինայում համարվում է վեճերի լուծման այլընտրանքային եղանակ (alternativedispute resolution)։ Վեճերի լուծման այլընտրանքային եղանակ ասելով՝ ամենաընդհանուր ձևով հասկանում ենք վեճերի լուծման ցանկացած եղանակ ևմիջոց, որ շրջանցում է պետության կողմից սահմանված դատական և վարչական ընթացակարգերը։ Վեճերի լուծման այլընտրանքային եղանակների արագընթաց զարգացումը բացատրվում է նրանով, որ կողմերը ձգտում են հասնել2 Տե՛ս История развития института медиации, Բուրյատիայի Հանրապետության արբիտրաժայինդատարանի պաշտոնական կայք՝ http։ //buryatia.arbitr.ru/process/mediation/history.իրենց միջև առաջացած վեճի լուծմանը արագ, փոխշահավետ և ընթացակարգի գաղտնիությունն ապահովող եղանակով։ Արտասահմանյան պետություններում իրավահաբերությունները կարգավորվում են վեճերի լուծման ավելի քան 20 տեսակի այլընտրանքային եղանակներով։ Դրանց շարքին են դասվում փորձագետի կարծիք-որոշումը (expertdetermination), բանակցությունները, բանակցությունները միջնորդի մասնակցությամբ (facilitated negotiation կամ facilitation), հաշտեցումը (conciliation) ևբազմաթիվ այլ եղանակներ։ Առավել տարածված են`• վեճի կարգավորումը վիճող կողմերի կողմից բանակցությունների միջոցով (negotiation)• վեճի կարգավորումը անկախ միջնորդի կողմից, որը նպաստում է կողմերի համաձայնության հասնելուն (mediation, conciliation),• վեճի կարգավորումը միջնորդ-արբիտրի մասնակցությամբ, որը նպաստում է կողմերի համաձայնության հասնելուն, բայց համաձայնությանչհասնելու դեպքում նա իրավասու է վեճը լուծել որպես արբիտր արբիտրաժի համար նախատեսված կանոններով (med-art)։ Հաշտարարությունը ունի ունիվերսալ բնույթ. այստեղ չկան իրավասության, ընդդատության վերաբերյալ կանոններ։ Կողմերն ազատ են ընտրել հաշտարար, նախատեսել հաշտարար ընտրելու ընթացակարգ և ակտիվորեն մասնակցել իրենց վեճի լուծման ընթացքին։ Սովորաբար կողմերը իրենց վեճըհաշտարարությամբ ձգտում են կարգավորել այն դեպքերում, երբ. • կարևոր են վիճող կողմերի հետագա փոխհարաբերությունները (օրինակ` նորմալ փոխհարաբերությունների պահպանումը բիզնեսում, կամամուսնալուծությունից հետո երեխաների իրավունքների պաշտպանության նպատակով),• իրավաբանական և ֆիզիկական անձանց միջև վեճ է, որտեղ անհրաժեշտ է հասնել արագ և արդյունավետ լուծման, • տվյալ իրավիճակի վրա ազդեցություն ունի վեճի էմոցիոնալ կողմը,• անհրաժեշտություն կա պահպանելու լրիվ գաղտնիություն, ընթացակարգը լինի կոնֆիդենցիալ,• անհրաժեշտ է հանգել բազմակողմանի որոշման, իսկ իրավական կողմը հարցի միայն մի մասն է կազմում և այլն3։ Արտասահմանյան երկրներում հաշտարարությունը հատկապես շատ կիրառվում է գործարարական հարաբերությունները կարգավորելու նպատակով։ Գործարարությամբ զբաղվող անձանց համար հաշտարարության միջոցով վեճի լուծումը շատ հաճախ կարող է ավելի ձեռնտու լինել, քանի որ դատական3 Տե՛ս Медиация – искусство разрешать конфликты, Մեդիացիայի միջազգային իստիտուտի պաշտոնական կայք՝ http։ //www.institute-mediation.com/mediacia/.եղանակով վեճի լուծման դեպքում գրեթե հնարավոր չէ հետագայում մյուսկողմի հետ շարունակել գործարարական հարաբերությունները, մինչդեռ հետագա համագործակցումը մյուս կողմի հետ կարող է ավելի եկամտաբեր լինել,քան այն պահանջն է, որ կարող է բավարարել դատարանը։ Հաշտարարությանդեպքում կողմերը, փոխզիջումների գնալով, համաձայնության են գալիս իրենցմիջև առաջացած վեճի երկուստեք ընդունելի լուծման շուրջ։ Հաշտարարությունը ավելի արագ ընթացակարգ է, քան դատական գործընթացը։ Հաշտարարության միջոցով կողմերի միջև առաջացած վեճը կարելիէ լուծել շատ սեղմ ժամկետներում, նույնիսկ մի քանի ժամում, իսկ դատականգործընթացը տևում է շատ երկար։ Միևնույն ժամանակ ՀՀ ՔԴՕ-ն հաշտարարության համար սահմանում է առավելագույն ժամկետ` 6 ամիս՝ հաշտարարնշանակելու պահից։ Կողմերը հաշտարարության վերաբերյալ համաձայնագրում կարող են նախատեսել այլ առավելագույն ժամկետ, բայց ոչ ավելի քան6 ամիսը։ Իր բնույթով հաշտարարությունը ուղղված չէ վեճի լուծմանը, այլ նրանպատակը վեճը դադարեցնելն է։ Հաշտարարը իր առջև չի դնում վեճն ըստէության լուծելու պահանջ և չի պարզում` ով է ճիշտ և ով սխալ։ Հաշտարարությունը պարզապես բանակցություններ վարելու մեթոդ է առանց հաշտարարի`վեճի իրավական կողմի վերաբերյալ գնահատականի4։ ՀՀ դատական օրենսգիրքի 227.2-րդ հոդվածում նշվում է, որ հաշտարարության գործընթացն իրականացվում է կամավորության, գաղտնիության,կողմերի հավասարության, հաշտարարի անկողմնակալության սկզբունքներիհիման վրա։ Ի տարբերություն դատական գործընթացի` հաշտարարության հիմքումդրված է կամավորության սկզբունքը։ Կամավորությունը արտահայտվում է միքանի կողմերով`• հաշտարարություն կիրառելու ազատություն,• հաշտարար ընտրելու ազատություն,• հաշտարարության գործընթացը ցանկացած պահի դադարեցնելուազատություն,• հաշտության համաձայնությունում պայմաններ սահմանելու ազատություն։ Հաշտարարություն կիրառելու ազատությունը արտահայտվում է նրանում,որ կողմերը կարող են հաշտարարություն կիրառելու մասին համաձայնությունկնքել ինչպես վեճը առաջանալուց առաջ, այնպես էլ վեճ առաջանալուց հետո։ Կողմերին հնարավորություն է տրվում հաշտարարություն կիրառելու մասին4 Տե՛ս Давыденко Д., Медиация как примирительная процедура в коммерческих спорах։ պայման նախատեսելու ինչպես պայմանագրում, այնպես էլ առանձին համաձայնագիր կնքելու միջոցով։ ԱՄՆ-ում հաշտարարություն կարող է նշանակվել ոչ միայն կողմերի նախաձեռնությամբ, այլև դատավորի կողմից։ Վերջինս դատաքննության ցանկացած փուլում կարող է գործն ուղարկել հաշտարարության` կողմերի միջև հաշտության համաձայնություն կնքելու նպատակով։ Այսինքն` այս դեպքում հաշտարարություն կիրառելը կողմերի համար դառնում է պարտադիր։ Եվ այստեղից էլ բխում է հարց. արդյո՞ք դա չի համարվում կամավորության սկզբունքիխախտում։ Մեր կարծիքով՝ կամավորության սկզբունքի խախտում չկա, քանիդեռ կողմերը ունեն իրավունք ցանկացած պահի դադարեցնելու հաշտարարությունը, և նրանք ազատ են հաշտության համաձայնությունում պայմաններսահմանել։ Իտալիայում հաշտարարությունը կիրառելի է ցանկացած իրավահարաբերություն կարգավորելու համար և համարվում է պարտադիր ընթացակարգ։ Դատարան հայց ներկայացնելու մտադրություն ունեցող անձը պետք է փորձիհաշտվել մյուս կողմի հետ հաշտարարության միջոցով։ Եթե հաշտարարությանարդյունքում հաշտության համաձայնություն չի կնքվում կամ եթե մյուս կողմըհրաժարվել է հաշտարարությունից, ապա դատարանին հայցին կից անհրաժեշտ է ուղարկել հաշտարարի կողմից ստորագրված փաստաթուղթ, որը հավաստում է հայցվորի կողմից հաշտարարություն կիրառելուն ուղղված քայլերձեռնարկելու փաստը։ Անգլիայում դատավորները իրավունք ունեն առաջարկելու կողմերին կիրառել հաշտարարություն, եթե կոնկրետ գործով կա հավանականություն, որկողմերի միջև վեճը կկարգավորվի կողմերի համաձայնությամբ։ Եթե նմանդեպքում կողմերից մեկը հրաժարվում է հաշտարարություն կիրառելուց, ապապետք է ներկայացնի հիմնավոր բացատրություն հրաժարվելու պատճառներիմասին։ Դատավորը, եթե բերված բացատրությունները հիմնավոր չի համարում, ապա կարող է, անկախ գործի ելքից, դատական ծախսերը դնել այն կողմի վրա, որը հրաժարվել էր հաշտարարություն կիրառելուց։ ՀՀ-ում նույնպես դատավորը ունի իրավունք առաջին ատյանի կամ վերաքննիչ վարույթի ցանկացած փուլում կողմերին հաշտեցնելու նպատակովնշանակելու արտոնագրված հաշտարարի մասնակցությամբ հաշտարարականգործընթաց։ Բայց ի տարբերություն ԱՄՆ-ի, Իտալիայի իրավական համակարգերի` ՀՀ-ում դատավորը կարող է նշանակել հաշտարարություն միայն կողմերի համաձայնության կամ վերջիններիս միջնորդության դեպքում։ Կարծումենք` այստեղ կա օրենսդրական բաց, քանի որ դատական պրակտիկայումհանդիպող գործերի մի զգալի մաս իրավական լուծում չի պահանջում ևուղղված է կողմերի միջև ոչ իրավական հարաբերությունները կարգավորելուն։ Երբ հաշտարարության ընթացակարգում ընդգրկվում է համապատասխան ոլորտի մասնագիտացվածություն ունեցող արտոնագրված հաշտարար,վերջինս՝ որպես ոլորտի մասնագետ, կիրառում է ավելի ճկուն մոտեցում, առավել մանրակրկիտ է ուսումնասիրում վեճը, վեր է հանում կոնկրետ գործովնրբությունները և կենտրոնանում է կողմերի համար առավել կարևորությունունեցող խնդիրների վրա։ Իսկ դատավորը պարտավոր է հետևել ֆորմալ ընթացակարգերի և սովորաբար չունի նեղ մասնագիտացում5։ Բացի դրանից՝դատական պրակտիկայում կողմերը խուսափում են առաջարկել կիրառել հաշտարարություն, քանզի մտածում են, որ մյուս կողմը այդ քայլը կգնահատի որպես նրա` գործի հնարավոր ելքում ունեցած առավելություն։ Սակայն հաշտարարության` որոշ դեպքերում պարտադիր բնույթ ունենալու դեպքում նմանխնդիրներ չեն առաջանա։ Առաջարկում ենք ՀՀ ՔԴՕ-ում սահմանել նորմ, համաձայն որի՝ դատավորը իրավունք կունենա նշանակելու հաշտարարություն,ինչը պարտադիր կլինի կողմերի համար։ Եթե հաշտարարության համար սահմանված ժամկետում կողմերը հաշտության համաձայնություն չեն կնքի, ապաայդ ժամկետի ավարտից հետո դատարանում գործի քննությունը կշարունակվի այն պահից, որից դադարեցվել էր։ Դատավորի կողմից հաշտարարություն նշանակելու դեպքում կողմերըավելի շահագրգռված կլինեն բանակցությունների միջոցով մյուս կողմին ներկայացնել իրենց առաջարկները, պահանջները և քննարկումների ու փոխզիջումների միջոցով գալ կոնսենսուսի։ Հաշտարարության շնորհիվ կողմերըիրենց վեճի լուծմանը կհասնեն ավելի սեղմ ժամկետներում և զերծ կմնան հետագա դատական քաշքշուքից։ Կողմերն ազատ են հաշտարար ընտրելու հարցում։ Նրանք կարող են հաշտության համաձայնության մեջ նախատեսել հաշտարար ընտրելու ընթացակարգ։ Եթե այդպիսի ընթացակարգ չկա, ապա կողմերը վեճը առաջանալուցհետո մեկ ամսվա ընթացքում պետք է ընտրեն հաշտարար։ Եթե կողմերը չենկարողանում ընտրել հաշտարար, ապա իրավունք ունեն դիմելու դատարան`արտոնագրված հաշտարար նշանակելու մասին դիմումով։ ՀՀ ՔԴՕ 149.11-րդհոդվածով նախատեսվում է, որ եթե կողմը խուսափում է հաշտարարի ընտրությունից, ապա մյուս կողմն իրավունք ունի դիմելու իր բնակության վայրիդատարան՝ հաշտարար նշանակելու խնդրանքով։ Եթե մի կողմը խուսափում էհաշտարար ընտրել, իսկ մյուս կողմի դիմումի հիման վրա դատարանը նշանակում է հաշտարար, ստացվում է, որ մի կողմի համար սահմանափակվում էհաշտարար ընտրելու ազատությունը, հետևաբար նաև խախտվում է հաշտարարության կամավորության սկզբունքը։ 5 Տե՛ս Riskin L., Understanding Mediator's Orientations, Strategies and Techniques։ A Grid for theՀաշտարարության գործընթացը ցանկացած պահի դադարեցնելու ազատությունը վերաբերում է ոչ միայն կողմերին, այլ նաև հաշտարարին։ Յուրաքանչյուր կողմ հաշտարարության ընթացքում ցանկացած պահի կարող է հրաժարվել հաշտարարությունից և դադարեցնել բանակցությունները։ Շատ կարևոր է այն հանգամանքը, որ կողմերը չեն կրում պարտավորություն՝ բացատրություններ տալու հաշտարարությունը դադարեցնելու պատճառների մասին։ Այսպես, հաշտարարությունն ավարտվում է`• կողմերից մեկի կողմից գործընթացը դադարեցնելով,• հաշտարարի կողմից գործընթացը դադարեցնելով,• հաշտարարության արդյունքում հաշտության համաձայնություն կնքելով,• սահմանված ժամկետում կողմերի չհաշտվելու դեպքում։ Եթե հաշտարարությունից հրաժարվելը կողմերի համար իրավունք է,ապա հաշտարարի համար այն նաև պարտականություն է։ Հաշտարարը պարտավոր է հրաժարվել հաշտարարություն իրականացնելուց, եթե գտնում է, որիր մասնակցությունը հաշտարարության գործընթացին կհանգեցնի հաշտարարության որևէ սկզբունքի խախտման6։ Հաշտության համաձայնությունում պայմաններ սահմանելու ազատությունը արտահայտվում է նրանում, որ կողմերն են որոշում իրենց միջև կնքվածհամաձայնության պայմանները։ Նրանք կարող են կատարել ցանկացած առաջարկություն և մերժել մյուս կողմի առաջարկությունները առանց բացատրություններ տալու։ Հաշտության համաձայնության մեջ կարող են ընդգրկվելմիայն այն պայմանները, որոնց շուրջ համաձայնության են եկել կողմերը։ Հաշտարարության ինստիտուտի հիմնական առավելություններից մեկըհաշտարարության հիմքում ընկած գաղտնիության սկզբունքն է։ Հաշտարարիվրա դրվում է պարտականություն պահպանելու հաշտարարության գաղտնիությունը։ ՀՀ ՔԴՕ-ն հնարավորություն է ընձեռում կողմերին` հաշտության համաձայնությունում նախատեսելու գաղտնիության վերաբերյալ պայման7։ Կոնֆիդենցիալությունը (գաղտնիությունը) հաշտարարության ինստիտուտում ընկալվում է երկու իմաստով` • հաշտության համաձայնության ձեռքբերման համար բանակցությունների գաղտնիություն,• հաշտարարության արդյունքում կայացված հաշտության համաձայնության գաղտնիություն։ 6 Տե՛ս Հայաստանի Հանրապետության դատական օրենսգիրք, հոդված 227.3, մաս 2, կետ 2։ 7 Տե՛ս Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիական դատավարության օրենսգիրք, հոդված149.13, կետ 3։ ՀՀ դատական օրենսգրքի 227.4-րդ հոդվածի համաձայն` հաշտարարության ընթացքում բացահայտած կամ արտահայտած տեղեկություններըգաղտնի են։ Ըստ նույն օրենքի 227.12-րդ հոդվածի` օրենքի և իրավական այլ ակտերիպահանջների կոպիտ խախտումներ հայտնաբերելու դեպքում հաշտարարներիինքնակարգավորվող կազմակերպության ընդհանուր ժողովը լուծում է տվյալհաշտարարին կազմակերպության անդամությունից ազատելու հարցը, որըպետք է լուծվի ոչ ուշ, քան խախտումը հայտնաբերելու կամ դրա մասին տեղեկանալու օրվանից մեկ ամսվա ընթացքում։ Կարող ենք ասել, որ ՀՀ օրենսդրությամբ հաշտարարության ընթացքում բացահայտած կամ արտահայտածտեղեկությունները գաղտնի չպահելու համար պատասխանատվություն սահմանվում է միայն հաշտարարի համար, սակայն ՀՀ օրենսդրությունը չի ապահովում այս հոդվածի կիրառումը հաշտարարության կողմերի և մասնակիցդարձած մյուս անձանց կողմից։ Հաշտարարության ընթացակարգի գաղտնիության երաշխիքների բացակայությունն էլ ստեղծում է իրական վտանգ դրախախտման և ոչ պատշաճ իրավական հետևանքների առաջացման համար։ Ուստի առաջարկում ենք օրենսդրական մակարդակով սահմանել հաշտարարությանը մասնակցած կամ մասնակցող յուրաքանչյուր անձի կոնկրետ պատասխանատվություն՝ հաշտարարության ընթացքում բացահայտած կամ արտահայտած տեղեկությունները գաղտնի չպահելու համար։ Այդպիսի պատասխանատվության օրինակ կարող է լինել հաշտարարի կողմից մի կողմի բողոքիհիման վրա հօգուտ իրեն մյուս կողմին տուգանք նշանակելը վերջինիս կողմիցհաշտարարության ընթացքում բացահայտած կամ արտահայտած տեղեկությունների գաղտնիությունը չպահպանելու դեպքում, կամ երբ մի կողմը հաշտարարության ընթացքում բացահայտած կամ արտահայտած տեղեկությունները գաղտնի չի պահել և դրանով վնաս է պատճառել մյուս կողմին, ապա այդկողմը պարտավորվում է փոխհատուցել կրած վնասը, և այլն։ ՀՀ ՔԴՕ 109-րդ հոդվածի համաձայն` երբ դատարանը հաստատում էկնքված հաշտության համաձայնությունը, ներառյալ հաշտարարության արդյունքում կնքված հաշտության համաձայնությունը , կամ երբ հաշտարարության արդյունքում կողմերը կնքում են հաշտության համաձայնություն, որտեղնշում են առանց հաշտության համաձայնությունը դատարանի կողմից հաստատելու գործի վարույթը կարճելու մասին, դատարանը կարճում է գործի վարույթը և գործի վարույթը կարճելու մասին կայացնում է վճիռ։ ՀՀ ՔԴՕ 133-րդհոդվածում նշված է, որ կողմերի հաշտության համաձայնությունը հաստատվելու դեպքում դատարանի վճիռը պետք է պարունակի հաշտության համաձայնության բառացի շարադրանքը (տեքստը)։ Քանի որ այս նորմում հստակորեննշված չէ, թե ինչ եղանակով ձեռք բերված հաշտության համաձայնության մասին է խոսքը, կարող ենք ենթադրել, որ այստեղ, կողմերի հաշտության համաձայնություն ասելով, օրենսդիրը նկատի ունի նաև հաշտարարության արդյունքում ձեռք բերված հաշտության համաձայնությունը։ Ստացվում է, որ եթե կողմերը չեն նախատեսում գաղտնիության վերաբերյալ պայման, ապա նրանցմիջև կայացված հաշտության համաձայնությունը ընդգրկվում է վճռում, իսկվճիռն էլ, հրապարակայնության սկզբունքից ելնելով, բաց է հասարակությանհամար։ Այսինքն, ըստ էության, խախտվում է հաշտարարության գաղտնիության սկզբունքը, որը նախատեսված է ՀՀ դատական օրենսգրքով։ Ստեղծված իրավիճակը կարելի է կարգավորել այսպես. ցանկացած դեպքում, երբ կողմերը հաշտարարության արդյունքում կնքում են հաշտությանհամաձայնություն, այդ հաշտության համաձայնությունը չընդգրկվի դատականակտում, որով հաստատվում է այն։ Այս դեպքում կարիք չի լինի հաշտությանհամաձայնությունը գաղտնի պահելու նպատակով նշում կատարել առանցհաշտության համաձայնությունը դատարանի կողմից հաստատելու գործի վարույթը կարճելու մասին։ Հաշտության համաձայնությունը բոլոր դեպքերումկլինի գաղտնի, և կպահպանվի հաշտարարության գաղտնիության սկզբունքը։ Կողմերի իրավահավասարության սկզբունքը նշանակում է, որ հաշտարարության կողմերն օժտված են հավասար իրավունքներով։ Մի կողմը մյուսինկատմամբ չունի որևէ առավելություն. նրանցից յուրաքանչյուրը կարող է իրկարծիքն արտահայտել բանակցությունների վերաբերյալ, հաշտարարի ընտրության վերաբերյալ։ Բանակցությունների ընթացքում կողմերը ունեն հավասար հնարավորություններ համաձայնության մեջ պայմաններ նախատեսելուհարցում։ Հաջորդ սկզբունքը, որն ամրագրված է ՀՀ դատական օրենսգրքում, հաշտարարի անկողմնակալության սկզբունքն է։ Դա ամենից առաջ նշանակում է,որ հաշտարարը պետք է լինի օբյեկտիվ և արդար, հաշտարարության ընթացքում որևէ կողմի չպետք է տա նախապատվություն և հակված չլինի կողմերիցմեկին առավել ձեռնտու համաձայնություն կայացնելուն8։ Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներում գնալով ավելանում է, այսպես կոչված, անհետացող գործերի (the vanishing trial) թիվը։ Սա այն երևույթն է, երբդատարանի կողմից նշանակվում է հաշտարարություն, և դրանից հետո դատարանը տեղեկություն չի ունենում վեճի հետագա լուծման վերաբերյալ, քանիոր կողմերը արդեն կայացնում են հաշտության համաձայնություն և դատարան ետ չեն վերադառնում։ Սա պայմանավորված է այն հանգամանքով, որԱՄՆ-ում, ինչպես նաև մի շարք այլ երկրներում կողմերի միջև կայացված հաշտության համաձայնության համար դատարանի հաստատում չի պահանջվում։ 8 Տե՛ս Christoph Besemer Mediation. Vermittlung in konflikten։ 2001, Stiftung Gewaltfreies Leben;Եթե կայացված համաձայնությամբ նախատեսված պարտավորություններըկողմերը չեն կատարում, ապա հնարավոր է դիմել դատարան ցանկացած քաղաքացիաիրավական պայմանագրով նախատեսված պարտավորություններըչկատարելու համար դատարան դիմելու կարգով։ Մեր իրավական համակարգում նախատեսված է այլ կարգ, որտեղ դատավորն ունի ավելի ակտիվ դերակատարում։ ՀՀ ՔԴՕ 149.13-րդ հոդվածիհամաձայն, ստանալով հաշտարարի պատշաճ ծանուցումը վեճը հաշտարարությամբ լուծելու մասին սեղմ ժամկետում, բայց ոչ ուշ, քան երեսուն օրվա ընթացքում, դատարանը հաստատում կամ մերժում է կողմերի միջև ձեռք բերված հաշտության համաձայնությունը կամ կարճում է գործի վարույթը` ապահովելով հաշտարարության գաղտնիությունը։ Մեկ այլ նորմով էլ սահմանվումէ, որ դատարանը չի հաստատում հաշտության համաձայնությունը, եթե այնհակասում է օրենքին և իրավական այլ ակտերին կամ խախտում է այլ անձանց իրավունքները և օրինական շահերը։ Որոշ գիտնականներ գտնում են, որիրենց միջև կայացված հաշտության համաձայնությամբ սահմանված պայմանները կողմերը կարող են գաղտնի պահել նաև դատավորից` հայցվորի կողմիցհայցից հրաժարվելով։ Բայց հայցվորը պետք է լիարժեք պատերացնի իր գործողությունների իրավական հետևանքները, քանի որ գործի վարույթի կարճման դեպքում նույն անձանց միջև, նույն առարկայի մասին և միևնույն հիմքերով վեճի վերաբերյալ չի թույլատրվում կրկին դիմել դատարան, բացառությամբ այն դեպքի, երբ հայցվորը հայցից հրաժարվել է դատաքննության նախապատրաստական փուլում։ 9Հաշտարարության արդյունքում կայացված հաշտության համաձայնությունը ենթակա է դատարանի հաստատմանը։ Այդ համաձայնությունը հաստատելով` դատարանը կայացնում է դատական ակտ։ Համաձայն «Դատական ակտերի հարկադիր կատարման մասին» ՀՀօրենքի 2-րդ հոդվածի` հարկադիր կատարման ենթակա են քաղաքացիականգործերով դատական ակտերը՝ բացառությամբ իրավաբանական անձին կամքաղաքացուն սնանկ ճանաչելու և մրցութային վարույթ սկսելու մասին գործնըստ էության լուծող դատական ակտերի։ Հետևաբար, չնայած հաշտարարության ինստիտուտի կամավորության սկզբունքին, այնուամենայնիվ՝ հաշտարարության արդյունքում կնքված հաշտության համաձայնության կատարումըապահովվում է հարկադիր կատարման ծառայության միջոցով։ ՀՀ իրավական համակարգում հաշտարարություն կիրառելու մշակույթիզարգացումը առաջնային խնդիրներից մեկն է։ ՀՀ-ում բացակայում է վստահությունը հաշտարարության նկատմամբ, ինչը պայմանավորված է հաշտարարու9 Տե՛ս Загайнова С. К., О комплексном подходе к развитию медиации в России / С. К. Загайноթյան մասին իրավական տեղեկատվության սակավությամբ, որի հետևանքովշատ քաղաքացիներ տեղյակ չեն ինստիտուտի բնույթի և արդյունավետությանմասին։ Մեր իրավական համակարգի ներկայիս պայմաններում, երբ դատարանները չափազանց ծանրաբեռնված են դատական գործերով, ու դրա պատճառով էլ դատավորները հնարավորություն չեն ունենում ուսումնասիրելուգործերը առավել հանգամանորեն ու մանրամասն, հաշտարարությունը պետքէ ունենա ավելի լայն տարածում և դրական ազդեցություն։ Հաշտարարությանինստիտուտի կիրառման աճն ավելացնելու հարցում շահագրգռվածությունպետք է ունենան նաև դատավորները, քանի որ այն կիրառելով դատարանները կկարողանան ավելի կենտրոնանալ այն վեճերի վրա, որոնք առաջացել ենիրավական հարցերի շուրջ։ Տաթևիկ ԳզիրյանՀԱՇՏԱՐԱՐՈՒԹՅԱՆ ԻՆՍՏԻՏՈՒՏԻ ՀԵՏ ԿԱՊՎԱԾ ՈՐՈՇ ՀԻՄՆԱԽՆԴԻՐՆԵՐՀՀ ՔԱՂԱՔԱՑԻԱԿԱՆ ԴԱՏԱՎԱՐՈՒԹՅՈՒՆՈՒՄԲանալի բառեր՝ վեճերի լուծման այլընտրանքային եղանակ, հաշտարարության ինստիտուտ, հաշտարարություն կիրառելու ազատություն, հաշտարար ընտրելու ազատություն ։

example70

example70

Կարնո բարբառի առանձնահատկությունները ներկայացված են Հ. Մկրտչյանի «Կարնո բարբառը» աշխատության մեջ, սակայն անցել են տարիներ, և խոսվածքները ենթարկվել են բազմաթիվ փոփոխությունների։ Հոդվածում մենք նկարագրել ենք Շիրակի խոսվածքների արդի վիճակը, փորձել ենք բացահայտել խոսվածքների փոխհարաբերությունները, ներթափանցումներն ու փոխազդեցությունները, ցույց ենք տվել բարբառային հատկանիշների դրսևորումները` պարզելու խոսվածքների հնչյունական զուգաբանությունների հարաբերակցությունը։

Կարնո բարբառի առանձնահատկությունները ներկայացված են Հ.Մկրտչյանի «Կարնո բարբառը» [5] աշխատության մեջ, սակայն անցել են տարիներ, և խոսվածքները ենթարկվել են բազմաթիվ փոփոխությունների։ Բառապաշարի փոփոխությունները կապվում են կենսաձևի, գիտության, տնտեսության զարգացման հետ, իսկ քերականական փոփոխությունների վրա հսկայական է գրական լեզվի ազդեցությունը, քանի որ դպրոցը, գրականությունը ուկրթվածության մակարդակի բարձրացումը նպաստում են, որ բարբառների ուխոսվածքների քերականական ձևերը մոտենան գրական լեզվի նորմերին։ Հոդվածում մենք ուսումնասիրել և ներկայացրել ենք այն փոփոխությունները, որկրել է ժողովրդական կենդանի խոսքը, փորձել ենք ցույց տալ Շիրակի արդիխոսվածքների հնչյունական յուրահատկությունները։ Շիրակի տարածքի խոսվածքների փոխհարաբերություններն ավելիհստակորեն ներկայացնելու նպատակով Շիրակի մարզը բաժանել ենք 4տարածքների`1. Կենտրոնական կամ Գյումրիի տարածք, որն ընդգրկում է Գյումրի քաղաքը իր շրջակայքի մի քանի գյուղական բնակավայրերով` Մայիսյան, Վահրամաբերդ, Կապս, Մարմաշեն, Հացիկ, Շիրակ, Արևիկ, Հովունի, Այգաբաց,Առափի, Ղարիբջանյան։ Հենց այս տարածքում է պահպանվել Կարնո բարբառիԼենինականի խոսվածքը, որն ուսումնասիրել է Հ. Մկրտչյանը։ Հաշվի առնելովայն փաստը, որ այսօր Լենինականը կոչվում է Գյումրի, ուստի նպատակահարմար ենք գտնում Գ. Ջահուկյանի օգտագործած Լենինականի խոսվածք անվանումը փոխարինել Գյումրիի խոսվածքով։ 2. Հյուսիսարևելյան և հարավային կամ Արթիկ- Մարալիկի տարածք, որնընդգրկում է Շիրակի մարզի ավելի քան 65 %-ը` Արթիկի տարածաշրջանի 22գյուղական բնակավայրերը, Անիի տարածաշրջանի 17 և Աշոցքի տարածաշրջանի 25 գյուղական բնակավայրերը, Արթիկ և Մարալիկ քաղաքները։ Քանի որ հայ բարբառագետներից քչերն են զբաղվել այս տարածքիխոսվածքների քննությամբ, և ՀՀ ԳԱԱ լեզվի ինստիտուտում այս հսկա տարածքի ընդամենը մի քանի բնակավայրերի խոսվածքների ու ենթախոսվածքների վերաբերյալ գրանցված տետրեր կան (Ազատան, Ցողամարգ, Գետք), իսկհայ բարբառագիտական աշխատություններում, հատկապես Գ. Ջահուկյանիկատարած բազմահատկանիշ դասակարգման մեջ ևս այս տարածքը չի առանձնացվում որպես բարբառախոս վայր, այլ մեխանիկորեն ընդգրկվում է Կարնոբարբառի Լենինականի խոսվածքի մեջ, ուստիև պայմանականորեն կանվանենք Արթիկ-Մարալիկի տարածքի խոսվածքներ և կփորձենք ցույց տալ բարբառային հատկանիշների դրսևորումները, դրանց փոխհարաբերություններն ուփոխներթափանցումները։ 3.Արևմտյան կամ Ոսկեհասկի տարածք, որի մեջ ընդգրկված են Ոսկեհասկ, Հայկավան, Ողջի, Մեղրաշատ բնակավայրերը։ Շիրակի մարզի տարածքում Ոսկեհասկում և շրջակա մի քանի բնակավայրերում պահպանվել է Մշոբարբառը, ուստի այս տարածքի համար բնութագրական կհամարենք Մշո բարբառի Ոսկեհասկի խոսվածքի առկայությունը։ 4.Հյուսիսարևմտյան կամ Ամասիայի տարածք, որն ընդգրկում է Ամասիայի տարածաշրջանի հետևյալ բնակավայրերը` Ամասիա, Գտաշեն, Զարիշատ, Ալվար, Բերդաշեն, Արդենիս, Աղվորիկ, Զորակերտ, Ծաղկուտ, Գառնարիճ, Շաղիկ, Արեգնադեմ, Բյուրակն, Բանդիվան, Հովտուն, Ջրաձոր։ Այս բնակավայրերում 1988թ.–ից հետո բնակություն են հաստատել Ախալքալաքիցներգաղթածները, որոնք իրենց հետ բերել են իրենց խոսվածքները, որոնք էլպայմանականորեն կանվանենք Ամասիայի տարածքի խոսվածքներ։ Այսպիսով, ըստ վերը նշվածի` այսուհետ կառանձնացնենք. 1. Կենտրոնական տարածքի Գյումրիի խոսվածք, 2. Արթիկ-Մարալիկի տարածքի խոսվածքներ, 3. Արևմտյան տարածքի Ոսկեհասկի խոսվածք,4. Հյուսիսարևմտյան կամ Ամասիայի տարածքի խոսվածքներ։ Խնդրո առարկա խոսվածքների հնչյունական հատկանիշների ու առանձնահատկությունների քննությունը փաստում է, որ Շիրակի տարածքի խոսվածքներն ունեն իրենց ինքնատիպ յուրահատկությունները, որոնցով հատկանշվումէ այսօրվա շիրակցու կենդանի խոսքը։ Մեր խնդիրն է` նկարագրել Շիրակի խոսվածքների արդի վիճակը, բացահայտել խոսվածքների փոխհարաբերությունները, ներթափանցումներն ու փոխազդեցությունները հնչյունական համակարգում։ Մի քանի հրապարակումներում մենք ներկայացրել ենք խնդրո առարկախոսվածքների հնչյունական առանձնահատկությունները [2,3]։ Այժմ կփորձենքցույց տալ բարբառային հատկանիշների դրսևորումները` պարզելու խոսվածքների հնչյունական զուգաբանությունների հարաբերակցությունը։ Հիմք ընդունելով Կարնո և Մշո բարբառներում բարբառային հատկանիշների դրսևորումների` Գ. Ջահուկյանի [3] բերած տվյալները, Կարնո և Մշո բարբառներում ուսումնասիրողների [1, 4.5] արձանագրած լեզվական փաստերը ևՇիրակի տարածքի խոսվածքների վերաբերյալ մեր դիտարկումները` կփորձենքցույց տալ տարածքիս խոսվածքների հիմնական և էական տարբերություններըև ներկայացնել բարբառային միավորների իրական փոխհարաբերությունները։ Շիրակի տարածքի խոսվածքների փոխհարաբերություններն առավելհստակորեն պատկերացնելու համար ստորև կներկայացնենք բարբառներիբազմահատկանիշ դասակարգման աղյուսակները, որոնց օգնությամբ կփորձենք պարզել խոսվածքների հնչյունական զուգաբանությունների հարաբերակցությունը։ Աղյուսակներում բերված են Գ. Ջահուկյանի կատարած հայերենի բարբառների բազմահատկանիշ դասակարգմանը վերաբերող Մշո, Կարնո և Լենինականի բարբառախոս կենտրոնների տվյալները, որոնց կողքին ներկայացրելենք Գյումրիի խոսվածքի, Ոսկեհասկի ենթախոսվածքի, Արթիկ-Մարալիկի ևԱմասիայի տարածքների բարբառախոս վայրերի բարբառային հատկանիշները/տե´ս աղ. 1, 2/։ Աղյուսակների` մեր լրացրած սյունակները տրվում են շեղատառերով։ Աղյուսակներում պլյուսների և մինուսների հարաբերակցությամբ առավել ակնառու կլինեն խոսվածքների փոխհարաբերությունները։ Դիտարկվող խոսվածքները բաղաձայնական համակարգում ունեն հետևյալ տարբերությունները /տե´ս աղ. 1/.1/1/. Ամասիայի տարածքի խոսվածքներում բառասկզբի ձայնեղ պայթականներն ու կիսաշփականները շնչեղ-խլության հատկանիշ են դրսևորում` իտարբերություն տարածքի մյուս խոսվածքների։ Իհարկե, այս հատկանիշը աղյուսակներում Ամասիայի տարածքի համար նշել ենք +̅ նշանով, քանի որ Ախալքալաքի բարբառային միավորները, շփվելով Շիրակի մյուս խոսվածքների հետ,ձեռք են բերում բառասկզբի ձայնեղ պայթականների և կիսաշփականներիշնչեղ-ձայնեղություն, ինչը Շիրակի տարածքի խոսվածքների ամենաբնութագրական հատկանիշներից է։ 2/4/. Ր-ից հետո և միջձայնավորային ու բառավերջի հետձայնավորայինդիրքերում գտնվող ձայնեղ պայթականներն ու կիսաշփականները շնչեղ-խլության հատկանիշ ունեն Ամասիայի տարածքի խոսվածքներում` ի տարբերություն տարածքիս մյուս խոսվածքների, որոնցում վերոնշյալ դիրքերում վերածվում են պարզ խուլ բաղաձայնների։ 3/11/. Տ-ի առնմանական փոփոխությունը ն, ռ, ր ձայնորդներից առաջ,որը բնորոշ է եղել Կարինի խոսվածքին, Շիրակի տարածքի խոսվածքներումբացակայում է։ Գ. Ջահուկյանը Կարինի և Լենինականի բարբառախոս վայրերիհամար +1 -ով է նշում տ-ի առնմանական փոփոխությունը ն, ր, ռ ձայնորդներիցառաջ` կր՜ռ/ռ/։ Այսօր այդ հատկանիշը արձանագրվում է միայն Ամասիայում,որտեղ առկա են Ախալքալաքի բարբառային միավորները։ 4/13/.Կիսաշփականների շփականության հատկանիշը նախաբաղաձայնական դիրքում /ջ, ճ, չ, ձ, ծ, ց~ժ, շ, զ, ս/ այսօր առկա է Գյումրիի և ԱրթիկՄարալիկի տարածքի խոսվածքներում, այնինչ այս հատկանիշը Գ. Ջահուկյանը– -ով է նշում թե´ Կարինի, թե´ Լենինականի բարբառախոս վայրերի համար։ 5/17/. Բառասկզբում ո-ից առաջ հ-ի դիմաց շրթնային շփականի /ֆ/առկայությունը Գ. Ջահուկյանը նշում է Կարինի և Լենինականի համար։ Այսհատկանիշը մենք բացառել ենք Գյումրիի համար, իսկ Արթիկ-Մարալիկի ևԱմասիայի տարածքի խոսվածքների համար նշել ենք +̅ -ով։ 6/24/. Բաղաձայնահաջորդ ն-ի պահպանվածությունը /բ’էռըն, գ′առըն,հարսըն/, որը բացակայում է գրեթե բոլոր խոսվածքներում, առկա է միայն Ոսկեհասկում, ինչը պայմանավորված է նաև այն հանգամանքով, որ առկայացմանկարգը նշված ենթախոսվածքում գործառում է միայն ն հոդով։ Այժմ փորձենք առանձնացնել այն ընդհանուր հատկանիշները, որոնքբնորոշ են տարածքիս բոլոր խոսվածքներին։ Դրանք 8-ն են.1/2/. Բառասկզբի ձայնեղ պայթականներն ու կիսաշփականները շնչեղձայնեղության հատկանիշ են դրսևորում։ 2/6/. Ր-ից հետո և միջձայնավորային ու բառավերջի հետձայնավորայինդիրքերում գտնվող խուլ պայթականներն ու կիսաշփականները ձայնեղանումեն։ 3/7/. Ոչ բառասկզբի շնչեղ խուլերը ապաշնչեղանում են։ 4/9/. Նգն հնչյունակապակցութան դիմաց առկա է յն /կանգնել-կայնէլ/։ 5/14/. Հ-ի դիմաց բառամիջում և բառավերջում յ-ի առկայությունը /բահբ’այ, սահման-սայման/։ 6/15/. Բառասկզբում /ձայնավորից առաջ /հ-ի դիմաց հավելական շնչի/հատկապես ձայնեղ հ-ի/ առկայությունը, ընդ որում թե´ բնիկ, թե´ փոխառյալբառերում։ 7/21/. Ֆ-ի առկայությունը տարածքի բոլոր խոսվածքների համար նշվածէ +̅ նշանով /հող-ֆօղ, հոն-ֆօն, ֆանդ, ֆըլան/։ 8/22/. Բաղաձայնական զուգաբանությունների շարքում ուշագրավ է 22-դհատկանիշը, որն առնչվում է ր-ի քմայնացածությանը և դրա հետ կապվածփոփոխություններին։ Գ. Ջահուկյանը Կարինի, Մշո և Լենինականի բարբառախոս կենտրոնների սյունակներում բացառում է այս հատկանիշի դրսևորումը։ Սակայն Շիրակի տարածքի խոսվածքների հնչյունական համակարգի առանձնահատկություններին անդրադառնալիս արդեն խոսել ենք ր-ի արտասանականյուրահատկությունների մասին [2, էջ 68], ուստիև այս հատկանիշը մենք նշել ենք+-ով բոլոր խոսվածքների համար։ Պարզորոշ երևում է, որ Շիրակի տարածքի խոսվածքները բաղաձայնական համակարգերում ավելի շատ ընդհանրություններ ունեն, քան տարբերություններ։ Հնչյունական հատկանիշներ/զուգաբանություններ/Բաղաձայնական հատկանիշներԿարինԼենինական Մուշ Գյումրի Ոսկեհասկ ԱրթիկԱմասիաՄարալիկԱղյուսակ 1.Ըստ ձայնավորական հատկանիշների` համեմատվող խոսվածքներնունեն հետևյալ տարբերությունները.1 /26/. Շեշտակիր այ-ի դիմաց առաջին շարքի ձայնավոր /է/ ունեն Գյումրիի և Արթիկ-Մարալիկի տարածքի խոսվածքները /այս>էս, հայր>հէր/, իսկ Ոսկեհասկի ենթախոսվածքում առկա է այ>ը /այս>ըս/, իսկ Ամասիայի տարածքիխոսվածքներում` այ>ա /այս-աս, հայր>հար/։ 2 /41/.Շեշտակիր ա-ի դիմաց միայն Ոսկեհասկի ենթախոսվածքում է, որկա ի /գրեմ>գ’ըրիմ, տեղ>տիղ, հետ>հիդ/։ Ձայնավորական հատկանիշներից ընդամենը երկուսն են, որ ընդհանուրեն Շիրակի տարածքի բոլոր խոսվածքների համար.1/32/. Միավանկ բառերի սկզբնային ե-ից առաջ յ-ի հավելումը /եզն-յէզ,երբ-յէպ/։ 2/33/. Միավանկ բառերի սկզբնային ո-ից առաջ շրթնային տարրի հավելումը ոխ-վօխ, որբ-վօրպ/։ Աղյուսակ 2-ի տվյալներից պարզորոշ երևում է, որ խոսվածքների ձայնավորական զուգաբանություններն ավելի սակավաթիվ են։ Սա պայմանավորվածէ արդի գրական լեզվի ազդեցությամբ, ինչի հետևանքով Շիրակի տարածքումայսօր չկան քմային ձայնավորներ, բացակայում են երկբարբառները, շեշտակիրե-ն և ո-ն չունեն բարձրացող-երկբարբառային արտասանություն և այլն։ Վերոնշյալ հատկանիշները /29, 30, 31/ Գ. Ջահուկյանը նշում է + -ով թե´ Լենինականի, թե´ Մուշի համար, սակայն Շիրակում այսօր այդ հատկանիշներըբացակայում են /տե´ս աղ.2/։ Աղյուսակ 2.Հնչյունական հատկանիշներ/զուգաբանություններ/Ձայնավորական հատկանիշներԿարինԼենինականՄուշ Գյումրի Ոսկեհասկ ԱրթիկԱմասիաՄարալիկԱյժմ փորձենք աղյուսակների տվյալների հիման վրա համեմատել բարբառախոս կենտրոնների ընդհանուր և տարբերիչ հատկանիշները։ Կարնո բարբառը և Ամասիայի տարածքի խոսվածքներն ունեն 8/4,6,7,9,11,14,17,21/ ընդհանուր և 4 /2,3,5,22/ տարբեր բաղաձայնական, 2 /32,33/ընդհանուր և 2 /26,34/ տարբերիչ ձայնավորային հատկանիշներ։ Կարնո բարբառն ու Արթիկ-Մարալիկի խոսվածքն ունեն բաղաձայնական 8 ընդհանուր /2,6,7,9,14,15,17,21/ և 3 /4,13,22/ տարբերիչ, ձայնավորային 2/32,33/ ընդհանուր և 2 /26,34/ տարբերիչ հատկանիշներ։ Այժմ համեմատենք Գ. Ջահուկյանի ներկայացրած տվյալները Լենինականի և մեր կազմած զուգաբանությունների աղյուսակները Գյումրիի բարբառախոս կենտրոնների վերաբերյալ։ Աղյուսակներում արձանագրվում է հետևյալպատկերը. Լենինականն ու Գյումրին ունեն բաղաձայնական 7 /2,6,7,9,14, 15,21/ընդհանուր և 5 /4,11,13,17,22/ տարբերիչ, ձայնավորային 3 ընդհանուր /26,32,33/և 4 տարբեր /29,30,31,34/ զուգաբանություններ։ Մշո բարբառի և Ոսկեհասկի ենթախոսվածքի զուգաբանություններիքննությունից երևում է, որ վերոնշյալներն ունեն բաղաձայնական 7 ընդհանուր/2,6,9,14,15,19,21/ և 5 տարբերիչ /4,7,13,22,24/, ձայնավորային 2 ընդհանուր/32,33/ և 6 տարբերիչ /26,29,30,31,34,41/ զուգաբանություններ։ Ամփոփելով մեր կատարած դիտարկումները` կարող ենք պատկերացնել, թե ինչպիսի փոխհարաբերություններ և փոխներթափանցումներ ունեն Շիրակի տարածքի խոսվածքները, և ժամանակի ընթացքում ինչպիսի փոփոխություններ է կրել ժողովրդի կենդանի խոսքը հնչյունական համակարգում։ Ընդհանրացնելով կարող ենք նշել, որ Շիրակի տարածքի խոսվածքների հնչյունական համակարգին բնորոշ է քմային ձայնավորների բացակայությունը, գրաբարի երկբարբառների և եռաբարբառների փոփոխությունները Շիրակի տարածքում գրեթե համընդհանուր կարգով ընթացել են դեպի երկբարբառների պարզեցում` մենաբարբառացում, բաղաձայնական համակարգում բացի գրաբարի ևարդի հայերենի 30 բաղաձայններից գործառում են նաև շնչեղ ձայնեղ բ̔, գՙ, դ̔, ձ̔, ջ̔պայթական և կիսաշփական հնչյունները, խոսվածքներում ր ձայնորդը գործառում է որպես ոչ թե առաջնալեզվային, այլ միջնալեզվային բաղաձայն, որինուղեկցում է թույլ հագագային շունչը։ Գ ր ա կ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն 1. Բաղդասարյան-Թափալցյան Ս., Մշո բարբառը, Եր., ՀՍՍՌ ԳԱ հրատ.,1958, 277 էջ։ 2. Գևորգյան Լ. Վ., Բաղաձայնների հնչյունափոխությունը Շիրակի տարածքի խոսվածքներում, Ջահուկյանական ընթերցումներ, Հանրապետականգիտական նստաշրջանի զեկուցումներ, Եր., «Զանգակ», 2012, էջ 67-76։ 3. Գևորգյան Լ. Վ., Շիրակի խոսվածքների բաղաձայնական համակարգը,Հանրապետական գիտական նստաշրջան, Նյութերի ժողովածու, Գյումրի, «Դպիր» հրատարակչություն, 2008 էջ 4-7։ 4. Հանեյան Ա., Հայ բարբառների ձայնեղ շնչեղ բաղաձայնների գործառական բնութագիրը, Գիտական հոդվածների ժողովածու, «Ասողիկ», Եր.,Կանթեղ, 2003, էջ 55-61։ 5. Մկրտչյան Հ. Մ., Կարնո բարբառը, ՀՍՍՌ ԳԱ հրատ., Եր., 1952, 189 էջ։ 6. Ջահուկյան Գ. Բ., Հայ բարբառագիտության ներածություն, Եր., ՀՍՍՀ ԳԱհրատ., 1972, 347 էջ։ Տեղեկություններ հեղինակի մասինԼուսինե Վահրամի Գևորգյան – բան. գիտ. թեկն.,ԳՊՄԻ մանկավարժության և սոցիալական աշխատանքի ամբիոնի դասախոս,E-mail։

example1469

example1469

Հոդվածում վեր է հանվում կրտսեր դպրոցականների մոտ հոգեվիճակով պայմանավորված անձնային անօգնականության Կրտսեր վարքային խնդիրների դպրոցականների անձնային անօգնականությունն արտահայտվում է նախաձեռնողության, վարքային ինքնուրույնության բացակայություն, հոգեկան անկայունության վիճակ, նեգատիվիզմ, կամակորություն, պասիվություն։ Վարքային այսպիսի խնդիրների հաղթահարման համար անհրաժեշտ են ազդեցության համալիր մեթոդներ և եղանակներ՝ հոգեթերապիաներ, խաղեր, վարքի ինքնակարգավորում, դրական գծերի շեշտադրում վարքի խրախուսում, պիտանելիության զգացման, որոշման կայացման ընդունակության ձևավորում, ընտրության հնարավորության տրամադրում։

Հասարակության զարգացման ներկա տեղեկատվական փուլում, երբ գլոբալիզացիան, կյանքի տեմպի աճը, քաղաքական, սոցիալ-տնտեսական անկայուն ցնցումները, գոյաբանական խնդիրները մարտահրավեր են նետում հոգեկան առողջ մարդու ձևավորմանը, սոցիալական հարմարվողականության հարցը դառնում է հրատապ։ Մարդիկ բախվում են բացասական իրավիճակների, դառնում են անզոր, անօգնական, կորցնում են իրենց բարոյական կողմնորոշումները։ Հարցն այն մասին, որ այդ ազդեցություններից ոչ միայն մեծահասակները, այլեւ երեխաները ազդում են, ավելի ու ավելի է դառնում, ինչի արդյունքում նրանք ազդում են։ Այս առումով կարող են ձեւավորվել համակարգային բնութագրեր, ինչպիսիք են անձնական անօգնականությունը։ Ուսումնասիրության արդիականությունը հիմնականում պայմանավորված է նախազգուշացման և հաղթահարման ռազմավարության մշակմամբ, քանի որ անօգնականությունը շոշափում է երեխայի մտավոր զարգացման բոլոր ասպեկտները ՝ ճանաչողական, հուզական և վարքային, նպաստելով նրա սոցիալական միջավայրին։ Մեր աշխատանքի նպատակն է զարգացնել հոգեբանական ուղիներ `տարրական դասարանների երեխաների անձնական օգնությամբ պայմանավորված խնդիրները հաղթահարելու համար։ Վարքային խանգարում Հոգեբանության անօգնականության խնդիրը այս աստիճանի քննարկվել է տարբեր հոգեբանական տեսությունների միջոցով։ Հոգեվերլուծությունը դա դիտում է հոգեվնասվածքային փորձի, հարաբերությունների տեսանկյունից (.. Ֆրեյդ, Ա. Ադլեր, Դ. Վինիկոտ); Էկզիստենցիալ հոգեբանությունը անօգնականությունը համարում է դժվար իրավիճակներում որոշումներ կայացնելու միջոց, որոնման անկարողություն, պատասխանատվությունից խուսափելու միջոց (Լ. Բիսվանգեր, Վ. Ֆրանկլ, Ռ. Մեյ)։ Անօգնականության խնդիրն ավելի համակարգված կերպով `« ձեռք բերված անօգնականության »տեսության շրջանակներում, որտեղ այն դիտվում էր որպես անկառավարելի բացասական իրավիճակներից բխող հոգեկան վիճակ, որն ուղեկցվում է պասիվ վարքով, իրավիճակը փոխելու փորձերի բացակայությամբ։ , Հիրոտո, T. Թիսդալ, Լ. Աբրամսոն)։ Ձեռք բերված անօգնականության սինդրոմը առաջին անգամ նկարագրել են ամերիկացի հոգեբաններ Մարտին Սելիգմանը և Սթիվեն Մայերը ՝ հիմնվելով շների վրա կատարված փորձերի վրա, երբ էլեկտրական ցնցում ստանալուց հետո շներն այլևս չեն փորձում խուսափել դրանցից։ Հետագայում բազմաթիվ ուսումնասիրություններ պարզեցին մարդկանց մոտ այս երեւույթի գոյությունը (Բ. Հանուսա, Ռ. Շուլց, Դ. Հիրոտո)։ Անօգնականության ֆենոմենը անձամբ ուսումնասիրել են Մ. Սելիգմանը, Ս. Մայերը, անօգնականության տեսության ներկայացուցիչները (DA Gering, EV Vedenea, EV Zabelina, IV Ponomorova, YVYakovl) [1, 2]։ «Անձնական անօգնականություն» տերմինը գիտական ​​շրջանակներում մտավ Ա NA Բատուրինը, որն առանձնացրեց անօգնականության երկու տեսակ ՝ և անձնական։ Իրավիճակային օգնությունը ժամանակավոր պատասխան է անվերահսկելի իրավիճակներին։ Անձնական անօգնականությունը անհատականություն-մոտիվացիոն բնութագիր է, որը ձեւավորվում է զարգացման ընթացքում հարաբերությունների փոխազդեցության արդյունքում։ Անձնական անօգնականությունը արտահայտվում է երկփեղկվածությամբ, հուզական անկայունությամբ, գրգռվածությամբ, վախկոտությամբ, հոռետեսական աշխարհայացքով, մեղավորությամբ, ցածր ինքնագնահատականով, փառասիրության ցածր մակարդակով, անտարբերությամբ, պասիվությամբ։ շրջապատողների հետ։ Սելիգմանը նշում է, որ անօգնականությունը հիմնված է ութ տարեկան երեխաների արդյունավետության վրա։ Նա առանձնացնում է անօգնականության երեք աղբյուր. Եվ արտահայտում է ինքնավստահություն 1։ Անբարենպաստ իրադարձություններ ապրելու փորձ, այսինքն ՝ սեփական կյանքի իրադարձությունների նկատմամբ վերահսկողության բացակայություն։ Ավելին, այս փորձը սկսում է ազդել մարդու կյանքի այլ իրադարձությունների վրա, երբ դրանք իրականում հնարավոր է վերահսկել։ Ըստ Ս. Սելիգմանի, անկառավարելի իրավիճակները ներառում են ծնողների վիրավորանքները, սիրելիի կամ կենդանու մահը, ծանր հիվանդությունը, ծնողների ամենօրյա վեճերն ու ամուսնալուծությունները, աշխատանքի կորուստը։ մանկավարժներ) (ուսուցիչների կողմից, 2. անօգնական մարդկանց դիտելու փորձ (օրինակ ՝ անօգնական զոհերի մասին հեռուստատեսային պատմություններ)։ 3. Մանկության տարիներին անկախության բացակայություն, ծնողներին փոխարինելու երեխաների պատրաստակամությունը [4]։ Ընտանիքը հիանալի միջավայր է երեխայի անհատականության զարգացման համար։ Ընտանեկան դաստիարակության ոճեր. Գերհովանավորչություն, բարոյական պատասխանատվության կոպիտ չարաշահում։ Roversնողների վիճահարույց ոճի դաստիարակության հակասական ոճն ազդում է երեխաների աջակցության վրա։ Attentionնողների ուշադրությունը, երեխայի խնամքը երեխայի խնամքին։ Փոխարենը, սահմանափակումները, վերահսկողությունը, երեխաներին չեն սովորեցնում անկախություն և պատասխանատվություն։ Դաստիարակության նման ոճի դեպքում երեխան ի վիճակի է ցուցաբերել նախաձեռնություն, գործունեություն, ինքնուրույնություն, ինչը երեխայի անօգնականության հիմքն է։ Անպայմանորեն սահմանափակումները դրվում են, շատ դեպքերում երեխան պահանջում են։ Բարձր բարոյական պատասխանատվություն, դաստիարակություն, կարգապահություն, պատասխանատվություն, որը համապատասխանում է երեխայի տարիքին։ Անտեսելով երեխայի շահերը և հնարավորությունները ՝ նրանք երեխայի վրա են դնում ուրիշների բարեկեցության համար պատասխանատվությունը։ Նողները մեծ հույսեր են կապում իրենց երեխայի հետ, և նա վախենում է իրեն հիասթափեցնողներից։ Երեխայի սպասումներն իրականանում են։ Նա հաճախ սկսում է հիասթափեցնել, հուզել ծնողներին, ինչի պատճառով երեխայի ինքնագնահատականը ընկնում է, իրեն համարում է անկարող, աստիճանաբար դառնում է անօգնական։ Երեխայի չարաշահումը կարող է դրսեւորվել այն ժամանակ, երբ երեխան բռնության է ենթարկվում, բռնության է ենթարկվում կամ քավության նոխազ է դառնում, կամ այն ​​կարող է թաքցվել, երբ խանգարում են ծնողը և երեխան զգացմունքային սառնությունը, անտարբերությունն ու թշնամանքը։ Հոգեկան անկայունություն Դաստիարակության հակասական ոճը ձևավորում է երեխայի խնամքը, դաստիարակության մեթոդները, խրախուսանքներն ու պատիժները, որոնք խաթարում են երեխայի հոմեոստազը։ Նման ծնողների երեխաները համոզված են, որ իրենցից կախված չեն կյանքի պայմաններն ու իրադարձությունները, նրանք չեն կարող որոշում կայացնել և անել ինչ-որ բան, չեն փորձում իրավիճակը փոխել ՝ այդպիսով պահպանելով թվացյալ հարմարավետության վիճակը։ Ինքնօգնության նման պաշտպանիչ գործառույթը թուլացնում է ինքնագնահատականը, քանի որ անձը խուսափում է որոշումներ կայացնելու իրավիճակներից ՝ պատասխանատվություն ստանձնելով դրանց համար, ինչը անձնական անօգնականության կարևոր ցուցանիշներից մեկն է։ Հետաքրքիր է, որ դաստիարակության նման ոճերի ազդեցությունն առավել ակնհայտ է տարրական դպրոցական տարիքում, քանի որ այս տարիքում երեխան լիովին կախված է ծնողներից, և մեծանում է անձնական օգնությունը։ Բնականաբար, այդպիսի երեխաները հոգեբանական աջակցության կարիք ունեն ՝ պայմանավորված երեխայի զարգացման առանձնահատկություններով և վարքային դրսևորումներով։ Պետք է հաշվի առնել, որ վարքի հետ կապված խնդիրները սերտորեն կապված են հուզական և հաղորդակցության խնդիրների հետ, տարրական դասարանների աշակերտներին աջակցելը պահանջում է համապարփակ մոտեցում, հակառակ դեպքում նրանց հետ աշխատանքը դժվար թե տա ցանկալի արդյունքի։ Վ.Վ. Շիպովսկայան անձնական անօգնականությունը համարում է բնութագիր, որը բաղկացած է վեց բաղադրիչներից. Վարքային, ճանաչողական, հուզական, խուսափողական սթրես և շփոթություն [5]։ Անհատական ​​անօգնականության պատճառով վարվելակերպի խնդիրները հաղթահարելու համար համարվող հոգեբանական աշխատանքը պետք է իրականացվի տարբեր ուղղություններով. (Փախուստ), 1. երեխայի հուզական ոլորտի կայունացում ՝ անհանգստության և ֆոբիայի մակարդակի իջեցմամբ։ Անհանգստությունը նվազեցնելու համար մկանների լարվածությունը մեղմելու համար հարկավոր է օգտագործել թուլացման մեթոդներ, ապա աշխատել երեխայի ինքնագնահատականը բարձրացնելու ուղղությամբ։ Երեխայի հույզերն արտահայտելու տեխնիկան շատ արդյունավետ է, երբ երեխան պատմում է իր հույզերի մասին ՝ թուլացնելով լարվածությունը։ Իռացիոնալ վախերն ու ֆոբիաները հաղթահարելուն ուղղված տեխնիկան և հոգեթերապիան բազմազան են `վարքային (ապազգայունացման մեթոդ), ճանաչողական թերապիա, NLP և այլն։ 2. Համարժեքություն։ Ինքնագնահատական ​​- selfածր ինքնագնահատականը նպաստում է անձնական անօգնականության ձեւավորմանը։ Այդ պատճառով անհրաժեշտ է աշխատել նրանց հետ, ովքեր վերցնում են դրանք ՝ նպատակ ունենալով փոխել ավտորիտար, հակասական կրթության ոճերը, հովանավորչության կամ դաժան վերաբերմունքը։ Երեխային ներկայացնել տարիքին համապատասխան պահանջներ և ակնկալիքներ, քանի որ չափազանց մեծ պահանջները հիասթափեցնում են, հիասթափեցնում են երեխաներին անձնական անօգնականության անհատականացում է։ Դաստիարակության խրախուսման մեթոդները, որոնք մեղք չեն առաջացնում, բարձրացնում են երեխայի ինքնագնահատականը, նպաստում երեխայի հարմարվողականությանը։ Հարաբերությունների բարելավման հիմքը պետք է լինի օգտակար և 3. Ինքնապաշտպանական հմտությունների զարգացում։ Ավագ դպրոցի աշակերտի ինքնագնահատականը կարող է համարժեք լինել, բայց ոչ վարպետի ինքնապաշտպանության հմտությունները։ Շատ երեխաների համար դպրոցը առաջին սոցիալական միջավայրն է, որտեղ նրանք մնում են առանց ծնողական վերահսկողության։ նրանք պետք է սովորեն պաշտպանել իրենց։ Սկզբնապես երեխան զգում է հուզական և սոցիալական զրկանքների զգացում (զրկանք) (նրան տարել են, նույնիսկ դպրոցից չեն հանի), հետբուհական շրջանն ավելանում է, երեխան մեկուսանում է դասընկերներից։ Այս դեպքում երեխան պետք է սովորեցնի կոնֆլիկտային իրավիճակներում, վարքային ռազմավարություն ընտրելու ուղիներ, պնդի սեփական կարծիքը, խոսի, դիմացինին լսի։ արդյունավետ վեճերի ընթացքում 4. Հաղորդակցման հմտությունների զարգացում։ Երեխայի կրթության մեջ իմիտացիան կարևոր դեր է խաղում։ Այդ պատճառով հնարավոր է, որ ուսուցիչները և ծնողները անընդհատ մեկուսացված երեխաներին ներգրավեն խմբային աշխատանքի մեջ ՝ այդպիսով ստեղծելով երեխայի համար հաղորդակցման տարածք։ Շփվելով, դիտելով, միմյանցից սովորելով ՝ երեխաները փորձարկում են տարբեր դերեր, խաղեր և ինքնօգնության զարգացում։ համագործակցել, կխոչընդոտի 5. Ռեսուրսների ակտիվացումը։ Շրջակա միջավայրի նկատմամբ անվստահությունը, կարիքներից դժգոհությունը, հուզական զրկանքները, ընտանեկան անբարենպաստ հարաբերությունները, կոնֆլիկտները, ամուսնալուծությունները տարրական դպրոցի աշակերտի անձնական անօգնականության դրսեւորման հիմնական պատճառներն են։ Դրանք կարող են առաջացնել նյարդայնություն, էնուրեզ, ագրեսիվ պահվածք։ Այդ պատճառով երեխայի ներքին և արտաքին ռեսուրսների հայտնաբերումը, մոբիլիզացումը և ակտիվացումը կարևոր դեր են խաղում տրավմայի հետ կապված խնդիրների հաղթահարման գործում։ ապահովում է. 6. Երեխաներին զբաղեցնել, այդ թվում ՝ կյանքի ոլորտը, ինքնասպասարկումը, որը երեխայի մոտ կստեղծի օգտակարության և ինքնավստահության զգացում, ընդլայնել երեխաների հետաքրքրությունների շրջանակը։ Սրանք ընդամենը նպատակ դնելու փորձնական ծրագրեր են, որոնք կարող եք օգտագործել։ Այսպիսով, կրտսեր դպրոցի աշակերտների հետ անօգնական վիճակում հոգեբանական աշխատանք իրականացնելիս անհրաժեշտ է ցուցաբերել համապարփակ մոտեցում, աշխատել ինչպես ծնողների, այնպես էլ կրտսեր դպրոցականների հետ, ուշադրություն դարձնել երեխաների ճանաչողական, հուզական և մոտիվացիոն ոլորտների առանձնահատկություններին։ Բարձրացնել ժամանակակից կյանքի անորոշ, անընդհատ փոփոխվող պայմաններին հարմարվողականությունը։ Դպրոցականների քայլերը թույլ են տալիս բոլոր քայլերը։ հոգեթերապիաներ, խաղեր, ինքնակարգավորում, վարվելակերպի ձևեր։

example441

example441

Հոդվածի հիմնական նպատակը սոցիալական շուկայական տնտեսության չափման մեթոդաբանության ներկայացումն է, որը կարող է օգտագործվել որպես այդ տնտեսության առաջընթացը չափելու ուղեցույց՝ համապատասխանեցնելով Լիսաբոնյան պայմանագրին (2009)։ «Սոցիալական շուկայի տնտեսության» հայեցակարգը կապակցում է ազատ շուկաների սկզբունքը եւ սոցիալական փոխհատուցման սկզբունքը։ Շուկայական տնտեսության առավելությունները, ինչպիսիք են տնտեսական ազատությունը եւ տեխնոլոգիական առաջընթացը, զուգորդվում են սոցիալական նպատակների հետ, ինչպիսիք են զբաղվածության բարձր մակարդակը։ Նման մոտեցումը թույլ է տալիս մեզ բացահայտել ԵՄ անդամ երկրների միջեւ սոցիալական շուկայական տնտեսության հիմնական որոշիչ գործոնները՝ օգտագործելով հիմնական բաղադրիչի վերլուծության մեթոդը, որը վերլուծում է տնտեսության կարեւոր բաղադրիչները՝ շուկայի արդյունավետ բաշխում, սեփականության իրավունքի արդյունավետություն, տնտեսական ու շրջակա միջավայրի կայունություն եւ սոցիալական ներառում։ Փաստ է, որ սոցիալական շուկայական տնտեսությունը լավագույն արձագանքն է այն մարտահրավերներին, որոնց բախվում են մի շարք երկրներ։ Սա կօգնի պահպանել ընդհանուր բարեկեցությունը, զբաղվածությունը եւ ձեռներեցությունը։ Սոցիալական շուկայական տնտեսությունն այն է, ինչ պետք է վերականգնենք 21-րդ դարում՝ ընդհանուր բարեկեցությունը եւ սոցիալական անվտանգությունը։

Սոցիալական շուկայական տնտեսությունը (գերմաներեն՝ soziale Marktwirtschaft), որն անվանվում է նաեւ Ռայնի կապիտալիզմ կամ սոցիալական կապիտալիզմ [19], սոցիալ-տնտեսական մոդել է՝ իր միա230ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ վորելով ազատ շուկայական կապիտալիստական տնտեսական համակարգը սոցիալական քաղաքականության հետ, ինչն էլ շուկայում հաստատում է արդար մրցակցություն եւ բարեկեցության պետություն [15, էջ 2]։ Սոցիալական շուկայական տնտեսության հայեցակարգի արմատները գնում են դեպի Գերմանի՝ մասնավորապես, Լյուդվիգ Էրհարդի գերմանական տնտեսության լավագույն ցուցանիշներ։ Տնտեսական այս մոդելը, որը կիրառվել է 1948-ին, Գերմանիայի Դաշնային Հանրապետության կողմից, 1930-ին արված որոշ տնտեսական վերլուծությունների եւ հիմնադիր հայրերի քաղաքական կամքի սինթեզն է։ Ընդհանարացնելով, հարկ է նշել, որ սոցիալական շուկայական տնտեսությունը երրորդ տեսակի ճանապարհ չէ՝ առանց սահմանների կապիտալիզմի եւ կոլեկտիվիստական կոմունիզմի միջեւ, բայց նպատակ ունի համատեղելու մրցակցային տնտեսությունը, մասնավոր նախաձեռնությունները եւ սոցիալական առաջընթացը։ Որոշ հեղինակներ օգտագործում են «սոցիալական կապիտալիզմ» տերմինը մոտավորապես նույն իմաստով, ինչ «սոցիալական շուկայական տնտեսությունը» [7, էջ 18] [13, էջ 19-20]։ Այն կոչվում է նաեւ «Ռայն կապիտալիզմ», որը սովորաբար հակադրվում է կապիտալիզմի անգլո-սաքսոնական մոդելի հետ [12, էջ 199]։ «Սոցիալական» տերմինը ստեղծվել է Ադենաուերի կողմից՝ քրիստոնեական սոցիալիզմին հետագա հիշատակումները կանխելու համար [8, էջեր 53-54]։ Սոցիալական շուկայական տնտեսությունը հակադրվում է չմիջամտելու քաղաքականությանը եւ սոցիալիստական տնտեսական համակարգերին [14, էջ 185] եւ համատեղում է մասնավոր ձեռնարկությունը՝ պետության միջամտության հետ՝ արդար մրցակցություն հաստատելու համար։ Այդ ամենով հանդերձ, այն պահպանում է հավասարակշռություն տնտեսական աճի բարձր տեմպի, ցածր գնաճի, գործազրկության ցածր մակարդակի, աշխատանքային բարենպաստ պայմանների, սոցիալական բարեկեցության եւ հանրային ծառայությունների միջեւ [18]։ Ամենից առաջ Ռապկեի տեսության սկզբունքն այն է, որ ուժի, իշխանության կենտրոնացումը բացասաբար է ազդում շուկայական տնտեսության, ինչպես նաեւ սոցիալական ոլորտի վրա, ուստի սոցիալական քաղաքականությունը չի կարող առանձնացվել տնտեսական քաղաքականությունից։ Հետեւաբար սոցիալական շուկայական տնտեսության հիմնական նպատակը աշխատանքի ապամոնտաժումն(de-proletarization) է, բարեկեցության ընդհանուր զարգացու231ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ մը, սեփականության եւ համերաշխության միաձուլումը (Müller-Armack, 1972) [10, էջ 99-108]։ Սոցիալական շուկայական տնտեսության հիմքում ընկած է նաեւ Վալտեր Էուկենի հայեցակարգը, որի համաձայն՝ պետության դերն է տնտեսական արդյունավետ կառավարման համար գործնական իրավական հիմքերի ստեղծումը՝ տնտեսական արդյունավետ կառավարման համար՝ սահմանափակելով տնտեսական գործընթացում քաղաքական միջամտությունների հնարավորությունները։ Վրոբելը (2012) իր աշխատությունում սոցիալական շուկայական տնտեսությունը համարում է սոցիալ-տնտեսական մոդել, որը սինթեզում է ազատ շուկայական կապիտալիստական տնտեսության համակարգը սոցիալական բարեկեցության համակարգի հետ։ Սոցիալական շուկայական տնտեսության կարեւոր առանձնահատկությունը կազմում է ինստիտուցիոնալ տնտեսական կարգի հիմնաքարը։ Ընդհանրապես նայելով տնտեսական քաղաքականությանը՝ սա ոչ միայն պետք է լինի ժամանակի ընթացքում հետեւողական, այլեւ կայուն, որպեսզի մասնավոր որոշումներ կայացնողները կարողանան կառուցել հուսալի սպասելիքներ [3, էջ 10]։ Այս սկզբունքը նաեւ պահանջում է, որ տվյալ անհրաժեշտության բավարարման համար այլեւս չօգտագործվեն ավելի շատ ռեսուրսներ, քան բացարձակապես անհրաժեշտ են։ Այլ կերպ ասած, սահմանափակ ռեսուրսները չպետք է վատնվեն՝ առավելագույն տնտեսական ընդհանուր օգուտ ստանալու համար(→ ռեսուրսների պաշտպանություն) [5, էջ 407]։ Սոցիալական շուկայական տնտեսության շրջանակը ներառում է վեց բաղադրիչային սկզբունք, որոնք նպատակ ունեն մրցակցային տնտեսության սահմաններում ստեղծել աշխատունակ գների համակարգ [14, էջ 348] Սոցիալական շուկայական տնտեսության չափման համար կիրառվում է սկզբունքային բաղադրիչների վերլուծության տեխնիկան (PCA), որի նպատակն է տարբեր երկրների սոցիալական շուկայական տնտեսության ցուցանիշների համեմատումը։ «Ժամանակակից սոցիալական շուկայական տնտեսության ինդեքսը» (MSME Index) սահմանում եւ չափում է ժամանակակից սոցիալական շուկայական տնտեսության առանձնահատկությունները միջազգային համեմատության միջոցով [2, էջ 6]։ Ի տարբերություն տնտեսական կատարողականի չափման այլ ցուցանիշների՝ սոցիալական շուկայական տնտեսության ինդեքսը (MSME) ինստիտուցիոնալ մոտեցում է, որն ուրվագծում է առաջնային 232ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ ինստիտուտների արդյունքների չափելի ցուցանիշները, որը Լիսաբոնի պայմանագրի համաձայն [16]՝ թույլ է տալիս պարզել բարձր մրցակցային սոցիալական շուկայական տնտեսությունների ցուցանիշները։ Ըստ վերոնշյալ պայմանագրի՝ Եվրոմիության երկրները պետք է մեծ կարեւորություն տան սոցիալական շուկայական տնտեսության կարգի կիրառմանը, որը ապահովում է տնտեսական ազատության եւ սոցիալական բարեկեցությության հավասարակշռությունը։ Ի թիվս այլ պատկերացումների, ցուցանիշը կարող է Եվրամիությանը ուղղորդել դեպի «բարձր մրցակցային սոցիալական շուկայական տնտեսություն», որը նա սահմանում է Լիսաբոնի պայմանագրում՝ որպես ցանկալի տնտեսական կարգը [1, էջ 228]։ Լիսաբոնի պայմանագրի համաձայն՝ սոցիալական շուկայական տնտեսությունը կայուն սոցիալական զարգացման մոդել է։ Այս տեխնիկայի կիրառման էմպիրիկ արդյունքները ցույց են տվել, որ եվրոպական մակարդակով սոցիալական շուկայական տնտեսությունը բնորոշելու որոշիչ գործոններն են շուկայի արդյունավետ բաշխումը՝ հատկապես բաց շուկաները, պայմանագրերի ազատությունը, ֆինանսական կայունությունը, սոցիալական ներառումը եւ շրջակա միջավայրի պաշտպանությունը։ Սոցիալական շուկայական տնտեսության չափման համար անհրաժեշտ է չափել վերոնշյալ սկզբունքային բաղադրիչների ցուցանիշները, որոնց մանրամասները ներկայացված են ստորեւ։ Աղյուսակ 1. Շուկայի արդյունավետ եւ մրցակցային բաշխում Սկզբունք Բաց շուկաներ Արդյունավետ գնային համակարգ Ցուցանիշ Կապիտալի շարժի վերահսկողություն Միգրացիայի ազատություն Շուկայի մուտքի սահմանափակումներ Արտադրանքի շուկայի կարգավորում Գնային վերհսկողություն Վարչարարական գներ ընդդեմ շուկայական գների Սուբսիդիաներ կամ այլ փոխանցումներ Մեդիայի բազմակարծություն Մրցակցային վերահսկող մարմին 233ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ Աղյուսակ 2. Արդյունավետ սեփականության իրավունք Սկզբունք Սեփականության իրավունք Պայմանագրային իրավունք Պատասխանատվություն Ցուցանիշ Ներդրողի պաշտպանություն Արտոնագրի պաշտպանություն Ինտելեկտուալ սեփականության իրավունք Աշխատատեղի ընտրություն Շուկայի թափանցիկություն եւ սպառողների պաշտպանություն Դատական վերանայում Մասնավոր անվճարունակություն Միջին ձեռներեցների հարաբերակցությունը ընդհանուր ձեռներեցների թվին Կառավարչի պատասխանատվություն Աղյուսակ 3. Տնտեսական եւ միջավայրային կայունություն Սկզբունք Ֆինանսական կայունություն Տնտեսական քաղաքանության հետեւողականություն Ցուցանիշ Անկախություն միջազգային բանկերից Վարկային տեղեկատվության ինդեքսի խորություն Հանրային եւ մասնավոր վարկային ռեգիստրի լուսաբանում «Շատ մեծ մասշտաբներ ունի, որպեսզի ձախողվի» սկզբունքի կանխարգելում Բանկային կապիտալի եւ ակտիվների հարաբերակցությունը Ընկերությունների բաժնեմասի հարաբերակցությունը Ֆինանսական միավորման(համախմբման) վերահսկողություն Աշխատակազմի պատրաստվածության աստիճանը Կենսաթոշակային համակարգերը՝ կապված կյանքի տեւողության հետ 234ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ Միջավայրային պաշտպանության արդյունավետություն Սոցիալական ապահովագրության ծախսերը Գիտահետազոտական եւ առաջընթացի(զարգացման) ծախսեր Շուկայական տնտեսության գործիքներ Շրջակա միջավայրի քաղաքականություն (պետական կայուն ցուցանիշներ) Եկամուտ «կանաչ հարկերից» Աղյուսակ 4. Սոցիալական ներառում Սկզբունք Արդյունավետ աշխատաշուկա Սոցիալական շարժունակություն (մոբիլություն) Ցուցանիշ Ակտիվ աշխատանքային շուկայական քաղաքականություն՝ ուղղված յուրաքանչյուր գործազուրկին Զբաղվածության պաշտպանության օրենսդրություն Վերածածկերի կանխում Գործատու-աշխատակից հավասարություն Աշխատաշուկայի արդյունավետ ծրագրեր Սոցիալական ներառման պետական կայուն ցուցանիշներ Խտրականության բացառում (պետական կայուն ցուցանիշներ) Հանրային ծախսեր երեխաների խնամքի եւ վաղ կրթության համար Կրթական կառուցվածքներ Պարտադիր գործազրկության ապահովագրություն Երաշխավորված նվազագույն սոցիալական պաշտպանություն Եկամուտների հարկում եւ աշխատելու խթաններ Իսկ ահա ներքոնշյալ գծապատկեր 1-ում արտացոլված են Եվրոպական միության երկրների սոցիալական շուկայական տնտեսության 235ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ ցուցանիշների արդյունքները՝ վերոնշյալ աղյուսակների բաղադրիչների ցուցանիշների ուսումնասիրման հիմքով։ Գծապատկեր 1. ԵՄ անդամ պետությունների բաշխումը՝ ըստ սոցիալական շուկայական տնտեսության ցուցանիշների (2013) [1, p. 236] Այսպիսով, Եվրոպական միության երկրներում 2013 թ. իրականացվել է լայնածավալ հետազոտություն՝ ըստ վերոնշյալ ցուցանիշների, որտեղ 0-ն ամենացածրն է, 100-ը՝ ամենաբարձրը։ Հատկանշական էր, որ երկրների գրեթե կեսն ուներ սոցիալական շուկայական տնտեսության միջին ցուցանիշ (51,78) (տե՛ս գծապատկեր 1)։ Սոցիալական շուկայական տնտեսության ամենաբարձր մակարդակ ունեցող երկրներն էին Շվեդիան, Ֆինլանդիան, Դանիան, Էստոնիան եւ Գերմանիան։ Կարեւոր է նշել, որ սոցիալական շուկայական տնտեսության ցածր մակարդակ ունեցող երկրներն ունեն 0÷40 ընկած ցուցանիշ, միջին մակարդակը ընկած էր 40-ից 70 հատվածում, իսկ սոցիալական շուկայական տնտեսության բարձր մակարդակը՝ 70-ից 100-ի միջեւ։ Այս առումով կարելի է առանձնացնել (տե՛ս գծապատկեր 1). 236ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ  11 երկրներ ունեն ցածր շուկայական տնտեսության մակարդակ, որոնց թվում Ռումինիան եւ Հունգարիան զբաղեցնում են վերջին դիրքերը, իսկ Ֆրանսիան եւ Պորտուգալիան այս խմբում զբաղեցնում են լավագույն դիրքերը.  8 երկրներ ունեն սոցիալական շուկայական տնտեսության միջին մակարդակ, որոնց թվում են Ավստրիան, Կիպրոսը, Չեխիան, Սլովենիան, Բելգիան, Լատվիան, Լյուքսեմբուրգը եւ Լիտվան։  Գոյություն ունեն սոցիալական շուկայական տնտեսության բարձր մակարդակ ունեցող 9 երկրներ, որոնց թվում են Մեծ Բրիտանիան, Նիդեռլանդները, Լեհաստանը, Իռլանդիան, Գերմանիան, Էստոնիան, Դանիան, Ֆինլանդիան եւ Շվեդիան։

example2109

example2109

Սույն հոդվածի հիմնական շեշտադրումը վերաբերում էր նրան, թե Դովեղ գյուղում ընդհանրապես ինչպես է կազմակերպվում տոնական կյանքը, մասնավորապես՝ Ամանորը՝ որպես մի կողմից ընտանեկան, իսկ մյուս կողմից՝ համայնքային տոն, ինչպես են Ամանորի հիմնական սիմվոլները պահպանվում ու վերարտադրվում։ Դիտարկեցինք նաև, թե ինչպես է պատերազմի ու սահմանամերձության ֆենոմենն ազդում տոնի բոլոր հիմնական բաղադրիչների ու գործողությունների վրա։ Այսինքն՝ Ամանորը դիտարկվեց ոչ միայն որպես ինքնին տոն, այլ այնպիսի տոն, որի բովանդակության ու որի շուրջ կառուցվող գործողությունների վրա էապես ազդում են սահմանամերձությամբ պայմանավորված բազմաթիվ իրողություններ։ Այս ամենը ապացույց է այն բանի, որ համայնքը կա, գոյություն ունի՝ անկախ սահմանային վեճերից ու հակամարտություններից։

Ամանորի նախօրեին բնութագրերը բնակավայրերի գյուղում Վերջին մի քանի տասնամյակների ընթացքում հակամարտությունները, ներառյալ էթնիկական հակամարտությունները, գտնվել են տարբեր առարկաների հետազոտողների ուշադրության կենտրոնում։ Ազգագրությունը բավականին ակտիվորեն հետաքրքրված է պատերազմների և էթնիկական բախումների ազգագրական ասպեկտներով ՝ փորձելով պարզել, թե ինչպես է հասարակությունն արձագանքում նոր իրողություններին, ինչպես է այն կազմակերպում և ինքնակազմակերպվում, ինչպես է վերանայում հարևանների վերաբերյալ ընկալումներն ու հարաբերությունները և այլն։ Վերոնշյալ հիմնական հարցերը հայտնվել են նաև հայ հետազոտողների ուշադրության կենտրոնում։ Հրապարակվել են առանձին հոդվածների մենագրություններ (Ա. Դաբաղյան, Մ. Գաբրիելյան և այլոք), որոնցում հեղինակները պատերազմն ու հակասությունները համարում են առօրյա կյանքի վրա հիմնված իրողություններ և միևնույն ժամանակ կառուցվում են այդ առօրյա կյանքի վրա։ Այս հոդվածում մենք կքննարկենք այս բոլոր իրողությունները ՀՀ Տավուշի մարզի սահմանամերձ Դովեղ գյուղի օրինակով ՝ հիմնվելով վերջին մեկ-երկու տարվա ընթացքում մեր գրած ազգագրական նյութերի վրա։ Հիմնական շեշտը դրվելու է այն բանի վրա, թե ինչպես է գյուղում կազմակերպվում արձակուրդային կյանքը ընդհանրապես, մասնավորապես ՝ Ամանորը, մի կողմից, որպես ընտանեկան տոն, իսկ մյուս կողմից ՝ համայնքային, ինչպես են պահպանվում Ամանորի հիմնական խորհրդանիշները վերարտադրվում է (օրինակ, հնձելը և դրան ուղեկցող գործողությունները)։ և ինչպես են հայտնվում նորերը (օրինակ ՝ համար գրելը)։ Մենք դիտելու ենք, թե ինչպես է սահմանային պատերազմի ֆենոմենը ազդում տոնի բոլոր հիմնական բաղադրիչների և գործողությունների վրա։ Այլ կերպ ասած, Ամանորը կդիտարկվի ոչ միայն որպես արձակուրդ ինքնին, այլ նաև տոն, որի բովանդակության և գործողությունների շուրջ զգալիորեն ազդում են սահմանով պայմանավորված շատ իրողություններ։ Հոդվածի նպատակն է Դովեղ գյուղում ներկայացնել Սուրբ ննդյան սովորույթները, գյուղը հանրությանը հանրությանը հայտնի դարձնել։ Դովեղ գյուղը գտնվում է Հայաստանի Հանրապետության Տավուշի մարզի հյուսիսային սահմանին։ Այն սահմանից 15 կմ արևելք է և ուղղակիորեն սահմանակից է Ադրբեջանին։ Սահմանից հեռավորությունը 1,5 կմ է։ 1 Գյուղը բավականին հին է, ունի դարավոր պատմություն։ Որպես պատմամշակութային հուշարձան ՝ Սուրբ Սարգիս եկեղեցին։ Ինչպես սահմանամերձ բոլոր գյուղերում, այնպես էլ Դովեղում, առաջին հերթին, լուծվում են գոյության և բնակության անվտանգության խնդիրները։ Այստեղ «նույնիսկ թեթև» լարվածությունը բնակչությանը դրդում է ակտիվ շարժումների։ Վտանգը առաջին պլան մղելով ՝ սահմանամերձ գյուղերի բնակչությունը նաև պաշտպանության է ձգտում, ինչը հանգեցնում է ոչ միայն միջազգային կազմակերպությունների ծրագրերի իրականացմանը, այլև առաջին հերթին պետության միջամտությանը և աջակցությանը։ Պետական ​​միջամտությունն օգտագործվում է սահմանամերձ գյուղերի պաշտպանության և դրանց զարգացման հիմնախնդիրների համար 2։ Այն փաստը, որ այն այդքան մոտ է սահմանին, նույնիսկ չի խանգարում դովեղի բնակիչներին նշել ամենասպասված տոներից մեկը ՝ Նոր տարին։ Ինչպես ասում են ՝ սահմանը սահման է, իսկ տոնը ՝ արձակուրդ։ Թշնամու ներկայությունը Դովեղ գյուղում սովորական է, ինչպես ասում են դովեղցիները, գյուղը տեսել է ամենավատը։ 1990-ականներ Տոնին նախորդող օրերին այստեղ ոչ թե թատերական, այլ ռազմական «հրավառություն» կար։ Այժմ անդրադառնանք Դովեղ գյուղում Սուրբ Christmasննդյան տոնի ամենահետաքրքիր նախապատրաստություններին։ Խոզի միսը Dovegh- ի ամանորյա ուտեստների ամենակարևոր բաղադրիչն է։ Խոզի մսով ուտեստները շատ բազմազան են, որոնցում օգտագործվում են խոզի միս, ենթամթերք (ոտքեր, սիրտ, թոքեր, փայծաղ, լյարդ, աղիքներ), մաշկ։ Նոր տարվա նախապատրաստական ​​աշխատանքներից մեկը խոզերի մորթման գործընթացն է։ Գյուղացիները հիմնականում խոզը մորթում են Նոր տարուց մի քանի օր առաջ կամ առավելագույնը մեկ շաբաթ։ Հատկապես Ամանորի տոների կապակցությամբ գյուղում խոզերի մորթման գործընթացը այլ կերպ է կազմակերպվում։ Խոզը մորթելուց հետո մաշկը, ինչպես ասում են գյուղացիները, «այրվում» է, հետո մաքրվում է կեղևից (մաշկը տաքացնելուց հետո հաճախ քերելու կարիք չկա, քանի որ տաքացնելուց հետո այն հեշտությամբ պոկվում է), այնուհետև այն համտեսում և զվարճացնում է ներկաներին։ , Այս նրբության (օժանդակ սնունդ) սիրահարները շատ են։ Կաշի մշակման ձի 1 հոդվածը գրվել է 2015-2016 թվականներին։ Դովեղ գյուղի դաշտային ազգագրական նյութերի հիման վրա (այսուհետ `MPI)։ 2 Տե՛ս Դաբաղյան Ա., «Սահմանը» և «Սահմանը» Տավուշի մարզում (պատմություն և ներկայումս), Տավուշի նյութ և հոգատար ժառանգություն, Երևան, 2009, էջ։ 72 3 Գորգինյան Օ., MPI, Դովեղ, 2015։ Այն շատ հատուկ է Տավուշի մարզին։ Հազիվ թե գտնվի Տավուշի մի բնակիչ, ով անծանոթ լինի կաշվի մշակման այս տարբերակին։ Նրանք իրենց հարազատներին հայտնում են այդ գործընթացի մասին, որպեսզի կարողանան գալ մաշկ ու խորոված ուտելու։ Գյուղում ընդունված է, որ այն հարազատները, ովքեր ներկա չեն եղել նշված գործընթացին, անպայման նրանց համար «մի կտոր կաշի» են ուղարկում։ Որպես կանոն, խոզը մորթելուց հետո խորովածի կրակը վառվում է և հյուրերի համար խնջույք է կազմակերպվում 4։ Խոզերի սպանդը և ենթամթերքները մշակում և պատրաստում են բացառապես տղամարդիկ 5։ Ստացված միսը լուծում է Ամանորի ամբողջ մսի հարցը։ Գյուղացիներից շատերը հաճախ միս են վաճառում, իսկ փողերն օգտագործում են Սուրբ Christmasննդյան այլ գնումների համար։ Եվ, ինչպես ասում են, «այդպիսով ծախսերի մի մասը դուրս է գալիս» 6։ Գյուղում կան բավականին հետաքրքիր ամանորյա սովորույթներ, որոնցից հատկապես կցանկանայինք առանձնացնել, ինչպես գյուղացիներն են ասում, «համարը գրելու» սովորույթը։ Այն ամեն տարի սովորույթ է դարձել գյուղի բարձր լեռան ՝ «Կտուց կարին» լանջին, ժամը 24-ին։ Գրելով գալիք տարվա տարին 00 7-ին։ 66-ամյա Վանիկ Գորգինյանը շատ լավ է հիշում այդ օրը։ «1965 Մենք որոշ երիտասարդների հետ որոշեցինք կրակ վառել Կտուց քարի մեջ։ Ես սովորույթի նախաձեռնողներից մեկն էի։ « Բայց տարիների ընթացքում կրակները վառելու սովորությունը բարելավվել է։ Ինչպես հիշում է Վանիկը։ «Դրանից 10-11 տարի անց ՝ 1976 թվականին, նրանք սկսեցին գրել այդ ամսաթիվը»։ Այլ կերպ ասած, համարներ գրելու սովորույթը շուրջ 40 տարի շարունակ անընդմեջ էր Ամանորի գիշերը։ Մի շարք գրելու այդ որոշումը, իհարկե, երիտասարդների գաղափարն էր, որը նշանակալից արարողություն դարձավ գյուղի համար։ Գյուղացիներից շատերը հիշում են, թե ովքեր էին առաջին «համարները գրողները»։ Դովեղի բնակիչները այդ մասին խոսում են առանձնահատուկ հպարտությամբ, քանի որ տարածաշրջանի միակ գյուղն է, որն ունի Ամանորի հետ կապված այսպիսի գեղեցիկ սովորույթ։ Այդ է պատճառը, որ երիտասարդներին հնարավորինս աջակցվում է այն ամեն գնով պահպանելու համար 8։ Արարողությունն ինքնին շատ պարզ է։ Այն, կարծես, ոգեշնչող խորհուրդներ է պարունակում և միևնույն ժամանակ ազդարարում է գալիք տարվա սկիզբը։ Նրանք համարը պատրաստվում են գրել դեկտեմբերի սկզբից։ Որպես կանոն, այդ տարվա ավարտական ​​տղաները ընդունվում են հաշիվ, իհարկե, նրանցից բացակայում է 4 Նույն տեղում։ 5 Տե՛ս Tsaturyan R., խոզի միսը Տավուշի մարզի հայերի սննդի համակարգում, Տավուշի ոչ նյութական և հոգատար ժառանգություն, Երևան, 2009, էջ։ 6 Գորգինյան Օ., MPI, Դովեղ, 2015։ 7 Գորգինյան Օ., MPI, Դովեղ, 2015։ 8 Գորգինյան Օ., MPI, Դովեղ, 2016։ ավագ և փորձառու ընկերների օգնությունը։ Նրանք հավաքում են մաշված, անօգտագործելի անվադողեր իրենց համագյուղացիներից, ինչպես նաև թիթեղյա տարաներ են հավաքում իրենց տներից և սահմանապահներից, որոնք բոլորը դիզելային վառելիքի հետ միասին բարձրանում են լեռ `համապատասխան սարքավորումների օգնությամբ։ գյուղապետարան։ Մոտ մեկ շաբաթ առաջ տղաները բարձրացան Կտուց քարը, մաքրեցին տարածքը, հավասարեցրին այն և ազատվեցին տարբեր մոլախոտերից։ Հաջորդ փուլում մոխիրը և դիզվառելիքը լցվում են թիթեղյա տարաների մեջ, այնուհետև այն տեսակավորվում է ըստ նախապես չափված թվերի։ Այս աշխատանքները կավարտվեն դեկտեմբերի 30-ին։ Արդեն դեկտեմբերի 31-ին ՝ 24-00-ից րոպեներ առաջ, նրանք սկսում են այրել անագի բանկաների պարունակությունը հերթականությամբ, այնպես որ ուղիղ 24-00-ին այրվող տարին պատրաստ լինի Դովեղի բնակիչների համար։ Ամբողջ գործընթացը տևում է 10-15 րոպե 9։ Գյուղացիներն այդ մի քանի րոպեներն անցկացնում են իրենց պատշգամբներում, և եթե տան գտնվելու վայրը թույլ չի տալիս տեսնել այրվող թիվը, նրանք իջնում ​​են գյուղ ՝ այն տեսնելու։ Եվ այդ պայծառ թիվը, որը կարծես հեռվում այրվում է, մի քանի րոպեով կտրում է բոլորին նրանց հոգսերից և նրանց հեռու տանում դեպի իրենց պայծառ ցանկությունների ու ազատության իրականացմանը։ Իհարկե, համագյուղացիների հրավառությունը այս ամենի բաղկացուցիչ մասն է։ Այս ամենից հետո անվադողից ծխող տղաները սարով իջնում ​​են գյուղապետարան, որտեղ նրանց սպասում է Ամանորի սեղանը (գյուղապետարանի հովանու ներքո) և նույն եռանդով շարունակում են իրենց ուրախությունը մինչև ուշ 10-ի գիշերը։ Նրանք չեն մոռանում մի քանի րոպեով մտնել իրենց տուն, բաժակ բարձրացնել ընտանիքի անդամների հետ և միանալ իրենց ընկերներին։ Այսպիսով, համարների գրումը, որպես համեմատաբար նոր իրողություն, ձեռք է բերել լրացուցիչ գործառույթ, քանի որ այն կարող է համարվել ոչ միայն որպես համայնքի կենսունակության ցուցիչ, այլև որպես ադրբեջանական համայնքներին ուղղված խորհրդանշական նշան, որը ցույց է տալիս, որ կա համայնք, անկախ սահմաններից։ վեճերից ու բախումներից։ Կեսգիշերն անց սկսվում են ամենամոտ հարազատների տներ այցելությունները, որոնք շարունակվում են հունվարի 1-ին։ Վաղ առավոտից առատ սեղաններ իրենց հյուրերին սպասում են բոլորի տներում։ Այցերն ավարտվում են հունվարի 3-ին կամ 4-ին։ Նրանք այցելում են հարազատների, ընկերների, դասընկերների տներ (բոլորը պարում են 9 Գորգինյան Օ., MPI, Դովեղ, 2016 թ.) 10 Գորգինյան Օ., MPI, Դովեղ, 2016։ tadir) և այլն։ Հյուրերը գալիս են, բաժակ բարձրացնում, շնորհավորում բոլորին Ամանորը և հաջող տարի մաղթում։ Առաջին կենացը, որպես կանոն, «Շնորհավոր բոլորի Նոր տարին»։ Ինչպես իր կենացում նշեց Սամվել Գորգինյանը, «Հաջողություն բոլորին, խաղաղություն սահմաններին, բարի ծառայություն զինվորներին»։ Մենք սահմանամերձ գյուղ ենք, որի կարգավիճակը տարբերվում է մյուս գյուղերից։ «Նույնիսկ եթե կան կրակոցներ, դրանք չեն ազդում մեր տրամադրության վրա, մեր ցավը միշտ կա»։ 11 Արդեն մի քանի տարի է, ինչ համայնքի ղեկավարը Ամանորի նախօրեին զինվորական համազգեստ է հագնում ՝ բարձրանալով առաջնագիծ ՝ գյուղի անվտանգությունն ապահովող զինվորների կողքին լինելու և նրանց շնորհավորելու տոնի առթիվ։ Թշնամու կրակի տակ ապրող ու ստեղծագործող գյուղացիները հույս ունեն, որ մի օր կհաստատվի երկար սպասված խաղաղությունը, որը կլինի տարիներ շարունակ սահմանին ապրելու մարդկային երազանքը։ այն կարելի է ամփոփել մի բաժակ գինիով։ «Մենք խաղաղություն ենք ուզում» ... Օքսանա Գորգինյան Ամանորի տոնի առանձնահատկությունները Դովեչ գյուղի գյուղում Հիմնաբառեր. Դովեղ, գյուղ, Էթնիկական հակամարտություն, Ամանոր, սահմանային երևույթ, խոզերի սպանդ, սպանդ, քար, սահման Ամփոփում Այսպիսով, ինչպես վերը նշվեց, վերջին մի քանի տասնամյակների էթնիկական հակամարտությունը։

example1377

example1377

Հոդվածն ուղղված է հանրակրթական դպրոցում սովորողների առողջության ու անվտանգության խնդիրների, հարաբերությունների բնութագրմանն ու դրանց կարգավորմանը։ ‹‹Առողջ ապրելակերպը›› պետք է դիտարկել որպես միասնական կրթական և առողջապահական խնդիր՝ սահմանելով աշակերտի կենսագործունեության ընթացքում իր և այլոց առողջության նկատմամբ դրսևորվող վերաբերմունք, որն արտահայտվում է տարբեր իրավիճակներում պատասխանատու, անվտանգ վարքագծի դրսևորմամբ և համարժեք գործողություններով։

Առողջությունը մարդու կյանքի անգնահատելի, անփոխարինելի հարստությունն է, կյանքի հիմքը, ուրախության աղբյուրը, մարդու համապարփակ զարգացման համար անհրաժեշտ պայմանը։ Ուստի յուրաքանչյուր մարդ ՝ երիտասարդ տարիքից, երիտասարդ տարիքում, պետք է հոգ տանի իր առողջության, ֆիզիկական զարգացման մասին, տիրապետի որոշակի գիտելիքների և վարի առողջ ապրելակերպ։ Ակնհայտ է, որ մարդու բարեկեցությունն ամբողջ կյանքի ընթացքում պայմանավորված է առողջությամբ։ Worldամանակակից աշխարհի զարգացումները, շրջակա միջավայրի և հասարակայնության հետ կապերի աննախադեպ փոփոխությունները ուղղակիորեն ազդում են մարդու առողջության սոցիալական և սոցիալական բարեկեցության վրա ՝ առաջնային պլան մղելով կրթության դերը և կրթության որակը բարելավելով։ Լայն իմաստով «առողջ ապրելակերպը» կյանքի ընթացքում մարդու համար անհրաժեշտ հմտությունների տիրապետումն է։ Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպությունը կենտրոնանում է որոշումներ կայացնելու, խնդիրների լուծման, քննադատական-ստեղծագործական մտածողության, հաղորդակցության, միջանձնային հարաբերությունների, ինքնագիտակցության, կարեկցանքի, հույզերի և սթրեսի հաղթահարման հմտությունների վրա։ «Առողջ ապրելակերպ» կրթության հիմնական նպատակն է սովորողների մեջ սերմանել անվտանգ վարք ՝ հիմնված գիտելիքների, կարողությունների և հմտությունների վրա ՝ պահպանելու իրենց առողջությունը որպես ամենաարժեքավորը։ «Առողջ ապրելակերպի» զարգացումը առանցքային առողջապահական կարողություն է, որի ուղղությամբ անհրաժեշտ են նշանակալի բազմամասնագիտական ​​գործողություններ։ Ուսուցման արդյունքում ուսանողները պետք է զարգացնեն համապատասխան վերաբերմունք, առողջությունը ամենաբարձր արժեքը ընկալելու պատրաստակամություն և այն գնահատելու ունակություն, հասարակության համակեցության որակներ, առողջ, անվտանգ ապահով վարք `առողջ ապրելակերպ, ապրելակերպ։ Առողջ ապրելակերպի կրթության խնդիրները միջնակարգ դպրոցում սահմանվում են հետևյալ հիմնական դրույթներով. Ա) զարգացնել աշակերտների գիտական ​​աշխարհայացքը `ուսուցանելով անհրաժեշտ գիտելիքներ և հմտություններ հետևյալ հարցերի վերաբերյալ. • Վատ սովորություններից, վատ վարքից բխող հիվանդությունների կանխարգելում • բացասական վերաբերմունք զարգացնել վնասակար սովորությունների նկատմամբ; • Առողջապահության համար զարգացնել պատասխանատու, անվտանգ վարքագիծ; • Բնապահպանական որակի գնահատում; • Կյանքին սպառնացող հիվանդությունների (ՄԻԱՎ / ՁԻԱՀ, սեռավարակների), թմրամոլության կանխարգելում։ բ) զարգացնել առողջ ապրելակերպի հմտություններ, ինչպես նաև զարգացնել սովորողների ՝ տեղեկատվության աղբյուրները օգտագործելու, վերլուծելու և համեմատելու ունակությունը։ գ) նպաստել «Առողջ ապրելակերպ» թեմաների շրջանակներում աշակերտների հետ արտադպրոցական, կրթական միջոցառումների պլանավորմանը և կազմակերպմանը, առանձին միջդասարանական, միջդպրոցական, միջդպրոցական միջոցառումների (օլիմպիադաներ, գիտելիքների թեստերի կազմակերպում և կազմակերպում). մրցույթներ և այլն)։ դ) ներգրավել սովորողներին և նրանց ծնողներին «Առողջ ապրելակերպ» շահերի պաշտպանության խնդիրները լուծելիս։ «Առողջ ապրելակերպը» ներառում է տարիքին համապատասխան ֆիզիկական գործունեություն, առողջ սնունդ, անվտանգ միջավայր ստեղծելը և վնասակար սովորություններից հրաժարվելը։ Առողջապահության միջազգային կազմակերպությունների գնահատմամբ ՝ առողջ ապրելակերպի զարգացումը հիվանդությունների կանխարգելման ամենաարդյունավետ, ցածր գիներից մեկն է։ Ավելին, առողջ ապրելակերպի խթանմանն ուղղված միջոցառումները լավագույն ներդրումն են հանրային դպրոցի, ինչպես նաև բնակչության առողջությանը, և, որպես արդյունք, դրական ազդեցություն են ունենում երկրի տնտեսական բարեկեցության վրա։ Պետք է հիշել, որ «Առողջ ապրելակերպը» ներառված է ստանդարտ «Ֆիզիկական դաստիարակություն», «Հիմնական ռազմական ուսուցում» (CFS), բայց դա ինքնուրույն ոլորտ է, ներառում է հատուկ թեմաներ, որոնք անհրաժեշտ է ուսումնասիրել բոլորովին այլ ճանապարհ մեթոդներ և մեթոդներ։ Այստեղից բխում է ուսանողների գնահատման մեթոդների և ուսուցիչների մասնագիտական ​​զարգացման ընտրությունը։ Նախատեսվում է, որ թեստավորման ավանդական մեթոդների, հարցաթերթիկների և գնահատումների օգտագործումը հնարավորություն կտա ուսանողներին և ուսուցիչներին ստեղծել վստահության մթնոլորտ և ազատ արտահայտվել լսարանի միջավայրում։ Միևնույն ժամանակ, անհրաժեշտ կլինի ուսուցիչներին վերապատրաստել դասընթացի առանձնահատկություններին համապատասխան ուսանողների հետ աշխատելու համար։ Առաջարկվում է հանրակրթության հիմնական և ավագ դասարաններում դասավանդել «Առողջ ապրելակերպ» ՝ հաշվի առնելով նախորդ դասարանների աշակերտների կողմից ձեռք բերած գիտելիքների և հմտությունների մակարդակը, նրանց տարիքը և սեռի առանձնահատկությունները [1]։ Դասընթացի բովանդակությունն աստիճանաբար խորացնելով `պարուրաձեւ զարգացման սկզբունքով թեմաների հաջորդականություն կազմելով։ Թեմաները պետք է ներառեն հետևյալ բովանդակային ոլորտները. 1. Ֆիզիկական առողջություն, 2. Հոգեկան առողջություն 3. Սոցիալական առողջություն 4. Առողջության վրա ազդող գործոններն ու միջավայրը։ Այս տարածքները ներառում են հետևյալը. • Առողջապահության մասին արժեքների ընկալում զարգացում • Անձնական հիգիենայի հմտություններ • Առողջ սննդի և դիետայի պահպանում; • Հիվանդություններ, համաճարակներ `դրանցից պաշտպանվելու ուղիներ։ կարողությունների զարգացում • ՄԻԱՎ / ՁԻԱՀ-ի կանխարգելում • Ալկոհոլի, ծխախոտի, թմրանյութերի, հոգեմետ նյութերի օգտագործում և այլն չարաշահման կանխարգելում • Վերարտադրողական առողջություն, սեռական վարք; • Առողջ միջավայրի ստեղծում • Միջանձնային հարաբերությունների, սոցիալական համակեցության և սոցիալական հաղորդակցման հմտությունների, համագործակցության և հանդուրժողականության որակների զարգացում, մտավոր առողջության գաղափար։ Միևնույն ժամանակ, կրթության բովանդակությունը, ըստ ուսանողների տարիքի, պետք է ներառի և հստակեցնի մի շարք միջազգային ընդունված և հաճախ շրջանառվող հասկացություններ, այդ թվում `« առողջության գործոններ »,« ամուսնական հարաբերություններ »,« ընտանիքի պլանավորում »,« անվտանգ վարքագիծ »,« դիրքորոշում »։ «« Արձագանք »« Ձեռնպահ »,« Սինդրոմ »,« Համաճարակ »,« Վարակիչ »,« Խոցելի խմբեր »,« Էմպատիա »,« Իրազեկություն »,« Հոգեկան-ֆիզիկական կախվածություն »,« Էյֆորիա »,« Վնասների նվազեցում »։ Վերոհիշյալ բովանդակության ոլորտների համակարգված ուսուցումը սովորողներին հնարավորություն է տալիս զարգացնել սեփական «այլ մարդկանց առողջության» վարքը, գնահատել դա որպես արժեքավոր արժեք։ «Առողջ ապրելակերպ» առարկայի նպատակային ուսուցումը կնպաստի ուսանողների ֆիզիկական, մտավոր, բարոյական, հուզական զարգացմանը։ Այն հնարավորություն կտա զարգացնել առողջության, ընտանիքի, ընտանեկան առողջ հարաբերությունների, կայունության, ինչպես նաև արժեքային համակարգում հարգանքի, սիրո և հոգատարության գենդերային հարաբերություններում։ «Առողջ ապրելակերպ» դասավանդելով հնարավոր կլինի խթանել հստակ դիրքորոշումների ձևավորումը, որն իր հերթին կօգնի սովորողներին ճիշտ, հավասարակշռված որոշումներ կայացնել։ Այսպիսով, ի վերջո, ուսանողները պետք է զարգացնեն համապատասխան վերաբերմունք, առողջությունը որպես ամենակարևորը գնահատելու պատրաստակամություն, այն գնահատելու կարողություն, հանրային համակեցության որակներ, առողջ, անվտանգ և անվտանգ վարք, առողջ ապրելակերպ։ ԱՌԱԱՐԿՈՒՄ 1. Հանրակրթական դպրոցում առողջ ապրելակերպ ուսուցանելու մեթոդաբանական հիմքեր։ Ուսումնական ձեռնարկը երկու մասով, մաս I։ Այո՛ 2015 թ. Էջ 31-40։ 2. Մինասյան Ս.Մ., Ադամյան JI Առողջապահական գիտություն։ Այո՛ ԵՊՀ հրատարակչություն։ 2008 թ. 376 էջ։ 3. Արզումանով Ս.Գ. Դպրոցում ֆիզիկական դաստիարակությունը դասավանդվում է 10-11 դասարանում։ 4. Вайнер Э. Н. Վալեոլոգիա Դասագիրք վուզովի համար։ Մոսկվա Ֆլինթից։ Գիտություն »։ Дубровский В. И. Վալեոլոգիա zdorov այտ ուղիղ. Դասագիրք վուզովի համար։ Թողարկում 7. https։

example587

example587

Հոդվածը նվիրված է քաղաքացիական ծառայության համակարգում էթիկական վարքի ձևավորման և պահպանման հիմնախնդիրների լուսաբանմանը էթիկական քաղաքականության ինստիտուցիոնալիզացիայի միջոցով։ Թեմայի արդիականությունն այն է, որ այսօր բազմաթիվ երկրներում քաղաքացիական ծառայության բարեփոխման հիմնական ուղղություններից մեկը էթիկական ղեկավարման համակարգի ձևավորումն է։ Հոդվածում հիմնական շեշտադրումը կատարվել է էթիկական քաղաքականության ինստիտուցիոնալիզացիայի ժամանակ առանձնացվող բարոյաարժեքային հիմքերի, բարոյական նորմերի իրավական ամրագրման և համապատասխան պատժամիջոցների սահմանման վրա։

ԷԹԻԿԱՆ ՔԱՂԱՔԱՑԻԱԿԱՆ ԾԱՌԱՅՈՒԹՅԱՆ ՄԱՐՄԻՆՆԵՐՈՒՄԱյսօր բազմաթիվ երկրներում քաղաքացիական ծառայության հիմնական ուղղություններից մեկը էթիկական ղեկավարման համակարգի ձևավորումն է։ Ծառայողական պարտականությունների կատարման ժամանակ էթիկայի կանոններին հետևելը նշանակում է վերահսկողության հատուկ ընթացակարգ, որը սահմանվում է էթիկայի վարքականոնով։ Ի տարբերություն վարչական-նորմատիվ ակտի,էթիկայի վարքականոնը չունի հարկադրող ուժ, և դրա իրագործման աստիճանըկախված է տվյալ կառույցի մշակութային-արժեքային համակարգից։ Մեծ է նաև այդկառույցում գործունեություն ծավալող անհատների արժեքային համակարգի դերը,քանի որ երբեմն հակասություններն առաջանում են հենց անհատ-կառույց արժեքային նորմերի տարբերությունից։ Աշխատելով «կազմակերպության ստվերի» ներքո,ինչպես Ռոբերտ Դենհարդն էր նշում (1991), ի վերջո, կարող է վիճարկվել անհատների բարոյական ինքնավարությունը՝ զատելով նրանց մարդկությունից1։ Այսպիսի հնարավոր խնդիրները, որոնք կարող են հանգեցնել աշխատակիցների շրջանում հոգեբանական ներքին և արտաքին բախումների, մոտիվացիոն պակասի, էապես ազդում ենաշխատանքային վարքագծի վրա։ Այսօր ցանկացած ղեկավար մարմին իր գործունեության ընթացքում բախվում էաշխատակազմի ցանկալի վարքը, մոտիվացիան ապահովելու, այն հնարավորինսկազմակերպության շահերին ծառայեցնելու խնդրի հետ։ Մոտիվացիան մարդու վրաազդեցության տեսակ է, որը նպատակ ունի որոշակի խթանների միջոցով դրդելունրան որոշակի գործողությունների։ Իսկ որո՞նք են ճիշտ ընտրված խթանները։ Հանրային ծառայության մարմիններում կառույցի հաջողության կամ հակառակը՝անհաջողության համար ղեկավարներին պատասխանատվության կանչելը և համապատասխանաբար նաև պարգևատրումները էթիկական քննարկումների ոլորտումմեծապես պակասում են։ Այս բացասական կողմնորոշումը, կարելի է ասել, մեծ բացթողում է էթիկան ուսումնասիրելու բնագավառում։ Այնուամենայնիվ, խրախուսանքըև պատժամիջոցը որպես կիրառելի և արդյունավետ գործիքներ ընդունելու համարանհրաժեշտ է կատարել խոր ուսումնասիրություն, որը թույլ կտա պարզել, թե դրանց՝որպես էթիկական վարքագծի կողմնորոշիչ խթանների առկայությունն ինչպես է ազդում մարդկանց բարոյական դրդապատճառների վրա։ Ավանդաբար էթիկական կառավարումը կենտրոնանում է հնազանդության և սանկցիաների կանոնի վրա2։ Այնուամենայնիվ, պատժամիջոցների կիրառումը էթիկայի ոլորտում, որի վկայությունըիրավական նորմերի առկայությունն է, գնալով ընդլայնման միտում է գրանցում, սա1 Տե՛ս Demmke Ch., Moilanen T., Effectiveness of Public-Service Ethics and Good Governance in the Central Admiէջ 183։ 2 Տե՛ս Klebe/Trevino/Weaver, Advances in research on punishment in organizations։ Marshal Schimanke (ed.), Managerial ethics, էջ 198։ կայն պարգևատրման և խրախուսանքի քննարկումները, որոնք աջակցում են էթիկական վարքագծին, դեռևս բացակայում են։ Ոչ ոք չի ստանում հավելավճար էթիկականղեկավարման կամ օրինակելի վարքագծի համար։ Այսօր դեռևս պարզ չեն, թե պարգևատրման որ ձևեր են լավագույնս աշխատում՝աջակցելու պատասխանատու և հաշվետու վարքագծին։ Հանրային շատ ծառայություններ օգտագործում են տարբեր պատժամիջոցներ՝ աշխատանքային պարտականությունների չարաշահման, խախտումների կամ ոչ էթիկական վարքի համար։ Հանրային պաշտոնյայի ազատման կարգապահական տույժի ամենադասական օրինակնօգտագործվում է միայն լուրջ խախտումների ժամանակ։ Այնուամենայնիվ, հարցականի տակ է, թե արդյոք այս գործիքն արդյունավետ է էթիկայի ոլորտում օգտագործելը։ Սոցիալական և կազմակերպական արդարության գրականությունն առաջարկումէ, որ ղեկավարների՝ պատժամիջոցների նկատմամբ արձագանքը հիմնված է արդարության զարգացման հետևյալ տեսակների վրա.1. Բաշխիչ արդարություն, որը նշանակում է ռեսուրսների հավասարաչափ բաշխում աշխատակիցների միջև,2. Ընթացակարգային արդարություն, որն ապահովում է արդյունքների վերաբերյալ որոշումների ընթացքը,3. Փոխազդեցական արդարություն՝ միջանձնային հարաբերությունների կարգավորման ապահովում։ Արդարության զարգացման նշված տեսակները չափազանց կարևոր են աշխատակիցների արձագանքի համար։ Վարքի արդյունավետ կառավարման հիմնական խնդիրն է դուրս բերել այն գործոնները, որոնք աշխատավայրի ներսում և դրսում ազդում են աշխատակազմի մոտիվացիայի ու կատարողականի վրա։ Ոչ էթիկական վարքի պատճառներ կարող ենլինել խրախուսանքի բացակայությունը, խնդիրների և նպատակների ոչ հստակ սահմանումը, վատ ղեկավարումը, կոլեգաների ոչ էթիկական պահվածքը, աշխատանքիակնկալիքների և աշխատանքի առաջադրանքների միջև անհամապատասխանությունը և այլն։ Հետևապես լավ ղեկավարը պետք է կարողանա ճանաչել պատճառները և քննարկել դրանք խնդրի հետ կապված անձի հետ, որպեսզի հասկանա, թե ինչպես կարող է բարելավել իրավիճակը։ Շատ հաճախ հաղորդակցությունը, վերապատրաստումը կարող են օգտակար լինել իրավիճակի շտկման համար։ Ղեկավարներըշատ զգայուն պետք է լինեն այլ գործոնների նկատմամբ, ինչպիսիք են ընկճախտը,հարաբերությունների հետ խնդիրները և ֆինանսական դժվարությունները։ Չնայածղեկավարները չեն կարող լուծել բոլոր խնդիրները, այնուամենայնիվ նրանք կարող ենհասցնել խնդրի լուծման մակարդակն առավելագույն ընդունելի մակարդակի։ Շատ կարևոր է նաև այն հարցի գիտակցումը, որ ոչ էթիկական վարքի պատճառները շատ հաճախ կարող են անհասկանալի լինել։ Անարդյունավետ և թերի աշխատանքի պատճառների, մոտիվացիայի և մեթոդների վերաբերյալ գրականությունըմիևնույն ժամանակ զարգանում է1։ Հոգեբանական և շատ հաճախ արտաքինից անտեսանելի խնդիրները մեծապես ազդում են աշխատանքային վարքագծի վրա։ Անարդյունավետ աշխատանքային վարքագծի և ոչ էթիկական պահվածքի խորքային պատճառների համարժեք կարգավորման անկարողությունը համարվում է հիմնական խոչընդոտ բազմաթիվ պետական և ոչ պետական մարմինների ղեկավարներիհամար։ Այս փաստի վկայությունն այն է, որ ղեկավարները շատ հաճախ չեն կարողանում ընտրել վարքագծի նկատմամբ համարժեք պատժամիջոց, կամ գնահատման հա1 Տե՛ս Menzel D., Ethics Moments in Government, Cases and Controversies; American Society for PublicAdministration, 2010, էջ 69։ մակարգի կառուցվածքային թերությունների պատճառով աշխատակիցներին հասնում է ոչ հստակ տեղեկատվություն այն ամենի մասին, թե որն է թույլատրելի կամ ոչթույլատրելի վարքագիծը։ Դժբախտաբար, քիչ բան է հայտնի էթիկայի հանձնաժողովների կառուցվածքի,գործառույթների և իրավասությունների մասին։ Օրինակ, ԵՄ անդամ երկրներն ապահովում են էթիկական մարմինների խորհրդատվական գործառույթները, բայց շատքչերը կարող են կիրառել պատժամիջոցներ։ Քիչ վկայություն կա նաև նրանց ներքինգործունեության, բյուջեի կամ կանոնակարգի և աշխատանքային ոճի մասին։ ԱՄՆ-ում օրենսդիր և դատական իշխանությունները տարբեր էթիկական հանձնաժողովներ ունեն։ Ի հավելումն, 36 նահանգների գործադիր իշխանության մարմիններն ունեն էթիկական հանձնաժողովներ, որոնք չափազանց տարբեր են իրենց չափերով և գործունեության առանձնահատկություններով։ Բյուջեները կազմում են 5 հազ.դոլարից Միչիգանում, մինչև 7 մլն դոլար՝ Կալիֆորնիայում1։ Եվրոպայում ամենահայտնի էթիկայի հանձնաժողովներից է «Հանրային կյանքիչափանիշների և արտոնությունների հանձնաժողովը» Մեծ Բրիտանիայում։ ՍեյնթՄարտինի կողմից կատարված հետազոտությունները ցույց են տալիս, որ էթիկայիհանձնաժողովները Միացյալ Նահանգներում իրավասության առումով ավելի հզորեն, քան Կանադայում կամ Մեծ Բրիտանիայում։ Այնուամենայնիվ, այս մարմինների մասին մակերեսային և թերի տեղեկատվության հետևանքով նկատվում է նրանց գործառույթների ավելի հաճախ ներկայացմանպակաս։ Էթիկական քաղաքականության կառավարման և կոորդինացիայի համար շատերկրներ բավարարվում են միայն հակակոռուպցիոն քաղաքականության ինստիտուցիոնալացմամբ։ Օրինակ, Պորտուգալիան հաստատել է «Կոռուպցիայի դեմ պայքարիխորհուրդ» (CPC)։ ԵՄ անդամ պետությունները էթիկայի ոլորտում չեն ապահովումհանրային կառավարման ոլորտում էթիկական հարցերի լուծման առանցքային բանալին՝ էթիկայի հիմնահարցերի և կենտրոնացված համակարգման ինստիտուցիոնալացված մարմինների ստեղծումը։ Հիմնականում ինստիտուցիոնալացման առումով անդամ երկրները բաժանվում են 2 խմբի։ Առաջին խումբը ներկայացնում են այն երկրները, որտեղ նախարարները, պետական մարմինները կամ կառույցները հաստատել ենպատասխանատվություն էթիկայի ոլորտում։ Դրանք են Նիդերլանդները (Ներքին գործերի նախարարությունը և BIOS-ը՝ Basic Input/output System), Եվրոպական հանձնաժողովը, Լատվիան (KNAB, որը Լատվիայի նախարարների պատասխանատվությաններքո գտնվող պետական կառույց է. հիմնական գործառույթը կոռուպցիայի դեմ պայքարն է)2 և Բելգիան։ Երկրորդ խմբին պատկանում են այն երկրները (Դանիա, Չեխիա, Իտալիա, Ֆինլանդիա), որոնք դեռ չունեն էթիկական մարմիններ3։ Ամփոփելով կարող ենք ասել, որ էթիկական քաղաքականության արդյունավետության ապահովման հիմնական միջոցը դրանց ինստիտուցիոնալիզացիան է, հատուկ գործառույթներով, պատասխանատվությամբ և լիազորություններով մարմինների ստեղծումը` անկախ առանձին երկրների սոցիալ-քաղաքական և վարչականմշակույթի առանձնահատկություններից։ 1 Տե՛ս Menzel D., Ethics management for public administrators, էջ135։ 2 Տե՛ս www.knab.gov. Knab statuss։ 3 Տե'ս Menzel D., Ethics Moments in Government, էջ 84։ Լիլիթ ՇամբարյանԷԹԻԿԱՆ ՔԱՂԱՔԱՑԻԱԿԱՆ ԾԱՌԱՅՈՒԹՅԱՆ ՄԱՐՄԻՆՆԵՐՈՒՄԲանալի բառեր՝ Էթիկա, քաղաքացիական ծառայություն, էթիկական քաղաքականություն,էթիկայի ինստիտուցիոնալիզացիա, աշխատակազմի մոտիվացիա, էթիկայի հանձնաժողովներ, արդյունավետ ղեկավարում։

example1692

example1692

Ունենալ փակ տնտեսություն, նշանակում է օտարվել համաշխարհային տնտեսական եւ տեխնոլոգիական զարգացումներից։ Ինչպե՞ս է Հայաստանը ներգրավված միջազգային ինտեգրացիոն գործընթացներում, ինչպիսի՞ն է դրա արդյունքը մեր երկրի տնտեսության զարգացման վրա, ի՞նչ հիմնախնդիրներ, վտանգներ ու միտումներ կան այդ գործընթացներում, որո՞նք են տարբեր ինտեգրացիոն կառույցներին Հայաստանի անդամակցության հեռանկարները եւ այլն։ Սյս հարցերն են ուսումնասիրվել սույն հոդվածում, որի նպատակն է գնահատել տարածաշրջանային տնտեսական համագործակցության մոդելի արդյունավետությունը Եվրամիության Ասոցացման համաձայնագիր թե՞ Եվրասիական տնտեսական միություն (ԵԱՏՄ) երկընտրանքում։ Ընդ որում, արդյունավետությունը գնահատելու համար ուսումնասիրվել են արտաքին առեւտրաշրջանառության, ներդրումների, արտադրական գործընթացներին մասնակցության, տեխնոլոգիական առաջընթացի եւ գիտատար ոլորտների համատեղ ֆինանսավորման հիմնահարցերը։

ԵՏՄ շրջանակներում ինտեգրման գործընթացները, հիմնվելով Եվրասիական տնտեսական համայնքի դրույթների վրա, նախատեսում են տնտեսության ճյուղերի զարգացում, նոր տնտեսական միջավայրի ստեղծում և զարգացման նոր հեռանկարներ, շուկաների ընդլայնում, որտեղ չեն լինի ներմուծման և արտահանման սակագներ։ կիրառվում է ոչ սակագներում։ Միջոցներ, հակացուցումներ 31 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏԱԿԱՆ պինգ և փոխհատուցման միջոցներ [14]։ Իրական պատկերը ստանալու համար ներկայացնենք ԵՏՄ առավելություններն ու թերությունները ՝ մատնանշելով մի շարք փաստարկներ։ Նախ նշենք, որ ԵՏՄ-ի, ինչպես նաև ԱՊՀ-ի ստեղծումը հետապնդում է հիմնականում քաղաքական նպատակ։ Ռուսաստանը փորձում է վերականգնել իր գերակայությունը խորհրդային տարիներին։ Ռուսաստանը, ինչպես միշտ, իր քաղաքական շահերը որոնում է Հայաստանում։ Մի կողմից Հայաստանը Ռուսաստանի համար անփոխարինելի ռազմական հենակետ է, մյուս կողմից ՝ Հայաստանը գտնվում է կարեւոր խաչմերուկում։ խաչմերուկ, որով իրանական նավթն ու գազը կարող են հասնել Եվրոպա։ Այսպիսով, Ռուսաստանը, Հայաստանի անդամակցությամբ ԵՏՄ-ին, արգելափակում է Իրանի հնարավորությունը, ինչը կնշանակի միլիարդավոր դոլարների կորուստ Եվրոպա ռուսական գազի արտահանման կրճատման արդյունքում։ ԵՏՄ-ն չի կարող լուծել անդամ երկրների տնտեսական հետամնացության խնդիրը, եթե հաշվի առնենք, որ տնտեսական զարգացման և տեխնոլոգիական առաջընթացի գլխավոր բևեռներն են ԱՄՆ-ը, Japanապոնիան և եվրոպական զարգացած երկրները։ Հետևաբար, եթե Հայաստանը չզարգացնի այդ երկրների հետ տնտեսական համագործակցության հարաբերությունները, ապա նա զերծ կմնա զարգացման համաշխարհային գործընթացներից և տեխնիկական առաջընթացից։ Այս իմաստով կա ենթադրություն, ըստ որի ՝ Եվրամիության (ԵՄ) հետ Հայաստանի տնտեսական հարաբերությունների զարգացումը ունի ավելի լուրջ նախադրյալներ ու հեռանկարներ։ Հայաստանի տնտեսական հարաբերությունները ԵՏՄ անդամ պետությունների հետ առավել հաստատված են առևտրային հարաբերություններում, եթե չսահմանափակվեն առևտրի ազատականացման քաղաքականության շրջանակներում։ ԵՏՄ-ին Հայաստանի անդամակցության դրական կողմը կամ առավելությունն առևտրի հնարավորությունների ապահովումն է արտոնյալ (ընդհանուր) մաքսային տարածքի ստեղծմամբ։ Այս փաստը հիմնավորելու կամ ժխտելու համար ուսումնասիրվել են վերջին հինգ տարիների ՀՀ արտաքին առեւտրի վիճակագրական ցուցանիշները։ 32 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Աղյուսակ 1 ԵՏՄ և ԵՄ երկրների հետ Հայաստանի արտաքին առևտրաշրջանառությունը (միլիոն դոլար) [6, էջ 114-115], [7, էջ 124-125] ԵՏՄ երկրներ, ներառյալ Ռուսաստանը Հունվար ամսվա աճի տեմպը Բելառուս 40,1 39, 3 36, 7 46,1 50,3 109,1 31,3 Kazakhազախստան 7,5 5,1 5,6 9,0 13,5 150,0 3,3 gyրղզստան Առևտրի դինամիկայի ուսումնասիրությունը թույլ է տալիս ասել, որ և՛ ԵԱՏՄ-ի ներսում, և՛ 2016-2019 թվականներին ԵՄ երկրների հետ Հայաստանի արտաքին առևտուրը հիմնականում ուներ աճի միտումներ։ 2018-ի վերջի դրությամբ զգալի աճ է գրանցվել Հայաստան-Kazakhազախստան առեւտրային հարաբերություններում։ Աճը պայմանավորված էր արտահանման գրեթե կրկնակի աճով (9,8 մլն դոլար, նախորդ տարվա 4,9 մլն դոլարի համեմատ)։ Հայաստան արտահանվող հիմնական արտադրանքը ալկոհոլային խմիչքներն են, որոնք պետք է հասկանալ հիմնականում որպես կոնյակ։ ԵՄ-ի հետ Հայաստանի ապրանքաշրջանառությունն ունեցել է աճի ավելի բարձր տեմպեր (119.0%), քան ԵՏՄ երկրների հետ (111.3%)։ Այնուամենայնիվ, 2019-ին 2018-ի առաջին կեսին, նախորդ ժամանակահատվածի նույն ցուցանիշների համեմատ, ցուցանիշի աճի տեմպերը համեմատաբար ցածր էին ԵՏՄ-Հայաստան մասում, իսկ ԵՄ երկրներում առևտրի ծավալները նվազել էին 16,6% -ով (2018-ի առաջին կիսամյակում ցուցանիշը կազմել է $ 906,8 մլն)։ Միևնույն ժամանակ, անկում է գրանցվել ինչպես ներմուծման, այնպես էլ արտահանման 33 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏԱԿԱՆ կառուցվածքում։ Արտահանումը կրճատվել է 26% -ով (369,6 մլն դոլարից մինչև 273,2 մլն դոլար), իսկ ներմուծումը ՝ 1,1% (537,1 մլն դոլարից մինչև 483,1 մլն դոլար)։ ՀՀ ապրանքաշրջանառության կառուցվածքի ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ հիմնական ուղղությունը ԵԱՏՄ-ն է, որը 2019 թ. Այն ունեցել է աճի միտում տարվա առաջին կիսամյակում։ 2019 թ. Մաս I ԵՏՄ ԵՄ գծապատկեր 1. Հայաստանի արտաքին առևտրի կառուցվածքի դինամիկան (տոկոս) 2017-2018 թվականներին ինչպես արտահանումը, այնպես էլ ներմուծումը դինամիկ զարգացում ունեցան։ Արտահանումների ներմուծում Գծապատկեր 2. Հայաստանի արտաքին առևտուրը ԵՏՄ երկրների հետ (միլիոն դոլար) 34 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Արտահանումների ներմուծում գծապատկեր 3. Հայաստանի արտաքին առևտուրը ԵՄ երկրների հետ (միլիոն դոլար) ԵԱՏՄ երկրներից ներմուծումը գրեթե կրկնակի բարձր է արտահանումից։ Indicatorsուցանիշների համեմատությունը թույլ է տալիս ասել, որ ներմուծումն ավելի շատ ԵԱՏՄ-ից էր, քան ԵՄ-ից, միևնույն ժամանակ մենք ավելի շատ ԵՄ ենք արտահանում, քան ԵԱՏՄ, չնայած 2018-ին։ Արտահանումը ԵԱՏՄ (689 մլն դոլար), ինչը նախորդ տարվա համեմատ աճել է 20% -ով, գերազանցել ԵՄ արտահանման ցուցանիշը (684 մլն դոլար)։ Այս փաստը պայմանավորված է միության երկրների միջեւ առեւտրային խթանների և մեխանիզմների կատարելագործմամբ։ Հատկանշական է, որ արտահանման գերակշիռ մասը ՝ 684 մլն դոլարի 97% -ը (666,5 մլն դոլար) պատկանում է ռուսական շուկային։ Դիտարկվող ժամանակահատվածի դրական միտումը դեպի ԵՄ երկրներ արտահանման մասով ակնհայտ է։ 2016-2018 թվականների ցուցանիշը աճել է 1.4 անգամ (479 միլիոն դոլարից մինչև 684 միլիոն դոլար)։ Այնուամենայնիվ, 2019-ին հունվար-հունիս ամիսներին, նախորդ ժամանակահատվածի համեմատ, արտահանման տեսակետից ցուցանիշը նվազել է 26% -ով ($ 370 մլն-ից $ 273 մլն), իսկ ներմուծման մասով `10% -ով (537 մլն դոլարից) 483 միլիոն դոլար)։ Եվրոպական տնտեսական համագործակցության կարևոր նախապայմաններից մեկը ԵՄ արտոնությունների ընդհանրացված «GSP +» համակարգն է, որի շնորհիվ 6300 հայկական ապրանք արտահանվում է ԵՄ ՝ առանց մաքսատուրքերի։ Այս հանգամանքը բացատրում է եվրոպական շուկա արտահանման համեմատաբար բարձր մակարդակը։ 35 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Վերջին երկու հաշվետու տարիներին Հայաստանից արտահանվող ապրանքների ցանկում կրկին գերակշռում են հումքն ու պատրաստի արտադրանքը [10]։ Հայաստանը հիմնականում Ռուսաստան է արտահանում ալկոհոլային և ոչ ալկոհոլային խմիչքներ, որոնց 94% -ը կազմում են ալկոհոլային խմիչքները, հիմնականում կոնյակն ու օղին [11, p. 27]։ Այս իմաստով, ԵՏՄ ինտեգրման առավելությունը հաճախ նույնացվում է արտոնյալ պայմաններով Ռուսաստան հայկական ալկոհոլային խմիչքների արտահանման մեխանիզմների ստեղծման հետ։ Բացի Ռուսաստանից, ներկայումս բոլոր տնտեսական հարաբերությունները ԵՏՄ մնացած երկրների հետ գտնվում են զարգացման շատ ցածր մակարդակի վրա։ ԵՏՄ-ն արտահանում է հանքային և վառելիքի արտադրանք և ներմուծում պատրաստի տեխնոլոգիական արտադրանք, ինչը վկայում է ԵԱՏՄ արդյունաբերական ներուժի ցածր և անմրցունակ մակարդակի մասին [12]։ Ակնհայտ է, որ լիարժեք շուկայի ձևավորման և լիարժեք ինտեգրման գործում կան մի շարք ներքին և արտաքին խոչընդոտներ։ Մի կողմից դա Հայաստանի աշխարհագրական դիրքն է, ճանապարհային և տրանսպորտային փոխադրումների դժվարությունները և տնտեսական շրջափակումը, մյուս կողմից `այն դեռ եվրոպական չափանիշներին համապատասխանեցնելու խնդիր կա։ Բացի այդ, ներկայումս միջազգային տնտեսական գործարքները շրջանցում են խոշոր ներդրումային նախագծերը։ Պետք է հաշվի առնել, որ հետխորհրդային երկրների շարքում Հայաստանը ցածր դիրքում է գտնվում ուղղակի օտարերկրյա ներդրումների տեսանկյունից։ 2017-ին, հինգ տարի շարունակ, ցուցանիշն ուներ միայն անկման միտում ՝ կազմելով $ 246 մլն [3, էջ. 187]։ Ուսումնասիրելով տնտեսության ճյուղերի ներդրումների բաշխումը ՝ մենք կտեսնենք, որ ռուսական ներդրումների ամենամեծ մասը կենտրոնացած է էներգետիկ ոլորտում, մասնավորապես էլեկտրաէներգիայի արտադրության մեջ, բայց ներդրումների հոսքերի աշխարհագրական կառուցվածքի հիմնական ուղղությունը մնում է վերջին տարիներին։ Օֆշորային 36 երկրներ [5, էջ 515-522]։ Այսպիսով, մեկ անգամ ևս կարող է փաստվել, որ տարածաշրջանային տնտեսական համագործակցության այս մակարդակը դեռ շատ ցածր է `Հայաստանի տնտեսության իրական հատվածի վրա դրական ազդեցություն ունենալու առումով։ Եթե ​​ուզում ենք ուժեղացնել ազգային տնտեսությունը, ապա 21-րդ դարի տնտեսական մտածողությամբ պետք է զարգացնենք գիտական ​​ոլորտները, այսինքն ՝ մտածենք, թե ինչպես ապահովենք մեր տեղը տեղեկատվական տեխնոլոգիաների համաշխարհային շուկայում։ Չնայած ԵՏՄ առավելությունը կայանում է արտաքին առևտրի խթանման մեջ, երբ ներքին ապրանքները արտոնյալ հիմունքներով առանց մաքսատուրքերի արտահանվում են անդամ երկրների շուկաներ, այդպիսով դառնում են մրցակցային, միևնույն ժամանակ Հայաստանն ավելի էժան է ներկրում, այսինքն ՝ առանց մաքսատուրքերի։ Առևտրի զարգացման քաղաքականությունը, մեղմ ասած, անարդյունավետ և անհեռանկար է, հատկապես, երբ արտահանման մեջ գերակշռում են հանքային և մետաղական ռեսուրսները և գյուղատնտեսական արտադրանքը, միայն չորս երկրների հետ։ Արդյունաբերական ապրանքների փոխադարձ առևտրի աճը 2017-ին Սննդամթերքի և գյուղատնտեսական ապրանքների արտահանման աճը կազմել է 23,7%, ինչը կազմում է ընդհանուր արտահանման 57,6% -ը [1, p. 54]։ ԵԱՏՄ երկրի միջեւ ֆինանսական հոսքերի և առևտրաշրջանառության կառուցվածքի ուսումնասիրությունը թույլ է տալիս պնդել, որ առաջավոր փորձի, նորարարական տեխնոլոգիաների ներհոսքի և գիտական ​​արտադրանքի ներմուծման և արտահանման լուրջ հեռանկար դեռ չկա։ Առևտրի այսպիսի միտումները նշանակում են հետ մնալ գիտական ​​և տեխնիկական առաջընթացի տեմպերից։ ԵՏՄ-ին անդամակցությունը, ընդհանուր առևտրային քաղաքականության շրջանակներում, անդամ երկրներին զրկում է տնտեսական որոշումներ կայացնելիս որոշակի անկախությունից։ Ռուսաստանի դեմ արեւմտյան պատժամիջոցները երկակի ազդեցություն են ունենում Եվրասիական տնտեսական միության անդամ երկրների վրա։ Հայտնի է, որ պատժամիջոցների արդյունքում ռուսական ռուբլին արժեզրկվում է, իսկ 37 ՏՆՏԵՍԱԿԱՆ նավթի գները նվազում են։ Արդյունքում, Ռուսաստանի հետ առեւտուրը կրճատվում է։ Միևնույն ժամանակ, պատժամիջոցները կարող են դրական ազդեցություն ունենալ արտաքին առևտրի վրա այն իմաստով, որ Ռուսաստանում արգելված ապրանքների փոխարինումը Միության անդամ երկրներից ներմուծված ապրանքներով բերում է այդ երկրների առևտրային հաշվեկշռի բարելավմանը։ ԵՏՄ-ի և ԵՄ Ասոցացման համաձայնագրի շրջանակներում առկա են հակասություններ, քանի որ դրանցից յուրաքանչյուրը ենթադրում է տարբեր իրավական ռեժիմներ։ ԵՏՄ օրենսդրությունը սահմանում է, որ Միության ցանկացած անդամ պետության և այլ ինտեգրացիոն կառույցների միջև հարաբերությունները պետք է կարգավորվեն Եվրասիական տնտեսական հանձնաժողովի որոշումներով։ Եվրոպական երկրների հետ առևտրային համաձայնագրերով սահմանված արտոնյալ առևտրային ռեժիմը ենթարկվում է հարձակման։ Պետք է հաշվի առնել նաև շուկաների տարողունակության տարբերությունները։ ԵՄ-ն ունի 512 միլիոն բնակչություն ունեցող շուկա, ԵԱՏՄ-ն ՝ 183 միլիոն։ Տնտեսության չափի տարբերությունն ավելի մեծ է։ Համախառն ներքին արդյունքի առումով ԵՄ-ն 8,5 անգամ ավելի մեծ է, քան ԵՏՄ-ն։ 2017 ԵՄ ՀՆԱ-ն կազմել է 17 տրիլիոն դոլար, իսկ ԵՏՄ ՀՆԱ-ն ՝ 2 տրիլիոն դոլար։ Ամփոփելով ուսումնասիրությունները `հարկ է նշել տարածաշրջանային ինտեգրման գործընթացների մի շարք դրական և բացասական կողմեր, որոնք բխում են ԵԱՏՄ կառուցվածքի և ԵՄ Ասոցացման համաձայնագրի պահանջներից։ 1. ԵԱՏՄ-Հայաստան առևտրատնտեսական համագործակցության շրջանակներում Ռուսաստանը շարունակում է մնալ ոչ միայն հիմնական գործընկերը, այլև գրեթե միակ երկիրը, հատկապես tiesազախստանի և Kyrրղզստանի հետ տնտեսական կապերի բացակայության ֆոնին։ 2. Հայաստանի անդամակցությունը ԵՏՄ-ին նպաստում է մի շարք ապրանքների, հատկապես ավանդական ապրանքների (գյուղմթերքների, այդ թվում `կոնյակի) վաճառքին Ռուսաստանում։ 3. ԵՏՄ-Հայաստան ինտեգրման տնտեսական բաղադրիչը պայմանական է և որոշ չափով ձևական։ 38 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ 4. ԵՄ երկրների հետ Հայաստանի տնտեսական համագործակցության մակարդակը գտնվում է շատ ցածր մակարդակի վրա, ինչը ուղղակիորեն ցույց է տալիս զարգացած տնտեսությամբ Հայաստանի մեկուսացումը արևմտյան աշխարհից։ 5. Տնտեսական բաղադրիչի դրական ազդեցությունը շոշափելի չէ ԵՄ Ասոցացման համաձայնագրում, փոխարենը ակնհայտ է մարդու իրավունքներով քողարկված եվրոպական նորմերի պարտադրումը, ինչը հակասում է մեր ազգային արժեքային համակարգին։ 6. ԵՄ-ի հետ տնտեսական մերձեցումը կարող է իրական խթաններ ապահովել Հայաստանի տնտեսության զարգացման համար `ներդրումների և գիտելիքների վրա հիմնված ոլորտների հաշվին։ 7. ԵՄ-ի հետ առեւտրային հարաբերությունների ամրապնդումը կախված է եվրոպական ստանդարտացման մակարդակից։ Ելնելով վերոհիշյալ արձանագրություններից ՝ մատնանշենք Հայաստանի ինտեգրման կապերը բարելավելու մի քանի պայմաններ. 1. Հայաստանը պետք է զարգացնի տնտեսական հարաբերություններ այնտեղ, որտեղ կա գործընկերություն և ոչ թե շահագործում, որտեղ գործելու է համագործակցության էֆեկտը, այլ կերպ ասած ՝ արդյունաբերական։ շղթան կլինի համագործակցող երկրներում։ Երկրներից յուրաքանչյուրը կշահի։ 2. ՏՏ ոլորտի հաշվին տնտեսության զարգացումը պետք է դառնա մեր առաջնահերթություններից մեկը։ Ի վերջո, փորձի փոխանակման արդյունքում առաջադեմ տեխնոլոգիաներին տիրապետելու հնարավորություններն ու հեռանկարներն ավելի շատ եվրոպական ինտեգրման ոլորտում են։ 3. Եվրոպական ինտեգրման հեռանկարները չպետք է սահմանափակվեն առևտրային հարաբերությունների բարելավմամբ։ Կենսական հարցն այն է, թե ինտեգրման արդյունքում ինչպիսի առաջադեմ փորձ ենք ձեռք բերելու, ինչպես ենք օգտագործելու այդ ինտեգրման ընձեռած հնարավորությունները մեր տնտեսությունը զարգացնելու համար, ինչ համատեղ նախաձեռնություններով ենք հանդես գալու, ինչ արտադրական կոոպերատիվներ ենք մտնելու, ինչպես։ մենք կօգտագործենք ԵՄ 39 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅԱՆ տեսության զարգացման ծրագրերը։ ներդրումներից և այլն։ 4. Համագործակցության հարաբերությունները պետք է հնարավորինս խորացվեն միայն տնտեսական ոլորտում, իսկ քաղաքական ոլորտում, միգրացիոն պարտավորությունները և մարդու իրավունքների պաշտպանության պարտավորությունները, անհրաժեշտ է ծայրահեղ զգուշությամբ ցուցաբերել բացասական դիրքորոշում։ Եվրոպան չպետք է լինի այն կենտրոնը, որտեղից կկառավարվեն մեր ազգի հասարակական-քաղաքական կյանքը կարգավորող ինստիտուցիոնալ միավորները, կամ Եվրոպան չպետք է դիտվի որպես բարոյական և իրավական նորմ, օրակարգ և մշակույթ, բայց Եվրոպան պետք է պարզապես առիթ լինի մեզ համար։ ազատ շուկա մտնելու համար։ զարգացնել մեր տնտեսությունը և ամրապնդել մեր երկրի դիրքերը արևմտյան գործարար աշխարհում։ Եվ առանց տնտեսական ամրապնդման կշարունակվի ճնշումը այս կամ այն ​​երկրի վրա և տարածաշրջանում մեր շահերի անտեսումը։ 5. Հանքարդյունաբերության ոլորտում ներդրումային ծրագրերին չպետք է առաջնահերթություն տրվի, փոխարենը պետք է առաջնահերթություն տրվի կանաչ տնտեսության աճի և այլընտրանքային էներգիայի արտադրության ապահովման գաղափարին։ Եվ վերջապես, Հայաստանի ազգային և տնտեսական անվտանգության և զարգացման խնդիրները չեն լուծվի տնտեսական, արհմիությունների կամ ասոցացման համաձայնագրերով, չեն լուծվի այս կամ այն ​​երկրի հովանավորությունը վայելելով, ոչ էլ կլուծվեն տնտեսական կցորդների դերը ստանձնելով։ , էժան աշխատուժի մատակարարներ կամ իրենց սեփական ռազմավարական ծրագրերը։ ստորագրելով իրականացման համար ընդունված փաստաթղթերը։ Համաձայնագրեր, պայմանագրեր, հուշագրեր, արձանագրություններ ստորագրելուց առաջ անհրաժեշտ է նախ ստեղծել պետական ​​և ազգային ծրագրերի ամուր փաթեթ, որում հատուկ տեղ պետք է ունենա տնտեսական զարգացման ռազմավարական ծրագիրը։ Այն պետք է պատասխանի հետևյալ հարցերին. «Ի՞նչ ենք ուզում աշխարհից որպես ազգ, ի՞նչ ենք տալու աշխարհին, ինչպե՞ս ենք ուժեղանալու, ո՞րն է լինելու մեր կշիռը և ո՞րն է մեր երկրի դերը այս բարդ աշխարհաքաղաքականության մեջ։ 40 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ բախումների և շահերի բախման համատեքստում »։ Քանի դեռ մենք չունենք ազգային տեսլական, ցանկացած ինտեգրացիա վաղ թե ուշ կվերածվի լուրջ վտանգի ազգային անվտանգության համար։ Այս կամ այն ​​ինտեգրացիոն ստորաբաժանման հետ մերձեցման հարցում մեր տնտեսական-քաղաքական կողմնորոշումները և օրակարգային խնդիրները պետք է լինեն մեր քաղաքական շահերի հետապնդումը, ներառյալ տարածքային ամբողջականության ապահովումը և դիվանագիտությունը `մեր օգտին խոչընդոտները լուծելու համար։ Հակառակ դեպքում աշխարհայացքի բացակայությունը կվտանգի մեր երկրի միջազգային վարքն ու հեղինակությունը։

example1980

example1980

Սույն աշխատությունում բացահայտված է տիրապետման էությունը, համադրվել են տարբեր տեսաբանների մոտեցումները և փորձ է արվել հիմնավորելու, թե ինչպես պետք է զարգանա պրակտիկան տիրապետման փաստը հաստատելու դեպքում։ Կատարված հետազոտության արդյունքում բացահայտվել է «բարեխիղճ տիրապետում» հասկացության բովանդակությունը` մատնանշելով այն թերությունները, որոնք նկատվում են պրակտիկ զարգացման ընթացքում։ Բացի այդ, սույն աշխատանքում հիմնավորվում է անբարեխիղճ տիրապետողի շահերի պաշտպանության անհրաժեշտությունը։

Սեփականության ժողովը ՝ որպես անշարժ գույքի իրավունքի ձեռքբերման նախապայման։ Պատահական չէ, որ սեփականության իրավունքն ամրագրված է ՀՀ Սահմանադրության «Մարդու հիմնարար իրավունքներ և ազատություններ» գլխում, որը երաշխավորում է այդ իրավունքի ավելի բարձր մակարդակ, քանի որ, ինչպես ամրագրված է Սահմանադրության մեջ, այն ունի բարձրագույն իրավական ուժ, և դրա նորմերը կիրառվում են։ ուղղակիորեն ՀՀ Սահմանադրության 31-րդ հոդվածը սահմանում է. «Յուրաքանչյուր ոք իրավունք ունի իր հայեցողությամբ տիրապետել, օգտագործել, տնօրինել և կտակել իր ունեցվածքը։ «Ոչ ոք չի կարող զրկվել իր ունեցվածքից, բացառությամբ օրենքի և կարգի պահպանման դեպքերի»։ Ինչպես պարզ է դառնում վերը նշված սահմանադրական նորմից, այն ամրագրում է սեփականատիրոջը պատկանող լիազորությունները, որոնք պատկանում են նրան որպես սուբյեկտիվ սեփականության իրավունքի կրող ՝ այդպիսով ցույց տալով սեփականության իրավունքի բովանդակության շրջանակը։ ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 163-րդ հոդվածը (այսուհետ `քաղաքացիական օրենսգիրք) լրացնում է սահմանադրական նորմը` բացահայտելով սեփականատիրոջ լիազորությունների բովանդակությունը սահմանում է կիրառման սահմանները։ Մասնավորապես, տվյալ հոդվածի 1-2-րդ մասերում ամրագրված է. «1. Սեփականության իրավունքը օրենքով ճանաչված և պաշտպանված `այլ իրավական ակտերով սուբյեկտի` իր հայեցողությամբ իրեն պատկանող գույքի տիրապետման, օգտագործման, տնօրինման իրավունքն է։ Տիրապետման իրավունքը գույքն իրականում տիրելու իրավաբանորեն սահմանված հնարավորությունն է։ Օգտագործման իրավունքը օրինականորեն ապահովված հնարավորություն է գույքից ստանալու իր օգտակար բնական հատկությունները, ինչպես նաև դրանից օգուտ քաղելու համար։ Իրավ Իրացման իրավունքը գույքի ճակատագիրը որոշելու համար իրավաբանորեն ապահովված հնարավորություն է։ 2. Սեփականատերն իրավունք ունի կատարել ցանկացած գործողություն, որը չի խախտում օրենքով և օրենքով պաշտպանված այլ անձանց շահերը, ներառյալ իր գույքը որպես սեփականություն այլ անձանց օտարելը, նրանց փոխանցել օգտագործման, տիրապետման և տնօրինման իրավունքները։ այդ գույքի գույքը գրավ դնելու կամ տնօրինելու համար։ ինչ-որ իմաստով « Ինչպես ցույց է տալիս ՀՀ Սահմանադրությունը և ՀՀ քաղաք։ Օրենքի համակարգի վերլուծությունը, սեփականատիրոջ լիազորությունները հայեցողական են։ Սա նշանակում է, որ Հայաստանի Հանրապետության օրենսդրությունը սեփականատիրոջը հնարավորություն է տվել ազատորեն ընտրել իր սեփական կամքով, ներքին համոզմամբ իր ունեցվածքի օգտագործման, տիրապետման և կառավարման եղանակները, որոնք չէին կարող կախված լինել այլ անձանց թույլտվությունից կամ կամքից։ Այս լիազորությունների իրականացման միակ հիմնական չափանիշը անձի հայեցողությունն է, որը կարող է սահմանափակվել միայն օրենքով, այսինքն `սեփականատերն ազատ է իր հայեցողությամբ իրականացնել իր լիազորությունները, բայց պայմանով, որ այն չի խախտում որևէ իրավական ակտ կամ այլ անձի օրինական շահ։ Ինչպես սահմանված է Սահմանադրության 31-րդ հոդվածում, գույքը կարող է զրկվել միայն օրենքով նախատեսված դեպքերում։ Նման եզակի հիմք է տալիս Սիվիլը։ Դրա 187-րդ հոդվածը սահմանում է. «Քաղաքացին կամ իրավաբանական անձը, որը անշարժ գույք չունի, բայց տաս տարի բարեխղճորեն, բացահայտորեն կամ շարունակաբար տիրապետում է այն որպես իր սեփականություն, ձեռք է բերում այդ գույքի նկատմամբ սեփականության իրավունք (վաղեմության ժամկետ ) »։ Այս նորմը սահմանում է հատուկ «ընթացակարգ», երբ նախկին սեփականատերը, անկախ իր կամքից, կորցնում է սեփականության իր սուբյեկտիվ իրավունքը, և միևնույն ժամանակ այդ գույքի նկատմամբ սեփականության իրավունքը ծագում է այն փաստացի տիրապետող անձից։ Այս նորմը ունի երկակի բնույթ, քանի որ վերջինս հանդես է գալիս որպես «օրինականացնող» և «օրինականացնող» նորմ։  Պետք չէ թերագնահատել վաղեմության ժամկետի ինստիտուտի նշանակությունը։ Ընդհանրապես, յուրաքանչյուր գույք պետք է լինի նորմալ քաղաքացիական շրջանառության մեջ։ Այնուամենայնիվ, կան դեպքեր, երբ ինչ-ինչ պատճառներով գույքը շրջանառությունից դուրս է (օրինակ ՝ անտեր գույք)։ Այս հաստատությունը կոչված է վերադարձնելու այդպիսի ունեցվածքը բնականոն քաղաքացիական շրջանառությանը։ Այնուամենայնիվ, ինչպես ակնհայտ է մեջբերված նորմերի դրույթից, վաղեմության ուժի մեջ մտնելու համար սեփականության իրավունքի ծագման համար անհրաժեշտ են մի շարք նախապայմաններ։ «Իրավական ակտերի մասին» ՀՀ օրենքի 86-րդ հոդվածի 1-ին մասը սահմանում է, որ իրավական ակտը մեկնաբանվում է դրանում պարունակվող բառերի և արտահայտությունների բառացի իմաստով `հաշվի առնելով օրենքի պահանջները, բացի ակտի մեկնաբանությունից, չփոխել դրա իմաստը։ Legalեկավարվելով իրավական ակտերի մեկնաբանման վերոնշյալ ընթացակարգով `պարզ է դառնում, որ անհրաժեշտ են հետևյալ նախապայմանները. 1) անշարժ գույքի նկատմամբ գույքի վարումը պետք է իրականացվի, 2) անձը չպետք է լինի գույքի սեփականատեր, 3) տիրապետելը իրականացվի ավելի քան տաս տարի, 4) տիրապետումը պետք է իրականացվի շարունակաբար, 5) տիրապետելու հնարավորությունը պարտադիր հատկանիշ է. 6) տիրապետումը պետք է ակնհայտ լինի, 7) անձը պետք է գույքն ունենա որպես իր սեփականություն։ Դրանից պարզ է դառնում, որ մեջբերված նախադրյալները պետք է միաժամանակ լինեն։ Դրանցից գոնե մեկի բացակայությունը խոչընդոտ է սեփականության իրավունքի ծագման գործող նորմայի ուժի մեջ։ Անհրաժեշտ է ուշադրություն դարձնել «ազնիվ տիրապետում» եզրույթին։ Դրա համար առաջին հերթին պետք է բացահայտվի վարպետության էությունը, ապա այն պետք է հստակեցվի բարեխղճության տեսանկյունից։ Կ. Սկլովսկին իր աշխատանքում տիրապետումը նկարագրում է որպես «փաստական ​​իրավիճակ, երբ մարդը ղեկավարում է գույքի ֆիզիկական նյութը» 1։ Հատկանշական է, որ կառավարությունն ինքը չի տիրապետում այդ գույքին, բացի տիրելու իրավունքից, բայց ենթադրում է, որ անձը ունի սեփականության իրավունք։ Տիրապետման իրավունքն ամրագրված էր հռոմեական օրենսդրությունում։ Հռոմեական աղբյուրների համաձայն, տիրապետումը համեմատաբար երկար, ամուր, ֆիզիկական և իրական ուժ է, որն ապահովված է իրերի վրա մարմնի և կենդանիների միասնությամբ այլ անձանց ազդեցությունից, այսինքն ՝ իրական իշխանությունը զուգորդվում է տիրելու մտադրությանը 2։ Դատը և կենդանին տիրապետման որակական հատկություններն են, այսինքն ՝ տիրապետման մեջ կամքը (animus), իսկ իրական ուժը (corpus) փոխկապակցված են։ Վերոնշյալից պարզ է դառնում, որ հռոմեական օրենսդրությունն արտացոլում է տիրապետման երկու տարրերը ՝ տիրապետման նյութական կողմը, իրական տիրապետման մարմինը (corpus ունեցավ) և տիրելու կամքը (animuspossidendi)։ Modernամանակակից ընկալման համաձայն, դե ֆակտո իշխանությունը առկա է բոլոր դեպքերում, երբ անձի համար ապահովվում է իրի վրա երկարաժամկետ, անկաշկանդ ազդեցության հնարավորություն 3։ Որոշ տեսաբաններ այս կատեգորիան ավելի նեղ են մեկնաբանում ՝ հաշվի առնելով, որ տիրապետումը գոյություն ունի միայն ֆիզիկական ազդեցության առկայության դեպքում։ անձի ներկայությամբ։ Տեսաբանների մեկ այլ խումբ դրան ավելի լայն մեկնաբանություն է տալիս։ Իրերի նկատմամբ իրական հսկողությունն իրականացվում է այն միջոցների միջոցով, որոնք ուղղված են պահպանել հասարակության մեջ ընդունված բաները 4։ Այս դեպքում ֆիզիկական ազդեցությունն ու ներկայությունը անհրաժեշտ չեն։ Մեր կարծիքով, երկրորդ տեսակետն ավելի շատ համապատասխանում է ժամանակակից պրակտիկային։ Տիրության հաջորդ հատկությունը տիրելու կամքն է։ Հատկանշական է, որ այս կատեգորիայի նկատմամբ ընդհանուր մոտեցում չկա։ Տեսության մեջ կա երկու տեսակետ. 1) կամքը տիրապետելու հատկություն է (տիրապետման սուբյեկտիվ տեսություն) 5.2) կամքը չի համարվում որպես տիրապետման հատկություն (տիրապետման օբյեկտիվ տեսություն)։ Ավելին, հարցը լուծելիս պետք է հաշվի առնել, որ իրը տիրապետելու ընթացքում կամքի դրսեւորումները տարբերվում են միմյանցից։ Տիրապետման ընթացքում դրսեւորված կամքի առանձնահատկությունը 1 Տե՛ս Sklovsky K., Ownership in civil law, 2nd ed., Moscow, 2000, pp. 205-366։ 2 Տե՛ս Novitsky I., Roman Law, Moscow, 2002, էջ 93-94։ 3 Տե՛ս Մովսիսյան Վ., ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքում տիրապետման ինստիտուտ, դիսերտացիա, Երեւան, 2010, էջ 14-30։ 4 Տե՛ս Yering RJ, Կառավարությունները պաշտպանող հիմունքներ։ կառավարության ուսմունքների վերանայում, Մոսկվա, 1883, էջ 129-130։ 5 Տե՛ս Պոկրովսկի Ի. Ի., Քաղաքացիական իրավունքների կանոնադրության հիմնական խնդիրները 2001 թ., Էջ 230-231։ Կախված իրավիճակից `կարելի է առանձնացնել մի քանի դեպք, օրինակ, երբ անձը ինչ-որ բան ունի իր անունից, մեկ այլ դեպքում տիրապետումն իրականացվում է մեկ այլ անձի անունից։ Հատուկ կատեգորիա է համարվում այն ​​դեպքը, երբ անձը որպես սեփականատեր իրականացնում է իրի տիրապետում կամ կարծում է, որ ինքը այդ իրի սեփականատերն է։ Սեփականության սուբյեկտիվ տեսության հիմնադիր Կ. Ըստ Սկլովսկու ՝ տիրապետելու համար անհրաժեշտ է առարկայի նկատմամբ ունենալ այդպիսի փաստացի իշխանություն, որի դեպքում անձը այն տիրապետում է որպես սեփականատեր 1։ R. Iering- ը, որը օբյեկտիվ տեսության հիմնադիրն է, եզրակացնում է, որ իր նկատմամբ գործադրված իրական իշխանությունն արդեն իսկ բավարար է տիրելու իրավունքը հաստատելու համար։ Մենք համաձայն ենք օբյեկտիվ տեսության հետ, քանի որ, ինչպես ցույց է տալիս Սիվիլը։ օրինակ `համակարգի վերլուծություն, տիրապետման դեպքերը կարգավորվել են, երբ անձը չի տիրապետում որպես սեփականատեր, բայց նա դա անում է օրինական կերպով, այսինքն` նրա տիրապետությունն ունի իրավական հիմք (վերնագիր), եթե օբյեկտիվ անհրաժեշտություն կա պաշտպանել օրինական շահերը այդպիսի տիրապետող և իրավունքներ։ Այս ուղղությամբ է առաջնորդվել Գերմանիան, որի Քաղաքացիական օրենսգրքի 854-րդ կետի 1-ին կետը սահմանում է, որ օբյեկտի տիրապետումը ձեռք է բերվում այդ օբյեկտի վրա դե ֆակտո իշխանություն հաստատելու միջոցով։ Այսպիսով, տեսական գրականության մեջ արտահայտված կարծիքներն ընդհանրացնելով, դրանք համեմատելով օրենսդրական համակարգի հետ, հնարավոր է ունենալ տակտի ընդհանուր սահմանում ՝ համապատասխան ժամանակակից գործնական ըմբռնումներին։ Տիրապետելը սեփականատիրոջ տնտեսության մեջ իր իրական տնտեսական հզորության տակ գտնվող գույքի տիրապետումն է։ Տիրապետման իրավունքը տնտեսական իշխանությունների ՝ սեփական օրենսդրության հիման վրա գույք պահելու ունակությունն է։ Ավելին, իրական ֆիզիկական ազդեցությունը և ներկայությունը դրա պարտադիր հատկություններից չէ, օգտագործվում է միայն իրական ուժի հաստատումը։ Տիրապետման էությունը հայտնաբերելուց հետո անհրաժեշտ է քննարկել «ազնիվ տիրապետման» կատեգորիան։ Ինչպե՞ս է պարզվում։ Քրեական դատավարության օրենսգրքի 187-րդ հոդվածի բովանդակությունից տիրելը պետք է բարեխղճորեն լինի, որպեսզի անձը հնարավորություն ունենա դառնալու տիրապետող իրի սեփականատեր։ Խիղճը նշված է Քաղաքացիական օրենսգրքի 275-րդ հոդվածում։ «Եթե ձեռք բերողը չգիտեր և չէր կարող իմանալ…»։ Առաջին հերթին սեփականատիրոջ բարեխղճությունը գնահատող կատեգորիա է, դա պետք է դիտարկել անձի սուբյեկտիվ ընկալման տեսանկյունից։ Իրականում կան դեպքեր, երբ առկա իրավիճակը համապատասխանում է իրավական հարաբերությունների բովանդակությանը, բայց նման դեպքում փաստացի իրավունք գոյություն չունի (հիմքում չկա վերնագիր)։ Այս դեպքում բարեխիղճ տիրապետողը ողջամիտ կասկածներ ունի, որ իրական իրավիճակը լիովին համապատասխանում է իրավունքին 2։ Դրանից կարելի է ենթադրել, որ տիրապետողը ազնիվ է, ով հիմքեր ունի կարծելու, որ իր տիրապետությունն առաջացել է օրենքի հիման վրա, այսինքն ՝ նրա տիրապետումը հիմնված է կոչման վրա։ Մինչդեռ բարեխիղճ տիրապետողը ոչ միայն գիտի, որ իր տիրապետման հիմքում ոչ մի կոչում չկա, այլև հակառակը մտածելու անհրաժեշտ հիմքեր չունի 3։ Պետք է հիշել, որ այս հոդվածը այս կատեգորիան ընդգրկում է շատ ընդհանուր ձևով։ ՀՀ վճռաբեկ դատարանը փորձեց այդ բացը լրացնել իր նախադեպային որոշումներով։ «Բարեխիղճ տիրապետում» տերմինը բազմիցս քննարկվել է Վճռաբեկ դատարանի կողմից, մասնավորապես `դրա համարը EKD / ​​1221/02/08 2009 թ. Ապրիլի 17-ին և EACD / 1272/02/08 2009 թ., Ամրագրված հուլիսի 24-ի որոշումներում։ «Սեփականության ամբողջականությունը գնահատվում է, երբ գույքը փոխանցվում է անձի իրական տիրապետմանը։ Առանց բռնության կիրառման գույքը պետք է փոխանցվի անձի իրական տիրապետմանը։ Սեփականատերը պետք է համոզված լինի, որ գույքը ձեռք է բերում իրավական հիմքերով։ Տիրապետումը պետք է հիմնված լինի այն փաստի վրա, որ անձը որպես գույք տիրապետելու է այդ ունեցվածքին »4։ Այս կատեգորիայի հետ անքակտելիորեն կապված է Քաղաքացիականը։ Քրեական դատավարության օրենսգրքի 187-րդ հոդվածում նշված «տիրապետում է որպես սեփական սեփականություն» տերմինը։ Դրանից կարելի է եզրակացնել, որ տիրապետումը ոչ միայն պետք է լինի բարեխղճորեն, այլև անձը պետք է տիրապետի անշարժ գույքին ՝ որպես գույքի։ Վճռաբեկ դատարանը, վկայակոչելով սրան, նշեց, որ վերոհիշյալ կատեգորիայի առկայությունը պահանջում է մի շարք նախապայմաններ, որոնք թույլ են տալիս ենթադրել, որ անձը գույքն ունեցել է որպես իր սեփականություն, մասնավորապես գույքի փաստացի սեփականատերը պետք է 1 Տե՛ս Սկլովսկի Կ., Էջ. 512-515թթ. 2 Տե՛ս Մովսիսյան Վ., Էջ 109-114։ 3 Տե՛ս նույն տեղում, էջ 122։ 4 Տե՛ս Թորոսյան Գ., Գործնական մեկնաբանություններ ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի վերաբերյալ, Երեւան, 2014, էջ 232-248։ Մասնակցել գույքի կառավարմանը, հոգ տանել դրա պահպանման մասին, ինչպես իր սեփական ունեցվածքի դեպքում։ Բացի այդ, անձը պետք է ունենա գույքը որպես իր սեփական երրորդ անձանց նկատմամբ։ Սեփական ունեցվածքի տիրապետումը ամենակարևոր հատկանիշներից մեկն է, առանց որի անհնար է կիրառել վաղեմության ժամկետը։ Այս կատեգորիայի մասին վկայակոչելու է ՀՀ Սահմանադրական դատարանը, որն իր 21.11.2006 թ. / SDO-667 գործով վերաբերում էր Քաղաքացիական օրենսգրքին։ Քրեական օրենսգրքի 187-րդ հոդվածի համապատասխանությունը ՀՀ Սահմանադրությանը, որում ասվում է. «Ձեռքբերման վաղեմության ժամկետը սեփականության իրավունքի ձեռքբերման եղանակներից մեկն է։ Հայցային վաղեմության հիման վրա անշարժ գույքի նկատմամբ սեփականության իրավունք ձեռք բերելու համար պահանջվում է ունենալ այդ սեփականության բարեխիղճ, բաց, շարունակական, տեղական տիրապետում `որպես սեփական սեփականություն։ Այս նախապայմանները բացառում են ուրիշի գույքը որպես գույք ձեռք բերելու հնարավորությունը, որը տիրապետողն ունի և օգտագործում է, մասնավորապես, վարձակալության, խնամակալության կամ այլ պայմանագրի հիման վրա, չնայած բարեխղճորեն, բացահայտ, շարունակաբար և երկարաժամկետ, բայց իմանալով, որ դա ուրիշի սեփականությունն է։ սեփականություն այն ոչ որպես մեր սեփականություն ունենալու համար։ » ՀՀ վճռաբեկ դատարանն առաջնորդվել է այս տրամաբանությամբ։ Այսօրվա գործնական զարգացումները ցույց են տալիս, որ դատարանները, գործի համապարփակ, օբյեկտիվ և լրիվ քննության ընթացքում, գտնելով, որ անձը հիմքեր չունի ենթադրելու, որ ինքը այդ գույքն իրեն է պատկանում, ամրագրում են բարեխիղճ տիրապետման բացակայությունը։ Այլ կերպ ասած, «տիրապետումը որպես սեփական սեփականություն» և «ազնիվ տիրապետում» համարվում են փոխկապակցված և լրացնող երեւույթներ։ Այս մասին վկայում են Վճռաբեկ դատարանի 2008 թ. Մարտի 27-ի 3-184 (ՎԴ), 3-433 (ՎԴ) 2008 թ. Հուլիսի 25-ին և 3-47-ին (ՎԴ) 2008 թ. Փետրվարի 29-ի որոշումները, որոնք հիմնադրել են տեսակետը որ երբ անձը չունի բավարար հիմքեր ենթադրելու, որ տիրապետման պահից ինքը այդ գույքն ունենալու է որպես իր, ապա այդպիսի դեպքերում պարտաճանաչ տիրապետման պակաս կա։ Այնուամենայնիվ, ինչպես բխում է օրենսդրական ձևակերպումներից, տեսական գրականության մեջ արտահայտված տեսակետներից, վերոհիշյալ երկու կատեգորիաները առանձին երևույթներ են։ Trueիշտ է, դրանք լրացնում են միմյանց, բայց դրանք պետք է առանձին դիտարկել, և եթե մեկը չկա, դա չի նշանակում, որ մյուսը գոյություն չունի։ Կարող են լինել դեպքեր, երբ անձը բարեխիղճ տիրապետող է (օրինակ, նա տիրապետում է պայմանագրի հիման վրա և այլն), բայց նա չունի բավարար հիմքեր ենթադրելու, որ ինքը այդ սեփականությունն ունի որպես իր սեփականություն։ Նման դեպքերում, անբարեխիղճ տիրապետման առկայությունը ամրագրելով, անձը հայտնվում է անբարենպաստ պայմաններում (օրինակ ՝ եկամուտը ավելի մեծ չափով փոխհատուցելու պարտավորություն կա և այլն)։ Նման իրավիճակներում անհրաժեշտ է ամրագրել միայն սեփականության իրավունքի բացակայությունը `որպես տնօրինման պայման։ Բացի այդ, ինչպես նշվեց, բարեխիղճ տիրապետումը գնահատող և սուբյեկտիվ կատեգորիա է։ Ընդհանուր առմամբ, սուբյեկտիվ կատեգորիաները գործնականում շատ դժվար է ապացուցել։ Նույնիսկ պարզ չէ, թե ով է կրում դա ապացուցելու բեռը։ Այս խնդիրը լուծելու համար առաջարկվում է օրենսդրորեն ամրագրել բարեխիղճ տիրապետման կանխավարկածը, այսինքն `անձը ի սկզբանե բարեխիղճ տիրապետող է, մինչև ապացուցվի հակառակը։ Այլ խնդիր է, որ Օրենքը չի սահմանում պարտաճանաչության «համառությունը», և գործնականում այն ​​հստակ չի մեկնաբանվում, երբ սկսվում և ավարտվում է բարեխիղճ տիրապետումը։ Կարող են լինել իրավիճակներ, երբ տիրապետումը ձեռքբերման պահին բարեխիղճ է, բայց տիրապետման ընթացքում այն ​​վերածվում է անբարեխիղճ տիրապետման։ Տեսաբանների հարցն այն է, թե արդյո՞ք պարտաճանաչությունը վարպետության սկզբում բավարար է, թե՞ այն պետք է ուղեկցվի վարպետության ողջ ընթացքում։ Դ.Մեյերը նշում է. «Եթե ուրիշի ունեցվածքի բարեխիղճ տիրոջը տեղեկացվում է սեփականատիրոջ կողմից իր դեմ հարուցված դատական ​​գործի մասին, ապա նա այդ պահից չի կորցնում բարեխղճությունը»։ Մեյերը համաձայն է Կ. Սկլովսկու հետ։ Տեսաբանների մյուս մասը կարծում է, որ ազնվությունը պետք է դրսևորվի տիրապետման ողջ ընթացքում 1։ Մենք համաձայն ենք առաջին մոտեցման հետ, քանի որ միայն հայց ներկայացնելը կամ հայց ներկայացնելը բավարար չէ պնդելու համար, որ տիրապետումն անազնիվ է։ Հնարավոր է, որ այս հայցն անհիմն է, կամ հայցվորը տվյալ սուբյեկտիվ իրավունքի `Գայլը կրողը չէ։ Բացի այդ, անբարեխիղճ սեփականատիրոջ շահերը պաշտպանելու տեսական անհրաժեշտություն կա։ Բերենք երկու օրինակ։ 1 Տե՛ս Բարսեղյան Թ., Ձեռքբերման հնություն, Բանբեր Երջանի համալսարան Իրավագիտություն, 143.3, 2014 (№ 2), էջ 32-34։ 1) Անձը ի սկզբանե անբարեխիղճ տիրապետող է, գույքը ձեռք է բերել ապօրինի և տիրապետում է ավելի քան տաս տարի, իսկ օրինական սեփականատիրոջ մոտ լրանում է վաղեմության ժամկետը, որին հղում է կատարում պատասխանողը։ 2) Անձը ի սկզբանե բարեխիղճ տիրապետող է, բայց տիրապետման ընթացքում հանգամանքներ են առաջացել, որոնց ուժով գույքն անազնիվ է դարձել, բայց օրինական սեփականատերը գույքը հետ չի պահանջում։ Առաջին դեպքում ստեղծվում է գործի իրավիճակ, քանի որ սեփականատերը չի կարող հարկադրաբար պաշտպանել իր շահերը, և, ինչպես հայտնի է, սուբյեկտիվ իրավունքն առանց հարկադրանքի այս դեպքում դառնում է անվավեր։ Մյուս կողմից, տիրապետումն անազնիվ է, ինչը խոչընդոտ է սեփականության իրավունքի ծագման համար։ Երկրորդ իրավիճակում, չնայած տիրապետումը ի սկզբանե բարեխղճորեն էր, այն վերածվեց անազնվության, սեփականատերը չի պահանջում վերադարձնել գույքը ՝ կարծես դրանից հրաժարվելով։ Այս երկու օրինակներում ներկայացված գործի պատճառով գույքի հետագա ճակատագիրը մնում է անորոշ։ Նման իրավիճակները հիմք են տալիս պնդելու, որ անբարեխիղճ սեփականատերերի շահերը պաշտպանելու անհրաժեշտություն կա, ինչը վաղեմության ինստիտուտի էությունն է, քանի որ կոչված է գույքը վերադարձնել բնականոն քաղաքացիական շրջանառության, բացառությամբ այն բանի, որ այդ գույքի ճակատագիրը չպետք է անորոշ մնա։ Այս պարագայում գույքը շրջանառության մեջ դնելու միակ միջոցը վաղեմության ժամկետի հաստատումն է։ Այսպիսով, որպես եզրակացություն, կարելի է հանգել հետևյալ եզրակացությունների. 1) տիրապետման մեկնաբանությունը պետք է հիմնված լինի օբյեկտիվ տեսության վրա, ըստ որի `օբյեկտի վրա իրական ֆիզիկական ազդեցությունը անհրաժեշտ չէ։ Այդ իրագործմամբ հնարավոր է դե ֆակտո իշխանություն հաստատել, այդ բանի նկատմամբ ձեռնարկված միջոցները, որոնք բավարար են իրի պահպանման համար։ 2) Բարեխիղճ տիրապետումը սուբյեկտիվ կատեգորիա է, որը գործնականում շատ դժվար է ապացուցել։ Ուստի առաջարկվում է սահմանել բարեխղճության տիրապետման կանխավարկածը, ըստ որի տիրապետումը կհամարվի բարեխիղճ, քանի դեռ հակառակն ապացուցված չէ։ 3) բարեխիղճ տիրապետելը գույք ունենալու կատեգորիա է, որը սուբյեկտիվ, գնահատող կատեգորիա է։ Այս իրավիճակը գոյություն ունի այն դեպքում, երբ, ըստ անձի սուբյեկտիվ ընկալման, փաստացի իրավիճակը համընկնում է իրավական իրավիճակի հետ, մինչդեռ իրականում դա այդպես չէ։ Հետևաբար, պետք է ուշադրություն դարձնել ինքնասուբյեկտիվ ընկալմանը, և եթե կան բավարար հիմքեր ենթադրելու, որ նա այդ սեփականությունն ունի որպես սեփական, ապա այդ դեպքում դրա գոյությունը չպետք է կասկածի տակ դրվի, 4) «սեփականություն ունենալը» և «բարեխիղճ տիրապետում », որքան դրանք փոխկապակցված են, այնքան անկախ կատեգորիաներ են։ Անհրաժեշտ է դրանք գործնականում դիտարկել որպես առանձին երեւույթներ. մեկի գոյությունը անհարկի կախված չդարձնել մյուսի գոյությունից։ դա կարող է զգալի վնաս հասցնել տիրոջ շահերին. 5) Անբարեխիղճ տիրապետողներին պաշտպանելը գործնական անհրաժեշտություն է։ Ձեռքբերման հնության ինստիտուտի էությունը գույքի բնականոն քաղաքացիական-իրավական շրջանառության ապահովումն է։ Բացի այդ, ոչ մի գույք չպետք է մնա անորոշ վիճակում։ Սարգիս Իսոյան Սեփականության դիրքը որպես անշարժ գույքի սեփականության իրավունքի ձեռքբերման նախապայման Հիմնաբառեր. Սեփականություն, սեփականության իրավունք, ձեռքբերում։

example1030

example1030

Հոդվածը նվիրված է 1991-1994 թթ. հայ-թուրքական հարաբերությունների սկզբնավորման բարդ ու հակասական ընթացքին, որի ընթացքում երկկողմ հարաբերություններում ձևավորված միտումներն ընդհանուր գծերով շարունակվում և իրենց դրսևորումներն են ունենում մինչ օրս։ Ի մասնավորի, լուսաբանված են 1990-ական թթ. սկզբներին հայթուրքական քաղաքական առաջին երկխոսությունները, ներկայացված են Թուրքիայի կողմից հայկական կողմին առաջադրված նախապայմանները։ Հոդվածում անդրադարձ է կատարվել նաև Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտությանը՝ պայմանավորված այն էական ազդեցությամբ, որ ունի վերջինս հայ-թուրքական հարաբերություններում։

ՀԱՅ-ԹՈՒՐՔԱԿԱՆ ՀԱՐԱԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ 1991-1994ԹՎԱԿԱՆՆԵՐԻՆ1990-ական թթ. սկզբներին Խորհրդային Միությունը հայտնի պատճառներով կանգնած էր փլուզման եզրին, ինչը անխուսափելիորեն հանգեցնելու էրմիջազգային ասպարեզում ռազմաքաղաքական իրավիճակի կտրուկ փոփոխության։ Նախկին միութենական հանրապետությունները, այդ թվում՝ Հայաստանը, բռնել էին անկախության ուղին` ձերբազատվելով նաև արտաքինաշխարհի հետ կապը Մոսկվայի միջոցով իրականացնելու հարկադրանքից։ Անկախության վերահաստատումից հետո նորանկախ հանրապետությունըդարձավ միջազգային հարաբերությունների լիիրավ անդամ` հնարավորությունստանալով իր կամքով և հայեցողությամբ մշակելու իր արտաքին քաղաքականությունը։ Սակայն հարկ է նկատել, որ նախընթաց տարիներին գտնվելովխորհրդային պետության կազմում և զրկված լինելով ինքնուրույն արտաքինքաղաքականություն վարելու հնարավորությունից՝ Հայաստանը չուներ միջազգային շփումների փորձ, միջազգային քաղաքականության հայեցակարգ ևգործելակերպի չափանիշներ։ Իսկ ինչպիսի՞նն էր Թուրքիայի տարածաշրջանային քաղաքականությունըայդ ժամանակ։ ԽՍՀՄ փլուզումից հետո, տեղի ունեցած իրադարձություններըտարածաշրջան մուտքի հնարավորություն էին ընձեռել, Ռուսաստանի Դաշնությունից բացի, նաև այլ գլոբալ դերակատարների՝ ԱՄՆ-ին և եվրոպականկառույցներին։ Նրանց հետ միաժամանակ Հարավային Կովկասի նկատմամբսկսեցին հետաքրքրություն դրսևորել նաև նախկինում տարածաշրջանում այսկամ այն չափով դերակատարություն կամ ազդեցություն ունեցած այնպիսիպետություններ, ինչպիսիք էին Իրանը և Թուրքիան։ Ընդ որում՝ վերջինսԱրևմուտքի համար տարածաշրջանում դիտվում էր որպես իրանական ազդեցությունը սահմանափակելու և Ռուսաստանի «վերադարձը» խափանելուցանկալի միջոց։ Ստեղծված նոր իրադրության պայմաններում Թուրքիայի արտաքին քաղաքականության մեջ տարածաշրջանային նոր բաղադրիչի մշակման և իրականացման անհրաժեշտություն առաջացավ։ Մասնավորապես ՀարավայինԿովկասն աշխարհաքաղաքական, ռազմավարական և անվտանգությանտեսանկյունից մեծ կարևորություն է ներկայացնում Թուրքիայի համար, ավելին՝ Անկարան հանգել էր այն համոզման, որ Հարավային Կովկասն ու Կենտրոնական Ասիան ապագայում հանդիսանալու են Թուրքիայի ազդեցությանգոտիները։ Նրանք հավատացած էին, որ «21-րդ դարը թուրքերինն է լինելու»1։ Նկատենք նաև, որ Թուրքիան, Ադրբեջանի հետ ունենալով լեզվական, պատմամշակութային և քաղաքական սերտ առնչություններ, Հարավային Կովկասում հենց սկզբից նախապատվությունը տվեց այդ երկրին։ Ինչ վերաբերում է Հայաստանին, ապա այն, ի դեմս իր ղեկավարության,անկախության սկզբնական շրջանում, Մոսկվայի նկատմամբ կոշտ դիրքորոշում որդեգրելով, սկսեց դեպի Արևմուտք կողմնորոշվելու հակումներ ցուցաբերել, և Թուրքիան՝ որպես արևմտյան ճամբարի լիիրավ անդամ, իր վրագրավեց նրա ուշադրությունը։ Ըստ ՀՀ ԳԽ նախագահ Լ. Տեր-Պետրոսյանի՝ Հայաստանի առջև ծառացած կարևորագույն խնդիրներից էր միջազգային մեկուսացման հաղթահարումը, և եթե ոչ բարիդրացիական, ապա գոնե նորմալ հարաբերություններիհաստատումը անմիջական հարևանների հետ։ Ըստ նրա՝ «Հայաստանըքաղաքակիրթ երկրներին արժանավայել հարաբերություններ պետք է հաստատեր անխտիր բոլոր հարևանների, այդ թվում` Թուրքիայի հետ... Ավանդական հակասությունները չպետք է խոչընդոտեն՝ օգտվելու այն հնարավորությունից, որ կտան Թուրքիայի հետ ստեղծվող հարաբերությունները, գոնեզուտ առևտրական, իսկ այնուհետև` տնտեսական ավելի լայն հարաբերությունների մակարդակի վրա»2։ Հարկ է ընդգծել նաև այն հանգամանքը, որ դառնալով անկախ պետություն` Հայաստանը զրկվել էր խորհրդային վահանից, մինչդեռ նրա ռազմականկարողությունները խիստ սահմանափակ էին։ Ազգային անվտանգությանհրամայականը նման պետության համար ենթադրում էր խաղաղ ճանապարհով չեզոքացնել ռազմական հնարավոր սպառնալիքը։ Այդ առումով «բարիդրացիական հարաբերությունների հաստատումը բոլոր հարևանների հետ», որդրվեց նորանկախ հանրապետության արտաքին քաղաքականության հիմքում, կարելի է համարել ճիշտ։ Թվում էր, թե Հայաստանի ղեկավարությունըդրանով փորձում է լուծել ոչ միայն միջազգային ասպարեզում հանրապետության դիրքերն ամրապնդելու, այլև քաղաքական եղանակով ազգայինանվտանգությունը ապահովելու առաջադրանքը։ 1991 թ. սեպտեմբերին Հայաստանի Հանրապետության անկախությանհանրաքվեից հետո թուրքական կողմը` առաջին հերթին լրատվամիջոցները,շրջանառության մեջ դրեցին մի վարկած, համաձայն որի՝ ՀՀ առաջին նախագահ ընտրված Լ. Տեր-Պետրոսյանը Թուրքիային հավաստել է, որ Հայաստանը1 Տե՛ս Демоян Г., Внешняя политика Турции и карабахский конфликт, Ереван, 2013, стр. 121։ 2 Տեր-Պետրոսյան Լ., Հայ-թուրքական հարաբերություններ, Երևան, 2009, էջ 16-17։ կարող է հրաժարվել դարասկզբին Օսմանյան կայսրությունում Հայոց ցեղասպանությունը հիշատակող սգո միջոցառումներից, ընդ որում` իբրև Հայաստանը պատրաստ է գնալ այդ քայլին այն պայմանով, որ երկու պետությունների միջև հաստատվեն տնտեսական համագործակցության նպաստավորպայմաններ, մասնավորապես Հայաստանին թույլատրվի Թուրքիայի տարածքով բեռնափոխադրումներ կատարել։ Դեկտեմբերին Հայաստանի արտգործնախարար Ր. Հովհաննիսյանը հերքում է նման նամակի իսկությունն և հայտարարում, որ Հայաստանը թեև ձգտում է տարբեր երկրների հետ տնտեսական ակտիվ համագործակցութան, սակայն խոսք չի կարող լինել հայ ժողովրդի պատմության ողբերգական շրջանը մոռացության մատնելու մասին3։ 1991 թ. դեկտեմբերի 16-ին Թուրքիայի կառավարությունը, ի թիվս նախկին ԽՍՀՄ հանրապետությունների, ճանաչեց նաև ՀՀ անկախությունը։ Այդկապակցությամբ 1991 թ. դեկտեմբերի 24-ին Թուրքիայի վարչապետ Ս. Դեմիրելն ուղերձով դիմեց ՀՀ նախագահ Լ. Տեր-Պետրոսյանին, որով ՀՀ-ին կոչ էրանում Թուրքիայի և մյուս հարևանների հետ իր հարաբերություններում հավատարիմ մնալ միջազգային իրավունքի հիմնական, հատկապես տարածքային ամբողջականության ու սահմանների անձեռնմխելիության սկզբունքներին,ղեկավարվել բարիդրացիության սկզբունքներով և իր քաղաքականությունըկառուցել դրանց հիման վրա4։ Թեև Թուրքիան ճանաչեց ՀՀ անկախությունը,այնուամենայնիվ չշտապեց նրա հետ դիվանագիտական հարաբերություններհաստատել։ Վկայակոչելով ՀՀ Անկախության հռչակագիրը՝ նա իր քայլըպատճառաբանեց Հայաստանի տարածքային պահանջներով5։ Սակայն, հարկ է նկատել, որ թեև Թուրքիան ցուցադրաբար հրաժարվեցՀՀ հետ դիվանագիտական հարաբերություններ հաստատելուց, այդուհանդերձ պաշտոնական Անկարան փորձեց որոշակի հարաբերություններ հաստատել Հայաստանի հետ, մասնավորապես տնտեսական ոլորտում։ Այս համատեքստում հատկանշական էր Թուրքիայի դիրքորոշումը, որը հավանությունտվեց «Ալարկո Հոլդինգ» բաժնետիրական ընկերության խորհրդի նախագահԻ. Ալաթոնի ծրագրին և պատրաստակամություն հայտնեց ՀՀ օգտագործմանտրամադրել Տրապիզոնի նավահանգիստը6։ Այդ կապակցությամբ պաշտոնա3 Տե՛ս Արշակյան Գ., Թուրքիայի քաղաքականության հիմնական սկզբունքները ՀայաստանիՀանրապետության նկատմամբ 1991-1994 թթ., // «Հայագիտության հարցեր», Երևան, 2015, էջ22։ 4 Տե՛ս նույն տեղում, էջ 274։ 5 Տե՛ս Անանյան Ա., Հայոց ցեղասպանությունը հայ-թուրքական երկխոսության հարցի համատեքստում, // «Հայոց ցեղասպանության պատմության և պատմագրության հարցեր», Երևան,2004, էջ 6։ 6 Տե´ս Հովհաննիսյան Ն., Մերձավորարևելյան տարածաշրջանը և Հայաստանի ազգայինանվտանգության խնդիրը, // «Մերձավոր և Միջին Արևելքի երկրներ և ժողովուրդներ», Երևան,1996, N 16, էջ 15։ կան Անկարան, ի դեմս արտաքին գործերի նախարար Ս. Գիրայի, հայտարարեց, որ «Թուրքիան բարյացակամորեն է տրամադրված իր բոլոր հարևաններինկատմամբ, որոնք հրաժարվում են ցանկացած թշնամանքից և ձգտումբարեկամական հարաբերություններ ունենալ իր հետ»7։ Նկատենք նաև, որ պատրաստակամություն հայտնելով ընդլայնելառևտրատնտեսական կապերը Հայաստանի հետ և համաձայնվելով տրամադրել Տրապիզոնի նավահանգիստը՝ Թուրքիան այդպիսով միաժամանակ փորձում էր հայ-թուրքական հարաբերությունները տնտեսականից տեղափոխելքաղաքական հարթություն։ Քանի որ Ալթոնյան ծրագիրը նախատեսում էրմիջինասիական հանրապետությունների հումքը Հայաստան փոխադրելԱդրբեջանի տարածքով, ուստի և Թուրքիան այդ ծրագրով փորձում էր Հայաստանին ներքաշել բավականին շահավետ մի գործարքի մեջ՝ ամենայն հավանականությամբ Ադրբեջանի հետ բանակցություններում նրան «զսպաշապիկ»հագցնելու մտադրմամբ։ Ուստի պատահական չէ, որ այդ շրջանում Թուրքիայիղեկավար շրջանակները սկսեցին հանդես գալ մասնավորապես ղարաբաղյանհիմնահարցում միջնորդի դեր ստանձնելու պատրաստակամությամբ։ Այսկապակցությամբ վարչապետ Ս. Դեմիրելը 1992 թ. հունվարին հայտարարեց,որ Թուրքիան մեծապես կնպաստի հայ-ադրբեջանական հակամարտությանկարգավորմանը, միայն թե Հայաստանն ու Ադրբեջանը շարունակեն իրենվստահել։ Նմանատիպ հայտարարությամբ նրան կրկնեց նաև արտգործնախարար Հ. Չեթինը8։ Սակայն իրադրությունը փոխվեց 1992 թ. փետրվարի վերջերի իրադարձությունների հետևանքով։ Ղարաբաղյան ուժերի կողմից Խոջալուի ազատագրավումը առիթ հանդիսացավ, որպեսզի Թուրքիան հրաժարվի ալաթոնյանծրագրից։ Հայաստանի հետ մերձեցման թուրքական միտումները վերաճեցինհամատարած հակահայկական հիստերիայի։ Թուրքիայի արտգործնախարարՀ. Չեթինը, ով այդ օրերին պաշտոնական այցով գտնվում էր Տաշքենդում,շտապ Բաքու մեկնելու հրահանգ ստացավ, իսկ նախագահ Թ. Օզալը, մարտի4-ին Իզմիրում ելույթ ունենալով, իր կառավարությունից պահանջեց հայերի«ոճրագործությունների» դեմ վճռական միջոցների դիմել9։ Այս առումով ավելորդ չէ հիշատակել, որ Խոջալուի դեպքերի առնչությամբԱդրբեջանում մինչ այժմ շրջանառվում է «Խոջալուի ցեղասպանություն»արտահայտությունը, որը դարձել է թուրք-ադրբեջանական համատեղ ծրագիր՝ի հեճուկս Հայոց ցեղասպանության ճանաչման գործընթացի։ Այդպիսովադրբեջանական կողմը փորձում է կոծկել իր հրեշավոր հանցանքը սեփական7 Արշակյան Գր., նշվ. աշխ., էջ 25։ 8 Տե՛ս նույն տեղում։ 9 Տե՛ս նույն տեղում, էջ 21։ ժողովրդի հանդեպ, որն իրականացվել է քաղաքական խարդավանքներիպատճառով և հանուն իշխանական պայքարի։ Իրականում Խոջալուի խաղաղբնակիչները գնդակահարվել են Ադրբեջանի ժողովրդական ճակատի ստորաբաժանումների կողմից վերահսկվող Աղդամի մոտակայքում, իսկ հայկականկողմի թողած «մարդասիրական միջանցքի» գոյության մասին վկայել է անգամԱդրբեջանի նախկին նախագահ Ա. Մութալիբովը չեխ լրագրողուհի Դ. Մազալովային տված և 1992 թ. ապրիլի 2-ի «Независимая Газета»-ում տպագրվածհարցազրույցում10։ Խոջալուի ազատագրմանը 1992 թ. մայիսին էլ հետևեց Շուշիի ազատագրումն և Լաչինի մարդասիրական միջանցքի բացումը։ Շուշիի ազատագրումից հետո վարչապետ Ս. Դեմիրելը կառավարության արտակարգ նիստումհայտարարեց, որ տեղի ունեցածն «ադրբեջանցիների նկատմամբ հայերի հերթական ահաբեկչությունն է։ Այսուհետ Թուրքիան չի կարող հանդես գալորպես կողմնակի դիտորդ, որովհետև ակնհայտ է ղարաբաղյան հակամարտությունն ուժի միջոցով լուծելու փորձը»11։ Իսկ 1992 թ. մայիսի 20-ին Թուրքիայի խորհրդարանի հատուկ նիստում արտգործնախարար Հ. Չեթինը հայտարարեց. «Մինչև այսօր Թուրքիան այս հարցում աշխատել է չեզոք դիրքգրավել, և նրա դիվանագիտական ջանքներն ուղղված են եղել հարցի խաղաղկարգավորմանը, սակայն այսուհետ Թուրքիան բոլոր միջազգային ատյաններում սատար է կանգնելու Ադրբեջանին։ ԵԱՀԽ-ն ընդունել է, որ ՂարաբաղըԱդրբեջանի տարածքն է, իսկ հայերն այսօր գրավել են նաև Լաչինը։ Թուրքիան սահմանների փոփոխություն թույլ չի տա։ Այստեղից ծագող բոլոր հետևանքների համար պատասխանատու է Հայաստանը»12։ Փորձելով փոքր-ինչ մեղմել հայ-թուրքական հարաբերությունները, նաևնպաստել երկու երկրների առևտրատնտեսական կապերի զարգացմանը՝1992 թ. հունիսին նախ Ռիո դե Ժանեյրոյում, ապա Ստամբուլում տեղի ունեցան Լ. Տեր-Պետրոսյան-Ս. Դեմիրել հանդիպումներ13։ Վերջին հանդիպմանժամանակ, անդրադառնալով Հայաստան-Թուրքիա երկկողմ հարաբերություններին, Լ. Տեր-Պետրոսյանը նշեց, որ դրանք չպետք է բխեն հայ-ադրբեջանական հարաբերություններից, ինչին ի պատասխան՝ Ս. Դեմիրելն ընդգծեց, որիրենք համաձայն են, բայց այնտեղ արյուն է հեղվում, և երկու երկրների միջևդիվանագիտական հարաբերությունների հաստատմանը խոչընդոտող միակհանգամանքը շարունակվող զինված ընդհարումներն են14։ 10 Մանրամասն տե՛ս http։ //www.xocali.net/ha/p07.html (հասանելի է՝ 30.05.2016)։ 11 Արշակյան Գ., նշվ. աշխ., էջ 26։ 12 Հակոբյան Թ., Հայերը և թուրքերը։ Պատերազմ, սառը պատերազմ, դիվանագիտություն,Երևան, 2012, էջ 282։ 13 Տե՛ս նույն տեղում, էջ 287։ 14 Տե՛ս Արշակյան Գ., նշվ. աշխ., էջ 27։ 1992 թ. աշնան էլ շրջափակման և սոցիալ-տնտեսական ծանր իրավիճակում գտնվող Հայաստանում առաջացավ հացի խնդիր։ Հայաստանը Եվրամիության վարկով պետք է հաց գներ։ Նախագահ Լ. Տեր-Պետրոսյանը կապվեցվարչապետ Ս. Դեմիրելի հետ և քննարկեց Թուրքիայի տարածքով ցորեն ներկրելու հնարավորությունը։ Վերջինիս դրական պատասխանից հետո հոկտեմբերին Անկարայում ստորագրվեց համապատասխան համաձայնագիր, և Թուրքիան փոխարինաբար Հայաստանին տրամադրում էր հարյուր հազար տոննահացահատիկ։ Նոյեմբերին Թուրքիայի տարածքով Հայաստան հասավ նաևՍիրիայի նախագահ Հ. Ասադի նվիրած վեց հազար տոննա հացահատիկը։ 1992 թ. դեկտեմբերի 29-ին տեղի է ունեցավ Լ. Տեր-Պետրոսյանի հեռախոսազրույցը Ս. Դեմիրելի հետ, որի ընթացքում Թուրքիայի վարչապետըպատրաստակամություն հայտնեց շարունակել Հայաստան հացահատիկիառաքումները, ինչպես նաև քննարկել երրորդ երկրներից Թուրքիայի տարածքով Հայաստանին էլեկտրաէներգիա մատակարարելու հնարավորությունը։ Հայաստան-Թուրքիա արձանագրության նախագծի և Երևան-Անկարա հարաբերությունների շուրջ բանակցությունները շարունակվեցին մինչև 1993 թ.գարուն։ Հենց այդ ժամանակ է, որ հարաբերությունները կողմերի միջև կրկինսրվեցին` կրկին պայմանավորված լինելով ղարաբաղյան խնդրի հետ։ Հավելենք նաև, որ, ամենայն հավանականությամբ, Թուրքիայի կողմիցորոշակի միտումը հայ-թուրքական հարաբերությունները զարգացնելու ուղղությամբ, պայմանավորված էր Հայաստանը Թուրքիայի քաղաքականուղեծրում պահելու հանգամանքով։ Քանի որ Թուրքիան Արևմուտքի շահերնէր արտահայտում, հետևաբար Հայաստանը թուրքական միջանքով ուղղակիորեն ներքաշվում էր Արևմուտքի ազդոցության ոլորտ։ Այլ կերպ ասած՝ նրակապը Արևմուտքի հետ միջնորդավորվում էր Թուրքիայով։ Այսպիսով, ինչպես նկատում ենք հայ-թուրքական հարաբերություններիզարգացման տրամաբանությունից, դրանում աստիճանաբար վճռական գործոն է դառնում Ղարաբաղի հիմնահարցը, որի նկատմամբ Թուրքիայի դիրքորոշումը անընդհատ սրվում է Ադրբեջանի իշխանության կողմից։ Իր հերթին,հարկ է ընդգծել, որ Թուրքիան այդ հարցը արծարծում է՝ համաշխարհայինհանրության ուշադրությունը Հայոց ցեղասանության ճանաչումից շեղելուհամար։ Թուրք-հայկական հարաբերությունները առավել բարդացան 1993-1994թվականներին։ Ի մասնավորի` 1993 թ. ապրիլին, երբ հայկական ուժերը ազատագրեցին Քելբաջարը (Քարվաճառ), հայ-թուրքական հարաբերություններըծայրաստիճան լարվեցին։ Թուրքիայի հակազդեցությունը Քելբաջարի ազատագրմանը չափազանց կտրուկ էր. արդեն ապրիլի 2-ին Թուրքիան հայտարարեց, որ այսուհետ ստուգելու է բոլոր ինքնաթիռները, որոնք Թուրքիայի տարածքով Հայաստանի համար բեռներ են տեղափոխում։ Ապրիլի 3-ին էլ Թուրքիան կառավարական որոշումով արգելեց իր տարածքով բոլոր տեսակիբեռնափոխադրումները Հայաստան՝ պատճառաբանելով, թե «դրանք նպաստում են հայերի ռազմական ջանքներին ընդդեմ Ադրբեջանի»15։ Հայկականինքնաթիռների առջև փակվեց H-50 օդային միջանցքը, ինչպես նաև ԳյումրիԿարս երգաթգիծը` այդպիսով Հայաստանը ենթարկելով լիակատար շրջափակման։ Դրան հետևեցին բացահայտ ռազմական սպառնալիքները։ Այդ օրերին Թուրքիայի քաղաքական և ռազմական շրջանակներում դարձյալ ակտիվորեն սկսեց քննարկվել նաև Ղարաբաղյան հակամարտությանը Թուրքիայի հնարավոր ռազմական միջամտության հարցը։ Նախագահ Թ. Օզալըհանդես եկավ «հայերի առաջխաղացումը թուրքական ռազմական ուժերովկանգնեցնելու» հայտարարությամբ։ Դեռ ավելին, նա հայտարարեց. «Ժամանակն է, որ Թուրքիան ատամներ ցույց տա Հայաստանին» 16։ Թ. Օզալի ռազմաշունչ հայտարարություններն առիթ ծառայեցին, որպեսզի Անկարայի պաշտոնական շրջանակներում քննարկվի Հայաստանի նկատմամբ «Կիպրոսյան տարբերակի» կիրառման հարցը։ Տարբերակով ենթադրվում էր հանկարծակի հարձակում և Հայաստանի արագ գրավում։ Այդընթացքում թուրքական զորամիավորումները, որոնք Հայաստանի սահմանամերձ շրջանում դրվել էին «զգոնության վիճակի» մեջ, ապրիլին համալրվեցին։ Նկատենք նաև, որ Քելբաջարի ազատագրումից հետո Թուրքիայի նմանկոշտ դիրքորոշումը, ամենայն հավանականությամբ, պայմանավորված էր այնհանգամանքով, որ դա սկիզբն էր այն տարածքների գրավման, որոնք հետագայում ադրբեջանական կողմից պետք է հորջորջվեին «գրավյալ տարածքներ»։ Այս կապակցությամբ տեղին է մեջբերել 1993 թ. ապրիլի 20-ին վարչապետ Ս. Դեմիրելի` ՀՀ նախագահին ուղղված խոսքերը։ Վերջինս, քարտեզիվրա ցույց տալով, ասում էր. «Սա՛ Հայաստանն է, հայկական հող է, հարց չունենք, մեր հարևանն է, սա՛ Ղարաբաղն է, հայկական հող չէ, բայց այնտեղ հայեր են ապրում, մտահոգություններ ունեիք, վերցրիք Ղարաբաղը, դա էլ հասկացանք, սա՛ Լաչինն է, սա ձեր հողը չէ, ոչ էլ հայեր էին ապրում, վերցրիք,ասացիք՝ անվտանգության համար է, դա էլ հասկացանք։ Քելբաջարի հե՞տ ինչգործ ունեք... Դուք սպանում եք մեր եղբայրներին»17։ Թուրք-հայկական լարված հարաբերությունների մթնոլորտում 1993 թ.հուլիս-օգոստոսին հայկական ուժերը նոր հաջողություններ ունեցան։ ԼՂՀբանակին հաջողվեց ազատագրել Աղդամը և Ֆիզուլին, Ջաբրայիլը և Զանգե15 Չաքրյան Հ., Ղարաբաղյան հիմնահարցը հայ-թուրքական հարաբերությունների համատեքստում, Եր., 1998, էջ 23։ 16 Նույն տեղում, էջ 24։ 17 Հակոբյան Թ., նշվ. աշխ., էջ 297։ լանը. Հանգամանք, որը բողոքի մեծ ալիք բարձրացրեց Թուրքիայում։ Հայկական ուժերի հաջողությունների կապակցությամբ 1993 թ. հուլիսի 25-ին Թուրքիայի նորընտիր նախագահ Ս. Դեմիրելի նստավայրում տեղի ունեցավ Թուրքիայի անվտանգության խորհրդի դռնփակ նիստ, որից հետո արտգործնախարար Հ. Չեթինը հայտարարեց, որ օգտվելով Ադրբեջանի ներքին անկայունությունից նկատի ունենալով Ադրբեջանում տեղի ունեցող իշխանափոխությունը` հայերը նոր տարածքներ էին «նվաճել»։ Նա հայերին զգուշացնում էր,որ այդ տարածքները չեն կարողանալու իրենց ձեռքում պահել. «Հայաստանըշատ թանկ է վճարելու այս տարածքների համար»18,- հայտարարեց նա։ Ղարաբաղյան ճակատում ռազմական գործողությունների դադարեցումնու 1994 թ. մայիսին ղարաբաղյան ճակատում հաստատաված հրադադարըորոշ չափով մեղմեցին Հայաստան-Թուրքիա լարված հարաբերությունները,որով էլ հայ-թուրքական հարաբերությունները թևակոխեցին նոր փուլ, թեևհարկ է նկատել, որ Անկարան շարունակեց Հայաստանը շրջափակման մեջպահելու և Երևանի հետ դիվանագիտական հարաբերություններ չհաստատելու իր կեցվածքը։ 1994 թ. մայիսյան զինադադարի նախօրեին նախագահ Ս. Դեմիրելը միհարցազրույցում ասել է. «Թուրքիան պատրաստ է դիվանագիտական հարաբերություններ հաստատել, եթե Հայաստանն իր զորքերը դուրս բերի Ադրբեջանի տարածքից։ Հայաստանի նկատմամբ մեր վերաբերմունքը հիմնված չէթշնամանքի վրա։ Սակայն, եթե նրանք կամենում են տարածաշրջանում գոյություն ունենալ որպես անկախ պետություն, ապա Թուրքիայի հետ պիտի լավհարաբերություններ ունենան։ Նրանք շարունակում են սպանել մարդկանց,զավթել Ադրբեջանի տարածքը։ Մենք եվրոպական երկրների ղեկավարներինհայտարարել ենք, որ եթե արևմտյան երկրները հրապարակայնորեն և բացաջակցեն Հայաստանին, իսկ մահմեդական երկրները գան Ադրբեջանին օգնության, ապա այն ժամանակ Կովկասում կսկսվի մահմեդական-քրիստոնեականպատերազմ»19։ Այս և նմանատիպ այլ հատարարություններից ենթադրելի էր, որ Թուրքիան հայ-թուրքական հարաբերություններում արդեն որդեգրել և հետագայում էլ շարունակելու էր նախապայմանների լեզվով խոսելու գործելաոճը։ Իսկինչ վերաբերում է հայկական կողմին, ապա Լ. Տեր-Պետրոսյանի խոսքերով`«Թուրքիան իր համար ստեղծել է մի թակարդ, որից չի կարողանում դուրսգալ, քանի որ Հայաստանի հետ հարաբերությունների բարելավումը կապում էԼՂ խնդրի կարգավորման հետ։ Եթե Թուրքիան իսկապես շահագրգռված էնպաստել ԼՂ հարցի լուծմանը, որը նա դարձրել է հարաբերությունների բա18 Նույն տեղում, էջ 307։ 19 Նույն տեղում, էջ 313։ րելվման նախապայման, ապա Թուրքիան իր նպատակներին շատ ավելի հեշտությամբ կհասներ, եթե մինչև հիմա բարելաված լիներ իր հարաբերությունները Հայաստանի հետ»20։ Հետադարձ հայացք գցելով հայ-թուրքական 1991-1994 թթ. հարաբերությունների վրա՝ հարկ է արձանագրել, որ այն բնութագրվում է բարդ ու հակասական ընթացքով։ Հայաստանի և Թուրքիայի միջև մերթ ի հայտ են եկել մերձեցման միտումներ, մերթ փոխհարաբերությունները լարված բնույթ են ստացել։ Որպես կանոն, մերձեցման որոշակի փուլում ռազմաքաղաքական իրավիճակը հայ-ադրբեջանական հակամարտության գոտում սրվել է՝ այդպիսով իչիք դարձնելով նաև մերձեցման միտումները։ Թուրքիայի վերաբերմունքը Հայաստանի նկատմամբ կախված է եղել Ղարաբաղյան հիմնահարցի ընթացքից,և, դա՝ որպես լարվածության աղբյուր, բացասական ներգործություն է ունեցելերկու երկրների փոխհարաբերությունների վրա։ Ի հավելումն սրան՝ ընդգծենքնաև, որ Երևանի հետ դիվանագիտական հարաբերություններ հաստատելուհամար թուրքական կողմը Հայաստանի առջև դրեց նաև Հայոց ցեղասպանության հետ կապված պահանջատիրությունից հրաժարվելու և Թուրքիայիհանդեպ տարածքային պահանջներ չարծածելու նախապայմաններ։ Փաստորեն՝ թուրքական կողմը ընտրեց Հայստանի վրա ճնշում գործադրելու քաղաքականությունը` փորձելով օգտագործել Հայաստանի տնտեսական և քաղաքական դժվարությունները` նրանից զիջումներ կորզելու նպատակով։ Գայանե ՀովհաննիսյանՀԱՅ-ԹՈՒՐՔԱԿԱՆ ՀԱՐԱԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ 1991-1994 ԹՎԱԿԱՆՆԵՐԻՆԲանալի բառեր՝ Հայաստան, Թուրքիա, Ռուսաստան, Ադրբեջան, ԼՂ հակամարտություն,Հայոց ցեղասպանություն, Ալաթոնյան ծրագիրԱմփոփագիր։

example353

example353

Հոդվածում պատմական անդրադարձ է կատարվել հայ իրավաքաղաքական իրականության մինչխորհրդային հատվածի ընտրական իրավունքի ընկալմանը։ Քննարկվել են թե՛ ակտիվ (ընտրելու), թե՛ պասիվ (ընտրվելու) ընտրական իրավունքի սահմանափակման հիմքերը ինչպես հայկական պետության բացակայության պայմաններում, այնպես էլ Հայաստանի առաջին Հանրապետության ընդունած իրավական ակտերում։ Հեղինակի կողմից վեր են հանվել եւ մեկնաբանվել արդի օրենսդրության հետ համեմատականներն ու ընդհանուր գծերը։

Ցանկացած ժողովրդավարական քաղաքացիական հասարակությունում իշխանության իմանենտ կրողն ու սեփականատերը համարվում է ժողովուրդը, որն այն իրականացնում է հիմնականում ընտրություների միջոցով։ Այս հանգամանքի հաշվառմամբ հայեցկարգային մտածող Իմանուիլ Կանտն իր «Բարքերի մետաֆիզիկա»-աշխատության մեջ նշում է, որ միայն ընտրելու կարողությունն է որակում մարդուն որպես քաղաքացի 1 ։ ՀՀ Սահմանադրությունը հռչակում է ժողովրդաիշխանության սկզբունքը, ինչը հիմնականում կյանքի է կոչվում ընտրական իրավունքի իրացմամբ։ Ժողովրդի կողմից ընտրված ներկայացուցչական մարմինների գործունեությունն էլ իր հերթին անդրադառնում է պետության կառուցակարգի բոլոր տարրերի վրա, ուստի դժվար է պատկերացնել արդի ժողովրդավարական մի պետություն առանց պատշաճ ներդրված ընտրական համակարգի։ Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրության 48-րդ հոդվածում տեղ են գտել քաղաքացիների ընտրական իրավունքին վերաբերող հիմնարար դրույթները։ Այսպես, Հայաստանի Հանրապետության՝ տասնութ տարին լրացած քաղաքացիներն ունեն ընտրելու եւ հանրաքվեներին մասնակցելու իրավունք։ 2015 թ. հանրաքվեով փոփոխված սահմանադրությունը մարդու իրավունքների սահմանափակման նոր մոտեցում է որդեգրել։ Մասնավորապես, ցանկացած, այդ թվում նաեւ, ընտրեու իրավունքի, սահմանափակման հիմքերը սպառիչ կերպով սահմանվում են Սահմանադրությամբ։ Այդ առնչությամբ ՀՀ սահմանադրության 48-րդ հոդվածի չորրորդ կետով սահմանվում են ընտրական իրավունքի սահմանափակման դեպքերը, համաձայն որոնց՝ ընտրել եւ ընտրվել, հանրաքվեներին մասնակցել չեն կարող наследие).- Т. 4 էջ 235. 360ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ 1. դատարանի վճռով անգործունակ ճանաչված, 2. դիտավորությամբ կատարված ծանր հանցանքների համար օրինական ուժի մեջ մտած դատավճռով դատապարտված եւ պատիժը կրող անձինք։ Ընտրվելու իրավունք չունեն նաեւ այլ հանցանքների համար դատապարտված եւ պատիժը կրող քաղաքացիները։ Սահմանադրական նշված նորմը թեպետ արտացոլում է Հայաստանի Հանրապետության կողմից վավերացրած եվրոպական տարածաշրջանային եւ ունիվերսալ միջազգային-իրավական փաստաթղթերի պահանջները, այդուհանդերձ հիմնահարցը հայեցակարգային առումով յուրահատուկ դրսեւորում է ունեցել հայկական պետականության ձեւավորման տարբեր ժամանակահատվածներում, ինչի փորձն ուսանելի կարող է լինել արդի ժամանակաշրջանում։ Այս հոդվածով կփորձենք վեր հանել քաղաքացիների ընտրական իրավունքի սահմանափակման «հայկական» մինչխորհրդային ժամանակաշրջանի փորձը։ Դարեր շարունակ զրկված լինելով պետականությունից՝ հայ իրավական միտքը չէր դադարում ուղիներ փնտրել թուրք-պարսկական տիրապետությունից դուրս գալու եւ պետական կառավարման արդյունավետ համակարգ ստեղծելու հարցում։ Առաջին նման փորձը թերեւս կարելի է համարել 1773 թվականին Շահամիր Շահամիրյանի «Որոգայթ Փառաց» աշխատությունը, որում սահմանադրական իրավունքի լուծումներ ստացած մի շարք հարցերից զատ ներկայացված են նաեւ ընտրությունները՝ որպես իշխանությունների ձեւավորման եղանակ։ Այսպես, աշխատության 14-րդ գլխում ասվում է. Հայոց աշխարհի բոլոր պաշտոններն ընտրովի են։ Յուրաքանչյուր գավառից, որն ունի մինչեւ 12 հազար տուն, ընտրվում են մարդիկ։ Քանի մարդ որ ընտրվի, նրանց միջեւ վիճակ գցելով, դարձյալ ընտրվում է երկու մարդ, որոնց էլ իրավունք է տրվում տանուտերությամբ նստել Հայոց տան աթոռին եւ փոխանորդ լինել 12 հազար տան։ Հեղինակը հետաքրքիր անդրադարձ է կատարում ընտրական իրավունքի սահմանափակման խնդրին՝ նշելով, որ ընտրվելու իրավունքը (պասիվ ընտրական իրավունք) սահմանափակվելու էր սոսկ բարոյական հատկանիշներով, մասնավորապես՝ ընտրելու եւ ընտրվելու իրավունքը վերապահելով «ծնունդով Հայաստանից, հեզ ու խոնարհ 361ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ մի մարդու» 2 ։ Փաստորեն Շահամիր Շահամիրյանը ընտրելու իրավունքի (ակտիվ ընտրական իրավունք) իրացման կոորդինատային հարթությունը այդ ժամանակաշրջանում դիտարկում էր քաղաքացիական հասարակությունը, քանզի քաղաքացու հեզ ու խանորհ լինելը տրամաբանորեն բխում է վերջինիս կրթված լինելու եւ մի շարք այլ բարոյական հատկանիշներից։ Հետեւաբար այդ կատեգորիայի քաղաքացիները միայն կարող էին զերծ մնալ ընտրակաշառքի սուբյեկտ դառնալու գայթակղությունից։ Ոչ պակաս ուշագրավ է հայ իրավաքաղաքական մտքի գոհար հանդիսացող մեկ այլ արժեքավոր հուշարձան՝ թուրքահայության՝ 1860 թվականին ընդունված «Ազգային սահմանադրություն Հայոց»-ը։ Այն նույնպես պարունակում է ընտրական իրավունքին վերաբերող մանրամասն դրույթներ։ Այսպես՝ Փաստաթղթի համաձայն՝ Ընտրելու իրավունք վերապահվում էր Օսմանյան տերության հպատակ հանդիսացող քսանհինգ տարին լրացած անձանց 3 ։ Այստեղ արդեն Ընտրական իրավունքի հիմնական ցենզը ազգային տուրք վճարելը (տարեկան գոնե յոթանասունհինգ հազար ղուռուչ ընդհանուր տուրք) ու անձնական արժանիք ունենալն էր, որը վերաբերում էր արքունի դիվաններում եւ տերության ուրիշ պաշտոններում գտնվողներին, բժիշկներին, օգտակար գրքերի հեղինակներին, ուսուցիչներին եւ ազգին օգտակար այլ ծառայություններ մատուցած անձանց 4 ։ Նշված փաստաթուղթը ընտրական իրավունքի ցենզերից զատ ամրագրում էր նաեւ այդ իրավունքի սահմանափակման հիմքերը։ Այսպես, Ընտրելու իրավունքից դատարանով զրկված էին հետեւյալ անձինք՝  քրեական հանցագործությունների համար դատապարտված անձինք, որոնք ըստ օրինական պատժի՝ տերության համար քաղաքականապես մեռյալ էին համարվում,  ազգային գործերի մատակարարության մեջ խարդախության մեջ բռնվածները, որոնք դատապարտվել էին Ազգային ժողովներից որեւէ մեկի կողմից, Որոգայթ Փառաց, Շահամիր Շահամիրյան. թարգմանությունը գրաբարից Պ.Խաչատրյանի, Երեւան, Հայաստան, 2002թ. էջ 78 Ազգային Սահմանադրություն Հայոց, «Կ.Պոլիս-Սթանպօլ»-ի տպարանի Յ. Միիհէնտիսեան, 1863թ, հոդված 66 Ազգային Սահմանադրություն Հայոց, «Կ.Պոլիս-Սթանպօլ»-ի տպարանի Յ. Միիհէնտիսեան, 1863թ, հոդված 65 362ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ  ինչպես նաեւ խելագարությամբ տառապող անբուժելի հոգեկան հիվանդները 5 ։ Եթե Շահամիրյանի սահմանադրությամբ ընտրական իրավունքի սահմանափակումներն ունեին զուտ բարոյական հիմքեր, ապա «Ազգային Սահմանադրությամբ» ընտրական իրավունքի ինչպես ցենզերը (գույքային), այնպես էլ սահմանափակման դեպքերը շատ ավելի լայն էին, որոնք ըստ էության, իրենց մեջ ներառում էին նաեւ արարքի բարոյական կողմերը (խարդախության համար բռնված լինելը)։ Առավել յուրօրինակ էր Ռուսական Կայսրության կազմում գտնվող Արեւելյան Հայաստանի բնակչության ընտրական իրավունքի իրացումը։ Քաղաքական եւ տնտեսական ճգնաժամի պայմաններում 1905թ օգոստոսի 5-ին Նիկոլայ 2րդ ցարը ստորագրեց մանիֆեստ «օրինախորհրդակցական» դումա հիմնելու մասին։ Փաստաթղթի համաձայն՝ Բուլիգինյան դումայի պատգամավորների ընտրությունը պետք է կատարեին ընտրողների նահանգային ընտրական ժողովները, այսինքն ներդրվում էր միջնորդավորված ընտրությունների ինստիտուտը։ Մասնավորապես, Պատգամավորներին ընտրելու իրավունք վերապահվում էր հետեւյալ 4 կուրիաներին (ընտրախմբերին)՝ առնվազն 100 դեսյատին հող ունեցող հողատերերին, ոչ պակաս, քան 1500ռ գույքի տեր քաղաքացիներին, վոլոստների եւ ստանցիաների լիազորներին 6 ։ Ինչպես երեւում է վերոշարադրյալից ընտրական իրավունքի համար ցարական փաստաթուղթը նախատեսում էր բավականին բարձր գույքային ցենզեր, ինչի արդյունքում հասարակության լայն շերտեր՝ կանայք, զինվորականները, ուսանողները 7 , քաղաքի աղքատ խավը, ազատազրկման դատապարտված անձինք 8 եւ այլք զրկված էին ընտրական իրավունքից 9 ։ Ընտրական իրավունքով օժտված էին կայսրության մոտ 15 միլիոն հպատակներ, ինչը կազմում էր արական սեռի Ազգային Սահմանադրություն Հայոց, «Կ.Պոլիս-Սթանպօլ»-ի տպարանի Յ. Միիհէնտիսեան,1863թ,հոդված 67 Ֆ. Ն. Սամոյլով, «Ինչպես են կատարվել ընտրությունները ցարիզմի ժամանակ» Երեւան, Պետական Հրատարակչություն 1937, էջ 5 Государственную думу, 5 օգոստոսի 1905թ. հոդված 6, Նույն տեղում, հոդված 7 Москва, Высшая школа,1968, էջ 265 363ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ բնակչության 1/3-ը 10 ։ Այս հանգամանքը փաստում է, որ բացակայում էր ընդհանուր ընտրական իրավունքի սկզբունքը, որի արդյունքում պետական իշխանության ձեւավորումը դառնում էր բացառապես ունեւոր խավի մենաշնորհը՝ խաթարելով ժողովրդաիշխանության գաղափարը։ Ընտրական իրավունքի դերը վերարժեւորվեց 1918 թ. Հայաստանի Առաջին Հանրապետության կազմավորմամբ։ Պետք է հաշվի առնել իհարկե, որ պատմաքաղաքական ծանր ժամանակահատծը լուրջ մարտահրավերների առջեւ էր կանգնեցնում Առաջին Հանրապետության կառավարությանը, եւ որպես արդյունք, նույն թվականին կազմավորված Հայաստանի Ազգային խորհրդում ոչ թե ընտրված, այլ նշանակված պատգամավորներ էին։ Այս առնչությամբ հետաքրքիր միջադեպ է գրանցվել 1919թ փետրվարի 28-ի Պառլամենտի 73-րդ նիստը բացելիս, երբ հասարակության միջից լսվել են բացականչություններ. «Չե՛նք ուզում այսպիսի խորհրդարան», «Մենք պահանջում ենք ընտրովի խորհրդարան», «Դու՛րս ինքնակոչ պատգամավորներ» 11 ։ Իսկ ՀՀ Պառլամենտի սոցիալ-դեմոկրատական ֆրակցիայի Հայաստանի Պառլամենտի ընտրությունների ժամանակավոր կանոնադրության նախագծի առթիվ տրված բացատագրում նշվում է. «...իրերի նման դասավորության հետ կարելի էր մերվել միայն ժամանակավորապես, որ առաջին իսկ հնարավորության դեպքում անցկացվեն հնարավորինս արդար ընտրություններ՝ համընդհանուր ընտրական իրավունքի սկզբունքի հիման վրա» 12 ։ Վերոնշյալի հաշվառմամբ «Հայաստանի Պառլամենտի ընտրությունների մասին» 1919 թվականին ընդունված օրենքում արդեն մանրամասն կարգավորում է ստանում ընտրությունների անցկացման կարգը։ Մասնավորապես ՀՀ-ի Պառլամենտին ընտրում է ազգաբնակչությունը առանց սեռի խտրության՝ ընդհանուր եւ հավասար ընտրական իրավունքի հիման վրա, ուղղակի ընտրության եւ գաղտնի քվեարկության միջոցով, գործադրելով համեմատական ներկայացուցГосударственную Думу,Выпуск N2 (68), էջ 5 Հայաստանի Հանրապետության Պառլամենտի նիստերի արձանագրությունները 1918-1920թթ Ամատունի Վիրաբյան, Երեւան, Հայաստանի ազգային արխիվ, 2009, էջ 216 Հայաստանի Ազգային արխիվ, Ֆոնդ 198, ցուցակ 2, գործ 64 364ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ չության սկզբունքը։ Օրենքի 2-րդ հոդվածում նշվում է, որ ՀՀ երկու սեռի քաղաքացիները, որոնց քսան տարին լրացել է ընտրությունների օրը, վայելում են Պարլամենտի ընտրություններին մասնակցելու իրավունք։ Օրենքն ընդունելիս քննարկումների առարկա էր դարձել զինվորական ծառայության մեջ եղածների ընտրական իրավունքի հարցը 13 ։ Ի վերջո, որոշվում է, որ իսկական զինվորական ծառայության մեջ եղածները ընտրություններին մասնակցելու իրավունք չունեն։ Այս առիթով հատկանշական է Զինվորական մինիստր Ախվերդովի բացատրագիրը ընտրություններին զինվորական ծառայողների մասնակցությունը աննպատակահարմար գտնելու մասին, որում մասնավորապես ասվում է.«...որպեսզի բանակը լինի միասնական եւ կառավարության կամքին հնազանդ, այն պետք է լինի նեյտրալ» 14 ։ Ընտրություներին չէին մասնակցում նրանք, ովքեր հաստատված օրինական կարգով խենթ կամ խելագար էին ճանաչված, նաեւ խուլուհամրերը, որ ենթակա էին խնամակալության։ Օրենքի 5-րդ հոդվածն անդրադառնում է ընտրական իրավունքից զրկելու դեպքերին. այսպիսով ընտրելու եւ ընտրվելու իրավունք չունեին՝ 1. Նրանք, որոնց իրավունքներն ավելի վաղ չեն վերականգնված եւ որոնք օրինական զորություն ստացած դատաստանական վճիռներով դատապարտված են՝ ա) Տաժանակիր աշխատանքների եւ պատիժը կրելուց հետո դեռ տաս տարի չի անցած բ) որոնք՝ իրավունքների զրկումով կամ սահմանափակումով՝ դատապարտված են աքսորական տարաբնակության, կալանավորական բարքուղղիչ բաժանմունքներ փոխանցելու, բարքուղղիչ տան մեջ արգելափակելու, բանտի կամ բերդի մեջ բանտարկելու եւ պատիժը կրելուց հետո դեռ հինգ տարի չի անցած։ 2. Որոնք դատապարտված են գողության համար, խարդախության, վստահված գույքի իրացման կամ վատնումի, գողոնի թաքցման, բացահայտ գողոնի գնման ու գրավառման, կեղծարարության, Հայաստանի Հանրապետության Պառլամենտի նիստերի արձանագրությունները 1918-1920թթ Ամատունի Վիրաբյան, Երեւան, Հայաստանի ազգային արխիվ, 2009 էջ Հայաստանի Ազգային արխիվ, Ֆոնդ 198, ցուցակ 2, գործ 84 365ԻՐԱՎԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ վաշխառության, կաշառակերության, կաշառատվության, ինչպես նաեւ կավատության եւ անառակությանը սատարելու համար, ինչպես նաեւ այն գործերի համար, որ նպատակ են ունեցել խանգարելու օրենսդիր հիմնարկությունների եւ ինքնավարության օրգանների ընտրության ազատությունն ու կանոնավորությունը եւ պատժվելուց հետո դեռ երեք տարի չի անցած։ 3. Անկար պարտապանները, որ օրինական զորություն ստացած դատաստանական որոշումների հիման վրա չարամիտ սնանկներ են ճանաչված, եւ այդ ճանաչումից հետո դեռ երեք տարի չի անցած. 15 Իսկ նույն հոդվածի 8-րդ մասը հավելում է, որ «նրանք, ովքեր ընտրությունների ժամանակ զրկված կլինեն ազատությունից կամ օրինական զորություն ստացած դատաստանական դատավճիռների հիման վրա կամ դատական իշխանության կողմից քաշված կլինեն դատի՝ իբրեւ ամբաստանվածներ որեւէ հանցագործության համար եւ նրանց վերաբերմամբ, իբր կանխարգել միջոց, ընտրված կլինեն պահակի հսկողությամբ պահելը, նույնպես իրավունք չեն ունենա մասնակցելու ընտրություններին։ Փաստորեն երեք շատ կարեւոր տարբերություն կա ՀՀ գործող Ընտրական օրենսգրքի (սահմանադրական օրենքի) եւ Հայաստանի Առաջին Հանրապետության «Պարլամենտի ընտրությունների մասին» օրենքի միջեւ։ Նախ այն, որ խուլուհամրերը չունեին ընտրելու իրավունք, ինչը իրավունքի ժամանակակից ընկալմամբ ամենեւին անգործունակ ճանաչելու հիմք չէ։ Երկրորդ, որ ազատազրկման դատապարտված անձինք չէին վերականգնում ընտրական իրավունքը պատիժը կրելուց անմիջապես հետո, նրանք չէին կարող մասնակցել ընտրություններին դատվածության մարման ժամկետի ընթացքում եւս։ Եվ վերջապես, ընտրական իրավունքից զրկված էին նաեւ կալանավորված անձինք, ինչը նսեմացնում էր անմեղության կանխավարկածի սկզբունքը։ Այս դրույթների լույսի ներքո էլ 1919 թ. հունիսի 21-23-ը Հայաստանի Առաջին Հանրապետությունում կայացան առաջին եւ միակ խորհրդարանական ընտրությունները։

example1453

example1453

Վերջին տարիներին ՀՀ-ում ներքին և ներգնա զբոսաշրջությունը մեծ զարգացում է ապրում։ Բացի մեծաքանակ փառատոններից, տեղի է ունենում նաև սովորական տոների ապակենտրոնացում։ Մի շարք միջոցառումներ, որոնք երրորդ հանրապետության հիմնադրումից ի վեր անցկացվել են Երևանում, կառավարության հորդորով տեղափոխվում են ՀՀ տարբեր բնակավայրեր, օրինակ՝ Անկախության տոնի անցկացումը Գյումրիում սեպտեմբերի 21-ին։

Երկար տարիներ միջոցառումների անցկացումը հղկել է Երևանի ենթակառուցվածքները `մայրաքաղաքին նախապատրաստելու համար մարդկանց մեծ հոսք, որը դեռ պետք է տեղի ունենա Հայաստանի Հանրապետության այլ քաղաքներում և գյուղերում։ Տոնակատարությունների ապակենտրոնացումը մեծ հնարավորություն է ստեղծում կարգավորման համար, հատկապես տնտեսական։ Քաղաքը չհյուծելու համար անհրաժեշտ է նախօրոք կազմակերպել միջոցառումը `ռիսկերը վերահսկելու համար։ Այս աշխատանքը հիմնականում քննարկում է այն խնդիրները և դրանց հնարավոր լուծումները, որոնք առաջացել են Անկախության օրվա ընթացքում Գյումրիում ՝ Վարդավառում։ ՀՀ պետական ​​տոների ապակենտրոնացումը դրական ազդեցություն կունենա բնակավայրի բնակիչների վրա։ Միևնույն ժամանակ, դեպի բնակավայր զբոսաշրջիկների մեծ հոսքը կարող է անհարմարություն առաջացնել, որի պատճառով զբոսաշրջիկները վատ տպավորություն կստանան, ինչը ապագայում կդառնա բնակավայր հերթական անգամ չայցելելու պատճառ։ Անհարմարություններից մեկն այն է, որ առանց նախնական պատրաստվածության մարդկանց մեծ հոսքը կարող է հանգեցնել սննդի պակասի, ինչը անհարմարություն կառաջացնի ինչպես տեղացիների, այնպես էլ զբոսաշրջիկների համար։ Մեկ այլ խնդիր է բնակավայրի սպասարկման ոլորտի անձնակազմը և վերապատրաստումը։ Արձակուրդների ընթացքում սպասարկող ռեստորանները, սրճարանները, հացաբուլկեղենները ստիպված են նույն անձնակազմով լայնածավալ աշխատանքներ իրականացնել, ինչը հանգեցնում է ծառայության որակի իջեցմանը ՝ առաջացնելով դժգոհություն և ֆինանսական կորուստներ։ Հետևյալ միջոցառումները կարող են ձեռնարկվել `մի շարք նմանատիպ բարդություններից խուսափելու համար։ Քաղաքային կամ մարզային կառավարությունների կողմից զբոսաշրջիկների ընդունելության պայմանավորվածությունների կենտրոնացված կառավարում։ Հանրային հրապարակներում հիմնական զբոսաշրջային վայրերի ստեղծում։ Նման տեղեկատվության վառ օրինակ է շտապօգնության ծառայության զանգը, քանի որ շատերը գիտեն 1-03 հեռախոսահամարի մասին, բայց մարզերում բջջային հեռախոսից զանգելու դեպքում այդ համարը միանում է Արտակարգ իրավիճակների ծառայությանը [2]։ քարտեզ, արտակարգ իրավիճակներ Քաղաքային և մարզային և մարզային կառավարման մարմինները պետք է նաև իրականացնեն սպասարկման ոլորտի անձնակազմի, հատկապես միջին և սպասարկման ստորաբաժանումների վերապատրաստում։ Ինչպես նշվեց, նույն անձնակազմի հետ աշխատանքը լի է դժվարություններով `զբոսաշրջիկների մեծ հոսքի ժամանակ։ Այս խնդրի հնարավոր լուծումը կարող է լինել ժամանակավոր անձնակազմի վերապատրաստումը։ Որպեսզի ժամանակավոր աշխատողը, չիմանալով գործի նրբությունները, ավելի շատ խառնաշփոթ չստեղծի, անհրաժեշտ է հավաքագրել նրանց, ովքեր ցանկանում են պատրաստվել որոշակի վայրում, իրադարձությունից մի քանի օր առաջ, որի արդյունքում անձնակազմը կլուծի խնդիրը։ Հնարավոր է ներառել ուսանողներ, հատկապես սպասարկման կամ զբոսաշրջության տարբեր դասընթացներից, որոնք արդեն ունեն այսպիսի աշխատանքի քիչ թե շատ փորձ (դա նրանց համար կլինի պրակտիկա, լրացուցիչ ֆինանսավորում)։ ցույց տվեց սեպտեմբերի 21-ը sectorառայությունների ոլորտի մեկ այլ խնդիր է գույքի վերահսկողությունը։ Օրինակ ՝ Գյումրիում ուժեղ քամու և ցրտի պատճառով զբոսաշրջիկները ռեստորանից դուրս գալիս իրենց հետ վերցնում էին ծածկոցներն ու տաք ըմպելիքների բաժակները։ Արդյունքում, այդ կազմակերպությունները մնացին առանց սպասքի ՝ չկարողանալով սպասարկել այլ այցելուների ՝ զրկելով նրանց հնարավոր եկամուտներից։ Նման դեպքում զբոսաշրջիկները կարող են օգտակար լինել, մեկնելուց առաջ նրանք կկարողանան հեռանալ իրենց վերականգնված կազմակերպություններից։ Տեղեկատվությունը կվերադարձվի կենտրոններին, այն իրերը, որոնք կարող են լրացվել տեղեկատվական ոլորտի կազմակերպություններում աշխատողների պակասի պատճառով, հատկապես նրանց, ովքեր ուսումնասիրում են հարակից տուրիզմ, մասնագիտություններ։ Իրականացնել ուսանողներին գործնական աշխատանքի ձևաչափով։ «Managementառայությունների կառավարման ծառայության ներգրավումը» կարող է օգտվել քաղաքային և մարզային իշխանությունների `տվյալ բնակավայրի այն քաղաքացիների համակարգված գործողություններից, որոնք պատրաստ են մեկ գիշերվա ընթացքում զբոսաշրջիկ ընդունել, բայց նախկինում նման փորձ չեն ունեցել։ Անգամ անուղղակիորեն, տեղեկատվությունը բրոշյուրների տեսքով ներկայացնելով, հնարավոր է նախապատրաստել բնակչությանը զբոսաշրջային ընդունելությանը։ Այն դեպքերում, երբ սպասվում է մեծ թվով զբոսաշրջիկների այցելություն, հնարավոր է օգտագործել առցանց հարթակ, որտեղ նրանք կկարողանան մեկ գիշերվա ընթացքում ամրագրել ոչ միայն հյուրանոցներում, այլ նաև բնակարաններում։ Hotelsիշտ է, հյուրանոցները համեմատաբար հարմարավետ են, բայց գիշերակացը B&B ձևաչափով ունի իր առավելությունները, մասնավորապես, դա թույլ է տալիս օրն անցկացնել տեղականի նման։ Եվ, ամենակարևորը, գինն էժան է եզրակացության մեջ։ Հայաստանի Հանրապետությունում ներգնա տուրիզմի զարգացումը, որն իրականացվում է պետական ​​տոների ապակենտրոնացման, Tourբոսաշրջության տեղեկատվության անհրաժեշտ կենտրոնների կառուցման, անհրաժեշտ նյութերի մատակարարումը կխթանի զբոսաշրջիկի ժամանցը, կդարձնի այն ավելի անվտանգ, անվտանգ։ ուղղել. Howշգրիտ, թե ինչպես ժամանակավոր աշխատուժի վերապատրաստումը, բնակչությունը դեպի զբոսաշրջիկների մեծ հոսք, կնպաստի հարմարավետության բարձրացմանը, քանի որ դա անմիջական տնտեսական, բարոյական և հոգեբանական ազդեցություն կունենա բնակչության վրա։ Ընդունելով այն փաստը, որ ենթակառուցվածքները Հայաստանի Հանրապետության գրեթե բոլոր քաղաքներում բավարար են բնակչությանը նախապատրաստում առանց գործող տեղական ինքնակառավարման կառավարման մարմինների կողմից այդպիսի միջոցառումների լիարժեք իրականացմանը ՝ կատարված աշխատանքները ճիշտ ուղղությամբ տանելու համար։

example1029

example1029

19-րդ դարի վերջին Հայաստանում արդեն ձևավորվել էր գինու և կոնյակի խոշոր արդյունաբերական արտադրություն։ Գինեգործության ճյուղի տեսակարար կշիռը հանրապետության սննդարդյունաբերության եկամուտների մեջ կազմում է 37.4%, իսկ վերջինիս տեսակարար կշիռը հանրապետության արդյունաբերական արտադրանքի կառուցվածքում հասնում է 16.7%-ի։ Ոլորտն ունի զարգացմանն խոչընդոտող որոշակի գործոններ, որոնց համար անհրաժեշտ է իրականացնել մի շարք միջոցառումներ (խաղողի սելեկցիայի զարգացում, առավել բարձրորակ սորտերի փորձարկում, բերքահավաքի ժամկետների և հավաքագրման պարբերականության պահանջների ապահովում և այլն)։

Գիտ. ղեկ.՝ տ.գ.դ., պրոֆ. Ա. ՍարգսյանԳինեգործության պատմությունը Հայաստանում գրեթե նույնքան հինէ, որքան խաղողագործությանը։ «Գինի» բառն առաջացել է հնդեվրոպական նախալեզվից։ Ի սկզբանե այս բառով բնորոշել են խաղողի հյութիխմորումից ստացված խմիչքը։ 1Հայաստանում գինեգործական հիմնական շրջաններն են Արարատի,Արմավիրի, Արագածոտնի, Սյունիքի և Վայոց Ձորի մարզերը։ Արարատյանհարթավայրը գինեգործության խոշորագույն շրջանն է. այստեղ է աճեցվում երկրի խաղողի 60%-ը։ Այս տարածաշրջանում աճեցվող խաղողըպարունակում է արոմատիկ բաղադրիչներ և շաքար, ինչը պայմանավորում էխաղողի արտասովոր համը։ Արարատյան դաշտավայրում կա մոտ 30հողային տեսակ, ինչի արդյունքում տարբեր հողատարածքների վրաաճեցվող խաղողի նույն տեսականին ունի տարբեր համային երանգներ։ Ներկայումս Հայաստանի տարածքում գործում է գինեգործական 43 գործարան։ Հայկական գինու 70%-ն արտահանվում է ԱՊՀ երկրներ, իսկ մնացած մասը` ԱՄՆ և ԵՄ երկրներ։ ՀՀ գինու շուկայում ձեռնարկատիրությանզարգացումը երկրի պարենային մթերքների արտաքին ապրանքաշրջանառության հաշվեկշռի, հանրապետության մակրոտնտեսական ցուցանիշների բարելավման, գյուղական բնակավայրերի աղքատության հաղթահարման կարևորագույն գործոններից է։ Վերջինս պահանջում է հանրապետության խաղողագործության և գինեգործության ճյուղի ավանդույթների,ստեղծված վիճակի համակողմանի ուսումնասիրությունների հիման վրագինու շուկայի զարգացման և մրցունակության բարձրացման խոչընդոտների բացահայտում և դրանց լուծման քաղաքականության ուղղությունների առաջադրում։ Ալկոհոլային խմիչքների շուկայում արտադրության ծավալների փոփոխությունը հստակ կերպով արտացոլվում է ներքոհիշյալ աղյուսակում։ 1 Հարությունյան Ս., Քալանթարյան Ա., Պետրոսյան Հ. և ուրիշներ, «Գինին հայոց ավանդական մշակույթում», Երևան, 2005, էջ 19։ Աղյուսակ 1. ՀՀ-ում ալկոհոլային խմիչքների արտադրության ծավալների փոփոխությունը 2010-2014 թթ.1 (հզ. լիտր)Արտադրանքի անվանումըԽաղողի գինիՇամպայնԿոնյակ Օղի և օղի-լիկյորգարեջուրՏարիՆշված խմիչքների արտադրության 88.1%-ը բաժին է ընկնում կոնյակի,իսկ 9.2%-ը` խաղողի գինու արտադրությանը։ 2010-2014 թթ. արտադրվելէ 30.723 հզ լիտր խաղողի գինի։ 2015 թ. հունվար-նոյեմբեր ամիսներինՀՀ-ում արտադրվել է 2022.3 հզ լիտր՝ նախորդ տարվա նույն ժամանակահատվածի 5127.8 հզ լիտրի փոխարեն։ Գինի օգտագործող 70 երկրների ցանկում Հայաստանը զբաղեցնում է68-րդ հորիզոնականը։ Սա չափազանց ցածր ցուցանիշ է, եթե հաշվի առնենք, որ գինեգործության հնագույն օրրաններից մեկը` Արենին գտնվում էՀայաստանում։ Մինչդեռ ալկոհոլ օգտագործող երկրների ցանկում Հայաստանը լավագույն եռյակում է։ Հայաստանում մեկ շնչին բաժին է հասնում16 լիտր ալկոհոլ։ Ըստ պաշտոնական վիճակագրության` մեկ շնչի հաշվովտարեկան օգտագործվում է 1.25 լիտր գինի, 220 գրամ կոնյակ և 5.8 լիտրօղի։ Նշենք, որ գինու մեծ արտադրություն ունեցող երկրներում ճիշտ հակառակ իրավիճակն է. ավելի շատ գինի է սպառվում (1 շնչի հաշվով 50լիտրից ավելի), քան օղի։ Համեմատության համար նշենք, որ Ռուսաստանում տարեկան օգտագործում են 5.5, Սկանդինավյան երկրներում` 15, Ֆիլիպիններում` 21.5, Սինգապուրում` 23.5 լիտր գինի։ Այսպիսով, հենց միայնայն բանի հաշվին, որ մենք` հայերս, օղու փոխարեն գինի նախընտրենք,կարող ենք ունենալ գինու արտադրության և սպառման նկատելի աճ։ Գինու սպառման աճը Հայաստանում 2015 թ-ին 2014 թ. համեմատկազմել է 31%, 2000 թ. համեմատ` 12%։ Վերջին 10 տարվա կտրվածքովսպառման ծավալները ավելացել են 2.3 անգամ։ Գինեգործական արտադրանքի իրացման համար հիմնական շուկանԱՊՀ երկրներն են, առաջին հերթին` Ռուսաստանի Դաշնությունը, այնուհետև Բելառուսի և Ուկրաինայի Հանրապետությունները, իսկ այլ երկրներից գինին համեմատաբար մեծ սպառում ունի Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներում։ Աղյուսակ 2, 3-ում ներկայացվել են գինու արտահանման ևներմուծման ծավալները 2013-2014 թթ.։ 1 Տվյալների համար հիմք են ծառայել հետևյալ աղբյուրները` ՀՀ սոցիալ-տնտեսական վիճակը2010 թ., 2011 թ., 2012 թ., 2013 թ., 2014 թ., 2015 թ. հունվար-դեկտեմբերին։ ՀՀ ԱՎԾ,Երևան, 2010; 2012; 2013; 2014; 2015; Աղյուսակ 2.Խաղողի գինու արտահանման և ներմուծման ծավալները ՀՀ-ում (հզ լիտր)1ՔանակԱրժեք /հզ դոլար/ՔանակԱրժեք /հզ դոլար/ՆերմուծումԱրտահանումԱղյուսակ 3.Վերմուտի և խաղողի այլ բնական գինու՝ ավելացրած բուսական կամհոտավետ նյութեր արտահանման և ներմուծման ծավալները ՀՀ-ում (հզ լիտր) ՔանակԱրժեք /հզ դոլար/ՔանակԱրժեք /հզ դոլար/ՆերմուծումԱրտահանումՆերմուծվող 1լ խաղողի գինու մաքսային արժեքը 2013 թ. կազմել է5.7 դոլար, իսկ 2014 թ.՝ 4.7 դոլար, արտահանվող գինու 1 լիտրի մաքսային արժեքը 2013 թ. կազմել է 3 դոլար, իսկ 2014 թ.՝ 25.98 դոլար։ Ներմուծվող 1 լիտր վերմուտի գինու մաքսային արժեքը 2013 թ. կազմել է 3.4դոլար, իսկ 2014 թ.՝ 3.3 դոլար, արտահանվող գինու 1 լիտրի մաքսայինարժեքը 2013 թ. կազմել է 3 դոլար, իսկ 2014 թ.՝ 0.004 դոլար։ 2015 թ. առաջին կիսամյակի ընթացքում արտահանվել է 628.9 հզլիտր՝ 1657.7 հզ դոլար արժողությամբ, իսկ ներմուծվել է 75.6 հզ լիտր՝360 հզ դոլար մաքսային արժողությամբ։ Վերջին տարիներին ընդլայնվել է գինու արտահանման շուկաների աշխարհագրությունը, մասնավորապես` ոչ մեծ քանակությամբ արտադրանքէ արտահանվում Եվրոպա (հատկապես` Ֆրանսիա, Գերմանիա, Բելգիա,Ավստրիա, Չեխիա, Լեհաստան և Շվեյցարիա), Ավստրալիա և այլն։ Ավստրիալիա /լ/Գերմանիա /հզ լ/Իսպանիա /հզ լ/Իտալիա /հզ լ/Աղյուսակ 4.Ներմուծման ծավալներն՝ ըստ երկրների 2013-2014 թթ. Մաքսային արժեք/հազ դոլար/ՔանակՄաքսային արժեք/հազ դոլար/Քանակ1 Հայաստանի Հանրապետության արտաքին առևտուրն ԱՏԳ ԱԱ-ի ապրանքախմբերով,http։ Լեհաստան /հզ լ/Լիբանան /հզ լ/Մոլդովիայի Հանրապետություն /հզ լ/Ուկրաինա /հզ լ/Չիլի /հզ լ/ՌԴ /հզ լ/Վրաստան /հզ լ/Ֆրանսիա /հզ լ/ՄիացյալԹագավորություն /լ/Ինչպես երևում է, 2015 թ. 157.5 լիտրով ավելացել են Ավստալիայիցներմուծման ծավալները, սկսել են ներմուծվել նաև Լեհաստանից, Լիբանանից, Միացյալ Թագավորությունից։ Աղյուսակ 5.Արտահանման ծավալներն՝ ըստ երկրների 2013-2014 թթ.Ավստարալիա /լ/Բելգիա /լ/Գեմանիա /հզ լ/Բրազիլիա /լ/Թայվան (Չինաստանի նահանգ) /լ/Լիտվա հազ. լ.Կանադա /հզ լ/Կուբա /լ/Ղազախստան /հզ լ/Միացյալ Նահանգներ /հզ լ/Նիդերլանդներ լՉինաստան /լ/Չեխիայի հանրապետություն /հզ լ/ՌԴ հազ լՎրաստան /հզ լ/ՔանակՄաքսային արժեք/հազ դոլար/Մաքսային արժեք/հազ դոլար/ՔանակԻնչպես երևում է, 2014 թ. Վրաստան արտահանման ծավալներըկրճատվել են 6 հզ լիտրով, ՌԴ՝ ավելացել 485.2 հզ լիտրով, Չինաստան՝44532.3 հզ լիտրով։ ՀՀ գինու շուկան բնորոշվում է սուր մրցակցությամբ, որտեղ կազմակերպությունների մրցակցային դիրքի գնահատման համար նպատակահարմար է գնահատել նրանց կողմից ձեռքբերումների (խաղողի մթերումների) ծավալը և դրանց փոփոխությունը։ ՀՀ-ում գործող գինեգործական ընկերություններից ոչ մեկն, ըստ ՀՀօրենսդրության, մենաշնորհային դիրք չի ունեցել և չունի, սակայն որոշ ընկերություններ ունեն գերիշխող դիրք։ Այսպես, գերիշխող դիրք են ունեցել«Երևանի կոնյակի գործարան» ՓԲԸ-ն և «Գրեյթ-Վելլի» ՀՁ ՍՊԸ-ն։ Սակայն նշված ընկերությունների հետ միասին առաջատար է եղել նաև«Երևանի կոնյակի-գինու-օղու կոմբինատ Արարատ» ԲԲԸ-ն։ Խաղողի հումքի գնումների շուկայում առաջատար դիրք են ունեցել նաև «Գրեյթ-Վելլի»ՀՁ ՍՊԸ-ն (4.16%), «Պռոշյանի կոնյակի գործարան» ՍՊԸ-ն (11.07%),«ՄԱՊ» ՓԲԸ-ն (4.16%), «Սամկոն» ՍՊԸ-ն (4.07%), «Քաղցրաշենի գինուգործարան» ՍՊԸ-ն (4.27%)։ Գինեգործության ոլորտի զարգացումն ունի ինչպես դրական, անպեսէլ բացասաբար ազդեցություն ունեցող գործոններ։ Դրական ադեցությունունեն՝1. ՀՀ գինեգործության լավագույն ավանդույթը, լավագույն պայմանները,տարբեր արտադրատեսակների գծով նախկինում ձեռքբերած համբավը.2. Խաղողի հումքի աճեցման ավանդույթը, ջրի լավ որակը.3. Խաղող վերամշակող ընկերությունների առկայությունը, դրանց զարգացման կարողությունները.4. Գինեգործութան ոլորտում գործող կազմակերպությունների կողմից արտադրվող գինիների մեծ տեսականու առկայությունը։ 1Բացասական ազդեցություն ունեն՝1. Գինեգործության հումքի բազա հանդիսացող խաղողի սորտային կառուցվածքում տեղական ավանդական սորտերի կրճատումը.2. Առանձին տարիներին խաղողագործության համար անբարենպաստ բնակլիմայական պայմանները.3. Գինեգործության ընկերությունների կարողությունների օգտագործմանցածր մակարդակը.4. Մարքեթինգային և գովազդի գործունեության անարդյունավետությունը.Գինեգործության ոլորտում գինեգործական կազմակերպություններիտեխնոլոգիական վերազինման անրաժեշտությունը2.Զարգացման հիմնական ուղիներն են՝1. Խաղողի սելեկցիայի, այգու մշակման ագրոտեխնիկական կատարելագործումը.2. Վիրուսազերծ տնկանյութի արտադրությունը և հիվանդությունների դեմպայքարի արդյունավետ տեխնիկայի ներդրումը, բարձրորակ սորտերիփորձարկումը.3. Արարատյան դաշտավայրում և Վայոց Ձորի մարզում խաղողի այգիներիհիվանդության բացառում։ 1 Հայկական ըմպելիքների ընտրանի, Երևան, 2002, էջ 150։ 2 Ղազարյան Ա., ՀՀ գինեգործական կազմակերպությունների մրցունակությունը և այդ պայմանավորող գործունեությունը։ Տեղեկատվական տեխնոլոգիաներ և կառավարում 2։ Երևան,Էնցիկլոպեդիա-Արմենիա հրատ. 2010, էջ 102-121։ Քնարիկ ԽաչատրյանԳԻՆՈՒ ՈԼՈՐՏԻ ՎԵՐԼՈՒԾՈՒԹՅՈՒՆԸ ՀՀ-ՈՒՄԲանալի բառեր՝ գինեգործություն, արտահանում, ներմուծում, մաքսային արժեք։

example1743

example1743

Բժշկության մեջ օգտագործվող կենսաակտիվ նյութերի զգալի մասը թթվածին և ազոտ պարունակող հետերոցիկլիկ միացություններ են, այդ թվում նաև ֆունկցիոնալիզացված լակտոնները։ Սերպեժին ալկալոիդի կառուցվածքը որոշված է որպես չհագեցած γ-լակտոնի և պիրիդինի բիցիկլիկ կոնդենսված համակարգ։ Բնական ալկալոիդ սերպեժինը անջատվել է Ceropegia juncea բույսից, որն օգտագործվում է ավանդական բժշկության մեջ և օժտված է տրանկվիլիզատոր, հակաբորբոքային, ցավազրկող և հակախոցային հատկություններով։ Մեր կողմից առաջին անգամ ստացվել են սերպեժին ալկալոիդի նոր ֆունկցիոնալիզացված ածանցյալներ՝ վինիլային տեղակալիչով լակտոնային ցիկլի C-1 ատոմի և տարբեր տեղակալիչներով պիրիդինային ցիկլի ազոտի ատոմի մոտ։ Իրականացրել ենք լակտոնային օղակում վինիլային խումբ պարունակող սերպեժին ալկալոիդի անալոգների հանդիպակաց սինթեզ։ Ստացված միացությունները գտնվում են կենսաբանական թեստավորման փուլում։ Ստացված միացությունների կառուցվածքը ապացուցվել է ԻԿ և ՄՄՌ սպեկտրների տվյալներով, մաքրությունը վերահսկվել է նրբաշերտ քրոմատոգրաֆիայի մեթոդով։

Քիմիական գիտության ամենակարևոր խնդիրներից մեկը կենսաբանորեն ակտիվ նոր նյութերի սինթեզումն է, դրանց հիման վրա ավելի արդյունավետ դեղամիջոցների արտադրությունը, որոնք կունենան բարձր ընտրողականություն և ցածր թունավորություն։ Հնարավոր է հայտնաբերել և ընդլայնել նուրբ օրգանական սինթեզի արտադրանքի օգտագործման նոր ոլորտներ։ Բժշկության մեջ օգտագործվող կենսաակտիվ նյութերի մեծ մասը թթվածին պարունակող հետերոցիկլիկ միացություններ են, ներառյալ ֆունկցիոնալացված լակտոնները։ Շատ հագեցած լակտոնների ֆունկցիոնալորեն փոխարինված ածանցյալները գտել են դրանց կիրառումը տարբեր ոլորտներում, ինչպիսիք են թունաքիմիկատները, բույսերի աճի խթանիչները, դեղերը և այլն։ Կենսաբանական ակտիվությամբ չհագեցած γ- լակտոնները մեծ հետաքրքրություն են ներկայացնում ինչպես տեսական քիմիայի ոլորտում, այնպես էլ ագրոքիմիայում դեղերի արտադրության մեջ [7, 8]։ Բնական ալկալոիդ սերժինը մեկուսացված է Ceropegia juncea բույսից, որն օգտագործվում է ավանդական բժշկության մեջ, ունի հանգստացնող, հակաբորբոքային, ցավազրկող և խոցային հատկություններ։ Սերգեյնի ալկալոիդային կառուցվածքը հագեցած γ-լակտոնների և պիրիդոնային ցիկլի խտացրած հետերոցիկլային համակարգ է։ Լակտոնների շարքում ամենաակտիվը այն նյութերն են, որոնք պարունակում են անուշաբույր կամ չհագեցած փոխարինիչներ։ Բնական ալկալոիդի կառուցվածքը Serpezhin- ը պարզաբանվել և հաստատվել է որպես 1,1,5-տրիմեթիլ-ֆուրո [3,4-գ] -պիրիդին -3,4 (1H, 5H) -դիոն [5]։ Սերպեգինի առաջին սինթեզն առաջարկել է պրոֆեսոր Գի Կեկին և, հիմնվելով 3-N, N-diisopropylcarbamoyl-2-methoxypyridine- ի քիմիական փոխարկման վրա, համաձայն հետևյալ սխեմայի [6]։ N- փոխարինված ֆուրոպիրիդոնների արտադրության համար քիմիական վերափոխման մի շարք աշխատանքներ հրատարակվել են Կայգորոդովայի և Սերպեժինի և ալկալոիդների անալոգների կողմից [1-3]։ Այս սինթեզների համար օգտագործվել է 2-քլորոցյանոպիրիդին։ NN (iPr) 2OONON (iPr) 2OOHNOOONHOOO68% 91% 68% 70% NOOONClOCNNClOONHOOO Հեղինակները կարծում են, որ այս դասի միացությունների ուսումնասիրությունը խոստումնալից է գործնական օգտագործման համար։ Նրանց կարծիքով, այս միացության նկատմամբ հետաքրքրությունը պայմանավորված է դրա հնարավոր օգտագործմամբ ՝ վիտամին B6- պիրիդոկինի սինթեզում։ Նրանք հետագայում ուսումնասիրեցին 6-մեթիլ-3-օքսո-4-քլոր-1 Հ-ֆուրո [3,4-C] պիրիդինի փոխազդեցությունը թիոացաթթվի հետ։ Ձեռք է բերվել 2 (5H) - ֆուրանոնով խտացրած 2 (1H) - պիրիդինիոնով։ Ստացված միացությունն այնուհետ խտացրեց տարբեր ֆուրան-տիոֆենկարբալդեհիդներով։ Միացությունների այս շարքում հայտնաբերվել են խնձորի սերմերի աճն ակտիվացնելու հատկությամբ օժտված միացություններ։ Օգտագործելով խնձորի սերմերը 24 ժամ թրջելու նախնական մեթոդը, պարզվեց, որ սինթեզված միացությունն ունեցել է բարձր աճ ակտիվացնող ակտիվություն `համեմատած գիբերելլինի հետ, 0.0005% օպտիմալ կոնցենտրացիայով, և կառուցվածքով չի զիջում անալոգային քրոտոնլակտոնին, ընդ որում դա ավելի ուժեղ էր։ ԵՊՀ օրգանական քիմիայի ամբիոնի աշխատակազմն առաջարկել և հրատարակել է սերպեզինի ալկալոիդի և դրա 3-կարբոէթօքսիլակտոնիտրիլի չհագեցած ածանցյալների ունիվերսալ մեթոդ [11, 12]։ Մեթոդը թույլ է տալիս օգտագործել տարբեր լակտոններ։ ամիններ Մեթոդը հիմնված է 3-կարբոէթօքսի-4,5,5-տրիմեթիլ-ֆուրանոն -2 և դիմեթիլֆորմամիդ դիմեթիլացետատի փոխազդեցության վրա ստացված դիմեթիլամինովինի ածանցյալների առաջնային ամինների հետ, որը ցուցադրվում է ըստ հետևյալ սխեմայի։ պարունակում է լակտոնային օղակ, օժտված է արդյունավետ կենսաբանական ակտիվությամբ [4]։ Փարիզ -6 համալսարանի հետազոտողները ուսումնասիրել են սերժենի ՝ որպես պրոտեազոմային ինհիբիտորների, ալկալոիդային ածանցյալ ածանցյալների գործունեությունը։ Մեթոդը հարմար է և թույլ է տալիս պիրիդոնի ցիկլում բազում ատոմային ազոտի ածանցյալների սինթեզ։ Նախկինում ցույց է տրվել, որ ալկալոիդ սերպեժինի N- փոխարինված որոշ ածանցյալներ օժտված են կենսաբանական ակտիվությամբ [9, 12]։ Հաշվի առնելով NOClO (NH4) 2CSNOOSNH2NH2Cl NOSOXRCHO + -XRNOSOX = O, SR = H, CH3, Br մեթոդը, որը ԵՊՀ օրգանական քիմիայի ամբիոնում մշակված եղանակային պայմանների լայն շրջանակ ունի, այս աշխատանքում փորձել ենք օգտագործել լակտոններ տարբեր C-5 ատոմներով։ Որպես սկզբնական α-keto ալկոհոլ օգտագործեցինք 3-հիդրօքսի-3-մեթիլպենտեն-4-օ `չհագեցած փոխարինիչների հետ հետերոցիկլային համակարգեր ստանալու համար։ Նատրիումի էթիլային էթանատի էթիլային սպիրտի առկայության դեպքում մալոնաթթվի դիէթիլային էսթերի հետ դրա փոխազդեցությունը եռման պայմաններում տալիս է 3-կարբոէթօքսի-4,5-դիմեթիլ-5-վինիլ-ֆուրանոն -2 (5 Հ)։ Ստացված լակտոնի արձագանքը դիմեթիլֆորմամիդ դիմեթիլացետատի հետ եռման պայմաններում ստացվել է տրված միացության 4-դիմեթիլամինովինիլային նոր ածանցյալը ՝ համաձայն հետևյալ սխեմայի։ Ստացված միացությունը մուգ կարմիր բյուրեղային նյութ է։ Ազոտիատոմում տարբեր փոխարինիչներով նոր ածանցյալներ ստանալու համար օձի ալկալոիդ C-1 ատոմից ստացված նյութը ազոտիատոմում արձագանքել են ալիֆատիկ ամիններով, ցիկլոհեքսիլամինով և 1,1 dimethylethylenediamine- ով։ ԵՊՀ օրգանական քիմիայի ամբիոնում կատարված ուսումնասիրությունների համաձայն `նախ տեղի է ունենում վերամարմացում, որն ուղեկցվում է գազային դիմեթիլամինի արտանետմամբ, այնուհետև տեղի է ունենում հեծանվավազք, որն ուղեկցվում է էթիլային սպիրտի հեռացումով։ Ստացված նյութը սպիտակ փոշի է։ Սերպեզինի ազոտի ատոմի մոտակայքում նոր ֆենիլային փոխարինողներով ածանցյալներ ստանալու համար մենք այս ռեակցիայի մեջ օգտագործեցինք բուրմունքային ամիններ բենզիլամին և ֆենիլէթիլամին։ N (CH3) 2CH (OCH3) 2OOHOC2H5OC2H5OOC2H5ONaC2H5OHOOC2H5OO + OOOC2H5ONNH2R-NH (CH3) 2NOOOROONOOC2H5NH2R-NH (CH3) 2NOOOROONOOC2H5NH2R-NH (CH3) 2NOOOROONOOC2H5NH2R-NH (CH3) 2OONHROOC2O ի տարբերություն, ածխաջրածնային ջերմաստիճանում, , Նախկինում ԵՊՀ օրգանական քիմիայի ամբիոնում սինթեզվում էր սերպեզինի ալկալոիդ ածանցյալը։ [9] Հետագայում հեղինակները հաջողությամբ օգտագործեցին նրա սինթետիկ հնարավորությունները `մի շարք հետաքրքիր արձագանքներ կատարելու համար։ Այն ստանալու համար որպես ելակետային միացություն օգտագործվել է 3-կարբոէթօքսի-4,5,5-տրիմեթիլֆուրանոն -2 (5 Հ)։ Օգտագործվել է dimethylformamide- ի օգտագործմամբ սխեման `օգտագործելով dimethyl acetate, և նպատակային բաղադրությունը ստացվել է 65% եկամտաբերությամբ։ Ստացված սերժինի կառուցվածքային անալոգը հետաքրքրություն է առաջացնում հետերոցիկլային համակարգերի ավելի քիչ ուսումնասիրված դասի միացությունների սինթեզում ֆուրոպիրիդինի և ամինի փոխարինիչների հետ [9, 10]։ Վինիլային խումբ պարունակող նորցեպինը ստացվել է նա-3-կարբամոյլ-4,5-դիմեթիլ-5-վինիլ-ֆուրանոն -2 (5 Հ) -ից։ Մենք այն դնում ենք ռեակցիայի մեջ dimethylformamide dimethyl acetate- ի հետ փոխազդեցության մեջ, մենք առանձնացնում էինք թիրախային նոր սերնդի ածանցյալը։ Այսպիսով, առաջին անգամ մենք սերպեզինի ալկալոիդի լակտոնային ցիկլում վինիլային փոխարինիչների հետ սինթեզեցինք ֆունկցիոնալացված նոր ածանցյալներ վինիլային փոխարինիչներով և ազոտի ատոմի վրա ստացանք տարբեր փոխարինիչներ. Մենք իրականացրինք լակտոնային օղակում վինիլային խումբ պարունակող norserpezhine alkaloid- ի հակառակ սինթեզը։ Ստացված միացությունները գտնվում են կենսաբանական փորձարկման փուլում։ Ստացված NHOOONOOOH NOOClNOONHRPCl5NH2RClR =, OONOC2H5ONH3-NH (CH3) 2-C2H5OHNOOOONH2OON (CH3) 2CH (OCH3) 2OONH2ON NHOOO Բաղադրությունների կառուցվածքն ապացուցվել է Գրականություն Նանե Ավագյան Ալկալոիդի կառուցվածքային անալոգների պահպանման կառուցվածքը ։

example299

example299

Սույն հոդվածը նվիրված է աշխատուժի միգրացիային և երիտասարդների հասունացման, նրանց կարգավիճակի փոփոխության փոխառնչությունների տեսական և գործնական հիմնախնդիրների լուծմանն ու մեկնաբանմանը։ Բնականաբար չէինք կարող մեկ հետազոտության մեջ «ընդգրկել անընդգրկելին»։ Ուստի առանձնացվել և առավելապես որակական ու քանակական վերլուծության են ենթարկվել հետազոտության առարկայի շրջանակում գտնվող այն հրատապ հիմնախնդիրները, որոնք ծագել են հետերկրաշարժյան շրջանից ի վեր։

Սոցիալ-քաղաքական, տնտեսական և մշակութային փոխհարաբերակցությունները կարևոր դեր են խաղում երկրից երկիր մարդկանցտեղաշարժերի գործում՝ անկախ երկրի զարգացող (զարգացած) լինելուկամ անցումային տնտեսություն ունենալու փաստից։ Բազմաբնույթլինելով՝ միգրացիան կապված է նմանատիպ փոխհարաբերակցությունների հետ և ազդում է զարգացման գործընթացների վրա։ Տնտեսական անհավասարակշռությունները, աղքատությունը և շրջակամիջավայրիև խաղաղությանբացակայության, մարդու իրավունքների ոտնահարման հետ մեկտեղ,ինչպես նաև անարդարության և դեմոկրատական հաստատություններիզարգացածության տատանվող աստճանները բոլոր այն գործոններն են,որոնք ազդում են միգրացիայի վրա։ Գնահատված է, որ միջազգայինմիգրանտների թիվն աշխարհում փախստականների հետ ներառյալ 125հետընթացը, անվտանգությանմիլիոն է կազմում, որի կեսը զարգացող երկրներում են [5]։ Վերջինտարիներին աշխարհի զարգացած հիմնական ընդունող երկրներումտարեկան կտրվածքով գրանցվել է մոտավորապես 1.4 միլիոն մարդուներհոսք, որոնց մոտ երկու երրորդը եկել է զարգացող երկրներից [5]։ Ընդհանուր առմամբ միգրացիան կարող է դրական ազդեցությունունենալ և՛ ելքի, և՛ ընդունող երկրների վրա՝ ելքի երկրին տրամադրելովդրամական փոխանցումներ, իսկ ընդունող երկրին ապահովելանհրաժեշտ մարդկային ռեսուրսներով։ Միգրացիան(հատկապեսմիջազգային միգրացիան) ապահովումէ նաև հմտություններիփոխանակում և նպաստում է մշակութային հարստացմանը։ Կայունտնտեսական աճը, ունենալով զարգացման ռազմավարություններ,որոնք համապատասխանում են այս նպատակին, անհրաժեշտ միջոց ենհանդիսանում այս խնդրի լուծման հարցում։ Ի լրումն, կարելի է ավելիարդյունավետ օգտագործել էմիգրանտների պոտենցիալ ներդրումընրանց ելքի երկրի տնտեսական զարգացման գործում։ թվաքանակիևփոփոխությանԻ տարբերություն բնական շարժումների, որոնք հանդես են գալիսբնակչությանկառուցվածքիփոփոխությունների ներքին աղբյուր, միգրացիան արտաքին հոսքն է,որը ցույց է տալիս մարդկանց որոշակի ամբողջություն՝ այլամբողջությունների հետ փոխհարաբերությունների արդյունքը։ Այդփոխհարաբերությունների արդյունքը միգրացիոն սալդոն է (աճ կամնվազում) [3]։ Միգրացիան, որն ուղեկցվում է բնակավայրից տեղափոխությամբ,այսինքն՝ վերաբնակեցմամբ, ընդգրկում է երեք փուլ. Նախապատրաստական փուլը բնակչության տարածքայինշարժունության ձևավորման գործընթացն է։  Հիմնական փուլը բնակչության վերաբնակեցման գործընթացն է։  Ավարտական փուլը վերաբնակների հարմարվելն է նոր տեղում։ «Միգրացիոն շարժունակություն» կամ «շարժունություն» (լատ.՝ mobilis)հասկացությունը և «տեղաշարժ» («վերաբնակեցում») հասկացությունընույնական[1]։ Գիտական գրականության մեջ առկա են«շարժունություն» տերմինի տարբեր ըմբռնումներ, որոնք մեկնաբանվում են իբրև՝չեն տեղափոխության տարբեր տեսակների ընդհանուրհասկացություն,  վերաբնակեցման հոմանիշ, պոտենցիալ և իրական միգրացիայի ընդհանուր հասկացություն, բնակչության՝ իրենց տարածքային կարգավիճակի փոփոխությանպոտենցիալ պատրաստություն։ ինչ-որչափովՀՀ-ում տիրող սոցիալ-տնտեսական ճգնաժամի առկայությանպայմաններում աշխատանքնիրհասարակական նշանակությունը, և մեծ մասամբ մարդիկ աշխատանքըդիտում են որպես նյութական պահանջների բավարարման միջոց։ «Խորհրդային Միության փլուզումից հետո դադարեցին գործարկվելարդյունաբերական տասնյակ ձեռնարկություններ, աշխատանքիցզրկվեցին տասնյակ հազարավոր աշխատավորներ։ Այս պատճառովվտանգավոր աստիճանի հասավ գործազրկությունը, որն ունի ոչ միայնտնտեսական, այլև սոցիալական հետևանքներ» [1]։ կորցրելէԵրբ մարդը գործազուրկ է երկար տարիներ, ապա խախտվում էնրա հոգեկան վիճակը, ինչը սպառնում է ողջ հասարակությանը։ Մեր կողմից կատարված ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որմարդը, աշխատանքը կորցնելով, սկզբում չի գիտակցում, թե ինչ էպատահել իր հետ, և չի հավատում, որ զրկվել է աշխատանքից։ Սամարդու հոգեկան վիճակի փոփոխության առաջին փուլն է, որը տևում էմեկ շաբաթ։ Երկրորդ փուլում նա գործազրկությունն ընդունում է իբրևժամանակավոր երևույթ, որը տևում է մի քանի շաբաթ։ Երրորդ փուլնարտահայտվում է մարդու անհանգստությամբ, տանջանքով ուտառապանքով, քանի որ վերջանում են ֆինանսական միջոցները, ևմարդը երկարատև որոնում է նոր աշխատանք։ Չորրորդ փուլըբնութագրվում է այն հանգամանքով, որ մարդը հարմարվում է այդդժվարություններին։ Աշխատանքի որոնումն ընթանում է առանց որևէհույսի։ Օրեցօրկարգավիճակիսոցիալական հետևանքները, և, առաջին հերթին, աստիճանաբարվատթարանում են ընտանեկան հարաբերություններն ամուսիններիմիջև, ամուսինների և ծնողների միջև։ գործազուրկիբազմանումենՄիաժամանակ, էապես ընդլայնվել է նաև երկրում բնակվողպոտենցիալ արտագաղթողների թվաքանակը, բնակչության հատկապեսերիտասարդ և աշխատունակ շերտերի շրջանում ձևավորվել ենհոռետեսական սպասումներ մարդկային կապիտալում կատարվողներդրումներիստանալուհնարավորությունների իրացման վերաբերյալ։ հայրենիքումսեփականհատույցըՀՀ-ում առաջացածբազմաբնույթ սոցիալտնտեսական հիմնախնդիրների վերհանման վերլուծության, գիտականմեկնաբանման և լուծման ուղիների պարզորոշման հարցում ինչպեսբազմազան ուէլտեսական-մեթոդաբանական, այնպեսգործնական առումով,առանցքային նշանակություն է ձեռք բերել մարդկային կապիտալիվերարտադրության և միգրացիայի ռիսկերի միջև ձևավորվողփոխառնչություններիսոցիոլոգիականառումով բոլորովին նոր չէ, պարզապես երկրում սոցիալ-մշակութային,ժողովրդագրական ու քաղաքատնտեսական որոշակի պայմաններիձևավորման պարագայում այն ձեռք է բերել առանձնահատուկկարևորություն՝ հայտնվելով ռազմավարական նշանակության գրեթեբոլոր հանգուցահարցերի խաչմերուկում։ բացահայտումը։ Խնդիրըեն,վկայումհարցումների արդյունքներըՄեր կողմից սոցիալ-ժողովրդագրական տարբեր խմբերումորանցկացվածժամանակակից պայմաններում արդեն իսկ հանրապետությունումանհրաժեշտություն է առաջացել մշակել և իրագործել մարդկայիներիտասարդ կապիտալի վրա միգրացիայի ռիսկերի բացասականներազդեցության կանխարգելմանն ուղղված հատուկ նպատակայինքաղաքականություն։ Ինչպես մեր, այնպեսշարք այլհետազոտողների փաստմամբ, այդ ռիսկերը կրթական, շուկաներիգլոբալացման,շարժունությանակտիվացման պայմաններումվերաճել ազգայինանվտանգության խնդիրների։ աշխատուժիկապիտալիէլ միևկարողենՀարկ ենք համարում նշել, որ երիտասարդ մարդկային կապիտալի՝որպես յուրատեսակ սոցիալական, տնտեսական ռեսուրսի վերաբերյալտեսական-մեթոդաբանական հարցադրումներն ու հետազոտությունները սկսել են իրականացվել դեռևս 20-րդ դարի կեսերին՝ այնուհետևլրամշակվելով կիրառական առումով առավել կոնկրետացված տարբերգիտական հայեցակետերով։ Մասնավորապես, ֆիզիկական, մարդկայինև սոցիալական կապիտալների բնորոշման, դրանց սահմանազատման ևգնահատման տեսամեթոդաբանական մոտեցում-ները մշակվել ուհիմնավորվել են Ջ. Քուլմանի, Ջ. Ուիլլիսի և այլ հայտնիվերլուծաբանների աշխատություններում [10]։ կապիտալիշարքումմեթոդաբանականՄարդկայինհիմնախնդիրներիոչդրակառուցվածքային բաղադրիչների արժևորումը, այլ նաև քանակականչափումը։ Համաշխարհային տնտեսական ֆորումի կողմից կիրառվողերիտասարդ մարդկային կապիտալի չափման համաթիվը ձևավորվում էչորս հիմնական ոլորտների ցուցիչներով.գնահատմանէկարևորվումմիայն Կրթական ոլորտի ցուցիչները ներկայացնում են տարրական,միջնակարգ և բարձրագույն ուսուցման քանակական և որակականասպեկտները՝ փոխկապակցված աշխատաշուկայի պահանջներիև աշխատուժի որակական հատկանիշների հետ։  Առողջապահության և բարեկեցության ոլորտի ցուցանիշներըբնութագրում են բնակչության ֆիզիկական առողջության ևինտելեկտուալ ներուժի հատկանիշները՝ մանկահասակներիցմինչև մեծահասակներ։  Աշխատուժի և աշխատունակության ոլորտի ցուցանիշներըեն աշխատուժի աշխատանքային փորձը,բնութագրումունակություններն ու կարողությունները։ են Հնարավորությունների միջավայրի ցուցիչներն առավելապեսբնականոնվերաբերումկապիտալի(գործարարվերարտադրության պայմանների առկայությանըակտիվություն, մտավոր սեփականության պաշտպանություն,կազմակերպաձեռնարկատիրական կարողությունների իրացմանհնարավորություն և այլն)։ մարդկայինՈւշագրավն այն է, որ ձեռք բերված աշխատանքից ու եկամտիցավելի մեծ բավարարվածություն ունենում են հենց ոչ ֆորմալաղբյուրներիցօգտված երիտասարդները։ Ընդ որում՝ առավելարդյունավետ են ոչ թե հարազատների և բարեկամների հետերիտասարդների ունեցած մտերիմ կապերը, այլ ծանոթների ևընկերների հետ ոչ ազգակցական բնույթի, այսպես կոչված, հեռավորկապերը։ Եթե թույլ կապերը հնարավորություն են տալիս զգալիորենընդլայնել տեղեկատվության շրջանակը, ապա ուժեղ կապերն առավելարդյունավետ են դառնում ճգնաժամային իրավիճակներում, երբ առկաէ ժամանակի խնդիրը։ էմեծապես պայմանավորվածԱյսպիսով, երիտասարդների աշխատանք գտնելու հարցումհաջողությունըերիտասարդի՝սոցիալական կառուցվածքում ունեցած դիրքի հետ։ Այլ կերպ ասած՝բուն մարդկային կապիտալում կատարվող ներդրումներից զատ,անհրաժեշտ են ներդրումներ սեփական հեղինակության և հանրայինկապերիցանցումերիտասարդի ձևավորած կապերի կառուցվածքը, մասնագիտականորակավորման հետ մեկտեղ, դառնումէ աշխատաշուկայումառաջխաղացման կարևորագույն տնտեսական գործոն։ Սոցիալականուղղությամբ։ զարգացմանուսումնականհաստատություններՀետխորհրդային տարիներին մեր երկրում նշանակալիորենդժվարացավավարտածերիտասարդներին աշխատանքով ապահովելու խնդիրը։ Այսինքն՝քաղաքական նոր իրավիճակում մասնագետ-երիտասարդներին ոչ թեկենտրոնացված կարգով պետությունն է ուղարկում համապատասխանաշխատանքի, այլ իրենք պետք է փնտրեն աշխատանք։ Կարելի է նշել,դարձավոր աշխատանքերիտասարդներինրանքդառնում էին կոմերսանտներ, ձեռներեցներ և այլն, ընդունումշուկայական տնտեսության զարգացման սկզբունքները։ որոնելու ամենատարածվածինքնազբաղվածությունը։ ԱրդյունքումձևըԳործազրկության երևույթի ուսումնասիրությունները ցույց ենտալիս, որ գործազրկության վախը աշխատողներին շահագրգռում էաշխատանքիլինելարտադրողականությունը,ումակարդակը և այլն։ մասնագիտականհմտություններնկարգապահ,բարձրացնելմշտապեսՀայաստանիերիտասարդությանգործազրկությունը կարելի է բնորոշել մի քանի առանձնահատկություններով.Հանրապետությունումվախենումհինգերորդըյուրաքանչյուր Ամբողջովին դադարեցվում է արտադրությունը։  Աշխատանքով չապահովված երիտասարդները հիմնականում 1825 տարեկաններն են։ Եթե յուրաքանչյուր երկրորդ երիտասարդըՀՀ-ում չի կարողանում ապահովել իր նյութական պահանջները,ապակորցնելաշխատանքը։ Գործազրկության վտանգը, աշխատանք չլինելու հետևանքները,սոցիալ-տնտեսականՀայաստանիքաղաքականությունը ևճգնաժամը, պետության վարած թույլտնտեսության մի շարք ճյուղերում տիրող անօրինակությունները լուրջպատճառ են, որ երիտասարդությունը լքի իր ծննդավայրը, հայրենիտունը, մեկնի օտար երկրներ՝ որոնելու աշխատանք և սոցիալականարդարություն։ Բազմաթիվ երիտասարդներ էլ տեղափոխվում ենարտասահման, որպեսզի փորձեն անկախանալ իրենց ծնողներից ուձեռք բերեն ինքնուրույնություն։ Հանրապետությունում տիրողէ«Ներկա ժամանակաշրջանում Հայաստանի Հանրապետությունումերիտասարդության հոսունությունն այնքան սուր չէ, որքան այն զգալիէրսկզբներին։ Այս տարիներիներիտասարդության հոսունության պատճառներից հատկապես կարելիթվականների1990-ականէ նշել հայ-ադրբեջանական կոնֆլիկտը, 1988 թվականի երկրաշարժը ևարդյունաբերականհետևանքովառաջացած գործազրկությունը [1]»։ գործարաններիչաշխատելուԱյնուամենայնիվ, ուսումնասիրությունների արդյունքում պետք էհատուկ ընդգծել, որ մեր հանրապետությունում արտագաղթնընդգրկում է չորս շրջան.Առաջին շրջան, երբ 1988 թվականի երկրաշարժից հետո Շիրակի ևԼոռու մարզերից շուրջ 30-40 հազար ընտանիք (130-160 հազար մարդ),զրկվելովմոտակաժամանակաշրջանում ձեռք բերել բնակարան, ստիպված հեռացանհանրապետությունից։ բնակարաններիցչունենալովհույսուԵրկրորդ շրջանն ընդգրկում է 1992-1995 թվականները, երբ միայնզինվորական ծառայության հասակ ունեցող կամ դրան մոտեցողպատանիները շուրջ 70-80 հազար ընտանիքով (մոտ 290-320 հազարմարդ) հեռացան երկրից, որպեսզի խուսափեն պարտադիր զինվորականծառայությունից ևչզոհվեն պատերազմական գործողություններիժամանակ։ Նշված ժամանակահատվածում բազմաթիվ երիտասարդներհանրապետությունիցպատճառներով,այլմասնավորապես՝ երկրում տիրող խավարի ու ցրտի։ հեռացաննաևվիճակըտնտեսականԵրրորդ շրջանը վերաբերում է 1995-1998 թվականներին, երբհանրապետությունումորոշակիորենբարելավվեց։ Նշված տարիներին արձանագրվեց տնտեսությանմակարդակի վերելք առանձին բնագավառներում, հատկապես՝ առևտրիու ծառայությունների ոլորտներում։ Սակայն այդ տարիներին վարվողմաքսային և հարկային ոչ ճկուն քաղաքականությունը հանրապետության դատաքննչական մարմինների, մաքսատների և հարկայինգերատեսչությունների աշխատողների անօրինական գործողությունների պատճառ դարձան, և հազարավոր փոքր ու միջին գործարարներընտանիքներով հեռացան երկրից։ Ակնհայտ է, որ հանրապետությունիցհեռացած երիտասարդ գործարարներն իրենց դրամական միջոցներըփոխանցեցինհամապատասխանգործունեություն։ ծավալելուերկրներ՝այլՀստակ է՝ երիտասարդ գործարարների արտագաղթը բացասաբարանդրադարձավ ՀՀ տնտեսության զարգացման, ուղղակի կապիտալներդրումների ծավալի մեծացման և նոր աշխատատեղերի ստեղծմանգործընթացների վրա։ Դատաքննչական մարմինների, մաքսատների ևհարկային գերատեսչությունների աշխատանքները մասնակիորենկանոնակարգվեցին միայն այն ժամանակ, երբ հանրապետությունիցարդեն արտագաղթել էին մեծ թվով երիտասարդներ։ Չորրորդ շրջանն ընդգրկում է 1998-2008 թվականները։ Այստարիներին հանրապետությունից հեռացել են աղքատության եզրինհասած, աշխատանքչունեցող, հուսահատ և պարզապես սովիմատնված մոտ 60-70 հազար ընտանիք, այսինքն՝ շուրջ 250-280 հազարմարդ։ Ներկայում էլ մեծ մասամբ ՀՀ տարբեր մարզերից, հատկապես՝լեռնային շրջաններից այն մարդիկ, որոնք կարողանում են բնակարանըվաճառել, ֆինանսական համապատասխան միջոցներ հայթայթել ևկորցնելու ոչինչ չունեն, պատրաստ են լքել իրենց ծննդավայրը, հայրենիքաղաքը և հայրական հարազատ տունը։ Համաձայն «Հայաստանի երիտասարդության ազգային զեկույցի»[3]՝ Հայաստանի երիտասարդների մոտ կեսը (49 տոկոս) երբևէ եղել էարտասահմանում։ Դա առավել բնորոշ է հատկապես տղամարդկանց ևպայմանավորված է բարձր կենսամակարդակով, ենթամշակութայինպատկանելությամբ և մայրաքաղաքաբնակ լինելու հանգամանքով։ Իսկաշխարհի մակարդակով երիտասարդ միգրանտները կազմում ենընդհանուր 232 միլիոն (միջազգային միգրանտների ավելի քան 10տոկոսը) և հանդիսանալով շարժական սոցիալական խումբ` կազմումեն տարեկան միգրացիոն շարժումների հիմնական մասը։ Միջազգայինմիգրացիան երիտասարդության համար հնարավորություն է տալիսավելի լավ կյանք ապահովել իրենց և իրենց ընտանիքների համար,հետամուտ լինել կրթական ձգտումներին, կատարելագործել իրենցմասնագիտական հմտությունները և հեռանկարները կամ բավարարելանձնական զարգացման ցանկությունը`արտերկրում ապրելու հետկապված արկածների և մարտահրավերների միջոցով։ Երիտասարդներիմոտ առկա է բարձր գործազրկություն` հայրենիքում չունենալովպատշաճ աշխատանք։ Գրեթե բոլոր երկրներում երիտասարդությանշրջանում գործազրկության մակարդակը առնվազն երկու անգամգերազանցումգործազրկության ընդհանուր մակարդակը, ևգնահատվում է, որ 73 միլիոն երիտասարդ գործազուրկ է[5]։ Դժբախտաբար, արդյունքումշատ երիտասարդ միգրանտներշարք ռիսկերի. հաճախ թալանվում են,հանդիպում են միշահագործվում, ենթարկվում բռնությունների` ներառյալ հարկադիրաշխատանքը։ Եվ շատ հաճախ նրանք, ինչպես մյուս միգրանտները,դառնում են քավության նոխազ՝ տնտեսական և սոցիալականհամակարգերի թերությունների պատճառով [5]։ էԵրբ երիտասարդները գաղթում են ազատության, արժանապատվության, արդարության և անվտանգության պայմաններում, նրանքկարող են խթանել տնտեսական և սոցիալական զարգացումը ինչպեսծագման, այնպես էլ ընդունող երկրների [4]։ Հետևաբար, ԱՄԿ-նաշխատում է բոլոր համապատասխան շահագրգիռ կողմերի հետ։ Այդկողմերից մեկը հանդիսանում են նաև իրենք՝ երիտասարդները։ Լայնգործընկերություն, սոցիալական երկխոսության խթանում, լավ փորձիփոխանակում և վերապատրաստում, ապահովվում է ավելի լավզբաղվածություն և մշակվում աշխատանքային միգրացիայիարդյունավետ քաղաքականություն, որը ապահովում է պատշաճաշխատանք երիտասարդ միգրանտների համար [6]։ վարկածը,Երիտասարդների շրջանում արտասահմանում լինելու փորձըմոտավորապես նույնն է և՛ ընդմիշտ արտագաղթելու հակում ունեցող, և՛արտագաղթելու հակում չունեցող խմբերում, ինչից կարելի է առաջքաշել այնենթադրելու, թեերիտասարդության` արտասահմանում լինելու փորձը նպաստում էնրանց արտագաղթելու դիրքորոշումների աճին (և հակադարձաբարկարելի է առաջ քաշել այն վարկածը, որ ընդմիշտ արտագաղթելուդիրքորոշումներիառավելապեսներհայաստանյան են)։ պատճառներնձևավորմանորհիմքերչկանՎերջին երեք տարիներին երիտասարդների՝ արտերկիր կատարածայցերի 76%-ը վերաբերում է ընդամենը երկու երկրի` Ռուսաստան(46%) և Վրաստան (30%), իսկ ըստ նպատակների՝ այցերի 80%-ըկազմում են հանգստանալը (46%) և աշխատելը, բիզնեսով զբաղվելը(34%)։ Ընդ որում՝ այդ երկու հիմնական նպատակով միայն Ռուսաստանև Վրաստան կատարած այցերը կազմում են երիտասարդների բոլորայցերի 60%-ը [3]։ Երտասարդների բարձր տոկոսներով հոսունությունըհիմնականում բացատրվում է այն իրողությունով, որ աշխատանքայինմիգրանտները մյուս հավասար պայմանների դեպքում ավելի մեծպարտավորություններիրենցհարազատների նկատմամբ։ Օրինակ՝ այն երիտասարդը, որը միայնուսանող է, չնչին հավանականությամբ է մասնակցում ընտանիքիեկամուտների կազմավորմանը. նա «ազատ մարդ է» [3]։ Իսկ եթեերիտասարդը մեկնել է արտագնա աշխատանքի, ապա նա Հայաստանում մնացած ընտանիքի անդամների «կերակրողների» շարքում է,եթե ոչ միակը։ Ավելին` հայտնի է, որ սեզոնային աշխատանքայինմիգրացիայի վայրում աշխատանքային միգրանտները (հիմնականումՀայաստանումգտնվողունենտղամարդիկ) ունենում են արտամուսնական կապեր։ Այդ կապերիառկայությունն էլ ինքնին խոչընդոտում է միգրանտների՝ իրենցհարազատներինՀայաստանից արտասահման տեղափոխելուդիրքորոշմանը։ ՀՀսոցիալ-տնտեսական անվտանգությանհամատեքստումերիտասարդները լուրջ դերակատարում ունեն նաև մասնագիտականկարողությունների արագընթաց փոփոխումների առումով։ Աշխատուժիշուկայում մրցակցային բարենպաստ դիրքերում են հայտնվումհիմնականում այն մասնագետները, որոնք արագորեն արձագանքում ենգործատուի կողմից ներկայացվող նորանոր պահանջներին։ Իսկաշխատուժիշուկայում ձևավորված արդիական պահանջներին,բնականաբար, առավելապես արագ ու ճկուն արձագանքում եներիտասարդ կադրերը, որոնք անհամեմատ ավելի հեշտությամբ ենընկալում ինովացիոն գաղափարները,չեն խուսափում անցնելհամապատասխան վերապատրաստումներիյուրացնելովնորագույն տեխնոլոգիաները։ Այս առումով, եթե մարդկային կապիտալիվերարտադրության ամբողջական գործընթացի արգասիքը դառնա այդկապիտալի «երիտասարդացումը», ապա որոշակիորեն կկրճատվենտնտեսապես ակտիվ մարդկային ռեսուրսների անարդյունավետօգտագործման ռիսկերը երկրի ներքին շուկայում։ բովով`Ելնելով այս ամենից՝ ՀՀ սոցիալ-տնտեսական անվտանգությանհամատեքստումռիսկերիկառավարման համար գտնում ենք, որ անհրաժեշտ է սլաքները ուղղելներքոնշյալ հիմնահարցերի լուծմանը.կանխարգելվելուերիտասարդ մասնագետներիերիտասարդացմանգործընթացի ինչպե՞սէարտագաղթը երկրից, ինչպե՞ս է մեղմվելու գործազրկության մակարդակը երիտասարդմասնագետների շրջանում, երկուկողմերի ինչպե՞ս է կարգավորվելու «գործատու-երիտասարդ մասնագետ»փոխադարձփոխհարաբերություններիակնկալիքների շրջանակը։ Սույն հետազոտության շրջանակում կատարված տեսական ևէ միգործնական ուղղվածության վերլուծություններիցընդհանրական եզրահանգում. միգրացիոն ավանդույթներ ունեցողերկրներում, ինչպիսին Հայաստանի Հանրապետությունն է, վաղուցհասունացել է ժամանակը՝ մշակելու գիտական չափանիշների ևկոնկրետ ցուցիչների մեթոդաբանորեն հիմնավորված կուռ համակարգ,բխումորը կարտացոլի երիտասարդների հիմնախնդիրների կարգավորում,մարդկային կապիտալի վերարտադրության և երիտասարդ աշխատուժիմիգրացիայի ռիսկերի իրական փոխկապվածություն։ Իհարկե, դահետագա ուսումնասիրությունների առարկա է։ ՀՀ-ում այդպիսիհամապարփակ ուսումնասիրությունները կնպաստեն համեմատաբարերկարաժամկետ և արդյունավետ միգրացիոն քաղաքականությանմշակմանն ու իրագործմանը, քաղաքականություն, որը երկրինհնարավորությունարտաքինաշխատանքային միգրացիայի առավելություններից, ինչպես նաև`փոխհատուցելու դրա թերությունները` երիտասարդ մարդկայինկապիտալի կուտակման և նրա ընդլայնված վերարտադրությանապահովման առումով։

example757

example757

Հոդվածի նպատակն է վեր հանել երկրորդ դարի կեսերին Հայաստանի գահին բազմած Սոհեմոս թագավորի գահակալության հետ կապված բազում խնդիրներն ու դրանց առավել հավանական լուծումները։ Հայ և օտար սկզբնաղբյուրների, դրամագիտության տվյալների, ինչպես նաև տարբեր ուսումնասիրողների տեսակետների հիման վրա փորձ է կատարված բացահայտելու Սոհեմոսի ինքնության հարցը։ Հետազոտության արդյունքում հանգել ենք այն եզրակացությանը, որ Սոհեմոսը մեկ այլ թագավորի հետ միասին Մովսես Խորենացու երկում խտացվել է Տիգրան Վերջինի կերպարում։

ՍՈՀԵՄՈՍ-ՏԻԳՐԱՆԻ ԳԱՀԱԿԱԼՈՒԹՅԱՆ ՇՈՒՐՋԵրկրորդ դարի կեսերի հայոց պատմության ժամանակագրական և ուսումնասիրվածությանառումով մշուշապատ ժամանակաշրջանի կարևոր հիմնահարցերից է Սոհեմոս-Տիգրան արքայիգահակալության խնդիրը։ Հայոց Վաղարշ Առաջին արքայի գահակալության ավարտն ուսումնասիրողները թվագրում են140-143 թթ. միջև։ Թեպետ այդ մասին հունահռոմեական սկզբնաղբյուրներում ուղղակի վկայությունները բացակայում են, սակայն այդ ժամանակաշրջանում Հայաստանում նոր թագավոր նշանակվելումասին են հավաստում այդ ընթացքում Հռոմում հատված դրամները, որոնց մի կողմում դրոշմված էկայսր Անտոնինուս Պիուսի (138-161 թթ.) գլուխը, որի շուրջը գրված է «Անտոնինուս կոնսուլ երրորդանգամ Օգոստոս»), իսկ մյուս կողմում կայսերական ծիրանի հագած կայսրը պսակ է դնում Հայոցթագավորի գլխին, և շուրջը գրված է. «Տրվեց թագավոր հայերին հրամանով Ծերակույտի»1։ Այս տեղեկության արդյունքում պատմագետներից ոմանք ենթադրում են, որ Անտոնինուս Պիուսընոր թագավոր է նշանակել Հայաստանում նախորդ գահակալի՝ Վաղարշ Առաջինի մահվան պատճառով2։ Միանգամայն այլ եզրահանգման է եկել Հ. Աստուրյանը։ Նրա տեսակետի համաձայն՝ կայսերական գահին Հադրիանուսին փոխարինած Անտոնինուս Պիուսը, թշնամական վերաբերմունք ունենալովՎաղարշի նկատմամբ, 140-143 թթ. միջակայքում գահընկեց է արել նրան մեզ անհայտ պատճառով։ Աստուրյանի կարծիքով՝ Պիուսին Վաղարշի դեմ գրգռած կարող էր լինել Իբերիայի թագավոր, Հռոմիկամակատար Փարասման Երկրորդը3։ Այս հարցի առնչությամբ Աստուրյանի ենթադրությունները Հ.Մանանդյանը համարել է հնարավոր, բայց ոչ հաստատուն, մինչև որ դրանք չապացուցվեն նոր ուհամոզիչ փաստերով4։ Վաղարշ Առաջինին հավանաբար հաջորդել է Սոհեմոսը։ Նա Եմեսայի (այժմ՝ Հոմս) իշխանականտոհմից էր և ամենայն հավանականությամբ՝ կրում էր Արշակունյաց արյունը։ Նա ազգակից էր նաևԿոմմագենեի թագավորներին, որոնք իրենց վերագրում էին Աքեմենյան ծագում։ Բայց նա միաժամանակ հռոմեական քաղաքացի էր և Սենատի անդամ5։ Սոհեմոսի մասին մեզ հասած սակավաթիվ տեղեկություններից ամենաուշագրավը, թերևս, Փոտպատրիարքի «Բիբլիոտեկա» աշխատության մեջ պահպանված վկայությունն է, որտեղ հեղինակը, խոսելով Յամբղիկոսի Բաբելոնականք վեպի մասին, նրան հիշատակում է հետևյալ հատվածում. «Իր մասին մատենագիրն ասում էր, որ բաբելոնացի էր… և ծաղկում էր Աքեմենյան Արշակունյան Սոհեմոսիժամանակ, որը թագավոր էր և հաջորդել էր իր նախնիներին, որոնք նույնպես եղել էին թագավորներ։ Բայց նա նաև Հռոմի ծերակույտի անդամ եղավ ու նաև հյուպատոս և հետո կրկին դարձավ թագավորՄեծ Հայաստանի։ Արդ՝ ինքը ծաղկում էր, ինչպես ասում է նա, հենց սրա օրով։ Իսկ Հռոմայեցոց թագավորությունը ժառանգեց Անտոնինոսը»6։ Այսպիսի ուղղակի տեղեկությունից անվանի հայագետներ Գ. Խալաթյանցը, Յ. Մարկվարտը, Հ.Աստուրյանը, Հ. Մանանդյանը, Բ. Հարությունյանը եզրակացրել են, որ Սոհեմոսը Հայաստանում գահակալել է երկու անգամ։ Ըստ որում՝ առաջին 4 հեղինակների կարծիքով՝ առաջին անգամ ՍոհեմոսըՀայաստանում իշխել է 140-143 թթ. Անտոնինուս Պիուսի ձեռքով, իսկ երկրորդ անգամ՝ ՄարկուսԱվրելիուսի կարգադրությամբ 164 թ.7։ 1 Մանանդյան Հ., Քննական տեսություն հայ ժողովրդի պատմության, հ. Բ, Ա մաս, Երկեր, հ. Բ, Երևան, 1978, էջ 42-43։ 2 Sandalgian J., Histoire documentaire de l’ Arméniee, t. II, Rome, 1917, p. 551. Տաշյան Հ., Արշակունի դրամներ, Վիեննա, 1919,էջ 126։ 3 Աստուրյան Հ., Քաղաքական վերաբերութիւններ ընդ մէջ Հայաստանի և Հռովմայ, 190-էն ն. Ք. մինչև 428 յ. Ք., Վենետիկ,1912, էջ 214։ 4 Մանանդյան Հ., էջ 42։ 5 Նույն տեղում։ 6 Մարկվարտ Ջ., Էջ մը հայ Արշակունեաց հնագույն պատմութենէն, Հանդէս Ամսօրեայ, 1906, թ. 2, էջ 37։ 7 Халатьянц Г., Очерк истории Армении, Москва, 1910, с. 309, 311, Աստուրյան Հ., էջ 210 և 215, Մանանդյան Հ., էջ 43։ Բ. Հարությունյանի կարծիքով, որի հետ մենք միանգամայն համաձայն ենք, Սոհեմոսը 140-143թթ. չէր կարող Հայաստանում գահ բարձրանալ1։ Հիմնավորումը հետևյալն է. անդրադառնանք ՄովսեսԽորենացու հաղորդմանը Տիգրան Վերջինի գահակալության վերաբերյալ։ Ըստ այդմ՝ հայոց ՎաղարշԵրկրորդ թագավորը եղել է Տիգրանի որդին, իսկ այս Տիգրանը (Տիգրան Վերջին) թագավորել է պարսից Պերոզ թագավորի 24-րդ տարում՝ իշխելով 42 տարի2։ Ապա պարզվում է, որ Տիգրան Վերջինըկալանավորվեց «մի հույն աղջկանից այն ժամանակ, երբ վախճանվեց հռոմեացիների Տիտոս Երկրորդթագավորը, որը կոչվեց Անտոնինոս Ավգոստոս, և Պարսից Պերոզ թագավորն արշավեց հռոմեացիներիիշխանության վրա, որի պատճառով և Պերոզ կոչումն ստացավ, որը նշանակում է հաղթող, որովհետևնա առաջ հունարեն լեզվով կոչվում էր Վաղեգեստոս…»3։ Հետագա հաղորդումներում երևում է, որ Պերոզն Ասորիքի վրայով ասպատակում էր պաղեստինացիների կողմերը, և «Նրա հրամանով մեր Տիգրանն էլ ասպատակեց Միջերկրայքը, որտեղ և կալանավորվեց մի աղջկանից, որ իշխում էր այդկողմերում, մինչ Ղուկիանոս կեսարն Աթենքում շինում էր մեհյանը։ Սա, Պերոզի մեռնելուց հետո մեծզորքով Միջերկրայք գալով, նվաճեց Հայաստանը և արձակեց Տիգրանին։ Նա Տիգրանին կին տվեց իրմերձավոր Ռոփի կույսը, որին Տիգրանը Հայաստան դառնալիս արձակեց իր մոտից, իսկ նրանիցծնված չորս պատանիներին նախարարական ցեղի վերածեց նրանց մոր՝ Ռոփիի անունով Ռոփսյանկոչելով, որպեսզի Արշակունի չկոչվեն»4։ Հետազոտողները ցույց են տվել, որ վերը նշված Տիտոս Երկրորդն Անտոնինուս Պիուս կայսրն է,իսկ պարթևների (Խորենացու մոտ՝ պարսիկների) Պերոզ թագավորը Վաղարշ Երկրորդն է (121130/148-149 թթ.)։ Ղուկիանոս Կեսարը Պիուս կայսեր որդեգրած Վերուսի որդին է, որը գահ էբարձրացել Մարկուս Ավրելիուսի հետ համատեղ 161 թ.5։ Նախ, հարկ է նշել, որ Հայոց գահին հաստատվելով՝ օտար գահակալը պետք է ընդուներհայկական դինաստիական անուն։ Նրա դեպքում բացառություն չպետք է լիներ նաև Սոհեմոսը։ ԴեռևսՄիքայել Չամչյանցը և Կ. Կոստանյանը նկատել են, որ Խորենացու երկում Սոհեմոսին համապատասխանում է Տիգրան Վերջինը6։ Այսպիսով՝ ի՞նչ եզրակացությունների կարելի է հանգել Պատմահոր այս խճողված վկայությունից։ Համակիր լինելով Բ. Հարությունյանի տեսակետին՝ անհրաժեշտ է առաջին հերթին ընդունել հայկականգահի վրա Սոհեմոս-Տիգրանից առաջ ևս մեկ Տիգրանի գահակալությունը, քանզի թեպետ արդեն իսկանվիճելի է, որ Սոհեմոսը նույնանում է Տիգրան Վերջինին, սակայն պարզ է, որ Սոհեմոսը հազիվ թեՊերոզի հրամանով ասպատակեր Միջերկրայքը և ընդհանրապես հանդես գար պարթևական դրածոյիդերում7։ Բոլոր փաստերը վկայում են, որ Սոհեմոսը Հայաստանի թագավոր էր նշանակվել առանցպարթևների համաձայնության, որը Հռանդեայի պայմանագրի կոպիտ խախտում էր։ Տիգրան Վերջինիխորենացիական կերպարը, ամենայն հավանականությամբ, իր մեջ միահյուսում է առնվազն 3 անձի,որոնց գործունեությունը բավական հակասական է։ Խորենացու վկայությամբ՝ նա թագավորել է պարթևական Պերոզ թագավորի 24-րդ տարում, ապա մասնակցել է դեպի Միջերկրայք կատարվածարշավանքին և գերի ընկել տեղի իշխանավոր մի հույն աղջկա ձեռքը, սակայն Ղուկիանոս Կեսարիարշավանքի ժամանակ, երբ Հայաստանը նվաճվել է, նա Կեսարի կողմից ազատվել է բանտարկությունից։ Միակ հնարավոր բացատրությունն այստեղ այն է, որ Տիգրան Վերջինի կերպարն իր մեջ ներառում է ևս մի Տիգրանի, որն ապրել է Տիտոս Երկրորդի ժամանակ, որը Պերոզի, այսինքն պարթևական Վաղարշ Երկրորդի դաշնակիցն էր, որը վերջինիս՝ Ասորիքի վրայով Պաղեստինացիների կողմերնարշավելու ժամանակ ասպատակեց Միջերկրայքը և կալանավորվեց այդ կողմերում իշխող մի հույնաղջկանից8։ Ամեն ինչից դատելով՝ այս տեղեկությունը միահյուսում է 2 տարբեր ժամանակաշրջանների իրադարձություններ, քանի որ Անտոնինուս Պիուսի օրոք Պարթևական պետությունը մեծ մասամբ կրավորական դիրք էր գրավել և խուսափում էր Հռոմի հետ հակամարտությունից։ Ըստ այդմ՝ Բ.Հարությունյանը եզրակացնում է, որ հայոց Վաղարշ I թագավորը մահացել էր իր բնական մահով,Անտոնինուս Պիուսը գահը հանձնել էր մի ինչ-որ Տիգրանի՝ հավանաբար Արշակունիների տոհմից9։ 1 Հարությունյան Բ., Հայոց պատմութեան II և III դարերի ժամանակագրութեան շուրջ, Հանդէս Ամսօրեայ, 2007, էջ 106։ 2 Մովսես Խորենացի, Հայոց պատմություն, Երևան, 1997, էջ 177 ։ 3 Նույն տեղում։ 4 Նույն տեղում։ 5 Հարությունյան Բ., էջ 106։ 6 Չամչյանց Մ., Պատմութիւն Հայոց, հատոր Ա, Վենետիկ, 1784, էջ 355-357, Костанянц К., История Армении (краткий очерк),7 Հարությունյան Բ., էջ 106։ 8 Նույն տեղում, էջ 109։ 9 Նույն տեղում, էջ 109։ Հատկանշելի է, որ նոր Տիգրանի նշանակումը, դատելով կայսեր դրամների արձանագրության բովանդակությունից, կատարվեց ոչ միայն առանց պարթևների կողմից թեկնածու առաջադրելու, այլևառանց նրանց համաձայնության, ինչը թեպետ անպատվաբեր էր պարթևների համար, սակայն նրանք,այնուամենայնիվ, հաշտվեցին այդ իրողության հետ՝ բավարարվելով նոր գահակալի՝ Արշակունի լինելով։ Այսպիսով՝ վերոհիշյալ Տիգրանը գահ բարձրացավ 140-143 թթ. միջակայքում։ Հուլիուս Կապիտոլինուսի հաղորդմամբ, սակայն, պարթևներն սկսեցին նախապատրասվել պատերազմի՝ Մեծ Հայքի թագավորությունը գրավելու նպատակով։ Խնդիրը պատերազմի չհասավ, քանիոր Հռոմի կայսրը նամակներով կարողացավ նրան հետ պահել բացահայտ առճակատումից1։ Սա որոշչափով զարմանալի տեղեկություն է, քանի որ պարթևների ուժը քննարկվող ժամանակաշրջանում բավական չէր առանց լուրջ անհրաժեշտության պատերազմ սկսելու համար։ Խորենացու հաղորդումըցույց է տալիս, որ հայոց թագավոր Տիգրանի և պարթևների միջև բարեկամական հարաբերություններէին հաստատվել, որը հակասում էր հռոմեացիների շահերին։ Ուստիև, Անտոնինուս Պիուսը գահընկեցարեց Տիգրանին և փոխարենը գահը հանձնեց Սոհեմոս-Տիգրանին (հավանաբար 148 թ.՝ ՎաղարշԵրկրորդի իշխանության վերջին տարում)2։ Սա արդեն անհանդուրժելի էր պարթևների համար, քանիոր Մեծ Հայքի թագավորության ամբողջ տարածքը հայտնվում էր Հռոմեական կայսրության ազդեցության ոլորտում։ Այդ իսկ պատճառով էլ նախապատրաստվում է պատերազմը Հայաստանի դեմ։ Այդուհանդերձ, պարթևական արքան հրաժարվում է իր ծրագրերից հռոմեական կայսեր հորդորներից հետո։ Դրանով պայթյունավտանգ դրությունը չի հանդարտվում, բայց պատերազմը հետաձգվում է ամբողջ13 տարով։ Պարթևա-հռոմեական հարաբերությունների հետագա սրումը կապված է պարթևական գահինՎաղարշ Երկրորդին փոխարինած Վաղարշ Երրորդի (148-191 թթ.) անվան հետ։ Ներքին խռովություններին վերջ տալով՝ նա արդեն նախապատրաստվում էր Մեծ Հայքի թագավորության գրավմանը։ Սակայն 154 թ. կամ 155 թ. իրադրությունը կայունացավ՝ շնորհիվ կայսեր և պարթևական թագավորի՝Եփրատի վրա ունեցած հանդիպման։ Սոհեմոս-Տիգրանի իշխանությունը Հայաստանում պահպանվեցԱնտոնինուս Պիուսի ճնշման ներքո, իսկ խաղաղությունը պահպանվեց3։ Իրադրությունն արմատապես փոխվեց 161 թ.՝ Անտոնինուս Պիուսի մահից հետո։ Պահը հարմարգտնելով՝ պարթևները հարձակվեցին Մեծ Հայքի թագավորության վրա, և Հռոմ փախած ՍոհեմոսՏիգրանի փոխարեն գահ բարձրացրին Բակուր Արշակունուն (161-163 թթ.)4։ Սակայն չի բացառվում,որ մինչև գերի ընկնելը գահի թեկնածու էր նաև գահընկեց արված Տիգրանը, որը միայն 161 թ. կարողէր ասպատակել Միջերկրայքը։ Դրա օգտին է խոսում նաև Ղուկիանոս կայսեր հիշատակությունը։ Ըստորում՝ դատելով Պատմահոր հաղորդումից, ձերբակալվեցին միաժամանակ թե՛ Տիգրանը, թե՛ ՍոհեմոսՏիգրանը, որովհետև առաջինին Ղուկիանոս Կեսարը գերությունից չէր ազատի, այլ հաղթական կռիվներից հետո կարող էր ազատություն բերել միայն պարթևական գերության մեջ գտնվող ՍոհեմոսՏիգրանին5։ Պատերազմի հենց սկզբում Կապադովկիայի կուսակալ Էլիուս Սևերիանուսը Հայաստանում ծանրպարտություններ կրեց պարթևներից, որոնք, անցնելով Եփրատը, ներխուժեցին Կապադովկիա ուԱսորիք։ Այս մասին է գրում Խորենացին՝ խոսելով Պերոզ արքայի՝ Պաղեստին ու Ասորիք և Տիգրանի՝Միջերկրայք կատարած արշավանքի մասին։ Տիգրանը, որն, անկասկած, պետք է լիներ հայոց գահիառաջին թեկնածուն, գերի ընկավ ու դուրս մնաց պայքարից, որի արդյունքում էլ գահակալեց Բակուրը։ Սակայն հաջողության անիվը թեքվում էր հռոմեացիների կողմը։ Գահ բարձրացած Մարկուս Ավրելիուս կայսրը (161-180 թթ.) Արևելք է ուղարկում իր գահակից եղբայր Լուկիուս Վերուսին՝ խորենացիական Ղուկիանոս Կեսարին։ 163 թ. վերջերին հռոմեական զորքերը գրավեցին ու ավերեցին Արտաշատը։ 164 թ. Միջագետքյան ճակատում հռոմեացիներից ծանր պարտություններ կրեց Վաղարշ Երրորդը։ Այս պատերազմները մանրամասն նկարագրված են հռոմեական աղբյուրներում6։ Հայաստանում գահընկեց արվեց, ձերբակալվեց և Հռոմ տարվեց Բակուրը, իսկ հայկական գահը հանձնվեց Սոհեմոս-Տիգրանին7։ 163-165 թթ. հատված հռոմեական դրամները խորհրդանշում են հռոմեական դրոշիառջև նստած տխրադեմ մի կնոջ, որի ներքևում գրված է «Արմենիա», իսկ Լուկիուս Վերուսի հատած2 Հարությունյան Բ., էջ 111-112։ 3 Նույն տեղում, էջ 112։ 4 Մանանդյան Հ., էջ 44։ 5 Հարությունյան Բ., էջ 112։ դրամներում պատկերված է հենց ինքը՝ գահին բազմած և զինվորներով շրջապատված։ Նա թագ էդնում հայոց թագավորի գլխին, իսկ պատկերի շուրջը գրված է «Հայաստանին թագավոր տրվեց»1։ Խորենացու հաղորդման համաձայն՝ Տիգրան Վերջինն իշխել է 42 տարի։ Թվաբանական պարզհաշվարկներն ապացուցում են այս տեղեկության ճշմարտացիությունը։ Եթե հաշվի առնենք, որ իրառաջին գահակալության ընթացքում նա իշխել է 13 տարի (148-161 թթ.), իսկ երկրորդ գահակալության ընթացքում՝ 29 տարի՝ 163 կամ 164-191 թթ. (հռոմեական աղբյուրներից հստակորեն հայտնի է,որ 191 թ. Հայաստանում արդեն գահակալում էր Վաղարշ Երկրորդը), ապա միանգամայն հաստատվում է Պատմահոր հաղորդումը2։ Հույժ ուշագրավ է, որ Պատմահայրը որպես Տիգրան Վերջինի մասին հատվածի համար սկզբնաղբյուր հիշատակում է Բարդածան Եդեսացու (154-222 թթ.) երկը, որը պահպանել է հեղինակի կենդանության օրոք ապրած Սոհեմոսի մասին ճշգրիտ տեղեկություններ3։ 165 թվականից ընդհուպ մինչև դարավերջ ընկած շրջանի պատմությունը խիստ մշուշապատ է։ Կցկտուր ու հակասական սկզբնաղբյուրային նյութի պայմաններում տարբեր հեղինակներ փորձել ենգալ տարբեր իրարամերժ եզրակացություների, որոնք, սակայն, լույս չեն սփռում ժամանակաշրջանիվրա։ Սոհեմոսի գահակալության հետագա շրջանը ևս պարզաբանված չէ։ Հայտնի է միայն, որ նա սիրված ու ընդունված գահակալ չէր, այլ ավելի շատ հռոմեական դրածո էր հայկական գահի վրա։ Նրագահակալության ավարտ պատմագիտության մեջ ներկայումս ընդունվում է 191 թվականը։ Նինա ՀայրապետյանՍՈՀԵՄՈՍ-ՏԻԳՐԱՆԻ ԳԱՀԱԿԱԼՈՒԹՅԱՆ ՇՈՒՐՋԲանալի բառեր՝ Վաղարշ I-ի մահվան կամ գահազրկման խնդիր, Սոհեմոսի գահակալությանը վերաբերող տեղեկություններ հայ և օտար աղբյուրներում, պարթևա-հռոմեական կոնֆլիկտ հայոց գահի շուրջ, Խորենացու Տիգրան Վերջինը՝ 2 անձի համադրություն ։

example2081

example2081

Հոդվածում ներկայացված է անցումային տնտեսությամբ երկրների, հատկապես՝ Ռուսաստանի Դաշնության, ֆինանսական շուկաների վերլուծությունը՝ շեշտը դնելով կառուցվածքային գործիքների կիրառման վրա։ Հետազոտությունը ցույց է տալիս, որ կառուցվածքային գործիքները կարող են ծառայել որպես ռիսկի մինիմալացման և բարձր շահույթ ստանալու միջոց։ Կոպուլաների մեթոդի և VaR մեթոդաբանության հիման վրա լուծված է գործնական խնդիր՝ կորելացված ակտիվների զամբյուղի վրա հիմնված կառուցվածքային գործիքի ռիսկերի հաշվարկման և կառավարման ալգորիթմ ստանալու համար։

Գիտ. Ղեկավար ՝ բ.գ.թ., բ.գ.թ., դոց. Ռ. Գորգյան Անցումային շրջանի երկրներում, հատկապես Ռուսաստանում, բանկերի և ներդրումային ընկերությունների առաջարկած կառուցվածքային գործիքներն այժմ ավելի ու ավելի գրավիչ են դառնում հավանական ներդրողների համար։ Կրթությունը բարդ ֆինանսական գործիք է, որը կապված է որոշակի հիմքում ընկած ակտիվի հետ `կանխորոշված ​​եկամտի պայմաններում։ Գործիքից ստացված եկամուտը կախված է հիմքում ընկած ակտիվի դինամիկայից, եկամտի վճարումների հաճախությունից, որոնք որոշվում են գործիքի բաղադրիչներով `արժեթղթերով (հիմնականում ֆիքսված եկամտի գործիքներով) և ածանցյալ գործիքներով 1։ Լոնդոնի ֆոնդային բորսայի անդամ «Ռենեսանս Կապիտալ» ՍՊԸ-ն անցումային փուլում գտնվող տնտեսություն ունեցող երկրներում նոր ֆինանսական գործիքներ առաջարկող հիմնական խաղացողներից մեկն է 2։ Այն գործում է Ռուսաստանում, Ուկրաինայում, Kazakhազախստանում, ինչպես նաև հեռանկարային զարգացող մի շարք երկրներում `Հայաստանում, Կենտրոնական Եվրոպայում, Աֆրիկայում և Ասիայում։ «Ռենեսանս Կապիտալ» ՍՊԸ-ն KG- ի հետ առաջարկում է հետևյալ տեսակները. Կորպորատիվ ածանցյալ գործիքներ, հիբրիդներ, մասնակի ֆինանսավորում, կառուցվածքային պարտք։ Master Brock մասնավոր բաժնետիրական ընկերությունը հիմնադրվել է 1994 թվականին։ Ուկրաինայում։ Ընկերությունն առաջարկում է առցանց KG շրջանակ, որի համար հիմնական եկամուտը ապահովում է բարձր եկամտաբերության ֆյուչերսները, որոնք բաղկացած են ոսկու, նավթի, եվրո / դոլար փոխարժեքի, Մոսկվայի և Ուկրաինայի ֆոնդային բորսայի ինդեքսից և ԱՄՆ դոլարի / ուկրաինական գրիվնայի փոխարժեքից։ և ֆյուչերսներ։ Ընկերության առաջարկով ՝ 2014 թ. Մայիսի 21-ին Ուկրաինայի ֆոնդային շուկայում օրհնված պետական ​​ռազմական պարտատոմսերը, որոնք միաժամանակ լուծում են երկու խնդիր. Միջոցների ներդրում, ուկրաինական http աջակցություն։ //www.rencap.com/SharedFiles/Resources/0841b1fe-d328-4513-8e50 բանակ։ Գանձապետական ​​ռազմական պարտատոմսերը թողարկվել են 100000 օրինակով, որոնցից յուրաքանչյուրը 1000 ուկրաինական գրիվնա անվանական արժեքով։ Թողարկման ընդհանուր գումարը կազմել է մեկ միլիոն ուկրաինական գրիվնա։ Այս պարտատոմսերը շրջանառության մեջ կլինեն շուրջ երկու տարի, վճարումներն իրականացվելու են վեց ամիսը մեկ։ «Master Brock» ընկերությունը, նշելով, որ KG- ն ապահովելու է կայուն եկամուտ, անկախ ուկրաինական շուկայի տատանումներից, նա հայտարարեց մրցույթ, համաձայն որի յուրաքանչյուր KG ձեռք բերող ներդրող շանս է ստանում շահույթով գանձապետական ​​ռազմական պարտատոմս շահել։ 1000 ուկրաինական գրիվնայի և տարեկան 7% եկամտաբերության արժեքը 1։ Nexus LLC- ը, որը գործում է անցումային տնտեսություն ունեցող երկրներում, հանդիսանում է Արևելյան Եվրոպայի ամենահին խորհրդատվական ընկերությունը միջազգային հարկային պլանավորման և ակտիվների դիվերսիֆիկացման ոլորտում։ Ընկերության ներկայիս մասնագիտացումը պահպանողական ցածր ռիսկային ֆոնդերն են, որոնց շահութաբերությունը կախված է շուկայական իրավիճակից 2։ Ուկրաինայում ստեղծված իրավիճակի պատճառով «Nexus» ընկերությունը կարծում է, որ Ուկրաինայում ֆոնդային շուկայում սպասվող լուրջ անկում է ընթանում։ 1998 Alpari LLC- ը ներկայումս Ռուսաստանում արտարժույթի առևտրի ամենաուժեղ ներկայացուցիչներից մեկն է։ 2013 թվականը այն ճանաչվեց որպես լավագույն արտարժույթի բրոքեր Եվրոպայում, Ռուսաստանում և ԱՊՀ երկրներում 4։ Ընկերությունն առաջարկում է KG- ի լայն տեսականի, որի հիմնական միջոցներն են ավելի քան 20 փոխարժեքներ, ոսկի, արծաթ, նավթ, ֆոնդային ինդեքսներ, բաժնետոմսեր և գյուղատնտեսական ապրանքներ (հացահատիկ, եգիպտացորեն, շաքար և այլն)։ «Ալպարին» ԱՊՀ երկրներից կրթություն է առաջարկում նաև Բելառուսում և Ուկրաինայում։ ING բանկը Ռուսաստանի և Ուկրաինայի առաջատար ֆինանսական հաստատություններից մեկն է։ Ուկրաինական ընկերությունը առաջարկում է KG- ի հետևյալ տեսակները. Կառուցվածքային նշումներ, վարկային նշումներ, ֆոնդի վրա հիմնված նշումներ 5։ //www.ingbankukraine.com/media/896478/ibu-country-presentation_july_2014_ukr Ալֆա-Բանկը առաջարկում է կրթության լայն շրջանակ Բելառուսում 1։ Բելառուսում ասում են, որ Forex շուկան շուտով նոր մակարդակի կհասնի, քանի որ պատրաստվում է օրինագիծ, որը կձևավորի շուկայի հստակ կանոններ, կպաշտպանի մասնակիցների շահերը, տնտեսական խթաններ կստեղծի բելառուսական պլատֆորմի աճի համար միջազգային բիզնեսի այս ոլորտը 2։ Վերջին տարիներին Ռուսաստանի ֆոնդային բորսայի արագ զարգացումը զգալի հետևանքներ ունեցավ մասնագիտացված ֆոնդային բորսայում ներդրողների և ներդրողների համար։ 2003-2004 բրոքերների համար կա երեք միտում 3։ Նախ, ռուսական ֆոնդային շուկայում սկսվեց մասնավոր ներքին ներդրումների բում։ Ներդրողների ուշադրությունը հիմնականում հրավիրվել է ֆինանսական գործիքների հետ աշխատելու վրա։ Անկախ խաղ ֆոնդային բորսայում դասական կամ ինտերնետային բրոքերների միջոցով, մասնակցություն բաժնային ֆոնդերին, աշխատանք հավատարմագրված մենեջերների հետ։ Երկրորդ, խոշորագույն թողարկողների բաժնետոմսերը սկսեցին մեկնել արտերկիր։ Արեւմտյան ներդրողները նախընտրում են առեւտուր անել ռուսական կապույտ չիպսերով։ Ռուսաստանում օտարերկրյա ներդրողներին առաջարկվում էին եզակի գործիքներ, ինչպիսիք են փոքր և միջին ընկերությունների բաժնետոմսերը, որոնք կայուն պահանջարկ ունեն օտարերկրյա հաճախորդների կողմից։ Երրորդ, ածանցյալների շուկան զարգանում էր։ Հեղուկ ածանցյալների անընդհատ աճող շուկան տեղական ներդրողներին նոր, հուզիչ հնարավորություններ էր տալիս ֆոնդի ակտիվների հետ աշխատելու համար։ Խոսքը KG- ի, ավելի կոնկրետ `այդ մեծ շուկայի ավելի նեղ հատվածի մասին է, որը զբաղվում է պատրաստի կամընտիր ռազմավարությամբ։ Օպցիոն ռազմավարությունը մի քանի տարբերակների համադրություն է, որի իրականացման գինը, պայմանները կամ հիմքում ընկած ակտիվը կարող են տարբեր լինել։ Օպցիոն պայմանագրերով իրականացվող գործառնությունները տալիս են ոչ գծային արդյունք. Կանխատեսվող ուղղությամբ ակտիվի շարժման դեպքում խաղացողը ստանում է եկամուտ, որը հավասար է ակտիվի արժեքի և իրացման գնի տարբերության, և անհաջող զարգացման դեպքում։ իրավիճակը կորցնում է միայն պրեմիումը։ Տարբերակի առավելությունն այն է, որ խաղացողը նախապես գիտի իր առավելագույն ռիսկը։ KG- ն առաջին անգամ թողարկվեց ռուսական շուկայում «Յունիաստրում» բանկի կողմից։ KG- ի ռուսական շուկայի առաջիններից մեկը 1 http է։ //www.privatebanking.com/directory/europe-elarus-minsk/structured-products/alfa-bankhttp. //zviazda.by/2014/09/52463.html.3 Բելինսկի Ա., Դրոնին Ա., Կառուցվածքային արտադրանք։ Գազպրոմի բաժնետոմսերի գնի վերաբերյալ նշումը համարվել է կարևոր կառավարման նոր հնարավորությունների համար։ Այս գործիքը ներառում էր ռուսական ռուբլու-ԱՄՆ դոլարի արտարժույթի ռիսկը և «Գազպրոմի» բաժնեմասի տոկոսային ռիսկը `լրացված ֆինանսական լծակներով 1։ 2005 Ռուսաստանում կառուցվածքային գործիքների օգտագործումը սկսել է ընդլայնվել և ներկայումս գտնվում է ուժեղ աճի փուլում 2։ Կառուցվածքային գործիքի ստեղծումը բաղկացած է երկու մասից. Հաճախորդի համար պայմանների որոշում, առաջացող ռիսկերի կառավարման համար ֆինանսական հաստատության գործունեության ալգորիթմի մշակում։ Մենք անցկացրել ենք էլեկտրոնային հարցում ՀՀ քաղաքացիների շրջանում `նպատակ ունենալով պարզել, թե կրթական որ համակարգն է նպատակահարմար կիրառել ՀՀ-ում։ Հետազոտության արդյունքների համաձայն, ոսկե-արծաթե զամբյուղի հիման վրա ստեղծված KG- ն ավելի գրավիչ է հաճախորդների համար։ Growth KG- ն առաջարկվում է 100% պաշտպանված կապիտալով և 6 ամիս ներդրման ժամանակահատվածով։ Ներդրման եկամտաբերությունը հաշվարկվում է հիմքում ընկած գործիքի ամենաբարձր եկամտի հիման վրա, հետևյալ կերպ. Ներդրման եկամտաբերություն = ներդրված գումար x ակտիվի եկամտաբերություն և w2 համապատասխանաբար առաջին և երկրորդ ակտիվների վրա գնված տարբերակների քանակն է զամբյուղի ակտիվների գները ներդրման պահին։ Այս «բանաձևը» թույլ է տալիս հաշվարկել MG- ն KG- ի վաճառքի պահին։ Հաճախորդի տեսանկյունից, նման ԿԳ-ն թույլ է տալիս չկորցնել խիստ փոխկապակցված ակտիվներում ներդրումների վերադարձ ստանալու հնարավորությունը, երբ դրանցից մեկը ցույց կտա ներդրման ավելի բարձր եկամտաբերություն։ Այս պաշտոնականացված կրթությունը լրացուցիչ ռիսկեր է ստեղծում ֆինանսական հաստատության համար։ Մենք առաջարկում ենք այդ ռիսկերի հաշվարկման մեթոդ `հիմնվելով« Ռիսկի տակ գտնվող արժեքի »(VaR) մեթոդաբանության և էլեկտրոնային կոդերի օգտագործման վրա։ 1 Լիտվինենկո Դ., Կառուցվածքային ներդրումային ապրանքների զարգացում Ռուսաստանի Դաշնությունում։ դիսերտացիա нди Տնտեսագիտական ​​գիտությունների թեկնածու։ 08.00.10 / Լիտվինենկո Դենիս Ալեքսանդրովիչ; [Местозащиты. Մայկոպ гос տեխնոլոգիա ун-т]։ Դոնի Ռոստով, 2010, 147 էջ։ il RGB OD, 61 10-8 / 1645.2 Polteva T., Կառուցվածքային ֆինանսական ապրանքների կառուցվածքը Ռուսաստանում։ ժամանակակից փուլ NPwPwk022011P01P02 Վերոնշյալ հոդվածում. 2014 թ. հունվարի 1-ից ՝ հիմնվելով 2012 թ. օգոստոսի 20-ին Լոնդոնի ֆոնդային բորսայում ոսկու և արծաթի օրական գների էմպիրիկ տվյալների վրա, մենք գնահատեցինք ֆինանսական հաստատության լրացուցիչ կորուստների մակարդակը VaR մեթոդաբանություն։ Մենք ստեղծեցինք 1000 դիտման նմուշ `օգտագործելով Matlab ծրագրակազմի փաթեթի միջոցով ստացված համակցված գործառույթը (նկ. 1)։ Տող 1. 1000 դիտարկման գեներացված նմուշ Հոդվածում ներկայացված ալգորիթմի արդյունքում ստացվում է, որ VaR- ի 5% մակարդակը հավասար է 3,98% -ի։ Այսինքն ՝ 5% ռիսկերի մակարդակը, և, հետևաբար, KG- ի արժեքի ընդունելի մակարդակի լրացուցիչ ծախսերը հավասար են 3,98% -ի։ Ֆինանսական հաստատությունը պետք է ունենա ներքին ընթացակարգեր `որոշելու համար, արդյոք տվյալ մակարդակի ռիսկն ընդունելի է։ Փոխելով ՍԴ պայմանները, դուք կարող եք փոխել VaR- ի արժեքները և ստանալ տվյալ ֆինանսական հաստատության համար ընդունելի արժեքներ։ ԱՐԲ Համբարձումյան Կառուցվածքային գործիքների օգտագործման առանձնահատկությունները անցումային երկրներում Հիմնաբառեր. Կառուցվածքային գործիք, ընտրովի ռազմավարություն, կոճղ, մասնակցության գործակից։

example166

example166

Աշխատանքում ներկայացված են բնագիտական առարկաների ուսուցման ու գիտելիքի, կարողության-հմտության տարբեր մակարդակների բացահայտման համար նպատակահարմար առաջադրանքներ։ Վերլուծված են դրանց կիրառության բազմաթիվ հնարավորություններ։

Այսօր կրթության առաջնային նպատակներից են սովորողի ինքնուրույնմտածողության, դատողություններ անելու կարողությունների, ինքնուրույնխնդիրներ լուծելու և այլ հմտությունների զարգացումը։ Դրան կարելի է հասնելտարբեր ճանապարհներով՝ ծրագրային անհրաժեշտ փոփոխություններ,ուսումնական համապատասխան միջավայրի ապահովում, մեթոդների ու գործնական առաջադրանքների բազմազանության կիրառում, որոնք նպաստեն գիտելիքի որակական ու նաև մտածողության աշխարհայացքային փոփոխմանը,կրթության արժևորմանը և այլն։ Ինտեգրացված ուսուցման առանձնահատկությունների լուսաբանմանմեր հերթական աշխատանքում ցանկանում ենք վերլուծել ու առաջարկելուսուցման (ինչպես հանրակրթական, այնպես էլ մասնագիտական) գործընթացում տարբեր առաջադրանքների բազմանպատակ ու բազմաձև կիրառականհնարավորություններ։ Դասավանդողը, որպես կրթության բովանդակության կազմակերպողպլանավորում է ինտեգրացված, ինչպես նաև ցանկացած այլ տիպի դասեր՝նախատեսելով ուսուցման կազմակերպման տարբեր ձևեր ու առաջադրանքների տարբեր տիպեր։ Առաջադրանքները կարող են ուղեցույց լինել ուսուցիչների ու դասախոսների համար` նաև դասի պլանավորման ժամանակ ուսուցման նպատակներ,վերջնարդյունքներ ձևակերպելիս։ Այդ առաջադրանքները ներառում են կրթության բովանդակության բոլոր բաղադրիչները` գիտելիքներ, կարողությունհմտություններ և արժեքային համակարգ և կարող են բնութագրել, ըստ Բենիամին Բլումի սանդղակի, սովորողի ճանաչողական նվաճումների տարբեր մակարդակները՝ հիշողություն - իմաստի ընկալում - կիրառություն – վերլուծություն – սինթեզ (համադրում) - գնահատում (արժևորում) [4; 6]։ Կախված նպատակից` մեր կողմից ներկայացվող առաջադրանքներից յուրաքանչյուրը կարելիէ օգտագործել տարբեր տարատեսակներով։ Ասվածը ներկայացնենք տարբերառարկաների ուսուցման գործընթացում ամենահաճախակի օգտագործվողաղյուսակներով առաջադրանքների բազմանպատակ կիրառական նշանակությունների ցուցադրմամբ՝ կենսաբանության մասնավոր օրինակով։ Կենսաբանության ուսուցման գործընթացում աղյուսակներ կարելի է կազմել տարբեր նպատակներով։ Օրինակ` խթանելու և զարգացնելու համար սովորողի ուշադրությունը, համեմատական կարողությունները, խորհրդանշանայինմտածողությունը (քանի որ հաճախ կարող է կարիք լինել պայմանական նշաններ ստեղծել և օգտագործել), աշխատասիրությունը, կարդալու, սկզբնաղբյուրուսումնասիրելու, տեղեկատվությունը ընտրված չափանիշով դասակարգելու,կարևորն անկարևորից, առաջնայինը երկրորդայինից, արդյունավետը անարդյունավետից զատելու, համադրելու, մտքերն ամփոփ ձևով ներկայացնելու,տեղեկատվությունն ամբողջությամբ ընկալելու, յուրացնելու և նյութի տրամաբանական հաջորդականությունն ու ամբողջականությունը ապահովելու, ինքնաստուգում կատարելու, հարցեր ձևակերպելու, սխալներ ու բացթողումներհայտնաբերելու, խմբագրելու, ինչպես նաև ոչ խոսքային հաղորդակցության,ժամանակը արդյունավետ օգտագործելու և այլ հմտություններ։ Ուստի, սովորողի կողմից գիտելիքի ներկայացումը առաջադրված նպատակին համապատասխան աղյուսակի տեսքով` մեր կարծիքով, նրա իմացության ծավալի, խորության և յուրացման աստիճանի մասին ամենախոսուն վկայություններից է։ Կենսաբանության ուսուցման ժամանակ աղյուսակները կարելի է օգտագործել դասի կազմակերպման տարբեր փուլերում։ Օրինակ՝ երևույթի դրական,բացասական, որոշ դեպքերում նաև չեզոք կողմերը համեմատելու, վերլուծելու,կառուցվածքի ու ֆունկցիայի, պատճառի ու հետևանքի փոխկապակցվածությունը, միջավայրի պայմանների հետ կապված օրգանիզմի հարմարանքներիբնույթը, տարբեր կարգաբանական խմբերի միևնույն օրգան - համակարգերիկազմավորման մակարդակները բացահայտելու կամ համեմատելու, էվոլյուցիոն զարգացման օրինաչափությունները հասկանալու, առաջարկված նյութիմեջ սովորողների կողմից օրինաչափություններ գտնելու հնարավորությունները զարգացնելու համար և այլ նպատակներով աղյուսակներ կարելի է ստեղծել1) դասի բացատրմանը զուգահեռ՝ նյութի ընկալումը հեշտացնելու համար, 2)հանձնարարել որպես տնային առաջադրանք՝ ուսումնառությունն ու յուրացումը առավել արդյունավետ դարձնելու համար։ Սովորողի կողմից պահանջված աղյուսակներ կազմելը, վերը նշված հատկությունները զարգացնելուց բացի, հնարավորություն կտա ուսուցչին ճշտելու նաև այն աշակերտների թույլ ևուժեղ կողմերը, որոնք սովորաբար դժվարանում են բանավոր արտահայտվել,ներկայացնել իրենց իմացածը (ինչը հարմար է նաև որոշակի ԿԱՊԿՈՒերեխաների ներառական կրթության կազմակերպման համար), 3) գիտելիքիստուգման համար։ Վերջինիս համար առաջարկում ենք ամենատարբեր վարիացիաներ` չափորոշչային տարբեր մակարդակների ստուգման նպատակով։ Բոլոր դեպքերում աղյուսակներ կազմելու կարևոր մեթոդական մոտեցում է պահանջի հստակ ձևակերպումը, որը, ըստ մեթոդաբանության պետք է առաջադրվիհրամայական կամ հարցի ձևով։ Այս պահանջը վերաբերում է նաև ցանկացածայլ առաջադրանքի ձևակերպմանը [5]։ Օրինակ, գիտելիքի ստուգման նպատակով օգտագործվող աղյուսակի ամենատարածված ձևը հետևյալն է.ա) Լրացրո՛ւ ներզատիչ գեղձերն ու դրանց ֆունկցիաները ներկայացնող աղյուսակը։ ՆերզատիչԳեղձիՀորմոնիՀորմոնիգեղձիանունըարտադրածթերֆունկցիայիգերֆունկցիայիհորմոնըդրսևորումըդրսևորումըբ) Աղյուսակի մեկ այլ տարատեսակում կարելի է թողնել միայն առաջիներկու սյունակները, կամ նաև երրորդ և չորրորդ սյունակներից որևէ մեկը։ գ) Կարելի է առաջարկել սյունակներից մեկը կամ (երկուսից ավելի լինելուդեպքում) մի քանիսը ամբողջությամբ լրացված, իսկ սովորողին տրվի այնավարտելու հրահանգ։ դ) Առաջադրել սյունակներից մեկը ամբողջական, մյուսը մասնակիլրացված աղյուսակ` պահանջելով լրացնել աղյուսակի դատարկ հատվածները,որոնք կարող են լինել նաև գլխագրեր և այլն։ ե) Առաջարկել, որ սովորողը` ելնելով աղյուսակի լրացված սյունակներիբովանդակությունից, ընտրի դատարկ թողած գլխավոր տողերի համարգլխագիր։ Առավել թույլ առաջադիմությամբ սովորողներին` զ)առաջադրել աղյուսակի բոլոր սյունակներում լրացված որոշ վանդակներ՝ պահանջելով բաց թողնվածները ինքնուրույն լրացնել։ Աղյուսակներ կազմելու հմտությունները նպատակահարմար է ձևավորելու զարգացնել` սկսելով փոքրածավալ տեղեկությունից, աստիճանաբար անցնելով առանձին փոքր տեղեկությունները միավորելու, ապա ավելի մեծածավալնյութը աղյուսակով ներկայացնելու հմտության զարգացմանը։ Նշված հաջորդականությամբ հմտությունը կարելի է զարգացնել ինքնուրույն, չգնահատվողհանձնարարությունների միջոցով` ուշադրության կենտրոնում պահելով աղյուսակի վերնագրի ու բովանդակության կապը տեսնելու, ավելորդ տեղեկույթիցազատվելու, ավելի դիպուկ գլխագիր ընտրելու, աղյուսակում ամփոփված բովանդակության ստուգման համար ճիշտ հարցադրումներ ձևակերպելու պահանջները և այլն։ Ստորև կներկայացնենք ևս մի քանի առաջադրանքներ, որոնց մի մասըամենաշատն է հանդիպում մանկավարժական պրակտիկայում` ցանկանալովշեշտադրել դրանց կիրառական ոչ սպառիչ հնարավորություններն ու նպատակները։ Եվ հիշեցնենք, որ առաջադրանքները իրենց բազմանպատակային մոտեցմամբ կարելի է կիրառել ինչպես ամբողջական դասերի, այնպես էլ ցանկացածդասի որևէ քայլի կազմակերպման համար, ինչպես ուսուցչի կողմից ուսուցման,այնպես էլ սովորողի ուսումնառության արդյունքների ներկայացման համար։ Քանի որ, նույն մեթոդական մոտեցման զուգակցումը և՛ ուսուցման, և՛ ուսումնառության փուլերում, լավագույն երաշխիքը կլինի սովորողի կողմից այն հմտությունների ու կարողությունների ձեռքբերման համար, ինչը ուսուցիչը դրել է իրառջև՝ որպես ուսուցման կազմակերպման նպատակ ու ակնկալվող վերջնարդյունք։ 1) Նյութի ներկայացում՝ զուգակցված բացատրություն ներով։ Ուսուցման ամենատարածված ձևն է, ապահովում է ուսուցիչ-սովորող, սովորող-սովորող երկխոսություն։ Կարող է ուղեկցվել սահիկների, նկարների, ֆիլմերի, գծապատկերների ցուցադրումով` նպատակ ունենալով պարզաբանել ու հեշտացնելտեղեկատվության ընկալման, յուրացման գործընթացը` ապահովելով տարբերզգայարանների ներգրավվածություն, ձևավորել ու զարգացնել տեղեկատվությունը ամփոփ, համակարգված ներկայացնելու, առաջնայինը երկրորդայինիցտարբերելու, մոդելավորելու հմտություննեը։ Բացատրությունների զուգակցումը մեդիաներկայացումներով նպաստում է սովորելու շարժառիթի ակտիվացմանը։ Իսկ, որպես անհատական կամ խմբային տնային հանձնարարություն,սովորողների կողմից պատրաստված մեդիա ներկայացումները ոչ միայն օժանդակում են ուսումնառության արդյունավետության բարձրացմանը, այլև զարգացնում են ինքնուրույն և խմբային աշխատանքների հստակ կազմակերպման,սեփական և ուրիշների հնարավորությունները ճիշտ գնահատելու հմտություններ, դաստիարակում են ընկերասիրություն, փոխադարձ օգնության ու պատասխանատվության զգացումներ և այլն։ 2) Նյութի պարզաբանում՝ տարբեր գիտելիքների զուգահեռների, համանմանությունների օգտագործումով։ Այսպիսի առաջադրանքները հարմար է օգտագործել համեմատական կարողություններ զարգացնելու, պատճառահետևանքային, կառուցվածքային ու ֆունկցիոնալ կապերը վերլուծելու, մի բնագավառի գիտելիքը այլ բնագավառի խնդիրների լուծման համար օգտագործելու,հիմնարար բնագիտական օրենքների կիրառումով` տարբեր բնական երևույթներ բացատրելու, համանմանությունների միջոցով բնության ներդաշնակության ու միասնականության մասին աշխարհայացքային պատկերացումներձևավորելու նպատակով և այլն։ Օրինակ, առաջին հայացքից կարող է զարմանալի թվալ, բայց կենսաբանական կառուցվածքաֆունկցիոնալ միասնությունների, վարքագծային ժառանգական հատկանիշների բազմաթիվ օրինակների վերլուծման վեկտորը կարելի է ուղղորդել հայրենասի րության, մարդասիրության դաստիարակման ուղղությամբ։ Մասնավորապես, թռչունների չուի,շատ ձկների գաղթի մեխանիզմը բացատրելիս՝ շեշտադրելով այն օրինաչափությունը, որ նշված կենդանիները հասուն տարիքում ապրում են որոշակի, կայուննպաստավոր միջավայրում, սակայն բազմանալու համար անպայմանորենվերադառնում են ամենանպաստավոր պայմաններ ունեցող հայրենի ծննդավայր՝ հաճախ ստիպված լինելով շատ երկար, դժվարին, փորձություններով լիճանապարհ հաղթահարել (ձկները հաճախ ստիպված են հոսանքին հակառակլողալ)։ Համանմանությունների սկզբունքով, նկարագրվածը համեմատելովմարդկային մտածողության հետ` հաջողությամբ կարելի է հանգել հայրենասիրության դաստիարակման` կոչ անելով հայրենիքում բազմանալու առաջնայինկարևորությունը տեսակի պահպանման և զարգացման համար։ Որպես մարդասիրություն ու անձնվիրություն դաստիարակող օրինակկարող է համարվել արյան կարմիր բջիջների՝ էրիթրոցիտների կառուցվածքային առանձնահատկության բացատրությունը պատճառահետևանքային կապի վերլուծման սկզբունքով։ Բջիջը կորցրել է կորիզը, իր ամենագլխավոր օրգանոիդը, որը հնարավոր կդարձներ այդ բջջի բազմացումը, «երիտասարդացումը»՝հանուն այն բանի, որ կորիզի զբաղեցրած ծավալում ևս կուտակի հեմոգլոբին,որով բջիջը պետք է թթվածին հասցնի օրգանիզմի բոլոր բջիջներին, քանի որվերջիններիս կենսագործունեության ակտիվությունը ուղղակիորեն պայմանավորված է արյան միջոցով ստացած թթվածնի քանակից։ Այս մոտեցմանտրամաբանական շարունակությունը էներգետիկ փոխանակության անթթվածին և շնչառական փուլերի էներգիա կան արժեքների բաշխման օրինաչափությունների վերլուծումն է։ Սովորողների ուշադրությունը հրավիրելով բջջումընթացող երկու փուլերում անջատված լրիվ էներգիաներից ջերմային էներգիայի տեսքով դեպի արտաքին միջավայր հեռացվող էներգիաների չափաբաժինների վրա` անթթվածին փուլում 150 կՋ-ից 90 կՋ, իսկ շնչառական փուլում` 2650կՋ-ից 1570 կՋ, կարելի է համանմանության սկզբունքով հանգել մարդկային հարաբերություններում բարության, բարեգործության կարևորության գաղափարին։ Այս տրամաբանությունը առավել տպավորիչ ու պատկերավոր կդառնանաև ժողովրդական իմաստություններով խոսքը համեմելիս` օրինակ, երբ որպես համանմանություն հիշատակվի նաև «Լավություն արա` ջուրը գցիր» կամնման այլ իմաստություններ։ Նմանատիպ մոտեցմամբ կարելի է մատնանշելօրինակներ ցանկացած օրգան-համակարգի վերլուծության ժամանակ և դաստիարակել ոչ միայն քրիստոնեական բարոյագիտություն, այլև ձևավորել բնության կատարելության, կենդանի համակարգերի տարբեր մակարդակներումգործող օրինաչափությունների ընդհանրության պատկերացումներ և ապահովել բարձր արժեքային համակարգ կրողի զարգացում։ Այսօր սրանք ուսուցմանև մասնավորապես ինտեգրացված ուսուցման առաջնահերթ նպատակներից են։ Զուգահեռների, համանմանությունների սկզբունքի կիրառումով առաջադրանքները կարող են լինել համեմատական աղյուսակների, գիտելիքը լուսաբանող, տրամաբանական հաջորդականություն ցույց տվող, տարբեր սկզբունքներով միջառարկայական կապեր ստեղծող հասկացությունները դասակարգողգծապատկերների, հասկացությունների ցանցերի քարտեզագրման, տերմինների բացատրության, գեղարվեստական ու բանահյուսական նյութի (արձակ, չափածո ստեղծագործություններ, առակ, ասացվածք, դարձվածք, թևավոր խոսք,հանելուկ, խորհրդանշանային իմաստություններ, երգ, ֆիլմ, նկար) բնագիտական ու կենսափիլիսոփայական մտածողությամբ ստեղծագործությունների վերլուծության և այլ ձևերով [ 2; 3; 4]։ 3) Բիոնիկայի և գիտաֆանտաստիկ երևույթների օրինակների վերլուծություն։ Կիրառելի է նույն նպատակների համար, ինչ 2)-ը։ Բացի այդ, խթանումէ սովորողի իմացական ակտիվությունը, զարգացնում երևակայությունը` կենսաբանական ու ճարտարագիտական, տեխնիկական գիտելիքների ինտեգրացման օրինակով, ձևավորում է պատկերացումներ գիտելիքի գործնական կիրառության ոլորտների բազմազանության, գիտելիքների ձեռքբերման ու ինտեգրացման կարևորության, բնության կատարելության ու միաս նականությանմասին, որից կարելի է սովորել ամեն բան, ինչ պետք է յուրաքանչյուրին՝ իրկյանքը ճիշտ կազմակերպելու համարև այլն։ 4) Փորձեր, լաբորատոր, գործնական աշխատանքներ։ Առաջին հերթինզարգացնում է տեսական գիտելիքը գործնականում կիրառելու աշխատանքային հմտություններ։ Ձևավորում ու զարգացնում է ուշադրություն, աշխատանքպլանավորելու, նախագծելու, արդյունքներ վերլուծելու, եզրահանգումներկատարելու, հետևություններ ու առաջարկություններ անելու, ինքնագնահատման, անսպասելի իրավիճակներում ճկուն, ստեղծագործական վերաբերմունքդրսևորելու և այլ կարողություններ։ 5) Դերային խաղ, դատավարություն, հիմնախնդիրների պատճառների ևհետևանքների վերլուծություն։ Վերջինս շատ հարմար է կազմակերպել «Ապագայի անիվ» մեթոդի կիրառութ- յամբ։ Դերային խաղն ու դատավարությունըձևավորում ու զարգացնում են տարբեր դերերով հանդես գալու, միևնույն հարցինկատմամբ տարբեր տեսանկյուններ գնահատելու, վերլուծելու, սեփական տեսակետը հիմնավորելու, տարբեր իրավիճակներում ճկունություն դրսևորելու,ազնվություն, պատճառահետևանքային կապերի մասին պատկերացումներձևավորելու հմտություններ, գիտելիքների ինտեգրացման կարևորության,մարդկանց և բնության նկատմամբ սեփական անձի տեղի ու դերի քաղաքացիական գիտակցություն, աշխարհայացքային վերաբերմունք և այլն։ 6) Նյութի վերլուծում հարցաշարքերի միջոցով։ Հարցերի շարքը պետք էկազմել խնդրի բացահայտումը պարզից դեպի բարդը տանելու, տրամաբանական հաջորդականության պահպանման սկզբունքով` սովորողի տրամաբանությունը, երևույթ ների պատճառահետևանքային կապերը, կառուցվածքի ուֆունկցիայի կապի հիմնարար սկզբունքը բացահայտելու, ուսուցման կառուցողականության գիտակցությունը ձևավորելու ու զարգացնելու նպատակով։ Մեծչափով ապահովում է ինտերակտիվ մթնոլորտ, ակտիվացնում է սովորողիճանաչողական գործընթացը, զարգացնում տրամաբանական մտածողությունը,ըստ էության հարցեր կազմելու հմտությունները, երևույթի պատճառահետևանքային կապերի ընկալումը, եզրակացություններ ու առաջարկություններ անելուկարողությունը, ապահովում երևույթի ամբողջականության ընկալումը[1]։ 7) Ձեռքի աշխատանքների ստեղծում։ Զարգացնում է տեսական գիտելիքները գործնականում կիրառելու, ինքնաշեն ուսումնական նյութեր պատրաստելու, թափոնների երկրորդային մշակման աշխատանքային հմտություններ,ձևավորում է բնության արժևորման գիտակցություն, իրականացնում է ռեսուրսների նկատմամբ խնայողական վերաբերմունքի, ինչպես նաև ճաշակի ուգեղագիտական, աշխատանքային ու բնապահպանական դաստիարակություն։ 8) Ռեֆերատների, հետաքրքրաշարժ տեղեկությունների քննարկում։ Ռեֆերատ գրելը առաջին հերթին ձևավորում ու զարգացնում է հետազոտականհմտություններ (թեմայի ընտրություն և նշանակության հիմնավորում, պլանավորում, տիտղոսաթերթի և այլ տեխնիկական պահանջների կիրառում, հղումների, եզրակացությունների ձևակերպում, գրականության ցանկի ստեղծում ևայլն), սովորեցնում աշխատանք պլանավորել, սկզբնաղբյուրներ որոնել, տարբեր տեղեկատվությունների միջև տրամաբանական կապ ստեղծել, գրագետգրավոր խոսք կառուցել, կարծիք հիմնավորել, գնահատել, արժևորել, եզրակացություններ ու առաջարկություններ ձևակերպել։ Ռեֆերատների քննարկումըձևավորում ու զարգացնում է նաև լսարանի առաջ հանդես գալու` ներկայացման, գրագետ բանավոր խոսք կառուցելու, հարցերին պատասխանելու միջոցովլսարանի հետ հաղորդակցվելու հմտություններ։ Հետաքրքրաշարժ տեղեկությունները հենց այդպես էլ կոչվում են, քանի որօգնում են լուսաբանել, հարստացնել, պատկերավոր դարձնել տեղեկությունը։ Խթանում են ուսուցման նկատմամբ ոչ միայն տրամաբանական, այլև զգայականմոտեցման դրսևորումը, ընդարձակում են ճանաչողական գիտելիքներիշրջանակը։ 9) Ռեբուսներ, խաչբառեր, խառնագրեր, մրցույթային հարցեր, գուշակումներ` ըստ նկարի, ցուցադրության կամ պատմության։ Այսպիսի առաջադրանքները ապահովում են սովորողների մեծ ներգրավվածություն, ուսուցումըդարձնում են ավելի աշխույժ, հետաքրքիր, մարզում են ուղեղը, հեշտացնումընկալումն ու մտապահումը, ստեղծում են խաղային մթնոլորտ, բարձրացնումեն ուսուցման նկատմամբ զգայական մոտեցումը, զարգացնում երևակայությունը, ստեղծագործական կարողությունները, տրամաբանական, զուգորդական ու խորհրդանշանային մտածողությունը, ձևավորում են թիմային գիտակցություն և այլն։ 10) Խնդրահարույց հարցերի վերաբերյալ գրույթներ, գեղարվեստականստեղծագործությունների բազմանիստ վերլուծություն։ Զարգացնում են գրավորու բանավոր խոսքը, երևույթը բազմակողմանի վերլուծելու, գնահատելու համարօբյեկտիվ (պատմական ժամանակաշրջան, աշխարհագրական դիրք, քաղաքակրթության մակարդակ, հասարակական հարաբերություններ, լեզվամտածողություն) և սուբյեկտիվ պայմանները համադրելու, սեփական կարծիքը հիմնավորելու, եզրահանգումներ և առաջարկություններ անելու, խնդրի այլընտրանքային լուծումներ որոնելու կարողություն։ Ձևավորում ու զարգացնում են տիեզերքի միասնականության, երևույթների փոխկապակցվածու թյան, մարդկանց ևբնության նկատմամբ սեփական անձի տեղի ու դերի քաղաքացիական գիտակցություն, աշխարհայացքային վերաբերմունք։ Ներկայացվածով, բնականաբար, չեն սպառվում ուսուցման գործընթացիկազմակերպման հնարավորությունները նվիրյալ մասնագետների համար։ Սակայն աշխատանքում վերլուծված բոլոր տեսակի առաջադրանքները բազմանպատակ կիրառելու հնարավորությունների ընդգծումները կհարստացնենորակյալ կրթության ապահովման գործին նվիրված յուրաքանչյուր մասնագետիմեթոդական մոտեցումները, կօժանդակեն՝ կարևորելու նորացված ուսուցմանկազմակերպման գործընթացում մեր կողմից մատնանշված երկու մոտեցումները. մեխանիկական գիտելիքներ հաղորդելու և գնահատելու տարածվածև կրթության որակ չապահովող ուսուցման ձևերը փոխարինելու այնպիսիձևերով, որոնք կկարևորեն սովորողների կողմից գիտելիքները ինքնուրույն բացահայտելու, երևույթների նկատմամբ ինտեգրացված վերաբերմունք դրսևորելու, աշխատանքում բազմիցս մատնանշված բարձրագույն մտածողության այլկարողություն-հմտություններ ապահովող վերջնարդյունքները, գիտելիքները կծառայեցնեն ժամանակակից աշխարհի մարտահրավերներին պատրաստ քաղաքացու համապատասխան մակարդակի դաստիարակության ապահովմանը։ Բոլոր մասնագետների կողմից ուսուցման ամենօրյա գործընթացի կազմակերպման նկատմամբ նմանատիպ ստեղծագործական մոտեցումը ոչ միայնկնպաստի այն առավել արդյունավետ ու հետաքրքրիր դարձնելուն, այլև կմեծացնի սովորողների հետաքրքրվածությունն ու ներգրավվածությունը ուսուցման գործընթացին, ինչի բացակայությունը ևս կրթական համակարգում առկաանժխտելի փաստերից է։ Հետազոտությունն իրականացվել է ԳՊՄԻ-ի (այժմ` ՇՊՀ) կողմից տրամադրվող ֆինանսական աջակցության շնորհիվ՝ № ShSU N 02-SGI-2017 թ գիտականթեմայի շրջանակներում։ Գ ր ա կ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն 1. Ադամյան Ն. Մաթեմատիկական տարրերի կիրառումը կենսաբանական որոշհասկացությունների ուսուցման ժամանակ //Հանր. գիտական նստաշրջան։ Նյութերի ժողովածու։ 10-11 դեկտեմբերի 2007։ «Դպիր»հրատ.։ էջ 405-408։ 2. Ադամյան Ն. Լուիս Քերոլի հեքիաթների մեկնության մի բանալի //«Ոսկեդիվան հեքիաթագիտական հանդես»։ էջ 97-104։ 3. Ադամյան Ն. Բնագիտական գիտելիքների ուսուցումը հեքիաթների միջոցով// ԳՊՄԻ «Գիտական տեղեկագիր» 2016։ էջ 198-209։ 4. Ադամյան Ն. Ավագյան Կ., Ամազարյան Ա., Միքայելյան Հ. Ինտեգրացվածուսուցման առանձնահատկությունները // Բնագետ։ 5. Ջիվանյան Կ. և ուր. Կենսաբանության ընթացիկ գնահատման առաջադրանքների ժողովածու // Երևան։ ԿԳՆ ԿԾԿ 2007։ 6. TEMPUS «ԱՐՄԵՆՔԱ» նախագիծ թիվ 543817- TEMPUS-1-2013-1-SE- TEMPUSSMHES Որակավորումների ազգային և ոլորտային շրջանակների իրականացումը Հայաստանում։ Դասախոսական կազմի վերապատրաստում. Թեմա 1.Դասընթացի կրթական վերջնարդյունքների ձևակերպում։ Աշխատաժողովինյութեր։ 24 նոյեմբեր-16 դեկտեմբեր։

example1196

example1196

Աշխատանքի մեջ փորձ է արվում տալ իրավական նիհիլիզմի հասկացությունը, դրա դրսևորման հիմնական ձևերը Հայաստանի Հանրապետությունում, իրավական մշակույթի հասկացությունը, նշել դրա առանձնահատկությունները, շերտերը և գործառույթները, տալ իրավական մշակույթի և իրավական նիհիլիզմի փոխադարձ կապը, գտնել դրա զարգացման ուղիները Հայաստանի Հանրապետության պայմաններում։

ԻՐԱՎԱԿԱՆ ՄՇԱԿՈՒՅԹԻ ԶԱՐԳԱՑՈՒՄԸ ՈՐՊԵՍ ԻՐԱՎԱԿԱՆ ՆԻՀԻԼԻԶՄԻՀԱՂԹԱՀԱՐՄԱՆ ՄԻՋՈՑՀՀ Սահմանադրության 1-ին հոդվածը համարվում է Սահմանադրության հիմքըև կանխորոշում է պետության զարգացման ուղին։ Իրավական, ժողովրդավարականպետության կայացմանը խոչընդոտող հանգամանքների հաղթահարման համարանհրաժեշտ է պետական իշխանության, բնակչության և քաղաքացիական հասարակության միասնական աշխատանքը և վստահության մթնոլորտ։ Վերջինիս ձևավորման մեջ մեծ է նաև իրավունքի դերը, որը հանդիսանում է այս երեք ուժերիհիմնական կապող օղակը։ Ուստի, իրավունքի դերի նվազեցումը և իրավականնիհիլիզմի դրսևորումները կարող են հիմք հանդիսանալ նրանց ապահաղորդակցության համար։ Ներկայումս այս խնդիրն առավել օրհասական է։ Նախ երկիրը գտնվում էսահմանադրաիրավական և քաղաքական լուրջ բարեփոխումների փուլում, որն ինքնին բարդ գործընթաց է և ուղեկցվում է առկա համակարգի ամբողջական վերակառուցմամբ։ Բացի այդ ժամանակակից աշխարհում, երբ իրավունքը հասարակական գրեթեբոլոր հարաբերությունների վրա թողնում է այս կամ այն չափով որոշակի ազդեցություն, իրավական նիհիլիզմի յուրաքանչյուր դրսևորում դառնում է խոչընդոտ տվյալհասարակության զարգացման համար։ Իսկ եթե հաշվի առնենք, որ գլոբալիզացիայիպայմաններում աստիճանաբար վերանում են պետությունների մեջ առկա սահմանները իրենց նախկին իմաստով, ապա կոնկրետ հասարակությունում առկա իրավական նիհիլիզմի մասսայական դրսևորումները իրենց ազդեցությունն են թողնումնաև մյուս պետությունների վրա և խոչընդոտում տարատեսակ ինտեգրումներիգործընթացներին, որն էլ հանգեցնում է համաշխարհային տարատեսակ խնդիրներիլուծմանն ուղղված քայլերի դժվարեցմանը։ Ուստի ժամանակակից աշխարհումիրավական նիհիլիզմի հաղթահարումը պետք է դառնա պետությունների առաջնահերթ խնդիրներից մեկը։ Այս խնդիրների լուծման համար անհրաժեշտ է, որ հասարակության յուրաքանչյուր օղակ իրավունքն ընկալի որպես սոցիալական կարգավորիչ։ Ինչպես նշումէր Ի. Կանտը, իրավունքը քաղաքացիական հասարակության կարևորագույն գործիքնէ, որը կոչված է պաշտպանելու քաղաքացուն ամենաթողությունից և ապահովելուդրա համար ազատությունների սահման [1]։ Իսկ վերջինս կախված է իրավագիտակցության, ինչպես նաև հասարակության իրավական մշակույթի և իրավունքիպահանջվածության մակարդակից։ Այս երևույթների հակապատկերը հանդիսանումէ իրավական նիհիլիզմը։ Դրա լուծման թերևս ամենագլխավոր միջոցներից մեկը իրավական մշակույթիբարձրացումն է անհատի և հասարակության մեջ։ Դրա նպատակը այդ սուբյեկտներիմեջ իրավունքի դերի, դրա կարևորության, խնդիրների և նպատակների բացատրումնէ։ Այս ամենը իրականացնելու համար պետք է պետության կողմից լինի հստակմշակված քաղաքականություն և այն պետք է նպատակամղված լինի վերոնշյալ խնդրիիրականացմանը։ Նախ նշենք, որ իրավական նիհիլիզմը իրավունքի գնահատման արդյունքումառաջացող, որոշակի ակտիվ կամ պասիվ գործողություններից բխող սոցիալականֆենոմեն է, որը իրենից ներկայացնում է իրավագիտակցության աղավաղում,իրավունքի արժեքի թերագնահատում կամ մերժում, և ունի իր կառուցվածքը, կրողները, մակարդակները, արտահայտման ձևերը, որոնք կարող են հանգեցնել հասարակության մեջ իրավախախտումների ծավալի մեծացմանը և հասարակական զարգացման խոչընդոտմանը։ Այն մեր հասարակության մեջ ունի տարատեսակ դրսևորման ձևեր։ Ուսումնասիրումն ամբողջական դարձնելու համար, անհրաժեշտ ենքհամարում կարճ անդրադառնալ դրանց։ 1. Իրավական նիհիլիզմի հիմնական դրսևորման ձևը մեր հասարակության մեջիրավունքի ուղղակի խախտումներն են կամ այսպես կոչված ակտիվ նիհիլիզմը։ Խախտվում են իրավունքով և օրենքով պաշտպանվող բազմաթիվ հարաբերություններ։ Ընդ որում այս խախտումները լինում են ոչ միայն քրեական, այլ նաևվարչական և քաղաքացիական օրենքով պաշտպանվող հարաբերությունների նկատմամբ։ Այսպիսի խախտումներին բնորոշ է ակնհայտ արհամարհանքով կատարելը։ Այս երևույթը Ն. Մատուզովը անվանում է «սոցիալական բոյկոտ» [2]։ 2. Պետության և հասարակության անդամների մեջ առկա համագործակցության, հասարակության մեջ պետության կառավարմանը մասնակցելու և իրենցկարծիքը արտահայտելու ցածր մակարդակը։ 3. Պետական ապարատում առկա կոռուպցիայի դրսևորումները, որը հանգեցնում է պրոֆեսիոնալիզմի պակասի և վերջինիս նկատմամբ հասարակությանանվստահության ձևավորման։ 4. Զսպումների և հակակշիռների մեխանիզմների վատ գործելը պետության մեջ,որը նույնպես հանգեցնում է պետական ապարատի նկատմամբ անվստահությանառաջացման։ 5. Իրավունքի դերը թերագնահատող սոցիալիստական տեսակետների գոյատևումը գիտության մեջ։ Իրավական նիհիլիզմը մեծամասամբ արդյունք է հասարակության մեջ առկաբարոյական, կրթական և գիտակցական ցածր մակարդակի, որոնք առաջանում ենորոշակի պատմաքաղաքական զարգացումների արդյունքում։ Այդ մակարդակըբարձրացնելու միջոցը իրավունքի նկատմամբ հարգանքի ձևավորման, սեփականիրավունքների և պարտականությունների իմացության, մարդուն որպես բարձրագույնարժեք ընկալելուն ուղղված գործողություններն են։ Իսկ դրանց կարելի է հասնելիրավական մշակույթի ձևավորման միջոցով։ Այսինքն կարելի է նշել, որ իրավականնիհիլիզմը և իրավական մշակույթի պատշաճ մակարդակը հակադարձ համեմատական են։ Ամենևին չնսեմացնելով մնացած միջոցների դերը՝ պետք է փաստել, որդրանք չեն կարող անհրաժեշտ արդյունք տալ, եթե հասարակության մեջ իրավականմշակույթի մակարդակը ցածր է։ Առանց այն բարձրացնելու մյուս միջոցների կիրառությունը պարզապես դառնում է մակերեսային պայքար և չի տալիս խնդրին համակարգային լուծում։ Իրավական մշակույթի առկայությունը կամ դրա մակարդակը հանդիսանում ենհասարակության բնութագրման հիմնական չափանիշներից մեկը։ Ինչպես արդեննշել ենք, այն հակադարձ համեմատական է իրավական նիհիլիզմին, այսինքն դրանքհանդիսանում են միմյանց հակապատկերներ։ Կարելի է համաձայնվել Վ. Ներսիսյանցի այն պնդման հետ, որ «ժամանակակից իրավագիտակցության ճգնաժամը մեծմասամբ կապված է ցածր իրավական մշակույթի հետ» [3]։ Իրավական նիհիլիզմի ևիրավական մշակույթի փոխադարձ կապը հասկանալու համար նախ պետք է հասկանալ, թե ինչ է իրավական մշակույթը, դրա բովանդակությունը և տեսակները։ Նախ նշենք, որ իրավական մշակույթը կարելի է համարել իրավունքը ևմշակույթը կապող օղակ, որի սահմանները երկու կողմերից էլ հստակ չեն [4], ուստինախ և առաջ պետք է հասկանալ, թե ինչ է իրենից ներկայացնում մշակույթնընդհանրապես։ Գիտության մեջ ընդհանուր առմամբ մշակույթի միասնական սահմանում առկա չէ, սակայն ներկայումս առավել ընդունված տեսակետը ԷդուարդԹեյլորի սահմանումն է, ըստ որի մշակույթը համալիր է, որն իր մեջ ներառում էգիտությունը, հավատքը, արհեստը, արվեստը, օրենքները, սովորույթները, սովորությունները և այն ամենն, ինչ մարդը ձեռք է բերում՝ դառնալով հասարակության անդամ[5]։ Այս սահմանումից կարելի է ենթադրել, որ անձը հաղորդակից է դառնում միայնայն ժամանակ, երբ փոխգործակցում է հասարակության հետ և դառնում է դրա մասը։ Սա վերաբերում է նաև իրավական մշակույթին, քանի որ իրավունքն իր էությամբհանդիսանում է հասարակության անդամների միջև հարաբերությունները կարգավորող գործիք։ Իրավական մշակույթն իրենից ներկայացնում է ամբողջ հասարակության մշակույթի մաս, որը ստեղծվում է հասարակության աստիճանական զարգացման, սերունդների՝ միմյանց փոխանցող աշխատանքի և այդ աշխատանքիամբողջացման միջոցով։ Իրավական մշակույթը, ինչպես և մշակույթն ընդհանուր առմամբ, հանդիսանումէ հասարակության պատմականորեն ձևավորված հոգևոր-մշակութային արժեքներիարտացոլում, որը կանխորոշում է նրա ապրելակերպը և նրա անդամների փոխադարձ կապը։ Իրավական մշակույթի մակարդակը մեծ մասամբ կապված է հասարակության պատմական անցյալին, ներկա քաղաքական վիճակին։ Հաճախ իրավական մշակույթը նույնացվում է իրավագիտակցության հետ, սակայն պետք է նշել,որ իրավական մշակույթն առավել լայն հասկացություն է։ Եթե իրավագիտակցությունը ներառում է սուբյեկտի գաղափարական և հոգեբանական տարրերը, ապաիրավական մշակույթը ներառում է նաև սուբյեկտի վարքագիծը։ Այն արտահայտվումէ ինչպես պետական մարմինների, այնպես էլ հասարակության անդամներիվարքագծի մեջ։ Գրականության մեջ առկա տեսակետներից մեկի համաձայն` իրավականմշակույթը ներառում է երեք հիմնական տարր [6]։ Առաջին տարրը հասարակությանկամ առանձին վերցված սուբյեկտի իրավագիտակցությունն է։ Այս տարրը ենթադրումէ, թե ինչ խորությամբ են հասարակության կողմից ընկալվում այնպիսի երևույթներ,ինչպիսիք են մարդու իրավունքները և ազատությունները, վեճերի լուծման իրավական տարբերակը, օրենքի նկատմամբ հասարակության էմոցիոնալ վերաբերմունքը, տեղեկացվածությունը և այլն։ Երկրորդ տարրը ներառում է հասարակությանիրավական գործունեության զարգացվածությունը, որի տակ ենթադրվում է տեսական(այսինքն՝ իրավունքի` որպես գիտության զարգացումը) և գործնական (այսինքն՝իրավաստեղծ և իրավակիրառ գործունեությունը)։ Երրորդ տարրն իր մեջ ենթադրումէ իրավական ակտերի զարգացվածության աստիճանը։ Սրա տակ պետք է հասկանալիրավական տեխնիկայի որակը, միմյանց հակասող և կոլիզիոն նորմերի քանակը ևայլն։ Սակայն պետք է նշել, որ վերջին երկու տարրերը նույնացվում են և կազմում ենհասարակության իրավական մշակույթի գաղափարական տարրը, իսկ առաջին կետըհամարվում է իրավական մշակույթի հոգեբանական տարրը։ Իրավական մշակույթիտարրերի հարցում առավել տեղին է այն տեսակետը, ըստ որի` բացի վերջիններից,իրավական մշակույթն ունի նաև վարքագծային [7] տարր, որն ամբողջ հասարակության կամ նրա առանձին անդամի ամենօրյա վարքագծում առկա իրավականմշակույթի արտահայտումն է։ Այսպիսով կարելի է նշել, որ իրավական մշակույթըհասարակության իրավական կյանքի որակական վիճակն է, որը պայմանավորված է հասարակության սոցիալական, հոգևոր, քաղաքական և տնտեսականգործոններով, և արտահայտվում է հասարակության մոտ իրավագիտակցության,իրավական ակտերի, դրանց կատարման և պետության ու քաղաքացիականհասարակության կողմից մարդու հիմնական իրավունքների ու ազատություններիապահովման մակարդակով։ Վերոնշյալ եզրահանգումներից ակնհայտ է, որ իրավական մշակույթն առանձինվերցված կամ բոլոր տարրերի առկայությունը կամ մակարդակը հանդիսանում ենհասարակության մեջ իրավական նիհիլիզմի մակարդակը ձևավորող գործոններ։ Այսինքն, եթե իրավական մշակույթի այս տարրերից մեկը հասարակության մեջ առկաչէ կամ գտնվում է ցածր մակարդակի վրա, ապա դա կարող է հանգեցնել իրենհակապատկեր հանդիսացող իրավական նիհիլիզմի որևէ դրսևորման ձևիզարգացման, իսկ այդ մեկ ձևի զարգացումն էլ կարող է հանդիսանալ մյուսդրսևորման ձևերի զարգացման ազդակ, քանի որ իրավական նիհիլիզմն իր էությամբհադիսանում է մեկ ամբողջական օրգանիզմ և կարող է հեշտությամբ հարմարվելցանկացած նոր իրավիճակի։ Հետևաբար, անհրաժեշտ պայման է, որ իրավականմշակույթի բարձրացումը կատարվի դրա բոլոր մակարդակներում։ Այդ մակարդակներն են հասարակական, խմբային և անհատի իրավական մշակույթը։ Հասարակության իրավական մշակույթը հասարակության ընդհանուր մշակույթի անխզելի մասն է, որն իրենից ներկայացնում է իրավունքի ոլորտում հասարակության կուտակած փորձը, իրավագիտակցության ընդհանուր աստիճանը, օրինականության և իրավակարգի մակարդակը, օրենսդրական պրակտիկայի մակարդակը։ Հասարակական իրավական մշակույթի բարձր մակարդակը հանդիսանում էհասարակական պրոգրեսի ցուցանիշ։ Խմբային իրավական մշակույթը հանդիսանում է կոնկրետ սոցիալական խմբիիրավագիտակցության, իրավական ակտերին փաստացի ենթարկվելու և դրանքհարգելու մակարդակը։ Սակայն, խմբային իրավական մշակույթը հիմնականումնույնանում է հասարակության իրավական մշակույթի հետ, ուստի դրա վերլուծությունը կարող է անհրաժեշտ լինել միայն կոնկրետ սոցիալական խմբին, այլ ոչ թեիրավական մշակույթն ընդհանուր վերցված ուսումնասիրելու համար։ Իրավական մշակույթի երեք մակարդակներից հատկապես կարևոր է անհատիիրավական մշակույթի ուսումնասիրումը, քանի որ այն հանդիսանում է մնացածմակարդակների հիմքը։ Յուրաքանչյուր սոցիալական խումբ կամ ամբողջականհասարակություն կազմված է մեկ հիմնական բջջից՝ անհատից։ Միևնույն ժամանակ,իրավական մշակույթը վերաբերում է արժեքների ու հարաբերությունների որոշակիհամակարգի, որոնք միավորում են մարդկանց և որոշում իրավական համակարգիտեղը հասարակության ընդհանուր մշակույթի մեջ [8], ուստի, իրավական նիհիլիզմիվերացման համար անհրաժեշտ պայման է, որ յուրաքանչյուր անհատ իրեն զգահասարակության անբաժանելի մասը և հասկանա, որ իր կողմից կատարվող յուրաքանչյուր քայլ կարող է ազդեցություն ունենալ ամբողջ խմբի համար։ Անհատիիրավական մշակույթն իրենից ներկայացնում է առանձին անհատի իրավականհատկությունները և որակները, հատկապես անհատի գաղափարահոգեբանականիրավական աշխարհը և վարքագիծն իրավական ոլորտում [9]։ Անհատի իրավականմշակույթը բազմաշերտ երևույթ է։ Այն ենթադրում է իրավական գիտելիքներիառկայություն (ինտելեկտուալ մաս), առկա գիտելիքներն իրավական համոզմունքի ևսովորույթի վերածում (գաղափարական, էմոցիոնալ-հոգեբանական մաս), այդսովորույթներով և համոզմունքներով առաջնորդվելու պատրաստակամություն,այսինքն՝ ապրել և գործել իրավունքի ու օրենքի շրջանակներում (վարքագծային մաս)։ Անհատի իրավական մշակույթն ունի ենթաշերտեր, որոնք կախված են այն հանգամանքից, թե ինչ իրավական գիտելիքների է տիրապետում անձը։ Ըստ դրա՝ անհատիիրավական մշակույթն ունի երեք ենթաշերտ. առօրեական, մասնագիտական ևտեսական։ Առօրեական ենթաշերտի տակ հասկացվում է անձանց գործողություններիիրավական շրջանակը, որոնք նրանք օգտագործում են առօրյա կյանքում իրավականխնդիրների հետ առնչվելիս։ Մասնագիտական ենթաշերտը ձևավորվում է որակավորված իրավաբանմասնագետների մոտ՝ նրանց մասնագիտական գործունեության ընթացքում։ Տեսական ենթաշերտն իրավական մշակույթի այն հատվածն է, որը ձևավորվումէ իրավաբան-գիտնականների կողմից հասարակության մեջ առկա իրավականգաղափարների, արժեքների և երևույթների ուսումնասիրության ընթացքում։ Բոլոր այս մակարդակներում իրավական մշակույթի ցածր մակարդակը ստեղծում է իրավական նիհիլիզմի առաջացման համար բարենպաստ պայմաններ։ Ուստիդրա կանխման համար պետք է հասարակության կողմից կատարվեն քայլեր, որոնքկապահովեն իրավական մշակույթի հիմնական գործառույթների իրականացումը։ Այդգործառույթները հետևյալներն են. 1. Ճանաչողական-վերափոխիչ գործառույթի նպատակը կապված է տեսական ևկազմակերպչական գործողությունների հետ, որի նպատակն իրավական պետությունև քաղաքացիական հասարակություն կառուցելն է։ Այս գործում հատկապես կարևորէ երկրում սահմանադրականության ապահովումը, սահմանադրական մշակույթիզարգացումը, քանի որ սահմանադրական պետություն ձևավորվում է միայն հասարակությանը համարժեք սահմանադրական մշակույթով [8]։ Բացի դա, այս գործառույթը կապված է նաև արդարության, բարության, բարոյականության, խղճի, արժանապատվության և ընտրության ազատության արժեքների ամրապնդման համարհոգևոր և իրավական հենք ստեղծելու հետ։ 2. Իրավակարգավորիչ գործառույթի նպատակն ուղղված է հասարակության մեջիրավական բոլոր տարրերի կայացմանը, դրանց կայուն, արդյունավետ և դինամիկգործունեությանը։ 3. Արժեքանորմատիվիստական գործառույթի նպատակն արտահայտվում էարժեքաբանական համակարգերի բնութագրմամբ։ Այն արտահայտվում է անհատների և նրանց գործողությունների մեջ առկա փաստերի որոշակի արժեքի ձեռքբերմամբ։ Այսինքն, այս փաստերը հասարակության կամ դրա առանձին անհատներիկողմից ստանում են որոշակի գնահատական։ Այս գնահատականների ամբողջությանշնորհիվ կանոնակարգվում է հասարակության օրենսդրական գործունեությունը,առանձին իրավական նորմերի որակը, քաղաքացիների վարքը, իրավապահ մարմինների գործունեությունն ընդդեմ իրավախախտումների [10]։ 4. Իրավասոցիալական գործառույթի նպատակն անձի մոտ իրավական որակների ձևավորումն է։ Սրա իրականացման հիմնական ձևն իրավական ակտիվքարոզչությունը և դաստիարակությունն է, որոնց վրա մեծ ազդեցություն է թողնումտվյալ պահին հասարակության մեջ առկա իրավական իրականությունը։ 5. Հաղորդակցական գործառույթի նպատակը հասարակության անդամ-ներիմիջև իրավական հարաբերությունների ընթացքում իրավական կապ ստեղծելն է,ինչպես նաև այդ կապն ապահովելը և պաշտպանելը։ Այսպիսով, կարելի է եզրակացնել, որ իրավական մշակույթի բարձրացմանմիջոցով հասարակության մեջ աստիճանաբար սկսում է նվազել իրավական նիհիլիզմը։ Այն հասարակության մեջ, որտեղ իրավունքի նկատմամբ հարգանքը, դրապաշտպանությունից օգտվելու հիմքերն ունեն ամուր արմատներ, չի կարող զարգանալ իրավական նիհիլիզմ։ Այս գործողությունների իրականացման համար անհրաժեշտ է մոբիլիզացնել հասարակության բոլոր շերտերի ուժերը։ Հատկապես կարևորդեր ունեն պետական իշխանության մարմինները։ Այդ մարմինների ձեռքում էգտնվում պետության մեջ մշակութային արժեքների ձևավորման, ամրապնդման ևկարգավորման հնարավորությունները։ Նրանք են ձևավորում պետության մշակութային քաղաքականությունը և ապահովում դրա իրականացումը։ Ուստի այդ քաղաքականությունը պետք է լինի այնպիսին, որ հասարակության մեջ ձևավորվի հարգանքիրավունքի նկատմամբ։ Պետք է հասարակության մշակույթի միջից աստիճանաբարվերացվեն իրավունքի դերին վնասող և իրավական նիհիլիզմ ծնող տարրերը։ Սրանում պետական մարմինների հիմնական գործիքը պետք է լինեն մասսայականլրատվության միջոցները։ Դրանցում առկա նյութերը (ֆիլմեր, հեռուստասերիալներ,շոուներ, ժամանցային ծրագրեր, լրատվական ծրագրեր և այլն) պետք է իրականացնեն իրավունքի ակտիվ քարոզչություն, հասարակության մեջ աստիճանաբար ձևավորեն այն միտքը, որ յուրաքանչյուր անդամ հանդիսանում է այդ մեծ օրգանիզմիանբաժանելի տարրը և պետք է իր ուժերի չափով նպաստի դրա զարգացմանը։ Պետքէ մասսայական մշակույթի միջից հեռացնել կամ գոնե նվազեցնել քրեական տարրերիցուցադրումը, դրանց ռոմանտիզացումը և այն ցույց տալ որպես հասարակությանհիմքը քանդող երևույթ։ Իհարկե, այս քայլերը պետք իրականացնել այնպես, որչառաջանա գրաքննություն, քանի որ դրա առկայությունն ինքնին կառաջացնիհակազդեցություն, ինչն ինքնին հանդիսանում է իրավական նիհիլիզմ ծնող պատճառ։ Բացի այդ իրավական մշակույթի բարձրացման հիմնական միջոց պետք էհամարել իրավական դաստիարակության պատշաճ մակարդակի ձևավորումը, որիհիմնական մեթոդները պետք է լինեն դեռևս վաղ տարիքից անձի մեջ իրավունքի,օրենքի, պետության և պետական ծառայողի նկատմամբ հարգանքի սերմանումը։ Պետք է ամբողջությամբ վերանայել առկա կրթական համակարգը, մանկապարտեզներում մտցնել իրավունքի վերաբերյալ պարապմունքներ՝ տվյալ տարիքային խմբիչափանիշները հաշվի առնելով։ Դպրոցական ծրագրում առկա «Հասարակագիտություն» առարկան դարձնել ավելի պարզ դպրոցական տարիքի անձանց համար,պատրաստել որակյալ, պրոֆեսիոնալ մասնագետներ դրա դասավանդման համար,բուհերի ոչ իրավաբանական ֆակուլտետների և միջին մասնագիտական ուսումնական հաստատությունների ուսանողների համար ավելացնել իրավագիտությանդասավանդումը։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆКритика чистого разума, Изд. второе, СПб.։ Учебник для вузов, под ред. проф. В. М. Корельского[8] Հարությունյան Գ. Գ., Սահմանադրական մշակույթի պատմության դասերը ևժամանակի մարտահրավերները, Երևան, Նժար, 2005, էջ 21, 25։ [9] Վաղարշյան Ա. Գ., Պետության և իրավունքի տեսություն-2, ԵՊՀ, Երևան, 2011,էջ 240։ Բուլղադարյան ՄիհրանԻՐԱՎԱԿԱՆ ՄՇԱԿՈՒՅԹԻ ԶԱՐԳԱՑՈՒՄԸ ՈՐՊԵՍ ԻՐԱՎԱԿԱՆ ՆԻՀԻԼԻԶՄԻՀԱՂԹԱՀԱՐՄԱՆ ՄԻՋՈՑԲանալի բառեր՝ իրավական նիհիլիզմ, իրավական մշակույթ, անհատի իրավականմշակույթ, առօրեական իրավական մշակույթ, մասնագիտական իրավականմշակույթ, տեսական իրավական մշակույթ, իրավական մշակույթի գործառույթներ։

example1979

example1979

Սույն հոդվածում վերլուծվում է բաժնետոմսերի կոնսոլիդացիայի, ՀՀ-ում ձևավորված պրակտիկայի, առկա հիմնախնդիրների և միջազգային պրակտիկան, ինչպես դրանց լուծման միջոցները։ Քննարկվել են բաժնետոմսերի կոնսոլիդացիայի հասկացությունը, դրա նպատակները, իրականացման կարգը, կոտորակային բաժնետոմսերը, օրենքում տրված կարգավորումներն ու դատական պրակտիկան, արտասահմանյան երկրների օրենսդրությամբ նախատեսված կարգավորումները և այլն։ Հոդվածում առաջարկված լուծումները կնպաստեն մանր բաժնետերերի իրավունքների պաշտպանությանը և բաժնետիրական ընկերությունների գործունեության արդյունավետության բարձրացմանը։

ՀԱՅԱՍՏԱՆՈՒՄ Բաժնետոմսերի համախմբման ընթացիկ խնդիրները Այս հոդվածը վերաբերում է բաժնետիրական ընկերությունների կողմից իրականացվող բաժնետոմսերի համախմբմանը, Հայաստանի Հանրապետությունում առկա հիմնախնդիրները հիմնավորում են դրա արդյունավետ լուծումը։ Ազատ շուկայական տնտեսությունում բաժնետիրական ընկերության կազմակերպական և իրավական բնույթը լայնածավալ բիզնես գործունեություն իրականացնելու ավելի բարդ, բայց արդյունավետ միջոց է։ Եվ քանի որ ՀՀ Սահմանադրությունը երաշխավորում է տնտեսական գործունեության ազատությունը, կարելի է նշել, որ և՛ բաժնետիրական ընկերությունները, և՛ կազմակերպական և իրավական այլ իրավունքներ ունեցող այլ իրավաբանական անձինք վերապահված են Հիմնական օրենքով ՝ ազատորեն օգտագործելու իրենց հնարավորությունները, սեփական կարողությունները և գույքը `օրենքով չարգելված տնտեսական գործունեություն իրականացնելու համար։ համար Բաժնետիրական ընկերության բիզնեսի ազատությունը ներառում է բաժնետոմսեր թողարկելու, բաժնետոմսեր տեղաբաշխելու, կանոնադրական կապիտալը մեծացնելու կամ նվազեցնելու, բաժնետոմսերի անվանական արժեքը մեծացնելու կամ նվազեցնելու ազատությունը։ Գործող օրենսդրության վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ բաժնետոմսերի անվանական արժեքի փոփոխությունը կարող է կատարվել ինչպես կանոնադրական կապիտալի փոփոխության, այնպես էլ առանց կանոնադրական կապիտալի չափը փոխելու։ Վերջինիս վառ օրինակը բաժնետոմսերի համախմբումն է, որը երկու կամ ավելի բաժնետոմսեր է վերափոխում նույն տեսակի ավելի մեծ անվանական արժեքի բաժնետոմսերի ՝ առանց բաժնետիրական ընկերության կանոնադրական կապիտալի փոփոխման։ Այլ կերպ ասած, համախմբման էությունը բաժնետոմսերի անվանական արժեքի ավելացումն է `դրանց քանակի նվազեցմամբ։ Մասնագիտական ​​գրականության մեջ բաժնետոմսերի համախմբումը, տեղաբաշխված բաժնետոմսերի ձեռքբերման հետ մեկտեղ, «զուգահեռ ընկերության» ստեղծումը `այլ բաժնետերերի հետ հավատարմագրային հարաբերությունների հաստատմամբ, վերահսկիչ խաղադրույքների ձևավորման մեխանիզմներից մեկն է։ Սահմանադրական դատարանն իր դիրքորոշումն արտահայտեց 903 2 բանաձևով, համաձայն որի բաժնետոմսերի համախմբումը տնտեսապես հիմնավորված գործընթաց է, որը բաժնետիրական ընկերության տնտեսական ազատության դրսևորումներից մեկն է։ Փաստորեն, բաժնետոմսերի համախմբումը բաժնետիրական ընկերությունների առանձնահատկությունն է։ Դա կորպորատիվ գործողություն է, քանի որ «Բաժնետիրական ընկերությունների մասին» օրենքի 56-67-րդ հոդվածների համաձայն, այդպիսի իրավասությունը վերապահված է բացառապես ընկերության ընդհանուր ժողովին։ Նման իրավունքով բաժնետիրական ընկերության վերապահումը ինքնանպատակ չէ։ Առաջին հերթին դա ուղղված է ընկերության արդյունավետության բարձրացմանը, քանի որ երբեմն ընկերությունը ցանկանում է բաժնետոմսերի փոքր փաթեթ կազմել, որը կկարողանա վաճառել ընկերության զարգացման մեջ հետաքրքրվողներին `պատրաստ այդ նպատակին հասնելու համար։ , այսինքն ՝ համախմբման միջոցով ընկերությունը ցանկանում է որոշակի գումար հայթայթել։ ավելացնել շահույթը, իրականացնել բիզնես ծրագրեր։ Վերոնշյալ խնդիրների լուծումը բաժնետոմսերի համախմբմամբ ավելի արդյունավետ է։ Ինչպես ճիշտ է նշել Վ. Ավետիսյանի «Բաժնետերերի մասին» դասագրքում, անհրաժեշտ է նախապատրաստվել բաժնետերերի ընդհանուր ժողովի կազմակերպմանը բավականին նուրբ ձևով ՝ հստակ հիմնավորելու այն շարժառիթները, որոնք առաջացրել են բաժնետոմսերի համախմբման անհրաժեշտություն։ Երկրորդ ՝ բաժնետոմսերի համախմբում 1 Տե՛ս Могилевский С. 2 ՀՀ Սահմանադրական դատարանի 903 որոշում ՝ «Բաժնետիրության մասին» ՀՀ օրենքի 56-րդ, 57-րդ և 58-րդ հոդվածների համապատասխանության հարցը որոշելու դեպքի վերաբերյալ քաղաքացի Ռուբեն Ավագյանի, Հրաչիկ Հակոբջանյանի, Հրաչյա Ավետիսյանի, Արայիկ Ավետիսյանի դիմումի հիման վրա։ Ընկերություններ ՀՀ Սահմանադրությամբ, 2010 թ. Հուլիսի 13։ Դա պետք է իրականացվի ընկերության կողմից այնպես, որպեսզի ապահովվի փոքրամասնությունների բաժնետերերի օրինական շահերի ամենաբարձր մակարդակը, որն իրականացվելու է հանուն ընդհանուր շահի, հիմնված բացառապես կորպորատիվ և ոչ թե առանձին բաժնետերերի կամ բաժնետերերի շահերի վրա, այսինքն ՝ համախմբում չպետք է լինի բաժնետերերին վտարելու միջոց։ Երրորդ, բաժնետոմսերի համախմբումը հնարավորինս պարզեցնում է գրանցամատյանի վարումը, պարզեցնում է բաժնետիրական ընկերության թողարկած արժեթղթերի գրանցումը 1։ Գործող օրենսդրությունը չի նշում այն ​​հիմքերը, որոնցով ընկերությունը կարող է համախմբում իրականացնել, այսինքն `յուրաքանչյուր դեպքում ընկերության ժողովը պարտավոր է հիմնավորել բաժնետոմսերը համախմբելու անհրաժեշտությունը (չնայած օրենքով այդպիսի պարտավորություն նրանց չի դրվում)։ Քաղաքացիական օրենսգրքի 3-րդ հոդվածը սահմանում է, որ քաղաքացիական ֆիզիկական իրավաբանական անձինք իրավունքները կամավոր ստանձնում են իրենց սեփական շահերի համար։ Ձեռք բերելով բաժնետոմս, բաժնետերը ձեռք է բերում որոշակի իրավունքներ, որոնցից ամենակարևորը `ընկերության ղեկավարմանը մասնակցելու, ընկերության շահույթից շահաբաժին կամ շահաբաժին ստանալու կամ ընկերության լուծարումից հետո գույք ստանալու իրավունքներն են։ Բաժնետեր ունենալով `բաժնետերը ձգտում է իրականացնել վերոհիշյալ իրավունքները, և քանի որ բաժնեմասը գույքի տեսակ է, որը կարող է պատկանել ցանկացած անձի (որը նախատեսում է, որ ցանկացած գույքի քաղաքացիները կարող են լինել իրավաբանական անձանց), ոլորտում գործող իրավական կարգավորումների։ Հիմնարար դերը ստանձնում է սեփականության անձեռնմխելիության սահմանադրորեն ամրագրված սկզբունքը։ Այս սկզբունքն ուղղակիորեն ամրագրված է Սահմանադրության 31-րդ հոդվածում, համաձայն որի յուրաքանչյուր ոք իրավունք ունի իր հայեցողությամբ տիրապետել, օգտագործել, կառավարել և կտակել իր ունեցվածքը։ Ոչ ոք չի կարող զրկվել իր ունեցվածքից, բացառությամբ դատարանի դատարանի։ Սահմանադրության մեջ ամրագրված այս դրույթը իր տեղն է գտել նաև ՀՀ քաղաքում։ Նշվում է, որ քաղաքացիական օրենսդրությունը հիմնված է օրենսգրքով կարգավորվող գույքային հարաբերությունների անձեռնմխելիության սկզբունքի վրա։ Քննարկվող հարցը ՝ բաժնետոմսերի համախմբումը և նրանց սեփական անձեռնմխելիությունը, կապված է ինչպես օրենսդրական թերությունների, այնպես էլ դատական ​​պրակտիկայի հետ։ Մասնավորապես, բաժնետոմսերի համախմբման ընթացքում հնարավոր է, որ առաջանան կոտորակային բաժնետոմսեր, ինչը բիզնեսի ոլորտում համախմբման օբյեկտիվ-անխուսափելի գործընթաց է։ Եվ, ինչպես Սահմանադրական դատարանն է պարզել, այդպիսի բաժնետոմսերի առկայությունը նպատակահարմար չէ ինչպես արժեթղթերի շուկայի կայունության ապահովման, այնպես էլ բաժնետիրական ընկերության արդյունավետ կառավարման համար, հետևաբար, օրենքը նախատեսում է այդպիսի հետգնման պարտավորություն։ բաժնետոմսերի կողմից բաժնետիրական ընկերության կողմից։ Հարկ է նշել, որ բաժնետիրական ընկերությունների բնույթն այնպիսին է, որ ընկերության գործունեության շրջանակներում բախվում են բաժնետերերի տարբեր շահերը, ինչը առավել հստակ արտահայտվում է խոշոր և փոքր բաժնետերերի հարաբերություններում։ Խոշոր բաժնետերերի հիմնական շահը որոշակի արդյունքների հասնելն է `անհրաժեշտ կառավարման որոշումներ կայացնելով։ Նրանք ընկերության ռազմավարական ներդրողներն են, ովքեր հնարավորություն ունեն կանխորոշելու ընկերության որոշումները, ի տարբերություն փոքր բաժնետերերի, որոնք նման իրավունքներ չունեն։ Նրանց հիմնական շահը որոշակի շահույթ ստանալն է այն միջոցներից, որոնք նրանք ներդնում են իրենց մասնաբաժնում։ Օրենքի գերակայության պետության կողմից տնտեսական գործունեության կարգավորումը ենթադրում է արդյունավետ հավասարակշռություն բաժնետիրական ընկերության խոշոր «փոքր բաժնետերերի» միջև, և այդ նպատակն է օրենսդիրից պահանջել ապահովել պաշտպանական մեխանիզմ, որն ապահովում է իրավական երաշխիքներ։ խոշոր բաժնետերերի դեմ համախմբման գործընթացում։ Սակայն գործող իրավական համակարգի վերլուծությունից հետո բխում է, որ Հայաստանի Հանրապետությունում նման մեխանիզմ գոյություն չունի, այս պարագայում մանր բաժնետերերի շահերը էապես վտանգվում են։ Մասնավորապես, ինչպես նշվեց, բաժնետոմսերի համախմբումը հանգեցնում է ենթածավալ բաժնետոմսերի (կոտորակային բաժնետոմսեր, որոնք առաջանում են ընկերության կողմից իրականացվող այս կամ այն ​​կորպորատիվ գործունեության արդյունքում, ինչպիսիք են վերակազմակերպումը, համախմբումը, կանոնադրական կապիտալի նվազումը և այլն)։ պետք է համարել կոտորակային, բայց որից հնարավոր է խուսափել։ չէ, քանի որ կոտորակային բաժնետոմսերի ձևավորումը օբյեկտ է 1 Տե՛ս Grandfather D. 9, սեպտեմբեր 2003, էջ 6։ 2 Տե՛ս Ավետիսյան Վ., Կորպորատիվ իրավական հարաբերությունների արդի հիմնախնդիրները Հայաստանի Հանրապետությունում, Երևան, 2013, էջ։ անհրաժեշտ գործընթաց է բիզնես գործունեության ոլորտում։ դրանք պետք է հետ գնվեն բաժնետիրական ընկերության կողմից։ Ավելին, ՀՀ օրենսդրությունն ընտրել է պարտադիր հետգնման ինստիտուտը `որպես կոտորակային բաժնետոմսերի առկայությունը բացառելու միջոց, այսինքն` բաժնետերերի բաժնետոմսերը մարվում են. յուրաքանչյուր դեպքում բաժնետիրական ընկերությունը պարտավորվում է հետ գնել կոտորակային բաժնետոմսերը `առանց հաշվի առնելու օրենքով սահմանված շուկայական գինը։ Այս առումով հետաքրքիր է Մարդու իրավունքների եվրոպական հանձնաժողովի 1982 թ. Bramelid և Salmstr r ընդդեմ Շվեդիայի 2006 թ. Հոկտեմբերի 12-ի գործով։ Այս դեպքում դիմումատուները վիճարկել էին այն փաստը, որ նրանք իրենց կամքին հակառակ զրկվել էին բաժնետոմսերից ՝ հանուն հասարակական շահի, արդար փոխհատուցման համար։ Հանձնաժողովը եզրակացրել է, որ օրենքը չպետք է ստեղծի այնպիսի անհավասար իրավիճակ, որ անձը կամայականորեն անարդարացիորեն կորցնի իր ունեցվածքը `հօգուտ մեկ այլ անձի 1։ Իհարկե, յուրաքանչյուր դեպքում, ինչպես ճիշտ է նշել Վ. Ավետիսյանի «Բաժնետերերի մասին» դասագրքում, բաժնետոմսերի համախմբման ընթացքում պետք է բացահայտվի հետևյալ հատկությունը. Համախմբված բաժնետոմսի անվանական արժեքը չպետք է բարձր լինի ընդհանուր արժեքից։ մեկ բաժնետիրոջ պատկանող բաժնետոմսերի ամենափոքր փաթեթը։ Միայն այս դեպքում բաժնետոմսերի համախմբման ընթացքում ամենափոքր փաթեթը կրող բաժնետիրոջը երաշխավորված է ստանալ առնվազն երկու բաժնետոմս, հակառակ դեպքում բաժնետերը կզրկվի բաժնետոմսերի ընդհանուր իրավունքից 2։ Հետևաբար, եթե ընկերությունում կան բաժնետերեր փոքր բաժնետոմսերով, բաժնետոմսերի համախմբումն արդյունավետ չէ, քանի որ դա, ըստ էության, չէ ընկերության արդյունավետությունը բարձրացնելու, լրացուցիչ միջոցներ ներգրավելու, այլ փոքր բաժնետերերին վտարելու համար։ , Հայաստանի Հանրապետությունում բաժնետոմսերի համախմբումը հիմնականում իրականացվում է հենց այդ նպատակով։ Գործող իրավական շրջանակներում պետք է նշել, որ, այսպես ասած, փոքր բաժնետերերի շահերն անտեսվում են, քանի որ համախմբումը հանգեցնում է բաժնետոմսերի անվանական արժեքի բարձրացմանը `միաժամանակ նվազեցնելով բաժնետոմսերի քանակը, ուստի հնարավոր է, որ փոքր բաժնետերերը գոնե մեկ նոր բաժնեմաս չունեն։ Արդյունքում, ստացված կոտորակային բաժնետոմսերն ամեն դեպքում ենթակա են ընկերության կողմից հետգնման։ Ստացվում է, որ անձը զրկված է բաժնետոմսերի նկատմամբ սեփականության իրավունքից։ Հարցի առնչությամբ ՀՀ Սահմանադրական դատարանը գտնում է, որ «գույքից զրկելու» սահմանադրական բովանդակությունը պարունակում է կոտորակային բաժնետոմսերի հարկադիր հետգնման դեպքում բաժնեմասի շուկայական արժեքի սեփականատիրոջը վճարելը օրենքով սահմանված կարգով պարտադիր չէ, այսինքն ՝ Այնուամենայնիվ, եթե մենք մեկնաբանում ենք ինչպես Սահմանադրությունը, այնպես էլ գործող օրենսդրությունը, ապա գործ ունենք հետևյալ խնդրի հետ։ Սահմանադրության 31-րդ հոդվածը սահմանում է գույքի անձեռնմխելիությունը, մասնավորապես նշելով, որ ոչ ոք չի կարող զրկվել գույքից, բացառությամբ օրենքով նախատեսված օրենքով նախատեսված դեպքերի։ Վերոնշյալ նորմայի բառացի մեկնաբանությունից հետեւում է, որ սեփականությունից զրկելը կատարվում է օրենքով նախատեսված հիմքերի առկայության դեպքում, այսինքն ՝ բացառապես դատարանում։ Սակայն, եթե նշված նորմը համեմատում ենք «Բաժնետիրական ընկերությունների մասին» ՀՀ օրենքի հետ, տեսնում ենք, որ այստեղ մենք գործ ունենք սեփականությունից զրկելու հասկացության հետ, որովհետև եթե համախմբման արդյունքում առաջանում են մասնատված բաժնետոմսեր, ապա առանց հաշվի առնելու կամքը այդ կոտորակային բաժնետոմսերի սեփականատերերը, այն ընկերությունը, որը նա գնում է դրանք։ Խնդիրն այն է, որ օրենքը չի սահմանում մանր բաժնետերերի իրավունքների և օրինական շահերի պաշտպանության արդյունավետ մեխանիզմ, նրանց զրկում է սեփական հայեցողությամբ կառավարել, օգտագործել և սեփական կոտորակային բաժնետոմսերը տիրապետելու հնարավորությունից ՝ այդպիսով թույլ տալով համախառն Սահմանադրության խախտում։ Սա է պատճառը, որ համախմբումը Հայաստանում միջոց է ազատվելու փոքր «անցանկալի» բաժնետերերից 4։ Գործող օրենսդրական դաշտում օրենքը թույլ է տալիս նման հնարավորություն միայն սահմանելով այդ կոտորակային բաժինը 1 Տե՛ս Մարդու իրավունքների հանձնաժողովի Եվրոպական հանձնաժողով, 1982 թ. «Բիամելիդ և Սալմսթոն ընդդեմ Շվեդիայի» գործի 12 հոկտեմբերի 2006 թ. Որոշում , 2 Տե՛ս Ավետիսյան Վ., Էջ 93։ 3 Տե՛ս նույն տեղում, էջ 95։ 4 Տե՛ս նույն տեղում, էջ 94։ սիրո շուկայական գնի մարում։ Միևնույն ժամանակ, եթե ուսումնասիրենք Քաղաքացիական. Օրինակ, մենք կտեսնենք, որ այն չի սահմանում գույքային իրավունքների պարտադիր դադարեցման հիմքերը։ Այսպիսով, մենք կարող ենք եզրակացնել, որ մեր օրենսդրությունը, որպես կոտորակային բաժնետոմսերը բացառելու միջոց, ամրագրել է պարտադիր հետգնման ինստիտուտը։ Այս կապակցությամբ հարկ է նշել, որ գործող կարգավորումները չեն բխում փոքր բաժնետերերի շահերից։ Նրանց շահերը պաշտպանելու արդյունավետ մեխանիզմ գոյություն չունի։ Բաժնետիրական ընկերությունների մասին օրենքի վերլուծությունը թույլ է տալիս ասել, որ օրենսդիրն ընտրել է խոշոր բաժնետերերի իրավունքների պաշտպանությանը առաջնահերթություն տալու քաղաքականություն, որը փոքր բաժնետերերին զրկում է նրանց կողմից ներդրված խնայողությունները պաշտպանելու իրավունքից 1։ Ռուսաստանի Դաշնության օրենսդրությունն ունի իր առանձնահատկությունները համախմբման հետ կապված հարաբերությունների համախմբման ոլորտում։ Մասնավորապես, մինչև 2001 թվականը։ Ռուսաստանում կիրառվում էր պարտադիր հետգնման ինստիտուտ, որը «չէր համապատասխանում ազատ շուկայական հարաբերությունների ոգուն», հակասում էր Ռուսաստանի Սահմանադրությանը և Քաղաքացիական օրենսգրքին (այն չի նշում բաժնետոմսերը նման հիմքերով)։ 2001 Փոփոխություններից հետո կոտորակային բաժնետոմսերի ինստիտուտը ներդրվեց «Բաժնետիրական ընկերությունների մասին» Ռուսաստանի Դաշնության Դաշնային օրենքով 2։ Օրենքի 25 3 3-րդ հոդվածը սահմանում է, որ մի շարք այլ հիմքերի հետ միասին, կոտորակային բաժնետոմսերն առաջանում են բաժնետոմսերի համախմբման դեպքում, և միայն այն դեպքում, երբ անհնար է ձեռք բերել ամբողջ թվով բաժնետոմսեր։ Փաստորեն, ռուսական դոկտրինը հրաժարվեց պարտադիր հետգնման իրավունքից ՝ այդպիսով նշելով, որ անկախ համախմբման արդյունքներից, բաժնետերը շարունակում է մնալ իր բաժնեմասի սեփականատերը. նա որոշում է իր մասնաբաժնի կառավարման ուղիները։ Ռուսաստանի Դաշնության դաշնային օրենքը մանրամասնորեն կարգավորում է հարաբերությունները կոտորակային բաժնետոմսերի ձևավորման հետ կապված `դրանք համարելով քաղաքացիական իրավահարաբերությունների օբյեկտ։ Օրենքը սահմանում է, որ կոտորակային մասնաբաժինը համարժեք է սովորական լրիվ բաժնեմասին, ինչը ենթադրում է, որ կոտորակային բաժնեմասը կարող է ազատորեն լինել առևտրի պայմանագրի, ցանկացած քաղաքացիական պայմանագրի առարկա, որպես ամբողջական բաժնեմաս։ Կոտորակային բաժնետոմսը սեփականատիրոջ-բաժնետիրոջը իրավունք է տալիս այդ բաժնեմասի համապատասխան չափով շահաբաժին ստանալ, ընկերության լուծարումից հետո ստանալ իր ունեցվածքի համապատասխան մասը։ Կոտորակային մասնաբաժնի սեփականատիրոջ ձայնը արտահայտվում է կոտորակային թվերով։ Օրենքի համաձայն, կոտորակային բաժնետոմսը բաժնետիրոջը, նրա սեփականատիրոջը տալիս է ընդհանուր բաժնում այդ բաժնեմասի չափին համապատասխանող իրավունքների չափը, որը տրամադրվում է այդ կատեգորիայի բաժնետոմսերով։ Միևնույն ժամանակ, օրենքը սահմանում է այն իրավիճակները, երբ բաժնետերը ձեռք է բերում նույն տեսակի երկու կամ ավելի կոտորակային բաժնետոմսեր։ Նման դեպքերում դրանք գումարվում են միասին և դառնում են կամ ամբողջություն, կամ կոտորակային բաժին։ Նշվում է նաև, որ հատկացված կոտորակային բոլոր բաժնետոմսերը գումարվում են միասին, եթե այս դեպքում ստացվում է կոտորակային թիվ, ապա ընկերության կանոնադրության մեջ դրված կոտորակային բաժնետոմսերի քանակը արտահայտվում է որպես կոտորակային թիվ։ Սխալ չի լինի ասել, որ Ռուսաստանի իրավական համակարգն ավելի արդյունավետ կերպով է շարժվել ՝ փորձելով հնարավորինս համապատասխանեցնել օրենսդրությունը Սահմանադրությանը, դադարեցնել խոշոր բաժնետերերի չարաշահումները և կապիտալ կենտրոնացնել նրանց ձեռքում ՝ փոքր բաժնետերերի համար արդյունավետ պաշտպանության միջոցառումներ սահմանել։ Այդ պատճառով Հայաստանում ռուսական փորձի կիրառումը լիովին արդարացված կլինի, ինչը կդառնա այս հիմնարար խնդրի լուծումներից մեկը։ Միացյալ Թագավորությունը, Միացյալ Նահանգները և Շվեյցարիան ունեն իրենց մոտեցումները այս հարցում։ MB օրենսդրությունն արգելում է գործողությունները, որոնք կարող են հանգեցնել կոտորակային բաժնետոմսերի ձևավորման։ ԱՄՆ-ում կոտորակային բաժնեմասի սեփականատիրոջը տրված փոխհատուցման չափը որոշվում է էկոնսոլիդացիայից բխող մեկ բաժնետոմսի արժեքով, իսկ Շվեյցարիայում այն ​​տրամադրվում է կանոնադրական կապիտալի չփոխվելու պայմանով։ Այսպիսով, այս աշխատանքում փորձ է արվել ներկայացնել ՀՀ-ում բաժնետոմսերի համախմբման արդի խնդիրները. մենք եկանք այն եզրակացության, որ գործող իրավական կարգավորումը չի ապահովում համախմբման հիմնական նպատակը, իր հերթին չի ապահովում փոքր բաժնետերերի շահերը։ 1 Տե՛ս Ավետիսյան Վ., Էջ 170։ Երբեմն փորձ է արվում խոշոր բաժնետերերի շահերը հավասարեցնել ընկերության շահերին `դրանով արդարացնելով խոշոր բաժնետերերին իրավունքներ տրամադրելը, ինչը կարող է հանգեցնել փոքր բաժնետերերի բաժնետերերի վտարման նրանց կամքին հակառակ 1։ Որպես ընկերության արդյունավետության բարձրացման հիմնական միջոց `այս կորպորատիվ գործողությունն իրականացվում է բաժնետերերի ընդհանուր ժողովում` ուղղված ընկերության կողմից առաջադրված խնդիրների արդյունավետ իրականացմանը։ Հաշվի առնելով այն փաստը, որ «թույլատրվում է անել այն, ինչը չի արգելվում օրենքով» սկզբունքը հավասարապես տարածվում է իրավաբանական անձանց վրա, բաժնետիրական ընկերությունները օրենքով սահմանված կարգով բաժնետոմսեր են վաճառում համախմբման մեջ։ Այնուամենայնիվ, այստեղ խնդիրն այն է, հատկապես, թե ինչ նպատակով է իրականացվում այս կորպորատիվ գործողությունը։ Գործող օրենսդրության վերլուծությունը ենթադրում է, որ բաժնետոմսերի համախմբումը կարող է իրականացվել հանրային նպատակներով, բայց այն նաև օգտագործվում է բաժնետերերին դուրս մղելու համար, խոշոր բաժնետերերի ձեռքում կապիտալը կենտրոնացնելու համար `դառնալով օրինականորեն գործադրվող գործիք, որն իրավաբանորեն համատեղելի չէ , գաղափարին, քանի որ այս դեպքում տնտեսական գործունեության մասնակիցների միջեւ արդար հավասարակշռություն չի ապահովվում։ « Եվ այս պարագայում հնարավոր է իրավունքների չարաշահում, ինչը, ըստ Սիվիլի։ օր Հոդված 12. Քաղաքացիների `իրավաբանական անձանց գործողությունները, որոնք իրականացվում են բացառապես ուրիշներին վնաս պատճառելու նպատակով։ Միևնույն ժամանակ, չկա որևէ դրույթ, որը կարող է ստեղծել արդյունավետ պաշտպանության մեխանիզմ խոշոր բաժնետերերի կամայականություններից։ Եվ դա է պատճառը, որ մենք առաջարկում ենք համապատասխան փոփոխություններ կատարել օրենսդրությունում։ Այս առումով խելամիտ կլինի կիրառել Ռուսաստանի փորձը, որը կարգավորում է այս հարցը Սահմանադրության ոգուն համապատասխան, ազատ շուկայական հարաբերությունների բնույթին համապատասխան։ Մարտուն Ստեփանյան ՀԱՅԱՍՏԱՆՈՒՄ ԲԱ SHՆԱՅԻՆ ԽՆԴՐԻ ԳՈՐԸՆԹԱԻ ԽՆԴԻՐՆԵՐ Հիմնաբառեր. Բաժնետիրական ընկերություն, բաժնետոմսեր, բաժնետոմսերի համախմբում Խոշոր և փոքր բաժնետերեր, կոտորակային բաժնետոմսեր , ։

example635

example635

Ուսումնասիրվել են կալիումի աղերի (KCl, KBr, KI, KNO3) ջրային և ջուր-ԴՄՍՕ լուծույթների էլեկտրահաղորդականության օրինաչափությունները 25 oC ջերմաստիճանում։ Որոշվել են այս լուծույթների սահմանային էլեկտրահաղորդականությունները։ ԴՄՍՕ-ի կոնցենտրացիայի մեծացման հետ բոլոր աղերի սահմանային էլեկտրահաղորդականությունը փոքրանում է ըստ հետևյալ շարքի՝ ։ Այս արդյունքների վերլուծությունից կարելի է եզրակացնել, որ ԴՄՍՕ-ի 0-1.15 Մ կոնցենտրացիայի տիրույթում տեղի է ունենում իոնների սոլվատ թաղանթի կառուցվածքային փոփոխություն՝ ԴՄՍՕ-ի մոլեկուլների ներդրմամբ։

ԻՈՆՆԵՐԻ ՍՈԼՎԱՏԱՑԻԱՅԻ ՈՒՍՈՒՄՆԱՍԻՐՈՒԹՅՈՒՆԸԴԻՄԵԹԻԼՍՈՒԼՖՕՔՍԻԴԻ ՋՐԱՅԻՆ ԼՈՒԾՈՒՅԹՆԵՐՈՒՄԷԼԵԿՏՐԱՀԱՂՈՐԴԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՄԵԹՈԴՈՎՆերածություն։ Էլեկտրոլիտների լուծույթների տրանսպորտային հատկությունների ուսումնասիրման համար անհրաժեշտ տեղեկություններ են տալիս իոն-լուծիչփոխազդեցությունները։ Այս հատկությունների պարզաբանման համար մեծ կիրառություն է գտել էլեկտրահաղորդականության մեթոդը, որն օգտագործվում է ոչ միայնքիմիական, այլ նաև կենսաբանական ռեակցիաների ուսումնասիրման համար։ Լինելով դասական մեթոդ՝ այն շարունակում է անփոխարինելի մնալ լուծույթների կառուցվածքի ուսումնասիրության համար։ Ջրային լուծույթի կառուցվածքի վրա ազդում է նաև օրգանական հավելույթների(օրինակ՝ դիօքսանի, դիմեթիլսուլֆօքսիդի, ացետոնիտրիլի) առկայությունը։ Դրանքիջեցնում են ջրային լուծույթի դիէլեկտրիկ թափանցելիությունը, որն ազդում է լուծույթում առկա իոնների սոլվատացիայի վրա և հնարավոր դարձնում իոնական զույգերիառաջացումը։ Փոխելով ջրային լուծույթի կառուցվածքը օրգանական հավելույթի առկայությամբ՝ հնարավոր է ղեկավարելի դարձնել դրանցում ընթացող գործընթացները[1, 3]։ ԴՄՍՕ-ի ջրային լուծույթների կառուցվածքային առանձնահատկությունը այն է,որ ԴՄՍՕ-ի ցածր կոնցենտրացիաների դեպքում դիտվում է ջրի կառուցվածքի կայունացում։ ԴՄՍՕ-ի մեծ կոնցենտրացիաների դեպքում տեղի է ունենում ջրի ասոցիատային կառուցվածքի քանդում և նոր տիպի ԴՄՍՕ-ջուր ասոցիատների առաջացում։ Լուծույթի կառուցվածքագոյացումը ընթանում է 1 ԴՄՍՕ։ 2 ջուր, 1 ԴՄՍՕ։ 3 ջուր բաղադրության ասոցիատների ձևավորումով [2, 5]։ Հնարավոր է նաև այլ տիպի ասոցիատների առաջացում։ Նման ձևով լուծույթի կառուցվածքի փոփոխմամբ կարելի էղեկավարելի դարձնել դրանցում ընթացող գործընթացները [4, 6]։ Այս աշխատանքում մեր կողմից ներկայացվում է իոնների սոլվատացիայի ուսումնասիրությունը օրգանական հավելույթի` դիմեթիլսուլֆօքսիդի (ԴՄՍՕ)՝ ջրային լուծույթներում էլեկտրահաղորդականության մեթոդով։ Օգտագործված նյութեր և մեթոդներ։ Կատարված ուսումնասիրություններումօգտագործվել են ԴՄՍՕ (Sigma ընկերություն, > 99.5 %, ԱՄՆ), կալիումական աղեր՝KCl, KBr, KI և KNO3 (РЕАХИМ ընկերություն, «ք.մ.ե.» մակնիշի)։ Աղերի լուծույթներիսկզբնական կոնցենտրացիան եղել է 0.1 Մ, լուծույթները պատրաստվել են կրկնակիթորած ջրով։ Ջուր-աղ և ԴՄՍՕ-ջուր-աղ համակարգերի էլեկտրահաղորդականությունը չափվել է Jenway 4330 (Անգլիա) էլեկտրահաղորդականությունը չափող սարքի միջոցով։ Լուծույթների պատրաստման համար օգտագործվել է կրկնակի թորած ջուր։ Չափումների սխալը կազմում է ≈ 2 %։ Սարքի միջոցով չափվել են աղերի լուծույթներիտեսակարար էլեկտրահաղորդականությունները (κ) բոլոր ջերմաստիճանների համար։ Հաշվել ենք մոլային էլեկտրահաղորդականությունները` ելնելով տեսակարարէլեկտրահաղորդականության արժեքներից ըստ ստորև բերված հավասարման.որտեղ C-ն աղի կոնցենտրացիան է (մոլ.լ-1), κ-ն` տեսակարար էլեկտրահաղորդակալուծույթների սահմանայիննությունը(Ս.սմ-1)։ Ուժեղ էլեկտրոլիտների դեպքումէլեկտրահաղորդականությունը ( ) որոշվում է ըստ Կոլռաուշի օրենքի. որտեղ-ն էլեկտրահաղորդականությունն է անսահման նոսրացման դեպքում, C-ն`աղի կոնցենտրացիան, B-ն հաստատուն մեծություն է, որ կախված է էլեկտրոլիտի ևլուծիչի բնույթից, ինչպես նաև ջերմաստիճանից։ Անսահման նոսր լուծույթներում, երբ, միջիոնական փոխազդեցությունները թուլանում են և մոլային էլեկտրահա-ն հեշղորդականությունը ձգտում է սահմանային արժեքի՝։ Այսպիսով,տորեն որոշվում էզրոյական կոնցենտրացիա։ Սարքի զգայունությունը` 5.10-9 Ս։ կոորդինատներով գրաֆիկից՝ ուղիղն էքստրապոլելով մինչԱրդյունքների ներկայացում և քննարկում։ Մեր կողմից ուսումնասիրվել էկալիումի աղերի (KCl, KBr, KI, KNO3) ինչպես ջրային, այնպես էլ ԴՄՍՕ պարունակողլուծույթների էլեկտրահաղորդականության օրինաչափությունները։ Նկ.1-ում ներկայացված է KBr-ի ջուր-ԴՄՍՕ լուծույթների մոլային էլեկտրահաղորդականությանփոփոխությունը` կախված աղի կոնցենտրացիայից 25 oC ջերմաստիճանում։ Նկար 1. KBr-ի ջուր-ԴՄՍՕ լուծույթների մոլային էլեկտրահաղորդականությանփոփոխությունը` կախված աղի կոնցենտրացիայից 25oC ջերմաստիճանում.1. C (ԴՄՍՕ)=0.59 Մ, 2. C (ԴՄՍՕ)=1.57 Մ, 3. C (ԴՄՍՕ)= 2.49 ՄԻնչպես տեսնում ենք նկ.1-ից, KBr-ի ջրային լուծույթների մոլային էլեկտրահաղորդականությունը, կախված աղի կոնցենտրացիայից, ունի ուղղագծային բնույթ։ Էլեկտրոլիտի լուծույթի սահմանային էլեկտրահաղորդականությունն անսահման նոսրացման դեպքում ներկայացնում է առանձին իոնների շարժունակությունների գումարը։ Հաշվի առնելով այն համգամանքը, որ բոլորը կալիումական աղերի լուծույթներեն, նշանակում է էլեկտրահաղորդականության տարբերությունները պայմանավորված են անիոնով։ 1000C0CB000C00C0.10.20.30.40.50.620406080100120140ê.Ù-1C1/2(KBr), (ÙáÉ/É)1/2123Պարզելու համար, թե ինչպես է փոխվում աղերի լուծույթների սահմանայինէլեկտրահաղորդականությունը ԴՄՍՕ-ի ներկայությամբ, չափել ենք կալիումի աղերի(KCl, KBr, KI, KNO3) ինչպես ջրային, այնպես էլ ԴՄՍՕ պարունակող լուծույթներիտեսակարար էլեկտրահաղորդականությունը, որոնց միջոցով հաշվել ենք լուծույթների մոլային էլեկտրահաղորդականությունները, այնուհետև գրաֆիկական եղանակով, ելնելով Կոլռաուշի «քառակուսի արմատի» օրենքից, որոշել ենք-ն։ Կալիումի աղերի լուծույթների սահմանային էլեկտրահաղորդականության կախվածությունը ԴՄՍՕ-ի կոնցենտրացիայից բերված է նկ. 2-ում։ Նկար 2. Կալիումի աղերի սահմանային էլեկտրահաղորդականության կախվածությունըԴՄՍՕ-ի կոնցենտրացիայից. t = 25 oCԻնչպես տեսնում ենք, ԴՄՍՕ-ի կոնցենտրացիայի մեծացման հետ բոլոր աղերի-ն իջնում է, որը փոխվում է ըստ հետևյալ շարքի՝։ ԴՄՍՕ-ի ներկայությամբ կալիումի աղերի ջրային լուծույթների սահմանային էլեկտրահաղորդականությունը փոքրանում է։ Ընդ որում, ԴՄՍՕ-ն ավելացնելիս այդ արժեքը նվազում է կտրուկ, որից հետո ԴՄՍՕ-ի հետագա ավելացումը բերում է-իփոքր փոփոխության։ Լուծույթների էլեկտրահաղորդականության ունեցած կախվածությունը ԴՄՍՕ-ի կոնցենտրացիայից ունի նույն դասավորվածությունը, ինչ որ ջրային լուծույթներում։ Սահմանային էլեկտրահաղորդականության փոքրացումը նրաարդյունքն է, որ ԴՄՍՕ-ի ավելացման հետևանքով փոխվում է իոնների սոլվատ թաղանթի կառուցվածքը` ԴՄՍՕ-ի մոլեկուլների ընդգրկմամբ։ ԴՄՍՕ-ի կոնցենտրացիայի մեծացման հետ մեծանում է սոլվատ թաղանթի չափսը։ ԴՄՍՕ-ն էլեկտրաքիմիական շարքում գտնվում է ջրից առաջ, ուստի ԴՄՍՕ-ի մոլեկուլները դուրս ենմղում ջրի մոլեկուլներին իոնների հիդրատ թաղանթից՝ գրավելով դրանց տեղը։ Սոլվատ թաղանթի մեծացումը և առավել ծանր մոլեկուլներով փոխարինվելըբացասաբար է անդրադառնում իոնի շարժունակության վրա։ Այս է պատճառը, որԴՄՍՕ-ի կոնցենտրացիայի մեծացումը նշված կոնցենտրացիոն տիրույթում հանգեցնում է իոնների շարժունակության փոքրացմանը։ Այսպիսով, ստացված արդյունքներից կարող ենք ենթադրել, որ ԴՄՍՕ-ի 0-1.15Մ կոնցենտրացիոն տիրույթում տեղի է ունենում իոնների սոլվատ թաղանթիկառուցվածքային փոփոխություն՝ ԴՄՍՕ-ի մոլեկուլների ներդրմամբ։ 00.00.51.01.52.02.53.03.54.04.55060708090100110120130140150C(¸Øêú), ÙáÉ.É-1ê.ëÙ2.ÙáÉ-1KNO3KClKIKBroKBrKJKClKNO3oԳրականություն3. Arakawa T., Ejima D., Kita Y., Tsumoto K., Small molecule pharmacological chaperones։ Հասմիկ Շիլաջյան, Մերրի ՄկրտչյանԻՈՆՆԵՐԻ ՍՈԼՎԱՏԱՑԻԱՅԻ ՈՒՍՈՒՄՆԱՍԻՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ԴԻՄԵԹԻԼՍՈՒԼՖՕՔՍԻԴԻՋՐԱՅԻՆ ԼՈՒԾՈՒՅԹՆԵՐՈՒՄ ԷԼԵԿՏՐԱՀԱՂՈՐԴԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՄԵԹՈԴՈՎԲանալի բառեր՝ դիմեթիլսուլֆօքսիդ, կալիումի աղեր, էլեկտրահաղորդականություն։

example2073

example2073

ՀՀ հեռահաղորդակցության ոլորտի ամենամեծ մասնաբաժինն ունի բջջային հեռախոսակապի ծառայությունների մատուցման սեգմենտը։ Ըստ տարբեր ցուցանիշների վերլուծության` շուկայում տարիներ շարունակ առաջատարը ընկերութունն է։ Ընդհանուր առմամբ Վերլուծությունից պարզ է դառնում, որ ընդհանուր առմամբ շուկան հասունացած է և մոտ է հագեցվածության աստիճանի, ուստի` օպերատորները պիտի վերանայեն իրենց մարքեթինգային ռազմավարությունները և ընդունեն աշխարհում արագ կերպով զարգացող այլ ծառայությունների մարտահրավերները։

Գիտ. Headեկավար։ Տեխնիկական գիտությունների դոկտոր պրոֆ. Ա. Zakաքարյան 21-րդ դարի երկրորդ տասնամյակում կապի միջոցները աստիճանաբար բարելավվում են, դրանում կապի ծառայությունները դառնում են ավելի բազմաշերտ։ Մեր երկրում ակտիվ առաջընթաց է նկատվում նաև հեռահաղորդակցության ոլորտում, որի շնորհիվ այսօր ծառայություններ են մատուցվում հեռահաղորդակցության բոլոր ենթաճյուղերում ՝ խորհրդի նորագույն տեխնիկական և տեխնոլոգիական լուծումների միջոցով։ Հեռահաղորդակցության ոլորտի ամենամեծ մասնաբաժինը ունեցող ոլորտը բջջային հեռախոսակապի ծառայությունների ոլորտն է։ Կաբելային հեռուստատեսություն Ինտերնետ Ֆիքսված հեռախոսակապ .Բջջային հեռախոսակապ. 1. ՀՀ հեռահաղորդակցական շուկայի կառուցվածքային ենթաշուկաների դինամիկան, ըստ բացարձակ եկամտի, 2006-2014թթ. (միլիարդ դրամ) 1 Նկար 1-ը ցույց է տալիս, որ 2008-2014թթ. Բջջային հեռախոսակապի ենթաճյուղից ստացված հասույթը էապես չի փոխվել, բայց ոլորտի ընդհանուր եկամուտների կառուցվածքում միշտ գերակշռել է։ 1 ՀՀ ԱՎSS վիճակագրական տարեգիրք 2015, տրանսպորտ և կապ, ՀՀ ԱՎ վիճակագրական տարեգիրք 2012, տրանսպորտ և կապ։ Տող 2. ՀՀ բջջային հեռախոսակապի ծառայությունների ենթաշուկայի բաժանորդների թիվը 2006-2014 թվականներին։ 1. Գծապատկեր 2-ի համաձայն, ակնհայտ է, որ 2006-2014թթ. Ամանակահատվածում բջջային կապի բաժանորդների թիվն աճել է գրեթե 3 անգամ ՝ 1.25 միլիոնից հասնելով 3.45 միլիոնի։ Հատկանշական է, որ բաժանորդների թվի նվազումը շուրջ 400,000-ով 2008-ին պայմանավորված էր ոչ թե տնտեսական միգրացիոն բնութագրերով, այլ ոլորտի գրանցման մեխանիզմների փոփոխություններով, որի արդյունքում HMM- ն սկսեց գրանցել միայն տարբեր հեռախոսների ակտիվ բաժանորդների։ օպերատորներ 2009 Բաժանորդների թվի ավելացումը շուրջ 750,000-ով պայմանավորված է նրանով, որ ոլորտի երկու խոշոր օպերատորները `ՎիվաՍել ՄՏՍ-ը և Beeline- ը, քայլեր են ձեռնարկել նոր հաճախորդներ ներգրավելու համար` կանխելու բաժանորդների արտահոսքը Orange Armenia- ի մուտքից հետո։ Ակտիվ պահպանման միջոցառումներ (ներառյալ գների իջեցում ներդրողների կողմից ներցանցային անվճար խոսելաժամանակի փաթեթների ներդրման համար)։ Մյուս կողմից, նոյեմբերի 5-ից (Orange Orange- ի շուկա մուտք գործելու օրվանից) մինչև դեկտեմբերի 31-ը Օրանժ Արմենիայի կողմից ներգրավված նոր բաժանորդների արտահոսքի տեմպերը որոշակիորեն արտացոլվում են։ ՀՀ բջջային շուկայում գործում է 3 ընկերություն. «Արմենիա հեռախոսային ընկերություն» ՓԲԸ-ն իր «Beeline» ապրանքանիշով, «Տելեկոմ» ՓԲԸ-ն `իր« Vivacell-MTS »ապրանքանիշով,« Օրանժ Արմենիա »ՓԲԸ-ն` իր «Orange» ապրանքանիշով։ 2 Հ PSԿՀ 2011 թ. N273 Ա որոշման համաձայն `ակտիվ բաժանորդ է համարվում հանրային շարժական բջջային կապի յուրաքանչյուր բաժանորդ, որի համար նախորդ երեք ամիսների ընթացքում իրականացվել է կանխավճարային կամ հետվճարային վճար։ Շուկայական բաժնետոմսեր Գործառնական եկամուտներ։ 3. ՀՀ բջջային կապի օպերատորների շուկայական մասնաբաժինը մինչև 2014 թվականը (ձախից) և 2015 թվականը ՀՀ բջջային կապի շուկայում գործող 3-րդ եռամսյակի (աջից) ՀՀ ընկերությունների տեխնիկական և տնտեսական գործունեության եռամսյակային հաշվետվությունների վերլուծությունից եկամուտ 1, պարզ է դառնում, որ 2014 թ.-ին գործառնական եկամտի տեսանկյունից շուկայի առաջատարը ՎիվաՍելն է (62%), երկրորդ տեղում է Beeline- ը (20%), իսկ վերջին տեղում է Orange- ը (18%)։ Նկար 3-ի աջ կողմում մենք տեսնում ենք, որ պատկերը գրեթե նույնական է 2015-ին։ 3-րդ եռամսյակում։ Պատկերը գրեթե նույնն է `ըստ ակտիվ բաժանորդի համարների քանակի։ ՎիվաՍելը կրկին շուկայի բացարձակ առաջատարն է 61% -ով, երկրորդ տեղում է Beeline- ը `24% -ով, իսկ Orange- ը` 15-րդ տեղում։ OrangeBeelineVivaCell 2014 1 2014 2014 2 2014 3 2014 4 4 4 2015 1 2015 2015 2 2015 3 3 ter. 4. Բջջային կապի օպերատորների բաժանորդների թվի դինամիկան ըստ 2014-2015թթ. եռամսյակներ 1 Տե՛ս http։ //www.orangearmenia.am/- նարնջի-Հայաստանի մասին / Օրինջ-Հայաստանի-հիմնական-տնտեսական-ցուցիչները-Q2-2015- ի համար-արտադրողականությունը. pdf, http։ 2 Հանրային ծառայությունները կարգավորող հանձնաժողովի կայք, http։ Նկար 4-ը ցույց է տալիս, որ անհատ օպերատորների ակտիվ բաժանորդների համարների քանակը էապես չի փոխվել։ Այս երեւույթը կարող է վերագրվել այն փաստին, որ շուկան հասուն է, հագեցածությանը մոտ, ուստի հեռահաղորդակցման օպերատորների ռազմավարությունը պետք է հաճախակի մշակվի և փոխվի։ Բոլոր բջջային օպերատորները փորձում են մատուցել բարձրորակ ձայնային, տեքստային, մուլտիմեդիա և տվյալների փոխանցման ծառայություններ։ Օպերատորների եկամտի աղբյուրը ավանդաբար դարձել է ձայնային (տեքստային (SMS) փոխանցման ծառայությունները։ Սակայն այսօր հեռահաղորդակցման օպերատորները ստիպված են ընդունել այսպես կոչված Over TheTop (OTT) ծառայությունների մարտահրավերները։ OTT ծառայությունները ներառում են աուդիո, վիդեո և վիդեո փոխանցում օպերատորների կողմից առաջարկվող ավանդական ինտերնետային ծառայությունների միջոցով։ Քանի որ այդ ծառայություններ մատուցողները կարիք չունեն մուտքի թույլտվություններ ունենալ կամ իրենց տեխնոլոգիական հնարավորություններն օգտագործել իրենց գործունեության համար, նրանք կոչվում են «Over-The-Top» ծառայություններ։ «Viber», «Skype», «Volp», որոնք լայնորեն օգտագործվում են որպես նմանատիպ ծառայությունների օրինակներ։ Facebook ձայնային, վիդեո, տեքստային հաղորդագրություններ և այլ կազմակերպությունների զանգեր։ Աշխարհի առաջատար հեռահաղորդակցական օպերատորները մեծ ուշադրություն են դարձնում OTT ծառայությունների մարտահրավերներին։ Համաձայն «Informa Telecoms & Media» համաշխարհային կազմակերպության կանխատեսումների ՝ 2018 թվականին «SMS» ծառայություններից համաշխարհային եկամուտները կնվազեն ՝ հասնելով 96.7 միլիարդ ԱՄՆ դոլարի տարեկան (2013 թ. – ի 120 միլիարդի փոխարեն) ՝ OTT հաղորդագրությունների ավելի մեծ օգտագործման պատճառով։ ծառայություններ 1. Ըստ «Spirit DSP» - ի կողմից հրապարակված «Spirit DSP» զեկույցի, բջջային կապի օպերատորների ձայնային ծառայություններից համաշխարհային եկամուտները մինչև 2020 թվականը կնվազեն մինչև 799,6 միլիարդ ԱՄՆ դոլար (2012 թ.-ի 970,4 միլիարդի փոխարեն) 2։ 1 OTT հավելվածը օգտագործում է SMS- ի եկամուտները խաթարող, http։ //telecoms.com/197721/ott-app-use-undermininghttp. //www.indjst.org/index.php/indjst/article/viewFile/62238/48529 Աղյուսակ 1. Եռամսյակային տվյալներ n։ ի։ ա n։ ա D։ յ։ տ։ ե։ ե։ տ։ ի։ ի։ ա ժ։ ժ։ Բ։ յ։ յ։ ի։ ա n։ ա D։ յ։ տ։ ե։ ե։ տ։ ի։ ի։ ա ժ։ ժ։ Բ։ յ։ յ։ ի։ ա n։ ա D։ յ։ տ։ ե։ ե։ տ։ ի։ ի։ ա ժ։ ժ։ Բ։ յ։ 2013 2nd 2013 4 2014, 2 2014 2014 4 2015, 2 աղյուսակ 3-ը ցույց է տալիս «Ձայն», «Կարճ և մուլտիմեդիա հաղորդագրություններ» և «բջջային ինտերնետ» ծառայություններից եկամուտների տոկոսային դինամիկան ՀՀ բջջային օպերատորների գործառնական եկամուտներում։ Theուցանիշների ուսումնասիրությունից մենք տեսնում ենք, որ ՀՀ բջջային կապի օպերատորներն անտարբեր չեն մնա վերոնշյալ զարգացումների նկատմամբ։ Գրեթե նույն պատկերը նկատելի է բոլոր 3 կազմակերպություններում։ 2013 թ. 2-րդ եռամսյակից մինչև 2015 թ. Փոխարենը աճել է բջջային ինտերնետի եկամտի մասնաբաժինը։ Այս հանգամանքը կարելի է բացատրել նաև մրցույթով։ Գրիշա Ամիրխանյան ՀՀ ՇԱՐԱԿԱՆ ՇՈՒԿԱՅՈՒՄ CԱՐԳԱՄԱՆ ԸՆԹԱՔՈՒՄ. Հիմնաբառեր. Հեռահաղորդակցություն, բջջային կապ, շուկայի մասնաբաժին, ակտիվ բաժանորդներ, OTT մրցակցություն։

example324

example324

Սույն գիտական հոդվածոււմ ներկայացված են միջազգային նախադեպային իրավունքի առանձնահատկությունները։ Ներկայացված է «Lockerbie»-ի նախադեպը՝ որպես Aut Dedere Aut Judicare սկզբունքի ձևավորման նախադրյալ։ Միաժամանակ անդրադարձ է կատարվում «Քաղաքացիական ավիացիայի անվտանգության դեմ ուղղված անօրինական գործողությունների դեմ պայքարի» 23.03.1971թ. Մոնրեալի կոնվենցիայի կիրառման և մեկնաբանման կապակցությամբ Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների, Միացյալ Թագավորության և Լիբիայի միջև ծագած վեճերի իրավական կարգավորմանը՝ ներկայացնելով սույն ոլորտում ՄԱԿ-ի միջազգային դատարանի և անվտանգության խորհրդի իրավասությունների հարաբերակցությունը։

Պատմականորեն դատական նախադեպը ծագել է Հին Հռոմում, որտեղ դատական իրավադրույթը ճանաչվում էր որպես նորմ, եթե այն հաստատվում էր մի քանի դատական որոշումներով. հռոմեական իրավունքում որպես նախադեպ հանդես էին գալիս պրետորների և այլ մագիստրոսների էդիկտները (բանավոր հայտարարությունները) և որոշումները։ Ժամանակը հանդիսանում էր դատական իրավանորմի ներդրման հիմնավորվածության և´ ապացույցը, և´ վերջինիս կայունության երաշխիքը։ Արդյունքում առաջացավ «ձևավորված դատական պրակտիկա» հասկացությունը (settled jurisprudence, jurisprudence constante)։ Դատական նախադեպը հանդես է գալիս որպես դատարանի իրավաստեղծման ակտ։ Իրավունքի տեսության մեջ դատական նախադեպը բնորոշվում է որպես կոնկրետ գործով դատարանի կայացրած որոշում, որի հիմնավորումները պարտադիր են նույն ատյանի համար նմանատիպ գործերով որոշումներ կայացնելիս։ Այսպիսով, դատական նախադեպը կոնկրետ գործով դատարանի կայացրած որոշումն է1։ Ի տարբերություն պառլամենտական իրավաստեղծման՝ դատական իրավաստեղծումը կանխորոշվում է նրանով, որ՝ • դատական իրավաստեղծումը միշտ արդարադատության կողմնակի արդյունքն է. այն ինքնուրույն գործողություն չէ այն իմաստով, որ պայմանավորված է դատական իշխանության հիմնական գործառույթի՝ արդարադատության իրականացմամբ, • այն իրականացվում է օրենսդիր իշխանության կողմից ընդունված օրենքի հիման վրա և օրենքի շրջանակներում, • դատարանի իրավաստեղծումը կապված ¿ Çñ³í³Ï³Ý ³ÏïÇ մեկնաբանության և իրավական բացերի լրացման հետ, դատական իրավադրույթները դատավորների կողմից մշակվում են միայն առկա նորմերի և իրավական սկզբունքների հիման վրա, այլ ոã û դատավորի սուբյեկտիվ կամարտահայտության հիման վրա։ Վերոգրյալ իրավադրույթները չպետք է հակասեն գործող, առաջին հերթին՝ սահմանադրաիրավական դրույթներին, դրանք ինքնին չեն կարող փոփոխել կամ վերացնել օրենքը2։ Դատական նախադեպի սկզբունքն ամրապնդեց դատական որոշումների պարտադիրությունը ոչ միայն գործի կողմերի համար՝ դրանով իսկ հրաժարվելով res judicata սկզբունքից։ Ձևավորվեց stare decisis սկզբունքը, ինչը նշանակում է պահպանել նախորդ գործերի որոշումները և հիմնավորումները։ Անհրաժեշտ է ուշադրություն դարձնել նաև դատարանի նախադեպային որոշման տարբեր մասերի պարտադիրության հարցին։ Այսպես, կարևոր է, թե դատարանի որոշման հատկապես որ հատվածն է պարունակում նախադեպային նշանակություն ունեցող տարրը՝ պատճառաբանությունների մասը (motifs), թե՞ եզրահանգումը (dispositifs)։ Սույն հարցի վերաբերյալ իր տեսակետն է արտահայտել ՄԱԿ-ի միջազգային դատարանը՝ նշելով, որ դատարանի որոշման ոչ բոլոր մասերն են օժտված նախադեպային պարտադիր ուժով։ ՄԱԿ-ի միջազգային դատարանի դատավոր Անզիլոտտիի կարծիքով պարտադիր նշանակություն ունեն միայն որոշման եզրահանգումային մասերը, այլ ոչ թե պատճառաբանությունները3։ Անհրաժեշտ է փաստել, որ նախադեպ հասկացությունը նույնական չէ ներպետական և միջազգային իրավական համակարգերի համար։ Միջազգային իրավունքում նախադեպ եզրույթն ունի իր մեկնաբանությունը։ Մասնավորապես, յուրովի մեկնաբանությունը պայմանավորված է միջազգային իրավունքի սուբյեկտների կազմով, նրանց յուրահատկություններով, միջազգային իրավունքի՝ որպես ինքնուրույն իրավական համակարգի առանձնահատկություններով։ Պետությունները՝ որպես միջազգային իրավունքի սուբյեկտներ, մեծ դերակատարություն ունեն միջազգային պրակտիկայի ձևավորման և միջազգային իրավունքի նորմերի ստեղծման գործում։ ՄԱԿ-ի միջազգային դատարանի Ստատուտի 38-րդ հոդվածի համաձայն՝ «Դատարանն իրեն հանձնված հարցերը լուծելիս կիրառում է ... դատական որոշումները և հանրային իրավունքի բնագավառոմ առավել հայտնի տարբեր ազգերի մասնագետների դոկտրինաները՝ որպես իրավական նորմերի որոշակիացման երկրորդական միջոց»4։ Այսպիսով, ՄԱԿ-ի միջազգային դատարանի ստատուտը միջազգային իրավունքի աղբյուրների շարքում ընդգրկում է նաև միջազգային դատարանի որոշումները։ 1992թ. մարտի 3-ին Լիբիան դիմել է ՄԱԿ-ի միջազգային դատարան (այսուհետ Դատարան) ԱՄՆ-ի դեմ` «Քաղաքացիական ավիացիայի անվտանգության դեմ ուղղված անօրինական գործողությունների դեմ պայքարի» 23.03.1971թ. Մոնրեալի կոնվենցիայի մեկնաբանման և կիրառման կապակցությամբ կողմերի միջև առաջացած վեճի կապակցությամբ5 ։ 21.12.1988թ. Լոքերբիում (Շոտլանդիա) «Պան Ամերիքն» ավիաընկերությանը պատկանող թիվ 103 թռիչքը իրականացվում էր Լոնդոնի Հիթրոու օդանավակայանից դեպի Նյու Յորքի «Ջոն Քենեդու» անվան օդանավակայան։ Օդանավի վթարի առթիվ ԱՄՆ-ի շրջանային դատարանի կողմից 1991թ. Լիբիայի 2 քաղաքացիներին առաջադրվել է մեղադրանք, ըստ որի` նրանք ինքնաթիռում տեղադրել են պայթուցիկ, որի պայթելու արդյունքում էլ ինքնաթիռը խորտակվել է։ Լիբիայի Դատարանին ուղղված պահանջը հիմնվում է Մոնրեալի կոնվենցիայի 14-րդ հոդվածի 1-ին կետի վրա։ Դատարանը նախևառաջ քննության առավ ÈǵdzÛÇ å³Ñ³ÝçÇ ¹»Ù áõÕÕí³Í ԱՄՆ-ի առարկությունը Դատարանի իրավասության վերաբերյալ և Լիբիայի դիրքորոշումն այս հարցի կապակցությամբ, որը հիմնվում է Կոնվենցիայի 14-րդ հոդվածի 1-ին կետի վրա՝ «Կոնվենցիայի կիրառման և մեկնաբանման կապակցությամբ կողմերի միջև առաջացած ցանկացած վեճ պետք է լուծվի բանակցությունների միջոցով, իսկ դրա անհնարինության դեպքում` արբիտրաժային կարգով։ Եթե արբիտրաժի վերաբերյալ կողմերից մեկի խնդրանքից հետո 6-ամսյա ժամկետում կողմերը չեն կարողանում համաձայնության գալ արբիտրաժի կազմավորման հարցում, ապա կողմի խնդրանքով գործը կարող է քննվել Միջազգային դատարանում՝ դրա ստատուտին համաձայն»։ Կողմերն ընդունում են, որ իրենց հարաբերությունների վրա տարածվում են Մոնրեալի կոնվենցիայի դրույթները, որոնք գործել են և´ ինքնաթիռի պայթյունի, և´ Լիբիայի կողմից դատարան դիմելու ժամանակ։ Սակայն ԱՄՆ-ն գտնում է, որ գործի քննությունը դատարանի իրավասությանը չի պատկանում, քանի որ Մոնրեալի կոնվենցիայի 14-րդ հոդվածի 1-ին կետի ոչ բոլոր պայմաններն են պահպանվել։ Մասնավորապես, ԱՄՆ-ի ներկայացուցիչը նշեց, որ Լիբիան չի ապացուցել, որ կողմերի միջև առկա է իրավական վեճ, բացի այդ, եթե նույնիսկ առկա է վեճ, ապա Լիբիան չի ապացուցել, որ այն վերաբերում է Կոնվենցիայի կիրառմանն ու մեկնաբանմանն, ուստի և չի կարող գործել Կոնվենցիայի 14-րդ հոդվածը։ Հետագայում ամերիկյան կողմը նշեց նաև, որ ապացուցված չեն բանակցություններ վարելու, արբիտրաժ պահանջելու և դրա հետ կապված 6-ամսյա ժամկետը պահպանելու հանգամանքները։ Այս կապակցությամբ Դատարանը գտավ, որ կողմերի միջև առկա վեճը չէր կարող լուծվել բանակցությունների միջոցով, իսկ պատասխանողի կողմից արբիտրաժ ձևավորելուց հրաժարվելը Լիբիային ազատում է Կոնվենցիայով սահմանված 6-ամսյա ժամկետը պահպանելու պարտականությունից։ Լիբիան իր դիրքորոշման մեջ նշել է, որ սույն վեճի նկատմամբ կիրառելի միակ իրավական փաստաթուղթը Մոնրեալի կոնվենցիան է։ Ամերիկյան կողմը հայտնել է, որ Մոնրեալի կոնվենցիան տվյալ գործի նկատմամբ կիրառելի չէ, քանի որ խոսքը վերաբերում է ոչ թե «երկկողմ տարաձայնություններին», այլ «միջազգային խաղաղության ու անվտանգության դեմ ուղղված սպառնալիքին, որն առաջ է եկել պետության կողմից ահաբեկչությանն աջակցելու հետևանքով»։ Դատարանի կարծիքով վեճը վերաբերում է Մոնրեալի կոնվենցիայի կիրառմանն ու մեկնաբանմանÝ, ուստի պետք է առաջնորդվել Կոնվենցիայի 14 հոդվածի 1-ին կետով։ Դատարանը գտնուÙ ¿ ݳ¨, որ Կողմերի միջև առկա է Կոնվենցիայի 7-րդ հոդվածի մեկնաբանման և կիրառման հետ կապված վեճ։ Կոնվենցիայի 7-րդ հոդվածի համաձայն՝ «Պայմանավորվող պետությունը, որի տարածքում գտնվում է ենթադրյալ հանցագործը, վերջինիս չհանձնելու դեպùում (առանց որևէ բացառության, անկախ այն հանգամանքից կատարվել է հանցագործությունը նրա տարածքում, թե ոչ) պարտավոր է գործը հանձնել իր պետության իրավասու մարմիններին՝ քրեական հետապնդում իրականացնելու համար»։ Դատարանը նշեց, որ սույն գործով Կողմերի միջև ծագած վեճի նկատմամբ կիրառելի է Կոնվենցիայի 11-րդ հոդվածի պահանջները։ Կոնվենցիայի 11-րդ հոդվածի համաձայն՝ «Պայմանավորվող կողմերը պաñտավորվում են իրավական օգնություն տրամադրել միմյանց՝ քրեադատավարական գործողություններ իրականացնելիս։ Բոլոր դեպքերում կիրառվում է այն պետության օրենսդրությունը, որին ուղղված է իրավական օգնություն տրամադրելու միջնորդությունը։ Սույն հոդվածի 1-ին մասի կանոնները չեն տարածվում Կողմերի միջև առկա՝ քրեական գործերով իրավական օգնություն ցույց տալու երկկողմ կամ բազմակողմ համաձայնագրերի վրա»։ Միացյալ Թագավորությունը և ԱՄՆ-ն Լիբիային պահանջում էին հանձնել հանցանքի մեջ մեղադրվող անձանց և քրեական պատասխանատվության ենթարկել լիբիացի համապատասխան պաշտոնյաներին, հայտնաբերել հանցանքին վերաբերող բոլոր նյութերը, ներկայացնել բոլոր փաստաթղթերը և իրեղեն ապացույցները, ինչպես նաև համապատասխան փոխհատուցում վճարել տուժածների հարազատներին։ Իր հատուկ չհամընկնող կարծիքի սկզբում դատավոր Օդան հայտարարեց, որ միջազգային դատարանի կողմից քննվող գործի էությունը կայանում է նրանում, որ երկու կողմերը հակառակ դիրքեր են գրավում երկու լիբիացիների հանձնման հարցում, որոնք այժմ գտնվում են Լիբիայի տարածքում և որոնք մեղադրվում են «Պան Ամերիքն» ավիաընկերության N 103 չվերթով ուղևորվող ինքնաթիռի ոչնչացման մեջ, որը գտնվում Միացյալ Թագավորության տարածքում6։ Իրականում Միացյալ Թագավորության և Լիբիայի հարաբերություններում տեղի է ունեցել հետևյալը` Միացյալ Թագավորությունը միջնորդել է Լիբիայի տարածքում գտնվող մեղադրյալներին հանձնելու մասին, իսկ Լիբիան հրաժարվել է կատարել այդ խնդրանքը։ Լիբիայի և Միացյալ Թագավորության միջև առկա չէ որևէ վեճ Մոնրեալի կոնվենցիայի կիրառման և մեկնաբանման վերաբերյալ այն հարցում, որը վերաբերում է մեղադրյալներին հանձնելու խնդրանքի և այդ խնդրանքը մերժելու հարցին, որը հանդիսանում է սույն գործով գլխավոր հարցը։ Հենց միայն այդ պատճառով Մոնրեալի կոնվենցիայի 14-րդ հոդվածի 1-ին կետի հիման վրա Լիբիայի կողմից ներկայացված հայտարարությունÝ ընդդեմ Միացյալ Թագավորության պետք է մերժվի։ ²ÛëåÇëáí, Ùիջազգային իրավունքում ձևավորվեց նոր սկզբունք` aut dedere aut judicare (հանձնել ϳ٠դատական կարգով ùñ»³Ï³Ý պատասխանատվության ենթարկել ѳÝó³Ýù ϳï³ñ³Í ³ÝÓÇÝ)7։ Անվտանգության խորհրդի բանաձևերի իրավական նշանակությունը։ ԱՄՆ-ն հատուկ ուշադրություն է դարձնում այն հանգամանքի վրա, որ այն միջոցառումները, որոնց դեմ առարկում է Լիբիան, դրանք Անվտանգության Խորհրդի կողմից 731/1992/, 748/1992/ և 883/1993/ արձանագրություններին համապատասխան կիրառվող միջոցառումներ են։ Անվտանգության Խորհրդի կողմից 731/1992/ որոշմամբ ԱԽ կոչ էր անում Լիբիային անհապաղ և արդյունավետ կերպով պատասխանել Միացյալ Թագավորության և Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների միջնորդություններին, իսկ ԱԽ 748/1992/  որոշմամբ նախատեսվում էր կիրառել տնտեսական միջոցներ Լիբիայում8։ ԱՄՆ դիրքորոշման համաձայն՝ Լիբիան, դիմելով Դատարան, փորձ է կատարել չեղյալ ճանաչել ԱԽ որոշումները։ ԱՄՆ պնդում է, որ նույնիսկ եթե Լիբիան իրավունք ունի ներկայացնելու պահանջ` հիմնված Մոնրեալի կոնվենցիայի դրույթների վրա, ապա այդ պահանջները փոխարինվել են Կանոնադրության 7-րդ գլխի հիման վրա ընդունված և այլ բնույթի պարտավորություններ սահմանող Անվտանգության Խորհրդի համապատասխան որոշումներով։ Այստեղից հետևում է, որ Լիբիայի և ԱՄՆ միջև ͳ·³Í վեճը կարգավորվում է վերոնշյալ որոշումների հիման վրա ձևավորված նորմերով։ Լիբիան պնդում է, որ 731/1992/, 748/1992/ և 883/1993/ արձանագրությունների կոնկրետ ձևակերպումներից ակնհայտորեն երևում է, որ Անվտանգության Խորհուրդը երբեք պահանջ չի ներկայացրել առ այն, որ Լիբիան իր քաղաքացիներին հանձնի ԱՄՆ-ին կամ Միացյալ Թագավորությանը։ Դատական լսումների ընթացքում Լիբիան հայտարարում էր, որ այդ կետը միշտ եղել է իր գլխավոր փաստարկը։ Բացի դրանից, Լիբիայի համոզմամբ Դատարանը պետք է նշված արձանագրությունները մեկնաբանի «դրանց իրավական ուժը որոշող Կանոնադրությանը համապատասխան», իսկ ԿանոնադրությունÝ արգելում է Խորհրդին Լիբիայից պահանջել իր քաղաքացիներին հանձնել ԱՄՆ-ին կամ Միացյալ Թագավորությանը։ Լիբիան եզրակացնում է, որ իր հայտարարությունը ընդունելի է, «քանի որ Դատարանը կարող է առանց գործին վնասելու որոշում կայացնել Մոնրեալի կոնվենցիայի կիրառման և մեկնաբանության վերաբերյալ ... անկախ 748/1992/ և 883/1993/ արձանագրությունների իրավական նշանակությունից»։ Բացի դրանից, Լիբիան Դատարանի ուշադրությունը հրավիրում է այն սկզբունքի վրա, որի համաձայն «որևէ հայտարարության ընդունելիության որոշման համար որոշիչ ամսաթիվ է հանդիսանում դրա ներկայացման օրը»։ Դատարանը գտնում է, որ Լիբիայի վերջին նկատառումը պետք է ընդունել։ 1992թ. մարտի 3-ին, երբ Լիբիան ներկայացրել է իր դիմումը, փաստացի հանդիսանում է միակ ամսաթիվը, որը որոշիչ նշանակություն ունի այդ դիմումի ընդունելիության հարցի որոշման համար։ Այդ պատճառով չի կարելի ղեկավարվել Անվտանգության Խորհրդի 748/1992/ և 883/1993/ արձանագրություններով, քանի որ դրանք ընդունվել են ավելի ուշ։ Ինչ վերաբերում է Անվտանգության Խորհրդի 731/1992/ արձանագրությանը, որն ընդունվել է մինչև դիմումի ներկայացման օրը, ապա այն չի կարող լինել իրավական խոչընդոտ տվյալ դիմումի ընդունելիության վերաբերյալ, քանի որ այն կրում էր խորհրդատվական բնույթ և չունի իրավական պարտադիր ուժ։ Դա նշանակում է, որ նշված հիմքերով Լիբիայի դիմումը չի կարող ճանաչվել անընդունելի։ Ամերիկյան կողմը իր առարկության մեջ նշել է, որ նույնիսկ եթե Մոնրեալի կոնվենցիան ճանաչում է այն իրավունքները, որոնց հավակնում է Լիբիան, սույն գործով կիրառելի չէ՝ համաձայն ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդի կողմից ընդունված բանաձևերի (1992թ. N 748 և 1993թ. N 883)։ Պատասխանողի կարծիքով, միակ վեճը դա Լիբիայի և ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդի միջև ծագած վեճն է, որի վրա չեն տարածվում Մոնրեալի կոնվենցիայի 14-րդ հոդվածի 1-ին կետի դրույթները։ Ուստի, վեճը ամեն դեպքում չի կարող քննվել Դատարանի կողմից։ 9Իր հայատարարության մեջ Հերցեգ դատավորը գտնում է, որ Լիբիայի պահանջների վրա տարածվում է Անվտանգության խորհրդի պարտադիր որոշումների ազդեցությունը, որոնք Լիբիայի դիմումը զրկում են առարկայական հիմքից։ Իր հատուկ կարծիքում Կոյմանս դատավորը գտնում է, որ Դատարանի միակ խնդիրը քննարկման ենթակա վեճի առկայության կամ բացակայության պարզումն է։ Այն փաստը, որ սույն խնդիրը առաջադրվել է Անվտանգության խորհրդի ուսումնասիրությանը, և Խորհուրդը դրա կապակցությամբ կայացրել է համապատասխան որոշում, որևէ կերպ չի ազդում վեճի առկայության կամ բացակայության վերաբերյալ օբյեկտիվ իրականության բացահայտման Դատարանի իրավասության և պարտականության վրա։ Առարկության վերաբերյալ, որի համաձայն` 748/1992/ և 883/1993/ բանաձևերը Լիբիայի պահանջը զրկել են առարկայական և բովանդակային հիմքից, Կոյմանս դատավորը կիսում է Դատարանի տեսակետը առ այն, որ այդ առարկությունը չի կրում բացարձակապես նախնական բնույթ։ Այնուամենայնիվ, նա նույնպես գտնում է, որ այդ բանաձևերը, որքան էլ հեղինակավոր լինեն, վերջնական և որոշիչ բնույթ չեն կրում, հետևաբար, գործը վարույթ ընդունելու որոշումը չի կարող կասկածի տակ դրվել։ Դատավոր Ռեզեկը գտնում է, որ կողմերի առաջադրված փաստարկների տրամաբանությունը արտացոլված կլիներ Դատարանի որոշման մեջ ավելի ընդգրկուն, եթե այդ որոշման մեջ ùÝݳñÏí»ñ Կազմակերպության քաղաքական մարմինների նկատմամբ Դատարանի իրավասության հիմնախնդÇñÁ։ Նա գտնում է, որ ԴատարանÝ ունի լիարժեք իրավասություն մեկնաբանելու և կիրառելու իրավունքը այս կամ այն վիճելի դեպքում, նույնիսկ եթե նման իրավասության իրականացումը կարող է հանգեցնել Միավորված ազգերի կազմակերպության որևէ այլ մարմնի որոշման քննադատական դիտարկմանը։ Դատարանը չի ներկայացնում Միավորված ազգերի կազմակերպության անդամ որևէ պետության, սակայն հենց այն հանգամանքից ելնելով, որ Դատարանը չի ենթարկվում որևէ քաղաքական ազդեցության, այն հանդիսանում է իրավունքը մեկնաբանող раг ехсеllence ատյան, ինչը չափանիշ է հանդիսանում ցանկացած ժողովրդավարական ընթացակարգի դեպքում10։ Դատավոր Շվեբելի կարծիքով այն փաստը, որ Անվտանգության Խորհրդի 748/1992/ և 883/1993/ արձանագրությունները ընդունվել են Լիբիայի կողմից դիմումը ներկայացնելուց հետո, որոշիչ նշանակություն չունի։ Չնայած այն հանգամանքին, որ իրավասությունը սովորաբար սահմանվում է դիմումի ներկայացման օրվանից, այստեղ կարող են առկա լինել որոշակի բացառություններ։ Գործերը, որոնց վրա հղում է կատարում Դատարանը, սույն գործի հետ որևէ առնչություն չունեն։ Հարց է ծագում, թե Դատարանի նման որոշումը խոչընդոտում է Անվտանգության խորհրդի ջանքերին՝ ուղղված ահաբեկչության դեմ պայքարին և անհնազանդ պետություններին տրամադրում է միջոց, որը թույլ է տալիս նրանց խուսափել Խորհրդի որոշումների կատարումից և խոչընդոտել դրանց կատարումը՝ Դատարան դիմելու միջոցով։ Այդ կապակցությամբ հարց է առաջանում՝ արդյոք Դատարանը ունի Անվտանգության Խորհրդի որոշումների նկատմամբ դատական վերահսկողության իրավասություն11։ Դատավոր Շվեբելը գտնում է, որ Դատարանը ընդհանուր առմամբ նման իրավասություններ չունի և, մասնավորապես, այն իրավունք չունի վերացնել կամ նվազեցնել Անվտանգության խորհրդի այն որոշումների նշանակությունը, որոնցում հաստատվում է խաղաղությանը ցանկացած սպառնալիքի առկայությունը, և որոշվում են միջոցները, որոնք պետք է ձեռնարկվեն նման վտանգի վերացման համար։ Դատարանը սույն խնդրի կապակցությամբ բազմաթիվ անգամ հայտարարել է, որ դատական վերահսկողություն իրականացնելու իրավասություն չունի։ Կանոնադրության մեջ առկա չէ ակնարկ առ այն, որ ԴատարանÝ ունի նման իրավունք։ Ընդհակառակը, Կանոնադրությունից հետևում է հակառակը, քանի որ եթե ԴատարանÝ իրավասու լիներ վերացնել Անվտանգության խորհրդի որոշումները, ապա հենց Դատարանն էլ կիրականացներ վարչական և ղեկավարող իրավասությունները այն ոլորտներում, որտեղ, ըստ Կանոնադրության, նման իրավասություններով և գործառույթներով է օժտված Խորհուրդը։ Կանոնադրության դրույթները և դրա ստեղծման պատմությունը վկայում են այն մասին, որ Անվտանգության խորհուրդը ենթարկվում է իրավունքի գերակայության սկզբունքին, սակայն միաժամանակ այն օժտված է իրավասությամբ հեռանալու միջազգային իրավունքի նորմերից, եթե դա անհրաժեշտ է միջազգային խաղաղության ապահովման համար։ Այն հանգամանքը, որ Խորհուրդը պարտավոր է հետևել այդ սկզբունքին, իսկ Դատարանը հանդիսանում է Միավորված ազգերի կազմակերպության գլխավոր դատական մարմինը, չի հետևում, որ ԴատարանÝ իրավասու է ապահովելու, որպեսզի Խորհրդի որոշումները համապատասխանեն իրավունքին։ Սան-Ֆրանցիսկոյում ընթացող բանակցությունների բնույթը վկայում է, որ Կանոնադրության հեղինակները մտադրություն չեն ունեցել Դատարանին վերապահելու դատական վերահսկողության իրավունք։ Դատարանը նման դիրքորոշման հետ ևս չի կարող համաձայն լինել, այն պատճառով, որ նշված բանաձևերն ընդունվել են Լիբիայի կողմից դիմումը ներկայացնելուց հետո, իսկ Դատարանի գործունեության ընթացքում ձևավորված պրակտիկայի համաձայն, Անվտանգության խորհրդի բանաձևերի ընդունումը չի սահմանափակում Դատարանի իրավասությունը որևէ իրավական վեճի նկատմամբ։ Ելնելով վերոգրյալից՝ Դատարանը գտնում է, որ Պատասխանողի կողմից հիշատակված փաստարկները՝ կապված Դատարանի՝ գործը քննելու իրավասության բացակայության հետ, անհիմն են և Դատարանն իրավասու է քննել կողմերի միջև առկա վեճը՝ կապված Մոնրեալի կոնվենցիայի մեկնաբանման և կիրառման հետ։ Այսպիսով, ՄԱԿ-ի միջազգային դատարանի որոշումների իրավական նշանակությունը կայանում է նրանում, որ նախադեպի միջոցով միջազգային իրավունքում հստակեցվում, կոնկրետացվում են միջազգային իրավունքի նորմերը՝ հետագայում կիրառվելով միջազգային հարաբերությունների պրակտիկայում, իսկ «Lockerbie»-ի նախադեպը հիմք հանդիսացավ հանցագործություն կատարած անձին հանձնելու կամ դատական կարգով քրեական պատասխանատվության ենթարկելու` Aut Dedere Aut Judicare սկզբունքի ձևավորման համար։

example1671

example1671

Զբաղվածության ցածր մակարդակը եւ անհամաչափ բաշխվածությունը ըստ տնտեսական ոլորտների պայմանավորված է անբավարար թվով նոր աշխատատեղերի ստեղծմամբ եւ աշխատողների մասնագիտական անհամատեղելիությամբ։ Խնդիրներ կան աշխատանքի պահանջարկի, առաջարկի եւ աշխատողների մասնագիտական համապատասխանության հարցերում։ Ինչ վերաբերում է աշխատողների կողմից աշխատանքի առաջարկին, ապա տնտեսությունում կան որակյալ աշխատողների պակաս։ Ձեռնարկությունները ձգտում են ոչ թե ավելացնել աշխատողների թվաքանակը ձեռնարկությունում, այլ բարձրացնել աշխատանքի արտադրողականությունը։ Գործազրկության բարձր մակարդակը եւ աշխատանքի ցածր արտադրողականությունը բացասական ազդեցություն են թողնում ինչպես տնտեսական աճի, այնպես էլ աղքատության կրճատման վրա։ Տնտեսական աճը պահպանելու համար մարդկային ռեսուրսները պետք է բաշխվեն արդյունավետորեն եւ ուղղվեն բարձր արտադրողականություն ունեցող ոլորտներ։

Քոբ-Դուգլասի Armenia1 արտադրական ֆունկցիայի հիման վրա մենք հիմնավորել ենք զբաղվածության դերը Հայաստանի Հանրապետության տնտեսական աճում `ըստ տնտեսական գործունեության ոլորտների։ Ֆունկցիայի դասական ձևն այն է, երբ Q- ը համախառն ներքին արդյունք է, K- ն կապիտալ է, L- ը `աշխատուժ, A- ն` տեխնոլոգիական գործակից, իսկ α և β- ը `համապատասխանաբար կապիտալի և աշխատանքի առաձգականության գործակիցներ։ 11 ՏՆՏԵՍՈՒԹՅՈՒՆ Տնտեսական աճի բազմաֆունկցիոնալ վերլուծությունը կատարվում է Կոբ-Դուգլասի արտադրության գործառույթի փոփոխությունների հիման վրա։ Աղյուսակ 1. ՀՀ-ում զբաղվածների թվաքանակն ըստ տնտեսական գործունեության տեսակների 1997-2016թթ. 2 զբաղված շենքեր, գյուղական արդյունաբերություն։ միայն տնտեսություն։ պտղաբերություն Հազարավոր հազարավոր մարդիկ Հազարավոր մարդիկ Մարդիկ Servicesառայություններ. Այս դեպքում նույնպես Cob-Douglas- ի արտադրական գործառույթը կարող է փոփոխվել։ Դասական գործառույթում L- ն ընդհանուր աշխատուժն է երկրում, իսկ β - այդ ամբողջ աշխատուժի առաձգականության գործակիցը, որը համեմատվում է կապիտալի առաձգականության հետ։ Աշխատանք 12 ՏՆՏԵՍՈՒԹՅՈՒՆ Տնտեսական գործունեության ոլորտների (գյուղատնտեսություն, արդյունաբերություն, շինարարություն և ծառայություններ) վնասը տարանջատելու համար արտադրության գործառույթը ներկայացնենք հետևյալ կերպ. Q- ը Համախառն ներքին արդյունք է, K- ն `կապիտալ L1- ը` գյուղատնտեսությունում աշխատող աշխատուժ L2- ը արդյունաբերության մեջ աշխատող աշխատուժն է L3- ը շինարարության ոլորտում աշխատող աշխատուժն է L4- ը սպասարկման ոլորտում աշխատող աշխատուժը A- ն α տեխնոլոգիական գործակիցն է, β 1, β 2, β 3, β 4 գործակիցներն են համապատասխանաբար կապիտալի, գյուղատնտեսության, արդյունաբերության, շինարարության և ծառայությունների ոլորտներում զբաղված աշխատուժի առաձգականություն։ Գործոնների առաձգականության գործակիցները հաշվարկելու համար անհրաժեշտ է հավասարումը գծային դարձնել։ 13,7141 5,82334 4,79909 3,62434 6,23323 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Աղյուսակ 2. Փոփոխականների ցուցիչները ըստ տարիների 1997-2016 years2 Հետագա հաշվարկների համար մենք կօգտագործենք ցուցանիշների մուտքագրված արժեքները։ Աղյուսակ 2. Մոդելի որակի ամփոփում 1-ին աղյուսակում ներկայացված ռեգրեսիայի մոդելի որակի վերլուծություններում նախ օգտագործվում է որոշման գործակիցը (R 2)։ Որքան մոտ է R 2-ը մեկին, այնքան բարձր է մոդելի որակը։ Մեր մոդելի մեջ R 2 = 0.995, ինչը ցույց է տալիս մոդելի որակը։ Բացահայտ3 Կառուցի՛ր զույգերի փոխկապակցման գործակիցների մատրիցը ՝ ընտրված փոփոխականների փոխհարաբերությունները բացահայտելու համար։ Աղյուսակն արտահանվում է SPSS ծրագրի 14 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Աղյուսակ 3. Ընտրված փոփոխականների 0.301 և 0.384 զուգակցված զուգակցման գործակիցների մատրիցից։ Իսկ գյուղատնտեսության և ՀՆԱ-ի ոլորտներում աշխատուժի և ՀՆԱ-ի կապը բացասական է։ Հարաբերակցության գործակիցը համապատասխանաբար -0.926, -0.743 է։ Սա ցույց է տալիս, որ գյուղատնտեսության և արդյունաբերության ոլորտում զբաղվածության նվազումը փոխհատուցվում է։ Աղյուսակն արտահանվում է SPSS 15 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ `հիմնական կապիտալի և աշխատուժի համախառն կուտակումով, որոնք աշխատում են շինարարության և ծառայությունների ոլորտում։ (2) Հավասարության մեջ դնելով բոլոր հայտնի փոփոխականները, մենք ստանում ենք. Աղյուսակ 4. Կապիտալի և կենդանի ուժի կայունության գործակիցներ 3 (3) հավասարումից հետեւում է, որ կապիտալի դիմացկունությունը հավասար է 0,54-ի, իսկ գյուղատնտեսության, արդյունաբերության, շինարարության և ծառայությունների ոլորտում աշխատուժի կայունության գործակիցները ` Համապատասխանաբար -0,97, -0,4, -0,07 և 1,2։ Սա նշանակում է, որ կապիտալի և ծառայությունների ոլորտի 1% աճը մեծացնում է երկրի ՀՆԱ-ն համապատասխանաբար 0.5 և 1.27 տոկոսային կետով։ Գյուղատնտեսության և ծառայությունների ոլորտում ՀՆԱ-ի աճի և աշխատուժի միջև կա հակադարձ կապ, ինչը երեւում է փոխկապակցվածության մատրիցում։ Գյուղատնտեսության ոլորտում աշխատուժի 1% աճը հանգեցնում է ՀՆԱ-ի 0.97 տոկոսային կետի նվազմանը։ (3) Հավասարության մեջ դնելով բոլոր ցուցանիշները `մենք ստանում ենք ՀՆԱ-ի շեղում` համեմատած իրական ցուցանիշի հետ։ Հաշվարկները կատարվել են Excel 16 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ աղյուսակում 5. ՀՆԱ-ի փաստացի և մոդելի ցուցանիշների տարբերությունը ՀՆԱ-ի ընթացիկ գներով / միլիոն դրամ ՀՆԱ-ն ըստ մոդելի։ միլիոն դրամ ՀՆԱ-ի շեղման տարբերությունը ՀՆԱ-ից ըստ մոդելի.% Արդյունքները ցույց են տալիս, որ ՀՆԱ-ն նեղ է։ Դա բավականին փոքր է։ Արդյունքում ստացված հավասարումը թույլ է տալիս կանխատեսել, թե գյուղատնտեսության, արդյունաբերության, շինարարության և ծառայությունների ոլորտում կենդանի ուժի ինչ համադրություն է անհրաժեշտ տնտեսության վիճակը բնութագրող ցուցանիշների պլանային արդյունքների հասնելու համար։ Հաշվարկները կատարել է հեղինակը ՝ օգտագործելով Excel 17 ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ. Այսպիսով, կարելի է ասել, որ 2002 թվականից սկսած ՀՆԱ-ի միտումները զգալիորեն փոխկապակցված են երկրում զբաղվածների թվաքանակի միտումների հետ։ Այս արդյունքը թույլ է տալիս եզրակացնել, որ երկրի զբաղվածության ոլորտն իրականում զգայուն է մակրոտնտեսական զարգացումների նկատմամբ։ Ըստ պաշտոնական տվյալների ՝ Հայաստանում զբաղվածների ամենամեծ թիվը գյուղատնտեսության ոլորտում է։ Մեր կողմից ուսումնասիրված ժամանակահատվածում գյուղատնտեսության ոլորտում զբաղվածների թիվը 2-3 անգամ գերազանցեց արդյունաբերության ոլորտում զբաղվածների թվին։ Հայաստանում գյուղատնտեսական արտադրողականության ցածր մակարդակն ազդում է տնտեսական արտադրողականության ընդհանուր մակարդակի վրա։ Տնտեսության մեջ զբաղվածների թվով սպասարկման ոլորտը երկրորդ տեղում էր։ 2011 թվականից ծառայությունների ոլորտում աճի միտում է նկատվում, որին հաջորդում են շինարարությունն ու արդյունաբերությունը։ Այսպիսով, կարելի է եզրակացնել, որ ՀՆԱ-ի աճը պայմանավորված է գյուղատնտեսության ոլորտում աշխատուժի կրճատմամբ, ինչը ցույց է տալիս այդ ոլորտների լայն բնույթը և զբաղվածությունը, իսկ գյուղատնտեսության հատվածը ուռճացված է, իսկ ծառայությունների ոլորտում զբաղվածության ընդլայնումը նպաստում է։ շատ դանդաղ `դեպի արտադրողականության աճ։ , Այսպիսով, որպեսզի պետությունը հնարավորություն ունենա արդյունավետորեն լուծել զբաղվածության խնդիրները ըստ տնտեսության ճյուղերի, անհրաժեշտ է իրականացնել զբաղվածության աջակցության քաղաքականություն, որը կներառի զբաղվածության օժանդակման օրենսդրական դաշտի կատարելագործում, տարածաշրջանային աշխատաշուկայի զարգացում և աշխատողների ապահովում։ շարժունակություն այդ շրջաններում։ ապագա զբաղվածության ակնկալիքով բուհերի շրջանավարտների խթանում, աշխատատեղերի որակի բարելավում, մասնագիտական ​​ուսուցման տրամադրում, աշխատանքային պրակտիկայի կազմակերպում և, իհարկե, աշխատաշուկայի պետական ​​կարգավորման համակարգի կատարելագործում։

example1915

example1915

Աշխատանքում վերլուծվում է հյուրընկալության ինդուստրիայի ձեռնարկությունների մրցակցային ռազմավարությունների դերը գործունեության ծավալման մեջ։ Կատարվել է երկու հյուրանոցների ռազմավարությունների համեմատություն։ Ներկայումս Հայաստանի Հանրապետությունը գտնվում է զբոսաշրջության զարգացման ակտիվ փուլում և շատ հյուրանոցային տնտեսության օբյեկտներ, գիտակցելով ոլորտի եկամտաբերությունը, փորձում են ծավալել իրենց գործունեությունը, և բացվում են նոր օբյեկտներ։ Այս գործընթացները հանգեցնում են մրցակցության տվյալ օբյեկտների միջև և նրանցից յուրաքանչյուրը շուկայում իր դիրքը գտնելու և պահպանելու համար մշակում է իր ուրույն ռազմավարությունը։

ԱՐԴՅՈՒՆԱԲԵՐՈՒԹՅԱՆ ՁԵՌՆԱՐԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ Մրցակցային ռազմավարության համեմատություն Հյուրընկալությունը ստեղծում է հաճախորդի վերաբերմունքը տարբեր տեսակի ձեռնարկությունների նկատմամբ իրենց մատուցած ծառայությունների վերաբերյալ։ Համաձայն Վեբստերի բացատրական բառարանի, «հյուրընկալության արդյունաբերությունը բիզնես ոլորտն է, որը բաղկացած է հյուրընկալության, հյուրընկալության և հյուրընկալության վրա հիմնված հյուրընկալության ձևերից»։ Ուստի հյուրընկալության ոլորտը կարող է դիտվել որպես բիզնեսի վրա հիմնված մի շարք բիզնես ծառայություններ, որոնք մասնագիտանում են ծառայությունների շուկայում։ Ձեռնարկությունը կազմակերպական միավոր է, որն իրականացնում է ձեռնարկատիրական գործունեություն իր սեփականության կամ սեփականատիրոջ (հիմնադրի) տրամադրած գույքի հետ, ձեռք է բերում գույքային-անձնական ոչ գույքային իրավունքներ և պարտականություններ `լիազորագրի հիման վրա, որը պատասխանատու է կատարման համար։ ստանձնած պարտավորությունները։ Ձեռնարկատիրական գործունեություն `ձեռնարկատիրոջ կողմից իրականացվող ցանկացած տնտեսական գործունեություն, որը չի արգելվում Հայաստանի Հանրապետության օրենսդրությամբ [1]։ Մրցակցությունը պայքար է նույն նպատակի համար ձգտող անհատ ձեռնարկատերերի իրավաբանական անձանց միջև, ովքեր շահագրգռված են ապահովել եկամտի առավելագույն մակարդակը ՝ ձեռք բերելով սպառողի նախապատվություններ։ Մրցակցային ձեռնարկություն ստեղծելու համար անհրաժեշտ է ոչ միայն արդիականացնել արտադրությունն ու կառավարումը, այլ նաև հստակ իմանալ, թե ինչու է դա արվում և ինչ նպատակ է պետք հասնել։ Ավելին, անհրաժեշտ է ոչ միայն որոշել, այլև արդյունավետ օգտագործել առավելությունները մրցակցային պայքարում։ Արտադրության և կառավարման բոլոր ջանքերը պետք է ուղղված լինեն ձեռնարկության կամ արտադրվող ապրանքների զարգացմանը, որոնք առանձնացնում են այն այլ հավանական կամ իրական մրցակիցներից։ Ռազմավարական շուկայավարման պլանավորումը եզակի ռազմավարությունների մշակման գործընթաց է, որը նպաստում է ձեռնարկության նպատակների իրականացմանը `նրանց միջստրատեգիական, շուկայավարման ոլորտում, հնարավոր հնարավորությունների համադրմանը։ Ռազմավարական շուկայավարման պլանավորման և առանձնահատկության իմաստն այն է, որ այն նպաստում է ապագային միտված մտածելակերպին և վարքին, համակարգում է շուկայավարման որոշումները և գործողությունները, նպաստում է ընթացիկ եկամտի ավելացմանը `երկարաժամկետ խնդիրների լուծման համար, կամ կողմնորոշվում է այս պահին տեղի ունեցող փոփոխությունների համար։ և այլն Ռազմավարական շուկայավարման պլանավորման շրջանակներում առանձնացվում են հետևյալ մակարդակները. Իրավիճակային վերլուծություն, ձեռնարկության նպատակների պլանավորում, այլընտրանքային ռազմավարության մշակում, ռազմավարության ընտրություն - գնահատում, շուկայավարման ծրագրի մշակում [3]։ Այսպիսով, ռազմավարական պլանավորումը ընկերության նպատակների կառավարման և պահպանման գործընթացն է ՝ ստեղծելով ռազմավարական համապատասխանություն նրա հնարավոր «շուկայավարման հնարավորությունների» միջև։ Այն հիմնված է ընկերության կողմից լավ մշակված ծրագրի հայտարարության, օժանդակ նպատակների, խնդիրների, առողջապահական-տնտեսական պորտֆելի աճի վրա։ Նախքան Արմենիա Մարիոթ Հայ Hyatt Place հյուրանոցների ռազմավարությունը դիտարկելը, անդրադառնանք դրանց հիմնադրման պատմությանը։ JW Marriott հյուրանոցային ապրանքանիշի պատմությունը սկսվում է 1927 թվականից, երբ whenեյ Ուիլիարդ Մարիոթը և նրա կինը ՝ Ալիսը, հիմնում են 9 տեղանոց A&W գարեջրատունը։ Այնուհետև նրանք իրենց առաջարկին ավելացրեցին տաք ուտեստներ, որոնք առաջ բերեցին «Թեժ խանութներ» կոչվող մեքենաների համար հարմարեցված ռեստորաններ։ 1937 թվականին Վաշինգտոնում գտնվող Hoover ավիաընկերությունը սկսեց սնունդ մատակարարել տուփի լանչերի տեսքով։ Այս զարգացումները վերաբերում են Մարիոթի պատմության առաջին օրերին ՝ 1927-1956 թվականներին, որը նկարագրվում է որպես «Մարիոթը պատրաստվում է թռիչքի»։ Երկրորդ փուլը ՝ աճի տարիները, ընդգրկում է 1957-1985 թվականները ՝ սահմանված որպես «Հյուրընկալության աշխարհ»։ 1957 Մարիոթը պատմական փոփոխություն է կատարում իր հյուրանոցային բիզնեսում Առլինգտոնում (Վիրջինիա) ՝ բացելով աշխարհում առաջին 365 սենյականոց Twin Bridges Marriott- ը ՝ աշխարհի ամենամեծ մեքենայական հյուրանոցը։ Այնուհետև, 1969 թ.-ին, Մարիոթը բացեց իր առաջին միջազգային հյուրանոցը Մեքսիկայում ՝ Ակապուլկոյում։ Developmentարգացման հաջորդ փուլն ընդգրկում է 1986-2011 թվականները ՝ ժամանակակից տարիները, որոնք ստանում են «Անկողին յուրաքանչյուր ճանապարհորդի համար» սահմանումը։ 1980-ականների նորարարական Marriott մոդելը հիմնված է «Մեկ կազմակերպություն, շատ ապրանքանիշեր» սկզբունքի վրա։ Իր գործունեության ընթացքում այն ​​ձգտում էր դառնալ աշխարհում թիվ մեկ հոստինգի ընկերությունը։ 2012 թվական։ Մինչ օրս հաջողությունը սահմանվում է որպես «Հաջողությունը երբեք վերջը չէ»։ Մարիոթի առաքելությունն է նախանշել տեխնոլոգիական նորարարական ճանապարհորդության ապագան։ Աշխարհում կան ավելի քան չորս հազար հյուրանոցներ, յոթանասուներկու երկրներում, տասնութ տարբեր ապրանքանիշեր, երեք հարյուր հազար աշխատողներ։ Ավելին, ո՞րն է հաճախորդների թիրախային խումբը տվյալ ապրանքանիշի համար։ Կարևորն այն է, որ նրանք բարձր մակարդակի ծառայություն ստանան։ Դրանք ընդգրկված են Marriott ապրանքանիշի պորտֆելում։ Շքեղ ապրանքանիշեր. Bulgari Hotels & Resorts, The Ritz-Carlton, JW Marriott® Հյուրանոցների ապրանքանիշեր, ապրելակերպի հավաքածու. EDITIONsmHotels, ինքնագիր հավաքածու, Renaissance®Hotels, AC Hotelsby Marriott ապրանքանիշեր, Signature Marriott®Hotels ապրանքանիշ, Ընտրովի ծառայություն. Courtyard by SpringHar Suites by Marriott®, Fairfield Inn & Suites by Marriott®, Residence Inn®, Towneplace Suites®, Marriott Executive Apartments®, Gaylord Hotels®, Marriott Vacation Club®։ Signature Marriott Hotels ապրանքանիշը գործում է Հայաստանում (որպես կառավարվող հյուրանոց, այսինքն ՝ արտոնյալ շահառու չէ, նրանք ցանկանում են հայտնի լինել այս ապրանքանիշով, չնայած կա իր լրիվ անվանումը կրող ապրանքանիշ)։ Շենքը սեփականաշնորհվել է 1998 թ.-ին `սփյուռքահայ մի խումբ բարերարների աջակցությամբ, իսկ« Արմենիա Մարիոթ »-ը սկսել է գործել 2004-ից։ հունիսից։ Շենքի արտաքին տեսքը փոփոխման ենթակա չէ, քանի որ այն Հանրապետության հրապարակի ճարտարապետական ​​համալիրի մաս է կազմում, քանի որ այն գտնվում է ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի պահպանման ֆոնդում, ինչը թույլ չի տալիս որևէ փոփոխություն կատարել ճակատում։ Միևնույն ժամանակ, ինտերիերը, անձնակազմի հոգեբանությունն ու ծառայության որակը անընդհատ փոխվում են։ կատարելագործվում են։ Շենքն ունի 9 հարկ, 259 սենյակ, 14 լյուքս սենյակ, 8 միջոցառումների սրահ ՝ 1693 քմ ընդհանուր մակերեսով, 1 դռնապան հատակ, 5 սննդի կետ ՝ տարբեր համեղ ուտեստներով։ Դահլիճներն ապահովված են բնական լույսով։ Արմենիա Մարիոթ հյուրանոցն ունի 3 շենք. Արարատ, Հայաստան և նոր շենք։ Նրանք, ովքեր սիրում են հանգիստ միջավայր, կարող են հյուրընկալվել Արարատի շենքում, իսկ նրանք, ովքեր նախընտրում են ավելի դինամիկ միջավայր ՝ Հայաստանի շենքում։ Հյուրանոցի նոր հյուրասենյակները գտնվում են նոր շենքում։ Արմենիա Մարիոթ հյուրանոցը միջազգային կառավարվող հյուրանոցների առաջին ապրանքանիշն է Հայաստանում, որը տեղակայված է Հանրապետության հրապարակում ՝ բիզնեսի և մշակույթի կենտրոնում։ «Արմենիա Մարիոթ» հյուրանոցն ունի 259 ընդարձակ հյուրասենյակ, այդ թվում ՝ 14 լյուքս սենյակ, 2 հարկ բարձրակարգ սենյակներ, բարձրակարգ սրահ ՝ հիանալի ծառայություններով և քաղաքի գեղեցիկ տեսարանով։ Աղյուսակ 2. «Արմենիա Մարիոթ» հյուրանոցի SWAT վերլուծությունՈՒԺԵՂ ԿՈՂՄԵՐԹՈՒՅԼ ԿՈՂՄԵՐԿադրերի հոսունությունՎերանորոգման անհրաժեշտությունՄիջազգային բրենդԲարձր մակարդակի սպասարկումՏեղադիրքՆորարարություններԱնձնակազմՊարգեւատրումՍոցիալական-կորպորատիվպատասխանատվությունՄիջոցառումների սրահներՈւսանողներին աջակցությանպատրաստակամությունՀՆԱՐԱՎՈՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐՍՊԱՌՆԱԼԻՔՆԵՐՍենյակների ավելացումԵրկրի ներկայացումՀամագործակցությունՄրցակիցներՃգնաժամՀարակից կառուցապատումՍեզոնայնությունՀյուրանոցի նպատակը շուկայում իր սպասարկմամբ ճանաչելի լինելն է ամբողջ աշխարհում, Երեւանում, Թբիլիսիում, Մոսկվայում եւ այլուր։ Marriott Rewards ծրագիրը իր հյուրերին առաջարկում է Marriott Rewards ծրագիրը, որը հնարավորություն է տալիս կուտակել միավորներ և փոխարինել կամ օրական կամ հատուկ նվերներով։ Այսինքն ՝ մեկնելիս հյուրը պետք է գոհ լինի, հիշի որակի ծառայությունը, մոտեցումը, լրացուցիչ հատուկ ծառայությունները։ Այս ամենը ծառայողական հմտությունների մի ամբողջ շարք է ապահովում. Ժպիտ, պրոֆեսիոնալ մոտեցում, մարմնի լեզու, ճիշտ բառեր։ Մարիոթի պատմության ընթացքում միշտ գնահատվել է մարդկային գործոնը, հատկապես աշխատանքից բավարարվածությունը։ Այն արտահայտվում է նաև հետևյալ սկզբունքով. «Հոգ տանել ձեր անձնակազմի մասին»։ Նրանք հոգ էին տանում աշխատողի, հյուրի, համայնքի մասին։ Նրանց ծառայությունը զերծ է որևէ խտրականությունից ՝ լինի դա ռասայական, կրոնական, սեռ և տարիք։ Ուժեղ գաղափարներից մեկը աշխատողների վերապատրաստման զարգացումն է։ Օրինակ ՝ աշխատողները պետք է տարեկան առնվազն 20 ժամ տևողությամբ վերապատրաստման դասընթաց անցնեն. Դասընթացներ դասարանական կամ էլեկտրոնային ռեսուրսների միջոցով, վերապատրաստում արտերկրում և արտերկրից հրավիրված դասընթացավարներ։ Արմենիա Մարիոթ հյուրանոցի տեսլականն է լինել առաջատար հյուրընկալության, անձնակազմի, հյուրընկալության մակարդակի ոլորտում։ Որպես այդպիսին, այն չունի մրցակիցներ, բայց պարտադիր չէ, որ լինի մեծ բրենդային հյուրանոցի մրցակից։ Դրանք կարող են լինել փոքր հյուրանոցներ, որոնք առաջարկում են ստանդարտացում, որոնք տարեցտարի ավելանում են ՝ իրենց աշխատողներին հրավիրելով աշխատել ավելի գրավիչ առաջարկներով. այս կամ այն ​​կերպ նրանք կարող են մրցակից լինել։ Հյուրանոցի ռազմավարությունը, կախված շուկայում տիրող իրավիճակից, փոխվում է նաև յուրաքանչյուր տարվա սկզբին, հնարավոր է դրա ընթացքում։ Դա կարող է կապված լինել, օրինակ, 2008-ի հետ։ Համաշխարհային տնտեսական ճգնաժամը, որը սկսվեց այն ժամանակ, երբ շատ հայտնի ապրանքանիշեր փակվեցին, բայց Marriott- ը շարունակեց աճել։ 2000 թվականը որպես ռազմավարություն ընտրվեց ունենալ 2000 հյուրանոց, իսկ 2014-ին։ Այդ թիվը կրկնապատկվել է, 2017-ին այդ թիվը պետք է հասնի 6000-ի։ Ռազմավարությունը մեր տարածաշրջանում հետևյալն է. Մինչև 2016 թվականը։ Սենյակների քանակը պետք է հասնի 80 000-ի, ինչը 2014-ին կազմում էր 40,000։ Այսպիսով, 2014 թ.-ին ռազմավարությունը ներառում է հետևյալ 5 գործոնները. Հայտնի լինել ապրանքանիշերի պորտֆելով, որոնց մի մասը ստեղծվել է Marriott- ի ​​կողմից, իսկ մնացած մասն ավելացվել և միացվել է։ Արդյունքում, պորտֆելը մեծանում է. Մի կողմից, նրանք ունեն ճանաչման մակարդակ. դա նաև ավելացնում է Marriott- ի ​​ճանաչումը, մյուս կողմից `նրանք պետք է ապահովեն Marriott- ի ​​որակի չափանիշները, բրենդի քաղաքականությունը։ Երկրորդը `կենտրոնանալ հաճախորդների վրա, երրորդը` գերազանցել գործառնական մակարդակում, այսինքն `գերազանց հյուրընկալությամբ, չորրորդը` կենտրոնանալ տաղանդների զարգացման վրա, իսկ հինգերորդը `շարունակել զարգացնել հյուրանոցներ։ Դրանք, իր հերթին, բաժանված են ենթախմբերի, որոնք ուղղորդում են անձնակազմի դիմումը `որոշակի քայլերի կիրառման համար։ Սա ընտրվել է որպես ռազմավարություն Եվրոպայի տարածաշրջանի համար և, ելնելով այս հինգ գործոններից, յուրաքանչյուր երկիր, կախված շուկայի առանձնահատկություններից, կարող է կենտրոնանալ մեկ գործոնի վրա։ Անցը, իհարկե, համագործակցում է Ռուսաստանի, եվրոպական և հնդկական շուկաների հետ։ Հիմնական նպատակն է համագործակցել նոր շուկաների հետ, ներգրավել նոր երկրներ, քանի որ այստեղ երկու հնարավոր գործոն է առաջանում. Ապրանքանիշը և երկիրը հյուրերին ներկայացնելը։ Օրինակ ՝ նրանք կարող են Հայաստանը ճանաչել Marriott- ով, այսինքն ՝ չնայած միջազգային բրենդ է, հյուրը պետք է տեղական հյուրընկալություն ստանա։ Սա ներքին ռազմավարական գործոն է ՝ ապրանքանիշ և տեղայնացում։ Հյուրանոցի գերբնակեցման պատճառով հնարավոր է հյուրերին տեղավորել մոտակա հյուրանոցում ՝ նույն գնային սահմաններում, մոտ ապրանքանիշի ստանդարտներին։ Այս տեսանկյունից Մարիոթը համագործակցում է «Ոսկե կակաչ», «Կոնգրես» և այլ հյուրանոցների հետ։ Հաճախորդների նպատակային խմբի առումով, Marriott- ը երկար տարիներ համարվել է բիզնես հյուրանոց, հյուրերին զանգահարել են 24/7, այսինքն ՝ օրը 24 ժամ, շաբաթը 7 օր, նրանք հաղթողներ են եղել։ 2013-ը եղավ ռեբրենդինգ, այսինքն ՝ հյուրընկալությունը կոչվեց հյուրընկալության արվեստ, այսինքն ՝ հյուրասիրությանը նոր շունչ տրվեց, այն սկսվեց համարվել որպես արվեստ։ Վերանայվեցին վերապատրաստման մեթոդները։ Մյուս կողմից, թիրախային խումբը 2000-ականներն են։ Սերունդը `այն երիտասարդները, ովքեր սիրում են համատեղել հանգիստը և աշխատանքը։ Այս տեսանկյունից կարող են փոփոխություններ կատարվել, ռազմավարությունը և տեխնիկական հնարավորությունները վերանայվել։ Դրա վառ օրինակը հյուրանոցային նախասրահի սկզբունքն է, որտեղ ստեղծվում են բոլոր պայմանները իրենց ազատ ժամանակի կազմակերպման համար։ Այստեղ պետք է մատչելի լինեն տարբեր հարմարություններ `անլար տպիչ, ինտերնետ, վարդակներ, բար և այլն։ Նման հյուրերը դառնում են, այսպես ասած, «համադրելու վարպետ»։ մարդիկ, ովքեր համատեղում են հանգիստը և աշխատանքը։ Այսպիսով, հյուրերի թիրախային խմբի մեծ մասը իրական բիզնես հյուրեր են, չնայած, օրինակ, սեպտեմբեր-հոկտեմբեր ամիսներին մեծ թվով սփյուռքահայեր են կազմում։ Մարիոթի գործունեության գաղափարը ներառում է նաև կորպորատիվ պատասխանատվություն, այսինքն ՝ համայնքի կարողություն, որը ոչ միայն ֆինանսական օգնությունն է, այլև համայնքի համար բնապահպանական գործունեությունը։ Դրանք ներառում են համագործակցություն Fuller Housing Company- ի հետ, տների կառուցմանը մասնակցություն, խոցելի խմբերի հետ աշխատանք (SOS մանկական գյուղերի, Orran բարեգործության և Astghik կազմակերպության հետ, որն աջակցում է շարժունակության խնդիրներ ունեցող երեխաներին), քանի որ միջոցառումներ են կազմակերպվում, օրինակ, կա «Օրրանի» մեկ ամիս, երբ գումար է հայթայթվում։ Բնապահպանական տեսանկյունից, Marriott- ը վեց միլիոն դոլար է ներդրել, օրինակ ՝ գետերի մաքրման, գրիչների վերամշակման մեջ, որը ժամանակի ընթացքում 40% -ից հասել է 74% -ի, քանի որ դրանք թափոն թուղթ են հանձնում, օգտագործում են լամպեր։ , ապակի. Red Coat Direct- ը `նորարարության ոլորտում հյուրանոցի միջազգային փորձը, որը նախատեսված է սարքավորումների համար և թույլ է տալիս փոխել հանդիպումների կազմակերպիչներին, մեկ հպումով ավելացնել նրանց նախընտրությունները։ Հայաթը հիմնադրվել է ayեյ Պրիցկերի կողմից 1957 թվականին, երբ նա գնեց Hyatt Housemotel- ը Լոս Անջելեսի միջազգային օդանավակայանի մոտակայքում։ Հաջորդ տասնամյակում J.Pritzker- ը և նրա եղբայրը ՝ Donald Pritzker- ը, համագործակցելով Pritzker ընտանիքի այլ բիզնես շահերի հետ, ընկերությունը վերածեցին Հյուսիսային Ամերիկայի կառավարման և հյուրանոցային սեփականության ընկերության, որը 1962 թ.-ին դարձավ հանրային ընկերություն։ 1968 թվականից ստեղծվեց «Հայաթ» միջազգային ընկերությունը և դարձավ առանձին հանրային ընկերություն։ «Հայաթ» կորպորացիան և «Հայաթ» միջազգային կորպորացիան, որպես մասնավոր ընկերություն, 1979-ից 1982 թվականներին անցել են Պրիցկեր ընկերության բիզնեսի շահերը։ 2004 Դեկտեմբերի 31-ին երկու կորպորացիաները միավորվեցին `դառնալով Hyatt Hotel Corporation։ Կորպորացիայի ապրանքանիշերն են `Park Hyatt, Andaz, Grand Hyatt, Hyatt Hotels, Hyatt Regency, Hyatt Place, Hyatt House, Hyatt Zilara, Hyatt Ziva, Hyatt Residence Club։ «Հայաթ» ընկերության առաքելությունն է փոխել մարդկանց կյանքը, հոգ տանել այն ամենի մասին, ինչ նրանք անում են։ Նա գիտակցում է, որ որքան շատ են ընդլայնում իրենց գործունեությունը, այնքան մեծ է պատասխանատվությունը `գործելու որպես էկոլոգիապես պատասխանատու, սոցիալական պատասխանատու ընկերություն։ Այդ նպատակով ստեղծվել է կորպորատիվ պատասխանատվության պլատֆորմ ՝ «Hyatt Fly» - ը, որն արմատավորված է նրանց բիզնես համոզմունքների մեջ։ Այսինքն ՝ մարդիկ, համայնքները պայքարում են Երկիր մոլորակի համար։ Այսպիսով, կորպորատիվ պատասխանատվությունը կենտրոնացած է հետևյալի վրա. 1. շրջակա միջավայրի կայունություն, արտանետումների նվազեցում; 2. կրթության և կարիերայի օժանդակության օժանդակություն, աշխատողներին օգնելով հասնելու իրենց ողջ ներուժին, 3. տնտեսական զարգացում և ներդրումներ, խթանելով տեղական աճը, ստեղծելով կարիերա և հնարավորություններ։ 4. Առողջություն և ներդրումներ ծրագրերում, որոնք օգնում են իրենց աշխատողներին, հյուրերին, հարևաններին ընդունել առողջ ապրելակերպ։ Ընկերությունը որդեգրել է շրջակա միջավայրի կայունությունն ապահովելու ռազմավարություն, որը ներառում է 1. ռեսուրսների իմաստուն օգտագործումը, 2. ողջամիտ շինարարությունը, 3. նորարարությունը և ոգեշնչումը։ «Հայաթ» -ը 2013-2014 թվականներին տարվա ընթացքում նա 9.6 միլիոն դոլար է նվիրել աշխարհի տարբեր համայնքներին, ավելի քան .000 000 000 կամավորական ժամ, 270 000 ԱՄՆ դոլար ՝ Ֆիլիպիններում թայֆունի վնասը պաշտպանելու համար, 30 000 ուսանողների գրագիտության հմտություններ և 750 000 ԱՄՆ դոլար։ Բրազիլիայում կարիերայի առաջխաղացմանը։ 2013 թվականի դեկտեմբերի 4-ին բացվեց 10 հարկանի Hyatt Place Yerevan հյուրանոցը։ Հյուրանոցների կառավարումն իրականացնում է «Հայաթ Փլեյս» ընկերությունը։ Հյուրանոցն ունի 95 սենյակ, որոնցից չորսը սյուիտներ են, մնացածը `ստանդարտ։ Հյուրանոցի հիմնական գաղափարներից մեկը հյուրին տանը ընդունելն է։ «Hyatt Place Yerevan» հյուրանոցի առավելություններն են գտնվելու վայրը, նոր դիզայնը, որը պատկանում է միջազգային ապրանքանիշի, ընտրովի հյուրանոց լինելը, ընդարձակ սենյակների առկայությունը, սենյակներում ինտերնետի առկայությունը։ Հյուրանոցն ունի ընտրովի ծառայության համակարգ, այսինքն `ընդունարանի աշխատակիցը հանդես է գալիս որպես բազմաթիվ գործառույթներ իրականացնող աշխատող։ Երբ հյուրը դիմավորում է դիմավորողին այն հարցով, որը չի բխում իր պարտականությունների սահմաններից, վերջինս կարող է, օրինակ, մատուցողի դերում հանդես գալ։ Մեծ ուշադրություն է դարձվում անձնակազմի վերապատրաստմանը, որը ներառում է մասնակցություն միջազգային ուսումնական ծրագրերին։ Աշխատակիցների վերաբերմունքը հիմնականում օգտագործվում է օտար լեզուների իմացության նկատմամբ։ Հյուրանոցն ունի նաև մշակված ռազմավարություն, որն իր դրական ազդեցությունը թողեց 2013 թ.-ին։ աջակցեց հյուրանոցի ընդլայնմանը։ Հյուրանոցի ռազմավարությունը ճկուն է շուկայական իրավիճակի համար, այդ իսկ պատճառով այն կարողացել է գոյատևել վերջին մեկ տարվա ընթացքում մինչ օրս։ Հյուրանոցների զբաղվածության բարձր մակարդակը նկատվում է մարտ-հունիս, սեպտեմբեր-հոկտեմբեր ամիսներին։ Որոշակի ակտիվություն նկատվում է օգոստոսին, որը համարվում է հարսանիքների ամիս։ Հյուրանոցում գերբնակեցման դեպքում նրանք համագործակցում են նմանատիպ պայմանների և գին առաջարկող հյուրանոցների հետ `վճարելով հյուրի համար։ Հյուրանոցի թիրախային խմբի այցելուները տարբեր են։ Որոշ ժամանակ գործարար այցելուները ակտիվ են, մեկ այլ ժամանակահատվածում զբոսաշրջիկները նախընտրում են հանգիստը, ակտիվ հանգիստը։ Հյուրանոցների հյուրերը հնարավորություն ունեն միավորներ կուտակել Hyatt Gold Passport® ծրագրակազմում, որոնք փոխարինում են նրանց տարբեր մրցանակներով։ Առաջարկում է տաք և անվճար նախաճաշ, ներառյալ 24/7 Geller մենյու Բ սուրճը Կոկտեյլ բարում։ Աղյուսակ 3. «Հայաթ Փլեյս Երեւան» հյուրանոցը SWAT verlutsutyunUZHEGH KOGHMERTUYL KOGHMERKayanateghiNorabatsMijazgayin brendTeghadirkNor dizaynSelekt-servisEndardzak senyaknerSenyaknerum hamatsantsihnaravorutyunPordzaru andznakazmPargevatrumKhmbayin չափում patetnerSotsialakan-korporativpataskhanatvutyunHNARAVORUTYUNNERSPARNALIKNERHamagortsaktsutyunChanacheliutyan endlaynumOlorti zargatsumMrtsakitsnerChgnazhamHarakits karutsapatumSezonaynutyunAmpopelov աշխատանքը, որոշ եզրակացություններ անել։ Ռազմավարության մշակումը, ռազմավարական պլանավորումը ցանկացած բիզնեսի բաղկացուցիչ մասն է։ Ձեռնարկության նպատակի իրացումը, մրցակցային պայքարում շուկայական դիրքերի պահպանումը կախված է դրանից։ Այն որոշում է նպատակին հասնելու հետագա քայլերը։ Թույլ է տալիս վերահսկել նպատակին հասնելու գործընթացը և տեղի ունեցած շեղումները շտկելու համար։ Ռազմավարությունների մշակումը կարևոր է նաև հյուրընկալության արդյունաբերության ձեռնարկությունների համար, քանի որ ծառայությունների շուկան ընդհանուր առմամբ համարվում է ազատ, պակաս մոնոպոլացված։ Արդյունքում, պարբերաբար բացվում են նոր ձեռնարկություններ և առաջանում է մրցակցություն։ Մրցակցությունը շահելու կամ շուկայում դիրքը պահպանելու համար անհրաժեշտ է ճկուն ռազմավարություն։ Մշակված ռազմավարությունը սառեցված չէ։ Կախված շուկայական իրավիճակից, այն մասամբ փոխվում է։ Ստրատեգիաները սովորաբար փոխվում են յուրաքանչյուր տարվա սկզբին։ Հիմնվելով շուկայում գտնվելու ժամանակի վրա ՝ ձեռնարկությունները մշակում են ռազմավարություն։ Այլ կերպ ասած, վերևում ուսումնասիրված առաջին հյուրանոցի դեպքում, որը Հայաստանում գործում է երկար ժամանակ, ռազմավարությունն ուղղված է ծառայությունների ճանաչման, արդիականացման, սպասարկման, դիզայնի ընդլայնմանը, մինչդեռ երկրորդ հյուրանոցի դեպքում։ , որը գործում է մեկ տարի, ռազմավարությունն այն է, որ ինքնահաստատվի շուկայում։ , Այս հյուրանոցների համար առավելություն է միջազգային ապրանքանիշին պատկանելը։ Մի կողմից, այն ապահովում է ճանաչում տվյալ հյուրանոց ընտրելու դեպքում, մյուս կողմից `ապահովում է ծառայությունների բարձր որակ, ստանդարտներ և վերահսկողություն։ Այսպիսով, Հայաստանի Հանրապետությունում հյուրընկալության ոլորտում գործող ընկերությունների համար սա բարձր ծառայության մատուցման, վերահսկման գործընթացների և, իհարկե, ռազմավարության մշակման օրինակ է։ Ուստի տեղին է Միշել Լե Բոֆի հետ մեջբերել հետևյալ բառերը. «Գոհունակ հաճախորդը լավագույն ռազմավարությունն է»։ Գրականություն 1. «Ձեռնարկությունների և ձեռնարկատիրության մասին» ՀՀ օրենք », Երեւան, 1992։ 4. «Մարիոթ» հյուրանոցային ցանցի պաշտոնական կայք, http։ //www.marriott.com/marriott/aboutmarriott.mi5. «Արմենիա Մարիոթ» հյուրանոցի պաշտոնական կայքը, http։ //marriottarmenia.am/ .6. Hyatt հյուրանոցի պաշտոնական կայքը ՝ https։ 7. «Hyatt Thrive» հյուրանոցի պաշտոնական կայքը, http։ 8. «Հայաթ Փլեյս Երեւան» հյուրանոցի պաշտոնական կայք, http։ Հայարփի Շահինյան ԱՐՏԱԴՐԱԿԱՆ ՁԵՌՆԱՐԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՄՐETՈՒՆԱԿՈՒԹՅԱՆ ՌԱATEՄԱՎԱՐՈՒԹՅԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳԸ Բանալի բառեր. Հյուրընկալության արդյունաբերություն, ձեռնարկություն, մրցակցություն ռազմավարություն, մրցակցային ռազմավարություն, հյուրանոց, ռազմավարական Պլանավորում. Արմենիա Մարիոթ հյուրանոց, Hyatt Place Yerevan հյուրանոց ։

example722

example722

Ներսես Լամբրոնացին Կիլիկյան թագավորության կարկառուն ներկայացուցիչներից մեկն է, որը հոգևոր և աշխարհիկ բնույթի հսկայածավալ ժառանգություն է թողել։ Լինելով իշխանական տոհմի արու զավակ՝ Լամբրոնացին ամենևին չի գայթակղվում հայրական տան հարստությամբ և իրեն ամբողջությամբ նվիրում է եկեղեցուն ու գիտական աշխատանքին։ Լամբրոնացին և՛ արձակագիր էր, և՛ բանաստեղծ։ Նրա բանաստեղծական ժառանգությունն ամբողջական քննության դեռևս չի ենթարկվել, այնինչ այնտեղ գոհարներ կան։ Գեղարվեստական մեծ արժեք ունեն նրա հեղինակած ներբողյանները, տաղերը և ավելի քան երկու տասնյակ շարականները։ Լամբրոնացու գիտական և մշակութային մեծարժեք ստեղծագործություններն առանձնանում են իրենց լեզվական ինքնատիպ որակով և ոճական ճոխությամբ։

ՆԵՐՍԵՍ ԼԱՄԲՐՈՆԱՑԻՆ ԵՎ ՆՐԱ ԲԱՆԱՍՏԵՂԾԱԿԱՆ ԺԱՌԱՆԳՈՒԹՅՈՒՆԸ«Երկրորդ Պօղոս փողն տարսոնեան, այրն սքանչելի և քարոզ բանին առաքելանման, լուսաւորվարդապետն եկեղեցւոյ հայաստանեայց՝ սուրբն Ներսէս Լամբրոնացի…»1. այսպես է հանճարեղ կիլիկեցուն բնութագրել Մխիթարյան հայրերից Մկրտիչ Ավգերյանը։ Լամբրոնացու նախապապը՝ Օշին անունով մի ազնվական, Գանձակի կողմերից 1073 թ. տեղափոխվում է Կիլիկիա, ուր կուսակալ էր նրա ծանոթ ու բարեկամ Ապլղարիպ Արծրունի իշխանը։ ՍաՕշինին է տալիս Լամբրոն բերդը, որը գտնվում էր Տավրոսյան լեռներում։ Օշինը և նրա որդին՝ Հեթումը, մնում են կայսերական ծառայության մեջ և դառնում այդ կողմերի հայտնի իշխանները։ Հեթումիդուստրերից մեկի հետ ամուսնանում է Ներսես Շնորհալու մեծ եղբայր Վասիլը։ Հետագայում Հեթումիորդին՝ Օշինը, Շնորհալուց գաղտնի կնության է առնում Շնորհալու կրտսեր եղբոր՝ Շահանի Շահանդուխտ դստերը։ Հենց սույն Օշինի և Շահանդուխտի զավակն է Սմբատը, որ հետագայում պիտի անվանադրվեր Ներսես։ Սմբատը ծնվել է 1153 թ. Կիլիկիայի Լամբրոն բերդում, այստեղից էլ կոչվել է Լամբրոնացի։ Նաուներ չորս եղբայր՝ Հեթումը, Ապիրատը, Շահնշահն ու Գրիգորը, և երեք քույր՝ Մարիամը, Շուշանը ևՏալիթան։ Լամբրոնացու կենսագիր Գրիգոր Սկևռացին և էլի մի շարք գիտնականներ, ինչպես՝ ՍմբատՍաատեթյանը, Մկրտիչ Ավգերյանը, Գրիգոր Հակոբյանը և այլք, գրում են, որ մինչ Լամբրոնացու ծնունդը նրա ծնողներն ուխտել էին նորածին զավակին ընծայել Սկևռա վանքին, բայց, երբ ծնվում է Սմբատը, տեսնելով նրա «հրաշատիպ վայելչութիւնը», ծնողները մտածում են, որ այդպիսի գեղեցկությունունեցող տղան լավ է` մնա իրենց մոտ և տնօրինի իշխանական տան ժառանգությունը։ Սակայն նորածին Սմբատը շատ ծանր հիվանդանում է, և այլևս ոչ մի փրկության հույս չի լինում։ Այս ժամանակ մայրը վերցնում է հիվանդ մանկան խանձարուրը և գնում Լամբրոնից ոչ հեռու գտնվող Սկևռա վանքը։ Երեխան գրկին՝ Շահանդուխտը մտնում է Սբ. Աստվածածին եկեղեցի, լալով զղջում է, որ դրժել է ուխտը։ Տաճարի քահանան մոր գրկից ընդունում է Սմբատին, որն էլ շուտով առողջանում է2։ Ականավորգիտնական Ներսես Ակինյանը գրում է, որ Օշինի և Շահանդուխտի ուխտադրժության պատճառ հավանաբար եղել է այն փաստը, որ Սմբատի ծնվելու ժամանակ նրանց ավագ որդի Հեթումը գերությանմեջ էր, և ծնողները ստիպված էին մտածել իշխանության ժառանգի մասին3։ Տաճարում վանահայրերը նրան սովորեցնում են կարդալ, գրել և շարականներ երգել։ Սմբատը մոռանում է մանկական խաղերն ու զվարճությունները և գիշեր-ցերեկ զբաղվում ընթերցանությամբ։ Ինչքան մեծանում է Սմբատը, այնքան նրա մեջ ավելի է երևում աստվածային շնորհը. «…որովհետև ինչպէս անհնարին է ցորեկուան արեգական լոյսը խափանել՝ նոյնպէս անկարելի է ծածկել յաստուածուստարտափայլեալ սէրն եւ շնորհքը»4։ Նա կարծես մի մարմնակերպ հրեշտակ լիներ և սիրելի էր ամենքիկողմից։ Մի անգամ հայրը Սմբատին իր հետ Կոստանդնուպոլիս է տանում՝ Մանուել կայսեր մոտ։ Կայսրը տղային այնքան է հավանում, որ առաջարկում է մեծապես պատվել նրան, եթե մնա իր մոտ։ Սրան ի պատասխան՝ Սմբատն ասում է, որ եթե նրա տված պատիվներն անանց լինեին, այդ դեպքումկմնար այդտեղ. սակայն «ինքն այլ թագաւորութեան զինուորելու փափաքն ունի իւր մէջ»5։ Թեև Սմբատը ժամանակի մեծ մասն անցկացնում էր վանքում, այնուամենայնիվ, նա հաճախ էրլինում տանը և ստանում մայրական դաստիարակությունն ու գորովանքը։ Շահանդուխտը կրթվել էրԳրիգոր Պահլավունի և Ներսես Շնորհալի կաթողիկոսների ձեռամբ, լավ գիտեր հունարեն և զավակներին մանկուց սովորեցնում է հունարեն և քրիստոնեավայել դաստիարակություն տալիս։ Սմբատը տասնվեց տարեկան էր, երբ մահանում է հայրը և կտակ է թողնում, որում ասվում է, որԼամբրոնի իշխանությունը հանձնում է Հեթումին, իսկ Սմբատը պետք է լիներ Սկևռայի եկեղեցու1 Աւգերեան Մ., Լիակատար վարք եւ վկայաբանութիւն սրբոց, հ. Ե, Վենետիկ, 1813, էջ 344։ 2 Սոփերք հայկականք, Վենետիկ, 1854, հ. ԺԵ, էջ 13, Աւգերեան Մ., Լիակատար վարք եւ վկայաբանութիւն սրբոց, հտ.Ե, Վենետիկ, 1813, էջ 345, Հակոբյան Գ., Ներսես Լամբրոնացի, Երևան, 1971, էջ 47, Սաատէթեան Ս., Ներսէս Լամբրոնացի, Ստանպուլ, 2014, էջ 87։ 3 Ակինեան Ն., Ներսէս Լամբրոնացի, Վիեննա, 1956, էջ 13-14։ 4 Ղևոնդ Ալիշան, Դրուագ ի սուրբն Ներսէս Լամբրունացի, Բազմավեպ, Վենետիկ, 1886, էջ 93։ 5 Սոփերք հայկականք, հ. ԺԵ, էջ 18։ առաջնորդը։ Երբ լրանում է պատանու տասնվեց տարեկանը, մայրը նրան տանում է Հռոմկլա՝ ՆերսեսՇնորհալի հայրապետի մոտ, և նրան խնդրում, որպեսզի Սմբատին կուսակրոն քահանա ձեռնադրի, ևՆերսես կաթողիկոսն այդպես էլ անում է. «1168-ին քահանայ կը ձեռնադրէ իսկոյն զՍմբատ ՀռոմկլայիԿաթողիկոսական Մայր եկեղեցւոյն մէջ եւ իւր անուամբ կը կոչէ զնա Ներսէս»1 ։ Վերադառնալով հայրենի տուն՝ արդեն քահանա Ներսես Լամբրոնացին հրաժարվում է մնալՍկևռայում և վարչական գործերով զբաղվել։ Հակառակ մոր և եղբայրների պնդմանը՝ մնալ Սկևռայում՝ նա, վերցնելով իր հոգևոր դաստիարակ հայր Հովհաննեսին, առանձնանում է Տավրոսի լեռներիմեջ գտնվող Սաղրուի Սբ. Աստվածածին վանքում։ Մի քանի անգամ Լամբրոնացին գաղտնի փախչում է լեռները, որպեսզի ճգնի, և նրան ստիպողաբար են վերադարձնում իր հայրենի քաղաք։ Եպիսկոպոսական ձեռնադրությունից հետո նա փորձ էանում փախչելու Եգիպտոսի ճանապարհին գնվող անապատները և ճգնել այնտեղ, սակայն նրանգտնում և վերադարձնում են։ Մի քանի օր հանդարտվելուց հետո նա ճանապարհ է բռնում դեպի Սեպուհ լեռ, որտեղ Լուսավորչի ճգնարանն էր։ Ուղին այնքան քարքարոտ էր, որ ոտքերն արյունոտվումեն, սակայն այս անգամ ևս կես ճանապարհից նրան բռնությամբ ետ են դարձնում։ Մեկ այլ անգամ էլկերպարանափոխված փախչում է Կիպրոս կղզի՝ հունական մենաստան, բայց ազգականներն իմանումեն նրա գտնվելու վայրը։ Հետաքրքրական է այն, որ եկեղեցական կոչումները երկու անգամ էլ Սմբատը ստանում է պարտադրաբար։ Առաջին դեպքում, երբ Սմբատը տասնվեց տարեկան էր, մայրը նրան հարկադրաբար էտանում իր հորեղբոր՝ Ներսես Շնորհալու մոտ, որպեսզի ստանա քահանայական ձեռնադրություն, քանի որ հույս ուներ, որ դրանից հետո Սմբատը ստիպված կլինի մնալ Սկևռայում։ Երկրորդ անգամ, արդեն 1176 թ-ին, Գրիգոր Տղա կաթողիկոսը ստիպողաբար կանչում է նրան և ձեռնադրում Տարսոնի արքեպիսկոպոս2։ Ներսես Ակինյանը Լամբրոնացու վաղաժամ ձեռնադրությունների մասին գրում է. «Ան զոհ եղածէր ժամանակի չարաչար սովորութեան, չհաս տարիքի մէջ եպիսկոպոսութեան բարձրացած, մինչ եկեղեցական Կանոնագիրքն այս աստիճանի համար առնուազն 30 տարի սահմանած էր։ Ան ուներ գիտակցութիւնն աստիճանին բարձրութեան, պաշտօնին պահանջներուն, պարտաւորութեանց ծանրութեան և պատասխանատուութեան եւ իր անպատրաստութեան, հակառակ ժամանակակիցներու իրենշռայլած «տիեզերական վարդապետ» տիտղոսին։ Նա հոգեկան պահանջքն ունէր հեռու ժխորէ, անդորր առանձնութեան մէջ նուիրուիլ ուսմանց, ընթերցման, հեղինակութեան եւ թարգմանութեան»3։ Եպիսկոպոսական ձեռնադրությունից արդեն որոշ ժամանակ անց Լամբրոնացին ստիպված էլինում վերադառնալ հայրենի տուն և տեր կանգնել իր ժառանգությանը։ Բացի Սկևռայի վանքից, հայրը նրան ժառանգություն էր թողել 30000 ոսկի, որի մի մասը նա օգտագործում է եկեղեցու արտաքինև ներքին բարենորոգումների համար, իսկ մի մասն էլ բաժանում է աղքատներին. «Եւ այս չափով գոհչլինելով՝ կը բաշխէր ինչ որ ձեռքն անցնէր, և սովորութիւն ըրաւ ամէն չորեքշաբթի եւ ուրբաթ օրերՏարսոնի եկեղեցւոյն դրան առջև 200 եւ 300, եւ երբեմն 400 աղքատաց հաց եւ բակլայ բաժնել…»4։ Վկայություն կա, որ Ներսեսը Տարսոնի մեջ մի եկեղեցի է կառուցել, որը կոչել է Սբ. Սոֆիա։ Հոր թողածփողի մի մասով էլ նա մատենադարան է կազմում, որտեղ կային մի շարք հունարեն և լատիներենգրքեր։ Կենսագիրները գրում են նաև, որ Լամբրոնացին Սուրբ Հոգուց բժշկելու շնորհ ուներ և շատերին բուժել է տարատեսակ ախտերից։ Ներսես Լամբրոնացին վախճանվում է 1198 թ.։ Նրա կենսագիր Գրիգոր Սկևռացին մահվանպատճառը չի գրում, սակայն գրում է, որ Ներսեսն զգում էր իր մոտալուտ մահը. զգեստավորվում է ևպատարագ մատուցում Սկևռայի եկեղեցու մեջ. հենց այդ օրն էլ Լամբրոնացին կնքում է իր մահկանացուն։ Աճյունն ամփոփվում է Սկևռայի Սբ. Փրկիչ եկեղեցու դամբարանում։ Լամբրոնացու ստեղծագործության մեջ առանձնահատուկ տեղ է գրավում նրա բանաստեղծականժառանգությունը, որի մեջ մտնում են ներբողներ, տաղեր և շարականներ։ Սրանց մի մասը չափածո է,իսկ մյուս մասը շարադրված է արձակ բանաստեղծությանը բնորոշ ժանրային առանձնահատկություններով։ Նրա գրչին են պատկանում չորս ծավալուն ներբողներ, որոնցից միայն մեկն է չափածո։ Սրանցիցառաջինը «Գովեստ ներբողական պատմագրական բանիւ…» վերնագրով կենսագրական մի ստեղծագործություն է, որը նվիրել է Ներսես Շնորհալուն, ով իր մոր հորեղբայրն էր։ Լամբրոնացին այս չափածո ստեղծագործությամբ գովերգում է իր ուսուցչին և պապեղբորը, ճոխ լեզվով ներկայացնում Շնորհալու կյանքի և բեղուն ստեղծագործական աշխատանքի նկարագիրը.Ներսէս վերին խորոց գիտող,եւ խորհըդոց տեառն պատմող,1 Սաատէթեան Ս., էջ 105։ 2 Աւգերեան Մ., էջ 348։ 3 Ակինեան Ն., էջ 24։ 4 Ղևոնդ Ալիշան, էջ 97-98։ Կտակարանացըն թարգմանող,ծածուկ բանից բացահայտող։ Հոմերական տաղից չափող,ոտանաւոր տառից գըտող,ի հոգեւորս ըզնոյն առող,որովք ըզսիրտս կարծըր ճմլող…1 ։ Այս ներբողի մեջ Շնորհալին ներկայացվում է որպես հմուտ գրիչ, բազում ձիրքերով օժտված միմարդ, ով իր կատարած հայրենանվեր գործերով հավասարվում է Ներսես Մեծին։ Լամբրոնացու մնացյալ երեք հրաշալի ներբողները («Ի Փոխումն Կուսին», «Ի Գալուստ ՀոգւոյնՍրբոյ», «Ի Համբարձումն Քրիստոսի») երկար ժամանակ համարվել են ճառեր և դասվել նրա այլ ճառերի շարքին, սակայն ներբողի և ճառի ժանրերը հստակորեն տարբերվում են. այս մասին Գրիգոր Հակոբյանը գրում է. «Եթե ճառերն Ավետարանում եղած առակների մեկնությունն ու վերապատումն են,ապա ներբողներն իրենց նյութով և կառուցվածքով ինքնուրույն գեղարվեստական ստեղծագործություններ են։ Ճիշտ է, այդ ներբողների թեմաների մի մասն առնված է Նոր կտակարանից, սակայն այդնյութերը մշակված են գեղարվեստորեն, որոնք դարձել են անհատական ստեղծագործություն»2։ Այս ներբողները մեր գրականության առանձնահատուկ գեղեցիկ նմուշներից են, որոնց մեջ Լամբրոնացին ներկայանում է իր լեզվի ողջ ճոխությամբ։ Սրանք թեև արձակ բանաստեղծություններ են,սակայն մի շարք հատվածներ հեշտությամբ կարելի է նաև որպես չափածո ներկայացնել։ Բերենք Աստվածածնի վերափոխմանը նվիրված հրաշակերտ ներբողից մի հատված.Արդարեւ երանեալ ես ի շրթունս ազգաց աշխարհի, ո՜վ Աստուածածին, որ քեւ յերանութեան եւ իփառաց վիճակ փոխեցաք ի պատուհասէ քրտանց անիծից։ Երանի է քեզ, ո՜վ Աստուածածին, բարձրացեալ դշխոյ ոսկեհուռն զարդուք հարսն աստուածութեան, քանզի քեւ եղեւ ողորմութիւն նորա ի պատահումն ճշմարիտ յուսոյ երկիւղածաց իւրոց։ Երանի է քեզ, ո՜վ Աստուածածին, տախտակ եւ մելան եղելութեան անեղն բանի, քանզի արդարնի քէն դատաւորն ցրուեաց յանդունդս խոր՝ բարձրացուցեալ զխոնարհ բնութիւնս վերնոց ահաւոր։ Երանի է քեզ, ո՜վ Աստուածածին, սափոր ոսկի կենաց մանանայի, երկնային հացի, քանզի երեւեալն ի քէն ի յերկրի, լցոյց զքաղցեալս բարութեամբ երկնի, ածեալ ի հանգիստ կենացն անկէտի…3։ Ըստ որոշ գիտնականների՝ այս ներբողը գրված է 1171-1173 թթ․ ընթացքում, երբ Լամբրոնացինդեռևս 20 տարեկան էլ չկար4։ Վերնագրից դատելով՝ կարելի է մտածել, թե այն ամբողջությամբ նվիրված է միայն Աստվածածնի վերափոխման տոնին, սակայն այդպես չէ. «Լամբրոնացին այդ օրն առիթառնելով՝ վրձինի յաջող գծերով կը պատկերացնէ Աստուածածնի ամբողջ կեանքը, ի հարկէ աւելի ընդարձակ բռնելով անոր վերափոխման դէպքը»5։ Կառուցվածքային նույն առանձնահատկություններն ունեն մնացյալ երկու ներբողները։ ՍուրբՀոգու գալստյանը նվիրված ներբողում («Ներբողեան ի հրաշափառ գալուստ Հոգւոյն Սրբոյ») Լամբրոնացին ներկայացնում է, թե ինչպես է Սուրբ Հոգին Քրիստոսի հարությունից հիսուն օր անց իջնումառաքյալների վրա, որոնք լցվում են բազում շնորհներով։ Առաքյալներն սկսում են խոսել մինչ այդիրենց անծանոթ լեզուներով և զինվորվում են այդուհետ ծառայելու Աստծուն և քարոզելու աշխարհովմեկ ի փառս Հոր, Որդու և Սուրբ Հոգու։ Ներբողը հետաքրքիր է նրանով, որ թեև պատմվում է Աստվածաշնչյան մի դրվագ, այնուհանդերձ այն ներկայացնում է Լամբրոնացու անձնական խոհերն ու մտածությունները։ Քրիստոսի համբարձման տոնին նվիրված ներբողը ևս մի յուրահատուկ ստեղծագործություն է՝գրված մեծ ոգևորությամբ և հեղինակին հատուկ գեղեցիկ ու ճոխ լեզվով։ Այստեղ Լամբրոնացին նկարագրում է, թե ինչպիսի ցնծության մեջ են բոլորը՝ աշակերտները, հրեշտակները, Աստվածամայրը,ովքեր դեռևս օրեր առաջ սգում էին մեր Տիրոջ մահը, իսկ հիմա բոլորին համակել է մեծ ուրախություն,քանզի Նա համբարձվել է երկինք և բազմել է Հոր աջ կողմում։ Ներսես Լամբրոնացին հոգևոր թեմաներով գրել է նաև տաղեր, որոնք ամփոփված են մի շարքձեռագրերում և դեռ տպագրված չեն։ Սրանց մեջ է «Ի թաղումն Տեառն ի մեծի շաբաթու» տաղը, ուրնկարագրվում է, թե ինչպես է Քրիստոսի աշակերտ Հովսեփը պահանջում անագորույն Պիղատոսից,որպեսզի նա իրեն հանձնի խաչյալ Տիրոջ մարմինը։ Պիղատոսն այդպես էլ անում է։ Հովսեփը ծանրապրումների մեջ իջեցնում է Քրիստոսին խաչափայտի վրայից և դնում քարայրի մեջ։ Նա դիմում էՀիսուսին՝ ասելով.Աւրհնեմք զքեզ այժմ և ի գուբդ ստուերական,Ուստի, շնորհիս մեզ յարութիւն անմահութեան։ Երկրպագեմք քեզ ընդ մեռեալսդ ամենեքեան,1 Մ. Մատենադարան, ձեռագիր 2496, էջ 306բ-307ա։ 2 Հակոբյան Գ., էջ 197։ 3 Ոսկեան Հ., Ներսէս Լամբրոնացւոյ ներբողեան ի Վերափոխումն Աստուածածնի, Հանդէս Ամսօրեայ, 1925, էջ 363։ 4 Հակոբյան Գ., էջ 197։ 5 Ոսկեան Հ., էջ 359։ Որոց գնացեր տէր և քարոզ ազատութեան։ Կենդանեաց և մեռելոց ի մի բերան, Քեզ գոհութիւն միշտ աւրհնութեամբ ի յաւիտեան1։ Մյուս տաղը նվիրված է Ավետման տոնին՝ «Տաղ Աւետեաց Աստուածածնին», երբ Գաբրիել հրեշտակն ավետում է կույս Մարիամին, որ պիտի Սուրբ Հոգով հղանա և ծնի աշխարհի փրկչին։ Այստեղևս Լամբրոնացին մերթ պարզապես գեղեցիկ կերպով նկարագրում է Աստվածաշնչյան պատումը, մերթիր մեկնաբանություններն է տալիս, զրույցի է բռնվում Աստվածամոր հետ, մի շարք համեմատություններով գովերգում նրան։ Քրիստոսի 12 առաքյալներին նվիրված «Անճառ խնդութեամբ լցեալ» տաղն իր բովանդակությամբ նման է Սուրբ Հոգուն նվիրված ներբողին։ Այստեղ ևս ներկայացվում են առաքյալները, որոնքօժտվում են Սուրբ Հոգու շնորհներով, բանաստեղծը նրանց երանի է տալիս, քանի որ նրանք արժանիեղան տեսնելու համայն մարդկության Փրկչին և զորանալու Սուրբ Հոգու երկնային պարգևներով։ Սբ. Գևորգ զորավարին նվիրված մի տաղ էլ ունի, որն ավելի շատ կենսագրական գործ է՝ «Վարքսրբոյն Գէորգայ զորավարին»։ Ներսես Շնորհալու օրինակով Լամբրոնացին տաղեր է նվիրել առաքյալներին, Սուրբ ծննդին, մարգարեներին, նշանավոր սրբերին ու հրեշտակապետներին («Տաղ սրբոց հրեշտակապետաց»)։ Նշենք նաև, որ «Տաղ նմին աւուր երեկոյեան ժամուն» տաղը երկար ժամանակվերագրվել է Լամբրոնացուն, սակայն հետագա լեզվաոճական ուսումնասիրությունները ցույց են տվել,որ այն պատկանում է Ներսես Շնորհալու գրչին2։ Լամբրոնացու բանաստեղծական ժառանգության մեջ նշանակալի տեղ ունեն նրա երկու տասնյակից ավելի շարականները, որոնցից մի քանիսը նա անձամբ երգել է3։ Նրա շարականները նվիրված ենՔրիստոսի հարության և համբարձման տոներին, երեքն էլ՝ Գրիգոր Լուսավորչին, նրա որդիներին ևթոռներին։ Գաբրիել Ավետիքյանն իր «Բացատրութիւն շարականաց» ուսումնասիրության մեջ մանրամասն ներկայացնում է, թե հարության և համբարձման կանոնի մեջ եղած շարականներից որոնք ենպատկանում Լամբրոնացու գրչին4։ Ըստ այս ցանկի՝ Շարակնոցում եղած Սուրբ Զատկի կանոնի մեջԼամբրոնացին ունի հետևյալ շարականները՝ «Այսօր յարեաւ» Օրհնութիւնը, «Այսօր մեծ աւետիք»Հարցը, «Աստուածածին տաճար լուսոյ» Մեծացուսցէն, «Այսօր ըզպասէք չարչարանացն» Ողորմեան և«Այսօր հրեշտակք ի բարձունս» Տէր յերկնիցը։ Կրկնազատկի կանոնի մեջ մտնում են՝ «Նորոգեալկղզիք» Օրհնութիւնը, «Որ խոնարհեցար» Հարցն իր գործատնով, «Նոր խորանիդ արեգական» Մեծացուսցեն, «Որ վերստին նորոգեցար» Ողորմեան և «Այսօր նոր ժողովուրդք» Տէր յերկնիցը։ Այս բոլորշարականներում նկատելի է ուրախ և դրական տրամադրությունը, Լամբրոնացին մի շարք բնապատկերների և փոխաբերությունների միջոցով ներկայացնում է Քրիստոսի հրաշափառ հարությունը.Երկնաւոր փեսային հարսնացեալ եկեղեցի Աստուծոյ.Զարդարեա ի ներքոյ ի հանդերձս յոսկէհուռն պսակեալ,Քանզի ահա գայ առ քեզ Քրիստոս փառաց թագաւորն («Նորոգեալ կղզիք»)5։ Համբարձման կանոնի մեջ եղած շարականներից Լամբրոնացունն են հետևյալները՝ «Համբարձաւտէրն մեր» Օրհնութիւնը, «Օրհնեսցի պսակ քաղցրութեան» Հարցը, «Որ համբարձաւն այսօր» Ճաշուն,«Որք տնկակից եղաք» Համբարձին, «Ծագումն միածնի» Հարցն իր գործատնով, «Որ էիցս էակ» Ողորմեան, «Փառաւորեալ անճառելի» Տէր յերկնիցը, «Անժամանակդ Աստուած» Ողորմեան և «Զանճառելիյարութիւնդ» Տէր յերկնիցը։ Այս շարականներում ևս Լամբրոնացին ներկայանում է որպես հմուտ բանաստեղծ, ով զանազան ոճական հնարքների կիրառմամբ ստեղծում է Քրիստոսի համբարձման պատկերը.Համբարձաւ տէրն մեր Քրիստոս օրհնութեամբ ընդ ամպս երկնից.Եւ առաքելոցն երկրպագեալ՝ դարձան յԵրուսաղէմ.Միաբանութեամբ վերառաքէին զաղօթս։ Մտեալ ի յերկինս բիւրաւոր զօրօք բազմութեամբ հրեշտակաց,Որք աղաղակէին և ասէին.Օրհնեալ եկեալ ի յանուն տեառն («Համբարձաւ տէրն մեր »)6։ Հարության և համբարձման կանոններում եղած Լամբրոնացու շարականների մասին Գրիգոր Հակոբյանը գրում է. «Այս շարականներն իրենց աշխույժ ձևերով ու մոտիվներով ժամանակին նորություն1 Մ. Մատենադարան, ձեռագիր 7785, էջ 234ա-234բ։ 2 Հակոբյան Գ., էջ 178։ 3 Սաատէթեան Ս., էջ 304։ 4 Ավետիքեան Գ., Բացատրութիւն շարականաց, Վենետիկ, 1814, էջ 279-313։ 5 Շարական, Էջմիածին, 1999, էջ 218։ 6 Նույն տեղում, էջ 271։ էին հայոց հոգևոր երգի մեջ և մի տեսակ շրջադարձային քայլ՝ դեպի կենսասիրությունը, մարդկայինաշխարհիկ ապրումներն ու տրամադրությունները»1։ Ներսես Լամբրոնացին Գրիգոր Լուսավորչին և նրա սերունդներին նվիրել է հետևյալ շարականները՝ «Որ զլոյս աստուածային» Հարցը, «Որ գերագոյն հնոյ օրինաց» Գործատունը և «Աստուածայինհաւատոյ» Մանկունքը։ Այս շարականներում էլ հեղինակը փառաբանում և գովերգում է Լուսավորչիժառանգներին, ովքեր Քրիստոսի լույսի կրողներն ու տարածողներն են եղել.Որ վերստին զարդարեցեր զեկեղեցիս հայաստանեայց,Արփիափայլ ճառագայթիւք լուսազարդեալ շառաւիղօք սրբոյն Գրիգորի.Օրհնեմք զքեզ Աստուած հարցն մերոց («Որ զլոյս աստուածային»)2։ Ներսես Լամբրոնացու հսկայածավալ գրական ժառանգությունը մեր ժողովրդի գերագույնհարստություններից է, որը պետք է ըստ արժանվույն ուսումնասիրվի և պահպանվի։ Ականավոր գիտնական Ներսես Ակինյանը բազմատաղանդ եպիսկոպոսի մասին գրում է. «Կարելի չէ հաստատել, թէան աւելի աղոթեց, թէ՞ գրեց։ Բայց կրնանք ըսել, թէ անոր «գրելն» համազօր էր աղօթելու» 3։ Արփինե ԱվետիսյանՆԵՐՍԵՍ ԼԱՄԲՐՈՆԱՑԻՆ ԵՎ ՆՐԱ ԲԱՆԱՍՏԵՂԾԱԿԱՆ ԺԱՌԱՆԳՈՒԹՅՈՒՆԸԲանալի բառեր՝ Ներսես Լամբրոնացի, Սմբատ, Լամբրոն բերդ, իշխան, Սկևռա, վանական համալիր, քահանա, եպիսկոպոս, բանաստեղծական ժառանգություն, ներբող, տաղ, շարական։

example894

example894

Սահմանադրական դատարանը կարևորագույն գործառույթ է իրականացնում արդարադատության համակարգում՝ ուղղորդելով դատարաններին ավելի արդար և հստակ որոշում կայացնելու և վերականգնելու մարդու և քաղաքացու խախտված իրավունքներն ու ոտնահարված օրինական շահերը։ Շատ հաճախ է լինում, երբ Սահմանադրական դատարանն իր բարձրարժեք դիրքորոշումներով թույլ է տալիս ՀՀ դատարաններին կայացնելու այնպիսի որոշումներ, որոնք ճակատագրական կարող են լինել արդարադատության հիմքերի ամրապնդման և կատարելագործման հարցում։ Այդ իսկ պատճառով Սահմանադրական դատարանի որոշումները պետք է լինեն հիմնավորված, արդյունավետ կիրառման համար՝ էլ ավելի կատարելագործված։ Այս ամենը հիմք հանդիսացավ ուսումնասիրելու հիշյալ ոլորտի բացերը և վերհանելու այն հիմնախնդիրները, որոնց առկայությունը կարող է խոչընդոտ հանդիսանալ սահմանադրական արդարադատության արդյունավետ իրականացմանը։ Ոլորտի ցայտուն և պրոբլեմատիկ կողմերը ներկայացված են սույն գիտական հոդվածի շրջանակներում մեր կողմից կատարված ուսումնասիրության արդյունքների հիման վրա։

ՍԱՀՄԱՆԱԴՐԱԿԱՆ ԴԱՏԱՐԱՆԻ ՈՐՈՇՈՒՄՆԵՐԻ ԿԻՐԱՌՄԱՆՀԻՄՆԱԽՆԴԻՐՆԵՐԸ ԴԱՏԱԿԱՆ ԱԿՏԵՐԻ ՎԵՐԱՆԱՅՄԱՆՀԱՄԱԿԱՐԳՈՒՄՊոզիտիվ իրավունքի կարևորագույն հատկանիշներից մեկը ֆորմալ որոշակիությունն է, որի կարևորագույն առաքելությունը իրավական նորմերիսահմանված արտաքին տեսքն ապահովելն է, ինչպես նաև համասեռ հարաբերությունները կարգավորող իրավական նորմերը կոնսոլիդացնելը՝ մեկ միասնական ակտի ձևով։ Այլ կերպ ասած՝ ֆորմալ որոշակիությունն անհրաժեշտ էրիրավական ակտերը առարկայական, նյութականացված ներկայացնելու համար1։ Սահմանադրական դատարանի որոշումները ևս իրենց էությամբ իրավունքի աղբյուրներ են, սակայն իրավաբանական գրականության մեջ այդկարծիքը միատեսակ չէ։ Շատ հեղինակներ կարծում են, որ Սահմանադրականդատարանի որոշումները իրավունքի աղբյուր չեն, քանի որ այդ ատյանը հանդես է գալիս նեգատիվ օրենսդրի դերում՝ այս կամ այն դրույթը ճանաչելովՍահմանադրությանը հակասող և անվավեր2։ Սակայն այս կարծիքը չի կարողընդունվել միանշանակորեն։ Գործնականում սահմանադրական դատարանները որոշ չափով խուսափում են այս կամ այն դրույթը հակասահմանադրականճանաչել, քանի որ դա «իրավական քաշքշուքների» պատճառ է դառնում իրավաստեղծ և իրավակիրառ ոլորտներում։ Հիմնականում սահմանադրական դատարանները հանդես են գալիս վիճարկվող դրույթի սահմանադրաիրավականբովանդակության բացահայտմամբ և/կամ մեկնաբանություններով։ Դոկտրինալ աղբյուրներում, այդ թվում՝ նախադեպային բնույթի որոշումներ ընդունող միջազգային դատական ատյանների պրակտիկայում, արմատավորվել է այն դիրքորոշումը, ըստ որի՝ դատարանի կողմից արտահայտած իրավական դիրքորոշումները պայմանականորեն բաժանվում են երկու խմբի՝ ratiodecidenti (համարվում են դատարանի այն դատողությունները, որոնք բացա1 Տե՛ս Մանասյան Ա. Ա., Սահմանադրական դատարանի որոշումների տեղը ՀՀ իրավականհամակարգում և դրանց դերը սահմանադրական կայունության ապահովման գործում, Եր.,2013, ԵՊՀ հրատ., էջ 56։ 2 Տե՛ս նույն տեղում, էջ 77։ հայտում են Սահմանադրության դրույթի իրավական բովանդակությունը կամօրենքի դրույթի սահմանադրաիրավական բովանդակությունը) և obiter dictum(այնպիսի իրավական դիրքորոշումներ են, որոնք կոչված են հիմնավորելու դատարանի տված մեկնաբանությունը կամ դատարանի որոշումը, այսպես կոչված՝ попутно сказанное), որոնցից պարտադիր նախադեպային բնույթ ունենմիայն առաջին խմբի իրավական դիրքորոշումները3։ Վերոգրյալը հիմք ընդունելով՝ վկայակոչենք Սահմանադրական դատարանի որոշումներից մեկը (ՍԴՈ-652), որում արձանագրված է, որ Սահմանադրական դատարանին է վերապահված Սահմանադրության դրույթների վերաբերյալ վերջնական իրավական դիրքորոշում ներկայացնելու իրավասությունընորմատիվ ակտերի սահմանադրականությունը գնահատելիս։ Այդ իրավականդիրքորոշումների բովանդակությունը սահմանադրական նորմի պաշտոնականմեկնաբանությունն է. «Սահմանադրական դատարանն արձանագրում է, որդատարանի որոշումներում արտահայտված իրավական դիրքորոշումները կոչված են իրավակիրառական պրակտիկայում ապահովելու ՀՀ Սահմանադրության առավել ամբողջական և միակերպ ընկալումն ու սահմանադրական օրինականությունը, իրավակիրառական պրակտիկան նպատակամղելու նորմատիվ ակտերն իրենց սահմանադրաիրավական բովանդակությանը համապատասխան ընկալելու և կիրառելու ուղղությամբ։ Որպես սահմանադրականիրավունքի կարևոր աղբյուր` դրանք սկզբունքային նշանակություն ունեն սահմանադրական դատարանի որոշումներից բխող օրինաստեղծ (նորմաստեղծ)գործունեության համար։ Իր որոշումներում բացահայտելով օրենքի (դրա առանձին դրույթների) կամ իրավական այլ ակտերի նորմերի սահմանադրաիրավական բովանդակությունը` Սահմանադրական դատարանն արտահայտում էիրավական դիրքորոշումներ, որոնց հիման վրա էլ որոշում է տվյալ նորմերիկամ իրավական ակտի իրավաբանական ուժի հարցը՝ Սահմանադրությանըհակասելու դեպքում ճանաչելով այն անվավեր։ Դրանով պայմանավորված`նաև առաջանում է այդ ակտով (նորմերով) նախկինում կարգավորված հարաբերության հետագա կարգավորման, հետևաբար՝ հանրային իշխանությանիրավասու մարմնի իրավաստեղծ (օրինաստեղծ) գործունեության անհրաժեշտություն»։ Մեկ այլ որոշմամբ արձանագրված է հետևյալը. «Ելնելով ՀՀ Սահմանադրական դատարանի սահմանադրաիրավական կարգավիճակի ու իր կողմիցընդունվող որոշումների իրավաբանական ուժի և բնույթի առանձնահատկու3 Տե՛ս «Իրավունքների պաշտպանությունն առանց սահմանների» ՀԿ «Մարդու իրավունքներիեվրոպական դատարանի նախադեպերի կիրառումը ՀՀ դատարանների կողմից», Եր., 2011, էջ150-55։ թյուններից` Սահմանադրական դատարանը գտնում է, որ այդ որոշումներումարտահայտված իրավական դիրքորոշումները.ա) անմիջականորեն բխում են սահմանադրական դատարանի լիազորություններից, հետևաբար կրում են պաշտոնական բնույթ,բ) ունեն կոնկրետ իրավական հետևանք, հասցեագրված են ինչպես տվյալգործով կոնկրետ, այնպես էլ հանրային-իրավական հարաբերությունների բոլոր սուբյեկտներին (համընդգրկուն են),գ) ունեն գործողության անսահմանափակ ժամկետ, կարող են փոփոխվելմիայն Սահմանադրական դատարանի որոշումներով,դ) կոչված են ՀՀ իրավահամակարգում և իրավակիրառական պրակտիկայում նպաստելու իրավական անորոշության վերացմանը, դրվում են իրավահարաբերությունների սահմանադրականացման հիմքում, ունեն նախադեպային բնույթ,ե) մինչև վեճի առարկա հարաբերության նորմատիվ կարգավորումը որոշդեպքերում նաև իրավակարգավորման ժամանակավոր միջոց են,զ) ՀՀ Սահմանադրության նորմերի պաշտոնական մեկնաբանություններեն» (ՍԴՈ-943)։ Այս ամենի հետ մեկտեղ հարկ է նշել, որ Սահմանադրական դատարանիիրավաստեղծ գործունեությունը ենթակա է որոշակի սահմանափակումների։ Նկատենք, որ Սահմանադրական դատարանը որքանով էլ կատարի իրավաստեղծ գործունեություն, այնուամենայնիվ, դա կընկալվի միայն մի կողմով, այնէ՝ բացահայտել իրավական որոշակիության սկզբունքի տեսանկյունից թույլորոշակիությամբ օժտված իրավական նորմերի սահմանադրաիրավականբնույթը և տալ Սահմանադրությամբ ամրագրված նորմերի և վիճարկվողդրույթի համակարգային վերլուծության հիման վրա որոշակի մեկնաբանություն։ Սակայն իրավաստեղծ գործունեություն դասական իմաստով իրականացնելու իրավասություն չունի հենց օրենքի անմիջական արգելքի ուժով։ Այնուամենայնիվ, պրակտիկայում գրանցվում են դեպքեր, երբ Սահմանադրական դատարանը, դուրս գալով իր այդ իրավասության շրջանակից, ըստ էության, իրականացնում է իրավաստեղծ գործունեություն։ Այն է՝ ոչ թե տալիս էօրենքի դրույթների պաշտոնական մեկնաբանություններ, այլ լրացնում է որևէիրավական ակտ՝ ստեղծելով համապատասխան «բացակայող» դրույթը (որպես օրինակ՝ կարող է հանդես գալ ՍԴՈ-1348 որոշումը)։ Ակնհայտ է, որ Սահմանադրական դատարանի մասին օրենսդրական ձևակերպումները հակասության մեջ են Սահմանադրական դատարանի՝ գործնականում կիրառվող իրավասության հետ։ Այսինքն՝ Սահմանադրական դատարանը չի սահմանափակվում միայն վիճարկվող դրույթի սահմանադրականությունը որոշելու կամդրույթի պաշտոնական մեկնաբանություններ կատարելու շրջանակներով, այլընդլայնելով իր իրավասության շրջանակները՝ դե ֆակտո իրականացնում էիրավաստեղծ գործունեություն։ Որոշելու համար, թե որին պետք է նախապատվություն տալ՝ Սահմանադրական դատարանի՝ օրենքով ամրագրվածիրավասության անվերապահ հետևողականությանը, թե Սահմանադրականդատարանի կողմից պրակտիկայում հաճախակի դրսևորվող իրավաստեղծգործունեությանը, անհրաժեշտ է քննարկել երկուսի արդյունավետության աստիճանները։ ՍԴ հիշյալ որոշման մեջ բարձրացված խնդրին տրված էր այնպիսի իրավական լուծում, ինչը հնարավորություն ընձեռեց զերծ մնալու իրավական կոլիզիայից, և այդպիսով լրացվեց օրենքի բացը, որը բխեցվել էր, անշուշտ, Սահմանադրության համակարգային վերլուծությունից։ Այս և նմանօրինակ այլ դեպքերը ցույց են տալիս, որ Սահմանադրական դատարանի իրավաստեղծ գործունեությունը ավելի գործական և արդյունավետ է։ «Սահմանադրական դատարանի մասին» օրենքի համաձայն՝ Սահմանադրական դատարանը չի իրականացնում իրավաստեղծ գործունեություն։ Ըստայդ օրնեքի՝ Սահմանադրական դատարանի գործունեությունը կարելի է որակել որպես օրենքների կամ իրավական այլ ակտերի նորմերը մեկնաբանող ևդրանց կիրառման ուղին ճշգրտող գործունեություն։ Բայց այսպիսի եզրահանգման կարելի է հանգել միայն վերլուծելով օրենքը։ Գործնականում Սահմանադրական դատարանի որոշումները իրենց բովանդակությամբ կարող եննաև հանդես գալ որպես իրավակարգավորող կամ նույնիսկ իրավաստեղծ։ Մեր կարծիքով՝ գործնականում իրացվող Սահմանադրական դատարանիիրավասություն առավել արդյունավետ է, քանի որ ամեն օրենքի բացի լրացման համար Ազգային ժողովին դիմելը կարող է անհարկի ձգձգումների հանգեցնել՝ իր օբյեկտիվ պատճառներով, ինչի արդյունքում կարող են խախտվելանձի սահմանադրական մի շարք իրավունքներ։ Այսպիսով՝ կարող ենք հանդես գալ մի առաջարկությամբ, ըստ որի՝ կարելի է փոքր-ինչ ընդարձակել Սահմանադրական դատարանի լիազորությունները՝ թույլ տալով վերջինիս իրականացնելու նաև փոքր ծավալով իրավաստեղծգործունեություն։ Անհերքելի է, որ այսպիսի դիրքորոշումն ունի նաև իր բացասական կողմը,այն է՝ նման իրավակարգավորում սահմանելով՝ Սահմանադրական դատարանը կարող է դառնալ օրենսդիր մարմին՝ սասանելով խորհրդարանի հեղինակությունը և խախտելով իշխանությունների բաժանման սկզբունքը։ Նմանվտանգից խուսափելու համար մեր առաջարկած իրավակարգավորումը պետքէ լինի որոշակի սահմանափակումներով։ Այն է՝ հնարավորություն ընձեռելՍահմանադրական դատարանին իրականացնելու իրավաստեղծ գործունեություն միայն համապատասխան օրենքի վիճարկվող դրույթում իրավական բացի առկայության դեպքում՝ չստանձնելով խոշոր իրավական ինստիտուտներ ևօրենքներ ստեղծելու առաքելությունը։ Հաջորդ խնդիրը, որն առաջանում է Սահմանադրական դատարանի որոշումները դատական ակտերի վերանայման համակարգում կիրառելիս, կապված է Վճռաբեկ դատարանի կողմից Սահմանադրական դատարանի որոշումներում արտահայտված իրավական դիրքորոշումների ընկալման հետ։ Թե՛ ՀՀքաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի, թե՛ ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի համապատասխան հոդվածներում ամրագրված է, որՎճռաբեկ դատարանը հիմք է ընդունում Սահմանադրական դատարանի որոշման մեջ արտահայտած այն դիրքորոշումը, որը նշված է որոշման եզրափակիչհատվածում։ Սակայն այդ դրույթներն արդարացված չեն։ «Իրավական ակտերի մասին» ՀՀ օրենքի 4-րդ հոդվածի համաձայն՝ Հայաստանի Հանրապետությունում ընդունվող իրավական ակտերն են Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրական դատարանի, Հայաստանի Հանրապետության առաջին ատյանի դատարանի, վերաքննիչ դատարանի, Վճռաբեկ դատարանի որոշումները, վճիռները կամ դատավճիռները (այսուհետ` դատական ակտեր), ինչպես նաև դատարանների աշխատակազմերի ղեկավարների ընդունած անհատական հրամանները և կարգադրությունները։ Հետևաբար, Սահմանադրական դատարանի որոշումները համարվում են իրավականակտեր, իսկ իրավական ակտերի նորմերով բովանդակած միտքը պետք էհասկանալ այլ դրույթների հետ միասնական բովանդակության և համակարգային վերլուծության մեջ։ Իսկ այս դեպքում միայն եզրափակիչ մասը չէ, որտալիս է «իրավական հարցի» սպառիչ պատասխանը. վերջինս բխում է Սահմանադրական դատարանի որոշման պատճառաբանական մասում կատարված իրավավերլուծությունից, ինչը ևս կարևոր է իրավական խնդրի բովանդակությունը և դրա լուծումը հասկանալու համար։ Ինչպես նշված է ՍԴՈ-943-ի որոշման մեջ, եզրափակիչ մասի հիմքումդրված եզրահանգումների էության և բովանդակության անտեսման դեպքումչի կարող երաշխավորվել դատարանի որոշումների կատարումը, ինչը խաթարում է սահմանադրական արդարադատության էությունը։ Արդարադատության բուն էությունը, թերևս, հետևյալն է. այն Սահմանադրությամբ ամրագրված պետական գործունեության հատուկ տեսակ է, որնիրականացնում է միայն դատարանը՝ դատական համապարտադիր որոշումների օրինականությունը, հիմնավորվածությունը, արդարացիությունն ապահովող օրենքով սահմանված պահանջների ու կարգի խստագույն պահպանմամբ,համապատասխան դատավարական ձևերով և ուղղված է սահմանադրական,քաղաքացիական, քրեական, վարչական գործեր քննելուն և լուծելուն։ Արդարադատության հիմնական առանձնահատկությունը արդարադատության բաղկացուցիչ մաս կազմող դատական ատյանների կայացրած ակտերի կատարումն է, իսկ եթե կատարումը չապահովվի, ապա արդարադատության առաքելությունը կկրի հռչակագրային բնույթ, ըստ այդմ՝ չի իրականացվի նաև սահմանադրական արդարադատություն։ Նշված հիմնախնդրից ածանցված է նաև հետևյալ ենթահարցը. իսկ ինչպետք է անել, եթե ՍԴ որոշման պատճառաբանական և եզրափակիչ մասերումարտահայտված դիրքորոշումները հակասեն միմյանց։ «Իրավական ակտերիմասին» ՀՀ օրենքի 24-րդ հոդվածի համաձայն՝ նույն իրավական ակտի տարբեր մասերի միջև հակասությունների դեպքում գործում են այն մասերիդրույթների, որոնք բխում են տվյալ իրավական ակտի էությունից կամ տվյալիրավահարաբերությունները կարգավորող իրավունքի սկզբունքներից։ Հիշյալ իրավակարգավորումից բխում է, որ որպես նոր հանգամանք՝պետք է հանդես գա նաև պատճառաբանական մասը, քանի որ միայն պատճառաբանական մասին ծանոթանալու դեպքում է հնարավոր հասկանալ՝արդյոք կա հակասություն Սահմանադրական դատարանի որոշման եզրափակիչ և պատճառաբանական մասերի միջև և ընտրել այն դիրքորոշումը, որը ելնում է այդ որոշման էությունից կամ տվյալ հարաբերությունները կարգավորողիրավունքի սկզբունքներից։ Ինչպես հայտնի է, պրակտիկան կարող է լինել շատ ավելի բազմաբնույթ,քան այն կարգավորող նորմերը, որոնք կարող են կա՛մ չհամապատասխանել,կա՛մ իրենց մեջ չպարունակել շատ հարցերի պատասխաններ։ Այդպիսի բացթողումներից է նաև դատական ակտերի վերաբերյալ պարզաբանումներ տալու ինստիտուտը։ Սահմանադրական դատարանի որոշումը երբեմն կարող է լինել ոչ հստակ,անորոշ, տարընթերցումների տեղիք տվող այն անձի համար, որը դիմել է դատարան։ Այս պրակտիկան, նախ, հակասում է ՀՀ Սահմանադրությամբ ամրագրված իրավական որոշակիության սկզբունքին, այնուհետև խախտում էանձի սահմանադրական իրավունքները՝ արդարադատության մատչելիությանև արդար դատաքննության իրավունքները։ Դատական պաշտպանությանմատչելիությունը ենթադրում է ոչ միայն դատարան դիմելու անձի անվերապահ իրավունքը, այլև դատարան դիմած անձին հնարավորությունը՝ իրեն հուզող հարցերի պատասխանը իր ենթադրյալ խախտված իրավունքի մասին։ Դատական ակտի մեջ անորոշ ձևակերպումների, տարընթերցումների ևնույնիսկ հակասությունների առկայությունից խուսափելն ամեն անգամ չի հաջողվի, այդ իսկ պատճառով անհրաժեշտ է օրենսդրության մեջ ներառել Սահմանադրական դատարանի որոշումների վերաբերյալ պարզաբանումներ տալու ինստիտուտը։ Առաջարկվում է ներդնել այդ ինստիտուտը, որը լույս կսփռիանորոշ ձևակերպումներ և կոլիզիոն դրույթներ պարունակող որոշումներիվրա։ Վիկտորյա ՀակոբջանյանՍԱՀՄԱՆԱԴՐԱԿԱՆ ԴԱՏԱՐԱՆԻ ՈՐՈՇՈՒՄՆԵՐԻ ԿԻՐԱՌՄԱՆ ՀԻՄՆԱԽՆԴԻՐՆԵՐԸ ԴԱՏԱԿԱՆ ԱԿՏԵՐԻ ՎԵՐԱՆԱՅՄԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳՈՒՄԲանալի բառեր՝ սահմանադրական դատարանի որոշումներ,իրավական դիրքորոշումներ։

example1232

example1232

Հոդվածում քննարկվում են զարգացած և զարգացող երկրների կրթական համակարգերին առնչվող մի շարք կարևոր հարցեր։ Առավել ակնառու դարձնելու համար օրինակներն ու փաստարկնեը բերվում են բարձրագույն ուսումնական հաստատութունների է որպես ծառայություն, իսկ առաձնահատկությունները ներկայացվում են մեթոդական մի օրինակներով։ Կրթությունը մեկնաբանվում շարք ձևերով։ Վեր է հանվում զարգացած կրթական համակարգ ունեցող երկրների փորձի՝ զարգացող երկրներում ներդնելու անհրաժեշտությունը։

ԿՐԹԱԿԱՆ ԶԱՐԳԱՑԱԾ ՀԱՄԱԿԱՐԳ ՈՒՆԵՑՈՂ ԵՐԿՐՆԵՐԻ ՓՈՐՁԻ ՆԵՐԴՐՄԱՆԱՆՀՐԱԺԵՇՏՈՒԹՅՈՒՆԸ ԶԱԳԱՑՈՂ ԵՐԿՐՆԵՐՈՒՄ Արդի աշխարհն արագ զարգացումների թատերաբեմ է, որտեղ յուրաքանչյուրպետություն փորձում է գոյատևել և դրա հետ մեկտեղ գրանցել զարգացմանցուցանիշներ։ Այս իմաստով անհրաժեշտ է հասկանալ, թե որոնք են ամուր պետականություն և կայուն հասարակություն ունենալու գրավականները։ Կրթությունը մեկնէ այն ոլորտներից, որն ունի արագ զարգացման և փոփոխությունների ցուցանիշներ`կախված բազմաթիվ հանգամանքներից։ Ունենալով Ճապոնիայի, Սինգապուրի ևզարգացած մի շարք այլ երկրների վառ օրինակները, թե ինչպես կրթական ներդրումները հանգեցրին կտրուկ առաջընթացի` անհրաժեշտություն է առաջանումպարզել, թե արդյո՞քպետք է կիրառվի զարգացած կրթական համակարգ ունեցողերկրների կրթական ծառայությունների փորձը զարգացող երկրներում։ Կրթությունը, լինելով պատմական հասկացություն, ցայսօր արդիական ու հասարակության համար անհրաժեշտ ոլորտ է։ Կրթության միջոցով սերնդեսերունդիրականացվում է գիտելիքների, հմտությունների ու փորձի փոխանցում՝ պայմաններստեղծելով աճի ու զարգացման ապահովման համար։ Միևնույն ժամանակհասարակական, քաղաքական, տնտեսական, սոցիալ-հոգեբանական, ժողովրդավարական և այլ գործընթացների արդյունքում կրթությունը, դրա որակն ու նշանակությունը փոփոխվում են տեղից տեղ։ «Կրթությունն ամենահզոր զենքն է, որը դու կարող ես օգտագործել աշխարհըփոխելու համար»։ Հենց այսպես էր բնութագրում ու արժեվորում կրթությունը բոլորժամանաների ամենանշանավոր առաջնորդներից մեկը՝ Նելսոն Մանդելան։ Սակայնհարց է ծագում՝ ի՞նչ է կրթությունը։ Դասական սահմանման համաձայն կրթությունըհամակարգային ուսուցման ստացման կամ տրամադրման գործընթացն է, որնիրականացվում է դպրոցներում, համալսարաններում և կրթական այլ հաստատություններում [1]։ Իհարկե, այս սահմանումը մերօրյա պայմաններում բավական թերի է,քանի որ հիմա կրությունն ունի շատ ավելի լայն ու ընդգրկուն մեկնաբանություն, քաներբևէ։ Այս են վկայում կրթության վերաբերյալ գոյություն ունեցող բազմազանսահմանումները, կարծիքները, մոտեցումներերը, իսկ շատ հաճախ՝ նաև տարաձայնությունները։ Այսօր կրթությունն ընկալվում է որպես մարդու անձի ձևավորման ու կայացմանգլխավոր հիմք։ Սրա միջոցով մարդն սկսում է ճանաչել աշխարհն ու դրանումենձևավորվումգոյություն ունեցող օրինաչափությունները։ Այս իմաստով կարելի է ասել, որ մարդըծնված օրվանից անցնում է կրթական անվերջանալի գործընթացի միջով, որիարդյունքումնրա աշխարհընկալումը, աշխարհայացքը,գիտելիքները, մտածելակերպը և այլն։ Թյուր կարծիք կա, թե կրթությունըդասապրոցեսն է և դրա արդյունքում ստացած որակավորումը։ Այս մոտեցումըհամապատասխանում է կրթության դասական սահմանմանը։ Սակայն վերոնշյալըընդամենը կրթության որոշակիացված գործառույթն է։ Միևնույն ժամանակ պետք էնշել, որ կրթության հիմնական բաղադրիչներից է փոփոխությունը (առավելապեսդրական), մինչդեռշատ դեպքերում դասապրոցեսը կամ որակավորումնիրականացվում են առանց որևէ էական փոփոխության։ Ընդհանուր առմամբ, մարդու կրթական գործընթացն առաջին հերթին ընթանումէ մշակութային ձևերի ու բարքերի յուրացմամբ, այլ կերպ ասած՝ սովորույթների ուավանդույթների ճանաչողությամբ։ Այս գործընթացն իրականացվում է մարդուընկալման և միջավայրի անմիջական ազդեցության միջոցով։ Հետագայում այսընթացքն անցնում է ֆորմալացման դաշտ, որտեղ արդեն մարդը ստանում է այն, ինչիյուրացմանը նրան ուղղորդում են (ուսուցիչերը, դասավանդողները և այլն)։ Այս փուլիցհետո մարդն առավելապես հակվում է ինքնակրթության։ Հենց այս մեկնաբանումն էլթույլ է տալիս առաձնացնել կրթության ֆորմալ և ոչ ֆորմալ ձևերը։ Վերևում տրված է կրթության կարճ ու շատ համառոտ նկարագիրը։ Սակայն կաևս մեկ հարց. ի՞նչ է կրթական համակարգը։ Առհասարակ համակարգը փոխկապակցված բաղադրիչների ամբողջությունն է, որի յուրաքանչյուր բաղադրիչ ազդում է մյուսների վրա՝ միևնույն ժամանակ կրելով մյուսների ազդեցությունը։ Դեռևս նախապատմական ժամանակշրջանում, երբ մարդկանց հիմնականզբաղմունքները որսոդությունն ու հավաքչությունն էին, մարդիկ իրենց գիտելիքներնու հմտությունները փոխանցում էին սերնդից սերունդ։ Սա, ըստ էության, կրթությաննախնական, տձև տարբերակն էր [2]։ Այնուհետև, երբ զարգացավ գյուղատնտեսությունը, առաջ եկան նոր գիտելիքների ձեռքբերման պահաջմունքներ, որոնք կապվածէին հողի մշակման և յուրաքանչյուր ընտանի կենդանու խնամքի հետ [2]։ Քաղաքակըրթությունների ձևավորման հետ մեկտեղ, ինչպես նաև պետական համակարգերիձևավորմամբ, առաջ եկան կրթության նկատմամբ ավելի խոր և բովանդակալիցպահանջներ, քան նախորդներն էին։ Երբ տեղի ունեցավ մարդկության գիտելիքներիու հմտությունների ընդլայնում և կուտակում, առաջ եկան ֆորմալ կրթությանանդրանիկ հաստատությունները։ Դպրոցների նախատիպեր ձևավորվեցին ՀինԵգիպտոսում։ Ուսուցանվողները սովորում էին գրել, կարդալ, հաշվել, նախատեսվածէին սպորտի և նկարչության դասեր։ Այս ժամանակներում նմանօրինակծառայություններից օգտվում էին միայն հարուստ տղա երեխաները [3]։ Դպրոցներ,անգամ ակադեմիաներ ձևավորվեցին նաև Հին Հունաստանում։ Այս եղանակովսկսվեց կրթության համակարգումը։ Ձևավորված առանձին կրթական բաղադրիչներնսկսեցին տարբեր ասպեկտներով միմյանց լրացնել՝ ստեղծելով մեկ ամբողջականհամակարգ։ Այսօր կրթությունն իր ուրույն տեղն ունի յուրաքանչյուր երկրի սոցիալական,տնտեսական, քաղաքական կյանքում։ Եվ բնավ կարևոր չէ, թե պետությունն իրզարգացման որ փուլում է. կրթությունը պահպանում է իր կարևորությունը` որոշակիտոկոսային տարբերություններով։ Մեր օրերում, առավել քան երբևէ, մեծուշադրություն, միջոցներ, ռեսուրսներ, ջանքեր են ներդրվում կրթության ձևերի,կազմակերպման, արդյունավետության բարձրացման հարցերի ուսումնասիրմանհամար և սա բնավ պատահական չէ։ Ունենալով բարդ ու համակարգայինկառուցվածք՝ կրթությունը ենթադրում է պլանավորման, իրականացման, կառավարման և մի շարք այլ բարդություններ։ Անցում կատարելով կրթության էությունից հիմնական ձևերին, նշենք, որ ինչպեսնրա ընկալումն է բավական բազմազանեցված, այնպես էլ տարատեսակները։ Կրթությունը կարելի է դասակարգել ըստ հատկանիշների՝ կազմակերպման ձևի,ընդգրկվածությաննախատեսվածության,մասնագիտացման և այլն։ Ըստ կազմակերպման ձևի՝ կրթությունը լինում է ֆորմալ, ոչֆորմալ և ոչ պետական։ շրջանակների,տարիքայինԲոլոր երկրները Միացիալ ազգերի կազմակերպության(ՄԱԿ) կողմիցբաժանվում են երկու հիմնական խմբի. զարգացած և զարգացող երկրներ[4]։ Երկրների դասակարգման հիմքում ընկած են տնտեսական այնպիսի ցուցանիշներ,ինչպիսիք են համախառն ներքին արդյունքը (ՀՆԱ, ՀՆԱ-ն մեկ շնչի հաշվով),արդյունաբերությունը, կենսամակարդակը և այլն։ Զարգացած երկրները բնորոշվումեն որպես «ինքնիշխան» երկրներ, որոնց տնտեսությունը գրանցել ու շարունակում էգրանցել բարձր ցուցանիշներ, նրանք, ի տարբերություն այլ երկրների, ունենտեխնոլոգիական հզոր ենթակառուցվածքներ [5]։ Արդյունաբերական և մարդկայինցածր զարգացվածություն ունեցող երկրներին անվանում են զարգացող երկրներ [5]։ Զարգացած երկրներն ապրելու համար ապահովում են ազատ, առողջ և ապահովմթնոլորտ, որը զարգացող երկրներում այս կամ այն չափով բացակայում է։ Զարգացած երկրներն այն երկրներն են, որոնք ունեն բարձր ցուցանիշներտնտեսական, հատկապես` արդյունաբերության առումով։ Սրանք հայտնի են նաևորպես առաջադեմ կամ «Առաջին աշխարհի երկներ», քանի որ սրանք «ինքնուրույն»երկրներ են։ Այն երկրները, որոնք անցնում են արդյունաբերական զարգացմաննախնական մակարդակներով, մեկ շնչի հաշվով ունեն ցածր եկամուտ և հայտնի ենորպես զարգացող երկրներ [5]։ Այս երկրները համարվում են «երրորդ աշխարհիերկրներ»։ Զարգացած երկրներ են Կանադան, Գերմանիան, Ավստրալիան, Շվեդիան,Նորվեգիան, Ֆրանսիան, Իտալիան և այլն։ Զարգացող երկրներ են Չինաստանը,Թուրքիան, Քենիան, Պակիստանը, Թաիլանդը, Կոլումբիան, Հայաստանը և այլն։ Զարգացած կրթական համակարգ ունեցող երկիր լինելն ու զարգացած երկիրլինելը բնավ նույնը չեն։ Համակարգերի ներդրումն առավել լավ պատկերացնելուհամար դիտարկենք բարձրագույն ուսումնական հաստատությունների օրինակով։ Բարձրագույն ուսումնական հաստատությունները, ինչպեսյուրաքանչյուրկրթական հաստատություն, ունեն իրենց նպատակների ուրույն շրջանակները, որոնքտարբեր բարձրագույն ուսումնական հաստատությունների ուղղվածության բնույթիցկախված կարող են որոշակիորեն տարբերվել, սակայն, այնուամենայնիվ, ունենընդհանուր գծեր և համընկնումներ։ Բարձրագույն ուսումնական հաստատությունները բնույթով տարբեր են։ Դրանց սահմանումն ու իրավակազմակերպչականձևերը, ինչպես նաև գործունեության ուղղություններն ուլիազորություններըսահմանավում են տվյալ երկրի օրենսդրական համապատասխան ակտերով։ Հայաստանի Հանրապետության Ազգային ժողովը 1999 թվականի ապրիլի 14-ինընդունել է «Կրթության մասին օրենքը», որտեղ սահմանվում են կրթության ոլորտինառաջադրված խնդիրները, կրթականհաստատությունների կազմակերպչաիրավական ձևերը և այլն [6]։ Ըստ այդ օրենքի՝ Հայաստանում գործող բարձրագույնուսումնական հաստատություններն են համալսարանները, ինստիտուտները,ակադեմիաները և կոնսերվատորիաները [6]։ Համալսարան՝ բարձրագույն ուսումնական հաստատություն է, որիգործունեությունը նպատակաուղղված է բնագիտական, հասարակագիտական,գիտության և տեխնիկայի, մշակույթի տարբեր ուղղությունների բարձրագույն,հետբուհական և լրացուցիչ կրթության, հիմնարար գիտական հետազոտություններիև ուսումնառության կազմակերպմանը (հոդված 3, կետ 10)։ Ինստիտուտ` բարձրագույն ուսումնական հաստատություն, որն իրականացնում է գիտության, տնտեսության և մշակույթի մի շարք ուղղությունների գծովմասնագիտական ու հետբուհական կրթական ծրագրեր և գիտական ուսումնասիրություններ (կետ 11)։ Ակադեմիա (ուսումնական)` բարձրագույն ուսումնական հաստատություն, որիգործունեությունը նպատակաուղղված է որոշակի ոլորտում կրթության, գիտության,տեխնիկայի և մշակույթի զարգացմանը, իրականացնում է որոշակի ճյուղի(բնագավառի) բարձր որակավորման մասնագետների պատրաստումը և վերաորակավորումը, հետբուհական կրթական ծրագրերը (կետ 12)։ Կոնսերվատորիա` բարձրագույն ուսումնական հաստատություն, որի գործունեությունը նպատակաուղղված է երաժշտության ոլորտում մասնագետներիպատրաստմանը, որակավորման բարձրացմանը և հետբուհական կրթականծրագրերի իրականացմանը(կետ 13)։ Համալսարանների հիմնական նպատակն է մտավոր բոլոր դիսկուրսներումհիմնարար գիտելիքների որոնումը և դրանց սերնդեսերունդ փոխանցման ու ըմբռնման ապահովումը։ Համալսարանները, նախատեսվածլինելով միջնակարգդպրոցական կրթություն ունեցող անձանց համար, այնուամենայնիվ, միտված ենձգտումենզարգացնելնախընտրածվերջիններիսուսանողներիունակությունները՝համեմատաբար նեղ տարիքային խմբի ընդգրկմանը, այն է՝ 17–24 տարեկան։ Համալսարաններըինտելեկտուալկարողությունները, ստեղծագործ մտածելակերպը, քննադատական մոտեցումները,շփվելումասնագիտականուղղությամբ նպաստելով նաև մտքի ազատությանն ու ըմբռնմանը [7]։ Կարևորն այն է,որ համալսարաններն ապահովում են հիմնարար գիտելիքային բազա, որն էլ իրհերթին թույլ է տալիս ընտրած ոլորտում զբաղվել խնդիրների բացահայտմամբ ուլուծման հնարավոր ուղիների որոնմամբ։ Այս իմաստով պարզ է դառնում, թե որքանօրգանական է կապը պետության և համալսարանական կրթության միջև։ Շատհամալսարաններ, անկախ զարգացած կամ զարգացող երկրներում գտնվելուփաստից, բաժանում են իրենց կրթական ծառայութ-յունների իրականացումը մի քանիփուլերի։ Որպես կանոն այդ փուլերը երկուսն են՝ հիմնարար բնույթի հիմնականկրթություն և մասնագիտական–հետազոտական կրթություն։ Սրա գլխավորնպատակը հասարակականապես պատասխանատու անձանց և հետո միայն որակյալմասնագետների պատրաստումն է։ Նմանօրինակ համալսարան-ներում առաջինփուլի կազմակերպման ժամանակ ընտրված առարկաների ցանկը հիմնված էսոցիալական և քաղաքացիական դաշտի դրույթների յուրացման վրա։ Այս եղանակովհնարավործառացած խնդիրները՝մասնագիտական ոլորտի գիտելիքներն ու կարողություններն առավելագույնսծառայեցնելով դրանցլուծմանը։ Այս օրինակով է առաջնորդվում և գործումՆովոսիբիրսկի համալսարանը [7]։ է հասկանալ հասարակության առջևԿան հատկանիշներ, չափանիշներ և որակական դրույթներ, որոնք առաջադըրվում են համալսարանի շեմը հաղթահարած և այդ կրթական կառույցն ավարտած(որոշակի մասնագիտական որոկավորում ստացած) անձանց։ Այդ շրջանակներընույնպես ունեն առանձնահատուկ դրսևորումներ՝ կախված տարածաշրջանի կամերկրի սոցիալ-մշակութային վիճակից։ Այնուամենայնիվ, դրանք հանգում ենաշխատասիրությանը, սովորելու ցանկությանը, ըմբռնողականությանը, կամքին,հեռատեսությանը, պատասխանատվությանը, մասնագիտական գրագիտությանը ևայլն։ Շատ կարևոր է, որ համալսարանն ավարտած յուրաքանչյուր ոք ճանաչի այնուժը, որը ձեռք է բերել ստացած գիտելիքների և զարգացրած կարողություններիշնորհիվ։ Սա է ինքնավստահության այն գրավականը, որով հասարակությունումկարելի է հասնել դրական փոփոխությունների։ Միևնույն ժամանակ, աշխարհում կան զարգացվածության բարձր մակարդակ ուտնտեսական աննախադեպ բարձր ցուցանիշներ ունեցող երկրներ, որոնց կրթականծառայություններն ունեն որակի ամենաբարձր գնահատականները, բայց դա բնավտեղի չի ունեցել արդյուանբերականացմանը զուգահեռ կամ գոնե դրանից հետո։ Այստեղ արդեն գործել է մուլտիպլիկատորի (բազմարկչի) ազդեցությունը։ Այսինքն՝այս պետությունները,կրթականծառայությունների դերն ու նշանակությունը տնտեսության բնագավառում, խոշորհասկանալովընկալելովորակյալուներդրումներն ուղղել են ոլորտ, իսկ կարճ ժամանակ անց որակյալ մասնագիտականկադրերն իրենց հերթին գիտելիքային բազան ու հմտությունները ներդրել են որոշակիոլորտներում, ինչն էլ բերել է տնտեսական ընդհանուր վերելքի։ Այսօրինակ երկներիցեն Ճապոնիան, Սինգապուրը և այլն։ Ծառայություններից շատերը, որոնք հանգում են գիտելիքների փոխանցմանըկամ որոշակի հմտությունների զարգացմանը, համալսարաններում ունեն «ուշացած»բնույթ։ Այսինքն՝ տեղեկատվության ստեղծումը, շուկայական հարաբերությունները,գիտական հայտնագործությունները տեղի են ունենում համալսարանականպատերից դուրս։ Դրանք անցնում են զտման փուլ, ձևավորվում և ամրապնդվում ենորպես հավաստի և ստույգ տեղեկատվություն, և հետո միայն՝ մուտք գործումհամալսարաններ։ Այս իմաստով շատ կարևոր է անհատների ստեղծագործմտածելակերպի և հեռատեսության զարգացումը։ Զարգացած երկրներում համալսարանական ծառայությունների մատուցումը վաղուց վերածվել է բազմագործառնական գործունեության։ Այլ կերպ ասած՝համալսարանները ոչ միայն մասնագիտական կադրերով և պատասխանատուքաղաքացիներով ապահովելու խնդիրն են լուծում, այլև իրենց վրա են վերցրելսոցիալական, բարոյական, գիտական, մշակութային և մի շարք այլ բնույթիխնդիրների կարգավորման պատասխանատվությունը։ Բազմաթիվ երկրներումհամալսարանները նաև տնտեսական խոշոր միավորումներ են, որոնց տարեկանդրամական շրջանառությունը կարող է գերազանցել մի քանի միլիոն ամերիկյանդոլարը։ Այլ է պատկերը զարգացող երկրներում ու տարածաշրջաններում։ Այստեղբուհերի առաջարկած ծառայությունները մեծամասամբ ունեն որակական ցածրգնահատական. զարգացածների համեմատությամբ գրեթե հակառակ պատկերն է։ Վերևում ներկայացվածը վերաբերում է համալսարաններին ընդհանրապես։ Այժմ անդրառանանք դրանց մատուցած ծառայություններին։ Առաջարկում ենք համալսարանական ծառայությունները դասակարգել երկուհիմնական խմբի՝ հիմնական և օժանդակող։ Համալսարանական հիմնական ծառայությունները հանգում են բոլոր այն ծառայություններին, որոնք այս կամ այն չափովկապված են բուն կրթական գործընթացի կազմակերպմանը(ընդունելությանհամակարգ, լսարանային ծառայություններ, դասավանդող որակյալ կադրեր, գրադարաններ և այլն), իսկ օժանդակ ծառայությունների շարքում կարող ենք առանձնացնել այն ծառայությունները, որոնք բարելավում են հիմնական ծառայություններիմատուցումը (մաքրության, անվտանգության, ժամանցային և այլ ծառայություններ)։ Այսպիսով՝ զարգացած երկրներում վերոնշյալ հիմական և օժանդակ ծառայությունների մատուցումն առավելագույնս համապատասխանում է որակական բարձրշեմին, սակայն արդարության համար պետք է նշել, որ սա միանշանակ չէ բոլորզարգացած երկրների կամ համալսարանների համար։ Առավել մանրամասն քննարկենք, թե հիմնական ինչպիսի ծառայություններ ենառաջարկում համալսարանները և դրանց կազմակերպման ինչպիսի ձևեր կան։ Նախև առաջ նշենք, որ մեկ ծառայության կամ միանման ծառայություններիկազմակերպման համար համալսարաններում առանձնացվում են հատուկստորաբաժանումներ, որոնք համալրվում են վարչական համապատասխանկադրերով։ Առաջին հիմնական ծառայությունը վերաբերում է ընդունելությանգործընթացի կազմակերպմանը։ Չնայածյուրաքանչյուր պետություն օրենքիգործադրմամբ սահմանում է համալսարանների գործառութային շրջանակները,այնուամենայնիվ, համալսարաններն ունեն սեփական կանոնադրությունները, որոնքհամապատասխանեցվում են օրենքին, սակայն առավելապես ուղղված են ներքինկազմակերպչական հարցերին։ Այսպիսով, կախված համալսարանի ներքինօրենսդրությունից, ընդունելության կազմակերպման ծառայությունները կարող ենիրականացվել տարբեր կերպ։ Դրանք կարող են լինել տարին մեկ կամ երկու անգամ(հեռակա կամ հեռահար ուսուցման պարագայում), վարչական կադրերը կարող ենձևավորվելներհամալսարանականշրջանակներից։ Այս ծառայությունը ներառում է տվյալ համալսարանի առաջարկածբաժինների և մասնագիտացումների մասին հստակ տեղեկատվության ապահովումիցմինչև դիմորդ–հայտատուների ընդունման գործընթացի կազմակեպում։ ժամանակահատ-վածիհամար`կարճՀաջորդհիմնականծառայություննդասապրոցեսիժամանակացույցի կազմումն է։ Սա իրականացվում է հիերարխիկ բնույթով՝մեծամասամբ վերևից ներքև կտրվածքով։ Այս ծառայությունն անմիջականորենզուգակցվում է համապատասխան կադրերի, այսինքն՝ պրոֆեսորադասախոսականանձնակազմի ապահովման հետ։ ուսանողներիՀամալսարանական ծառայությունների շարքում պարտադիրների ցանկում էգտնվում գրադադարանային ծառայությունների մատուցումը։ Իհարկե, ցանկացածհամալսարան պարտավոր է ապահովել մասնագիտական(նաև ընդհանուր)զարգացման համար նախատեսված գրականություն։ Սա հնարավորություն է տալիսլսարանային պայմաններում ստացած տեղեկատվության և գիտելիքների պաշարինավելացնել մասնագիտական խոր գիտելիքներ։ Գրադարանային ծառայություններըվերջին ժամանակներում կրել են էական ձևափոխումներ։ Մասնավորապես՝ավտոմատացման և էլեկտրոնային գրականության առկայությունը շատ համալսարաններում արդեն իրականություն է։ Այս միջոցով յուրաքանչյուր ուսանող կարողէ ձեռքի տակ ունենալ անհրաժեշտ գիրքը, ինչն, իհարկե, անհրաժեշտ ծառայություն է։ Միևնույն ժամանակ իրենց ուրույն տեղն ունեն տպագրված գրականությունապահովող բաժինները։ Գրադարանային ծառայություններին հարող է նաև ընթերցասրահների առկայությունը, որոնք կարող են համալրված լինել ժամանակակիցտեխնիկայով, լուսավորման համապատասխան սարքերով, անհրաժեշտ կահույքով ևայլն։ Համալսարանների պարտադիրֆինանսականծառայությունները։ Սրանք ապահովում են բոլոր պայմանները՝ համալսարանի ևուսանողների միջև լուծելով ֆինանասական բնույթի հարցերը։ Ինչպես նաև դրանքկարող են զուգահեռ իրականացնել այլ բնույթի ֆինանասական ծառայություններ։ ծառայություններիցենՀիմնական ծառայությունների ցանկում են նաև որակի ապահովմանկենտրոնները, որոնց նպատակը որակական առումով շարունակական առաջընթացնէնաևմասնագիտական որակավորման համապատասխանելիության ապահովումը՝ ըստժամանակակից պահանջների։ ծառայություններիմատուցմանհիմնականժամանակ,ինչպեսԿարևոր և անհրաժեշտ ծառայություններ են մատուցում նաև բարձրագույնուսումնական հաստատություններում գործող արտաքին միջազգային համագործակցության կամ կապերի բաժինները։ Սրանք ապահովում են համալսարանների կապըտվյալ երկրում կամ երկրից դուրս գործող այլ համալսարանների, կրթական ևգիտահետազոտական կենտրոնների, կրթության կազմակերպման այլ մարմիններիհետ։ Նպատակ ունեն իրականացնել երկկողմ համագործակցային կապերի հաստատում, համատեղ ծրագրերի իրականացում, փորձի փոխանակում և այլն։ Նշանավորհամալսարանների համար այս բաժիններն ունեն աննախադեպ մեծ նշանակություն,քանիհամակարգմանծառայություններն իրականացվում են հենց այս բաժինների միջոցով։ ընդունելությանուսանողներիմիջազգայինորևՈրպես կանոն, համալսարաններին կից գործում են գիտահետազոտականկենտրոններ, լաբորատորիաներ, ինստիտուտներ և այլն։ Սրանց գործունեությանշրջանակները հանգում են տարաբնույթ ծառայությունների տրամադրմանը։ Մասնավորապես՝ գիտահետազոտական աշխատանքների իրականացումը նպաստում է ոլորտային զարգացմանը և գիտահետազոտական բնույթի ծառայություններիտրամադրմանը։ Այն ոլորտներում, որտեղ կատարվում են ուսումնասիրություններկամ հետազոտություններ, կարող են գրանցվել լուրջ հաջողություններ, որոնք,իհարկե, հանգեցնում են դրական փոփոխությունների՝ ծառայելով երկրի ուհասարակության առաջընթացին։ Միևնույն ժամանակ այս կենտրոնների ակտիվգործադրմամբ հնարավորություն է ստեղծվում ուսանողությանը ներգրավել գիտության և պրակտիկ գործունեության մեջ։ Սա հարթակ է, որտեղ ապագա մասնագետները կարող են ներդնել իրենց ստացած գիտելիքները՝ ստանալով անդրանիկպտուղները։ Լրացուցիչ ծառայությունները, ինչպես արդեն նշել ենք, ունեն օժանդակող բնույթև միտված են հիմնական ծառայությունների տրամադրման բարելավմանը։ Սակայնշատ դեպքերում սրանք անմիջական կապի մեջ չեն հիմնական ծառայություններիհետ և ունեն առավել ինքնուրույն բնույթ։ Այլ կերպ ասած՝լրացուցիչծառայությունները ներքին և արտաքին առումով իրականացվող գործունեություններեն համալսարանական մակարդակում որոշակի ուղղություն-ներով մատչելիությանապահովման համար։ Լրացուցիչ ծառայություններից են համալսարանականների(ուսանողներ,դասավանդողներ, վարչական կազմ և այլն) տեղավորման ծառայությունները։ Համապատասխան շինությունները, որոնք պատկանում են համալսարաններին,առաջարկում են որոշակի քանակությամբ անձանց կեցության կազմակերպում։ Այսօրինակ շինությունները կարող են տեղավորել նաև միջազգային հյուրերի,հրավիրված դասախոսների և այլն։ Քանի որ համալսարաններն ունեն մագնիսիհատկություն, և ամենատարբեր վայրերից մարդիկ մեկնում են մասնագիտությունձեռք բերելու, ապա այս բնույթի ծառայությունները միայն հեշտացնում են այդգործընթացը։ Համալսարանների լրացուցիչ ծառայությունների ցանկում ուրույն տեղ ունենմշակութային և ժամանցային բնույթի ծառայությունները։ Սրանք առավելապես ուղղված են համալսարանականների մշակութային ակտիվության ապահովմանը, այն է՝կինոդիտումներ, թատերական ներկայացումներ, համերգներ, քննարկումներարվեստի կամ մշակույթի առանձին բաղադրիչների վերաբերյալ և այլն։ Սրանքկարող ենլինել առավել ակտիվ, այսինքն՝ կարող են գործել պարի, երգի,նկարչության, երաժշտական գործիքների, թատերական և այլ խմբակներ, որոնքառաջարկում են համապատասխան ծառայություններ, հետևաբար նաև՝ ժամանցիանցկացում հենց համալսարանում։ Այս առումով կազմակերպվում են նաև զանազանմրցույթներ։ Բաժնում առանձնահատուկ մեծ է սպորտի դերը։ Համալսարաններին կիցգործող սպորտային միավորումները հնարավորություն են տալիս կազմակերպելհամալսարանականների առողջ ապրելակերպը՝ առաջարկելով ամենատարբերբնույթի սպորտային ծառայություններ։ Այս ծառայությունների կազմակերպումըենթադրում է նաև համապատասխան մասնագետների, ինչպես նաև ժամանակակիցսարքավորումների առկայություն։ Ընդ որում, սպորտի բաժնում ևս կարող են գործելխմբեր։ Լրացուցիչ ծառայությունների կազմակերպումը կարող է իրականացվելուսումնական և ոչ ուսումնական տարբեր միավորումների միջոցով, որոնք կարող ենձևավորվել համալսարանների ներսում կարճաժամկետ կամ երկարաժամկետգործունեություն իրականացնելու նպատակով։ Այսօրինակ գործունեության հիմնական մեխն ուսումնառության գործընթացի բարելավումն է, որը համատեղքննարկումների,էվերջնակետին։ բացահայտումների, առաջարկներիշնորհիվհասնումՀամալսարանների ոչ պարտադիր ծառայություններից են տարբեր միջոցառումների կազմակերպման ծառայությունները։ Սրանց համար նույնպես կարող ենլինել մշտական կամ ժամանակավոր կառույցներ՝ կախված այն բանից, թե ինչպիսինեն տվյալ համալսարանի մարդկային և ֆինանասական ռեսուրսները։ Համալսարաններին կից կամ հենց ներսում կարող են լինել սեմինարների, գիտաժողովների ևհանդիպում–քննարկումների համար նախատեսված սրահներ՝ իրենց գոյությաննպատակներից բխող անհրաժեշտ բոլոր միջոցների հագեցվածությամբ։ Կան հիմնական և լրացուցիչ բազմաթիվ ծառայություններ, որոնց մատուցումըհամարվում է պարտադիր և ոչ պարտադիր՝ կախված համալսարանի ներքին ևարտաքին գործոններից։ Վերոնշյալ բնութագրերն ու կարճ մեկնաբանությունները ներկայացրինհամալսարաններին առաջադրվող հիմնական դրույթները, ինչպես նաև հիմնական ուլրացուցիչ ծառայությունները, որոնք առկա են կամ կարող են առկալինելհամալսարանական կրթությունը կազմակերպելիս։ Եզրակացություն։ Հետազոտության արդյունքում պարզ դարձավ, թե որքանկարևոր են կրթական որակյալ ծառայություններն առողջ պետականության և կայունզարգացող հասարակության ստեղծման գործում։ Ուստի պետք է գիտակցել կրթության ժամանակակից մեթոդների ու պայմանների կիրառման անհրաժեշտությունը,քանի որ այդ կերպ կարելի է մատուցել կրթական լավագույն ծառայությունները՝դրանց հիման վրա կառուցելով զարգացած և մրցունակ երկիր։ Կարճ ասաց՝անհրաժեշտ է, որ զարգացած երկրների կրթական ծառայությունների փորձը ներդրվի նաև զարգացող երկրներում։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ[1] www.oxforddictionaries.com(Accessed։ 19.04.2019). [6] ՀՀ օրենքը Կրթության մասին, ընդունված՝ ԱԺ կողմից, 14 ապրիլի, 1999, հոդված 3,կետ 10-13, URL։ //www.arlis.am/DocumentView.aspx?docID=68299 (հղումը կատարվել է՝12․05․2019)։ 21.04.2019).Դավայան ՆազարեթԿՐԹԱԿԱՆ ԶԱՐԳԱՑԱԾ ՀԱՄԱԿԱՐԳ ՈՒՆԵՑՈՂ ԵՐԿՐՆԵՐԻ ՓՈՐՁԻ ՆԵՐԴՐՄԱՆԱՆՀՐԱԺԵՇՏՈՒԹՅՈՒՆԸ ԶԱԳԱՑՈՂ ԵՐԿՐՆԵՐՈՒՄԲանալի բառեր՝ կրթություն, կրթական համակարգ, զարգացած և զարգացող երկրներ,փորձի փոխանակում, կրթությունը որպես ծառայություն։

example286

example286

Հոդվածում քննարկվել է COVID-19 համավարակի ազդեցությամբ առկա և սպասվող համաշխարհային ճգնաժամի բնույթը և պատճառահետևանքային կապերը։ Վերլուծվել են Աշխարհի նկատմամբ քաղաքական, ժամանակակից պատկերացումները հնարավոր տրամաբանությունը։ Հետազատության արդյունքում ստացված առաջարկություններն ու եզրակացությունները կարող են օգտակար լինել և կիրառվել պետական քաղաքականության ոլորտում։

Աշխատանքիճգնաժամիպատճառահետևանքային կապերի քննարկման համար գիտականբանավեճի նոր հարթություն սահմանելը։ համաշխարհայիննպատակնէԱկնհայտ է, որ հետազոտական նման խնդրի առաջադրումնառավել քան արդիական է, քանի որ ժամանակակից աշխարհը փոխվումէ մեր աչքի առաջ։ Հետևաբար, ժամանակի հրամայականն է՝ գիտականմեթոդաբանությամբ քննարկել փոփոխվող աշխարհի տրամաբանությունը։ Հետազոտական խնդիրներ։ Համաձայն առաջադրված նպատակի՝դրվել և լուծվել են ներքոհիշյալ հետազոտական խնդիրները՝• վերլուծել համաշխարհային ճգնաժամի պատճառահետևանքայինկապերը,• քննարկել համաշխարհային հասարակարգիքաղաքական,տնտեսական, մշակութային ոլորտներում առկա հայեցակարգերը ևխնդիրները,• դիտարկել Նոր Աշխարհի առաջացման հիմքերը։ Հետազոտությանէքաղաքակրթական մոտեցման վրա, որն առավելագույնս է ապահովումսիներգիզմի պահանջները։ Իսկ վերջինիս հնարավորություններիցօգտվելն ուղղակի թելադրված է հետազոտական խնդրի բարդությամբ ևբազմաշերտությամբ։ մեթոդաբանությունըկառուցվել(բառիուղղակիկիսամյակումիմաստներով)թվականի առաջինկիրառված աննախադեպբուն,միջոցառումներըհամաշխարհայինհասարակությունը կանգնեց խորքային ճգնաժամի առաջ։ COVID-19կոչվող համավարակի արագ տարածումը և դրա կանխարգելմանհամարևմարդկայինփոխաբերականհասարակության բնականոն ընթացքը կաթվածահար արեցին։ Սակայնամբողջ խնդիրը այն է, թե արդյո՞ք համավարակն էր պատճառ նմանկոլապսի, թե՞ մարդկությունն էր հասել այնպիսի ճգնաժամայինհանգրվանի, որ համավարկը սոսկ առիթն էր։ Այսինքն՝ համավարկնիրականում ախտահարեց տիրապետող հասարակարգի արդենսպառված և հիվանդ տարրերը։ Հետևաբար կրկին հարց է առաջանում՝արդյո՞ք համավարակը չի կատարում անհրաժեշտ «սանիտարի» դեր՝ապագա Նոր Աշխարհի կառուցման ճանապարհին։ Եվ վերջին հարցը.մարդկությունը պատրա՞ստ է ճգնաժամը հաղթահարելու համակարգիսպառված տարրերի արմատական վերափոխումով, ըստ այդմ՝ամբողջովին նոր համակարգ կառուցելով, թե՞ լուծումները լինելու ենհին տրամաբանությամբ և ժամանակավոր։ Եվ արդյո՞ք այդպարագայում արդեն ոչ համավարակային ճգնաժամային ալիքներ չենլինելու։ Վերոհիշյալ հարցերի պատասխանները փորձենք կառուցելներքոհիշյալ տրամաբանական հիմքով։ որպնդումը,Նախ՝ որպես ելակետ ընդունեք ժամանակակից մասնագետներիայնազդեցությամբհամամարդկային քաղաքակրթությունն արդեն ձևավորվել է որպես մեկամբողջական համակարգ, որին հատուկ է ինչպես միասնականճակատագրի ընկալումը, այնպես էլ համակարգաստեղծ տարրերիընդհանրությունը։ համաշխարհայնացմանՀետևաբար համավարակը, որն առաջացրեց համակարգայինճգնաժամ, պարզապես չի կարող լինել հիմնական պատճառը։ Այնընդամենն առիթն էր և ախտահարեց համակարգաստեղծ հիմնային այնբաղադրիչները, որոնք սպառվել էին և արգելակում էին բնականոնզարգացումը։ Միայն այս պարագայում է, որ մեկ երևույթը, մեկ գործոնըկարող է առաջացնել համակարգային ճգնաժամ։ Հետևաբար, առավել քան իրատեսական է այն պնդումը, որպատճառահետևանքային կապերի տրամաբանության մեջ համավարակը սոսկ հետևանք էր ճգնաժամում հայտնված համակարգաստեղծբաղադրիչներիհամակարգայինճգնաժամ «ապահովելու» շղթայում։ վերջնական ախտահարման ևորո՞նքենԻսկհամակարգաստեղծ արդենսպառվածբաղադրիչները, որոնց զարգացման ներկա հանգրվանը պատճառդարձավ համակարգային ճգնաժամի։ Այս հարցի պատասխանի համարպետք է դիտարկել Աշխարհի ժամանակակից իրողություններըպայմանավորողքաղաքական, տնտեսական և մշակութացմանտիրապետող հայեցակարգերը։ Ըստ այդմ՝ պետք է փաստել, որ աշխարհում այսօր տիրապետողաշխարհաքաղաքական, աշխարհատնտեսական և աշխարհամշակութային օրակարգերը կառուցվում, պարտադրվում էին արևմտյանքաղաքակրթության12արժեքային հենքի վրա, որտեղ առանցքայինըլիբերալիզմն է։ Հետևաբար ճգնաժամի(երի) պատճառը պետք է փնտրելվերջինիս համակարգաստեղծ, հիմնային դրույթների սպառվածությանմեջ։ Մեր կարծիքով՝ դրանք հետևյալ առնացքայիններնեն.քաղաքականության մեջ՝ հադուրժողականություն և ժողովրդավարություն, տնտեսության մեջ՝ պահանջարկ-առաջարկի ժամանակակիցբնույթ և դրա հիմքով շուկայական հարաբերությունների ապահովում,մշակութացման ոլորտում՝ մարդ-անհատի իրավունքներ։ Լիբերալիզմն իր գոյության ավելի քան 300 տարվա ընթացքումտեսել և հաղթահարել է բազմաթիվ ճգնաժամեր։ Դա հաջողվել է հենցմատնանշված դրույթների վերարժևորման, վերալիցքավորման ևնորովի մեկնաբանման միջոցով՝ լիբերալիզմի տարբեր հոսաքներիշնորհիվ։ Արդյուքնում, հանդուրժողականությունը, ժողովրդավարությունը, տնտեսության ազատականացումը, մարդու իրավունքները12Եզրույթը կիրառում ենք տիրապետող մոտեցումներից ելնելով։ Գիտատեսական նոր մոտեցմամբ այնլոկալ քաղաքակրթությունների քրիստոնեական տիրապետող շերտի՝ Արևմտաքրիստոնեականավանգարդային տիպն է։ [1,2] բացարձակացվել և ծայարհեղականացվել էին։ Նրանք այլևս ունակ չեն(չէին) դիմակայելու ռեալ ճգնաժամերի։ Իհարկե, թվարկվածները միակըչեն, բայց մեր կարծիքով կարևորագույներն են և կարող են ապահովելհասարակական-գիտական բանավեճի անհրաժեշտ բազա։ էսահմանները,Եվ այսպես, քաղաքական ոլորտում դա առաջին հերթինհանդուժաղոկանության գաղափարախոսությանծայրահեղականացումն էր։ Այն, որ հանդուժողականությունը պետությունների ներքին ևարտաքին քաղաքականության մեջ պետք է ունենա բավականինծանրակշիռ դեր և պետքչեզոքացնի ազգայնամոլության,ցեղասպանության ցանակացած դրսևորում, դա աքսոմիա է։ Սակայն դածայրահեղականացվեց ազգային ինստիտուտների, ազգային պետությունների, նրանց սահմանների և գործառույթների հաշվին։ Փորձ էրկատարվում հանդուժողականությամբ փաթեթավորված՝ իսպառ «ջնջել»ազգային պետություններիորի տեխնիկականհնարավորությունն ապահովում էր գլոբալիզացիան։ Միջազգայինհարաբերություններում քաղաքական ինտեգրացիան դարձել էր ոչ թեբնական, այլ ինքնանպատակ գործընթաց, պետությունների վարկանիշավորման, նրանց վարքագծի վերահսկման կարևորագույն գործիք։ Ավելին, պետությունները տարբերմիջոցովհրաժարվում էին սեփական գործառույթներից՝ դրանք կամովին զիջելովվերպետական կառույցներին և վերազգային ընկերություններին։ «Աշխարհն առանց սահմանների» կարգախոսն ուներ դոմինանտ դեր ևիրացվում էր ազգային ինքնության, ազգային պատկանելիությանտոտալ ոչնչացման հիմքով։ Հանդուրժողականության ծայրահեղականացման միջոցով դաստիարակվում էին քաղաքացիներ, որոնց մոտինքնությունն ու գիտակցությունը ստորադասված էր կարգապահությանն ու ենթարկվածությանը։ Արդյունքում, քաղաքական նմանմշակույթ թելադրող տարածաշրջաններում խիստ սահմանափակվել էրազգային պետությունների գործառութային կենսունակությունը, որն«առաջադիմական»էր համարվում և պարտադրվում մնացածաշխարհին։ կոնվենցիաներիողնաշարի՝Համավարակը ցույց տվեց նաև տիրապետող քաղաքականկողմերըմշակույթիկենտրոնաձիգ հզոր իշանությունների նկատմամբ։ 1,5 մլրդ բնակչությունունեցող Չինաստանը՝ որպես համավարակի էպիկենտրոն, կարողացավխնդիրը շատ ավելի արագ լուծել, իսկ տոտալիտար ռեժիմներ ունեցողերկրները՝ Ռուսաստան, Բելոռուս, Կուբա, ոչ միայն նվազագույնըժողովրդավարությանթույլտուժեցին, այլև հանդուրժողականության, միջազգային օգնությանօրինակ ցույց տվեցին։ Սասանվեց այն տեսակետի հիմքերը, որժողովրդավարությունը բացարձակապես ապահովում է անհատիանվտանգությունը։ Գործնականում պարզ դարձավ, որ ժողովրդավարացման ծայրահեղականացումն իշխանության կարող է բերել ոչկոմպետենտ, ոչ պատասխանատու ամբոխավարների։ Այս ամենի արդյունքում համավարակի ճգնաժամի ժամանակորպես արագ արձագանքման բնազդային դրսևորում կոշտացվեցինազգային պետությունների սահմանները և նորովի վերագործարկվեցինպետականկառույցները։ Մեկուսացվածերկրներում նկատելի էր(է) ազգային տրամադրությունների, ազգայինկոնսիլիդացիայի հիմնավոր դրսևորումներ, որոնք նախկինում խստորենդատապարտվում էին և համարվում լյումպեն խավի, հետադիմականաշխարհայացքի «ախտանիշ»։ ինստիտուտներնուդերիվերարժևորմանԸստ այդմ՝ ապագայում ազգային նույնականացման, ազգայինպետություններիտրամադրույթուններըկուժեղանան։ Ամեն դեպքում քաղաքական մշակույթի ամբողջականվերագործարկման (ռեստարտի) հնարավորությունը բավականին բարձրէ և ապագա միջազգային հարաբերություններում կդառնա փստարկմանկարևորագույն գործիք։ Սակայն այստեղ կա նաև մեկ այլ վտանգ։ Տիրապետող քաղաքական մշակույթի առանցքների արագ արժեզրկումըկարող է բերել քաոսի, դատարկության, որը կարող էլցվելագայնամոլությամբ և տոտալ ռեժիմներով։ Այսինքն՝ կարող ենքականատես լինել քաղաքական մշակույթի ծայրահեղականացման մյուսդրսևորմանը։ Վերջինիս բացառումը նույնպես կդառնա միջազգայինքաղաքական օրակարգի կարևորագույն մաս։ հերթինՏնտեսական ոլորտում առաջին«ախտահարվեց»տիրապետող ազատականացման գաղափարները։ Այստեղ առաջինհարվածը կրեց առողջապահական ոլորտը, որի զարգացածությանցուցիչը նույնպես լիբերալզիմի պարզ սկզբունքներն էին՝ առաջարկպահանջարկի հիմքով շահութաբերության ապահովում։ Արդյունքում,անընդհատ օպտիմալացումները, բուժանձնակազմի և մահճակալներիկրճատումները, ֆինանսավորման մեջ մասնավոր սեկտորի բարձրներգրավվածությունը ցույց տվեց, որ լիբերալ առողջապահությունն իվիճակիծանրաբեռնվածության։ Համավարակի տարածումը կանխարգելող կոշտ միջոցառումներիչէ դիմակայել փոքր-ինչ ավելնպատակը հենց փլուզվող առողջապահական համակարգը վերջնականոչնչացումից փրկելն էր։ 23Այն, որ համավարակը համաշխարհային տնտեսական խորըճգնաժամ է առաջացնելու, դա արդեն ոչ մեկի մոտ կասկած չիհարուցում։ Առաջադրվող ցանկացած վատատեսական սցենար մի քանիօրերի ընթացքում համարվում է արդեն լավատեսական և թարմացվում էառավել հոռետեսական կանխատեսումներով։ Հետևաբար, այս պահինխոսել տնտեսական ճգնաժամի հաղթահարման մեխանիզմների մասինուղղակի անհնար է, քանի որ համաշխարհային տնտեսականճգնաժամը գտնվում է ազատ անկման մեջ, որի դադարը դեռ նկատելի չէ [7]։ որքանիգոյությունՍակայն, ըստ մասնագետների, համավարկը միայն արագացրեցհամաշխարհային տնտեսության փլուզման և նորովի վերակառուցմանհեռանկարը,ունեցող տնտեսականպատկերացումներն ու իրողություններն արդեն ստեղծելէինտնտեսական խորքային ճգնաժամի համար բավականին կայուն բազա։ Առկա խնդիրներից մենք շեշտադրենք հետևյալները՝ առաջարկպահանջարկի արհեստականգերսպառողհասարակության ձևավորում, կուտակված ազատ կապիտալովֆոնդային բորսաների գերտաքացում և «տնտեսական փուչիկների»ձևավորում, որոնց պարբերական պայթյունը փոխարինեց տնտեսականզարգացման բնական ցիկլերին, երրորդային սեկտորի անհամաչափզարգացում՝ առաջնային և երկրորդային սեկտորների նկատմամբ [4]։ ստիմուլացումևՄասնագետների դիտարկմամբ. «…Տնտեսության մեջ ամեն ինչհիմնված է աճի գաղափարի վրա։ Տնտեսական աճերը տեղի են ունենումայդ ավելցուկային սպառման արդյունքում։ Մարդուն իրականում պետքչէ սպառողական այս բուկետը, բայց դա է հիմքն այսօրվա աշխարհիտնտեսական աճի։ Ցանցային կազմակերպությունները, կոնցեռնները,բոլոր այդ գիգանտները կարողանում են իրենց գոյությունը պահպանել ևմի(արատավոր)սպառողականությանաշխարհիկառավարությունների հիմնական նպատակն է դարձել խթանելսպառողականությունը և ապահովել այդ տևական տնտեսական աճը,որից էլ կախված է նաև իրենց կարիերան և հաջողությունը։ հենց այդ ավելցուկայինհաշվին։ էլ աճելամբողջբանԻսկ23 Արդեն առկա են COVID-19 համավարակի տարածման ժամանակ կանխարգելող միջոցառումներիցկախված առողջապահական համակարգերի արձագանքման և զոհերի թվի միջև կապիմաթեմատիկական մոդելավորման բավականին խորը հետազոտությունններ [9] Իհարկե, անհնար էր դա անել, եթե չլիներ այդ սպառողականության կրակի մեջ անընդհատ վառելիք ավելացնող ֆինանսաբանկայինհամակարգը. ֆինանսական շուկաները և դրանց գործիքները թույլ ենտալիս կապիտալն անընդմեջ բազմապատկել՝ ստեղծելով ֆինանսականփուչիկներ, իսկ բանկային համակարգը հնարավորություն է տալիսմարդուն, չունենալով համապատասխան միջոցներ այսօր, սպառելապագայի միջոցները՝ դրանով իսկ ապահովելով այսօրվա համարսպառողականության (տնտեսական) աճ։ 34անհրաժեշտությունըԱյսօր հենց իրենք՝ նեոլիբերալներն են մատնանշում գլոբալփոփոխություններիհամաշխարհայինտնտեսությանը սպառնացող մարտահրավերների բնույթը։ 45Ըստ նրանց՝լիբերալիզմը նախկինում էլ հանդիպել է նման ճգնաժամերի, բայց միշտդուրս է եկել ավելի ուժեղ։ Սակայն այսօր ճգնաժամն ավելի լուրջ է,քանի որ նախկինում լիբերալները կարողացել են հասարակությանխնդիրներին առաջարկել արդյունավետ լուծումներ, իսկ այսօր՝ ոչ։ ևԸստ այդմ՝ մարդկությունը պետք է հիմա լուծի այս խնդիրը՝ ստեղծի աշխարհի համար «նոր պատմություն»։ Ինչպես արդյունաբերականհեղափոխության ընթացքում առաջ եկան նոր գաղափարախոսություններ, այնպես էլ տեղեկատվական և կենսատեխնոլոգիականոլորտում սկսված և շարուակվող փոփոխությունները պահանջ են դնումտնտեսական բոլովին նոր տեսության [10]։ ճգնաժամը արտահայտվեց Մշակութացման ոլորտում, ինչպես արդեն նշել ենք, սկսված ուխորացողիրավունքներ»հասկացության գերծայրահեղականացման պատճառով։ Նկատենք, որընդհանրապես տիրապետող լիբերալիզմի արժեքային հենքը ձևավորվելէ անհատի հիմնարար իրավունքների՝ կյանքի, ազատության ևմասնավոր սեփականության վրա։ Սակայն ժամանակի ընթացքում այսհասկացություններըևքաղաքական լիբերալիզմի գաղափարախոսները պարբերաբար առաջեկող ճգնաժամերի հաղթահարման ուղին տեսնում էին հենց անհատիծայրահեղականացվեցին։ «մարդուՏնտեսական30Մեջբերումը Տիգրան Զարիկյանի վերլուծությունից [11] 45Մինչև համավարակը նման ազդակներից նշվում էր Թրամփի պրտեկցիոնիզմը, Մեծ ԲրիտանիայումBrexit-ի հաղթանակը, Ժակ Ատալեի հայացքներով դաստիարակված Էմանուել Մակրոնի C7-իգագաթնաժողովում հնչեցրած քննադատական ելույթը՝ «Արմտյան հեգեմոնիայի ավարտի» և«Ժողովրդավարության ու կապիտալիզմի ժանգոտման» մասին (Մարամասն տե՛ս [6]), Ջորջ Սորոսիանհանգստությունները, որոնք արտացոլված են նրա բավականին համարձակ վերնագիր ունեցողաշխատությունում՝ «Համաշխարհային կապիտալիզմի ճգնաժամը։ Բաց հասարակությունը վտանգիմեջ է» և այլն։ Դրանքդարձանոչմիայնմարդուիրավունքհամընդհանուրկրոնական փոքրամասնություններիիրավունքների բացարձակացման և քաղաքական կապիտալիզացմանմեջ։ Աստիճանաբարիրավունքներիցառանձնացվեցին երեխաների իրավունք, կանանց իրավունք, սեռականև այլուհասկացություններ։ սեփականհասարակություններում քաղաքական ու տնտեսական կապիտալիիրացման թիրախներ, այլև հանդիսացան աշխարհաքաղաքական հզորգործիքներ՝վերահսկողությունիրականացնելու համար։ Ստեղծվեցին զանազան կոնվենցիաներ, որոնքառաջին հերթին միտված էին սահմանափակելու երկրների պետականգործառույթներսուվերենությունը՝հանձնելովվերազգային կազմակերպություններին։ Մշակութայինլիբերալիզմըհանգեցրեց հասարակությունների վերջնական բարոյազրկման։ դրանց առաձիննեոգաղութայինաշխարհումԱռանց պատասխանատվության և վաստակի, միայն իրավունքովառաջնորդվող քաղաքացիներն ավելի ու ավելի հաճախ էին հենվումբնազդային պահանջմունքների վրա՝ ձևավորելով նյութապաշտ,սպառող, պարզունակ արժեքներով«երջանիկ»հասարակությունների մոդելներ։ Իսկ տնտեսական ու քաղաքականլիբերալիզմն անընդհատ մոդեֆիկացվում էր, որպեսզի կարողանարկերակրել իր ստեղծած «հրեշներին», և որպեսզի ինքը նույնպեսվերարտադրվեր։ Արդյունքում եվրոպական զարգացած, «երջանիկ»երկրներում արդեն վաղուց խախտվել էր հավասակշռությունը բժշկի ևշոուբիզնեսի աստղի, արտադրողի և բանկիրի, ուսուցչի և մարքետոլոգիսոցիալական կարգավիճակների միջև։ բավարարվողԵթե վերը քննարկվածին ավելացնում ենք նաև բնապահպանականոլորտում կուտակված խնդիրները, որոնք կտրուկ մեղմվեցին տոտալկարանտինային պայմաններում, ապա գոյության իրավունք կարող էունենալ այն պնդումը, որ այս ճգնաժամը կարող է և պետք է կատարել«սանիտարի» դեր։ Իրականում այսօր ախտահարվել են Աշխարհիքաղաքականնկատմամբ տնտեսական,սոցիալական այնպատկերացումները, որոնք իրենց սպառել են։ ևգալիսԱյս պարագայումհարցը. արդյո՞քմարդկությունը պատրաստ է արմատապես փոխել վերը թվարկվածպատկերացումները և ամբողջապես վերարժևորել սեփական ընթացքը,թե՞ առկա խնդիրներին ժամանակվոր լուծումներ կգտնվեն, և տեղիկունենա համակարգի սովորական Restart-վերագործարկում։ գլխավորէԴատելով առկա ազդակներից՝ իրավիճակը հուսադրող չէ։ Քանի որկրկին տնտեսական ոլորտում փորձ է կատարվում ֆինանսաբանկայինհամակարգի միջոցով խթանելու արհեստական սպառողականությունը,կրկին հանդուրժողականությամբ փաթեթավորված փորձ է կատարվումձևավորել համաշխարհային տիրապետություն։ 56Իսկ այս պարագայումապագա համվարակային (ոչ միայն) ճգնաժամերն անխուսափելի ենլինելու գուցե առավել, համատարած, առավել վտանգավոր և առավելկործանարար։ Մենք խնդրիլուծումը տեսնում ենք մեր ապրելակերպիփիլիսոփայության արմատական փոփոխության մեջ։ Այսինքն՝ եկել էարմատապես Նոր Աշխարհ կառուցելու ժամանակը։ Եկել է նաև որակովփոքրերի ժամանակը։ Իհարկե, մարդկությունը նման գիտակցման չիկարող գալ ակնթարթորեն։ Սակայն առկա և սպասվող ճգնաժամերըկստիպեն այդ փոփոխության։ Հետևաբար, մենք այսօր պետք էպատրաստվենք և այսօր պետք է սահմանենք ապագա Աշխարհինկատմամբ մեր երազը՝ «Հայկական երազը»։ Իսկ վերջինս արդենհետազոտական այլ խնդիր է, որին կանդրադառնանք այլ հոդվածիմիջոցով։

example1677

example1677

Առցանց ուսուցումը ամբողջապես ենթադրում է ուսանողակենտրոն ուսուցում եւ ուսումնառության ինքակազմակերպման բարձր մակարդակ։ On-Line մասնագիտական կրթական ծրագրերը ենթադրում են ուսանողի գործուն մասնակցություն իր ուսումնառության գործընթացի կառավարմանը, որը զուգորդվում է մանկավարժական նորամուծությունների ներմուծմամբ, առցանց համակարգում դասավանդողների եւ ուսանողների միջեւ ակտիվ եւ սպառիչ հետադարձ կապի ապահովմամբ։

Առցանց ուսուցման դեպքում բուհերին պետք է նաև տրամադրվեն ակադեմիական լայն ազատություններ `ուսումնական գործընթացի բովանդակության ձևավորման գործում։ Չնայած այն հանգամանքին, որ կրթական ծրագրերը «ձևավորված են սահմանված ստանդարտների պահանջների համաձայն, այնուամենայնիվ, հեռավար ուսուցման առանձնահատկություններից ելնելով, համալսարանները գնում են ակադեմիական ազատությունների ուղիով։ Ակադեմիական ազատության ձգտումը միշտ էլ ակնհայտ է եղել ավանդական կրթական համակարգում։ Բարձրագույն մասնագիտական ​​կրթական ծառայությունների մատուցումն ուղղված է ոչ միայն ուսանողի, այլ նաև գործատուի շահերին։ Աշխատանքի շուկայում դինամիկ փոփոխությունները կարող են գործատուին ստիպել ակտիվորեն մասնակցել ուսումնական ծրագրերի շտապ շտկմանը կամ կատարելագործմանը։ Եվ այսպիսով, նման իրավիճակներում համալսարանը չի կարող խստորեն պահպանել 86 86 ԿԱՌԱՎԱՐՄԱՆ նամակի տառի պահանջները, հետաձգել և օպերատիվորեն չպատասխանել աշխատաշուկայի անընդհատ փոփոխվող պահանջներին։ Հետևաբար, համալսարանական համակարգին տրամադրվում է ակադեմիական ազատությունների շրջանակ `կրթական ծրագրերի բովանդակությունը փոխելու համար, որպեսզի, հաշվի առնելով գործատուի պահանջները, ուսումնական պլանը բարեփոխվի, մինչև պետությունը հաստատի նոր սերնդի պետական ​​չափորոշիչները։ Կրթության շուկայում մրցակցային դիրք ապահովելիս համալսարանները ձգտում են հնարավորինս հաշվի առնել ուսանողների շահերը և կրթության բովանդակության ձևավորման մեջ փոփոխվող պահանջները։ Մասնավորապես, ուսանողի նախասիրություններից ելնելով, խնդիր է դառնում վերանայել ընտրովի դասընթացների կազմը, անդրադառնալ գիտելիքների հավաստագրման և գնահատման ձևերի դինամիկ փոփոխություններին, որոնք չպետք է հնանան։ Ուստի համալսարաններին որոշակի աստիճանի ազատություն է տրված ՝ շեղվելու կրթական ստանդարտների պահանջներից ՝ ապահովելով ուսանողների կրթության գրավչությունը։ Ներկայումս համալսարանները նաև ձգտում են հիմնական մասնագիտական ​​կրթական ծրագրի յուրացման ընթացքում համատեղել կրթության տարբեր ձևեր։ Այսպիսով, գոյություն ունեցող կրթության դեպքում արդյունավետ է դառնում ուսանողներին որոշ մոդուլներում հեռավար ուսուցում տրամադրելը, ինչը մի կողմից խնայում է համալսարանում կրթական ծառայություններ տրամադրելու ծախսերը, մյուս կողմից նաև բարելավում է ուսանողների կառուցվածքը։ ծանրաբեռնվածություն Ուստի, առանց կրթական ծառայությունների որակը խաթարելու, համալսարաններին որոշակի ազատություն է տրված ՝ համատեղելու առկա և հեռավար ուսուցման տեխնոլոգիաները։ Ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս [1, p. 7] որ եվրոպական ուսումնական հաստատությունն իրավունք ունի ՝ - փոխել առարկայական խմբերի քանակը մինչև 5%, - փոխել ծրագրային նյութերի բովանդակությունը առանձին առարկաների համար 15% -ի սահմաններում, - սահմանել միջանկյալ ատեստավորման անցկացման ուղիները. ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ ՝ ուսումնական հաստատության պահուստային ժամանակն օգտագործելու մասնագիտացման, ինչպես նաև արտադրական (մասնագիտական) պրակտիկայի համար, - յուրաքանչյուր առարկայի համար սահմանել կրթական բեռի ընդհանուր ծավալը (լսարանային և արտադպրոցական), - հաշվի առնել մասնագիտական ​​առարկայական խումբը և մասնագիտացումներ Շահառուների (սոցիալական գործընկերների) առաջարկություններ. Ընտրովի առարկաները սահմանել հետևյալ կերպ. Ապահովել շրջանավարտի մրցունակությունը, առնվազն տարածաշրջանային աշխատաշուկայում. - ձևակերպել ընտրովի (ընտրովի) առարկաների ցանկը և դրանց բովանդակությունը `ըստ ուսանողների նախասիրություններ; - սահմանել ուսանողների բացակայությունների գրանցման կարգը. - հիմնական մասնագիտական ​​կրթական ծրագրի յուրացման ընթացքում համատեղել կրթության տարբեր ձևեր. ակտիվորեն մասնակցում են իրենց կրթական ծրագրերի կառուցման ճարտարագիտությանը. - հիմնական մասնագիտական ​​կրթական ծրագրի յուրացման ընթացքում համատեղել ուսուցման տարբեր ձևեր, - թույլ տալ ուսանողներին հնարավորինս ակտիվ մասնակցել իրենց կրթական ծրագրերի կառուցման ինժեներիային։ - հիմնական մասնագիտական ​​կրթական ծրագրի յուրացման ընթացքում համատեղել ուսուցման տարբեր ձևեր. Միջազգային փորձը ցույց է տալիս, որ կրթության ստանդարտներում ներառված ոչ պարտադիր (կամընտիր) մոդուլների մասնաբաժինը կազմում է մոտ 30%։ Ուստի ուսանողը, ելնելով իր նախասիրություններից, ընտրում է ոչ միայն կրթական մոդուլ, այլ նույնիսկ դասավանդում է դասախոսների։ Նման ակադեմիական ազատությունը էապես նպաստում է հաճախորդի (ուսանողի) կրթական ծառայությունների ուսուցման նախասիրությունների բավարարմանը, բայց միևնույն ժամանակ մեծացնում է ուսանողի պատասխանատվության մակարդակը `իր կողմից կառուցված ուսուցողական բովանդակության որակը ապահովելու հարցում [1, p. 9]։ 88 ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ Հեռավար ուսուցման ծրագրերում ներգրավված ուսանողների ծանրաբեռնվածության ազատությունը նաև ընդլայնվում է համալսարանի կողմից գիտելիքների բազմակողմանի գնահատման համակարգի օգտագործման միջոցով, երբ բացի միջանկյալ և ավարտական ​​քննություններից, մոդուլի յուրացումը գնահատվում է ըստ անհատական ​​աշխատանքի, էլ. ուսման հաճախում և էլեկտրոնային թեստ։ Ուստի ուսանողն ինքն է որոշում վերը նշված իր գնահատականի կազմավորման «որոշիչ ուղղությունները»։ Այսպիսով, եթե հեռակա ուսուցման կուրս անցած ուսանողը հիմնականում հաճախել է վիդեո և աուդիո դասընթացներ Ինտերնետում և ակտիվորեն մասնակցել է գործնական գործունեության, WEB սեմինարների, բարձր գնահատական ​​ստանալով մոդուլում, նա կարող է ինչ-որ չափով հանգստանալ և համեմատաբար ունենալ քիչ ժամանակ միջանկյալ և ավարտական ​​քննությունների համար։ պատրաստում և հակառակը։ Այսպիսով, հեռավար ուսուցում ստացող ուսանողին տրվում են որոշակի ազատություններ ակադեմիական աշխատանքային ժամանակի կառուցվածքի ձևավորման գործում։ Ուսանողներին տրամադրվող ակադեմիական ազատությունների ընդլայնման դեպքում, որպես կանոն, ուսման մեծ մասը տեղի է ունենում լսարանից դուրս և, որպես արդյունք, ուսանողներն ակտիվորեն մասնակցում են իրենց ուսուցման պլանավորմանը և կազմակերպմանը։ Կրթական ծառայություններ մատուցելու նման իրավիճակում ուսանողները կարող են ընտրել ոչ միայն այն, ինչ կարող են սովորել, այլև պատկերացնել, թե ինչու և ինչպես սովորել։ դասախոսությունների ծավալն է (տե՛ս Գծապատկեր 1.)։ Միևնույն ժամանակ, ձեւավորվում է ուսուցիչ-ուսանող հարաբերությունների նոր որակ `հիմնված անհատական ​​աշխատանքի ստեղծագործական կազմակերպման և ուսուցիչ-ուսանող հարաբերությունների որակի վրա։ 89 ԿԱՌԱՎԱՐՈՒԹՅՈՒՆ Այս պարագայում ակադեմիական ազատությունների շրջանակը մեծանում է, քանի որ շփման ժամերի ծանրության կենտրոնի հերթափոխը ուսանողից անցնում է դեպի անհատ ուսանող, ուսանողներն ու դասախոսները աստիճանաբար հրաժարվում են դասավանդման ավանդական կարծրատիպերից և փոխադարձ վերլուծական մոտեցում ցուցաբերում։ յուրաքանչյուր դեպքում Գծապատկեր 1. Ուսանողի ժամային աշխատանքային ծանրաբեռնվածության կառուցվածքը։ «Դասախոսակենտրոն ուսուցում» «Ուսանողակենտրոն ուսուցում» 90 ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ Մասնագիտական ​​գրականության մեջ առցանց ուսուցման և ավանդական հեռավար ուսուցման միջև եղած տարբերություններից բացի, կան մի շարք տիպիկ հոգեբանական մանկավարժական խնդիրներ, որոնք ուսուցիչներն ու ուսանողները պետք է լուծեն։ Դրանք են. 1) ուսման գործընթացում մասնակիցների միջանձնային հաղորդակցության հետ կապված դժվարություններ, 2) համագործակցային ուսուցման համար արդյունավետ փոքր ուսումնասիրական խմբերի ձևավորման հետ կապված խնդիրներ, 3) ունկնդիրների կողմից տեղեկատվության ընկալման անհատական ​​հատկությունների ուսումնասիրության հետ կապված խնդիրներ։ կազմակերպել ուսուցման առավել արդյունավետ գործընթաց, 4) դասախոսի համապատասխանությունը հեռավար ուսուցման ընտրված մեթոդական և մանկավարժական տեխնոլոգիաներին [2, էջ. 13]։ Այնուամենայնիվ, անկախ վերոնշյալ դժվարություններից, ուսանողակենտրոն առցանց դասավանդումը տեսանելի ապագայում գերիշխող դիրք կզբաղեցնի կրթական շուկայում և կունենա խոստումնալից կազմակերպչական առանձնահատկություններ։ Առաջին. Մշակել WEB դասի նոր հայեցակարգ, որը հնարավորինս կտեղափոխի ուսուցման ավանդական մոտեցումները դեպի էլեկտրոնային միջավայր։ Այս դեպքում վիրտուալ միջավայրում հնարավոր կլինի օգտագործել դասախոսություններ, սեմինար-քննարկումներ, խմբային շնորհանդեսներ, բանավեճի ակումբներ, դասական ավանդական ուսուցմանը հատուկ կլոր սեղաններ, որոնք հնարավոր կլինի կազմակերպել ժամանակակից տեղեկատվական տեխնոլոգիաներով։ Երկրորդ ՝ մանկավարժական նորարարությունների ներդրում, որոնք կապահովեն ակտիվ և սպառիչ արձագանք ուսուցիչների և ուսանողների միջև, ինչպես նաև ուսանողական խմբերի միջև ուսումնական համագործակցություն։ Բացի այդ, մանկավարժական նորարարությունները ուղղված են լինելու ուսանողակենտրոն ուսմանը, երբ ուսանողը ակտիվորեն մասնակցելու է ինքնակրթության գործընթացին, էլեկտրոնային վարժությունների միջոցով կզարգացնի իր մասնագիտական ​​հմտությունները, էլեկտրոնային թեստեր կանցնի ինքնակառավարման միջոցով։ գնահատման համակարգ։ Երրորդ ՝ էլեկտրոնային կառավարման համակարգի ընդլայնում, երբ առցանց համակարգում ներգրավված ուսանողների ակադեմիական վարքագիծը ամբողջությամբ թվայնացված կլինի և վերահսկվելու է էլեկտրոնային դեկանի գրասենյակի կողմից։ Նման դեպքում էապես կբարձրանա դեկանատների, ամբիոնների վարչական գործունեության արդյունավետությունը և հեռավար ուսուցման դասընթացների նպատակասլացությունը `ուղղված կրթության շահառուների կարիքների բավարարմանը և առցանց կրթական ծառայությունների որակի բարձրացմանը։

example839

example839

Հոդվածում քննարկվել է գործող օրենսդրական կարգավորման պայմաններում մեղադրյալի կողմից սուտ ցուցմունքներ տալու փաստացի հնարավորությունը, պրակտիկայում դրա հետևանքով առաջացած խնդիրները, ՀՀ քրեական դատավարության նոր օրենսգրքի նախագծով առաջարկված կարգավորումը` մեղադրյալի կողմից ցուցմունքներ տալու դեպքում սուտ ցուցմունքներ տալու համար քրեական պատասխանատվության ենթարկվելու մասին նախազգուշացվելը, և այսպիսի կարգավորման դեպքում հնարավոր խնդիրները։ Հոդվածում նշված պրակտիկ խնդիրների արդյունավետ լուծումը կարելի է ապահովել ինչպես նախագծով առաջարկված կարգավորմամբ, այնպես էլ գոյություն ունեցող պրակտիկայի շտկմամբ։

ՄԵՂԱԴՐՅԱԼԻ՝ ՍՈՒՏ ՑՈՒՑՄՈՒՆՔ ՏԱԼՈՒ ՀՆԱՐԱՎՈՐՈՒԹՅՈՒՆԸՄեղադրյալի կողմից սուտ ցուցմունք տալու հնարավորություն կամ «ստելու իրավունք», որպեսայդպիսին, ՀՀ գործող քրեական դատավարության օրենսգիրքը (այսուհետ` Օրենսգիրք) ուղղակիորենչի նախատեսում։ Այս «իրավունքի» առկայությունը բխում է նրանից, որ ի տարբերություն վկայի և տուժողի, ովքեր սուտ ցուցմունք տալու համար ենթակա են քրեական պատասխանատվության (ՀՀ քրեական օրենսգիրք, հոդ. 338), մեղադրյալը (կասկածյալը) ենթակա չէ։ Տեսության մեջ նման հնարավորության էությունը բնորոշելու կապակցությամբ մոտեցումները տարբեր են։ Կարծիք է արտահայտվում, որօրենսդիրն այսկերպ կասկածյալին կամ մեղադրյալին սուտ ցուցմունք տալու հնարավորության ընձեռումը դիտարկել է՝ որպես լռելու իրավունքի բաղկացուցիչ1։ Թեև ՀՀ օրենսդրությամբ մեղադրյալի կողմից սուտ ցուցմունք տալու համար պատասխանատվության մասին դրույթ նախատեսված չէ, սակայնմեղադրյալի սուտ ցուցմունք տալու հնարավորությունը որևէ կերպ պայմանավորված չէ անմեղությանկանխավարկածի սահմանադրական իրավունքով2։ Մեր կարծիքով՝ մեղադրյալի ստելու հնարավորությունն ըստ Օրենսգրքի տրամաբանության՝ պետք է դիտել որպես մեղադրյալի պաշտպանության իրավունքի բաղկացուցիչ, քանի որ համաձայն 65-րդ հոդվածի 1-ին մասի. «Մեղադրյալն ունի պաշտպանության իրավունք։ Քրեական վարույթն իրականացնող մարմինը մեղադրյալին հնարավորություն է ընձեռում օրենքով չարգելված բոլոր միջոցներով իրականացնել պաշտպանության իր իրավունքը»։ Այսինքն՝ ըստ էության, օրենսդիրը մեղադրյալին հնարավորություն է տալիս նաև ստելով իրականացնելիր պաշտպանության իրավունքը, քանի որ մեղադրյալը չի կրում ճիշտ ցուցմունքներ տալու պարտականություն։ Ինչպես արդեն նշվել է, մեղադրյալի «ստելու իրավունքը» հաճախ իրավաբանական գրականության մեջ համարում են լռելու իրավունքի տարր։ «Լռելու իրավունք» հասկացություն ո՛չ ՀՀ սահմանադրությունը, ո՛չ Մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների պաշտպանության մասին եվրոպական կոնվենցիան (այսուհետ` Եվրոպական կոնվենցիա), ո՛չ Օրենսգիրքը ուղղակիորեն չեն նախատեսում։ Մասնավորապես՝ ՀՀ սահմանադրության 22-րդ հոդվածի համաձայն՝ ոչ ոք պարտավոր չէցուցմունք տալ իր, ամուսնու կամ մերձավոր ազգականների վերաբերյալ։ Սահմանադրական այսդրույթին համապատասխան՝ Օրենսգիրքը քրեական դատավարության սկզբունքների շարքում ամրագրում է ցուցմունք տալու պարտականությունից ազատ լինելը (Օրենսգրքի 20-րդ հոդված)։ Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանն (այսուհետ՝ ՄԻԵԴ) իր նախադեպային իրավունքում բազմիցս նշել է, որ չնայած լռության և իր դեմ ցուցմունք չտալու իրավունքները Եվրոպական կոնվենցիայի 6-րդ հոդվածով նախատեսված չեն, այնուամենայնիվ, դիտվում են որպես 6-րդ հոդվածովերաշխավորված արդար դատաքննության հասկացության հիմքում ընկած համընդհանուր ճանաչումունեցող միջազգային չափորոշիչներ3։ Այսինքն՝ մեղադրյալի լռելու իրավունք ասելով` պետք է հասկանալ վերջինիս իրավունքը՝ ցուցմունքներ չտալու իր, ամուսնու կամ մերձավոր ազգականների վերաբերյալ, իսկ Օրենսգրքի 20-րդ հոդվածի իմաստով` նաև չտրամադրել հանցանք գործելու մեջ իր, ամուսնուկամ մերձավոր ազգականների մեղավորությունը հիմնավորող նյութեր։ Ինչպես երևում է, մեղադրյալիստելու «իրավունքը» ամենևին էլ լռելու իրավունքի բաղկացուցիչ մասը չէ, և մեղադրյալին ցուցմունքներ տալուց հրաժարվելու, լռություն պահպանելու իրավունքի ընձեռումը` ինքնին չի ենթադրում նաևստելու հնարավորության տրամադրում։ Լռելու իրավունքի հետ անխզելիորեն կապված է ճշմարտացի ցուցմունք տալու պարտականությունը4։ Ինչպես նշվեց, այսպիսի պարտականություն գործող օրենսդրությամբ նախատեսված է միայն1 Տե՛ս Մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների պաշտպանության եվրոպական չափանիշների կիրառումը ՀՀքրեական դատավարությունում, խմբ.՝ Ղազինյան Գ.Ս., Երևան, 2010, էջ 159։ 2 Տե՛ս ՀՀ սահմանադրության մեկնաբանություններ, ընդ. խմբ.` Գ. Հարությունյանի, Ա. Վաղարշյանի, Երևան, 2010, Էջ 257։ 3 Տե՛ս ECHR, John Murrey v. the United Kingdom, Judgment of 8 February 1996. Reports, 1996-I., Para.45։ 4 Տե՛ս Մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների պաշտպանության եվրոպական չափանիշների կիրառումը ՀՀքրեական դատավարությունում, էջ 158։ վկայի և տուժողի համար։ Մեղադրյալի համար նման պարտականություն նախատեսված չէ, ուստի` նաչի կարող պատասխանատվության ենթարկվել սուտ ցուցմունքներ տալու համար։ Օրենսգիրքն այսընդհանուր կանոնից մեկ բացառություն է նախատեսում։ Այսպես, Օրենսգրքի 65-րդ հոդվածի 3-րդ մասի համաձայն՝ «…Մեղադրյալի վրա չի կարող որևէ պատասխանատվություն դրվել իր տված ցուցմունքների և բացատրությունների համար, բացի այն դեպքերից, երբ նա հայտարարել է հանցագործությանն ակնհայտորեն առնչություն չունեցող անձի կողմից հանցանք կատարելու մասին»։ Ընդ որում,այս դեպքում նրան պետք է պատասխանատվության ենթարկել ոչ թե սուտ ցուցմունք տալու, այլ սուտմատնության հանցակազմի համար (ՀՀ քրեական օրենսգրքի 333-րդ հոդված)։ Ի տարբերություն գործող օրենսդրական կարգավորումների, ՀՀ քրեական դատավարության նորօրենսգրքի նախագծի (այսուհետ` Նախագիծ) 228-րդ հոդվածը նախատեսում է. «...Քննիչը մեղադրյալին բացատրում է նաև լռելու նրա իրավունքը, պարզաբանում է, որ այդ իրավունքից օգտվելը չի կարող մեկնաբանվել ի վնաս նրա, ինչպես նաև հայտնում է, որ նրա ցուցմունքը քրեական վարույթի ընթացքում կարող է օգտագործվել՝ որպես ապացույց։ Եթե մեղադրյալը ցուցմունք տալու ցանկություն էհայտնում, ապա քննիչը նրան տեղեկացնում է ճիշտ ցուցմունք տալու պարտականության և նախազգուշացնում սուտ ցուցմունք տալու համար սահմանված պատասխանատվության մասին։ Այս փաստըհավաստվում է մեղադրյալի ստորագրությամբ»։ Օրենսդրական այս նորամուծությունը, սակայն, տեսաբանների և պրակտիկ աշխատողների կողմից միանշանակ չի ընկալվում։ Դատավարագետների ևպրակտիկ իրավաբանների կողմից բերվում են մի շարք կողմ և դեմ փաստարկներ։ Սույն աշխատանքում կքննարկվեն այդ դիրքորոշումները, և փորձ կարվի պատասխանել այն հարցերին, թե ինչ խնդիրներ կարող են լուծվել Նախագծով առաջարկված կարգավորմամբ, և արդյոք նպատակահարմար էսուտ ցուցմունքներ տալու համար մեղադրյալին քրեական պատասխանատվության ենթարկելը։ Նախ, պետք է նշել, որ գործող Օրենսգրքում առկա իրավական կարգավորումը պրակտիկայումլուրջ խնդիրներ է առաջացրել1։ Առաջին հերթին պրակտիկ աշխատողների մեծ մասը, պայմանավորված այն հանգամանքով, որ մեղադրյալը փաստացի ունի ստելու հնարավորություն առանց դրա համար քրեական պատասխանատվության ենթարկվելու վախի, ի սկզբանե նրա ցուցմունքները գնահատում են որպես ոչ արժանահավատ։ Երկրորդ, ինքը` մեղադրյալը, գիտակցելով, որ ստելու դեպքումիրեն չի սպառնում պետական հարկադրանք, հաճախ ապակողմնորոշում է վարույթն իրականացնողմարմիններին` այդպիսով խոչընդոտելով քննության ընթացքին։ Վերոշարադրյալը հիմք է տալիս եզրակացնելու, որ Նախագիծն արդեն իսկ հիշատակված 228-րդ հոդվածում առաջարկված իրավակարգավորմամբ փորձում է լուծել հենց այս խնդիրները։ Այժմ քննարկենք դրանք առանձին-առանձին։ Այսպես, Դ. Խաչատրյանը, վերլուծելով ապացույցների թույլատրելիության վերաբերյալ ՄԻԵԴ-ինախադեպային իրավունքը, կարծիք է հայտնել այն մասին, որ. «…սուտ ցուցմունք տալու դատավարական իրավունքի պատճառով մեղադրյալը զրկված է իր դեմ ցուցմունք տվող «նախազգուշացված»վկաների հետ համահավասար արժանահավատության պայմաններում ցուցմունք տալու իրավունքից։ Արդյունքում, երբ մեղադրյալը ցուցմունք է տալիս դատարանում, այսպիսով` փաստացի ինքն իրենհրավիրելով որպես պաշտպանության կողմի վկա, խախտվում է Կոնվեցիայի 6-րդ հոդ.-ի 3-րդ մասի (դ)կետի այն պահանջը, որ նա ունի «իր վկաների մասնակցության և հարցաքննվելու իրավունք այն նույնպայմաններում, որոնք կիրառվում են իր դեմ ցուցմունք տվող վկաների նկատմամբ»։ Արդյունքում, ըստէության, այս ապացույցի տեսակը գրեթե չի գնահատվում և մեղադրական դատավճիռ կայացնելիսպարզապես նշվում է, որ այն «չի համապատասխանում իրականությանը և հետապնդում է քրեականպատասխանատվությունից և պատժից խուսափելու նպատակ»» 2։ Այս խնդրի առավել խորը պարազաբանման համար կարծում ենք՝ անհրաժեշտ է քննարկել մեկայլ հարց ևս։ Դատավարագետների մեծ մասը առանց վարանելու մեղադրյալի համար օրենքով չսահմանափակված ստելու հնարավորությունը անվանում են նրա իրավունքը։ Սակայն այստեղ հարց էառաջանում` արդյո՞ք դա մեղադրյալի համար «իրավունք» է՝ այս հասկացության ամբողջ իմաստով։ Մ.Ստրոգովիչն այս կապակցությամբ նշում է. «Եթե կասկածյալը կամ մեղադրյալը իրավունք ունենայինակնհայտ սուտ ցուցմունքներ տալու, ապա քննիչը կամ դատարանը պարտականություն կկրեին ոչ միայն նրանց այս իրավունքը պարզաբանելու, այլև նպաստելու, որ իրականացվի այն։ Խոսքը ոչ թեստելու իրավունքի, այլ ստելու համար քրեական պատասխանատվության բացակայության մասին է,որոնք, իհարկե, չեն նույնանում»3։ Կարծում ենք` իսկապես մեղադրյալն այդպիսի իրավունք չունի։ Ստելը հակաբարոյական է, և բնական է, որ սուտը չի կարող օրենսդրի կողմից օրինականացվել։ Այն1 Տե՛ս «Մեղադրյալը սուտ ցուցմունք տալու համար ևս պատասխանատվության կենթարկվի», հասանելի է՝www.armversion.am/2012/10/23։ 2 Տե՛ս Խաչատրյան Դ., Ապացույցների թույլատրելիության վերաբերյալ Մարդու իրավունքների Եվրոպական դատարանիհիմնական նախադեպային դիրքորոշումները, Մարդու իրավունքների Եվրոպական դատարանի լրատու, Երևան (3), էջ 11։ 3 Տե՛ս Проблемы судебной этики,под.ред. Строгович М., Москва,1974, с. 138-139՞հանգամանքը, որ մեղադրյալն իրավունք ունի օրենքով չարգելված բոլոր միջոցներով (իսկ ստելն արգելված չէ) պաշտպանել իր իրավունքները, դեռևս չի նշանակում, որ վերջինս ունի ստելու իրավունք։ Կարծում ենք` ընդունելի չէ օրենսդրական կարգավորման նման մեկնաբանությունը և դրա հետևանքով տարածված պրակտիկան։ Գոյություն ունեցող պրակտիկան հենց այսպիսի մեկնաբանության հետևանքն է։ Այսինքն` խնդիրն այն է, որ չպետք է առաջնորդվել մեղադրյալի ցուցմունքների` սուտ լինելու կանխավարկածով։ Անդրադառնալով Դ. Խաչատրյանի դիրքորոշմանը` կարծում ենք, որ գործողօրենսդրական կարգավորումն ամենևին էլ չէր հակասի կոնվենցիոնալ պահանջներին, այսինքն` մեղադրյալի` իր վկաներին (այդ թվում` իրեն) միևնույն պայմաններով, ինչ իր դեմ ցուցմունք տված վկաները, կանչելու և հարցաքննելու իրավունքին, եթե պրակտիկայում մեղադրյալի` քրեական պատասխանատվության մասին նախազգուշացված չլինելու հանգամանքը չընդունվեր որպես նրա ցուցմունքների սուտ լինելու կանխավարկածի հիմնավորում։ ՄԻԵԴ-ի նախադեպային իրավունքի որոշակիուսումնասիրությունը թույլ է տալիս ենթադրություն անել, որ ՄԻԵԴ-ը չունի նախադեպային որոշում,որով մեղադրյալին այսպիսի «իրավունք» ընձեռելը ճանաչվեր Եվրոպական կոնվենցիային հակասող,այն դեպքում, երբ Եվրոպական Կոնվենցիային մասնակցող երկրներից շատերում ևս գործում է նույնպիսի իրավական կարգավորում։ Մասնավորապես, օրինակ` Ֆրանսիայում մեղադրյալն իր գործով չիկարող հարցաքննվել՝ որպես «հասարակ» վկա։ Ֆրանսիայի քրեական դատավարության օրենսգրքովիր գործով ցուցմունքներ տվող մեղադրյալն անվանվում է աջակցող վկա (assisted witness), և արգելվում է նրան երդմամբ հարցաքննելը, այսինքն` նա չի կարող ենթարկվել քրեական պատասխանատվության իր տված սուտ ցուցմունքների համար1։ Գերմանիայի քրեական դատավարության օրենսգիրքըևս ամրագրում է, որ արգելվում է մեղադրյալին հարցաքննել երդմամբ. այդպիսով, փաստորեն, նա չինախազգուշացվում սուտ ցուցմունքներ տալու համար քրեական պատասխանատվության ենթարկվելու մասին2։ Հարց է ծագում` մի՞թե այսպիսի իրավական կարգավորմամբ այս երկրների առջև չի դրվելնույն խնդիրը, ինչ մեզ մոտ է առաջացել։ Կարծում ենք՝ խնդիրն առաջին հերթին մեր իրավագիտակցության, օրենքի սխալ մեկնաբանման և կիրառման մեջ է և ոչ թե` ինքնին օրենքի։ Բացի այդ, չպետք է մոռանալ մի կարևոր հանգամանք ևս. մեղադրյալը, տուժողը, վկան չունենմիատեսակ դատավարական կարգավիճակ։ Եթե վկայի համար քրեական դատավարությանը մասնակցելը հետապնդում է արդարադատության իրականացմանը օժանդակելու նպատակ, իսկ տուժողը`հենց ինքը այդ արդարադատությունը պահանջողն է, ով ևս պետք է նպաստի դրա իրականացմանը(վերջիվերջո, ցուցմունք տալը նրա համար բացի իրավունք լինելուց՝ նաև պարտականություն է), ապանույնը չի կարելի ասել մեղադրյալի համար։ Ի վերջո մեղադրյալը քրեական դատավարությանը մասնակցում է առաջին հերթին պաշտպանվելու համար և ոչ թե արադարադատության իրականացմանընպաստելու։ Իհարկե, ասվածը չի նշանակում, թե նա իրավունք ունի խոչընդոտել արդարադատությանիրականացմանը։ Այսպիսով, անդրադառնալով բարձրացված երկրորդ խնդրին, այն է` մեղադրյալիկողմից վարույթն իրականացնող մարմիններին ապակողմնորոշելուն, մոլորեցնելուն, պետք է նշել, որսա ևս բխում է հասարակության իրավագիտակցության մակարդակից, օրենքի ոչ ճիշտ կիրառումից։ Այսպես, ՀՀ սահմանադրության 18-րդ հոդվածի 2-րդ պարբերության համաձայն` յուրաքանչյուրոք ունի իր իրավունքներն ու ազատությունները օրենքով չարգելված բոլոր միջոցներով պաշտպանելուիրավունք, իսկ 42-րդ հոդվածի 2-րդ պարբերությամբ սահմանվում է, որ` յուրաքանչյուր ոք ազատ էկատարելու այն, ինչն արգելված չէ օրենքով և չի խախտում այլոց իրավունքները և ազատությունները։ Վերոհիշյալ սահմանադրական դրույթների վերլուծությունից բխում է, որ անձի` իր իրավունքներն ուազատությունները օրենքով չարգելված բոլոր միջոցներով պաշտպանելու իրավունքը ևս սահմանափակված է այլոց իրավունքներով և ազատություններով։ Եթե այս լույսի ներքո մեկնաբանենք գործողօրենսդրական կարգավորումը, կարող ենք փաստել, որ մեղադրյալի կողմից իր իրավունքները օրենքով չարգելված բոլոր միջոցներով պաշտպանելու իրավունքը (ներառյալ նաև սուտ ցուցմունքներ տալով) ևս անսահմանափակ չէ, և եթե մեղադրյալը ակնհայտորեն չարաշահում է իր իրավունքները` ներառյալ՝ իր պաշտպանության իրավունքը, ապա, բնականաբար, նրա համար պետք է առաջանան որոշակի բացասական հետևանքներ։ Օրինակ, եթե մեղադրյալը պարբերաբար սուտ ցուցմունքներ է տվել,որոնք ստուգվելու արդյունքում պարզվել է, որ չեն համապատասխանում իրականությանը, ապաապացույցները գնահատելիս համապատասխան սուբյեկտների մոտ այս իրավիճակում կարող է ձևավորվել ներքին համոզմունք` դրանց ոչ արժանահավատ լինելու վերաբերյալ։ Ինչպես արդեն նշվել է, Նախագիծն առաջարկված կարգավորմամբ փորձ է անում լուծել պրակտիկայում առաջացած խնդիրները։ Չենք կարող չհամաձայնել, որ մեղադրյալին սուտ ցուցմունք տալուհամար քրեական պատասխանատվության ենթարկելու դեպքում բարձրացված հարցերը չէին առաջանա։ Սակայն պետք նկատի ունենալ նաև, որ ցանկացած նոր իրավակարգավորում նոր խնդիրներ1 Տե՛ս Criminal Procedure Code of the French Republic, art. 113-7։ 2 Տե՛ս The German Code of Criminal Procedure (Strafprozessordnung), para. 60։ առաջացնելու վտանգ է պարունակում իր մեջ։ Գաղտնիք չէ, որ Օրենսգրքով դրսևորված մոտեցումըպայմանավորված է հանցանքի կատարման մեջ կասկածվող կամ մեղադրվող անձի հոգեբանությամբ,վերջինիս հետապնդած շահով, իրեն չվնասելու բնական ցանկությամբ։ Եթե մեղադրյալին նախազգուշացվի սուտ ցուցմունք տալու համար քրեական պատասխանատվության ենթարկելու մասին, բնականէ, որ այս դեպքում նա արդեն իրեն կաշկանդված կզգա։ Նման իրավիճակում նա կա՛մ ստիպված կլինիլռել` օգտվելով իրեն վերապահված այդ իրավունքից, կա՛մ ստիպված կլինի ասել ճշմարտությունը։ Որոշ իրավաբաններ կարծիք են հայտնում, որ այս դեպքում մեղադրյալի հաղորդած ցանկացած սուտտեղեկություն, որը նշանակություն ունի գործի լուծման համար և վերաբերում է ապացուցման առարկային, կառաջացնի նրան քրեական պատասխանատվության ենթարկելու խնդիր։ Սակայն, կարծումենք՝ այս մոտեցումը ևս ընդունելի չէ, և իրականում Նախագծով առաջարկված դրույթը չպետք է այդկերպ մեկնաբանել։ Կարծում ենք` Նախագծով առաջարկված կարգավորումը վերաբերում է այն դեպքերին, երբ մեղադրյալը տալիս է այնպիսի սուտ ցուցմունք, որը նպատակ է հետապնդում քննությունըապակողմնորոշելու, վարույթն իրականացնող մարմիններին և դատարանին մոլորության մեջ գցելու։ Նախագծի այս դրույթը մեկ այլ խնդիր էլ կարող է առաջացնել։ Հաշվի առնելով մեղադրյալի հոգեբանությունը` կարելի է ասել, որ սուտ ցուցմունքի համար քրեական պատասխանատվության և պատժի ենթարկվելու վախը հնարավոր է վերջինիս ստիպի լռել։ Այսինքն` կստացվի, որ նա «կհարկադրվի»օգտվել իր այդ իրավունքից։ Ի վերջո, ցուցմունքներ տալուց ազատ լինելը կամ լռելը մեղադրյալի իրավունքն է, և հոգեբանորեն մեղադրյալը գիտակցում է, որ իր լռությունը կարող է ամրապնդել իր նկատմամբ առկա մեղադրանքը կամ կասկածը։ Լռելու իրավունքից օգտվելն, իհարկե, չի կարող մեկնաբանվել ի վնաս մեղադրյալի։ Մեղադրյալի իրավունքների պաշտպանության նման երաշխիք նախատեսումէ նաև Նախագիծը։ Սակայն չպետք է մոռանալ, որ այս իրավունքը ևս բացարձակ չէ։ Չի կարելի բացառել, որ լռելու իրավունքից օգտվելը այն պայմաններում, երբ ակնհայտ էր կասկածյալի կամ մեղադըրյալի բացատրության անհրաժեշտությունը, կարող է դատարանի կողմից հաշվի առնվել մեղադրանքիկողմի ապացույցները գնահատելիս1։ «Մյուրերն ընդդեմ Միացյալ Թագավորության» գործով անդրադառնալով այս հարցին` ՄԻԵԴ-ը մասնավորապես նշել է. «…չի կարելի պահանջել, որ մեղադրյալի կողմից ցուցմունք տալուց հրաժարվելը դատարանը նրա մեղքը հաստատող ապացույցները գնահատելիսհաշվի չառնի։ Այն հարցը, թե արդյոք ցուցմունք տալուց հրաժարվելու իրավունքից օգտվելու դեպքումմեղադրյալի նկատմամբ անբարենպաստ կարծիք ձևավորելը Կոնվենցիայի 6-րդ հոդվածի 1-ին կետիխախտում է, պետք է լուծվի գործի բոլոր փաստական հանգամանքների համատեքստում...»2։ Այսինքն`որոշ դեպքերում լռելը այնուամենայնիվ կարող է վկայել մեղադրյալի դեմ։ Ստացվում է, որ նման իրավիճակում նա կա՛մ պետք է լռի և այդպիսով վկայի իր դեմ, կա՛մ պետք է ինքնախոստովանական ցուցմունք տա, որովհետև հակառակ դեպքում քրեական պատասխանատվության կենթարկվի նաև սուտցուցմունք տալու համար։ Պրակտիկ իրավաբանների մի մասը նաև նշում են, որ ընդհանրապես վկային կամ տուժողին սուտցուցմունք տալու համար քրեական պատասխանատվության ենթարկելը պրակտիկայում կիրառություն չի ստանում։ Այս խնդրին անդրադաձել է նաև Վճռաբեկ դատարանը` իրավական դիրքորոշումարտահայտելով այն մասին, որ. «Եթե որևէ ցուցմունք գնահատվի որպես «սուտ» նախքան տվյալ գործով վերջնական դատական ակտով այդ ցուցմունքի գնահատումը, ապա դա կխաթարի արդարադատության Սահմանադրական գործառույթի բուն էությունը։ Վճռաբեկ դատարանը գտնում է, որ ՀՀքրեական օրենսգրքի 338-րդ հոդվածով նախատեսված սուտ ցուցմունք տալու հանցակազմի առկայության կամ բացակայության մասին հետևության հնարավոր կլինի հանգել միայն համապատասխանդատական ակտը կայացնելուց հետո3։ Բացի այդ, ինչպես արդեն նշվեց, ցանկացած սուտ ցուցմունք չիկարող գնահատվել որպես այս հանցակազմի օբյեկտիվ կողմ։ Ամփոփելով վերոգրյալը` եզրահանգում ենք, որ քննարկվող խնդրի առնչությամբ գործող օրենսդրական կարգավորումը չի հակասում ՄԻԵԴ-ի նախադեպային դիրքորոշումներին։ Կարծում ենք` ընդունելի չէ այն դիրքորոշումը, համաձայն որի` սուտ ցուցմունք տալու համար պատախանատվությանբացակայությունը հավասարազոր է ստելու իրավունքի առկայության։ Մեր կարծիքով՝ Նախագծովառաջարկված կարգավորումն իսկապես կարող է լուծել այսօր առկա խնդիրները, բայց միևնույն ժամանակ կարող է առաջացնել այլ խնդիրներ, որոնք, դժվարանում ենք պատասխանել՝ առկա խնդիրների համեմատությամբ կլինեն նվազ կարևոր, թե` հակառակը։ Ուստի, կարծում ենք` ավելի նպատակահարմար է շտկել գոյություն ունեցող պրակտիկան` պարտավորեցնելով վարույթն իրականացնող մարմիններին, դատարանին մեղադրյալի ցուցմունքները գնահատելիս հիմնավորել դրանց սուտ լինելը (ոչթե առաջնորդվել դրանց սուտ լինելու կանխավարկածով), և միայն համապատասխան հիմնավորման1 Հարությունյան Գ., Վաղարշյան Ա., ՀՀ սահմանադրության մեկնաբանություններ, Երևան, 2010, էջ 262։ 2 Տե՛ս ECHR, John Murrey v. the United Kingdom։ 3 Տե՛ս Վճռաբեկ դատարանի քրեական գործով թիվ ԼԴ/0301/01/09 , 27.08.2010։ պարագայում դրանք ոչ արժանահավատ գնահատել։ Ինչ վերաբերում է քննությունն ապակողմնորոշող մեղադրյալին, ապա նրա կողմից իր իրավունքները չարաշահելը իր համար պետք է առաջացնիբացասական հետևանքներ, մասնավորապես՝ վերջինիս ցուցմունքները սուտ և ոչ արժանահավատգնահատելը։ Քրիստինե ԳալստյանՄԵՂԱԴՐՅԱԼԻ՝ ՍՈՒՏ ՑՈՒՑՄՈՒՆՔ ՏԱԼՈՒ ՀՆԱՐԱՎՈՐՈՒԹՅՈՒՆԸԲանալի բառեր՝ լռելու իրավունք, պաշտպանության իրավունք, սուտ ցուցմունքներ տալու հնարավորություն,«ստելու իրավունք», քննությունն ապակողմնորոշել, ցուցմունքները ոչ արժանահավատ գնահատել։

example601

example601

Հոդվածում անդրադարձել ենք հայ մեծանուն գեղանկարիչ Էդուարդ Իսաբեկյանի դիմանկարչական աշխատանքներին։ 1940-1990-ական թթ. վարպետը կերտել է հայ և օտարազգի 1 Արվեստաբան Արարատ Աղասյանը գրում է. «Իսաբեկյանի գրաֆիկական աշխատանքները եռանդով արված, կենդանի ու թարմ տպավորություն թողնող գծանկարներ և ջրաներկ աշխատանքներ են»։ Տե՛ս Աղասյան Ա., Հայ կերպարվեստի զարգացման ուղիները XIX-XX դդ., Երևան, 2009, էջ 180։

ԴԻՄԱՆԿԱՐԸ ԷԴՈՒԱՐԴ ԻՍԱԲԵԿՅԱՆԻ ԱՐՎԵՍՏՈՒՄԷդուարդ Իսաբեկյանը 20-րդ դ. 2-րդ կեսի խորհրդահայ կերպարվեստի վառ ներկայացուցիչներից է։ Մեծ է արվեստագետի ներդրումն ու վաստակը հայ գեղանկարչության և գրաֆիկայի բնագավառում։ Մեծանուն վարպետը ծնվել է 1914 թ. Իգդիրում, հետագայում տեղափոխվել է Երևան։ Մասնագիտական կրթություն է ստացելԵրևանի «Գեղարդ» տեխնիկումում (1927-1931), որտեղ նրան դասավանդել են Ս.Առաքելյանը, Գ. Ֆերմանյանը, Ս. Ստեփանյանը։ Այնուհետև սովորել է Թբիլիսիի գեղարվեստի ակադեմիայում (1935-1941)։ Էդ. Իսաբեկյանի գեղարվեստական ժառանգությունը մեծ հետաքրքրություն էներկայացնում։ Նա անդրադարձել է գեղանկարչության գրեթե բոլոր ժանրերին`պատմանկար, դիմանկար, բնանկար, նատյուրմորտ, կոմպոզիցիոն թեմատիկ պատկերներ։ Նկարչի արվեստում կարող ենք տեսնել իրապաշտական, ռոմանտիկական ևիմպրեսիոնիստական գծեր, որոնք միավորելով նկարիչը ստեղծել է իր յուրօրինակարտահայտչալեզուն։ Նրա որոշ ստեղծագործություններում երևում է ռոմանտիկների,մասնավորապես` Ժերիկոյի և Դելակրուայի ազդեցությունը։ Հայ նկարչին գրավումէին նրանց կերտած դինամիկ հորինվածքները, մարդկանց ուժեղ և պայքարող բնավորությունները, լուսաստվերի յուրօրինակ խաղը, գույների լարված տեղաբաշխումը։ Գեղանկարչի ստեղծագործական ժառանգության յուրօրինակ էջերից են նրա դիմանկարչական աշխատանքները։ Վարպետն իր կերպարների մեծ մասի դիմագծերըստեղծել է հիշողությամբ, մի մասինն էլ` հիմք ունենալով պահպանված լուսանկարները։ Տարիների ընթացքում ժամանակ առ ժամանակ վերադարձել է իր մեծ ու փոքրհարյուրավոր կտավների մշակմանը։ Իր դիմանկարներում նա հիմնական շեշտը դրելէ մարդկանց ներքին` հոգեբանական կողմի արտահայտման վրա, ձգտել որսալ իրբնորդների հատկանշական գծերը։ Դրան նպաստել են նաև ընտրված գունային գամման և արտահայտված վրձնահարվածները, որոնք հաճախ հաստ են և շոշափելի։ Նրա դիմանկարներն ինչ-որ չափով ինտիմ կարելի է անվանել, քանի որ դրանցում առկա է դիտողի հետ ներքին կապը։ Արվեստագետը հերքում է դիմանկարներում կերպարային չափազանցվածությունը, իր հերոսներին ներկայացնում տարբեր դիրքերով,տարբեր միջավայրերում ու տարբեր տարիքներում։ Էդ. Իսաբեկյանը աշխատել է հիմնականում յուղաներկով, նաև սանգինայով, ածուխով, պաստելով, տուշով, ջրաներկով, գուաշով, իսկ վերջին շրջանում` գունավոր ֆլոմաստերներով։ Նկարիչը սկզբնական շրջանի դիմանկարներում (1940-1950-ական թթ.) հիմնականում անդրադարձել է իր հարազատների, իրեն ծանոթ մարդկանց պատկերմանը(«Գնչուհին թութակի հետ» 1939, «Վրացի ծերուկը» 1941, «Մորս դիմանկարը» 1944,«Հորս դիմանկարը» 1946, «Ռ. Մուրադյանի դիմանկարը» 1945, «Մարտունեցի ծերունին» 1957, «Բջնեցի ծեր կինը» 1958)։ Այս տարիներին Էդ. Իսաբեկյանն ստեղծել էմանկական դիմանկարներ, որտեղ փոխանցել է նրանց տարիքին համապատասխանմիամիտ, անմեղ բնավորությունը («Քուրդ տղայի դիմանկարը» 1941, «Արիկի դիմանկարը» 1943, «Նոր տարվա մոմեր» 1968)։ 1944 թ. ստեղծված «Մորս դիմանկարը» (տե՛ս նկ. 1) կտավը համարվում է հայազգային իրապաշտական դիմանկարի լավագույն աշխատանքներից մեկը1։ Այն գթասիրտ, քնքուշ, զավակների հոգսերով ապրող հայ կնոջ ընդհանրացված կերպարն է։ Պատկերն առանձնանում է պարզությամբ և անմիջականությամբ, ինչին նպաստում էհամեստ գուներանգը` մոխրագույնի, շագանակագույնի, մուգ կապույտի և դրանցերանգների համադրմամբ2։ Նկարիչը «Հորս դիմանկար»-ում (1946, տե՛ս նկ. 2) ևսհավատարիմ է մնացել անհատական գծերի պահպանմամը։ Պատկերն առանձնանումէ մտածկոտ ինքնամփոփությամբ։ Ի տարբերություն մոր դիմանկարի` այստեղ պատկերի խորքն ավելի բաց լուծում ունի։ 1940-1950-ական թթ. դիմանկարների մեջ առանձնանում են Տեր Աբրահամի(1946) և Տեր Մովսեսի (1958) դիմանկարները (տե՛ս նկ. 3, 4), ովքեր Դղերի և Բջնիիվանահայրերն են։ Այս երկերը կարելի է համարել Էդ. Իսաբեկյանի կողմից ստեղծվածհոգևորականներին ներկայացնող դիմանկարների բնութագրական օրինակներ։ Գեղանկարիչը փայլուն արտահայտել է եկեղեցու ներքին տարածության կիսամութ լուսավորությունը։ Նա այդ երկու պատկերներում ուշադրությամբ կերտել է հոգևոր հայրերի ալեհեր մազերն ու մորուսները, տվել նրանց դիմագծերի ընդգծված անհատական բնութագրությունը, աչքերի ձևն ու արտահայտությունը։ Էդ. Իսաբեկյանը վանահայրերի կերպարի ճշմարտացիությունը տեսնում է նրանց ֆիզիկական արտաքինըպայմանավորող հոգևոր հատկանիշներում։ Հայ եկեղեցու հայրերի պատկերներումարվեստագետն ամբողջացրել է աշխարհիկն ու հոգևորը։ Էդ. Իսաբեկյանի 1960-ական թթ. աշխատանքներում տեսնում ենք ժամանակակիցների և հայտնի անձանց դիմանկարներ։ Այդ նկարների հերոսները բարդ և ուժեղբնավորության տեր մարդիկ են։ Այդպիսին են Խաչատուր Աբովյանի, Ակսել Բակունցի,Դերենիկ Դեմիրճյանի, Հրաչյա Քոչարի, Ավետիք Իսահակյանի, Սայաթ-Նովայի և հայկական մշակույթի կարկառուն այլ ներկայացուցիչների դիմանկարները։ Խոր հոգեբանական կտավ է «Ակսել Բակունցի դիմանկարը» (1960, տե՛ս նկ. 5)։ Հայ գեղանկարչության մեջ Էդ. Իսաբեկյանն առաջինն է անդրադարձել Ա. Բակունցիկերպարին3։ Երիտասարդ գրողը կանգնած է ձեռքերը գրպանը դրած, մտախոհ հայացքով, հոգսերով և երազանքներով լի։ Ա. Բակունցը ներկայացված է Զանգեզուրիբնապատկերի կենդանի, խոսուն խորքի վրա, որն այնպես սիրով ու վարպետությամբգովերգել է բանաստեղծն իր ստեղծագործություններում4։ Այս նկարում միասնականներդաշնակությամբ պատկերված են մարդն ու բնությունը, լեռնաշխարհն ու պատմությունը, մտքերն ու խոհերը։ Ա. Բակունցը, ասես, այդ լեռների ոգին լինի` ահռելիբնությանը ձուլված, և նրանով ամբողջացած կտավում վարպետորեն պատկերվածԶանգեզուրի անսովոր ժայռերը մարմնավորում են Ա. Բակունցի արվեստի ինքնատիպությունը5։ Էդ. Իսաբեկյանն Ա. Բակունցին ներկայացրել է նկարի աջ հատվածում`1 Տե՛ս Հայթայան Պ., Էդուարդ Իսաբեկյան, Երևան, 1985, էջ 6։ 2 Արվեստաբան Մ. Միքայելյանն իր հոդվածներից մեկում նշում է, որ նկարչի մոր այս դիմանկարն իրուրույն տեղն ու նշանակությունն ունի պատերազմի ընթացքում ստեղծված գեղանկարչական գործերի մեջ,քանզի մոր կերպարում կա և′ պատերազմի արհավիրք, և′ ժողովրդի ճակատագիր։ Տե՛ս Միքայելյան Մ.,Նկարչի վերլուծական տաղանդը, «Սովետական արվեստ», Երևան, 1985, N 7, էջ 35։ 3 Մհեր Իսաբեկյանը գրում է, որ Ա. Բակունցը եղել է Էդ. Իսաբեկյանի կուռքը, նկարիչը անվանի գրողիստեղծագործությունները զգացել է հոգով, արյամբ, յուրաքանչյուր նյարդով։ Տե՛ս Իսաբեկյան Մ., ԷդուարդԻսաբեկյանի գեղանկարչության ժանրային և ձևաոճական առանձնահատկությունները, ատենախոսություն, Երևան, ՀՀ ԳԱԱ Արվեստի ինստիտուտ 2003, էջ 80։ 4 Վահագն Դավթյանը գրում է. «Այն ինչ Բակունցը քանդակել է իր զարմանալի «բուրյան» բառերով, նույնքան զարմանալի կտավին է հանձնել Իսաբեկյանը»։ Տե՛ս Դավթյան Վ., Հայրենասիրական ոգեշունչ արվեստ, «Սովետական Հայաստան», Երևան, 1965, 23 հուլիսի, N 172, էջ 3։ 5 Անդրադառնալով Ա. Բակունցի դիմանկարին՝ Մ. Փոցխիշվիլին նշել է. «Երբ դիտում ես սովետահայ արձակի այդ անժամանակ մարած շողշողուն աստղի դիմանկարը, քո մեջ խորանում է հավատը հոգու ազնվունրա կերպարին տալով առաջնային նշանակություն, իսկ խորքում` նկարի ձախ հատվածում, բնապատկերն է։ Հորինվածքի նման կառուցումը նա կիրառում է նաև «Սասունցի Դավիթ» (1956), «Ծերունու առավոտը» (1964) կտավներում, որտեղ կերպարները, որպես բնության պահապաններ, խորունկ հայացքով նայում են բնապատկերին։ Պետք է նշել, որ, ինչպես Ա. Բակունցին նվիրված նկարում, բնանկարի և դիմանկարի համադրման սկզբունքն առկա է Էդ. Իսաբեկյանի այլ դիմանկարներում ևս։ Նման համադրությամբ գեղանկարիչը կերտել է հիմնականում հայ մեծերի կերպարները` բնանկարի միջոցով ստեղծելով որոշակի շեշտադրումներ թե՛ գաղափարական,թե՛ կերպարային ամբողջականության համար։ Այս ստեղծագործություններում Էդ.Իսաբեկյանը նույն գույների համադրությամբ է ներկայացրել իր հերոսներին և նրանցկերպարն ամբողջացնող բնապատկերները։ Նույն սկզբունքով է կերտված նաև «Դերենիկ Դեմիրճյանի դիմանկարը» (1960,տե՛ս նկ. 6), որտեղ գրողը ներկայացված է Երասխավանի Քարավազի կիրճերի համայնապատկերի խորքի վրա` երկու հանդիպակաց վեհ ժայռերի մեջտեղում։ Այդ ժայռերն ու Դերենիկ Դեմիրճյանի պատկերը մեկը մյուսին լրացնում են։ Գրողը ձեռքերըդրել է մեջքին և մի փոքր կռացել իր հսկայական փառքի ծանրության տակ1։ Այդ քարացած ժայռերը միաժամանակ մարմնավորում են այն դժվարությունները, որ հաղթահարել է մեծ գրողն իր տաղանդը ժողովրդին նվիրաբերելու ճանապարհին։ 1960 թ. վրձնած երկերի մեջ առանձնանում է նաև «Խաչատուր Աբովյանի դիմանկարը» (1960, տե՛ս նկ. 7)։ Կտավի առաջին հատվածում` գրեթե կենտրոնում,հպարտ կանգնած է մեծ գրողն ու հայրենասերը` աջ ձեռքը քարաբեկորի հենած, իսկձախ ձեռքում՝ գիրք։ Խ. Աբովյանը խոհուն և մտածկոտ հայացքով նայում է դիտողին,իսկ պատկերի խորքում ներկայացված Մասիսի բարձունքը մշուշով առանձնացված է։ Նկարիչը, կարծես, այդ ձևով փորձել է շեշտել նրա անհասանելիությունը։ Այն դառնումէ մարդկային մտքի բարձունքի յուրօրինակ խորհրդանիշ, որտեղից ծնվում են հայրենի երկրի ճակատագրի հանդեպ նոր խոհեր, զգացմունքներ ու հույզեր։ Էդ. Իսաբեկյանը նկարում քարաբեկորի և լեռան առանձին հատվածներում տվել է կոտրտվածռելիեֆային լուծում, ինչի ռիթմիկ կրկնությունը կա նաև Խ. Աբովյանի վերարկուիորոշ մասերում։ Խ. Աբովյանին նվիրված նմանատիպ դիմանկար ունի նաև Հովհաննես Զարդարյանը` «Նախաշավիղ», որտեղ ևս գրողը ներկայացվել է Արարատի ֆոնին, սակայն, ի տարբերություն էդ. Իսաբեկյանի ստեղծագործության, որը խորհրդավոր և հավերժականություն արտահատող բնույթ ունի, Հ. Զարդարյանի աշխատանքում գրողն առավել կենդանի տեսք ունի և բնական շարժումով է ներկայացված, նաևգույներն են ավելի վառ։ Էդ. Իսաբեկյանը տարբեր տարիների կերպավորել է վրաց արձակագիր Կոնստանտինե Գամսախուրդիային (1961, տե՛ս նկ. 8)։ Նրան նվիրված դիմանկարներիշարքում որսացել է վրաց արվեստագետի` աչքի ընկնող «արծվատեսք» կեցվածքի վեհությունը, գլխի երկարավուն ձևը, քթի, հոնքերի, աչքերի անհատական հատկանիշները։ Էդ. Իսաբեկյանն արտահայտել է նրա կամքը, վստահությունն իր ուժերի և գործունեության նկատմամբ2։ 1960-1980-ական թթ. դիմանկարի ժանրում Էդ. Իսաբեկյանի վրձնած աշխատանքների փայլուն օրինակներ են «Հասմիկը» (1962), «Գանգրահեր տղան» (1964),թյան ու վեհության նկատմամբ։ Այդպիսի մարդուն կարելի է ֆիզիկապես ոչնչացնել, բայց անկարելի էհաղթել։ Տե'ս Փոցխիշվիլի Մ., Գույների երգը, «Գրական թերթ», 1966, 6 մայիսի, թ. 19, էջ 4։ 1 Տե՛ս Սանոյան Ռ., Նկարիչների արվեստանոցում, «Լրաբեր» լրագիր, Նյու-Յորք, 1960, 18 օգոստոսի, էջ Ա։ 2 Ինքը` Գամսախուրդիան ասել է. «Շատերն են ինձ նկարել, բայց միայն Իսաբեկյանի եսը ես եմ, իմ հոգեբանության պոռթկումը»։ Տե՛ս Խանզադյան Ս., Մեր կերպարվեստի վարպետը, «Սովետական Հայաստան»,1984, N 11, էջ 17։ «Տ. Ղարիբջանյանի» (1966), «Չինուհի Լյու Հինի» (1970), «Նկարիչ Ազիզյանի դիմանկարը» (1970) «Աշտարակցի Գևորգի» (1979), «Հ. Մաթևոսյանի» (1983) և շատ այլհրաշալի դիմանկարներ։ Վաստակավոր գեղանկարչի դիմանկարչական ժառանգության անբաժանելիմասն են կազմում նրա ինքնադիմանկարները, որոնք նկարիչը ստեղծել է տարբերտարիներին` վաղ երիտասարդությունից մինչև խոր ծերություն՝ 1939-1990 թթ. (տե՛սնկ. 9)։ Հիմնականում այդ գործերում նկարիչը ներկայացված է մինչև կուրծքը կամգոտկատեղը, երբեմն` ողջ հասակով։ Արվեստագետն իրեն ներկայացնում է մե՛րթբնանկարի համադրությամբ, մե՛րթ արվեստանոցում կամ պարզապես որևէ գունայինխորքի վրա։ Ինքնադիմանկարներն առանձնանում են խորքից դեպի դիտողը նայողկամ խոնարհած աչքերի արտահայտությամբ, որոնք ավելի են ընդգծում նկարչի բնավորությունը, կամքը։ Յուրաքանչյուր շրջանի ինքնադիմանկար արտահայտում է կյանքի ընթացքում նկարչի անցած ուղին, մտածմունքներն ու ապրած դժվարությունները։ Այդ ինքնադիմանկարները հանդիսանում են նրա ինքնաբացահայտման և ինքնահաստատման յուրատեսակ քննություն հանրության առջև։ Ուշագրավ է «Մայրս ու ես» (1983, տե՛ս նկ. 10) զուգադիմանկարը, որն արվել էմոր մահից 6 տարի անց։ Պահպանելով մոր կերպարի անհատական գծերը` մի փոքրձգվածություն է հաղորդում նրա իրանին` կեցվածքին տալով որոշակի հանդիսավորություն։ Տիկին Սաթենիկը ներկայացված է իրեն հատուկ հանդերձանքով։ Պատկերիխորքում համեմատաբար փոքր չափերով, կիսադեմով ներկայացված է հեղինակը`երիտասարդ տարիքին անհամապատասխան դրամատիզմով։ Նկարչի կերպարի դրամատիկությանը նպաստում են նաև մաշկի մուգ երանգին համադրված ստվերայինմշակումները։ Էդ. Իսաբեկյանն այս պատկերում արտահայտում է մայրական ու որդիական սիրո հավերժությունը և կարևորում հիշողությունը։ Կարելի է ասել, որ ընդհանուր հորինվածքային կառուցվածքն աչքի է ընկնում ստատիկ հանդիսավորությամբ։ Նմանատիպ լուծում ունի նաև «Ձեր կենացն եմ խմում» (1995, տե՛ս նկ. 11) աշխատանքը։ 81-ամյա նկարիչը սեղանի շուրջ գորգանման խորքի վրա ներկայացրել է մահացած ծնողների երիտասարդ կերպարները, որոնք արել է` հիմնվելով լուսանկարների վրա։ Կտավի ձախ հատվածում` սեղանի մոտ, նստած է ալեհեր նկարիչըˋ գավաթըձեռքին։ Վերոնշյալ երկու երկերում ֆիգուրները միացված են հոգևոր, գենետիկ կապով, հարազատությամբ, սիրով ու ջերմությամբ, սակայն նրանց միջև առկա է ժամանակային և հոգեբանական տարանջատվածությունը` ծնողները հետմահու, որդին`կյանքի օրոք։ Առանձնակի հետաքրքրություն է ներկայացնում «Հոգեհանգիստ Իգդիրում»խմբակային դիմանկարը (1994, տե՛ս նկ. 12), որը թեև անավարտ է, բայց գաղափարական առումով հստակ և ամբողջական։ Կտավում հիմնական շեշտը դրված է կերպարի նմանությանը։ Ներկայացված են ոչ միայն իգդիրցի, այլ նաև գերդաստանիհետ ընտանեկան կապ ունեցող անձինք։ Նկարիչը ներկայացրել է տարբեր տարիքիկերպարներ՝ շեշտելով նաև սերնդափոխությունը։ Նկարի ստորին մասում հորիզոնական ուրվագծումով առանձնանում է հարթ հողաթումբը, վրան` երեք ճերմակ աղավնի։ Այն հստակ պատկանելություն չունի, մատնանշում է մարդկային կյանքի անխուսափելի ավարտն ու ժամանակի անցողիկությունը։ Խմբակային դիմանկար ներկայացնող այս մեծադիր կտավում պատկերված է 45անձ, յուրաքանչյուրը դասավորված է առանձին-առանձին կարևորման սկզբունքով`ուղղված դեպի դիտողը։ Նկարի խորքում բիբլիական Արարատի վեհափառ գագաթըև մի եկեղեցի` կոթողային և ընդհանրացված թեթևությամբ։ Այս պատկերներն ավելիշատ խորհրդանշական բնույթ են կրում, քանի որ նկարիչը նկատի է ունեցել Հայոցաշխարհն առհասարակ։ Երկնքում ճախրում են երկու հրեշտակներ, որոնք, ասես,երկնակամարից ցած են իջնում ավելի շատ օրհնելու կամ փառաբանելու, քան սգալու։ Մեծադիր աշխատանքի անավարտությունը կարելի է խորհրդանշական համարել,քանզի ընտանիքի, տոհմի, ազգի պատմությունը շարունակելի և անվերջանալի է։ Գծի պլաստիկությամբ, շարժումների բարդ ու դինամիկ փոխակերպումներով,բնավորության սուր զգացողությամբ, կերպարների հավաստիությամբ են առանձնանում Էդ. Իսաբեկյանի գրաֆիկական դիմանկարները1։ Այս ստեղծագործություններում կարող ենք տեսնել նկարչի գեղանկարչական աշխատանքներին բնորոշ անհատականության արտահայտումն ու կերպարի հոգեբանական խորությունը։ Գծի մեծվարպետն ուղիղ և շեղ գծերի միջոցով հասել է կերպարների ինքնատիպ արտահայտչականության։ Հիմնականում մշակված են դեմքերը, իսկ հագուստի հատվածներնուղղակի ուրվագծված են։ Արվեստագետը իր կնոջը` նկարչուհի Արփենիկ Նալբանդյանին, նվիրված բազմաթիվ ստեղծագործություններ ունի (1944-1964 թթ.), որոնք աչքի են ընկնում կերպարի հոգեվիճակի նուրբ կերպափոխումներով, կենսականությամբ։ Թեև գույներչկան, բայց և այնպես բացահայտված են մարդկային հոգու երանգները (տե՛ս նկ. 13)։ Արփենիկի ոչ մի դիմանկար մյուսին չի կրկնում, դրանք Էդ. Իսաբեկյանի ինքնադիմանկարների նման կյանքի տարբեր շրջանների հոգեվիճակ են արտահայտում։ Նկարներից մեկում կինը ավելի մեծ տարիքում է պատկերված, աչքերը կիսաբաց, գլուխըբարձին հենած։ Աշխատանքից կարելի է ենթադրել, որ հավանաբար Էդ. Իսաբեկյանըայստեղ կնոջը հիվանդ ժամանակ է նկարել։ Սա Արփենիկ Նալբանդյանի դիմանկարներից միակն է, որում կա տխուր դրամատիկ տրամադրություն (տե՛ս նկ. 14)։ Էդ. Իսաբեկյանը, ստեղծելով հայտնի և անհայտ անձանց դիմանկարներ, կարողացել է նրանց բնորոշ էական հատկանիշների, դիմագծերի նմանության պահպանման միջոցով և իր ինքնատիպ գեղանկարչական ու հորինվածքային հնարքներովհասնել դրանց հոգեբանական ընկալման ու յուրօրինակ արտահայտչականության։ Նկարչին այս հարցում օգնության է եկել նաև բնանկարչական պատկերների ստեղծման բացառիկ տաղանդը։ Արվեստագետի ստեղծած դիմանկարչական աշխատանքներից յուրաքանչյուրը (ինչպես վարպետի բոլոր ստեղծագործությունները) յուրովի էհետաքրքիր և արժանի է արվեստաբանական մանրամասն ուսումնասիրության։ Իր ստեղծագործական կյանքի ընթացքում տարբեր տարիներին աշխատելովտարբեր ժանրերում, արժանանալով տարբեր կոչումների և պարգևների` տաղանդավոր գեղանկարիչը վաստակել է իր արվեստի ամենաարժանի պարգևը` իր հարազատժողովրդի բարձր գնահատականը։ Արևիկ ՊռազյանԴԻՄԱՆԿԱՐԸ ԷԴՈՒԱՐԴ ԻՍԱԲԵԿՅԱՆԻ ԱՐՎԵՍՏՈՒՄԲանալի բառեր՝ Էդուարդ Իսաբեկյան, իմպրեսիոնիստներ, ռոմանտիկներ Ժերիկո ևԴելակրուա, դիմանկար, բնորդների հատկանշական գծեր, վրձնահարվածներիշոշափելիություն, դիմանկարի և բնանկարի համադրություն, կերպարային ամբողջականություն, գրաֆիկական աշխատանքներ, գեղանկարչական և հորինվածքային հնարքներ։

example246

example246

Աշխատանքում ներկայացվում են ցանցերի մեթոդի կիրառմամբ ստացված էլիպտական տիպի տարբերական սխեմաների լուծման պարզ իտերացիայի մեթոդը։ Կազմվում են սխեմատիկ գծագրեր, որոնք նկարագրում են այս մեթոդը և պարզաբանում է էլիպտական տիպի դիֆերենցիալ հավասարման հանգեցվող կոնկրետ խնդիր։ Կազմվում է հաշվարկային ծրագիր՝ ըստ պարզ իտերացիայի մեթոդին համապատասխան տարբերական սխեմայի, և կատարվում ուսումնասիրություն պրակտիկ զուգամիտության տեսանկյունից։ յուրահատկությունները։ Էլիպտական տիպի նկարագրման Ներածություն։

դիֆերենցիալհավասարումները մեծ կիրառություն ունեն և կիրառվում են կայունդաշտերիՎերջավոր(ցանցերի) մեթոդը ներկայումս դիֆերենցիալտարբերություններիհավասարումների լուծման ադյունավետ և լայն կիրառություն ունեցողմեթոդներից է [3-7]։ Այն հատկապես տարածում է ստացել վերջինժամանակաշրջանում՝ պայմանավորված համակարգչային ծրագրերիզարգացմամբմաթեմատիկայիհամակարգում որպես համաշխարհային առաջատար է դիտարկվումMathematica-ն, որը կիրառվումբարձրակարգծրագրավորման միջավայր [9-18]։ է նաև որպեսհամակարգչային[3,8]։ Այժմ[17] աշխատանքում դիտարկվում են ցանցերի մեթոդի կիրառմամբէլիպտական տիպի եզրային խնդիների համար ստացված տարբերականսխեմաներիաշխատանքում ներկայացվում են հիպերբոլական տիպի դիֆերենցիալհավասարումների վերջավոր տարբերությունների մեթոդով լուծմանմոտեցումները ըստ բացահայտ տարբերական սխեմայի։ լուծման Յակոբիի և Զեյդելի մոտեցումները։ էհավասարումների՝Սույն աշխատանքում դիտարկվումըստլուծման մեթոդըէլիպտական տիպիիտերացիայիպարզդիֆերենցիալտարբերական սխեմայի[3]։ Մեթոդական նորմոտեցմամբ է մեկնաբանվում ըստ պարզ իտերացիայի տարբերականսխեմայիէլիպտական տիպի դիֆերենցիալհավասարումներիենգործընթացը,համապատասխան սխեմատիկ պարզաբանող գծագրեր։ Այդպիսիմոտեցում ցուցաբերված է նաև [17] և [18] աշխատանքներում։ ցանցերի մեթոդովներկայացվումլուծմանէԱյնուհետևգործընթացիդիտարկվումբնութագրմանէլեկտրամագնիսականդաշտիստացիոնար ալիքայինՀելմհոլցիհավասարումը [1, 2]։ Խնդիրը նախ լուծվում է Mathematica միջավայրիստանդարտ միջոցների կիրառմամբ։ Այնուհետև խնդրիլուծումնիրականացվում է ցանցերի մեթոդի կիրառմամբ, ներկայացվում ենկազմված տարբերական սխեմաները և հաշվարկային ծրագրերըMathematica միջավայրում՝ ըստ պարզ իտերացիայի մեթոդի։ Ինչպեսնաև կատարվում է ուսումնասիրություն պրակտիկ զուգամիտությանտեսանկյունիցբարձրդիֆերենցիալէլիպտականարդյունավետություննհավասարումների լուծման ժամանակ։ հիմնավորվումևցանցերիմեթոդիտիպի2. Էլիպտական տիպի դիֆերենցիալ հավասարումների համարստացված տարբերական սխեմաների լուծման պարզ իտերացիայիմեթոդը։ Դիցուք ունենք հավասարումների հետևյալ համակարգը [2, 3]՝կամ, որտեղԵնթադրենք, որ հավասարումների (1) համակարգում անկյունային։ n-րդգործակիցները զրոյից տարբեր են, այսինքն՝հավասարումներիհավասարումներից համապատասխանաբար կստանանք՝համակարգի առաջին,երկրորդ, …,կամ, որտեղԱյնուհետև անհրաժեշտ է ընտրել հավասարումների համակարգի մոտարկում և օգտագործելովլուծման որոշակի նախնականստացված հավասարումները՝ հաջորդաբար գտնելև այլն։ Վերևում նկարագրված գործընթացն իտերացիոն գործընթաց է, որիավարտի պայման հանդիսանում է նշված ճշտության ստացումը կամգործընթացիերբիտերացիաների քանակը գերազանցում է տրված թույլատրելի քանակը,այս դեպքում համակարգը չի զուգամիտում կամ իտերացիաների տրվածքանակը չի բավարարում նշված ճշտության ստացման համար։ ընդհատումը։ Գործընթացնընդհատվումէ,Իտերացիոն գործընթացն արտահայտող համակարգը հետևյալն է՝կամորտեղ փակագծերում տրված վերին ինդեքսը ներկայացնում էիտերացիայի համարը։ Այժմ անդրադառնանքդիֆերենցիալհավասարումների համար ստացված տարբերական սխեմայի լուծմանըպարզ իտերացիայի մեթոդով։ էլիպտական տիպիԴիտարկենք էլիպտական տիպի դիֆերենցիալ հավասարումներիհամար ստացվող ընդհանուր տարբերական սխեմա, ընդ որում եզրայինկետերի համար դիտարկենք Դիրիխլեի եզրային խնդիրը (Նեյմանիեզրային խնդրի դեպքում դատողությունները կատարվումենհամանման կերպով)։ Համաձայն պարզ իտերացիայի մեթոդի՝ (1) համակարգիտեսքը կարելի է ներկայացնել հետևյալ կերպ՝ն ընթացիկ մոտարկումն է,որտեղֆիքսված թիվ է, որը կոչվում է իտերացայի պարամետր։ Յուրաքանչյուրհաջորդ մոտարկում կորոշվի ըստ հետևյալ բանաձևի՝ը՝ հաջորդ,որտեղն կոչվում էրդ մոտարկման սխալանք։ Ընդհանրացնելով կարող ենք նշել, որ հավասարումների (1)լուծումը պարզ իտերացիայի մեթոդով կարելի էհամակարգիներկայացնել հետևյալ կերպ՝իտերացիայի մեթոդով գտնելու համար նախ անհրաժեշտԱյսպիսով՝ տրված հավասարումների համակարգի լուծումը պարզէ բանաձևի օգնությամբ հաշվել սխալանքը ընթացիկրդքայլում, այնուհետևհերթականբանաձևիօգնությամբրդորոշելհանգույցներում ֆունկցիայի արժեքները։ Իտերացիայիքայլում ցանցի պարամետրըորոշվում է պայմանից։ Վերջինիս մեծագույն արժեքի դեպքումվերը նշված հաշվարկային բանաձևը համընկնում է Յակոբիի մեթոդիբանաձևի հետ, իսկ ստացված արդյունքները՝ Յակոբիի մեթոդովստացված արդյունքների հետ։ Էլիպտական տիպի դիֆերենցիալ հավասարումների համարտարբերական սխեման ունի հետևյալ տեսքը՝ը ևն տրվածն զրոյից տարբեր հաստատուն է,որտեղֆունկցիաներ են, ցանցի ներքին հանգույցները նշանակված ենինդեքսներով, իսկ եզրային հանգույցները՝)։ Պարզ իտերացիայի մեթոդի կիրառման դեպքում տարբերականսխեմայի լուծումը կունենա հետևյալ տեսքը՝ Այժմ պարզ իտերացիայի մեթոդի էությունը պարզաբանենք ուներկայացնենք սխեմատիկորեն (նկ. 1)։ Այն արտացոլում է ցանցիհանգույցներում ֆունկցիայի հաշվման գործընթացը։ Ցանցիներքին կետերը համարակալված են ըստ հաշվման հաջորդականության։ Գծագրում կանաչ գույնով ներկված հանգույցները համապատասխանում են դիֆերենցիալ հավասարման եզրային պայմաններին,իսկ կարմիր գույնով պատկերված են այն հանգույցները, որտեղ հայտնիեն ֆունկցիայի արժեքները ըստ նախորդ իտերացիայի։ Այս մեթոդի կիրառման դեպքում նախ ցանցի բոլոր հանգույցներումֆունկցիան ստանում է զրո արժեք, այնուհետև ցանցի եզրայինհանգույցներում ստանում է եզրայի պայմանին համապատասխանարժեքներ, իսկ հետո սկսվում է իտերացիոն հաշվարկը ցանցի առաջիններքին հանգույցից և շարունակվում է մինչև ցանցի վերջին ներքինհանգույցը։ Նկ. 1րդ քայլում թույլ տվածհանգույցում նախ հաշվվում էընդ որում՝ ցանցի ներքինսխալանքըՀաշվարկը կատարվում է հետևյալ կերպ. ցանցի յուրաքանչյուր սխալանքը,յուրաքանչյուրումֆունկցիայի արժեքների միջոցով, այնուհետևրդ քայլումտվյալ հանգույցում ֆունկցիայի մոտավոր արժեքը։ Պատկերենք ցանցիմի քանի հանգույցներում սխալանքի որոշման ձևանմուշները՝ բանաձևի միջոցով հաշվվում է հանգույցներիցորոշվումէ այդնույնքայլում ևՆկ.2Նկ.3u0,0u1,0u2,0u3,0u4,0u5,0u0,1u0,2u0,3u0,4u0,5u1,1u2,1u3,1u4,1u1,2u2,2u3,2u4,2u1,3u2,3u3,3u4,3u1,4u2,4u3,4u4,4u1,5u2,5u3,5u4,5u5,5u5,1u5,2u5,3u5,4IIIIIIIVVVIVIIVIIIIXXXIXIIXIIIXIVXVXVIXYu1,0u0,1u1,1u2,1u1,2XYr1,1u2,0u3,1u2,2u1,1u2,1XYr1,1Նկ․ 2-ում և նկ․ 3-ում պատկերված են սխալանքներիհաշվման ձևանմուշները, որոնցից յուրաքանչյուրը կազմված է ընթացիկհանգույցից և իր չորս հարևան հանգույցներից։ ևեննախորդքայլիցցանցիիտերացիայիԻտերացիայի ընթացիկ քայլում սխալանքը որոշելու համարկիրառվումհինգհամապատասխան հանգույցներում ֆունկցիայի համար ստացվածարժեքները։ Մասնավորաբար, իտերացիայի տվյալ քայլումսխալանքը հաշվելու համար կիրառվում են եզրային պայմաններիցի արժեքները և իտերացիայի նախորդ քայլիցի ևհայտնիի արժեքները։ Ցանցի ներքին բոլորհայտնիի,հանգույցներումհետո բանաձևի միջոցով հաշվվում են ֆունկցիայիարժեքներըսխալանքիհաշվելուցի ևարժեքները ցանցի հանգույցներում իտերացիայի ընթացիկ քայլում։ 3․ Հելմհոլցի հավասարումը էլեկտրամագնիսական դաշտիստացիոնար ալիքային գործընթացի համար։ Խնդրի լուծումը ցանցերիմեթոդով։ Դիտարկենք Հելմհոլցի հավասարումը և վերջինիս համարլուծենք Դիրիխլեի խնդիրը [3]։ Հելմհոլցի հավասարումը ընդհանուրդեպքում Լապլասի օպերատորի միջոցով կարելի է ներկայացնելհետևյալ կերպ՝որտեղխտությունը նկարագրող ֆունկցիան է։ լիցքավորմանէլեկտրամագնիսականդաշտիըԴիցուք հարթության վրա տրված է Հելմհոլցի հավասարումը, որիհամար էլեկտրամագնիսական ալիքի տարածման հաստատունըհավասար էի, իսկ։ Այսպես անհրաժեշտ է լուծել էլիպտական տիպի դիֆերենցիալ հավասարումըեզրային պայմանների դեպքում։  Խնդրի լուծումը Mathematica միջավայրի ստանդարտ միջոցներիկիրառմամբՄաթեմատիկական ֆիզիկայի և դիֆերենցիալ հավասարումների,ինչպես նաև դրանց համակարգերի թվային լուծման համար Mathematicaմիջավայրում նախատեսված է NDSolve օպերատորը։ Այդ օպերատորի կիրառմամբ լուծենք վերը նշված խնդիրը`Այնուհետև արդյունքները գրաֆիկորեն վիզուալացնենք․ Արդյունքում կստանանք նկ. 4-ում պատկերված մակերևույթը՝Նկ. 4 Խնդրի լուծումը վերջավոր տարբերությունների մեթոդով։ ուղղանկյուն տիրույթում դիտարկենք քայլովհավասարաչափ ցանց։ Հաշվի առնելով առաջադրված եզրայինպայմանները՝ հավասարման տարբերական սխեման կունենահետևյալ տեսքը՝որի լուծումը կարելի է գտնել ինչպես ճշգրիտ, այնպես էլ թվային(մասնավորապես իտերացոն) մեթոդներով։ Դիտարկենք իտերացիոնմեթոդներից պարզ իտերացիայի մեթոդը։ Պարզ իտերացիայի մեթոդի կիրառման դեպքում տարբերականսխեման կբերվի հետևյալ տեսքի`Domain։ scalarմիջավայրում պարզիտերացիայիմեթոդովառաջադրված խնդրի լուծումն իրացնող ծրագիրը հետևյալն է`Ծրագրի առաջին տողն ապահովում է մուտքային տվյալները,այնուհետև սկսվում է հաշվարկային գործընթացը, նախավերջին տողիմիջոցով արտածվում է հաշվարկային պրոցեսում իտերացիաներիքանակը և ստացված լուծման սխալանքը, իսկ վերջին տողը թույլ էտալիսվիզուալացնել։ Արդյունքում արտածվում է ֆունկցիային համապատասխանմակերևույթը (նկ. 5)։ ստացված արդյունքներըգրաֆիկորենՆկ. 5Նկ․ 6-ում միևնույն կոորդինատական համակարգում պատկերվածեն տրված եզրային խնդրի համար Mathematica փաթեթի ստանդարտմիջոցների օգնությամբ ստացված մակերևույթի և ցանցի բաժանմանքայլերի տարբեր արժեքների դեպքում պարզ իտերացիայի մեթոդով ֆունկցիայի համապատասխան մակերևույթներիստացվածքառորդ մասերը՝ ստացվածլուծման զուգամիտությունն առավելտեսանելի դարձնելու համար։ Mathematica փաթեթի ստանդարտմիջոցների օգնությամբ ստացված մակերևույթը պատկերված է կանաչգույնով, իսկ ցանցի բաժանման քայլի 17, 21, 24 արժեքների դեպքումպարզ իտերացիայի մեթոդով ստացված մակերևույթները՝ համապատասխանաբար դեղին, կապույտ և կարմիր գույներով։ Նկ. 6դեպքումկոորդինատից կախված, երբԱրտածենք ցանցի բաժանման քայլերի տարբեր արժեքների ֆունկցիայի համապատասխան կորերի գրաֆիկներըը որոշակի արժեք է ընդունել։ Նկ․7-ում Mathematica փաթեթիստանդարտմիջոցներիկիրառմամբ ստացված լուծման հատույթը պատկերված է կարմիրգույնով, իսկ մոխրագույնի տարբեր երանգներով պատկերված են ցանցիբաժանման քայլերի տարբեր արժեքների դեպքում պարզ իտերացիայի ֆունկցիայի համապատասխան կորերիմեթոդով ստացվածգրաֆիկները արժեքիդեպքում։ կոորդինատից կախված և կոորդինատիՆկ. 7Այսպիսով՝ պարզ իտերացիայի մեթոդի կիրառմամբ ստացանք ճշտությամբ, որըտարբերական սխեմայի մոտավոր լուծումը1234y123456ux0,yհամապատասխանում է 248 իտերացիոն քայլերի։ Իսկ տիրույթիբաժանման քայլերի քանակի արժեքից սկսած՝ խնդրի համարպարզ իտերացիայի մեթոդով ստացված լուծումները գրեթե համընկնումեն։ Ընդ որում՝ արժեքների դեպքում ստացվածլուծումների տարբերության մոդուլը հավասար է և-ի։ ըստպարզմեթոդը՝լուծմանդիֆերենցիալհավասարաումների4. Եզրակացություն։ Աշխատանքում դիտարկվում են էլիպտականվերջավորտիպիիտերացիայինտարբերություններիհամապատասխան տարբերական սխեմաների։ Կազմված է այդ մեթոդըպարզաբանող և վիզուալ նկարագրող սխեմա, ինչը շատ օգտակար էուսումնառողների համար։ Ստացվել են հաշվարկային ծրագրեր, որոնքոչ միայն ապահովում են նշված մեթոդով խնդիրներիլուծմանհաշվարկային գործընթացը՝ ապահովելով ուզած ճշտություն, այլև թույլեն տալիս արդյունքների գրաֆիկական պատկերում, ինչն արժեքավոր էև՛ թվային մեթոդների, և՛ մանկավարժական մեթոդական տեսանկյունից։ Ստացված հաշվարկային ծրագրերը բավական ընդհանրական են և թույլեն տալիս եզրային այլ խնդիրների լուծումների իրականացում՝ միայնմուտքային տվյալների փոփոխությամբ։ Աշխատանքն անխոս մեթոդական կարևոր արժեք ունի, կարող էկիրառվել բուհական ուսումնական գործընթացում և ծառայել գիտականուսումնասիրություններ կատարող գիտական աշխատողների համար։

example2222

example2222

Մշակվել է նոր եղանակ մեկ փուլով պ-ֆենիլենդիամինից պերնիգրանիլինի անալոգ կառուցվածք ունեցող պոլի(1.4-խինոնոդիիմին-N,N`-դիիլ-1.4-ֆենիլեն )պոլիմեր ստանալու համար։ Այս եղանակով սինթեզվել է N,N`-բիս(4-ամինոֆենիլ)-1,4-բենզոխինոնոդիիմին (NH2/NH2 ծայրային խմբերով անիլինի տրիմեր)։ Փորձելով իրականացնել ստացված միացության վերականգնումը նատրիումի թիոսուլֆատով և հիդրազին հիդրատով, ինչպես նկարագրված է գրականությունում էմերալդինի համար, պարզվել է, որ վերականգնման փոխարեն տեղի է ունենում տրիմերի խինոնոդիիմինային խմբերին թիոսուլֆատ և հիդրազին խմբերի միացում։ Ցույց է տրվել, որ յոդով դոպացման հետևանքով տրիմերի էլեկտրահաղորդականությունը ավելի քան 4 կարգով մեծանում է՝ հասնելով 5.97× 10-7 Ս/սմ՝ 2,76 դոպացման խորության դեպքում։

NH2 / NH2 ԱՆԻԼԻՆԱՅԻՆ ՁԵՌՆԱՐԿՄԱՆ ԵՎ ՈՐՈՇ ՓՈԽԱՆՈՒՄՆԵՐԻ ԴԻՄԱԴՐՈՒԹՅԱՆ ԷՔՍՏՐԵՄ ԽՈՒՄԲ Պոլիմերները բարձր մոլեկուլային միացություններ են, որոնք բաղկացած են կրկնվող կառուցվածքային միավորներից։ Նրանց գործնական հնարավորությունների հայտնաբերումը ճիշտ է համարվում 20-րդ դարի հեղափոխություն։ Օրգանական պոլիմերները վաղուց համարվում էին լավ մեկուսիչներ, և այս հատկության պատճառով դրանք լայնորեն օգտագործվել են բազմաթիվ ոլորտներում։ Եվ, ցավոք, կար մի տարածք, որտեղ պոլիմերները զիջում էին մետաղներին, և դա էլեկտրական հաղորդունակությունն էր։ Այնուամենայնիվ, դա վիճարկվեց, երբ հայտնվեց նոր պոլիմերների դաս, որոնք ի վիճակի էին էլեկտրականություն հաղորդել ՝ հեղափոխություն կատարելով գիտության և տեխնոլոգիայի մեջ։ Սրանք հաղորդիչ պոլիմերներ են (վերջինները կոչվում են սինթետիկ մետաղներ [1]), որոնց էլեկտրական հաղորդունակությունն աճել է որոշակի նյութերի հետ փոխազդեցության արդյունքում։ Նման գործընթացը կոչվում է դոպինգ։ Նշենք, որ հաղորդող պոլիմերները կարող են լինել երկու տարբեր ձևերով. Բացի այդ, փոխանցող օրգանական պոլիմերները մեկուսիչ կամ կիսահաղորդիչ են `չկապակցված վիճակում [1]։ Հաղորդող պոլիմերներից առավել հեռանկարային է պոլիանիլինը (PANI), որն ամենահեռանկարայինն է իր հեշտ սինթեզի, ցածր մոնոմերային արժեքի, կառավարելի հատկությունների, օդի թթվածնի և շրջակա միջավայրի կայունության շնորհիվ [2,3]։ PANI- ները, հավանաբար, հայտնաբերվել են ամենավաղ սինթետիկ պոլիմերները։ Այն առաջին անգամ հայտնաբերվել է 1835 թվականին, ստացվել է անիլինի օքսիդացման արդյունքում, որն օգտագործվել է որպես «անիլին» անվամբ հայտնի ներկ։ PANI- ի նկատմամբ հետաքրքրությունը վերջին տասնամյակում աճել է `կապված այն բանի հետ, որ դրանք դասակարգվել են որպես հաղորդիչ պոլիմերներ, ինչը էլ ավելի է ընդլայնել PANI կիրառությունների շրջանակը։ Ընդհանուր առմամբ PANI- ի կառուցվածքը կարելի է նկարագրել հետևյալ կերպ. Պարզվել է, որ PANI- ն կարող է գոյություն ունենալ `կախված երեք տարբեր ձվերի օքսիդացման աստիճանից [3,6]։ 1. Լեյկոմերալդին (y = 1) - լիովին վերականգնված PANI ձու է։ 2. Pernigroaniline հիմքը (y = 0) - PANI- ի ամբողջովին օքսիդացված ձու է։ 3. eraմրուխտային հիմք (y = 0,5) - PANI- ի միջին օքսիդացված ձուն է։ , կենսաբանական շատ ոլորտներում և պահանջում է որոշակի կառուցվածք ունեցող պոլիմերների սինթեզ։ Հայտնի է, որ պոլիմերի հատկությունները կախված են դրա միկրոկառուցվածքից, որը խթան է PANI- ին նման քիմիական կառուցվածք ունեցող պոլիմերների սինթեզի համար։ Պարզվել է, որ նման կառուցվածք ունեցող պոլիմերները կարող են սինթեզվել p-fenylenediamine- ի խտացման միջոցով օքսիդացման միջոցով։ Մասնավորապես, Կատալդոն [7] պարզեց, որ հիդրոքլորային միջավայրում PFDA օքսիդացնելով ստացված պոլիմերը սպեկտրալ տվյալներով նման է օքսիդացված PANI ձիուն, բայց նա ներկայացրեց հետևյալ կառուցվածքը։ Առաջին անգամ ԵՊՀ դեղաբանության և քիմիայի ֆակուլտետի լաբորատորիայում կատարված հետազոտության արդյունքում պարզ դարձավ, որ աղաթթվի մեջ կալիումի պերսուլֆատում p-fenylenediamine- ի օքսիդացումը շարունակվում է ամոնիակի արտանետմամբ, բայց չի ունեն Կատալդոյի առաջարկած կառուցվածքը։ Միևնույն ժամանակ, պարզվել է, որ աղաթթուն ենթարկվում է անբարենպաստ ռեակցիաների, որոնց կառուցվածքային ստորաբաժանումներն ազդում են պոլիմերի հատկությունների վրա։ Այս ռեակցիաների առաջացման հավանականությունը նվազեցնելու համար խտացումն իրականացվեց օրգանական միջավայրում անուշաբույր ամինների օքսիդացման միջոցով։ Անիլին օլիգոմերները կարևոր են նրանով, որ դրանք ոչ միայն մոդելային միացություններ են ամենահեռանկարային հաղորդիչ պոլիմերներից մեկի ՝ պոլիանիլինի համար, այլ նաև կարող են ցուցադրել հետաքրքիր հատկություններ։ Քանի որ ռեակցիան պոլիկոնդենսացում է, փոխելով օքսիդիչի մոլային հարաբերակցությունը սկզբնական նյութի հետ, հնարավոր է ձեռք բերել ինչպես պոլիմերներ, այնպես էլ օլիգոմերներ։ Մասնավորապես, մենք օգտագործեցինք այս մեթոդը N, N`-bis (4-ամինոֆենիլ) -1,4-բենզոկինոնոդիիմին (անիլինային հարմարվողներ NH2 / NH2 վերջավոր խմբերով) ձեռք բերելու համար, այսուհետ `էրիթրոցիտներ։ P-fenylenediamine- ի օքսիդացման միջոցով խտացում կատարվել է քացախաթթու միջավայրում `PFDA / K2S2O8 1։ 0,25 մոլային հարաբերակցությամբ։ Ստացված միացության կառուցվածքը հաստատվել է MRI 1H, EC Մ UM սպեկտրոսկոպիկ մեթոդներով։ Գրականության համաձայն ՝ նատրիումի թիոսուլֆատը և հիդրազինի հիդրատը օգտագործվում են որպես պոլանիլինի իջեցնող միջոց։ Վերևում նշված ռեակտիվների հետ մոդելային հարմարիչի փոխազդեցությունն ուսումնասիրվել է կողքից։ Այնուամենայնիվ, մեր ուսումնասիրությունները ցույց են տվել, որ այս փոխազդեցության արդյունքում տեղի է ունենում ոչ թե 1. վերականգնում, այլ հիդրազինի հիդրատ-թիոսուլֆատ 1.4-միացման ռեակցիա։ Մասնավորապես, ուլտրամանուշակագույն սպեկտրից պարզվում է, որ նատրիումի թիոսուլֆատի հիդրազինի հետ փոխազդեցության արդյունքում քինոնոդիիմինի խումբը վերածվում է ֆենիլենեմինի։ Նկար. 1 Ո՞Վ սպեկտր D- ի կախվածությունը λ (նմ) -ից Ինչպես նշել են օլիգոմերները, դրանք կարող են հետաքրքիր հատկություններ ցույց տալ։ Այդ է պատճառը, որ ստացված հարմարիչները դոպպեցինք յոդի տետրաքլորիդ ածխածնային լուծույթով։ Ույց է տրվել, որ 2.76 դոպինգի խորության վրա հարմարվողի էլեկտրական հաղորդունակությունն աճել է 5.97 × 10-7 C / սմ։ Արդյունքում ստացված էլեկտրական հաղորդունակությունն առնվազն 4 կարգի մեծությամբ ավելի բարձր է, քան չհամապատասխանող հարմարվողների դեպքում։ Գրականություն 7. Cataldo F., p-phenylendiamine- ի պոլիմերացման մասին։ Euro Polym J..1996; 32 (1). 43.NH2 / NH2 վերջնական խմբեր և դրա ստացման որոշ անիլին TRIMERI PO emեմմա Հարոյան, Նաղարշ Միրաքյան Նարինե Դուրգարյան ։

example650

example650

Հոդվածում ներկայացվում են եվրասիական ինտեգրացիոն նախագծերի, մասնավորապես՝ Մաքսային և Եվրասիական միությունների գործունեության տեղեկատվական բաղադրիչի, լուսաբանման և խմբագրական քաղաքականության որոշ իրողություններ։ Այդ միավորումների մասնակիցները դեռևս չունեն վերջնական միասնական տեղեկատվական ձեռագիր՝ ուղղված ինչպես ներքին, այնպես էլ արտաքին, առաջնահերթորեն՝ արևմտյան լսարանին։ Իր հերթին, արևմտյան ԶԼՄ-ն պարբերաբար քննադատում է Եվրասիական տարածքում նոր վերպետական միավորումներ ստեղծելու ՌԴ փորձերը և կասկած է հայտնում դրանց կենսունակությանը։ Փաստվում է, որ առանց մրցունակ տեղեկատվական արտադրանքի թողարկման՝ եվրասիական ինտեգրացիոն նախագծերը համարժեքորեն չեն ընկալվի ոչ միայն Արևմուտքում, այլև հենց այդ միավորումների անդամ երկրներում։

ԵՎՐԱՍԻԱԿԱՆ ԻՆՏԵԳՐԱՑԻՈՆ ԳՈՐԾԸՆԹԱՑՆԵՐԻ ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ԴԱՇՏԻ ՈՐՈՇ ԻՐՈՂՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԵվրասիական տարածքում վերջին տարիներին ՌԴ նախաձեռնությամբ կյանքիկոչվող ինտեգրացիոն նախագծերը կամ վերպետական կազմավորումները՝ Մաքսային միությունը, Միասնական տնտեսական տարածքը, իսկ 2015 թ. հունվարի 1-ից՝սրանց փոխարինելու եկող Եվրասիական տնտեսական միությունը, բացի աշխարհաքաղաքական և գլոբալ տնտեսական զարգացումներում սպասելի մասնակցությունից,նաև տեղեկատվական միասնական տարածություն ձևավորելու հայտ են ներկայացնում։ Դրանք, իհարկե, դեռևս համակարգային չեն՝ հատվածական են, իրավիճակային, երբեմն՝ տարերային, դրսևորվում են հիմնականում ինտեգրացիոն այս կամ այնհարցի շուրջ պաշտոնական կամ փորձագիտական կարծիքով։ Այնուամենայնիվ, տարածքի համար կարևորագույն քաղաքական ու տնտեսական երևույթներում ու իրողություններում առնվազն երեք երկրի՝ Մաքսային միության գործող անդամներ ՌԴ,Բելառուսի ու Ղազախստանի լրատվադաշտը փոխադարձ համերաշխություն է ցուցաբերում ու համաձայնեցված լուսաբանում խնդրահարույց թեմաները։ Վերջին նմանթեժ կետը, որը փոթորկվում է արդեն մոտ կես տարի, Ուկրաինան է՝ պայմանավորված այդ երկրում կատարված իշխանափոխությամբ ու Ղրիմի կարգավիճակով։ Թեև աշխարհաքաղաքական հեռահար նպատակին ՌԴ-ն կարծես թե հասավ՝ապացուցելով Ղրիմի պատկանելությունն իրեն, այնուամենայնիվ, տեղեկատվականդաշտում կրեց զգալի կորուստներ. բացի Եվրասիական միությունից, գրեթե ողջմնացյալ աշխարհի լրատվադաշտը, հատկապես՝ ամերիկյան ու եվրոպական մեդիան,քննադատության ենթարկեց ՌԴ դիրքորոշումն ուկրաինական ճգնաժամի հարցում՝գործի դնելով տեղեկատվական արշավի ողջ զինանոցը՝ պաշտոնական ու փորձագիտական կարծիքներ, սոցիոլոգիական հարցումներ, պատմական վկայակոչումներ,մինչ այդ մութ էջերի բացահայտում, տնտեսական հնարավոր կորուստների նախնական հաշվարկներ և այլն։ Իրողությունն այն է, որ ուկրաինական թնջուկի լուսաբանման հարցում ռուսաստանյան մեդիան մեկուսացավ աշխարհից՝ ներքին լսարանիններկայացնելով իրադրության սեփական ընկալումը, արտաքին աշխարհին էլ փորձելով հակադրել օտարալեզու մեդիառեսուրսները՝ գրեթե նույն բովանդակային ուղերձներով։ Այդ փորձերը հիմնականում ձախողվեցին՝ հանդիպելով արևմտյան լրատվական մեքենայի ուղղորդված տեղեկատվահոսքին։ Փաստացի, ներռուսաստանյան լսարանին համոզելով սեփական դիրքորոշման ճշմարտացիության մեջ, ավելին՝ երկրիտասնյակ խոշոր քաղաքներում բնակիչներին դրդելով պետական դիրքորոշմաննաջակցություն հայտնելու ու փողոց դուրս գալու, ռուսական մեդիայի տեղեկատվական էֆեկտն արտաքին աշխարհի հանրային կարծիքի վրա նվազագույն եղավ,հարուցեց նաև կոշտ դիմադրություն։ Այստեղ է առաջ գալիս նաև մեզ համար կարևորագույն, կենսական մի խնդիր՝Եվրասիական տարածքի աշխարհագրական մասնակիցների (որոնց թվում է նաևՀայաստանը) պաշտպանվածությունն ու դիմադրողականությունը տեղեկատվականուղղորդված արշավների, շրջափակումների կամ պատերազմի դեպքում։ Վերջիներևույթը մեզ ծանոթ է մեր արևելյան հարևանի օրինակով, սակայն անգամ Արցախյան հակամարտության շուրջ տեղեկատվական դիմակայությունը, մեզ համար գերխնդիր լինելով, տեղական, տարածքային նշանակություն ունի։ Մաքսային միությաննանդամակցել պատրաստվող Հայաստանի համար տեղեկատվության նման փակուղային իրավիճակների ստեղծումը շատ ավելի լուրջ ռիսկեր ու սպառնալիքներ է պարունակում, որոնք պետք է մանրազնին կերպով հաշվարկել։ Մեծ հաշվով, Մաքսայինմիությունն ինքն էլ դեռևս Արևելյան գործընկերության ծրագրի իրականացման ժամանակ լայնամասշտաբ տեղեկատվական գործիք այդպես էլ չառաջարկեց ո՛չ ԵՄ-ին,ո՛չ էլ նրա արևելյան գործընկերներին։ ԵՄ ծրագրի փաստացի տապալումն ու ՌԴդիրքերի վերականգնումը տարածաշրջանում չուղեկցվեցին եվրոպացի գործընկերներին ուղղված տեղեկատվական արշավով։ Ավելին, Արևելյան գործընկերությանանդամներն իրենք մի պահ մոլորվեցին ՌԴ-ից և ԵՄ-ից եկող հակասական լրատվահոսքի թնջուկում։ Եվրասիական ինտեգրացիոն նախագծերի շուրջ տեղեկատվության հենց նմանճգնաժամն է եվրաատլանտյան հանրության շրջանում վստահության ճգնաժամ առաջացնում ՌԴ ու նրա գործընկերների նկատմամբ։ Անգամ տնտեսական հաշվարկներում արտասահմանյան ներդրողներն ի զորու չեն ճշմարտացիորեն գնահատել Մաքսային միության շուկայի պոտենցիալը կամ դրա ներդրումային հնարավորություններըհենց տեղեկատվության պակասի պատճառով։ Սակայն տնտեսական և անգամ քաղաքական գործընկերության հնարավորություններից առաջ և հետո խոսքն այս դեպքում Եվրասիական տարածքի վարկանշային զգալի անկման մասին է, որը երբեմնլցվում է շշուկներով, միֆերով ու փորձնական «փուչիկներով», մի հանգամանք, որիցառատորեն օգտվեց արևմտյան մեդիադաշտը ուկրաինական զարգացումները լուսաբանելիս։ Իր հերթին, ռուսաստանյան և ընդհանուր առմամբ եվրասիական մեդիան մինչայսօր ակտիվորեն զբաղված է այն համընդհանուր և բոլորի կողմից ընդունելի իդեոլոգեմի որոնմամբ, որը դեպի միասնական հուն կուղղորդի տարածաշրջանի տեղեկատվական հոսքերը։ Առայժմ որպես այդպիսին է դիտվում ռուսաստանյան էլեկտրոնային լրատվամիջոցներով հաճախ ներկայացվող, այսպես կոչված, եվրասիականքաղաքակրթությունն իր ամենաբազմազան դրսևորումներով՝ սկսած Հայրենականմեծ պատերազմի հաղթանակի ընդհանուր գիտակցումից, վերջացրած միջէթնիկ ևմիջկրոնական համերաշխության քողարկված և անթաքույց կոչեր։ ԵվրԱզԷս-ի ինստիտուտի տնօրեն Վլադիմիր Լեպեխինը կարծում է, թե սրանից լավ միավորող գաղափար ողջ եվրասիական մեդիան ի զորու չէ ստեղծելու1։ Ռուսաստանյան պաշտոնական շրջանակներն ամենևին չեն թաքցնում ինչպեսներպետական, այնպես էլ տարածաշրջանի երկրներում եվրասիական ինտեգրացիոնգործընթացների լուսաբանման ու քարոզման ընդհանրական, համակարգված քաղաքականության ներդրման անհրաժեշտությունը։ Վեճն առաջանում է արդեն կարգավորող մարմին ստեղծելու և թեմատիկ լրատվահոսքը վերահսկելու հարցի շուրջ։ Այսպես, ՌԴ Պետդումայի ԱՊՀ հարցերով հանձնաժողովի փոխնախագահ ՏատյանաՄոսկալկովայի պնդմամբ՝ պետք է հանրությանը հաղորդել Եվրասիական միությաննառնչվող միայն դրական լրահոսը՝ փոխարենը տեղ չթողնելով սուր և սկանդալային1 Տե՛ս http։ նորությունների համար1։ Այլ խորհրդարանականներ կամ գործադիր իշխանությանմարմիններ ավելի մեղմ դիրքորոշման կրող են և ուղղորդված լրատվական-քարոզչական տարրի ներդրման անհրաժեշտություն չեն տեսնում։ Օրինակ, ՌԴ ԱԳՆ ներկայացուցիչ Գալինա Պովաժնայան կարծում է, թե մեդիագործունեության մեջ առաջնահերթորեն պետք է կիրառել «փափուկ ուժ»-ը` մշակույթի, արվեստի, կրթության գործոնները հանրային կարծիք ձևավորելու համատեքստում2։ Սակայն մի քանի հարցերում միակամ է գրեթե ողջ ռուսաստանյան հասարակական-քաղաքական էլիտան. տեղեկատվական դաշտը կարևորագույն դեր ունի միասնական տարածքի ձևավորման գործում, իսկ ընթացիկ ինտեգրացիոն գործընթացների էությունը քչերին է հասու։ Նույն Մոսկալկովան դա բացատրում է նրանով, որ սուր,սկանդալային, բացասական լրահոսն անմիջապես գրավում է լսարանին, իսկ խորքային, լուրջ ու վերլուծական կարծիքները պահանջված չեն։ Եվ այստեղ էլ առաջ է գալիսԵվրասիական տարածքում ռուսաստանյան տեղեկատվական քաղաքականությանգերխնդիրը՝ մշակել ու կիրարկել մեդիագործիքներ, որոնք արդյունավետորեն կկապակցեն ստեղծվելիք վերպետական կառույցի անդամ-երկրների հասարակությունները, կներշնչեն ընդհանրության իրական զգացում և կիրականացնեն սոցիալիզացիոն գործառույթ։ Եթե վերացարկվենք ուկրաինական ճգնաժամի շուրջ տեղեկատվական դիմակայությունից և ուրվագծենք ընդհանուր առմամբ եվրասիական ինտեգրացիայի ընկալումն արևմտյան մեդիադաշտի կողմից, ապա այն պետք է բնորոշել որպես զգուշավոր ու հոռետեսական։ Մասնավորապես, արևմտյան մամուլը, օրինակ՝ «Գարդիանը»,«Ֆայնենշլ թայմսը», «Նեյշնլ ինթերեսթը», ինտեգրացիոն գործընթացների ակտիվացմանը զուգընթաց՝ 2000-ական թթ. վերջին և 2010-ական թթ. սկզբին հետևողականորեն առաջ տարան ՌԴ «կայսերական հավակնությունների» և ԽՍՀՄ վերածնմանփորձի վարկածը՝ որպես հիմք ընդունելով ՌԴ նախագահ Վլադիմիր Պուտինի այնխոսքը, թե «ԽՍՀՄ փլուզումը խոշորագույն աշխարհաքաղաքական աղետ էր»3։ Իդեպ, ոչ միայն Վ. Պուտինը, այլև Մաքսային միության անդամ մյուս երկու երկրներիղեկավարները ևս՝ Նուրսուլթան Նազարբաևն ու Ալեքսանդր Լուկաշենկոն, նախընտրում են ինտեգրացիայի էության շուրջ ծրագրային մեծածավալ հոդվածներ տպագրելմամուլում՝ հաճախ հերքելով արևմտյան ընդդիմախոսների մեղադրանքները։ Եվրասիական տեղեկատվական տարածությունը դեռևս վճռական չէ արևմտյանմեդիայում ակտիվորեն շրջանառվող շշուկների ու միֆերի հակազդեցության հարցում։ Դրանցից ամենակենսունակը, ինչպես արդեն նշվեց, Եվրասիական միությունըորպես ԽՍՀՄ 2.0 նախագիծ ներկայացնելու փորձն է։ Ավելին, արևմտյան երկրներիվարչակազմերը պարբերաբար հայտարարում են նման փորձերի անթույլատրելիության մասին. այսպես, 2012 թ. դեկտեմբերին ԱՄՆ նախկին պետքարտուղար ՀիլարիՔլինթոնը հայտարարեց, թե ԱՄՆ-ն անելու է ամեն ինչ՝ խափանելու նոր ԽորհրդայինՄիության ստեղծումը Եվրասիայում4։ Այս համատեքստում ամերիկյան հեռուստաընկերությունները սիրում են մեջբերել հատկապես ՌԴ նախագահ Վ. Պուտինի՝ մի առիթով ասված խոսքն այն մասին, թե «Խորհրդային Միության փլուզման համար չզղջացող մարդիկ անսիրտ են»՝ միտքը համատեքստից հանելով և չշարունակելով այն, թե«դրա վերականգնման կողմնակիցներն էլ անգլուխ են»5։ 1 Տե՛ս http։ 2 Տե՛ս http։ 3 Տե՛ս http։ 4 Տե՛ս http։ 5 Տե՛ս http։ Այս պնդումներից բխում է երկրորդ և արևմտյան մեդիայում ոչ պակաս տարածված թեզը, թե Եվրասիական միության ստեղծումը ՌԴ աշխարհաքաղաքական նախագիծն է։ Որպես գաղափարի ավանգարդ՝ նշվում է ՌԴ դերը, մինչդեռ դեռևս 1990ական թթ. Եվրասիական միության գաղափարն առաջարկած և մինչ այսօր այն անդավաճան կերպով կենսակոչող Ղազախստանին արևմտյան լրատվամիջոցները գրեթե չեն անդրադառնում։ Փոխարենը, առավել հաճախ ներկայացվում է Մաքսային միության երրորդ անդամ Բելառուսը՝ որպես բռնապետական վարչակարգ ու հակաժողովրդավարական կառավարման մեթոդներ ունեցող երկիր։ Փաստացի, արևմտյանմեդիադաշտում հիանալիորեն ձևավորվել է ԱՊՀ և Եվրասիական միության այն ինֆոլոգեմը, որը փորձագետներն անվանում են «ոչ լեգիտիմ նախագահների ակումբ»։ Ի վերջո, այս պնդումներին գումարվում է նաև Եվրոպական և Եվրասիական միությունների միջև աշխարհաքաղաքական ընտրություն կատարելու՝ Արևելյան գործընկերության անդամ երկրներին պարտադրված քայլը, որի տեղեկատվական ճնշումըերկու բևեռներից այդ երկրներին կանգնեցնում է դժվարին կացության առջև։ Ակնհայտ է, որ Եվրասիական միության ապագա քաղաքական, տնտեսական, սոցիալական և հումանիտար մրցունակությունը կանխորոշվելու է նոր սերնդի տեղեկատվական արտադրանքի թողարկմամբ, որն ի զորու կլինի ոչ միայն մեկուսացումիցդուրս բերելու հետխորհրդային երկրների մեդիադաշտի լրատվահոսքերը, այլև կկարողանա գործադրել արտաքին աշխարհում հանրային կարծիքի վրա ազդեցությանորոշակի մեխանիզմներ, ասենք՝ «Ռաշա թուդեյ» հեռուստաալիքի օրինակով։ Եվրասիական միության անդամ երկրներն իրենք էլ տարածաշրջանի այլ երկրների մասինտեղեկատվությունը հաղորդում են միջազգային լրահոսի շրջանակներում, այսինքն՝ընդհանուր շահի վրա միավորված երկրների տեղեկատվական միասնական քաղաքականությունը դեռևս զգալի չէ։ Ընդհանուր առմամբ, Եվրասիական ինտեգրացիոն գործընթացներին մասնակիցև թեկնածու երկրների տեղեկատվական դաշտն ու մեդիակարգավորումները խայտաբղետ են։ Բացի պետական միջամտության այս կամ այն աստիճանից (օրինակ՝Բելառուսում մասնավոր մամուլ, որպես այդպիսին, գոյություն չունի), որը ևս, ի դեպ,երբեմն տրամագծորեն հակադիր մոտեցումներ է որդեգրել, ներքին շուկաներն ուառևտրային կառույցները ևս ամենատարբեր դիրքորոշումներ են ցուցաբերում եվրասիական ինտեգրացիայի թեմատիկայի լուսաբանման հարցում։ Դա գալիս է հիմնականում մեդիամիավորների սեփականատերերի և խմբագրական ղեկավարության հետաքրքրություններից ու շահերից։ Ոչ միայն մասնավոր, դաշնային էլեկտրոնայինլրատվամիջոցները, այլև անգամ Մաքսային միության կառույցները չունեն լրատվական քաղաքականության ինստիտուտներ։ Եվրահանձնաժողովում, օրինակ՝ հասարակայնության հետ կապերով ու տեղեկատվության տարածմամբ մի ողջ դեպարտամենտ է զբաղվում։ Եվրասիական տնտեսական հանձնաժողովը չունի ո՛չ տեղեկատվական առաջմղում, ո՛չ էլ լրատվական այլընտրանքային ռեսուրսներ։ Այնուամենայնիվ, և՛ եվրասիական պաշտոնական, և՛ մասնավոր փորձագիտական կարծիքներն առաջիկայում լայնածավալ տեղեկատվական նախագծերի՝ շուրջօրյա լրատվական հեռուստաալիքի և համացանցային պորտալի գործարկում են նախատեսում, ինչն էական թափ կհաղորդի ինտեգրացիոն գործընթացների տեղեկատվական բաղադրիչին։ Դավիթ ՍարգսյանԵՎՐԱՍԻԱԿԱՆ ԻՆՏԵԳՐԱՑԻՈՆ ԳՈՐԾԸՆԹԱՑՆԵՐԻ ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ԴԱՇՏԻ ՈՐՈՇ ԻՐՈՂՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԲանալի բառեր՝ Եվրասիական ինտեգրացիա, տեղեկատվական գործընթացներ, Մաքսային միություն, Արևելյան գործընկերություն, արևմտյան մեդիադաշտ, միֆեր, աշխարհաքաղաքականություն։

example710

example710

Վահե Քաչայի «Գիշատիչների խնջույքը» վիպակի մասին հայ գրականության մեջ գրեթե չկա գիտական անդրադարձ։ Քննելով այս վիպակը, դնելով այն կոնկրետ հարցադրման տակ՝ փորձել ենք մի կողմից ներկայացնել մարդ-գիշատիչ փոխակերպումը, մյուս կողմից ընդգծել այդ փոխակերպման պատճառահետևանքայնությունը, որը տվյալ դեպքում դառնում է պատերազմը։ Եվ հետաքրքիր է, թե ինչպես է հեղինակը ներկայացնում ոչ միայն պատերազմական իրավիճակով պայմանավորված գործողությունների մեջ հայտնված մարդու դիմագիծը, այլև ընդհանրացնում է մարդուն, որի փոխակերպումը գիշատչի մարդուն բնորոշ հատկանիշ է։ Հետևաբար փորձել ենք ներկայացնել, թե ինչպես է տեղի ունենում մարդ-գիշատիչ փոխակերպումը։

ՄԱՐԴ-ԳԻՇԱՏԻՉ ՓՈԽԱԿԵՐՊՈՒՄԸ ՎԱՀԵ ՔԱՉԱՅԻ «ԳԻՇԱՏԻՉՆԵՐԻ ԽՆՋՈՒՅՔԸ» ՎԻՊԱԿՈՒՄՈւնենալով պատմություն, երբ հայ մարդը ճակատագրի բերումով հարկադրված էր հեռանալ իրհայրենիքից և բնակություն հաստատել աշխարհի տարբեր անկյուններում, ըստ էության, օտարագրությունը պետք է դառնար անխուսափելի։ Ի վերջո, մշակութային և քաղաքակրթության մեծ ազդեցությունը չէր կարող իր արտացոլումը չունենալ։ Ուստի, Սփյուռքում շատ հայ գրողների ստեղծագործական լեզուն հայերենը չէ՝ օտար է։ Եվ ինչքան էլ այս երևույթն ինչ-որ տեղ նաև մեր լեզվի համար ցավալի ընդունենք, այնուամենայնիվ, չենք կարող չփաստել, որ օտարագրությունը մյուս կողմից էլ դարձավև մնում է հայ ժողովրդի ճակատագիրը, հայ մարդու դիմագիծն արտահայտելու միջոցներից մեկը(Մայքլ Առլեն Կրտսեր «Ուղևորություն դեպի Արարատ», Անտոնինա Արսլանը «Արտույտների ագարակը» Վիլյամ Սարոյան «Իմ անունն Արամ է», Պիթեր Բալաքյան «Ճակատագրի սև շունը» և ուրիշներ)։ Ու պատահական չէ, որ Վիլյամ Սարոյանը ժամանակին ասել է. «Թեև գրում եմ անգլերեն և ծնունդովամերիկացի եմ, բայց ես ինձ համարում եմ հայ գրող։ Լեզուն, որով գրում եմ, անգլերեն է, միջավայրը,որ նկարագրում եմ, ամերիկյան է, իսկ ոգին, որ ինձ մղում է գրելու՝ հայկական է»։ 1Վահե Քաչան (Վահե Խաչատրյանը) ևս անմասն չմնաց հայ ժողովրդի ճակատագրից։ Նա իր «Միդաշույն այս պարտեզի մեջ» (1981) վեպում անդրադարձել է Արևմտյան Հայաստանի իրականությանը՝պատկերելով պոլսահայության կյանքը համիդյան կոտորածներից մինչ Մեծ եղեռնը։ Ստորև կփորձենքանդրադառնալ Վահե Քաչայի գործերից մեկին՝ դնելով այն կոնկրետ հարցադրման տակ։ Առհասարակ Վահե Քաչայի ստեղծագործություններում («Ակն ընդ ական», «Գավազան» և այլն)հերոսները շարունակ հայտնվում են բեկումնային իրավիճակներում։ Այդ սուր, լարված իրադրություններում էլ դրսևորվում է հերոսների անհատականությունը։ Այս առումով առանձնացրել ենք Վահե Քաչայի «Գիշատիչների խնջույքը» վիպակը։ Մի կողմից փորձել ենք մեկնաբանել այսօրվա գեղարվեստական չափանիշների տեսանկյունից, մյուս կողմից այն քննել ենք կոնկրետ հարցադրման տակ դնելով՝ինչպես է տեղի ունենում մարդ-գիշատիչ փոխակերպումը։ Հետաքրքիր է, թե հեղինակն ինչպես է գործողությունների մեջ ցույց տալիս այդ անցումը՝ մարդանհատից մինչև մարդ-գիշատիչ։ Ուշադրություն դարձնենք, թե հերոսներն ինչպիսին են մինչ շրջափակվելը և դրանից հետո։ Առաջին հայացքից սկիզբը շատ սովորական է. պատրաստվում են տարեդարձ նշել և հյուրեր են ընդունում։ Ու թեև շեշտվում է, որ պատերազմ է, բայց դա կարծես նրանց չիվերաբերում. «Կյանքը հոսում էր առանց բախումների. շաբաթը մեկ ֆիլմ, մի քանի գիրք, ձայնապնակներ, բարեկամներ…»2։ Այստեղ ընդգծվում է նաև վերաբերմունքը թշնամու նկատմամբ։ Ակնհայտ ատելություն, կարծեք, չկա (գոնե մինչ շրջափակվելը). խոսում են, քննարկում, բայց միաժամանակ պատերազմն իրենցից շատ հեռու է թվում։ Բայց դա միայն սկզբում։ Սակայն, կարելի է ասել, որ հեղինակը,թեև «աննկատ», բայց տող առ տող բացում է «խաղաքարտերը»։ Եթե ուշադրություն դարձնենք, ապաառաջին հայացքից հերոսները նույնիսկ շատ մարդկային են, բայց գրողն ընթերցողին նախապատրաստում է տվյալ հերոսի ով լինելու բացահայտմանը։ Ահա թե ինչ է ասում Բրիժիտը պատերազմի մասին. «Ես ատում եմ պատերազմը» (էջ 63)։ Այս խոսքերին անմիջապես հաջոդում է գրողի «արձագանքը». «Նա հատկապես պատերազմի շուրջը բացվող խոսակցություններն էր ատում։ Անվերջանալիճառեր, որոնցից քունը տանում և հորանջում էր» (էջ 63)։ Այնպիսի տպավորություն է, որ հեղինակը«խառնվում է» դեպքերին և նախքան իրադարձությունների շրջադարձային փոփոխությանը, ընթերցողին ծանոթացնում է վերջիններիս հետ։ Քաչան, ինչպես արդեն նշեցինք, չի մոռանում նաև մարդկայինն ընդգծել նրանց մեջ։ Անշուշտ, սա պատահական չէ։ Ի վերջո, այդ մարդկայինը շեշտելով, պիտիընդգծվի էականը՝ ե՞րբ է մարդը դադարում մարդ լինելուց, ավելին, դեպքերի զարգացմանը զուգընթաց թվում է, թե մարդկայինը նրանց մեջ չէր էլ եղել։ Եթե մինչ շրջափակվելը Վիլկերը նայում էր1 Դավթյան Վ., Բարի հսկան, Երևան, 1979, էջ 3։ 2 Քաչա Վ., Գիշատիչների խնջույքը, Երևան, 1976, էջ 61 (այս գրքից մեջբերված մյուս հատվածների էջերը կնշվեն տեղում)։ Պիեռին ու խղճում նրան. «Բարեբախտաբար ծնողներն ապահովված մարդիկ են» (էջ 65),- ապա հետո,սեփական կյանքը թանկ գնահատելով, Պիեռն արդեն պիտի դառնա ատելի։ Ու մարդկայնության կորուստը դառնում է այն գինը, որը պետք է ֆիզիկական գոյության պահպանման համար։ Եվ նույնիսկբժիշկը պիտի կորցնի իր մասնագիտական նրբանկատությունը և Պիեռի երեսին շպրտի. «Դու դատապարտված ես ամբողջ կյանքում կույր լինելուն... Հասկացիր ինձ» (էջ 110)։ Նախ անդրադառնանք սկզբին։ Երբ հերոսներն իմանում են, որ պետք է երկու պատանդ ընտրենիրենցից՝ ի հատուցում երկու սպանված գերմանացիների, սկզբում փորձում են ստեղծված իրադրության մեջ հավասարակշռություն պահպանել։ Սակայն աստիճանաբար իրավիճակը դուրս է գալիս վերահսկողությունից, նյարդերը տեղի են տալիս, և արդեն ոչ մեկը պատասխանատու չէ իր արարքների համար։ Քայլ առ քայլ ընդգծվում է մարդ-գիշատիչ անցումը, որը, ըստ երևույթին, բոլորին նոր լույսի տակէ ցույց տալիս։ Իրադրությունն էլ այնքան է սրվում, որ անգամ Վիկտորը՝ որպես ամուսին, թեև ակնհայտ զայրույթ և խանդ է ապրում, բայց արգելք չի հանդիսանում, որ կինը գնա գերմանացի սպայիմոտ։ Ուշադրություն դարձնենք, թե ինչպես են սկիզբ առնում տարաձայնությունները, և թե ինչպես էփոխվում բարեկամների վերաբերմունքը միմյանց նկատմամբ։ Թեև հեղինակը հաճախ է շեշտումնրանց «բարեկամ» լինելը, բայց դրանով, ըստ էության, ավելի է ընդգծում իրավիճակի լարվածությունըև վերջիններիս ոչ բարեկամ լինելը։ Այս առումով էլ հերոսները ոչ միայն ուրիշ տեսանկյունից են սկսումճանաչել իրենց կարծեցյալ բարեկամներին, որոնք դառնում են օտար. «…այս մարդիկ, որ իրեն շրջապատել են, իսկական բարեկամնե՞րն են, թե՞ ոչ։ Նրան թվաց, թե առաջին անգամն է տեսնում այդմարդկանց։ Նրանց չէր ատում, բայց ապշել էր անսպասելի հայտնագործումից» (էջ 98),- այլև հերոսներն են, կարելի է ասել, բացահայտում իրենք իրենց։ Եվ վերջիններիս ներքին աշխարհի քննումը հենցիրենց կողմից արդեն դուրս է գալիս շրջապատը նորովի ճանաչելու կոնտեքստից և հասնում ինքնաճանաչողության։ Ուստի, բժիշկը պետք է ինքն իր մասին մտածի. «Զարմացավ, իր մեջ այդքան ատելություն գտնելով։ Տարիներ էր ապրել, առանց զայրույթի ամենափոքր նշան իսկ ցույց տալու» (էջ111)։ Այսիրադրության մեջ էլ բոլորն արդեն «մոռանում են», որ շրջապատված են իրենց բարեկամներով։ Բարեկամներն էլ տվյալ դեպքում դառնում են թշնամիներ, որոնք խոչընդոտ են սեփական կյանքը փրկելուհամար։ Եթե առանձին-առանձին վերցնենք հերոսներին, ապա պետք է նկատենք, որ իրավիճակն ամենկերպ փորձում է վերահսկել Վիլկերը, որը սեփական կյանքը փրկելու համար ամեն քայլի գնում է (հիշենք, թե ինչպես է փորձում կտրոնով կաշառել Ֆրանսուազին, Բրիժիտին համոզում գնալ գերմանացումոտ, թաքնվում է պահարանում և այլն)։ Չնայած նրա աչքի ընկնող քայլերին՝ սխալ կլինի ասել, թե նամիակն է. բոլորն էլ իրենց սեփական կյանքը փրկելու համար ծայրահեղ քայլերի են գնում։ Քայլերըդուրս են գալիս ոչ միայն մարդկայինի պատկերացման սահմաններից, այլև հասցնում են մի կետի, երբմարդիկ կորցնում են իրենց ինքնասիրությունը և բարոյապես անկում ապրում։ Մի պահ նույնիսկթվում է, թե վերջիններս կորցրել են սթափ դատելու կարողությունը։ Նրանց քայլերը ոչ թե առաջնորդվում են բանականությամբ, այլ ֆիզիկական գոյությունն ամեն կերպ պահպանելու բնազդով, որի ազդեցության տակ էլ հերոսների մարդ-գիշատիչ փոխակերպումը նույնիսկ չգիտակցված է տեղի ունենում։ Նրանց գիտակցական մակարդակը կարծես միայն մի բան է ընկալում՝ պետք է փրկել սեփականկյանքը։ Այսպիսով, կարելի է ասել, չգիտակցված եսասիրությունը հասնում է իր գագաթնակետին։ Չընդունելով էլ սեփական եսասիրությունը՝ հերոսներից յուրաքանչյուրի համար առաջնային է դառնումմիայն մի բան՝ իր ապրելու իրավունքը։ Եվ «պարզվում է», որ բոլորի ապրելու իրավունքը հիմնավորված «պատճառներով» է պայմանավորված։ Ավելին, իրենց ապրելու կարևորությունն սկսում են մարդկային տեսանկյունից բացատրել։ Վիլկերը պատմում է, թե ինչպես է օգնել ընկերոջը (իր իրերը գրավդնելով և այլն)։ Մարդկային թվալու մոլուցքն այնքան է կարևոր դառնում, որ հերոսն ի դերև է հանումիր նեղ անձնականը. «…երբ ես ամուսնացա, իմ կինը հղի էր… ինձնից չէ… ուրիշից» (էջ 130)։ Ապրելուպատճառներ ունեն նաև մյուս հերոսները. Բրիժիտը հղի է, Վիկտորը հայր է դառնալու, բժիշկն իրենպիտանի է համարում հասարակության համար, Պիեռն էլ արդեն մասնակցել է պատերազմի։ Դրա համար Պիեռը նույնիսկ կարծես իրեն հերոս է համարում. չէ՞ որ կռվել ու կորցրել է տեսողությունը, և դրահամար անգամ շքանշան է ստացել։ Այստեղ հեղինակը մի կարևոր հարց է կարևորում՝ ո՞վ է պատերազմի դաշտում կռվողը, և մի՞թե պատերազմի մասնակից լինելն արդեն իսկ հերոսություն է։ Ճիշտ է,Պիեռը, թեև պատերազմի մասնակից է. կորցրել է տեսողությունը և շքանշան է ստացել, բայց, այնուամենայնիվ, նա չի դիտվում որպես հերոս, այլ կերպ ասած՝ պատերազմին մասնակցելը դեռ չի նշանակում լինել հերոս։ Առանձնանում են Տիմակովի և Ֆրանսուազի կերպարները։ Տիմակովը և Ֆրանսուազը, ի տարբերություն մյուսների, ըստ էության, չեն կորցնում իրենց դեմքը։ Նրանք մնում են այնպիսին, ինչպիսինէին, կամ, ավելի ճիշտ կլինի ասել, մարդ-գիշատիչ փոխակերպում նրանց դեպքում չի գործում։ Եվ եթեվերլուծենք Տիմակովին, պետք է նկատենք, որ նա ավելի շատ դեպքերին կողքից նայողի տպավորություն է թողնում, քան բուն գործողություններին մասնակից անձի։ Ստեղծված իրավիճակն էլ նրան ինչոր տեղ զվարճալի է թվում. նա մի տեսակ խաղում է։ Թեև միանգամից չի համաձայնում պատանդգնալ, բայց միաժամանակ պատրաստ է այդ քայլին։ Ուշագրավ է նաև այն փաստը, որ երբ հերոսներըներկայացնում են իրենց «բարի գործերը», Տիմակովը նույնիսկ հեգնում է. «Այժմ իմ հերթն է բարիարարքներ ցուցադրելու» (էջ 125)։ Նա թվարկում է այնպիսի արարքներ, որոնք բնավ էլ օրինակելի ուբարի չեն։ Բայց հենց սրանով էլ, ի տարբերություն մյուսների, շեշտվում է Տիմակովի մարդկային լինելնայն առումով, որ չի փորձում իրեն ներկայացնել ավելի լավը, քան իրականում կա։ Պետք է նկատենքնաև, որ Տիմակովի համար բնավ էլ զարմանալի չէ իր «բարեկամներին» ուրիշ տեսանկյունից ճանաչելը։ Այնպիսի տպավորություն է, որ նրա համար հարկավոր չէր նման իրավիճակ իրեն շրջապատողմարդկանց ճանաչելու համար։ Ու պատահական չէ, որ հենց սկզբից նա ակնհայտ դրական վերաբերմունք ունի Ֆրանսուազի նկատմամբ։ Իսկ ո՞վ էր Ֆրանսուազը։ Վիպակում, թեև Ֆրանսուազի կերպարը գործողությունների մեջ առաջին պլան չի մղվում, բայց այնուամենայնիվ, նրա կերպարն առանցքային նշանակություն ունի։ Նա, ինչպես և Տիմակովը, ոչ միայն մարդկային տեսանկյունից չի կերպարանափոխվում, այլև նրա պես պատրաստ է դեմ առ դեմ կանգնել մահվանը, թեև ինքն էլ միանգամիցչի համաձայնում պատանդ դառնալ։ Ավելին, Ֆրանսուազը, կարելի է ասել, միակն է, որ ստեղծվածիրավիճակին նայում է մարդկայինի տեսանկյունից։ Հիշենք, թե ինչպես է նա, երբ Պիեռը փորձում էփրկել իր, Բրիժիտի և Վիկտորի կյանքը, ոչ միայն դուրս բերում վերջիններիս փակված հյուրասենյակից, այլև այդ քայլով ընդգծում է ամենաէականը. «Մենք բոլոր իրավունքներն ունենք ապրելու» (էջ135),- ասել է թե՝ ոչ ոք դիմացինից իրավունք չունի պահանջելու կյանքը զոհել իր սեփական կյանքիհամար, երբ ինքն այդ քայլին չի գնում։ Մարդ-գիշատիչ անցման համար ոչ պակաս կարևոր է հենց իրավիճակի պատճառահետևանքայնությունը՝ պատերազմը և պատերազմ ասվածի ընկալումը հերոսների կողմից։ Ինչպես նշեցինքսկզբում, պատերազմը կարծես թե հերոսների համար իրենցից հեռու թվացող մի երևույթ էր, բայց դամիայն առաջին հայացքից։ Հեղինակը, թեև ոչ ուղղակիորեն, սակայն բարձրացնում է մի էական հարց՝պատերազմի անմարդկային դրսևորումը, դրսևորում, որի հետևանքների կրողը, ըստ էության, դառնում են բոլորը։ Սակայն միևնույն ժամանակ բոլորը չէ, որ պատերազմն ընկալում են, կամ, ավելի ճիշտկլինի ասել, այն զգացել են սեփական մաշկի վրա (Պիեռի համար պատերազմն ատելի է այն պատճառով, որ կորցրել է տեսողությունը, Վիլկերի, Բրիժիտի, Վիկտորի համար այն իմաստով, որ չեն ապրումայնպես, ինչպես առաջ և այլն)։ Էական է այստեղ Ֆրանսուազի ընկալումը պատերազմ ասվածի նկատմամբ։ Նա, թեև ինչպես արդեն նշեցինք, իր գործողություններով առաջին պլան չի մղվում վիպակում,բայց նրա, ինչ-որ տեղ «լուռ» կերպարն ինքնին խոսուն է` որպես պատերազմը սեփական մաշկի վրազգացած մեկը, որն ուղղակի վիշտ չի ապրում կորցրած ամուսնու համար, այլ նաև ընկալում է պատերազմ ասվածի ողջ անմարդկայնությունը։ Ավելին, նա գնում է պատերազմ ասվածի ավելի խորքերը՝գիտակցելով նաև պատերազմի կործանարար հետևանքները նույնիսկ դրա ավարտից հետո. «Մենքվերջիվերջո կհաշտվենք այս բոլորի հետ։ Դրոշներ կծածանվեն, երաժշտություն կլինի։ Մենք կպարենքմեր մեռելների վրա։ Երբևէ մտածե՞լ եք այդ դառը թագավորության մասին, որ արձագանքվում է մերոտքերի տակ։ Դա այն թագավորությունն է, որտեղ երկու հաշտված երկրների վրա կիտված մեռելներնեն։ Ես լսում եմ նրանց հեծեծանքները։ Եվ ես ամաչում եմ» (էջ 139)։ Պատահական չէ, որ վիպակում, թեև նշվում են տարեթիվը՝ 1942 թ., այսինքն՝ կոնկրետ պատերազմի ժամանակաշրջանը, նաև այն, որ գերմանացիներն են հակառակորդները, բայց այնուամենայնիվ, պատերազմը չի դիտվում որպես հանուն հայրենիքի բարօրության մղվող պայքար։ Այստեղ հեղինակը դուրս է գալիս պատերազմի՝ «հանուն հայրենիքի պայքարի» կոնտեքստից և ընդգծում է ամենաէականը՝ պատերազմն իրականում արդարացում չունի։ Եվ իզուր չէ, որ նրա հերոսները՝ իրենց անմարդկային դեմքով ընդգծվում են հենց պատերազմական իրավիճակի կրողը դառնալուց հետո և մարդուց կերպարանափոխվում են գիշատիչների։ Սա ևս պատերազմի անմարդկային դրսևորումներից է։ Այսինքն՝ եթե կա պատերազմ, անկախ նրանից` դու կռվի դաշտում ես, թե ոչ, հարազատ կորցրել ես, թեոչ, միևնույնն է, որպես անհատ՝ պատերազմ ասվածի կրողն ես դառնում։ Կրող, որտեղ շատ կարևոր էչկորցնել ամենակարևորը՝ մարդկային դեմքը։ Էական է նաև վիպակի կառուցվածքային առանձնահատկությունը։ Փոքրիկ վիպակում առանձնացված գլուխներ չկան, բայց ուշադրություն դարձնենք այն հանգամանքին, որ եթե, կոպիտ ասած, վիպակից հանենք բուն գործողությունները, ապա վերջին հատվածի խնջույքի տեսարանը դառնում էառաջինի «շարունակությունը»։ Թեև առաջին հատվածում խնջույքը ձախողվում է, բայց երկրորդ հատվածում՝ ամենավերջում, որը, ըստ էության, ինչպես արդեն նշեցինք, դառնում է ստեղծագործությանառաջին հատվածի՝ խնջույքի շարունակությունը, հերոսները փորձում են ստեղծված իրավիճակիցհետո դարձյալ վերականգնել հավասարակշռությունը (կենացներ են ասում, նույնիսկ տոնական կարկանդակն են փչում), սակայն միմյանց հետ սեղան են նստում արդեն ոչ որպես բարեկամներ, և խնջույքը տվյալ դեպքում նույնիսկ շինծու է թվում։ Սա արդեն ոչ թե բարեկամների խնջույք է, այլ միմյանց ճանաչող գիշատիչների խնջույք։ Գիշատիչներ, որոնց կերպարներով, ըստ էության, հեղինակն ընդհանրացնում է մարդու տեսակը. «Մենք բոլորս գիշատիչներ ենք… փոքրիկ, սիրուն, լավ վարժեցրած գիշատիչներ, և մենք շղթայի կարիք ունենք։ Մեր շղթան կոչվում է կարգուկանոն» (էջ 144)։ Վիպակի այսվերջաբանը ոչ պակաս կարևոր ընդգծմամբ է ավարտվում՝ Տիմակովի մտքերով։ Սա, անշուշտ, պատահական չէ։ Պատահական չէ նաև այն, որ գրողը հերոսի մտքերը չի վերցնում չակերտների մեջ և, կարելի է ասել, հեղինակը և հերոսը նույնանում են, ասել է թե՝ դրանով Քաչան ընդգծում է իր գաղափարակիր հերոսին՝ Տիմակովին։ Շատ հաճախ մարդու մեջ մարդկայինն ընդգծելու համար բավական է ընդամենը նշել՝ մարդ է։ «Մարդ» ասվածը տվյալ դեպքում դառնում է մարդկայինի բնորոշումը, բնորոշում, որը միաժամանակմարդկանց մեջ առանձնացնում է մարդուն, ասել է թե՝ մարդկանց մեջ «մարդ» ասելով չի կարելիհասկանալ բոլորին։ Բայց կա նաև հստակ սահմանում՝ «մարդ» կոչվածի և «ոչ մարդ» անվանվողի միջև։ Այս դեպքում «ոչ մարդ» անվանվողին կամ, այսպես ասած, «մարդ չէ» բնորոշմանը, կարող ենք տալտարբեր անուններ։ Քննության վերցնելով Քաչայի այս վիպակը՝ դնելով այն կոնկրետ հարցադրմանտակ, թե ինչպես է մարդը փոխակերպվում գիշատչի, կարող ենք ասել, որ ստեղծագործության հիմքըո՛չ «մարդ» կոչվածի ինչպիսին լինելու կարևորությունն է ընդգծում, ո՛չ հակառակը։ Իսկ ինչքանո՞վ էվիպակն արդիական։ Արդիական է նրանով, որ գրողի բարձրացրած հարցերը՝ ինչպիսի՞ն է իրականումմարդը, ավելին, ճանաչո՞ւմ է ինքն իրեն, ի՞նչ է պատերազմ կոչված երևույթը, կոնկրետ ժամանակաշրջանի մտահոգություն չեն։ Այս առումով էլ, թեև վիպակում կա տարեթիվ՝ 1942 թ., բայց այն կարող է լինել և՛ 1978 թ., և՛ 2009 թ., և՛.... Վահե Քաչան, մարդուն որոշակի իրավիճակի մեջ դնելով, փորձում է ցույց տալ, որ մարդն անցնում է իր «մարդ լինելու» կոչման սահմանը։ Այս դեպքում մարդն արդեն այն նույն մարդը չէ։ Բայց հեղինակը սոսկ որոշակի իրադրությամբ չի մեկնաբանում դա։ Իրադրությունը տվյալ դեպքում դառնում է «գործիք», որը պետք է մեծ դեր ունենա մարդ-գիշատիչ փոխակերպման ընթացքում։ Փոխակերպում, որն ինքնին անակնկալ է դառնում հենց իրենց՝ հերոսների համար։ Նրանց կերպարներով հեղինակն առաջին հերթին ընդհանրացնում է մարդուն՝ առանց որևէ «մարդլինելու» և «ոչ մարդ լինելու» բնորոշման։ Եվ իրականում էլ մարդ-անհատի կոնկրետ բնորոշում չկա։ Նույնիսկ այս դեպքում, երբ տեղի է ունենում մարդ-գիշատիչ փոխակերպում, դա մարդուն ոչ բնորոշհատկանիշ չի դրսևորվում, այլ հենց մարդուն հատուկ փոխակերպում է։ Ի վերջո, հերոսներն էլ, կարծեք, չգիտեին, որ իրենք այդպիսինն են՝ գիշատիչ։ Այսպիսով՝ Քաչայի հերոսները որպես ուղղակիորեն «ձևավորված» մարդկային ինչ-որ տեսակ չենպատկերվում, այլ դեպքերին զուգընթաց դրսևորվում է նրանց անհատականությունը՝ որպես կարգուկանոնի տակ թաքնված գիշատիչ։ Բայց մյուս կողմից էլ հեղինակը շեշտում է այդ փոխակերպմանպատճառահետևանքային նշանակությունը, որը տվյալ դեպքում դառնում է պատերազմը։ Եվ այսհամատեքստում էլ գրողը նաև էական խնդիր է բարձրացնում՝ պատերազմը որպես մի երևույթ, որըչունի արդարացում։ Արփինե ՎարդանյանՄԱՐԴ-ԳԻՇԱՏԻՉ ՓՈԽԱԿԵՐՊՈՒՄԸ ՎԱՀԵ ՔԱՉԱՅԻ «ԳԻՇԱՏԻՉՆԵՐԻ ԽՆՋՈՒՅՔԸ» ՎԻՊԱԿՈՒՄԲանալի բառեր՝ մարդ-անհատ, բարեկամ, խնջույք, լարված իրավիճակ, պատերազմ, միմյանց նորովի ճանաչել, թաքնված գիշատիչ։

example1033

example1033

Հաշվի առնելով վերը թվարկված հանգամանքները՝ կարելի է վստահաբար փաստել, որ առկա է միջազգային իրավական չափանիշներին համահունչ հանրային ծառայության ոլորտի արմատական կատարելագործման խիստ կարիք, ինչին կարող է նպաստել քաղաքացիական ծառայության ոլորտում միասնականությունն ապահովող կառավարման մարմնի գործունեությունը։ Ավելին՝ հանրային ծառայության օրենսդրական կարգավորումների շրջանակները վերանայելու միջոցով պետք է հստակեցվեն հանրային ծառայության առանձին ոլորտների միջև փոխգործակցության կառուցակարգերը, անհրաժեշտ է ներդնել սոցիալական ինստիտուտների և հատկապես հասարակության հետ մշտական կապի ապահովման կառուցակարգեր, հստակեցնել հանրային ծառայողների պարտականություններն ու նպաստել նրանց շահագրգռվածությանը՝ պետական կառավարման կարևորագույն ոլորտում մասնագիտական բարձր որակներ դրսևորելու համար։

ՀԱՆՐԱՅԻՆ ԾԱՌԱՅՈՒԹՅԱՆ ՈԼՈՐՏԻ ՕՐԵՆՍԴՐԱԿԱՆԿԱՐԳԱՎՈՐՄԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ, ՄԻԱՍՆԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆԱՊԱՀՈՎՄԱՆ ԱՆՀՐԱԺԵՇՏՈՒԹՅՈՒՆԸ Հանրային ծառայության արմատական բարելավումը ներկայումս դիտարկվում է որպես պետական կառավարման համակարգում բարեփոխումների առանցքային հատված, ինչը բխում է նաև 2015 թ. խմբագրությամբ Սահմանադրության հիմնադրույթներից։ Մասնավորապես, հիմնական օրենքի 47րդ հոդվածով ամրագրված է. «Յուրաքանչյուր քաղաքացի ունի ընդհանուր հիմունքներով հանրային ծառայության անցնելու իրավունք։ Մանրամասներըսահմանվում են օրենքով»։ Այսպիսով, կարևորելով հանրային ծառայության իրավունքը և այն ամրագրելով որպես քաղաքացու հիմնական իրավունք, Սահմանադրությունը միաժամանակ այդ իրավունքի իրացման հիմնահարցերիկարգավորումը վերապահել է օրենքին, ինչը խոսում է այն մասին, որ ներկափուլում հարկ է համալիր հետազոտության արդյունքներով հստակ լուծումներառաջադրել՝ հնարավորինս կատարյալ օրենսդրության ակնկալիքով։ Ըստ էության, հանրային ծառայոթյան կայացման և դրա օրենսդրականհիմքերի ամրագրման գործընթացը սկիզբ է դրվել 2001-2002 թթ., սակայնայն համակողմանի գնահատման, այդ թվում՝ միջազգային փորձագետներիմասնակցությամբ առարկա է դարձել ավելի ուշ շրջանում։ Այսպես՝ 2009 թ.Հայաստանում քաղաքացիական ծառայության համակարգի համակողմանիարտաքին գնահատման գործընթաց են սկսել ՍԻԳՄԱ-ի (Եվրամիությանտնտեսական համագործակցության և զարգացման կազմակերպություն(OECD)) փորձագետները։ Գնահատման նպատակն էր մշակել ուղեցույց՝ Հայաստանում կայուն և արհեստավարժ քաղաքացիական ծառայության համակարգի ներդրման ու ամրապնդման համար։ Այսպիսով՝ ընդամենը մի քանի տարի անց պարզ դարձավ, որ հանրայինծառայության ներդրված համակարգը բազմաթիվ կողմերով խոցելի է և չի համապատասխանում միջազգային իրավական չափանիշներին։ Ընդ որում՝ դժգոհություններ են արձանագրվում ոչ միայն հանրային ծառայության հետ շփվող,այլև հենց հանրային ծառայություն անցնելու ցանկություն ունեցող և արդենիսկ ծառայության անցած անձանց շրջանում. հիմնականում տիրում է այնմտայնությունը, որ հանրային ծառայությունը մեր երկրում չի կառուցվել սոցիալական արդարության սկզբունքի հենքով։ Հատկապես իրեն զգացնել է տալիս այդ համակարգի բաղադրիչների միջև ոչնչով չպայմանավորված առանձնահատկությունների առատությունը՝ խաթարելով հանրային ծառայությանմիասնականության սկզբունքը։ Այն, որ հասարակության շրջանում առկա է ակնհայտ անվստահությունհանրային ծառայողների, նրանց կողմից իրենց պարտականությունների կատարման նկատմամբ, հիմք է տալիս մտածելու, որ մեր երկրում գոյությունունեցող հանրային ծառայության համակարգը չի կայացել նաև որպես հանրային ողջամիտ վստահություն վայելող համակարգի, ինչը խոցելի է դարձնումժողովրդավարության սկզբունքների իրացման գործընթացը։ Այս պայմաններում առավել նկատելի է դառնում հանրային ծառայության՝ որպես միասնական համակարգին առնչվող հարցադրումների գիտական հետազոտությանանհրաժեշտությունը։ Հաշվի առնելով հանրային ծառայողների դերի վերաբերյալ ձևավորվածթերահավատությունը՝ կարծում ենք, որ նպատակահարմար է առաջադրել անձանց հետ փոխհարաբերության նոր և արդյունավետ կառուցակարգեր՝ հստակեցնելով պետության և քաղաքացիական հասարակության փոխգործակցության համակարգում հանրային ծառայության դերն ու նշանակությունը և հնարավորինս սահմանափակելով հայեցողական լիազորությունների իրացմանշրջանակները։ Անդրադառնալով հայեցողական լիազորությունների շրջանակը սահմանափակելու հարցադրմանը՝ կարող ենք ելակետ ընդունել Գ. Դանիելյանի հետևյալ դիրքորոշումը. «Մենք ևս չենք բացառում պաշտոնյաների հետ մասնավորանձանց անմիջական շփվելու դեպքերը սահմանափակելու, այդ շրջանակըհնարավորինս ողջամիտ դարձնելու անհրաժեշտությունը, սակայն չենք կարողնաև չանտեսել, որ որոշակի լիազորությունների առկայությունը խիստ անհրաժեշտ է մի քանի նկատառումներով՝ ա) այն նպաստում է հանրային ծառայողների գործնական ու մտավոր ունակությունների բարելավմանը ..., բ) հնարավորություն է տալիս բացահայտելու հիրավի օժտված և առաջխաղացման ենթակա պաշտոնյաների ճշգրիտ շրջանակը..., գ) հնարավոր է լինում համամասնորեն հաշվի առնել հանրային ծառայողների կողմից իրականացվող բազմաբնույթ գործառույթների կտրվածքով առավել ճշգրիտ ու կոնկրետ հանգամանքներին համահունչ անհատականացվածլուծումներ առաջադրելը ևայլն»1։ 1 Տե՛ս Գ. Դանիելյան, Հանրային ծառայության արդի հիմնախնդիրները վարչարարության բարելավման խորապատկերում, «ԼՂՀ դատական իշխանություն» իրավական տեղեկատվականվելուծական հանդես, թիվ 2(10), 2013, էջ 12։ Անշուշտ, հանրային ծառայության ոլորտի բարեփոխումների արդյունավետությունն էականորեն կախված է այնպիսի գործոններից, ինչպիսիք են առաջընթացը խոչընդոտող առանցքային խնդիրների վերհանումը, բարեփոխումների գործընթացի կանխատեսելի կառավարումը. նշված խնդիրների լուծմանհամատեքստում որոշակի դրական դեր կարող է ունենալ նաև միջազգայինառաջավոր փորձի ուսումնասիրությունը։ Հանրային ծառայությունն ընդգրկուն ինստիտուտ է, և չնայած 2001-2002թթ. ընդունվեցին պետական ու համայնքային ծառայողական հարաբերությունները կարգավորող մի շարք օրենքներ՝ քաղաքացիական, դատական, դիվանագիտական, զինվորական, մաքսային, հարկային, ոստիկանական ծառայության վերաբերյալ, առ այսօր կառավարման արդյունավետ համակարգի կայացման ճանապարհին կան մի շարք խնդիրներ, որոնք խոչընդոտում են հանրային ծառայության և դրա առանձին տարատեսակների պատշաճ իրականացմանը և, դրանով իսկ, պետության առջև դրված կառավարչական խնդիրների իրագործմանը։ Մեր կողմից կատարված գիտագործնական ուսումնասիրությունները հնարավորություն են տալիս առանձնացնելու դրանցից մի քանիսը՝- իրավական մշակույթի համատեքստում սոցիալական այլ ինստիտուտների հետ հանրային ծառայության ինստիտուտի փոխհարաբերության նվազշրջանակները,- հանրային ծառայողների նկատմամբ հասարակության շրջանում առկաանվստահությունն ու թերահավատությունը,- հանրային ծառայողների կողմից իրենց պարտականությունների պատշաճ իրականացումը խթանող սոցիալական գործոնների անբավարարություննու ոչ միարժեքությունը,- համակարգում անորակ կադրերի երկարաժամկետ պահպանումն ուորակյալ կադրերի կորուստը,- նեղ ընկալմամբ գերատեսչական շահի և նմանաբնույթ գործոնների բացասական ազդեցությունը հանրային ծառայության իրավական կարգավորմանվրա,- համակարգում իրավական լուծումների միասնականության պակասը,անհարկի կրկնություններն ու համակարգի արհեստական բարդացումը, - հանրային ծառայության տարբեր տեսակների վարձատրության ու խրախուսումների միջև եղած զգալի տարբերությունները, որոնց պատճառով հանրային ծառայողը ձգտում է ոչ այնքան պետությանն ու հասարակությանը ծառայելու, որքան «խոտոր» եղանակներով մի համակարգից մյուսը փոխադրվելուն։ Քանի որ ՀՀ-ը և ԱՊՀ անդամ-պետություններն ունեն քաղաքական ևիրավական ինստիտուտների ընդհանրություններ ու, համապատասխանաբար, հանրային ծառայության կազմակերպման և կադրային ապահովմանգործում համընկնող խնդիրներ, ուստի ԱՊՀ անդամ-պետությունների՝ հանրային ծառայությանը վերաբերող օրենսդրության ընդհանրացումն ու վերոնշյալ ոլորտում բարեփոխումների իրականացման պրակտիկայի ուսումնասիրությունը, մեր կարծիքով, կարող են դրական նշանակություն ունենալ։ Սույնաշխատանքում կենտրոնանանք, հատկապես պետական ծառայության և դրատարատեսակ հանդիսացող քաղաքացիական ծառայության վրա՝ փորձելովհիմնավորել ՀՀ հանրային ծառայության ներկայիս կարգավորումների շրջանակներում առանձին կառավարման մարմին ունենալու և, ըստ այդմ, հանրային ծառայության միասնականությունն ապահովելու անհրաժեշտությունը։ Հանրային ծառայություն ինստիտուտի բարդությունը նախ պայմանավորված է հանրային ծառայողի իրավական կարգավիճակի երկակիությամբ. վերջինս մի կողմից հանդես է գալիս որպես ֆիզիկական անձ, որն իրեն տրվելիքվարձատրության դիմաց իրականացնում է ծառայողական պարտականություններ, մյուս կողմից, նա, պետական պաշտոն զբաղեցնելով, իրականացնում է պետության գործառույթները, ուստի նրա որոշումները սուբյեկտներիկոնկրետ շրջանակների համար կրում են պարտադիր բնույթ։ Համապատասխանաբար, հանրային ծառայողի՝ որպես աշխատողի կարգավիճակը սահմանվում է նաև աշխատանքային օրենսդրությամբ, իսկ որպես առանձին լիազորություններ իրականացնող սուբյեկտի կարգավիճակը՝ վարչական օրենսդրությամբ։ Այս տեսանկյունից, բնականաբար, առաջանում է վարչական և աշխատանքային իրավանորմերի շոշափելի հատում, որտեղ նախապատվությունը ոչանարդարացիորեն տրվում է վարչական օրենսդրության կարգավորումներին2։ Ավելին՝ այն, որ հանրային ծառայողի համար որպես գործատու հանդես է գալիս ոչ թե Հայաստանի Հանրապետությունը՝ ի դեմս կոնկրետ պետական մարմնի, այլ հենց պետական մարմինը, առաջացնում է գերատեսչական շահի զգալիազդեցություն հանրային ծառայողի գործունեության վրա։ Նկատենք, որ լիարժեք չափով չեն ձևավորվել հանրային ծառայողին բարեխիղճ աշխատանքի համար խրախուսելու, մասնագիտական գիտելիքներնու պատրաստվածությունը համակողմանիորեն գնահատելու և դրա հիմանվրա հանրային ծառայողի առաջխաղացումը երաշխավորելու հստակ կառուցակարգեր, բավարար չեն նաև հանրային ծառայողի կողմից իր պարտակա2 Տե՛ս Eвропейские принципы государственного управления публикация сигма № 27, 1999, էջ23։ //www.sigmaweb.org/publications/Sergei_Rus_SP27_99Rev1.pdf.նությունների հետ չկապված ներգործություն իրականացնելիս նրա հայեցողության սահմանափակման օրենսդրական հիմքերը։ Հանրային ծառայության արդյունավետությունը մեծ մասամբ պայմանավորված է սոցիալական այլ ինստիտուտների հետ ունեցած փոխհարաբերությամբ։ Ըստ էության, անհրաժեշտ է առանձնակի ուշադրություն հատկացնելպետական մի շարք մարմինների միջև փոխգործակցության օրենսդրականամրագրմանը՝ դրանով իսկ ապահովելով թե՛ կառավարման համակարգի արդյունավետությունը, թե՛ պետական խնդիրների միասնական լուծումը։ Բացիդրանից՝ ժողովրդավարացման և քաղաքացիական հասարակության ձևավորման գործընթացում առանձնահատուկ նշանակություն ունի հանրային ծառայության համակարգի կառուցումը հրապարակայնության սկզբունքի վրա, ինչըենթադրում է հանրային ծառայողների աշխատանքի թափանցիկություն, օրենքով չարգելված տեղեկատվության ազատ փոխանակում պետական մարմինների և հասարակության անդամների միջև, այդ թվում՝ պետական ծառայության առանձին ոլորտներում իրականացվող գործունեության վերաբերյալ հասարակությանը պարբերաբար իրազեկում։ Ժողովրդավարական մի շարքերկրների փորձը ցույց է տալիս, որ որքան թափանցիկ են գործում պետականմարմինները, այնքան մեծանում է պետական կառավարման արդյունավետությունը։ Մեր համոզմամբ, դրան նպաստում է հանրային հսկողության լծակների գործադրումը, ինչը մատչելի է դառնում հենց թափանցիկ, հրապարակայինվարչարարության պարագայում։ Ինչպես ասվում է «Պետական կառավարմանեվրոպական սկզբունքներ, ՍԻԳՄԱ № 27, 1999» հրատարակության մեջ, պետական մարմինների գործունեության թափանցիկությունն ու հրապարակայնությունը կառավարման խնդիրներով մտահոգ յուրաքանչյուր քաղաքացուպետք է հնարավորություն ընձեռեն տեղեկանալու այդ մարմնի գործունեության իրավական հիմքերի մասին, միաժամանակ կհեշտացնեն արտաքին վերահսկողության գործընթացը3։ Կարծում ենք՝ հանրային ծառայության հետագա բարեփոխումները՝ թափանցիկության խորացման կտրվածքով, պետք է ընդգրկեն ոչ միայն հանրային ծառայության իրականացման, այլև հանրային ծառայության անցնելուընթացակարգերը։ Ընդ որում՝ նպատակահարմար է, որ այդ գործընթացիններգրավված լինեն անաչառ մասնագետներ և հասարակության իրազեկ ուպատրաստված մասնակիցներ։ Հանրային ծառայության համակարգի իրավական առկա կարգավորումները թույլ են տալիս խոսել հանրային ծառայողների արհեստականորեն բարդացված կազմի և համակարգի ոչ հիմնավոր տարանջատվածության մասին։ 3 Տե՛ս նույն տեղում, էջ 11։ Չկան որոշակի և հստակ կառուցակարգեր, օրինակ հայեցողական պաշտոնզբաղեցնող անձանց աշխատանքի ընդունման հարցում, ինչը, կարծես, ոչ արդարացիորեն մեծ մասամբ թողնված է համապատասխան պետական մարմնիհայեցողությանը։ Ավելին՝ անգամ հանրային ծառայության միևնույն ոլորտումպաշտոն զբաղեցնող անձանց վարձատրության հարցում չկա միասնականություն, ուստի հարց է առաջանում՝ ինչ էական տարբերություններ կան, օրինակ,ԱԺ նախագահի աշխատակազմում և ՀՀ նախագահի աշխատակազմում պաշտոն զբաղեցնող անձանց պարտականություններում, ինչ նկատառումներով ենսահմանված վարձատրության տարբեր չափեր։ Կարծում ենք՝ արդեն այս փուլում հարկ է արմատապես վերանայել վարձատրության համակարգը և այնփոխկապակցել ոչ թե այն համակարգի քաղաքական նշանակությամբ, որումներգրավված է հանրային ծառայողը, այլ ցանկացած համակարգում հանրային ծառայողի պարտականությունների բնույթով ու ծավալով։ «Հանրային ծառայության մասին» ՀՀ օրենքի համաձայն՝ պետական պաշտոններ են քաղաքական, հայեցողական, քաղաքացիական և պետական ծառայության պաշտոնները, որոնք զբաղեցնող անձանց վրա տարածվում է վերոնշյալ օրենքի գործողությունը։ Այս առումով տեղին է հիշատակել եվրոպական որոշ երկրների փորձը. Եվրամիության անդամ-պետությունների մեծ մասում պետական մարմինների աշխատակիցներն ունեն հանրային ծառայողների կարգավիճակ, օրինակ՝ Բելգիայում, Ֆրանսիայում, Հունաստանում, Իռլանդիայում, Պորտուգալիայում, Հոլանդիայում և Իսպանիայում։ Մնացած երկրներում պետական մարմինների աշխատակիցների միայն մի մասն է համարվումհանրային ծառայող, օրինակ՝ Գերմանիայում պետական կառավարչական գործառույթներ իրականացնող ծառայողները հստակորեն սահմանազատված ենմյուս աշխատողներից, որոնց պարտականությունները կապված չեն կառավարչական լիազորությունների և պետության խնդիրների ապահովման հետ։ Վերջիններիս գործունեությունը կարգավորվում է աշխատանքային օրենսդրությամբ։ Ինչպես տեսնում ենք, ՀՀ-ում ոչ միայն չկա նման, ըստ էության, ողջամիտ բաժանում, այլև հստակեցված չեն առանձին ծառայողների պարտականությունները, ինչը գործնականում հանգեցնում է պաշտոնական լիազորությունների չարաշահման դեպքերի։ Հատկապես մեր երկրում մարդկանց հիմնականում առաջնորդում է պաշտոն ունենալու մոլուցքը և շատ հազվադեպ՝հանրությանն իրապես ծառայելու, մասնագիտական գիտելիքները ավելացնելու և կատարած բարեխիղճ աշխատանքի դիմաց համարժեք վարձատրություն ստանալու մղումը։ Ուստի քննարկվող ոլորտում բոլոր տեսակի աշխատանք կատարողներին օրենքով վերապահել հանրային ծառայողի կարգավիճակ՝ առանց համարժեք հաշվի առնելու նրանց լիազորությունների միջև եղածզգալի տարբերություններն ու գործառույթները, կնշանակի սնել հասարակության անդամների մեծ մասի մոտ առկա պաշտոն ունենալու մոլուցքը։ ԱՊՀ անդամ-պետությունների օրենսդրության համապարփակ ուսումնասիրության արդյունքում մի շարք գիտնականներ հանգել են այն եզրակացությանը, որ առկա է հանրային ծառայության կազմակերպչական հիմքերի ձևավորման, համակարգվածության բացակայություն, որը կարող է ապահովելհանրային ծառայության ղեկավարումն իրականացնող մարմինը։ ԱՊՀ երկրներում, ի տարբերություն այլ պետությունների, պետական ծառայության խնդիրները պետք է լուծվեն բնականից արագ, քանի որ այս երկրների օրենսդրությունը դեռևս գտնվում է զարգացման սաղմնային փուլում։ ԱՊՀ անդամ-պետությունների գերակշիռ մեծամասնությունում հստակորեն սահմանված ենպետական ծառայողների իրավական կարգավիճակի սկզբունքները, պետական ծառայություն իրականացնելու իրավունք ունեցող անձանց շրջանակը, ևայս ամենով հանդերձ՝ ԱՊՀ առկա իրավական կարգավորումների պայմաններում առաջնային է մնում պետական ծառայության հարցերով կառավարմանմարմնի ստեղծման խնդիրը։ Հատկանշական է, որ 2000 թ. ՌԴ նախագահի հանձնարարականովստեղծվել է «Միջգերատեսչական աշխատանքային խումբ», որը մշակել է ՌԴպետական ծառայության բարեփոխման հայեցակարգեր։ Աշխատանքի հիմնական նպատակը պետական ծառայության բոլոր տեսակների միասնականության ապահովումն է, կոչումների, պաշտոնական պարտականությունների կատարման դիմաց տրվող վարձատրության օրենսդրական կարգավորումը։ Սոցիոլոգ Ալեքսանդր Տուրչինովի կարծիքով՝ պետական ծառայության,հատկապես քաղաքացիական ծառայության ղեկավար մարմնի ձևավորումըանմիջականորեն կապված է մի շարք խնդիրների, այդ թվում՝ մրցունակությանապահովման խնդրի լուծման հետ։ Ըստ նույն հեղինակի՝ այդ բազմաթիվ խնդիրների հիմնական պատճառը պետական ծառայության, իսկ ավելի մասնավորեցրած՝ քաղաքացիական ծառայության կառավարման մարմնի բացակայությունն է4։ Պետության գործունեության արդյունավետությունը պայմանավորված է պետական ծառայության ղեկավարման գործուն համակարգով, իսկՌԴ դեպքում՝ թե՛ դաշնության, թե՛ սուբյեկտների մակարդակում։ Ավելին՝ անհրաժեշտ է մշակել նաև պետական ծառայության համակարգի բարեփոխումներն իրականացնող կառավարման մարմին՝ հաշվի առնելով այդ ոլորտի կատարելագործմանն ու կարգավորմանն ուղղված գործընթացների մեծ ծավալը։ Ինչպես նշում է հեղինակը, ՌԴ-ում պետական ծառայության ղեկավարմանդաշնային և ՌԴ սուբյեկտների պետական ծառայության կառավարման մարմ4 Տե՛ս Турчинов А., Государсвенная служба России։ նի բացակայությունը հանգեցնում է կառավարման համակարգի անարդյունավետությանը. որպես հիմնավորում բերվում է այն փաստը, որ կառավարչականբնույթի մի շարք հարցեր թողնված են առանձին նախարարությունների վրա,որոնք սակայն, չեն իրականացնում իրենց պարտականությունները։ Իհարկե, պետական ծառայության հարցերով հատուկ մարմիններ ներկայումս ԱՊՀ ոչ բոլոր պետություններում են ստեղծված, բայց գործուն և տպավորիչ է Ղազախստանի օրինակը, որի հանրային ծառայության համակարգը միջազգային փորձագետների կողմից ճանաչվել է միջազգային իրավական չափանիշներին առավելագույնս համապատասխանող և օրինակելի։ Ղազախստանում «ՂՀ պետական մարմինների հետագա բարելավման մասին» օրենքիհիման վրա գործում է Ղազախստանի պետական ծառայության հարցերովգործակալությունը։ Այս երկրում առաջինը ստեղծվեց հանրային ծառայությանգործակալություն՝ իր տարածքային ենթաճյուղերով, ընդ որում՝ ձևավորվել էՊետական կառավարման ակադեմիա՝ նախագահի գլխավորությամբ։ Ղազախստանում հետխորհրդային երկրների մեջ առաջինը իրականացվեց հանրային ծառայողների բաժանում քաղաքացական և վարչական ծառայողների,և նախատեսվեցին վարչական ծառայողների պաշտպանության կառուցակարգեր պետական ծառայողների փոփոխման դեպքում։ 2013 թ. ստեղծվել է կադրային քաղաքականության ազգային հանձնաժողովը՝ նախագահի գլխավորությամբ, ներդրվել են անձնակազմի ղեկավարման գործուն կառուցակարգեր ուինստիտուտներ, պետական ծառայողների աշխատանքի գնահատման չափանիշներ, օրենսդրական ամրագրում են ստացել ռոտացիայի, մասնագիտականառաջխաղացման հնարավորությունները։ Ավելին, օրենքում առաջին անգամավելացվել է ծառայական էթիկայի և հակակոռուպցիոն վարքագծի պահպանման վերաբերյալ առանձին գլուխ։ Կարծում ենք՝ Ղազախստանի դեպքում գործուն քայլեր են իրականացվելհանրային ծառայության համակարգը միջազգային չափանիշներին համապատասխանեցնելու տեսանկյունից։ Մեր կարծիքով՝ այսպիսի համակարգ կարողէ ներդրվել նաև Հայաստանում, սակայն, որպեսզի էլ ավելի արդյունավետ լինիհանրային ծառայության կառավարման համակարգը, նպատակահարմար ենքհամարում միաժամանակ ներդնել հանրային ծառայողների կողմից իրականացվող վարչարարություն՝ը կենտրոնացնելով «մեկ պատուհան» սկզբունքովև բոլոր տեսակի ծառայությունների մատուցմամբ։ Միաժամանակ, նպատակահարմար ենք համարում ողջ վարչարարությունը անվերապահորեն փոխադրել էլեկտրոնային կառավարման ռելսերի վրա։ 2001 թ. դեկտեմբերի 4-ին ընդունվեց «Քաղաքացիական ծառայությանմասին» ՀՀ օրենքը, որով սկիզբ դրվեց քաղաքացիական ծառայության ոլորտում կառավարման մարմնի գործունեությանը, որպիսին հանդիսացավ քաղաքացիական ծառայության խորհուրդը։ Վերջինս, սակայն, չօժտվեց այնպիսիկարգավիճակով, ինչը հնարավորություն կտար լիարժեք հանդես գալու հանրային ծառայության կառավարման միասնական կենտրոն։ Թերևս, որոշակիաշխատանքն իրականացվեց առանձին հարաբերությունների կարգավորմանհարթությամբ։ ՀՀ քաղաքացիական ծառայության խորհուրդը 2002 թ. մայիսի31-ին ընդունեց «Քաղաքացիական ծառայողի էթիկայի կանոնները հաստատելու մասին» որոշում, որով տրվել է «քաղաքացիական ծառայողի էթիկայիկանոններ» հասկացությունը, սահմանվել են քաղաքացիական ծառայողի էթիկայի կանոնները։ Էթիկայի կանոնների կիրառումն ապահովելու համար 2004թվականի սեպտեմբերի 1-ին քաղաքացիական ծառայության խորհրդի կողմիցընդունվել է «Էթիկայի հանձնաժողովների կանոնադրությունը հաստատելումասին» թիվ 1050-Ն որոշումը։ Էթիկայի կանոնները քաղաքացիական ծառայողի՝ բարոյական համընդհանուր սկզբունքի վրա հիմնված վարվելակերպի,վարքագծի ու փոխհարաբերությունների առանձնահատկությունները կարգավորող նորմեր են։ Պրակտիկայում քաղաքացիական ծառայողի կողմից էթիկայի կանոնների խախտման հիմքով հարուցված քննության բացակայությունը հիմք է տալիս եզրակացնելու, որ վերոնշյալ կանոնները զուտ ձևականբնույթ են կրում և չեն բարձրացնում քաղաքացիական ծառայողների մասնագիտական ու ծառայողական որակները, չեն նպաստում պատասխանատվության ավելացմանը։ Սա, թերևս, պայմանավորված է էթիկայի կանոններիխախտման արդյունքում վրա հասնող սանկցիաների բացակայությամբ։ Որոշ հեղինակներ, նրանց թվում՝ Բուտովան, Դունաևան և Ուդաչինը,հանրային ծառայության ոլորտի արդյունավետ կարգավորման համար առաջարկում են էթիկայի միասնական օրենսգրքի ընդունում, ում կներառվեն նաևհամապատասխան նորմերը խախտելու համար նախատեսվող սանկցիաներ(ներկայումս «Հանրային ծառայության մասին» ՀՀ օրենքի 38-րդ հոդվածի 2րդ կետը նախատեսում է, որ էթիկայի հանձնաժողովների ձևավորման, էթիկայի կանոնների խախտման առնչությամբ վարույթ իրականացնելու կարգըսահմանվում է համապատասխան օրենքներով)։ Սա, ըստ վերոնշյալ հեղինակների, թույլ կտա ձևավորել հանրային ծառայողների վարքագծի միասնականչափանիշներ5։ Կարծում ենք՝ արդարացված չէ այն մոտեցումը, որ հանրային ծառայողների կողմից իրենց պարտականությունների ոչ պատշաճ կատարման պարագայում վրա հասնող կարգապահական պատասխանատվությունը չունի միասնական հիմքեր (կարգապահական տույժի հետ կապված հարցերը կարգավորվում են պետական ծառայության առանձին օրենքներով), ինչը կրկին հանգեց5 Տե՛ս Официальный сайт МВД России [Электронный ресурс] https։ նում է հանրային ծառայության ոլորտում ոչ արդարացի տարանջատվածության ու սահմանազատման։ ԱՊՀ անդամ-պետությունների միջխորհրդարանական վեհաժողովի «Հանրային ծառայության հիմնադրույթների մասին» մոդելային որոշմամբ «պետական ծառայությունը պետական պաշտոններ զբաղեցնող անձանց մասնագիտական գործունեությունն է՝ ուղղված պետական մարմինների լիազորությունների իրականացման ապահովմանը»։ Սրանից, անշուշտ, բխում է այն, որ պետական կառավարման իրականացումն ուղղակիորեն պայմանավորված է պետական ծառայողների, այդ թվում՝ քաղաքացիական ծառայողների կողմիցիրենց պարտականությունների պատշաճ իրականացմամբ, բայց օրակարգային է այն, որ ՀՀ-ում դեռևս չկա պետական կառավարման մարմինների գործունեության արդյունքների գնահատման հստակ համակարգ, ինչը թույլ կտաիրականացնել նաև քաղաքացիական ծառայողի կատարողականի գնահատում՝ նպաստելով որակյալ կադրերի արդարացի խրախուսմանը և վերջիններիս հաշվետվողականության ավելացմանը (ներկայումս քաղաքացիական ծառայողի կատարողականի գնահատումն իրականացվում է կիսամյակային կատարողականի արդյունքների հիման վրա` քաղաքացիական ծառայողի անմիջական ղեկավարի կողմից)։ Քաղաքացիական ծառայողի կատարողականիգնահատումը կարևորվում է նաև քաղաքացիական ծառայողների ատեստավորումը կազմակերպելիս, բայց «Քաղաքացիական ծառայության մասին» ՀՀօրենքում ոչ միայն չկա կատարողականի գնահատման հստակ մեխանիզմ,այլև 8-րդ հոդվածում ասվում է՝ «Սույն հոդվածով սահմանված կարգով ծառայողական բնութագիր չներկայացնելը չի կարող բացասաբար ազդել քաղաքացիական ծառայողի ատեստավորման արդյունքների վրա»։ Փաստորեն՝ ատեստավորում անցնելու համար քաղաքացիական ծառայողի ծառայողականբնութագիրը պարտադիր բնույթ չունի, այնինչ վերջինիս գործունեության ոլորտը հաշվի առնելով՝ կարծում ենք՝ կարևոր են անձնային որակներն ու դրանքգործին ծառայեցնելու ծառայողի ունակությունները։ Ատեստավորման ենթակա քաղաքացիական ծառայողների ընդհանուր բնութագիր ներկայացնելը,թերևս, մեծ ազդեցություն կունենար նշված ոլորտի միասնականության ապահովման համար։ Հայաստանիծառայությանխորհրդի 2010 թվականի հոկտեմբերի 12-ի «Քաղաքացիական ծառայությանկրտսեր պաշտոն զբաղեցնելու հավաստագիր ստանալու համար թեստավորում անցկացնելու և քաղաքացիական ծառայության կրտսեր թափուր պաշտոն զբաղեցնելու կարգը սահմանելու մասին» N818-Ն որոշմամբ թեստավորման փուլն անցած և հավաստագիր ստացած անձանց վերոնշյալ ոլորտումընդգրկելու որևէ երաշխիք չի նախատեսվում, իսկ երեք թեկնածուներից կաՀանրապետությանքաղաքացիականրող է ընտրվել ոչ առավել արժանին՝ ստեղծելով կոռուպցիոն մեծ ռիսկեր։ Ավելին, ի թիվս քաղաքացիական ծառայություն իրականացնելուն հավակնող անձին առաջադրվող պահանջների, նշված չեն այնպիսի ելակետային հատկանիշներ, ինչպիսիք են կազմակերպչական վարքի որակը, կազմակերպչական բարոյականության մակարդակը, շահագրգռվածության առկայությունը, ինչը, ըստէության, պետական կառավարման արդյունավետության հիմնաքարերից մեկնէ։ Այս ամենի արդյունքում պետական ծառայության ոլորտ են ներգրավվումանորակ կադրեր, որոնց ոչ պրոֆեսիոնալիզմը կասկածի տեղ չի թողնում։ Տաթև ՄարտիրոսյանՀԱՆՐԱՅԻՆ ԾԱՌԱՅՈՒԹՅԱՆ ՈԼՈՐՏԻ ՕՐԵՆՍԴՐԱԿԱՆ ԿԱՐԳԱՎՈՐՄԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ, ՄԻԱՍՆԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ԱՊԱՀՈՎՄԱՆ ԱՆՀՐԱԺԵՇՏՈՒԹՅՈՒՆԸԲանալի բառեր՝ հանրային ծառայություն, պետական ծառայություն, պաշտոնատար անձ,վարձատրություն, պետական կառավարման համակարգ, մասնագիտական որակներ, փոխգործակցություն, քաղաքացիական ծառայություն, քաղաքացիական ծառայության խորհուրդ, էթիկայի նորմեր։

example805

example805

Սույն աշխատանքի նպատակն է լրացնել սփյուռքագիտական գրականության մեջ տեսական սոցիոլոգիական դրույթների բացը և ներկայացնել սփյուռքի՝ արևմտյան գրականության մեջ գործածվող հիմնական սոցիոլոգիական սահմանումներն ու տեսությունները` առաջարկելով սփյուռքային ինքնության դասակարգման մոդել։ Այդ նպատակով անդրադարձ է կատարվում արևմտյան մի շարք հեղինակների կողմից սփյուռքի տիպաբանման մոդելներին՝ վերլուծելով վերջիններիս փոխառնչությունները։

ԳԱՂԹՕՋԱԽ ԵՎ ՍՓՅՈՒՌՔ. ՍՓՅՈՒՌՔԻ ՏԻՊԱԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆՎերջին շրջանում նկատելի է «սփյուռք» բառի առավել լայն գործածություն. այսօր կիրառվում ենմի շարք եզրույթներ, որոնք տարիներ առաջ գոյություն չունեին՝ սփյուռքյան (diasporic and diasporan),վերասփյուռքացում (rediasporization), ապասփյուռքացում (de-diasporization), սփյուռքություն կամսփյուռքամետություն (diasporicity or diasporism), սփյուռքագիտություն կամ սփյուռքագրություն (diasporology or diasporistics), սփյուռքացում (diasporization) և այլն։ Սփյուռքը քննելիս գիտնականները կարևորում են առաջացման պատճառները, սփյուռքի ձևավորման հիմնական ժամանակաշրջանները, սահմանմանն առնչվող հարցեր։ Հայկական սփյուռքիննվիրված ուսումնասիրությունները թեև անդրադառնում են սփյուռքյան կառույցներին և հաստատություններին, սփյուռքահայ գրականությանը և լեզվին, հայկական սփյուռքի առջև ծառացած հիմնախնդիրներին, այնուամենայնիվ, հակված չեն բովանդակել տեսական սոցիոլոգիական դրույթներ ևառավել ևս զարգացնել դրանք։ Սույն աշխատանքի նպատակն է լրացնել այդ բացը և ներկայացնելարևմտյան գրականության մեջ գործածվող սփյուռքի հիմնական սոցիոլոգիական սահմանումներն ուտեսությունները` առաջարկելով սփյուռքագիտական տեսությունների և սփյուռքային ինքնությանդասակարգման մոդել։ Անդրադառնանք մի շարք հեղինակների կողմից սփյուռքի տիպաբանման մոդելներին։ Սփյուռքիսահմանման բարդությունն ստիպել է տեսաբաններին խորամուխ լինել այն պատճառների և պայմանների մեջ, որոնք հանգեցրել են սփյուռքի ի հայտ գալուն1։ Սփռվելու պատճառներից հատկանշական են բռնի կերպով վտարումը հայրենիքից, գերությունը (ներառյալ ստրկացումը), բռնի տեղահանությունը և աքսորը, կամավոր տարագրումը, արտագաղթը, միգրացիան, կայսերապաշտությունը ևայլն։ Ելնելով սփյուռքյան կազմակերպությունների համախմբվածության և ակտիվության մակարդակից` Մեդամը տարբերակել է «բյուրեղացված սփյուռք» և «հեղհեղուկ սփյուռք» հասկացությունները։ Բյուրեղացված սփյուռքը բնութագրվում է մեծ դինամիկայով և անդրազգային ցանցերի առկայությամբ և ակտիվությամբ2։ Մ. Բրյունոյի դասակարգման մոտեցումը հիմնվում է սփյուռքի կազմակերպական կառուցվածքի վրա։ Նա առանձնացրել է սփյուռքի գործարար (չինական, լիբանանյան), կրոնական (հրեական) և քաղաքական (պաղեստինյան, տիբեթյան) տարբերակները3։ Հաշվի առնելով սփյուռքի քաղաքական կարևորությունը` Գ. Շեֆերը գործածության մեջ է դրել «պետականահեն սփյուռք» և«պետականազուրկ սփյուռք» եզրույթները4։ Բաթլերի սփյուռքյան մոդելը հիմնվում է ինքնությանառանձնահատկությունների վրա` կրոնական (հրեական), ազգային (հայկական, հնդկական), էթնիկ(քրդական, կաշմիրի), տարածաշրջանային (կարիբյան), աշխարհամասային (աֆրիկյան)։ Սփյուռքիտիպավորման Ֆ. Կուրտիսի մոտեցումն ընդգծում է սփյուռքյան խմբի նախնական գործունեությունը,օրինակ` առևտուրը5։ Ռ.Կոհենը6 սահմանում է սփյուռքի հետևյալ տիպերը` զոհ (օրինակ` աֆրիկյան,հայկական, հրեական, պաղեստինյան), աշխատանքային (թուրքական), առևտրային կամ գործարար(չինական, լիբանանյան), կայսերական (բրիտանական, ֆրանսիական) և մշակութային7 (կարիբյան)8։ 1 Տե՛ս Sideri E., The Diaspora of the Term Diaspora։ A Working-Paper of a Definition, Cultures in Transit, 2008 (հասանելի էhttp։ //transtexts.revues.org/index247.html հղմամբ)։ 2 Տե՛ս Anteby-Yemini L., Berthomière, W., Diaspora։ A Look Back on a Concept in Bulletin du Centre de recherche français àJérusalem, no 16, 2005, էջ 262-270 (հասանելի է http։ //bcrfj.revues.org/index257.html հղմամբ)։ 3 Տե՛ս նույն տեղում։ 4 Հրեական սփյուռքի օրինակով կարելի է ենթադրել, որ պետականազուրկ սփյուռքը կարող է փոխակերպվել պետականահենսփյուռքի և ընդհակառակը։ Սակայն մինչև այժմ միայն հրեական սփյուռքին է հաջողվել կերտել ազգային պետություն։ 5 Տե՛ս Anteby-Yemini L., Berthomière, W., 2005։ 6 Տե՛ս Cohen R., Global Diasporas։ 7 Տե՛ս Anteby-Yemini L., Berthomière, W., 2005։ 8 Մշակութային սփյուռքը բնորոշվում է մշակութային առանձնահատկությունների պահպանությամբ և վերարտադրմամբ։ Կարիբյան կղզիների աֆրիկյան ներգաղթյալներին հաջողվել է պահպանել բնիկ աֆրիկյան մշակույթը և ստեղծել այդ մշակույթինհարազատ նոր արտահայտչամիջոցներ։ Բազմաթիվ ուսումնասիրություններ են կատարվել պարզելու, թե ինքնության որ տարրերն ենորոշիչ ազգային պատկանելության համար։ Սփյուռքի համատեքստում կարևոր է հասկանալ կապնանհատի և հավաքական ինքնության միջև։ Քննելով սփյուռքանդամների վարքագծի տարբեր դրսևորումներ` Շեֆերն սփյուռքը տրոհում է հետևյալ կատեգորիաների`  «միջուկ»՝ այն անհատներն են, որոնք ունեն անարատ ազգային ինքնություն, կարող են գոյատևել որպես առանձին կազմակերպված համայնք` անկախ բոլոր գործընթացներից (արդիականություն, համաշխարհայնացում և այլն), սերտորեն միավորված են և, հետևաբար, նրանց չիսպառնում վերացման վտանգը։  «լուսանցքային անդամներ»՝ այն անհատներն են, որոնք ունեն էթնիկ ինքնություն, սակայն դիտավորյալ իրենց չեն նույնացնում սփյուռքյան համայնքի հետ։  «նիրհողներ»՝ այն անհատներն են, որոնք ընդունող հասարակությունում ամբողջովին ինտեգրված և ձուլված են, սակայն նրանց սփյուռքանդամ համարելը խնդրահարույց է1։ Հ. Գանսն սփյուռքյան կեցվածքը կորցրած և հայրենիքը վանող սփյուռքային անդամների ինքնությունն անվանում է «խորհրդանշական»2։ Սփյուռքագիտական գրականությունն անդրադարձել է նաևսփյուռքի, այսպես կոչված, էլեմենտների և միգրանտների միջև առկա ամենակարևոր տարբերություններին` ինքնության տեսանկյունից։ Տեսության մեջ տարածված է այն մոտեցումը, որ սփյուռքանդամների և հայրենիքի (ծագման երկիր) միջև առկա է մշակութային, լեզվական, կրոնական, պատմական ևհուզական (զգացական) կապը, մինչդեռ միգրանտների կարգավիճակը ենթադրում է ընդունող երկրումձուլվելը, նոր սովորույթներ յուրացնելը, քաղաքացիություն ձեռքբերելը, ընդունող երկրի լեզուն սովորելը և այլն։ Սակայն միգրանտները (երբեմն փոխադարձ) բախման մեջ են գտնվում թե՛ հայրենիքի, թե՛ընդունող հասարակության և թե՛ սփյուռքի հետ` հրաժարվելով անդամագրվել գոյություն ունեցողսփյուռքյան կառույցներին, ինչպես նաև հիմնել սեփական կազմակերպությունները3։ Նկատենք, որպատմականորեն միգրացիոն հոսքերը որոշակի ազդեցություն են թողնում սփյուռքի վրա4, սփյուռքն էլիր հերթին է ազդում միգրանտների ինքնության վրա։ Ընդունված է կարծել, թե միգրանտների համարհայրենիքից հեռանալու և արևմուտքում հաստատվելու հիմնական նպատակը նյութական բարեկեցությունն է, մինչդեռ հոգևոր, մշակութային և հուզական արժեքների կարիքը ստիպում է կառչել հայրենիքից։ Երբ հայրենիքից հեռացումն ընկալվում է որպես կարճաժամկետ, իսկ վերադարձը` մշտառկա5,անհատի մեջ միգրանտը կերպափոխվում է սփյուռքանդամի։ Բայցևայնպես, արդյո՞ք սփյուռքյան ինքնությունը միայն անհատի որոշման արդյունքն է։ Ըստ Խ. Թոլոլյանի` սփյուռքյան կեցվածք է ընդունում այն փոքրամասնությունը, որին քաղաքական կամ մշակութային շինարարներն սփյուռք են համարում։ Սփյուռքի ձևավորումը և գոյատևումը(նույնիսկ միգրացիայի դեպքում) պայմանավորված են մշակութային, սոցիալական ու քաղաքականընտրախավի գիտակցված և կազմակերպված ջանքերով, որոնք շարունակական բնույթ են կրում ևփոխանցվում սերնդեսերունդ6։ Մինչդեռ սփյուռքի գոյատևմանն ուղղված ջանքերի բացակայությունըտանում է դեպի ուծացման` ասիմիլիացիայի7։ Երբ բացակայում է հայրենիքի ընկալումը, և առկա էկազմակերպչական դեֆիցիտ, սփյուռքը դառնում է ընդամենը վիրտուալ երևույթ` զուրկ միջազգային ևպետական համակարգերի վրա ազդեցությունից8։ Կոնստրուկտիվիստները հակադարձել են այնտեսաբաններին, որոնք սփյուռքը բնութագրում են որպես քաղաքականությունից դուրս մի բնականվիճակ, որն ինքնաբերաբար առաջանում է միգրացիայի հետևանքով։ Նրանց պնդմամբ սփյուռքը ձևավորվում կամ մոբիլիզացվում է դիսկուրսի միջոցով. այն «վերնախավային ձեռնածության և քաղաքական մոբիլիզացիայի միջոցով սոցիալական կոնստրուկտ է»։ Ադամսոնի կարծիքով՝ սփյուռքը սոցիալական ինքնության կերտումը հաջողելու անդրազգային մոբիլիզացիայի քաղաքական, ռազմավարականձեռնարկի արդյունք է։ 1 Տե՛ս Sheffer G., Transnationalism and Ethnonational Diasporism. Diaspora 15(1)։ 2006, էջ 121-45։ Ընդհանուր առմամբ սփյուռքիքանակի մասին խոսելիս միտում կա ըստ ծագման կամ արյունակցական կապի՝ բոլորին ներառել մեկ միասնական խմբի մեջ,որը, գործնական և քաղաքական նկատառումներից ելնելով, կարող է արդարացված լինել։ 2 Տե՛ս Sheffer G., A New Field of Study։ Croom Helm, 1986, էջ 1-15։ 3 Տե՛ս Butler K., Free Articles Base, n.d. Diaspora։ //pagerankstudio.com/Blog/2010/10/diaspora-origins-development-types / հղմամբ)։ 4 Տե՛ս Keck M., Sikkink K., Transnational Advocacy Networks in International and Regional Politics, Blackwell Publishers, 1999, էջ89-101։ 5 Տե՛ս Butler K., 2001։ 6 Տե՛ս Tölöyan K., Restoring the Logic of the Sedentary to Diaspora Studies, Les diasporas, 2000; Berthomière W., Sheffer, G.,Anteby L., 2000 ans de diasporas, Presses Universitaire de Rennes, 2005, էջ137-148; Gold S., From Nationality to Peoplehood։ Adaptation and Identity Formation in the Israeli Diaspora, Diaspora 13(2/3), 2004, էջ 331-58։ 7 Տե՛ս Tölöyan K., 2000։ 8 Տե՛ս Keck M., Sikkink K., 1999։ (հասանելի էԻ մի բերելով այս մոտեցումները` սփյուռքը կարելի է սահմանել որպես հայրենիքից դուրս ապրողէթնիկ խմբի անդամների ամբողջություն կամ անդրազգային երևակայական համայնք1 և վերնախավային քաղաքական ծրագիր, որը ժամանակի ընթացքում իրագործվում է անդրազգային մոբիլիզացիայի միջոցով2։ Հաշվի առնելով, թե սփյուռքը սահմանելիս ինչ հարթության վրա է հայրենիքը՝ առանձնացնումենք հետևյալ երեք խմբերը.1. Առաջին խմբի տեսաբաններ Ու. Սաֆրանի, Կ. Բաթլերի, Գ. Շեֆերի, Ռ. Կոհենի, Բրուբեյքըրիաշխատություններում հայրենիքն սփյուռքի սահմանման առանցքում է։ Ուստի այդ տեսությունները կարելի է անվանել հայրենակենտրոն։ 2. Երկրորդ խմբի տեսաբաններ Ս. Վերթովեքը, Ս. Դյուֆուան, Խ. Թոլոլյանը, Ա. Ապադուրին, որոնք,թեպետ սփյուռքը սահմանում են որպես ուրույն սոցիալական ձև, հաստատություն կամանդրազգային համայնք, այնուամենայնիվ, հակված են ընդգծելու սփյուռքի բնույթը` որպեսանկախ միավոր։ 3. Երրորդ խմբի տեսաբաններ Քլիֆորդի, Գիլռոյի և այլոց աշխատություններում սփյուռքիսահմանումը հիմնվում է հայրենամերժության գաղափարի վրա։ Սփյուռքի հայրենակենտրոն տեսությունները սահմանելիս ընդգծվում է ազգային ողբերգությանկամ բռնի տեղահանության հետևանքով զոհի կարգավիճակում հայտնված էթնիկ խմբի գոյությունը`հայրենիքից անդին, որի հավաքական հիշողությունը հիմնված է հայրենիքից վերադառնալու տեսլականի հիման վրա։ Ու. Սաֆրանն սփյուռք է համարում այն գաղթական համայնքները, որոնք (կամնրանց նախնիները) 1) սփռվել են նախահայրենիքից (կենտրոն) դեպի օտար (ծայրամասային) շրջաններ, 2) ունեն հավաքական հիշողություն, տեսլական կամ մյութոս իրենց իսկական հայրենիքի, դրագտնվելու ֆիզիկական վայրի, պատմության և նվաճումների մասին, 3) հավատացած են, որ անհնար էամբողջությամբ ինտեգրվել ընդունող հասարակությունում, ուստի և մասամբ օտարված են զգումայնտեղ, 4) նախնիների հայրենիքին վերաբերում են որպես իրենց իդեալական հայրենիքի, ուր իրենքկամ իրենց զավակները պետք է վերադառնան, 5) հավաքական ուժերը նվիրաբերում են հայրենիքի պահպանությանը կամ վերականգնմանը, անվտանգությանն ու բարեկեցությանը, 6) շարունակումեն անհատապես կապված մնալ հայրենիքին, որով էլ պայմանավորված է նրանց համերաշխությունը ևէթնոհամայնքային գիտակցությունը3։ Ու. Սաֆրանի սահմանումն ակնհայտորեն ընդգծում է, որաշխարհագրորեն տարանջատված համայնքները հայրենիքում ապրող ազգակիցների հետ միևնույնազգի ամբողջության մաս են կազմում` հավաքական հիշողության, հայրենամետ կեցվածքի, հայրենիքիհետ զգացական կապի շնորհիվ։ Արմսթրոնգն սփյուռքը դիտարկում է որպես «միաձույլ մարմին` հայրենի երկրում ապրող մարդկանց հետ հուզական, ազգակցական և ծագումնաբանական կապեր ունեցող խումբ»4։ Ի տարբերություն Արմսթրոնգի` Կոհենը պնդում է, որ սփյուռքը միաձույլ համարել չի կարելի` հաշվի առնելով միգրացիոն տարբեր հոսքերի ազդեցությունն սփյուռքյան համայնքների վրա5։ Նա հավելում է նախահայրենիքից երկու կամ ավելի օտար երկրներում սփռվելու հանգամանքը։ Ի տարբերություն Սաֆրանիսահմանման, որտեղ վերադարձի գաղափարը դիտվում է որպես տեսլական՝ Կոհենը շեշտում է «համընդհանուր հավանության արժանացած վերադարձի շարժման առկայությունը»։ Սաֆրանը և Կոհեննառանձնացնում են հայրենիքի իդեալականացումը և որոշակի աշխարհագրական տարածքի հետնույնացվող հայրենիքի պատմական փառքի և ձեռքբերումների մասին հավաքական հիշողության ումյութոսի գոյությունը, հավաքական պատասխանատվությունը հայրենիքի պահպանման, վերականգնման, անվտանգության, նույնիսկ կերտման համար6։ Սակայն արդյո՞ք անհրաժեշտ է, որ սփյուռքյան համայնքները փորձեն կամ ցանկանան վերադառնալ նախնիների երկիր։ ՄԱԿ-ի մարդու իրավունքների համընդհանուր հռչակագրում ամրագրվածէ, որ «Յուրաքանչյուր ոք ունի ցանկացած, այդ թվում` սեփական երկրից մեկնելու և իր երկիր1 Տե՛ս Keck M., Sikkink K., 1999։ Սփյուռքագիտությունն այս համատեքստում ընկալվում է որպես անդրազգայնության ենթաճյուղ, իսկ սփյուռքը՝ ոչ թե պատճառ, այլ հետևանք։ 2 Տե՛ս Gold S., 2004։ 3 Տե՛ս Safran W., Diasporas in Modern Societies։ Myths of Homeland and Return, Diaspora 1(1), 1991, էջ 83-84։ 4 Տե՛ս Keck M., Sikkink K., 1999։ 5 Տե՛ս Keck M., Sikkink K., 1999։ Safran W., 1991, էջ 83-99։ Սփյուռքը տարբերվում է քոչվոր խմբերից կամ էթնիկ համայնքներիցիր հայրենակենտրոն ինքնությամբ։ Հայրենիքից զուտ ֆիզիկական անջատվածության պատճառով կտրված համայնքներիննույնպես չի կարելի դասել սփյուռքի շարքում, քանի որ անկլավում են հայտնվել ժողովրդագրական փոփոխությունների հետևանքով, այլ ոչ թե հայրենազրկման, աքսորի կամ բռնի տեղահանման պատճառով և կարողացել են պահպանել քաղաքականկշիռ ու լեզվական ինքնավարություն։ 6 Տե՛ս Butler K., 2001։ վերադառնալու իրավունք»1։ Պետք է նկատել, որ սփյուռքյան ինքնությունը հիմնված է երկու հակասական երևույթների վրա. հայրենիքից հեռու գտնվելով հանդերձ` սփյուռքանդամն ունի հայրենաբաղձության ուժեղ զգացում։ Հայրենիքի հետ հարաբերությունների դինամիկան ենթադրում է հնարավոր կամ փաստացի վերադարձը, որը հայրենիքի իդեալականացումը հակադրում է ընդունող երկրի հանդեպ կապվածությանը։ Հաճախ ոչ թե ֆիզիկական վերադարձն է էական սփյուռքյան ինքնության համար, այլ դրա արծարծումը որպես կենսական թեմա2։ Սփյուռքի հայրենակենտրոն առանձնահատկություններից են հայրենիքի հետ զգալի շփումները, իրական կապերը և խորհրդանշանները3։ Պակաս կարևոր չէ նաև սփյուռքյան տարբեր համայնքների միջև համերաշխության ու հուզականության առկայությունը4։ Հուզականության հիմքը հայրենիքի կարևորումն ու արժևորումն են` որպես իդեալև մյութոս, որն արտահայտվում է հայրենիքի և ինքնության միջև անքակտելի կապով, հպարտությանև պատկանելության զգացումով։ Արդարև, սփյուռքը գոյատևում է, երբ 1) սփյուռքանդամները ևսփյուռքյան փոքր խմբերը, անհատական և ընտանեկան հույզերից զատ, իմացականորեն և զգացականորեն ընդունում են, որ ավելի մեծ միավորի են պատկանում, որի հետ անքակտելիորեն կապված ենհամերաշխությամբ և ողջ էթնիկ-ազգային միավորին ծառայելու նվիրումով, և 2) անհատ սփյուռքանդամները, նրանց ընտանիքները և փոքր խմբերը միանշանակ հրապարակավ արտահայտում ենիրենց պատկանելությունն ավելի մեծ էթնիկ-ազգային միավորին5։ Պատկանելության զգացումն է, որսփյուռքանդամներին դրդում է սոցիալ-քաղաքական ակտիվություն ցուցաբերել ընդունող երկրում ևհայրենիքում։ Սփյուռքյան ինքնության այդ հիմնատարրն այլ կերպ կոչվում է պարտավորվածությանքաղաքականություն6։ Էթնիկ պատկանելության վրա խարսխված հավաքական գիտակցությամբ, մեկմիասնական պատմություն և ճակատագիր ունենալու հանգամանքով, ինչպես նաև խմբին սպասվելիքաղետի վախի զգացումով է պայմանավորված սփյուռքային ինքնության օտարվածությունն ընդունողհասարակությունից։ Սփյուռքի մյուս առանձնահատկությունը հայրենիքի սահմաններից դուրսառնվազն երկու սերնդի գոյությունն է։ Այն խմբերը, որոնք հայրենիք են վերադառնում առաջին սերնդիընթացքում, կարող են բնութագրվել որպես ժամանակավոր տարագրության մեջ գտնվողներ7։ Բազմասերնդայնությունն անհատի արտագաղթը միակցում է խմբի հավաքական պատմությանը ևհայրենիքի սահմաններից դուրս համայնքի վերստեղծմանը8։ Ըստ Բրուբեյքըրի` սփյուռքը յուրօրինակ պահանջ է ու կեցվածք` օժտված հետևյալ հատկանիշներով` 1) սփռվածություն, որը տրավմայի կամ բռնի տեղահանման հետևանքով պետական սահմաններից դուրս հայտնվելն է, ինչպես նաև էթնիկ հայրենիքի սահմաններից անդին հոծ համայնքների գոյությունը, 2) հայրենակենտրոն կողմնորոշում դեպի իրական կամ երևակայական հայրենիքի արժեքները`որպես ինքնության և լոյալության աղբյուր, 3) ընդունող երկրի հիմնական ազգային ինքնությունիցտարբերվելը` որպես սփյուռքապահպան անհրաժեշտ պայման։ Սահմանային տարանջատումը հայրենիքում և ընդունող երկրում առկա ինքնակազմակերպման ձևից տարբերվող ներքին կազմակերպականհամակարգի գոյությունն է9։ Բրուբեյքրն իրավացիորեն էթնիկ հայրենիքի սահմանները չի նույնացնումարդի ազգային պետության հետ, այլ առանձնացնում է հայրենիքի պատմական ընդգրկումը։ Թեևսփյուռքացման հետևանքով հայրենիքը դադարում է ֆիզիկապես գոյություն ունենալ կամ խիստ փոփոխությունների է ենթարկվում, այնուամենայնիվ, շարունակում է ծառայել որպես սփյուռքյան ինքնագիտակցության հիմք10։ Իրական և երևակայական հայրենիքի միջև կապն առաջնային է, որը, սակայն, մարդկանց մտապատկերում կարող է աղավաղված լինել։ Կարևոր գործոնն այստեղ հայրենիքի(իրական թե երևակայական) հանդեպ լոյալությունն է11։ Այս առանձնահատկությունը հատկապեսառանցքային է պետականազուրկ (ի տարբերություն պետականահեն) սփյուռքի պայմաններում, որտեղինքնության պահպանումը որոշիչ դեր ունի սփյուռքի` որպես մշակութային միավորի գոյատևմանհարցում։ Պատմական հայրենիքում ձևավորված մշակութային ու սոցիալական խորհրդանշաններիև երևակայական հայրենիքի ներգործությունը և դրանց վերարտադրությունն սփյուռքում վկայում ենսփյուռքի՝ որպես մշակութաստեղծ երևույթի մասին12։ 1 Մարդու իրավունքների համընդհանուր հռչակագիր, հոդված 13.2, «Մարդու իրավունքներ», ՄԱԿ-ի մարդու իրավունքներիմիջազգային փաստաթղթերի ընտրանի, ՄԱԿ-ի հայաստանյան գրասենյակ, Երևան, 2009, էջ 48։ 2 Տե՛ս Butler K., 2001; Safran W., 1991։ Երբեմն վերադարձը ներիմաստավորվում է ընդունող երկրում առկա խտրական քաղաքականության հետևանքով, որն էլ հանգեցնում է սփյուռքանդամների միջև համերաշխության։ 3 Տե՛ս Sheffer G., 1986։ 4 Տե՛ս Cohen R.,1996։ 5 Տե՛ս Sheffer G., 2006։ 6 Տե՛ս նույն տեղում։ 7 Տե՛ս Cohen R.,1996։ 8 Տե՛ս Rios M., Adiv N., Geographies of Diaspora։ 9 Տե՛ս Butler K., 2001։ Այս համատեքստում սփյուռքը դիտարկվում է որպես համայնքի ձևավորման մոդել։ 10 Vertovec S., Three Meanings of “Diaspora”, Exemplified Among South Asian Religions, Diaspora 6 (3), 1997, էջ 277-299։ 11 Տե՛ս Keck M., Sikkink K., 1999։ 12 Տե՛ս Vertovec S., Three Meanings of “Diaspora”, Exemplified Among South Asian Religions, Diaspora 6 (3), 1997։ Ասյա ԹադևոսյանԳԱՂԹՕՋԱԽ ԵՎ ՍՓՅՈՒՌՔ. ՍՓՅՈՒՌՔԻ ՏԻՊԱԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆԲանալի բառեր՝ Սփյուռք, Հայոց ցեղասպանություն, գաղթօջախ, սփյուռքանդամ, հայրենակենտրոն, հայրենամերժ սփյուռք։

example1624

example1624

Վերականգնող էներգետիկայի աղբյուրները (ՎԷԱ) հանդիսանում էին 20-րդ դարի վերջի էներգետիկայի ամենաշատ քննարկվող եւ արդիական թեման, քանի որ բնակչության մեկ շնչին ընկնող էլեկտրաէներգիայի արտադրությունով էր որոշում երկրի տնտեսության զարգացման հնարավորու34թյունները։ 20-րդ դարում հիմնականում օգտագործվեց ավանդական մեթոդներով հանածո ածխաջրածինների այրման արդյունքում արտադրվող էլեկտրաէներգիան, որն աղտոտեց մոլորակի շրջոլորտն իր արտանետումներով եւ թափոններով։ Երկիր մոլորակի համար արեւային էներգիան էներգիայի ամենատարածված եւ ամենահզոր աղբյուրն է, որը միարժամանակ շրջակա միջավայրի էկոլոգիական տեսանկյունից ամենամաքուր եւ հայտնի պարբերությամբ վերականգնվողն է, իսկ ՎԷԱ-ների մեջ վերջին տասնամյակներում ամենամեծ աճ ցուցաբերել է ֆոտովոլտային էլեկտրական էներգիան (ՖՎԷ)։ Հետեւաբար՝ ՖՎԷ-այի արդյունավետ մարտկոցների եւ մոդուլների նոր մշակումներն անհրաժեշտ են ինչպես համաշխարհային տնտեսության, այնպես էլ ՀՀ-ի համար, որտեղ էներգիայի այս սարքերի նոր գիտատեխնիկական մշակումները դարձել են առաջնային նպատակ, առավել եւս, երբ դրանց մշակումները կատարվում են նանոտեխնոլոգիականն մեթոդներով, որը կոչվում է բարձր տեխնոլոգիա։ 21-րդ դարի 30-40-ական թվականներին սպասվող էներգետիկ ճգնաժամը մեղմացնելու համար անհրաժեշտ է ավելի մեծ արդյունավետություն ապահովվող ֆոտոէլեկտրական սարքերի ներդրմամբ լուծել արեւային էներգետիկայի համատարած կիրառումեւ երկրի վրա, որը հնարավոր է ինչպես Si-ային արեւային ֆոտոմոդուլների արդյունավետ կիրառմամբ, այնպես էլ բարակ թաղանթային կիսահաղորդչային մոդուլների, որոնց ֆոտոզգայունության տիրույթը ընդգրկում է Արեւի սպեկտրի հնարավոր առավելագույն մասը։ ՖՎԷ-ային սարքերի արտադրությունը եւ կիրառումը ապահովելու համար այս աշխատանքում նկարագրված է սիլիցիումային բյուրեղների հիման վրա արդյունավետ, նոր արեւային ֆոտոտարրերի պատրաստման տեխնոլոգիա եւ այն իրականացնող տեխնոլոգիական սարք։ Այսօրվա համաշխարհային տեխնիկայի արտադրությունը հիմնված է լեգիրված սիլիցիումային բյուրեղների օգտագործման վրա, որի պատրաստումը վաղուց մշակված եւ լավ հետազոտված է։ Այդ պատճառով էլ սիլիցիումային ֆոտոտարրերի պատրաստման համար այստեղ նույնպես վերցվել է լեգիրված կամ n-p պոտենցիալային արգելք ունեցող սիլիցումային բյուրեղը, որի մակերեւույթին ստեղծվել են նանոկառուցվածքային ածխածնային տարբեր թաղանթներ կերպափոխիչի արդյունավետությունը եւ անխափան աշխատանքի տեւողությունը զգալի մեծացնելու համար։ Մշակված բարձր տեխնոլոգիաների կիրառումը հնարավորություն է տվել այս տարրերի արտադրությունը կազմակերպել նաեւ ՀՀ-ում՝ ներմուծելով միայն լեգիրված սիլիցիումային կիսահաղորդիչներ։ Մշակվել է նաեւ ֆոտովոլտային էլեկտրական մոդուլի պատրաստման նոր տեխնոլոգիա, որտեղ չեն օգտագործվում արդյունավետությունը փոքրացնող կպչունակ պոլիմերային թաղանթներ, այլ օգտագործվում են մետաղյա ալյումինային թաղանթների փնջեր ՖՎԷ-այի ջերմաստիճանը կարգավորելու նպատակով։ Երկրի էներգետիկայի այսպիսի արմատական փոփոխության համար 10-20 տարին շատ կարճ ժամանակահատված է, եւ այդ պատճառով ինչպես ՀՀ-ում ՖՎԷ-այի, այնպես էլ համաշխարհային ներդրմանը հասնելու համար անհրաժեշտ է ներդնել մեծ ֆինանսներ, եռանդ եւ նվիրում։

Հետ-քրիստոնեական պատմության 20-րդ դարը ավարտվեց իրարամերժ բևեռացված պատմական և տնտեսական իրողություններով։ Մի կողմից, Երկրի բնակչության աննախադեպ աճը, որին հաջորդեց բոլոր մայրցամաքներում էներգիայի սպառման հսկայական աճը, մյուս կողմից ՝ դա առաջացրեց Երկրի շրջակա միջավայրի ջերմաստիճանի բարձրացում, ջերմադինամիկ հավասարակշռության կտրուկ տատանումներ և կտրուկ կլիմա։ դարերի ընթացքում փոփոխություն։ Էներգիայի արտադրության և էներգիայի օգտագործման այս աճը հիմնականում պայմանավորված էր էժան հանածո վառելիքի և գազի այրման աննախադեպ գերակշռությամբ, ինչը հանգեցրեց միջավայրում ջերմոդինամիկական անհավասարակշռության։ Բացի այդ, հանածո վառելիքը անհրաժեշտ և շատ կարևոր հումք է ապագա տնտեսության զարգացման համար։ Միևնույն ժամանակ, երկրի բնակչությունը վաղուց գիտակցել է, որ հանածո ածխաջրածինները չպետք է այրվեն էներգիայի համար, այլ օգտագործվեն որպես բնական հումք սննդի և խիստ անհրաժեշտ ծրագրերի համար։ Մյուս կողմից, հեշտ մեթոդով ստացված հանածո ածխաջրածինների զանգվածային պաշարները կրճատվել են ջերմային էլեկտրակայաններում այրման արդյունքում։ Հանածո ածխաջրածիններն այժմ ստացվում են ավելի խորը, դժվարամատչելի ջրհորներից կամ ափամերձ շերտերից, որի պատճառով ծախսերն ավելանում են։ Ըստ էքսպոնենցիալ օրենքի ՝ երկրի բնակչությունն աճում է, իսկ անհրաժեշտ ցանքատարածքներով սննդի ապահովումը անընդհատ նվազում է։ 21-րդ դարի սկիզբն անպայմանորեն բնութագրվում էր VEA- ի օգտագործման հիման վրա հիմնված VEA- ի լայն տարածմամբ։ Այնուամենայնիվ, դիտարկելով և համեմատելով տարբեր VEA– ների միջին տարեկան աճերը, պարզ է դառնում, որ կասկադային ֆոտովոլտային և կենտրոնացված արևային ֆոտովոլտային սարքերի տարեկան աճերը, համապատասխանաբար, 42% և 35% են և ամենաբարձր VEA– ներից ամենաբարձրն են [1]։ Առաջիկա տասնամյակների ընթացքում այդ աճի տեմպերի շարունակումը և ֆինանսավորման ավելացումը բերում են այն համոզման, որ 21-րդ դարի կեսերին էլեկտրաէներգիայի արտադրության հիմնական մասը կտրամադրվի նաև արևային մարտկոցներով, ինչը կնպաստի նաև կայունացմանը։ շրջակա միջավայրը և կլիման։ Մարդկանց համար անհրաժեշտ FVE- ի էներգիայի այլ ձևերի վերափոխումը և դրա լայն կիրառումն ամբողջովին անվնաս են շրջակա միջավայրի և կյանքի անվտանգության տեսանկյունից. Չկա աղմուկ, շարժիչներ, վնասակար արտանետումներ և թափոններ։ PV- ի վրա հիմնված PV կիսահաղորդիչների արտադրությունն ու շահագործումը ոչ միայն էկոլոգիապես մաքուր է, այլ նաև թույլ է տալիս կենտրոնանալ կենտրոնացվածության վրա, ինչպես ածխաջրածնային այրման էներգիայի դեպքում, և անցնել ապակենտրոնացված էլեկտրաէներգիայի արտադրության և բաշխում. նաև անցնել ավելի ցածր լարման օգտագործման ՝ կյանքի անվտանգության տեսանկյունից [2]։ Տնտեսական և բնապահպանական այս նկատառումներն են պատճառը, որ PVE- ի համաշխարհային արտադրության 90% -ն այժմ իրականացվում է Si կիսահաղորդչային տարրերի օգտագործմամբ [3]։ Այս հանգամանքից ելնելով ՝ վերջին տարիներին ՀԱԱՀ «Հելիոտեխնիկա» հետազոտական ​​լաբորատորիան աշխատում էր Si- ի համար նոր ֆոտոէլեկտրական մոդուլների ստեղծման վրա [4]։ Si կիսահաղորդչային տարրերի վրա հիմնված PVE մոդուլների թերությունն այն էր, որ տրանսֆորմատորային մակերեսների կնքումը սոսինձային պոլիմերային նյութերով, ինչպիսիք են էթիլ-վինիլ-ացետատը և պաշտպանիչ ապակու մակերեսի հարկադիր կապը, նվազեցնում են կիսահաղորդչի կիսահաղորդչային արդյունավետությունը և Դրանք ավելի նկատելի են դառնում, երբ տարիների ընթացքում արևի ուլտրամանուշակագույն ճառագայթները նվազեցնում են պոլիմերային սոսինձային թաղանթի լույսի հաղորդունակությունը, ինչը, իր հերթին, հանգեցնում է ֆոտոէլեկտրական մոդուլի և OGG- ի ընդհանուր հզորության նվազեցմանը։ 20 տարի շարունակ դրանց օգտագործման դեպքում ընդհանուր OGG- ի արժեքը նվազում է մոտ 25% -ով [3]։ Հետերոսեքսուալ արևային տարրերը մշակվել են նաև կիսահաղորդչային նյութերից `կլանման բարձր բազմաշերտ գործակիցներով` օգտագործելով արևի թափանցիկ դիֆուզորներ։ Հատկապես Fresnel հելիոտեխնիկական թափանցիկ կոնցենտրատորներով մշակվել են արևային ֆոտոէլեկտրական մոդուլներ [5], որոնց հիման վրա կայանները, բացի բարձր արդյունավետություն և էներգիա ապահովելու ունակությունից, կատարում են նաև Արևի շարժը վերահսկելու անհրաժեշտ գործառույթ [ 6]։ Չորս տարբեր կիսահաղորդիչներից պատրաստված կասկադային ֆոտոէլեկտրական տարրերի 500 անգամ խտացրած ճառագայթների դեպքում արդյունավետությունը բարձրացվեց մինչև 46%։ Ակնկալվում էր, որ կասկադային արևի բազմացման տարրերի ռեկորդային արդյունավետությունը 500 անգամ խտացրած ճառագայթման դեպքում կփոխարինի Si կիսահաղորդչային տարրերի վրա հիմնված արևի ֆոտոգալվանային մոդուլներին, բայց մինչ այժմ։ Ուստի անհրաժեշտ է վերացնել Si կիսահաղորդչային տարրերում հայտնաբերված թերությունները և զարգացնել ավելի մրցունակ տեխնոլոգիա `այդ տարրերի արդյունավետությունը բարձրացնելու համար։ 37 Արևային ֆոտոէլեկտրական Si տրանսֆորմատորների պատրաստման տեխնոլոգիա։ Pn պոտենցիալ արգելք պարունակող Si- ի մակերեսին կամ միայն p- տիպի հաղորդունակությամբ տարբեր նանոստուցվածքային ածխածնային թաղանթներ են ստեղծվում Heliotechnica հետազոտական ​​լաբորատորիայում պատրաստված նույն իոնոպլազմային տեխնոլոգիական սարքի (նկ. 1) միջոցով (նկ. 1)։ ամբողջ տիրույթում նվազեցնել արժեքները մինչև 0,01-0,005 նախապես պատրաստված 0,02-0,05 [9] արտացոլման գործակիցների փոխարեն։ Հարթակները, որոնց վրա տեղադրված են միատարր նանոկառուցվածքային թաղանթները, կցվում են պտտվող համակարգին, որն ապահովում է մոլորակի շարժումը (նկ. 1 բ)։ Սկզբնական վակուումում (10 -6 մմ սյունակ սյունակում) պալատը մատակարարվում է տուրբոմոլեկուլային Pfeiffer պոմպով և կատարվում է պլազմայի մակերևույթի մաքրում, որից հետո Ar և N 2 գազերը ներմուծվում են իոնային աղբյուրների և մագնիտրոնի և ածխաջրածնային բաղադրության CxHy H ( օրինակ C 7 H 8)։ C 2 H 2) և գոլորշիներ `պահանջվող հարաբերակցության մինչև 1-2% ճշգրտությամբ։ Վակուումային պալատի արտաքին մասում (նկ. 1 ա) տեղադրված են երեք աղբյուրի համակարգեր և սենսորներ (գազերի կառավարման համակարգեր և սենսորներ), որոնք կառավարվում են միկրոհսկիչների կողմից։ ab Նկար. 1 Տեխնոլոգիական սարքի տեսքը (ա)։ և վակուումային պալատի ներքին կառուցվածքը (բ)։ 1- վակուումային պալատ, 2- ճառագայթային իոնային աղբյուր, 3- գծային իոնային աղբյուր, 4- մագնիտրոնի փոշոտման աղբյուր, 5- պլատֆորմի պտտման համակարգ, 6- աճող թաղանթի հաստության չափման համակարգի գլուխ, 7- պլազմային ճառագայթման սպեկտրի ձայնագրման համակարգ, 8- լուսարձակող , 38 Այս համակարգը, որը վերահսկում է պլազմայի հոսքերի բաշխումը տարբեր կետերում իրական ժամանակի սենսորների համակարգի միջոցով, որոնք հայտնաբերում են պլազմայի ճառագայթումը, ճկուն լուսատուները և համակարգիչը, թույլ է տալիս նրան վերահսկել պլազմայի տարածական տատանումները իոնային աղբյուրից պլատֆորմ։ Պլազմայի սպեկտրը չափվել է Ocean Optics HR2000 + սպեկտրոմետրով 200-1100 նմ սպեկտրալ տիրույթի համար։ Այս սպեկտրալ միջակայքի չափումը տևում է մոտ 100 միլիվայրկյան, ինչը թույլ է տալիս չափումներ կատարել պլազմայի փոփոխություններին զուգահեռ։ Նկար 1 բ-ն ցույց է տալիս տեխնոլոգիական պալատի երկչափ տեսքը սենսորներով, որոնք վերահսկում են իոնների երեք գազային հոսքերի աղբյուրները և արտաքին շարժումը հարթակներին փոխանցող համակարգը։ Իոնային աղբյուրի մշտական ​​հզորության և գազի խառնուրդի անընդհատ կազմի դեպքում պտտվող համակարգը Նկար 2. Si էներգիայի ֆոտոտրանսֆորմատորային տարրի մակերեսին առաջացած ընդհատվող շերտերի խաչմերուկներ։ 1-p տիպի հաղորդիչ Si- ն սավան է կամ մակերեսային ծածկված pn `պոտենցիալ արգելքով, 2 լուսազգայուն թաղանթով, 3-հաղորդիչով և կիսաթափանցիկ թաղանթով, որի ծայրերում կա 4 փայլաթիթեղ, 5,6,7-արտացոլող և մեկուսիչ թաղանթ, որոնք միաժամանակ կատարում են Si- մակերեսի պաշտպանության դերը։ և արտաքին սարքից սուբստրատի վրա կիրառվում է շեղման լարում, որը տատանվում է -300 Վ-ից +300 Վ սահմաններում։ Նանոկառուցվածքում, ադամանդի փուլի `sp3- ի գերակշռության դեպքում, ֆիլմի հատուկ դիմադրողականությունն ու թափանցելիությունը մեծանում է, իսկ sp3- ի գերազանցության դեպքում` էլեկտրական հաղորդունակությունը։ Նկար 2-ը ցույց է տալիս Si բյուրեղի լուսազգայուն տարրի մակերեսը pn տիպի հաղորդունակությամբ, պատված AAT2- ով։ Սա էապես մեծացնում է Si- ի մակերեսին ընթացիկ կրիչների շարժունակությունը, կյանքի տևողությունը և լուսազգայունությունը։ Ավելի մեծ փորձարարական հմտություն է պահանջվում էլեկտրահաղորդիչ և միևնույն ժամանակ կիսաթափանցիկ թաղանթի 3 և 4 շփման պատի 39 թաղանթի 2 մակերեսի վրա։ 4 հաղորդիչ շփումների միջեւ 5, 6, 7 ընդհանուր շերտերը պատրաստված են նանոկառուցվածք ունեցող մեկուսիչ ԱԹՍ-ներից, որոնք միմյանցից տարբերվում են բեկման ինդեքսի արժեքներով և թաղանթի հաստությամբ։ Արևի լույսը չարտացոլող երկու արտաքին թաղանթների փոխարինումը երեք ընդհատվող մեկուսիչ թաղանթներով (նկ. 2), որոնք նոր արժեքներ ունեն հետևյալ բեկման ինդեքսների n- ցուցիչների և թաղանթների d- հաստությունների համար, ինչպիսիք են n 5 = 2.4 և դ 5 = 50 նմ; n 6 = 1,8 և d 6 = 30 նմ; n 7 = 1.5 և d 7 = 98 նմ (5-7, նկ. 1), որոնք ընտրվում են այնպես, որ Si փոխարկիչի մակերևույթից լույսի արտացոլումը մոտ 3 անգամ փոքր լինի [9] -ից ամբողջ տիրույթում փոխարկիչի զգայունությունը։ Բացի այդ, լուսազգայուն մակերեսների ադամանդանման ածխածնային թաղանթների դիսկրետ շերտերով ծածկելը նույնպես երկար ժամանակ պաշտպանում է Si կիսահաղորդչի մակերեսը քայքայիչ արտաքին ազդեցություններից [10]։ Նկ. 2 (2) թաղանթը, որն արտադրվել է անմիջապես Si- ի մակերևույթին `AAT- ի մշակած տեխնոլոգիայով [8-10], 3050% -ով մեծացնում է լույսի միջոցով ստեղծված անհավասարակշիռ Si հոսանքների շարժունակությունը` ստեղծելով հատուկ լուսազգայուն շերտ մակերեւույթ. (2), որի մակերեսի վրա C +, H +, N +, Ar + - ի պլազմային հոսքը մեծանում է 40-ից 80% -ով `պլազմայի հոսքում առկա ազոտի քանակով, մետաղական հաղորդունակությամբ AAT- ի նանոնստրուկացված շերտ պատրաստվում է (3), որի հատուկ դիմադրությունը 10 -4 Օմ * սմ է, իսկ լույսի հաղորդման գործակիցը `85-90%։ Լույսի արտանետվող ընթացիկ կրիչները հավաքվում են փոխարկիչի մակերևույթից փոխանցող շերտով, որի երկու ծայրերում կա երկու հաղորդիչ (4), որոնք միացնում են փոխարկիչի տարրերը [8] շարքով (10) մի շարք կամ զուգահեռ (տե՛ս Նկար 3)։ Մետաղական հաղորդակցմամբ կիսաթափանցիկ շերտը, ինչպես նշվեց, ծածկված է երեք AAT նանոնստրուկտորացված մեկուսիչ, ընդհատվող և չարտացոլող թաղանթներով։ Si ֆոտոէլեկտրական մոդուլի առավելագույն OG- ն ու երկարակեցությունն առավելագույնի հասցնելու համար փոխարկիչի լուսազգայուն մակերեսներից հանվում է էթիլ-մեթիլ-ացետիլային պոլիմերային պոլիմերը, որը ստեղծում է նախկինում լուսազգայուն տարրերի և մոդուլների հերմետիկություն։ սոսինձ շերտ, որը կպչում է ապակու մակերեսին։ ogg փոխարկիչների։ Այս թերությունից բացի, տարիների ընթացքում Արևի ուլտրամանուշակագույն ճառագայթները նվազեցնում են կպչուն պոլիմերային թաղանթի կիսաթափանցիկությունը, ինչը 20-25 տարվա ընթացքում մոտ 15-25% -ով նվազեցնում է սարքի և OGG- ի ընդհանուր հզորությունը։ Մյուս կողմից, այս դեպքում Si- կիսահաղորդչային սալերը հիմնականում կոտրվում են կարկուտից։ Հետևաբար, դրանց 40 մակերեսը պաշտպանված է նաև անկոտրում, կոփված, բարձր թափանցելի ապակուց (12), որի վրա փոխարկիչի տարրերը (8) այլևս չեն սոսնձվում սոսինձային պոլիմերային թաղանթներով (նկ. 3)։ Նկար. 3 Արևային էներգիայի փոխակերպման ֆոտոգալվանային մոդուլի կառուցվածքի և շրջանակի հատվածները և միացնող շերտին կցված ալյումինե թաղանթների կապոցները։ Փոխարկիչի տարրերի (8) և պաշտպանիչ ապակու (12) մակերեսների միջև բաց կա 70 0 C- ից ցածր պահելու համար բարակ ալյումինե թաղանթների (11) կապոցներ կցվում են տրանսֆորմատորի կրող տարրերի միացնող շերտին (9), որոնք սառչում են օդային հոսքերով։ Տրանսֆորմատորի տարրերին աջակցող միացնող շերտերը (9) և պաշտպանիչ ապակիները (12) ամուր ամրացված են ալյումինե շրջանակի երկու տարբեր ակոսներում (13) (նկ. 3)։ Նկ. 4-ը ցույց է տալիս տրանսֆորմատորային տարրերը (9) միացնող շերտը և այն Նկար 4. Ֆոտոէլեկտրական մոդուլով կցվում են կապող շերտը (9), շրջանակը (13), ալյումինե թաղանթների կապոցները (11)։ Հետևի շերտի վրա կցված հովացման ալյումինե թաղանթների (11) կապոցներ, ֆոտովոլտային մոդուլի շրջանակ (13) ամրացումներ (14 և 15) ՝ հետևից մոդուլները պահող կառուցվածքին։ Մշակված ֆոտոգալվանային տարրերն ու մոդուլները կարող են ամբողջությամբ արտադրվել ինչպես Հայաստանի Հանրապետությունում, այնպես էլ շատ զարգացած երկրներում։ Եզրակացություն 1. 21-րդ դարի կեսերին սպասվող էներգետիկ ճգնաժամը մեղմելու համար անհրաժեշտ են մեծ ֆինանսական ներդրումներ, էներգետիկայի ոլորտի բարձր որակավորում ունեցող մասնագետների շտապ վերապատրաստում, մեծ էներգիա և երկրի էներգետիկայում արմատական ​​փոփոխություններ կատարելու նվիրվածություն։ կարճ ժամանակահատված։ 2. Բարձր տեխնոլոգիաներ օգտագործող ֆոտովոլտային արդյունավետ տարրերի, մոդուլների, ցանցերի զարգացում և դրանց արտադրության կազմակերպում նաև Հայաստանի Հանրապետությունում։ 3. Կիրառել ինչպես առաջադեմ արդյունավետ ֆոտոգալվանային մոդուլներ, որոնք հիմնված են Si- ի եզակի տեխնոլոգիաների վրա, և նոր ֆոտոմոդուլներ `օգտագործելով բարակ անօրգանական և օրգանական թաղանթ, փոքր կիսահաղորդչային շարքեր։

example2258

example2258

Սույն հոդվածում կիսաձևայնացված խորին հարցազրույցների վերլուծության միջոցով ներկայացված են Հայաստանի, Վրաստանի և Մոլդովայի խորհրդարանական ուժերի դիրքորոշումները «Արևելյան գործընկերություն» ծրագրի շրջանակներում Եվրոպական միության հետ հարաբերությունների զարգացման շուրջ։ Առկա մոտեցումները հոդվածում քննարկվում են երեք հիմնական կատեգորիաներում՝ 1) ԵՄ-ի տեղ արտաքին քաղաքականությունում, 2) եվրոպական ինտեգրումը՝ որպես աշխարհաքաղաքական ընտրություն և 3) ակնկալիքներ՝ արտաքին քաղաքական հետագա զարգացումների վերաբերյալ։

ԵՄ-ի (ԵՄ) կողմից Հայաստանի, Վրաստանի և Մոլդովայի 2009-ի ԽՈՐՀՐԴԱՐԱՆԱԿԱՆ ISԱՐԳԱՄԱՆ ԱՐԵՎԵԼՅԱՆ ԳՈՐԸՆԿԵՐՈՒԹՅԱՆ PROՐԱԳԻՐ 2007 թ.-ից ի վեր իրականացվող Արևելյան գործընկերության (ԱլԳ) ծրագիրը «Արևելյան գործընկերություն» (ԱլԳ) ծրագիրը ժամանակի ընթացքում բազմաթիվ փոփոխությունների է ենթարկվել և տարատեսակ զարգացումներ է ունեցել Հայաստանում, Վրաստանում և Մոլդովան։ Կիսաձայն հնչեցված խորը հարցազրույցների մեթոդը ընտրվել է ԱլԳ շրջանակներում ԵՄ հետ ԱլԳ հարաբերությունների զարգացման առկա մոտեցումներն ուսումնասիրելու համար։ 2017-ը նոյեմբերից 2018 թվականը Փետրվարին հարցազրույց են անցկացրել երեք երկրների խորհրդարանական խմբակցությունների տասնմեկ ներկայացուցիչների։ Հարցազրույցների վերլուծությանը անցնելուց առաջ անհրաժեշտ է ներկայացնել երեք երկրների խորհրդարաններում ներկայացված քաղաքական ուժերը։ Հայաստանում վերջին խորհրդարանական ընտրությունները տեղի կունենան 2017-ին։ Երկու կուսակցությունների («Հայաստանի հանրապետական ​​կուսակցություն», «Հայ հեղափոխական դաշնակցություն»), երկու կուսակցությունների դաշինքների («arառուկյան» »« Ելք ») ներկայացուցիչները զբաղեցրեցին պատգամավորական տեղերը Ազգային ժողովը (Ա NA) ապրիլի 2-ին ՝ կազմելով պատգամավորական չորս խմբակցություններ ՝ տեղերով։ հետևյալ բաշխմամբ. «Հայաստանի հանրապետական ​​կուսակցություն» (ՀՀԿ) խմբակցություն ՝ 58 տեղ, «arառուկյան» խմբակցություն ՝ 31 տեղ, «Ելք» խմբակցություն ՝ 9 տեղ և «Հայ հեղափոխական դաշնակցություն» խմբակցություն ՝ 7 տեղ։ Պատգամավորների ընդհանուր թիվը 105 է։ 2017 Մայիսի 11-ին կոալիցիա ստորագրվեց ՀՀԿ-ի ու ՀՅԴ-ի միջեւ։ Հաջորդ խորհրդարանական ընտրությունները նախատեսվում է անցկացնել 2022 թվականին։ Վրաստանում վերջին խորհրդարանական ընտրությունները տեղի կունենան 2016 թվականին։ Արդյունքում, չորս քաղաքական ուժեր խորհրդարանում տեղեր գրավեցին հետևյալ համամասնություններով. «Վրացական 1 2015 թվական. 2006 թ. Դեկտեմբերի 6-ին Հայաստանում անցկացված հանրաքվեի արդյունքում նոր ընդունվեց երկրի սահմանադրությունը, համաձայն որի ՝ Հայաստանն անցնում է կառավարման խորհրդարանական համակարգին։ Նոր սահմանադրությունն ուժի մեջ է մտնում 2018 թվականից։ Ապրիլից ՝ գործող նախագահ Սերժ Սարգսյանի լիազորությունների ավարտից հետո։ Երազ-ժողովրդավարական Վրաստան »դաշինքը ՝ 115 տեղ,« Միացյալ ազգային շարժում »կուսակցությունը ՝ 27 տեղ,« Վրաստանի հայրենասերների դաշինքը »՝ 6 տեղ,« Արդյունաբերությունը կփրկի Վրաստանը »կուսակցությունը ՝ 1 տեղ, 1 տեղ ՝ անկախ թեկնածու։ Պատգամավորների ընդհանուր թիվը 150 է։ Հաջորդ խորհրդարանական ընտրությունները նշանակված են 2020 թվականին։ Վերջին խորհրդարանական ընտրությունները Մոլդովայում անցկացվել են 2014-ին։ Արդյունքում, տեղերը բաշխվել են հինգ ուժերի միջև հետևյալ համամասնություններով. «Մոլդովայի Հանրապետության սոցիալիստների կուսակցություն» (MHSK) ՝ 25 տեղ, MLDK ՝ 23 տեղ, ICO - 21 տեղ, MDK - 19 տեղ - «Ազատական ​​կուսակցություն» - 13 տեղ։ Այնուամենայնիվ, Մոլդովայի խորհրդարանական խմբակցությունների մեծ մասում հետագա տարիներին լուրջ փոփոխություններ տեղի ունեցան, նրանց տեղերի հարաբերակցությունը փոխվեց։ ՄԼԴԿ-ի, ՄՕԿ-ի և Լիբերալ կուսակցության պատգամավորների ներհոսքի արդյունքում ՄDPԿ խմբակցությունն ընդլայնվեց, ստեղծվեց Մոլդովայի Եվրոպական ժողովրդական կուսակցությունը, իսկ որոշ պատգամավորներ անկախացան։ Ներկայումս Մոլդովայի խորհրդարանում տեղերը բաշխվում են հետևյալ համամասնություններով. MDK - 42 տեղ, MHSK - 24 տեղ, «Ազատական ​​կուսակցություն» - 9 տեղ, «Եվրոպական ժողովրդական կուսակցություն» - 9 տեղ, ICO - 6 տեղ, MLDK - 5 տեղ, անկախ պատգամավորներ ՝ 6 տեղ։ Պատգամավորների ընդհանուր թիվը 101 է։ Հաջորդ խորհրդարանական ընտրությունները տեղի կունենան 2018 թ. ԵՄ-ի հետ հարաբերությունների առկա մոտեցումներն առավել համակարգված ներկայացնելու համար, խորը հարցազրույցների վերլուծությունից ստացված տեղեկատվությունը խմբավորված է երեք հիմնական կատեգորիաների. Կարելի է ասել, որ ԵՄ-ի վերաբերյալ Հայաստանի խորհրդարանական ուժերի միջեւ կա կոնսենսուս։ Վերջին 2 2010 թ. Հոկտեմբերի 15-ին Վրաստանում անցկացված հանրաքվեի արդյունքում ընդունվեց նոր սահմանադրություն, որի համաձայն 2012 թ. Նախագահական ընտրություններից հետո ընտրված խորհրդարանը կազմավորեց նոր կառավարություն `այդպիսով սկսելով երկրի խորհրդարանական կառավարման։ 2012 թվական։ Խորհրդարանական ընտրությունների արդյունքում հաղթեց միլիարդատեր գործարար Բիձինա Իվանիշվիլիի հիմնադրած «Վրացական երազանք» կուսակցությունը, իսկ գործող նախագահ Միխեիլ Սաակաշվիլիի գլխավորած «Միացյալ ազգային շարժում» կուսակցությունը պարտվեց ՝ դառնալով ընդդիմություն։ 2000 Սահմանադրական փոփոխություններից հետո Մոլդովայում օգտագործվում է կառավարման խորհրդարանական համակարգը։ Ինչպես արդեն նշվեց, 2009-2012թթ. Այդ ընթացքում Մոլդովայի խորհրդարանը ի վիճակի չէր նախագահ ընտրել, քանի որ ոչ մի քաղաքական ուժ բավարար քանակի տեղեր չէր շահել։ Համագործակցությունն ընդհանուր առմամբ ընկալվում է որպես համապարփակ զարգացման և բարեփոխումների աղբյուր, բայց չի համարվում արտաքին քաղաքական ուղղվածություն։ ՀՀ Ա NA արտաքին հարաբերությունների մշտական ​​հանձնաժողովի նախագահ Արմեն Աշոտյանը գտնում է, որ ԱլԳ իրականացման տարիներին ԵՄ-ն նպաստել է Հայաստանում ժողովրդավարացման ճանապարհով ապահով և բարեկեցիկ կյանքի ապահովմանը 4։ Ըստ ՀՀԿ խմբակցության ներկայացուցչի, ԵՄ-ն, որպես ազգային պետությունների ստեղծման փորձով ստեղծված կառույց, Հայաստանի զարգացման ուղենիշն է 5։ Բացի այդ, նա շեշտում է, որ Հայաստանը եվրոպական արժեքների ու քաղաքակրթության դաշտում է, անտրամաբանական կլինի չզարգացնել հարաբերությունները ԵՄ-ի հետ։ Ըստ պատասխանողի, Հայաստան-ԵՄ համագործակցության առաջնային օգուտը ներքաղաքական մշակույթի զարգացումն է։ «Մեր կառավարման համակարգից, քաղաքացիական հասարակության և հիմնարար ազատությունների կողմերի դերից, ԵՄ-ի, Եվրոպայի խորհրդի և եվրոպական ընտանիքի դերը մեծ է մեր առաջընթացի մեջ», - ասաց նա։ «Arառուկյան» խմբակցության պատգամավոր, ՀՀ Ա NA եվրոպական ինտեգրման հարցերի մշտական ​​հանձնաժողովի նախագահ Նաիրա ohոհրաբյանի կարծիքով, ԵՄ-ի հետ համագործակցության հիմնական օգուտը քաղաքացիական հասարակության զարգացումն է, որը, սակայն, չի նպաստել ժողովրդավարության զարգացում։ «Կարող եմ ասել, որ ԱլԳ-ին մասնակցելուց հետո Հայաստանում քաղաքացիական հասարակությունը շատ արագ զարգացավ և դրոշակակիր դարձավ։ Այսօր մենք ունենք հասարակություն, որը մեկ քայլ առաջ է քաղաքական կուսակցություններից։ «ԱլԳ քաղաքացիական հասարակության ֆորումի ազգային պլատֆորմը օրակարգի սահմանման տեսանկյունից վեց գործընկեր երկրների շարքում է», - ասաց նա։ Ohոհրաբյան 7. Այնուամենայնիվ, ըստ նրա, ԵՄ-ն չի կարողացել արդյունավետորեն ներկայացնել հանրությանը համագործակցության օգուտները, որի արդյունքում ԵՄ-ն վերջերս արմատավորվեց որպես արժեքային համակարգ, որը չի համապատասխանում ազգային ավանդույթներին `առաջացնելով հետադարձ արձագանք 8։ ՀՀ Ա NA արտաքին հարաբերությունների մշտական ​​հանձնաժողովի անդամ, ՀՀ Ա NA արտաքին հարաբերությունների մշտական ​​հանձնաժողովի անդամ Արտակ Zեյնալյանի խոսքով `ԱլԳ-ի կողմից Հայաստանի ներգրավվածությունը նպաստում է եվրոպական արժեքների տարածմանը, ինչը բխում է Հայաստանի շահերից։ և մենք ուզում ենք, որ դա տեղի ունենա։ 4 Հարցազրույց Արմեն Աշոտյանի հետ, Երևան, 13-12-2017։ 5 Հարցազրույց Հայաստանի Հանրապետության Ազգային ժողովի Հանրապետական ​​խմբակցության ներկայացուցչի հետ, Երեւան, 19.01.2018։ 6 Նույն տեղում։ 7 Հարցազրույց Նաիրա ohոհրաբյանի հետ, Երեւան 27-11-2017։ 8 Նույն տեղում։ նա »9։ Միևնույն ժամանակ, Ա. Zեյնալյանը կարծում է, որ որպես կողմնակի ազդեցություն ԱլԳ-ն կարող է նպաստել Ադրբեջանում ժողովրդավարական արժեքների ամրապնդմանը, ինչը դրական ազդեցություն կունենա տարածաշրջանային կայունության վրա 10։ Ըստ ՀՅԴ խմբակցության ղեկավար, Ա NA արտաքին հարաբերությունների մշտական ​​հանձնաժողովի անդամ Արմեն Ռուստամյանի, »11։ Ըստ նրա, ԵՄ-ի հետ համագործակցությունը հատկապես կարևոր է պառլամենտարիզմի կառուցման և ամրապնդման տեսանկյունից, քանի որ միջազգային լավագույն փորձը Եվրոպայում է։ Սակայն, ըստ Ռուստամյանի, արտաքին միջամտությամբ անհնար է կառուցել ներքին ժողովրդավարություն։ դա պայմանավորված է ներքին ռեսուրսներով 12։ Հետևաբար, ԵՄ-ի հետ համագործակցությունը կարող է ծառայել միայն որպես արտաքին օգնություն։ Վրաստանի խորհրդարանական ուժերի շրջանում ակնհայտորեն կա ընդհանուր մոտեցում ԵՄ-ի նկատմամբ։ Դա, իհարկե, համարվում է երկրի արտաքին քաղաքականության գերակայություն, իսկ ԵՄ-ին անդամակցությունը առաջնահերթություն է։ 2008 Ռուսաստանի հետ հարաբերությունների խզումից հետո ԵՄ-ի նկատմամբ նման մոտեցումը զարմանալի չէ։ Նոր իրողություններում դա, ըստ էության, երկրի միակ իրատեսական արտաքին քաղաքականությունն ու աշխարհաքաղաքական ընտրությունն է։ Ըստ «Վրացական երազանք» դաշինքի անդամ, Վրաստանի խորհրդարանի արտաքին հարաբերությունների հանձնաժողովի անդամ Իսկո Դասենիի `ԵՄ-ն Վրաստանի ժողովրդավարացման հիմնական շարժիչ ուժն է.« ԵՄ-ը նպաստել է Վրաստանում խաղաղ իշխանափոխությանը, այսօր ժողովրդավարական կառավարման ամրապնդում »։ I. Ըստ Դասենիի, ԵՄ-ի հետ ԱՀ-ի ստորագրումը և վիզաների ազատականացումը թույլ են տալիս Վրաստանին էլ ավելի մոտ լինել «եվրոպական համայնքին», ինչը էապես նպաստում է ԵՄ-ին անդամակցելու երկրի աշխարհաքաղաքական նպատակին 14։ Նա համաձայն է Վրաստանի խորհրդարանի փոխնախագահ, Միացյալ ազգային շարժման անդամ, Եվրոպական ինտեգրման հանձնաժողովի անդամ Սերգի Կապանաձեի հետ, ով կարծում է, որ ԱլԳ-ի անդամակցությունը Վրաստանին մեծապես նպաստել է երկրի ժողովրդավարացմանը, դատական ​​համակարգին և անվտանգությանը։ 9 Հարցազրույց Արտակ Zեյնալյան, 24-11-2017։ 10 Նույն տեղում։ 11 Հարցազրույց Արմեն Ռուստամյանի հետ, 18-12-2017։ 12 Նույն տեղում։ 13 Հարցազրույց Իսկո Դասենիի հետ, առցանց, 16-02-2018։ 14 Նույն տեղում։ ոլորտի բարելավման համար 15։ Վրաստան-ԵՄ համակարգիչը վերջինիս կողմից սահմանվում է հետևյալ կերպ. «Ասոցացման համաձայնագիրը, հատկապես խորը« Համապարփակ ազատ առևտրի համաձայնագիրը », կարևոր է ինստիտուցիոնալ կայունության համար։ Դրանց միջոցով հնարավոր է ամրագրել շուկայական տնտեսության և սեփականության իրավունքի սկզբունքները վրացական օրենսդրական դաշտում, որոնք արմատավորված կլինեն վրացական հասարակության մեջ »16։ Վրաստանի հայրենասերների դաշինքը լիովին աջակցում է լիարժեք եվրոպական ինտեգրմանը արտաքին քաղաքականության ոլորտում։ Կուսակցության անդամ, Վրաստանի խորհրդարանի արտաքին հարաբերությունների հանձնաժողովի անդամ Ադա Մարշանիան ասում է. «ԵՄ-ի հետ Ասոցացման համաձայնագրի ստորագրումից հետո, վիզաների ազատականացումը, Վրաստանի հաջորդ քայլը պետք է լինի ԵՄ-ին լիիրավ անդամակցությունը, դրան պետք է ձգտի ողջ վրացական հասարակությունը» 17։ Մոլդովայի դեպքում ԵՄ-ի հետ կապված խորհրդարանական մոտեցումներն ավելի տարբեր են, քան Հայաստանի ու Վրաստանի դեպքում։ Այստեղ ինչպես ազգային ինքնության հարցը, այնպես էլ կողմերի գաղափարական տարբերությունները հանգեցրել են ԵՄ-ի հետ հարաբերությունների զարգացման վերաբերյալ տարբեր խորհրդարանական դիրքորոշումների ձևավորմանը։ Անկախ նրանից, թե Մոլդովայի եվրաինտեգրման հռչակագիրը արտաքին քաղաքական գերակայություն է, Մոլդովան հնարավորինս մոտեցել է ԵՄ-ին (ինչպես Վրաստանը) DCFTA- ի ստորագրմամբ և վիզաների ազատականացումով, այդուհանդերձ երկրի խորհրդարանական ուժերի մեջ արտաքին քաղաքականության վերաբերյալ ընդհանուր մոտեցում չկա։ , , Վիոլետա Իվանովը, MDC խորհրդարանական խմբակցության անդամ, Արտաքին քաղաքականության և եվրոպական ինտեգրման հանձնաժողովի նախագահ, ԵՄ-ն տեսնում է որպես Մոլդովայի գերակա շահերի ուժ, որը կարող է էապես բարելավել երկրի տնտեսությունը։ «Մենք փորձում ենք օգտագործել ԵՄ հետ համագործակցությունը Մոլդովայում կյանքի պայմանները բարելավելու և ժողովրդավարացնելու համար, միևնույն ժամանակ զարգացնելով հարաբերությունները ԱՊՀ երկրների հետ։ 15 Հարցազրույց Սերգի Կապանաձեի հետ, առցանց, 02-12-2017։ 16 Նույն տեղում։ 17 Հարցազրույց Ադա Մարշանիայի հետ, առցանց, 16-12-2017։ 18 Պետք է նշել, որ չնայած ՄԴԿ-ն մեծամասնություն ունի Մոլդովայի խորհրդարանում, 2016 թ. Նախագահի պաշտոնը Իգոր Դոդոնը `ՄՀՍԿ ղեկավարը, ով, ի տարբերություն ՄԴԿ-ի, վերապահումներ ունի ԵՄ-ի հետ կապված, շահեց հոկտեմբերի 30 ընտրություններ Ուստի, ի տարբերություն Հայաստանի և Վրաստանի, արտաքին քաղաքական կուրսում զգալի տարբերություններ կան Մոլդովայի Նախագահի և խորհրդարանական մեծամասնության միջև։ հետ «19. ՄԻԽԿ-ի պատգամավոր, Մոլդովայի խորհրդարանի արտաքին քաղաքականության և եվրոպական ինտեգրման հանձնաժողովի անդամ Ադրիան Լեբեդինսկին ասում է, որ Մոլդովայի մասնակցությունը ԱլԳ-ին էապես չի նպաստել երկրի ժողովրդավարացմանն ու զարգացմանը, քանի որ Մոլդովայում «ժողովրդական կուսակցությունները» շարունակում են գործել և քաղաքական համակարգը անկայուն է Նրա խոսքով ՝ ԱլԳ արդյունքում Մոլդովան հայտնվել է այնպիսի իրավիճակում, որ երկրի իշխանությունները պարզապես փորձում են ստանալ ԵՄ ֆինանսական աջակցությունը։ «Ասոցացման համաձայնագիրը տնտեսական ու քաղաքական էական օգուտներ չի բերում Մոլդովային։ Այն ստորագրվել է խորհրդարանական ընտրությունների նախօրեին։ Այսպիսով, իշխանությունները փորձում էին բնակչությանը ցույց տալ, որ Մոլդովան մոտ է ԵՄ անդամակցությանը, ստանալ պատգամավորական մանդատներ։ ”21 Նրանք նաև հավատարիմ են MDC մոտեցումներին։ Վերջիններիս հետ «Եվրոպական ինտեգրման դաշինք» ստեղծած երկու կուսակցությունների, «Ազատական ​​կուսակցության», ՄԼԴԿ-ի, ինչպես նաև «Եվրոպական ժողովրդական կուսակցության» ներկայացուցիչները, որոնք Մոլդովան բնականաբար կապված են «Եվրոպական համայնքի» հետ։ Օրինակ ՝ Մոլդովայի խորհրդարանի փոխխոսնակ, Եվրոպական ժողովրդական կուսակցության անդամ, Արտաքին գործերի և եվրոպական ինտեգրման հանձնաժողովի անդամ Վալերիու Գիլեցկին, ով ասում է. «ԵՄ-ի հետ խորը հարաբերությունները կարող են խթանել մոլդովական տնտեսության վերականգնումը։ Մենք պետք է փորձենք առավելագույն օգուտ քաղել Ասոցացման համաձայնագրի իրականացումից ՝ ձգտելով լիարժեք ինտեգրման »։ ICO- ն ժամանակի ընթացքում փոխել է իր մոտեցումը ԵՄ-ի նկատմամբ, և ներկայումս դժվար է հստակ ուրվագծել այն։ 2000-ականներին, Վլադիմիր Վորոնինի խորհրդարանում ICO- ի մեծամասնության նախագահության օրոք, երկրի իշխանությունները մեծապես աջակցում էին ԵՄ-ի հետ հարաբերությունների խորացմանը `եվրոպական ինտեգրումը հայտարարելով արտաքին քաղաքական գերակայություն։ 2009 Խորհրդարանական ընտրություններում պարտվելուց հետո ICO- ն որդեգրեց եվրոսկեպտիկ մոտեցում, բայց 2014-ին խորհրդարանական ընտրությունների նախօրեին նա վերադարձավ եվրոպամետ քաղաքական կուրս։ Աշխարհաքաղաքական տեսանկյունից ԵՄ-ի հետ հարաբերությունների զարգացումն ավելի էական դիրքային տարբերություններ է առաջացնում, քան ԵՄ-ի նկատմամբ ընդհանուր մոտեցումը։ ԵՄ-ն և Ռուսաստանը, լինելով հետխորհրդային տարածաշրջանի ամենաազդեցիկ դերակատարները, դարձել են փոքր պետություններ, այս դեպքում ՝ Հայաստան, Վրաստան և Մոլ 19 Հարցազրույց Վիոլետա Իվանովի հետ, առցանց, 11-02-2018։ 20 հարցազրույց A Լեբեդինսկու հետ, առցանց 19-02-2018։ 21 Նույն տեղում։ 22 հարցազրույց V Գիլեցկիի հետ, առցանց, 18-01-2018։ Դովայի արտաքին քաղաքական կողմնորոշման հիմնական ուղղությունները։ Ունենալով սակավ բնական ռեսուրսներ և ներգրավված լինելով էթնոքաղաքական բախումների մեջ ՝ երեք երկրները սահմանափակ ներուժ ունեին վարելու ինքնաբավ արտաքին քաղաքականություն, ինչը հստակ արտացոլված է խորհրդարանական ուժերի դիրքերում։ Թե՛ Հայաստանը, թե՛ Մոլդովան գտնվում են տարածաշրջանային տարբեր իրավիճակներում, ունեն ներքին և արտաքին տարբեր խնդիրներ, բայց երկու երկրների դեպքում էլ կա ԵՄ-ի և Ռուսաստանի միջև հավասարակշռված հարաբերությունների պահպանման խնդիր։ Նույնիսկ առավել եվրոպամետ կամ ծայրահեղ ռուսամետ կուսակցությունները շեշտում են երկու ուժերի հետ առավել հավասարակշռված հաղորդակցության անհրաժեշտությունը ՝ հիմնականում անվտանգության խնդիրների պատճառով։ Արմեն Աշոտյան այլ ՀՀԿ խմբակցության մեկ այլ ներկայացուցիչ կարծում է, որ տարբեր ոլորտներում, հատկապես անվտանգության ոլորտում, Հայաստանի և Ռուսաստանի սերտ հարաբերությունները բնական են, քանի որ ԵՄ-ն նպաստում է տարածաշրջանային կայունությանը, բայց չունի քաղաքական և ռազմական ներուժ երաշխավորելու համար։ այն 23 Նրանց խոսքով, Հայաստանի արտաքին քաղաքականությունը հիմնականում հիմնված է անվտանգության գործոնի վրա, որտեղ դա առաջնային խնդիր է. ներկայումս այն մրցակից չունի Ռուսաստանի, ՀԱՊԿ-ի և Հայաստանում ռուսական ռազմաբազայի հետ ռազմավարական դաշինքի հետ 24։ Հետևաբար, երկու հարցվողներն էլ ԵՏՄ-ին Հայաստանի անդամակցությունը համարում են բնականոն գործընթացի արդյունք, քանի որ դա հետապնդվող ռազմավարություն էր, որին այլընտրանք չկար 25։ Աշոտյանի խոսքով, Հայաստանի մուտքը ԵԱՏՄ պայմանավորված էր նաև տնտեսական գործոններով, քանի որ հայկական ապրանքները, աշխատուժը և ծառայությունները ավելի շուկայական են ռուսական շուկայում, քան եվրոպական 26։ Ըստ «arառուկյան» եւ «Ելք» խմբակցությունների պատգամավորներ Նաիրա ohոհրաբյանի ու Արտակ eynեյնալյանի, Հայաստանի անդամակցությունը ԵՏՄ-ին «պարտադրված քաղաքական ընտրություն» էր, քանի որ ԵՏՄ անդամակցության տնտեսական օգուտները ներկայումս տեսանելի չեն 27։ Այնուամենայնիվ, երկու գործիչներն էլ համաձայն են, որ ԵՄ ներգրավվածությունը Լ Nagorno հակամարտության կարգավորման գործընթացում ունի դեկլարատիվ բնույթ. Եվ ԵՄ այլընտրանքային անվտանգության ոչ մի մոդել չի առաջարկվել։ ՀՅԴ պատգամավոր Արմեն Ռուս 23 Հարցազրույցներ Արմեն Աշոտյանի հետ ներկայացված ՀՀ Ա NA ՀՀԿ խմբակցության ներկայացուցիչ։ 24 Նույն տեղում։ 25 Նույն տեղում։ 26 Հարցազրույց Արմեն Աշոտյանի հետ։ 27 Հարցազրույցներ Նաիրա ohոհրաբյանի և Արտակ eynեյնալյանի հետ 28 Նույն տեղում։ Ըստ Թամյանի, Հայաստանը կարողացել է արդյունավետ հավասարակշռություն պահպանել ԵՄ-ի և Ռուսաստանի միջև `երկու կողմերի հետ համագործակցելու համար Հայաստանի համար առավել բարենպաստ շրջանակներում 29։ Մոլդովան 2014-ին ստորագրել է, և 2016-ը Ադրբեջանն արդեն ուժի մեջ է մտել ԵՄ-ի հետ, բայց նույնիսկ այդ երկրի եվրոպամետ ուժերը պատրաստ չեն այդպիսով նվազեցնել Ռուսաստանի հետ հարաբերությունների մակարդակը։ MDC ներկայացուցիչ Վ. Իվանովը լիովին սատարում է Մոլդովայի լիարժեք եվրաինտեգրմանը, բայց դա, ըստ նրա, չպետք է բացասաբար ազդի Ռուսաստանի հետ հարաբերությունների վրա։ «Մենք փոքր երկիր ենք, կախված ենք տարածաշրջանային հիմնական տերությունների միջեւ հարաբերությունների դինամիկայից։ «Մենք արդեն ԵՄ ասոցացված անդամ ենք, քանի որ դա Մոլդովայի տրամաբանական քաղաքականությունն է, բայց միեւնույն ժամանակ համոզված ենք, որ դա չի խաթարի Ռուսաստանի հետ համագործակցությունը»։ Այս մոտեցումը խարսխված է ՄԼՄԿ-ի, Լիբերալ կուսակցության և Եվրոպական ժողովրդական կուսակցության դիսկուրսում։ Վերջինիս ներկայացուցիչ Վ.Գիլեցկին նշում է, որ Մոլդովան շատ կապեր ունի ԵՄ-ի հետ և պետք է ձգտի անդամակցել վերջինիս, բայց Ռուսաստանը համարում է Մոլդովայի գործընկեր, որի հետ անհրաժեշտ է պահպանել փոխշահավետ հարաբերություններ 31։ Աշխարհաքաղաքական տեսանկյունից Լեբեդինսկին թերահավատորեն է վերաբերվում ԵՄ-ի հետ հարաբերությունների խորացմանը `ասելով, որ Մոլդովան չպետք է կորցնի իր ավանդական գործընկերոջը` Ռուսաստանին, և որ ԵՄ-ի հետ համագործակցությունը պետք է սահմանափակվի որոշակի ոլորտներով, քանի որ վերջինս ունի ոչ մի դեր Մերձդնեստրի հակամարտության կարգավորման գործընթացում։ Մինչդեռ Ռուսաստանը հսկայական ռեսուրսներ ունի դրանց դինամիկայի վրա ազդելու համար 32։ Վրաստանի պարագայում խորհրդարանական ուժերի շրջանում նկատելի է փոխադարձ համաձայնություն աշխարհաքաղաքական դիրքավորման առումով։ Ռուսաստանի հետ լարված հարաբերությունների արդյունքում այն ​​երկրորդական տեղ է գրավում Վրաստանի արտաքին քաղաքական օրակարգում։ Եվ իշխող, և ընդդիմադիր կուսակցությունները լիարժեք եվրոպական ինտեգրումը համարում են երկրի անվերապահ արտաքին քաղաքական գերակայություն, և Ռուսաստանը հիմնականում ընկալվում է որպես սպառնալիք և ոչ որպես գործընկեր։ Այլ կերպ ասած, Վրաստանի խորհրդարանական դիսկուրսում գրեթե բացակայում է ԵՄ-ի և Ռուսաստանի իմիջը `հավասարակշռված հարաբերությունների պահպանման անհրաժեշտությունը։ «Վրացական երազանք» դաշինքի ներկայացուցիչ I. Սա 29 հարցազրույց է Արմեն Ռուստամյանի հետ։ 30 Հարցազրույց Վիոլետա Իվանովի հետ։ 31 հարցազրույց V Գիլեցկիի հետ։ 32 հարցազրույց A Լեբեդինսկու հետ։ նշում է հառաչանքով։ «Մեր հիմնական արտաքին քաղաքական նպատակը ԵՄ-ի անդամակցությունն է ՆԱՏՕ-ին, ինչը Ռուսաստանը փորձում է ամեն կերպ կանխել` բաժանել Վրաստանը, ստեղծել առեւտրային խոչընդոտներ և այլն։ Այնուամենայնիվ, մենք երկար ճանապարհ ենք անցել. ժամանակի ընթացքում մենք հասկացանք, որ կարող ենք անել առանց Ռուսաստանի։ »33 Նման դիրքորոշում ունի «Միացյալ ազգային շարժում» կուսակցության անդամ Ս.Կապանաձեն։ Ռուսաստանի հետ հարաբերությունների հարցում մի փոքր ավելի մեղմ դիրքորոշում ունի «Վրաստանի հայրենասերների դաշինքի» անդամ Ա. «Մենք կողմ ենք լիարժեք եվրոպական ինտեգրմանը, բայց Վրաստանի ազգային շահերից է բխում պահպանել որոշակի հարաբերություններ Ռուսաստանի հետ», - ասաց Մարշանիան, ով եվրոպական ինտեգրումը տեսնում է որպես Վրաստանի արտաքին քաղաքական գերագույն նպատակ, բայց նաև ասաց, որ անհրաժեշտ է գտնել հարաբերությունների կարգավորման ուղիներ։ Ռուսաստանի հետ։ , Հոդվածի հաջորդ մասում, հիմնվելով նախկինում ներկայացված իրողությունների վերլուծության վրա, քննարկվում են Հայաստանի, Վրաստանի և Մոլդովայի հարաբերությունների հետագա զարգացման հեռանկարներն ու հիմնական խոչընդոտները։ ՀՀ Ա Assembly Հանրապետական ​​խմբակցության ներկայացուցիչը, պաշտպանելով ԵՏՄ անդամակցության անհրաժեշտությունը, գտնում է, որ ԵՄ-ի հետ հարաբերությունները «կարևոր են Հայաստանի համար», և այժմ անհրաժեշտ է միջոցներ ձեռնարկել դրանց զարգացման համար, քանի որ « նոր համաձայնագիրը հանգրվան է, որից հետո այն կարող է խորանալ `որպես համագործակցություն» 36։ «Arառուկյան» խմբակցության նախագահ Ն. Zոհրաբյանը «Հայջրմուղկոյուղին» համարում է Հայաստանին տրված հաջողության բանալին, որի օգտագործումը կախված է պլանավորված բարեփոխումների արդյունավետությունից։ «Հայաստանին տնային առաջադրանք է տրվել, անհրաժեշտ է քաղաքական կամք ցուցաբերել այն լուծելու համար» 37։ Կամ «Ելք» խմբակցության ներկայացուցիչ Ա. Zեյնալյանը կարծում է, որ 2013-ին, այնուամենայնիվ, հնարավոր էր ստորագրել Ադրբեջանը ԵՄ-ի հետ, բայց, ըստ նրա, ԵՄ-ի հետ համագործակցության լայն հնարավորություններ դեռ կան։ «Մենք չէինք կարող ստորագրել Ադրբեջանի Հանրապետությունը, քանի որ ճնշում կար Ռուսաստանի կողմից, բայց այսօր, բարեբախտաբար, մենք ունենք մի նոր փաստաթուղթ, 33 հարցազրույց Իսկո Դասենիի հետ։ 34 Հարցազրույց Սերգի Կապանաձեի հետ։ 35 Հարցազրույց Ադա Մարշանիայի հետ։ 36 Հարցազրույց ՀՀ Ա NA ՀՀԿ խմբակցության ներկայացուցչի հետ։ 37 Հարցազրույց Նաիրա ohոհրաբյանի հետ։ մենք պետք է փորձենք առաջ շարժվել։ »38 ՀՅԴ խմբակցության նախագահ Ա. Ռուստամյանը Հայաստանի արտաքին քաղաքական հետագա զարգացումը տեսնում է ԵՄ-ի և Ռուսաստանի հետ հավասարակշռված հարաբերությունների զարգացման մեջ։ «Հայաստանը պետք է օգտագործի փոխլրացման հնարավորությունները, այն ոլորտներում, որտեղ ԵՄ-ի և Ռուսաստանի շահերը չեն հակասում։ Միայն այս ճանապարհով է հնարավոր լուծել երկրի առջև ծառացած հասարակական-քաղաքական խնդիրները »39։ Այսպիսով, Հայաստանի արտաքին քաղաքական օրակարգը առնվազն առաջիկա մի քանի տարիների համար պարզ է. Այն, հավանաբար, էական փոփոխությունների չի ենթարկվի, քանի որ Հայաստանում տեղի ունեցան խորհրդարանական ընտրություններ 2017-ին ՝ ամրագրելով պատգամավորական մանդատները մինչև 2022 թվականը։ Այս ժամանակահատվածը ներկայիս իշխանություններին թույլ կտա ամրապնդել ընդունված արտաքին քաղաքական գիծը ՝ ապահովելով ԵՏՄ-ին կայուն անդամակցություն և ՀԳՀE-ի արդյունավետ իրականացում։ Կարելի է ասել, որ Հայաստանն արդեն խուսափել է ԵՄ-Ռուսաստան-աշխարհաքաղաքական բախման կիզակետում `հնարավորություն ստեղծելով Ռուսաստանի և Ռուսաստանի հետ ռազմական և տնտեսական կապերը քաղաքական արդիականացման, այլ սոցիալական ոլորտներում ԵՄ-ի հետ համագործակցության համար։ Ռուսաստանի նկատմամբ թշնամական վերաբերմունքը հիմնականում առկա է Վրաստանի խորհրդարանական ուժերի շրջանում, փոխզիջումային մոտեցումը չի քննարկվում ոչ իշխանության, ոչ էլ ընդդիմության կողմից, այն հիմնական ընկալման պատճառով, որ Ռուսաստանը չի կարող որևէ կերպ միջամտել Վրաստանի եվրաինտեգրմանը։ Մասնավորապես, «Վրացական երազանք» դաշինքի պատգամավոր Ի.Դասենին կարծում է, որ Վրաստանը պետք է գնա դեպի լիարժեք եվրոպական ինտեգրացիա, այսինքն ՝ դեպի ԵՄ անդամակցություն, իսկ հակամարտությունների կարգավորումը կախված է Ռուսաստանի Դաշնության բանակցային մոտեցումից։ «Հակամարտությունների կարգավորումը կարող է երկար տևել, քանի որ Ռուսաստանն ամեն կերպ նպաստում է Աբխազիային և Ռուսաստանին։ Օսեթիայում կոշտ դիրքորոշում պետք է ցուցաբերի մնացած Վրաստանի նկատմամբ։ Դժվար է ասել, թե ինչ արձագանք կլինի Ռուսաստանից, եթե Վրաստանը անդամակցի ԵՄ-ին, բայց միեւնույն է, մենք պետք է դրան ձգտենք։ ”40 Միացյալ ազգային շարժման պատգամավոր Ս. Կապանաձեն մոտ ժամանակներս հակամարտության միակ լուծումը համարում է Վրաստանից ռուսական զորքերի դուրսբերումը, բայց դա չի ակնկալում մոտ ապագայում, այդ իսկ պատճառով կարծում է, որ եվրաինտեգրումը չպետք է կապել դրա հետ։ , քանի որ Ռուսաստանը նույնն է։ Արտակ eynեյնալյանի հետ։ 39 Հարցազրույց Արմեն Ռուստամյանի հետ։ 40 Հարցազրույց Իսկո Դասենիի հետ։ կշարունակի պահպանել ռազմական վերահսկողությունը Աբխազիայում Օսիայում։ «Մենք չենք կարող Ռուսաստանի հետ բանակցել տարածքների շուրջ, կարող ենք բանակցել միայն ռուսական զորքերի դուրսբերման շուրջ»։ Այս հարցում միայն «Վրաստանի հայրենասերների դաշինք» կուսակցության ներկայացուցիչ Ա. Մարշանիան, ով համեմատաբար մեղմ դիրքորոշում ունի, կարծում է, որ անհրաժեշտ է երկխոսության միջոցով գտնել հակամարտության լուծում, որը կարող է նպաստել միայն եվրոպական ինտեգրմանը։ «Մենք ոչ մի կերպ չենք վիճարկում եվրոպական ուղու առաջնահերթությունը, բայց հնարավոր չէ ապրել մշտական ​​ռազմական վտանգի տակ» 42։ Այսպիսով, ակնհայտ է, որ առաջիկա տարիներին Վրաստանը կշարունակի հետևել իր հիմնական արտաքին քաղաքական գծին, կձգտի հնարավորինս շուտ դառնալ ԵՄ լիիրավ անդամ։ Ակնհայտ է, որ այս գործընթացը դեռ զուգորդվելու է Ռուսաստանի հետ լարված հարաբերությունների հետ։ Վրաստանի հաջորդ խորհրդարանական ընտրությունները տեղի կունենան 2020 թվականին, բայց նույնիսկ իշխանափոխության դեպքում արտաքին քաղաքականության փոփոխություն չի սպասվում։ Նշենք, որ չնայած Վրաստանի առաջնահերթությունը ԵՄ-ին լիիրավ անդամակցությունն է, բայց Աբխազիան և Հվ. Օսիայի հակամարտությունների համատեքստում դեռ դժվար է ակնկալել, որ ԵՄ-ն Վրաստանին շնորհի անդամակցության հավանական թեկնածուի կարգավիճակ։ Եվրոպական ինտեգրման վերաբերյալ կարծիքները տարբեր են մոլդովական խորհրդարանական դիսկուրսում։ MDC- ի ներկայացուցիչ Վ.Իվանովը կարծում է, որ Մոլդովան կատարել է ԵՄ-ին անդամակցելու համար անհրաժեշտ քայլերի մեծ մասը, և ապագայում ակնկալում է, որ Մոլդովան կստանա թեկնածուի կարգավիճակ։ «Մենք տարբեր դժվարությունների միջով ենք անցել, բայց մեզ հաջողվել է հասնել այս պահի առավելագույնին ՝ ասոցիացիային։ Մի քանի տարի հետո մենք իրավունք կունենանք դառնալ ԵՄ անդամ »43։ Հակառակ դիրքորոշումն ունի ՄՀՇԿ ներկայացուցիչ Ա. Լեբեդինսկու խոսքով ՝ ԵՄ անդամակցության ձգտում չկա, քանի որ դա կարող է միայն սահմանափակել Մոլդովայի ասոցիացիայի ազատությունը երրորդ երկրների հետ։ «Այս պահին ասոցացված կարգավիճակն ավելի բարենպաստ է, քանի որ մենք կարող ենք հավասար հիմունքներով խոսել ԵՄ-ի հետ, իսկ անդամակցությունից հետո մեծամասնությունը որոշում կկայացնի մեզ համար»։ Այս երկու կուսակցությունները որոշիչ դեր են խաղում այսօր Մոլդովայի արտաքին քաղաքականության ձևավորման գործում, քանի որ ՄԴԿ-ն, դաշինք կազմելով Ազատական ​​կուսակցության հետ, ունի մեծամասնություն։ 41 Հարցազրույց Սերգի Կապանաձեի հետ։ 42 Հարցազրույց Ադա Մարշանիայի հետ։ 43 Հարցազրույց Վիոլետա Իվանովի հետ։ 44 Հարցազրույց A Լեբեդինսկու հետ։ Խորհրդարանում նա զբաղեցնում է վարչապետի պաշտոնը և նախարարների պորտֆելի մեծ մասը, իսկ MHSK- ն զբաղեցնում է նախագահի պաշտոնը։ Նման տարաձայնությունները կարող են հանգեցնել անկանխատեսելի հետևանքների, հատկապես 2018 թվականից։ Մոլդովայում տեղի կունենան խորհրդարանական ընտրություններ, որոնց արդյունքում կառավարության ձևավորումը և երկրի հետագա զարգացումը կախված կլինեն խորհրդարանական տեղերի բաշխումից։ Միևնույն ժամանակ, ըստ հասարակության կարծիքի հարցումների, ձայների մոտ 40% -ը բաժին կհասնի MHSK- ին, 16% -ը `MDC- ին և« Գործողություն-համերաշխություն »կուսակցությանը, որը Մայա Սանդուն ղեկավարում է 2016 թ. Դոդոնի հետ միասին անցավ երկրորդ փուլը, իսկ մոտ 7% -ը `ՄՕԿ-ի ՀԿ-ն« Արժանապատվություն և իրավունք »կուսակցությանը 45։ Նույնիսկ եթե ԿԽՄԿ-ի իշխանության գալու դեպքում Ադրբեջանը չեղյալ չհայտարարվի, ԵՄ անդամակցությունը ժամանակավորապես կկորցնի իր արդիականությունը Մոլդովայի արտաքին քաղաքականության մեջ, և Ռուսաստանի հետ հարաբերությունները կխստանան։ Եվրոպական ինտեգրման մեկ այլ նախապայման Մոլդովայի համար կապն է Ռումինիայի հետ։ Ռումինախոս շատ մոլդովացիներ կարող են ստանալ Ռումինիայի քաղաքացիություն ՝ այդպիսով դառնալով ԵՄ քաղաքացի, ինչը, իհարկե, առաջին հերթին կնպաստի առանց այդ էլ մտահոգ արտագաղթին։ Տեսականորեն հնարավոր է, որ այն միանա Ռումինիային, որի միջոցով Մոլդովան ինքնաբերաբար կդառնա ԵՄ անդամ։ Այս դեպքում Մոլդովան կարիք չի ունենա բավարարել Կոպենհագենի չափանիշները «երկար բանակցությունների» գործընթացով։ Այնուամենայնիվ, այս գաղափարը ներկայումս տարածված չէ, հատկապես ռուսամետ քաղաքական ուժերի ազդեցիկ դերի պայմաններում, դրա իրականացումը իրատեսական չէ։ Մհեր Հակոբյան «ԱՐԵՎԵԼՅԱՆ ԳՈՐԸՆԿԵՐՈՒԹՅԱՆ» ARՐԱԳԻՐ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ, ՎՐԱՍՏԱՆԻ ԵՎ ՄՈԼԴՈՎԱՅԻ ԽՈՐՀՐԴԱՐԱՆԱԿԱՆ ԿԱՐԳԱՎՈՐՈՒՄՈՒՄ Հիմնաբառեր. «Արևելյան գործընկերություն», խորհրդարանական դիսկուրս, արտաքին քաղաքական ուղղվածություն։

example1646

example1646

Ուսումնասիրվել են ազգային ավանդական մածունը եւ նրանից անջատված կաթնաթթվային բակտերիաների բազմազանությունն ու մանրէաբանական, կենսաքիմիական հատկությունները։ Մածունից անջատվել են կենսաբանական բարձր հատկություններով օժտված շտամներ, որոնք արտոնագրվել են եւ ավանդադրված են մանրէների Հանրապետական ավանդադրման կենտրոնում։ Մածունի միկրոբիոտան շատ հարուստ է, այն շտեմարան է էկոլոգիական պոտենցիալով եւ կարգաբանական բազմազանությամբ։ Մածունը եւ մածունից անջատված, ընտրված կաթնաթթվային բակտերիաներն օժտված են գյուղատնտեսական, սննդի արդյունաբերության, բժշկության մեջ օգտագործվող թունաքիմիկատների, նիտրատների, պահպանիչների, հակաբիոտիկների բարձր խտությունների դիմացկունությամբ եւ աղեստամոքսային համակարգի էպիթելիալ շերտերում ամրանալու բարձր ադհեզիվ հատկություններով։ Ազգային ավանդական մածունը եւ մածունից անջատված կաթնաթթվային բակտերիաները կենսաբանական, բուժիչ եւ ադհեզիվ հատկություններով չեն զիջում պրոբիոտիկ կաթնաթթվային բակտերիաներին։

Մածուն ամենահին կաթնամթերքներից մեկն է, որը լայն տարածում ունի Հայաստանում։ Ըստ տեղեկությունների ՝ Հայաստանից արտագաղթած հայերն իրենց հետ մածունը տարել են Եվրոպա, Ամերիկա ու տարածել տեղի բնակչության շրջանում։ Որոշ եվրոպական և ասիական երկրներում օգտագործվում են թթու կաթնամթերք, որոնք շատ նման են մածունին, բայց տարբերվում են իրենց համով և հոտով մածունից, օրինակ ՝ Ռուսաստանում ՝ պրոստոկվաշան, Բուլղարիայում ՝ կարագ, Կենտրոնական Ասիայում ՝ չաման, Հյուսիսային Կովկասը ՝ կեֆիր, Ալժիրում, Սիրիա ՝ լաբա։ Յոգուրտն իր քիմիական բաղադրությամբ լիարժեք սննդանյութ է, այն պարունակում է մարդու մարմնի համար անհրաժեշտ գրեթե բոլոր սննդանյութերը, որոնք տարբերվում են կաթի սպիտակուցների, ճարպի և կաթնաշաքարի քանակությամբ, վիտամիններով (A, B, C, D, E) [1]։ Պատմական ուսումնասիրություններ։ Հայաստանը կաթնամթերքի արտադրության ավանդական շրջան է։ Կաթնամթերքը միշտ էլ կարևոր նշանակություն է ունեցել հայ ժողովրդի սննդակարգում։ Հայերի ՝ ուրարտացիների արյուն ժառանգող նախնիները արդեն գիտեին կաթնամթերքի պատրաստման եղանակները [2]։ Հինավուրց ժամանակներից Հայաստանը հայտնի էր կաթնամթերքի առատությամբ և բազմազանությամբ, որի մասին Հունաստանի արշավանքի մասնակից Քսենոփոնը գրեց իր «Անաբասիս» գրքում (մ.թ.ա. V-IV դարեր)։ Մեր դարաշրջանի սկզբում Ստրաբոնի Հայաստանին նվիրված հուշերը խոսում են այն մասին, որ հին ժամանակներում հայերը օգտագործում էին տարբեր կաթնամթերք։ Դա հաստատվում է նաև ասորական Սարգոն թագավորի սեպագիր արձանագրություններով (մ.թ.ա. 714)։ Ըստ հույն պատմաբան Հերոդոտոսի (մ.թ.ա. 480-420) հայ վաճառականները նավարկեցին Բաբելոն, Խորեզմ, Հնդկաստան, Չինաստան և այլ երկրներ ՝ բեռնելով հալված կարագ, պանիր, քամած մածուն և չոր թան։ Կաթնամթերքի վաճառքն էլ ավելի ընդլայնվեց, երբ ստեղծվեցին այնպիսի կենտրոններ, ինչպիսիք են Հին Julուղան և Նախիջևանը (Հայաստան)։ Նրանք կաթնամթերք են արտահանել Նիդեռլանդներ, Իտալիա, Մերձավոր Արևելք, ինչպես նաև Կիևյան Ռուսաստան, ինչի վկայությունն է Ուրարտուի միջնաբերդը (մ.թ.ա. 7-րդ դար), ինչպես նաև հայկական առևտուր Կարմիր բլուր, Դվին կամ Վոլգա գետերի մոտակայքում։ Թեյշեբաինի Բնակավայրերի ավերակների պեղումները, ինչպես նաեւ Վլադիմիր Մոնոմախի կողմից հայ վաճառականներին տրված դիպլոմը [2, 7, 8]։ Մեր ժողովուրդը հին ժամանակներից մածունից պատրաստել է կաթնաթթվային կարագ։ Ավելի վաղ ժամանակներում այն ​​պատրաստում էին նաև յուղից (այս բառը ունի հայկական ծագում, նկատի ունենալով նախորդ բառը ՝ յուղ, այն բաղկացած է երկու մասից ՝ յուղ և որդ, «որդ» վերջածանցը նշանակում է պատկանելություն [9])։ Այս սնունդը ստանալու համար կաթնային սերը (ճարպը) հավաքվում էր բանկաների մեջ, որտեղ տեղի էր ունենում բնական մակարդում, այն ծեծում էին և կարագ ստանում։ Հեռավոր անցյալում ՝ Հայկական լեռնաշխարհի միջին և բարձրլեռնային շրջանների ամառային արոտներում, յուղը սերմերից ստանում էին կարագ։ Այս ապրանքը ստանալու համար կաթնային կրեմը (արաժան) հավաքվում էր կավե տարաների մեջ։ Արոտավայրերից իջնելուց հետո նրանց ծեծեցին հանգույցներով և կարագ ստացան։ Ավելի ուշ նրանք յոգուրտից կարագ ստացան։ Մածուն բառը հնդեվրոպական ծագում ունի, այն առաջացել է «մագ» բառից, որի գ-ն փոխել է իր ձայնը, հմայվել է ց. Հետաքրքիր է նշել, որ մածուն անունը առաջացել է հայերեն matsunel բառից, ինչը նշանակում է պատրաստել մածուկ, ինչը նշանակում է խտացում, հալվել [11]։ Հետագայում վրացիները աննշան փոփոխություններով մածուն վերցրեցին `մածուն, թուրքերը` մածուն, հույները `մածուն, անգլախոս մարդիկ` մազոլ և այլ անուններ։ Յոգուրտը հայերի ամենօրյա սնունդն է։ Պատրաստվում է կովի, գոմեշի, ոչխարի կաթի կամ դրանց խառնուրդներով։ Գոմեշի և ոչխարի կաթով պատրաստված մածունն ունի ամուր կազմ։ Այն, ինչ պատրաստվում է ոչխարի կաթով, սովորաբար արտահոսող է։ Յոգուրտի քիմիական կազմը հիմնականում կախված է կաթի քիմիական բաղադրիչներից։ Կաթը եռացնում են, հովացնում են 35-40 ° C, հալեցնում բնական 1,0% մակարդակով, փաթաթում և պահում տաք տեղում 4-5 ժամ, մինչև մակարդակը հայտնվի, որից հետո դնում են սառնարան `սառչելու և կարծրացնելու համար։ , Այն օգտագործվում է բնական վիճակում, դրանից պատրաստվում են նաև տարբեր ուտեստներ, այդ թվում ՝ տանապուր, մածուն, ամռանը ՝ մածուն ՝ թան։ Յոգուրտը լուծվում է ջրի մեջ, մի փոքր աղ է ավելացվում և օգտագործվում է որպես զովացուցիչ ըմպելիք։ Քամած մածուն ստանալու և այն երկար պահելու համար մածունը քամում են խիտ գործվածքից պատրաստված տոպրակով։ Քամած մածունը հարմար է հեռավոր վայրեր տեղափոխելու, բժշկական նպատակներով և այլ կաթնամթերք ստանալու համար։ Պահածոյացված մածուն - գոնադի յոգուրտ - քամած մածուն 3-4 օրվա ընթացքում ծանր առարկաների տակ դրվում է տոպրակի մեջ, լավ ջրազրկված, այնուհետև կարագ ավելացրեք, լավ տրորեք, լցրեք կավե ամանների մեջ, պահեք զով տեղում։ Ձմռանը բացում են, այդպես ուտում կամ ջուր ավելացնում, խառնում, խառնում, որ կարագ ստացվի։ Յոգուրտի մածուկ ստանալու համար, աշնանը մածունը քամում են երեք-չորս օր, լավ ջրազրկում, այնուհետև լցնում կավե ամանների մեջ և լավ սեղմում, վերևում բարակ շերտով ավելացնում են հալված յուղ։ Պահել զով տեղում։ Սովորաբար դրանք բացվում են ձմռանը ՝ օգտագործման համար։ Լոլիկը ստանալու համար խառնել նշված եղանակով ստացված մածուկը 1։ 1 կաթ, 1։ Յոգուրտը 2 հարաբերակցությամբ, քամել կավե տարաների մեջ, պահել զով տեղում, որպես պահածոյացված մածուն։ Հոկուլ պատրաստելու համար նրանք այն պատրաստում են լոլիկի նման, միայն մի տարբերությամբ, որ թան փոխարեն օգտագործում են թարմ պանիր։ Թան ստանալու համար նրանք նախ մածուն են պատրաստում կովի կաթից։ Վաղ անցյալում այն ​​զարդարված էր կաշվե տիզերով, հետագայում ՝ կավե խնկարկիչներով։ 156 Յոգուրտն ու կարագը, որպես խիստ սննդարար, օգտակար, բուժիչ կաթնամթերք, գրավել են ինչպես տեղական, այնպես էլ օտարերկրյա հետազոտողների ուշադրությունը։ Կաթնամթերքի բուժիչ հատկությունների մասին գրել են Մեսրոպ Մաշտոցը, 5-րդ կաթողիկոս Հովհաննես Մանդակունին [6], պատմաբան Հերոդոտոսը (մ.թ.ա. 480-420), Համամ Արևելցին, akhաղկեցին (IX դար), Գրիգոր Մագիստրոսը (X)։ XI դար), միջնադարյան բժիշկ-գիտնականներ Մխիթար Հերացին, Գրիգորիսը (XII-XIII դդ.), Ամիրդովլաթ Ամասիացին և այլք [13]։ Ամիրդովլաթ Ամասիացին իր «Անգիտաց անպետ» գրքում մանրամասն նկարագրել է մածունը։ «Հայերեն կոչվում է թթու կաթ, որն օգնում է դիզենտերիային, ինչպես նաեւ տուբերկուլյոզին, լյարդի բորբոքային հիվանդություններին, վերացնում տոքսինների ազդեցությունը։ Եթե ​​այն խառնենք մեղրի հետ և շփենք երեխաների բերանի թարախային վերքերի ու խոցերի վրա, դա կօգնի։ Եվ եթե մենք թթու կաթ կամ մածուն օգտագործենք, դա կօգնի ուժեղ բնավորություն ունեցող մարդկանց և կամրապնդի սեռական ցանկությունը։ Կովի մածունի շիճուկը և դրա թթու կաթը օգտակար են ստամոքսի համար, դադարեցնում են լուծը և բացում են ախորժակը, ինչպես նաև մեղմացնում են ջերմությունը և մարմինը լավ սնուցում և ճարպացնում են »(թարգմանվում է բառացիորեն)։ Հետագայում շատ գիտնականներ ուսումնասիրեցին մածունի, միկրոբիոտայի (մանրէ) կենսաբանական հատկությունները, կաթնաթթվային բակտերիաների մեկուսացված, տարբերակված ֆրակցիաները (Lactobacilli), բայց մաքուր բակտերիալ մշակույթներով բարձրորակ մածուն ստանալու համար կայուն մանրեների մակարդակ չստացան [14 -17]։ Թերապևտիկ նշանակություն։ Յոգուրտը կանխարգելիչ և բուժիչ ազդեցություն ունի, դարեր շարունակ օգտագործվել է աղիքային հիվանդությունների բուժման մեջ, որպես բնական էվոլյուցիայի ընթացքում ընտրված «պրոբիոտիկ», որը մաքրում է մարմինը, բուժում հարբեցողության հետևանքները, վերացնում բերանի խոռոչի հոտը, հարթեցնում դեմքի կնճիռները, բարձրացնում մարմինը մաքրում է տոքսինների մարմինը, կարգավորում է մարմնի նյութափոխանակությունը, նվազեցնում է արյան մեջ խոլեստերինի քանակը, կարգավորում է կոլիտը, աղիների դիսֆունկցիան, չեզոքացնում է թմրանյութերի, հատկապես հակաբիոտիկների, հորմոնալ պատրաստուկների և թունավոր նյութերի կլանման ազդեցության օգտագործման հետևանքները արյան մեջ Մանրէաբանական և կպչուն հատկությունների ուսումնասիրություն։ Արգելակման տարբեր նյութեր կարող են թափանցել կաթի մեջ։ Դրանց թվում են. 157- Թունաքիմիկատներ. Թունաքիմիկատներ, որոնք ոչնչացնում են բուսական CBD- ները, որոնք կարևոր դեր են խաղում մարդու և կենդանիների մարսողության, բանջարեղենի թթվայնացման վրա, ազդում են կաթնամթերքի քանակի և որակի վրա, ինչպիսիք են պանիրը, սերուցքը, մածունը, կաթնաթթուն, կաթնաթթուն։ , մակարդում, օրգանոլեպտիկ (համային) հատկություններ և այլն [18] - հակաբիոտիկներ, որոնք օգտագործվում են մարդու և կենդանիների վարակիչ հիվանդությունները բուժելու համար, - կոնսերվանտներ, որոնք օգտագործվում են կաթնամթերքի պիտանելիության ժամկետը երկարացնելու համար։ Եթե ​​կոնսերվանտներ `սորբինաթթու և դրա Na, K, K, Ca աղերը, ինչպես նաև ծծմբի երկօքսիդը, բենզոաթթուն օգտագործվում են մրգերի, չոր մրգերի չորացման մեջ, ապա նրանց կաթնամթերք ավելացնելը և մրգահյութերը արգելվում են 19], - նիտրատները, որոնք անցնում են կաթ և մարդու օրգանիզմ մտնելուց հետո վերականգնվում են աղիներում, կոչվում են նիտրատներ, նիտրիտներ և նիտրոզամիններ։ Նիտրոզամինները քաղցկեղածին են [21]։ Նիտրատներն օգտագործվում են պանրի արտադրության մեջ `20 գ արտերկրում, իսկ Ռուսաստանում` 30 գ 100 լ կաթում։ Դրանք օգտագործվում են նաև բանջարեղենի և մսամթերքի վերամշակման մեջ ՝ կանխելու պաթոգեն բակտերիաների զարգացումը։ Աշխատանքի նպատակներից մեկն է ուսումնասիրել մածունի մանրեաբանական և կպչուն հատկությունները և առանձնացնել բարձր կենսաբանական հատկություններով օժտված CTB- ները կաթնամթերքի արտադրության և բժշկության մեջ օգտագործելու համար։ Նյութ և մեթոդներ Յոգուրտի նմուշներ վերցրեցինք Հայաստանի բարձրավանդակի `Արագածոտնի, Շիրակի, Գավառի մարզերի և նույն մարզերի արոտավայրերում յոգուրտ արտադրող անհատ տնտեսություններից` գարնանը, ամռանը և աշնանը։ Մենք օգտագործել ենք հեղուկ և պինդ ագարային կրիչներ `ԿԲ-ներն յոգուրտից առանձնացնելու համար։ Մենք ուսումնասիրել ենք թունաքիմիկատների, հակաբիոտիկների և տարբեր կոնցենտրացիաների կոնսերվանտների ազդեցությունը (աղյուսակ 1) ՝ մեկուսացված ԿԲԴ-ների դիմադրության վրա։ Նախկինում մենք նշված նյութերը լուծել ենք թորած ջրի մեջ և տեղափոխել դրանք ստերիլացված կաթի։ Մենք ցանեցինք CBD շտամներով, խմորվելով բարենպաստ ջերմաստիճանում `1-10 օրվա ընթացքում CBD- ների զարգացման համար։ Դրանից հետո մենք որոշեցինք կաթի մակարդման ժամանակը (օրերը) և 158 մակարդման թթուները 0 Տ-ով (Turner)։ Մենք չափեցինք մանրէների չափը, հաշվեցինք բջիջների քանակը և այլն։ Մենք որոշեցինք մակարդված կաթնային բակտերիաների սոսինձ հատկությունները ՝ օգտագործելով մարդու, ցլի և ոչխարի արյուն։ Մենք ուսումնասիրել ենք նաև Lactobacillus acidophilus Er- ը։ 317/402 «Նարինե» շտամ [24]։ Բերվում են միջին արդյունքները, որոնց սխալի արժեքը չի գերազանցում 5% -ը։ Հետազոտության արդյունքներ և քննարկում։ Յոգուրտ կաթնաթթվային մանրէների մանրէաբանական հատկությունները։ Մենք վերցրեցինք մածունի 269 նմուշներ Հայաստանի տարբեր էկոլոգիական խորշերից, առանձնացրեցինք KTB- ների ձողաձև և գնդաձեւ 270 շտամներ, որոնցից ընտրեցինք 70-ը և դրանք նույնականացրեցինք։ Պարզվեց, որ մածունի ձողաձև և գնդաձեւ ԿՏԲ-ների հարաբերակցությունը 1 է։ 2-ը Ընթերցումից 10 ժամ անց այդ հարաբերությունները փոխվում են։ Բակտերիալ բակտերիաները 3-4 անգամ ավելի շատ են, քան գնդաձեւ բակտերիաները։ Հայաստանի հյուսիսային և միջին գոտիներից վերցված մածունի նմուշներում գերակշռում են գնդաձև CBD- ներ, իսկ հարավային տաք շրջանների նմուշներում ՝ ձողաձև ԿԲ։ Շաքարավազը հայտնաբերված է մածունի բոլոր նմուշներում։ Այնուամենայնիվ, այն չի հայտնաբերվել թարմ հալված, թարմ մածունի մեջ։ Շաքարային սնկերի քանակը շատ է մածունի 2-3 օրվա ընթացքում։ Շաքարավազը 2-3 օրվա ընթացքում արագ աճում է։ Յոգուրտի թթվայնությունը տարբեր ժամանակներում տարբեր է։ 130-140 ° T թթվով մածունն ունի ամուր կազմ, հաճելի համ և հաճելի բույր։ Օրգանոլեպտիկ (համային) հատկությունները թթվայնացման ընթացքում անբավարար են մինչև 180-240 ° C։ 240-350 ° C ջերմաստիճանի պայմաններում մածունում գնդաձեւ ԿԲ գրեթե չկա։ Հայաստանում տարբեր էկոլոգիական պայմաններից վերցված յոգուրտներից վերցված յոգուրտների տեսակի մեջ ակնհայտ տարբերություններ չկան, քանի որ բոլոր արտադրողները, հատկապես գործարան արտադրողները, մանգո են վերցնում բարձր գյուղական վայրերից։ Բնությունը համեմատաբար մաքուր է, կաթում գրեթե չկան արգելակող նյութեր `թունաքիմիկատներ կամ պարարտանյութեր, որոնք բացասաբար են ազդում սննդի որակի և միկրոբիոտայի վրա։ Պարզվեց, որ մածունն ունի շատ հարուստ միկրոբիոտա ՝ գնդաձև և ձողաձև KTB, կաթնաշաքարով խմորող և չխմորող շաքարներ, քացախաթթու մանրէներ։ Այնուամենայնիվ, մինչ օրս, բացի կազմի այս բազմազանությունից, պարզ չէ, թե որքանով են քանակական վերոհիշյալ մանրէները ՝ կախված էկոլոգիական պայմաններից, եղանակներից, տարբեր տեսակների բազմազանությունից և այլ հանգամանքներից։ 159 Յոգուրտը տարբեր տեսակի CBD- ների և շաքարեղեգի պահոց է, որը ձևավորվել է դարերի ընթացքում, ընտրվել և պահպանվել են CBD- ների լավագույն տեսակները։ Երբ մենք կապեցինք այդ անջատված ԿՏԲ-ների տարբեր տեսակները և փորձեցինք մածուն ձեռք բերել, չնայած այն հանգամանքին, որ մենք ստացանք ուժեղ համով և հոտով «մածուն», բայց դա շատ տարբեր էր գյուղական մածունից։ Այդ պատճառով կաթի վերամշակման արդյունաբերությունը հաճախ ստիպված է մեզ գյուղական լեռնաշխարհից տանել։ Այնուհետև զարգացած տեխնոլոգիաներով չորացրեցինք մածունի շատ նմուշներ [2526]։ Այս մակարդակը վերականգնելուց հետո յոգուրտները հեղուկ բնական մածունից չէին տարբերվում իրենց մանրեաբանական և կենսաքիմիական հատկություններով, ուստի մենք առաջարկեցինք այս եղանակով ստացված չոր յոգուրտները օգտագործել կաթնամթերքի արտադրության մեջ, որպեսզի տեղափոխվեն հեռավոր վայրեր և պահվեն երկար ժամանակ։ Կենսաբանական, բարձր արտադրական հատկություններով օժտված KTB- ների չճշտված նոր շտամները առանձնացվել են Matsun- ից, որի համար ստացվել են հեղինակային իրավունքի վկայագրեր և արտոնագրեր։ Այս շտամները տեղակայված են ՀՀ ԳԱԱ միկրոկենսատեխնոլոգիայի կենտրոնի 9603-9609 համարների ներքո ՝ 9603-9609 [27] համարների ներքո։ Քիմիական ինհիբիտորների ազդեցությունը կաթնաթթվային բակտերիաների դիմադրության և սոսինձ հատկությունների վրա։ Բոլոր փորձարկված ինհիբիտորները ազդել են մածունի և մածունով առանձնացված ԿՏԲ-ների կայունության և սոսինձի հատկությունների վրա (աղյուսակ 1)։ Ավելին, մածունն ունի ավելի բարձր սոսինձի հատկություններ և արգելակիչների նկատմամբ կայունություն, քան մածունից առանձնացված KTB։ ա) օրգանական քլորիդ թունաքիմիկատների ազդեցությունը. Պարզվեց, որ Celtic- ի ազդեցության արդյունքում CBD- ների թթու արտադրելու ունակությունը նվազում է (նկ. 1)։ Այսպիսով, առանց կելտիկական կաթի L. acidophilus- ի 317/402 շտամը առաջացրեց 450 0 Տ թթվայնություն, մինչդեռ սելտանի 0,5% կոնցենտրացիայի դեպքում `72 0 Տ, և 1,0% -ով` 48 0 Տ (կաթը արեց չի մակարդվում)։ Միևնույն ժամանակ, կաթի մակարդման տևողությունը երկարացվել է 6-7 ժամից մինչև 200 ժամ (արդյունքները ցույց չեն տրված)։ Պարզվել է, որ տարբեր տիպի CBD- ներ ունեն տարբեր դիմադրություն քրոտիլինին (տես Աղյուսակ 1)։ Ձողաձեւ տուբերկուլյոզները դիմակայել են մինչև 1.0% քրոտիլինին, և streptococci- ի ոչ մի շտամ չի դիմացել այս համակենտրոնացմանը։ Կրոտիլինը որոշակի ազդեցություն ունեցավ CBD բջիջների բազմացման վրա (արդյունքները ցույց չեն տրված)։ Այսպիսով, կրոտիլինի 0.5-1.0% կոնցենտրացիաներում streptococci- ի չափը ավելացավ 0.6-1.0-ից 0.8-2.0 մկմ և շղթայի 6-10 բջիջներից հասավ 15-30 բջիջի։ իսկ ձողաձև մանրէների չափը 220x0,9-ից հասցվեց 4-80x0,8 մկմ-ի։ Նկար. 1. Սելտանի և Ակրերի ազդեցությունը մածունի մեջ թթու արտադրելու կաթնաթթվային մանրէների ունակության վրա Սելտի և ակրերի համեմատաբար ցածր կոնցենտրացիաները ՝ 0,01-0,2%, նույնպես ճնշող ազդեցություն ունեցան CBD– ների զարգացման վրա։ L. bulgaricus subsp. mazuni N2 «Կարինե» շտամը առաջացրել է 400 0 թթու թթու սելտիկ և ակրեսկի կաթում, մինչդեռ 0,01% կոնցենտրացիայի դեպքում ՝ 175-215 0 Տ, իսկ 0,2% -ի դեպքում ՝ 64-74 0 Տ (տես նկ. 1)։ Ձողի տեսքով ԿԲ-ներ դիմացել են սեմազինի կոնցենտրացիաների մինչև 2.0% -ը, բարձր թթվայնություն առաջացնելով ակրեսկ, սելտիկ և քրոտիլինի համեմատ `175-185% -ով, իսկ 0,5-1,0% կոնցենտրացիաներում` թթվայնությունը նույնպես բարձր է `համապատասխանաբար 308-350։ 19, 250-285 19 (նկ. 2)։ Հեքսաքլորի տարբեր կոնցենտրացիաները տարբեր ազդեցություն են ունենում ձողաձև և գնդաձեւ ԿԲ-ների զարգացման վրա։ Ձողաձեւ ԿԲ շտամները ավելի դիմացկուն են, քան գնդերը։ Այսպիսով, 317/402 L. acidophilus- ի «Նարինե», L. mazuni- ի «Կարինե» շտամները դիմակայել են 1,0% հեքսաքլորի կոնցենտրացիային, իսկ S. thermophilus M7 շտամները ՝ մինչեւ 0,4% (տես աղ 1)։ բ) օրգանական ֆոսֆորի թունաքիմիկատների ազդեցությունը. Մենք ուսումնասիրել ենք Ռոգորի, Carbafos- ի, Zion 161 Drin- ի և Անտիոքի ազդեցությունը CBD- ների զարգացման վրա։ Յոդի (նկ. 3) և հակաօքսիդիչների ազդեցության արդյունքում CBD- ներում թթու արտադրելու կարողությունը նվազում է։ Այսպիսով, L. mazuni K-2 «Կարինե» շտամը թթու չունեցող կաթում արտադրում է մինչև 400 0 Տ, ցիոդրինի 0,01-1,0% - ում ՝ 250-265 0 Տ։ Փորձերը ցույց են տվել, որ Ռոգորի և Carbafos- ի համեմատաբար ցածր կոնցենտրացիաները `0,01-0,1%, նույնպես ճնշող ազդեցություն են ունեցել CBD- ների զարգացման վրա։ 317/402 L. Roxor- ի և carbaphos կաթի «Նարինե» շտամը արտադրում է 450 0 թթու թթու, մինչդեռ այդ նյութերի 0,01% -ի կոնցենտրացիան `220-250 0 Տ, 0,1% - 180-195 0 Տ (արդյունքները չեն ցուցադրվում ) Կաթի մակարդման տևողությունը 6-7 ժամից հասել է 120-200 ժամի։ Փորձարկված նյութերը նույնպես որոշակի ազդեցություն ունեն CBT- ների բջիջների չափի վրա (արդյունքները չեն ցուցադրվում)։ Այսպիսով, Rogor- ի և Carbafos- ի 0,01-0,1% կոնցենտրացիաներով, գավազանաձև CBT- ների բջիջների չափը 2-4x0,9,9 մկմ-ից աճեց 4-50x0,9,9 մկմ։ Գնդաձև և ձողաձև տեսակների KTB- ները տարբեր դիմադրություն ունեն Ռոգորի և Կարբաֆոսի նկատմամբ։ ԿԲ-ների ձողաձեւ շտամները դիմակայեցին Ռոգորի և Կարբաֆոսի մինչև 1,0% -ը, և 0,1-0,2% կոնցենտրացիայով streptococci- ին։ Նկար. Սեմազինի ազդեցությունը մածունի մեջ կաթնաթթվային բակտերիաների թթու արտադրելու ունակության վրա 162 Սորբինաթթվի և հակաբիոտիկների ազդեցությունը։ Պարզվել է, որ streptococci- ն ամբողջովին ճնշվում է սորբինաթթվի 0.7% -ով, իսկ ձողի տեսքով `1.0-1.5% -ով (տե՛ս Աղյուսակ 1)։ Սորբինաթթվի բարձր կոնցենտրացիաները `1.0-1.5%, ազդում են նաև մածունի օրգանոլեպտիկ հատկությունների վրա։ Կաթի մակարդման տևողությունը 7-9 ժամից բարձրանում է 20-24 ժամ, կաթնաթթվի սինթեզի ակտիվությունը նվազում է, գնդաձեւ `սինթեզվում է 120 0 Տ թթվից մինչև 50-65 0 Տ, և ձողաձև` 140 0-ից 75։ 0 Տ (արդյունքները չեն ցուցադրվում)։ Նմանատիպ տվյալներ ստացվել են հակաբիոտիկների ազդեցության արդյունքում։ Streptococci- ն դիմացկուն է հակաբիոտիկներին մինչև 0,001%, իսկ կրծողները ՝ 0,0025-0,003% (տես Աղյուսակ 1)։ Նկ. 3. Յոդի ազդեցությունը մածունի մեջ թթու արտադրելու կաթնաթթվային բակտերիաների կարողության վրա։ Նիտրատների էֆեկտը։ Նիտրատներն ազդում են CBD- ների մի շարք կենսաբանական հատկությունների վրա։ Որքան բարձր է նրանց կաթի պարունակությունը, այնքան խորն են CBD- ի հատկությունների փոփոխությունները։ Նրանց ազդեցության տակ կաթի մակարդման տևողությունը մեծանում է, թթվի արտադրությունը նվազում է և այլն։ CBD- ների նիտրատների նկատմամբ զգայունությունը տարբեր է։ Կոկիկները ճնշվում են նիտրատների 0.7% -ի դեպքում, ձողերը `1.0-1.5% -ի դեպքում (տես Աղյուսակ 1)։ 163 Սորբինաթթվի բարձր կոնցենտրացիաների դեպքում, հակաբիոտիկները, նիտրատները, CBD- ները սոսինձի հատկություններ չեն ցուցաբերում։ Մենք մշակել և առաջարկել ենք հատուկ acidophilic բակտերիաների օգտագործումը `նիտրատների քաղցկեղածին ազդեցությունը CBD- ների զարգացման և կաթի վերամշակման որոշակի տեխնոլոգիաների օգտագործման համար չեզոքացնելու համար [30]։

example1438

example1438

Սույն հոդվածում ներկայացվել են Ալեքսանդրապոլի գավառի` XIXդ.-XXդ. առաջին քառորդի վարչատարածքային բաժանման և տարաբնակեցման գործընթացները։ Առանձնակի ուշադրություն է դարձվել բնակավայրերի ցանցի ձևավորման և բնակչության թվի շարժընթացի առանձնահատկություններին և զարգացման օրինաչափություներին։

Հայտնի է, որ վարչատարածքային բաժանման բնույթը որոշվում է պետական-ռեժիմային կառուցվածքով։ 1805-ին Ռուսական կայսրությանը միանալուց հետո, Շորագյալի սուլթանությունը, որը հետագայում դարձավ Ալեքսանդրապոլի նահանգի կազմավորման հիմքը, հանդիսանում էր Երևանի վարչական միավորներից մեկը [1, p. 14]։ Distributionրի բաշխման սկզբունքը վարչատարածքային բաժանման հիմքն էր Երևանի խանութում [1, p. 15]։ Ռուսական կայսրությանը միանալու առաջին տարիներին սուլթանությունները վերակազմավորվեցին ճանապարհների հատվածների։ 1840-1929 թվականների գոյության ընթացքում։ Ալեքսանդրապոլի (1924 թվականից Լենինական) նահանգի սահմանները բազմիցս փոխվել են։ Ալեքսանդրապոլի նահանգ ստեղծելու հարցը առաջին անգամ բարձրացրեց Ն. Նեֆեդը [3, էջ 7]։ 1840 Հարավային Կովկասը բաժանվեց երկու մասի. Վրաց-Իմերեթի նահանգի Կասպյան տարածաշրջան։ 1846 Հարավային Կովկասում տեղի ունեցավ վարչական հաջորդ բաժանումը։ Տարածաշրջանը բաժանված էր չորս նահանգների։ Ալեքսանդրապոլի նահանգն իր տեղամասերով մտավ Թիֆլիսի նահանգի կազմի մեջ։ 1849 Հայկական նահանգի տարածքի հիման վրա կազմավորվեց Երևանի նահանգը։ Մինչ նահանգի կազմավորումը, հայկական շրջանը բաժանված էր երկու գավառների. Երևան և Նախիջևան, վեց շրջան (Երևան, Շարուր, Սուրմալու, Սարդարապատ, Նախիջևան րդ Օրդուբադ) և 25 mahal [11, p. 71]։ 1849 թ. Հունիսի 9-ին Ալեքսանդրապոլի նահանգը միացավ Երևանի նահանգին։ Ձևավորման առաջին տարիներին Ալեքսանդրապոլի նահանգը բաժանվեց երկու տեղամասերի ՝ Շորագյալ և Փամբակ։ Տեղամասերն անցնելիս հաշվի է առնվել բնական-պատմական գործոնը։ 1862 Ալեքսանդրապոլի նահանգի Փամբակիտե շրջանի Լոռու հատվածը կցվեց Թիֆլիսի նահանգին [12, էջ. 108]։ հաշիվ Ռուսաստանի կայսրությունում 1867 թվականին Վարչատարածքային սահմանների սահմանազատման սկզբունքը փոխվեց նոր բաժանմամբ [4, էջ. 74]։ Առաջնահերթությունը տրվեց բնակչության տարածքի մեծությանը։ Ըստ այդ բաժնի ՝ մարզերի տարածքը չպետք է գերազանցի 6500 քառ. կրկին կամ 7150 կմ 2 և 10 հազ. Կենցաղային [2, էջ. 15]։ XIX դարը վերջին եռամսյակում և XX դ. Սկզբից Ալեքսանդրապոլի նահանգի սահմանները մնացին անփոփոխ։ Եվ գերատեսչական կատարելագործմամբ։ 1906-1917 թվականների ռուսական աղյուսակ 1-ը ցույց է տալիս, որ գավառի շրջանների թվի աճ է գրանցվել, ինչը պայմանավորված է տարածքային կառավարման արդյունավետության ընդլայնմամբ։ Ներկայացված ժամանակահատվածում `1852-1929 թվականներին, գյուղական բնակավայրերի թիվը կրկնապատկվել է։ Գյուղի բնակչությունն աճել է հինգ անգամ, բնակչությունը ՝ 3 անգամ, իսկ քաղաքային բնակչությունը ՝ 5,2 անգամ։ Հարավային Կովկասի նոր վարչատարածքային բաժանման հարցը։ 1917 թ. Ամռանը ստեղծվեց Անդրկովկասի վարչական բաժանման հանձնաժողով `քննարկելու Ներքին գործերի նախարարության ներկայացրած Անդրկովկասյան վարչական բաժնի նախագիծը։ Առանց հանձնաժողովում համաձայնեցնելու ՝ ներկայացնել։ Հանձնաժողովի անդամների մեծ մասը կողմ էր հաշվի առնել բնակչության էթնիկական և կրոնական առանձնահատկությունները ՝ նահանգային տեղամասերը կամ նահանգների սահմաններն անցկացնելիս փոփոխությունների նահանգում նախագիծը դիտարկելիս։ Վերջում կազմվեց վարչատարածքային բաժանման երկու նախագիծ։ Առաջին նախագծի հեղինակը Գորգ Խատիսյանն էր։ Ըստ այդ նախագծի, տարածաշրջանը բաժանվելու էր նահանգների և գավառների [8, 14]։ Երկրորդը նախատեսում էր մեկ պետություն 15 նահանգներով [9, 25]։ Առաջին նախագիծը ստեղծում էր Ալեքսանդրապոլի նահանգը, շրջանը, Ալեքսանդրապոլի նահանգը, Թիֆլիսի նահանգի երկու նահանգները, Էջմիածնի նահանգի տեղամասերից մեկը։ Ի դեպ, այս գաղափարը բոլորովին էլ նոր չէր, բայց այն ամրագրված էր 1840-ին Հարավային Կովկասում վարչատարածքային բարեփոխումների մասին օրենքում [3, p. 10]։ Ալեքսանդրապոլի գավառի վարչատարածքային միավորների, բնակավայրերի և բնակչության թվաքանակի տեղաշարժը Կարսիմտնուկազմիում 1832-1922թթ. Աղյուսակ 1. մ ա k։ ի։ ե։ ա մ։ ա ղ։ ե։ ժ։ զ։ ի։ թ։ ի։ ե։ ա ռ։ ա զ։ ա գ։ ա k։ ա ի։ ց։ ա ղ։ ւ։ յ։ ժ։ զ։ ի։ թ։ յ։ ի։ ե։ ւ։ թ։ ւ։ ա r։ ա s։ ա ժ։ զ։ ի։ թ։ ե։ ա T։ 1832, 1842, 1852, 1860, 1873, 1886, 1897, 1906, 1915, 1926, 1929 ա k։ ա ղ։ ւ։ յ։ ա k։ ա ղ։ ւ։ յ։ ժ։ զ։ ի։ թ։ ի։ ե։ ա զ։ ա k։ ա n։ բ։ յ։ յ։ ժ։ զ։ ի։ թ։ ա թ։ ւ։ ոչ k։ ա n։ բ։ յ։ ժ։ ւ։ թ։ ւ։ տ։ ա շ։ ա դ։ ա մ։ ա k։ ա ղ։ ւ։ յ։ յ։ ի։ ե։ ա զ։ ա k։ ա n։ բ։ յ։ ի։ ա q։ ա ղ։ ա Հ. յ։ ի։ ա q։ ա ղ։ ա Հ. ժ։ զ։ ի։ թ։ ի։ ե։ ա զ։ ա k։ ա n։ բ։ յ։ յ։ ժ։ զ։ ի։ թ։ ա թ։ ւ։ ոչ k։ ա n։ բ։ * Փամբակի տեղամասում կանանց թիվը ներկայացված չէ։ Աղյուսակը կազմելիս օգտագործվել է Ա. Հայրապետյան «Ալեքսանդրապոլի նահանգը վիճակագրական նյութերում (XIX դար - XX դարերի սկիզբ)», փաստաթղթերի և նյութերի ժողովածու, Ա. Բոյաջյան «Ալեքսանդրապոլ-Լենինական նահանգի ժողովրդագրական իրավիճակը 1914-1930 թվականներին», ՀՀ ԳԱԱ, Գիտական ​​հետազոտությունների կենտրոն, հ. , 12, էջ 127 աշխ www.lraber.asj-oa.am, վիճակագրական տվյալներ։ Ալեքսանդրապոլի նահանգը պետք է ունենար հինգ նահանգ, որից `1. Ալեքսանդրապոլ Ալեքսանդրապոլիտե շրջան (Փամբակ)։ Գավառին պետք է միանար Էջմիածին նահանգի ոստիկանության IV բաժանմունքը։ նախկին նահանգի մեջ մտնել գավառ 2։ Ախալքալաքի գավառը պետք է ներառեր բուն Ախալքալաքի գավառը, որը հայերով բնակեցված էր Բորչալուիգավար (Tsալկա), Թիֆլիս (Վրաստան) Տրիալետետ շրջանում, Գորիիգավար Բաքուրիանի համայնքում, Նարդջան, Աշխալա և Ավրավլի գյուղական համայնքները։ Լոռու մարզ. Բորչալուի նահանգի Լոռու տեղամաս, Շուլավերի-Օպրետ գյուղական համայնքներ, Ալեքսանդրապոլիգավար I ոստիկանական բաժանմունք I։ գյուղական 4. Կարսի ամբողջ շրջանը, որը պետք է ստանար գավառական կարգավիճակ։ 5. Կաղզվանի նահանգը որպես ամբողջություն, նախկին Կաղզվանի շրջան։ Ալեքսանդրապոլի նորաստեղծ պետության էթնո-կրոնական կազմը ներկայացված է աղյուսակ 2-ում։ Աղյուսակ 2. Ալեքսանդրապոլի նահանգի բնակչության էթնո-կրոնական կազմը 1916 թ.-ին։ (հազար մարդ) այդ նահանգում։ Վերջին երեք նահանգներում հայերի թիվը 1916 թվականին կազմել է շուրջ 1.3 միլիոն։ [9] Divisionավոք, այս բաժանումը տեղի չի ունեցել աշխարհաքաղաքական անկայունության և Ռուսաստանում բոլշևիկյան հեղափոխության պատճառով։ Բացի այդ, տարածքային խնդիրներ առաջացան երեք էթնիկ խմբերի ՝ հայերի, վրացիների ու «ադրբեջանցիների» միջեւ։ հանրապետություններ։ Նորանկախ երկրորդ պլանի համաձայն ՝ Ալեքսանդրապոլին ստացավ կարգը զրկել նահանգը ոստիկանության առաջին բաժանմունքից ՝ Փամբակի կենտրոնով։ Գավառի ընդհանուր բնակչությունը կկազմեր 191.0 հազ. [5, էջ 53]։ 1917 թվականի նոյեմբերի 27-ի հատուկ հրամանագրով Անդրկովկասի կոմիսարիատը տարածաշրջանում ներմուծեց պետական ​​կառավարում։ 1918 թ. Փետրվարի 10-ին Կոմիսարիատին փոխարինած Անդրկովկասյան սեյմը անտեսեց տարածաշրջանում ստեղծված սոցիալ-տնտեսական և ռազմաքաղաքական անկայունության սահմանազատման և վարչական բաժանման հարցը։ 1918 թ.-ի մայիսի վերջին Հարավային Կովկասը բաժանվեց երեք անկախ հանրապետությունների։ Հայաստանի Հանրապետությունը բաժանվեց հինգ գավառների ՝ Երևան, Էջմիածին, Նոր Բայազետ, Դարալագյազ և Դիլիջան։ Ինչ վերաբերում է գրավված Ալեքսանդրապոլի նահանգին, ապա թուրքերը այն պահում էին վարչատարածքային համակարգում։ 1918 թ. Նոյեմբերին թուրքական զորքերի դուրսբերումից հետո Ալեքսանդրապոլի նահանգը միացավ Հայաստանին։ Հայաստանի Հանրապետության իշխանությունները 1919 թ. Սկզբում նրանք զբաղվում էին երկրի նոր վարչատարածքային բաժանման խնդիրներով։ Հայաստանի Առաջին Հանրապետության տարածքի նոր վարչական բաժանման համաձայն, Ալեքսանդրապոլի նահանգն ուներ չորս նահանգ (Դուզքենդին, Հաջի Խալիլը, zզլղոչը և Հորոմին կամ Մոլլա-Գյոկչան) ՝ 129 գյուղերով և 25 գյուղական համայնքներով [6, p. 50]։ 1919 թվականի փետրվարի 26-ին, Նախարարների խորհրդի որոշմամբ, Հայաստանի Հանրապետության տարածքը բաժանվեց 10 նահանգների (Նախիջևան, Երջան, Շարուր, Էջմիածին, Դիլիջան, Նոր Բայազետ, Սուրմալու, Դարալագյազ, rakարաքիլիսա և Ալեքսանդրապոլ)։ 1919 թ. Մայիսի 23-ի որոշմամբ Ալեքսանդրապոլիգավարը իր 13 գյուղական համայնքներով ստեղծվեց Ալեքսանդրապոլ, Քյավթարլի և Աղի տեղամասերից։ Հայաստանի Հանրապետության վարչատարածքային հաջորդ փոփոխությունը տեղի է ունեցել 1920 թ. Հանրապետությունը բաժանվեց 4 պետության ՝ Արարատ, Վանանդ, Սյունիք և Շիրակ։ Շիրակի մարզն ընդգրկում էր վեց մարզ և 26 գյուղական համայնք, 195 գյուղ և 39 գյուղ Էջմիածնի նահանգի 4-րդ տեղամասում, Վանանդ նահանգի սահմանամերձ բնակավայրերում, որոնք մոտ էին Ալեքսանդրապոլ քաղաքին [6, p. 52]։ Խորհրդային իշխանության առաջին տարիներին Ալեքսանդրապոլի նահանգը ուներ գավառ (Աղբաբա, Դուզքենդին, Թալին, Հաջիխալիլ, Գզիլգոչ, Մոլլա Գոքչա այի Քյավթարլի), խորհրդային իշխանության առաջին տարիներին։ գյուղական հասարակությունների [6, էջ. 54]։ Խորհրդային Հայաստանն ընդգրկում էր Կարսի շրջանի Կարսի շրջանի տարածքի, ամբողջ Աղբաբայթի շրջանի, Շորագյալի շրջանի Ghaարամամադի Մոլլա Մուղինի գյուղական համայնքները, Արալիղ գյուղը, որն ամբողջովին միացավ Ալեքսանդրապոլի նահանգին։ Հայաստանի պետական ​​պլանում ստեղծվում է հատուկ հանձնաժողով։ Քոչարյանի գլխավորությամբ, ուսումնասիրված նյութերի հիման վրա կազմվում է վարչատարածքային բաժանման նոր նախագիծ։ 1929 թ. Հուլիսի 26-ին, «Հայկական ԽՍՀ տարածքի սահմանագծման մասին» Կենտրոնական գործադիր կոմիտեի նիստի ժամանակ, լուծարվեց հին վարչատարածքային բաժանումը և ստեղծվեց նորը։ Հանրապետության տարածքը բաժանված է հինգ շրջանի (գավառների փոխարեն օգտագործվում է էլեկտրոնային շրջան եզրը) և 31 շրջան։ Երկու քաղաքները `Երեւան-Լենինական, ենթակա են Կենտրոնական գործադիր կոմիտեին։ Նորաստեղծ Լենինական շրջանը բաժանված է 5 շրջանի։ Մեկ հեկտար 1930 թվականին։ Սեպտեմբերի 9-ին Խորհրդատվական կոմիտեի որոշմամբ թաղամասերը լուծարվեցին։ ԿԳԲ Ենթաշրջանները մնում են Խորհրդային Հայաստանում, որոնք 31-ից դառնում են 26։ Գյուղերի ավագանիների թիվը նույնպես կրճատվում է ՝ 725-ից դառնալով 696 [7, էջ. 218]։ Ամփոփելով Ալեքսանդրապոլիգավար շրջանի վարչատարածքային բաժանման և վերաբնակեցման գործընթացը ՝ մենք փաստում ենք, որ Ռուսաստանի կայսրության իշխանությունների վարչատարածքային քաղաքականությունը նպատակ ուներ ընդլայնել նահանգի տարածքը և ավելացնել բնակավայրերի բնակչությունը։ Գավառում բնակչության կապիտալիստական ​​հարաբերությունների զարգացման շնորհիվ Թիֆլիշը պայմանավորված էր 1897-1915 թվականների վերաբնակեցմամբ և գաղթով։ Ալեքսանդրապոլ-Երեւան երկաթուղու կառուցմամբ և բնական աճի բարձր մակարդակով ՀՀ կառավարությունը ժամանակավորապես նախապատվություն տվեց սոցիալ-տնտեսական, աշխարհագրական և ժողովրդագրական գործոններին։ Անդրկովկասի առանձին կոմիտեն մշակեց Հարավային Կովկասի վարչատարածքային բաժանման նոր հայանպաստ նախագիծ, որտեղ առաջնահերթություն էր տրվում էթնո-կրոնական գործոնին։ Խորհրդային իշխանությունները 1929 թ. Ալեքսանդրապոլի նահանգը լուծարվեց, և դրա հիման վրա վերակազմավորվեց Լենինականի շրջանը ՝ հինգ շրջաններով։ Շրջանը լուծարվում է մեկ տարի անց, իսկ մարզերը պահպանվում են մինչև անկախության առաջին տարիները ՝ 1995 թվականը։

example1861

example1861

Հոդվածում ուսումնասիրվել է բուլղար ժողովրդի ազգային-ազատագրական պայքարը Օսմանյան կայսրությունում 1870-ական թթ.։ Խնդիրները ներկայացվել են «Մշակ» թերթում տպագրված նյութերի հիման վրա։ Բուլղարների ազգային-ազատագրական պայքարը 1870-ական թթ. թևակոխեց վճռական փուլ։ Այս իրադարձությունները, բնականաբար, անտարբեր չէին կարող թողնել հայ ժողովրդին, որ նույնպես խնդիր ուներ` պայքարելու միևնույն թշնամու դեմ։ Բուլղարների և մյուս օսմանյան հպատակների ազատագրական գաղափարների տարածումը «Մշակ» թերթը համարում էր իր առաջնահերթություններից մեկը։ Լրագիրը լուսաբանում էր բուլղարների ազատագրական պայքարի այնպիսի դրվագներ, ինչպիսիք էին զինված պայքարը, ազատագրական ծրագրերը, բուլղարների արտաքին կողմնորոշումը, բուլղարական ինքնուրույն եկեղեցու համար մղվող պայքարը։ Սլավոնական ազգերի ազգային-ազատագրական պայքարը «Մշակ» թերթն օրինակ էր համարում հայ ժողովրդի համար։ Թերթի խմբագիր Գրիգոր Արծրունին գտնում էր, որ հպատակ ազգերի համատեղ պայքարի արդյունքում հնարավոր է ազատագրվել Օսմանյան կայսրության լծից։

ԲՈՒԼGԱՐ AGՈՈՎՐԴԻ ԱATIONԳԱՅԻՆ-ԱBERԱՏԱԳՐԱԿԱՆ ՊԱՅՔԱՐԸ «ՄՇԱԿ» -ի ԷAGԵՐՈՒՄ (1870-ՏԱՐԵԿԱՆ) Հայ մամուլի հետաքրքրությունը վաղուց կենտրոնացած է արխելական հարցաքննությունների վրա։ Բուլղար ժողովրդի ազգային-ազատագրական պայքարը, լինելով այդ հարցի մի մաս, չէր կարող ուշադրություն չգրավել, քանի որ հայերը պայքարում էին Օսմանյան կայսրության իշխանությունից ազատվելու համար։ XIX դար Թիֆլիսում (Վրաստան) լույս տեսնող «Մշակ» թերթը տպագրության առաջին տարվանից հետևողականորեն բարձրացվում է հայկական պարբերականների կողմից 1։ Թերթի տպագրության առաջին տարիները համընկել են Արգեյան ճգնաժամի, Օսմանյան կայսրության և ճնշված ազգերի ազատագրական պայքարի, ռուս-թուրքական պատերազմի և Բեռլինի կոնգրեսի գումարման հետ։ Այս ժամանակահատվածում էր, որ հայկական հարցը փակուղի մտավ, և սլավոնական ազգերի արագ ազատագրումը նոր թափ ստացավ. շատ սլավոնական ժողովուրդներ վերջապես կարողացան վերականգնել իրենց անկախությունը։ Գրիգոր Արծրունու «Մշակ» -ը լայնորեն լուսաբանեց իրադարձությունները ՝ ամեն անգամ հայ ընթերցողի ուշադրությունը հրավիրելով բուլղար, սերբ և բալկանյան այլ ժողովուրդների պայքարի վրա ՝ նմանատիպ օրինակով հայկական հարցի դեմ պայքարի և լուծման հատուկ կոչով։ Այսպիսով, բուլղարացիների ազգային-ազատագրական պայքարի լուսաբանումը դարձավ «Մշակ» - քաղաքական հոդվածների բաղադրիչներից մեկը։ Գր. Արծրունին քննադատեց «Ազգային սահմանադրությունը» և «Օսմանյան սահմանադրությունը» 2։ Նա հայերին կոչ արեց սլավոնական ազգերի հետ միասին կանգնել և զենքով ստեղծել նրանց իրական սահմանադրությունը։ Համատեղ պայքարը «Մշակ» -ում համարվում էր ամենակարևոր հարցը ռուս-թուրքական պատերազմից առաջ։ Մշակը համարում էր, որ «Փոքր Ասիական շարժումը նպաստեց սլավոնական շարժման հաջողության արագ որոշմանը» 3։ Բալկանյան ժողովուրդների ազգային-ազատագրական պայքարը դառնում է «Մշակ» -ի արտասահմանյան տեսությունների հիմնական նյութը։ Կ.Բոլդ հաղորդագրությունները Կոստանդնուպոլսից շարունակում են մերկացնել Օսմանյան կայսրության կարգավորումը։ «Մշակ» -ի առաջին համարները լույս են տեսել 1872 թվականին։ Հունվարի 1-ից Գր. Արծրունու խմբագր. 2 1857 հայ մտավորականների ՝ Ն. Ռուսինյանի, Գ. Օտյանի, Ս. Վեչենյանի, Գ. Պալյանի և այլոց կողմից, և այլոց կողմից և 1863 թ. Վավերացվել է սուլթանի կողմից։ Լինելով հայերի ներքին կյանքը կարգավորող իրավական փաստաթուղթ ՝ Սահմանադրությունը լուրջ ազդեցություն չի ունեցել հայերի կյանքի բարելավման վրա։ Օսմանյան Սահմանադրության մեջ հավատ չկար, քանի որ 1839 և 1856 թվականներին բարեփոխումների հռչակագրերն այդքան կարևոր դեր չունեին ենթակա պետությունների իրավական կարգավիճակի բարելավման գործում, ուստի Գր. Արծրունին հույս չուներ, որ Սահմանադրությունը կլուծի այդ խնդիրները։ 3 Տե՛ս Cultivator, 1876, № 26, էջ։ դավաճանական վարք 1։ «Սուլթանը փոխվել է, դա ճիշտ է, բայց կառավարման ձևը մնացել է նույնը the Ապստամբ երկրներում, օրինակ, կատարվում են նույն անասելի բարբարոսությունները, ինչ Աբդուլ Ազիզի օրոք։ Նոր Կ. Պոլսի կենտրոնական իշխանությունը կարգադրել է Բուլղարիայի 150 գյուղերի անխնա ոչնչացումը։ Այս գյուղերն այժմ ավերակների կույտ են, ծերերը, ովքեր չէին կարողանում լեռներից խուսափել, կոտորվել էին, 60,000 կին «բռնվել էր շարականների մեջ», հրամայվել էր տեղափոխվել Փոքր Ասիա, վաճառվել այնտեղի խանութներում ՝ ստրուկների նման։ Մոտ 20,000 առողջ բուլղարացի երիտասարդներ բանտարկված են տարբեր բանտերում, այդ թվում ՝ ավելի քան 2000 մարդ, ովքեր բանտերում մահացել են սովից և հիվանդությունից։ , Գր. Արծրունին դժգոհ էր Օսմանյան սահմանադրության նախագծից, որը, ըստ նրա, ոչինչ չէր տալիս ենթակա ազգերին։ Անհրաժեշտ էր միանալ սլավոնական շարժմանը և համատեղ հակահարված տալ Օսմանյան կայսրությանը։ Արծրունու հիմնական քաղաքական դիրքը. «Ամբողջ Եվրոպան անտարբեր նայում է սլավոնական ցեղի այդ հուսահատ ճակատամարտին։ Մենք խոսում ենք եվրոպական տերությունների, բայց ոչ հասարակական կարծիքի մասին։ Հասարակական կարծիքը, իհարկե, ամենուր համակրում է սլավոնների արդար դատին ՝ քրիստոնյաների ազատության գործին։ Նույնիսկ մի պետության մեջ, որն օգնում է թուրքերին փողով ու զենքով, միգուցե զորքով, հասարակության կարծիքը վրդովված է թուրքերի կողմից իրականացվող բարբարոսությունից։ Այո, անգլիական հասարակական կարծիքը, չնայելով պետության կողմից արևելյան խնդրի հետ կապված ամոթալի ընթացքին, անընդհատ բողոքում է թուրքերի բարբարոսությունների դեմ։ »3 «Մշակի» հոդվածներում հատուկ տեղ է հատկացվել Հունաստանի պատրիարքարանի և Բուլղարական եկեղեցու փոխհարաբերություններին վերաբերող ծանուցումներին 4։ Ազատագրական պայքարի սկզբից Հունական եկեղեցին ճնշում գործադրեց Բուլղարական եկեղեցու վրա և 1870-ականներին։ Սա բացառություն չէր։ Մասնավորապես, մենք տեսնում ենք, թե ինչպես է Հունական եկեղեցին ճնշում բուլղարական բնակչությանը և տարբեր շրջանների եկեղեցիներին։ Նրանց մեջ առանձնանում է Կ. Պոլսից մի շարք միսիոներների նամակը, որը գրվել է հռոմեացիների ուշադրությունը Ռուշչուկ քաղաքում տեղի ունեցող իրադարձությունների վրա հրավիրելու համար։ «Բուլղարիայի հույն եպիսկոպոսները ճնշում են ժողովրդին, հատկապես Ռուշչուկում և այլն։ Գերմանական 5 թերթը կարծում է, որ այս տպագիր նամակները նպատակ ունեն համակրանք ձեռք բերել Հռոմի Սուրբ Աթոռի հանդեպ։ աթոռը »6։ 1 Գորգյան Լ., Գրիգոր Արծրունի և նրա «Մշակողը», Երևան, 1996, էջ. 144։ 2 «Մշակ», 1876, № 23, էջ 3։ 3 «Մշակիչ», 1876, № 26, էջ 3։ 4 theրիմի պատերազմից հետո բուլղարացիները հսկայական պայքար մղեցին եկեղեցական ինքնավարության համար։ Նրանք պահանջում էին ինքնուրույն ընտրել բուլղարական եկեղեցու ղեկավարը ՝ կախված չլինելու Հունական պատրիարքարանից։ Այս գործընթացը վատթարացրեց հունա-բուլղարական եկեղեցիների հարաբերությունները և բուլղար ժողովրդին ապստամբության պատճառ դարձրեց։ Վախենալով, որ կրոնական պայքարը ավելի մեծ ծավալներ կստանձնի, Բարձր Դուռը 1870 թ. Սակայն դա «չօգնեց ազատվել Հունական պատրիարքարանի հետապնդումներից, ինչը երբեմն բախվում էր երկու կրոնական համայնքների միջեւ»։ 6 «Մշակ», 1872, № 51, էջ 5։ Օրաթերթը մեծ ուշադրություն է դարձնում նաև Թուրքիայի ներքին խնդիրներին, որոնք լուսաբանվում են գրեթե յուրաքանչյուր համարում։ Արևելքում Օսմանյան կայսրության մասին խոսելիս ընթերցողը կենտրոնանում է Թուրքիայի խնդիրների վրա։ «Հերցեգովինայի, Բոսնիայի և Բուլղարիայի նահանգներում շարունակվող ապստամբությունը, պետության անմխիթար տնտեսական իրավիճակը, պետական ​​ունակ մարդկանց լիակատար բացակայությունը, պետական ​​գանձարանի լիակատար սնանկությունը, բանակի անօգուտ կազմակերպումը, բանակի անկարողությունը Քրիստոնյա ազգերը դա հանդուրժեն »։ «- Ապստամբություն, պատերազմ, նյութական սնանկություն, ժանտախտ, աղքատություն, ճնշում, բռնություն, մոլեռանդություն, - սա այն մութ անդունդն է, որի մեջ այժմ գտնվում է Թուրքիան, սա այդ երկրի խղճալի պատկերն է»։ Պարբերականը նշում է, որ եթե նախկինում ենթակա պետությունները բավարարված էին միայն իրենց իրավունքների ընդլայնմամբ, ապա այժմ (խոսքը վերաբերում է Հերցեգովինայի ապստամբությանը, որը տեղի է ունեցել 1875 թվականին), ենթակա երկրները պահանջում են ժամանակավոր կառավարություն, որը կընտրվի տեղի կողմից։ ժողովուրդները ՝ ոգեշնչված ապստամբությունից։ «Ոչ ոք չէր մտածում, որ այս ընդվզման արդյունքը կլինի թուրքական պետության լիակատար փլուզումը»։ Հաշվի առնելով այս իրադարձությունները Թուրքիայի ամբողջական անկում, հոդվածը ցույց է տալիս նաև հուսահատություն, քանի որ սլավոնական ազգերի ապստամբությունները խթան չեն դառնում հայ ժողովրդի ընդվզման համար։ «Մշակ» -ը մասնավորապես վերաբերում է Թուրքիայի իշխանությունների գործունեությանը, որոնք խոչընդոտում են բուլղարական ազգային-ազատագրական պայքարին, հատկապես բուլղարական մի շարք թերթերի փակման փաստին։ «Թուրքիայի կառավարության հրամանով արգելվեց բուլղարական« Պրավո »թերթը»։ Հետո այն ավելացվում է։ «Որոշ ժամանակ առաջ արգելվել էր բուլղարական երկու այլ թերթ ՝« Թուրքիան »և« Մակեդոնիան », ուստի բուլղարացիներն այժմ իրանական լեզվով թերթ չունեն»։ Արձանագրելով այս փաստերը `թերթը ցանկանում է ցույց տալ Օսմանյան կայսրությունում ազգային թերթերի ծանր վիճակը, որոնց գոյությունը ամեն կերպ վտանգված էր, դրանք կարող էին փակվել, նույնիսկ եթե բարձրացնեին ազգային ամենափոքր խնդիրը։ Կենտրոնանալով Բալկանյան երկրների ազգային-ազատագրական պայքարի և դրա արդյունքում ծագած խնդիրների վրա ՝ «Մշակ» -ը հատուկ ուշադրություն է դարձնում թուրքական զորքերի կուտակմանը և քաղաքական ցնցումներին։ 1875 Հերցեգովինայում ապստամբություն սկսվեց և Գր. Արծրունին կանխատեսում էր, որ ապստամբությունը կտարածվի Բալկանյան թերակղզու այլ մասերում։ Եվ իսկապես, Հերցեգովինայից հետո ընդվզումը տարածվեց դեպի Բոսնիա, Չեռնոգորիա, ապա նաև Բուլղարիա։ Պարբերականը տարեկան տվյալների է ներկայացնում ապստամբ ուժերի մասին։ Այսպիսով, երբ հրապարակվում է սերբ իշխանի Միլանի հռչակագիրը Թուրքիայի դեմ պատերազմ սկսելու մասին, տրվում է բուլղարական բանակի թիվը։ «Բուլղարացի ապստամբների բանակը հասնում է 45 հազարի» 4։ Այսպիսով, Բալկանների բոլոր ժողովուրդները պատրաստվում էին կռվել Օսմանյան կայսրության դեմ։ 1 «Մշակ», 1876, № 18, էջ 3։ 2 Նույն տեղում։ 3 «Մշակիչ», 1874, № 5, էջ 3։ 4 «Մշակ», 1876, № 24, էջ 3։ Ապրիլյան ապստամբությունից անմիջապես հետո Գր. Արծրունին հանդես եկավ ծրագրի նշանակության հայտարարությամբ։ «Ով գնահատում է սլավոնական ցեղերի ազատումը բռնությունից, նա պետք է ամբողջ սրտով ուզենա, որ նույն շարժումը հայտնվի նաև Փոքր Ասիայի քրիստոնյաների շրջանում, քանի որ դա միակ ճանապարհն է ոչնչացնել ազգերի հին պատմությունները ենթակա է Թուրքիային »։ Փոքր Ասիայում շարժումը կնպաստի սլավոնական շարժման հաջողության արագ որոշմանը։ Ինչպես հայտնի է, Բուլղարիան ընդվզեց… »։ Ռուս-թուրքական պատերազմի նախօրեին հայ-սլավոնական ժողովուրդների համերաշխության նման կոչով հանդես եկավ Գր. Արծրունին գալիս էր հայերի ստեղծած հուսալի իրավիճակից։ «Հիմա հայերի հերթը չէ՞» հոդվածում հայերի սարսափելի վիճակը նկարագրելուց զատ։ Արծրունին հուզեց այն միտքը, որ բուլղարացիներից հետո ապստամբելու հերթը հայերինն է։ «Մշակ» -ում տպագրված բազմաթիվ զեկույցներն ու հաղորդումները պատմում էին Բուլղարիայում թուրք զավթիչների կողմից գործած անասելի բարբարոսությունների մասին։ «Կարո՞ղ է արդյոք գրիչը նկարագրել կամ ասել այն բոլոր արյունոտ անցքերի համար, որոնց համար Բուլղարիան որպես բեմ է ծառայել», - այդ օրերին զայրույթով գրում էր «Մշակ» տեսաբան Սպանդարյանը։ Արծրունու պես, Սպանդարյանը Բուլղարիայում տեղի ունեցող իրադարձությունները համարեց Անգլիայի, եվրոպական պետությունների երկկողմանի քաղաքականության արդյունք։ «Մենք քաղաքականությանը պարտական ​​ենք, որ Բալկանյան թերակղզին սպանդանոց է դարձել։ Անգլիան օգնում է բաշիբոզուկներին»։ Այդուհանդերձ, Երեւանից ստացված նամակում «Մշակը» հույս է հայտնում բալկանյան ժողովուրդների ազգային-ազատագրական պայքարի հաջողության համար ՝ ափսոսալով Օսմանյան կայսրությունում բնակվող մյուս քրիստոնյաների, մասնավորապես հայերի ծանր վիճակի անտարբեր քաղաքականության համար։ Թերթը 1877-1878 թվականներին ավելի շատ հոդվածներով սկսում է լուսաբանել բուլղարական ազատագրական պայքարը։ ռուս-թուրքական պատերազմի ժամանակ։ Բալկաններում և Արևմտյան Հայաստանում ռուսական զորքերի հաղթական առաջխաղացումը աննախադեպ խանդավառություն առաջացրեց հայ ժողովրդի շրջանում։ Ամբողջ մամուլի և հասարակության ուշադրությունը կենտրոնացած էր Հայաստանի և Բուլղարիայի պատերազմների վրա։ Բուլղարա-ռուսական զորքերի յուրաքանչյուր հաղթանակ հող բուլղարացի աշխարհազորայինների մոտ հիացմունք է առաջացնում հայերի շրջանում։ Այնուամենայնիվ, բուլղար ժողովրդի ազատագրական պայքարը Գր. Արծրունին բավականին միակողմանի է, մասնավորապես, նա բացասաբար է դեմ եվրոպական խոշոր տերությունների, հատկապես Անգլիայի և Ավստրիայի քաղաքականությանը. նա միանշանակ ներկայացնում է Ռուսաստանի քաղաքականությունը Բալկաններում, հատկապես բուլղարական տարածքներում։ Եթե ​​հաշվի առնենք այդ ժամանակ Թիֆլիսում (Վրաստանում) տիրող հասարակական-քաղաքական մթնոլորտը, ապա «Մշակ» թերթի գրողների տրամադրությունը լիովին հասկանալի է։ Այս տեսանկյունից կարևոր էին 1877-1878 թվականները։ Ռուս-թուրքական պատերազմի նախօրեին Մշակի մեծ ջանքերը `ուղղված հայ ժողովրդի ռուսական կողմնորոշման ամրապնդմանը։ Արջելյան խճճված հարցի վերջնական լուծման դերը Գր. Արծրունին պահուստավորում է Ռուսաստանին։ Հայերը պետք է 1 «Մշակ», 1876, № 35, էջ 3։ դառնում են այն հիմնասյուներից մեկը, որը Գր. Արծրունին, որի վրա Ռուսաստանը պետք է կատարի իր պատմական առաքելությունը, որի «կոչումն էր տարածել համաշխարհային քաղաքակրթությունը Արևելքում։ Այդ դիմացկուն, աշխատասեր ժողովուրդը, որը քրիստոնեության գաղափարը զոհաբերեց իրեն ՝ հայերին, կարող էր ծառայել որպես նշանակում է հասնել Փոքր Ասիայում Ռուսաստանի նպատակին։ Հայերը կարող էին լինել Ռուսաստանի համար ամենահավատարիմ միջնորդները ՝ նպաստելով այդ պետության նպատակներին և կոչ անելով, տարածելով և ներմուծելով ավետարանի լույսը Փոքր Ասիայում, հետևաբար, և մարդկային ընդհանուր քաղաքակրթության եվրոպական կրթության մեջ »1։ Մեկ այլ խնդիր էր այն, թե ինչ աղբյուրներ է օգտագործել Մշակը։ Այստեղ բազմաթիվ էին ինչպես եվրոպական, այնպես էլ թուրքական և ռուսական թերթերը։ Թերթը, անշուշտ, վերաբերում էր հայկական մամուլի տարբեր հրապարակումներին, ինչպես նաև Կոստանդնուպոլսից, Smմյուռնիայից, Երևանից, Սոֆիայից և այլ քաղաքներից խմբագրությանը ուղարկված բազմաթիվ նամակագրություններին և նամակներին։ Իհարկե, մեծամասնությունը ռուսական թերթեր էին, որոնցից արժե հիշատակել «Русские ведомости» թերթը։ «Մշակը» ափսոսում է, որ «Ռուսաստանի մտավորականության առավել սրտացավ մասի ամենահայտնի և հզոր օրգանը» Կովկասում ընթերցողներ չունի 2։ «Вестник Европаы», «Северный вестник», «Русская мысль» թերթերից հղումներն անբաժան էին «Մշակ» -ի համարներում։ Գր. Արծրունին նշում է, որ «Ռուսկայսլ» թերթը հավատարիմ է «Մշակ» -ի գաղափարախոսությանը, ցավում է, որ հայ ընթերցողը գրեթե անտեղյակ է թերթից, մինչդեռ «այն հիմնականում նախորդ երկուից բարձր է, ամենահայտնի ամսագիրն է» 3։ Այսպիսով, «Մշակ» -ը որոշ չափով կողմնորոշված ​​է դեպի ռուսական լիբերալ մամուլ, որը ներկայացնում էր ռուսական հասարակական մտքի ժողովրդավարական հարցը։ Ամփոփելով, հարկ է նշել, որ հայ ժողովրդի շրջանում ազատագրական գաղափարների տարածման գործում մեծ նշանակություն ունեցավ բուլղարացիների ազգային-ազատագրական պայքարի արտացոլումը «Մշակ» թերթում։ Արծրունու, Րաֆֆիի, Սպանդարյանի նամակագրությունը մեծապես նպաստեց ազատագրական գաղափարների տարածմանը և նոր թափ ստանալու։ Բալկանյան սլավոնների, հատկապես բուլղարացիների ազատագրական պայքարի մասին բոլոր հոդվածներում թերթը գալիս է տրամաբանական եզրակացության, որ եթե հայերը ցանկանում են կոտրել օտարերկրացիների լուծը, ապա պետք է բուլղարացիների օրինակին հետևեն։ Հայկ Մխոյան ԲՈՒԼGԱՐԻ EOՈՈՎՐԴԻ Ա NԱՏԱԳՐԱԿԱՆ ՊԱՅՔԱՐԸ «ՄՇԱԿ» -ի Է 18ԵՐՈՒՄ (1870-ականներ) Հիմնաբառեր. Բուլղարական ազգային-ազատագրական պայքար, «Մշակ» թերթ, Օսմանյան կայսրություն, բուլղարական ազգայնական ։

example718

example718

Հոդվածի թեման ուշ միջնադարյան հանճարեղ գրող Դանթե Ալիգերիի «Աստվածային կատակերգությունն» է և նրանում կարևորագույն կերպարներից մեկը՝ Վերգիլիոսը։ Վերգիլիոսը եղել է Դանթեի ուղեկիցը Դժոխքում և Քավարանում և բացահայտվել է բազմակողմանի։ Հեթանոս Վերգիլիոսը Դանթեի պոեմում ստանում է դեր, որը միջնադարյան «տեսիլքի ժանրում» սովորաբար ստանձնում էր հրեշտակը։ Դանթեն Վերգիլիոսին գնահատել է ավելի բարձր, քան միջնադարի ամբողջ գեղարվեստական գրականությունը։ Վերգիլիոսը նրա համար փիլիսոփա էր և սիրելի պոետ, բայց ամենից առաջ` նա լուսավորիչ էր, մեծ լուսավորիչ, ում շնորհիվ և միջոցով Դանթեն ստանում է իր բոլոր հարցերի պատասխանները, իսկ մենք՝ մեր։

ՎԵՐԳԻԼԻՈՍՆ` ԻԲՐԵՎ ԴԱՆԹԵԻ ԻՆՔՆԱՃԱՆԱՉՄԱՆ ԳՈՐԾՈՆ «ԱՍՏՎԱԾԱՅԻՆ ԿԱՏԱԿԵՐԳՈՒԹՅՈՒՆ» ՊՈԵՄՈՒՄԴանթե Ալիգերիի «Աստվածային կատակերգությունը», ինչպես համաշխարհային գրականությանբոլոր հին կոթողները, դարերի ընթացքում ունեցել է անվերապահ հիացողներ, վերապահությամբ ընդունողներ և նույնիսկ թերագնահատողներ։ Ոմանք «Կատակերգությունը» բարձր են գնահատել իմաստասիրական-աստվածաբանական բովանդակության համար, ոմանք՝ ազգային ազատագրության ևանկախության մոտիվների (Ուգո Ֆակլո, Ջակոմո Լեոպարդի, Մաձիննի և այլք), շատերը գնահատել եննրա բանաստեղծական բարձր արվեստը, ոմանք էլ Դանթեին պարզապես կոչել են «Շիրիմներում բանաստեղծություններ գրող բորենի»1։ Բազմաթիվ ուսումնասիրություններ և գիտական աշխատանքներեն կատարվել, սակայն Դանթեի «Կատակերգությունն» այսօր էլ շարունակում է մնալ գրականագետների ուշադրության կենտրոնում, և կարելի է ասել՝ Դանթեի հանճարի գաղտնիքը մինչև այսօր էլ վերջնականապես բացահայտված չէ։ Այս լայնակտավ «աստվածային պոեմում անձնական և համամարդկային ողբերգության թեման, թերևս, գլխավորն են։ Այս երկու թեմաներն, իհարկե, անջատ հանդես չենգալիս, սրանք ունեն մի ամուր շաղախ՝ լուսավորության խնդիրը։ Դանթեն Դժոխքում ու Քավարանում ուներ իր խորհրդականը, ուսուցիչը և ուղեկիցը։ Եվ ահաինքն էլ դառնում է համայն մարդկության ուղեկիցը, բռնում նրա ձեռքը, ցույց տալիս դաժան պարունակներ ու մռայլ բոլորաններ։ Եվ այս ոչ ինքնանպատակ Դանթեն ցանկանում էր մարդկությանը տալմի հզոր զենք՝ իմաստություն, որով նա կկարողանար պայքարել ամենազորեղ թշնամու՝ սեփականմեղսագործ «Ես»-ի դեմ։ Այս զենքն ինքը նույնիսկ չուներ մինչ մթամած անտառում հայտնվելը։ Ահա մեր առջև բացվում է պոեմը. Դանթեն իր կյանքի կիսաճամփին հայտնվում է մի մթամածանտառում, որտեղ նշմարվում է լուսեղեն լեռը, սակայն դրան հասնելն այդքան էլ հեշտ չէր. պետք էհաղթահարել մարդկային երեք մեղքերն այլաբանորեն ներկայացնող երեք գազաններին (հովազ,առյուծ, էգ գայլ)2 և անցնել այն անտառով, որտեղից դեռ ոչ ոք դուրս չի եկել, լուսավորվել և դառնալարժանի։ Օգնությունը չի ուշանում. նա հանդիպում է Վերգիլիոսին՝ Դանթեի խոսքով ասած՝ «բոլոր պոետների փառք ու սիրուն»։ Հռոմեացի նշանավոր բանաստեղծ Վերգիլիոսն այստեղ ներկայացված է իբրևխորհրդանիշ բանականության, ինչպես նաև կայսերական իշխանության։ Բանականության պարտականությունն է մարդկանց առաջնորդել դեպի երկրային երջանկություն։ Վերգիլիոսը Դանթեին ազատում է «մթամած անտառից» և Դժոխքի ու Քավարանի միջով նրան առաջնորդում է դեպի երկնայինԴրախտ։ Վերգիլիոսն իր «Էնեական»-ում երգել է կայսրությունը և նկարագրել Էնեասի այցելությունըհանդերձյալ աշխարհ, իսկ «Հովվականք»-ում, ըստ միջնադարյան մեկնաբանության, մարգարեացել էՄեսիայի գալուստը։ Սակայն այսքանով չի ավարտվում Վերգիլիոսի գերակատարությունը. հեթանոսՎերգիլիոսը Դանթեի պոեմում ստանում է դեր, որը միջնադարյան «տեսիլքի ժանրում» սովորաբարստանձնում էր հրեշտակը։ Այս համարձակ քայլը բացատրվում է նրանով, որ Վերգիլիոսը միջին դարերում համարվել է քրիստոնյա Քրիստոսից առաջ։ Դանթեն Վերգիլիոսին գնահատել է ավելի բարձր, քան միջնադարի ամբողջ գեղարվեստականգրականությունը։ Վերգիլիոսը նրա համար փիլիսոփա էր և սիրելի պոետ, բայց գլխավորը` նա լուսավորիչ էր, մեծ լուսավորիչ, ում շնորհիվ և միջոցով Դանթեն ստանում է իր բոլոր հարցերի պատասխանները, իսկ մենք՝ մերը։ Ահա մեր առջև բացվում է դանթեական Դժոխքը. հենց առաջին պարունակում՝ Լիմբոսում, որտեղ մնում են այն հոգիները, որոնք թեև չեն մեղանչել, բայց և այնպես չեն էլ փրկվել, որովհետև կամմահացել են մկրտություն ստանալուց առաջ և կամ ապրել են քրիստոնեությունից առաջ, որոնց թվինէր պատկանում հենց ինքը՝ Վերգիլիոսը. մենք հանձին նրան տեսնում ենք սրտացավ մարդու, ում ցավէ պատճառում ներքևում գտնվող բոլոր մարդկանց տանջանքները.1 Ֆրիդրիխ Նիցշե, Չաստվածների մթնշաղ, Երևան, 1992, էջ 220։ 2 Դանթե Ալիգերի, Աստվածային կատակերգություն, Երևան, 1983, էջ 6-7։  Տանջանքն անձանց, որ ցածում են գտնվում, Դեմքիս վրա դալկություն է սփռել, Պատասխանեց,- որ քեզ ահից է թվում1։ Ահա այսպես Մեծ ուսուցիչն ուղեկցում է Դանթեին պարունակ առ պարունակ, պատմում, բացատրում և կապ է հաստատում այնտեղ տանջվողների և Դանթեի միջև։ Մեծ վարպետը նաև Դանթեիպաշտպանն էր. հինգերորդ պարունակում, ուր տանջվում էին բարկացկոտները, ճահճի մեջ նրանքհանդիպում են տղմուտ մեկին՝ ասպետ Ֆիլիպպո դեյլի Ադիմարին՝ հարուստ, գոռոզ, բարկացկոտմարդ, ում անվանեցին Արջենտի, այսինքն՝ «արծաթյա», որովհետև նա սովորություն ուներ իր ձին պատել արծաթով։ Վերջինս, զայրանալով Դանթեի վրա իրեն անիծյալ և լպիրշ անվանելու համար, ցանկանում է վնասել նրան, սակայն կրկին չի ուշանում Վերգիլիոսի՝ իր «որդուն» հասցրած օգնությունը. Այն ժամ ցասմամբ նա ինձ մեկնեց ձեռքն իր. Բայց առաջնորդս հրեց նրան, ասելով. «Շուտ դեն գնա, մյուս շների հետ կորչիր»2։ Այստեղ մենք տեսնում ենք Դանթեի հանդեպ Վերգիլիոսի մեծ սերը, վերջինս փարվում է նրան,համբուրում և ասում. «Հոգի՛ զայրասիրտ, Քեզ հղացողն հավետ օրհնյա՛լ լինի թող»։ Ինչպես արդեն նկատեցինք, Վերգիլիոսը լոկ ուղեկից, լոկ ներկայացնող չէր. նա զայրանում էր ուզարմանում, երբեմն մեղսագործների հետ վերապրում իրենց ցավերը, երբեմն էլ՝ ժպտում արդարության երեսին։ Այստեղ կարելի է ասել, որ, եթե Դժոխքը (նաև Քավարանը և Դրախտը) համարենք լճացած մի վայր, որտեղ չկա շարժում, փոփոխություն, և միակ շարժվողը Դանթեն է, ապա ՎերգիլիոսըԴանթեին ոչնչով չի զիջում։ Տասնչորսերորդ երգում3, որտեղ գտնվում էին Աստծուն հայհոյողները՝պառկած հուր ու բոցի տեղատարափի տակ, Դանթեն ու Վերգիլիոսը հանդիպում են Կապանևսին՝Թեբեի դեմ պայքարած և այն պաշարած յոթ արքաներից մեկին։ Այստեղ մենք տեսնում ենք կրքոտ ևբարկացած Վերգիլիոսին. սա նոր էր նույնիսկ Դանթեի համար։ Վարպետս այնժամ խոսեց կրքով բացահայտ, Ինչպիսին ես չէի լսել նրանից. «Ո՜վ Կապանևս, գոռոզությանդ համար այդ Արժանի ես պատժվելու այդպես միշտ. Այդ պատիժդ քեզ տեղին է ու հարմար Քո վարքի ու բարքի համար ամբարիշտ»4։ Դանթեի խոհական ուղեկիցը միշտ չէ, որ հանդես է գալիս իր հուզումներով և կարծիքներով։ Այսառումով չափազանց հատկանշական է Երեսուներեքերորդ երգը, ուր մենք տեսնում ենք հետևյալը.իններորդ պարունակում, ուր պատժվում են վստահության մասնավոր պատճառ ունեցողներին խաբողները կամ դավաճանները, գտնվում է ՈՒգոլինոն, ով հավերժորեն կրծում էր Ռուջջերի դեյլի Ուբալդինիի գլուխը։ Ուգոլինոն Դոնորատիկոյի կոմսն էր։ Թեև Գիբելլինյան տոհմից էր, բայց 1275 թ. իր փեսայի՝ Ջովաննի Վիսկոնտիի հետ համաձայնության եկավ՝ գերիշխան դարձնելու համար գուելֆներինիր հայրենի Պիզայում։ Դավադրության համար նա աքսորվեց, բայց հաջորդ տարի վերադարձավ Պիզաև ի վերջո դարձավ Պիզայի համայնք-հանրապետության ղեկավարը։ 1288 թ. ամռանը Գիբելինյան կուսակցության արքեպիսկոպոս Ռուջջերի դեյլի Ուբալդինիի և Գուալանդի, Սիսմոնդի տոհմերի ղեկավարությամբ ապստամբություն բարձրացրեց։ Ուգոլինոն իր երկու որդիների և երկու թոռների հետ կալանավորվեց և բերդ նետվեց։ Եվ մի քանի ամիս բանտարկությունից հետո հինգն էլ սովամահ արվեցին1289 թ. փետրվարին5։ Եվ ահա, Ուգոլինոն Դանթեին և Վերգիլիոսին պատմում է իր սահմռկեցուցիչ պատմությունը, որըկցնցեր անգամ ամենաանտարբեր սիրտ ունեցողին։ Նա բերանը (ո՜չ գլուխը) բարձրացնելով պատմումէ, թե ինչպես է Ռոջջերին դավաճանել իրեն և կողպել ամրոցում։ Խավարչտին ամրոցի նեղ բացվածքիմիջով նա տեսել էր բազմաթիվ լուսինների ծնունդներ և մահեր մինչ այն օրը, երբ նա երազում տեսնումէ Ռոջջերիին շների հետ գայլին ու իր ձագերին հալածելիս (աչքը տեսնում է կենդանիներ, բայց հոգինաղոտ կերպով զգում է, որ հարցը վերաբերում է իրեն և իր որդիներին, և այն գայլն ու ձագերը մարդկային բառերով վերածվում են հոր և որդվոց)։ Առավոտյան նա այն ժամին, երբ բանտապանը սովորաբար ուտելիք է բերում, հանկարծ լսում է, որ բերդի դուռը մեխում են։ Անցնում է մեկ օր և մեկ գիշեր,Ուգոլինոն վշտահար կրծում է ձեռքերը, երեխաները, կարծելով, որ հորը տանջում է սովը, նրան առաջարկում են կշտանալ իրենց մարմնով։ Չորրորդ օրն սկսում են մահանալ երեխաները՝ մեկը մյուսիհետևից։ Նա երկու օր աղիողորմ արտասուք է թափում, մթության մեջ շոշափում է նրանց դիակները,ապա քաղցը հաղթում է նրա խորին վշտին։ 1 Դանթե Ալիգերի, էջ 21։ 2 Նույն տեղում, էջ 40։ 3 Նույն տեղում, էջ 67-72։ 4 Նույն տեղում, էջ 69։ 5 Նույն տեղում, էջ 527։  Իհարկե այն հարցը՝ եղել է արդյոք այսպիսի բան, թե ոչ, խնդրի մի կողմն է։ Մեզ ավելի հետաքրքրում է Դանթեի կարծիքն այս սարսափելի դեպքի մասին և Վերգիլիոսի վերաբերմունքը։ Գիտե՞ր Դանթեն այս պատմության մասին ավելին, քան հայտնում է. ամենայն հավանականությամբ՝ ոչ։ Խորխե Լուիս Բորխեսն իր «Ինը էսսե Դանթեի մասին» ստեղծագործությունում այս ամենին տալիս էտրամաբանական ու հետաքրքրական լուծում. իրական կյանքում մարդը, հայտնվելով բազմաբնույթայլընտրանքների միջև, ընտրում է մեկը և մոռանում մյուսները։ Բայց արվեստի երկիմաստ աշխարհում, որը թվում է և՛ հուսալի, և՛ կասկածելի, ամեն ինչ այլ է։ Սովի ամրոցում Ուգոլինոն և՛ ուտում է իրզավակներին, և՛ չի ուտում։ Հենց այս տանջող անորոշությունն էլ, այս անվստահությունը ստեղծում էայդ տարօրինակ երգը։ ՈՒգոլինոյին Դանթեն տեսել է երկու հնարավոր մինչմահյան տանջանքներում,և այսպիսին են տեսնում նրան սերունդները1։ Սա Դանթեն. իսկ Վերգիլիո՞սը։ Տարօրինակ է Վերգիլիոսի լռությունը. նա, ով ներկայացնում, խոսում, հիանում կամ նվաստացնում է, այս երգում ընդհանրապես չի երևում։ Հենց այստեղ ենք մենք գտնում Վերգիլիոսի կերպարիբանալին. ո՞վ էր Վերգիլիոսը, պարզապես հին աշխարհի երևելի բանաստեղծներից մե՞կը, ով ներկայացվում է՝ որպես Դանթեի իմաստուն ուղեկից. ո՛չ։ Մենք տեսնում ենք Դժոխքը (նաև Քավարանը ևԴրախտը) Դանթեի աչքերով, իսկ Դանթեն՝ այնպիսին, ինչպիսին ներկայացնում էր Վերգիլիոսը, այսինքն՝ տրամաբանորեն կարելի է ասել, որ մենք այն տեսնում ենք հենց այնպիսին, ինչպիսին Վերգիլիոսը։ Վերգիլիոսը լռում է, որովհետև լռում է Դանթեի ներքին ձայնը, կամ կարելի է ասել՝ այս երկուսընույնանում են։ Վերգիլիոսն ասում է այն, ինչը Դանթեն արդեն իսկ գիտեր, նա տանում է Դանթեինդեպի լույսն ինքնաճանաչման ու ինքնամաքրման միջոցով։ Վերգիլիոսը պարզապես ուղեկից չէր, նաԴանթեի խիղճն էր, Դանթեի ներքին ձայնը, նա հենց ինքը՝ Դանթեն էր՝ իր մութ դժոխքից դուրս գալուճանապարհին։ Աստղիկ ՕհանյանՎԵՐԳԻԼԻՈՍՆ` ԻԲՐԵՎ ԴԱՆԹԵԻ ԻՆՔՆԱՃԱՆԱՉՄԱՆ ԳՈՐԾՈՆ «ԱՍՏՎԱԾԱՅԻՆ ԿԱՏԱԿԵՐԳՈՒԹՅՈՒՆ» ՊՈԵՄՈՒՄԲանալի բառեր՝ Դանթե, Վերգիլիոս, լուսավորություն, ինքնաճանաչում, դժոխք։

example1302

example1302

Հենվելով մեր աշխատանքային փորձի վրա` ներկայացրել ենք կենսաբանության խնդիրների լուծման միջոցով ուսուցման, դաստիարակության ու զարգացման բազմաթիվ նպատակների իրականացման հնարավորությունները։

Կենսաբանության դասավանդման գործընթացում ուսանողների տրամաբանական և բնական մտածողության զարգացման համար առանձնահատուկ կարևոր է անկախ, գործնական աշխատանքի ձևավորումը և հատկապես խնդիրների լուծումը, որոնք միևնույն ժամանակ հանդիսանում են նոր գործնական միավորի տարբեր բաղադրիչներ։ միավորի գնահատման համակարգ։ Ուսանողների համապատասխան հմտությունները զարգացնելու համար ՀՀ ԿԳՆ կողմից երաշխավորված կենսաբանության միջնորդագրերը հանրակրթության կազմակերպման և կենսաբանության մասնագիտական ​​ծրագրում նախատեսված են որոշակի թեմաներով խնդիրների լուծման ժամեր։ մանկավարժական համալսարաններին, «Խնդիրների լուծման մեթոդաբանություն» հատուկ մասնագիտական ​​գործնական առարկա։ Խնդիրների լուծումը ակտիվ ճանաչողական գործընթաց է, որն իրականացնում է կրթության և դաստիարակության բազմաթիվ գործառույթներ և նպատակներ։ Դա կարելի է համարել «մեթոդ», կրթական գործունեության տեսակ։ Խնդիրների լուծումը հաճախ ընկալվում է որպես լսարանում կամ տանը խնդիրներ լուծելը, վարժություններ անելը և ճիշտ պատասխաններ ստանալը։ Սա, իհարկե, անհրաժեշտ է, բայց ոչ բավարար `դասընթացների արդյունավետությունն ապահովելու համար։ Իրականում, խնդրի լուծման մեթոդաբանական մոտեցումն այն է, որ ուսուցիչը կողմնորոշված ​​չէ հիմնված չէ խնդիրների հավաքածուների, խնդիրների լուծման շտեմարանների վրա, բայց պարունակում է դասի կամ տնային առաջադրանքների ընթացքում տարաբնույթ առաջադրանքներ. Որակական, քանակական, պարզ-բարդ, դժվար, հեշտ , տեսական և գործնական, փորձարարական, հետազոտական, կառուցողական և այլ բնույթ [2]։ Խնդիրների լուծման մտածելակերպը և գործընթացը պետք է ներառվեն ոչ միայն ավանդական «խնդիրներ լուծող» դասարանում, այլև ցանկացած ուսումնական նյութի, դիտումների և փորձերի, ինչպես նաև հետազոտական ​​աշխատանքների մեջ։ Խնդիրներ կարող են առաջանալ նաև ցանկացած հարցի քննարկման ժամանակ ՝ ուսուցիչ-ուսանող, ուսանող-ուսանող համատեղ աշխատանք, անկախ աշխատանք, տարբեր իրավիճակներում։ «Կենսաբանության դասավանդման մեթոդաբանություն» համալսարանական դասընթացի ամենակարևոր բաժիններից մեկը «Խնդիրների լուծման մեթոդաբանություն» է։ Ելնելով այս դասընթացի դասավանդման մեր փորձից ՝ պետք է նշել, որ դասընթացներ կազմակերպելիս մենք չենք դասավանդում խնդիրների լուծման տեխնիկա, այլ դասավանդում ենք մեթոդական քայլեր ՝ խնդրի լուծումը ուսուցանելու համար հաջորդական, փոխկապակցված հարցերի միջոցով։ [1] Մեր աշխատանքում մենք կներկայացնենք խնդիրների լուծման մեթոդաբանության մեր փորձը և կվերլուծենք կրթության և դաստիարակության տարբեր նպատակներին հասնելու հնարավորությունները `լուծելով կենսաբանական խնդիրներ։ Ավագ դպրոցում ուսանողներին կենսաբանության դասընթաց ներկայացնելը ի սկզբանե չի ուղեկցվում խնդիրների լուծման անհրաժեշտության վերաբերյալ իրազեկության բարձրացմամբ։ Ուստի 8-րդ դասարանում, երբ սովորողը առաջին անգամ բախվում է խնդիրների լուծմանը ՝ որպես գիտական ​​նվաճումների գնահատման բաղկացուցիչ, կենսաբանություն սովորելու կարևոր և պարտադիր գործընթաց, նա կարող է հանկարծ հայտնվել սթրեսային վիճակում, հատկապես եթե նա կամ նա «բարյացակամ» չի եղել մաթեմատիկայի հետ։ Հասկանալի է, որ խնդիրների լուծման հմտությունների զարգացումը սովորողի համար երկար և բարդ խնդիր է, և կենսաբանության ուսուցչից պահանջում է հատկապես մանկավարժորեն գրագետ, հոգեբանորեն նուրբ և համբերատար վերաբերմունք։ Շատ կարևոր է ապահովել հոգեբանական մթնոլորտ, որպեսզի խնդիրների լուծումը չընկալվի որպես կենսաբանության համապատասխան բաղադրիչով գնահատական ​​ստանալու պարտադիր առաջադրանք, այլ հստակեցվի բնավորության կրթության, մարդ-բնություն, իրականություն-անձնական կապը։ կյանք, կենսաբանական գիտելիքներ բարեկեցության, առողջ ապրելակերպի, տնտեսական գործունեության համար։ , տարբեր գործընթացներ պլանավորելու, մտածողություն, անկախություն և այլ հմտություններ զարգացնելու միջոց։ Մեր կարծիքով, ուսուցիչը խնդիրների լուծումը սկսելու առաջնահերթ քայլերից մեկն է ուսանողներին ծանոթացնել հարցաշարի կառուցվածքային և բովանդակային առանձնահատկություններին։ Սովորողը պետք է ծանոթ լինի հարցաշարի կառուցվածքին, խորհրդանիշների նշանակությանը, կարողանա գտնել համապատասխան տեսական բաժինների հետ կապված խնդիրները, ճիշտ օգտագործել յուրաքանչյուր թեմայի սկզբում բացատրությունները, ինչպես նաև պատասխանները և հավելվածը։ , Այս հմտություններին տիրապետելուց հետո կարող եք անցնել խնդիրների լուծման հմտությունների զարգացմանը։ Հետևաբար նպատակահարմար է իրականացնել հետևյալ քայլերը. 1. հստակեցնել թեման, որին վերաբերում է խնդիրը, 2. զգուշորեն կարդալ խնդիրը, բացատրել, հստակեցնել խնդրի հայտնի և անծանոթ հասկացությունները, 3. առանձնացնել հիմնականը անդակ օժանդակ հասկացություններ, տեղեկատվություն (օրինակ ՝ գենետիկայի բաժնում նմանատիպ խնդիրների լուծման արդյունքում, խնդրի վերջում հաճախ նշվող հատկության ժառանգությունը դառնում է ոչ շատ լարված ՝ պահանջելով մեխանիկական բուժում), 4. Սովորեցրեք օգտագործված խորհրդանիշները խնդիրը լուծելու համար; Developարգացնել խնդրի պայմաններն ու պահանջները տարբերակելու, խնդիրն ամփոփելու հմտություններ. 6. Բացահայտել թեմայի հիմնական հասկացությունների կապը տվյալ պայմանների և պահանջների հետ. Նշեք դրանց օգտագործման եղանակները (օրինակ ՝ էներգիայի փոխանակման ռեակցիաների սխեման, Նշված քայլերից յուրաքանչյուրի իրականացման ընթացքում `խնդրի լուծման գործընթացի անմիջական հասունացումից, շատ այլ նպատակներ աննկատելիորեն են հայտնվում, լուծվում են շատ այլ նպատակներ։ Մեր կարծիքով, եթե այդ նպատակները հստակ ձևակերպված լինեն, տեղ գտնեն ուսուցչի առջև դրված կրթական և վերապատրաստման խնդիրների «մեջ», ապա վստահորեն կարելի է ասել, որ վերապատրաստման արդյունքն ավելի գոհացուցիչ կամ բազմաբնույթ կլինի։ նպատակը Այս «ակտիվը» ստեղծելու համար մենք որպես նյութ օգտագործեցինք նրանց կողմից ստեղծված անհատական ​​աշխատանքները `GSPI 2012-2013 ուսումնական տարվա կենսաբանության ուսանողների« Խնդիրների լուծման մեթոդաբանություն »դասընթացի ուսումնասիրության ընթացքում անցկացված քննարկումների արդյունքում։ Քննարկվող յուրաքանչյուր թեմայի համար ուսանողները մշակեցին հատուկ մեթոդների լուծման դասավանդման անկախ մեթոդներ [1], հիմնավորելով այդ ընթացքում ձեռք բերված նպատակները։ Նրանցից յուրաքանչյուրի առաջարկած քայլերը քննարկվեցին լսարանում, փոխվեցին, լրացվեցին, դարձան յուրաքանչյուրի սեփականությունը։ Նախքան խնդրի լուծման մեթոդը ընտրելը նախ ենթադրվում էր դասի սկզբնական մակարդակը, որի վրա պետք է կազմակերպել դասավանդումը։ Այնուհետև որոշվեցին հիմնական, ակնհայտ, առաջնային նպատակները, որոնց իրականացման համար կատարվում է խնդրի լուծման գործնական աշխատանք։ Հիմնավորված էր առաջարկվող ուղու տրամաբանությունը և դրա համապատասխանությունը դասարանի մակարդակին։ Լրացնելով, փոխարինելով նոր հարցերով, որոնց շուրջ բոլորը համաձայն են, մշակվում է տրամաբանությունը զարգացնող հարցերի ենթադրյալ պատասխանների հաջորդականություն. Շղթաներ։ Որոշ քայլերից սկսած `լուծման տարբեր ձևեր առաջարկվեցին այլ հաջորդականությամբ, վերլուծվեցին դրանց ուժեղ և թույլ կողմերը։ Յուրաքանչյուր հարցի ընթացքում շեշտվում էր այն նպատակը, որի համար ընտրվել է այս կամավոր ուղին։ Որոշակի քայլով ձևակերպված նպատակը տարանջատվեց `գրված լինելով հատուկ ստեղծված նպատակների« ակտիվում »` նշելով խնդրի քանակը, քայլը, որը տանում էր այդ նպատակը տեսնելուն։ Problemանկացած խնդիր, թեմա, ինչպես նաև յուրաքանչյուր ուսանողի կողմից առաջարկվող դասավանդման մեթոդաբանությունը նպաստեց այդ նպատակների շարունակական հարստացմանը։ Ստորև կներկայացնենք վերջնական արդյունքը, որի ստեղծման համար օգտագործեցինք ուսանողների ՝ oghողիկ Մելիքսեթյանի և Լիդա Եդիգարյանի խմբագրած տարբերակը։ Ընդգծված ցանկացած առաջնային նպատակ անտեսանելիորեն կապված է այլ շեղագրերով ներկայացրած այլ նպատակների հետ։ Այսպիսով, խնդիրների լուծման հմտությունների ձեռքբերման արդյունքում ուսման գործընթացում հնարավոր է. 1. Դասը դարձնել ավելի հետաքրքիր և ակտիվ։ Մշակել անհատական, խմբային և համատեղ աշխատանքային հմտություններ։ Տեսական նյութը գործնականում օգտագործելու, համատեղ աշխատելու, ուրիշների կարծիքներն ու առաջարկները հաղորդելու, թեկուզ խնդրի լուծման գործում փոքր ներդրման հնարավորությունը ՝ Գայլը, դասը դարձնում է ավելի հետաքրքիր և օգտակար։ Միևնույն ժամանակ, դրանք ապահովում են յուրաքանչյուրի ներգրավվածությունը, անհատական, խմբային և համագործակցության հմտությունների զարգացումը։ Շատ դեպքերում, խնդրի լուծումը միասին գտնելու գործընթացում, սովորողները դասընկերներից սովորում են այն, ինչը չգիտեն կամ իրենց օգնությամբ հաղթահարում են դժվարությունը։ Նման մթնոլորտը զարգացնում է բարոյական արժեքներ, ինչպիսիք են ընկերասիրությունը, նվիրվածությունը, փոխօգնությունը, դժվարությունները հաղթահարելու կամքը և համառությունը `գործն ավարտին հասցնելու, սեփական կարծիքը, դիրքը, տեսակետը արտահայտելու և պաշտպանելու կարողությունը զարգացնելու համար։ Իսկ ուսուցչի համար բացահայտվում են սովորողի բնավորության, խառնվածքի և կարողությունների նոր ասպեկտներ։ 2. Օգնում է նրանց, ովքեր ինքնավստահություն չունեն հաղթահարելու կամ ազատվելու «վախերից»։ Այդ նպատակով ամենացածր մակարդակի գիտելիքներ ունեցող սովորողը կարող է ներգրավվել խնդրի մեջ `նրան հարցնելով ծանոթ հասկացություն, ուղղելով հարցի հայեցակարգը կամ արդյունահանելով դրան վերաբերող որոշ տեղեկություններ և պարտադիր գնահատելով այն որպես ձեռքբերում։ Եվ նույնիսկ ամենափոքր ներդրումը ընդհանուր գործի հաջողության կամ սեփական նվաճումների ամենափոքր նվաճման նպաստում է սովորողի ինքնագնահատմանը, ինքնավստահությանը, ինքնագնահատմանը, ուրիշների կարողությունների ճիշտ գնահատմանը և օբյեկտիվ կարծիքի ձևավորմանը։ 3. Դիմումների գրքույկը և այլ աղբյուրները ճիշտ օգտագործելու ունակություն-հմտություններ։ Ինչպես արդեն նշեցինք, առաջին խնդրի լուծման հենց պահին անհրաժեշտ է ծանոթանալ խնդրագրի կառուցվածքին և հատվածներին, հատկապես օգտագործել պայմանական և հավելվածների բաժնի իմաստը։ Այս հատկության զարգացումը կզարգացնի նաև ցանկացած աղբյուր ճիշտ օգտագործելու հմտությունները։ 4. Համակենտրոնացում։ Նախքան խնդիր լուծելը `աշխատանքի վրա կենտրոնանալու կարողությունը զարգացնելու համար նախ պետք է զարգացնել գիտակցումը մի քանի անգամ ուշադիր կարդալու անհրաժեշտության, յուրաքանչյուր մտքի վրա ուշադրություն դարձնելու համար` պահանջելով կարդալ ոչ միայն մտքով, այլև բարձրաձայն հասկանալ խնդիրը, դրա էությունը, հատկապես անծանոթ հասկացությունները։ , գտնել կապ ծանոթ և անծանոթ հասկացությունների միջև և վերջապես գտնել լուծման բանալին։ 5. Միջառարկայական և միջառարկայական կապերի հաստատում, գիտելիքների ամրապնդում։ Տեսական գիտելիքների գործնականում կիրառում։ Anyանկացած նոր խնդիր լուծելիս օգտագործվում են ոչ միայն հարակից առարկաներից ստացված գիտելիքներն ու հմտությունները, այլ նաև այլ առարկաներից (մաթեմատիկա, ֆիզիկա, քիմիա, էկոլոգիա, մայրենի և այլն)։ Սա ապահովում է նախորդ նյութի կրկնությունը, նախկին գիտելիքները լրացնելու հնարավորությունը, արդեն ձեռք բերվածի ամրապնդումն ու զարգացումը, գիտելիքների հարստացումը, դրանք նոր, անծանոթ իրավիճակում կիրառելու հմտությունների զարգացումը։ 6. timeամանակը ճիշտ գնահատելու հմտությունների զարգացում։ Առաջին հայացքից թվում է, թե դա հմտություն է, որը ոչ մի կապ չունի խնդրի լուծման հետ։ Մինչդեռ ցանկացած աշխատանքի հաջողության հասնելու հիմնական պայմաններից մեկը այլ ռեսուրսների ժամանակին և համապատասխանության ճիշտ գնահատումն է։ 7. Հարցաքննման հմտությունների զարգացում։ Correctիշտ, ուղղորդող, նպատակային հարցերի ձևակերպումը հիմնված է տեսական գիտելիքների, պայմանների և պահանջների միջև կապեր գտնելու կարողության, պատմության իմաստի մեջ ներթափանցելու ունակության, մայրենի լեզվի իմացության վրա։ Միմյանցից ծագող հարցերը աննկատելիորեն զարգացնում են տրամաբանական մտածողությունը, սեփական կարծիքը արտահայտելու, ազատ արտահայտվելու, ուրիշների հետ շփվելու, բանավոր խոսելու կարողությունը։ 8. Խնդիրների լուծման հաջորդական քայլերի մշակում, բանական ձևերի մշակում, պատճառահետեւանքային կապերի ընկալում, պլանավորման հմտություններ։ Դա ուղղակիորեն բխում է նախորդ կետերում նշված հմտություններից, քանի որ ժամանակի ընկալումը որպես ամենաթանկ արժեքը հանգեցնում է ռացիոնալ մտածելու, քայլեր դիտարկելու, բոլոր հնարավորություններից առավելագույնս օգտագործելու ունակության ձևավորմանը և զարգացմանը։ Եվ տրամաբանական հաջորդականությամբ կազմված հարցերի միջոցով գործունեության ծրագիրը կազմվում է սովորողի համար, հստակեցվում է նպատակային քայլերի հաջորդականությունը, ձևավորվում է տվյալ իրավիճակում խնդրի լուծման ավելի ռացիոնալ եղանակ ընտրելու հնարավորությունը, սնում իմաստալից վերաբերմունք դեպի քայլեր և գործողություններ։ 9. Առաջնայինը երկրորդականից տարբերելու ունակություն։ Այս նպատակն ուղղակիորեն բխում է 6-8-րդ գոլերից։ 10. Որոշումների կայացման, կողմնորոշման, ընտրության հմտությունների զարգացում։ Նույն խնդիրը տարբեր եղանակներով լուծելու ունակությունը զարգացնում է ստեղծագործական մտածողությունը և ամրապնդում գաղափարները կենսաբանության և հարակից գիտությունների ուսումնասիրության մեջ ձևավորված հարաբերականության վերաբերյալ, ինչը շատ կարևոր է ցանկացած անսպասելի իրավիճակում որոշումներ կայացնելու, կողմնորոշվելու, որակներ ստանալու համար։ 11. Խնդրահարույց իրավիճակների ստեղծում, դրանցից դուրս գալու հմտությունների և կարողությունների ձեռքբերում, ստեղծագործական մտածողության և երեւակայության զարգացում։ Խնդիրի իրավիճակի ստեղծումը ուսուցչի կողմից խնդրի լուծման գործընթացին միջամտելու առավել նպատակահարմար եղանակներից մեկն է։ Եթե ​​ուսուցիչը ուղղորդում է ուսանողներին լուծում գտնել, դա նրանց համար հնարավորություն է ստեղծում բոլորին արտահայտել իրենց կարծիքը, վերլուծել առաջարկվող բոլոր տարբերակները, ձևավորել քննադատական ​​վերաբերմունք, զարգանալ։ Նման մթնոլորտը նպաստում է ուսանողների ստեղծագործական մտածողության զարգացմանը, ամփոփմանը և եզրակացություններին։ Ուսուցչի համար ուսման կորը բացահայտվում է նման իրավիճակում, դրանից ելք գտնելու նրա ունակությունը և այլ առանձնահատկություններ։ 12. Գիտելիքների համակարգման, սխեմատիկ, խորհրդանիշների կիրառման, մոդելավորման հմտությունների, հակիրճ, բայց հստակ արտահայտելու ունակության զարգացում և Նախորդ կետերում նշված հմտությունների և կարողությունների ապահովման արդյունքում սովորողը պետք է կարողանա օգտագործել խորհրդանիշները, հասկանալ դրանց իմաստը, կարդալ իր կողմից արտահայտված տեղեկատվությունը, կազմել զուգորդումներ, արտահայտություններ, կատարել հաշվարկներ, այսինքն ՝ լրացնել խնդիրը։ մաթեմատիկորեն, հասնել վերջնական նպատակին։ Խնդիրները լուծելու համար խորհրդանիշների օգտագործումը զարգացնում է նաև խորհրդանշական մտածողությունը, ինչը շատ կարևոր է տրամաբանության զարգացման և պատճառահետեւանքային կապերի ընկալման համար։ Սույն կետում նշված բոլոր նպատակների իրացումը գործնական հիմք կդառնա սովորողի հմտությունների բազմազան հետագա զարգացման համար `աշխատանքային գործունեության ընթացքում աշխատանք կատարելու և աշխատանքի ձևակերպելու հմտություններ։ Մեր կարծիքով, ներկայացված նպատակների իրագործման արդյունքում հնարավոր կլինի բարձրացնել ընդհանուր գրագիտության և զարգացման մակարդակը, ուսուցում-ուսուցման գործընթացի գնահատման իրազեկության զարգացումը, ինչը ամենակարևորն է ճանաչողության զարգացման շարունակական գործընթացը։ Գրականություն 1. Ն. Ադամյան, Գ. Գդլյան, Գենետիկայի խնդրի լուծման տարբեր եղանակներով ուսուցման մեթոդներ // Հանրապետական ​​գիտ. Նիստի նյութեր, GPMI 1314/12/2010, էջ 491-493։ Տեղեկատվություն հեղինակների մասին ՝ Նելլի Ադամյան Վոլոդյա - բ.գ.թ., դոցենտ, GSPI դասախոս, KAI ShM- ի գլխավոր մասնագետ, էլ. jivhar@yahoo.com Գոհար Գդլյան Պերչի - GSPI դասախոս, էլ. gohar.gdlyan@mail.ru Լիդա Եդիգարյան Արսենի - GSPI կենսաբանության մագիստրոս, 2-րդ կուրս, 2014-15 ուսումնական տարի։ Oghողիկ Մելիքսեթյան Սուրեն, GSPI կենսաբանության մագիստրոս, 2-րդ կուրս, 2014-15 ուսումնական տարի։

example1778

example1778

Ամփոփելով լեզվական նյութի ուսումնասիրությունը` կարող ենք ասել, որ փոխառություններ կատարելիս կարևոր հանգամանք է այն, որ օտար բառը պետք է համապատասխանի փոխառու լեզվի հնչյունական և գրաբանական համակարգին, իմաստային առումով հասկանալի լինի, բառակազմական առումով ակտիվ լինի և հաճախ գործածվի լեզվակիրների կողմից։ Իսկ պատճենյալ կաղապարների մասին պետք է նշենք. պատճենման բառակազմական եղանակը գործուն է նորակազմություններում։ Ամբողջությամբ պատճենյալ կաղապարներ հանդիպում են տերմինահամակարգերում` հատկապես իրավական և բժշկական։ Պատճենյալ բարդ նորակազմություններում բառակազմական տեսանկյունից մեծ ակտիվություն են դրսևորում օտար բառ+ հայերեն ձևույթ կառույցով կազմությունները։ Այսպիսով, վերջին շրջանում հայերենը հաճախ է դիմում փոխառության՝ ռուսերենի կամ այլ օտար լեզուների միջնորդությամբ։ Լեզվում ստեղծվում են փոխառությունների հայերեն համարժեքներ, որոնք մրցության մեջ են օտար բառերի հետ և միայն ժամանակի քննության արդյունքում պարզ կլինի, թե՞ դրանցից որոնք կընդունվեն և կգործածվեն լեզվակիր հանրույթի կողմից։

ՎԵՐESTԻՆ ՊԱՐՏԱՎՈՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ԵՎ ԽԱICԱԼԻՔՆԵՐ Փոխառությունները լեզվի բառակազմությունը հարստացնելու հիմնական միջոցներից մեկն են։ «Այս կամ այն ​​լեզվական տարրի, հիմնականում բառի, անցումը մի լեզվից մյուսը այդ լեզուների շփման և փոխազդեցության միջոցով (դա արվում է գոյություն ունեցող նոր հասկացությունների, իմաստների կամ տարբերությունների արտահայտման համար)» 1։ Պատճենը փոխառության մի եղանակ է, որը բնորոշ էր հայ գրական լեզվին։ Վարկը տրվում է երկու եղանակով. Ներքին և արտաքին։ Արտաքին փոխառությունները, որոնք փոխանցվել են մի լեզվից մյուսը, ներքին են այն լեզուների նախորդ փուլից մյուսը (Գրաբարից Հարթս), հայերենից հայերեն (ռազմավարական), խոսակցական (փնթփնթոց), բարբառներ ( չմուշկ, գետնանուշ, դահուկ, էթել և այլն)։ Փոխառությունների գործընթացը լեզվաբանության մեջ դիտարկվում է տարբեր ներքին դրսեւորումներով։ Կախված անցման եղանակից `ա. Ուղղակի), բ) միջնորդություն, գ) բանավոր, դ) գրքային, ե) գրական, զ) կրկնակի կամ ստուգաբանական կրկնօրինակներ։ Հայոց լեզուն այս կամ այն ​​աստիճանի փոխառություն է վերցրել իր զարգացման տարբեր փուլերում։ Խոսելով փոխառությունների պատճառների մասին `Մ.Աբեղյանը առանձնացնում է արտաքին գործոնները, հատկապես, երբ« կան գաղափարներ, որոնք չեն համապատասխանում ազգային լեզվով ասված բառերին, ինչպիսիք են գաղափարները արտերկրից, մշակույթի նոր դեմքեր, նոր արվեստներ, ապրանքներ և այլն։ կան համապատասխան բառեր և կապեր, բայց բանախոսը կարծում է, որ դրանք ոչ մի օտար լեզու չեն արտահայտում »։ 2 Ավելի ուշ, վկայակոչելով վարկերին, լեզվաբան Ա.Սուքիասյանն առանձնացնում է օտար բառեր փոխառելու հետևյալ պատճառները. ձգտում (հարևան-հարևան), դ) Փոխառված լեզվով օտար բառի հոմանիշ օգտագործման ստացում (փոխզիջում-համաձայնություն), 1 Պետրոսյան Հ., Հայագիտական ​​ուսումնասիրությունների բառարան, Երևան, 1987, էջ։ 613 թ. 2 Աբեղյան Մ., Հայոց լեզվի տեսություն, Երեւան, 1965, էջ 49։ ե) տերմինի բազմապատկումից խուսափելը (կոմպրեսոր -1 ճնշում, 2. սեղմիչ, սեղմիչ) Timeամանակի առումով ընդունված է մեր բառապաշարի փոխառված շերտը բաժանել հին, նոր և ժամանակակից շրջանների։ Փոխառությունները, որոնք կատարել է ժամանակակից հայերենը կազմավորման ժամանակաշրջանից մինչև խորհրդային շրջան, նոր են։ Դրանք վերաբերում են համաշխարհային ժամանակաշրջանին, երբ հայերենը հիմնականում փոխառվում էր իտալերենից, նոր հունարենից, ֆրանսերենից, անգլերենից, գերմաներենից։ Նորագույնն ամբողջությամբ ընդգրկում է խորհրդային շրջանը։ Այս ժամանակահատվածի փոխառությունները հիմնականում առնչվում են ռուսերենին, մասնավորապես նրա միջնորդությամբ կատարվածներին, երբ փոխառվել և պատճենվել են հազարավոր բառեր 2։ Նշենք, որ Մ.Աբեղյանը որպես փոխառության տեսակ առանձնացրեց իմաստային փոխառությունը, երբ օտար բառի իմաստի ազդեցության տակ լեզվում բառի իմաստը ընդլայնվում կամ փոխվում է։ Հեղինակը նշում է, որ այս երեւույթը հաճախ գիտակցաբար օգտագործվում է գիտության և արվեստի համակարգերի տերմիններում։ «Օտար բառ ընդունելու փոխարեն դրանց համապատասխան իմաստները տրվում են բնիկ բառերին, նոր կամ նոր բառերը կազմվում են այլ լեզուներից բերված բառերի օրինակով» 3։ Այսպիսով, մենք կարող ենք ապացուցել, որ Մ. Աբեղյանն ընդունում է այն իրականությունը, որը մենք այսօր անվանում ենք և իմաստի բառի կրկնօրինակում։ Փոխառությունը պայմանավորված է քաղաքական կյանքի, տնտեսության, մշակույթի, ինչպես նաև հասարակության սոցիալական ուղղվածության փոփոխություններով։ Լեզվաբան Ա. Մարտիրոսյանը, ուսումնասիրելով վերջին վարկերը, նշում է, որ քանակական տեսանկյունից արտասահմանյան վարկերն ու պատճեններն առավել շատ տարածված են ՝ հիմնականում ռուսական միջնորդության միջոցով 4։ Օրինակ ՝ գործողությունների կազմակերպված գործողություն, անիմացիա-անիմացիա, բիզնես ֆորում-բիզնես ֆորում, գործարար-գործարար, գենոֆոբիա-ռասիզմ, գլոբալիզացիա-գլոբալիզացիա, գերատեսչություն-նախարարություն կամ կառավարության այլ վարչություն (վարչություն) (<ռուս. Департамент, <ֆրանսերեն ՝ բաժնեմաս), ինտերնետ, պատկեր, օրինականություն, լոբբինգ ՝ օրենսդիր մարմնի մոնոպոլիաների և գրասենյակների գործակալների համակարգ, որը ճնշում է գործադրում օրենսդիրների և պաշտոնատար անձանց վրա (<լոբբի ֆոյե), կինոնկարի երկամյա փառատոն, կոալիցիոն դաշնային, հակեր-համակարգիչ հակեր, հիթ-երգ, մեղեդի << անգլերեն հիթ հիթ), մենեջեր-մենեջեր, մենեջմենթ-մենեջմենթ, շուկայավարում-շուկայավարում, մենթալիտետ մարդասպան կամ (<ռուս. kamikaze), շոու-բիզնես հեռուստատեսություն, կինո, թատրոն և այլն ( Անգլերեն ՝ շոու բիզնես), պապարացի-լրագրող (այն), հաճախ ֆոտոլրագրող, որն իր տեղեկատվությունը ստանում է լրտեսության միջոցով,պոպուլիզմ-ամբոխավարություն, 1 Սուքիասյան Ա., Armenianամանակակից հայոց լեզու, Երեւան, 1999, էջ 187-188։ 2 Տե՛ս նույն տեղում, էջ 22։ 193-194թթ. 3 Նույն տեղում, Պ. 4 Մարտիրոսյան Ա., Modernամանակակից հայկական արդիականությունների բառակազմական կաղապարները, Երեւան, 2007, էջ։ ռետրո ոճի ոճով արտադրող-հրատարակիչ, որը նախընտրում է eunuch, եզակի, միակ (<անգլերեն singl <adj <singl), վիրտուալ-ոչ երկրային, անիրական, թվացյալ օլիգարխիկ-տնտեսական, քաղաքականապես գերիշխող անձնավորություն, Օմբուդսմեն-Մարդու իրավունքների պաշտպան (իրավապաշտպան), կեղծ մեկնարկ-կեղծ մեկնարկ և այլն։ Փոխառության գործառույթի իմաստային փոփոխությունները երբեմն սերտորեն կապված են բառի կառուցվածքային-քերականական առանձնահատկությունների հետ։ Ա. Մարտիրոսյանն անդրադառնում է նաև փոխառված բառերի իմաստային փոփոխությանը։ «Հաճախ փոխառված բառերի իմաստային փոփոխությունը պայմանավորված է նրանով, որ փոխառված բառի իմաստը (արմատները) արմատավորված է փոխառված լեզվով։ Այսպիսով, փոխառված լեզվով ասենք `իմաստալից բառեր, ինչպիսիք են բիզնեսը` 1. զբաղմունք, աշխատանք, մասնագիտություն 2. առևտրային ձեռնարկություն `ամուր, 3. եկամտաբեր գործարք, որի առաջին իմաստն օգտագործվում է հայերենում կամ սպորտ - 1. զվարճանք, կատակ , իմաստով նեղացել են։ , 2. երկրպագու, 3. կատաղության մեջ գտնվող մարդ, զգեստավոր վերարկուով տղամարդ, որի առաջինը, որոշ իմաստային ճշգրտմամբ, առաջինն է, որ գործածվում է »1։ Պատճենահանման տարբեր բառարանային և իմաստաբանական տեսակներ կան։ Բառապաշար (բառերի պատճեններ), օտար բառերը արտահայտություններ թարգմանելիս. Հայերեն ՝ սուպերխանուտ, <ռուս. ՝ Супермагазин, անգլերեն ՝ <սուպերմարկետ։ Իմաստաբանական, երբ փոխառվում է բառի փոխաբերական նշանակությունը. Հայերեն ՝ կառուցվածք, բաժանմունք, համակարգ, ռուսերեն ՝ կառուցվածքից, հնչյունական օրինակում, երբ կատարվում է դարձվածքային արտահայտության բառացի թարգմանությունը ՝ հայերեն։ կուրորեն հնազանդվեց <ռուս. Կույր մեղքի սուպեր. <blinder Gehorsam և կես օրինակ, երբ բառի միայն մի մասը թարգմանվում է հայերեն։ մակրոտնտեսություն <մակրոտնտեսություն. Տվյալ լեզվով պատճենների առատությունը սովորաբար պայմանավորված է ուղղակի փոխառությունների կտրուկ աճով `խոսնակների անմիջական արձագանքի արդյունքում։ Armenianամանակակից հայերենում կրկնօրինակ կաղապարները հիմնականում փոխառված են ռուսերենից։ Պատճենահանման գաղափարը ՝ որպես բառակազմության մեթոդ, տվել է Մ.Աբեղյանը։ «Սովորաբար բառերը և կապերը վերցվում են այլ լեզուներից և ոչ թե ձկան առանձին մասերից։ Բայց երբ միևնույն ածանցով բառերը մտնում են մի լեզվից, որի ցողուններն օգտագործվում են միայնակ, այդ բառերը այլևս չեն բաժանվում բնիկ բառերից, ապա դրանց ածանցյալ մասերը ակտիվանում են, դրվում այլ բառերի հետ միասին, կազմում են նոր բառեր »2։ , Հատկանշական է մեկնաբանում պատճենահանման բառակազմության մեթոդից Աղայան « Պատճենման դեպքում ընդունվում է բառի իմաստը և ներքին ձևը, իսկ այլ կերպ ասած ՝ պատճենելու դեպքում օտար բառը պարզապես թարգմանվում է փոխառու լեզվի բառերի կամ բաղադրիչների միջոցով »3։ Ըստ Ա. Մարտիրոսյանի, պատճենված ձևանմուշներն են. 1 Մարտիրոսյան Ա., Էջ 133։ 2 Աբեղյան Մ., Էջ 49։ 3 Աղայան Ե., Բառապաշար, հայոց լեզու, մաս 1, Երեւան, 1980, էջ։ 1. Ածանցյալ օրինակի ձևանմուշներ։ Ա) նախածանց բ) վերջածանց 2. Բարդ պատճենների ձևանմուշներ 3. Կես օրինակ։ 1. Ածանցյալ պատճենների ձևանմուշները գերակշռում են ածանցյալ օրինակների ձևանմուշներում։ Պատճենված ածանցյալ նեոլոգիզմների կաղապարներում գերար- <сверх, սուպեր, ներ- <внутри-, իրեն- <հակա-, контр-, ետ- <փոստ-, հետո-, փոփոխություն- <փոխ-, նախա- նախածանցները , որոնք կազմված են ինչպես պարզ, այնպես էլ բարդ հիմքերից։ Նախածանցի ձևանմուշներ Բառապաշարային գործունեությունը օտար նախածանց է, որը հիմնականում կազմված է գոյական հիմունքներից։ Օրինակ ՝ սուպեր թիրախ, գերաստղ, սուպեր զենք, սուպեր լրտես, գերմարդ և այլն։ Նոր ձեւավորված կաղապարներն ավելի տարածված են։ Այդպիսի ձևերն են. Նախածանց + ածանց բառ, նախածանց + բարդ ածանց բառ, նախածանց + բարդ բառ։ Նախածանց + ածանց բառն ավելի տարածված է չեզոք կազմավորումների մեջ ՝ գեր-, հաք (ա) -, հետ-, ներ-, ապա-, նախածանցներ։ Օրինակ ՝ գերտերություն, գերտերություն, գերշահույթ, հակեր (ա) - հակափաստարկ, հակատագնապ, հակառադիկալ, հակապետական, հակաքարոզչություն, հետխորհրդային, հետբուհական, հետտոնական, հետերաշխիքային, հետընտրական -սեփականաշնորհում, ներբաշինական, ներքաղաքական, ներքաղաքական, ներքին, փոխխոսնակ, փոխնախագահ։ Նախածանց + բարդ ածանցյալ բառ. Hak (a) - հակագովազդ, այնուհետև apasgach, փոխվարչապետի տեղակալ։ Ավարտված կաղապարներ։ Պատճենման ածանցի կաղապարները ավելի քիչ են տարածված։ Նոր կազմավորումների –met (pro-) ածանցը բառակազմական գործունեություն է, որի ստեղծած բառերը հիմնականում պատկանում են քաղաքական տերմինային համակարգին։ Օրինակ ՝ նախագահ, իշխանամետ, իշխանամետ, արեւմտամետ, կենտրոնամետ եւ այլն։ Կրկնվող ածանցային կազմավորություններում (a) - (<tele-, <tele) նախածանցով հեռուստացույցները բավականին ակտիվ են։ Վերջինս իր կազմի մեջ այնքան կայուն է դարձել, որ հավակնում է նախածանց դառնալու, չնայած կոմպոզիցիայում այն ​​դեռ չի կորցրել իր բանավոր արտահայտությունը։ Օրինակ ՝ հեռուստագովազդներ, հեռուստախաղեր, հեռուստատեսային հաճախականություններ, հեռուստատեսային արտոնագրեր, հեռուստաբանավեճեր, հեռուստատեսային արտադրություններ, հեռուստաընկերություններ, հեռուստատեսային շարադրություններ, հեռուստատեսային կատալոգներ, հեռուստախաղեր և այլն 2. Բարդ պատճենների ձևանմուշներ։ Պատճենել և կիսաօրինական կոմպլեքսներում բաղադրիչների դասի հարաբերակցության հետ կապված հարաբերություններն ավելի տարածված են։ Օրինակ ՝ քաղաքացիական իրավունք, քաղաքական իրավունք, պետական ​​իրավունք, հոգեբանական սոցիալական իրավունք, դատական ​​իրավունք, կենսատնտեսագիտություն, աֆրասյան բանասեր և այլն։ Պատճենված բարդ նոր կազմավորումների մեջ եթեր- <Էֆիր, վիդեո- <վիդեո հերոսները կատարում են ակտիվ բառաստեղծ ֆունկցիա։ Օրինակ ՝ եթերաժամանակ, եթերաժամանակ, եթերաժամանակ, վիդեո ալիք, վիդեո քաղաք, տեսախաղ, տեսաֆիլմ, տեսանյութ, տեսահոլովակ, տեսահոլովակ, տեսաֆիլմ, տեսադարան և այլն։ Պատճենված բարդություններում կան մասնատված կազմավորումներ։ Օրինակ ՝ եվրոպական (եվրոպական) հիմունքներով ՝ Եվրամիություն, Եվրոպայի խորհուրդ, Եվրոպական դատարան, եվրապատգամավոր։ 3. Կիսափոխված կաղապարներ։ Դասի կազմի բաղադրիչները հաճախ հայտնաբերվում են կիսալեզու նորույթների կաղապարներում։ Օրինակ ՝ շոու ծրագիր, ցուցահանդես-վաճառք, տնակ։ Կիրառելի `էկո-, էներգիա (ա) -, միկրո-, մակրո-, մոնո-, ավիացիոն-միջազգային տերմինալներ։ Օրինակ ՝ էկոհամակարգ, էներգետիկ համակարգ, էներգակիր, էներգիայի մատակարար, մակրոտնտեսություն, մակրոտնտեսություն, մակրոաշխարհ, միկրո խաղեր, ավիատոմս, ավիավթար, օդային բեռների փոխադրում։ Արտասահմանյան բաղադրիչ + հայկական համակցություններ, ինչպիսիք են հիփոթեքը, նոր մետաղը <New metal- ից ("New metal" երաժշտական ​​ուղղություն), լոբբիստական ​​գործունեություն, ինտերնետ, ամերիկամետություն, օրինականություն, բրոքերություն, չեչենամետ և այլն։ Հայոց լեզու + օտարերկրյա բաղադրիչ. Գերխնդիր, գերհանգստություն, սուպերմոդել, հակապոպուլիստական, հակադեպրեսանտ։ Կիս կրկնօրինակ գոյացություններում ակտիվ բաղադրիչներն են ֆիլմը, ավտոմատը և առաջնային բաղադրիչները։ Օրինակ ՝ կինոռեժիսոր, կինոռեժիսոր, կինոյի շաբաթ, կինոդպրոց, կինոշուկա, կինոընկերություն, կինոդեբատ, ավտոմեքենաների ահազանգ, ավտոբուս, ավտովթար, մեքենայական թափոններ, ավտոսրահ։ Հերմինե Կարապետյան ՎԵՐ LOԻՆ ՎԱՐԿԵՐ ԵՎ ԲԱICԱՌԻԿ Բանալի բառեր. Փոխառություն, պատճենահանում, նորություն, բառապաշար, տերմին, բառակազմություն։

example2025

example2025

Հոդվածը ներկայացնում է հայաստանյան ԶԼՄ-ի ունեցած տեղն ու դերը Հայաստանի աշխարհաքաղաքական կողմնորոշման դիսկուրսում, մասնավորապես՝ հայրենական մամուլի կողմից Հայաստանի եվրոպական ինտեգրման ուղեգծի մեկնաբանումները, Եվրոպական միության՝ որպես գործընկերոջ, կերպարի ձևավորման օրինաչափությունները, տեղական ԶԼՄ-ներում Հայաստանի և եվրոպական ինտեգրացիոն նախագծերի առնչությունների անդրադարձերի առանձնահատկությունները։ Ուրվագծվում են Հայաստանի անկախության առաջին երկու տասնամյակներում ինտեգրացիոն գործընթացների նախապատմության և արտաքին քաղաքականության եվրոպական ուղեգծի լրագրային արձագանքների հիմնական օրինաչափությունները և հայաստանյան մեդիադաշտի կողմից ինտեգրացիոն գործընթացների ընկալումների հիմնական առանձնահատկությունները։

ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՄԱՄՈՒԼՈՒՄ ԵՎՐՈՊԱԿԱՆ ԻՆՏԵԳՐԱՄԱՆ ԸՆՏՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ Հայաստանի Հանրապետության ներգրավվածությունն ու մասնակցությունը աշխարհաքաղաքական և տարածաշրջանային ինտեգրման նախագծերին անխուսափելի է։ Ոչ մի երկիր չի կարող մեկուսացվել տարածաշրջանից և աշխարհից։ Բացի պետական-պաշտոնական մարմիններից, որոնք իրավասու են կարգավորել երկրի ինտեգրման գործընթացները և սահմանել դրանց տեղն ու դերը Հայաստանի տարածքում, վերջին տարիներին հայ հասարակական-քաղաքական շրջանակներում ակտիվորեն քննարկվում և վերլուծվում են մեր պետության հնարավոր աշխարհաքաղաքական կողմնորոշումները, փորձելով գտնել առավել խելամիտ և օգտակարները։ Ներքին լրատվամիջոցները ոչ միայն հասարակական-քաղաքական նման քննարկումների կիզակետում են, այլ նաև հաճախ են իրենց օրակարգում դնում `երկրի կառավարությանը և ընդդիմությանը ստիպելով որոշակի քաղաքական դիրքորոշում որդեգրել, հիմնավորել, եթե վերջինս գոյություն ունի։ Հայաստանի աշխարհաքաղաքական կողմնորոշման թեմայի և ինտեգրման ճանապարհի ընտրության հետ կապված հարցն ինքնանպատակ չէ ներքին մամուլում։ Նախ `բազմաթիվ լրատվամիջոցներում խնդրի հայտնաբերումն ու համապարփակ քննարկումը դիտարկվում է ոչ միայն մեր երկրի քաղաքական և տնտեսական, այլ նաև աշխարհաքաղաքական, քաղաքակրթական և գաղափարական մակարդակի, երբեմն նույնիսկ` ազգային ճակատագրի և պատմական առաքելության համատեքստում։ Հայ հասարակության ինքնանույնացման հարցը ինտենսիվորեն քննարկվում է եվրոպական կամ եվրասիական արժեքային համակարգին մոտենալու համատեքստում, մինչդեռ ինքնաբավության վարկածը գրեթե չի շրջանառվում։ Պետական ​​պատվերը, սոցիալական և տնտեսական անվտանգությունը, իշխանությունների լեգիտիմությունը, ժողովրդավարությունը, մարդու իրավունքների վիճակը և խոսքի ազատությունը հաճախ մեր մամուլում վերագրվում են բացառապես Հայաստանի Հանրապետության ինտեգրացիոն կողմնորոշմանը։ Իր հերթին, արտաքին (ռուս-արեւմտյան) լրատվական դաշտը ակտիվորեն ներգրավված է տարածաշրջանային տեղեկատվական-քարոզչական-հոգեբանական գործողությունների ոլորտում։ Հայաստանը, գտնվելով «եվրոպական» և «եվրասիական վերազգային կազմավորումների» հետաքրքրության ոլորտում, հաճախ է հայտնվում արևմտյան և ռուսական RussianԼՄ-ների թողարկումներում։ Իհարկե, պաշտոնական Երեւանի արտաքին քաղաքականության գծում ժամանակ առ ժամանակ փոփոխությունների պատճառով եվրոպա-ռուսական massԼՄ-ները առայժմ հետամնաց չեն ներքին լսարաններում Հայաստանի իմիջի ձևավորման առումով։ Միայն Հայաստանի երկարաժամկետ հավատարմությունն է դրանց դառնում էական։ Մասնավորապես, շատ եվրոպական լրատվամիջոցներ նույնն արեցին 2013-ին։ Սեպտեմբերին, երբ ՀՀ իշխանությունները հայտարարեցին Մաքսային միություն մտնելու մտադրության մասին։ Ռուսաստան Ռուսական մամուլն իր հերթին բավականին զգայուն է Հայաստանի և եվրոպական կառույցների միջև հարաբերությունների խորացման ցանկացած տենդենցի դեպքում։ Modernամանակակից հայկական մամուլի տարեգրությունը սկիզբ է առնում 1988-89թթ., Անկախ հանրապետությունից `1991 թ.-ին, բայց եվրոպական հիմնախնդիրները և Եվրոպայի հետ հարաբերությունները հայաստանյան լրատվամիջոցներում մինչև 1990-ականները նշանակալի տեղ չեն զբաղեցնում։ Վերջն այն էր, երբ երկիրը մասնակցում էր արցախյան գոյամարտին, Սպիտակի երկրաշարժի հետևանքների վերացմանը, էներգետիկ ճգնաժամի հաղթահարմանը, աղետալի սոցիալ-տնտեսական իրավիճակին և լրատվամիջոցներին, իհարկե, լուսաբանելով այդ ամենը։ 1990-ականներ 19-րդ դարի սկզբին լրագրողները կամ սահմանափակվեցին միայն եվրոպական կառույցների մասին պաշտոնական տեղեկատվություն տրամադրելով ՝ Հայաստանի իշխանությունների հետ համագործակցության համատեքստում, կամ նրանք ստեղծեցին Եվրոպայի խորհրդանշական պատկեր ՝ իրականությունից որոշակիորեն կտրված։ Արցախյան պատերազմի տարիներին եվրոպական կառույցների և երկրների mediaԼՄ-ների հղումները գրեթե միշտ պայմանավորված էին հակամարտության կարգավորման գործընթացում նրանց դերակատարմամբ։ Այսպիսով, Մեծ Բրիտանիան, որը տարածաշրջանում առանձնապես ակտիվ չէր և հետաքրքրված էր, մամուլում հայտնվեց բացառապես հայ ժողովրդի բարեկամ, Լորդերի պալատի փոխխոսնակ բարոնուհի Քերոլայն Քոքսի կերպարի մեջ։ Ինչը չարժե «Երկիր» թերթի հայ ընթերցողի համար, 1993 թ. Հունվարի 6-ի համարի ամենախոսուն վերնագիրը «Բարոնուհի Քոքսը» էր։ Ուրախ եմ Սուրբ Christmasնունդը անցկացնել Karabakhարաբաղում »1։ Ընդհանրապես, եվրոպական բոլոր կառույցները `Եվրախորհրդարանը, ԵԱՀԿ-ն (հետագայում` ԵԱՀԿ-ն), Եվրախորհուրդը, ինչպես նաև առանձին եվրոպական երկրներ, ինչպիսիք են Ֆրանսիան կամ Իտալիան, նորանկախ Հայաստանի լրատվամիջոցները հիմնականում ներկայացնում են հայերի մտահոգությունները։ - պատերազմ, երկրաշարժ։ , սոցիալ-տնտեսական ճգնաժամի ֆոնին իրենց հետաքրքրության համատեքստում։ Հանրապետական ​​մամուլը լայնորեն լուսաբանեց ԵԱՀԿ-ն 1994 թ.-ին։ Բուդապեշտ և 1996 Լիսաբոնի գագաթնաժողովներ, որոնցում անդրադարձ կար Լեռնային Karabakhարաբաղի հակամարտությանը։ 1999-ին Ստամբուլի գագաթնաժողովի լայն լուսաբանումը խոչընդոտեց մամուլի և հասարակության շեղումը հոկտեմբերի 27-ին Ազգային ժողովի վրա իրականացված ահաբեկչության նկատմամբ և դրա աղետալի հետևանքները։ Ընդհանուր առմամբ, ինտեգրման գործընթացը 1990-ականներին։ OnlyԼՄ-ներում ոչ միայն խոսք չկար, այլ ընդհակառակը, չափազանց անիրատեսական թվաց հայկական մամուլի համար նոր փլուզված միության բեկորների վերազգային կառույցում ներգրավվելը։ 1990-ականներ Երկրորդ հնգամյակը շատ ավելի հակասական և դրամատիկ ստացվեց Հայաստանի ներքաղաքական կյանքում, և մամուլը հիմնականում ուղղված էր Հայաստանի ներքին իրադարձություններին և գործիչներին։ Եվրահանձնակատարները զանգվածային լսարանի համար կարծիքի առաջնորդ չէին, և Հայաստանի իշխանություններին ուղղված նրանց դիտողություններից և առաջարկներից մամուլը ավելի շատ կենտրոնանում էր ներքաղաքական գործընթացների և դրանց վերաբերյալ երկրի առաջատար քաղաքական գործիչների տեսակետների վրա։ Օրինակ ՝ 1999 թ.-ին Հայաստան-ԵՄ գործընկերության համաձայնագիրը, որը, ըստ էության, Եվրամիությունից հետո երկրի առաջին լուրջ նորմատիվ փաստաթուղթն էր, գրեթե աննկատ մնաց Հայաստանի ներսում դրամատիկ իրադարձությունների ֆոնին։ 1990-ականներ Հայ մամուլը չի ​​ձևավորել Եվրոպայի միավորված, որոշակիորեն իմաստալից պատկեր։ Հին աշխարհից եկող նորությունների ազդանշանները, բնականաբար, հայտնվում էին airԼՄ-ների էջերում կամ եթերում, և լրագրողական համայնքը առանձնապես չէր մտահոգվում եվրոպական երկրների կամ ինստիտուտների կերպարների ստեղծմամբ։ Հասարակական քննարկումները բովանդակալից չէին ռուսամետ և արևմտամետ հարցերով, և խոսք չկար սովետական ​​անցյալ վերադառնալու մասին, բայց դեպի Եվրոպա ձեռնարկված քայլերը կարծես թե ֆիքսված չէին մամուլում, քանի որ Եվրոպայի պատկերը անորոշ էր, հեղուկ և վերացական։ 2001 թ. Հունվարին Հայաստանի անդամակցությունը Եվրախորհրդին և ԵԽԽՎ-ում ՀՀ նախագահ Ռոբերտ Քոչարյանի ելույթը լայնորեն լուսաբանվեցին հանրապետական ​​բոլոր լրատվամիջոցների կողմից։ Եվրախորհրդին Հայաստանի անդամակցության օրերին տեղական մամուլը մեծ ոգևորությամբ գրում էր, որ մեր երկիրը հաջողությամբ անցել է շուրջ հինգ տարի տեղի ունեցած բարեփոխումների եզակի «փորձաքննություն»։ իշխանափոխությունից հետո։ Երկրի առաջատար լրատվամիջոցները լուսաբանեցին նաև 2004 թ. Հարավային Կովկասի երեք երկրներում Եվրոպական հարևանության քաղաքականության մեկնարկը և 2006 թ. Հայաստանի հետ ծրագրի անհատական ​​ծրագրի հաստատումը, անկախ այն հանգամանքից, որ դա մամուլի հարցում հատուկ ուշադրություն և հետևողականություն ցուցաբերեց, սահմանափակվում էր պաշտոնական, պաշտոնական մանրամասներով 2։ Եվրախորհրդին անդամագրվելով `մեր երկրի եվրոպական կողմնորոշման դիրքն աստիճանաբար գերակշռող դարձավ Հայաստանի հասարակական-քաղաքական դիսկուրսում, ինչը գրեթե անվիճելիորեն ընդունվեց իշխանությունների, մտավորականության և մամուլի կողմից։ Լրատվամիջոցները գրեթե միշտ դրական լույսի ներքո էին ներկայացնում ինչպես եվրոպական քաղաքակրթության արժեքները, քաղաքական մշակույթը և տնտեսական ենթակառուցվածքները, այնպես էլ Հայաստանին նրանց հավատարմության ձգտումը, մեր երկրում իրականացվող լայնածավալ բարեփոխումները և եվրոպական խրախուսական հայտարարությունները։ գործընկերներ Հետխորհրդային տարածքում Ռուսաստանի նախաձեռնությամբ ստեղծված ԱՊՀ-ն, ՀԱՊԿ-ը և ԵվրԱզԷՍ-ը ոչ միայն ռուսական մամուլը չեն համարել որպես Եվրոպային աշխարհաքաղաքական կողմնորոշման այլընտրանք, այլ կասկածի տակ են առնում այդ կառույցների արդյունավետությունը։ 1 «Երկիր», 6 հունվարի, 1993 թ., 1 (343) (հասանելի է http։ // www. //ankakhutyun.am/archives/5143 հղում)։ 2 Մանրամասների համար տե՛ս «Եվրոպական հարևանության քաղաքականություն» և «Vyzy tsychecheleti» Հիմնադրամի SMI հայաստանյան ծրագրի դիտարկման զեկույցը, Երևան, 2006։ Հայկական լրատվամիջոցների համար Եվրոպայի հետ Հայաստանի հարաբերությունների լուսաբանման յուրօրինակ նոր ելակետ կարելի է համարել 2008-2009թթ., Երբ Եվրամիությունն ընդունեց արևելյան Եվրոպայի, հարավկովկասյան հետխորհրդային երկրների հետ հարաբերությունների կարգավորման քաղաքականությունը, ինչը անխուսափելիորեն հանգեցրեց եվրոպական վերածնունդ։ Բնականաբար, ներքին մամուլը զգալիորեն վերանայեց Ռուսաստանի իմիջը ՝ այդպիսով փաստորեն բացելով հայ հասարակության մեջ աշխարհաքաղաքական երկընտրանքի թեման։ 2009 թ. Մայիսին Պրահայում կայացած Արևելյան գործընկերության Հիմնադիր համագումարը լայնորեն լուսաբանվեց հայկական լրատվամիջոցներում, բայց լրատվամիջոցները կենտրոնացան ոչ թե Եվրոպայի հետ Հայաստանի հարաբերությունների չափը ճշգրտելու վրա, այլ, օրինակ, հայ-թուրքական հարաբերությունների, Լեռնային արաբաղի -Kարաբաղյան հակամարտություն և Եվրոպական հանձնաժողով։ դիրքի վրա։ Նախագահ Սերժ Սարգսյանի հանդիպումները և ելույթները Պրահայում, այնուհետև Բրյուսելում և Ստրասբուրգում, հայկական լրատվական դաշտը ավելի շատ հետաքրքրված չէր Հայաստան-ԵՄ Անհատական ​​գործողությունների ծրագրի հարցերով, «Արևելյան գործընկերության» ենթադրյալ գործընթացով կամ մեր դիրքորոշման շահերով։ ծրագրի այլ մասնակիցներ, բայց երկրի անվտանգությունը։ ում սոցիալական կարիքների եվրոպական ընկալումների համատեքստում 1։ Ընդհանուր առմամբ, «Արևելյան գործընկերության» հիմնադիր համագումարի հայկական լուսաբանումը ենթադրում էր, որ լրատվամիջոցները գործ ունեն եվրոպական իրադարձության հետ, եթե ոչ սովորական, կանոնավոր, ապա առնվազն աննշան։ Ընդհակառակը, հատուկ լրատվամիջոցները չափազանցնում էին մեկնարկի ծրագրի նշանակությունը `այն համարելով նախորդ բոլոր նախաձեռնությունների ընդհանուր հայտարարը, ինչպիսիք են գունավոր հեղափոխությունների կազմակերպումը, հնարավոր ցնցումները և բախումները, որոնք կբաժանեն Ռուսաստանն ու Արևմտյան Եվրոպան 2։ 2010 թ. Հունիսին `Ասոցացման համաձայնագրի բանակցությունների մեկնարկից օրեր կամ նույնիսկ շաբաթներ առաջ, հայկական լրատվամիջոցները լուրջ ուշադրություն էին դարձնում պլանավորված գործընթացին, մանավանդ որ ԵՄ-ից եկող տեղեկատվական ազդակները խրախուսական և լավատեսական էին։ Լրատվամիջոցներն անթաքույց ոգևորությամբ գրում են, որ բանակցությունները դեռևս չեն սկսվել, Հայաստանն առաջարկում է 2010 թ. Նախաձեռնել ԵՄ 3-ի հետ մուտքի արտոնագրերի դյուրացման «Հետընդունման պայմանագրերի» նախապատրաստումը։ Հետաքրքիր է, որ բանակցությունների մեկնարկից մի քանի օր անց ՝ հուլիսի 1-ին, ստեղծվում է Ռուսաստանի, Kazakhազախստանի և Բելառուսի Մաքսային միությունը, որի շուրջ զարգացումները հայկական լրատվամիջոցներում լուսաբանվում են միայն որպես միջազգային նորությունների լուրեր։ Հետագայում Եվրասիական միությունը, որի մեջ մտնում էր Հայաստանը, ներքին մամուլը չի ​​ընկալում որպես «Արևելյան գործընկերության» մրցակից կամ այլընտրանքային կառույց, և դրա լիիրավ անդամ դառնալու մեր հնարավորությունը մամուլը դժվար թե դիտարկեր։ Բնականաբար, բանակցությունների փակ գործընթացը, ինչպես նաև չհրապարակված Ասոցացման համաձայնագրի նախագիծը պետք է ստիպեին լրագրողներին օգտագործել բաց, մատչելի տեղեկատվություն։ Այդպիսիք էին, օրինակ, ԵՄ-ի հետ ապրանքաշրջանառության ցուցանիշները կամ միգրացիոն հոսքերի վիճակագրությունը։ Այսպիսով, «168 ժամ» -ը 2009 թվականից սկսած «Եվրոպական պատուհան» շարքը վարող պարբերականներից մեկն էր, որում պարբերաբար ներկայացվում էին Հայաստանի եվրոպական կառույցների համագործակցության մանրամասները և դրանից Հայաստանի օգուտները։ Նույնիսկ Ասոցացման համաձայնագրի ստորագրումից հրաժարվելուց հետո, մամուլը, այս անգամ տոնական ափսոսանքով, բաց թողնելով հնարավորությունները, ներկայացրեց ինֆոգրաֆիկա, սլայդներ, գծապատկերներ, այլ տեսողական միջոցներ ՝ ցույց տալով, թե ինչ կստանայինք պայմանագիրը ստորագրելու դեպքում։ Ընդհանուր առմամբ, 2013 թ. Սեպտեմբերի 3-ին հաջորդած լրատվամիջոցների լուսաբանումը կարելի է բնութագրել մեկ բառով `« հիասթափություն »։ Ավելի վաղ ՝ հուլիսին, հայտարարվեց, որ ԵՄ-ն և Հայաստանը հաջողությամբ ավարտել են բանակցությունները Ասոցացման և Խորը և համապարփակ ազատ առևտրի համաձայնագրի շուրջ երեք տարի ժամկետով։ Մամուլը կանխատեսում էր, որ շուտով կձևավորվի ԵՄ-Հայաստան առևտրային հարաբերությունների նոր շրջանակ `համաձայնագրի ստորագրում 1« Նախագահ Սարգսյանը հանդիպումներ ունեցավ Բարոզո-Սոլանայի հետ »(հասանելի է http։ // www. //www.azatutyun.am/content/article/1624507.html հղում)։ 2 «Արևելյան գործընկերություն. Ծրագիր տր ինտրիգ» (հասանելի է http։ //www.lragir.am/index/arm/0/comments/view/26936 հղում)։ «ԵՄ-ի հետ Ասոցացման համաձայնագրի շուրջ բանակցությունները սկսվում են հուլիսի 19-ին» (հասանելի է http։ Դա թույլ կտա ուժեղացնել Հայաստանի տնտեսական ինտեգրումը ԵՄ-ին ՝ համապատասխանեցնելով նրա ներքին տնտեսությունը եվրոպական չափանիշներին։ Հայկական մամուլը նույնիսկ թարգմանեց որոշ ռուսական լրատվամիջոցներ, որոնք տարակուսանք հայտնեցին Ասոցացման համաձայնագիրը դադարեցնելու Երջանի որոշման կապակցությամբ։ «Արևելյան գործընկերություն» գործողության ընթացքում Հայաստանում հավատարմագրված ԵՄ երկրների դիվանագետները տեղեկատվության անգնահատելի աղբյուր էին մամուլի համար, որոնք կարող էին շեղվել դիվանագիտական ​​լեզվի ավանդական ոճից Բրյուսելում և Ստրասբուրգում և սուր և քննադատական ​​հայտարարություններ անել որոշների համար։ պաշտոնական Երջանի գործողությունները։ Initiatedրագիրը նախաձեռնող երկրներից մեկը ՝ Լեհաստանը, ի դեմս Հայաստանում Լեհաստանի դեսպան dդիսլավ Ռաչինսկու, հատուկ ուշադրություն է դարձրել Հայաստան-ԵՄ զարգացումներին, և Երևանի հաջողությունների մասին դեսպանի կարծիքը նույնքան կարևոր է լրագրողների համար, որքան Ռաուլ Դ. Լուցենբերգը, ապա ՝ Տրայան Հրիսթեան։ Լեհ դիվանագետի հետ գրեթե ցանկացած հարցազրույց սկսվում է Արևելյան գործընկերությանը մասնակցելու Հայաստանի հաջողության քննարկմամբ, և միայն դրանից հետո հղում կատարելով հայ-լեհական հարաբերություններին 1։ Ռուսաստանի, Kazakhազախստանի և Բելառուսի կողմից ձևավորված Մաքսային միության առաջին քայլերին զուգահեռ, արդեն 2011 թ. Հայկական մամուլում մտահոգություն կա, որ Հայաստանը հետ կկանգնի ԵՄ-ի հետ սերտ հարաբերություններից և կընտրի զարգացման եվրասիական ուղին։ Բանակցությունների գրեթե ողջ ընթացքում, մինչև 2013 թվականը։ Սեպտեմբեր, ներքին մեդիայի դաշտը հնարավորինս չափազանցնում է, գունավորում է ՀՀ աշխարհաքաղաքական ընտրությունների անխուսափելիության թեման ՝ փաստորեն իշխանություններին առաջարկելով «կամ» բանաձևը։ Ավելի նեղ լրատվամիջոցն իր հերթին վերապահումով էր դիտում Հայաստան-ԵՄ բանակցությունների նպատակահարմարությունը `նախապատվությունը տալով Մաքսային միությանը Հայաստանի ներգրավմանը։ Հետաքրքիր է, որ այդ մասին խոսվել է դեռ մինչ Ասոցացման համաձայնագրի ստորագրումը Հայաստանի հրաժարվելը։ Այսպիսով, ռուսամետ «Սոյուզինֆո» կայքը, վկայակոչելով Եվրահանձնաժողովի անանուն ներկայացուցիչներին, նշում է, որ Ասոցացված անդամակցության հայեցակարգը արհեստական ​​է, քանի որ ԵՄ-ում կան հավանական թեկնածուներ, և Հայաստանի Հանրապետության Խորը և համապարփակ ազատ գոտու մասին համաձայնագիրը։ Դա մեծ հեռանկարներ չի խոստանում, քանի որ եվրոպական շուկա դուրս գալու համար անհրաժեշտ է սկսել եվրոպական չափանիշներով մրցունակ արտադրանք, որը մենք չունենք 2։ Domesticրագրի ընթացքում որոշ հայրենական publishedԼՄ-ներ հրապարակել են նաև այլ մասնակից երկրների հաջողությունների մասին լայնածավալ լուսաբանում `դրանք բնականաբար համեմատելով Երևանի հետ։ Այս առումով բավականին հետաքրքիր է Ադրբեջանի համագործակցության լուսաբանումը Եվրամիության հետ ՝ որպես Հայաստանի հետ հակամարտող երկրի։ Օրինակ ՝ Երևանում, Բաքվում բրիտանական դեսպանատների օգնությամբ, «Հետք Արմենիա» -ն ու «Նովոյե Վրեմյա» -ն Հայաստանում տպագրում են 40-ական հարցազրույց անկախ փորձագետների և պաշտոնատար անձանց հետ `Եվրամիության հետ համագործակցության վերաբերյալ 3։ Հայկական mediaԼՄ-ները հնարավորինս ուշադիր էին տարբեր առիթներով եվրահանձնակատարների կողմից Ադրբեջանի երբեմն քննադատության նկատմամբ։ Օրինակ ՝ 2014-ին 2007-ի հուլիսին ադրբեջանական մամուլը գրոհեց ծրագրի նախաձեռնողներից մեկի ՝ Շվեդիայի արտաքին գործերի նախարար Կառլ Բիլդտի հայտարարությունը, որում նա կասկածի տակ էր դնում «Արևելյան գործընկերությանը» մասնակցելու Ադրբեջանի անկեղծ ցանկությունը ՝ այն պայմանավորելով երկրում բռնապետական ​​ռեժիմ 4։ 2014 Տարվա առաջին ամիսներին հայկական լրատվամիջոցները բախվեցին Ուկրաինայի ներքաղաքական ճգնաժամին, իշխանափոխությանը և երկրի հարավ-արևելքում մոլեգնող պատերազմին։ Եթե ​​ոչ ամենօրյա լրատվամիջոցներում, ապա գոնե փորձագիտական-վերլուծական մակարդակում, հասկանալի էր, որ այս ամենը «Լեհաստանի 1 դեսպան»։ «Արևելյան գործընկերությունը բարեփոխումների հրավեր է»։ //www.mediamax.am/am/news/interviews/2640/ հղում)։ 2 «Հայաստանը նախքան Ռուսաստանի Դաշնության նոր նախաձեռնությունները ընտրություններ ԵՄ« Արևելյան գործընկերության »ընտրություն» (հասանելի է http։ // www. //www.soyuzinfo.am/arm/analitics/detail.php?ELEMENT_ID=564 հղումը)։ 3 «Արևելյան գործընկերության ծրագիրը եվրոպական տարածքի միակողմանի օգտագործում չէ» (հասանելի է http։ «Շվեդիայի արտգործնախարարը կասկածի տակ է դրել Ադրբեջանի անկեղծ ցանկությունը` մասնակցելու ԵՄ Արևելյան գործընկերության ծրագրին », - հասանելի է http։ // www. //yerkirmedia.am/index.php?act=news&lan=hy&id=21262 հղում)։ Դա «Արևելյան գործընկերության» այդ անդամի ինտեգրման ուղու ընտրության և երկրի իշխանությունների անհեռատեսության շուրջ իռացիոնալ սակարկությունների արդյունք է։ Այս համատեքստում հայ լրագրողները և սյունակագիրները, որոնք ընդհանուր առմամբ տպավորված չէին Մաքսային միությանը Հայաստանի անդամակցության հեռանկարով, բայց որպես օրինակ բերում էին ուկրաինական գրերը, մոտեցան անվտանգության գործոնի գերակայությանը, որը հիմնականում պայմանավորված է ՀՀ ինտեգրման ուղին դեպի Ռուսաստան։ 2014 թ.-ի երկրորդ կեսից լրատվամիջոցների վերլուծական հրապարակումներում եվրոպական ինտեգրման խնդրի հետընթաց տրամադրությունները հետզհետե վերափոխվում են ծրագրերի քննարկումների նոր հնարավորությունների քննարկման։ Բացի այդ, Եվրամիության հեղինակությունը ներքին մամուլում այլևս անվիճելի և անվերապահ չէր, ինչպես ծրագրի սկզբում ՝ 2009 թ. Բացի Հայաստանից, Բելառուսի և Ադրբեջանի կողմից Ասոցացման համաձայնագրի ստորագրումից հրաժարվելը և Ուկրաինայում խորը անկայունությունը հայ փորձագետին կասկածի տակ են դնում այդ երկրների բարեփոխման համար ԵՄ նպատակների և Եվրոպական քաղաքական կամքի անկեղծությունը 2։ Որոշ լրատվամիջոցներ նույնիսկ ընդհանրացնում են, որ ծրագրի իրականացումից հետո Եվրամիությունը շատ ավելի անբարենպաստ և աննպատակահարմար իրավիճակ ունի իր սահմանների մոտ, քան դրա գործարկման պահին 3։ Կան նաև եվրոպական վերլուծաբաններ, ովքեր քննադատում են «Արևելյան գործընկերությունը» հայկական մամուլի էջերում ՝ կոչ անելով այն բարեփոխել 4։ Ներքին մամուլը, թե հակիրճ, լուսաբանում է «Արևելյան գործընկերության» ձախողման հետևանքները 2014-ին։ Փետրվարին ԵՄ կողմից մշակված նոր ծրագիրը կոչվեց «Եվրոպական փաթեթ» կամ «Վիլնյուսից հետո 20 միավոր»։ Ըստ այդմ `ԵՄ-ն պետք է ցույց տար Հայաստանի հետ համագործակցության նոր, տարբերակված մոտեցում, պատրաստելու նոր համաձայնագիր 5։ Եվրահանձնակատարների, պաշտոնատար անձանց և ԵՄ երկրների դեսպանների հետ հարցազրույցների գերակշռող թեմաներն էին `պաշտոնական Երևանի նկատմամբ Եվրամիության կորցրած հավատի վերականգնումը, Հայաստան-ԵՄ հարաբերությունների լիցքավորում և նոր մեկնարկ 7, ավարտման նպատակահարմարություն։ նոր համաձայնագիր 8։ 2015 թ. Մարտին հրապարակված ԱրՍելյան գործընկերության վեց երկրների եվրոպական ինտեգրման ինդեքսում Հայաստանի չորրորդ տեղը կանխատեսելի էր Մոլդովայից, Վրաստանից և Ուկրաինայից հետո, Ադրբեջանից և Բելառուսից առաջ, որի հիման վրա հայկական մամուլը երկու ամիս ինտենսիվորեն ներգրավված էր , Մայիսի 9-ին կայանալիք ԵՄ «Արեւելյան գործընկերության» Ռիգայի գագաթնաժողովի շուրջ սպասվող զարգացումներով։ Դավիթ Սարգսյան Եվրոպական ինտեգրման ընկալումները հայկական մամուլում Հիմնաբառեր. Եվրոպական ինտեգրացիա, «Արևելյան գործընկերություն», Եվրոպայի իմիջ, հասարակական-քաղաքական դիսկուրս, աշխարհաքաղաքական երկընտրանք, ինտեգրման ուղի, Ասոցացման համաձայնագիր։

example1706

example1706

Աշխատանքը նվիրված է մաթեմատիկայի դպրոցական դասընթացում հանրահաշվի եւ երկրաչափության միջառարկայական կապերի որոշ հնարավոր դրսեւորումների վեր հանմանը։ Հոդվածում նախապես հնարավորինս հակիրճ անդրադարձ է կատարվել դիդակտիկայի տեսանկյունից միջառարկայական կապերի էությանն ընդհանրապես, որից հետո առանձնացված եւ վեր են հանված հանրահաշվական խնդիրների այդ դասերը։ Աշխատանքում քննարկված են նաեւ հանրահաշվի դպրոցական դասընթացում դիտարկվող տարբեր ոչ տիպային խնդիրներ, որոնց լուծման ընթացքում առաջարկվել են երկրաչափական ապարատի անմիջական կիրառմամբ նոր մոտեցումներ։

Գաղտնիք չէ, որ ուսուցման արդյունավետության բարձրացման, ինչպես նաև կրթության որակի ձևերից մեկը դասավանդման գործընթացում միջառարկայական կապեր գտնելն ու ուղղակի կիրառելն է, քանի որ հենց այդ կապերի միջոցով է, որ դպրոցական դասընթացը դառնում է ամբողջական և ուսուցանող։ ավելի արդյունավետ և նպատակասլաց։ Միջառարկայական կապերը ժամանակակից աշխարհում գիտության և հասարակության մեջ տեղի ունեցող ինտեգրման գործընթացների ուղղակի և կոնկրետ արտացոլումն են։ Այս կապերը կարևոր դեր են խաղում ուսանողների գործնական և տեսական գիտելիքների ձեռքբերման գործընթացում։ Միջառարկայական կապեր գտնելը օգնում է սովորողների կողմից ստացված գիտելիքները գործնականում ավելի իմաստալից և գործնական դարձնել։ Այս կապերը էական դեր են խաղում սովորողների համակարգային մտածողության զարգացման գործում։ Դրանք հնարավորություն են տալիս ցանկացած առարկա այլ առարկաների դասավանդման արդյունքում ձևավորված ունակությունների և հմտությունների փոխանցման։ Դիդակտիկայի տեսանկյունից միջառարկայական կապերի օգտագործումը որոշ չափով բարձրացնում է ուսուցման գիտական ​​մակարդակը և նպաստում սովորողների տրամադրած նյութի հեշտ յուրացմանը։ Միջառարկայական հարաբերությունների մասին Յան Ամոս Կոմենսկին իր «Մեծ դիդակտիկան» գրքում նշում է, որ փոխկապակցված ուսուցումը ուսանողներին հնարավորություն է տալիս հայտնաբերել կապերը առարկաների և ուսումնասիրվող երեւույթների միջև։ Հայտնի մանկավարժը մասնավորապես նշում է. «Ամէն բան ամրացնել բանականութեան հիման վրայ ՝ կը նշանակէ ամէն ինչ սորվել ՝ մատնանշելով պատճառները, այսինքն ՝ ոչ միայն ցոյց տալ, թէ ինչպէ՛ս տեղի կ’ունենայ այս կամ այն ​​բանը, այլ նաեւ ցոյց տալ, թէ ինչո՛ւ այլ բան չէ։ Ի վերջո, իմանալ ինչ-որ բան նշանակում է ճանաչել այն իր փոխկապակցվածության մեջ »[1, էջ 181-182]։ Ըստ էության, միջառարկայական կապերը, որպես դիդակտիկ հայեցակարգ, կախված են շրջակա միջավայրի և աշխարհի ուսումնասիրության մակարդակից և արտահայտվում են որպես. Անք Միջառարկայական կապերի արտացոլում դասավանդման գործընթացում; Հայտնի մանկավարժ Յուրի Կոնստանտինովիչ Բաբանսկին նաև ներկայացրեց իր միջադիսցիպլինար հարաբերությունների իր տպավորիչ մոտեցումները «Մանկավարժական աշխատանքների ընտրություն» հայտնի աշխատությունում, որտեղ հեղինակը մասնավորապես նշում է. այդ երեւույթը իրականում մեկ առարկայի շրջանակներում, ըստ որի `նման խնդիրները պետք է լուծվեն միջառարկայական ընդհանրացումների միջոցով» [2, էջ 304-305]։ Ինչ վերաբերում է գեղագիտական ​​ճաշակին, ապա հարկ է նշել, որ Ն. Ռոշչինան ուսանողների գեղագիտական ​​ճաշակի ձևավորման վերաբերյալ իր աշխատանքում [3], հիմնվելով մաթեմատիկական գեղեցկության արտաքին և ներքին գեղագիտության վրա, առանձնացնում է մաթեմատիկայի գեղագիտական ​​զարգացման երեք մակարդակ։ Դրանցից առաջինը նա համարում է զգայական կամ տեսողական մակարդակը ՝ հաշվի առնելով մաթեմատիկական օբյեկտների արտաքին գեղագիտությունը։ Հաջորդ մակարդակը N. Roshchina- ն այն անվանում է այլընտրանքային մակարդակ, ինչը նշանակում է, որ այս մակարդակը թույլ է տալիս տեսնել գեղեցիկը մաթեմատիկական օբյեկտների համեմատ։ Գեղագիտական ​​ճաշակի ձևավորման և զարգացման վերջին ՝ երրորդ մակարդակը, Ն. Ռոշչինան դա անվանում է ամենաբարձր մակարդակը, ինչը, ըստ նրա, ուսանողներին հնարավորություն է տալիս ընտրելու հնարավոր «գեղեցիկ» -ը ՝ խնդիրների բազմազանությունից և դրանց լուծումներից և հիմնավորելու այդ ընտրությունը, որը ենթադրում է մաթեմատիկական օբյեկտների ինչպես արտաքին, այնպես էլ ներքին գեղագիտության ընկալում։ Ըստ այդմ, ակնհայտ է, որ հանրահաշվի և երկրաչափության միջառարկայական կապերը լավագույնս կարող են նպաստել ուսանողների գեղագիտական ​​ճաշակի ձևավորմանը և զարգացմանը ՝ ցույց տալով մաթեմատիկական օբյեկտների ինչպես ներքին, այնպես էլ արտաքին գեղագիտությունը։ Այս համատեքստում, գնահատելով ընդհանուր առմամբ միջառարկայական կապերի բացահայտման կարևորությունն ու օգտակարությունը, ինչպես նաև ուսանողների գեղագիտական ​​ճաշակի ձևավորման խնդիրները, այս աշխատանքում փորձել ենք անդրադառնալ, մասնավորապես, միջառարկայական որոշ դրսևորումների բացահայտմանը։ կապերը հանրահաշվի և երկրաչափության մեջ։ Ավելորդ է ասել, որ հանրակրթության հանրահաշվի ամենակարևոր արժեքներից և առանձնահատկություններից մեկը դրա կիրառությունն է հարակից առարկաներն ուսումնասիրելիս, դրանցում առաջացող օրինաչափությունները հասկանալ և հիմնավորել։ Այստեղ ուշագրավն այն է, որ հանրահաշվի միջառարկայական հարաբերություններում, բացի հայոց լեզվից, ուսումնասիրության այլ առարկաներից (երկրաչափություն, ֆիզիկա, քիմիա, կենսաբանություն և այլն), «բռնապետը» հանրահաշիվն է։ Հատկապես «ամուր» են հանրահաշվի միջդիսցիպլինար կապերը երկրաչափության հետ, որոնք, չնայած վերը նշված «թելադրող» հանգամանքին, ունեն երկակի բնույթ։ Մի կողմից հանրահաշվական գիտելիքները օգտագործվում են երկրաչափական խնդիրները և խնդիրները ուսումնասիրելու համար, մյուս կողմից `կա հակառակ կապը, երբ երկրաչափական խնդիրները լրացնում են հանրահաշվական գիտելիքների կիրառման դաշտը և հանրահաշվական« վերացական »նյութի ուսուցումն ավելի օբյեկտիվ դարձնում։ և հետաքրքիր։ Այս աշխատանքը նվիրված է այս հակառակ կապի հնարավոր կիրառությունների բացահայտմանը։ Ստորև մենք նախ հակիրճ կներկայացնենք երկրաչափական «գործիքակազմը» և հանրահաշվական խնդիրների դասերը, որոնցում երկրաչափական ապարատը, մեր կարծիքով, կարող է ունենալ իր արդյունավետ և հեուրիստական ​​կիրառումը, որից հետո մենք կքննարկենք դպրոցում դիտարկված տարբեր ստանդարտ և անտիպ խնդիրներ։ հանրահաշվի և լուծել դրանք։ Մենք կառաջարկենք նաև հանրահաշվական հայտնի մոտեցումների նոր երկրաչափական մոտեցումներ ՝ ցուցադրելով երկրաչափական ապարատի հնարավոր և օգտակար կիրառությունները հանրահաշիվ նյութի ուսուցման գործընթացում։ Ավելին, անհրաժեշտ է հիշել, որ առաջարկվող նոր երկրաչափական մոտեցումները կիրառելի են ոչ միայն հատուկ խնդիրների լուծման, այլև առհասարակ հանրահաշվական խնդիրների վերոհիշյալ դասերի համար, ինչը հիմնական գիտամանկավարժական նորությունն է։ աշխատել Այժմ անդրադառնանք հանրահաշվական խնդիրների առանձին դասերի քննարկմանը։ 247 ՄԱՆԿԱՎԱՐՈՒԹՅՈՒՆ 1. Մոդուլային հավասարումների և անհավասարությունների որոշակի դասեր։ Ինչպես գիտենք, հանրահաշվի դպրոցական դասընթացում դիտարկվում են հանրահաշվական հավասարումներ և տարբեր մոդուլների անհավասարություններ, իսկ մեկից ավելի մոդուլ պարունակող հավասարումներ կամ անհավասարություններ լուծելու հանրահաշվական մոտեցումը այսպես կոչված ընդմիջման մեթոդն է [4, 52- 54], ինչը բավականին պարզ է և կիրառելի։ Այնուամենայնիվ, մի քանի մոդուլի դեպքում դա նաև բավականին ժամանակատար է։ Ստորև մենք կառաջարկենք հավասարության և անհավասարությունների մեկ այլ լուծում որոշակի դասի մոդուլով։ Այսպիսով, հաշվի առնելով իրական թվի մոդուլի երկրաչափական մեկնաբանությունը, ըստ որի կամայական իրական թվի մոդուլը հեռավորությունն է կոորդինատային գծի կետից մինչև ծագումը, իսկ հետևյալ երկրաչափականորեն հայտնի ակնհայտ հարաբերությունները կամայական են նույն գծի վրա; B և X կետերի համար AX  BX  AB [5, էջ 87], ընդ որում ՝ Ության Հավասարության դեպքը տեղի է ունենում, երբ և միայն այն դեպքում, երբ X կետը պատկանում է AB հատվածին,  երբ X կետը չի պատկանում AB հատվածին, ապա AX BX  2 XM, որտեղ M- ը AB հատվածի միջին կետն է, գումարը կարելի է համարել որպես այն հատվածների երկարությունների հանրագումար, որտեղ A  a ,, B  b և և X  x են կոորդինատին պատկանող կամայական կետեր գիծ Օգտագործելով նման մոտեցում ՝ AX  BX  2 XM հավասարումը հնարավորություն է տալիս փոխարինել քննարկվող երկու մոդուլների գումարը մեկ համարժեք մոդուլով և այդպիսով խուսափել համապատասխան հավասարումների կամ անհավասարությունների ինտերպոլյացիայից։ 248 ՄԱՆԿԱՎԱՐՈՒԹՅՈՒՆ Այսպիսով, ըստ վերոգրյալի, օրինակ, մենք կունենանք հետևյալ դեպքերը.  երբ  երբ, երբ r  a  b, եթե և եթե, ապա տրված հավասարումը հավասար է կամ հավասար է հավասարմանը։ Հեշտ է տեսնել, որ առաջարկվող մոտեցման կրկնակի կիրառման արդյունքում այլ տիպի հավասարումներ կամ համապատասխան անհավասարություններ կարող են լուծվել նույն կերպ, որոնցում     0 , a, b, c, d և r- ը կամայական իրական թվեր են։ Օրինակ 1. Լուծիր x  1  x  3  6 հավասարումը [4, էջ 56]։ Լուծում Մենք ունենք. Պատասխան. 2. Պարամետրային հավասարումների և համակարգերի որոշակի դասեր։ Պարամետրային հավասարումների և համակարգերի լուծման հանրահաշվական մոտեցումները հիմնված են գծային և քառակուսային հավասարումների արմատների առկայության հայտնի բանաձևերի վրա ՝ կախված պարամետրից [6, էջ 209-216]։ 249 ՄԱՆԿԱՎԱՐYՈՒԹՅՈՒՆ Հաշվի առնելով երկրաչափության դպրոցից հայտնի տարբեր երկրաչափական օբյեկտների փոխադարձ դասավորության հնարավոր դեպքերը (օրինակ ՝ շրջանագծի և գծի կամ երկու շրջանակների փոխադարձ դասավորության հնարավոր դեպքեր) [7, էջեր 40–42], մեր կարծիք բոլոր պարամետրերից կախված հավասարումների կամ համակարգերի մասին, որոնց երկրաչափական շրջանակի և գծի կամ երկու շրջանների մեկնաբանությունները հեշտությամբ լուծվում են երկրաչափական ապարատի ուղղակի կիրառմամբ, ինչը հնարավորություն կտա խուսափել վերոհիշյալ հանրահաշվական մոտեցումներից։ Օրինակ 2. A պարամետի որ արժեքների համար է համակարգը ունի ճիշտ երկու լուծում [8, p. 37]։ Լուծում Հեշտ է տեսնել, որ երբ համակարգը լուծում չունի, և երբ տրվում է առաջին հավասարումը, ապա ուղղանկյուն կարտեզյան կոորդինատային համակարգում համակարգը կներկայացնի R  2  a  1 շառավղով շրջան, իսկ երկրորդ հավասարումը կոորդինատների ծագումից համամասնական է y   x գծին։ կամ, այսինքն, զուգահեռ գծերը հեռացնում են շրջանագծի կենտրոնից 7-ը (տե՛ս Նկար 1)։ Հասկանալի է, որ տվյալ համակարգը դրան ունենալու է ճիշտ երկու լուծում, և միայն այն դեպքում, եթե նշված զուգահեռ գծերը դիպչեն Նկար 1 250 ՄԱՆԿԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆ նշված օղակին, այսինքն, երբ Պատասխան. A  2, 5։ Օրինակ, a պարամետրի դեպքում ամենամեծ արժեքը կվերցնի x  4 x  a  6 a  12 հավասարման իրական արմատների քառակուսիների տարբերության մոդուլը [9, p. Լուծում Նկատի ունեցեք, որ տրված ելակետային հավասարումը համարժեք է, 1 հավասարման, որը xOa օրթոգոնալ Կարտեզյան կոորդինատային համակարգում ներկայացնում է կենտրոնի և շառավղով շրջանագծի հավասարումը (տե՛ս Նկար 2)։ Հեշտ է տեսնել, որ եթե տրված հավասարումը իրական պարամետրեր ունի a պարամետի որոշ արժեքի համար, ապա այդ արմատների քառակուսիների տարբերությունը, հաշվի առնելով Վիետի թեորեմը, հավասար է լարիի երկարության քառապատիկի։ , այնպես որ ամենամեծ արժեքը կպահանջվի, երբ լարիի երկարությունը լինի առավելագույնը։ Եվ դա տեղի կունենա միայն այն դեպքում, երբ մետաղալարն ունի շրջանագծի տրամագիծը, այսինքն, երբ a  3։ Պատասխան. Նկար 2 3. Հակադարձ եռանկյունաչափական ֆունկցիաներից բաղկացած տարբեր արտահայտությունների արժեքների որոշում։ 251 ՄԱՆԿԱՎԱՐՈՒԹՅՈՒՆ Հանրահաշվի դպրոցում կան տարբեր վարժություններ, որոնք պահանջում են հակադարձ եռանկյունաչափական ֆունկցիաներից բաղկացած տարբեր արտահայտությունների արժեքների որոշում, և ընդունված հանրահաշվական մոտեցումը ենթադրում է, որ այդ արտահայտությունները անկյուններ են, գնահատելով դրանց քառորդ մասը և հաշվարկելով sine, sine Որոշեք սկզբնական արտահայտության արժեքը [էջեր 10, 155-160]։ Ստորև մենք կառաջարկենք այսպիսի խնդիրներ լուծելիս օգտագործել այսպես կոչված «քառակուսի ցանց» մեթոդը, որի համաձայն բավական է մի կողմում քառակուսիների «ցանց» դիտարկել և ուղղակիորեն հաշվարկել դրա մեջ պահանջվող արտահայտության արժեքը ՝ կախված խնդրի պայմանների վերաբերյալ։ Առաջարկվող մոտեցումը, կարծում ենք, կարելի է համարել մեթոդ `հիմնվելով Պոյայի հայտնի դիտարկման վրա, որ ցանկացած հնարք, որը կիրառելի է մեկից ավելի դեպքերում, կարող է համարվել մեթոդ [11, p. 14]։ Օրինակ 4. Որոշեք arctg 1  arctg- ի արժեքը [12, p. 312]։ Լուծում Դիտարկենք արտահայտությունների քառակուսի ցանցը (տե՛ս նաև Նկար 3)։ Հեշտ է նկատել, որ ունենք ACE  90 0 և ուղղանկյուն եռանկյունիներից ունենք. Նկար 3 և  BAC; Անկյուն CAD և  DAF 252 ERՈՐԱՎԱՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ Անկյունները սուր են, ուստի  BAC  arctg 1;  CAD  arctg մյուս կողմից Պատասխան. Ավելացնենք, որ ըստ նկ. 3, հաշվի առնելով  CDA;  Ապացուցել ADF- ի և ուղղանկյունները, որ համապատասխանաբար եռանկյուններում և  FDE անկյունները հեշտությամբ կարելի է ապացուցել 4. Ապացուցել տարբեր եռանկյուն հավասարումներ։ Հանրահաշվի դպրոցում կան բազմաթիվ վարժություններ, որոնք պահանջում են ապացուցել տարբեր եռանկյունաչափական հավասարումներ, և ընդունված հանրահաշվական մոտեցումը ենթադրում է տրված արտահայտությունների փոփոխում `օգտագործելով հիմնական եռանկյունաչափական հավասարումներ, լրացումների բանաձևեր, երկու անկյունների գումար և տարբերություն, կրկնանկյուն, կիսանկյուն եռանկյունաչափական ֆունկցիաներ։ և այլն 10, էջ 51-76]։ Նման դեպքերում մենք առաջարկում ենք նման դեպքերում դիտարկել «հարմար» եռանկյունները կամ բազմանկյունները և օգտագործել երկրաչափության դպրոցից հայտնի տարբեր թեորեմներ (օրինակ ՝ սինուսի կամ կոսինուսի թեորեմները եռանկյունների համար կամ տարբեր վեկտորային հարաբերություններ) [pp. 13, 81-82], անմիջապես հասնում են պահանջվող հավասարմանը։ Օրինակ 5. Ապացուցել [10, p հավասարումը։ 253 ՄԱՆԿԱՎԱՐGՈՒԹՅՈՒՆ Լուծում։ Հաշվի առնենք O կենտրոնը և A 1 A 2 A 3 A 4 A 5 շրջագծի միավորը շառավղով կանոնավոր բազմանկյուն (տե՛ս նկ. Երկրաչափության դպրոցից Հայտնի է, որ ցանկացած սովորական n անկյունային բազմանկյան կենտրոնը ունի հետևյալ հավասարումը , հետևաբար, Նկար 4։ Հերթական հնգանկյունի համար, մասնավորապես, մենք կունենանք որտեղից գտնել որտեղ, ինչը պահանջվում էր ապացուցել։ Ավելացնենք, որ նման մոտեցման արդյունքում, սովորական հնգանկյունի փոխարեն դիտարկելով կանոնավոր հնգանկյուն, մենք ուղղակիորեն կհասնենք տիեզերական հավասարության ապացույցին։ Օրինակ 6. Ապացուցել  4sin 70 0 2 հավասարումը [10, p. 194]։  C  90 0 աջ անկյունով  ABC ուղղանկյուն եռանկյուն, որում  B  10 և AC։ 1 (տես նկ. 5)։ Վերցրեք համապատասխանաբար այս եռանկյան BC և AB կողմերի D և E կետերը, որպեսզի  CAD  60 0 և  EDB 10 0։  ADC; Լուծում Հաշվի առեք 254 ՈՒՍՈՒՈՒՄ ներից ED AED և  BED եռանկյուններից հեշտ է տեսնել, որ  ADC  30 0;  DAE   DEA  20 0 և  EDB   EBD  10 0, ուստի BE  ED  DA  2 AC 2։ Մենք կունենանք մյուս կողմը ՝ մ.թ.ա. ABC եռանկյան համար, կստանանք սինուսի թեորեմից. Մենք կունենանք ուց AED A AE  2 ED եռանկյունուց 20 0  4cos 20 0  4sin 70 0։ Այսպիսով, մենք կստանանք այն իսկապես 4sin 70 0  2, որը պահանջվում էր ապացուցել։ Ամփոփելով, կարող ենք փաստել, որ երկրաչափական ապարատը կարող է ունենալ իր արդյունավետ և հեուրիստական ​​կիրառումը հանրահաշվական տարբեր տիպերի և ոչ տիպերի (մոդուլային հավասարումներ, պարամետրային հավասարումներ և համակարգեր, eA եռանկյունաչափական նույնականություններ) լուծման հարցում։ 5 երեխա, որն ինքնին միջառարկայական կապերի լավագույն դրսեւորումն է։ Այսպիսով, մենք կարող ենք փաստել, որ միջառարկայական կապերի հայտնաբերումը թույլ է տալիս մեզ ավելի լավ հասկանալ միջառարկայական կապերի գեղագիտական ​​նշանակությունը, որոնք առկա են իրականում, ինչպես նաև օգնում է ուսանողներին բարձրացնել հետաքրքրությունը դասավանդվող առարկայի նկատմամբ, ակտիվացնել ճանաչողական գործընթացը, տրամաբանական և ստեղծագործ մտածողության զարգացում, համակարգող և ընդհանրացնող հմտությունների ձևավորում։ Հետազոտությունն իրականացվել է ՀՀ ԿԳՆ գիտության պետական ​​կոմիտեի կողմից տրամադրված ֆինանսավորմամբ ՝ 18T-5C287 ծածկագրով գիտական ​​թեմայի շրջանակներում։

example1796

example1796

Խեթական տերության հյուսիսային և հյուսիսարևելյան գավառներում հիշատակվող կասկական տեղանուններում առկա են հ-ե արմատներով կազմված տեղանունները։ Հ-ե առասպելներին բնորոշ հակադրությունը արտահայտվում է *Arg'-«սպիտակ» և *Rēmo-«սև» կազմությամբ տեղանուններում և անձնանուններում, որտեղ «սպիտակ» հերոսը հակադրվում է «սև» հերոսին։ Կասկական այդ տեղանուններից են. *arg «սպիտակ»՝ Armariha և Ḫakmiš-ի Arme երկրանունները, *mel-«սև»՝ Maliluha, *rēmo-«սև»՝ Tika-rama, Hadupi-rama և այլն։ Հնարավոր է նաև մշակութային շփում խաթերի և խուրիների միջև։ Այսպես, խաթերի և խուրիների գլխավոր աստվածների անունները և պաշտամունքները ցուցաբերում են ազդվածություն՝ խաթերի լուսնի աստված Kašku - խուր. Kušuh, խաթական Šimešu – խուր. Šimegi։ Հ-ե *Arg'-«սպիտակ» և *Rēmo-«սև» կազմությամբ կասկական տեղանուններն են՝ *arg «սպիտակ»՝ Armariha և Ḫakmiš-ի Arme երկրանունները, *mel-«սև»՝ Maliluha։ Հնարավոր է նաև խաթա-խուրրիական մերձակցություն։

ՀՆԴ-ԵՎՐՈՊԱԿԱՆ * Արգ - «Սպիտակ» և * ռամո- «Սև» մրցույթներ Կասկյան լոկալիզմում 1 Արմեն Պետրոսյան, մայոնիկ, իռլանդացի, հնդիկ, իրանական, գերմանական, հռոմեական, Փոքր Ասիա), ինչպես նաև ոչ հնդեվրոպական (խուրիական) , Ուրարտական, միջագետքի, կովկասյան) զուգահեռներ։ Հեղինակը վերականգնել է Արամի դիցաբանական սյուժեի նախատիպը, որտեղ * Rēmo- «ս» անունով հերոսը հակադրվում է * Arg - «սպիտակ» հերոսին։ Հեղինակը գտնում է այս սպիտակ և սպիտակ հակադիր զույգի անվանական արմատները, որոնք հաճախ կապված են նմանատիպ սյուժեների հետ, արտացոլված են Բալկաններում, Փոքր Ասիայում, Հայկական լեռնաշխարհում, Կովկասում, Արևմտյան և Արևմտյան Եվրոպայում, Միջագետքում, Իրանում, Հնդկաստանում և այլն։ Այն տարածված և տեղայնացված է ոչ միայն հնդեվրոպական ժողովուրդների շրջանում, այլև ոչ հնդեվրոպական ցեղերի բնակեցված տարածքներում ՝ նրանց հետ տարատեսակ փոխհարաբերություններով, հնագույն ժամանակներից։ Մեր հոդվածի նպատակն է օգտագործել վերը նշված դիցաբանական սյուժեի նախատիպը `գտնելու իր * Արգ` «սպիտակ» և «Ռամո-» կազմի կազմով տեղանուններ Կասկյան ցեղերի տարածքում նշված վայրերում։ Առասպելական կերպարների, սյուժեների և այլնի հայտնաբերումը հետագա ուսումնասիրության առարկա է։ Կասպյան ցեղերի հոգևոր մշակույթը, որի միակ աղբյուրը տեղանունները, ազգանուններն ու մականուններն են, թույլ են տալիս վերականգնել նախնական նախազգացմունքները այդ ցեղերի մասին։ Հայտնի է, որ –iya և –uwa վերջավորությամբ տեղանունները ոչ էթնիկական են, և –ška վերջածանցը կարծես նշում է ավելի որոշակի պատկանելություն, ինչպիսիք են Tatiška, Duduška, Munišga, Karikurišga, Zianteška, նույնիսկ Ka .ka։ Փոքր Ասիայի խեթական հյուսիսային տեղանուններում na-ura մասնիկը հաճախ հանդիպում է, օրինակ ՝ Gazziura, Tiliura, Urauna և այլն։ Խաթոլոգները այս մասն անվանում են «1. աղբյուր, 2. շատրվան» 3։ 1 Հեղինակը երախտագիտություն է հայտնում Ալ. Cassian (Ռուսաստանի մարդասիրական հետազոտությունների ինստիտուտ, Ռուսաստան) մի շարք արժեքավոր դիտողություններ կատարելու համար գրականություն տրամադրելու համար։ 2 Պետրոսյան Ա., Արամի առասպելը հնդեվրոպական դիցաբանության համատեքստում խնդիրը Հայկական ծննդյան խնդիրը, Երեւան, 1997։ //colchianstudies.files.wordpress.com/2010/11/singer__kaska__phasis_20071.pdf. Ինչ վերաբերում է Կասկայի անձնական անուններին, ապա այստեղ, ինչպես նկատի ունի Ի. Meansինգերը, մենք գործ ունենք որոշ խնդիրների հետ։ բ) Հեթիթյան աղբյուրներում, հյուսիսային շրջանների համար կան անձնական անուններ, որոնք պարունակում են այլ էթալեզվաբանական տարրեր, օրինակ ՝ Kaškaili, որտեղ -aili ածանցը վերջույթ է, որը ցույց է տալիս խեթական 1-ին պատկանելը, ինչպես նաև Kaškamuwa, որտեղ - uwa- ն տիպիկ լուվիական ածանց է։ Սա կարող է վկայել միայն այն փաստի մասին, որ Կասկա ցեղերի տարածքում եղել է He տարր։ Ապագա ուսումնասիրության խնդիր է, թե կոնկրետ որ լեզվով խոսողներն են եղել այդ ոլորտում։ I. Zinger- ը տարբերակում է Նախատակ-Կասկա դիցաբանական անվանումների հարևանությունը։ Որոշ ծեսեր նկարագրում են Կասկայի երկրի աստվածներին որպես թշնամու երկրի աստվածներ, որոնք պայքարում են Խաթի աստվածների դեմ։ Մի ծիսակարգում նշվում է, որ սաղավարտները շրջապատում էին Խաթի երկրի աստվածներին ՝ innիթարիա, Արիննա քաղաքի Ար աստվածը, Ներիկի որոտի աստված, որոտի աստված և պահապան աստված Տելեպինուն։ Կասկերի գլխավոր աստված Zիտարիա աստվածը ծագել է հյուսիսային ofիթարա քաղաքում, որտեղ պաշտամունքի վերջին հատկանիշներից մեկը ԿՈՒ Kկուրժան էր ՝ ոչխարի բուրդից պատրաստված մի բան։ Հեթական (Խատա-Կասկական?) Համարժեք Հունական ոսկե բուրդին համարժեքը մանրամասնորեն մանրամասն խոսեց հայկական ավանդույթներում դրանց արտացոլման մասին։ Մարտիրոսյան. Իր հոդվածում նա արդարացիորեն գտնում է, որ ծառից կախված զոհաբերական կենդանին մեծ նշանակություն ուներ ինչպես Հայկական լեռնաշխարհի հյուսիսային շրջաններում, այնպես էլ խեթական ու կովկասյան ծիսական համակարգերում։ Ակնհայտ է, որ հին ժամանակներում քննարկվող ծեսը հիմնականում կենտրոնացած էր Հյուսիսային ծովի շրջակայքում ՝ հյուսիսից արևելք, արևելքից հարավ, ներառյալ վիշապաքարերի ամենամեծ կուտակումներից մեկը ՝ Տայք / Չորոխ օջախը 2։ Խեթական պաշտամունքի համակարգում հունական աղբյուրների աղ Ոսկե բուրդի համարժեքը prominentσκός նշանավոր տեղ է գրավում ՝ kurša-, kurši- գ։ «(Ոչխարի կամ այծի) մորթուց, նուրբ. Մորթյա պայուսակ»։ Այն կախված է մշտադալար ծառից (հավանաբար «kenus, գեղձ, լատ. ՝ taxus»); կատարվում է Այս արքայական գեղեցկուհին տեղից տեղ է տեղափոխվել մեծ գարնանային և աշնանային արձակուրդների ժամանակ `բնության բարեկեցությունը խթանելու համար 3։ Ենթադրվում է, որ հայերեն «կաշի» բառը գալիս է խեթական Kurša dz4- ից։ 1 URUni-ši-li (IBoT 1.36 iii 64), na-a-ši-li (KBo 5.11 i 3), ne-eš- [u] m! -Ni- [li] (VBoT 2, 24) և ka -ni-šu-um-ni-l [i] (KUB 41.14, 8), երկիրը Nešite, Neša / Kaniš Kloekhorst A., Խեթական ժառանգականության ստուգաբանական բառարան (= Լեյդենի հնդեվրոպական ստուգաբանական բառարանների շարք 5), Լեյդեն- Բոստոն, 2008, 008, 3. http։ //www.kloek2 Մարտիրոսյան Հ., Լեռնաղբյուրի Ֆարն, Արշալույսի աստվածուհի զոհաբերված գլխի և մորթի զոհաբերություն վիշապի արձանների իմաստային հիմքի վրա (տպվում է)։ 3 Նույն տեղում, Պ. 4 Նույն տեղում։ Կասկեր և Խաթեր առասպելների գոյություն ունեցող նմանություններն ու նմանությունները մասնագետներին ստիպել են հավատալ, որ Կասկ դ դիցաբանությունը Խաթաթ դիցաբանության տեղական տարբերակն է։ Գոյություն ունեցող խաթա-կասկյան նմանությունները հիմնականում հայտնաբերվում են տեղանունների և համանունների ստուգաբանություններից։ Դեռ 1961 թ. Գեորգաձեն եկավ այն եզրակացության, որ Կասկերը խատական ​​ցեղերի մեկուսացված, տեղայնացված տարբերակ էին, որոնք խեթական արշավանքների ժամանակ ապաստանում էին հյուսիսում։ Առափնյա շրջաններում տեղական բնակչության մեծ հետքեր կան, որոնք, ինչպես ցույց է տվել պատմական փորձը, ձուլվել են նոր, նոր ժամանած բնակչության `կազմելով որակապես նոր, խառը մշակույթ 1։ Ինչպես ասում եմ Zինգերը, խաթերի և կասկասի հարաբերությունները պետք է դիտարկել այս դիրքերից, այսինքն ՝ խաթերն ապրում էին գետի առավել բերրի հովիտներում, ուներ իրենց քաղաքական կենտրոնները ՝ Խատուսասը, alալպան և միավորվում էին խեթերի հետ։ Իսկ մեկուսացված, լեռնային շրջանների բնակչությունը մեզ հայտնի է որպես Կասկեր։ Մենք կիսում ենք այս տեսակետը։ Որտեղ պետք է սահման սահմանվի Խաց և այլ էթնիկ խմբերի մշակութային տարածքների միջև։ Մուրսիլիս II- ի օրոք Կասկերի երկրի «Խաթիմիջ» սահմանն անցնում էր Կումեսմահայի երկրով։ Դուրմիտայից դեպի արևելք ընկած տարածքներում հիշատակվում են կասպիական հողերը, որոնք գրավեցին Աշարպա լեռների շրջանը ՝ այդպիսով փակելով դեպի Պալա երկիր տանող ճանապարհը։ Վ.Խաչատրյանն առաջարկում է այս տարածաշրջանում փնտրել Կասկյան ikիխարիայի երկիրը, որը զբաղեցնում էր Տարիկարիմու լեռների շրջանը 2։ Խեթական տեքստերը նշում են Kumanišmaḫ կամ Kumušma ա երկիրը, Kumušmaĥ գետը։ Վերջինս իր անունը ստացել է Կումանիշմայի մերձակա երկրից, որը և A. von Schuler և կատալոգը հրատարակվում է Casker 3 երկրում։ Այստեղ նշվում է ամպրոպի աստվածը ՝ Մալիթան։ Մեր կարծիքով, Կումուշմա գետը վկայում է տարածաշրջանում հայ բնակչության գոյության մասին։ Այսպիսով, Արածանի գետի Արծանիա ձ (հմմտ. * Արգ '-) անունը հայտնի է IX դարից, որն օգտագործվում է գետի ստորին հոսանքի համար։ Եփրատի վերին հոսանքը խեթական արձանագրություններում կոչվում է Մալա, որը համապատասխանում է ուրարտական ​​Մելիա և հունական Մելաս անուններին։ Այս անուններն ակնհայտորեն համատեղելի են նա * մել-«և մուգ գույնի» արմատին, որը արզը բացատրում է համապատասխանաբար Եփրատի և Արածանիի համապատասխանաբար և և «և» սպիտակ «4» համադրությունը։ Հըմմթ Արածանի ավազանում Մեղի, Մեղրագետի, Մեղտի անունները, որոնք հասնում են մինչև Մալաթիա։ A. von Schuler- ը առանձին ենթագլխում իր մենագրության մեջ թվարկում է Կասկա տեղանունները, որոնցից մենք առանձնացնում ենք տեղանունները ՝ * - մալի- կազմով։ Մալիուհան հիշատակվում է մեկ անգամ։ Հարգանքի տուրք մատուցեցին Harpiš Ḫalmašuiz- ը, Maliluhai Ḫatepiša- ն, Karahna's KAL- ը, Tawiniaya5 Chaau և Telepinu- ն, šakmiš Ḫuzziya պատ 6-ը։ namen der hethitischen Texte, Wiesbaden, 1978, էջ. 222. (այսուհետ ՝ RGTC 06) 4 Պետրոսյան Ա., Էջ 130, 131։ 6 Նույն տեղում, էջ 256։ Գեսել վան Բ., Խեթական պանթեոնի Onomasticon, Լեյդեն, 1998, էջ. 77-79թթ. Նշված տեղանուններից և տոհմերից շատերն ունեն խատակի (եթե ոչ կասպիական) ծագում։ DḪatepiša աստվածը նույնն է, ինչ DḪalipinu- ն (Khater- ում տղամարդը -l- դառնում է -t- իգական) URU Ḫalenzuwa / URU atenzuwa։ Խաթերում, մեր կարծիքով, այս անունը ցույց է տալիս այն փաստը, որ կան ընդհանուր Խատա-Կասկա աստվածություններ։ Լեգենդի երկրորդ մասը ՝ pinu- ն, նույնն է, ինչ Tele-pinu- ի երկրորդ բաղադրիչը, որը նշանակում է «որդի»։ * Aštan = un te = pinu «Արևի դիցուհուորդի», DIštanu DPalatappinu «Ištanu palate-pinu» Ištanu և նրա որդին »1։ Եվ առաջին մասը ՝ Ḫate, նույնն է Խաթի էթնիկական միավորը, որով ողջ ավելի ուշ խեթական թագավորությունը կոչվեց Խաթ։ Քննված տեղանվան երկրորդ բաղադրիչը ՝ Maliluha, uha, խեթական տեղանունային ածանց է (տես Սամուխա 2 և այլ), իսկ առաջին մասը ՝ Malil> * mel "s, մուգ գույն"։ Մալիմալիան երկակի լեռնաշղթա է, որը գտնվում է Թահնիվարա տանող ճանապարհին։ Կոռնելիուսը նույնանում է Mama daĝ 3-ի հետ։ Խեթական տեքստերը վերաբերում են Կինար 4 երկրին, որը վերաբերում է Կասկերի երկրի տարածքին և նշում է Մալիվատայի երկիրը։ Ի տարբերություն he * mel- «s!, Մուգ գույնի» առասպելական ընկալումների he արմատով, մենք պետք է ունենանք նաեւ «սպիտակ» կազմով տեղանուն (ներ) իր երկակի զուգորդման արդյունքում, որը կվկայվի։ սաղավարտների առկայությամբ։ բնակչության գոյությունը։ Հայ առասպելաբանության հնագույն պատմության մեջ Ա. Պետրոսյանն առանձնացրել է այդ «սպիտակ» կազմով սպիտակ տեղանունները, դրանք բխում է նա * արգ «սպիտակ» արմատից ՝ դրանից բխելով Արամ, Արծանիա և այլն։ Հնդեվրոպական Արամը, Արիմը, Arm-ները բխում են * rēmo- ից, որը միայն որոշ լեզուներում հետագայում հետագայում տրվեց a նախածանցին (տե՛ս հին հնդո-ռամա, որը չէր կարող ստացվել Արամ d- ից), իսկ * rēmo- ից և * arg- ից - ի հակադրություն, դա հստակ հնդեվրոպական է։ Հնդեվրոպական * rēmo- ն ածանցյալ է, * rē- արմատ և * -mo- ածանցով, որը հնդեվրոպական դիցաբանության համաձայն նշանակում է «մութ, s», ի տարբերություն * arg'- «սպիտակ» 5-ի։ Մեր կարծիքով, Կասպից արմարիխայի և šakmiš- ի Արմե հողերը կարող են ստացվել «սպիտակ» արմատից։ Այսպիսով, Կասկայի բնակավայրի տարածքներում հնարավոր է գտնել տեղանուններ և էպիտետներ նրա կազմով։ Որոշ փորձագետներ առանձնացնում են գենետիկ ազգակցությունը Փոքր Ասիայի և Պոնտոսի ցեղերի միջև։ Հնարավոր է նաև մշակութային կապ ունենալ խաթերի և խուրիների միջև։ Այսպիսով, Խաթրի և գլխավոր աստվածների գլխավոր աստվածների անուններն ու պաշտամունքները ազդվում են Խաթրի լուսնի աստծո Կացկու-խուրի կողմից։ Kušuh, khatakan Šimešu - խուր։ Իմեգի 74), Նիդեռլանդներ, 2004, էջ. 143. (այսուհետ ՝ HWHT) 2 Սամուխա տեղանունի համար առաջարկվել է խատի ստուգաբանություն։ URU ḫamuḫa (* ša - muḫ– ա; խաթ , muḫ «ոչխարնե՞ր»), տե՛ս HWHT, էջ. 238. 4 Նույն տեղում, էջ. 209, 258։ 5 Պետրոսյան Ա., Էջ 122։ Կասկեր ցեղից արևելք գտնվում է Հայասա-Ազզ ցեղը։ Հուկկանայի «Supiluliuma» - ի միջեւ կնքված պայմանագրում հայկական աստվածությունը գրված է DU.GUR- ի գաղափարախոսությամբ, որը, ըստ I. Zinger- ի և E. Forrer- ի, համապատասխանում է խաթի ulinkate աստծուն։ Ինչպես արդեն նշվեց, Հալիսից հարավ, Տարումուի հիշատակումն առանձնացվել է, ինչը համապատասխանում է Խաթին։ Տարուին։ Եթե ​​Հայաստանում առանձնանում է Խաթակի ենթաշերտը, ապա Խատակ ցեղերի տարածումը ընդլայնվում է Սեւ ծովի ափամերձ շրջաններում։ Բենիկ Վարդանյան ԻՆՏԵՎՐՈՊԱԿԱՆ * Arg'- «ՍՊԻՏԱԿ» ԵՎ * Rēmo- «ՍԵՎ» ՏԵACEԻ ԱՆՎԱՆՈՒՄՆԵՐԸ ԿԱՍԿԻԱՅԻ ՏԵOCԱՇԱՐՔՈՒՄ սև », kurša- կաշի։

example1004

example1004

Սույն հոդվածում կիսաձևայնացված խորին հարցազրույցների վերլուծության միջոցով ներկայացված են Հայաստանի, Վրաստանի և Մոլդովայի խորհրդարանական ուժերի դիրքորոշումները «Արևելյան գործընկերություն» ծրագրի շրջանակներում Եվրոպական միության հետ հարաբերությունների զարգացման շուրջ։ Առկա մոտեցումները հոդվածում քննարկվում են երեք հիմնական կատեգորիաներում՝ 1) ԵՄ-ի տեղ արտաքին քաղաքականությունում, 2) եվրոպական ինտեգրումը՝ որպես աշխարհաքաղաքական ընտրություն և 3) ակնկալիքներ՝ արտաքին քաղաքական հետագա զարգացումների վերաբերյալ։

«ԱՐԵՎԵԼՅԱՆ ԳՈՐԾԸՆԿԵՐՈՒԹՅՈՒՆ» ԾՐԱԳԻՐԸ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ, ՎՐԱՍՏԱՆԻ ԵՎ ՄՈԼԴՈՎԱՅԻ ԽՈՐՀՐԴԱՐԱՆԱԿԱՆ ԴԻՍԿՈՒՐՍՈՒՄ«Եվրոպական միության» (ԵՄ) կողմից 2009 թ. սկսած իրականացվող«Արևելյան գործընկերություն» (ԱլԳ) ծրագիրը, ժամանակի ընթացքում ենթարկվելով բազմաթիվ փոփոխությունների, տարբեր զարգացումներ է ստացել Հայաստանում, Վրաստանում և Մոլդովայում։ Երեք երկրների խորհրդարանական խմբակցություններում ԱլԳ-ի շրջանակներում ԵՄ-ի հետ հարաբերությունների զարգացման շուրջ առկա մոտեցումների ուսումնասիրման նպատակով ընտրվել է կիսաձևայնացված խորին հարցազրույցների մեթոդը։ 2017թ. նոյեմբերից մինչև 2018 թ. փետրվար ընկած ժամանակահատվածում երեքերկրների խորհրդարանական խմբակցությունների տասնմեկ ներկայացուցիչների հետ անցկացվել են հարցազրույցներ։ Մինչ հարցազրույցների վերլուծությանն անցնելը հարկ է ներկայացնել երեք երկրների խորհրդարաններում ներկայացված քաղաքական ուժերին։ Հայաստանում վերջին խորհրդարանական ընտրություններն անցկացվելեն 2017 թ. ապրիլի 2-ին, որոնց արդյունքում Ազգային ժողովում (ԱԺ) պատգամավորական տեղեր զբաղեցրին երկու կուսակցությունների («Հայաստանիհանրապետական կուսակցություն», «Հայ յեղափոխական դաշնակցություն») ևկուսակցությունների երկու դաշինքների («Ծառուկյան» և «Ելք») ներկայացուցիչներ՝ կազմելով չորս խորհրդարանական խմբակցություն՝ պատգամավորական տեղերի հետևյալ բաշխմամբ. «Հայաստանի հանրապետական կուսակցություն» (ՀՀԿ) խմբակցություն՝ 58 տեղ, «Ծառուկյան» խմբակցություն՝ 31տեղ, «Ելք» խմբակցություն՝ 9 տեղ և «Հայ յեղափոխական դաշնակցություն»(ՀՅԴ) խմբակցություն՝ 7 տեղ։ Պատգամավորների ընդհանուր թիվը 105 է։ 2017 թ. մայիսի 11-ին ՀՀԿ-ի և ՀՅԴ-ի միջև ստորագրվել է կոալիցիա։ Հաջորդխորհրդարանական ընտրությունները նախատեսված է անցկացնել 2022 թ.1։ Վրաստանում վերջին խորհրդարանական ընտրություններն անցկացվելեն 2016 թ. հոկտեմբերի 8-ին, և արդյունքում խորհրդարանում տեղեր զբաղեցրին չորս քաղաքական ուժեր՝ հետևյալ համամասնությամբ. «Վրացական1 2015 թ. դեկտեմբերի 6-ին ՀՀ-ում անցկացված հանրաքվեի արդյունքում ընդունվել է երկրի նորսահմանադրությունը, որի համաձայն՝ Հայաստանն անցում է կատարում խորհրդարանականկառավարման համակարգի։ Նոր սահմանադրությունն ուժի մեջ է մտնում 2018 թ. ապրիլից՝ ՀՀգործող նախագահ Սերժ Սարգսյանի պաշտոնավարման լիազորությունների ավարտից հետո։ երազանք-ժողովրդավարական Վրաստան» դաշինք` 115 տեղ, «Միացյալ ազգային շարժում» կուսակցություն՝ 27 տեղ, «Վրաստանի հայրենասերների դաշինք»՝ 6 տեղ, «Արդյունաբերությունը կփրկի Վրաստանը» կուսակցություն՝ 1 տեղ, ևս 1 տեղ բաժին է հասել անկախ թեկնածուի։ Պատգամավորներիընդհանուր թիվը 150 է։ Հաջորդ խորհրդարանական ընտրությունները նախատեսված է անցկացնել 2020 թ.2։ Մոլդովայում վերջին խորհրդարանական ընտրություններն անցկացվել են2014 թ. նոյեմբերի 30-ին, իսկ արդյունքում պատգամավորական տեղերըբաշխվել են հինգ ուժերի միջև հետևյալ համամասնությամբ` «Մոլդովայի Հանրապետության սոցիալիստների կուսակցություն» (ՄՀՍԿ)՝ 25 տեղ, ՄԼԴԿ՝ 23տեղ, ՄՀԿԿ՝ 21 տեղ, ՄԴԿ՝ 19 տեղ և «Լիբերալ կուսակցություն»՝ 13 տեղ։ Այնուամենայնիվ, Մոլդովայի խորհրդարանական խմբակցությունների մեծ մասում լուրջ փոփոխություններ տեղի ունեցան հաջորդող տարիների ընթացքում, և փոխվեց նրանց պատգամավորական տեղերի հարաբերակցությունը։ ՄԼԴԿ-ից, ՄՀԿԿ-ից և «Լիբերալ կուսակցությունից» պատգամավորների մեծարտահոսքի արդյունքում ընդլայնվեց ՄԴԿ-ի խմբակցությունը, ձևավորվեց«Մոլդովայի եվրոպական ժողովրդական կուսակցությունը», իսկ որոշ պատգամավորներ դարձան անկախ։ Ներկայում Մոլդովայի խորհրդարանում պատգամավորական տեղերը բաշխված են հետևյալ համամասնությամբ՝ ՄԴԿ՝ 42տեղ, ՄՀՍԿ՝ 24 տեղ,« Լիբերալ կուսակցություն»՝ 9 տեղ, «Եվրոպական ժողովրդական կուսակցություն»՝ 9 տեղ, ՄՀԿԿ՝ 6 տեղ, ՄԼԴԿ՝ 5 տեղ, անկախպատգամավորներ՝ 6 տեղ։ Պատգամավորների ընդհանուր թիվը 101 է։ Հաջորդ խորհրդարանական ընտրություններն անցկացվելու են 2018 թ.3։ ԵՄ-ի հետ հարաբերությունների շուրջ առկա մոտեցումներն առավել համակարգված ձևով ներկայացնելու նպատակով խորին հարցազրույցների վերլուծության հիման վրա ստացված տեղեկությունները խմբավորվել են երեքհիմնահարցային կատեգորիաներում՝ 1) ԵՄ-ի տեղ արտաքին քաղաքականությունում, 2) եվրոպական ինտեգրումը՝ որպես աշխարհաքաղաքական ընտրություն և 3) ակնկալիքներ արտաքին քաղաքական հետագա զարգացումներիվերաբերյալ։ Հայաստանի խորհրդարանական ուժերի շրջանում, կարելի է ասել, առկաէ կոնսենսուս ԵՄ-ի նկատմամբ պատկերացումների հարցում։ Վերջինիս հետ2 2010 թ. հոկտեմբերի 15-ին Վրաստանում անցկացված հանրաքվեով ընդունվել է նոր սահմանադրություն, ըստ որի՝ 2013 թ. նախագահական ընտրություններից հետո 2012 թ. ընտրվածխորհրդարանը ձևավորեց նոր կառավարություն՝ այդպիսով երկիրը սկիզբ տալով խորհրդարանական կառավարմանը։ 2012 թ. խորհրդարանական ընտրությունների արդյունքում հաղթանակ տարավ միլիարդատեր գործարար Բիձինա Իվանիշվիլու ստեղծած «Վրացական երազանք»կուսակցությունը, իսկ գործող նախագահ Միխեիլ Սաակաշվիլու ղեկավարած «Միացյալ ազգային շարժում» կուսակցությունը պարտություն կրեց՝ դառնալով ընդդիմություն։ 3 2000 թ. սահմանադրական փոփոխություններից հետո Մոլդովայում կիրառվում է խորհրդարանական կառավարման ձևը։ Ինչպես արդեն նշվել է, 2009-2012 թթ. ընթացքում Մոլդովայիխորհրդարանը չէր կարողանում ընտրել երկրի նախագահ, քանզի ոչ մի քաղաքական ուժ չէրստացել բավարար թվով պատգամավորական տեղեր։ համագործակցությունն ընդհանուր առմամբ ընկալվում է որպես համակողմանի զարգացման ու բարեփոխումների աղբյուր, սակայն չի համարվում գերակաարտաքին քաղաքական ուղղություն։ ՀՀ ԱԺ արտաքին հարաբերությունների մշտական հանձնաժողովի նախագահ Արմեն Աշոտյանը գտնում է, որ ԵՄ-ն ԱլԳ իրականացման տարիներիննպաստել է Հայաստանում ժողովրդավարացման միջոցով անվտանգ ու բարեկեցիկ կյանքի ապահովմանը4։ ՀՀԿ խմբակցության ներկայացուցչի դիտարկմամբ՝ ԵՄ-ն՝ որպես ազգային պետությունների կայացման փորձով ստեղծվածկառույց, Հայաստանի համար զարգացման ուղենիշ է5։ Բացի այդ՝ նա շեշտումէ, որ Հայաստանը եվրոպական արժեքային ու քաղաքակրթական դաշտում է,և անտրամաբանական կլիներ ԵՄ-ի հետ հարաբերություններ չզարգացնելը։ Ռեսպոնդենտի կարծիքով՝ Հայաստան-ԵՄ համագործակցության առաջնայինօգուտը ներքաղաքական մշակույթի զարգացումն է։ «Սկսած մեր կառավարման համակարգից ու կուսակցությունների դերից մինչև քաղաքացիական հասարակություն ու հիմնարար ազատություններ՝ մեր արձանագրած առաջընթացում մեծ է ԵՄ-ի, ԵԽ-ի, եվրոպական ընտանիքի դերակատարումը»,- նշումէ նա6։ «Ծառուկյան» խմբակցության պատգամավոր, ՀՀ ԱԺ եվրոպական ինտեգրման հարցերի մշտական հանձնաժողովի նախագահ Նաիրա Զոհրաբյանի կարծիքով՝ ԵՄ-ի հետ համագործակցության գլխավոր օգուտը քաղաքացիական հասարակության զարգացումն է, որը, սակայն, մեծ հաշվով չի նպաստելներքին ժողովրդավարության զարգացմանը։ «Ես կարող եմ ասել, որ ԱլԳ-ինմասնակցությունից հետո Հայաստանում քաղաքացիական հասարակությունըշատ արագ զարգացավ և դարձավ դրոշակակիր։ Այսօր մենք ունենք հասարակություն, որը մի քայլ առաջ է քաղաքական կուսակցություններից։ Օրակարգառաջադրելու առումով ԱլԳ քաղաքացիական հասարակության ֆորումի մերազգային պլատֆորմն առաջատար է վեց գործընկեր երկրների միջև»,- նշում էՆ. Զոհրաբյանը7։ Այնուամենայնիվ, ըստ նրա՝ ԵՄ-ն չի կարողացել համագործակցությունից ստացվելիք օգուտներն արդյունավետորեն ներկայացնել հանրությանը, ինչի արդյունքում վերջինիս շրջանում ԵՄ-ն արմատավորվել է որպես ազգային ավանդույթներին ոչ հարիր արժեհամակարգ՝ առաջացնելովհակազդեցություն8։ ՀՀ ԱԺ «Ելք» խմբակցության պատգամավոր, ՀՀ ԱԺ արտաքին հարաբերությունների մշտական հանձնաժողովի անդամ Արտակ Զեյնալյանի բնորոշմամբ՝ ԱլԳ-ում Հայաստանի ներգրավվածությունը նպաստումէ եվրոպական արժեքների տարածմանը, ինչը բխում է Հայաստանի շահերից.«Արևելյան գործընկերությունը եվրոպական արժեհամակարգի տարածման,ընդլայնման ձև է, ինչը մենք ողջունում եք և ուզում ենք, որ դա տեղի ունե4 Հարցազրույց Արմեն Աշոտյանի հետ, Երևան, 13․12․2017։ 5 Հարցազրույց ՀՀ ԱԺ ՀՀԿ խմբակցության ներկայացուցչի հետ, Երևան, 19.01.2018։ 6 Նույն տեղում։ 7 Հարցազրույց Նաիրա Զոհրաբյանի հետ, Երևան 27․11․2017։ 8 Նույն տեղում։ Միևնույն ժամանակ Ա. Զեյնալյանը գտնում է, որ որպես կողմնակի արդյունք՝ ԱլԳ-ն կարող է նպաստել Ադրբեջանում ժողովրդավարական արժեքների ամրապնդմանը, ինչը դրականորեն կանդրադառնա տարածաշրջանայինկայունության վրա10։ ՀՅԴ խմբակցության ղեկավար, ԱԺ արտաքին հարաբերությունների մշտական հանձնաժողովի անդամ Արմեն Ռուստամյանի դիտարկմամբ՝ «այն խնդիրները, որոնց լուծման ավելի հեշտ ու անմիջական ռեսուրս ունենք ԵԱՏՄ դաշտում, պետք է լուծվեն ԵԱՏՄ անդամակցության շրջանակներում, իսկ այն, ինչն այդպես հնարավոր չէ անել, ԵՄ դաշտում պետք է անենք»11։ Ըստ նրա՝ ԵՄ-ի հետ համագործակցությունը հատկապես կարևոր էպառլամենտարիզմի ձևավորման ու ամրապնդման տեսանկյունից, քանզիդրա միջազգային լավագույն փորձն առկա է հենց Եվրոպայում։ Այնուամենայնիվ, Ա. Ռուստամյանի գնահատմամբ՝ ներքին ժողովրդավարություն անկարելի է կառուցել արտաքին միջամտությամբ. այն պայմանավորված է ներքին ռեսուրսներով12։ Ուստի ԵՄ-ի հետ համագործակցությունը կարող է ծառայել միայն որպես կողմնակի օժանդակություն։ Վրաստանի խորհրդարանական ուժերի շրջանում հստակորեն առկա է միասնական մոտեցում ԵՄ-ի նկատմամբ. այն, անշուշտ, դիտարկվում է որպեսերկրի արտաքին քաղաքականության գերակա ուղղություն, իսկ ԵՄ-ին անդամակցությունը՝ առաջնահերթություն։ 2008 թ. Ռուսաստանի հետ հարաբերությունների խզումից հետո ԵՄ-ի նկատմամբ նման մոտեցումը զարմանալի չէ։ Նոր իրողություններում այն, ըստ էության, երկրի միակ իրատեսական արտաքին քաղաքական ու աշխարհաքաղաքական ընտրությունն է։ «Վրացական երազանք» դաշինքի պատգամավոր, Վրաստանի խորհրդարանի Արտաքին հարաբերությունների հանձնաժողովի անդամ Իսկո Դասենիիդիտարկմամբ՝ ԵՄ-ն Վրաստանի ժողովրդավարացման գլխավոր մղիչ ուժն է.«ԵՄ-ն նպաստել է Վրաստանում խաղաղ իշխանափոխությանը և այսօր էլնպաստում է ժողովրդավարական կառավարման ամրապնդմանը»13։ Ի. Դասենիի բնորոշմամբ՝ ԵՄ-ի հետ ԱՀ-ի ստորագրումն ու վիզաների ազատականացումը թույլ են տալիս Վրաստանին էլ ավելի մոտենալ «եվրոպական համայնքին», ինչն էապես նպաստում է երկրի աշխարհաքաղաքական նպատակին՝ԵՄ անդամակցությանը14։ Նրան համակարծիք է Վրաստանի խորհրդարանիփոխնախագահ, «Միացյալ ազգային շարժում» կուսակցության պատգամավոր, Եվրոպական ինտեգրման հանձնաժողովի անդամ Սերգի Կապանաձեն,ով գտնում է, որ ԱլԳ-ին Վրաստանի անդամակցությունը մեծապես նպաստել էերկրի ժողովրդավարացմանը, դատական համակարգի ու անվտանգության9 Հարցազրույց Արտակ Զեյնալյանի հետ, 24․11․2017։ 10 Նույն տեղում։ 11 Հարցազրույց Արմեն Ռուստամյանի հետ, 18․12․2017։ 12 Նույն տեղում։ 13 Հարցազրույց Իսկո Դասենիի հետ, առցանց, 16․02․2018։ 14 Նույն տեղում։ ոլորտի կատարելագործմանը15։ Վրաստան-ԵՄ ԱՀ-ն վերջինիս կողմից բնորոշվում է հետևյալ կերպ. «Ասոցացման համաձայնագիրը և հատկապես Խորը ևհամապարփակ ազատ առևտրի համաձայնագիրը կարևոր են ինստիտուցիոնալ կայունության տեսանկյունից։ Դրանց միջոցով հնարավոր է շուկայականտնտեսության ու սեփականության իրավունքի սկզբունքներն ամրագրելՎրաստանի օրենսդրական դաշտում և արմատավորել վրացական հասարակությունում»16։ «Վրաստանի հայրենասերների դաշինք» կուսակցությունն արտաքին քաղաքականության հարցում ևս լիովին սատարում է լիարժեք եվրոպական ինտեգրումը։ Կուսակցության պատգամավոր, Վրաստանի խորհրդարանի Արտաքին հարաբերությունների հանձնաժողովի անդամ Ադա Մարշանիան նշում է. «ԵՄ-ի հետ Ասոցացման համաձայնագրի կնքումից և վիզաներիազատականացումից հետո Վրաստանի հաջորդ քայլը պետք է լինի ԵՄ-ին լիարժեք անդամակցությունը, և դրան պետք է ձգտի վրաց ողջ հասարակությունը»17։ Մոլդովայի պարագայում ԵՄ-ի շուրջ խորհրդարանական մոտեցումներնավելի տարբերվող են, քան Հայաստանի և Վրաստանի պարագայում։ Այստեղթե՛ ազգային ինքնության խնդիրը, թե՛ կուսակցությունների գաղափարախոսական տարբերությունները հանգեցրել են ԵՄ-ի հետ հարաբերություններիզարգացման շուրջ տարամետ խորհրդարանական դիրքորոշումների ձևավորմանը։ Թեև Մոլդովայում եվրոպական ինտեգրումը հռչակված երկրի արտաքին քաղաքական գերակա ուղղություն, և ԱՀ-ի, ներառյալ՝ ԽՀԱԱԳ-ի ստորագրմամբ ու վիզաների ազատականացմամբ Մոլդովան հնարավորինս մոտեցել է ԵՄ-ին (ինչպես և Վրաստանը), այնուամենայիվ երկրի խորհրդարանական ուժերի շրջանում առկա չէ միասնական մոտեցում արտաքին քաղաքականության վերաբերյալ18։ ՄԴԿ խորհրդարանական խմբակցության ներկայացուցիչ, Արտաքին քաղաքականության և եվրոպական ինտեգրման հանձնաժողովի նախագահ Վիոլետա Իվանովը ԵՄ-ն դիտում է որպես Մոլդովայի գերակա շահերի իրականացմանը նպաստող ուժ, որը կարող է էապես բարելավել երկրի տնտեսականդրությունը. «Մենք փորձում ենք ԵՄ-ի հետ համագործակցությունը ծառայեցնել Մոլդովայում կենսապայմանների բարելավմանն ու ժողովրդավարացմանը`միևնույն ժամանակ զարգացնելով հարաբերություններն ԱՊՀ երկրների15 Հարցազրույց Սերգի Կապանաձեի հետ, առցանց, 02․12․2017։ 16 Նույն տեղում։ 17 Հարցազրույց Ադա Մարշանիայի հետ, առցանց, 16․12․2017։ 18 Հարկ է նշել նաև, որ թեև Մոլդովայի խորհրդարանում մեծամասնություն ունի ՄԴԿ-ն, երկրինախագահի պաշտոնը 2016 թ. հոկտեմբերի 30-ի համաժողովրդական ընտրությունների արդյունքոմ զբաղեցրել է ՄՀՍԿ առաջնորդ Իգոր Դոդոնը, որը, ի տարբերություն ՄԴԿ-ի, վերապահմոտեցում ունի ԵՄ-ի նկատմամբ։ Ուստի ի տարբերություն Հայաստանի ու Վրաստանի՝ Մոլդովայի նախագահի ու խորհրդարանական մեծամասնության միջև առկա են էական տարբերություններ արտաքին քաղաքական կուրսի շուրջ։ ՄՀՍԿ պատգամավոր, Մոլդովայի խորհրդարանի Արտաքին քաղաքականության և եվրոպական ինտեգրման հանձնաժողովի անդամ ԱդրիանԼեբեդինսկին գտնում է, որ ԱլԳ-ին Մոլդովայի մասնակցությունն էապես չինպաստել երկրի ժողովրդավարացմանն ու զարգացմանը, քանզի Մոլդովայումշարունակում են գործել «մարդ-կուսակցություններ», իսկ քաղաքական համակարգն անկայուն է20։ Ըստ նրա՝ ԱլԳ-ի արդյունքում Մոլդովան հայտնվել է այնպիսի կարգավիճակում, որ երկրի իշխանությունները պարզապես ամեն կերպփորձում են ստանալ ԵՄ ֆինանսական աջակցությունը. «Ասոցացման համաձայնագիրը Մոլդովային էական տնտեսական ու քաղաքական օգուտներ չի բերում։ Այն ստորագրվեց խորհրդարանական ընտրությունների նախաշեմին։ Այդպիսով իշխանությունները փորձում էին բնակչությանը ցույց տալ, որ Մոլդովան մոտ է ԵՄ անդամակցությանը, և ստանալ խորհրդարանական մանդատներ»21։ ՄԴԿ-ի մոտեցումներին են հարում նաև 2009 թ. վերջինիս հետ«Եվրոպական ինտեգրման դաշինք» կազմած երկու կուսակցությունների՝ «Լիբերալ կուսակցության» և ՄԼԴԿ-ի, ինչպես նաև «Եվրոպական ժողովրդականկուսակցության» ներկայացուցիչները, որոնք Մոլդովան համարում են բնականորեն կապված «եվրոպական համայնքի» հետ։ Օրինակ՝ Մոլդովայի խորհրդարանի փոխնախագահ, «Եվրոպական ժողովրդական կուսակցության»պատգամավոր, Արտաքին քաղաքականության և եվրոպական ինտեգրմանհանձնաժողովի անդամ Վալերիու Գիլեցկին, ով նշում է. «ԵՄ-ի հետ խորը հարաբերությունները Մոլդովայի տնտեսության վերականգնման կարևոր խթանեն, և մենք պետք է փորձենք առավելագույնը քաղել Ասոցացման համաձայնագրի իրականացումից՝ ձգտելով լիարժեք ինտեգրման»22։ ՄՀԿԿ-ն ժամանակի ընթացքում փոխել է իր մոտեցումները ԵՄ-ի նկատմամբ, և ներկայում էլդժվար է հստակորեն այն ուրվագծել։ 2000-ական թթ.՝ Վլադիմիր Վորոնինինախագահության և խորհրդարանում ՄՀԿԿ-ի մեծամասնության շրջանում,երկրի իշխանությունները հիմնականում սատարում էին ԵՄ-ի հետ հարաբերությունների խորացմանը՝ եվրոպական ինտեգրումը հռչակելով արտաքինքաղաքական առաջնահերթություն։ 2009 թ. պարտվելով խորհրդարանականընտրություններում՝ ՄՀԿԿ-ն որդեգրեց եվրոսկեպտիկ մոտեցում, սակայն2014 թ. խորհրդարանական ընտրությունների նախաշեմին կրկին վերադարձավ եվրոպամետ քաղաքական կուրսին։ Աշխարհաքաղաքական տեսանկյունից ԵՄ-ի հետ հարաբերություններիզարգացումն ավելի էական դիրքորոշումային տարբերություններ է առաջացնում, քան ԵՄ-ի նկատմամբ ընդհանուր մոտեցումը։ ԵՄ-ն ու ՌԴ-ն, լինելովհետխորհրդային տարածաշրջանում ամենաազդեցիկ դերակատարները, դարձել են փոքր պետությունների, այս դեպքում՝ Հայաստանի, Վրաստանի և Մոլ19 Հարցազրուց Վիոլետա Իվանովի հետ, առցանց, 11․02․2018։ 20 Հարցազրույց Ա․ Լեբեդինսկու հետ, առցանց 19․02․2018։ 21 Նույն տեղում։ 22 Հարցազրույց Վ․ Գիլեցկու հետ, առցանց, 18․01․2018։ դովայի արտաքին քաղաքական կողմնորոշման հիմնական ուղղությունները։ Ունենալով սակավ բնական ռեսուրսներ և ներգրավված լինելով էթնոքաղաքական հակամարտություններում՝ երեք երկրներն ինքնաբավ արտաքին քաղաքականություն իրականացնելու սահմանափակ ներուժ են ունեցել, ինչըհստակորեն արտացոլված է խորհրդարանական ուժերի դիրքորոշումներում։ Թեև Հայաստանը և Մոլդովան գտնվում են տարբեր տարածաշրջանայինդրությունների մեջ և ունեն միմյանցից տարբերվող ներքին ու արտաքին խնդիրներ, սակայն երկու երկրների պարագայում էլ առկա է ԵՄ-ի ու ՌԴ-ի հետհավասարակշռված հարաբերությունների պահպանման խնդիրը. նույնիսկծայրահեղ եվրոպամետ կամ ծայրահեղ ռուսամետ կուսակցություններն առաջեն քաշում երկու ուժերի հետ առավելապես համաչափ շփման անհրաժեշտությունը՝ գերազանցապես պայմանավորված անվտանգային հիմնախնդիրներով։ Արմեն Աշոտյանը և ՀՀԿ խմբակցության մեկ այլ ներկայացուցիչ գտնումեն, որ տարբեր բնագավառներում, հատկապես անվտանգության ոլորտում,ՀՀ-Ռուսաստան սերտ հարաբերությունները բնական են, քանզի ԵՄ-ն թեևնպաստում է տարածաշրջանային կայունությանը, սակայն չունի դա երաշխավորելու քաղաքական ու ռազմական ներուժ23։ Ըստ նրանց՝ Հայաստանի արտաքին քաղաքականությունը հիմնականում խարսխված է անվտանգությանգործոնի վրա, որտեղ գերակա է և ներկայում մրցակից չունի ՌԴ-ի հետ ունեցած ռազմավարական դաշնակցությունը, ՀԱՊԿ-ն ու Հայաստանում գտնվողռուսական ռազմաբազան24։ Ուստի երկու ռեսպոնդենտների կողմից էլ Հայաստանի մուտքը ԵԱՏՄ դիտարկվում է որպես բնականոն գործընթացի արդյունք,քանզի այն հետապնդվող ռազմավարություն էր, որին որևէ այլընտրանքչկար25։ Ա. Աշոտյանի դիտարկմամբ՝ Հայաստանի մուտքը ԵԱՏՄ պայմանավորված էր նաև տնտեսական գործոններով, քանզի ՀՀ ապրանքները, աշխատուժն ու ծառայությունները ռուսական շուկայում ավելի մրցունակ են, քանեվրոպականում26։ «Ծառուկյանի» և «Ելք» խմբակցությունների պատգամավորներ Նաիրա Զոհրաբյանի և Արտակ Զեյնալյանի բնորոշմամբ՝ Հայաստանիանդամակցությունը ԵԱՏՄ-ին «պարտադրված քաղաքական ընտրություն» էր,քանզի ներկայում էլ ԵԱՏՄ անդամակցությունից տնտեսական օգուտները տեսանելի չեն27։ Այնուամենայնիվ, երկու գործիչներն էլ համաձայն են, որ ԵՄներգրավվածությունն արցախյան հակամարտության կարգավորման գործումդեկլարատիվ բնույթի է, և ԵՄ-ի կողմից անվտանգության ապահովման այլընտրանքային մոդելներ չեն առաջարկվել28։ ՀՅԴ պատգամավոր Արմեն Ռուս23 Հարցազրույցներ Արմեն Աշոտյանի և ՀՀ ԱԺ ՀՀԿ խմբակցության ներկայացուցչի հետ։ 24 Նույն տեղում։ 25 Նույն տեղում։ 26 Հարցազրույց Արմեն Աշոտյանի հետ։ 27 Հարցազրույցներ Նաիրա Զոհրաբյանի և Արտակ Զեյնալյանի հետ28 Նույն տեղում։ տամյանի դիտարկմամբ՝ Հայաստանը կարողացել է արդյունավետ հավասարակշռություն պահպանել ԵՄ-ի ու ՌԴ-ի միջև և երկու կողմերի հետ համագործակցել Հայաստանի համար առավել շահավետ շրջանակներում29։ Մոլդովան թեև 2014 թ. ստորագրել է, և 2016 թ. սկսած՝ արդեն ուժի մեջէ մտել ԵՄ-ի հետ ԱՀ-ն, սակայն երկրի նույնիսկ եվրոպամետ ուժերը պատրաստ չեն դրա արդյունքում նվազեցնել ՌԴ-ի հետ հարաբերությունների մակարդակը։ ՄԴԿ ներկայացուցիչ Վ. Իվանովն ամբողջությամբ պաշտպանում էՄոլդովայի լիարժեք եվրոպական ինտեգրմանը, սակայն ըստ նրա՝ դա որևէկերպ չպետք է բացասաբար անդրադառնա ՌԴ-ի հետ հարաբերություններիվրա. «Մենք փոքր երկիր ենք և կախված ենք տարածաշրջանային հիմնականուժերի միջև հարաբերությունների դինամիկայից։ Մենք արդեն ԵՄ ասոցացված անդամ ենք, որովհետև դա է Մոլդովայի տրամաբանական քաղաքականուղին, սակայն միևնույն ժամանակ մենք վստահ ենք, որ դա չի խաթարի Ռուսաստանի հետ համագործակցությունը»30։ Այս մոտեցումը խարսխված է նաևՄԼԴԿ-ի, «Լիբերալ կուսակցության» և «Եվրոպական ժողովրդական կուսակցության» դիսկուրսում։ Վերջինի ներկայացուցիչ Վ. Գիլեցկին նշում է, որ Մոլդովան բազում թելերով կապված է ԵՄ-ի հետ և պետք է ձգտի անդամակցելվերջինին, սակայն նա Ռուսաստանը ևս համարում է Մոլդովայի գործընկեր,որի հետ անհրաժեշտ է պահպանել փոխշահավետ հարաբերություններ31։ ՄՀՍԿ ներկայացուցիչ Ա. Լեբեդինսկին աշխարհաքաղաքական տեսանկյունիցվերապահումով է մոտենում ԵՄ-ի հետ խորը հարաբերությունների հաստատմանը՝ գտնելով, որ Մոլդովան չպետք է կորցնի իր ավանդական գործընկերոջը՝ՌԴ-ին, իսկ ԵՄ-ի հետ համագործակցությունը պետք է ծավալվի միայն որոշոլորտներում, քանի որ վերջինս ոչ մի դեր չունի Մերձդնեստրի հակամարտության կարգավորման գործում, մինչդեռ Ռուսաստանը դրանց դինամիկայի վրաազդելու ահռելի ռեսուրսներ ունի32։ Վրաստանի պարագայում խորհրդարանական ուժերի շրջանում առկա էնկատելի փոխհամաձայնություն աշխարհաքաղաքական դիրքավորման տեսանկյունից։ Ռուսաստանի հետ լարված հարաբերությունների արդյունքումվերջինս երկրորդական տեղ է զբաղեցնում Վրաստանի արտաքին քաղաքական օրակարգում։ Ե՛վ իշխանական, և՛ ընդդիմադիր կուսակցությունները լիարժեք եվրոպական ինտեգրացիան համարում են երկրի արտաքին քաղաքական անվերապահ գերակայություն, իսկ Ռուսաստանը հիմնականում ընկալվում է միայն որպես սպառնալիք, այլ ոչ թե գործընկեր։ Այլ կերպ ասած՝ Վրաստանի խորհրդարանական դիսկուրսում գրեթե բացակայում է ԵՄ-ի ու ՌԴ-իմիջև հավասարակշռված հարաբերությունների պահպանման անհրաժեշտությունը։ «Վրացական երազանք» դաշինքի ներկայացուցիչ Ի. Դասենին այս ա29 Հարցազրույց Արմեն Ռուստամյանի հետ։ 30 Հարցազրուց Վիոլետա Իվանովի հետ։ 31 Հարցազրույց Վ․ Գիլեցկու հետ։ 32 Հարցազրույց Ա․ Լեբեդինսկու հետ։ ռնչությամբ նշում է. «Մեր գլխավոր արտաքին քաղաքական նպատակը ԵՄ-ինու ՆԱՏՕ-ին անդամակցելն է, ինչին Ռուսաստանն ամեն կերպ փորձում է խոչընդոտել՝ մասնատել Վրաստանը, առևտրային խոչընդոտներ ստեղծել և այլն։ Սակայն մենք դժվար ճանապարհ ենք անցել և ժամանակի ընթացքում հասկացել ենք, որ առանց Ռուսաստանի էլ կարող ենք»33։ Համանման դիրքորոշում ունի «Միացյալ ազգային շարժում» կուսակցության պատգամավոր Ս.Կապանաձեն, ում դիտարկմամբ՝ «Ռուսաստանը բռնապետություն է, որըխախտել է միջազգային իրավունքի սկզբունքներն ու կնքված բոլոր համաձայնագրերը, ներկայում էլ բռնազավթել է Վրաստանի տարածքները»34։ ՌԴ-իհետ հարաբերությունների շուրջ փոքր-ինչ ավելի մեղմ դիրքորոշում ունի«Վրաստանի հայրենասերների դաշինքի» պատգամավոր Ա. Մարշանիան, որըևս եվրոպական ինտեգրումը համարում է Վրաստանի արտաքին քաղաքական գերնպատակը, սակայն միաժամանակ կարծում է, որ անհրաժեշտ է եզրեր գտնել Ռուսաստանի հետ հարաբերությունների կարգավորման համար.«Մենք կողմ ենք լիարժեք եվրոպական ինտեգրմանը, սակայն Վրաստանի ազգային շահերից է բխում նաև Ռուսաստանի հետ որոշակի հարաբերությունների պահպանումը»35։ Հոդվածի հետագա մասում նախորդիվ ներկայացված իրողությունների ուկատարված վերլուծության հիման վրա քննարկվում է ԵՄ-ի հետ Հայաստանի,Վրաստանի ու Մոլդովայի հարաբերությունների հետագա զարգացման հեռանկարներն ու հիմնական խոչընդոտները։ ՀՀ ԱԺ ՀՀԿ խմբակցության ներկայացուցիչը, պաշտպանելով ԵԱՏՄ անդամակցության անհրաժեշտությունը, գտնում է, որ ԵՄ-ի հետ հարաբերությունները ևս կարևոր են Հայաստանի համար, և ներկայում անհրաժեշտ է միջոցներ ձեռնարկել դրանց զարգացման ուղղությամբ, քանզի «նոր համաձայնագիրը մի հանգրվան է, որից հետո կարող է ավելի խորը համագործակցություն լինել»36։ «Ծառուկյան» խմբակցության նախագահ Ն. ԶոհրաբյանըՀԸԳՀ-ն համարում է Հայաստանին տրված հաջողության բանալի, որի օգտագործումից է կախված նախատեսվող բարեփոխումների արդյունավետությունը. «Հայաստանին տնային առաջադրանքը տրված է, և անհրաժեշտ է քաղաքական կամք ցուցաբերել՝ այն լուծելու համար»37։ Թեև «Ելք» խմբակցությաններկայացուցիչ Ա. Զեյնալյանը գտնում է, որ 2013 թ., այնուամենայնիվ, հնարավոր էր ԵՄ-ի հետ ստորագրել ԱՀ-ն, սակայն, ըստ նրա, ներկայում էլ ԵՄ-իհետ համագործակցության լայն հնարավորություններ կան. «Մենք չկարողացանք ստորագրել ԱՀ-ն, որովհետև առկա էր Ռուսաստանի ճնշումը, բայց այսօր, բարեբախտաբար, ունենք նոր փաստաթուղթ և դրա շրջանակներում33 Հարցազրույց Իսկո Դասենիի հետ։ 34 Հարցազրույց Սերգի Կապանաձեի հետ։ 35 Հարցազրույց Ադա Մարշանիայի հետ։ 36Հարցազրույց ՀՀ ԱԺ ՀՀԿ խմբակցության ներկայացուցչի հետ։ 37 Հարցազրույց Նաիրա Զոհրաբյանի հետ։ պետք է փորձենք առաջ շարժվել»38։ ՀՅԴ խմբակցության նախագահ Ա. Ռուստամյանը Հայաստանի հետագա արտաքին քաղաքական զարգացումը տեսնում է ԵՄ-ի ու ՌԴ-ի հետ հավասարակշռված հարաբերությունների զարգացման մեջ. «Հայաստանը պետք է օգտվի փոխլրացման ընձեռած հնարավորություններից և այն ոլորտներից, որտեղ ԵՄ-ի ու Ռուսաստանի շահերը չեն հակասում։ Միայն այս ճանապարհով է հնարավոր լուծել երկրի առջև ծառացածսոցիալ-քաղաքական խնդիրները»39։ Այսպիսով՝ Հայաստանի՝ առնվազն առաջիկա մի քանի տարիների արտաքին քաղաքական օրակարգը հստակ է և, հավանաբար, չի ենթարկվի էականփոփոխությունների, քանզի ՀՀ-ում խորհրդարանական ընտրությունները տեղի են ունեցել 2017 թ.՝ պատգամավորական մանդատները ամրագրելով մինչև2022 թ.։ Այս ժամանակահատվածը թույլ կտա գործող իշխանություններինամրապնդել որդեգրված արտաքին քաղաքական գիծը՝ ապահովելով ԵԱՏՄին կայուն անդամակցությունն ու ՀԸԳՀ-ի արդյունավետ իրականացումը։ Հայաստանը, կարելի է ասել, արդեն իսկ խուսափել է ԵՄ-ի և ՌԴ-ի միջև աշխարհաքաղաքական բախման կիզակետ լինելուց` հնարավորություն ստեղծելովՌԴ-ի հետ ռազմական ու տնտեսական կապվածությունը համադրել քաղաքական արդիականացման, սոցիալական և այլ ոլորտներում ԵՄ-ի հետ համագործակցությունը։ Վրաստանի խորհրդարանական ուժերի շրջանում հիմնականում առկա էթշնամական վերաբերմունք ՌԴ-ի նկատմամբ, և փոխզիջումային մոտեցումնանգամ չի էլ քննարկվում թե՛ իշխանության, թե՛ ընդդիմության կողմից՝ պայմանավորված այն հիմնարար ընկալմամբ, որ ՌԴ-ն որևէ կերպ չի կարող միջամտել Վրաստանի եվրոպական ինտեգրմանը։ Մասնավորապես «Վրացական երազանք» դաշինքի պատգամավոր Ի. Դասենին գտնում է, որ Վրաստանը պետք է շարժվի լիարժեք եվրոպական ինտեգրման, այն է՝ ԵՄ-ին անդամակցության ուղով, իսկ հակամարտությունների կարգավորումը կախված էՌԴ-ի բանակցային մոտեցումից. «Կոնֆլիկտների կարգավորումը կարող է երկար ժամանակ պահանջել, քանզի Ռուսաստանն ամեն կերպ նպաստում է Աբխազիայում ու Հվ. Օսիայում Վրաստանի մնացած մասի նկատմամբ կոշտ դիրքորոշման ձևավորմանը։ Դժվար է ասել, թե ինչպիսի արձագանք կլինի ՌԴ-իկողմից, եթե Վրաստանն անդամակցի ԵՄ-ին, սակայն, միևնույնն է, մենքպետք է դրան ձգտենք»40։ «Միացյալ ազգային շարժման» պատգամավոր Ս.Կապանաձեն առաջիկայում հակամարտությունների կարգավորման միակ լուծում է տեսնում ՌԴ զորքերի դուրսբերումը Վրաստանի տարածքից, սակայնդա առաջիկայում չի ակնկալում, ինչի պատճառով էլ գտնում է, որ եվրոպականինտեգրումը չպետք է կապել դրա հետ, քանի որ Ռուսաստանը, միևնույնն է,38 Հարցազրույց Արտակ Զեյնալյանի հետ։ 39 Հարցազրույց Արմեն Ռուստամյանի հետ։ 40 Հարցազրույց Իսկո Դասենիի հետ։ շարունակելու է ռազմական վերահսկողություն պահպանել Աբխազիայում ևՀվ. Օսիայում. «Մենք չենք կարող Ռուսաստանի հետ բանակցել տարածքներիշուրջ, կարող ենք բանակցել միայն ռուսական զորքերի դուրսբերման շուրջ»41։ Այս հարցում միայն «Վրաստանի հայրենասերների դաշինք» կուսակցությաններկայացուցիչ Ա. Մարշանիան է, որ համեմատաբար մեղմ դիրքորոշում ունիև գտնում է, որ անհրաժեշտ է երկխոսության միջոցով լուծում գտնել առկահակամարտություններին, ինչը կարող է միայն նպաստել եվրոպական ինտեգրմանը. «Մենք որևէ կերպ չենք վիճարկում եվրոպական ուղու առաջնահերթությունը, սակայն հնարավոր էլ չէ ապրել մշտական ռազմական վտանգիպայմաններում»42։ Այսպիսով՝ ակնհայտ է, որ առաջիկա տարիներին Վրաստանը շարունակելու է հետևել իր հիմնական արտաքին քաղաքական գծին և ձգտելու է հնարավորինս շուտ դառնալ ԵՄ լիարժեք անդամ։ Ակնհայտ է նաև, որ այս գործընթացը դեռևս զուգակցվելու է ՌԴ-ի հետ լարված հարաբերություններով։ Վրաստանի հաջորդ խորհրդարանական ընտրություններն անցկացվելու են2020 թ., սակայն նույնիսկ իշխանափոխության պարագայում արտաքին քաղաքական որևէ փոփոխություն չի ակնկալվում։ Հարկ է նաև նշել, որ չնայածՎրաստանի գերակա նպատակ է ԵՄ լիարժեք անդամակցությունը, սակայնԱբխազիայի և Հվ. Օսիայի հակամարտությունների առկայության պայմաններում դեռևս դժվար է ԵՄ-ի կողմից ակնկալել անգամ անդամակցության պոտենցիալ թեկնածուի կարգավիճակի շնորհում Վրաստանին։ Մոլդովայի խորհրդարանական դիսկուրսում եվրոպական ինտեգրմանշուրջ պատկերացումները տարբեր են։ ՄԴԿ ներկայացուցիչ Վ. Իվանովը գտնում է, որ Մոլդովան կատարել է ԵՄ անդամ դառնալու համար անհրաժեշտքայլերի մեծ մասը, և ակնկալում է, որ ապագայում Մոլդովան կստանա անդամակցության թեկնածուի կարգավիճակ. «Մենք անցել ենք տարբեր դժվարությունների միջով, սակայն կարողացել ենք հասնել այս պահի առավելագույնին՝ասոցացմանը։ Մի քանի տարի հետո մենք արդեն իրավասու լինենք դառնալԵՄ անդամ»43։ Հակառակ դիրքորոշում ունի ՄՀՍԿ ներկայացուցիչ Ա. Լեբեդինսկին, որի դիտարկմամբ ԵՄ անդամակցությանը ձգտելու որևէ շարժառիթչկա, քանի որ այն կարող է միայն սահմանափակել երրորդ երկրների հետ շփվելու Մոլդովայի ազատությունը. «Այս պահին ասոցացված կարգավիճակն ավելի ձեռնտու է, քանի որ կարող ենք հավասարը հավասարի խոսել ԵՄ-ի հետ,իսկ անդամակցությունից հետո մեր փոխարեն մեծամասնությունը պետք էորոշում կայացնի»44։ Այս երկու կուսակցություններն այսօր որոշիչ դեր ունենՄոլդովայի արտաքին քաղաքականության ձևավորման գործում, քանզի ՄԴԿն, դաշինք կազմելով «Լիբերալ կուսակցության» հետ, մեծամասնություն է41 Հարցազրույց Սերգի Կապանաձեի հետ։ 42 Հարցազրույց Ադա Մարշանիայի հետ։ 43 Հարցազրուց Վիոլետա Իվանովի հետ։ 44 Հարցազրույց Ա․ Լեբեդինսկու հետ։ կազմում խորհրդարանում և տիրապետում է վարչապետի պաշտոնն ու նախարարական պորտֆելների մեծ մասը, իսկ ՄՀՍԿ-ն տիրապետում է նախագահի պաշտոնը։ Նման տարամետ դիրքորոշումները կարող են անկանխատեսելի հետևանքների հանգեցնել, հատկապես որ 2018 թ. Մոլդովայումանցկացվելու են խորհրդարանական ընտրություններ, որոնց արդյունքումպատգամավորական տեղերի բաշխումից են կախված կառավարության ձևավորումն ու երկրի հետագա զարգացումը։ Ընդ որում՝ հասարակական հարցումների համաձայն՝ ձայների շուրջ 40%-ը բաժին կհասնի ՄՀՍԿ-ին, 16-ական%-ը՝ ՄԴԿ-ին ու «Գործողություն և համերաշխություն» կուսակցությանը, որիառաջնորդ Մայա Սանդուն 2016 թ. նախագահական ընտրություններում Ի. Դոդոնի հետ միասին երկրորդ փուլ անցավ, իսկ շուրջ 7%-ը՝ ՄՀԿԿ-ն և «Արժանապատվություն և իրավունք» կուսակցությանը45։ Եթե անգամ ՄՀՍԿ-ի՝իշխանության գալու դեպքում ԱՀ-ն չեղյալ չհամարվի, ԵՄ անդամակցությունըորոշակի ժամանակով կկորցնի արդիականությունը Մոլդովայի արտաքին քաղաքականությունում, իսկ ՌԴ-ի հետ հարաբերությունները կինտենսիվանան։ Մոլդովայի համար եվրոպական ինտեգրման մեկ այլ նախադրյալ է Ռումինիայի հետ կապը։ Ռումինախոս բազմաթիվ մոլդովացիներ կարող են ստանալՌումինիայի քաղաքացիություն՝ այդպիսով դառնալով ԵՄ քաղաքացիներ, ինչը, իհարկե, առաջին հերթին, կնպաստի առանց այն էլ մտահոգիչ արտագաղթին։ Տեսականորեն հնարավոր է նաև Ռումինիային միանալու հեռանկարը,ինչի միջոցով Մոլդովան մեխանիկորեն կդառնա ԵՄ անդամ։ Այս պարագայումՄոլդովան կարիք չի ունենա բավարարելու Կոպենհագենյան չափանիշներին ևանցնելու բանակցությունների երկարատև գործընթացի միջով։ Այնուամենայնիվ, այս գաղափարը ներկայումս լայն տարածում չունի, և հատկապես ռուսամետ քաղաքական ուժերի ազդեցիկ դերի պայմաններում դրա իրագործումնիրատեսական չէ։ Մհեր Հակոբյան«ԱՐԵՎԵԼՅԱՆ ԳՈՐԾԸՆԿԵՐՈՒԹՅՈՒՆ» ԾՐԱԳԻՐԸ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ,ՎՐԱՍՏԱՆԻ ԵՎ ՄՈԼԴՈՎԱՅԻ ԽՈՐՀՐԴԱՐԱՆԱԿԱՆ ԴԻՍԿՈՒՐՍՈՒՄԲանալի բառեր՝ «Արևելյան գործընկերություն», խորհրդարանական դիսկուրս, եվրոպական ինտեգրում, արտաքին քաղաքական կողմնորոշումԱմփոփում։

example81

example81

Հողը ազգային հարստություն է, և նրա ռացիոնալ օգտագործումը պետք է ապահովի բնապահպանական տեսակետից կայուն և վերարտադրման ունակություն ունեցող լանդշաֆտ։ Աշխատանքի մեջ անդրադարձել ենք լանդշաֆտի տարածքային կազմակերպման առավել ընդհանուր սկզբունքներին, որոնք կարելի է կիրառել լանդշաֆտի ճիշտ և հնարավորինս օպտիմալ օգտագործման համար` հաշվի առնելով և՛ տնտեսական շահերը, և՛ բնապահպանական նորմերը։

Կուլտուրական լանդշաֆտի կազմակերպումն ընդգրկում է բավականբարդ, հաճախ հակասական հիմնախնդիրներ, որոնք վերաբերում են մարդկային հասարակության բնական միջավայրի բարելավմանը, պահպանմանը և ռացիոնալ օգտագործմանը։ Կուլտուրական լանդշաֆտն առավել տեսանելի մարմնավորում է գտել տնտեսական, ինչպես նաև այլ նշանակության և օգտագործման ռեժիմով տարբեր տարածքների ռացիոնալ տեղաբաշխման մեջ, ինչն էլհենց անվանում են տարածքային կազմակերպում։ Այս առումով կարևորում ենքմարդկության համար խիստ մեծ նշանակություն ունեցող հողային ռեսուրսներիարդյունավետ օգտագործումը` տարածքի ճիշտ կազմակերպմամբ։ Հատկապեսսակավահող երկրների համար, ինչպիսին է Հայաստանի Հանրապետությունը,առաջնահերթ նշանակություն պետք է ունենան հողային ռեսուրսներինպատակային օգտագործման և դրանց արտադրական ներուժին համապատասխան` հողօգտագործման արդյունավետ ձևերի տարածքային կազմակերպման հիմնահարցերը։ Աշխատանքի նպատակն այն է, որ առաջադրվեն լանդշաֆտի կազմակերպման այնպիսի դրույթներ, որոնք կապահովեն հողային ռեսուրսների առավել ռացիոնալ օգտագործում կամ դրանց համար առավել օպտիմալ ֆացիաներիև բնատարածքների ճիշտ ընտրություն։ Վերջիններս տնտեսական օգտագործման դեպքում կդիտվեն որպես համապատասխան տիպի հանդակ (գյուղատնտեսական, անտառային և այլն)։ Ներկայումս տարածքի լանդշաֆտային կազմակերպումը ենթադրում էհետևյալ հարցերի լուծում. 1) հանդակների օպտիմալ տեսակավորում` ըստ իրենց նշանակության, 2) նրանց ճիշտ քանակական հարաբերակցության, օպտիմալ չափերի, ձևերի ևփոխադարձ տեղադիրքի ստեղծում, ինչը կապահովի ողջ համակարգիբնականոն ֆունկցիան, 3) օգտագործման ռեժիմի և անհրաժեշտ մելիորացիայի ընտրություն` բնականպոտենցիալի բարձրացման և պահպանության նպատակով [1]։ Մեր առջև դրված առաջադրանքի դժվարությունն այն է, որ բնության պահպանության և տնտեսության արագ աճն ունի հակասություններ։ Ակնհայտ է, որ սկզբում խնդիրը պետք է դիտել լանդշաֆտագիտությանտեսանկյունից` հեռանալով կոնկրետ սոցիալական պահանջից[2]։ Այս դիրքորոշումն ընդունելով` կարելի է ձևակերպել լանդշաֆտի տարածքային կազմակերպման հետևյալ հիմնական դրույթները. 1. Կուլտուրական լանդշաֆտը միօրինակ չպիտի լինի։ Լանդշաֆտի կայունությունը, էկոլոգիական ու էսթետիկական վիճակը կախված են նրա ներքինբազմազանությունից։ Այսպես օրինակ, մակերեսով ոչ մեծ գյուղատնտեսականհանդակները, որոնք հերթափոխվում են անտառներով, պուրակներով, ջրամբարներով և նույնիսկ ճահիճներով, բնապահպանական առումով նպատակահարմար են, սակայն նվազեցնում են տեխնիկայի օգտագործման հնարավորությունները։ Այս դեպքում ավելի խելամիտ է գյուղատնտեսական տեխնիկայիհարմարեցումը հանդակի բնույթին, այլ ոչ թե` հակառակը։ 2. Կուլտուրական լանդշաֆտում չպետք է լինեն տարբեր ծագման անթրոպոգեն անմշակ հողատարածքներ, քարհանքերի շահագործման հետևանքովառաջացած աղբակույտեր և վատահողեր։ Սրանք բոլորը պետք է ենթարկվենմշակման։ 3. Հողօգտագործման բոլոր ձևերից առաջնայնությունը պետք է տրվի կանաչ ծածկույթ ապահովողներին։ Լավագույն հանդակները պետք է օգտագործվեն գյուղատնտեսական կուլտուրաների համար, բայց դրա հետ միասինանհրաժեշտ է առավելագույնս մեծացնել ծառերով զբաղեցված մակերեսները`օգտագործելով վերակուլտիվացված հողերը և փոքր արտադրողականությամբգյուղատնտեսական հանդակները։ 4. Հանդակների տեղաբաշխման գործում անհրաժեշտ է հաշվի առնելֆացիաների փոխհամաձայնեցվածությունը[1]։ Օրինակ, նկատի ունենալով անտառների ջրապաշտպան և հողապաշտպան նշանակությունը` կարևոր էանտառային մակերեսներով ապահովել ոչ միայն ջրահոսքերի, հեղեղատներիերկայնքը, այլև ջրբաժաններն ու լանջերը, քանի որ բուսականությունն ընդունակ է կլանելու և կուտակելու հողօգտագործումից լվացված և քշված տարրերը՝արգելելով նրանց դուրս գալը լանդշաֆտներից։ Այն, այսպիսով, խաղում էկարևոր կենսաերկրաքիմիական պատնեշի դեր։ 5. Հանդակների ռացիոնալ տեղաբաշխումը պետք է ուղեկցվի նրանցներուժի ավելացմամբ` տարբեր մելիորատիվ աշխատանքների շնորհիվ։ Այստեսանկյունից մելիորատիվ ագրոտեխնիկական միջոցառումների համակարգում կարելի է առանձնացնել 3 հիմնական ուղղություն՝5.1 Մակերևութային հոսքի կարգավորման մեխանիկական միջոցներ(ցրտահերկ, ձնապահում, լանջերի լայնակի հերկում, եզրագծող հերկում,թմբապատում, լանջերի սանդղավորում)։ 5.2 Կենսաբանական մեթոդներ (անտառային գոտիներ, բազմաճյուղտնտեսություններ` ինտենսիվ անասնաբուծությամբ, ռացիոնալ ցանքաշրջանառություններ` ընդավորների և խիտ թփային բուսականության հերթափոխովև այլն)։ 5.3 Քիմիական մեթոդներ, որոնք ուղիղ ազդեցություն են թողնում երկրաքիմիական շրջապտույտի վրա և նրա միջոցով փոխվում են և՛ կենսաբանականարդյունավետությունը (պարարտանյութերի կիրառում), և՛ կենսաբանականգործընթացները (պեստիցիդների և հերբիցիդների օգտագործում)։ 6. Բնական հավասարակշռությունը պահպանելու համար շատ լանդշաֆտներում նպատակահարմար է հողերի էքստենսիվ, «հարմարեցվող» օգտագործումը[1]։ Որոշ մասնագետներ իդեալական են համարում հողերի օգտագործման պարզագույն մեթոդները` հաշվի առնելով, որ, օրինակ` քոչվոր անասնապահությունն ավելի «էկոլոգիական» է սնման շղթայի կարգավորվածությանև ավելի էֆեկտիվ` բնության պահպանության առումով։ Իհարկե, պարզ է, որ արդի ժամանակներում այդ մեթոդը իրատեսական չէ,և նման հողերը կարելի է դիտել որպես պահուստային ֆոնդ ինտենսիվ հողօգտագործման համար։ Բայց և այնպես, կոնկրետ որոշակի լանդշաֆտաաշխարհագրական պայմանները հաշվի առնելով` հողերի «հարմարվողական»օգտագործումը տնտեսապես նպատակային է։ 7. Լանդշաֆտի տարածքային կազմակերպման գործընթացում անհրաժեշտ է վերանայել որոշ հողերի լրիվ կամ մասնակի հանումը տնտեսականօգտագործումից` բնապահպանության, առողջապահության, մշակութադաստիարակչական, գիտական նպատակներով։ Ամենաբարձր կարգի պահպանվող տարածքները արգելոցներն են։ Նրանքծառայում են որպես էտալոնային երկրահամակարգեր և համարվում են իդեալական վայրեր լանդշաֆտների կայուն տեղաբաշխման համար։ Արգելոցներըպետք է փակ լինեն ոչ միայն տնտեսական գործունեության, այլ նաև ցանկացածզանգվածային այցելությունների համար և պետք է օգտագործվեն միայն գիտական հետազոտությունների նպատակով։ Յուրաքանչյուր արգելոց պետք էշրջապատված լինի բուֆերային գոտով` օգտագործման սահմանային ռեժիմով։ Ցավոք, ժամանակակից շատ արգելոցներ, այդ թվում նաև Հայաստանում, չեն համապատասխանում իրենց նշանակությանը և օգտագործվում են տուրիզմի, որսորդության, վայրի բույսերի մթերման և այլ նպատակների համար։ 8. Կարևոր նշանակություն ունի նաև «լանդշաֆտների խնամքը», այսինքն` նրա արտաքին բարեկարգությունը, էսթետիկական բարձր որակներիպահպանումը և կազմավորումը։ Այդ տեսանկյունից նշանակալի արդյունքի կարելի է հասնել տարբեր հանդակների ռացիոնալ տեղաբաշխման, հողերի վերակուլտիվացման, կանաչապատման և այլ միջոցներով։ Լրացուցիչ միջոցառումների կազմակերպումն իրականացվում է լանդշաֆտային ճարտարապետության օգնությամբ` կապված լանդշաֆտում այլ կառույցների «տեղադրման» հետ։ Տարածքի կազմակերպման վերը նշված դրույթների իրագործման ուղիները խիստ տարբեր են և կախված են առաջին հերթին լանդշաֆտի բնականկառուցվածքից, երկրորդ` սոցիալական պատվերից և երրորդ` «ժառանգությունից», այսինքն` նրանից, ինչ թողնում ենք հաջորդ սերունդներին։ Այս առումով,լանդշաֆտագետի առաջարկությունները պետք է կրեն այլընտրանքային բնույթև ընդգրկեն տարածքի կազմակերպման մի քանի եղանակներ` հանդակներիձևափոխման հնարավոր ուղիների, մելիորացիայի և այլն, այնպես որ հնարավորություն լինի ընտրելու տնտեսապես ավելի օպտիմալ եղանակ։ Չնայած որոշդեպքերում կարելի է ընտրել այնպիսի տարբերակ, որը տնտեսապես քիչձեռնտու կլինի, բայց բնական հավասարակշռության պահպանման և ապագայում վերականգնելու տեսանկյունից` ավելի ռացիոնալ [4]։ Այժմ արդեն լանդշաֆտագետները տիրապետում են կուլտուրական լանդշաֆտի տեսությանը և նրա նախագծման նորագույն մեթոդիկային։ Գյուղատնտեսության մեջ տեղի ունեցող մոդելավորման գործընթացներից մեկըճշգրիտ հողագործության մեջ տեղեկատվական տեխնոլոգիաների օգտագործումն է։ Ժամանակակից հողագործությունը պետք է հիմնվի նորագույն համակարգչային տեխնոլոգիաների վրա, որոնք թույլ կտան ավելի արդյունավետմշակել և օգտագործել ինֆորմացիան։ Լանդշաֆտի կազմակերպման մեջ ամբողջությամբ պետք է օգտագործվեն համակարգչային ծրագրերը, այդ թվում նաևէլեկտրոնային աղյուսակները, տվյալների հենքը, ԱՏՀ (ГИС) և այլ կիրառականծրագրեր [3]։ Եզրահանգում. Այսպիսով, հիմնական խնդիրն այն է, որ նախ և առաջպահպանվի և խելամիտ օգտագործվի հողային ռեսուրսը։ Եվ այդ խնդրի լուծումներից մեկը տարածքային կազմակերպումն է լանդշաֆտներում, հատկապես այն շրջաններում, որտեղ հողերը ենթարկված են հողմային ու ջրային էրոզիայի, ճահճացած կամ գերխոնավ տարածքներ են։ Այս ամենը պետք է ներառիպետական միջոցառումների համակարգ, որոնք կապահովեն հողերի ռացիոնալօգտագործումը, պահպանությունը, հողի բերքատվության վերականգնումը,հանդակների օպտիմալ փոխհարաբերությունների ստեղծումը, որոնց դեպքումլանդշաֆտը կմնա անփոփոխ։ Տարածքային կազմակերպումը պետք է հիմնված լինի այնպիսի տնտեսական, բնապահպանական, տեխնիկական հաշվարկների վրա, որոնք կապահովեն բնապահպանական տեսակետից կայուն և վերարտադրման ունակությունունեցող լանդշաֆտ։ Գ ր ա կ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն Տեղեկություններ հեղինակի մասինԱվետիսյան Գայանե Ռուլեսի - աշխարհագրական գիտությունների թեկնածու, դոցենտ, Գյումրու Մ. Նալբանդյանի անվան պետական մանկավարժական ինստիտուտ, E-mail։

example1959

example1959

1910-ական թթ. անգլիական հասարակության մեջ առկա էին սեռահոգեբանական մի շարք խնդիրներ, որոնց անդրադարձ ենք կատարել մեր կողմից քննվելիք «Հերոսի մահը» վեպում։ Ներկայացրել ենք տվյալ սերնդի հոգեմտավոր ու հոգեմարմնավոր ընկալումները՝ նպատակ ունենալով բացատրել վիկտորյական դարաշրջանից հրաժարումը, սեռական պրոբլեմների նորովի հաղթահարման, սեքսուալ հեղափոխության ծրագրի առաջադրումը, սերնդաշարունակության կանխարգելումն ու հետևանքները։

«Կորած սերունդ» թեմայով «Կորած սերունդ» թեմայով վեպերում ամեն ինչի վեպերում ՍԵՐԻ ԽՆԴԻՐ - ԷՐՈՍ ԵՎ ՕԼԻՆԴԳՏՈՆԻ «ՀԵՐՈՍԻ ՄԱՀԸ» ՍՏԵՄԱՆ ԽՆԴԻՐԸ տարբեր կերպ է արտահայտվել։ Այս հոդվածը այս խնդրին անդրադառնում է «Հերոսի մահը» վեպի, մասնավորապես ՝ Georgeորջ-Էլիզաբեթ զույգի օրինակով։ Վերջիններս դառնում են 1910-ականները պատկերելու միջոց։ Անգլիական հասարակության մեջ արմատացած սեռական և հոգեբանական խնդիրներ։ Հեղինակը բազմիցս մատնանշում է իորջ Իզ Էլիզաբեթի սերնդին բնորոշ սեքսուալության խնդիրը, այդ սերնդի երիտասարդության դժգոհությունը հին բարոյական սկզբունքներից, դրանք ոչ թե վերափոխելու, այլ դրանք ամբողջությամբ վերացնելու և նոր ընկալումներ ստեղծելու անհատական ​​ձգտումներից։ սեր, ազատություն և բարոյականություն։ Հետևաբար, կա պահանջ-ծրագիր ՝ իրականացնել «սեռական հեղափոխություն» 2 ընդդեմ վիկտորիանական դարաշրջանի։ Ակնհայտ է, որ սեռական հեղափոխություն իրականացնելու նրանց ծրագիրը ուղղակիորեն մերժեց հասարակության կողմից առաջ քաշված արգելքների ամբողջ համակարգը, որն ուներ կրոնական և իրավական հիմքեր։ «Ազատ սիրո» բանաձևը, որպես այլընտրանք, փաստորեն դարձավ ժամանակի հրատապ խնդիրներից մեկը, որի լուծումը գործնականում պետք է տրվեր ևորջ և Էլիզաբեթ սերունդ 3։ Տղամարդու (տվյալ դեպքում ՝ Georgeորջ) կամ կնոջ սեռական խնդրի ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս հասարակության նահապետական ​​հայացքների դերը։ «Հազարավոր պարկեշտ մարդիկ արհամարհում են կնոջը, եթե կասկածում են կամ համոզված են, որ նա թեկուզ նվազագույն չափով վայելում է տղամարդու հետ մտերմությունը։ «Այդ դեպքում նրանք դեռ մտածում են, թե ինչու են կանայք վիճաբանող, ընդմիշտ դժգոհ ամեն ինչից», - ասում է պատմողը։ Պարզվում է, որ այս հանգամանքը կնոջ հավերժական դժգոհության և դժգոհության պատճառներից մեկն է 5։ Ինչպես տեսնում ենք, անցյալի ճակատագրական ընտրությունը `« վառվել կրքից կամ ամուսնանալ », արդեն սպառել է իրեն պատերազմի սերնդի ընթացքում։ Հիմա և՛ կին, և՛ տղամարդ կարող էին լիարժեք կյանք վարել առանց ամուսնանալու և առանց երեխաներ ունենալու, բայց ազատագրումը նաև մեկ այլ հանգամանք է առաջ բերում, այսինքն ՝ բոլորը կարող էին սիրեկան կամ սիրուհի ընտրել։ «Եթե ես ուզում եմ ավելի շատ սիրեկաններ ունենալ, ապա կունենամ, և եթե նա ցանկանում է կապվել մեկ այլ կնոջ հետ, խնդրում եմ» 6։ Այլ կերպ ասած, սա վերաբնակեցման ժամանակակից միջոց է, որն ավելի նախընտրելի է, քան «խաբեությունը, ընտանեկան բռնությունը, թաքնված կոռուպցիան և անբարոյականությունը», որոնք, ըստ պատմողի, վաղաժամ խնդիրների շարք էին։ Այլ հարց է, թե որքանով է բանորջ բան Էլիզաբեթի «խելքը» նրանց հետ պահում անբարոյականությունից։ Իհարկե, այս հարթության մեջ կա մի խնդիր ՝ դավաճանության խնդիր, որն, ըստ էության, ցույց է տալիս առաջարկվող չափի արհեստականությունն ու անհեռանկարայնությունը։ «Եթե դու սիրում ես տղամարդուն, - ապացուցում է Էլիզաբեթը, - չի նշանակում, որ քեզ ուրիշները չեն գրավում։ 2 Իրականում, այսպես կոչված,« սեռական հեղափոխությունը »ենթադրում է հասարակության սեռական կյանքի որոշ արմատական ​​փոփոխություններ, որոնք հետևում են սեռական արժեքներին, ընդունված նորմերը, սեռական հարաբերությունները և այլն։ Նրանք վերափոխումների կենթարկվեն։ 3 Պատերազմի ընթացքում և դրանից հետո Ֆրեյդը հոգեվերլուծության մեթոդ օգտագործեց ՝ ազդելու Հավլոք Էլիսի ՝ «սեռական հեղափոխության» ծրագրի վրա։ Georgeորջ, Էլիզաբեթ, ինչու չէ նա և Ֆաննիին հուսախաբ անզուսպ, բնազդային սեռական բնազդը «պարուրված էր ֆրոյդականության մեջ, Հավլոք Էլիսի տեսության մեջ»։ Տես Ալդինգթոն Ռ., Հերոսի մահ, էջ 13։ 4 Տե՛ս Aldington R., Death of a hero, p. 5 Այս առումով, Էլիզաբեթն ու Georgորջինան հայտնվում են երկու տարբեր բեռի մեջ ՝ անտեսելով Եղիսաբեթի կարծրատիպը և հնազանդվելով Georgորջինային։ 6 Տե՛ս Aldington R., Death of a hero, p. 154 թ. կարո՞ղ է… Եթե կինը ազատ է, կանայք երեխաներ չունե՞ն, ովքեր կարիք ունեն արհեստական ​​հավատարմության, հարկադիր հավատարմության։ Հենց ստիպված լինեք հավատարմության խոստում տալ, հենց որ ստիպված լինեք ջանքեր գործադրել այդ հավատարմությունը պահպանելու համար, հարաբերությունները միանգամից կեղծ են դառնում։ »1 Հետաքրքիր է, որ այս նոր ընկալումների ֆիզիկական անհավատարմությունը սարսափելի չէ, ավելի սարսափելի է, երբ մարդիկ խաբում են, խաբում, խաբում։ Իրականում, որքան էլ այս բանաձևը խելամիտ թվա Georgeորջին կամ Էլիզաբեթին, այն շուտով անցնելու է անժամանակության սահմանը։ Այն հիմնված է ինքնախաբեության պատրանքի վրա, այդ հոգեբանական մեխանիզմի ներքին հարմարումը տեղի չի ունենում։ «Նա չէր կարող չընդունել, որ չի ցանկանա, որ Էլիզաբեթը« կապվի »որեւէ մեկի հետ, ի դեպ,« Էլիզաբեթն այդքան ուրախ չէր լինի, եթե Georgeորջը համարձակվեր «կապվել» ուրիշի հետ »։ Փորձը ցույց է տալիս, որ այսպիսի ազատություն Էլիզաբեթը սահմանում էր միայն իր, երբեք neverորջի համար։ Երբ ժամանակը գալիս է, և Georgeորջը հանգիստ հաշտվում է Ռեդգի-Էլիզաբեթ սիրավեպի գոյության հետ, նույնիսկ եթե վերջինս անցյալում չէ, այդ դեպքում ծրագիրը հաջող է, բայց երբ հերթը հասնի -որջ-Ֆանի հարաբերություններին, պատկերը ամբողջովին փոխվում է։ Ակնհայտ է, որ սիրո արվեստի հետ չշփվելու խնդիր կա, ինչը կնոջ ու տղամարդու միջեւ անկատարություն է ստեղծում։ «Սերը արվեստ է, ոչ թե պարզունակ արվեստ, որը գրեթե բոլորը, եւ հատկապես« քաղաքավարի »անգլիացիները ՝ ի վնաս իրենց, լիովին արհամարհում են»։ Փաստն այն է, որ անտեսելով իրական զգացողությունն ու վիկտորիանական ընտանիքի մոդելը, որը գրողը նկարագրում է որպես «դաժանության և տառապանքի մարմնացում» և ձգտելով «ազատ սիրո», նրանք «հաստատում են նոր բռնապետություն ՝ ազատ սիրո բռնապետություն», ինչը դառնում է նոր փախուստի պատճառ։ (փախուստ ընտանիքի տգիտությունից և պաշտամունքից, անթիվ երեխաներից, ինչը, նրանց ընկալմամբ, խորապես դժբախտացնում է մարդուն) և նոր հարաբերությունների որոնման պատճառ։ Ըստ էության, նրանք խուսափում են փոխհարաբերությունների պատասխանատվությունից, հավատարմությունից, մշտական ​​կապվածությունից (ինչպիսին է Georgeորջ-Էլիզաբեթ հարաբերությունը) և անցնում են ժամանակավոր հաճույքի (toորջը ՝ Ֆաննիին, Էլիզաբեթը ՝ Ռադջին և այլք), ինչը գերազանցում է միաժամանակ նոր հարաբերություններ։ Դա նախորդն է (-որջ-Ֆանի կապը չի ստեղծվել նույնիսկ ժամանակավորապես), քանի որ այս նոր սկիզբը նոր փախուստի արդյունք է։ Դրա վկայությունը պատմողի հետևյալ միտքն է. «Մի պահեք սիրուհուն հետ մնալու վախից»։ Ահա թե ինչպես է իրեն պահում Georgeորջը ՝ դիմելով Ֆանիին «սփոփող»։ Ձևավորման պահից «սեռերի կատարյալ հարաբերությունների հիմնական ծրագիրը» (որը ձևավորվել և ընդունվել է հերոսների կողմից) թերի է. Պարունակում է ստի, անազնվության և անկեղծության բազմաթիվ տարրեր, որոնք վաղ թե ուշ հանգեցնում են հոգեբանական խզման։ Ինչպես նկատում ենք, «նորարարությունը» և «հեղափոխությունը» հանգեցնում են հետևյալ խնդրին. «Georgeորջ և Էլիզաբեթի սերունդը շատ պարզ, շատ ընդհանուր և անվիճելի կերպով լուծեց սեռական խնդիրները, դա նրանց սխալն էր։ Իրոք, նրանք թույլ տվեցին, որ իրենց մոլորության մեջ գցեն սոցիալ-բարեփոխական անհեթեթությունները։ »5 Այլ կերպ ասած, հերոսները, տիրապետելով «կեղծ հեղափոխության մոլորությանը», բախվեցին «վտանգավոր» կողմի հետ։ Նրանք հանդես էին գալիս բնազդային բազմազանության ոչնչացման օգտին, բայց նպատակ ունենալով նպաստել մարդկային տեսակի զարգացմանը և պատերազմի վերացմանը։ Փաստն այն է, որ պատերազմի սերունդը պարզապես տարանջատեց սեռական կյանքը սերնդի շարունակելու բնազդից։ Սերունդը սեռական հարաբերությունների արդյունք է, ուստի, առանձնանալով վերջինից, այն դիտվում է զուտ հաճույքի համատեքստում։ Դրա վկայությունը Georgeորջի «վերացական գաղափարների» անխոհեմությունն է։ «Նա սիրում էր գաղափարները անպարկեշտության աստիճանի»։ Բավական էր նրան ինչ-որ նոր գաղափար տալ, և նա թռավ ՝ հմտորեն և ուրախորեն որսալով այն, ինչպես կենդանաբանական այգում ծովափող, պահակախմբի կողմից նետված ձուկ »։ 1 Տե՛ս Aldington R., Death of a hero, p. 154 թ. 2 Նույն տեղում։ 3 Նույն տեղում, էջ. 143-144թթ. 4 Նույն տեղում, Պ. 5 Նույն տեղում, Պ. 6 Տե՛ս Aldington R., Death of a hero, p. 142։ Մեր պատկերացումներով `սիրո-էրոսի խախտումը հանգեցնում է սերնդի շարունակականության կանխմանը, գենի շարունակականության մերժմանը, որը ներկայացված է արտահայտման երեք ասպեկտներում` ֆիզիոլոգիական, հոգեբանական և սոցիալական։ Օգտագործելով սոցիալ-բարեփոխական արժեքները ՝ Georgeորջը չի հիմնավորում մարդկային տեսակները փրկելու, կանանց իրավունքները պաշտպանելու, պատերազմներից խուսափելու ՝ ծնունդները կանխարգելելու իր գաղափարախոսությունը ՝ վերլուծելով ցանկացած խնդիր, գնահատելով այն «մենք» -ի կամ մարդկության տեսանկյունից։ Սա է, որ խանգարում է գիտակցել, որ ապօրինի ամուսնությունը, ապօրինի ծննդաբերությունը, առաջին հերթին, հիմք են դառնում այդ սերնդի հոգեբանության համար (չէ՞ որ այդ խնդիրն առաջին հերթին իրենց երկու ես-երի, ես-ի խնդիրներն էին)։ Իրականում, հոգեբանական կողմը սրվում է հենց հերոսների կողմից ՝ սխալ վարքով և անկախ դատողությունների բացակայությամբ։ Այս առումով պատահական չէ, որ հեղինակը կարծում է, որ «անխոհեմ և շուտ երեխա ունենալ նշանակում է թունավորել զգայական հաճույքով պայմանավորված ձեր ուրախությունը» 1։ Սա լիովին արտացոլում է ևորջ և Էլիզաբեթի հոգեբանությունը։ Երկուսն էլ դժկամությամբ հեռանում են զգայական հաճույքի ոլորտից, մտնել ընտանեկան մոդելի տարածք կամ միավորվել, ուստի որդեգրման մերժումը հանգեցնում է ընտանեկան պատկերի վերացմանը։ Սերունդների անկայունությունը կանխելու գործում հոգեբանական անկայունությունից բացի, կա նաև սոցիալական անկայունության գործոն։ Այս առումով և Georgeորջը, և Էլիզաբեթը հստակ մոտեցում ցուցաբերեցին խնդրին։ Նրանք երկուսն էլ լավ ֆինանսական վիճակում չեն, հետևաբար, «նրանք չպետք է երեխա ունենան» 2, իհարկե, այս փաստը նրանց շատ չի անհանգստացրել ՝ հաշվի առնելով երեխաներ չունենալու նույն ցանկությունը, այնուամենայնիվ, նրանք դարձել են նախ կոտրել ընդունված կարծրատիպը։ «« Ամուսնություն »նշանակում է« սիրված երեխա »հարսանիքից ուղիղ ինն ամիս անց» 3, ամուսնության մոդելը ինքնաբերաբար փոխվում է։ Ինչու՞ ամուսնանալ, եթե երեխաներ չեն լինի, քանի որ այդքան լիարժեք ընտանիք չի ստեղծվի։ Հատկանշական է, որ ևորջ և Էլիզաբեթի դեպքում միտքը հաղթահարում է հույզը։ «Նրանք մանրամասն քննարկեցին ամեն ինչ միասին քնելուց առաջ»։ Այսինքն ՝ նախ միտքը, ապա միայն ֆիզիկական մտերմությունը։ Այս տեսակի մտածելակերպով նոր սերունդը բոլորովին տարբերվում է նախորդից։ Մեկ բան ՝ այս սերունդը փորձում է մտածված ապրել ՝ չտրվելով իր իսկ բնազդներին, սոցիալական օրենքներին ու սովորույթներին, որոնք ունեն շատ թերություններ։ Դրա վառ օրինակը Georgeորջի ծնողներն են։ Իզաբելլան, հետևելով այն արտահայտությանը, որ մանկուց լսել է, որ յուրաքանչյուր աղջկա պարտականությունն է օգտագործել տղամարդու կիրքը որպես հարստացման միջոց, վարձկան սպասումով մղվում է ամուսնության։ Օգոստինին մղում է ամուսնանալու մարմնական ցանկությունը, բայց «նա չէր ուզում երեխաներ ունենալ, Իզաբելլան նույնպես չէր ուզում», որի արդյունքում երկուսն էլ «կորցնում են» ՝ խաթարելով ոչ միայն իրենց, այլև նրանց շարունակական սերունդների ճակատագիրը։ Այս կապակցությամբ տեղին է հիշատակել պատմողի հետևյալ միտքը. «Սեռական կյանքն աղավաղվում է, տղամարդը հիասթափվում է, կինը զզվում է, բացի այդ ՝ դուք երեխա եք լույս աշխարհ բերել, որին չեք կարող ինչպես հարկն է խնամել» 5։ Սոցիալական և հոգեբանական խնդիրներից բացի, ֆիզիոլոգիական խնդիրը միանշանակ հետաքրքիր է, երբ երկու սեռերն էլ շարժվում են ներքին շարժառիթով շարունակականությունը քանդելու տաբուով։ Ալդինգթոնի վեպերի ուսումնասիրության ընթացքում մենք մեկ անգամ չէ, որ բախվում ենք այս խնդրին, որի դրսևորումը տատանվում է ժամանակի տարբեր մասերում (նկատի ունենք աշխարհին նախորդող ժամանակահատվածը - ԱՊ)։ Այս պարագայում հերոսների կողմից դրված տաբուն, մեր կարծիքով, չունի տաբու վերածելու լուրջ և ողջամիտ հիմքեր։ Էլիզաբեթը չի ցանկանում «օգտագործել իր մարմինը երեխա ունենալու համար», ինչը իր համար անցանկալի է 1 Տե՛ս նույն տեղում, էջ 143։ Վերոհիշյալ միտքն ունի անձնական դրդապատճառ։ Այս գաղափարին մենք հանդիպում ենք հեղինակի և նամակագրության մեջ։ Տե՛ս Aldinton R., An Autobiography in Letters, Edited by Norman T. Gates, The Pennsylvania State University Press, 1992, հասանելի https- ում։ //goo.gl/qaTUiT, հասանելի է 22.02.2015 թ .։ 2 Այս իմաստով հեղինակը հետաքրքիր դիտարկում է անում։ «Քանի որ Անգլիայի բնակչությունը մոտ երեք անգամ գերազանցում է Անգլիայի բնակչությանը, ես հակված եմ կարծելու, որ այս դեպքում'sորջ Էլիզաբեթը պետք է համարվի ազգային հերոսներ» [Aldington R., Death of a Hero, p. 143]։ Հեղինակի մտահոգության հիմքը, իհարկե, հասկանալի է `կապված սուբյեկտիվ փաստերի հետ, նույն երկրում սեփական գոյության անհնարինության հետ, որը վեպում նույնպես ներկայացված է շատ առումներով։ Ինչ վերաբերում է հերոսների չշարունակելու ցանկության խրախուսմանը, դա ավելի շուտ հեգնանքի արտահայտություն է, որը հիմնված է սեփական երկրի «կորստի» հետ կապված ցավի ու դառնության վրա։ 4 Նույն տեղում։ 5 Նույն տեղում։ Georgeորջը դեմ է որդեգրմանը ՝ առաջնորդվելով անհաղթահարելի հոգեբանական զգացմունքներով, ինչը սպանում է ֆիզիոլոգիապես շարունակելու նույնիսկ չնչին ցանկությունը։ Ֆրեյդնեսը հանգամանքը կապում է համասեռամոլության հետ ՝ նշելով, որ նույնասեռականները, որոնց սեռական կյանքը շեղվել է բնականոն հունից, հրաժարվում են սերունդ ունենալուց. ականջով նրանց սեռական ցանկությունը ծագում է միայն նույն սեռի ներկայացուցչի նկատմամբ 2։ Սակայն հերոսների դեպքում, մեր ընկալմամբ, կա իմպերիալիզմի գաղափարախոսության և սկզբունքների մերժման գործոն (մեկ այլ առիթով մենք խոսեցինք հերոսների մասին, որ մանկությունից իմպերիալիզմի ստրուկ չդառնան)։ Ըստ Վիլհելմ Ռայխի, ագրեսիվ իմպերիալիստները կտրականապես պահանջում էին, որ կանանց դերը սահմանափակվի ծննդաբերության մեքենայի դերով։ Սա նշանակում էր, որ սեռական հաճույքը չպետք է խանգարի սերունդ տալ։ Սեռական «որդեգրման» այս հակասությունը կիրառելի էր միայն ավտորիտար հասարակությունում 3։ Ռեյխն ինքը կարծում է, որ «կինը պետք է ոչ միայն ծննդաբերի, այլև սեռական հակառակորդի» 4։ Անհերքելի է, որ սիրո միջանցքում սիրո և տառապանքի հաջորդականությունը անվերջ շղթա է ստեղծում մարդու էկզեմայում «Այդպիսին է մարդու բնությունը» և ինչպես գրողն է արդարացիորեն ասում. «Սեռական հարցը կլուծվի միայն ոսկե դարաշրջան, երբ մարդկությունը հասնում է կատարելության »։ Եվորջ և Էլիզաբեթի ծրագիրը սեռերի միջև ավելի մարդկային, մտածկոտ փոխհարաբերություն ստեղծելու համար, իհարկե, տրամաբանական է, բայց նրանց ընտրած ուղին չէր կարող հաջող լինել, պարզապես այն պատճառով, որ նրանց գիտելիքների մակարդակը այնքան հասուն չէ, որ տեսությունից բացի ապահովի նաև գործնական մասը։ Միայն գրքերի մասին aloneորջի գիտելիքները կամ սեփական ենթադրությունները հազվադեպ էին նկատում մի շարք բացթողումներ։ Սեփական սխալները չնկատելու պատճառը, սակայն, ոչ այնքան կյանքի փորձի, երիտասարդության պակասն էր, այլ անասելի ամբարտավանությունը, որը երկուսին էլ բնորոշ էր (ամբողջ վեպում հերոսների այս հատկությունը հստակ արտացոլված է նրանց վարքագիծը)։ Ամփոփելով հոդվածը և ուսումնասիրելով վերոնշյալ խնդիրները ՝ մենք տեսնում ենք, որ 1910-ական թթ. Անգլիական հասարակության մեջ առկա էին մի շարք գենդերային-հոգեբանական խնդիրներ, և ներկա սերունդը հակված էր դրանք լուծել ՝ կոտրելով վիկտորիանական կարծրատիպերը, առաջարկելով «սեռական հեղափոխություն», սեռականության հաղթահարման նոր ընկալումներ, բայց ամուր հիմքերով և կայուն զարգացմամբ։ նոր խնդիրներ, ներառյալ սերունդների կանխարգելումը, ֆիզիոլոգիական, սոցիալ-հոգեբանական։ Մարիամ Սիրունյան ՍԵՐ - ԷՐՈՍԻ ԽՆԴԻՐԸ ԵՎ ՇԱՐՈՒՆԱԿՈՒԹՅԱՆ ՇԱՐՈՒՆԱԿՈՒԹՅՈՒՆԸ ՕԼԴԻՆԳՏՈՆԻ «ՀԵՐՈՍԻ ՄԱՀԸ» Հիմնաբառեր. ։

example1181

example1181

Ցույց է տրվել, որ 0.8 % գլյուկոզը 1.3 անգամ խթանում է E․ coli BW25113 բակտերիաների աճը։ Դիտվում է H2 արտադրություն, որը բացակայում է hyfB-R մուտանտ շտամում։ Ավելին, 0.8 % գլյուկոզով աճեցված մուտանտ բակտերիաներում դիտվում է FoF1 ԱԵՖ-ազով H+-ի հոսքի 1.3 անգամ խթանում, որը 0.2 % գլյուկոզի դեպքում ճնշվում է 3 անգամ։

ԵՊՀ ՈՒԳԸ հրատարակումների կայք՝ www.ssspub.ysu.am. Սահակյան ՄայրամիկԵՊՀ, Կենսաբանության ֆակուլտետ, մագիստրանտ Գիտական ղեկավար` կ.գ.թ., դոց․Ա. Փոլադյան Էլ․ փոստ` mayramik.sahakyanysumail.amESCHERICHIA COLI ԲԱԿՏԵՐԻԱՆԵՐՈՒՄ ՄՈԼԵԿՈՒԼԱՅԻՆ ՋՐԱԾՆԻԱՐՏԱԴՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ԵՎ FoF1ԱԵՖԱԶ-ՈՎ ՊՐՈՏՈՆԻ ՀՈՍՔԸ ԳԼՅՈՒԿՈԶԻՏԱՐԲԵՐ ՔԱՆԱԿՆԵՐԻ ԽՄՈՐՄԱՆ ՊԱՅՄԱՆՆԵՐՈՒՄՄոլեկուլային ջրածնի արտադրությունը տարբեր սուբստրատներից էկոլոգիապես մաքուր էներգիայի ստացման ուղիներից մեկն է։ Այն կարող է էական դեր խաղալապագայի էներգետիկ տեխնոլոգիայում։ Խառը խմորում իրականացնող Escherichiacoli բակտերիաների օգտագործումը նոր մոտեցում է մոլեկուլային ջրածնի (H2)արտադրության կենսատեխնոլոգիայում և առաջարկում է վերականգնվող ռեսուրսներից ջրածնի արդյունավետ ստացում։ Մոլեկուլային ջրածինը (H2), որպես վառելիքի այլընտրանքային և վերականգնվող աղբյուր մեծ հետաքրքրություն ունի, քանի որ անջատում է մինչև 142 կՋ/գէներգիա [1], ինչպես նաև էկոլոգիապես մաքուր վառելիք է, քանի որ դրա այրումիցանջատվում է ջուր։ Անթթվածին խմորման ընթացքում (երբ էլեկտրոնի արտաքինակցեպտոր չկա) E. coli-ն ցուցաբերում է ածխածնի խառը խմորում՝ որպես էներգիայիև ածխածնի արտաքին աղբյուր օգտագործելով գլյուկոզ։ Որպես վերջնականարգասիք արտադրվում է մրջնաթթու, սաթաթթու, քացախաթթու և էթանոլ [2, 3]։ Ջրածնի նյութափոխանակությանը մասնակցում են հատուկ ֆերմենտներ` հիդրոգենազներ (Հիդ), որոնք պատասխանատու են ջրածնի արտադրման և հակառակը`օքսիդացման համար։ E. coli-ում հայտնաբերված են չորս [Ni-Fe] (1-4) Հիդ-եր, որոնքսինթեզվում են ֆիզիոլոգիական տարբեր պայմաններում և կոդավորվում ենհամապատասխանաբար` hya, hyb, hyc, hyf օպերոններով [4, 5, 2]։ Հիդրոգենազներըֆերմենտներ են, որոնք մասնակցում են նաև բակտերիաների թաղանթով իոններիտեղափոխման գործընթացներին և կարող են փոխազդեցություն ունենալ պրոտոնային FoF1 ԱԵՖազի հետ [6, 2, 3]։ E. coli բակտերիաների թաղանթում գործում էբակտերիաների համար կենսական կարևոր նշանակությամբ H+/K+պոմպ` կազմվածպրոտոն տեղափոխող FOF1 ԱԵՖազից և կալիումի իոնների տեղափոխիչ TrkAհամակարգից։ Ինչպես նաև ցույց է տրվել, որ Մրջնաթթու ջրածին Լիազ համալիրըմասնակցում է պոմպի ներսում էներգիայի փոխանցմանը` տրամադրելով օքսիդավերականգնողական համարժեքներ [7, 6, 2]։ Հիդ-ի ակտիվությունը կախված է միջավայրի պայմաններից՝ սուբստրատից ևանգամ դրա կոնցենտրացիայից, pH-ից, ռեդօքս, օքսիդավերականգնմանպոտենցիալից։ Կան տվյալներ, որ E. coli–ի մոտ Հիդ-3 ֆերմենտը գլխավորապեսպատասխանատու է E. coli–ի կողմից H2-ի արտադրության համար և ակտիվ է pH-իցածր արժեքների դեպքում, մինչդեռ Հիդ-4ը ՝ չեզոք և թուլյ հիմնային պայմաններում[8]։ Ցույց է տրվել նաև, որ գլյուկոզը hyf գենի էքսպրեսիայի վրա ունի ճնշողազդեցություն։ Սակայն դեռ պարզ չէ Հիդ-4-ի վրա գլյուկոզի ճնշող ազդեցությանմեխանիզմը։ Հիդ-4-ն ունի ենթամիավորներ, որոնք կարող են իրականացնելթաղանթով պրոտոնների տեղափոխում [6]։ Այս ենթադրությունը, սկաայն, դեռևսապացուցման կարիք ունի։ Ցույց է տրվել, որ E. coli–ի մանրէում գլյուկոզի քանակներն ազդում են Հիդ-4-իակտիվության վրա՝ փոփոխելով պրոտոնային FoF1 ԱԵՖազի հետ փոխազդեցությունը[6]։ JRG3621(hyfB-R) մուտանտ շտամըՀետազոտման օբյեկտները և մեթոդները։ Հետազոտությունների համարօգտագործվել են E. cօli ֆակուլտատիվ անաերոբ գրամբացասական բակտերիայիBW25113 բնական իզոգեն շտամը և[6]։ Բակտերիաներն աճեցվել են անաերոբ պայմաններում, որտեղ միջավայր/փորձանոթծավալային հարաբերությունը կազմել է 1։ Հեղուկ սննդամիջավայրից թթվածինըև ազոտը նախապես շոգեախտահանմամբ հեռացվել են ռետինե խցաններովփակված փորձանոթներում։ Բակտերիաներն աճեցվել են 18-22 ժամ Wise Cube 32տիպի թերմոստատում՝ 37 օC  ջերմաստիճանում [9, 6]։ Բակտերիաներն աճեցվել ենհեղուկ այնպիսի միջավայրերում, որոնք պարունակել են 20 գր/լ պեպտոն, 15 գր/լK2HPՕ4, 1.08գր/լ KH2PՕ4, 5 գր/լ NaCl (pH7.5) կամ 20 գր/լ պեպտոն, 1.08 գր/լ K2HPՕ4,15 գր/լ KH2PՕ4, 5 գր/լ NaCl (pH5.5)։ Բակտերիաները սննդամիջավայրից անջատվել են 5000-6000 պտույտ/րոպեարագությամբ 10 րոպե ցենտրիֆուգման (Rգtina 420 R կամ PC-6) միջոցով։ Ստացվածնստվածքը երկու անգամ լվացվել է թորած ջրով և կրկին ցենտրիֆուգվել նույնպայմաններում։ Դրանից հետո բակտերիաների 0.5 մլ ծավալը տեղափոխվել է 4.5 մլփորձարարական լուծույթ, որը պարունակել է 200 մՄ տրիսամինոմեթան, 1 մՄ NaClև KCl, 0.4 մՄ MgSՕ4 [9, 6]։ Օքսիդավերականգնման պոտենցիալը որոշվել է 0.1 մՎ ճշտությամբ՝ И-160МПտեսակի պոտենցիաչափի (Գոմելի էլեկտրաչափիչ սարքերի գործարան, Գոմել,Բելառուս) և ԷՕ-01 տիպի տիտան-սիլիկատային (Ti-Si) ու ԷՊՎ-1 տիպի պլաստինե (Pt)էլեկտրոդների (Գոմելի էլեկտրաչափիչ սարքերի գործարան, Գոմել, Բելառուս)օգնությամբ։ Ti-Si ապակե էլեկտրոդի՝ մոլեկուլային ջրածնի նկատմամբ զգայնության,ինչպես նաև օքսիդավերականգնողական ռեակցիաներ կատալիզելու ունակությանբացակայությունը պայմանավորում է այս էլեկտրոդների առավելությունը պլատինե(Pt) էլեկտրոդի նկատմաբ [9, 6]։ Շնորհիվ այս հատկության, Ti-Si էլեկտրոդիօգնությամբ կարելի է չափել բակտերիաների կախույթի օքսիդավերականգնողականվիճակը։ Pt էլեկտրոդը զգայուն է թթվածնի և ջրածնի նկատմամբ։ Հետևաբար, անօդպայմաններում այդ էլեկտրոդը գրանցում է միայն մոլեկուլային ջրածնի (H2) քանակը։ Փաստորեն, ՕՎՊ-ի կտրուկ անկումը դեպի բացասական արժեքներ վկայում էմիջավայրում ջրածնի քանակի ավելացման մասին։ Բակտերիաների թաղանթներով իոնների տեղափոխությունն ուսումնասիրվել էպոտենցիաչափիչ մեթոդի օգնությամբ՝ ելնելով միջավայրում դրանց ակտիվությանփոփոխությունից։ Այս մեթոդի հիմքում ընկած է համեմատական և կատիոնընտրողական էլեկտրոդներից կազմված գալվանական էլեմենտի էլեկտրաշարժ ուժիչափումը։ Մեթոդը թույլ է տալիս որոշել իոնների հոսքում կատարվող նույնիսկ չնչինփոփոխությունները, քանի որ բակտերիաների մոտ մակերես/ծավալ հարաբերությունը բավականին մեծ է (10-4 սմ-1)։ Միջավայրում H+-ի և K+-ի ակտիվության որոշմանհամար օգտագործվող կատիոնընտրողական էլեկտրոդները պատրաստվել ենՍանկտ-Պետերբուրգի պետհամալսարանի քիմիայի ԱՀԻ-ում (Սանկտ-Պետերբուրգ,Ռուսաստան) [9]։ Որպես համեմատական էլեկտրոդ օգտագործվել է քլորարծաթյաէլեկտրոդը (Գոմելի էլեկտրաչափիչ սարքերի գործարան, Գոմել, Բելառուս)՝ պատրաստված 3 Մ KCl-ի վրա։ Կատիոնընտրողական էլեկտրոդներն ընդհանուր համեմատական էլեկտրոդի հետ տեղադրվել են թերմոստատային խցիկի մեջ (37 0C)։ Էլեկտրոդների ցուցումները որոշվել են իոնաչափի միջոցով, իսկ տվյալները գրանցվելեն Labvuw համակարգչային ծրագրի միջոցով։ Հետազոտությունների արդյունքները և դրանց քննարկումը։ Բակտերիաների աճի ուսումնասիրությունը 0.2 և 0.8 % գլյուկոզի խմորման և pH 5.5 և 7.5արժեքների պայմաններում։ Հայտնի է որ, բակտերիաների աճման միջավայրիօքսիդավերականգնողական պոտենցիալը (ՕՎՊ) որպես ֆիզիկա-քիմիական գործոնկարևոր նշանակություն ունի բակտերիաների կենսագործունեության համար։ Անաերոբ պայմաններում աճող միջավայրերն (ինչպես հարուստ` օրգանական միշարք նյութեր պարունակող, այնպես էլ աղային նվազագույն` ածխածնի եզակիաղբյուրով) ունեն ՕՎՊ-ի դրական արժեքներ։ ՕՎՊ-ի այդպիսի արժեքը կարող էպայմանավորված լինել լուծված թթվածնի կամ տարբեր օքսիդիչների որոշակիքանակության առկայությամբ։ Կուլտուրայի աճը, այն է՝ բակտերիաների բազմացումնայդ միջավայրում տեղի է ունենում մեծ արագությամբ և պայմանավորված է ՕՎՊ-իանկմամբ (դրական արժեքներից բացասական)։ ՕՎՊ-ի անկումը վկայում էվերականգնողական գործընթացների ուժեղացման մասին։ Այսինքն, բակտերիաներն անաերոբ պայմաններում աճում են միջավայրի ՕՎՊ-ի բացասական արժեքների ժամանակ, երբ միաժամանակ դիտվում է pH-ի անկում` հիմնայինից թթվային։ Այդպիսի արդյունքը ցույց է տալիս ՕՎՊ-ի կորելիացիան միջավայրի pH-ի հետ։ E.coliբակտերիայի գլյուկոզի խմորման ուսումնասիրությունն անթթվածին, թթվային ևհիմնային pH-ի տարբեր պայմաններում կատարվել է բազմիցս։ Տվյալ աշխատանքի փորձերի իրականացման համար 37 0C ջերմաստիճանայինպայմաններում 17 ժամ գլյուկոզի 0.2 և 0.8 % աճեցված բակտերիաների գիշերայինմիջավայրից վերցվել են 3-ական մլ բակտերիաների կախույթ (կազմում է ուսումնասիրվող միջավայրի 2 %-ը) և տեղափոխվել նախապես ախտահանված 150 մլ ծավալովպեպտոնային աճման անաերոբ միջավայր։ Քանի որ, ինչպես արդեն նշվեց, խմորման համար կարևոր պայման է նաև միջավայրի pH-ի արժեքը, այդ նմուշների աճըդիտվել է երկու տարբեր pH-ի արժեքների պայմաններում։ 24 ժամվա ընթացքում բակտերիաների աճի դիտումն իրականացվել է չորսնմուշներում, որոնցից երկուսը վայրի տիպի՝ E. coli BW25113 կուլտուրաներն են,աճեցված համապատասխանաբար՝ 0.2 % և 0.8 % գլյուկոզի կոնցենտրացիաներիպայմաններում, իսկ մյուս երկուսը՝ E. coli JRG3621(hyfB-R) Հիդ 4-ի խախատումովմուտանտ շտամի կուլտուրաներն են՝ նունպես 0.2 և 0.8 % գլյուկոզի կոնցենտրացիաների պայմաններում աճեցված։ Այդ նմուշները աճեցվել են թերմոստատում, 37 0Cջերմաստիճանային պայմաններում։ Յուրաքանչյուր ժամը մեկ նմուշներից հանվել էբակտերիաների կախույթ, և որոշվել են ՕՎՊ-ի, pH-ի և օպտիկական խտությանարժեքները։ Եվս մեկ չափում իրականացվել է 24-րդ ժամին։ Ինչպես երևում է Նկարից 4-ից և 5-ից, աճման ընթացքում երկու էլեկտրոդների(Pt և Ti-Si) ցուցումները նվազում են՝ դրականից բացասական արժեքներ. վայրիտիպի՝ E. coli BW25113 բակտերիաների և 0.2 և 0.8 % գլյուկոզի կոնցենտրացիաներիխմորման և pH-ի թթվային ու հիմնային արժեքների պայմաններում աճման 3-րդժամից Pt էլեկտրոդի ցուցումը հասնում է մինչև -400 մՎ արժեքների։ Սա վկայում էմոլեկուլային ջրածնի արտադրության մասին (Նկար 2)։ 1 - BW25113 ՎՏ, ներմուծված է 0.2 % գլյուկոզ, pH 7.52 - BW 25113, ՎՏ, ներմուծված է 0.8 % գլյուկոզ, pH 7.53 - BW 25113, ՎՏ, ներմուծված է 0.2 % գլյուկոզ, pH 5.54 - BW 25113, ՎՏ, ներմուծված է 0.8 % գլյուկոզի, pH 5.55 - hyfB-R, ՄՇ, ներմուծված է 0.2 % գլյուկոզ, pH 7.5 6 - hyfB-R, ՄՇ, ներմուծված է 0.8 % գլյուկոզ, pH 7.5 7 - hyfB-R, ՄՇ, ներմուծված է 0.2 % գլյուկոզ, pH 5.5 8 - hyfB-R, ՄՇ, ներմուծված է 0.8 % գլյուկոզ, pH 5.5ՕԽ Նկար 1. E.coli BW 25113 վայրի տիպի (ՎՏ) և hyfB-Rմուտանտ շտամի գլյուկոզովանթթվածին աճման ընթացքում օպտիկական խտության արժեքները 24-րդ ժամին,գլյուկոզի 0.2 և 0.8 % կոնցենտրացիաների դեպքում` միջավայրի թթվային pH-ի 5.5 և 7.5պայմաններում։ Հարկ է նշել, որ գլյուկոզի բարձր կոնցենտրացիաները խթանիչ ազդեցությունչունեն H2-ի արտադրության վրա։ Միաժամանակ դիտվում է միջավայրի թթվեցում ևօպտիկական խտության աճ։ Նշենք նաև, որ գլյուկոզի բարձր քանակները ունեցել ենվայրի տիպի՝ E. coli BW25113 բակտերիաների 1.3 և 1.2 անգամ աճը խթանողազդեցություն, համապատասխանաբար՝ pH 7.5 և pH 5.5-ում (Նկար 1)։ Պատկերն այլ է Հիդ-4-ի խախտումով մուտանտի՝ E. coli hyfB-R-ի պարագայում։ Ինչպես երևում է Նկար 3-ից (այստեղ ևս կա ՕՎՊ-ի անկում դիտարկվող բոլորնմուշներում), Pt էլեկտրոդի ցուցումը լոգարիթմական փուլում չի հասնում -400 մՎ։ Սա վկայում է մոլեկուլային ջրածնի արտադրության բացակայության մասին, թեպետ24 ժամ հետո և´ 0.2, 0.8 % գլյուկոզի քանակների խմորման, և´ թթվային, և´հիմնային pH-ի պայմաններում դիտվում է H2–ի արտադրություն։ Նկար 2․E. coli BW 25113 շտամի գլյուկոզով անթթվածին աճման ընթացքում ՕՎՊ-իփոփոխության կինետիկան pH-ի 5.5 և 7.5 արժեքների դեպքում` գրանցված պլատինե (Pt)էլեկտրոդով և տիտան-սիլիկատային էլեկտրոդով (Ti-Si)։ Ներկայացված են գլյուկոզի (Գ) 0.2և 0.8 % նմուշների կորերը։ Վ մ Պ Վ Օ Ժամանակ, ժամ 0.2%Գ Գ Գ Գ Նկար 3․ E. coli hyfB-R մուտանտ շտամի գլյուկոզով անթթվածին աճման ընթացքում ՕՎՊ-իփոփոխության կինետիկան pH-ի 5.5 և 7.5 արժեքների դեպքում` պլատինե (Pt) էլեկտրոդովև տիտան-սիլիկատային էլեկտրոդով (Ti-Si)։ Ներկայացված են գլյուկոզի (Գ) 0.2 և 0.8 %նմուշների կորերը։ Ավելին, եթե համեմատենք նույն պայմաններում աճած վայրի տիպի և hyfB-Rմուտանտ շտամի օպտիկական խտությունների (OԽ) արդյունքները, ապա հստակկտեսնենք, որ hyfB-R շտամի աճը վայրի տիպի համեմատ ճնշված է մոտավորապես1.3 անգամ։ Սա վկայում է այն մասին, որ Հիդ-4-ը կարևոր դեր ունի բակտերիայի աճիհամար [6]։ Սակայն այս մուտանտի մոտ ևս նկատվում է բակտերիաների աճիխթանում գլյուկոզի բարձր՝ 0.8 % -ի խմորման պայմաններում։ E. coli բատերիաների թաղանթով իոնային հոսքերի ուսումնասիրումըգլյուկոզի տարբեր քանակների խմորման պայմաններում. Աշխատանքում ուսումնասիրվել են E. coli BW2513 և hyfB-R Հիդ-4-ի խախատումով մուտանտի թաղանթովH+-ային հոսքերը պոտենցիաչափիչ մեթոդով (տես մեթոդներ)։ Բակտերիաներըաճեցվել են 0.2 և 0.8 % գլյուկոզի խմորման պայմաններում։ Ստացվել է բակտերիաների զանգված, որը ներմուծվել է փորձարարական միջավայր։ Այնուհետևներմուծվել է 0.2 կամ 0.8 % գլյուկոզ։ Անմիջապես դիտվել է միջավայրի թթվեցում(H+արտանետում) և K+-ի կլանում (Նկար 4)։ Գրանցվել է պրոտոնի արտանետմանկինետիկան, և հաշվարկվել իոնների հոսքերի արագությունները (Աղյուսակ 2)։ Զուգահեռ փորձեր են կատարվել FOF1 ԱԵՖազի արգելակիչ ԴՑԿԴ–ի առկայությամբ.բակտերիաները մշակվել են 0.2 մՄ ԴՑԿԴ-ով, 10 ր, և կրկին ուսումնասիրվել H+-այինհոսքերը։ Ցույց է տրվել, որ H+-ային հոսքերը եղել են ԴՑԿԴ-զգայուն. ԴՑԿԴ-ի 0․5մՄ կոնցենտրացիայի դեպքում H+ հոսքը 1.6 անգամ արգելակվել է (Նկար 4,Աղյուսակ 1)։ Արդյունքը ենթադրում է դրա ազդեցությունը FoF1 ԱԵՖազի ակտիվությանվրա։ Այն դեպքում, երբ բակտերիաներն աճեցվել են 0.2 % գլյուկոզի պայամաներում,և ներմուծվել է 0.2 % գլյուկոզ, պրոտոնի արտանետման արագությունը կազմել է 4.5մմոլ/ր, իսկ FoF1 ԱԵՖազով հոսքը՝ 1.6 մմոլ/ր։ 0.8 % գլյուկոզի ներմուծումը 1.1 անգամխթանում է պրոտոնի արտանտման արագությունը։ Երբ բակտերիաներն աճեցվել են0.8 % գլյուկոզի խմորման պայմաններում, փորձարարական միջավայր 0.2 և 0.8 %գլյուկոզ ներմուծման դեպքում դիտվում է պրոտոնի՝ 1.1 անգամ արտանտմանարագության խթանում՝ համեմատությամբ 0.2 % գլյուկոզում աճեցված բակտերիաների (Աղյուսակ 1)։ Աղյուսակ 1. E. coli BW2513 և hyfB-R-ի մուտանտի 0.2 և 0.8 % գլյուկոզի խմորմանպայմաններում pH 7.5-ում պրոտոնային տեղափոխությունըՓորձարարականպայմաններաՎայրի տիպ՝ աճեցված 0.2% գլյուկոզումՎայրի տիպ՝ աճեցված 0.8% գլյուկոզումՀիդրոգենազայինմուտանտ՝ աճեցված 0.2 %գլյուկոզումՏրված է 0.2 % գլյուկոզ 0.8 % գլյուկոզ 0.2 % գլյուկոզ 0.8 % գլյուկոզ 0.2 % գլյուկոզ 0.8 % գլյուկոզ H+-ի հոսքեր (մՄ/ր)բ Ընդհանուր ԴՑԿԴ-զգայունգ ա պայմանները նույն են, ինչ նկարագրված է մեթոդներումբ հաշվարկված է 1010բջիջ/մլգ ԴՑԿԴ–ի բացակայությամբ և առկայությամբ հոսքերի տարբերությունըՀամանմանորեն hyfB-R Հիդ-4-ի խախտումով մուտանտի 0.8 % գլյուկոզումաճեցված բակտերիաների արդյունքները մոտ են վայրի տիպի տվյալներին, մինչդեռ0.2 % գլյուկոզում աճեցված բակտերիաներում FoF1 ԱԵՖազով պրոտոնի արտանետման հոսքը վայրի տիպի տվյալների համեմատությամբ 1.6 անգամ ճնշված է։ ԴՑ Մ մ Ժամանակ, ր մ ւ ո տ ե ն ա տ ր Ա ր Մ մ Նկար 4․ Պրոտոն-կալիումական փոխանակության կինետիկան E. coli BW25113բակտերիաներում 0.2 % գլյուկոզի խմորման ընթացքում, 7.5 pH-ում։ Կան տվյալներ, որ ցածր բուֆերային միջավայրում գլյուկոզի առկայությամբճնշվում է hyf օպերոնի գեների էքսպրեսիան։ Անդրյուսի և նրա կոլեգաներիաշխատանքներում ցույց է տրվել, որ hyf օպերոնի ակտիվատորն ազդեցության ունիhyf, բայց ոչ hyc օպերոնի գեների վրա։ Ցույց է տրվել նաև, որ pH–ի ցածրարժեքներում Հիդ-3-ը ջրածնի արտադրման համար հիմնական պատասխանատունէ։ Մնացականյանը և այլք ցույց են տվել, որ pH-ի 7.5 արժեքում մրջնաթթվի հավելումըակտիվացնում է hyc օպերոնը և Հիդ-3-ը դառնում է ջրածնի արտադրության համարկարևոր [8]։ Դա հավելում է վերոնշյալ այն տվյալները, որտեղ գլյուկոզի կոնցենտրացիան կազմել է 0.8 % (կարող է ավելի շատ մրջնաթթու արտադրվել՝ ակտիվացնելով hyc օպերոնը)։ Ինչպես նշվեց, Հիդ-4-ը կարող է փոխազդել FoF1 ԱԵՖ-ազի հետ՝ էներգիայիփոխադրման համար տրամադրելով վերականգնողական համարժեքներ [10]։ Դանշանակում է, որ գլյուկոզի սահմանափակ քանակության պայմաններում խմորմանժամանակ Հիդ-4-ն անցնում է ջրածնի արտադրության։ Այսպիսով, արդյունքները մատնանշում են Հիդ 4-ի կարևորությունը բակտերիաների աճի համար, ինչպես նաև վկայում, որ գլյուկոզի քանակը և միջավայրի pH-ըկարող են էական նշանակություն ունենալ Հիդ-4-ի և FoF1 ԱԵՖազի փոխազդեցությանհամար։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆNature (2012); 488, pp. 294–303, DOI։ 10.1111/1574-6968.12281. Սահակյան Մայրամիկ Escherichia coli ԲԱԿՏԵՐԻԱՆԵՐՈՒՄ ՄՈԼԵԿՈՒԼԱՅԻՆ ՋՐԱԾՆԻԱՐՏԱԴՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ԵՎ FoF1 ԱԵՖԱԶ-ՈՎ ՊՐՈՏՈՆԻ ՀՈՍՔԸ ԳԼՅՈՒԿՈԶԻՏԱՐԲԵՐ ՔԱՆԱԿՆԵՐԻ ԽՄՈՐՄԱՆ ՊԱՅՄԱՆՆԵՐՈՒՄԲանալի բառեր՝ Escherichia coli, հիդրոգենազներ, FoF1 ԱԵՖազ։

example1785

example1785

Մեր ուսումնասիրության առարկան բառակազմությունն է Ղևոնդի «Պատմութիւն» երկում։ Մենք փորձել ենք ցույց տալ Ղևոնդ պատմագրի կողմից գործածված բառաբարդման և ածանցման կաղապարների յուրահատկությունները։ Հանգել ենք այն եզրակացության, որ հայերենում բառակազմությունը ի սկզբանե եղել է բազմաձև, ունեցել է հստակ կաղապարներ և աչքի ընկել բարդությամբ։

ԲԱABԱՌՔ ԵՐԿՈՒ ԳԵՎՈՆԴԻ «ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆԸ» ԵՐԿՐՈՐԴ Պատմաբան ondոնդը, հայտնի է նաև որպես ondոնդ Երեց, ութերորդ դարում հայ պատմագրության կարկառուն ներկայացուցիչ է։ Միջնադարում գրագետ հոգևորականները դաստիարակվում էին ճգնավորական ոգով ՝ իրենց նկատմամբ արհամարհանքով։ Գրքում հեղինակի մասին խոսելն ինքնին կհամարվի խոնարհությանը հակասող գործողություն։ Այդ պատճառով մենք, բացառությամբ մի քանի բացառությունների և տեղեկատվության, գրեթե ոչինչ չգիտենք մեր հին հեղինակների մասին։ Կարելի է միայն ասել, որ ondոնդը եկեղեցական էր։ Ոմանք նրան քահանա են անվանում, ոմանք էլ ՝ երեց։ Նրա գրքի վերջում գրված հուշերից մենք գիտենք, որ աշխատանքը գրվել է «Շաֆո Բագրատունու հրամանատարությամբ» 1։ Պատմությունը վերադառնում է 788 թվական, վերջին մասերը, որոնք նա հորինում է կարծես ժամանակակից։ Աշխատանքի նպատակն է ուսումնասիրել formationոնդում բառակազմությունը, ցույց տալ, թե ինչ միջոցներ և մեթոդներ է օգտագործել հեղինակը բառակազմության գործընթացում։ «Բառակազմություն» բառը, որպես լեզվաբանական տերմին, օգտագործվում է երկու իմաստով. 1. տրված լեզվի բառային համակարգը, 2. բառարանագրության այն մասը, որն ուսումնասիրում է տվյալ լեզվի բառային համակարգը։ Բառային համակարգը ներկայացնում է հնչյունական իրողությունների ամբողջությունը `կապված տվյալ լեզվի բառակազմական միջոցների և մեթոդների, բառակազմության տեսակների և դրանց ձևերի և բառակազմության հետ։ Որպես բառակազմական համակարգի ուսումնասիրություն ՝ բառակազմությունը կարող է լինել պատմա-ժամանակակից։ Պատմական բառերի կառուցվածքն ուսումնասիրում է տվյալ լեզվի բառային համակարգը դրա պատմական զարգացման սկզբից մինչև տվյալների փուլ։ Միաժամանակ բառակազմությունը ուսումնասիրում է տվյալ լեզվի պատմության տվյալ փուլի բառային համակարգը 2։ Բառերի բառակազմության վերլուծության դեպքում բառակազմական միավորներն առանձնացվում և բնութագրվում են։ Այսպիսով, թե ձևաբանական, թե ձևաբանական և բառարանային վերլուծության դեպքում մենք գործ ունենք հիմնական ձևերի նույն կազմի ՝ արմատների հետ, բայց որպես բառարանային վերլուծության հիմնական միավոր ՝ մենք այստեղ ընդունում ենք ոչ թե արմատը, այլ հիմքը։ Վերջինս կարող է լինել նույնքան պարզ, անխորտակելի, այսինքն ՝ 1 Տե՛ս Ghonde հայ մեծ վարպետի պատմություն, Սանկտ Պետերբուրգ, 1887, էջ. 170 2 Տե՛ս Աղայան հրատ., Ընդհանուր և հայերեն բառարանագիր, Երեւան, 1984, էջ 207-208։ համընկնում են ինչպես արմատին, այնպես էլ կոմպոզիտայինին, այսինքն ՝ ձևավորված հիմնական տարրերին։ Հիմքը, զուգորդված հիմնական և երկրորդական ձվերի հետ, կարող է ստանալ հատուկ ձև։ Համադրությունների այս կազմավորման առանձնահատկությունների հիման վրա տարբերակվում են քերականական (և ոլոգիական) և բառակազմական հիմքերը։ Բաղադրյալ բառերի մեծ մասում անվանական հիմքը համապատասխանում է ուղղակի բաղաձայնին, իսկ բայը ՝ բաղաձայնին։ Այնուամենայնիվ, կան շատ դեպքեր, երբ անվանական հիմքերը հայտնվում են յուրահատուկ «հոգնակի» ձևերով, իսկ բայերը ՝ ներկա կամ անցյալ կատարյալի, անորոշ անցյալ դերբայի, պատճառական անցյալի հիման վրա 1։ Լ.Հովսեփյանը «Գրաբար բառակազմություն» աշխատության մեջ առանձնացնում է առաջնային-երկրորդական հիմքերը, ըստ որի «առաջնային հիմքերը պարզ են բառակազմական տեսանկյունից, բառակազմական մասնիկների այլ անբաժանելի հիմքերը, մինչդեռ երկրորդական հիմքերը պարզ չեն բառակազմական տեսակետը, այսինքն դրանք առաջնային հիմքերի համադրություններ են այլ բառակազմական նշանների հետ »։ 2 Էդ. Աղայանն առանձնացնում է առաջացնող և բաղադրիչ հիմքերը 3։ Բառապաշարն ու բառակազմությունը համարվում են բառակազմության հիմնական ուղիները։ Բառապաշար Բառապաշար ՝ հիմնական արմատների առանձին բառերի կազմով նոր բառերի կազմման եղանակ։ Բառապաշարի ձևանմուշները կարելի է բաժանել երկու հիմնական խմբերի ՝ համեմատական ​​և վերլուծական (համեմատական) բարդություններ։ Համեմատական ​​բարդությունները բաղադրիչները համատեղելիս ստացված բարդություններ են։ Այս բարդությունները կարող են լինել հոդային և առանց հոդակապման։ «Ըստ որի ՝ չկա որևէ կանոն, որով մենք կարողանանք որոշել, թե երբ բարդ բաղադրիչ կազմող հիմքերը պետք է կապվեն հոդակապի հետ, և երբ առանց հոդակապի» 4։ Ondոնդի «Պատմության» մեջ հոդային գոյացություններում գերակշռում են բարդությունները (թիվ 161), իսկ ոչ հոդային բարդությունները համեմատաբար քիչ են (թիվ 61)։ Հետևյալ բանաձևը ՝ SjS, կօգտագործվի որպես պարզ հենքի առաջնային բարդությունների ձևանմուշ։ SjS - աշխարհագրագետ (100), բուրավետ (22), դառը (25), մահացու (20) SjS (բարդությունների առաջնային պատճառը տեղափոխվում է) - կանխատեսող (97) (u> ǿ), ցրտահարություն (144) (u> h)։ SfjS (առաջին բաղադրիչն ունի քերականական ձև) - այրված (16), բարեգործ (99)։ (երկրորդ հիմնական բաղադրիչն ունի քերականական ձև) բանտարկյալ (104), միայն երեխա (90), գանալ (10)։ SjS (հերթական հոդային բարդություն) - տարբեր (105), մեծ (17), չարորակ (67) ևս շատ այլ միջնապատեր։ 1 Տե՛ս Հովսեփյան Լ., Գրաբարի բառակազմությունը, Երեւան, 1987։ 2 Տե՛ս նույն տեղում, էջ 22։ 60-63 թթ. 3 Տե՛ս Agayyan Ed., Pp. 247, 248։ 4 Տե՛ս S. Galstyan, Original (True) Complex ածանցյալները կազմելու քայլեր ձևակերպելու փորձ, «BEH», 2002, № 1, էջ 4։ 17 Jondi ֆայլի ոչ հոդային բարդությունները տարածվում են SS ձևանմուշի հետևյալ տարբերակներում. SS - այսքան (50), այսօր (36), երկուս (95) և այլն։ SS - (առաջին բաղադրիչը փոխվում է ձայնի) - hrdzig (17), hrkez (27) - (u> h)։ SfS (առաջին բաղադրիչը քերականորեն ստացված է) - հորեղբայր (128), նախահայր (107) և այլն։ SSf - (երկրորդ բաղադրիչը քերականորեն ձևավորված է) - օգտակար (126), ունկնդիր (71), այլմոլորակային (50), քանի որ շատ այլ ձևանմուշներ։ Բարդությունները ներառում են հարաբերական վերլուծական ձևեր. Բայական հարաբերություններ (թիվ 156) և անվանական հարաբերություններ (թիվ 22)։ Բանավոր հարաբերություններ - Ես ունեմ աչք (96), կրելու (123), խղճալու (27)։ Անվանական հարաբերություններ. Ազգ-ազգ (137), ճակատ առ ճակատ (25), ինչպես (42), մեկը մեկից (59) Երկուսում էլ ondոնդն օգտագործում էր պատրաստի բանավոր միավորներ ՝ արտահայտություններ (թիվ 27) 1։ Բերենք մի քանի օրինակ. Սուր սրել, աշխարհագրություն գնել, գետ լինել, դ դեմ ունենալ և այլն։ Անցում Գրաբարի բառակազմության երկրորդ հիմնական մեթոդը ածանցյալն է։ Ածանցը արմատ, բառ կամ բառաբազային և բառակազմական ածանցներ (ածանցներ) համատեղելով նոր բառեր կազմելու երևույթ է։ Ածանցները, լինելով բառակազմական արտահայտություններ, արտահայտում են ոչ թե նյութական, կոնկրետ, այլ ընդհանուր, վերացական իմաստ։ Ածանցման հիմնական օրինակը մեկ հիմնական և մեկ երկրորդական ձևերի (ածանցյալ) կազմությունն է։ Ըստ հիմնական դիրքի ՝ ածանցներն ունեն երկու խումբ ՝ նախածանցներ և ածանցներ։ Ածանցյալ բառերի ածանցյալները կարող են լինել ոչ միայն առաջնային հիմքեր, այլև բարդ կազմություններ, ներառյալ բարդ բառերը։ Ըստ այդմ, ստացվում են նախածանցների և ածանցների, ինչպես նաև տարբեր ձևերի հիմքերի ու ածանցների տարբեր զուգակցություններ։ Ածանցներն անտարբեր են հիմքի կառուցվածքի նկատմամբ, բայց ընտրություն կահույքի դասի բառացի պատկանելության տեսանկյունից (որոշակի ածանցներ տեղադրվում են որոշակի խոսքի մասերի մեջ), ինչպես նաև ստացված արդյունքի մեջ (որոշ վերջածանցեր կազմում են խոսքի որոշակի մասեր) 2 , Ածանցի կազմավորումները ներկայացված են Sa ձևանմուշով (նմուշում կա 642 օրինակ) և նախածանցի կազմությունները ներկայացված են որպես (63 օրինակ)։ Այսինքն ՝ Jondi նախածանցի երկու օրինաչափություններում էլ 10 անգամ զիջում են ածանցի նախշերին։ aS (բաղադրություն մեկ նախածանցով) - անթերի (83), անթիվ (5), ապարասան (161), թույլ (27), մարգարե (52), ցարդ (122), առաջ (29), բաղայներ (21), ընդդեմ (28), ամբողջական (59), համարձակ (141), ինչ (47), վերադաս (107), թերի (118)։ aSf (հիմքը քերականորեն ձևավորված է) - անշրջելի (29), անկողին (27), բացակայում է (23) և այլն։ ajS (նախածանցյալ միացություն ՝ մի հոդով) - ազգակցական (115), տարբեր (122) և այլն։ a (Sa) - (նախածանց ածանց) - ակամա (4), անորակ (66), տհաճ (20), անհանգիստ (35), ամենօրյա (163) և այլն։ Եվ շատ այլ կաղապարներ։ 1 Տե՛ս Ռ. Hazազարյան, Գրաբարի բառապաշար, Երևան, 2012։ 2 Տե՛ս Հովսեփյան Լ., Էջ 120-130։ Սա (կոմպոզիցիա մեկ ածանցով) - գող (92), ուժեղ (97), ջարդ (72), դիակ (10), բավականաչափ (43), վնասակար (142), արժանի (27), հակիրճ (42), արդար ( 45) և այլն Sa (վերջածանց բառերի ձևանախշը հնչյունական հիմքի վրա) - բնականաբար (82) - (oy> y), գիտակ (81) - (e> i), ghzdzank (141) - (i> y) Sfa (քերականորեն հիմնված վերջածանցի ձևանմուշ) արարած (49), ուսուցիչ (84), ցանող (4), գալիս (41) և այլն։ Եվ շատ այլ կաղապարներ։ Ածանցում։ Բայերը միշտ բաղկացած են բազային հիմքի ավարտից, ուստի մենք ուսումնասիրում ենք բայերը ածանցյալ կազմություններում։ Sa- ն bunbay արմատներով կազմվածքների ձևանմուշն է (244 օրինակ)։ Սա - աշխատել (5), արգելել (5), ասել (4), դատել (21), դողալ (87), մտածել (18) և այլն։ Sa - անիծել (5) - (է> ի), խղճալ (11) - (ու> ը), պղծել (10) - (ի> ը) և այլն։ Սֆա - այստեղ հիմքն ունի քերականական ձև. 1) գոյական անուն, որը տարբերվում է ուղղակի վանկից `անուն (16)։ 2) սարսափելի բայեր ՝ arkanel (6), dichshil (13)։ 3) պատճառական բայեր. Անցնել (7), կորցնել (21) և այլն։ Sfa - (հնչյունական և պատճառական բայեր հնչյունական հիմունքներով). Ուժեղացնել (24) - (և> o), իջեցնել (20) - (e> i) և այլն։ S (a + a) - բարձրանալ (25), բավարարվել (34) և այլն։ Եվ շատ այլ կաղապարներ։ Այսպիսով, ուսումնասիրելով բառակազմությունը ondոնդիի «Պատմության» մեջ, մենք եկել ենք այն եզրակացության, որ դեռ 8-րդ դարում բառակազմության և ածանցման օրինաչափությունները բազմազան էին։ Երկու Jond- ների ածանցյալների ձևանմուշները գերազանցում են բառերի ձևանմուշները։ Հոդավորված կազմավորումները (թիվ 161) տասն անգամ գերազանցում են ոչ հոդային կազմավորումները (թիվ 61), այնպես, ինչպես վերջածանցները մոտ 10 անգամ ավելի մեծ են, քան նախածանցները։ Հնարավոր է, որ երկուսում էլ ondոնդ օգտագործել է 27 արտահայտություն ՝ օրիգինալ բանավոր արմատներով 244 կազմավորում։ Անի Կարապետյան ԲԱՌԱԿ ԳԵՎՈՆԴԻ «ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆԸ» ԵՐԿՈՒ Հիմնաբառեր. ։ Ոնդի «Պատմություն», բառակազմություն, բառակազմություն, վերջածանց։

example1333

example1333

Հոդվածում քննարկվում են նախկինում խորհրդային հանրապետությունների սահմանադրությունների ընդունման նշանակության և դրանցում առկա գաղափարական ու քաղաքական նմանությունների և առանձնահատկությունների հարցեր։ Փորձ է արվում խմբավորելու երկրներն ըստ սահմանադրություններում առկա նպատակների, խնդիրների ու մոտեցումների։ Առաջ է քաշվում այն վարկածը, որ սահմանադրությունների փոփոխության հաճախականությունը սահմանադրականության պակասի արդյունք է և սահմանադրությունների իրավական բնույթի նկատմամբ քաղաքականի և գաղափարականի առկայություն։

Նախաբան Սոցիալիստական ​​համակարգի փլուզումը և նոր պետությունների ձևավորումը օրակարգում դարձրեց այդ երկրներում սահմանադրությունների ընդունումը։ Այս առումով, նորանկախ երկրները չէին կարող անտեսել համաշխարհային փորձը, բայց միևնույն ժամանակ, նկատելի դարձավ սահմանադրություններում ազգային-պատմական, իրավական-քաղաքական առանձնահատկությունների ամրագրումը։ Սահմանադրությունների ընդունման գաղափարական և քաղաքական նախադրյալները հատկապես կարևոր են հետագայում այդ երկրների սահմանադրությունների փոփոխման հաճախականության տեսանկյունից։ Միայն 2015-2016թթ. Սահմանադրական փոփոխություններ են կատարվել Հայաստանում, Ադրբեջանում, Էստոնիայում, Kyrրղզստանում, Լատվիայում, Տաջիկստանում, Թուրքմենստանում։ Այս առումով, մենք համարում ենք, որ հոդվածի նպատակը հոդվածի շրջանակներում ներկայացնել մի քանի երկրների սահմանադրական բանաձևերն ու տարաձայնությունները, հատկապես հետխորհրդային տարածքում, դրանք խմբավորել ըստ ընդունված սահմանադրական մոդելների։ Modernամանակակից աշխարհում սահմանադրականության գնահատման հարցը շատ կարևոր է, քանի որ կայուն և շարժական զարգացումը հիմնված է սահմանադրության գերակայության կամ սահմանադրականության երաշխիքի վրա։ Հայ հետազոտողները հարցը ուղղեցին Վ. Բաղդասարյանին, Գ. Հարությունյանին, Ա. Վաղարշյանին, Ն. Այվազյանին և օտարերկրյա հետազոտողներ Ֆ. Գինյատովին, Վ. Բլիշենկոյին և Մ. Սոլենցին։ Ք ուրիշներ Նախկին սոցիալիստական ​​համակարգի երկրների, այդ թվում ՝ Հայաստանի սահմանադրություններն ընդունվել են գրեթե նույն պատմական ժամանակահատվածում ՝ 1992-1997 թվականներին, նմանատիպ քաղաքական իրավիճակներում։ Այս առումով, սահմանադրությունների ընդունման նախնական ելակետը համարյա նույնի գաղափարական և քաղաքական նշանակությունն էր այս երկրներում։ Նախ և առաջ տեղի ունեցավ անցում պետական ​​օրենքից սահմանադրական իրավունքին, որը նախ և առաջ ենթադրում էր պետական ​​կամ կուսակցական գաղափարախոսության բացառում ՝ հանուն համամարդկային արժեքների։ Եթե ​​Արևելյան Եվրոպայի երկրներում անմիջապես կիրառվում էր ազատական-վիճակագրական սահմանադրական մոդելը [1], ապա հետխորհրդային երկրներում նկատվում էին սահմանադրականության երկու տեսակ հաստատելու միտումներ [3]։ Լատվիան, Լիտվան և Էստոնիան ՝ ապագայում Եվրամիությանն անդամակցելու հեռանկար ձգտող երկրներից մեկը, ստեղծեցին իրենց սահմանադրությունները ՝ ցույց տալով ռուսական ազդեցության եվրոպական գոտի անցնելու միտումներ։ Էստոնիայի Սահմանադրության ՝ 1918, 1938 և 1992 թվականների նախաբանում ընդգրկված պետականաշինության երեք գործիչները ուղղակիորեն առնչվում են edեդրայի ինքնիշխանության կորստին։ Լատվիայի Սահմանադրությունը, որն ընդունվել է 1922 թ .։ Այն վերականգնված տարբերակն է, այն արդեն ցույց է տալիս պետականության կորստի և Ռուսաստանի դեմ մեղադրանքի ակնհայտ հանգամանքը, նույնիսկ այն դեպքում, երբ դրա որոշ դրույթներ պարզապես հնացած են։ Որպես փաստ նշենք այն փաստը, որ 2014 թ. Լատվիայի Սահմանադրության նախաբանը սահմանում է այն դրույթը, որ. «Լատվիայի ինքնությունը եվրոպական մշակութային տարածք է, և Լատվիայի ստեղծումը լատվիական ազգի գոյության երաշխիք է»։ Վրաստանը նման մոտեցում է ցուցաբերել ՝ վերականգնելով հին սահմանադրությունը։ Լատվիայի սահմանադրությունը նաև էթնոկրատական ​​է, քանի որ այն վերաբերում է ոչ թե լատվիացիներին, այլ միայն լատվիական ժողովրդին [7], ինչպես նախկին Թուրքիայի Սահմանադրության 66-րդ հոդվածում, որը Թուրքիայի բոլոր քաղաքացիներին համարում է թուրք։ Նման մոտեցում կա նաև Լիտվայի Սահմանադրության նախաբանում։ Այս երկրների սահմանադրություններում ոչ քաղաքացիները չափազանց շատ արտոնություններ ունեն, քանի որ «պաշտոններ զբաղեցնելու համար« յուրաքանչյուր ոք ունի սեփականություն / լատ. Սահման h.105 /, տեղեկատվության ազատություն / կրոն / լիտր սահման հհ. 7, 25, 26 / պետական-տեղական ինքնակառավարման մարմիններում / Est.sahm., H. 11 / աջ »։ Էստոնիայի Սահմանադրության 122-րդ հոդվածում ասվում է. «Էստոնիայի ցամաքային սահմանը հաստատվել է 1920 թվականին։ Տարտուի խաղաղության պայմանագիրը և սահմանների վերաբերյալ այլ միջազգային պայմանագրեր» հաստատ չեն ընկալվում հարևան երկրների, մասնավորապես Ռուսաստանի կողմից, քանի որ «Էստոնիան ԽՍՀՄ մտնելով Տարտուի համաձայնագիրը կորցրեց իր իրավական ուժը, իսկ 1991 թ. Էստոնիայի դուրս գալը ԽՍՀՄ-ից չի նշանակում վերականգնել Տարտուի համաձայնագիրը։ 1991 թվականին Էստոնիայի անկախության ճանաչումը «Սեպտեմբերի 6-ը պարզապես հիմնված է այն փաստի վրա, որ Խորհրդային Էստոնիան ԽՍՀՄ կազմում էր»։ {16} Այս դրույթը նաև սահմանային վեճեր է հարուցում. 1994-ի հուլիսի 12-ին Ռուսաստանի Դաշնության Գերագույն խորհրդի նախագահությունը առաջարկեց չեղյալ հայտարարել Տարտուի համաձայնագիրը, որի հիման վրա 1994 թվականի հունիսի 21-ին Ռուսաստանը միակողմանիորեն սահմանազատեց ռուս-էստոնական սահմանը {17}։ Երկրների երկրորդ խումբը այն երկրներն են, որոնք սերտ ռազմատնտեսական-քաղաքական համագործակցության մեջ են Ռուսաստանի հետ [4]։ Նրանք նաև Եվրասիական տնտեսական միության մտածողներն են։ Այս երկրների պարագայում անմիջապես նկատվում են պատմական արդարության վերականգնման խնդիրներ, իրավական ձևակերպումների տարածքային պահանջների թաքնված միտումներ։ Մասնավորապես, Kazakhազախստանի Սահմանադրության նախաբանում նշվում է, որ ղազախ ժողովուրդը հիմնադրել է իր պետականությունը բուն կամ բնիկ ղազախական հողերի վրա։ Պատմականորեն վիճարկվում են elելինոգրադին կամ Աստանային, Պավլոդարին, Սեմիպալատինսկին, Յայկին կամ Գուրին պատկանելու խնդիրները։ Համընդհանուր արժեքների `ազատության, հավասարության, եղբայրության ներառումից բացի, ideազախստանի Սահմանադրության մեջ կա ազգային գաղափարախոսության տարր։ Մասնավորապես, 2-րդ հոդվածում նշվում է «ղազախական հայրենասիրությունը» ՝ որպես պետության գործունեության հիմքերից մեկը։ Ի տարբերություն Ռուսաստանի, Սահմանադրության 13-րդ հոդվածն արգելում է պետական ​​գաղափարախոսության ստեղծումը, Kazakhազախստանի Սահմանադրության 5-րդ հոդվածը անհրաժեշտության դեպքում հնարավորություն է տալիս նման գաղափարախոսության ձևավորման համար։ Ի տարբերություն Բալթյան երկրների, ,ազախստանի Սահմանադրությունը արգելում է կուսակցություններին և արհմիություններին ֆինանսավորել օտարերկրյա աղբյուրներից, իսկ օտարերկրյա կրոնական կազմակերպությունների ղեկավարների նշանակումը համաձայնեցված է պետական ​​մարմինների հետ (հոդվածներ 5, 9)։ Բելառուսի Սահմանադրությունը նույնպես վիճահարույց պատմական խնդիրներ ունի։ Մասնավորապես, նախաբանում նշվում է, որ համընդհանուր արժեքների ինքնորոշման հիմքը բելառուսական դարավոր պետականությունն է։ Այս դրույթի պատմությունը զրո է, քանի որ Բելառուսի տարածքը մաս էր կազմում Ռուսաստանի, Լեհաստանի կամ Լիտվայի։ Նման ձեւակերպում կա Ուկրաինայի Սահմանադրության նախաբանում, որը որոշ չափով հասկանալի է, բայց այստեղ օգտագործվում է «ուկրաինական հող» արտահայտությունը։ Այս սահմանադրական դրույթը ավելի քաղաքական է, որը արդարացնում է մի կողմից Ռուսաստանից անկախ պետություն ունենալը (դրա մասին է վկայում Սահմանադրության 18-րդ հոդվածը, որը սահմանում է Բելառուսի ռազմական չեզոքությունը), մյուս կողմից ՝ լեհ-լիտվականության կանխումը պնդումները. Այս գաղափարի հիմնական սահմանադրական նպատակն է ապահովել Բելառուսի յուրաքանչյուր քաղաքացու իրավունքներն ու ազատությունները։ Այստեղ արգելվում է ունենալ պարտադիր պետական ​​գաղափարախոսություն, բայց այն ունենալու համար իրավական հիմքեր չկան։ Followingազախստանի օրինակով Բելառուսը «տարբերակում է կրոնական կազմակերպությունները» ՝ դրանք առանձնացնելով սեփական «օտար» -ից։ Հոդված 16 Ադրբեջանի Սահմանադրության նախաբանում դրույթն առավել քան քաղաքական և ծայրահեղ է, համաձայն որի ՝ Ադրբեջանի բազմադարյա պետականության չհիմնավորված թեզին համապատասխան, ադրբեջանական ազգի մեջ մտնում են այն քաղաքացիները, ովքեր ապրում են Ադրբեջանի տարածքից դուրս, տարածքներ դա կարելի է համարել ադրբեջանական տարածքներ։ Հատկանշական է, որ Կենտրոնական Ասիայի ոչ մի պետություն իր սահմանադրության մեջ չի նշում իր դարավոր պետականությունը։ Այս առումով Մոլդովայի սահմանադրությունը եզակի է, որն անուղղակիորեն ամրագրում է ռումինացիների հետ նույն պետականությունը ունենալու գաղափարը։ Սահմանադրության նախաբանը հաշվի է առնում այն ​​փաստը, որ մոլդովական ազգն ունի անխափան պետականություն պատմաէթնիկական տարածքներում։ Եզրակացություն Այսպիսով, մենք կարող ենք ապացուցել, որ հետխորհրդային մի շարք երկրների սահմանադրություններն ընդունման պահին ունեցել են հետևյալ ընդհանրությունները .1 Սահմանադրությունների նախաբանում «դարավոր պետականություն ունենալու» փաստը ամրագրում են այն երկրները, որոնք ունեն ինքնիշխանության հաստատում, տարածքային խնդիրներ կամ հակամարտություններ, մասնավորապես Բելառուսը, Kazakhազախստանը, Վրաստանը, Ուկրաինան, Ադրբեջանը։ 2. Գոյություն ունեն երկրների երկու խումբ, որոնց սահմանադրությունները վկայում են իրենց աշխարհաքաղաքական կողմնորոշման մասին։ 3. Վերոհիշյալ հետխորհրդային երկրների սահմանադրությունները պետք է ընդունվեն կոմունիստական ​​գաղափարախոսության մերժման հիման վրա։ 4. Ազատական-վիճակագրական հիմքը առկա է բոլոր սահմանադրություններում։ 5. Սահմանադրական փոփոխությունների հաճախության մասին վկայում են սահմանադրականության մոնիտորինգը և առկա խնդիրների կառավարումը։ ԳԻՐՔ 1. Քոչարյան Հ. Սահմանադրական իրավունքի խնդիրներ։ Այո՛ Երեւանի պետական ​​համալսարանի մամուլ։ 1997 թ. 80 էջ։ 2. Հարությունյան Գ., Սարգսյան Հ., Գորգյան Ռ. Սահմանադրականություն։ Ախտորոշման, մոնիտորինգի և կառավարման խնդիրներ։ Այո՛ «Angանգակ» հրատարակչություն։ 2017 թ. 140 էջ։ gosudarnstvogono թաղամաս ogiversite. Սերիաներ Руриспруденция. 2015.5. http։ //www.comcourt.am/ հայկական / / իրավական_ ռեսուրսներ / աշխարհ _ սահմանադրություններ 6. http։ //rus.lsm.lv/statja/politika/novosti/preambula-k-satversme-napravlena 7. Լատվիայի Հանրապետության Սահմանադրություն [сулектронный ресурс]։ //www.satv.tiesa.gov.lv/?lang=3&mid=8 (հրապարակման ամսաթիվը)։ //www3.lrs.lt/home/Konstitucija/Konstitucija_RU.htm (հրապարակման ամսաթիվը)։ Мялксоо Л. Սովետական ​​բռնակցում և պետության շարունակականություն։ իսկ 1991-ից հետո ՝ Տարտու։

example1982

example1982

Հոդվածում վերլուծվում է ուզուֆրուկտի ինստիտուտը, դրա հիմնական բովանդակությունը և այդ ինստիտուտի հետ կապված մի շարք խնդիրներ՝ հաշվի առնելով հռոմեական իրավունքում և արդի արտասահմանյան իրավական համակարգերում առկա կարգավորումները և տարբեր հեղինակների տեսական վերլուծությունները։ Մասնավորապես, քննարկվել են ուզուֆրուկտուարիի և գույքի սեփականատիրոջ կարգավիճակի և նրանց հարաբերությունների, սպառվող և շարժական իրերը ուզուֆրուկտի առարկա դիտելու, ուզուֆրուկտի անօտարելիության հարցերը։ Հոդվածում քննարկված խնդիրների լուծումը կապահովի նշված ինստիտուտի ներդրումն ու արդունավետ կիրառումը, և ըստ այդմ՝ ուզուֆրուկտն իր ուրույն տեղը կգտնի ՀՀ քաղաքացիական իրավունքի համակարգում։ 1 Տե՛ս Барон Ю., էջ 416։ 2 Ֆրանսիայի քաղաքացիական օրենսգրքի 595 հոդվածը և Գերմանիայի քաղաքացիական օրենսգրքի 1059C հոդվածը։ 3 Տե՛ս Дождев Д., էջ 419։

2014 ԹՎԱԿԱՆԻՆ ԱՅԼ ԳՈՒՅՔԻ ԿԻՐԱՌՄԱՆ ԻՐԱՎՈՒՆՔԻ ԻՆՍՏԻՏՈՒՏՈՒՄ ՈՐՈՇ ԽՆԴԻՐՆԵՐ 2012 թ. Նոյեմբերի 21-ին ՀՀ արդարադատության նախարարությունը հրապարակեց ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի հայեցակարգը (այսուհետ `քաղաքացիական օրենսգիրք) ուրիշի գույքի օգտագործման իրավունքը կարգավորող դրույթների ներդրումը 1, որն առաջարկում է ուզուֆրուկտը նախատեսել որպես սեփականատեր չհամարվող անձի իրավունք։ Քրեական դատավարության օրենսգրքի 170-րդ հոդվածի 1-ին մասում ներդրումներ կատարելը կատարում է տվյալ ինստիտուտի ներդրումը `գրելով բոլորովին նոր բովանդակությամբ հոդվածներ, այդպիսով Քաղաքացիական։ օր ներկայացնելով բոլորովին նոր ինստիտուտ։ Ուստի կարելի է քննարկել տվյալ ինստիտուտի որոշ հարցերի քննարկումը։ Ուզուֆրուտը ՝ որպես անձնական սերվիտուտի տեսակ, դեռ հայտնի էր Հռոմեական օրենսդրությունում։ Ուզուֆրուկտ օգտագործմամբ ուզուֆրուկտ ստացող անձը, ուզուֆրուկտարիուսի (ուզուֆրուկտարիուս) օգտագործողը, իրավունք ստացավ ուրիշի գույքն անվճար օգտագործել ՝ ներառյալ այդ գույքի պտուղները, ապրանքները, եկամուտը, և դրա դադարեցումից հետո պարտավոր էր վերադարձնել գույքը սեփականատիրոջը։ Ուզուֆրուկտորին տրվեց սեփականատիրոջ սեփականության, օգտագործման, տիրապետման, օգտագործման և տնօրինման որոշ իրավունքներ, իսկ սեփականատերը (սեփականատերը) պահպանեց գույքը տնօրինելու տիտղոսը և իրավունքը ՝ դառնալով, այսպես ասած, «մերկ տեր»։ Ուզուֆրուկտի էությունը ճիշտ հասկանալու համար անհրաժեշտ է հստակ տարբերակել ուզուֆրուկտի «լիզինգային ինստիտուտները»։ Երկուսն էլ, ըստ էության, կապված են գույքի տիրապետման, օգտագործման և տիրապետման հետ և ունեն շատ նմանություններ։ Սակայն դրանց տարբերությունները հետևյալն են. Ուզուֆրուկտը սեփականության իրավունք է, վարձակալությունը պարտադիր է։ Վարձակալության պայմանով վարձատուի (վարձակալի (ըստ էության, սեփականատիրոջ և օգտագործողի) և) միջև առաջանում է զուտ պարտադիր հարաբերություն։ Վարձակալը օժտված չէ գույքի նկատմամբ գույքային իրավունքներով, նա ձեռք է բերում զուտ հայցի իրավունք։ Ուզուֆրուկտի դեպքում, ուզուֆրուկտի սեփականատերը օժտված է գույքի նկատմամբ սեփականության իրավունքներով, նրանց միջեւ չկան պայմանագրային հարաբերություններ, բայց կան օրենքով սահմանված հարաբերություններ 4։ Բացի այդ, ուզուֆրուկտը կարող է առաջանալ ինչպես օրենքով, այնպես էլ պայմանագրով, իսկ վարձակալությունը կարող է կատարվել միայն վարձակալության պայմանագրի հիման վրա։ Սրանք նշված հաստատությունների էական տարբերությունների առանձնահատկություններն են։ Ուզուֆրուկտը, ինչպես նշվեց, այլ անձի կողմից այլ անձի սեփականության իրավունքով պատկանող գույքի օգտագործումն է, ներառյալ դրա պտուղների, ապրանքների, եկամտի օգտագործումը։ Ավելին, վաշխառուի թիվ մեկ պարտականությունն է պահպանել գույքը, այն պահպանել նույն պահպանված վիճակում գտնվող տիրոջը, առանց գույքը փոխելու կամ վնասելու, բարեխղճորեն օգտագործել այն, ինչպես դա կաներ դրա սեփականատերը։ Հետեւաբար, նա նաև իրավունք ունի օգտագործել գույքը որպես դրա սեփականատեր։ Հատկանշական է, որ Շվեյցարիայի քաղաքացիական օրենսդրության համաձայն, ուզուֆրուկտը ենթադրում է գույքի լիարժեք օգտագործում, եթե այլ բան նախատեսված չէ (հոդված 745), իսկ Գերմանիայի քաղաքացիական օրենսգիրքը նշում է, որ գույքի օգտագործման որոշակի սահմանափակումներ կարող են դրվել (հոդված 1030)։ Կարծում ենք, որ նման կարգավորումը լիովին չի արտահայտում ուզուֆրուկտի էությունը։ Հռոմեական օրենսդրությամբ, ուզուֆրուկտավարն իրավունք ուներ գույքի բոլոր պտուղներն ամբողջությամբ օգտագործելու 1 Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիական օրենսգրքում կարգավորիչ դրույթների (ուզուֆրուկտ) ներդրման հայեցակարգ, հասանելի է http։ 2 Տե՛ս Puhan I., Polenak-Akimovskaya M., Roman Law (պարսկերեն մակեդոներենով), Մոսկվա, 2000, էջ։ 183 թ. 3 Տե՛ս Dozhdev D., Roman Partial Law, Moscow, 1996, p. 415 թ. 4 Տե՛ս de la Morandjer I., Civil Law France. Հատոր 2. (պարսկ. ՝ EA Fleitz), Մոսկվա, 1960, էջ 95։ Այսպիսով, և սա է ուզուֆրուկտի ՝ որպես սեփականության իրավունքի նշանակությունը, որպեսզի անձը հնարավորություն տա այդ գույքն օգտագործել որպես դրա սեփականատեր։ Ուստի հենց այդ սկզբունքը պետք է հաշվի առնել ներդրվելիք ինստիտուտի հիմքում։ Դա ամրագրված է, մասնավորապես, Ֆրանսիայի քաղաքացիական օրենսգրքի 578-րդ հոդվածում, որն ասում է, որ ուզուֆրուկտը անձի իրավունքն է օգտագործել մեկ այլ անձի պատկանող գույքը, դրա պտուղները ստանալու իր սեփականատիրոջ նման, բայց պարտավորությամբ պահպանել այդ ունեցվածքը։ Ուզուֆրուկտի օբյեկտ համարվող գույքն օգտագործելիս օգտագործողը չպետք է փոխի գույքը `բուն իմաստով երի ցուցադրել բարեխիղճ խնամք (boni viri arbitratu) 1։ Սա նշանակում է, որ գույքը վերադարձնելիս այն պետք է հարմար լինի հետագա օգտագործման համար։ Այս սկզբունքը, որը հայտնի է հռոմեական իրավունքում, ուզուֆրուկտի հիմնաքարերից մեկն է, որը պետք է ամրագրվի օրենսդրությամբ։ Մյուս կողմից, կարող է լինել գույքի պահպանման ծախսերի հարց։ Հռոմեական օրենսդրության մեջ գույքի հետ կապված բոլոր ծախսերը կրում է օգտագործողը օգտագործման ամբողջ ժամանակահատվածի համար 2։ Նա պետք է իրականացներ գույքի պահպանության հետ կապված բոլոր առաջնային գործողությունները։ Ինչ վերաբերում է ներկայիս իրավիճակին, Մոլդովայի քաղաքացիական օրենսգիրքը (հոդված 400) և Ֆրանսիայի քաղաքացիական օրենսգիրքը (հոդված 608) նշում են, որ ուզուֆուկտուարը պարտավոր է կատարել պարտադիր պետական ​​վճարներ (հարկեր, տուրքեր), իսկ գերմանական քաղաքացիական օրենսգիրքը (հոդված 1047) հրապարակավ։ հանրային վճարներ վճարելու պարտավորության մասին։ Այսինքն ՝ ամեն դեպքում օգտագործողը պարտավոր է վճարել գույքի հետ կապված բոլոր պարտադիր վճարները տեղական և համայնքային բյուջե։ Մյուս կողմից, գույքի ծախսերի հայեցակարգը ներառում է ապահովագրական վճարներ, որոնք նշված են, օրինակ, Մոլդովայի քաղաքացիական օրենսգրքում։ վերջինս նշում է, որ եթե գույքն ապահովագրված է, ապա վաշխառքի գոյության ընթացքում այն ​​վճարում է ուզուֆրուկտուարին բոլոր ապահովագրական վճարները (հոդված 414)։ Ավելին, Նիդեռլանդների օրենսդրության համաձայն, վաշխառու անձը պարտավոր է ապահովագրել գույքը ի շահ սեփականատիրոջ, իսկ եթե գույքն ապահովագրվում է սեփականատիրոջ կողմից, փոխհատուցել բոլոր հարակից ծախսերը (հոդված 209)։ Այսինքն, եթե գույքը ապահովագրված չէ, ապա ուզուֆուկտուարը պարտավոր է դա անել, իսկ եթե ապահովագրված է ՝ վճարումներն իրականացնել։ Այս կանոնակարգն ավելի ընդունելի է թվում, քանի որ ուզուֆրուկտի ողջ ընթացքում գույքը տիրապետում և օգտագործում է ուզուֆրուկտորը, սեփականատերը գրեթե ոչ մի առնչություն չունի իր գույքի հետ, ուստի ողջամիտ է գույքը ապահովագրելու պարտավորությունը դնել վաշխառուի վրա, ինչպես վերջինիս։ սեփական շահը Խոսելով յուրացման օբյեկտ համարվող գույքի մասին `նշենք, որ դրանք կարող են լինել ոչ սպառվող իրեր։ Սա է ուզուֆրուկտի էությունը ՝ գույքն օգտագործել, օգտագործել այն ՝ պահպանելով իր սկզբնական իմաստը, վերադարձնելով այն սեփականատիրոջը նույն վիճակում։ Իսկ սպառված իրերն օգտագործելու դեպքում դրանք ՝ որպես նյութական արժեք, որպես նյութ, անհետանում են ու սպառվում։ Հռոմեական օրենքում, սկզբում, միայն ոչ սպառվող իրերը կարող էին դառնալ ուզուֆրուկտի առարկա։ Այնուամենայնիվ, Սենատի որոշմամբ հետագայում ամրագրվեց, որ ռեսուրսների սպառումը կարող է դառնալ մրգերի արտադրանքի առարկա 3։ Բայց դա արվեց վերապահումներով, քանի որ այն ինքնին չէր կարող համարվել ուզուֆրուկտ, դա յուրացման տեսակ էր, դա համարվում էր քվազի-ուզուֆրուկտ։ Հատկանշական է, որ գերմանական քաղաքացիական օրենսգրքով (հոդված 1067) սպառված իրերը կարող են ենթակա լինել նաև ուզուֆրուկտի։ Օրենսգիրքն ասում է, որ այդ դեպքում ուզուֆրուկտավարը դառնում է գույքի սեփականատեր, իսկ ուզուֆրուկտը դադարեցնելուց հետո նա պարտավոր է փոխհատուցել գույքի սկզբնական արժեքը, որը գոյություն ուներ բռնագրավման պահին։ Կարծում ենք, որ սպառման ենթակա նյութերի վերաբերյալ ուզուֆրուկտի սահմանումը պետք է համարել աննպատակահարմար, ոչ թե ինստիտուտի էությանը համահունչ, քանի որ հռոմեական օրենսդրությունում դա համարվել էր քվազի- «այսպես կոչված» ուզուֆրուկտ։ Ուզուֆրուկտի պարունակությունը ընդհանրապես չի կարելի համեմատել ծախսվող նյութերի հետ, քանի որ այդպիսի իրերը չեն օգտագործվում, դրանք պարզապես սպառվում են, և դրանցից պարբերաբար օգուտներ քաղել հնարավոր չէ պտուղներից 4։ Consumախսվող նյութերի դեպքում, այսպես կոչված, ուզուֆուկտուարը դառնում է գույքի ժամանակավոր սեփականատերը, որը 1 Տե՛ս Baron J., System of Roman Civil Rights, St. Petersburg, 2005, p. 418 թ. 2 Տե՛ս Novitsky I., Peretersky I., Roman Partial Law, Moscow, 1996, p. 208 թ. 3 Տե՛ս Puhan I., Polenak-Akimovska-M., P. 183 թ. 4 Տե՛ս Baron J., p. 420 թ. պետք է վերադարձվի (proprietas reditura)։ Այս դեպքում ուզուֆրուկտը մեկնաբանվում է որպես «ժամանակավոր սեփականության իրավունք», որն անընդունելի է այս հաստատության համար 1։ Մյուս կողմից, եթե համեմատենք ուզուֆրուկտն ու գույքի վարձակալությունը, ապա կնկատենք, որ կարող է վարձակալվել միայն այն գույքը, որը չի կորցնում իր բնական հատկությունները (ոչ սպառվող գույք)։ Ուզուֆրուկտն ու վարձավճարն իրենց բովանդակությամբ նման են։ Սա նաև ենթադրում է, որ որպես օգտագործման օբյեկտ կարելի է դիտարկել միայն ոչ սպառվող գույքը, օգտագործումը, որը ենթադրում է ժամանակի ընթացքում քաղել դրա օգուտները և վերադարձնել իր նախնական վիճակին։ Բացի այդ, սպառողական ապրանքների օգտագործումը որպես ուզուֆրուկտի օբյեկտ այս ինստիտուտը դարձնում է պարտադիր օրենսդրության ինստիտուտ, քանի որ այդ առումով այն նույնացվում է անտոկոս փոխառության հետ, որի առարկան տեսակն է որոշված ​​գույքը կամ հետաձգված վաճառքը։ վճարում Ինչ վերաբերում է շարժական և անշարժ գույքին `որպես ուզուֆրուկտի առարկա, ապա այդ բացառությունը կատարում է միայն լեհական օրենսդրությունը, որն օգտագործում է միայն անշարժ գույքը` որպես ուզուֆրուկտի ենթակա։ Ռուսաստանի Դաշնության Քաղաքացիական օրենսգրքում, ուզուֆրուկտի ինստիտուտի ներդրման հայեցակարգը նաև որպես անշարժ գույք է համարվում ուզուֆրուկտի օբյեկտ 2։ Նման առաջարկ է արվում ՀՀ քաղաքում ՀՀ-ում ուզուֆրուկտի ներդրման հայեցակարգի համաձայն `հիմնավորմամբ, որ« հաշվի առնելով այն փաստը, որ ուզուֆրուկտի ինստիտուտը նոր է ներդրվելու, ՀՀ-ի համար անհայտ իրավական համակարգ, առաջարկվում է սկզբնական փուլում սահմանափակել միայն անշարժ գույքի յուրացումը »3։ Կարծում ենք, որ նոր ինստիտուտի ներդրումը չի խանգարում մեզ, որ ուզուֆրուկտի օբյեկտը շարժական լինի, հատկապես հաշվի առնելով այն փաստը, որ ուզուֆրուկտն ավելի սոցիալական ուղղվածություն ունի, և շարժական իրերն ավելի շատ քաղաքացիական շրջանառության մեջ են։ Խոսելով վաշխառուի մասին ՝ նշենք, որ օտարերկրյա պետությունների օրենսդրության վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ ինչպես ֆիզիկական, այնպես էլ իրավաբանական անձինք գործում են որպես այդպիսին։ Ֆիզիկական անձանց դեպքում, ուզուֆրուկտը սահմանվում է, որպես կանոն, ց դադարեցնում է անձի մահը (քանի որ դա, ըստ էության, անձնական սերվիտուտ է), իսկ իրավաբանական անձի դեպքում ՝ այն սահմանափակ ժամկետ ունի։ , 30 տարի Մոլդովայում, 30 տարի Իտալիայում, 100 տարի Շվեյցարիայում։ Եվ մինչ այդ ժամկետի լրանալը իրավաբանական անձի լուծարման դեպքում վաշխառությունը դադարում է։ Քննարկման առարկա է հանդիսանում նաև յուրացման առարկա հանդիսացող գույքի սեփականատիրոջ կարգավիճակի հարցը։ Նախևառաջ, գույքի սեփականատերը գույքի հետ յուրացման դեպքում կորցնում է իր գույքի, օգտագործման և դրա պտուղների նկատմամբ սեփականության իրավունքը։ Սեփականատերը պահպանում է գույքի նկատմամբ մնացած բոլոր իրավունքները։ նա կարող է օտարել կամ գրավ դնել գույքը, սերվիտուտեր հաստատել, բայց այնպես, որ ոտնահարվի վաշխառուի իրավունքները 4։ Այսինքն ՝ ամեն դեպքում, սեփականատիրոջ կողմից կատարված գործողությունները ՝ գույքն այլ իրավունքներով ծանրաբեռնելու գործողությունները չպետք է հակասեն ուզուֆուկտուարային շահերին, չպետք է խոչընդոտեն նրա օգտագործման կամ գույքի շահագործման։ Այս առումով, Մոլդովայի Քաղաքացիական օրենսգիրքն ունի հետևյալ կանոնակարգ. Գույքի սեփականատերը պարտավոր է զերծ մնալ ցանկացած գործողությունից, որը կխոչընդոտի վաշխառուին իր իրավունքը ազատորեն իրականացնելուն, փոխհատուցելու իր գործողությունների արդյունքում վաշխառարարին պատճառված վնասը։ հանգեցնելով ուզուֆրուկտի արժեքի իջեցմանը (հոդված 417)։ Նվազեցնելով ուզուֆրուկտի արժեքը ՝ կարելի է հասկանալ իրավիճակը, երբ սեփականատիրոջ գործողությունների արդյունքում օգտագործողն այլևս ի վիճակի չէ ստանալ նախորդ ծավալի պտուղները, ապրանքներն ու եկամուտները։ Ուզուֆրուկտի անթույլատրելիության հարցը կարող է նաև առկա լինել։ Հռոմեական օրենսդրությունում ուզուֆրուկտը մի տեսակ անձնական սերվիտուտ էր. Այն ժառանգության ենթակա չէր։ Ուզուֆրուկտառուի մահվան դեպքում ուզուֆրուկտը դադարեց, և ժառանգները պարտավոր էին գույքը վերադարձնել տիրոջը 5։ Այնուամենայնիվ, uzufructuarin 1 Տե՛ս Dozhdev D., p. 417 թ. 2 Տե՛ս Լորենց Դ., Անձնական վայելքի իրավունք (ուզուֆրուկտ)։ Հեռանկարները Ռուսաստանում և այլ արտասահմանյան երկրներում »։ //cyberleninka.ru/journal/n/vestnik-yuzhno-uralskogo-gosudarstvennogo-universiteta-seriya-pravo. 3 Տե՛ս «Ուրիշի գույքի օգտագործման (uzufrukt) օգտագործման իրավունքի մասին» ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքում կարգավորող դրույթների ներդրման հայեցակարգ։ 4 Տե՛ս Baron J., p. 417 թ. 5 Տե՛ս Puhan I., Polenak-Akimovska-M., P. 209 թ. համալսարանը. Սերիաներ Pravo, № 2 էջ Այդ դեպքում այդ անձինք երրորդ անձանց հետ իրենց հարաբերություններում գործում էին սոսկ որպես վաշխառու ներկայացուցիչներ 1։ Ամեն դեպքում, ուզուֆրուկտը օտարելու մասին խոսք լինել չէր կարող։ Մոլդովայի քաղաքացիական օրենսգիրքը հստակեցնելով ուզուֆրուկտի անձեռնմխելիության սկզբունքը նշում է, որ ուզուֆրուկտը չի կարող փոխանցվել գործարքով կամ ժառանգաբար։ Հատկանշական է, որ «Ֆրանսիա» և «Գերմանիա» ծածկագրերը նախատեսում են ուզուֆրուկտի օտարման 2 հնարավորություն, ինչը, կարծում ենք, այնքան էլ ընդունելի չէ։ Ուզուֆրուկտն իր էությամբ անձնական ստրկություն է. այն սահմանվում է որոշակի անձի նկատմամբ. եթե այդ իրավունքն այլևս այդ անձին չի պատկանում, այն պետք է դադարի։ Դա է վկայում այն ​​փաստը, որ «հռոմեական օրենքում», ըստ օտարերկրյա պետությունների ժամանակակից օրենսդրության, ուզուֆրուկտն ավարտվում է մարդու մահվան հետ։ Փաստորեն, արդարացված է այն պնդումը, թե ուզուֆրուկտը մեկ այլ անձի հանձնելը (in iure cessio) չունի իրավական ուժ կամ հանգեցնում է վաշխառության դադարեցմանը 3։ Այս առումով, կարծում ենք, որ ավելի ընդունելի է Մոլդովայի օրինակը, որի օրենսդրությունը պահպանել է հռոմեական օրենսդրությամբ սահմանված ուզուֆրուկտի և գործադրելիության սկզբունքը, և միևնույն ժամանակ թույլ է տալիս, որ ուզուֆրուկտավարը վիզուֆրուկտ գույքը վարձակալության տա այլ անձանց վարձակալության հիմք։ Սա իսկապես կարևոր դրույթ է, քանի որ այն թույլ է տալիս ուզուֆրուկտավարին ավելի շատ օգուտ քաղել իրեն վստահված գույքից։ Այսպիսով, Հռոմեական օրենսդրությունում սկիզբ առած ժամանակակից օրենսգրքերում մրգերի և բանջարեղենի ինստիտուտի ներդրման դեպքում, մասնավորապես քննարկված հարցերը պետք է լուծվեն նախ և առաջ։ Ամեն դեպքում, վերոնշյալ երկրներում ուզուֆրուկտի նորմերի նորմալ կիրառումը վերը նշված երկրներում վկայում է դրա կարևորության մասին, որովհետև, ի տարբերություն պարտքի հարաբերություններում ուրիշի գույքի օգտագործման, ուզուֆրուկտը, որպես սեփականության իրավունք, ապահովում է ավելի երաշխավորված, անվտանգ։ օգտագործման հնարավորություն ՝ անկախ գույքի սեփականատիրոջից։ երբեմն նույնիսկ վերջինիս կամքին հակառակ ՝ այդպիսով պաշտպանելով օգտագործողի շահերը։ Մասնավորապես, այն դեպքերում, երբ այլ անձին պատկանող հողամասում կառուցված անշարժ գույքի սեփականատերը օգտագործում է այդ հողամասը։ Բացի այդ, նրա սոցիալական ուղղվածությունն ուղղված է ամուսինների, հաշմանդամների և այլ անձանց շահերի պաշտպանությանը։ Ուզուֆրուկտը հնարավորություն է տալիս ժառանգության, նվիրատվության միջոցով գույքը փոխանցել մեկ այլ անձի օգտագործման և տիրապետման, նրան օժտել ​​իր սեփականության իրավունքներով ՝ միևնույն ժամանակ սեփականատիրոջը զրկելով սեփականության իրավունքից։ Այնուամենայնիվ, մյուս կողմից, կարող են կասկածներ առաջանալ դրա արդյունավետության, ուզուֆրուտի հրատապության, այլ նմանատիպ հաստատությունների առկայության վերաբերյալ (վարձավճար, գույքի անհատույց օգտագործում), Հռոմեական հին ինստիտուտի ներդրում հասարակական հարաբերությունների զարգացման համատեքստում , որն, իհարկե, առանձին ուսումնասիրությունների առարկա է։ Սեփականության օգտագործման իրավունքի ինստիտուտի օգտագործման իրավունքի օգտագործման իրավունքի ներմուծման ինչ-որ խնդիրներ Հիմնաբառեր. Անձնական սերվիտուտ, ուզուֆրուտ, չօգտագործում ։

example2381

example2381

Տվյալ հոդվածում քննարկվում է երկրորդ և երրորդ պսակի խնդիրը՝ ըստ Հայ եկեղեցու կանոնադրության, ծեսի և քրիստոնեական վարդապետության։ Միակողմանի մոտեցումից խուսափելու նպատակով հոդվածում ներկայացրել ենք նաև այս հարցի վերաբերյալ Ուղղափառ և Կաթոլիկ եկեղեցու դիրքորոշումը։ Հոդվածի շրջանակներում, այդպիսով, փորձել ենք բացահայտել երկրորդ և երրորդ ամուսնությունների առաջացման պատճառները, թույլատրելի կամ անթույլատրելի բնույթը։

ԵՐԿՐՈՐԴ ԵՐՐՈՐԴ Ամուսնության ԽՆԴԻՐԸ Մարդու և հայի հարաբերությունները և տղամարդու միջև միությունը սրբագործվում է եկեղեցում, և այդ միությունը ստեղծվում է սուրբ պսակով, ամուսնությամբ։ Պսակը Հայ Առաքելական եկեղեցու յոթ խորհուրդներից մեկն է, որն իրականացվում է քահանայի օրհնությամբ և եկեղեցու օծմամբ։ Առանց թագի խորհրդի ամուսնությունը Հայ առաքելական եկեղեցու կողմից վավեր չի համարվում [1]։ Այս խորհրդի միջոցով երկու մարդ ՝ կին և տղամարդ, խորհրդավոր կերպով դառնում են մեկ մարմին աստվածային օրհնություն ստանալուց հետո։ Ամուսնության խորհուրդը դրախտում սկիզբ է առել ադամական մեղքից առաջ, երբ Աստված, ստեղծելով Ադամին և Եվային, հաստատեց ամուսնության միությունը և օրհնեց նրանց ՝ ասելով. Եվ Հիսուս Քրիստոսը, մասնակցելով Կանայի աստվածային օրհնությանը նրա հարսանիքին (Հովհ. 2։ 1-12), մեկ անգամ ևս ուղղակիորեն ապացուցեց դրա կարևորությունը քրիստոնյայի կյանքում։ Ամուսնությունը ընտանիքի հետ կապված խնդիր է, որն այսօր ակտիվորեն քննարկվում և ուսումնասիրվում է տարբեր տեսանկյուններից, ոչ միայն եկեղեցական, այլ նաև փիլիսոփայական, հոգեբանական, սոցիոլոգիական և այլն։ Ամուսնությունը, որպես իրավական դաշինք, հայտնվեց քրիստոնեության առաջ։ Այն ուներ հիերարխիկ կառուցվածք։ Իսկ քրիստոնեությունը, մերժելով և մերժելով հեթանոսական հասկացությունները, ծայրահեղությունները, կամայականությունները ամուսնության հարցում, կարգավորեց, սահմանեց քրիստոնեական ամուսնությունը ՝ պսակը։ Հայաստանում եկեղեցու օրհնությամբ 5-րդ դարի կեսերին ամուսնությունը դարձավ ամուսնության հայտնի կարգ։ Այս հետևանքը գալիս է Սահակ Ա-ից ՝ Պարթեւական (388-439) ժողովի Շահապիվան ժողովի կանոններից (444)։ Վերջինս վերահաստատեց թագը ՝ այն ճանաչելով որպես ամուսնության օրինական պարտավորություն ինչպես նախարարների, ազատ տղամարդկանց, այնպես էլ գյուղացիների համար։ Հայ Առաքելական եկեղեցին թագադրման խորհուրդը կատարում է համապատասխան ծիսական արարողությամբ, որն ամփոփված է «Մաշտոց» ժողովածուի մեջ (ծեսերի և աղոթքների գիրք, որը նախատեսված է հաղորդությունների և նմանատիպ գործողությունների կատարման համար) [3]։ Եկեղեցում կատարվող յուրաքանչյուր գործողություն (սկսած եկեղեցու մուտքից `ծիսակարգի կարգով) և ծիսական գործողությունն ունի խորհրդանշական նշանակություն [1]։ Հայոց եկեղեցում թագադրելու կարգը ունի մանրակրկիտ հաղորդության իր այլաբանական մեկնաբանությունը, որի մասին խոսել են ինչպես Ընդհանուր և Հայ Առաքելական եկեղեցու մեծ հայրերը (Հովհան Ոսկեբերան, Գրիգոր Թաթացի և այլն)։ Ըստ մեկնաբանության ՝ «Ամուսնությունը սոսկ ֆիզիկական միություն չէ, որը գաղափարապես ներկայացնում է Քրիստոսի միությունը իր Եկեղեցու հետ։ Աստվածաշնչում եկեղեցին նման է հարսին և Քրիստոսին `փեսային։ Քանի որ Քրիստոսի եկեղեցին անբաժան է միմյանցից, այնպես էլ կինն ու տղամարդը ոչ թե երկու, այլ մեկ են և կազմում են առանձին մարմին ՝ կապված կյանքի համար։ »[4] Հայ եկեղեցական մի շարք ականավոր գործիչներ անդրադարձել են թագի հաղորդությանը ՝ սահմանելով կանոնական ծիսական նորմեր, որոնք մինչ օրս օգտագործվում են (Գրիգոր Լուսավորիչ, Ներսես Մեծ, Սահակ մաս և այլն)։ Հարկ է նշել նաեւ, որ հայ եկեղեցում թագադրման ներկայիս խորհուրդը իր ձևով և կառուցվածքով տարբերվում է անցյալում կատարված թագադրման կարգից։ Հին ժամանակներում եկեղեցում կատարված ծեսերից շատերը այժմ չեն կատարվում, դրանք կատարվում են միայն թագի օրհնության օրը, այսինքն ՝ բոլոր արարողությունները խտացված են և նշվում են մեկ արարողությամբ, ինչպես, օրինակ, պարտավորության երդումը։ կամ թագը վերցնելու կարգը [5] 1 և այլն։ Ամուսնության խորհրդի միջոցով Հայ եկեղեցին ընդգծում է ընտանիքի ամրության և կայունության կարևորությունը։ Սա է պատճառը, որ Հայ եկեղեցին ոչ միայն չի խրախուսում, այլ շատ դեպքերում արգելում է ամուսնալուծությունը։ Հարկ է նշել, որ հեթանոսական շրջանում ՀՀ օրենսդրությունը ոչ միայն չի կանխել կամավոր ամուսնալուծությունները, այլ նաև շատ հաճախ նպաստել է դրանց [2], բայց քրիստոնեության ազդեցության տակ կյանքի են կոչվել նոր բարոյական գաղափարներ, որոնք համապատասխանում են աշխարհիկ նորմերին։ որը օրինական ճանապարհով փորձում էր սահմանափակել ամուսնությունը։ [2] Հայ եկեղեցին պսակն անբաժանելի է համարում, համաձայն Հիսուս Քրիստոսի ուղերձի։ «Այն, ինչ Աստված միացրել է, թող մարդը չբաժանի» (Մատթ. 19։ Սա է պատճառը, որ Հայ Առաքելական եկեղեցում չկա հատուկ ծես կամ կանոն, որով եկեղեցին արձակում է պսակը և այնուհետև կատարում երկրորդ ամուսնության կարգը։ Այնուամենայնիվ, IV-V դարերում հոգատար առաջնորդները, հաշվի առնելով կյանքի պահանջները, ընդլայնեցին ամուսնալուծության իրավական հիմքերը։ Հայ եկեղեցին, հատկապես 5-րդ դարում, ընդունեց մի շարք կանոնական նորմեր, համաձայն որոնց եկեղեցին թույլ էր տալիս զույգերին ամուսնալուծվել։ Նշված ժամանակահատվածում Հայ եկեղեցին թույլ տվեց զույգերի ամուսնալուծությունը հետևյալ դեպքերում. • ամուսիններից մեկի մահ, • երկար բացակայություն (7 տարի) [6], • դավաճանություն (դավաճանություն, մարմնավաճառություն), 1 Հին ժամանակներում , այս արարողությունները կատարվում էին առանձին, որի համար Հայ եկեղեցու սուրբ հայրերը հատուկ կարգ են սահմանել։  Որոշակի ֆիզիկական և հոգեկան հիվանդություններով տառապելու դեպքում (բորոտություն, անպարկեշտություն 2, խուլություն 3, դևերի տիրապետում) [7]։ Միայն նշված կետերի առկայության դեպքում պսակը համարվում է լուծարված, և եկեղեցին իրավունք ունի կատարել երկրորդ թագի կարգը։ Այս նորմերը հետագայում փոխվեցին `կախված պատմական ժամանակաշրջանից, երկրի հասարակական-քաղաքական իրավիճակից։ Շատ հաճախ հայոց կաթողիկոսը ընդլայնում կամ կրճատում էր այս պայմանները իրենց կանոնական բնորոշումներով։ Այսպիսով, օրինակ, Ներսես V- ը (1843-1857) հրամայեց ամուսնությունը համարել անպտղության համար անհնարին։ Կաթողիկոսը (1866-1882) թագը համարեց անլուծելի, իսկ Մկրտիչ Ա.Խրիմյանը (1892-1907) շատ դեպքերում թույլատրեց ամուսնությունը։ Նման դեպքերի մեծ մասը տեղի է ունեցել նրա կաթողիկոսության օրոք։ Լեռան մարդկանց քարոզելիս Հիսուս Քրիստոսը խոսեց ամուսնալուծության մասին ՝ նշելով դրա միայն մեկ պատճառ ՝ շնություն։ Երբ հրեաները առարկեցին Քրիստոսի դեմ ՝ ասելով, որ Մովսեսը պատվիրեց նրանց ամուսնալուծության դեպքում ամուսնալուծվել, Քրիստոս ասաց. 4-ին, մեկ այլ ժամանակ. «Յուրաքանչյուր մարդ, ով հեռացնում է իր կնոջը, բացառությամբ պոռնկության գործի, դրդում է նրան շնություն գործել»։ Ով ամուսնալուծված կին է շնանում, շնություն է գործում։ ով որ ամուսնանա նրա հետ, ով հեռացած է, շնանում է »(Մատթ. 5։ Բայց Հիսուս Քրիստոսը, այս հրամանագրով, ընդհանրապես չմերժեց ամուսնալուծության բացառիկ դեպքերը, այլ արգելեց այդ կարևոր հարցում մարդու անհատական ​​կամքի կամ քմահաճույքի արտահայտումը։ Նույնը հորդորեց Պողոս առաքյալը, որը փորձեց մեղմացնել ամուսնալուծության միակողմանի իրավունքը և դատապարտեց տղամարդկանց մարմնավաճառությունը (տե՛ս Ա Կորնթացիս 6։ Այսպիսով, պարզ է դառնում, որ ինչպես Սուրբ Աստվածաշունչը, այնպես էլ Հայ առաքելական եկեղեցու իրավական սահմանումները, այնուամենայնիվ, թույլ են տալիս ամուսնալուծվել։ Երկրորդ և երրորդ ամուսնությունները կապված են ամուսնալուծության գաղափարի հետ։ Բանն այն է, որ երկրորդ ամուսնությունը թույլատրվեց միայն եկեղեցում ամուսնալուծվելուց հետո։ Երկրորդ թագի համար Պողոս Առաքյալն ասում է. «Ես այրիներին ասում եմ այրիներին, որ լավ կլինի, որ ինձ նման լինեն, եթե համբերություն չունեն, թող ամուսնանան, որովհետև ավելի լավ է 2 մարմին (հատկապես գլխի վրա) - հետք, թևաթափություն մարմնին, դրված-դրված, փխրուն։ 3 Քոս, բորոտություն, բորոտություն, միզարձակություն։ 4 Փաստն այն է, որ նախկինում հրեաներն այնքան խստապահանջ էին, որ կարող էին նույնիսկ սպանել կնոջը կամ վտանգել նրա կյանքը, այդ իսկ պատճառով մարգարեն պատվիրեց ամուսնալուծվել կանանց։ ավելի շուտ ամուսնանալ, քան ամուսնանալ »(Ա Կորնթացիս 5.8-10)։ Եվ հռոմեացիների նամակում գրված է. «Քանի որ կնոջ տղամարդը կենդանի է, նա կապված է օրենքով, բայց երբ տղամարդը մահանում է, նա ազատ է» (Հռոմ. 1։ Այսպիսով, ըստ առաքյալի, երկրորդ ամուսնությունը թույլատրելի է միայն ամուսիններից մեկի մահվան դեպքում։ Հայ եկեղեցին նույնպես, հիմնվելով Սուրբ Գրքի կանոնական սահմանումների վրա, թույլ է տալիս երկրորդ պսակը։ Այնուամենայնիվ, ոչ եկեղեցին և ոչ էլ Աստվածաշունչը չեն խրախուսում նոր ամուսնությունը, բայց փոխարենը նպաստում են դավաճանությանը ՝ մարդկությանը պատուհասած և դեռ պահպանված մեղքերին։ Քրիստոնեական մարդաբանությունը բերում է հավատքի, որն ամրապնդվում է բազմաթիվ աստվածաբանական, փիլիսոփայական, բժշկական, հոգեբանական պնդումներով, որ մարդը ստեղծվել է մոնոգամիայի, մոնոգամիայի համար։ Աստված ոչ միայն մարդուն մտադրեց մոնոգամիայի համար, այլ նաև ստեղծեց նրան այնպես, որ մարդու անձի լավագույն զարգացման և կատարելության ուղին անցնի ամուսնության միջով։ Եկեղեցական իրավունքի տեսանկյունից մարդուն անվանում են մոնոգամիա (կամ, նույն կերպ, մենակություն)) մոնոգամիա։ Կանոնի օրենքը դատապարտեց երկամյա ապաշխարությունը անբարոյականության համար ՝ ճանաչելով երկրորդ ամուսնության իրավունքը ՝ դրան հակազդելու միջոց։ Բանն այն է, որ հայ եկեղեցու հայրերը պսակի օրհնության կարգը որոշելու հարցում մեծ նշանակություն են տվել հարսն ու փեսային կուսությանը։ Ավելին, պսակը օրհնելու կարգը պայմանավորված էր կուսությամբ։ Ընդունվեցին մի շարք կանոններ, որոնք համարում էին կուսության խախտումը մինչև պսակը օրհնելը պատժելի էր երկու սեռերի համար, և Շահապիվանի 444 Եկեղեցու կանոնների համաձայն, ամուսնության կարգը կողմը միջնորդում է։ Սահմանվեցին պսակի օրհնության երկու կատեգորիաներ։ ա) կույս և բ) կրկնակի (ոչ կույս) պսակի օրհնություն։ Canon of Caesarea II- ը դատապարտում է մինչամուսնական սեքսը որպես դավաճանություն։ Նույնը սահմանված է Լուսավորչի 5-րդ կանոնով։ Այսպիսով, վերը նշված կանոններից պարզ է դառնում, որ մ.թ. չորրորդ դարում ոչ մեկի թագը չի օրհնվել ոչ մի այլ ծիսակարգով։ Այնուամենայնիվ, զգույշ դասը, ճիշտ գնահատելով երկրում ստեղծված իրավիճակը այս խնդրի շուրջ, արդեն 5-րդ դարում ընդունեց թագի օրհնության նոր կանոններ, որոնք ազդեցության տեսանկյունից տարբերվում էին նախորդ սահմանումներից։ Նոր կարգի համաձայն ՝ կույսի օրհնության ծեսը պետք է տարբերվեր ոչ կույսի օրհնությունից։ Անկախ նրանից, թե փեսան կույս էր, թե ոչ, նրա պսակը ենթակա էր օրհնության, բայց կույսը կույսի օրհնության ծեսով, և ոչ թե կույսը նրանց համար նախատեսված արարողությամբ։ Այս հեղափոխության հիմքը, հավանաբար, դրվել է Սահակ մաս Մեսրոպ Մաշտոցի կյանքի ընթացքում, բայց օրինականացումը տեղի է ունեցել Շահապիվանի ժողովում։ Նման տեսակետը հավաստի է թվում, քանի որ Շահապիվանի հանդիպումից առաջ ընդունված մյուս կանոններից ոչ մեկը նույնիսկ հեռավոր հղում չուներ կուսության հետ կապված երկու անկախ ծեսերին։ Չի բացառվում, որ նոր կարգի հիմքը առաջին անգամ դրվել է Հայ եկեղեցու «Մաշտոց» ծիսական գրքում։ Այսպիսով, Շահապիվանի C (3) կանոնի համաձայն, մարմնավաճառներին ապաշխարելու կարգը հաստատվել է առանց որևէ ժամանակահատվածի եկեղեցու ներսում կամ դրսում [7], ի տարբերություն Կեսարիայի, Գրիգոր Լուսավորչի և Նեոկեսարիայի վերը նշված կանոնների երեք տարի ապաշխարություն։ Գ կանոնը սահմանեց ազդեցության երկու նոր միջոց. Տուգանք կարգ ՝ երկրորդ ամուսնու թագը օրհնելու կարգ, որը էապես տարբերվում էր կույսի պսակի օրհնությունից։ Նույնը սահմանվել է Կանոն (7) -ում `աղջիկ առեւանգելու և նրա հետ մարմնավաճառություն կատարելու համար։ Այնուամենայնիվ, հաշվի առնելով, որ առեւանգումը հանցագործություն էր, E (7) կանոնը տուգանքից բացի «կեղծ փեսացուի» համար սահմանեց երեք տարվա տուգանք։ Եվ, ի տարբերություն Կեսարիայի և Լուսավորչի կանոնների, երեք տարվա ապաշխարությունը հաստատվել է միայն կեղծ փեսացու մարմնավաճառի համար, երեք դեպքում երեք տարվա ապաշխարությունը չի գործել։ Երկրորդ թագի կարգը որոշող Շահապիվանի ժողովը բխում էր այն բանից, որ առաջին թագը պետք է պատշաճ կերպով դադարեցվեր։ Վերջինիս տակ երկրորդ թագը չէր կարող օրհնվել։ Նույն նպատակը հետապնդում էր «Մաշտոց» ծիսական գիրքը [10] ՝ Բարսեղ Կեսարիային վերագրվող «Այս պատճառով» կանոնի MLE (237) կանոնը, որում ասվում էր. «Քահանա, ծաղկեպսակ չդնես առանց քննության։ « Հետո, եթե նա քննի ու չխոստովանի, իսկ մյուսները չբացահայտեն իրենց չար գործերը, մարմինը կտա Տիրոջը, քանի որ քահանան անպարտելի է իրենց մեղքերի մեջ։ »[6] Հարկ է նշել, որ երկրորդ թագի օրհնությունն ուներ մի շարք տարբերակիչ հատկություններ. Ա) պսակվածը փեսայի պսակին կտեղադրվի խաչի փոխարեն, նրանք բավարարվեցին միայն խաչելությամբ (տե՛ս Շահապիվանի ժողովի Գանոն) , բ) ծիսակատարության օրը զգալիորեն զիջում էր խաչելությանը գ) «Մաշտոց» ծիսակատարություն), գ) քահանային արգելվում էր մասնակցել երկրորդ կնոջ հարսանիքին, «քանի որ դրանք հարսանիք չեն, այլ միայն հաց»։ [6] (տե՛ս Neocaesarea E, Second Nicene, LT) կանոնները, դ) երկակիության համար Ապաշխարությունը նշանակվեց 3-4 տարի ժամկետով (Շահապիվանի հանդիպումից հետո ապաշխարությունը թողվեց առաջնորդի հայեցողությանը), ե) այրիները պսակված, բայց ուռենիներ։ «Երկրորդ թագի վրա մի թագ մի դրեք, և ոչ թե հաջորդ բեմի վրա, այլ եկեղեցու պսակին։ Եվ ցույց տվեք, որ ամուսնացածները չունեն կանանց պսակ։ և ոչ թե նույն տեղը »[11]։  Հետաքրքիր է, որ Շահապիվանի և Հովհաննես Օձնեցու կանոնների համաձայն (717-728) երկրորդ թագի կարգը պետք է կատարվեր եկեղեցում։ Օձնեցի XVI- ի (16) կանոնը սահմանում էր. «Եվ տասներկուսը նույնպես առաջին հերթին պետք է հաստատեն իրենց միջնորդությունն ու գովաբանությունը և ընդունեն զույգի իրենց նշանը եկեղեցու և քահանայի օրհնությունից»։ Նրանց համար, ովքեր խախտել են այս կանոնի կանոնը, նա սահմանեց ազդեցության իրավական միջոց ՝ պատիժ։ Այս խնդիրը, սակայն, այլ կերպ լուծվեց Բարսեղ Կեսարիային վերագրվող «Հանուն…» կանոնում, համաձայն ՄԼ (238) կանոնի, «քահանան պետք է վերցնի քահանայի պսակը և տեղադրի այն եկեղեցու գլխին, մինչեւ որ նրանք զղջան »[6]։ Հատկանշական է, որ արդեն 5-րդ դարում հարսանիքից առաջ սեռական հարաբերություն չունենալու համար հաստատվել էր խիստ կարգ. Հարսանիքից առաջ սեռական հարաբերություն ունեցողը պատժվում էր տուգանքով, ծեծով և ապաշխարությամբ։ Անտեսելով այս հանգամանքը, նման դատաքննիչը տուգանվեց նույն կանոնների համաձայն։ Այս դեպքում, երկրորդ թագի կարգը հաստատելով, Հայ եկեղեցին չի հրաժարվում նախամուսնական մաքրության համար պայքարելու գաղափարից, բայց փոխում է այդ նպատակին հասնելու ճանապարհը, որը բարոյական տեսանկյունից եզակի միջոց էր։ ազդեցություն ՝ ի նպաստ կուսության։ Այսպիսով, համաձայն Շահապիվանի ժողովի Գ կանոնի, եթե հարսնացուներից մեկը կույս է, իսկ մյուսը ՝ ոչ, ապա նախ կատարվում է կույսի թագադրման կարգը, իսկ մյուսի համար ՝ երկրորդ թագադրումը։ [6] Հատկանշական է, որ Ներսես և Ներսափուհի IE (25) կանոնը սահմանում է հետևյալ մոտեցումը այս կապակցությամբ։ «Կույսերը չպետք է ամուսնանան այրիների հետ, ոչ էլ այրիները պետք է ամուսնանան կույսերի հետ, քանի որ դա պարտադիր չէ»։ Այսպիսով, օրենսգրքի և Մաշտոցի ծիսագրքում բերված տեղեկատվության հիման վրա մենք հանգում ենք այն եզրակացության, որ 4-րդ դարից ի վեր Հայ եկեղեցին ընդունել է երկրորդ ամուսնությունը որպես անբարոյականության դեմ պայքարի միջոց ՝ ստեղծելով հատուկ կարգ օրհնության կարգ։ պսակ Բայց ավելի ուշ դարերում երկրորդ պսակը սկսեց օրհնվել առաջինի պես, և ապաշխարությունը դադարեց։ Խնդիրն այլ է `երրորդ կամ նույնիսկ չորրորդ ամուսնությունների դեպքում։ Այս խնդիրն իր արտահայտությունն է գտել Հարանց հետխողացական կանոնի 14-րդ (14) -ում, 3-րդ Neocesesa- ում (3), E (7), T (9), Laodicea A (1), Բարսեղ Կեսարիայում (4), Սիոնի կաթողիկոսի տասներեքերորդ (13), վերագրված Բարսեղին «Սրա համար ...» ՄԼՏ (239) կանոններում։ Մասնավորապես, Բարսեղի Կեսարիայի Բ (4) կանոնը դատապարտում է երրորդ կամ ավելի ամուսնությունները ՝ նշելով, որ երկրորդ ամուսնության սահմանն անցնողը արժանի չէ ամուսին կոչվել։ Մեկ այլ կանոնի համաձայն ՝ Բարսեղնի տիպի ամուսնությունները համարվում են մարմնավաճառություն, ինչը եկեղեցու կողմից ընդունելի չէ։ Այս կանոնները, չնայած իրենց խստությանը, սակայն թագը չեն լուծում, այլ միայն ապաշխարում են հաստատում։ Վերլուծելով վերը նշվածը ՝ գալիս ենք այն եզրակացության, որ երրորդ և չորրորդ հարսանիքները, այնուամենայնիվ, թույլատրվել են եկեղեցու կողմից, որովհետև այդ կանոնների հաստատմամբ, ամեն դեպքում, երրորդ և չորրորդ հարսանիքները չեն լուծարվել, ավելին ՝ կարգ սահմանելով ապաշխարություն, որից հետո այդպիսի զույգերն ընդունելի են եկեղեցում։ Երկրորդ հնարավոր փաստարկն այն է, որ Ներսես V- ն հրամայեց թույլատրել չորրորդ և հինգերորդ թագերը ՝ նախապես իմանալով փեսայի ծայրահեղ վիճակը և վատ վիճակը [8]։ Երրորդ հնարավոր փաստարկն այն է, որ Մաշտոցի ձեռագրում մենք գտնում ենք «Երրորդ թագադրման կանոնը» [12], որտեղ թագադրման բովանդակությունը նույնն է, միայն աղոթքի բնույթն է տարբեր։ Հետաքրքիր է, որ բազմամուսնության դեպքեր կան Աստվածաշնչի Հին և Նոր Կտակարաններում (օրինակ ՝ Տոբիտի գրքում, Սառան, որը յոթ անգամ ամուսնացած էր կամ սամարացի կին, որը հինգ անգամ ամուսնացել էր)։ Այս առումով հետաքրքիր է Հիսուս Քրիստոսի զրույցը սամարացի կնոջ հետ։ Այս զրույցի ընթացքում Քրիստոսը բացահայտում է կնոջ գաղտնիքը։ Ավետարանական այս գրության մեջ հատկանշական է, որ Հիսուս Քրիստոսը ոչ միայն չի քննադատում այս երեւույթը, այլև չի ստիպում կնոջը խզել իր հարաբերությունները տղամարդու հետ։ Այսպիսով, Հայ եկեղեցին, առաջնորդվելով սիրո և ողորմության ճանապարհով, թույլ է տալիս երկրորդ ծաղկեպսակը, արգելում է երրորդ ծաղկեպսակները։ Հետաքրքիր է, որ Ռուս Ուղղափառ եկեղեցին թույլ է տալիս երկրորդ ամուսնությունը, եթե ամուսիններից մեկը մահանա։ Ըստ ռուս քահանա Վ. Վ. Կրեկետովի, Ուղղափառ եկեղեցում ընդունված չէ նորից ամուսնանալ, և Ռուսաստանի Ուղղափառ օրենքի համաձայն, եկեղեցական օրինական ամուսնալուծությունից հետո երկրորդ ամուսնությունը թույլատրվում է միայն «անմեղ» կնոջը և նրանց ամուսնալուծվել են ՝ ապաշխարությունից հետո կարող են միայն ամուսնանալ։ [13] Բացառիկ դեպքերում, երբ թույլատրվում է երրորդ ամուսնությունը, պատժի ժամկետը ավելանում է։ Ուղղափառ եկեղեցին չի խրախուսում երկրորդ ամուսնությունները, բայց այն բավարարում է անհատի կարիքները `խուսափելու այն մեղքերից, որոնց նա հակված է մինչ օրս։ Այսպիսով, Ուղղափառ եկեղեցին թույլ է տալիս ամուսնալուծություն և երկրորդ ամուսնություն (նույնիսկ երրորդ), և եթե ամուսիններից մեկը երկրորդ անգամ ամուսնանում է առաջին անգամ, ամուսնությունն արգելվում է, և երկուսի դեպքում էլ երկրորդ անգամ։ , կա հատուկ A արարողություն, որում չկան պսակներ, ա sa, ըստ էության, չունի հանդիսավոր բնույթ։ Այստեղ հնարավոր է, թե ինչ հիմքերով է ամուսնալուծվել ամուսնալուծվածը։ Եթե ​​նա ամուսնալուծվում է նոր ամուսնության պատճառով, նրա մեղքը մեծանում է։ Նշենք, որ, ի տարբերություն Առաքելական ուղղափառ եկեղեցիների, Կաթոլիկ եկեղեցում երկրորդ ամուսնություն չկա։ Կանոնական տեսանկյունից ՝ եկեղեցական ամուսնալուծություն չկա, բայց կաթոլիկ հոգևորականները միջոց են գտնում շրջանցել առաքելական կանոնները, որպեսզի մարդիկ երկրորդ ամուսնության ընթացքում կարողանան եկեղեցու օրհնությունը ստանալ։ Վերջին սոցիոլոգիական հարցումների համաձայն, մեր երկրում ամուսնալուծությունների թիվն աճել է, ինչը նպաստում է երկրորդ կամ երրորդ ամուսնությունների հաճախությանը։ Այնուամենայնիվ, դա երկրորդ և երրորդ ամուսնությունների շատ փոքր տոկոսն է, որոնք կատարվում են Հայ Առաքելական եկեղեցու ծիսակարգերի համաձայն։ Դրսից կատարված սոցիոլոգիական հարցումներից ելնելով ՝ մենք կարող ենք փաստել, որ հասարակությունը կողմ է երկրորդ կամ երրորդ թագին, չնայած այն բանին, որ Հայ Առաքելական եկեղեցին արգելում է երրորդ թագը, իսկ երկրորդը թույլ չի տալիս բոլոր դեպքերում։ Ավելացնենք, որ հարցվածների մեծ մասը տեղյակ չէր այս հարցում Հայ Առաքելական եկեղեցու կանոնական դիրքորոշման մասին։ Պատճառն այն է, որ հայ հասարակության մեջ երկրորդ կամ երրորդ ամուսնությունները կատարվում են եկեղեցու պատերից դուրս ՝ առանց աստվածային օրհնության։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ [1] Մխիթարյան Ա., Reatաղկեպսակի կարգը ըստ «Մաշտոց» ծիսական հավաքածուների, Բանբեր մատենադարան, թիվ 19, Երեւան, «Նաիրի» հրատարակչություն, 2012, էջ 73, 78։ [2] Հովհաննիսյան Ս. Հ., Ամուսնություն և ընտանեկան իրավունք վաղ չար Հայաստանում, Երեւան, 1976, էջ 153-154, 259, 260, 268։ [3] Օրմանյան Մ., Itիսական բառարան, Երեւան, «Հայաստան» հրատարակչություն, 1992, էջ 99-100։ [4] Փոլադեան Դ., Հայ Առաքելական եկեղեցու խորհուրդները, Պէյրութ, 1957, էջ. 87 [5] «Մաշտոց», Վենետիկ, 1831 (RMD)։ [6] Codex of the Armenian, հատոր Բ, ջանասիրաբար Վ. Հակոբյան, Երեւան, 1971, էջ 205-6, 166, 432-5, 487, 337-8, 166։ [7] Codex of the Armenian, հատոր Ա, ջանասիրաբար Վ. Հակոբյան, Երեւան, 1964, էջ 104, 169-70, 245, 432-5, 439-40, 522-3։ [8] Մելիք-Թանկյան Ն., Հայ եկեղեցական իրավունք, Էջմիածին, 2009, էջ 818-9,795։ 20.05.2018) [10] Մաշտոցի մատենադարան, ձեռագիր 953, էջ 189 ա, [11] Թաթացի Գ., Ամառային հատոր, Երուսաղեմ, 1998, էջ 203։ [12] Մաշտոցի մատենադարան, ձեռագիր 4577 (Մաշտոցի ձեռքը, տասնիններորդ դար), էջ 155 ա։ Կրեչետով, http։ //www.pravoslavie.ru/66120.html (տվյալների ամսաթիվը։ [14] Երկրորդ ամուսնություն, URL։ //www.pravmir.ru/vopros-otvet/category/chelovek/brak-icemya/vtoroj-brak-brak-i-cemya-chelovek/ (տվյալների նկարագրություն) Գրիգորյան. Երկրորդ և երրորդ ամուսնությունների խնդիրը Հիմնաբառեր. Երկրորդ և երրորդ ամուսնություն, Հայ եկեղեցի, Հայ Առաքելական եկեղեցու օրենսգիրք, ամուսնալուծություն, Աստվածաշունչ, ուղղափառ, կաթոլիկ, ծիսական, սոցիոլոգիական խնդիր։

example1880

example1880

Հոդվածում ուսումնասիրության են ենթարկվում ՀՀ ռազմական անվտանգության ապահովման գործում միջազգային ռազմական համագործակցության տեղը և դերակատարությունը։ Տարբեր երկրների փորձի վերլուծության, մեր երկրի արտաքին և անվտանգության ոլորտի գերակայությունների, ինչպես նաև պաշտպանական ոլորտի առանձնահատկությունները հաշվի առնելով՝ փորձ է կատարվում վերհանել բազմակողմ և երկկողմ հարթություններում ՀՀ կողմից իրականացվող միջազգային ռազմական համագործակցության դերակատարությունը ռազմական անվտանգության ապահովման տեսանկյունից։ Թեև ժամանակակից աշխարհում զինված ուժերը շարունակում են հանդիսանալ ռազմական անվտանգության ապահովման առաջնային դերակատարները, տարբեր պետությունների համապատասխան փաստաթղթերի վերլուծությունն ու միջազգային պրակտիկան ցույց են տալիս, որ այս գործում գնալով էլ ավելի մեծ առաքելություն է ստանձնում ռազմական դիվանագիտությունը։ Բացառություն չէ նաև Հայաստանի Հանրապետությունը, որը ռազմական անվտանգության ամրապնդման վրա պաշտպանական դիվանագիտությունն ազդում է երեք ուղղություններով` բարձրացնելով զինված ուժերի մարտունակությունը, ստեղծելով անվտանգության ապահովման միջազգային երաշխիքներ և նպաստելով միջազգային անվտանգության ապահովման ջանքերին երկրի զինված ուժերի ներգրավմանը։

ՄԻERNԱԳԱՅԻՆ ՌԱITՄԱԿԱՆ ՀԱՄԱԳՈՐԱԿՈՒԹՅՈՒՆԸ ՝ ՈՐՊԵՍ ՌԱITՄԱԿԱՆ ԱՆՎՏԱՆԳՈՒԹՅԱՆ ԲԱ COMPՆԻ, ռազմական անվտանգությունը ավանդաբար եղել է պետությունների ազգային անվտանգության առաջնային բաղադրիչներից մեկը։ Այն հանդես է գալիս որպես պետության տարածքը, բնակչությունը արտաքին ռազմական սպառնալիքներից և վտանգներից պաշտպանելու հնարավորություն։ Համաշխարհայնացման գործընթացների, աշխարհի փոխկապակցվածության խորացման, անվտանգության աճող համամասնական սպառնալիքների շնորհիվ այսօր պետությունները միջազգային ռազմական համագործակցությունը համարում են իրենց ռազմական անվտանգության կարևորագույն տարր։ Պաշտպանության ոլորտը կարգավորող ռազմավարական փաստաթղթերում ավելի ու ավելի է մեծ նշանակություն տրվում ռազմական դիվանագիտությանը։ Ավելին, այս երեւույթը բնորոշ է պետություններին, որոնք էապես տարբերվում են աշխարհաքաղաքական դիրքով, քաղաքական, ռազմական և տնտեսական հնարավորություններով։ Այսպիսով, դաշնակիցների համար բարեկամական համագործակցության զարգացումը կարևոր նշանակություն ունի ԱՄՆ պաշտպանության ռազմավարության մեջ 2։ 2010 թ. Ընդունված Ռուսաստանի ռազմական դոկտրինի հիմնական խնդիրներից են `միջազգային անվտանգության կազմակերպությունների շրջանակներում համագործակցության խորացումը, տարբեր պետությունների հետ փոխշահավետ համագործակցության ձևավորումը 3։ Երկկողմ և բազմակողմ ռազմական և ռազմատեխնիկական համագործակցության ընդլայնումը առանցքային դեր կխաղա Kazakhազախստանի ռազմական անվտանգության ապահովման գործում 4։ ՆԱՏՕ-ի շրջանակներում գործընթացների զարգացումը և իր դաշնակիցների հետ կապերի զարգացումը Էստոնիայի պաշտպանական քաղաքականության երկու ուղղություններից մեկն է 5։ Վրաստանի զինված ուժերի կողմից առաջադրված խնդիրների թվում է միջազգային պարտավորությունների կատարումը, միջազգային ռազմական համագործակցությանը մասնակցելը 6։ 1 Տե՛ս Շահգելդյան Մ., Ազգային անվտանգություն։ Հայեցակարգը, էությունը, ձևավորումը, առաջնահերթությունները, Երևան, 2002, էջ 13։ 2 Տե՛ս Միացյալ Նահանգների ազգային պաշտպանության ռազմավարություն, Պաշտպանության նախարարություն, http։ //www.defense.gov/news/2008%20national%20defense%20strategy.pdf, էջ. 15 3 Տե՛ս «Ռուսաստանի Դաշնության պատերազմի դոկտրինը», 2010, http։ // www. //news.kremlin.ru/ref_notes/461, գլուխ 3, կետ 28։ 4 Տե՛ս «Kazakhազախստանի Հանրապետության ռազմական դոկտրինների ստեղծման մասին», http։ // www. //www.unesco.kz/cgi-bin/library?e=d5 Տե՛ս Էստոնիայի ազգային պաշտպանության ռազմավարություն, 2011, http։ // www. //www.kaitseministeerium.ee/files/kmin/img/files/KM_riigikaitse_strateegia_eng(2).pdf, էջ. 6 «Վրաստանի ազգային ռազմական ռազմավարությունը», Վրաստանի պաշտպանության նախարարություն, 2014, http։ //www.mod.gov.ge/docu Այսպիսով, կախված իրենց արտաքին և անվտանգության քաղաքականության առաջնահերթություններից, պետությունները կարող են տարբեր ձևերով սահմանել միջազգային ռազմական համագործակցությունը, բայց ժամանակակից պետությունների պաշտպանական քաղաքականության օրակարգում դրա առանցքային տեղն անվիճելի է։ Դա չի նշանակում, որ ռազմական դիվանագիտությունը փոխարինելու համար պաշտպանական դիվանագիտություն ռազմական անվտանգությունն ապահովելու համար, հատկապես այն տարածաշրջանում, որտեղ կա ռազմաքաղաքական բարդ միջավայր, ինչպիսին է Հարավային Կովկասը։ Ռազմական դիվանագիտությունը ռազմական անվտանգության հիմնական բաղադրիչն է, որի կողմից ստեղծված երաշխիքների համակարգը լրացնում և ավարտում է պետության ռազմական անվտանգության ապահովումը։ Անկախություն ձեռք բերելու հենց սկզբից միջազգային ռազմական համագործակցությունը Հայաստանի արտաքին անվտանգության քաղաքականությունը մշակողների և իրականացնողների կողմից ընկալվում է որպես հնարավոր գործոն։ Անվտանգության ոլորտում գործող միջազգային կազմակերպություններում ներգրավվածությունը համարվում է Հայաստանի Հանրապետության անվտանգության ապահովման միջոցներից մեկը 1։ Մասնավորապես, Հավաքական անվտանգության պայմանագրի կազմակերպությունը (ՀԱՊԿ) համարվում է Հայաստանի անվտանգության իրական երաշխիք 2։ Հայաստանի Հանրապետության ռազմական անվտանգության համակարգում միջազգային ռազմական համագործակցության տեղն ու դերը հետագայում որոշվել է ազգային անվտանգության և պաշտպանության ոլորտները կարգավորող հիմնական փաստաթղթերի ընդունմամբ, ինչպես, օրինակ, ՀՀ Ազգային անվտանգության ռազմավարության 2007 թ. փետրվարի 7-ին `նույն թվականի դեկտեմբերի 25-ին ընդունված Հայաստանի Հանրապետության ռազմական դոկտրինը։ Հայաստանի Հանրապետության ազգային անվտանգության ռազմավարությունը փաստաթուղթ է, որը սահմանում է Հայաստանի Հանրապետության ազգային անվտանգության ապահովման հիմնական ուղղությունները 3։ Ազգային անվտանգության ռազմավարության կողմից սահմանված գերակայությունների համաձայն ՝ Հայաստանը, լինելով շահագրգիռ մասնակից միջազգային անվտանգության համակարգի, առաջին հերթին իր եվրոպական-տարածաշրջանային հատվածների մշակման, ձգտում է իրականացնել արտաքին անվտանգության ռազմավարությունը բազմավեկտորի սկզբունքների վրա։ ինտեգրում 4։ Հայաստանի Հանրապետությունը մասնակցում է տարածաշրջանում և աշխարհում խաղաղության և անվտանգության ապահովմանը ՝ մասնակցելով անդրազգային հանցագործությունների, այդ թվում ՝ միջազգային ահաբեկչության և զանգվածային ոչնչացման զենքի տարածման դեմ միջազգային պայքարին և ձգտում է մեծացնել իր ներգրավվածությունը միջազգային խաղաղության և անվտանգության ջանքերում։ խաղաղապահ գործողությունների միջոցով։ «Հասկանալով մեկ պետության սահմանափակ կարողությունները ներկայիս մարտահրավերների պայմաններում, Հայաստանի Հանրապետությունն օգտագործում է ակտիվ ռազմական ուժ։ 1 Տե՛ս Լեւոն Տեր-Պետրոսյանի ելույթը Միացյալ Նահանգներում, 1994, http։ //www.ilur.am/news/view/29128.html. 2 Տե՛ս Նախագահ Սերժ Սարգսյանի ելույթը ՀՀ ՊՆ-ում տեղի ունեցած ընդլայնված նիստում, 15.01.2013 թ., Http։ //www.president.am/hy/statements-and-messages/item/2013/01/15/ Նախագահ-Սերժ-Սարգսյան-ելույթի-նիստ-Պաշտպանության նախարարություն /. 3 Տե՛ս «ՀՀ ազգային անվտանգության ռազմավարություն», http։ //www.mil.am/1298095835. 4 Տե՛ս Հ. Քոթանջյան, ՀՀ ազգային շահերի ապահովման հեռանկարները ընդհանուր անվտանգության համակարգի արդիականացման համատեքստում, ՀՀ ՊՆ Դ. Կանայանյան ԱՐՀԻ «Հայոց բանակ» ռազմագիտության հանդես, 4 (62), 2009 , էջ 46։ 5 Տե՛ս «Հայաստանի Հանրապետության ազգային անվտանգության ռազմավարություն» (հաստատված է ՀՀ Նախագահին առընթեր ազգային անվտանգության խորհրդի 2007 թվականի հունվարի 26-ին), http։ Քաղաքական համագործակցություն ինչպես տարածաշրջանային, այնպես էլ արտատարածաշրջանային պետությունների հետ։ ՀՀ զինված ուժերը մասնակցում են միջազգային խաղաղության և անվտանգության գործողություններին ... Հայաստանի ռազմական ոլորտում համագործակցությունը առանձին երկրների հետ, ինչպես նաև անդամակցություն միջազգային և տարածաշրջանային անվտանգության կազմակերպություններին, դրանց շրջանակներում իրականացվող միջազգային ծրագրերին մասնակցություն։ ուղղված են ազգային անվտանգության ապահովմանը։ Ինչ վերաբերում է Հայաստանի միջազգային ռազմական համագործակցության տարբեր ուղղություններին, ապա ռազմավարությունը ներառում է ՀԱՊԿ անդամակցությունը Հայաստանի անվտանգության բաղադրիչներից, որն ապահովվում է անդամ պետությունների միջև բազմակողմ կապերով, հաշվի առնելով, որ Պայմանագրի ռազմական բաղադրիչը արտոնյալ պայմաններ է նախատեսում ռազմատեխնիկական համար։ անդամ պետություններին մատակարարումները։ ինչը առաջնային նշանակություն ունի Հայաստանի համար 2։ Հայաստանի անվտանգության համակարգի հիմնասյուներից են ՀԱՊԿ շրջանակներում Ռուսաստանի հետ համագործակցությունը, երկու երկրների միջեւ ստորագրված «Բարեկամության, համագործակցության» և «Փոխադարձ օգնության» մասին համաձայնագրերը, «Հայաստանի Հանրապետության և Ռուսաստանի Դաշնության 21-րդ դարի դաշնակցային համագործակցության մասին» համաձայնագրերը։ «, սերտ պաշտպանական համագործակցություն և Ռուսաստանի ռազմական ներկայություն Կովկասում տարածաշրջանում Հայաստանի Հանրապետության անվտանգության ապահովման հնարավոր գործոն է 3 ռազմաքաղաքական հավասարակշռություն 3։ Ընդգծվում է նաև ՆԱՏՕ-ի հետ գործընկերությունը `շեշտելով, որ Հայաստան-ՆԱՏՕ Անհատական ​​գործընկերության գործողությունների ծրագրի (IPAP) արդյունավետ իրականացումը կնպաստի պաշտպանական համակարգի կատարելագործմանը և արդիականացմանը, կբարձրացնի դրա արդյունավետությունը և կապահովի համատեղելիություն զարգացած պաշտպանական համակարգերի հետ։ երկրներ, այդ թվում ՝ theինված ուժերի հետ »4։ Հայաստանի Հանրապետության ռազմական դոկտրինը պաշտոնական հասկացությունների ամբողջություն է `ներառյալ ՀՀ ռազմական անվտանգության ապահովման ռազմաքաղաքական, ռազմավարական, ռազմատնտեսական և ռազմատեխնիկական հիմքերը 5։ Ըստ դոկտրինի `Հայաստանն ապահովում է ռազմական անվտանգության ոլորտում համապարփակ միջազգային համագործակցության խորացումը, միջազգային առաջատար փորձի ձեռքբերումը` ի նպաստ Հայաստանի Հանրապետության ռազմաքաղաքական և ռազմական հզորացման `ռազմական անվտանգության սպառնալիքները նվազեցնող գործոնները համարելով բարենպաստ պայմաններ։ ռազմական համագործակցության համար։ Միջազգային ինտեգրման գործընթացներ 6. Ըստ Վարդապետության, ՀՀ և Լ NKՀ բազմակողմ երկկողմ հավասարակշռված ռազմական համագործակցության զարգացումը, ՀՀ և Լ NKՀ 1 Տե՛ս «Հայաստանի Հանրապետության ազգային անվտանգության ռազմավարություն»։ 2 Տե՛ս նույն տեղում։ 3 Տեսեք նույն տեղում։ 4 Տե՛ս նույն տեղում։ 5 Տե՛ս http։ //www.mil.am/1298096344. 6 Տե՛ս «ՀՀ ռազմական դոկտրինա», բաժին 1, գլուխ 2, կետ 9, http։ Բնակչության ֆիզիկական անվտանգության համար անհրաժեշտ պաշտպանական ուժերի ապահովման ռազմական նպատակներից մեկը 1 է։ Հայաստանի Հանրապետության զինված ուժերը հետապնդելու են ռազմական անվտանգության միջազգային երաշխիքներ, որոնք ներառում են կոլեկտիվ անվտանգության համակարգերի շրջանակներում դաշնակցային-գործընկերային հարաբերությունների հաստատում և շարունակական զարգացում, ինչպես նաև միջազգային ռազմական անվտանգության ստանձնում, ուստի հիմնական գործառույթները ofինված ուժերը կատարում են միջազգային պայմանագրերով նախատեսված պարտավորությունները։ Մասնակցություն միջազգային մարդասիրական «փրկարարական, խաղաղապահական» կայունացման գործողություններին 2։ Ըստ դոկտրինի ՝ միջազգային անվտանգության ապահովման նպատակով ռազմական ներգրավվածությունը միջազգային ուժերի գործողություններին անվտանգության տարբեր կառույցների մասնակցության ընդլայնումն է, որի նպատակն է միջազգային անվտանգության մեջ ՀՀ մասնաբաժնի ամբողջական ստանձնումը ներառյալ միջազգային անվտանգության համակարգեր 3. Միջազգային ռազմական համագործակցությունը նշված է ՀՀ ռազմավարական վերանայման արդյունքների մասին հանրային իրազեկման փաստաթղթում։ «Հայաստանը կմնա՞ միջազգային անվտանգության կայուն կողմնակից»։ Այն կիրականացվի ԵԱՀԿ-ի, ՀԱՊԿ-ի, ՆԱՏՕ-ի և այլ առաքելությունների և ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդի կողմից լիազորված բազմազգ ուժերի շրջանակներում »4։ Վերոնշյալ փաստաթղթերի ուսումնասիրությունը թույլ է տալիս եզրակացնել, որ միջազգային ռազմական համագործակցությունը մի քանի ուղղություններով ազդում է Հայաստանի Հանրապետության ռազմական անվտանգության վրա։ 1. Ռազմական դիվանագիտությունը նպաստում է պաշտպանական համակարգի զարգացման գործում Հայաստանի Հանրապետության անվտանգության գլխավոր երաշխավոր զինված ուժերի արդյունավետության բարձրացմանը։ Անդրադառնալով ՀԱՊԿ ՆԱՏՕ-ի ծրագրերում ՀՀ դերին ՝ ՀՀ Պաշտպանության նախարար Սեյրան Օհանյանն ընդգծում է, որ այսպիսով ոչ միայն մեծանում է հայկական բանակի միջազգային հեղինակությունը, այլև հանրապետության զինված ուժերը։ Հայաստանում ծանոթացեք ժամանակակից բանակների առաջավոր փորձին։ ՀԱՊԿ-ին անդամակցությունը ոչ միայն Հայաստանի անվտանգության կարևոր բաղադրիչն է, այլ նաև արտոնյալ պայմաններ է ապահովում ռազմատեխնիկական մատակարարումների համար `տարեկան համատեղ զորավարժությունների միջոցով բարձրացնելով բանակի մարտունակությունը 6։ ՆԱՏՕ-ի հետ համագործակցությունը նպաստում է պաշտպանության ոլորտի արդիականացմանը `միջազգային փորձի վրա հիմնված բարեփոխումների միջոցով 7։ ՀՀ զինված ուժերի մարտունակությունը բարձրացնելու համար անհրաժեշտ է նաև երկկողմ ռազմական համագործակցություն Ռուսաստանի Դաշնության, ԱՄՆ-ի, Հունաստանի և շուրջ երկու տասնյակ այլ երկրների հետ։ 2. Ռազմական դիվանագիտության իրականացման միջոցով ապահովվում են ռազմական անվտանգության միջազգային երաշխիքները։ 1 Տե՛ս «ՀՀ ռազմական դոկտրինա», բաժին 2, գլուխ 4, 16-րդ կետ։ 2 Տե՛ս նույն տեղում։ 3 Տե՛ս նույն տեղում, Բաժին 1, գլուխ 4, 20-րդ կետ։ 4 Տե՛ս «Հանրային իրազեկման փաստաթուղթ` Հայաստանի Հանրապետության պաշտպանության ռազմավարական վերանայման արդյունքների մասին », էջ։ 5 Տե՛ս Ս. Օհանյան, Հայոց բանակի 20-ամյա տարեգրությունը, Երևան, 2012, էջ։ 208 թ. 6 Տե՛ս Ե. Մինասյան, Հայաստանի երրորդ հանրապետության պատմություն, Երեւան, 2014, էջ։ 535 թ. 7 Տե՛ս նույն տեղում, էջ 535։ Modernամանակակից աշխարհում անհնար է ապահովել երկրի ռազմական անվտանգությունը միայն սեփական զինված ուժերի ուժով։ Հ.Քոթանջյանն ասում է. «Talkingամանակակից պետությունների ռազմական անվտանգության ամրապնդման մասին խոսելիս (հաշվի առնելով դրա արտաքին կողմը) բնական է եզրակացնել, որ նրանց պաշտպանական և ռազմաքաղաքական իրավիճակի ամրապնդումը հնարավոր է ոչ թե ռազմական հզորության բարձրացմամբ, որի ապակառուցողականությունը գրեթե կասկածելի, բայց միջազգային, տարածաշրջանային և անվտանգության երկկողմ համակարգերի ստեղծում »։ 1 3. Ռազմական դիվանագիտության միջոցով Հայաստանը ստանձնում է միջազգային անվտանգության իր մասնաբաժինը, ինչը թույլ է տալիս որոշակի ազդեցություն ունենալ անվտանգության միջավայրի զարգացման վրա։ Սառը պատերազմի դարաշրջանի աշխարհակարգի փլուզման արդյունքը ներքին և արտաքին անվտանգության պարզ սահմանազատման վերացումն էր 2։ Պետությունների ռազմական անվտանգությանն ուղղված նոր սպառնալիքները (ահաբեկչություն, այլ անդրազգային հանցագործությունների թվի աճ և այլն) հրամայական են դարձել երկկողմ «բազմակողմ համագործակցության» խորացման դեմ արդյունավետ պայքարի համար։ ՀՀ զինված ուժերը փորձում են ակտիվացնել իրենց ներգրավվածությունը այդ սպառնալիքների դեմ միջազգային հանրության համատեղ ջանքերում։ Այս կերպ լրացվում է ՀՀ ռազմական անվտանգության միջազգային բաղադրիչը, ինչպես Հայաստանն է իր մասնաբաժինը ստանձնում միջազգային անվտանգության ապահովման գործում։ ՀՀ պաշտպանության նախարար Ս.Օհանյանը նշում է. «Մենք իրավունք չունենք պարզապես պասիվ որոնող լինել անվտանգության ոլորտում, մենք պարտավոր ենք մեր հնարավորությունների սահմաններում մասնակցել միջազգային անվտանգության ապահովման գործընթացներին։ Այդ ամենի խորացումը, միջազգային համագործակցության խորացումը մեր երկրի անվտանգությունն ավելի անխոցելի է դարձնում »3։ Վերոնշյալ երեք ուղղությունները հիմնականում միահյուսված են երկկողմ և բազմակողմ ոլորտներում Հայաստանի Հանրապետության կողմից իրականացվող միջազգային ռազմական համագործակցության չափումներին։ Հայ-ռուսական դաշնակցային գործընկերությունը, բացի ՀՀ զինված ուժերի ռազմատեխնիկական կարիքները լուծելուց, նպաստում է նաև տարածաշրջանում ռազմաքաղաքական հավասարակշռության պահպանմանը, Հայաստանի համար ստեղծում է ռազմական անվտանգության միջազգային երաշխիքներ։ Իր հերթին, ակտիվորեն մասնակցելով ՀԱՊԿ գործընթացներին, փորձելով նպաստել կազմակերպության արդյունավետությանը, Հայաստանն անընդհատ ջանքեր է գործադրում, առաջին հերթին, հնարավոր ագրեսիայի սպառնալիքի դեպքում կատարել Պայմանագրի 4-րդ հոդվածով նախատեսված անդամ պետությունների պարտավորությունները։ ընդդեմ Հայաստանի։ Վերջին տարիներին ՆԱՏՕ-ի կողմից իրականացված ՆԱՏՕ-ի խաղաղապահ առաքելություններին ակտիվ ներգրավվածությունը ոչ միայն թույլ է տալիս մեր երկրին դեր խաղալ միջազգային անվտանգության ապահովման գործում, այլ նաև նպաստում է ՀՀ զինված ուժերի կողմից հակամարտության էթնոպոլիտիկայի նոր Կոտանջյան Հ. Հայաստանի ռազմական քաղաքականության և ազգային անվտանգության հիմունքները, Երևան, 2010, էջ. 552 թ. 2 Տե՛ս Աբրահամյան Ս., Անվտանգության և պաշտպանության հարցերի որոշ ասպեկտներ, «Հայոց բանակ», 2008. 2-3, էջ 59։ 3 Տե՛ս S. Ohanyan, p. 263։ 4 Տե՛ս http։ Հմտությունների ձեռքբերում, մասնավորապես ՝ խաղաղապահ գործողությունների ոլորտում, որի դերը, կարծում ենք, չի կարելի թերագնահատել modernինված ուժերի ՝ ժամանակակից անվտանգության սպառնալիքներին արագ և արդյունավետ արձագանքելու կարողության զարգացման համար։ Անդրանիկ Գրիգորյան ՄԻERNԱԳԱՅԻՆ ՌԱITՄԱԿԱՆ ՀԱՄԱԳՈՐԱԿՈՒԹՅՈՒՆԸ ՝ որպես ՀՀ ՌԱITՄԱԿԱՆ ԱՆՎՏԱՆԳՈՒԹՅԱՆ ԲԱONՆԻ Բանալի բառեր. Ազգային անվտանգություն, ռազմական անվտանգություն, միջազգային ռազմական համագործակցություն, ռազմական / պաշտպանական դիվանագիտություն ։

example865

example865

Ուսումնասիրության խնդիրն է բացահայտել և լուսաբանել քեմալականների դեմ 1920 թ. Հաճընի հայերի յոթնամսյա հերոսական ինքնապաշտպանության պարտության պատճառները։ Մեծ եղեռնից մազապուրծ հաճընցիները հայրենի բնակավայր վերադառնալուց մեկ տարի անց ստիպված էին զենք վերցնել ինքնապաշտպանության համար։ Ցավոք, այն ավարտվեց պարտությամբ։ Տպագիր և արխիվային նյութերի ուսումնասիրության արդյունքում հանգել ենք այն եզրակացությանը, որ պարտության պատճառները երկուսն են՝ Կիլիկիայի ֆրանսիական իշխանությունների հանցավոր անտարբերությունն ու անգործությունը, ինչպես նաև հայկական կազմակերպությունների ու գործիչների չհամակարգված գործողությունները։

ՀԱՃԸՆԻ 1920 Թ. ԻՆՔՆԱՊԱՇՏՊԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸԿիլիկիայի նշանավոր կենտրոններից էր Հաճընը։ Այն Առաջին համաշխարհային պատերազմից առաջ ուներ 30-35 հազար բնակչություն1, որոնքբացառապես հայեր էին։ Վերջիններս Մեծ եղեռնի ժամանակ աքսորվեցին Սիրիայի անապատներ, որտեղ նրանց մեծ մասը մահացավ։ 1918 թ. հոկտեմբերի 30-ի զինադադարից հետո, հավատալով դաշնակիցտերությունների խոստումներին, Եղեռնը վերապրած հաճընցիները վերադարձան իրենց հայրենի օջախներ։ Նրանց առաջին քարավանը՝ մոտ 550 հոգի,Հաճըն վերադարձավ 1919 թ. մարտի 22-ին2, իսկ 1919 թ. վերջին, Է. Բրեմոնիտվյալներով, Հաճընում վերահաստատվեցին 8.000 հայեր3։ Սակայն ՍոկրատԹերզեյանի տեղեկությունների համաձայն՝ Հաճընի բնակչության ընդհանուրթիվը հասնում էր 6.000-ի4, ուստիև Բրեմոնի հիշատակությունները բնակչության թվաքանակի վերաբերյալ կարող են նաև չափազանցված լինել։ Վերապրող հաճընցիները կարճ ժամանակահատվածում ոտքի կանգնեցրին հրդեհված քաղաքը, սակայն նրանց խանդավառ աշխատանքը երկար չտևեց։ 1920 թ. փետրվարին Մարաշի հաջողությունից քաջալերված՝ քեմալականները իրենց տենդագին գործունեությունը տեղափոխեցին Հաճըն։ Վերահաս վտանգից փրկվելու համար Կարապետ Չալյանի նախաձեռնությամբկազմակերպվեց ինքնապաշտպանության բարձրագույն խորհուրդ, որի նախագահը Հաճընի հոգևոր առաջնորդ Պետրոս Սարաճյանն էր։ Պաշտպանությանհրամանատար նշանակվեց զորավար Անդրանիկ Օզանյանի զինակից,սպա Սարգիս Ճեպեճյանը, տեղակալ՝ Արամ Թերզյանը։ Որոշվեց զորակոչի ենթարկել 16-50 տարեկան բոլոր տղամարդկանց։ Զինված ուժերը բաժանվեցին4 վաշտերի, կազմվեցին առաջապահ և պահեստի խմբեր, որոնք կանոնավորպետք է մարզվեին, կարգավորվեց պարենավորման գործը, փորվեցին խրա1 Սահակյան Ռ., Թուրք-ֆրանսիական հարաբերությունները և Կիլիկիան 1919-1921 թթ.,Երևան, 1970, էջ 166։ 2 Թաթուլեան Գ., Անթեղուած գաղտնիքները, Բեյրութ, 1967, էջ 222։ 4 Թերզյան Ս., Հաճընի ութամսյա դյուցազնամարտը, Պուենոս-Այրես, 1956, էջ 698։ Այստեղ հարկ ենք համարում հիշատակել, որ չնայած նախապատրաստվող գործողություններին՝ զենքի պակասը ակնհայտ էր. 800 կռվողներիցմիայն 300-ին էր զենք բաժանվել6։ 1920 թ. փետրվարի վերջերին Հաճընի դրությունը խիստ սրվեց։ Զինվածուժերի ընդհանուր հրամանատարությունը փետրվարի 22-ին հրավիրեց ժողով։ Սարգիս Ճեպեճյանը հայտնեց, որ թուրքերի կողմից հնարավոր հարձակումը տեղի կունենա ձնհալից հետո՝ մարտին, ուստիև պետք էր շատ զգոն լինել։ Նրանք որոշեցին երեք հոգուց բաղկացած պատվիրակություն ուղարկելԱդանա՝ գնդապետ Է. Բրեմոնի մոտ՝ Հաճընի վիճակը ներկայացնելու, օգնություն խնդրելու և հնարավորության դեպքում թույլ տալ այստեղ կամավորական խմբեր կազմակերպել։ Հաճընցիները նաև հույս ունեին օգնություն ստանալ ֆրանսիացի զինվորներից։ Պատվիրակության կազմում էին Պետրոս արքեպիսկոպոս Սարաճյանը, Հարություն Խաչատրյանը և Ազգային վարժարանիտնօրեն Շմավոն Փոստոյանը7։ Նույն օրը պատվիրակությունը՝ 7 ոստիկանների ուղեկցությամբ, ուղևորվեց Սիս, որտեղ հանդիպեց քաղաքի ֆրանսիական կառավարիչ, կապիտանԹայարդային և հայտնեց իր առաքելության նպատակը։ Մարտի 5-ին պատվիրակությունը ժամանեց Ադանա։ Երկու օր հետո Միհրան Տամատյանի գլխավորությամբ պատվիրակությունը ներկայացավ Կիլիկիայի գլխավոր կառավարիչ նահանգապետ գնդապետ Բրեմոնին։ Վերջինս խոստացավ զենք, պարեն ևկամավորական խմբեր ուղարկել Հաճըն։ Մարտի 9-ին 200 հայ երիտասարդներ պատրաստակամություն հայտնեցին մեկնելու Հաճըն, սակայն, հակառակ Բրեմոնի խոստմանը, ֆրանսիականզինվորական իշխանությունները հրաժարվեցին զենք տալ՝ պատճառաբանելով, որ կամավորները պետք է հասնեն Սիս և այնտեղ զինվեն։ Մարտի 10-ինպատվիրակության անդամները կրկին այցելեցին Բրեմոնին։ Պարզվեց, որխոստացված զենքն ու ռազմամթերքը ամբողջությամբ ընկել էր թուրք չեթենների ձեռքը8։ Թայարդան սսեցի և հաճընցի 80 երիտասարդների հանձնարարել էր մեծքանակությամբ հրացան, փամփուշտ և պայթուցիկ նյութեր փոխադրել Հաճըն՝Յաղբասանի վրայով, որտեղ գերակշռող էին թուրքական գյուղերը։ Կամավորները ապահովության համար որոշեցին գնալ հակառակ ճանապարհով՝ լեռնե5 Թերզյան Ս., նշվ., աշխ., էջ 212-213, Սահակյան Ռ., նշվ., աշխ., էջ 168-169, Արամ Ասպետ,Դրվագներ Հաճնոյ հերոսամարտեն և հերոսին ոդիսականը, Պէյրութ, 1961, էջ 75-78։ 6 ՀԱԱ, ֆ. 408, ց. 1, գ. 142, թ. 13։ 7 Մաշտոցի անվան Մատենադարան, Արշակ Ալպոյաճյանի արխիվ, թղթ. 14, վավերագիր 29, թ.2։ 8 Մաշտոցի անվան Մատենադարան, Արշակ Ալպոյաճյանի արխիվ, թղթ. 14, վավերագիր 29, թ.12։ Թայարդան տեղեկանալով նրանց մտադրության մասին, խստիվ արգելեց։ Քեմալականները, այդ իմանալով, շրջապատեցին հայերին։ Միայն 18-20հոգու հաջողվեց փրկվել։ 40 սայլ ռազմամթերք ընկավ թուրքերի ձեռքը9։ Այդ դեպքերի շուրջ հետաքրքրաշարժ վկայություններ է թողել սփյուռքահայ հեղինակ Մ. Սեպուհը։ Վերջինս նշում էր. «մեծաքանակ փամփուշտ և հրացան Հաճըն փոխադրող զորաջոկատի շրջապատման միակ պատասխանատուն էվերեկցի Սէմիզյան ըսված հրեշածին դավաճանն էր, որ պատահաբարտեղեկանալով ռազմամթերք փոխադրող ջոկատին ճամփա ելած ըլլալուն լուրը հաղորդող հեռագրին, անմիջապես իմաց տված էր Վահկայի քեմալականկազմակերպության ներկայացուցիչ Ճեզմի բեյին»10։ Ահա այսպիսի վախճան ունեցավ ֆրանսիական զինվորական իշխանությունների օգնությունը Հաճընին։ Բրեմոնը մարտի 14-ին Միհրան Տամատյանին ուղղված հեռագրում ավելորդ չհամարեց ևս մեկ անգամ հիշեցնել, որ, հակառակ իրենց կամքի, նրանք,այնուամենայնիվ, չեն կարող ոչինչ անել հայերին օգնելու համար։ Իր հուշերումԲրեմոնը մատնանշում էր, որ հայ ղեկավար գործիչները և Հաճընի բնակիչներըբազմիցս դիմել են ֆրանսիական զինվորական իշխանություններին՝ Հայկական լեգեոնի մի ջոկատ Հաճըն ուղարկելու համար, սակայն իրենք այդ դիմումներին ընթացք չեն տվել11։ Հաճընցիները մնացին անելանելի վիճակում։ Մնում էր կամ կազմակերպված նահանջել Սիս, քանի դեռ քաղաքը լրիվ օկուպացված չէր թուրքերի կողմից, կամ մնալ և ընդունել անհավասար կռիվը։ Մարտի 14-ին Հաճընի պատվիրակության ղեկավար Պետրոս եպիսկոպոսՍարաճյանը հանդես եկավ հեռագրով, որով խորհուրդ էր տալիս անհապաղնահանջել։ Հակառակ մոտեցում ցուցաբերեցին Հաճընի պաշտպանությանհարցի Կիլիկիայի Ազգային խորհրդի անդամները՝ Միհրան Տամատյանի գլխավորությամբ։ Վերջինս գտնում էր, որ ոչ մի դեպքում չպետք է հանձնվել՝ ընտրելով նահանջի ուղին. դա կարող է անպատվաբեր լինել հայերի համար։ 1920 թ. մարտի 14-ին Մ. Տամատյանը իր և Պետրոս եպիսկոպոս Սարաճյանիկեղծ ստորագրությամբ նամակ ուղարկեց Հաճըն, որտեղ ասվում էր. «Գաղթըազգային արժանապատվության դեմ է, դուք հային վայել և Հաճընի քաջու9 Մաշտոցի անվան Մատենադարան, Արշակ Ալպոյաճյանի արխիվ, թղթ. 14, վավերագիր 29, թ.12-13, ՀԱԱ, ֆ. 408, ց. 1, գ. 124, թ. 1-2։ 10 Սեպուհ Մ., Հաճընի ողբերգությունը, վավերական և անտիպ տեղեկություններ, Հալեպ, 1960թ., էջ 52։ 11 E. Bremond , նշվ., աշխ., էջ 45։ թյամբ կռիվը շարունակեք, քանի մը օրվան մեջ ձեզի 1200 հոգիանոց օգնական ուժ պիտի հասնի»12։ Այս հեռագրից կարելի է եզրակացնել, որ ամեն դեպքում հույս կար օգնություն ստանալու, որ միգուցե ֆրանսիական իշխանությունը կփոխի իր քաղաքականությունը հայերի նկատմամբ։ Մարտի 15-ին Մ. Տամատյանի գլխավորությամբ հրավիրվեց Ազգային միության և միջկուսակցական խառը ժողով՝ Հաճընի խնդիրը քննարկելու։ Ժողովում Մ. Տամատյանը տեղեկացրեց, որ Բրեմոնը Սսի ֆրանսիական կառավարիչ կապիտան Թայարդայի միջոցով հեռագրական նամակ է ուղարկել Հաճըն՝մասնակի նահանջի հրամանով։ Նահանջելու էին միայն կանայք, երեխաները ևծերերը։ Սակայն ի պատասխան Բրեմոնի որոշման՝ հաճընցի տղամարդիկհրաժարվեցին մնալ և պաշտպանել միայն Հաճընի ավերակները13։ Այդ իսկպատճառով որոշեցին, որ ոչ ոք չի նահանջելու և մնալու է քաղաքում։ ՄիհրանՏամատյանն իր անձնական պատասխանատվությամբ նամակ հեռագրեց Հաճըն, որտեղ ասվում էր. «Չը նահանջել, դիմադրել և օգնության սպասել»14։ Իմանալով ժողովում ընդունված որոշման մասին՝ Պ. Սարաճյանը դեմ արտահայտվեց՝ հայտարարելով, որ նրանք ճակատագրական սխալ են գործում։ Նա հանձնարարեց պատվիրակության անդամ Շ. Փոսթոյանին անհապաղ նահանջելու մասին հեռագիր ուղարկել, որը, ի դժբախտություն հաճընցիների,այդպես էլ տեղ չհասավ։ Ինչպես նկատեցինք, Հայոց ազգային միությունում կային տարաձայնություններ, հակասական տեսակետներ, որոնք էլ ավելի էին բարդացնում իրավիճակը։ 1920 թ. մարտի 15-ից Հաճընն արդեն ամբողջովին պաշարված էր, իսկհեռագրային կապը արտաքին աշխարհի միջև՝ խզված։ Քեմալական բանակիհրամանատար Կոզան օղյու Դողանը սկզբնապես փորձեց հաջողության հասնել կեղծիքի ու խորամանկության միջոցով։ Նա մարտի 17-ին բանակցություններ սկսելու առաջարկով դիմեց Հաճընի ինքնապաշտպանության կոմիտեին։ Բանակցությունները տևեցին 12 օր։ Թուրքական կողմը պահանջում էր հանձնել զենքը՝ հայտարարելով, որ նրանց նպատակը միայն ֆրանսիացիներիվտարումն է։ Վերջինիս սպառնալից նամակը Հաճըն հասավ մարտի 28-ին15։ Ստանալով բացասական պատասխան՝ ապրիլի 10-ին թուրքական զորքըգրոհեց Գոփուշ կոչվող թաղամասի վրա, իսկ 2 օր հետո՝ Կիլիկիա թաղամասիև սուրբ Հակոբ վանքի ուղղությամբ։ Զորքերին հաջողվեց գրավել վանքը։ Քա12 Մաշտոցի անվան Մատենադարան, Արշակ Ալպոյաճյանի արխիվ, թղթ. 14, վավերագիր 29, թ.16։ 13 Նույն տեղում, թ. 16-17։ 14 Նույն տեղում, թ. 19։ 15 Թերզյան Ս., նշվ., աշխ., էջ 267-268։ ղաքը լիակատար շրջափակման մեջ շարունակեց հերոսաբար պաշտպանվել16։ Հաջողության չհասնելով՝ Դողանը դիմեց մեկ այլ խորամանկության՝ անուղղակի բանակցությունների։ Նրանք ապրիլի 16-ին Հաճըն ուղարկեցին անգլիական նպաստամատույցի ներկայացուցիչ պարոն Իպիին և Գրտեթի ամերիկյան որբանոցի տնօրենուհի տիկին Քոլտին, որոնք իրենց հետ բերեցին Դողանի հետևյալ պայմանները. 1. պարզել թուրքական դրոշ,2. հանձնել ֆրանսիական կառավարության կողմից տրված զենքերն ուռազմամթերքը,3. Հաճընում հաստատել թուրքական ազգային կառավարություն17։ Պահանջները մերժվեցին։ Հաճընցիները հրաժարվեցին հանձնել զենքը՝պատճառաբանելով, որ դրանք զուտ ինքնապաշտպանության համար են։ Թուրքական կառավարությունը նոր ուժեր կենտրոնացրեց քաղաքի շուրջը, և ապրիլի 30-ից անցան հարձակման՝ ռմբակոծության ենթարկելով ողջքաղաքը։ Հաճընը հայտնվեց ծանր վիճակում. սպառվում էր զինամթերքը։ Մայիսի 30-ին Հաճընից Ադանա հասած երկու սուրհանդակները հայտնեցին,որ ամեն մի հրացանի համար ունեն ընդամենը 15 փամփուշտ և գտնվում ենանելանելի վիճակում18։ Հաճընցիներին հասցված ամենածանր հարվածը1920 թ. մայիսի 30-ին կնքված ֆրանս-քեմալական զինադադարն էր, որի համաձայն՝ ֆրանսիական զորքերը լքեցին Սիսը և նահանջեցին Ադանա՝ իրենցհետ տանելով հայ բնակչությանը և անչափ դժվարացնելով Հաճընին օգնության փութացող հայ կամավորների ջանքերը19։ Այսպիսով՝ Ֆրանսիացիները վերջնականապես հրաժարվեցին որևէ օգնություն ցուցաբերել հաճընցիներին։ 1920 թ. հունիսի 14-ին Մ. Տամատյանը իր մոտ հրավիրեց Հաճընի հայրենակցական միության անդամներին, մի քանի հաճընցիների և հայտնեց նրանց,որ պաշարված Հաճընի ժողովրդի ֆիզիկական գոյությունը փրկելու միակ ելքըթուրքերի հետ հաշտությունն է, ուստի առաջարկեց այդ մասին մի նամակ ուղարկել հաճընցիներին՝ ամերիկյան միսիոներ Տատի միջոցով20։ Պետք է նշել, որ դեպքերի ականատեսներից ու մասնակիցներից ոչ մեկիհուշերում չի նշվում, թե ինչո՞ւ, այնուամենայնիվ, հիշյալ նամակը Հաճըն չհասցվեց։ Չէ՞ որ, օդանավից բացի, ուրիշ շատ միջոցներ կային. այն կարելի էր ուղարկել հաճընցի սուրհանդակներից մեկի միջոցով (որոնք ինչպես այդ ժամա16 Նույն տեղում։ 17 Նույն տեղում, էջ 307-308։ 18 Նույն տեղում, էջ 316։ 19 Ե. Չարենցի անվան գրականության և արվեստի թանգարան, Զապել Եսայանի ֆոնդ, հ. 289,թ. 29։ 20 Նոր Հաճըն, 1966, թիվ 11, էջ 30։ նակ, այնպես էլ ավելի ուշ, լուրեր էին բերում Հաճընի դրության մասին), դոկտոր Տատի կամ մեկ ուրիշ ամերիկյան միսիոների միջոցով։ Բերված փաստերից կարելի է ենթադրել, որ նամակը Հաճըն չուղարկելուհիմնական պատճաոը, թերևս, եղել է Ադանայում բնակվող 40 հաճընցիներիդժգոհությունը։ Այդ է վկայում նաև հունիսի 27-ին Ադանայի Աբգարյան վարժարանի բակում հրավիրված բազմահազարանոց ցույցը, որի բուն նպատակը,‒ ինչպես նշում է իր հուշերում Կ. Իզմիրլյանը,‒ «գրված նամակին դեմ բողոքելը, և ժողովուրդը՝ Հաճընը ազատելու համար կամավոր արձանագրվելուհրավիրելն էր»։ Հիշյալ ցույցի մասնակիցները եկան այն եզրակացության, որ «հերոս Հաճընը պետք չէ որ հաշտություն խնդրե, թուրքին ձեռքը համբուրե։ Ազգը անոր կռնակն է, պատրաստ է երթալու…»211920 թ. հուլիսին կազմվեց «Հաճընի արտակարգ արշավախմբի արտակարգ հանձնախումբ», որի նպատակն էր կազմել կամավորական խումբ՝ Հաճըն ուղարկելու համար։ Հուլիս-օգոստոս ամիսներին հաջողվեց հավաքագրելև Ախարճայում կենտրոնացնել 300 կամավորների։ Օգոստոսի 5-ին մոտ 200կամավորներ՝ Կայծակ Արամի (Թերզյան) ղեկավարությամբ, աննկատ մոտեցան թուրքական դիրքերին, ոչնչացրին մի ամբողջ դասակ, հակագրոհով լուրջկորուստներ պատճառեցին թշնամուն և սեպտեմբերի 20-ին գրավեցին Ռումլու քաղաքը22։ Սակայն Հաճընի ճակատագիրը արդեն կանխորոշված էր. մեծդժվարությամբ կազմավորված հայ կամավորների փոքրաթիվ ջոկատին այդպես էլ չհաջողվեց մեկնել Հաճըն։ Սեպտեմբերի 22-ին, երբ կամավորականխումբը պատրաստվում էր Հաճըն մեկնել, ֆրանսիական զորքերը շրջապատեցին Ախարճան, զինաթափեցին հայ կամավորներին և նրանց արտաքսեցինԿիլիկիայից23։ Կարելի է ասել, որ սա հաճընցիներին օգնելու վերջին փորձն էր, որը ևսավարտվեց անհաջողությամբ։ Բուն մեղավորը ֆրանսիական իշխանություննէր։ Վերջիններս, գալով համաձայնության թուրքերի հետ, ամեն կերպ խոչընդոտում էին կամավորական խմբերի կազմավորմանը։ Հոկտեմբերի 15-ին քեմալական զորքերը անցան հարձակման բոլոր ուղղություններով և խորտակելով պաշտպանության գծերը՝ ներխուժեցին քաղաք, հրկիզեցին այն, գազանաբար ոչնչացրին քաղաքի ողջ հայ ազգաբնակչությանը։ Միայն 380 հոգուց բաղկացած մի ջոկատի հաջողվեց ճեղքել պաշարման օղակը, հասնել Ջիհան, իսկ այնուհետև՝ Ադանա24։ 21 Կ. Իզմիրլյանը, Արագ վերլուծում մը Հաճնոյ եղեռնի առթիւ «Նոր Հաճըն»։ 1966, թիվ 10, էջ270։ 22 Թերզյան Ս., նշվ., աշխ., էջ 370։ 23 ՀԱԱ, ֆ. 408, ց. 1, գ. 142, թ. 15-16։ 24 Նույն տեղում, թ. 16։ Այսպես ավարտվեց Հաճընի հերոսական ինքնապաշտպանությունը։ Այնզոհ գնաց ֆրանսիական երկդիմի քաղաքականությանը։ Ցավոք, Հաճընի ազգաբնակչությանը չհաջողվեց փրկվել կոտորածներից, և չնայած դրան՝ Հաճընիինքնապաշտպանությունը մեր պատմության վառ էջերից մեկն է, որտեղ արտացոլվում է հայ ժողովրդի անկոտրում կամքն ու կորովի ոգին։ Մարինե ԲեժանյանՀԱՃԸՆԻ 1920 Թ. ԻՆՔՆԱՊԱՇՏՊԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸԲանալի բառեր՝ Հաճըն, Կիլիկիա, Ֆրանսիա, կամավորներ, Հայկական լեգեոն,ինքնապաշտպանություն։

example1976

example1976

Էական նշանակության մոլորության ազդեցության տակ կնքված գործարքը, լինելով կամքի և կամահայտնության անհամապատասխանությամբ կնքված գործարք, մոլորության ազդեցության տակ հայտնված անձի հայցով կարող է ճանաչվել անվավեր։ Պրակտիկայի տեսանկյունից կարևոր է պարզել այն չափանիշները, որոնք հնարավորություն կտան հստակ տարանջատել մոլորությունը անվավերության մեկ այլ պայմանից` խաբեությունից, ապա նաև առհասարակ մոլորությունն էական մոլորությունից։ Այդ հարցերի պարզաբանումը հնարավոր է դառնում` հիմնվելով արտասահմանյան երկրների համապատասխան իրավական կարգավորումների ու դատական պրակտիկայի վրա և համադրելով դրանք ներպետական կարգավորման հետ։

ԷՍՏԻԿԱԿԱՆ ՍԽԱԼՆԵՐԻ ԹԵՈՐՏԻԿ ԵՎ ԻՐԱՎԱԿԱՆ ԻՐԱՎԱԲԱՆԱԿԱՆ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ՝ ԻՆՉՊԵՍ անվավերության պայման, Քաղաքացիական օրենսդրությունը, հանդիսանալով ՀՀ իրավական համակարգի հիմնական և անկախ ճյուղ, նախ և առաջ ուղղված է կայուն և դրամավարկային հարաբերությունների ապահովմանը։ Գործնականում քաղաքացիական իրավահարաբերությունները հիմնականում առաջանում են գործարքներից։ Գործարքները, լինելով իրավական հետևանքներ առաջացնելու գործողություններ, ունեն կամավոր բնույթ։ Բայց հարցը, թե ինչին պետք է առաջնահերթություն տրվի գործարքի վավերությունը որոշելու համար, լինի դա ներքին կամք, թե կամք, վիճելի է։ Հատկանշական է, որ տեսության մեջ այս հարցի վերաբերյալ կա 3 հիմնական մոտեցում։ Կամքի տեսության հիմնադիր է համարվում Ֆ.Կ.Սավինը `իր« Modernամանակակից հռոմեական իրավական համակարգով »։ 1 Կտակը համարելով պայմանագրի գործողության անհրաժեշտ պայման, հեղինակը գրում է. «Կտակի համապատասխանության բացակայության դեպքում չկա ազատ, իրական կամք, կա միայն կտակի պատրանք։ Արդյունքում առաջացած արատը ՝ որպես խոչընդոտ մտնելով իրավական դաշտ, ստեղծում է դրական արձագանքի անհրաժեշտություն »2։ Բացարձակապես, նման կարծիքն ընդունելի չէ։ Կան դեպքեր, երբ կողմը օրենքով պարտավոր է գործարքի մեջ մտնել (օրինակ ՝ նախնական պայմանագիր), որի դեպքում կտակը պարտադիր չէ, որ համապատասխանի կտակին։ Առաջնահերթություն տալով ներքին կամքին `մենք նախ անտեսում ենք դրական կերպով ստացված գործարքի նշանակությունը։ Կամքի տեսությունը, ընդհանուր առմամբ, քաղաքացիական իրավահարաբերություններում գործարքների կիրառումը չափազանց խուսափողական է դարձնում. մասնավորապես. Երկրորդ տեսությունը նախընտրում է կամայականությունը։ Դրա ներկայացուցիչներն են Այերինգը, Գոդեմը, ankանկովսկայան։ Հիմնվելով «արտաքին փաստերին ապավինելու» սկզբունքի վրա ՝ կամքը, որպես իրավական նշանակություն չունեցող ֆենոմեն, անտեսվում է 3։ Ըստ այդ տեսության, գործողությունները և իրավական հետևանքները կապված են կամավորության հետ, ինչը կայունություն է հաղորդում քաղաքացիական իրավահարաբերություններին։ Բայց միևնույն ժամանակ անտեսելով ներքին կամքի կարողությունը, բացառվում է գործարքների վիճարկման հնարավորությունը, որոնք, օրինակ, կնքվել են սպառնալիքների ազդեցության տակ։ Մենք ընդունում ենք երրորդ տեսությունը, որը, ըստ էության, միավորում է առաջին երկուսը։ Ըստ այդմ, գործարքի իրականության համար գերակա է կամքի և կամքի միասնությունը։ «Միայն այդպիսի գործողությունը համարվում է օրինական, ինչը կամավոր գործողություն է։ Այնուամենայնիվ, կամքի առկայությունը բավարար չէ։ « Միայն արտաքին բնութագրման ենթակա գործողություններն ունեն իրավական նշանակություն », - ասաց DI Meyer 4-ը։ Ընդգծելով և կամքը, և´ կամքը `այս տեսությունը հավատարիմ է միայն երկուսի միասնության գաղափարին` հակամարտության ծագման դեպքում, երբ չկա միանշանակ լուծում։ Փաստորեն, ներքին կամքը չի կարող դիտվել որպես իրավական փաստ։ Համաձայն ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի, քաղաքացիների և իրավաբանական անձանց գործարքները 1 Տե՛ս Tomsinova A., Ponяtie “Willenserklärung” (կամավոր) Գերմանիայի քաղաքացիություն 1900, Vestn։ моск.ун-та, сер. 11, Rightիշտ։ 2012, № 5, էջ 49-63, հասանելի է http։ // www. //tomsinov.com/IGPZS/WILLENSERKLARUNG.pdf, հասանելի է 08.03.2015 թ. 2 Տե՛ս Savigny FK, The Modern of Modern Roman Rights, Volume II, ed. Կանոնադրություն, Մոսկվա-Օդեսա 2012, էջ 266-267։ 3 Տե՛ս գործարքի կատարման պայմանների խնդիրների ասպեկտները, հասանելի է http։ // www. //www.jourclub.ru/31/1786/, հասանելի է 08.03.2015 թ. Տե՛ս Meger- ը հասանելի է http։ են Պայմանագիր կնքելու համար անհրաժեշտ է երկու կողմերի (երկկողմ գործարք) կամ ավելի քան երեք կողմերի (բազմակողմ գործարք) համաձայնեցված կամքի արտահայտում։ Միակողմանի գործարք կնքելու համար անհրաժեշտ է մեկ կողմի կամքի արտահայտում։ 447-րդ հոդվածով նախատեսված պայմանագրի պայմանները մեկնաբանելիս դատարանը պետք է ելնի դրանում պարունակվող բառերի և արտահայտությունների բառացի իմաստից։ Ելնելով այս ամենից ՝ մենք կարող ենք ապացուցել, որ մեր օրենսդրությունը նախապատվությունը տալիս է կամավորության տեսությանը ՝ առաջնորդվելով կամքի և կամքի ուժի համապատասխանության կանխավարկածով։ Միևնույն ժամանակ, ամրագրելով կամքի ինքնավարության սկզբունքը, օրենսդիրը նախատեսում է, որ քաղաքացիական իրավական հարաբերությունների յուրաքանչյուր սուբյեկտ կարող է ազատորեն ձևավորել և արտահայտել իր կամքը։ Իսկ օրենսգրքի 306-313-րդ հոդվածները, ներկայացնելով գործարքի վավերության ժամկետները, վերաբերում են կամ այսպես կոչված «արատավոր» կտակին (օրինակ ՝ մինչև 14 տարեկան երեխայի կողմից կնքված գործարքի), կամ ոչ ներքին կամքի կամ հայտնության համապատասխանություն (կեղծ գործարք)։ Փաստորեն, օրենքը բացարձակ թվով առաջնահերթություն չի տալիս մի տեսությանը ՝ անտեսելով մյուսը, բայց համատեղելով այդ երկուսը ՝ այն դառնում է երրորդի եզակի դրսեւորում։ Ելնելով դրանից ՝ եկեք համարենք կնքված գործարքների անվավերության վերաբերյալ ներկայիս իրավական կարգավորումը ՝ որպես կամքի չհամապատասխանություն կամ հրաժարում։ Եկեք սկսենք այս հարցի ուսումնասիրությունը `պարզաբանելով էական սխալի հայեցակարգը։ Համաձայն ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի `գործարքի բնույթի կամ դրա առարկայի նման հատկությունների վերաբերյալ թյուր կարծիքը, որը էապես նվազեցնում է այն ըստ նպատակին օգտագործելու հնարավորությունները։ Փաստորեն, այս դեպքում կողմերի ներքին կամքը չի համապատասխանում կամքին, այն կարող է առաջանալ հայեցողության պակասի, կողմերից մեկի ինքնավստահության, երրորդ կողմի գործողությունների արդյունքում, անկախ հանգամանքներից։ կողմերը։ Միևնույն ժամանակ, սխալը գործարքի կողմի կողմից դիտավորյալ, ուղղված գործողության արդյունք չէ։ Այն դեպքում, երբ կողմի թյուրըմբռնումը գործարքի վերաբերյալ առաջանում է մյուս կողմի անհրաժեշտ զգոնության բացակայության պատճառով, այսինքն `անփութության արդյունքում, օրենքի առջև խնդիր է առաջանում` կողմի կողմից առաջարկված գործարքի օգտագործումն արգելելու մասին, սխալ է առաջացրել։ Ավելին, օրենքն արդյունավետ է, երբ այն օգտագործում է «զգոն» կուսակցության կամքը, այն չի կիրառվելու զգոնության բացակայության պայմաններում։ ԱՄՆ-ում Լուիզիանա նահանգի իրավական պրակտիկան հանգեցրեց այն փաստի, որ իրավական իմաստով սխալը գոյություն ունի 2 պայմանների առկայության դեպքում. 1) սխալն այնպիսին է, որ եթե իմանար ճշմարտությունը, խաբված կողմը չէր մտնի գործարքը, օբյեկտիվությունը մյուս կողմի համար։ Միևնույն ժամանակ, սխալի առկայության գիտակցումը անհրաժեշտ պայման չէ 2։ Առաջին կետը մեկնաբանում է այն պայմանը, որում սխալը նշանակալի կլինի։ Այս մոտեցումն ունի մեծ գործնական նշանակություն։ դա գրեթե ամբողջությամբ սահմանազատում է զառանցանքը էական մոլորությունից ՝ այդպիսով նվազագույնի հասցնելով դատարանի հայեցողությունը գործը որոշելու հարցում։ Մեր օրենսդրության կարգավորումը դրանում հստակ չէ։ Այն նյութական խեղաթյուրման առկայությունը կապում է գործարքի բնույթի կամ դրա առարկայի բնութագրերի հետ, որոնք էապես նվազեցնում են նախատեսվածը օգտագործելու նրա կարողությունը։ Կարծում ենք, որ էական սխալի առկայության փաստը նախ պետք է կապել պայմանների հետ, որոնց բացակայության դեպքում կողմը (կողմերը) չէին գնա այդ գործարքի։ Այս տեսակետը հիմնավորելու համար քննարկենք Ռուսաստանի իրավագիտության մի դեպք։ Վճռաբեկ դատարանի արբիտրաժային տրիբունալը առևտրի պայմանագիրն անվավեր է ճանաչել այն հիմքով, որ գնորդը գործել է զառանցանքի ազդեցության տակ, մասնավորապես հավատալով, որ ներմուծող ընկերությունն ունի համապատասխան լիցենզիա 3։ Հատկանշական է, որ այս որոշումն ընդունվել է մինչ օրենսդրական փոփոխությունը, երբ գործում էր նույն կարգավորումը, որը նախատեսված էր մեր գործող օրենսդրությամբ։ 1 Տե՛ս Լուիզիանայի Քաղաքացիական օրենսգիրք, Գլուխ 4, Բաժին 1։ 2 Տե՛ս Redmann D., «Միակողմանի» սխալի դերը պայմանագրերի վերադարձման, շինարարության և վնասների գնահատման գործընթացում։ Համեստ առաջարկ ՝ http։ //digitalcommons.law.lsu.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=5471&context=lalrev, հասանելի է 08.03.2015 թ. 3 Առկա է http։ //iv.garant.ru/SESSION/PDA/linkProxy?subjectId=70561464&linkType=65537, հասանելի է 08.03.2015 թ. Ռուսաստանի Դաշնության Քաղաքացիական օրենսգրքի 178-րդ հոդվածի վերջին փոփոխությունը վերջին փոփոխության մեջ նշում է, որ կողմը, հիմնավոր և օբյեկտիվ գնահատելով իրավիճակը, գործարքի մեջ չէր մտնի, եթե իմանար իրական իրավիճակը։ Վերջին դրույթը լիովին ընդունելի չէ։ Փաստորեն, ներկա իրավիճակը լայն հասկացություն է և չի կարող և վերաբերել իրական գործարքին։ Միևնույն ժամանակ, այն կետերը, որոնց հետ կապված կարող է զառանցանք առաջանալ, թվարկվում են առանձին։ Կարծում ենք, որ օրենքի վրա նման բեռը ավելորդ է։ դա, ըստ էության, մեկնաբանում է նորմը, չնայած միևնույն ժամանակ այն ունի դրական իմաստ։ նպաստում է հոդվածի միատեսակ կիրառմանը։ Հաշվի առեք այս մեկ պարամետրը։ Համաձայն ԱՄՆ Կալիֆորնիա նահանգի Քաղաքացիական օրենսգրքի. «Փաստացի սխալը սխալ է, որը, որը չի բխում անօրինական կողմի վրա դրված պարտականության չարաշահումից, ենթադրում է. 1) գոյություն ունեցող կամ փաստի անտեղյակություն կամ մոռացում։ գոյություն է ունեցել, ինչը գործարքի համար էական է. 2) հավատք առ այն, որ գործարքի համար էական նյութ գոյություն ունի (ունեցել է), բայց իրականում այն ​​գոյություն չունի (գոյություն չի ունեցել)։ Հոդվածն անմիջապես շեշտում է կուսակցության բարեխղճության պարտադիր պայմանը, ինչը անհրաժեշտ հանգամանք է մոլորությունը խաբեությունից բաժանելու համար։ Այս հոդվածի կիրառման արդյունավետությունն այն է, որ այն կետերը, որոնց վրա գործնականում կարող է գործել սխալը, նշված չեն առանձին։ Ընդհանուր ակնարկ տալով ՝ այն ներառում է բոլոր հնարավոր տարբերակները։ Կարծում ենք, որ նման կարգավորումը ամենաօպտիմալ տարբերակն է։ Մեր օրենսդրությունը սխալի առաջացումը վերագրում է միայն գործարքի բնույթին և առարկայի բնութագրերին, որոնք, իր անսպառ լինելու պատճառով, կարող են համարվել բաց օրենսդրական կարգավորման համար։ Վճռաբեկ դատարանը 2009 թ. Կայացրել է էական սխալի վերաբերյալ նախադեպային որոշումը, որում ասվում է. «Ությունը Գործարքի բնույթի, մասնավորապես գործարքի բնույթի, դրա հետևանքների, կողմերի հարաբերությունների բովանդակության մասին թյուր կարծիքը էական է։ , Գործարքի առարկայի բնութագրերի վերաբերյալ թյուր կարծիքը նշանակում է, որ կողմերը կամ նրանցից մեկը նկատի են ունեցել ոչ թե այն առարկան, որին առնչվում է գործարքը, այլ մեկ այլ օբյեկտ, որը տարբերվում է իր բնութագրերով »։ 2. Այս որոշմամբ կարգավորումը դարձել է ավելի կոնկրետ, բայց, կարծում ենք, թերի։ Այս կերպ դրանից իրավիճակ կստեղծվի, երբ մոլորությունը վերաբերում է կուսակցությանը կամ դրա առանձնահատկություններին։ Նման դեպք տեղի է ունեցել Ռուսաստանի Դաշնության դատական ​​պրակտիկայում։ Անհատ ձեռնարկատերը դիմել էր դատարան `գործարքն անվավեր ճանաչելու հիմքով, որ գործարքն ավարտելիս նկատի ուներ ոչ թե իրավաբանական անձը, որի հետ այն իրականում կնքվել է, այլ իրավաբանական անձը` նույն անունով, բայց այլ պետական ​​գրանցման համարով։ Հայցը բավարարվեց, իսկ Արբիտրաժային տրիբունալը բավարարեց, որ հոդվածը սպառիչ կերպով չի թվարկում այն ​​հանգամանքները, որոնց հետ կապված կարող է լինել էական սխալ 3։ Ընդհանուր առմամբ, շատ երկրների օրենսդրություններում, ի թիվս այլ հանգամանքների, նախատեսվում է նաև կուսակցության բնութագրերի վերաբերյալ թյուրիմացությունների հնարավորություն։ Ամփոփելով դիտարկումները ՝ նշենք, որ ամենաարդյունավետ կարգավորումը կլինի հետևյալը. Գործարքը համարվում է, որ կատարվել է էական խեղաթյուրման արդյունքում, եթե սխալ թույլ տված կողմը, իմանալով և ողջամտորեն տեղյակ լինելով գործարքի պայմանների իրական բովանդակության մասին, չի գործարքի գործարքի մեջ։ Հնարավոր է ճիշտ տարբերակել զառանցանքն ու խաբեությունը։ Գործնականում անվավերության այս երկու պայմանների տարբերակումը խնդրահարույց է, ուստի այս կամ այն ​​խնդրի պատճառով հնարավոր է հասնել միանշանակ լուծման։ Կարծում ենք, որ մեղքի դրսեւորումը բաժանման հիմքի վրա դնելով `հնարավոր կլինի որոշակի հստակություն մտցնել այս ոլորտ։ Ինչպես նշվեց վերևում, ԱՄՆ Լուիզիանա նահանգը յուրօրինակ մոտեցում է ցուցաբերել խեղաթյուրման վերաբերյալ։ Այժմ անդրադառնանք երկրորդ կետին, որն առավել հակասական է։ Նշելով, որ սխալի գիտակցումը անհրաժեշտ չէ, ստացվում է, որ իրացման դեպքում կա մոլորություն, մինչդեռ այդ դեպքում մենք արդեն գործ ունենք կուսակցության անազնվության հետ։ Վճռաբեկ դատարանը խարդախության վերաբերյալ նախադեպային որոշմամբ անդրադարձել է կողմի անազնվությանը։ «Խաբեությունը մարդուն դիտավորյալ մոլորության մեջ գցելն է ՝ նրա հետ գործարք կնքելու համար։ Կեղծ գործարքների մեջ մեկ կողմի անազնվությունն անվերապահորեն 4 է »։ 1 Տե՛ս Կալիֆոռնիայի քաղաքացիական օրենսգիրք, հոդված 1577։ 2 Տե՛ս ECD / 0724/02/08/2009, «Գորգ urուրունյանն ընդդեմ Դավիթ Քիթափսյանի, Վարազդատ Եղոյան»։ 3 Տե՛ս A40-154129 / 13 02.06.2014 թ. Գործ, Մոսկվա։ 4 Տե՛ս CAS / 1671/02/09 հուլիսի 01, 2011 թ. Ռուսաստանում կիրառվեց տեսակետը (նախկին օրենսդրական կանոնադրության համաձայն), որն ընդգծում է անփութության, այլ ոչ թե պարզապես մեղքի ձիու անհրաժեշտությունը ՝ մանրամասնելով, որ դիտավորության դեպքում մենք կապվելու ենք խաբեության հետ 1։ Այդ կերպ բարին ավելի է ամրապնդվում, նա չգիտեր, բայց գուցե պարտք էր։ Հարկ է նշել, որ մեղքի նման բաժանումը բնորոշ է քրեական իրավունքին, մինչդեռ քաղաքացիական իրավունքը նախատեսում է երկու ձև ՝ դիտավորություն և անփութություն, երկու ենթատեսակով ՝ մեղմ և կոշտ։ Հետևաբար, խնդիրը լուծելու համար ցանկալի է օգտագործել անփութության ձին, ինչպես արել է Էստոնիան, օրինակ, որի քաղաքացիական օրենսգիրքը սահմանում է, որ այն անձը, ում հայցով անվավեր է ճանաչվել գործարքը, կարող է պահանջել իրական փոխհատուցում։ , Մյուս կողմը չի փոխհատուցում պատճառված վնասը, եթե նա չգիտեր և Նա պարտավոր չէր իմանալ սխալի ՝ խաբեության մասին 3։ Մեր օրենսդրության ներկա կարգավորումը շեշտում է մեղքի առկայության անհրաժեշտությունը `իրական փոխհատուցման հարցը կարգավորելու համար։ Հոդվածի այդ մասում ավելի նպատակահարմար ենք համարում նշել, որ այն կողմը, որի հայցը անվավեր է ճանաչվել գործարքի համար, պարտավոր է փոխհատուցել մյուս կողմի պահանջով իրեն պատճառված իրական վնասը, եթե այդ սխալը տեղի չի ունեցել դրա արդյունքում։ մյուս կողմի անփութությունը։ Civilեկավարվելով քաղաքացիական օրենսդրության մեջ մեղքի կանխավարկածով ՝ կողմը պետք է ապացուցի իր մեղքի բացակայությունը։ Առաջարկվող կարգավորումը նախ ընդգծում է յուրաքանչյուր կողմ գործարքի կնքման ժամանակ պատշաճ ջանասիրություն ցուցաբերելու անհրաժեշտությունը, այն կարևորում է ոչ միայն մեղավորությունը, այլև անփույթ ձի ունենալու մեղքը (բացառությամբ ենթատեսակների)։ Հետաքրքիր է, որ Գերմանիայի քաղաքացիական օրենսգիրքը վերաբերում է միայն տուժող կողմի բարեխղճությանը։ «Փոխհատուցելու պարտավորություն չկա, եթե տուժող կողմը իմանար անվավերության հիմքերի մասին կամ անփութություն ցուցաբերեր (նա պետք է որ իմանար)» Փոխհատուցման հնարավոր չարաշահումը կանխելուց բացի, այս կանոնակարգը նաև տալիս է սխալի յուրօրինակ սահմանում ՝ օգտագործելով այն որպես զոհի բարեխղճություն։ Փաստորեն, կարելի է եզրակացնել, որ զառանցանքի հիմքերից մեկը անփութությունն է, որը կարող է բացահայտել ինչպես տուժող կողմը, այնպես էլ պատասխանատու կողմը, իսկ օրենքը պաշտպանում է այն կողմի շահերը, որոնք գործարքի կնքման հարցում ցուցաբերել են անհրաժեշտ զգուշություն և խոհեմություն։ Այսպիսով, մենք տեսանք, թե որքան կարևոր է սխալը ճշգրիտ կերպով սահմանել և կիրառել որպես գործարքի անվավերության պայման։ Հռոմեական օրենսդրությունից բխող `այն արտացոլվում է շատ երկրների օրենսդրություններում, և նորմայի սահմանումը բոլոր երկրներում տարբեր է։ Գործարքի կողմի սուբյեկտիվ ընկալման արդյունքում հնարավոր է դառնում պարզել վավերության որոշման գործընթացը։ Լուիզա Մելիքսեթյան Հայեցակարգի ՝ որպես անվավերության պայման, տեսական և իրավական իրագործման առանձնահատկությունները Հիմնաբառեր. Գործարք, կամք, կամքի ուժ, էական զառանցանք, խաբեություն, խաբեություն։

example1397

example1397

ՀՀ ԳԱԱ ԵԻՍԻ-ում մշակված ՀՀ տարածքի երկրակեղևի կառուցվածքադինամիկ մոդելի հիման վրա կազմվել է երկրաշարժերի օջախների ձևավորման գոտիների սխեմատիկ քարտեզը և իրականացվել է Եղվարդի ջրամբարին հարող տարածքի սեյսմիկ վտանգի գնահատում։ Սեյսմիկ վտանգի առավել իրական գնահատականների ստացման նպատակով իրականացվել է տարածքի դիֆերենցում՝ ըստ ինժեներաերկրաբանական կտրվածքը կազմող ապարների լիթոլոգիական կազմի և լեռնատեխնիկական հատկությունների։

Ուժեղ երկրաշարժերի մակրո-սեյսմիկ ուսումնասիրությունների փորձը ցույց է տալիս, որ դրանց քանակական գնահատականները փոխվում են `կախված երկրաշարժի էներգետիկայից, էպիկենտրոնի մեխանիզմից, հիպոկենտրոնից հեռավորությունից, սեյսմիկ տատանումների ուղղությունից, ռելիեֆից, ռեզոնանսային պայմաններից, հողի պայմաններից, և այլն Վերջինիս շնորհիվ շատ հաճախ դեֆորմացիաների կտրուկ տարբերություն կա ոչ միայն հարակից կառույցներում, այլև նույն կառուցվածքի տարբեր մասերում, ինչը նշանակում է, որ քանակական ցուցանիշների հաշվարկման ամբողջովին ապավինելը ճիշտ չէ ճիշտ։ սեյսմիկ ազդեցությունների. Նշվածն ավելի ընդգծված կլինի, եթե նկատի ունենանք, որ 1։ 200,000 մասշտաբի յուրաքանչյուր 1 սմ 2 քարտեզի վրա կա 4 կմ 2 տարածք, տարբեր վայրերում մինչև 1-2 բալ ուժգնության սեյսմիկ էֆեկտներով, ինչը նշանակում է, որ հնարավոր երկրաշարժի ազդեցությունը տարածքի վրա գնահատելիս անհրաժեշտ է. հաշվի առնել այլ պայմաններ։ Վերցրեք տարածքը կազմող ապարների լիտոլոգիական կազմը և դրանց գեոտեխնիկական հատկությունները։ Ներկայացված աշխատանքն իրականացվել է ի լրումն 2016-ի։ «Հայաստանի Հանրապետության Եղվարդի ոռոգման համակարգի բարելավում» ծրագրի շրջանակներում EISI- ի կողմից իրականացված աշխատանքների առաջին փուլը, որի ընթացքում, հետազոտության արդյունքում , ջրամբարի տարածքում սպասվող սեյսմիկ ինտենսիվությունը որոշվել է `օգտագործելով տարբեր տեսական մոդելներ և էմպիրիկ կախվածություններ։ Աշխատանքներն իրականացվել են հետևյալ երեք հիմնական փուլերում. - Ուսումնասիրվող տարածքում երկրի վերին մասի կառուցվածքային դինամիկ ընդհանրացված մոդելի կառուցում, որը հիմք է ծառայել սեյսմիկ գոտիների բաժանման համար։ - Տարածքի սեյսմոտեկտոնական գոտիավորում - սեյսմիկ գոտիների առանձնացում `դրանցում հնարավոր երկրաշարժերի առավելագույն ուժգնության հիման վրա։ - Տարածքի գոտիավորում ՝ ըստ սեյսմիկ վտանգի աստիճանի։ Եղվարդի ջրամբարը գտնվում է Հայաստանի Հանրապետության կենտրոնական մասում ՝ Եղվարդ քաղաքից ոչ հեռու։ Theրամբարի հարակից տարածքը (ջրամբարի շրջակայքում 50 կմ շառավղով) առանձնանում է բավականին բարդ երկրաբանական կառուցվածքով, որն իր մեջ ներառում է տարբեր բարձունքների ժայռեր ՝ Precambrian- ից Quaternary։ Հնագույն ժայռերն այստեղ ներկայացված են Բայկալ համալիրի ձևավորմամբ, որի առավել ամբողջական հատվածը ենթարկվում է agաղկունյացանցիկլինորիումի շրջանակներում [1]։ Տեկտոնական տեսանկյունից, այս տարածաշրջանն ունի բավականին բարդ կառուցվածք, ներառյալ Բազում-geանգեզուրի ինտենսիվ ծալքավոր երձաձև Մերդարաքսյան չափավոր ծալքավոր գոտիների `Հանքավան-geանգեզուր, Երջան-Օրդուբադ և Միջագետքի Միջագետքի գոգավորությունների մի քանի ենթագոտիների հատվածներ։ Հաշվի առնելով ուսումնասիրվող տարածքի տեկտոնական կառուցվածքի բարդությունը, ինչպես նաև վերջինիս վերաբերյալ առկա տարաձայնությունները, որպես հիմնական միջոց ընտրվել է խորը երկրաֆիզիկական (գրավիտացիոն-սեյսմիկ) հետազոտությունների արդյունքների բարդ մեկնաբանության մեթոդը։ խորը կառուցվածքի տարրեր [2, 3, 4]։ Գրավիչ տվյալների եռաչափ քանակական մեկնաբանության արդյունքների հիման վրա ուսումնասիրվող տարածքում երկրի կառուցվածքային մոդելը կառուցվել է միջին խորության երեք մակարդակի համար [2, 4]։ 1. Բյուրեղային հիմքի մակերեսին (մինչև 5 կմ) 2. Սեյսմիկ ակտիվ հատակի տարածք (մինչև 20 կմ) 3. Մոխորովիչիչի սահմանին (մինչև 45 կմ) այդ խորությունների ընտրությունը հիմնված է սեյսմիկ զգայունության խոր տվյալների վրա։ ձեռք բերված Neftegeophysics հետազոտական ​​և արտադրական ասոցիացիայի կողմից 1989 թվականին [5]։ Ըստ այդ տվյալների, երկրի մակերեսը նույնպես կունենա շերտավորված կառուցվածք։ Այն բաժանող սեյսմիկ հորիզոնները տեղադրվում են վերը նշված խորություններին համապատասխան մակարդակներում և փոփոխվում ՝ կախված տեղական երկրաբանական կառուցվածքից։ Եղվարդիկոնի տարածքում, Եղվարդի ջրամբարի մոտակայքում տեղակայված երկրաշարժի սեյսմիկ մոդելը ունի հետեւյալ տեսքը. Ինչպես երեւում է Աղյուսակ 1-ից, դիտարկվող տեղամասը հիմնականում բարձրացված է, որտեղ բյուրեղյա հիմքի առաստաղը գտնվում է 2.0 կմ խորության վրա, որը բնութագրվում է սեյսմիկ ալիքի տարածման արագություններով 5,2-5,4 կմ / վ արագությամբ և սեյսմիկ ակտիվության խորությամբ։ շերտի հատակը 19 կմ է, որտեղ շերտի արագության ինդեքսը հասնում է 6,2-6,4 կմ / վ։ Աղյուսակ 1. Եղվարդի ջրամբարի հարակից տարածքներում երկրագնդի շերտերի հզորությունները արագ Սեյսմիկ ալիքի տարածման արագությունները Շերտի առաստաղի Շերտի ուժը (կմ) (կմ) Շերտի արագությունը VP (կմ / վ) Կոտրվածքների տեկտոնական քարտեզներ երկու խորության մակարդակների համար (5 և 20 կմ)։ Ուսումնասիրվող տարածքի սահմաններում երկրի բյուրեղային հիմքն առանձնանում է երկրաբանական, կառուցվածքային-տեկտոնական միատարր կառուցվածքով։ Վերջինիս խորությունը տատանվում է ծովի մակարդակից +2 կմ-ից -6 կմ բարձրության վրա, որոշ տեղերում նույնիսկ Ապարան-Արզական հատվածում բացահայտվում է բյուրեղային հիմք, որտեղ այն ներկայացված է նախակամբրիական պալեոզոյական մետամորֆային ապարներով, սավաններով, գընիսներով, և այլն։ Մակերեսի ամենամեծ խորքերը նկատվում են Արագածիլերի լեռնազանգվածում, որտեղ դրանք գտնվում են ծովի մակերևույթից մինչև -6 կմ հեռավորության վրա։ Ուսումնասիրվող տարածքից 20 կմ հեռավորության վրա, որը մեր կողմից ընդունվում է որպես սեյսմիկ ակտիվ շերտի հատակի մակերեսի խորություն, այն բաժանված է համեմատաբար բարձրացված հարաբերական բարձրության տարածաշրջանային գոտիների (նկ. 1)։ Մեկուսացված տարածաշրջանային գոտիներն ունեն հետևյալ պարամետրերը. I. Արագած-Գեղամա իջեցնող գոտի, որը բաղկացած է Արագածի և Գեղամայի կողմից իջեցված երկու բեկորներից, համապատասխանաբար 24 կմ և 30 կմ խորությամբ և 25 × 80 կմ չափսերով։ II. Երեւան-Եղեգիս վերելքի գոտի, որը բաղկացած է Երևանի և Եղեգիսի բարձրացված երկու բեկորներից, համապատասխանաբար 13 կմ և 15 կմ խորության վրա, 30 × 80 կմ ընդհանուր չափով։ III. Արաքսի մոտակայքում վայրէջքի գոտի, որը ներկայացված է որպես մեկ բեկոր ուսումնասիրված տարածքում ՝ 25 կմ խորությամբ և 10 × 60 կմ խորությամբ։ IV. Արագած-Հրազդան բարձրացման գոտին, որը բաղկացած է Արագածից և Հրազդանից, բեկորներ է բարձրացրել, համապատասխանաբար, 13 կմ և 15 կմ խորության սահման ՝ ուսումնասիրվող տարածքում ՝ 10 × 60 կմ ընդհանուր չափով։ V. Դիլիջանի իջեցման գոտին, որը ուսումնասիրվող տարածքում հարավ-արևելքի մի փոքր տարածք էր, ունի 25 կմ խորություն և 10 × 40 կմ խորություն։ Նշված տարածաշրջանային գոտիները և դրանց մասերը կազմող բեկորները միմյանցից բաժանվում են խորը կոտրվածքներով, որոնք հիմնականում հյուսիս-արևմտյան բաշխման մեջ են, իսկ դրանցից երկուսը `Արագած-Javավախք-Գառնի կոտրվածքները, ունեն հյուսիս-հյուսիս-հյուսիս-արևմուտք։ համապատասխանաբար բաշխում [4, 6]։ Սեյսմոտեկտոնական տեսանկյունից ուսումնասիրված տարածքի տեկտոնական տարրերից մեկը Փամբակ-Սանգի խոր կոտրվածքն է (քարտեզում նշված է 1-ով), որը երկրի մակերևույթում հայտնվում է խորություններում `մինչև բյուրեղային հիմքը` բարդույթով։ տարբեր բնույթի կոտրվածքներ։ -20 կմ։ Ավելի խոր հորիզոններում դրանք խտանում են և վերածվում են մեկ ճեղքվածքային գոտու։ Tամանակակից տեկտոնական շարժումների բնույթն այս խզվածքներով ամենուր նույնն է ՝ հյուսիս-արևելք ուղիղ անկյունով։ Մարզի սեյսմոտեկտոնական ներուժի գնահատման համար կարևոր դեր ունի նաև Երևան-Եղեգիս վերելքի գոտու ուրվագծերի համալիրը (քարտեզ 2-ում), որոնք հայտնի են Երևանի խորը խզվածքի հյուսիս-հարավային բաղադրիչները ( քարտեզ 2 'և 2'))։ Հյուսիսային սահմանի խզումը հետապնդվում է Աշտարակ-Գառնի ուղղությամբ, այն առանձնացնում է Արագած-Գեղամա իջեցման գոտին Եր-Եգանիսի բարձրության գոտուց։ Կոտրվածքը Գառնի գյուղից հյուսիս հատվում է Գառնիի կոտրվածքի հետ և ենթարկվում է տեղաշարժի մինչև 10 կմ լայնություն։ Նկար. 1 Եղվարդի ջրամբարի և հարակից տարածքների խզվածքային կառուցվածքի սխեմատիկ քարտեզ (ըստ երկրաֆիզիկական տվյալների) 1 - Սեյսմիկ ակտիվ շերտի թաղանթի համեմատաբար ցածրադիր տարածքներ), 4 - հստակ անջատված ներկ, ռելիեֆում արտահայտված ակտիվ խզվածքների անկարգություններ, 5 - մեղքի ենթադրյալ անկարգություններ, 6 - Եղվարդի ջրամբարի նախագծային պատկեր։ Ուսումնասիրվող տարածքում ՝ Երվանդաշատ-Մասիս հատվածում, հարավային բաղադրիչը գրեթե լայնակի տարածում ունի, և Արտաշատից հյուսիս այն թեքվում է դեպի հարավ-արևելք, հետևում է Վեդի Էլպի ուղղությամբ, միաձուլվում է Գառնիի խզման հետ։ Ուսումնասիրվող տարածքի սեյսմոտեկտոնական ներուժը գնահատելու հաջորդ հնարավոր խորքային խզումը վերոնշյալ Գառնիի խզվածքն է (Քարտեզ 3), որն ունի հյուսիս-հյուսիս-արևմուտք տարածում և բնութագրվում է բարձր տեկտոնական ակտիվությամբ։ Այս խզումը հայտնաբերվել է Ա. Ս. Կարախանյանը աերոզոսմիկական, կառուցվածքաերկրաբանական և այլ նյութերի հիման վրա [7]։ Գառնիի ճեղքման ժամանակակից գործունեության մասին վկայում են Հրազդան և Ազատ գետերի խաչմերուկները խաչմերուկի վայրերում, որոնցից առաջինում միայն Հոլոցեն-Պլեյստոցեն ժամանակաշրջանում կար աջ շրջադարձ մինչև 100 ամպլիտուդ։ Ավելի խոր հորիզոններում պտտման արագությունը տասնյակ անգամներ ավելի արագ է, քան մակերեսին։ Բարձր ճշգրտության գործիքների չափումների արդյունքների համաձայն, պառակտման երկարությունը 2 մմ է / տարի։ Այսպիսով, գրավիտացիոն դաշտի եռաչափ մոդելավորման և սեյսմիկ խորը սենսորային տվյալների վերլուծության արդյունքում կազմվել է խզվածքի կառուցվածքի քարտեզ, որն օգտագործվել է որպես սեյսմոլոգիական տվյալների, սեյսմոտեկտոնական գոտիավորման, սեյսմիկ գոտիների համեմատության հիմք տարբեր տեսական մոդելներ։ Այս հաշվարկներից ստացված տվյալների միջինացման արդյունքում Եղվարդի ջրամբարի տարածքում սպասվող նախնական սեյսմիկ վտանգը գնահատվել է PGA = 0.33 գ միջին (II կարգ) գետնի պայմաններում, որը, ըստ MSK-64 սանդղակի, հավասար է 9 բալ ուժգնություն։ Սպասվող սեյսմիկ վտանգի առավել իրատեսական գնահատականներ ստանալու համար վերջինս տարբերակվեց ըստ տարածքը կազմող ապարների երկրատեխնիկական հատկությունների, որի համար հիմք ծառայեց Ա. T. Խմբագրվել է Ասլանյանի կողմից 1986 թվականին։ հրատարակվել է 1։ 200,000 մասշտաբի ինժեներական երկրաբանական քարտեզ։ Ըստ այդ քարտեզի, Հայաստանում կա տասներկու տարբեր երկրաբանական-վիմաբանական բարդույթներ, որոնք ըստ ապարների կայունության բաժանված են չորս կատեգորիաների. Ուժեղ, միջին, թույլ, շատ թույլ։ Նկար. 2 Եղվարդի ջրամբարի արդի հարակից տարածքների սեյսմիկ գոտիավորման քարտեզը (հաշվի առնելով երկրաբանական-վիմաբանական համալիրների կայունությունը) 50 կմ շառավղով Եղվարդի ջրամբարին հարող տարածքի ինժեներաերկրաբանական կառուցվածքը ներառում է նշված կայունությամբ բոլոր վիմաբանական համալիրները (նկ. . 2), տարածքի գրեթե 70% -ը ուժեղ է։ , իսկ մնացած 30% -ը ընկնում է թույլ կամ շատ ցածր կայունության ժայռերի վրա։ Կայունության միջին ինդեքսը հիմնականում հրաբխային ապարներն են, որոնք ներկայացված են տուֆերով, տուֆի բրեչիաներով, տուֆե ավազաքարերով, ավազաքարերով, կրաքարերով, մարլաներով, արգիլիտներով, քվարցիտներով, պորֆիրիտներով, պիրոկլաստներով և այլն։ Իրենց հանքարդյունաբերական-տեխնիկական հատկություններով այդ ժայռերը համապատասխանում են ժայռային-կիսաքարային հողերին, ուստի իրենց սեյսմիկ հատկություններով դրանք համընկնում են միջին հողի հետ, ինչը կարող է վերագրվել սեյսմիկ սկզբնական ինտենսիվությանը, որը կախված է պոտենցիալ կիզակետից կայքերի կետը։ , Էնդիոցեն-պլիոցեն և չորրորդական հրաբխային կազմավորումները, որոնք ներկայացված են բազալտներով, անդեզիտ-բազալտներով, անդեզիտներով և դացիտներով, առանձնանում են ուսումնասիրվող տարածքում ուժեղ կայունությամբ։ Դրանք հիմնականում տարածված են Արագածի, Արա Գեղամայի և Գեղամայի էֆուսիվ հրաբխային շրջաններում։ Սեյսմիկ հատկություններով այս ապարները համապատասխանում են առաջին կարգի հողերին, ուստի դրանց բաշխման տարածքներում սեյսմիկ սկզբնական ինտենսիվությունը 1 կետով կրճատվում է, այն գնահատվում է 8 կետ։ Stabilityածր կայունությամբ ապարները ներկայացված են միոցեն-պլիոցեն հրաբխային-նստվածքային ապարներով `կավեր, ավազաքարեր, պեմզա ավազներ, տուֆի ավազաքարեր, ավազախառն կավեր, խճաքարեր։ Այս ապարների սեյսմիկ հատկությունները համապատասխանում են երրորդ կարգի հողերի ցուցիչներին, ուստի դրանց բաշխման տարածքներում սպասվող սեյսմիկ ինտենսիվությունը պետք է ավելացվի 1 կետով `հավասար 9-10 միավորի։ Ուսումնասիրվող տարածքում մեկուսացվել են այն տարածքները, որոնց ստորգետնյա պայմանները սեյսմիկ բնութագրերով համապատասխանում են IV կարգի հողերին։ Դրանք հիմնականում ներկայացված են չորրորդական դելյուվիալ-պրլյուվիալ, ալյուվիալ-պրլյուվիալ, ալյուվիալ-լճային գոյացություններով ՝ ավազներ, կավեր, կավեր, շատ թույլ կայունությամբ քարեր։ Եղվարդի ջրամբարի տարածքի որոշ հատվածներ ներկայացված են նման հողերով, ինչը նշանակում է, որ այստեղ անհրաժեշտ է ցուցաբերել հատուկ մոտեցում, այսինքն `նախնական սեյսմիկ ինտենսիվությունը 1 կետով ավելացնելուց բացի, շինհրապարակում լրացուցիչ ինժեներական աշխատանքներ պլանավորելու համար։ , սողանքներ և այլն։ Այսպիսով, կատարված աշխատանքները ցույց տվեցին, որ տարածաշրջանի խորքային կառուցվածքի ուսումնասիրությունը և հնարավոր ֆոկուսային գոտիների առանձնացումը առաջնային նշանակություն ունեն մանրակրկիտ սեյսմիկ գոտիավորման խնդիրների լուծման գործում։ Այս գոտիներից ակնկալվող սեյսմիկ պոտենցիալը գնահատելու համար անհրաժեշտ է ցուցաբերել համապարփակ մոտեցում `օգտագործելով ոչ միայն սեյսմիկ-պալեոսեիզմա-երկրաբանական տվյալները, այլև բոլոր հնարավոր տեսական-էմպիրիկ կապերը։ Սեյսմիկ մեկուսացված տարածքները պետք է հնարավորինս լիարժեք արտացոլեն բնական վիճակը, որն իրական ազդեցություն ունի սեյսմիկ ազդեցության մակարդակի վրա, ուստի ԲՍԿ-ն պետք է իրականացվի պայմանական ինժեներաերկրաբանական հիմքի վրա։ Գրականություն 5. Գիտատեխնիկական զեկույց։ Հայկական ԽՍՀ / ենթ. Տարածքների ամայի գոտու Սպիտակսկոգոգոսպեպեի երկրաբանական-երկրաֆիզիկական պայմանները։ А.Т. Ասլանյան. Երեւան ։

example2245

example2245

Հոդվածն ուղղված է սեփականության իրավունքի ձեռքբերման եղանակներից մեկի՝ ձեռքբերման վաղեմության ուսումնասիրմանը։ Այն բազմաթիվ տեսաբանների ուսումնասիրւթյան կենտրոնում է գտնվում, քանի որ օրենսդրական կարգավորումն ունի էական բացթողումներ, որոնք արտասահմանյան տարբեր երկրներում տարբեր կերպ են կարգավորվում։ Գիտական աշխատանքի շրջանակներում փորձել ենք գտնել հոդվածի ամբողջական սուբյեկտային կազմը, նշել օբյեկտը, որի վրա տարածվում կամ չի տարածվում այն և տալ պայմանների հստակեցում։

ՁԵՌՔԲԵՐՄԱՆ ՍԱՀՄԱՆԱՓԱԿՄԱՆ ԽՆԴԻՐԸ Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիական օրենսգիրքը պարունակում է հոդվածներ գույքային իրավունքի ձեռքբերման հիմքերի վերաբերյալ, որոնցից մեկը `187-րդ հոդվածով նախատեսված, վաղեմության ժամկետն է։ Համաձայն Քաղաքացիական օրենսգրքի 187-րդ հոդվածի 1-ին կետի `քաղաքացին կամ իրավաբանական անձը, ով անշարժ գույք չունի, բայց տասը տարվա ընթացքում, բարեխղճորեն, բացահայտ կամ շարունակաբար տիրապետում է իր սեփականությանը, ձեռք է բերում այդ գույքի նկատմամբ սեփականության իրավունք։ (վաղեմության ժամկետ)։ , Հաջորդը մենք կքննարկենք հետևյալ խնդիրները. 1. ովքեր կարող են մինչ սեփականությունը ձեռք բերել սեփականության իրավունքի տերեր։ որին վերոհիշյալ հոդվածը վերաբերում է սուբյեկտներին պատկանող անշարժ գույքին։ 3. ինչու է միայն հոդվածը վերաբերում անշարժ գույքին։ 4. կամ երբ հոդվածում սկսվում է հաշվել տասը տարին։ ինչը կազմում է ազնիվ, բաց, շարունակական հասկացություններ։ Հոդվածի մանրամասն ուսումնասիրության արդյունքում պարզ է դառնում, որ անշարժ գույքի նկատմամբ սեփականության իրավունքը կարող է առաջանալ ինչպես քաղաքացիների, այնպես էլ իրավաբանական անձանց համար։ Հոդվածում չի նշվում, թե արդյոք վաղեմության ժամկետի ուժով պետությունը կամ համայնքը կարող են լինել սեփականության իրավունքի սուբյեկտներ։ Բայց ինչպես գիտենք, ՀՀ քաղաքացիական օրենսդրությամբ և այլ իրավական ակտերով կարգավորվող հարաբերություններում կիրառվում են իրավաբանական անձանց մասնակցությունը սահմանող նորմեր, եթե այլ բան չի բխում օրենքից կամ տվյալ սուբյեկտների առանձնահատկություններից 1։ Հետևաբար, պետությունը և համայնքը կարող են համարվել նշված իրավահարաբերության սուբյեկտ, չնայած հոդվածում դա չի նշվում, ինչը օրենսդիրի բացթողումն է։ 1 Տե՛ս ՀՀ քաղաքացիական օրենսգիրք հոդված 128։ Անհասկանալի է `հոդվածը վերաբերում է պետական ​​կամ համայնքային սեփականություն հանդիսացող անշարժ գույքին։ Քաղաք Օրենսգրքի 187-րդ հոդվածը չի նախատեսում որևէ բացառություն այլ անձանց կողմից պետության կամ համայնքին պատկանող պետական ​​սեփականություն ձեռք բերելու համար։ Մինչդեռ ՀՀ հողային օրենսգիրքը, անտեսելով հարցի քաղաքացիական կարգավորումը, ստեղծեց այնպիսի բնակավայր, որը չի համապատասխանում պետական ​​համայնքային հողերի նկատմամբ սեփականության իրավունքի ի հայտ գալու ավանդական պատկերացումներին 2։ ՀՀ հողային օրենսգիրքը ոչ միայն նշում է վաղեմության ժամկետով բռնագրավման իրավունքը, այլև վաղեմության ժամկետով օգտագործման իրավունքի ի հայտ գալը։ Քաղաքացիները, համաձայն «Հողային օրենսգրքի», այն իրավաբանական անձինք, ովքեր ավելի քան տասը տարի օգտագործում են պետության կամ համայնքի հողերը, բացահայտ, բարեխղճորեն, բայց առանց իրենց իրավունքների օրինական իրականացման, իրավունք ունեն հողամասեր ձեռք բերել սեփականության իրավունք, եթե դա արգելված չէ։ կամ, եթե դրանք նույն նպատակի համար անվճար վաճառվել կամ փոխանցվել են, եթե հողամասերը բավարարում են սույն օրենսգրքի 64 (2) հոդվածով սահմանված պահանջները 3։ Ինչպես տեսնում ենք, «Հողային օրենսգրքի» համապատասխան հոդվածը նախատեսում է ոչ թե սեփականության իրավունքի ի հայտ գալ, այլ հակասություն սեփականության իրավունքի ի հայտ գալուն `պետության պետության հողերից հողեր ձեռք բերելու նախապատվության իրավունքի հնարավորությանը։ ՀՀ քաղաքացիական և հողային ծածկագրերը։ Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիական օրենսգրքում առկա անորոշությունը, կապված անշարժ գույք (հող, հող) ունեցող սուբյեկտների շրջանակի հետ, հիմք է տալիս ենթադրելու, որ համայնքին պատկանող պետական ​​սեփականություն հանդիսացող անշարժ գույքին վերաբերում է հետևյալը. Օրենսգրքի 187-րդ հոդվածը։ Այնուամենայնիվ, ՀՀ հողային օրենսգրքի 72-րդ հոդվածի 2-րդ կետից պարզ է դառնում, որ պետությանը և համայնքին պատկանող հողամասի սեփականության իրավունքը չի կարող առաջանալ վաղեմության ժամկետը ձեռք բերելու պատճառով, ինչը հանգեցնում է հոդվածների սխալ մեկնաբանմանը։ դատարանը. 2 Տե՛ս Տ. Բարսեղյան, ՀՀ քաղաքացիական իրավունքի դասագիրք, մաս 1, Երևան, 2014, էջ։ 304 թ. 3 Տե՛ս ՀՀ հողային օրենսգիրք, հոդված 72, կետ 2։ Ավան և Նոր Նորքի համայնքների ընդհանուր իրավասության դատարանը 09.03.2007 թ. Կայացրած որոշմամբ `ելնելով քաղաքից։ Օրենսգրքի 187-րդ հոդվածը բավարարեց քաղաքացու հայցը համայնքին պատկանող անշարժ գույքի սեփականությունը ճանաչելու մասին, իսկ Վճռաբեկ դատարանը մերժեց այն `անհիմն համարելով այդ հոդվածի կիրառման վերաբերյալ դատարանի եզրակացությունը։ Վճռաբեկ դատարանի պատճառաբանությունը հիմնված է քաղ. Օրենսգրքի 1-ին հոդվածի 4-րդ մասը, համաձայն որի `ընտանիքի, աշխատանքի, բնական ռեսուրսների օգտագործման և շրջակա միջավայրի պահպանության հարաբերությունները կարգավորվում են քաղաքացիական օրենսդրությամբ և այլ իրավական ակտերով, եթե այլ բան նախատեսված չէ ընտանիքի, աշխատանքի, հողի, շրջակա միջավայրի կողմից։ օրենսդրությամբ։ Համաձայն ՀՀ հողային օրենսգրքի 1-ին հոդվածի 4-րդ մասի `սույն օրենսգրքի դրույթներին համապատասխան` հողերի նկատմամբ հողային հարաբերությունների նկատմամբ կիրառվում է Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիական օրենսգիրքը։ Հետեւաբար, քաղաքը։ Օրենսգրքի 187-րդ հոդվածը չի տարածվում պետությանը պատկանող հողերի վրա։ Համայնքը։ Օտարերկրյա պետություններում պետական ​​և համայնքային գույքի ձեռքբերման վաղեմության ժամկետի կիրառման հարցը կարգավորվում է տարբեր ձևերով։ Օրինակ, Քվեբեկում ձեռքբերումների վաղեմության ժամկետը չի տարածվում պետության կամ համայնքային սեփականության վրա։ Բացառություն են կազմում այն ​​դեպքերը, երբ պետությանը կամ համայնքին պատկանող գույքը վերջինիս է փոխանցվել որպես ժառանգություն կամ անտեր ունեցվածք 5։ Հիմա անդրադառնանք այն հարցին, թե ինչու հոդվածը չի տարածվում անշարժ գույքի վրա։ Նույն հոդվածը նախատեսում է շարժական գույքի նկատմամբ սեփականության իրավունքի ի հայտ գալ ՝ վաղեմության ուժի մեջ մտնելու միջոցով։ Քվեբեկում այս հաստատությունը տարածվում է ինչպես անշարժ գույքի, այնպես էլ շարժական գույքի վրա։ Անշարժ գույքի համար գործում է 3 տարի ժամկետով շարժական, իսկ 10 տարի ժամկետով։ Իսկ փաստացի տիրապետողը սեփականության իրավունքը կարող է հաստատել միայն դատարանում։ 6 Իտալիայի Քաղաքացիական օրենսգրքի համաձայն, ձեռքբերման վաղեմության ժամկետը տարածվում է «շարժական» և «անշարժ գույքի» վրա։ Ձեռքբերման վաղեմության ժամկետը սահմանվում է 3-20 տարի ՝ կախված 4-ից։ Տե՛ս ՀՀ վճռաբեկ դատարան թիվ 3-1835 Ա 12.12։ , որոշումը. 5 Տե՛ս Քաղաքացիական և սակագնային օրենք Վասիլևի դաժանության մասին, Կոմարով Ա.Ս., Մոսկվա, 2004, 1 հատոր, էջ։ 6 Տե՛ս Քաղաքացիական և սակագնային օրենք Վասիլևի դաժանության մասին, Կոմարով Ա.Ս., Մոսկվա, 2004, 1 հատոր, էջ։ կախված է գույքի շարժական կամ անշարժ լինելուց, շարժական գույքի դեպքում `կախված այն բանից` տիրապետողը պարտաճանաչ է, թե ոչ։ Իսկ Գերմանիայում այում Շվեյցարիայում հնություն ձեռք բերելու ինստիտուտը վերաբերում է միայն շարժական գույքին։ Պահանջվող ժամկետը 5 և 10 տարի անընդմեջ է։ Այս պայմանների ժամկետը լրանալու դեպքում բարեխիղճ սեփականատերը ճանաչվում է որպես գույքի սեփականատեր։ Նույն սկզբունքները կիրառվում են Նիդեռլանդների օրենսդրության համաձայն 7։ ՀՀ քաղաքացիական օրենսգիրքը, ինչպես տեսնում ենք, կարգավորում է 187-րդ հոդվածը միայն անշարժ գույքի համար։ Իսկ շարժական գույքի ձեռքբերումը տիրապետման իրավունքի միջոցով կարգավորվում է մեկ այլ հոդվածով։ Այս հարցը կարգավորվում է ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 275-րդ հոդվածով։ Նախ, հոդվածի կանոնակարգից բխում է, որ այն վերաբերում է անշարժ գույքին, մինչդեռ անշարժ գույքի համար այդպիսի կարգավորումն անթույլատրելի է, քանի որ դրա նկատմամբ իրավունքները պետք է գրանցվեն պետական ​​մարմնում։ Միևնույն ժամանակ, հակասություն կա ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 187-րդ հոդվածի հետ 8։ Համաձայն ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 275-րդ հոդվածի 1-ին կետի, եթե գույքը փոխհատուցմամբ ձեռք էր բերվում գույքը օտարելու իրավունք չունեցող անձից, որի մասին ձեռք բերողը չգիտեր (չէր կարող իմանալ) այն դեպքում, երբ գույքի սեփականատերը կորցրել է կամայական այն անձին, որին գույքի սեփականատերը հանձնել է այն, կամ այն ​​գողացել է մեկից կամ մյուսից, կամ մեկ այլ եղանակով թողել է նրանց տիրապետումը ՝ անկախ նրանց կամքից։ Հետեւաբար, Քաղաքացիական օրենսգիրքը նախատեսում է շարժական գույքի առանձին կարգավորում։ Հաջորդ հարցերը վերաբերում են տիրապետման հնարավորություններին. Ժամանակ, ազնիվ, շարունակական, հստակ; Փորձենք միասնության մեջ գտնել այս տարրերի բացատրությունները. տարբեր երկրներ գույքային իրավունքները ձեռք բերելու միջոցով ձեռք բերելու տարբեր պայմաններ ունեն։ Համաձայն Մեծ Բրիտանիայի օրենսդրության, այս հաստատությունը տարածվում է միայն անշարժ գույքի վրա, 12 տարի պաշտոնավարման ժամկետով 9։ 7 Տե՛ս նույն տեղում, էջ 225։ 8 Տե՛ս ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի բնակարանային բարեփոխումների հայեցակարգ 21.11.2014 թ. 9 Տե՛ս կապիտալիստական ​​կառավարությունների քաղաքացիական իրավունք E. А. Վասիլեւ, Մոսկվա, 1993, էջ. 224։ ՀՀ օրենսդրությամբ տիրապետելը 10 տարի է։ Բայց ՀՀ օրենսդրական ձևակերպումից ծագում են հետևյալ հարցերը. 1. ճշգրիտ երբ պետք է համարել, որ սկսվել է 10 տարվա ժամկետը։ Կարո՞ղ է ընդհատվել տիրապետումը։ 3. Տիրապետման բարեխղճությունը կարող է ընդհատվել (օրինակ ՝ տիրապետման ընթացքում անազնվությունը կբացահայտվի)։ անհրաժեշտ է մի շարք ռեկվիզիտների միաժամանակյա գոյություն։ Մասնավորապես, դրանք են. 1. Տիրապետումը պետք է լինի ազնիվ։ Գույքի ամբողջականությունը գնահատվում է, երբ գույքը փոխանցվում է անձի իրական տիրապետմանը։ Գույքը պետք է փոխանցվի անձի փաստացի տիրապետմանը ՝ առանց որևէ բռնության։ Սեփականատերը պետք է համոզված լինի, որ գույքը ձեռք է բերում իրավական հիմքերով։ Տիրապետումը պետք է հիմնված լինի այն փաստի վրա, որը կարող է տիրապետողին բավարար հիմքեր տալ ենթադրելու, որ ինքը այդ գույքը որպես սեփականություն է ունենալու։ 2. Փաստացի տիրապետողը պետք է ունենա գույքը որպես իր սեփական, այսինքն ՝ գույքի փաստացի տիրապետողը պետք է մասնակցի գույքի կառավարմանը, հոգ տանի դրա պահպանման մասին, ինչպես իր ունեցվածքի դեպքում։ Անձը պետք է ունենա գույքը, որպես իր սեփական երրորդ անձանց հետ հարաբերություններում։ 3. Տիրապետումը պետք է լինի տաս տարի անընդմեջ։ Այսինքն ՝ գույքի տիրապետումը չպետք է ընդհատվի 10 տարի շարունակ։ Տիրապետումը կարող է ընդհատվել կամ տիրապետողի կամքով, երբ նա հրաժարվում է գույքի հետագա տիրապետումից (գույքն ընկնում է իր տիրապետությունից), կամ գույքի սեփականատիրոջ կամ այլ անձանց գործողություններով, որոնք ուղղված են գույքը վերադարձնելուն։ 4. Տիրապետումը պետք է լինի հրապարակային, այսինքն `փաստացի տիրապետողը չպետք է գույքը գաղտնի ունենա երրորդ անձանցից 10։ ԱՄՆ Լուիզիանա նահանգում այս եղանակով գույք ձեռք բերելու չորս տարր կա. 1. Տիրապետելը պետք է լինի բարեխղճորեն։ 2. Սեփականության իրավունքի փոխանցումը պետք է վավերացվի փաստաթղթով։ 10 Տե՛ս ՀՀ վճռաբեկ դատարան թիվ ԼԴ / 1832/02/08 2011 թ. 3. Պետք է պահպանել օրենքով սահմանված ժամկետը։ Պետք է լինի մի առարկա, որի վրա կիրառվում է հնությունը։ 11 Լուիզիանայում Քաղաքացիական օրենսգիրքը նախատեսում է պարտաճանաչությունը մերժող հասկացություն։ «Անձը պետք է համոզված լինի, որ ինքը համապատասխան գույքի սեփականատերն է, բայց իրականում այդ գույքն իրենը չէ» 12։ Մեկ այլ դեպքում, Վճռաբեկ դատարանը նշեց, որ բարեխղճության ակունքները, ինչպես և այլ պայմաններ, իրականացվում են գույքը փաստացի տիրապետելու պահին։ Այնուամենայնիվ, Վճռաբեկ դատարանը գտավ, որ որոշ դեպքերում բարեխղճությունը կարող է ժամանակագրական առումով չհամընկնել գույքի սեփականության փաստացի փոխանցման հետ։ Այլ կերպ ասած, գույքի փաստացի տիրապետումը փոխանցելու պահին ձեռք բերողը կարող է զուրկ լինել այն բարի հավատից, որն առաջանում է հետագայում։ Նման դեպքերում պետք է բացառել վաղեմության ժամկետի առկայությունը։ Վճռաբեկ դատարանը պատասխանեց, որ նման դեպքերում տասնամյա հաշվարկման ժամանակահատվածի հոսքը սկսվում է ոչ թե գույքի փաստացի տիրապետման անցնելու պահից, այլ տիրապետման ընթացքում բարեխիղճ դառնալու պահից։ Վերջինս, ըստ էության, նշանակում է, որ գույքն այդ պահից անցել է անձի տիրապետմանը. Տեղափոխման պահին անձը ազնիվ էր 13։ Ինչպես տեսնում ենք, Վճռաբեկ դատարանը կարգավորում է հաշվարկի սկզբից միայն 10 տարվա շարունակականության խնդիրները։ Բայց հարց է առաջանում ՝ արդյո՞ք այս կարգավորումը տարածվում է բարեխղճության շարունակականության վրա։ Այս խնդրի նկատմամբ այլ մոտեցում է ցուցաբերել ֆրանսիական օրենսդրությունը, որը նշում է, որ անշարժ գույքի նկատմամբ կիրառվում է վաղեմության ինստիտուտը։ Վաղեմության վաղեմությունը սահմանվում է փաստացի տիրապետման պահից 30 տարի, որի ընթացքում տիրապետողը, նույնիսկ անազնվություն ցուցաբերելով, պարտավոր չէ ներկայացնել գույքի տիրապետման հիմքերը և դառնում է այդ գույքի սեփականատերը։ Եթե ​​անձը, լինելով բարեխիղճ տիրապետող, ցանկանում է գրանցել սեփականության իրավունքը, այս դեպքում, կախված իրական սեփականատիրոջ բնակության վայրից (տվյալ անշարժ գույքի հետ կապված), կան վաղեմության վաղեմություն - 10 և 20 տարի Ֆրանսիական օրենսդրությունը ենթադրում է տիրոջ ականջի բարեխղճության կանխավարկած պարտապանի պարտաճանաչ զինծառայությունից հրաժարվելուց 11 Տե՛ս Immovables- ի տասնամյա ձեռքբերման դեղատոմս, Լեն Կիլգոր 36-րդ հատոր | Թիվ 4 Ամառ, 1976։ 12 Տե՛ս Լուիզիանայի Քաղաքացիական օրենսգրքի հոդված 3451։ 13 Տե՛ս ՀՀ վճռաբեկ դատարան թիվ ԱՐԱԴ / 0084/02/12, 05.04.2013 թ. Դա ընկնում է բարեխղճությունը վիճարկող մարդու վրա։ Շարժական գույքի դեպքում այս հաստատության դիմումն ունի իր առանձնահատկությունները։ Շարժական գույքի ձեռքբերման վաղեմության ժամկետը գործում է միայն այն դեպքում, երբ անձը բարեխղճորեն տիրապետում է այդ գույքին։ Բարեխիղճ սեփականատերը գույքի սեփականատերը դառնում է 3 տարի լրանալուց հետո։ Սա այն ժամանակահատվածն է, որի ընթացքում գույքի սեփականատերն իրավունք ունի հայց ներկայացնել դատարան ՝ իր գույքը վերադարձնելու համար 14։ Օրենսդիրը պետք է փորձի խուսափել օրենսդրական անորոշություններից։ Փորձելով հնարավորինս մեկնաբանել 187-րդ հոդվածի 1-ին մասը `գալիս ենք այն եզրակացության, որ առաջին հերթին պետությունը պետք է հատուկ նշի պետություն-համայնքը` որպես այս իրավական հարաբերությունների սուբյեկտներ, երկրորդը `պետական ​​սեփականություն հանդիսացող հողամասի չբաշխումը։ սյուժեն, երրորդը հստակեցնի տասը տարի ազնիվ տիրապետման գոյության մասին `բացելով անազնվության բացակայությունը։ Գրիգորյան Սեդա ՀՀ-ՈՒՄ ՎԱAR ՁԵՌՔԲԵՐՄԱՆ ԽՆԴԻՐԸ Հիմնաբառեր. Ձեռքբերման տարիք։ անշարժ գույք, սեփականության իրավունք, ազնիվ, բաց, շարունակական, տիրապետում է Ամփոփում։

example2027

example2027

Հոդվածում տեսական վերլուծության են ենթարկվում ադրազգայնություն և անդրազգային ինքնություն հասկացությունները։ Անդրադառնալով ընդհանուր միգրացիոն փորձի նկարագրությանը, առանձնացնելով գլոբալ մակարդակում միգրացիայի պատճառները՝ հանգում ենք այն մտքին, որ ժամանակակից պայմաններում միգրացիան անդրազգային դրսևորումներ է ձեռք բերել։ Միգրանտի տարածքային ինքնությունն այս պայմաններում ենթարկվում է փոխակերպումների, դառնում է առավել ճկուն՝ ձեռք բերելով անդրազգային բնույթ։ Արդյունքում միգրանտի մոտ ձևավորվում է արժեքային, մտածողության նոր համակարգ, որը կապված է այն համատեքստից, որում նա հայտնվել է, ինչն էլ ընկած է ուսումնասիրության հիմքում։

ՄԻԳՐԱԻՈՆ ԳՈՐCԸՆԹԱՆԵՐԸ ՝ ՈՐՊԵՍ Ա NԳ-ԻՆՔՆՈՒԹՅԱՆ ՁԵՎԱՎՈՐՄԱՆ ԵՎ ԴՐԱՄԱՆՇԱԿՄԱՆ ՆԱԽԱՊԱՅՄԱՆՆԵՐ Միգրացիան ներկայումս համաշխարհային նշանակության կարևորագույն խնդիրներից է։ Ձևավորված բազմաթիվ խորը, խիստ սոցիալական, քաղաքական, տնտեսական գործընթացների արդյունքում, այն իր հերթին ունի առաջնային նշանակություն և ազդեցություն հասարակական կյանքի բոլոր ոլորտների համար։ Պատկերն առավել քան ակնհայտ է ժամանակակից Հայաստանի համար, որտեղ միգրացիան, հիմնականում արտագաղթը, հայ իրականության անբաժանելի բաղադրիչն է ՝ առօրյա կյանքից մինչև միջազգային հարաբերություններ։ Խնդրի կարևորության մասին են վկայում 1990-ականներից ի վեր Հայաստանում անցկացված բազմաթիվ բազմամակարդակ միգրացիոն ուսումնասիրությունները, որոնք ուղղված են խնդրի այս կամ այն ​​կողմի վերլուծությանը։ Միգրացիան, լինելով շատ դինամիկ, հատկապես ներկայումս անընդհատ փոփոխվող, անընդհատ աննախադեպ դրսևորումներ և հետևանքներ է ունենում։ Ակնհայտ է, որ ասվածը պահանջում է դրանով պայմանավորված միգրացիոն խնդիրների նոր ըմբռնում, ժամանակակից, համապարփակ և ճկուն մեթոդաբանություն։ Սա, մասնավորապես, վերաբերում է անդրազգայինիզմին և անդրազգային միգրացիային, որոնք լայն տարածում ունեն խնդրի վերաբերյալ ներկայիս հանրային դիսկուրսում։ Չնայած հայեցակարգի վերջնական սահմանում դեռ չկա, ոլորտի առաջատար մասնագետներից շատերը շեշտում են միգրանտների առօրյա, սոցիալական հարաբերությունների և սոցիալական կյանքի մակարդակների տարբերությունները, այս դեպքում ՝ անդրազգային միգրանտների, կարճաժամկետ կամ մշտական ​​բնակության արտերկրում։ , , Globalամանակակից գլոբալիզացիայի գործընթացների, կապի և հեռահաղորդակցության զարգացած միջոցների շնորհիվ ձևավորվում են անդրազգային սոցիալական տարածքներ, որոնք, միևնույն ժամանակ, մասնակցելով տարբեր աշխարհագրական, մշակութային, քաղաքական, տնտեսական տարածքներում, հանդես են գալիս որպես ամբողջական, անդրազգային սոցիալական էություններ։ Այսպիսով, միգրանտը միաժամանակ գոյություն ունի ինչպես արտերկրում, այնպես էլ հայրենիքում, ամուր կապված է հայրենիքի հետ, մասնակցում է անմիջականորեն հայրենիքի կյանքին, բայց ունի նաև օտար, հաճախ սոցիալական ակտիվ կյանք։ Նշված պայմաններում առաջանում են անդրազգային ինքնության ձևավորման և ձուլման նոր մարտահրավերներ, որոնք հնարավորություն են տալիս խոսելու անդրազգային միգրանտի մասին։ Սոցիոլոգիայի դասական մոտեցումներում հասարակությունն անքակտելիորեն կապված է տեղանքի և տարածքի հետ, և այդ կապն իրականացվում է մշակույթի միջոցով 1։ Այսպիսով, որպեսզի միգրանտը դառնա ընդունող հասարակության մի մասը, այն պետք է յուրացվի, յուրացվի կամ հարմարեցվի ընդունող երկրի մշակույթին։ Այնուամենայնիվ, 1990-ականներին։ N. Glick-Schiller- ի սկզբում Լ. Բախը, նկարագրելով ժամանակակից միգրացիոն գործընթացների բնույթը որպես անդրազգային, կասկածի տակ դրեց այս դրույթը 2։ Անդրազգայինությունը սոցիալական գործընթաց է, երբ միգրանտները ստեղծում են սոցիալական դաշտեր, որոնք անցնում են աշխարհագրական, մշակութային և քաղաքական սահմանները։ Միգրանտները սկսում են զարգացնել և պաշտպանել տարբեր ընտանեկան, տնտեսական, սոցիալական, կրոնական-քաղաքական հարաբերություններ, որոնք անցնում են պետական ​​սահմանները 3։ Անդրազգային միգրանտների այս տեսակները, կարծես, ապրում են մի քանի վայրերում, ներգրավված են մեկից ավելի համայնքներում, ստեղծում են նոր հարաբերություններ, կախվածություններ։ 1 Տե՛ս Glick- Schiller N., Basch L., Blanc-Szaton C., Toward a Definition of Transnationalism. Introdactory Remarks and ReasearchQuestions, 1998, էջ 8-13։ 2 Տե՛ս նույն տեղում, Պ. 3 Տե՛ս Basch L., Glick Schiller N., Szaton B., Nations Unbound. Անդրազգային նախագծեր, հետգաղութային կանխատեսումներ և ապակողմնորոշված ​​ազգային պետություններ։ Նյու Յորք. Cordon and Breach, 1994, p. 56 Modernամանակակից հասարակությունը, ինչպես U. Beck- ը, նշում է, որ դա ռիսկային հասարակություն է 1։ Այստեղ գլոբալ անկայունությունը կախված է միմյանցից։ Համաշխարհային համակարգին ոչ միայն սպառնում են գլոբալ խնդիրները։ Տեղական խնդիրները մեծ ազդեցություն ունեն։ Տեղական յուրաքանչյուր կայունություն գլոբալիզացված է։ Արդյունքում, ձեւավորվում է անկայուն համաշխարհային համակարգ։ Անկայունությունը ռիսկ է բերում, որն էլ իր հերթին բերում է անվստահության։ Բազմազգ, բազմազգ հասարակություններում կա մեծ անվստահություն `պայմանավորված տարբեր էթնիկական և ազգային գործոններով։ Համաշխարհային համակարգը նույնպես անկայուն է, քանի որ այն ներառում է փոխկապակցված փակ ենթահամակարգեր 2։ Այս պայմաններում միգրացիոն գործընթացները բարդանում են, միգրանտը հայտնվում է այդ անկայունության մեջ։ Փախչելով իր իսկ տեղական անկայունությունից ՝ նա հայտնվում է ավելի մեծ և խորը աշխարհի անկայունության մեջ։ Այս անկայունությունն անվերջ է։ Սկզբնական շրջանում միգրանտների համար առաջնային է համարվում հայրենիքում կապերի ամրապնդումը։ Միգրանտն անձամբ փորձում է հարմարեցնել իրավիճակը, մարմնավորել նոր արժեքներ, դառնալ նոր հասարակության մի մաս ՝ չկտրվելով հայրենիքից։ Անդրազգային միգրանտների համար այս գործընթացը նպատակահարմար է, քանի որ նոր հասարակության սկզբնական շրջանում, ունենալով հարմարվողականություն, վստահելի անհատներ, սոցիալական ինստիտուտներ, նրանք շարունակում են ամուր կապեր պահպանել ուղարկող երկրում ստեղծված համայնքի հետ։ Անդրազգային միգրանտը հայտնվում է «երրորդ դաշտում»; նա ցանկանում է պահպանել իր կարգավիճակը հայրենիքում, որտեղ միաժամանակ համարվում է «իր», «օտարերկրացի», որտեղ ցանկացած պահի կարող է վերադառնալ 3։ Անդրազգային միգրացիան նպատակահարմար է այնքանով, որքանով միգրանտը լիովին բացառում է իր կապերը ոչ ընդունող, ոչ էլ ուղարկող հասարակությունների հետ։ նա ցանկացած պահի ձգտում է «առավելագույն օգուտ» ստանալ երկու հասարակություններից։ Սկզբնապես, միգրանտներն իրենց չեն ընդունում ընդունող հասարակության մի մասը, նրանք դեռ իրենց գիտակցության մեջ մաս են կազմում ուղարկող հասարակության 4։ Չնայած միգրանտներին հյուրընկալող հասարակության մեջ ինքնահաստատվելու հեռանկարի բացակայությանը, հանգամանքները նրանց ստիպում են լիովին ներգրավվել ընդունող հասարակության գործունեության մեջ։ Սկզբնական շրջանում ժամանակավոր հեռանկարները փոխարինվում են մշտականով ՝ պայմանավորված նոր հարաբերություններով, նոր անդրազգային ցանցերի ստեղծմամբ, միգրացիոն գործընթացի նպատակահարմարությամբ։ Արդյունքում ՝ առաջնահերթ ունենալով հարմարվողականության խնդիր, չընդունելով նոր հասարակության արժեքները, վարքագծի օրինաչափությունները, այնուամենայնիվ, միգրանտը հարմարվում է նոր հասարակությանը։ Անդրազգային միգրանտների մասնակցությունը նոր փոփոխություններ է բերում ուղարկող հասարակության կյանքում։ Կյանքի նոր որակներ են ի հայտ գալիս, որոնք ակնհայտորեն նոր են `փոխելով մարդկանց կենսակերպը։ Անդրազգային միգրանտների դրամական փոխանցումներն ու ներդրումները հայրենիքում նպաստում են նոր տեսակի ֆինանսական կապիտալի կուտակմանը և օգտագործմանը։ Transամանակակից անդրազգային միգրանտներին չի կարելի բնութագրել որպես «արմատախիլ արված»։ Ներկայումս միգրացիան կրում է ցիկլային բնույթ, ուղեկցվում է միգրանտների միաժամանակ ներգրավմամբ ուղարկող և ընդունող հասարակություններում 5։ Նոր հասարակության մեջ ինտեգրվելու խնդիրն այնքան անհրաժեշտ չէ, որքան նախորդ (միակողմանի) միգրացիաները, քանի որ նրանք «հասանելիություն» ունեն իրենց ընկերական 6 ընտանեկան ցանց 6։ Անդրազգայինության պայմաններում ինքնությունը դադարում է ամուր դասակարգվել, քանի որ այն ներկայացվում է ինքնության ուսումնասիրության նախնադարյան մոտեցմամբ։ Տարբեր մեթոդաբանական մոտեցումների շրջանակներում ինքնությունը ներկայացվում է որպես կառուցվածք, որը ձևավորվում է սոցիալական միջավայրում `հիմնված մարդկանց և նրանց միջավայրի փոխազդեցությունների վրա 7։ Մասնավորապես, դա նկատվում է խորհրդանշական փոխազդեցության մասնագետների (JH Mead, CH Cooley, H. Blumer) ուսումնասիրություններում։ Ինքնությունը կառուցվածք է, որը կառուցվել է նշանակալից այլ անձանց կարծիքի հիման վրա (JH Mead)։ Այս պայմաններում, անդրազգային միգրանտների համար, «նշանակալի ուրիշները» փոխակերպվում են, որոնք 1 Տե՛ս Bek U., The Risk Society, on the Road to Another Modern, Moscow, 2000, էջ 34-35։ 2 Տե՛ս Մկրտիչյան Ա., Քաոսը ՝ որպես սոցիալական ինքնակազմակերպման համակարգ ձևավորող մեխանիզմ, Երեւան, 2008, էջ 51-71։ 3 Տե՛ս Vertovec S., Transnationalism, 2009, էջ 45-47։ 4 Տե՛ս Massey D., շարունակականությունը անդրազգային միգրացիայում։ Տասնինը մեքսիկական համայնքների վերլուծություն, Սոցիոլոգիայի ամերիկյան հանդես, (հատոր 99), 1994։ 5 Տե՛ս Basch L., Glick Schiller N., Szaton B., 1994, էջ 36-39։ 6 Տե՛ս Bradatan C., Popan A., Melton R., Անդրազգայինությունը որպես հեղուկ սոցիալական ինքնություն, սոցիալական ինքնություններ, 16 (2), 2010, էջ 169-178։ 7 Տե՛ս Mead GH, The Genesis of Self and Social Control, International Journal of Ethics, Volume 35, Issue 3, 2002, p. 251 թ. Արդյունքում, միգրանտների սպասումները վերափոխվում են։ «Նշանակալից» -ը մտածողության և գործունեության նոր ստանդարտներ է ձևավորում, որոնք պարզ են նույնական հիմքեր ունեցող անհատների մոտ, որոնք նույնացվում են որոշակի հասարակության, 1-ին խմբի հետ։ Այս տեսանկյունից անհրաժեշտ է առանձնացնել, որի հետ նույնականացվում են «նշանակալի այլ» անդրազգային միգրանտները, որ այդ պայմաններում դերերը առաջնային դառնան նրանց համար։ արտերկրից հյուրընկալող հասարակությունում և տանը որոշակի փոխհարաբերություններ հաստատելով ՝ միգրանտները միմյանց վրա ազդում են, փոխանակվում են արժեքներով և պնդումներով, որի արդյունքում նրանց ինքնությունը փոխվում է 2։ Հայրենիքի հետ կապերի պահպանումը վերազգային միգրանտների ինքնորոշման կարևոր մասն է 3։ Անդրազգային միգրանտների կայուն փոխազդեցությունն ազդում է նրանց ինքնության արտահայտման վրա։ P. L և այն ներկայացնում է «սոցիալական տրանսֆերտներ» տերմինը, որը մեկնաբանում է այն պնդումները, գաղափարները, գաղափարները, որոնք միգրանտները փոխանակում են իրենց բազմաթիվ ազգային փոխազդեցությունների արդյունքում։ Նման փոխանցումների արդյունքում կառուցվում է ընդհանուր անդրազգային ինքնություն 4։ Միգրացիոն գործընթացների համատեքստում ինքնությունը բնութագրվում է որպես հարաբերական, գործընթացային-իրավիճակային կոնստրուկտ 5։ Միգրանտը ներգրավված է տարածքային կայունությունից գլոբալ կայունության հոսքի մեջ, այսինքն ՝ տարածքի նախկին կապը հետաձգվում է, և այժմ միգրանտը կտրվում է տարածքից ՝ նոր հասարակության կենսական որոշակի նպատակների պատճառով (օրինակ ՝ աշխատանք ) Վերջիններս որոշ չափով սահմանափակում են միգրանտի կյանքի և ինքնության տարբեր ասպեկտների արտահայտումը։ Միգրանտի տարածքային ինքնությունը փոխվում է։ Այս պայմաններում միգրանտի մեջ ձեւավորվում է արժեքների և մտածողության նոր համակարգ, որը կապված է այն համատեքստի հետ, որում նա հայտնվել է։ Լ. Guarnizon Bourdieu- ից փոխառություն վերցնելով տերմինը, նա մեկնաբանում է այս երեւույթը մեկնաբանելու համար անդրազգային հաբիթուսի գաղափարը 6։ Հաբիթուսը օբյեկտիվ սոցիալական միջավայրում արտադրված տրամադրությունների, որոշակի կառույցների համակարգ է, որոնք կազմակերպում և ուղղորդում են գործակալների գաղափարները։ Ելնելով անցյալի փորձից ՝ հաբիտուսը գործակալին թույլ է տալիս կողմնորոշվել սոցիալական տարածքում, պատշաճ կերպով արձագանքել այս կամ այն ​​իրադարձությանը։ Հաբիթուսը վերարտադրում է վարքի ընդհանուր ընդունված օրինաչափությունները 7։ Անդրազգային բնակավայրը բնութագրվում է սահմանների միջև պրակտիկայի և սոցիալական դիրքի տարածմամբ, ինչը հանգեցնում է գիտակցված և անգիտակցական դիրքի ձևավորմանը, որոնք թույլ են տալիս տարբեր գործելակերպերում տարբեր կերպ գործել 8։ Կարելի է ենթադրել, որ ազգայնականության պայմաններում միգրանտի ինքնությունը, կախված պայմաններից, դառնում է ճկուն, այսինքն ՝ նա ձեռք է բերում մի շարք տրամադրություններ, որոնք թույլ կտան իրեն հարմարվել նոր հասարակության կողմից տրամադրված համատեքստին։ Մարիամ Խալաթյան Միգրացիոն գործընթացները որպես նախազգուշացում տրանս-ազգային ինքնության ձևավորման և արտահայտման համար Հիմնաբառեր. Միգրացիոն գործընթացներ, ինքնություն, անդրազգային ինքնություն, փոխակերպում։

example1190

example1190

Սույն հոդվածում քննարկվել է զբոսաշրջության տարածքային կազմակերպման բնույթը, զբոսաշրջության ոլորտի զարգացման գործում ունեցած դրա կարևորությունը և տարածքային կազմակերպման արդյունավետությունը։ Հստակեցվել է «զբոսաշրջային դեստինացիա» հասկացությունը, քննարկվել են դեստինացիաների սահմանման վերաբերյալ տարբեր հեղինակների մի շարք մոտեցումներ։ Զբոսաշրջային դեստինացիաների ձևավորման անհրաժեշտությունը բխում է տարածքների ռացիոնալ օգտագործման, սոցիալական և տնտեսական ոլորտների լուծման նպատակներից, ինչի զարգացման և կառավարչական խնդիրների արդյունքում հնարավոր է դառնում կառավարել և վերահսկել զբոսաշրջության գործընթացը որևէ տարածքում։

ԶԲՈՍԱՇՐՋԱՅԻՆ ԴԵՍՏԻՆԱՑԻԱՆԵՐԻ ՁԵՎԱՎՈՐՄԱՆԱՆՀՐԱԺԵՇՏՈՒԹՅՈՒՆԸ՝ ՈՐՊԵՍ ԶԲՈՍԱՇՐՋՈՒԹՅԱՆ ՏԱՐԱԾՔԱՅԻՆԿԱԶՄԱԿԵՐՊՄԱՆ ՄԻԱՎՈՐՍույն հոդվածում քննարկվել է զբոսաշրջության տարածքային կազմակերպմանբնույթը, նշանակությունը, զբոսաշրջության ոլորտի զարգացման գործում ունեցածդրա կարևորությունը և տարածքային կազմակերպման արդյունավետությունը։ Հստակեցվել է «զբոսաշրջային դեստինացիա» հասկացությունը, քննարկվել ենզբոսաշրջային դեստինացիաների սահմանման վերաբերյալ տարբեր հեղինակներիմի շարք մոտեցումներ, պարզաբանվել և հստակեցվել են դրանք։ Զբոսաշրջայինդեստինացիաների ձևավորման անհրաժեշտությունը հիմնավորելու նպատակովկատարվել է համալիր և համակողմանի վերլուծություն։ Զբոսաշրջության զարգացման պարագայում առաջ եկավ աշխարհագրականմիջավայրի, դրա բազմազանության ու տարբերությունների ուսումնասիրման անհրաժեշտություն՝ զբոսաշրջային արդյունքի ստեղծման և իրացման արդյունավետությունըբարձրացնելու նպատակով։ Այդ տարբերությունների և բազմազանության շնորհիվ է,որ տարածքների միջև տեղի է ունենում գործառույթների բաշխում, և որպես դրաարդյունք՝ մրցակցություն և համագործակցություն։ Հասարակության տարածքային կազմակերպումը ևս այդ գործընթացի արդյունքէր, որը գիտական գրականության մեջ գործածվում է երկու իմաստով՝ որպեսգործընթաց և գործընթացի արդյունք [2, էջ 123]։ Տարածքային կազմակերպումը [3,էջ 304] հնարավորություն է տալիս օրինաչափ և փոխկապակցված որոշակիգործընթացի արդյունքում հասարակական կյանքի տարբեր ոլորտներում կարգավորել տեղաբաշխման գործընթացը։ Եթե տեղաբաշխման պարագայում դիտարկումենք օբյեկտի՝ տարածության մեջ տեղակայումը, ապա տարածքային կազմակերպմանժամանակ քննարկում ենք նաև, թե ինչու կամ ինչպես է տեղաբաշխվում օբյեկտըտարածության մեջ։ Որևէ ոլորտի զարգացման պարագայում ցանկալի է կատարելօբյեկտների համատեղ տեղաբաշխում, տեղաբաշխում մեկը մյուսի նկատմամբ՝դրանք դիտարկելով համակարգի առանձին տարրեր։ Տարածքային կազմակերպումըթույլ է տալիս բարձրացնել աշխատանքի արդյունավետությունը, հեշտացնել ևկանոնավորել հասարակական սուբյեկտների գործունեությունը։ Աշխարհագրական միջավայրի ուսումնասիրությունը հեշտացնելու, ինչպես նաևկառավարչական գործառույթներն իրականացնելու և վերահսկելու արդյունքումտարածքներն սկսեցին շրջանացվել, ինչի արդյունքում գիտական գրականության մեջներմուծվեց «շրջանացում» և «շրջանագոյացում» հասկացությունները [2, էջ 128]։ Գիտական լեզվով ասած՝ զարգացավ շրջանագոյացման երևույթը, ձևավորվեցինտարբեր մեծության և բովանդակության տարածքներ իրենց հատկանիշներով [2, էջ128]։ Զբոսաշրջության առանձին ճյուղերի տեղաբաշխումը չի կարող դիտարկվելորպես հասարակական կյանքից մեկուսացված բնագավառ։ Այն պայմանավորված էբազմաթիվ գործոններով և կապված է բնական պայմանների ու ռեսուրսների, դրանցքանակի ու որակի, օբյեկտի աշխարհագրական դիրքի և բազմաթիվ այլ երևույթներիհետ։ Ցանկացած դեպքում օբյեկտների տեղաբաշխման վրա ուղղակի կամ անուղղակի ազդում են մի քանի գործոններ։ Հաշվի առնելով զբոսաշրջային ոլորտի զարգացման տեմպերը, տարածականընդգրկվածությունը, տարածքային և գործառույթային տարբերությունները, կառավարչական և վերահսկողական գործառույթների իրականացումը, զբոսաշրջությանոլորտում ևս աստիճանաբար զարգացավ շրջանացման և շրջանագոյացման երևույթը, որը դրսևորվեց զբոսաշրջային կլաստերների և զբոսաշրջային դեստինացիաներիձևավորմամբ։ Զբոսաշրջային դեստինացիան [4, էջ 91] դարձավ զբոսաշրջության ոլորտումտարածքային կազմակերպման ինքնատիպ միավոր։ Եթե շրջանի պարագայում այնինքնատիպ տարածք էր իր ուրույն հատկանիշներով, սեփական բնութագրով ևտարբերակիչ հատկանիշներով, ապա զբոսաշրջային դեստինացիան դարձավ ոչմիայն զբոսաշրջային գործառույթ իրականացնող և ինքնատիպ տարածք, այլևկառավարչական մարմին, որտեղ զուգորդվեցին սոցիալական, տնտեսական և վարչական ոլորտները։ Որպեսզի հասկանանք զբոսաշրջային դեստինացիայի ձևավորման անհրաժեշտությունը, քննարկենք զբոսաշրջային դեստինացիայի սահմանման վերաբերյալ մի քանի հեղինակների մոտեցումներ, որոնց էությունը, նշանակությունը և ձևավորման անհրաժեշտությունը գիտական շրջանակներում դեռևս չենհստակեցվել։ Դեստինացիա հասկացության սահմանման վերաբերյալ գիտական գրականության մեջ տարբեր տեսակետներ են առաջ քաշվել։ Զբոսաշրջության եզրույթներիբառարանում դեստինացիան սահմանվում է զբոսաշրջային գրավչությամբ օժտվածտարածաշրջան, շրջան, քաղաք կամ այլ տարածք, որը խթանում է զբոսաշրջիկներիհետաքրքրությունը, հետևապես նաև՝ զբոսաշրջության զարգացումը [5, էջ 165]։ Հաճախորդների տեսանկյունից դեստինացիան տարածք է, որտեղ զբոսաշրջիկը ճանապարհորդության ընթացքում անց է կացնում իր հիմնական ժամանակն՝ օգտվելով առաջարկվող ծառայություններից։ Այն ընտրում է զբոսաշրջիկը,և որը, վերջինիս կարծիքով, լավագույնս համապատասխանում է իր կարիքներին [8]։ Վարչական սահմաններից ելնելով՝ զբոսաշրջային դեստինացիայի տարանջատումը պետք է կատարվի ըստ համապատասխան տարածքի վարչական բաժանման(օրինակ՝ քաղաքի կամ տեղական ինքնակառավարման ՝սուբյեկտի) [7]։ Վարչականսահմաններով պայմանավորված բաժանումը հանգեցնում է որոշ խնդիրների, քանիոր վարչական միավորները հաճախ ներկայացնում են դեստինացիայի միայն միմասը, և հաճախ դեստինացիաները կարող են չհամընկնել վարչական սահմաններիհետ։ Ըստ Ն. Լեյպերի սահմանման՝ «դեստինացիան սահմանափակ տարածք է, որըզբոսաշրջիկն ընտրում է այցելության համար և այնտեղ անցկացնում է որոշժամանակ, տարածք, որտեղ տեղի է ունենում զբոսաշրջիկների փոխազդեցությունըզբոսաշրջային ենթակառուցվածքների հետ» [7]։ Ս. Կուպերը և Դ. Ֆլետչերը զբոսաշրջային դեստինացիան համարում են«միջոցների և ծառայությունների ամբողջություն՝ նպատակաուղղված զբոսաշրջիկների պահանջմունքների բավարարմանը» [7]։ Բ. Ռիջի և Դ. Կրոուչի սահմանման համաձայն՝ զբոսաշրջային դեստինացիանսահմանափակ տարածք է վարչական սահմաններով. երկիր, մակրոտարածաշրջան(մի քանի երկրների ամբողջություն), նահանգ կամ մարզ երկրի ներսում, քաղաք,ազգային պարկ կամ հուշարձան [7]։ Օ. Նիկիտինայի բնորոշման համաձայն՝ զբոսաշրջային դեստինացիանզբոսաշրջային ռեսուրսների բարձր խտությամբ օժտված աշխարհագրական տարածք է, որը բնորոշվում է նաև օժանդակող և սպասարկող անհրաժեշտ ենթակառուցվածքներով [7]։ Է. Պավլովայի բնորոշմամբ՝ զբոսաշրջային դեստինացիան սոցիալ-աշխարհագրական տեղանք է, որն ընտրվել է զբոսաշրջիկի կամ զբոսաշրջային պահանջարկունեցող սեգմենտի կողմից ճանապարհորդության նպատակով, և ունի անհրաժեշտկազմակերպչական, տեղավորման բոլոր միջոցները, սպասարկող և զվարճանքիենթակառուցվածքները [7]։ Ա. Զորինի սահմանման համաձայն՝ զբոսաշրջային դեստինացիան ռեկրեացիոնտարածքային համակարգերի ռեգիոնալ տեղայնացման օբյեկտ է. երկիր-շրջանլանդշաֆտ-կենտրոն-երթուղի [7]։ Վ. Ֆրամկեն տվել է դեստինացիայի երկու՝ դասական կամ բիզնես և սոցիալմշակութային մոտեցում։ Դեստինացիան հետաքրքրությունների, տարբեր տիպիգործառույթների, ծառայությունների, զվարճանքի ենթակառուցվածքների ամբողջություն է, որոնք բնորոշում են տարածքի յուրատիպությունը։ Ըստ Ֆրամկեի՝զբոսաշրջային դեստինացիան բնորոշելու համար առանձնացվել են հինգ հիմնականփոխկապակցված ասպեկտներ՝ • աշխարհագրական-տարածքային, • ենթակառուցվածքային-ռեսուրսային, • մարքեթինգային, • սոցիալական, • կառավարչական [7]։ Այս փոխկապակցված տարրերի ամբողջությունը կարող է ձևավորել դեստինացիա։ Ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ տարածքային կազմակերպմանմիջոցով դեստինացիաների առանձնացումը լուծում է մի շարք խնդիրներ։ Առաջինհերթին կառավարչական գործառույթների իրականացումը նպաստում է տարածքների արդյունավետ օգտագործմանը, զարգացման ծրագրերի մշակմանը, ռեսուրսների կադաստրավորմանը, գնահատմանը, ռացիոնալ օգտագործմանն ու ներգրավմանը զբոսաշրջության ոլորտ, սոցիալական խնդիրների լուծմանը՝ ապահովելովստացված եկամուտների բաշխումը դեստինացիայի տարածքում բնակվող և զբոսաշրջության ոլորտ ներգրավված անձանց միջև, ինչպես նաև աշխատատեղերիստեղծում, ենթակառուցվածքների բարելավում։ Դեստինացիայի ստեղծմամբ ևտարածքի կառավարմամբ հնարավորություն է ստեղծվում սոցիալական, տնտեսական և կայուն զարգացման հայեցակարգից բխող այլ խնդիրներ լուծել։ Հետևաբար, ձեռքբերված եկամուտների ներդրումը տնտեսության մեջ, սոցիալական զբաղվածությունը, տարածքի նկատմամբ հետարքրության ձևավորումը, կատարված ներդրումները, գովազդային և մարքեթինգային առաջխաղացման ծրագրերը նպաստումեն զբոսաշրջային շուկայում տարածքների նկատմամբ հետաքրքրության ավելացմանը և զբոսաշրջային հոսքերին։ Դեստինացիաների ձևավորման գործոն է նաև շուկայական միջավայրը։ Որոշտեսաբանների կարծքիով դեստինացիաների սահմանների հստակեցումը տեղի էունենում շուկայական հարաբերությունների հետևանքով, և շուկան է որոշում դեստինացիա համարել ամբողջ երկիրը, թե օրինակ՝ երկրի առանձին շրջանները կամքաղաքները։ Դեստինացիայի ձևավորման զբոսաշրջային մոտեցումը մի փոքր այլ է։ Համաշխարհային զբոսաշրջային կազմակերպության սահմանման համաձայն «զբոսաշրջային դեստինացիան ֆիզիկական միջավայր է, որտեղ զբոսաշրջիկները անցկացնումեն նվազագույնը մեկ գիշերակաց։ Դեստինացիան ունի ֆիզիկական և վարչականսահմաններ, որոնք առանձնացնում են դեստինացիայի կառավարման համակարգը,իմիջը, և որը բնորոշում է վերջինիս շուկայական մրցունակությունը» [7]։ Դեստինացիայի պարագայում մեծ ուշադրություն է դարձվում կառավարմանգործընթացին, երբ տարածքի զարգացման համար առաջ են քաշվում տարբերտեսակետներ։ Տարածքային կազմակերպման միավորի՝ դեստինացիայի ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, այն զարգացնելու խնդիրը դրվում է դեստինացիայիկառավարման կազմակերպության (ԴԿԿ) վրա, որն իր հերթին մշակում է տվյալտարածքի զարգացման ծրագիրը [6, 4]։ Դեստինացիայի տարանջատումը միշտ չէ,որ հիմնված է վարչական բաժանման վրա, ուստի վարչական կառավարման օղակըերբեմն չի կարող կառավարել դեստինացան և դրա զարգացման գործընթացը։ Հետևաբար, առաջին հերթին անհրաժեշտ է հստակեցնել վարչական սահմանները։ Դեստինացիաների ձևավորման անհրաժեշտությունը կապված է նաև տարածքների ռացիոնալ օգտագործման հետ, քանի որ դեստինացիաների կառավարմանկազմակերպությունը ուսումնասիրում, գնահատում է ռեսուրսները և դրանց օգտագործման հնարավորությունները։ Դեստինացիաների ձևավորումն անհրաժեշտ է նաևկայուն զարգացում ապահովելու տեսանկյունից, քանի որ սոցիալական, տնտեսականև բնապահպանական ասպեկտները հաշվի են առնվում դեստինացիաների կառավարման ժամանակ։ Որպես զբոսաշրջության տարածքային կազմակերպման միավոր՝ դեստինացիայի ձևավորման անհրաժեշտությունը պայմանավորված է կայունզարգացման գերակայությամբ։ Ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ դեստինացիայի պարագայում գործընթացն ավելի համակարգված է և արդյունավետ։ Դեստինացիան տարբերվում է մշտական բնակության վայրից և ունի որոշառանձնահատկություններ, որոնց շնոհիվ էլ ընտրում է զբոսաշրջիկը։ Բայցևայնպես,տարածքային կազմակերպման դեպքում որոշվում է նաև, թե որ տարածքները դեստինացիա դառնալու ինչ նախադրյալներ, ռեսուրսներ ու գրավչություններ ունեն։ Ֆիզիկական աշխարհագրական տարածքը զբոսաշրջային դեստինացիա դառնալու համար կամ, ինչպես ասում են, զբոսաշրջիկների ուշադրությունը գրավելուհամար պետք է բավարարի մի շարք պայմանների՝• տարածքը պետք է ունենա զբոսաշրջային գրավչություն, հետաքրքրություն,որպեսզի ապահովի զբոսաշրջային հոսքեր,• տրանսպորտային հասանելիություն,• պետք է ապահովված լինի զբոսաշրջիկներին սպասարկելու համար նախատեսված անհրաժեշտ ենթակառուցվածքներով և ծառայությունների բազմազանությամբ,• տեղեկատվական համակարգերի հասանելիություն [1, էջ 47]։ Այնուամենայնիվ, ոչ բոլոր տարածքները կարող են դառնալ զբոսաշրջայինդեստինացիաներ։ Կատարված տեսական վերլուծությունները հիմք են փաստելու, որզբոսաշրջային դեստինացիաների ձևավորումը զբոսաշրջության կայուն զարգացմանը նպաստող գործընթաց է, և զբոսաշրջության զարգացման նման առաջընթացիպարագայում զբոսաշրջության տարածքային կազմակերպման արդյունավետմիավոր է։ Այսպիսով՝ զբոսաշրջային դեստինացիաների ձևավորման անհրաժեշտությունըբխում է զբոսաշրջային կենտրոնների և շրջանների կայուն զարգացման նպատակներից, ինչի արդյունքում հնարավոր է դառնում կառավարել և վերահսկել զբոսաշրջության գործընթացը որևէ տարածքում։ Զբոսաշրջային դստինացիայի ձևավորման անհրաժեշտությունը կապված էկոնկրետ տարածքում զբոսաշրջային ռեսուրսների գնահատման և ռացիոնալ օգտագործման հետ` միաժամանակ ապահովելով սահմանափակ տարածքների համարտնտեսական, սոցիալական, բնապահպանական և վարչական կառավարման արդյունավետություն՝ շուկայական հարաբերությունների զարգացմամբ։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ[1] Սայադյան Հ., Զբոսաշրջության տնտեսագիտություն (մակրո և միկրո տնտեսագիտություն), Երևան, 2014, 208 էջ։ [2] Վալեսյան Լ., Հասարակական աշխարհագրության ներածություն, Երևան, 1999,228 էջ։ 05.04.2018). Նավասարդյան Ամալյա ԶԲՈՍԱՇՐՋԱՅԻՆ ԴԵՍՏԻՆԱՑԻԱՆԵՐԻ ՁԵՎԱՎՈՐՄԱՆԱՆՀՐԱԺԵՇՏՈՒԹՅՈՒՆԸ՝ ՈՐՊԵՍ ԶԲՈՍԱՇՐՋՈՒԹՅԱՆ ՏԱՐԱԾՔԱՅԻՆԿԱԶՄԱԿԵՐՊՄԱՆ ՄԻԱՎՈՐԲանալի բառեր՝ զբոսաշրջային դեստինացիա, զբոսաշրջային գրավչություն,աշխարհագրական միջավայր, տարածքային կազմակերպում, կայուն զարգացում։

example1017

example1017

Թեմայի արդիականությունը պայմանավորված որ չէ, տնտեսության գյուղատնտեսությունը, նույնիսկ զարգացած երկրների համար, չնայած նրանց ՀՆԱ-ի մեջ իր ցածր տեսակարար կշռին, համարվում է կարևորագույն և ստրատեգիական ոլորտ։ Չնայած վերջին տարիներին ՀՀ-ում արտահանումը դրսևորել է նշանակալի աճի միտումներ, արտահանման աճի բազան դեռևս մնում է սահմանափակ, քանի որ արտադրական սուղ հնարավորությունների պայմաններում արտադրված ապրանքները, որոնք կարող են արտահանվել, շատ դեպքերում չեն բավարարում միջազգային շուկայի պահաջներին՝ հանգեցնելով մի շարք խնդիրների։

Գիտ. ղեկավար՝ տ.գ.թ. Ն. Սահակյան առանցքայիննշակություն ունեցող ոլորտ յուրաքանչյուր պետության համար։ Այնմշտապես եղել և շարունակում է մնալ Հայաստանի ՀանրապետությանկառավարությանԹեմայիարդիականությունը պայմանավորվածշուկայականտնտեսության ինտենսիվ զարգացման պայմաններով, քանի որգյուղատնտեսության զարգացումն ու գյուղմթերքի արտահանմանճիշտ պլանավորումն ու իրագործումը կարող են դառնալ ՀայաստանիՀանրապետության տնտեսության զարգացման կարևորագույն շարժիչուժերից մեկը։ Սակայն դեռևս առկա են խնդիրներ, որոնքխոչընդոտում են այս ոլորտի զարգացմանը։ ՀՀ գյուղմթերքի արտահանման հիմնախնդիրները պարզելուհամարուսումնասիրելՀանրապետությանգյուղատնտեսության առանձնահատկությունները։ կտրուկփոփոխությունները, խստաշունչ ձմեռներն ու սաստիկ շոգ ամառներնիրենց ազդեցությունն են ունենում տարածաշրջանի, մասնավորապես`Հայաստանի գյուղմթերքի վրա։ Ցերեկային առավելագույն ևգիշերային նվազագույն ջերմաստիճանների տարբերությունը հասնումէ զգալի չափերի, սակայն նաև այս ամենով են պայմանավորվածհայկական մրգի և բանջարեղենի բարձր համային հատկանիշները21։ Ամենովհամակարգիբարելավումը պահանջում է հուսալի գործող վերամշակում, վարկեր ևապահովագրություն, շուկաների նկատմամբ ճիշտ կողմնորոշում,տեխնիկական և խորհրդատվական օգնություն։ է, իսկգյուղատնտեսությունը խոշոր տնտեսական ոլորտ է։ Թերություններըպայմանավորված են արտահանման ոչ բազմազան լինելով, արտերկրի21 Տե՛ս В.Ц.Айказян. Питание растений. Некоторые биохимические принципыՆերկայումս Հայաստանի տնտեսությունը խոցելիգյուղմթերքի արտադրմանԱրդիբնակլիմայականպայմաններիուշադրությանհանդերձ`հիմնականշեշտըդնելովկենդանականվրա։ սահմանափակմեծունեցող ապրանքներիըստ Ազգայինվիճակագրականէ,մինչդեռ 2009թ.-ինհասանելիությամբ,կախվածությամբ,Համաձայն ԱՎԾ տվյալների`դրամականշուկաներիերկաթուղայինփոխանցումներիցճանապարհների բացակայությամբ, վերին Լարսում պարբերաբարառաջացող խնդիրներով, ստանդարտացման և սերտիֆիկացմանխնդիրներով։ ծառայությանԱյսպես,տվյալների` ՀՀ-ում արտահանման ցուցանիշներում, ի տարբերությունմյուս տարիների, գրանցվել է աճ։ Արտահանում իրականացվել էմասնավորապես դեպի ՌԴ, ԱՊՀ, Վրաստանի Հանրապետություն, ԵՄերկրներ`ևգյուղնշանակությունԱզգայինվիճակագրական ծառայությունը հրապարակել է 2016թ.-ի հունվարդեկտեմբերի ընթացքում ՀՀ-ի մակրոտնտեսական ցուցանիշներն, ըստորի 12 ամիսների ընթացքում ՀՀ-ից արտահանումը կազմել է մոտ$1.783 մլրդ` 2015թ.-ի $1.485-ի դիմաց. աճը՝ 20%։ ՀՀ ներմուծումըկազմել է մոտ $3.292 մլրդ՝ 2015թ.-ի $3.239-ի դիմաց (աճ՝ 1.6%)։ 2016թ.-ի արտահանմանցուցանիշը ռեկորդայինգրանցվելէրամենացածր ցուցանիշը` ընդամենը $697 մլն, իսկ ամենաբարձրը՝2014-ին՝ $1.547 մլրդ22։ Գաղտնիք չէ, որ այս ոլորտի հիմնախնդիրը պայմանավորված ենՀՀ-ի առևտրային հարաբերությունների միշարք խնդիրներով`շուկայականանհուսալի հարևաններ, մաքսային խոչընդոտներ,միջավայրում ոչ մրցակցային դիրք և այլն։ Սակայն պետք է նշել, որվերջին տարիներին մի շարք քայլեր են ձեռնարկվել և ձեռնարկվում ենոլորտի բարելավման, արտաքին շուկաներ մուտք գործելու և իրացմանուղղությամբ։ ներկայացնել արտահանմանկարևորագույն(որպեսցուցանիշներըգործընկերներ) և արտահանումն ըստ ապրանքների։ ամսումԱՊՀերկրներ արտահանումն աճել է շուրջ 43.5%-ով` $411 մլն՝ 2015թ.-ի$286-ի փոխարեն։ Դեպի ՌԴ արտահանման ծավալը կազմել է $371մլն՝ 2015թ.-ի $245-ի փոխարեն. աճը կազմել է 51.5%, դեպիՈւկրաինա` $8.43 մլն՝ 2015թ.-ի $6.2 մլն-ի փոխարեն (աճ՝ 29.7%),դեպի Ղազախստան` $5.9 մլն՝ 2015թ.-ի $4.1-ի դիմաց (աճ 42.9%), իսկ22 Տե՛ս http։ //www.armstat.am/am/?nid=57դեպի ԱՊՀարտահանում.Այժմ փորձենքհակիրճերկրներ2016թ.-իԱՊՀենտալիստարածաշրջաններիխորացնելուևինտեգրացման գործընթացներըշուկայի ձևավորմանը՝դեպի Բելառուս արտահումն աճել է 2.1 անգամ` 2016թ.-ին կազմելով$14 մլն, մինչդեռ 2015թ.-ին $6.8 էր։ Արտահանումն ըստ ապրանքների. 2016թ.-ի հունվարդեկտեմբեր ամիսներին ՀՀ-ից արտահանվելմլն-իհունվար-դեկտեմբերիպատրաստի սննդի արտադրանք` 2015թ.-ի$325 մլն-ի դիմաց. (28.6% աճ)։ Այնուամենայնիվ, այս ամենով հանդերձ, մրցակցային միջավայրընետում է նոր մարտահրավերներ։ Արդի գլոբալացման դարաշրջանումառաջ են գալիս տնտեսական ինտեգրացիաների նոր ալիքներ, որոնքհնարավորությունտնտեսականհարաբերություններըտնտեսականմիավորների միջև։ Այս տեսանկյունից, 1968թ.-ին Եվրոպականտարածաշրջանումհանգեցրինմիասնական և ամբողջականշնորհիվԵվրամիության։ Վերջինս զարկ տվեց ազատ տնտեսական միջավայրիզարգացմանը` բացառելով անդամ պետությունների միջև ներքինմաքսատուրքերը, ստեղծելով միասնական համակարգ երրորդերկրների հետ առևտրի համար, մեկ միասնական արժութայինհամակարգմիասնականքաղաքականություն։ հայտարարություններին,Չնայածայնուամենայնիվ ՀՀ-ը 2014թ. հոկտեմբերի 10-ին ստորագրեցանդամակցելուԵվրասիականհամաձայնագիր` 2015թ. հունվարի 2-ին դառնալով Եվրասիականտնտեսական միության անդամ (ԵՏՄ) և թևակոխելով տնտեսականզարգացման սկզբունքորեն նոր շրջափուլ։ Վերոհիշյալ Միությանհիմնական նպատակն ապրանքների, ծառայությունների, կապիտալի ևաշխատուժի ազատ տեղաշարժի ապահովումն է իր տարածքում։ Այսանդամակցությունըունեցավ ՀայաստանիարտահանմանԱյս տեսանկյունից,ևգյուղատնտեսությունը, որպես ՀՀ-ի համար առանցքային ոլորտ, այստիրույթներում ունի նշանակալի կշիռ։ Մասնավորապես` ԵՏՄանդամակցությունը մեծ ազդեցություն ունեցավ Հայաստանումգյուղատնտեսության և սննդամթերքի արտադրության ճյուղերի վրա։ Սակայն, իրականում բավական դժվար է գնահատել ԵՏՄմիանալուկարճաժամկետազդեցությունը Հայաստանի տնտեսության վրա` պայմանավորված միշարք այլ իրադարձություններով որոնք ներկայումս ազդում ենՀայաստանի և այլ ԵՏՄ երկրներում տնտեսական իրավիճակի վրա։ ևմինչ այդ արվածտնտեսականմեծ ազդեցություններմուծմանվրա։ կապված փոփոխություններիառևտրայինարտաքինմիությաննէ $418հետունեցողցանկությունԱյսպես օրինակ` հայկական ապրանքները սեփական երկիրներմուծելուարտասահմանյանընկերությունները բախվում են մեծ քանակների բացակայության հետ։ Խոսքը հիմնականում սննդամթերքի մասին է՝ գյուղմթերքներ ևդրանցից վերամշակված սննդամթերք։ Օրինակ` որևէ ընկերությունցանկանում է օրական մի քանի տոննա հայկական ծիրան գնել իրենցերկրում իրացնելու համար, սակայն պարզվում է, որ մենք պահանջվողքանակին անգամ մոտեցող քանակի ծիրանչունենք։ Այսպիսովգործարքը չի կայանում, իսկ արտահանումը չի ավելանում23։ Ցավով, պետք է նշել, որ Հանրապետության կառավարությանկողմից իրականացվող միջոցառումները, ոլորտի բարելավման համար,ունեն կարճաժամկետ բնույթ, ինչը չի ապահովում տնտեսվարողսուբյեկտների կողմից ակնկալվող արդյունքը։ Այստեղ բախվում ենքմեկ այլ հիմնախնդրի։ Զարմանալի է, բայց ՀՀ-ը հարուստ լինելովստորգետնյա ջրային պաշարներով ունի ոռոգման խնդիր։ Գյուղացինպետք է ստանա ջուր և վճարի իր փաստացի ստացած ջրի համար։ Պետք է բարելավվի նաև ջրման տեխնիկան։ Մերօրյա զարգացածերկրները վաղուց անցել են կաթիլային ոռոգման համակարգի`խնայելով և արդյունավետ օգտագործելով սեփական պաշարները։ Լինելով ոչ պակաս ծախսատար՝ այնուամենայնիվ կաթիլայինհամակարգն ապահովում է բարձր բերք։ Ավելին` միշարքփորձագետներիզգալիէքանակությամբ խմելու ջուր արտահանել, եթե վերանայի իրջրօգտագործման հայեցակարգը։ Երբ խոսում ենք գյուղմթերքի արտահանման ծավալներիխնդիրների լուծման մասին, ապա չենք կարող չմատնանշել առաջինհերթին նոր տեխնոլոգիաների ներդրումը և արտադրողականությանբարձրացումն, ինչպես նաև Կառավարության կողմից հնարավորքայլերի իրագործումը` բնական աղետներից բերքի կորուստընվազագույնի հասցնելու համար։ Այնուհետև, հարկ է առավելագույնիհասցնել գյուղացիական տնտեսությունների հետ աշխատանքը`ստեղծելով մի կառույց, որը կմիավորի բոլոր նրանց, ովքեր ունենարտահանմանքանակիգյուղմթերք,ենթակապայմաններում սեփական ջանքերով չեն կարողանում իրացնել այն։ բայց փոքրկարծիքովՀայաստանըկարող23 Տե՛ս Խաչատրյան Ա., Կայունություն և զարգացման ապահովում, Երևան,13.13.2010թ.արտահանմաննուղղվածզարգացմանծրագիր»՝հաստատվածռազմավարություն»՝Անդրադառնալով Հայաստանում գյուղատնտեսության ոլորտումիրականացվող պետական քաղաքականությանը՝ հարկ է նշել, որ այնամրագրված է երեք հիմնական փաստաթղթերով, դրանք են.«ՀՀ գյուղի և գյուղատնտեսության 2010-2020թ.թ. կայունզարգացմանՀՀկառավարության 04.11.2010թ. թիվ 1476 որոշմամբ(այսուհետ նաև՝ Զարգացման ռազմավարություն)24։ «ՀՀարդյունաբերականքաղաքականության ռազմավարություն»՝ հաստատված ՀՀկառավարության 15.12.2011թ. թիվ 49 որոշմամբ։ «ԿայունՀՀկառավարության 2008թ. հոկտեմբերի 30-ի թիվ 1207-Նորոշմամբ։ Որպես նշանակալի օրինակ պետք է ուսումնասիրել միջազգայինփորձը, քանի որ շատ երկրների տնտեսություններ կայացել են շնորհիվագրարային հատվածի զարգացման։ Ներկայումս այդ երկրներն ունենզարգացած արդյունաբերություն և բարձրակարգ ծառայություններ,բայց նորագույն տեխնոլոգիաների հենքի վրա ագրարային ոլորտըշարունակում է առաջադիմել։ Ինչպես տնտեսության մի շարք ճյուղեր,այնպես էլ գյուղատնտեսությունը մեծ թափով զարգացել է Իսրայելում։ Թերևս սխալ կլինի փորձի բացարձակ կիրառումը մեր կողմից, սակայնայն կարելի է հարմարեցնել է Հայաստանի պայմաններին։ Ամփոփելով` արտահանման դերը մեծ է գյուղատնտեսությանոլորտում. առանձնակիդրվի այնէմրցակցայինապրանքատեսակներիառավելություններ։ Պետության աջակցությունը այստեղ, բացիհարկային և մաքսային արտոնություններից, պետքլինինպատակային ֆինանսավորում, օտարերկրյա իրացման շուկաներիբացահայտում և ապրանքների արտահանման կազմակերպում։ Ուստիգյուղմթերքի արտահանման խթանման մասով առաջարկում եմ՝տեղականարտադրողների պաշտպանությունը, սահմանել հարկային ևմաքսային արտոնություններ արտահանմամբզբաղվողտնտեսվարող սուբյեկտներին,շեշտադրումը պետքվրա,ունեն1. Մաքսատուրքերիմիջոցովապահովելհաստատվածորոնքէ24 Տե՛ս Գյուղի և գյուղատնտեսության 2010-2020թթ կայուն զարգացմանռազմավարություն ծրագիրակտիվուշադրություն2. Պետությանմասնակցությամբաջակցելարտահանմամբ զբաղվող ձեռնարկությունների ստեղծմանն ուզարգացմանը` ապահովելով ազատ մրցակցային պայմաններ,3. Աջակցել օտարերկրյա իրացման շուկաների բացահայտմանն ուապրանքների արտահանման կազմակերպմանը,4. Առանձնակիայնապրանքատեսակներին, որոնց գծով Հայաստանն ունիմրցակցային առավելություններ,5. Տրանզակցիոն ծախսերի անընդհատ հսկողություն, դրանցնվազեցում և գործընթացի արագացում,6. Կենտրոնացնել և ուժեղացնել սառնարանային տնտեսությունը,և որպես պետական աջակցություն՝ կիրառելլիզինգիարդյունավետ տոկոսադրույք։ դարձնելԲադալյան Գոռինտենսիվզարգացմամբ։ էԳաղտնիք ԳՅՈՒՂԱՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ՄԹԵՐՔՆԵՐԻ ԱՐՏԱՀԱՆՄԱՆ ՀԻՄՆԱԽՆԴԻՐՆԵՐԸՀՀ-ՈՒՄԲանալի բառեր - Արտահանում, գյուղատնտեսություն, ԵՏՄ, գյուղմթերք,պետական աջակցություն, հիմնախնդիրներ։

example694

example694

Մեր աշխատանքում մենք քննության ենք առել Վլադիմիր Վիսոցկու «Кони привередливые» և «Охота на волков» բանաստեղծությունների հայերեն թարգմանությունները։ Մեր վերլուծության ընթացքում պարզվեց, որ հայ թարգմանիչները չեն կարողացել հաղթահարել Վիսոցկու երգերը թարգմանելու դժվարությունները։ Այսպիսի աշխատանք կատարելու համար պետք էր ավելի խորությամբ ուսումնասիրել բանաստեղծին և ավելի լայն պատկերացում ունենալ նրա ապրած դարաշրջանի, ստեղծագործական դավանանքի և հոգեկան մղումների մասին։

Վ. ՎԻՍՈՑԿՈՒ ԵՐԿՈՒ ԲԱՆԱՍՏԵՂԾՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ("КОНИ ПРИВЕРЕДЛИВЫЕ", "ОХОТА НА ВОЛКОВ") ՀԱՅԵՐԵՆ ԹԱՐԳՄԱՆՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸԹարգմանությունը բավականին բարդ գործընթաց է։ Թարգմանչի խնդիրն է մեկ այլ լեզվի միջոցով փոխանցել բնագրի ամբողջական և ճշգրիտ բովանդակությունը՝ պահպանելով ոճական և արտահայտչական յուրահատկությունները։ Այդուհանդերձ, նա պետք է կարողանա փոխանցել ոչ միայն այն,ինչ արտահայտված է բնագրում, այլև այն, թե ինչպես է արտահայտված1։ Թարգմանչի դերի և նրապարտականությունների մասին լեզվաբանները բավականին հանգամանալից գրել են և շարունակումեն գրել։ Թարգմանության տեսությունը զարգանում է, և դրա հետ մեկտեղ մեծանում են պահանջներըթարգմանիչների նկատմամբ։ Վ. Կոմիսարովը, նշելով, որ թարգմանիչը խոսքային շփման բարդ տեսակի մասնակից է, ներկայացնում է նրա կատարած հաղորդակցական գործառույթները։ Վերջինս առաջին հերթին հանդես էգալիս որպես բնագրի մեկնաբան, երկրորդ հերթին՝ որպես թարգմանության լեզվով տեքստի ստեղծող։ Եվ վերջապես երրորդ՝ թարգմանիչն ուղղակի տեքստ չի ստեղծում, այլ մի այնպիսի տեքստ, որը գործառական, իմաստային և կառուցվածքային հարաբերություններում հանդես է գալիս որպես բնագրիլիիրավ փոխարինող2։ Ահա հենց այդ իմաստային և կառուցվածքային նմանությունը ստեղծելու շնորհիվ համապատասխանում են ոչ միայն ամբողջական տեքստեր, այլև առանձին արտահայտություններ։ Բնագրի տվյալմիավորի համար թարգմանող լեզվում որոշակի միավորի ընտրությունը պատահական չէ։ Երկու միավորներն էլ օժտված են հարաբերականորեն կայուն նշանակությամբ, և այն, որ նրանցից մեկը կարող էմյուսին փոխարինել, վկայում է նրանց իմաստային ընդհանրության մասին3։ Գրավոր թարգմանության ժամանակ, ինչպես նշում է տեսաբան Յա. Ռեցկերը, բնագրին նախապես ծանոթ լինելը և այն վերլուծելը թույլ են տալիս նախօրոք որոշել բովանդակության բնույթը և նյութի ոճական առանձնահատկությունները, որի միջոցով ընտրվում են լեզվական միջոցները և թարգմանական ընթացքի չափանիշները։ Չնայած դրան՝ տեքստի վերլուծության ժամանակ առանձնանում ենայնպիսի «միավորներ», լինեն դրանք առանձին բառեր, բառակապակցություններ կամ նախադասության մասեր, որոնց համար տվյալ լեզվում ավանդույթի ուժով գոյություն ունեն մշտական համապատասխանություններ։ Իհարկե, թարգմանիչը չի կարող սահմանափակվել միայն երկլեզու բառարաններից օգտվելով. ոչ մի բառարան չի կարող կանխատեսել բառերի նշանակությունների ողջ բազմազանությունը։ Այսպիսով՝ թարգմանության ընթացքում ստացվում են համապատասխանության երեք համարժեքներ (կատեգորիաներ), որոնք ստեղծվել են նշանակյալի ուժով, տարբերակային համապատասխանություններ, թարգմանական փոխակերպությունների բոլոր տեսակները4։ Յա. Ռեցկերը տարբերակում է լրիվ և մասնակի, բացարձակ և հարաբերական համարժեքներ, որոնց տարբերությունը բավական աննշան է։ Լրիվ է համարում այն համարժեքները, որոնք ընդգրկում են բառի բոլոր նշանակություններն ամբողջությամբ, իսկ մասնակի՝ նշանակություններից մեկը կամ մի քանիսը։ Հարաբերականհամարժեքները տարբերվում են ոճական և արտահայտչական երանգներով, իսկ բացարձակները միակ հնարավոր թարգմանություններն են5։ Խոսելով այն թարգմանությունների մասին, որոնք միանգամայն արտահայտել են բնագրի հեղինակի եսը, էությունը՝ Կ. Չուկովսկին նշում է, որ նման արվեստը հասանելի է միայն թարգմանությանմեծ վարպետներին, նրանց, ովքեր օժտված են սեփական եսը հաղթահարելու թանկարժեք ունակությամբ։ Այստեղ ոչ միայն տաղանդ է պահանջվում, այլև խելքի հատուկ ճկունություն և ճարպկություն6։ 1 Տե՛ս Рецкер Я., Теория перевода и переводческая практика, Москва, 1974, стр. 7։ 2 Տե՛ս Комиссаров В., Теория перевода, М., 1990, էջ 46։ 3 Տե՛ս նույն տեղում, էջ 135։ 4 Տե՛ս Рецкер Я., էջ 8-9։ 5 Տե՛ս նույն տեղում, էջ 10-11։ 6 Տե՛ս Чуковский К., Высокое искусство, Москва, 1988, с. 40։ Հեղինակը, որը ստանձնել է մի այնպիսի դժվար գործ, ինչպիսին է պոեզիայի թարգմանությունը,պետք է օժտված լինի մի շարք հատկանիշներով, այն է՝ բանասերի հոտառություն, ոճի զգացողություն,լեզվի նրբությունների իմացություն և, իհարկե, բանաստեղծի ձիրք։ Այնուհանդերձ այսպիսի մոտեցումն անգամ բնագրի և նորաստեղծ թարգմանության կապի /իմաստային կամ ոճական/ ամբողջականկամ մասնակի կորուստ կարող է տալ։ Էդ. Ջրբաշյանը նշում է, որ այս դեպքում դեր են խաղում նաև լեզուների տաղաչափական համակարգերի տարբերությունները։ Այն լեզուները, որոնց բառային շեշտըկայուն է, ունեն վանկական տաղաչափական համակարգ, իսկ մյուսները, որոնց բառաշեշտը կարող էդրվել տարբեր տեղերում և փոխել բառի իմաստը, ունեն վանկաշեշտական տաղաչափական համակարգ։ Առաջինի մեջ վճռական գործոնը ռիթմական միավորների վանկային հավասարությունն է, իսկերկրորդում՝ շեշտի դիրքը1։ Չափածոյի թարգմանություն կատարելիս շատ կարևոր է ռիթմը պահպանելը։ Ռուսերենին բնորոշ է վանկաշեշտական համակարգը, հայերենին՝ վանկականը, հետևաբարթարգմանիչը պետք է կարողանա վանկերի, նաև հատածների միջոցով պահել ռիթմը։ Վ. Վիսոցկին, միաժամանակ լինելով դերասան, բանաստեղծ և երգիչ, լայն ճանաչում ձեռք բերեցԽորհրդային միության սահմաններում և նրանից դուրս։ Կարճատև կյանքի ընթացքում /1938-1980/նա ստեղծագործեց շուրջ երկու տասնամյակ, բայց կարողացավ իր հեղինակած երգերով անջնջելիհետք թողնել 20-րդ դ. մշակույթի վրա։ Նրա ստեղծագործությունները լավ հասկանալու համար պետքէ կարևորել լեզուն, որով քնարական հերոսը խոսում է ունկնդրի հետ։ Կարելի է ասել, որ ստեղծագործության լեզվի բացառիկությունն է հենց մեծ չափով ընկած Վիսոցկու այդքան ճանաչված լինելու հիմքում։ Նրա քնարական հերոսն աչքի է ընկնում իր խոսակցական, հաճախ ժարգոնային բառապաշարով, տպավորիչ, հակիրճ և հստակ արտահայտություններով։ Սա ստալինյան ճամբարների դարաշրջանի և դրան հաջորդող տասնամյակների փողոցային լեզուն է, որը որոշ չափով տարածվել էր նաև մտավորականության շրջանում։ Վիսոցկին իր երգերում խոսել է այս լեզվով, բայց հետապնդելով գեղարվեստական նպատակներ՝ նա վերափոխել է այն և մտցրել պոեզիա։ Առանց այդպիսի լեզվի չէր լինիՎիսոցկու քնարական հերոսը, համենայն դեպս՝ այնպիսին, ինչպիսին մենք ենք պատկերացնում նրան2։ Վ. Վիսոցկուն հայերեն թարգմանելու փորձեր են արել Լ. Բլբուլյանը, Հովհ. Սարոյանը, Ս. Մարտիրոսյանը, Ս. Առաքելյանը և այլք։ 1997 թ․ Լևոն Բլբուլյանը հրատարակել է իր կատարած թարգմանությունները` «Ես, ինչ խոսք, ետ կգամ» խորագրով։ Առանձին գիրք է հրատարակել նաև Հովհ. Սարոյանը «Հուշարձան» խորագրով /2007թ./։ Մեր աշխատանքում մենք քննության ենք առել «Кони привередливые» և «Охота на волков» բանաստեղծությունների հայերեն թարգմանությունները, քանի որ այսերկուսն էլ տեղ են գտել Լևոն Բլբուլյանի և Հովհաննես Սարոյանի նշված ժողովածուներում։ «Кони привередливые» բանաստեղծությունը Վ. Վիսոցկին գրել է 1972 թ․։ Սա նախապես գրվել է«Земля Санникова» ֆիլմի համար, բայց այդպես էլ չի մտել դրա մեջ։ Այս երգը ողբերգական բնույթունի։ Բանաստեղծը կարծես պատմում է, թե ինչպես է կանխազգում իր մահը։ Վիսոցկին ստեղծում էժամանակը մարմնավորող ձիերի պատկերը։ Մի կողմից քնարական հերոսը հուսահատորեն խնդրումէ, որ ձիերը կանգ առնեն, իսկ մյուս կողմից՝ ավելի արագ է քշում նրանց։ Նա աղաչում է ձիերին, որ միփոքր էլ երկարացնեն դեպի վերջին հանգրվանը տանող ուղին, բայց ձիերը համառորեն չեն լսումնրան։ Ե՛վ Լ. Բլբուլյանի, և՛ Հովհ. Սարոյանի թարգմանությունները կրում են «Քմահաճ ձիեր» վերնագիրը։ Привередливый ածականը ռուսերենում բնորոշ է խոսակցական ոճին, հայերեն թարգմանվել էքմահաճ համարժեքով, որը համապատասխանում է բնագրին, թեև մեր կարծիքով ավելի հարմարկլիներ կամակոր տարբերակը։ Ռուսերենում конь բառը՝ արու, իսկ лошадь բառն էգ ձի է նշանակում։ Հայերենում ձի անվանումն ընդհանրական է, սեռային տարբերակում չունի։ Ունենք արու ձի նշանակողհովատակ և էգ ձի նշանակող զամբիկ բառերը, բայց սրանք գրքային բառեր են և չէին համապատասխանի Վիսոցկու բառապաշարին։ Արդեն իսկ վերնագրի кони բառը ձիեր թարգմանելիս ունենում ենքիմաստի կորուստ, որն անխուսափելի է։ Ահա առաջին քառատողը.Առաջին տողի по-над пропастью արտահայտության համար Սարոյանը նոր բառ է կազմել՝անդնդակախ, որը, մեր կարծիքով, հարմար չէ։ Բլբուլյանն ավելի պարզ տարբերակ է ընտրել. Կատարելով միայն բառերի շարահյուսական պաշտոնի փոփոխություն՝ նա ընտրել է լրիվ համարժեքը՝ անդունդ, և բնագրի տեղի պարագան թարգմանության մեջ դարձրել հետադաս հատկացուցիչ։ Нагайкою1 Տե՛ս Ջրբաշյան Է., Գրականության տեսություն, Երևան, 1980, էջ 274-275։ Այսուհետ բնագրի մեջբերումները կբերվեն ըստ այս գրքի։ Էջերըկնշվեն կից։ стегать արտահայտությունը հետաքրքիր լուծում է ստացել երկու թարգմանություններում։ Բլբուլյանըփոփոխել է երկրորդ տողի կառուցվածքն ամբողջությամբ՝ Մտրակի տակ շառաչուն իմ նժույգներն ենթռչում1. նշված արտահայտությունը փոխակերպման է ենթարկվել՝ դառնալով կապական կառույց՝մտրակի տակ։ Ինչպես տեսնում ենք, թարգմանիչը հանգ ստեղծելու համար բառ է ավելացրել՝ շառաչուն, որով բնութագրել է ձիերին։ Սարոյանը թարգմանել է խարազանով հարվածել. ավելի հարմարկլիներ մտրակով հարվածել տարբերակը, քանի որ խարազան բառը բարձր ոճի է, իսկ մտրակ համարժեքը լիովին կհամապատասխաներ Վիսոցկու ոճին։ Ռուսերեն туман բառը Բլբուլյանը փոխարինել էմուժ, իսկ Սարոյանը՝ մշուշ համարժեքով։ Առաջինը հարաբերական համարժեք է, քանի որ գրքային է ևքիչ գործածական, իսկ երկրորդը բացարձակ համարժեք է։ Սարոյանը մշուշ բառին հանգի համար հավելել է հետադաս որոշիչ՝ մշուշը սին, բայց այս սին բառը ոչ միայն չի համապատասխանում բնագրին,այլև միանգամայն ավելորդ, զուտ հանգավորման համար կատարված ներմուծում է։ Ինչպես նշել ենքվերևում, Վիսոցկու գործերում մեծ տեղ է գրավում խոսակցական բառաշերտը, և եթե անգամ հնարավոր չէ թարգմանել համարժեք բառապաշարով, ապա գոնե պետք է ընտրել չեզոք ոճի բառեր։ Восторгբառը հայերենում ունի բառարանային երկու իմաստ՝ 1. հիացում, հիացմունք, սքանչանք, զմայլանք,զմայլում, 2. խանդավառություն, բերկրանք, ցնծություն2։ Բլբուլյանը թարգմանել է հրճվանք տարբերակով՝ անկման հրճվանք, իսկ Սարոյանը՝ զմայլանք (մահվան զմայլանքով)։ Այս երկու բառերն էլ մասնակի համարժեքներ են բնագրային տարբերակի համար, քանի որ չեն ընդգրկում նրա արտահայտածիմաստն ամբողջությամբ։ Իհարկե, դժվար է ասել՝ Վիսոցկին հստակ որ իմաստով է գրել այս բառը,բայց կարծում ենք՝ ավելի հարմար է Բլբուլյանի գրած հրճվանք տարբերակը։ Բերենք քառատողիերկու թարգմանություններն ամբողջությամբ.Զառիթափի երկայնքով, հենց պռունկով անդունդի,Մտրակի տակ շառաչուն իմ նժույգներն են թռչում...Օդն ինչ-որ չի հերիքում. քամի ու մուժ եմ շնչում, Անկման հրճվանքն է աճում. Կորչո՜ւմ եմ, կորչո՜ւմ։ (152)(Լ. Բլբուլյան)Զառիթափի երկարությամբ անդնդակախ, հենց կիպ եզրին,Եu ձիերիս խարազանով հարվածում ու հալածում եմ,Օդը ինչ-nր չի հերիքում, քամի խմում, կուլ եմ տալիս մշուշը սին,Զգում մահվան զմայլանքով՝ կործանվում եմ, կործանվում եմ3։ (Հովհ. Սարոյան)Առաջին քառատողին հաջորդում է կրկներգը, որը կազմված է քառատողից և երկտողից։ Այնկրկնվում է երեք անգամ երեք հիմնական քառատողերից հետո։ Ընդհանուր առմամբ կրկներգում փոփոխվում է միայն քառատողի երկրորդ տողը, մյուս տողերի փոփոխություններն աննշան են։ Բերենքնաև առաջին կրկներգը.Լ. Բլբուլյանը кони բառը թարգմանում է նժույգներ, չնայած վերնագրում ձիեր ձևն է նախընտրում։ Այս տարբերակը նույնպես կարելի է ընդունել, քանի որ նժույգ ասում ենք սրընթաց, ազնվացեղ ձիուն։ Ռուսերեն медленно մակբայը համեմատության աստիճան է ստանում և դառնում помедленее.Վիսոցկին գործածում է հենց այս ձևը՝ խնդրելով իր ձիերին, այսինքն՝ ժամանակին, ավելի դանդաղշարժվել առաջ։ Մի տողում երկու անգամ կրկնվում է այս խնդրանքը, որը նույն կերպ է ձևակերպվում՝Чуть помедленнее, кони, чуть помедленнее։ Լ. Բլբուլյանը թարգմանելիս, չգիտես ինչու, մի տեղումգրում է դանդաղ, մյուս տեղում՝ կամաց։ Հովհ. Սարոյանը երկու դեպքում էլ գրում է դանդաղորեն համարժեքը, որը կարծում ենք համապատասխանում է ռիթմով։ Իմաստային առումով ավելի հարմար կլիներ մակբայը փոխարինել բայով՝ Մի քիչ դանդաղե՛ք, ձիե՛ր, մի քիչ դանդաղե՛ք։ Плеть բառի համար երկու թարգմանիչներն էլ ընտրել են խարազան համարժեքը, իսկ դրա լրացումը՝ тугой ածականը, Բլբուլ1 Վիսոցկի Վ., Ես, ինչ խոսք, ետ կգամ, թարգմ.՝ Լևոն Բլբուլյան, 1997, էջ 152 (այսուհետ տվյալ թարգմանության մեջբերումներըկբերվեն՝ ըստ այս գրքի, էջերը կնշվեն տեղում)։ 2 Ղարիբյան Ա., Ռուս-հայերեն բառարան, Երևան, 1968, էջ 110։ Այսուհետ բառարանային թարգմանությունները կբերվեն ըստայս գրքի։ Էջերը կնշվեն կից։ 3 Վիսոցկի Վ., Հուշարձան, թարգմ.՝ Հովհ.Սարոյան, Երևան, 2007, էջ 319 (այսուհետ տվյալ թարգմանության մեջբերումներըկբերվեն՝ ըստ այս գրքի, էջերը կնշվեն տեղում)։ յանը փոխարինել է պիրկ համարժեքով, Սարոյանը՝ պնդահյուս տարբերակային համապատասխանությամբ։ Վերջինը երևի թե կապված է плеть լրացյալի բառիմաստի հետ, որը գործած, հյուսված մտրակէ նշանակում, բայց և այնպես պնդահյուս բառը չի համապատասխանում բնագրային տարբերակին։ Զարմանալի են слушать բայի համար Բլբուլյանի կամքին ենթարկվել և Սարոյանի անսալ տարբերակները։ Երկուսն էլ, իհարկե, համարժեքային են, ռուսերեն այս բառն ունի մի քանի իմաստ՝ լսել,ունկնդրել, անսալ, ենթարկվել և այլն։ Այս բոլոր իմաստներն ունի նաև հայերեն լսել բայը, որը բնագրային տարբերակի լրիվ համարժեքն է, քանի որ ծածկում է նրան իմաստային և ոճական առումներով։ Վերջին տողն իր խտացմամբ արտահայտում է ամբողջ բանաստեղծության իմաստը՝ И дожить неуспел, мне допеть не успеть։ Այս բառախաղը հայ թարգմանիչները փոխանցել չեն կարողացել և փորձել են թարգմանել զուտ բովանդակությունը։ Այստեղ, մեր կարծիքով, շատ կարևոր է успеть բայն իրողջ իմաստով։ Բանաստեղծը չի հասցրել ապրել, չի հասցնի նաև երգել։ Բլբուլյանի թարգմանությանմեջ ընդհանրապես չենք տեսնում այս բառը՝ Կյանքս կիսատ մնաց, երգս չեմ վերջացնի։ Дожить և допеть բայերը խոսքիմասային փոխակերպման են ենթարկվել՝ դառնալով գոյականներ։ Բնագրային ձևերը, սակայն, այս դեպքում պատահական չէին, քանի որ բայերը, գործողություն արտահայտելով, շարունակականություն ունեն իրենց մեջ։ Սարոյանը գործածել է հասցնել բայը, սակայն չի կարողացել ոչ միայն ռիթմը պահպանել, այլև 12-վանկանի տողի դիմաց տվել է 19-վանկանի՝ Եվ ես ապրել չհասցրի,չեմ հասցնի և երգելը վերջացնել։ «Kуплет допою» արտահայտությունը հայերեն փոխանցել են սխալձևով՝ «քառատողս կավարտեմ» (152), «քառյակս կավարտեմ» (319)։ Վիսոցկին ուզում է երգել-վերջացնել, այլ ոչ թե գրել-վերջացնել, ինչը նույնքան հավանական է թվում հայերեն տարբերակից։ Куплетբառը Սարոյանը քառյակ է թարգմանել, որը սխալ է, քանի որ քառյակը հայերենում բանաստեղծության տեսակ է։ Պետք էր գրել քառատող կամ տուն համարժեքներից մեկը։ Край բառը հանդիպումէ բանաստեղծության թե՛ առաջին քառատողում և թե՛ կրկներգի վերջում։ Իր ձիերին ջրով հագեցնելուց և քառատողը երգելուց հետո բանաստեղծն ուզում է գեթ մի պահ կանգ առնել սահմանագծին։ Հովհ. Սարոյանն ընտրել է կողքի (կողքի կկանգնեմ), իսկ Լ. Բլբույանը՝ վերջնագիծ տարբերակը։ Այսкрай բառը, ըստ Ա. Ղարիբյանի բառարանի, հայերենում ունի եզր, ծայր, շրթունք, եզրամաս, ծայրամասև այլ համարժեքներ (408)։ Մեր կարծիքով՝ Հովհ. Սարոյանն ավելի ճիշտ է ըմբռնել հեղինակի միտքը,քանի որ վերջինս, անկյունում կանգնելով, ուզում է մի փոքր էլ ձգել ժամանակը։ Ահա և կրկներգիթարգմանություններն ամբողջական.Մի քիչ դանդաղ, նժույգնե՛ր իմ, մի քիչ կամաց,Մի՛ ենթարկվեք կամքին դուք պիրկ խարազանի։ Այս ի՜նչ ձիեր բաժին ընկան ինձ քմահաճ Կյանքս կիսատ մնաց, երգս չեմ վերջացնի։ Ես ձիերիս կջրեմ, քառատողս կավարտեմ Վերջնագծում գեթ մի պահ, մի ակնթարթ կկանգնեմ։ (152)(Լ. Բլբուլյան)Մի քիչ դանդաղորեն, ձիե՛ր, մի քիչ դանդաղորեն,Դուք պնդահյուս խարազանին մի՛ անսացեք.Սակայն ինչ-որ շատ քմահաճ ձիեր են ինձ բաժին ընկել,Եվ ես ապրել չհասցրի, չեմ հասցնի և երգելը վերջացնել։ Ձիերին կջրեմ, քառյակը կավարտեմ,Գոնե մի ակնթարթ դեռ կողքի կկանգնեմ։ (319)(Հովհ. Սարոյան)Վիսոցկին հզոր պատկերներ ստեղծելու վարպետ է։ Փոխաբերական իմաստ է արտահայտումհետևյալ հակասական պատկերը՝ Сгину я, меня пушинкой ураган сметет с ладони (252)։ Կարող ենքասել, որ Հովհ. Սարոյանը սա բառացի է թարգմանել՝ պահպանելով վանկերի քանակը՝ «Կկորչեմ ես,մրրիկն ինձ փետուրիկով կավլի ափից» (319)։ Հետաքրքիր լուծում է գտել Բլբուլյանը՝ պատկերը փոխանցելով համեմատությամբ՝ «Կկորչեմ ես. ոնց փետուր` հողմն ինձ ափից կտանի» (152)։ Բանաստեղծը նշում է, որ հասել է, Աստծո մոտ գնալիս ուշանալ չի լինի, բայց հնչում է ճարտասանական հարցը՝ «Так что ж там ангелы поют такими злыми голосами?» (252), որը Բլբուլյանի թարգմանության մեջվերածվում է պատմողական նախադասության՝ այդպիսով կորցնելով իր հմայքը՝ «Էլ չար ձայնով թողչերգեն հրեշտակներն այնտեղ» (152)։ Հովհ.Սարոյանը պահպանել է հարցի ձևը, սակայն այստեղ էլտեսնում ենք՝ երգել բային լրացնող անդամը դարձել է հրեշտակները գոյականի լրացում, որն էլ խաթարել է իմաստը՝ «Սակայն ի՞նչ են երգում այնտեղ հրեշտակները չարաձայն» (319)։ Ինչպես տեսանք,թարգմանիչները չեն կարողացել պահպանել բովանդակային մասը և ռիթմը միաժամանակ. Անընդհատ սրանցից մեկը տուժել է մյուսի պատճառով։ «Охота на волков» բանաստեղծության գաղափարը ծնվել է 1968 թվականի ամռանը։ Առաջիներկու քառատողերը գրելուց հետո Վիսոցկին կանգ է առել և չի կարողացել շարունակել որոշ ժամանակ։ Այս բանաստեղծության մասին խոսելիս ինքը նշում է, որ երազում անընդհատ կրկներգի առաջինտողերն է լսել, բայց դեռ չի հասկացել՝ ինչ պետք է գրի։ Ահա երկու ամիս անց, երբ Սիբիրում նկարահանումների էր, գիշերը լամպի լույսի տակ մտածում է գրելու մասին։ Այդ ժամանակ արթնանում է իրընկերը՝ Զոլոտուխինը, և զգուշացնում նրան լույսն անջատել, քանի որ վտանգավոր է։ Վիսոցկին չիլսում նրան և այդ գիշեր գրում է ողջ բանաստեղծությունը։ Հետո առավոտյան իմանում է, որ Զոլոտուխինը խմիչքի դիմաց թույլ է տվել գյուղի բնակիչներին դիտել իրեն ստեղծագործելիս։ Սևեռուն հայացքների ներքո է բանաստեղծը գրել իր այդքան սպասելի բանաստեղծությունը, որն առաջին անգամհնչել է 1968 թ. աշնանը։ Ինչպես ձիերը ժամանակ էին խորհրդանշում, այդպես էլ ազատություն ենխորհրդանշում գայլերը։ Ինքը՝ Վիսոցկին, իրեն գայլ է երևակայում, որին անընդհատ փորձում ենորսալ, հալածել։ Երկու թարգմանիչներն էլ բառակապակցությամբ արտահայտված վերնագիրը թարգմանել են մեկբառով՝ «Գայլաորս», որը համապատասխանում է բնագրին։ Տասներկու քառատողերից կազմված այսբանաստեղծությունը ռիթմիկ բնույթ ունի, տողերը համեմատաբար կարճ են՝ 9-ից մինչև 13-վանկանի։ Բերենք առաջին քառատողը. Рваться из сил դարձվածքը Սարոյանը փոխարինել է հայերեն համապատասխան դարձվածքով՝հալից ընկնել (369), իսկ Բլբուլյանը նկարագրական եղանակով է թարգմանել. մեջբերենք տողը՝ «Ողջջղերով պրկվել՝ ելնում եմ ինքս ինձնից» (194)։ Ինչպես տեսնում ենք, Բլբուլյանի տարբերակը ոճականորեն շատ է տարբերվում բնագրից։ Նա գործածել է գրական լեզվին բնորոշ բառեր, որոնք չեն փոխանցում բնագրի ոգին։ Обложить բայը հայերենում ունի շրջապատել, ծածկել, շուրջկալել իմաստները(618)։ Վիսոցկին իմաստն ավելի շեշտելու համար երկու անգամ է ասում այս բայը մի տողում՝ «Обложили меня, обложили» (6)։ Բլբուլյանը տարբեր բայեր է գործածում՝ Շրջափակել են ինձ, շուրջկալել եննորից (194), իսկ Սարոյանը թարգմանում է՝ Շուրջկալեցին նորից, ու իմ բանը բուրդ է (369)։ Մեր կարծիքով՝ պատահական չէ, որ բանաստեղծը նույն բայն է կրկնել, սա ոճավորում և ռիթմ է հաղորդումհատվածին։ Ահա քառատողի թարգմանություններն ամբողջությամբ. Հալից ընկել արդեն, քիչ է մնում՝ պայթեմ, Ողջ ջղերով պրկվել՝ ելնում եմ ինքս ինձնից,Կրկնությունն է սակայն օրն այս ճիշտ երեկվա, Սակայն ինչպես երեկ, այսօր նույնն է էլի Շուրջկալեցին նորից, ու իմ բանը բուրդ է, Շրջափակել են ինձ, շուրջկալել են նորից,Հալածում են, քշում որսացանցը դեպի։ (194)(Լ. Բլբուլյան)Ուրախ քշում են ինձ դարանների վրա։ (369) (Հովհ. Սարոյան)Ուշադրության արժանի են նաև կրկներգի թարգմանությունները։ Բերենք երկու տող կրկներգից.Матерый բառը հայերենում ունի հետևյալ նշանակությունները՝ ա) ամրակազմ, մեծ խոշոր, հաղթանդամ, բ)փխբ. փորձված, գ)փխբ. քարացած, անուղղելի (465)։ Բլբուլյանը թարգմանում է՝ «Գայլաորս է գնում։ Զարկում են գայլերին՝ Գորշ գիշատիչներին, մեծ ու փոքրին անմեղ» (194)։ Դժվար է ասել՝Բլբուլյանը հասկացել է արդյոք матерый բառի իմաստը, քանի որ մեծ տարբերակը հենց միայն իմաստով չի համապատասխանում բնագրային հատվածին։ Թարգմանական սխալ է թույլ տվել Հովհ. Սարոյանը՝ այս բառը շփոթելով հնչյունակազմով իրեն մոտ мать բառի հետ՝ «Գայլաորս է գնում, գայլաորս էգնում, Գորշ գիշատչի որս է՝ թե՛ մոր, թե՛ լակոտի» (369)։ Պոեզիայի թարգմանության մասին խոսելիս նշեցինք դրա դժվարությունների մասին։ Վիսոցկուստեղծագործությունների դեպքում այդ դժվարությունները բազմապատկվում են. դա, իհարկե, ունի իրհստակ բացատրությունը։ Վիսոցկին միայն բանաստեղծ չէ, այլև երգիչ, նվագում է կիթառ և երգում իրհեղինակած երգ-բանաստեղծությունները։ Եվ այս բոլորն այնքան ներդաշնակ է, որ մինչ օրս որևէերգչի չի հաջողվել գեթ մոտենալ այդ հեղինակային կատարումների որակին։ Նրա ինքնատիպ ձայնը ևերգերը հարազատ են ոչ միայն ռուս, այլև օտարազգի, մասնավորապես հայ ունկնդրին։ Շատ դժվար էհայ ընթերցողի համար կարդալ հայերեն տեքստ և որպես Վիսոցկու գործ ընդունել այն։ Կարդացողիականջում նրա խռպոտ ձայնն է հնչում, որը միմիայն ռուսերեն է ընկալվում իր հետաքրքիր բառապաշարով։ Այսպիսով՝ կարող ենք ասել, որ Վիսոցկու երգերն ինքնին անթարգմանելի են, քանի որ բացառիկեն իրենց ձևով և բովանդակությամբ։ Անհրաժեշտության դեպքում թարգմանելիս պետք է փոխանցելբանաստեղծությունների գոնե ամենատարրական հատկանիշները։ Պետք է փորձել պահել ռիթմը,քանի որ այս դեպքում գործ ունենք ոչ սովորական բանաստեղծությունների, այլ երգերի հետ։ Թարգմանիչը պետք է շատ լավ ուսումնասիրած լինի բանաստեղծի լեզուն և պատկերացում ունենա նրաապրած դարաշրջանի, ստեղծագործական դավանանքի և հոգեկան մղումների մասին։ Միայն մերքննած երկու բանաստեղծությունների թարգմանությունները ցույց են տալիս, որ հայ թարգմանիչներըխորությամբ չեն ընկալել ռուս պոետի երգերը և դրանց փիլիսոփայությունը։ Այն ընթերցողը, որը,Վիսոցկուն նախապես չճանաչելով, կփորձի ծանոթանալ նրա ստեղծագործություններին հայերենթարգմանություններով, թյուր կարծիք կկազմի դրանց մասին։ Թարգմանիչները, թերևս, պետք է ավելիխորությամբ ըմբռնեին զգացմունքի այն տարափը, որով լի են ռուս բանաստեղծի խոսքարվեստն ուերգը։ Նրանք պետք է կարողանային փոխանցել բանաստեղծությունների ոգին, որը չափազանց կարևոր է հատկապես այն դեպքում, երբ թարգմանվող հեղինակը Վիսոցկու պես անհատականություն է։ Թագուհի ՄանուկյանՎ. ՎԻՍՈՑԿՈՒ ԵՐԿՈՒ ԲԱՆԱՍՏԵՂԾՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ «КОНИ ПРИВЕРЕДЛИВЫЕ», «ОХОТА НА ВОЛКОВ») ՀԱՅԵՐԵՆ ԹԱՐԳՄԱՆՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸԲանալի բառեր՝ Վլադիմիր Վիսոցկի, Լևոն Բլբուլյան, Հովհաննես Սարոյան, ։

example2052

example2052

Հոդվածում ուսումնասիրվել է ԵՏՄ անդամ 3 պետություններում` Բելառուսում, Ղազախստանում և ՌԴ-ում ձևավորված ներդրումային միջավայրերը։ Ներկայացվել են Համաշխարհային բանկի և Համաշխարհային տնտեսական ֆորումի կողմից այդ երկրների ներդրումային միջավայրերը բնութագրող վարկանիշները, յուրաքանչյուրին բնորոշ խնդիրները, որոնք խոչընդոտ են հանդիսանում օտարերկրյա կապիտալի ներգրավման գործում։ Ընդհանրացնելով առաջարկվել են ներդրումային բարենպաստ միջավայրի ձևավորմանն ուղղված քայլեր։

ԵՄ անդամ պետություններում ներդրումային միջավայրի առանձնահատկությունները Եվրասիական տնտեսական միությունը միջազգային ինտեգրացիոն տնտեսական միություն է, որը ստեղծվել է 2014 թվականին ՝ Եվրասիական տնտեսական համայնքի մաքսային միության հիման վրա։ 2015 թ. Մայիսի 29-ին պայմանագրի ստորագրմամբ, որն ուժի մեջ է մտնում 2015 թ. Հունվարի 1-ը։ Ռուսաստանը, Kazakhազախստանը, Բելառուսը և Հայաստանը միության անդամ են։ ԵԱՏՄ-ի նպատակն է ամրապնդել անդամ երկրների տնտեսությունները, ամրապնդել նրանց հարաբերությունները, արդիականացնել տնտեսությունը, բարձրացնել այդ երկրների մրցունակությունը համաշխարհային շուկայում։ Եվրասիական տնտեսական միությունը ստեղծվել է Ռուսաստանի, Kazakhազախստանի և Բելառուսի նախագահների ստորագրած համաձայնագրով։ Պայմանագիրը սահմանում է ապրանքների, ծառայությունների, կապիտալի և աշխատուժի ազատ տեղաշարժը, համակարգված, համաձայնեցված կամ միասնական տնտեսական քաղաքականության իրականացումը։ Անդամ պետությունների տնտեսությունների ընդհանուր ծավալը ավելի քան 2 տրիլիոն ԱՄՆ դոլար է, երեք պետությունների արդյունաբերական արտադրության ծավալը ՝ 1,5 տրիլիոն ԱՄՆ դոլար։ 2030 թվականին ՀՆԱ-ի տեսքով ինտեգրման հեռանկարային արդյունքը կկազմի 900 միլիարդ դոլար։ Եվրասիական տնտեսական միության մասին պայմանագիրը հիմնված է ինքնիշխանության, տարածքային ամբողջականության և ազգային շահերի պաշտպանության սկզբունքների վրա։ 2015 Հայաստանի Հանրապետությունը 2006 թվականի հունվարի 2-ից պաշտոնապես անդամակցեց Եվրասիական տնտեսական միությանը։ ԵՏՄ պայմանագրի արձանագրություններից մեկը `հավելված 16-ը, վերաբերում է ծառայությունների իրականացմանը, առևտրին, կայացմանը, գործունեությանը և ներդրումներին։ Այս հավելվածում մանրամասն ներկայացված են ստացող անդամ 2-ում ներդրումներ կատարելու, ներդրումների պաշտպանության, ներդրողի վնասի հատուցման, ներդրողների իրավունքների երաշխիքների, ներդրողների իրավունքների փոխանցման և ներդրողների վեճերի կարգավորման իրավական դաշտը։ Այս բոլոր խնդիրները նվիրված են ԵԱՏՄ անդամ երկրների միջեւ ներդրումային հարաբերությունների կարգավորմանը, ավելի բարենպաստ ներդրումային միջավայրի ստեղծմանը։ Կնքված համաձայնագիրը չի սահմանափակում անդամ պետության կողմից երրորդ երկրի հետ կնքված միջազգային տնտեսական ինտեգրման պայմանագրերը, եթե դրանք համապատասխանում են նախապես սահմանված չափանիշներին 3։ Դրանք են. • Cբաղեցնում է ծառայությունների զգալի մասը, ինչպիսիք են `ակնհայտորեն չբացառելով ծառայությունների մատուցման, կայացման, գործունեության հետ կապված որևէ խնդիր. • Նպատակ ունենալով վերացնել առկա խտրական միջոցները, արգելել նորերի ներդրումը, • Նպատակ ունի ծառայություններ հիմնել, հիմնել և գործել ազատականացում։ Անդամ պետությունը մեկամսյա ժամկետում տեղեկացնում է ԵԱՏՄ անդամ պետություններին նման պայմանագրի կնքման մասին։ ԵԱՏՄ պայմանագրով ներդրումների վերաբերյալ դրույթները տարածվում են բոլոր տեսակի ներդրումների վրա `սկսած 1991 թվականից։ Դեկտեմբերի 16-ից 4-ը։ Համաձայնագրով յուրաքանչյուր անդամ պետություն ապահովում է իր տարածքում արդարացիորեն հավասար վերաբերմունքը `կապված այլ անդամ պետությունների ներդրողների ներդրումների և գործունեության հետ։ 1 ԵԱՏՄ պաշտոնական կայք - էջը հասանելի է http։ //www.eaeunion.org/?lang=am#abor- պատմությունը։ 2 Արձանագրության համաձայն, «ընդունող պետություն» նշանակում է այն պետությունը, որի տարածքում ներդրումներ են կատարում այլ անդամ պետությունների ներդրողները։ 3 Տե՛ս ԵՏՄ պայմանագիրը, հավելված 16, էջ 18 (հասանելի է http։ // www. //www.translationcentre.am/pdf/Trans_ru/EVRAZES/Annex_16_am.pdf հղումը)։ 4 Տե՛ս ԵՏՄ պայմանագիրը, հավելված 16, էջ 23 (հասանելի է http։ // www. //www.translationcentre.am/pdf/Trans_ru/EVRAZES/Annex_16_am.pdf) Գործող ռեժիմը չպետք է պակաս բարենպաստ լինի, քան սահմանված ռեժիմը ազգային ներդրողների կողմից իրականացվող ներդրումային գործունեության համար։ Այդ երկրում անդամ պետության կողմից կատարված ներդրումների ռեժիմները նույնպես չպետք է պակաս բարենպաստ լինեն, քան երրորդ երկրների ներդրողները։ Հարկ է նշել, որ յուրաքանչյուր անդամ պետություն, իր օրենսդրությանը համապատասխան, իրեն իրավունք է վերապահում սահմանափակել այլ անդամ պետությունների ներդրողների գործունեությունը, ինչպես նաև սահմանել և կիրառել այլ բացառություններ ազգային ռեժիմից։ Յուրաքանչյուր ստացող պետություն մյուս Անդամ պետությունների ներդրողներին երաշխավորում է Ստացող պետության օրենսդրությամբ նախատեսված իր բոլոր պարտավորությունները կատարելուց հետո Ստացող պետության կողմից ստացված ցանկացած եկամուտ օգտագործելու և ցանկացած նպատակով տնօրինելու իրավունք։ Յուրաքանչյուր անդամ պետություն, իր օրենսդրությանը համապատասխան, երաշխավորում և ապահովում է իր տարածքում այլ անդամ պետությունների ներդրողների կողմից կատարված ներդրումների պաշտպանությունը։ Համաձայնագրով ներդրողներն իրավունք ունեն փոխհատուցել վնասը ՝ անկախ այն բանից, որ դա տեղի է ունեցել քաղաքացիական անկարգությունների, ռազմական գործողությունների, հեղափոխության, խռովությունների, արտակարգ դրության կամ նման իրավիճակի մեջ ՝ անդամ պետության տարածքում։ Ներդրումային վեճերը կարգավորվում են բանակցությունների միջոցով։ Այնուամենայնիվ, եթե վեճը հնարավոր չէ լուծել բանակցությունների միջոցով, վեճի գրավոր ծանուցման օրվանից 6 ամսվա ընթացքում, ներդրողի հայեցողությամբ, այն կարող է ներկայացվել ընդունող պետության իրավասու դատարան `վեճը քննարկելու համար, ցանկացած պետության Առևտրի պալատի ներքո գործող միջազգային առևտրային արբիտրներ։ համաձայնեցին. Կարող է հայտնի լինել, որ դատարանում կամ արբիտրաժային դատարանում ներդրողի ընտրությունը վերջնական է, և նրանց կողմից կայացված ցանկացած որոշում վերջնական է և պարտադիր է վեճի կողմերի համար։ Թվում է, որ բավականին բարենպաստ պայմաններ են ստեղծվել ԵԱՏՄ անդամ երկրների ներդրումներ կատարելու համար։ Այնուամենայնիվ, բացի ներդրումային գործունեության իրավական կարգավորումից, անհրաժեշտ է իմանալ, թե տվյալ երկրում ներդրումային ինչպիսի միջավայր է ստեղծվում։ Հայաստանում ներդրումներ կատարողների համար բավականին հետաքրքիր է իմանալ, թե ինչպես են ինդեքսավորվում անդամ երկրների ներդրումային միջավայրը, ինչ տեղ են զբաղեցնում այս երկրները համաշխարհային վարկանիշային աղյուսակում։ Եկեք քննարկենք Բելառուսի, Kazakhազախստանի և Ռուսաստանի ներդրումային միջավայրերը առանձին-առանձին։ Բելառուսում ներդրումային գործունեությունը կարգավորող հիմնական փաստաթուղթը 2001 թ.-ին ընդունված «Բելառուսի Հանրապետության ներդրումային օրենսգիրքն» է, համաձայն որի ՝ օտարերկրյա ներդրողներն իրավունք ունեն հիմնել իրավաբանական անձ Բելառուսում ՝ չսահմանափակելով ներդրումների ծավալը։ Եթե ​​իրավաբանական անձի կանոնադրական կապիտալը ներառում է առնվազն 20,000 ԱՄՆ դոլարի օտարերկրյա ներդրում, որի հիմնական նպատակը մասնակիցներին շահաբաժնի բաշխումն է, ապա այդպիսի կազմակերպությունը կարող է ճանաչվել որպես օտարերկրյա ներդրումներով առևտրային կազմակերպություն 1։ Ներդրումային օրենսգրքի համաձայն, օտարերկրյա ներդրողները առանց իրավաբանական անձի հիմնադրման, կոնցեսիոն պայմանագրով կարող են ներդրումներ կատարել Բելառուսի Հանրապետությունում։ Ավելին, նման համաձայնագիրը կարող է սահմանել, որ արտադրված ապրանքների տնօրինման իրավունքը պատկանում է ներդրողին, որը պարտավոր է վճարել համապատասխան հարկերն ու պետական ​​տուրքերը։ Մեկ այլ դեպքում, պայմանագրի համաձայն, կողմերը բաշխում են արտադրված ապրանքները միմյանց մինչև, և այս դեպքում ներդրողը մասամբ ազատվում է հարկերից և այլ պարտադիր վճարներից։ Theառայությունների մատուցման մեջ որոշակի տարբերություն կա։ Համապատասխան ծառայության իրականացումը, որը հանգեցնում է այդ ծառայության արդյունքում ապրանքների արտադրությանը, Բելառուսի Հանրապետության սեփականությունն է, և ներդրողը միայն պարգևավճար է ստանում։ Ներկայումս Բելառուսում կա 6 ազատ տնտեսական գոտի, որտեղ գործելու համար ներդրողը պետք է իրավաբանական անձ հիմնի Բելառուսի Հանրապետությունում։ Ազատ տնտեսական գոտիներում ներդրումների և գործունեության ուղղությունները տարբեր են։ Ներառում է կահույք, սննդի արտադրություն, կենցաղային քիմիական նյութեր, կոսմետոլոգիա։ 1 Բելառուսի ներդրումային ծածկագիրը հասանելի է http։ 2 Կոնցեսիա (լատ. ՝ Concessio - թույլտվություն, զիջում) - պայմանագիր բնական պաշարների, ձեռնարկությունների, պետության կամ համայնքապետարանների պատկանող այլ տնտեսական օբյեկտների շահագործման հանձնելու համար ՝ որոշակի պայմաններում։ նյութերի արտադրություն, մեքենաշինություն, նորարարական տեխնոլոգիաների արտադրություն և այլն։ Նկատենք, որ 2013 թվականին ՕՈՒՆ-ի ծավալը կազմել է 2,16 միլիարդ դոլար 1։ Հիմնական ուղղությունները, որոնցում ներդրումներ են կատարվում, մետաղագործությունն է, շինարարությունը, սպառման ապրանքները, քիմիական արտադրանքը, մեքենաշինությունը և առողջապահությունը։ Բելառուսի արտահանման մեջ մեծ տեսակարար կշիռ ունեն Բելառուսի նավթը, կալիումի ազոտային սարքավորումները, բեռնատարները, տրակտորները, կաթնամթերքը, միսը և շաքարը։ Հիմնականում ներմուծված բնական գազ, քիմիական արտադրության համար անհրաժեշտ հումք, մեքենաներ։ Հիմնական գործընկերը Ռուսաստանն է, որին բաժին է ընկնում արտաքին առևտրի 40% -ը։ Չնայած իրավական պայմաններին ՝ Բելառուսում ներդրումային միջավայրը կարող է օտարերկրյա ներդրողները համարել անհարմար։ Դրա պատճառը Համաշխարհային բանկի ներդրումային միջավայրը բնութագրող որոշակի ցուցանիշների բավականին ցածր մակարդակն է, տարեկան գնաճի բարձր մակարդակը (2014 թ.-ի 12,2 ամսվա գնաճը 16,2% էր) Հարկային ռեժիմը բավականին խիստ է, որի դեպքում 20% ԱԱՀ-ին ավելացվում է 20% ԱԱՀ, շահութահարկի իջեցումից հետո տարածքի զարգացման համար `3% հարկ, դժբախտ պատահարներից խուսափելու համար` 0,6% աշխատավարձի ֆոնդի հարկ։ Foreignազախստանի Հանրապետության մակրոտնտեսական կայունությունը հիմնական գործոնն է, որը երկիրը գրավիչ է դարձնում օտարերկրյա ներդրումների համար 3։ Նման եզրակացության են եկել միջազգային փորձագետները, որոնց կողմից օտարերկրյա ներդրողների 84% -ը նշել է այս գործոնը։ Yearsազախստանի տնտեսությունը վերջին տարիներին կայուն աճ է գրանցում, 2015-ին հնարավո՞րություններ կան։ ընդգրկվել արագ զարգացող տնտեսությունների լավագույն եռյակում։ 2013 թ.-ի մակրոտնտեսական ցուցանիշները հաստատում են վերոնշյալը, մասնավորապես ՝ գործազրկության մակարդակը կազմել է 5,2%, գնաճը ՝ 4,8%, 2014-ին։ Երկրի ՀՆԱ-ն աճել է 4,3% -ով և կազմել 233,95 մլրդ դոլար 4։ ԽՍՀՄ փլուզումից հետո տարեկան տնտեսությունում միջինը 5,41 միլիարդ ԱՄՆ դոլարի օտարերկրյա ներդրումներ են կատարվում։ կազմել է $ 9,74 մլրդ 5։ Բացի կայուն մակրոտնտեսական միջավայրից, օտարերկրյա ներդրողները առանցքային գործոն են համարում սոցիալ-քաղաքական կայունությունը։ - Խաղաղ օվկիանոսի տարածաշրջանը ՝ Մերձավոր Արևելքի (Եվրոպա) հետ։ Ներդրողները նշում են նաև թույլ կողմերը։ Kazakhազախստանում օտարերկրյա ներդրումների աճին կարող է խոչընդոտել նորարարական տեխնոլոգիաների անբավարար ներուժը, գործարար միջավայրի թափանցիկության և կանխատեսելիության ցածր մակարդակը, տրանսպորտային ենթակառուցվածքի մակարդակը, բաց և ճկուն առևտրային քաղաքականությունը, ուժեղ բյուրոկրատական ​​համակարգով) կոռուպցիան)։ Kazakhազախստանում ներդրումային բարենպաստ մթնոլորտը վկայում է օտարերկրյա ներդրումների ծավալը։ Պաշտոնական տվյալների համաձայն ՝ անկախացումից ի վեր կատարվել է շուրջ 122 միլիարդ ԱՄՆ դոլարի ուղղակի օտարերկրյա ներդրում։ Ընդհանուր առմամբ, փորձագետները կանխատեսում են, որ առաջիկա 3 տարիներին ՕՈՒՆ-ի ծավալների գերակշիռ մասը կուղղվի ամենազարգացած ոլորտներին ՝ էներգակիրների արդյունահանմանը։ Օտարերկրյա ներդրողներն իրենց ներդրումների մի մասը կատարում են այնպիսի ոլորտներում, ինչպիսիք են մեքենաշինությունը, շինարարությունը, մետաղագործությունը, սպառման ապրանքների արտադրությունը, գյուղատնտեսությունը և կենսաբժշկական արդյունաբերությունը։ Ներմուծման գերակշիռ մասը կազմում են տեխնոլոգիաները և սարքավորումները, մետաղական արտադրանքները, սննդամթերքը։ Այսօր Kazakhազախստանը առաջատար դիրքեր է զբաղեցնում ԱՊՀ երկրների շարքում ՝ ներգրավելով ՕՈՒՆ-ի ծավալները։ Մեկ շնչի հաշվով օտարերկրյա ներդրումները 1300 ԱՄՆ դոլար են։ ՕՈՒՆ ներգրավման գրավիչ երկրներից են ԱՊՀ երկրները (55,7%), Kazakhազախստանը (36,4%), Բելառուսը (11,8%), Ադրբեջանը (9,1%), Վրաստանը (6%)։ Բիզնես վարելու համար բարենպաստ պայմանները վկայում են այն մասին, որ կան շուրջ 8000 օտարերկրյա կապիտալ ունեցող ընկերություններ, որոնց մեծ մասը 1 Տե՛ս Բելառուսի Հանրապետության ազգային բանկ (հասանելի է http։ // www. //www.nbrb.by/statistics/ForeignDirectInvestments/ հղում)։ 2 Տե՛ս Գնաճը Բելառուսում (հասանելի է http։ // www. հղումով ՝ //myfin.by/info/inflyaciya)։ 3 Տե՛ս Investment Attract Research Kazakhազախստան, 2014, էջ. 12 4 Տե՛ս isticsազախստանի Հանրապետության վիճակագրության հանրապետությունների գործակալություն, 2014։ 5 Տե՛ս Առաջին օտարերկրյա ներդրումները (հասանելի է http։ // www. //ru.theglobaleconomy.com/Kazakhstan/fdi_dollars/ հղում)։ Հայտնի են «Սիմենսը», «Մայքրոսոֆթը», «Շրոնը», «Generalեներալ Էլեկտրիկը», «Կոկա-Կոլան», «Դանոնը», «Հենկելը»։ Երկրում շարունակվում են բարեփոխումները, որոնք կարող են նպաստել ավելի մեծ քանակությամբ օտարերկրյա ներդրումների ներգրավմանը։ Նշենք, որ իրականացվող պետական ​​աջակցությունը հավասարապես վերաբերում է ինչպես ազգային, այնպես էլ օտարերկրյա ներդրողներին։ Օտարերկրյա ներդրողն իր ներդրումային ծրագրի իրականացման համար ազատվում է մաքսատուրքերից ներմուծվող սարքավորումների համար։ Պետական ​​դրամաշնորհները տրամադրվում են հողերի, շենքերի, սարքավորումների, տրանսպորտային միջոցների, տրանսպորտային միջոցների անվճար տրամադրման տեսքով, բացառությամբ մեքենաների։ Վերջին տարիներին Kazakhազախստանը լրջորեն փոխել է իր հարկային քաղաքականությունը `հարկերը նվազեցնելով։ Կորպորատիվ շահութահարկը 30% -ից դարձել է 20%, ԱԱՀ-ն `13% -ից 12%, ինչը ԱԱՀ-ի ամենացածր դրույքաչափերից մեկն է աշխարհում, սոցիալական հարկը` 11%։ Ներդրողներին տեղեկատվություն տրամադրելու համար կա հատուկ կայք `www.invest.gov.kz, որը ներդրողներին տրամադրում է անհրաժեշտ տեղեկատվություն և պարբերաբար թարմացվում է։ Ավելացնենք, որ նմանատիպ հասցե գործում է նաև Հայաստանում. Www.ada.am, որտեղ թարմացումները և նոր հրապարակումները կատարվում են ոչ ինտենսիվ, ուստի այն չի կարող անհրաժեշտ ուղեցույց լինել հավանական ներդրողների համար։ Առաջիկա բարեփոխումները նախատեսում են, որ 20ազախստանի տնտեսության մեջ առնվազն 20 միլիոն դոլար ներդնելու դեպքում օտարերկրյա ներդրողը կազատվի շահութահարկից 10 տարի ժամկետով, գույքի հարկից `8 տարի, հողի հարկից` 10 տարի ժամկետով։ Նախատեսվում է, որ պետությունը կմասնակցի ծրագրի իրականացման փուլին `ծախսերի 30% -ի չափով։ Ռուսաստանի Դաշնությունում օտարերկրյա ներդրումների իրավական կարգավորումն իրականացվում է «Ռուսաստանում օտարերկրյա ներդրումների մասին» օրենքով։ Օրենքը նախատեսում է օտարերկրյա ներդրողների համար երաշխիքների և առավելությունների լայն շրջանակ։ Դրանք երաշխավորում են Ռուսաստանի օրենսդրության անբարենպաստ փոփոխություններից բխող վեճերի անաչառ կարգավորումը, օտարերկրյա ներդրողների ներդրման լայն ընտրության հաստատումը, այլ օտարերկրյա ներդրողի նկատմամբ իրավունքների և պարտավորությունների փոխանցումը, հողերի, այլ բնական ռեսուրսների, շենքերի իրավունքների երաշխավորումը։ և այլն Չնայած այս առավելություններին, վերլուծաբանների մեծ մասը վերջերս նշում է Ռուսաստանում ներդրումների մթնոլորտի վատթարացումը `միջազգային տնտեսական պատժամիջոցների և միջազգային վարկանիշների անկման պատճառով։ Այդ պատճառով վերլուծաբանները կարծում են, որ նման իրավիճակից դուրս գալու համար Ռուսաստանը պետք է իրականացնի լուրջ բարեփոխումներ, մասնավորապես, պարզեցնի նոր ձեռնարկությունների ստեղծման գործընթացը, առանցքային ոլորտներում ներգրավի օտարերկրյա ներդրումներ։ 2012 թվական։ Ռուսաստանի Դաշնության նախագահ Վլադիմիր Պուտինը ստորագրել է «Երկարաժամկետ պետական ​​տնտեսական քաղաքականության մասին» հրամանագիրը, որտեղ մասնավորապես նշվում է, որ մինչև 2018 թվականը Ռուսաստանը պետք է ներառվի «Doing Business» ցուցիչի լավագույն 20 երկրների ցուցակում։ Առաջնային բարեփոխումներից մեկը սկսնակ գործարարների համար նոտարական վավերացված բանկային հաշիվ ստեղծելու պահանջի վերացումն էր։ Այնուամենայնիվ, 2014-ին պատկերը զգալիորեն փոխվեց։ Երկրորդ եռամսյակից Ուկրաինայի հետ լարված հարաբերությունների սրման և Ռուսաստանի դեմ տնտեսական պատժամիջոցների խստացման պատճառով։ Ներկայումս Ռուսաստանում ներդրումային միջավայրը լուրջ հետընթաց է գրանցել։ 2014 Առաջին եռամսյակում երկրից կապիտալի արտահոսքը կազմել է $ 50 մլրդ ՝ թուլացնելով ռուբլին, ինչը հանգեցրեց երկրում բարձր գնաճի (2014-ին գնաճը 11,4% էր) 2։ Ազգային արժույթի փոխարժեքը կայունացնելու համար Կենտրոնական բանկը զգալի միջոցներ է ծախսել միջազգային պահուստներից, որոնք 509.6 միլիարդ դոլարից տարեսկզբի համեմատ կրճատվել են 486 միլիարդ դոլար (2014 թվականի ապրիլի 1-ի դրությամբ)։ Բացի այդ, Ռուսաստանի ֆոնդային շուկայում գործարքների ծավալը կրճատվել է 15% -ով։ Արդյունքում, Bloomberg Markets Global Investor Poll- ի կողմից վերջերս անցկացված հարցման համաձայն, որում ներգրավված էին առևտրականներ, բանկիրներ և փողի կառավարիչներ, Ռուսաստանը ճանաչվել է որպես աշխարհի ութ խոշոր տնտեսություններից ամենաքիչ ներդրումը գրավիչ։ Հարցվածների շուրջ 56% -ը կարծում է, որ դրանք բիզնեսի համար ամենաանբարենպաստ պայմաններն են `համեմատած մյուս 7 խոշոր տնտեսությունների հետ, իսկ 45% -ը նույնիսկ խորհուրդ է տալիս վաճառել ռուսական ակտիվներ։ Ռուս ներդրողների համար վարկերը թանկանում են։ Պատճառը 2014 թվականն է։ Standard & Poors's 1 Տե՛ս Օտարերկրյա ներդրումներ Ռուսաստանի Դաշնությունում, 9 հուլիսի 1999 թ., № 160-FZ (հասանելի է http։ 2 Տե՛ս Ռուսաստանի Դաշնության Կենտրոնական բանկ, Անհրաժեշտ օղակի գնաճ, 2014 թվականի դեկտեմբեր։ Ռուսաստանի վարկային վարկանիշի իջեցումն է։ Ռուսաստանի կարճաժամկետ վարկը արտարժույթով A3- ից իջեցվել է A2, երկարաժամկետը ՝ ազգային արժույթով, BBB- ից BBB +, իսկ ընդհանուր իրավիճակը գնահատվել է բացասական։ Նման իջեցումները թուլացրել են ֆոնդային բորսան։ ԱՄՆ առևտրի ներկայացուցչությունը (USTR), իր իսկ վերլուծության հիման վրա, անբարենպաստ գնահատեց Ռուսաստանում ներդրումային միջավայրը։ Ամերիկացի փորձագետները կարծում են, որ Ռուսաստանի կառավարության ձեռնարկած քայլերն ու միջոցառումները անբավարար են։ Եկույցում նշվում է, որ օտարերկրյա ներդրողները շփոթված են ներդրումների օրենսդրության, կոռուպցիայի բարձր մակարդակի, Ռուսաստանի դատական ​​համակարգի նկատմամբ ցածր վստահության, փոքրամասնությունների իրավունքների վատ պաշտպանության, վարչական խոչընդոտների և կորպորատիվ վատ մշակույթի հետ 1։ Խնդիրների թվում են զբաղվածության ցածր մակարդակը, ստվերային տնտեսության չափը, ինչը գործատուներին թույլ է տալիս անօրինական կերպով նվազեցնել հարկային ծախսերը։ Ըստ հաշվարկների, 5-10 տարի անց մասնագետների պակասը, որը մինչ օրս խնդիր է, կդառնա քրոնիկ։ Ռուսաստանը 2014-ին ներառված չէր 25 երկրների ցուցակում `որպես օտարերկրյա ներդրումների առավել գրավիչ երկիր 2։ 2013-ը զբաղեցնում էր 11-րդ տեղը, 2012-ին `12-րդ, իսկ 2011-ին` 11-րդ։ Դիրքի նման անկումը բացատրվում է Ռուսաստանի անկանխատեսելի պետական ​​քաղաքականությամբ, տնտեսության մեջ պետության միջամտությամբ։ Ռուսաստանի տնտեսության մեջ օտարերկրյա ներդրումները նվազել են մոտ 70% -ով կամ մոտ 19 մլրդ դոլարով։ Developedարգացած երկրների հիմնական նավթագազային ընկերությունները 2014 թվականին դադարեցրել են ներդրումները Ռուսաստանում 3։ Ներկայումս օտարերկրյա ներդրումներն իրականացվում են հիմնականում սննդի արդյունաբերության մեջ. Գյուղատնտեսական վերամշակման արդյունաբերություն, մեծածախ առևտուր - միջնորդ առևտուր, ֆինանսական գործունեություն, մեքենաշինություն, քիմիական - նավթաքիմիական արդյունաբերություն, մետաղագործություն, ածուխի արտադրություն, միջուկային վառելիքի արտադրություն և այլն։ 2014 թ.-ի առաջին եռամսյակում օտարերկրյա ներդրումների բաշխումը հետևյալն էր. Վերամշակող արդյունաբերություն ՝ 40,3%, տրանսպորտ - հեռահաղորդակցություն ՝ 16,8%, մանրածախ առևտուր - 27,8%, անշարժ գույքի ներդրումներ ՝ 9,7%, բայց - 5,4%։ Նոր, հատուկ տնտեսական գոտիների ստեղծումը շատ կարևոր է. նախատեսվում է, որ theրիմի տարածքը կճանաչվի որպես այդպիսին։ Առաջին քայլերից մեկը ԱԱՀ-ն սահմանել 4% սովորական ապրանքների և 2% հասարակական ապրանքների համար։ 2014-ի հունվար-սեպտեմբեր ամիսներին ԱՊՀ երկրներից Ռուսաստանում ամենամեծ ներդրումներն իրականացրել է Kazakhազախստանը ՝ 134 միլիոն դոլար, Հայաստանը ՝ 16 միլիոն դոլար, Բելառուսը ՝ 2 միլիոն դոլար, Ուզբեկստանը ՝ 9 միլիոն դոլար։ Անդրադառնալով ցուցանիշներին ՝ նշենք, որ Համաշխարհային տնտեսական ֆորումի «Տնտեսական ազատություն 2015» ինդեքսի համաձայն ՝ Բելառուսի Հանրապետությունը 178 երկրների շարքում զբաղեցնում է 153-րդ տեղը ՝ 49,8 միավորով 4։ Այս կետը 0.3-ով ցածր է նախորդ տարվա ցուցանիշից։ Indուցանիշները, ինչպիսիք են ներդրումների ազատությունը, կառավարության ծախսերի վերահսկողությունը և հարկաբյուջետային ազատությունը, նվազել են մոտ կեսով։ 2015 թվական Ըստ տվյալների ՝ Բելառուսի տնտեսությունը դասակարգվում է որպես ճնշված տնտեսություն։ 2014-ին գնաճը կազմել է 18,3%։ և Կառավարման համակարգը բնութագրվում է որպես ավտորիտար համակարգով կառավարվող պետություն։ Այս ցուցանիշով ofազախստանի Հանրապետությունը 63,3 միավորով զբաղեցնում է 69-րդ տեղը։ Նախորդ տարվա համեմատ կետն աճել է 0.4-ով։ Սեփականության և բիզնեսի ազատության ցուցանիշները անկում են արձանագրել։ Պետության կողմից վարվող խիստ հարկաբյուջետային քաղաքականությունը, ցածր հարկերը 5, հավասարակշռված դրամավարկային քաղաքականությունը մեծ տնտեսական օգուտներ են բերում պետությանը։ Տնտեսական ազատության ինդեքսի համաձայն ՝ Ռուսաստանի Դաշնությունը 52.1 միավորով զբաղեցնում է 143-րդ տեղը, ինչը նախորդ տարվա համեմատ աճել է 0.2-ով։ Բարելավումներ են նկատվել այնպիսի ցուցանիշներում, ինչպիսիք են ՝ բիզնեսի ազատություն, կոռուպցիայի ազատություն, աշխատանքի ազատություն։ Գնաճի և գործազրկության մակարդակները 2014 թվականին կազմել են 1 Տե՛ս ренarenkov S., триtrikunova M., Investment Climate in Modern Russia, Economy and Modern Management. 2 Տե՛ս Kearney A., Direct Direct Investment Confidence, ԱՄՆ-ն ավելի գրավիչ է դառնում օտարերկրյա ներդրումների համար (հասանելի է http։ // www. //www.marketwatch.com հղում)։ 3 Տե՛ս Առևտրի և զարգացման վերաբերյալ ՄԱԿ-ի համաժողով, Համաշխարհային ներդրումների զեկույց, 20144 Տե՛ս WEF, 2015 տնտեսական ազատության ինդեքս, 2015, էջ։ 5 շահութահարկ `20%, ԱԱՀ` 12%, եկամտահարկ `10% ռեզիդենտների և 15% ոչ ռեզիդենտների համար։ համապատասխանաբար ՝ 6.8% և 5.8% 1։ Եկամտահարկը 13% է, շահութահարկը `20%, հարկեր / ԱԷ ցուցանիշը` 28,7%։ Կոռուպցիայի ընկալման ցուցիչ 2014-ում Բելառուսը 31 միավորով 174 երկրների շարքում զբաղեցնում է 119-րդ տեղը, Kazakhազախստանը 29 միավորով 126-րդն է, իսկ Ռուսաստանը 27 միավորով 136-րդն է։ Բելառուսը չի ընդգրկվել «Համաշխարհային մրցունակության ինդեքս 2014-2015» -ում։ Indexազախստանը այս ցուցանիշով ուսումնասիրված 144 երկրների մեջ 50-րդն է ՝ 4,4 միավոր 3։ Ըստ հարցումների, doingազախստանում բիզնես վարելը հիմնականում խոչընդոտում է հետևյալ գործոնները. Կոռուպցիա ՝ 16,7%, ֆինանսների հասանելիություն ՝ 14,6%, բյուրոկրատական ​​քաշքշուկներ ՝ 8%, գնաճ ՝ 6,9% և այլն։ Այս ցուցանիշի համաձայն ՝ Ռուսաստանը 4,4 միավորով 4-րդ տեղում է 53-րդ տեղում։ Ուսումնասիրված ոլորտներում ամենավատ ցուցանիշը ֆինանսական շուկայի զարգացման ինդեքսն է, որով Ռուսաստանը աշխարհում 110-րդն է։ Չնայած այս ամենին ՝ այն շուկայում զբաղեցնում է 7-րդ տեղը։ Ըստ հարցումների, Ռուսաստանում բիզնես վարելուն առավելապես խոչընդոտում են հետևյալ գործոնները. Կոռուպցիա ՝ 14,3%, հարկերի դրույքաչափեր ՝ 12,3%, ֆինանսների հասանելիություն ՝ 11,7%, հարկային վարչարարություն ՝ 10,8%, բյուրոկրատական ​​քաշքշուկներ ՝ 8,2%, գնաճ ՝ 7,6 % Հաջորդ ամենակարևոր ցուցանիշը Համաշխարհային բանկի կողմից հրապարակված Doing Business տարեկան զեկույցն է, որը գնահատում է տարբեր երկրներում բիզնես վարելու դյուրինությունը։ Ամփոփ աղյուսակի միջոցով մենք կներկայացնենք Բելառուսի, Kazakhազախստանի և Ռուսաստանի գնահատականներն ըստ 2015 թ. Զեկույցի (տե՛ս Աղյուսակ 1)։ Ապրանքների համաշխարհային գների անկումը և Ռուսաստանից տրանսֆերտների նվազումը բավականին ռիսկային են դարձնում ԱՊՀ երկրների տնտեսությունների կայունության հարցը։ Հայաստանի տնտեսությունը մեծապես կախված է պղնձի արտահանումից, որի ծավալները բավականին դիմացկուն են միջազգային գներին, իսկ միջնաժամկետ հեռանկարում սպասվում է պղնձի արտահանման նվազում։ Հատկանշական է, որ Ռուսաստանը ԱՊՀ երկրներից ապրանքների հիմնական արտահանման շուկան է, ինչպես նաև դրամական միջոցների հոսքերի հիմնական աղբյուրը և ՕԴ 5-ի ներգրավումը։ Բանկային վարկերի պորտֆելներում պետական ​​պարտքի մասնաբաժնի և խնդրահարույց և կասկածելի վարկերի ավելացումը նույնպես կարող է լրացուցիչ բարդություններ առաջացնել։ Մասնավորապես, պետական ​​պարտքի մեծ քանակը կարող է մեծացնել տնտեսության զգայունությունը արտաքին ֆինանսական պայմանների և փոխարժեքի տատանումների նկատմամբ։ Արտաքին տնտեսական ցնցումներին դիմակայելու համար յուրաքանչյուր կառավարություն պետք է պատշաճ կերպով գնահատի ակնկալվող ռիսկի մակարդակները և, համապատասխանաբար, մշակի համապատասխան կանխարգելման և զարգացման ծրագիր։ Աղյուսակ 1. ԵՏՄ անդամ երկրների գնահատականներն ըստ DB-2015 տնտեսության Ռուսաստանի Դաշնություն Տարվա 2015 փոփոխություն. Հայաստանի Հանրապետություն, Բելառուս, Kazakhազախստան, 2015 Փոփոխություն. Հանրապետություն 2015 Փոփոխություն. Հանրապետություն 2015 Փոփոխություն. Գործարարությամբ զբաղվելու դյուրինություն Շենքի թույլտվություն սկսելը / գրանցում / ստացում Թույլտվություն էլեկտրաէներգիայի գրանցում. ըստ ներդրողների ՉՓՈԽՎՈ NOT ՉՓՈԽՎԱ NOT ՉՓՈԽՎԱ PRO ՊԱՇՏՊԱՆՈՒԹՅԱՆ 1 Տե՛ս WEF, 2015 տնտեսական ազատության ցուցիչ-Ռուսաստան, 2015, էջ։ 2 Տե՛ս WEF, Կոռուպցիայի ընկալման ինդեքս 2014։ 3 Տե՛ս WEF, Համաշխարհային մրցունակության զեկույց 2014-2015, էջ։ 230 4 Տե՛ս WEF, Համաշխարհային մրցունակության զեկույց 2014-2015, էջ։ 5 Տե՛ս Համաշխարհային բանկի խումբ, Հայաստանի ամպամած հայացք, 2014, էջ։ 24 Հարկերի վճարում Սահմանի առևտրի հաճախականությունը Պայմանագրի իրականացում Վճարունակության վերլուծություն Չփոխված Չփոխված Չփոփոխված Եթե մենք փորձում ենք ընդհանրացնել երեք երկրների բարենպաստ ներդրումային միջավայրի հեռանկարները, ապա կարող ենք նշել, որ անհրաժեշտ է թվաքանակի ավելացում, ապահովելով լիարժեք դատական ​​անկախություն, ակտիվ և իրատեսական զարգացում։ ներդրումների ներգրավման ծրագրեր, հակակոռուպցիոն ծրագրերի իրականացում։ Այսպիսով, դիտարկվել են տվյալ երկրի ներդրումային միջավայրը բնութագրող հիմնական ցուցանիշները։ Չնայած ԵԱՏՄ անդամ առանձին երկրներում ներդրումների պակաս բարենպաստ մթնոլորտին, չպետք է մոռանանք, որ ԵՏՄ-ն ընդհանուր առմամբ կարող է լայն ներդրումային հնարավորություններ ապահովել մեկ երկրում, ինչպես նաև կարգավորման միասնական համակարգը թույլ կտա հոսել ազգային և օտարերկրյա կապիտալ։ ավելի ազատ ու ճկուն։ Առաջին հերթին համապատասխան տնտեսությունն օգուտ է տալիս։ 170 միլիոն սպառող շուկա ունեցող այս նոր միավորումը կարող է նոր խթան հանդիսանալ տնտեսական աշխուժացման համար։ Նաիրի gաղարյան Ներդրումային միջավայրի առանձնահատկությունները ԵԱՏՄ անդամ պետություններում Հիմնաբառեր. ԵՏՄ, ներդրումներ, ներդրումային միջավայր , ։

example689

example689

Տասը բուհի օրինակով ուսումնասիրելով ՀՀ բուհերի գնահատման համակարգերը՝ հանգեցինք այն եզրակացության, որ բուհերը հիմնականում օգտագործում են 20 և 100 միավորային համակարգեր։ Մեր կարծիքով` նպատակահարմար է օգտագործել 20 միավորային համակարգը, քանի որ գնահատման համակարգը հանրակրթությունից մինչև մասնագիտական կրթություն պիտի ունենա տրամաբանական կառուցվածք։ Հարկ է նշել, որ բուհ ընդունվելիս ապագա ուսանողն արդեն առնչվում և ծանոթանում է գնահատման հենց 20 միավորային համակարգին։

ԳՆԱՀԱՏՄԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳԵՐԸ ՀՀ ԲՈՒՀԵՐՈՒՄԱշխատանքում անդրադարձել ենք ՀՀ մի քանի բուհերում գործող գնահատման համակարգերին՝նպատակ ունենալավ հակիրճ կերպով ներկայացնել ՀՀ բուհերում գործարկվող գնահատման համակարգերը և մեր տեսակետն առանձնահատկությունների վերաբերյալ։ Նշենք, որ Հայաստանի Հանրապետության բուհերում ուսանողների գիտելիքների ստուգման ևգնահատման համակարգերը բազմատեսակ են։ Գնահատումը միջոց է, որը հավաստում է ուսանողների առաջադիմությունը, յուրացրած գիտելիքների մակարդակը, ստացված վերջնարդյունքը, ինչպեսնաև վերջինիս համապատասխանությունը կրթական նպատակներին։ Գնահատման համակարգերումփոփոխությունները կապված են նաև Բոլոնիայի գործընթացի՝ մասնավորապես կրեդիտային համակարգի ներդրման հետ։ Եթե նախորդ համակարգերի դեպքում գնահատվում էր ուսանողների տարեվերջյան քննությունը, և գումարվում էին միջանկյալ քննություների արդյունքները, ապա կրեդիտայինհամակարգի դեպքում հաշվի է առնվում նաև ողջ կիսամյակի ընթացքում ուսանողի ծանրաբեռնվածությունը։ Վերջինս դասախոսություններին, սեմինար և լաբորատոր պարապմունքներին հաճախելու,ինքնուրույն աշխատանք կատարելու, ինչպես նաև քննությունների հանձման գործընթացի գնահատումն է։ Յուրաքանչյուր բուհ իրավասության սահմաններում ընտրել է իր կրթական ծրագրերին համապատասխան գնահատման համակարգ։ Մեր դիտարկած բուհերը հիմնականում օգտագործում են գնահատման 20 և 100 միավորայինհամակարգերը, կան նաև բուհեր, որոնք որդեգրել են 10 միավորային համակարգ։ Ներկայացնենք գնահատման այդ համակարգերն առանձին-առանձին։ Գիտելիքների ստուգման և գնահատման 20 միավորային համակարգ օգտագործող բուհերիցմենք դիտարկել ենք Երևանի պետական համալսարանը, Ճարտարապետության և շինարարությանՀայաստանի ազգային համալսարանը, Երևանի Կոմիտասի անվան պետական կոնսերվատորիան, Հայաստանի ազգային ագրարային համալսարանը։ Չնայած վերը թվարկված բուհերում կիրառվում էգնահատման միևնույն՝ 20 միավորային համակարգը՝ կան էական տարբերություններ դրանց կիրառման մանրամասներում։ Երևանի պետական համալսարանում գիտելիքների գնահատումը (ստուգումը) ներառում էհետևյալ բաղադրիչները.ա) դասընթացին ուսանողի մասնակցության գնահատում դասահաճախումների հաշվառման օգնությամբ,բ) դասընթացի (ուսումնական մոդուլի) ենթաբաժինների և ծրագրով նախատեսված անհատական առաջադրանքների կատարման, յուրացման ընթացիկ ստուգում, գնահատում կիսամյակի ընթացքում (ընթացիկ քննություններ և ստուգումներ),գ) ամբողջ դասընթացի կամ ուսումնական մոդուլի եզրափակիչ գնահատում քննաշրջանում, որըենթադրում է դասընթացի կամ կրթական մոդուլի համար սահմանված կրթական վերջնարդյունքներիձեռքբերման մակարդակի գնահատում,դ) ստուգման արդյունքների ինտեգրում` ըստ ուսանողի՝ դասընթացին մասնակցության աստիճանի, ընթացիկ և եզրափակիչ գնահատումների հիման վրա դասընթացի (ուսումնական մոդուլի) արդյունարար գնահատականի ձևավորում1։ Ճարտարապետության և շինարարության Հայաստանի ազգային համալսարանը գնահատումնիրականացնում է այլ մեխանիզմով։ Սա բուհի կողմից իրականացվող մասնագիտական կրթության1 Առավել մանրամասն տե՛ս http։ ոլորտային ուղղվածությունից բխող առանձնահատկություն է։ Այս բուհում դասընթացի որակը գնահատվում է միմյանցից անկախ երկու գնահատականների միջոցով, որոնցից առաջինը կիսամյակի ընթացքում ուսանողի կատարած աշխատանքի գնահատականն է, իսկ երկրորդը՝ քննության կամստուգարքի արդյունքում ստացած գնահատականը։ Կիսամյակի ընթացքում կատարած աշխատանքի համար ուսանողի հավաքած միավորը ձևավորվում է հետևյալ բաղադրիչներից՝ • ինքնուրույն աշխատանքներ (հաշվեգրաֆիկական աշխատանքներ, տնային առաջադրանքներ,ստուգողական աշխատանքներ, ռեֆերատներ և այլն) կատարելուց և հանձնելուց,լաբորատոր աշխատանքներ կատարելուց և հանձնելուց1։ Երևանի Կոմիտասի անվան պետական կոնսերվատորիայում գիտելիքների գնահատումնիրականացվում է երկու ձևով՝• ընթացիկ ստուգումներ,• միջանկյալ ստուգումներ։ Ընթացիկ ստուգման ժամանակ դասախոսը դիտարկում է գործնական պարապմունքներին ուսանողի պատրաստվածության մակարդակը, ուսանողի կատարած ինքնուրույն աշխատանքը, ուսումնական նյութի յուրացման աստիճանը, լսարանային աշխատանքներին մասնակցության մակարդակը։ Միջանկյալ ստուգումն ուսանողների գիտելիքների և կարողությունների ստուգման պարտադիրձև է, որի նպատակն է ուսանողի կողմից դասընթացի հատվածի յուրացման ստուգումը՝ ըստ ամբիոնիկողմից մշակված վերջնարդյունքների ձեռքբերման գնահատման չափանիշների։ Միջանկյալ ստուգմանձևերն են գրավոր աշխատանքները, ռեֆերատները, ակադեմիական համերգները, տեխնիկականստուգարքները2։ Այլ է Հայաստանի ազգային ագրարային համալսարանի մոտեցումը։ Մյուս բուհերի նմանայստեղ ևս ուսանողների գիտելիքների ստուգումներն անցկացվում են կիսամյակի ընթացքում առարկայի առանձին մասերից, բաժիններից կամ թեմաներից ստուգումների, ընթացիկ և կիսամյակայինեզրափակիչ քննությունների ձևով։ Սակայն կիսամյակում ընթացիկ (միջանկյալ) քննություններիքանակը սահմանվում է առարկայի՝ տվյալ կիսամյակի դասախոսությունների ժամածավալով, այսինքն՝• շաբաթական 1 ժամ դասախոսություն ունեցող առարկայ(ներ)ի համար կիսամյակում սահմանվում է մեկ ընթացիկ քննություն,• շաբաթական 2-3 ժամ դասախոսություն ունեցող առարկայ(ներ)ի համար` երկու ընթացիկքննություն,• շաբաթական 4 և ավելի ժամ դասախոսություն ունեցող առարկայ(ներ)ի համար` երեք ընթացիկ քննություն3։ Հետաքրքիր է այն հանգամանքը, որ վերը թվարկված 4 բուհերից յուրաքանչյուրում գնահատմանձևերը տարբերվում էին միմյանցից՝ չնայած գնահատման համակարգը միևնույն՝ 20 միավորային համակարգն է։ Սա կարելի է բացատրել հետևյալով՝ բացի Երևանի պետական համալսարանից՝ մնացածբոլոր բուհերը մասնագետներ են պատրաստում որոշակի նեղ ոլորտի համար և գիտելիքների գնահատման ձևը հարմարեցված է հենց տվյալ ոլորտին։ Օրինակ՝ Երևանի Կոմիտասի անվան պետականկոնսերվատորիայում առանց ընթացիկ գործնական ստուգումների անհնար կլիներ իրականացնելգնահատման որևէ գործընթաց։ Սա, իհարկե, վերաբերում է ընդհանուր կամ հատուկ մասնագիտականկրթամասի դասընթացներին։ Գնահատման 100 միավորային համակարգ օգտագործող բուհերից մենք ուսումնասիրել ենք Հայաստանի պետական տնտեսագիտական համալսարանի, Հայաստանի ազգային պոլիտեխնիկականհամալսարանի, Խաչատուր Աբովյանի անվան հայկական պետական մանկավարժական համալսարանի և Երևանի թատրոնի և կինոյի պետական ինստիտուտի կողմից որդեգրված գնահատմանսկզբունքները։ Հայաստանի պետական տնտեսագիտական համալսարանում ներդրված է գնահատման բազմագործոնային համակարգ։ Ըստ այդ համակարգի՝ ուսանողի ամփոփ գնահատականը որոշակիառարկայի գծով ձևավորվում է կիսամյակի ընթացքում, գնահատման գործոնների և դրանց կշիռներիհիման վրա՝ հաշվի առնելով հաճախումները և նրանց ընթացիկ ակտիվությունը, անհատական աշխատանքը և գիտելիքների ստուգման 1-ին և 2-րդ միջանկյալ փուլերը4։ Գնահատման համակարգի գործոնները և հատկացվող միավորները ներկայացնում ենք ստորև.1 Առավել մանրամասն տե՛ս http։ 2 Առավել մանրամասն տե՛ս http։ 3 Առավել մանրամասն տե՛ս http։ 4 Առավել մանրամասն տե՛ս www.asue.am։ Գործոններ (տարբերակված գնահատումով (քննությամբԱղյուսակ 1․ավարտվող), անհատական աշխատանքով մոդուլների համար) Հաճախումներ և ընթացիկ ակտիվություն Ուսանողի անհատական աշխատանք Միջանկյալ ստուգում 1 Միջանկյալ ստուգում 2ՄիավորներԱղյուսակ 1.1․Գործոններ (տարբերակված գնահատումով (քննությամբ ավարտվող), անհատական աշխատանք չպարունակող մոդուլների համար)Միավորներ Հաճախումներ և ընթացիկ ակտիվություն Միջանկյալ ստուգում 1 Միջանկյալ ստուգում 2Գործոններ (ստուգարքով ավարտվող մոդուլների համար)ՄիավորներԱղյուսակ 1.2․ Հաճախումներ և ընթացիկ ակտիվություն Ամփոփիչ ստուգումԻնչպես արդեն պարզ դարձավ վերը ներկայացված երեք աղյուսակներից, ըստ գնահատման ձևի՝դասընթացները լինում են երկու տեսակ՝• տարբերակված գնահատումով, որի դեպքում գնահատումները կատարվում են թվային ևտառային նշագրումով տարբերակված գնահատականներով, • ստուգարքով գնահատվող, որի դեպքում դասընթացը գնահատվում է «ստուգված»/«չստուգված» սկզբունքով։ Հայաստանի ազգային պոլիտեխնիկական համալսարանում մասնագիտության ուսումնականպլանում ընդգրկված դասընթացներն ըստ գնահատման ձևի կազմում են 2 խումբ`• քննական,• ստուգարքային։ Կիսամյակի ընթացքում քննական առարկայից, կուրսային նախագծից, կուրսային աշխատանքից, պրակտիկայից, ամփոփիչ ատեստավորման քննությունից, ավարտական աշխատանքի և մագիստրոսական ատենախոսության պաշտպանությունից ուսանողի հավաքած միավորների առավելագույն գումարը (չափորոշիչ ռեյթինգը) կազմում է 100 միավոր։ Առարկայի չափորոշիչ ռեյթինգը ներառում է հետևյալ բաղադրիչները.• դասընթացին ուսանողի մասնակցության գնահատում դասահաճախումների հաշվառմանմիջոցով,• գիտելիքների յուրացման միջանկյալ ստուգումներ դասընթացի վերջնարդյունքների ձեռքբերման գնահատման չափանիշների միջոցով (լաբորատոր, գործնական, ստուգողական և հաշվեգրաֆիկական աշխատանքների, տնային առաջադրանքների, ռեֆերատների, սեմինաների, մոդուլների կատարման և յուրացման ստուգում և գնահատում),• գիտելիքների յուրացման ստուգում ամփոփիչ քննությունների միջոցով1։ Վերը նշված երկու բուհերի գնահատման 100 միավորային համակարգն ավանդական գնահատականի հետ համեմատելիս նկատվում են հստակ տարբերություններ սահմանազատումների մեջ։ Դրանք երևում են ստորև տեղադրված աղյուսակում՝1 Առավել մանրամասն տե՛ս www.seua.am։ Գնահատականը 100 միավորայինԱվանդականգնահատականըհամակարգում (Հայաստանիպետական տնտեսագիտականԱղյուսակ 2․գերազանցլավբավարարհամալսարան)Գնահատականը 100 միավորայինհամակարգում (Հայաստանի ազգայինպոլիտեխնիկական համալսարան)անբավարարփոքր է 40-իցփոքր է 40-իցԱղյուսակ 2-ից պարզ է դառնում, որ Հայաստանի պետական տնտեսագիտական համալսարանում100 միավորային սանդղակի բաժանումն արված է ավելի հստակ սահմանված սկզբունքով։ Խ. Աբովյանի անվան հայկական պետական մանկավարժական համալսարանում գիտելիքներիգնահատումը կարող է ներառել հետևյալ բաղադրիչները.• դասընթացին ուսանողի մասնակցության գնահատում դասահաճախումների հաշվառմանօգնությամբ,• դասընթացի (ուսումնական մոդուլի) ենթաբաժինների և ծրագրով նախատեսված անհատական առաջադրանքների կատարման և յուրացման ընթացիկ ստուգում և գնահատում կիսամյակի ընթացքում (ընթացիկ և միջանկյալ ստուգումներ),• ամբողջ դասընթացի կամ ուսումնական մոդուլի հանրագումարային եզրափակիչ գնահատումքննաշրջանում, ինչը ենթադրում է դասընթացի կամ կրթական մոդուլի համար սահմանվածկրթական վերջնարդյունքների ձեռքբերման մակարդակի գնահատում,• ստուգման արդյունքների ինտեգրում` դասընթացին ուսանողի մասնակցության աստիճանի,ընթացիկ, միջանկյալ և հանրագումարային եզրափակիչ գնահատումների հիման վրա դասընթացի (ուսումնական մոդուլի) արդյունարար գնահատականի ձևավորում։ Դասընթացներից, որոնցից ուսանողը վաստակել է 60-ից ցածր վարկանիշային միավոր, կրեդիտներ չեն տրվում, որը համարվում է անբավարար1։ Երևանի թատրոնի և կինոյի պետական ինստիտուտում ևս գործում է գիտելիքների գնահատմանև ստուգման բազմագործոն համակարգ2։ Գնահատման համակարգի գործոնները և համապատասխան միավորներն են՝ Աղյուսակ 3․Գնահատման գործոններ Հաճախումներ Միջանկյալ ստուգում Եզրափակիչ ստուգում Հանրագումարային ամփոփումԱղյուսակ 3.2․Գնահատման գործոններ Հաճախումներ Եզրափակիչ ստուգում Հանրագումարային ամփոփումԱղյուսակ 3.1․Գնահատման գործոններ Հաճախումներ Միջանկյալ ստուգում 1 Միջանկյալ ստուգում 2 Եզրափակիչ ստուգում Հանրագումարային ամփոփումԱղյուսակ 3.3․Գնահատման գործոններ Հաճախումներ Միջանկյալ ստուգում 1 Միջանկյալ ստուգում 2 Հանրագումարային ամփոփումՆերկայացվածից պարզ է դառնում, որ մեր ուսումնասիրած բուհերի հիմնական մասը միավորներտալիս է միայն հաճախումների համար՝ այդպիսով գնահատելով ուսանողների մասնակցության աստիճանը։ Ի տարբերություն այդ բուհերի՝ Հայաստանի պետական տնտեսագիտական համալսարանը հաշ1 Առավել մանրամասն տե՛ս www.armspu.am։ 2 Առավել մանրամասն տե՛ս www.ysitc.am։ վի է առնում ոչ միայն հաճախումները, այլ նաև ընթացիկ ակտիվությունը։ Սա առավել օբյեկտիվություն է հաղորդում գնահատականին։ Բացի 20 և 100 միավորային համակարգերից՝ ՀՀ մի քանի բուհեր՝ մասնավորապես ԵրևանիՄխիթար Հերացու անվան պետական բժշկական համալսարանը և Երևանի գեղարվեստի պետականակադեմիան, կիրառում են գնահատման 10 միավորային համակարգը։ Երևանի գեղարվեստի պետական ակադեմիայում կիսամյակի ավարտին ուսանողիգնահատումը կատարվում է հետևյալ կերպով՝ԲալԱղյուսակ 4․ՄեկնաբանությունԱնցողիկ գնահատականներՈՉ ԲԱՎԱՐԱՐ (ուսանողը որոշակի աշխատանքներկատարելու և վերահանձնելու հնարավորություն ունի)5-ից ցածրԱՆԲԱՎԱՐԱՐ ենթակա է դասընթացը կրկնելու)Այս բուհում ուսանողին գնահատելիս հաշվի են առնվում հետևյալ չափանիշները՝• գիտելիք և ըմբռնողություն (կազմում է գնահատականի 15%-ը),• մասնագիտական գիտելիք (կազմում է գնահատականի 15%-ը),• մասնագիտական կիրառական կարողություններ (կազմում է գնահատականի 60%-ը),• փոխանցելի և փոխկիրառելի կարողություններ (կազմում է գնահատականի 10%-ը)1։ Երևանի Մխիթար Հերացու անվան պետական բժշկական համալսարանի գնահատմանհամակարգը ևս բաղկացած է հետևյալ բաղադրիչներից՝• դասերի մասնակցություն (հաճախումների հաշվառմամբ), • ընթացիկ առաջադիմություն,• թեստային հարցում,• հետազոտական աշխատանք,• բանավոր քննություն2։ Ըստ այս մեթոդի՝ գիտելիքների գնահատման սանդղակում ներկայացված բաղադրիչների համամասնությունը կազմում է՝Աղյուսակ 5․ԲաղադրիչՄիավոր Հաճախում Ընթացիկ առաջադիմություն Թեստային հարցում Հետազոտական աշխատանք Բանավոր քննություն10% (պետք է լինի 60%-ից ոչ ցածր)Հանրագումարային գնահատականԱնցողիկ, ոչ բավարար և անբավարար գնահատականների շեմը համընկնում է աղյուսակ 4-ումներկայացվածին։ Արծվիկ ՍարգսյանԳՆԱՀԱՏՄԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳԵՐԸ ՀՀ ԲՈՒՀԵՐՈՒՄԲանալի բառեր՝ ՀՀ կրթական համակարգ, գնահատման համակարգեր, 20, 100 և 10 միավորային գնահատման համակարգեր, գնահատման համակարգերի առանձնահատկություններ։

example1605

example1605

Հոդվածում վերլուծության են ենթարկվում դիալեկտիկական եւ սիներգետիկական մեթոդները։ Ժամանակակից բժշկագիտությունը չի սահմանափակվում դիալեկտիկական մեթոդով եւ այն համալրում է սիներգետիկական մեթոդով։ Դիալեկտիկական մեթոդի կիրառմամբ բացահայտվում են օրգանիզմում տեղի ունեցող փոփոխությունների ներքին հակասական կողմերը։ Սիներգետիկական մոտեցումը դիտարկում է օրգանիզմը որպես բաց համակարգ, հիվանդությունը որպես կարգավորվածության բացակայություն։ Սիներգետիկական պարադիգման՝ իր հիմքում ունենալով դիալեկտիկական մեթոդը, ոչ միայն իմացության ձեւ է, այլ մարդուն՝ որպես հոգեսոմատիկ բարդ համակարգ հասկանալու եւ բուժելու սկզբունք։ Սիներգետիկան եւ դիալեկտիկան, ինչպես նաեւ համակարգային մոտեցումը սերտ կապված են միմյանց, սիներգետիկան օգտագործում է տվյալ ուսմունքների հասկացութային ապարատը, դիտարկելով էվոլյուցիայի, համակարգայնության, փոխազդեցության, ինչպես նաեւ պատահականության, անհրաժեշտության եւ իրականության սկզբունքները։

Բժշկության տարբեր բնագավառներում նոր գիտելիքները անհրաժեշտություն են առաջացրել համապատասխան գիտական ​​մեթոդների ընդլայնման և կատարելագործման համար։ Հատուկ ժամանակահատվածում ձևավորված յուրաքանչյուր գիտական ​​գիտելիքի, մեթոդի և տեսության համաձայն `առանձնանում են աշխարհի գիտական ​​պատկերի երեք մոդելներ` աշխարհի դասական (մեխանիկական) պատկեր, աշխարհի ոչ դասական (քվանտային հարաբերականական) պատկեր և հետադասական (սիներգետիկ) պարադիգմը։ Պարադիգմ հասկացությունը գործնականում դրվել է ներկայիս հետպոզիտիվիստական ​​փիլիսոփայության 482 ՓԻԼԻՍՈՖԻԱ ինդեքսում T. Kun։ Պարադիգմը արտահայտում է մեթոդների, համոզմունքների, արժեքների, տեխնիկական միջոցների ամբողջությունը, որոնք բնորոշ են գիտական ​​հանրությանը և օգտագործվում են դրա միջոցով ՝ որոշակի գիտական ​​խնդիրներ լուծելու համար։ Բժշկության թե՛ տեսական, թե՛ գործնական բնագավառներում հիմնականում կիրառվում է դիալեկտիկական մոտեցումը, որը նպաստում է մարդու մարմնում գործառույթների հետազոտության, քանակական և որակական վերլուծության օբյեկտիվ և համապարփակ ուսումնասիրմանը։ Այս մոտեցումը նպաստում է փաստերի վերլուծությանը (վերլուծությանը) և համադրմանը (սինթեզին) ՝ մոդելավորելով որոշակի իրավիճակ և համակարգային մտածողություն։ Բժշկությանը, քան ցանկացած այլ գիտության, անհրաժեշտ է երևույթների և գործընթացների համապարփակ, ամբողջական վերլուծություն։ Անհրաժեշտ է, որ բժիշկն առաջին հերթին բացահայտի հիվանդության զարգացման և օրգանիզմում տեղի ունեցող փոփոխությունների կապը, բացահայտի պաթոլոգիական պրոցեսների էությունը։ Դիալեկտիկան մշակել է ռացիոնալիստական ​​մեթոդի ամենակարևոր սկզբունքները, որոնք ավելի ճշգրիտ են արտահայտում մարդու մարմնում տեղի ունեցող գործընթացները։ Ըստ դիալեկտիկական մոտեցման, բնական երեւույթների և գործընթացների էությունը կարող է բացահայտվել դրանց արտաքին կապերի և հարաբերությունների հայտնաբերման հետ համատեղ։ Բժշկության մոտեցումները բացահայտում են մարդու մարմնում պաթոլոգիական պրոցեսների ծագման և զարգացման փուլերի հաջորդականությունը։ Այնուամենայնիվ, պետք է հաշվի առնել, որ բժշկության ընդհանուր սկզբունքները բացահայտում են հիվանդության բնույթի միայն առավել ընդհանուր, «բնորոշ» կողմերը և որոշ չափով անտեսում են հիվանդության զարգացման անհատական ​​առանձնահատկությունները։ Մասնավորապես, հիվանդության էթիոլոգիան և պաթոգենեզը (1, էջ 17) արտահայտում են հիվանդության զարգացման և լուծման կանոնավոր բնույթը։ Պարբերաբար կանոնավոր է նաև հիվանդության հիմնական փուլերի հաջորդականությունը։ Բժշկության ընդհանուր սկզբունքները բացահայտում են կայուն, մշտական ​​կապերը, որոնք բնորոշ են բոլոր հիվանդությունների զարգացմանը։ Հատուկ օրենքները հատուկ են որոշ հիվանդությունների 483 փիլիսոփայություն, իսկ մասնավոր օրենքները ՝ հատուկ որոշակի հիվանդությունների զարգացման հատուկ ձևերին ՝ պայմանները նշելով։ Վերոնշյալ օրենքները փոխկապակցված են։ Բժշկության ընդհանուր սկզբունքները բնույթով մասնավոր են, եզակի, բնորոշ, իսկ դիալեկտիկականը `ընդհանուր։ Ինչպես ընդհանուրը արտահայտվում է եզակի, այնպես էլ բժշկության սկզբունքներում արտահայտված դիալեկտիկական մոտեցումների առանձնահատկությունները։ Դիալեկտիկայի երեք հիմնական սկզբունքները ՝ հակադրությունների միասնության և պայքարի սկզբունքները, քանակական և որակական փոփոխությունների և ժխտման ժխտման սկզբունքները գործում են իրականության բոլոր մասերում, գործընթացներում, երևույթներում։ Այս սկզբունքների հիման վրա մարդու գիտակցության մեջ ձեւավորվում են ընդհանրապես «սուբյեկտիվ դիալեկտիկան» և, մասնավորապես, բժշկի դիալեկտիկական մտածողությունը։ «Սուբյեկտիվ դիալեկտիկան» գիտելիքի մեթոդ է, որի համաձայն ճանաչողությունը զարգացող գործընթաց է, որը տեղի է ունենում դիալեկտիկայի հիմնական սկզբունքներին համապատասխան։ Պայքարի և միասնության օրենքը դիալեկտիկայի հիմքն է։ Այն բացահայտում է ինքնակազմակերպման և ինքնազարգացման ներքին աղբյուրը կենդանի համակարգում։ Developmentանկացած զարգացման շարժիչ ուժը հակասությունների առկայությունն է, դրանց պայքարն ու հաղթահարումը։ Հակասությունների պայքարի և միասնության օրինակներն են քանակը և որակը, պատճառը և արդյունքը, անհրաժեշտությունն ու պատահականությունը, մասը և ամբողջությունը, ձևը և բովանդակությունը և այլն։ Հակամարտության և միասնության մասին օրենքը բժշկի համար ունի հետևյալ նշանակությունը. Այն ուղղորդում է հետազոտողին գտնել առողջ և հիվանդ օրգանիզմի զարգացման պատճառները։ Բժշկության ամենակարևոր մեթոդաբանական սկզբունքներից մեկը հակադրություն է հիվանդության բնույթի, պաթոլոգիական գործընթացների և, մյուս կողմից, ծագման գիտելիքների և բուժման հատուկ մեխանիզմների միջև։ Պավլովը նշեց. «Հիվանդությունը ճիշտ հասկանալու համար դուք պետք է կարողանաք տարբերակել 484 փիլիսոփայություն, թե որն է վնասվածքի արդյունքը և որն է տվյալ վնասվածքի նկատմամբ օրգանիզմի դիմադրողականության արդյունքը» [2, p. 421]։ Օրգանիզմում տեղի ունեցող գործընթացները հակասությունների պայքարի օրենքի դրսևորումներն են ՝ թաքնված կամ բացահայտ։ Օրինակ, բորբոքումը բարդ և հակասական գործընթաց է, որը կարող է լինել ոչ միայն պաթոլոգիական, այլև պաշտպանական։ Միեւնույն ժամանակ, բորբոքման դրական ազդեցությունը կարող է վերափոխվել դրա հակառակի։ Հիվանդության ընթացքում մարմինը արձագանքում է կոտրվածքի «պաթոգենեզին» ու «սանոգենեզի» պաշտպանությանը։ Հիվանդության ներքին հակասության պատճառով դրանք միաժամանակ կապված են միմյանց հետ և բացառում են միմյանց։ Օրգանիզմի վնասակար և պաշտպանիչ ռեակցիաների համադրությունը կարելի է համարել որպես հակադրությունների համադրություն։ Ավելին, նույն գործառույթը կարող է դրսեւորվել ինչպես պաշտպանական, այնպես էլ պաթոլոգիական գործընթաց։ Օրինակ, ֆիբրինոլիզը կարելի է համարել որպես պաշտպանիչ, հարմարվողական մեխանիզմ, որն օգնում է վերացնել ֆիբրինի կուտակումները և վերականգնել արյան մղման գործընթացը։ Այնուամենայնիվ, ֆիբրինոլիզի ինտենսիվությունը, որն իբրև հարմարվողական ռեակցիա է առաջանում արյան ներգանգային մակարդման դեպքում, հանգեցնում է աֆիբրիոգեն և պաթոլոգիական արյունահոսության։ Այսպիսով, հարմարվողական ռեակցիան դադարում է պաշտպանողական լինել և դառնում է վնասակար։ Քանակական-որակական փոփոխությունների օրենքը անքակտելիորեն կապված է հակասությունների և միասնության պայքարի օրենքի հետ։ Այն բացահայտում է զարգացման ներքին մեխանիզմը և պատասխանում այն ​​հարցին, թե ինչպես է տեղի ունենում այդ զարգացումը։ Հիվանդության քանակական վերլուծությունը հիմնված է հիվանդության տարբերակման և նազոլոգիական դասակարգման վրա։ Որակը իրերի և երևույթների համեմատաբար կայուն, էական որոշակիությունն է։ Բժշկության զարգացումը բերում է ուսումնասիրված գործընթացների ինչպես որակական, այնպես էլ քանակական առանձնահատկությունների առավել համապարփակ ուսումնասիրությանը։ Այսպիսով, մինչև 19-րդ դարի կեսերը բժշկության մեջ շեշտը դրվում էր ուսումնասիրվող գործընթացների որակական կողմի վրա, բայց դրանք անհնար է հասկանալ առանց 485 փիլիսոփայության քանակական բնութագրերի ուսումնասիրության։ Քանակական և որակական փոփոխությունների սկզբունքի մեթոդաբանական նշանակությունը որակական նոր երեւույթների և գործընթացների մեջ քանակական բնութագրերի հայտնաբերումն է։ Քանակականից որակական փոփոխություններից անցումը կախված է օրգանիզմի առանձնահատուկ պայմաններից։ Հիվանդության և առողջության միջև կան շատ անցումային և միջանկյալ փուլեր։ Այս անցումներին ավելի շատ բնութագրում է «դեռ առողջ չէ, բայց այլևս հիվանդ չէ» արտահայտությունը։ Այս պայմանը կոչվում է ենթաբժշկական պայման։ Ֆիզիոլոգիականից ախտաբանական ձևերից անցումային փուլերը, ինչպես նաև հակառակ գործընթացներն ունեն խոր դիալեկտիկական բնույթ։ Բժիշկը միշտ պետք է հաշվի առնի դիալեկտիկական օրինաչափությունը, ըստ որի քանակական փոփոխությունները շարունակական են, իսկ որակականները ՝ ընդհատվող։ Անընդհատ փոփոխվող քանակական փոփոխությունները որոշակի պահին ընդհատվում են նոր որակի ի հայտ գալով։ Օրինակ ՝ որոշակի փուլում մարմնում տոքսինների կուտակումը, հասնելով քանակական կուտակման, հանգեցնում է համակարգի ապակոմպենսացմանը և նոր կլինիկական վիճակի առաջացմանը (կոմա, մահ)։ Ֆիզիոլոգիական պրոցեսներում քանակական փոփոխությունների կուտակումը կամ ավելանում է, կամ պակասում է, բայց ունի կայուն բնույթ և, հասնելով որոշակի մակարդակի, մարմնում որակապես նոր պայմաններ է առաջացնում (օրինակ ՝ հիվանդություն) [3]։ Negխտման ժխտման սկզբունքը պատասխանում է այն հարցին, թե որ ուղղությամբ է զարգացումը տեղի ունենում։ Այս օրենքը բացահայտում է բնության, հասարակության և գիտակցության զարգացման օբյեկտիվ միտումը։ Այս համընդհանուր միտման առաջադեմ զարգացումը։ Տեղաշարժը ներքևից վերև ՝ պարզից դեպի բարդ, բացառելով այն, ինչը խոչընդոտում է զարգացմանը և պահպանմանը, և օգտագործելով այն, ինչը նպաստում է զարգացմանը նոր մակարդակի։ Այս սկզբունքի ճիշտ ընկալումը նպաստում է մարմնում տեղի ունեցող դիալեկտիկական գործընթացների խորը ընկալմանը։ Օրինակ ՝ յուրաքանչյուր կենդանի օրգանիզմ ունի իր նախնիների ոչ միայն անհատական, այլև որոշ բնութագրական հատկություններ 486 փիլիսոփայություն, որոնք ստացվել են երկարատև ֆիլոգենետիկ պրոցեսի արդյունքում։ Հետևաբար, ժխտման օրենքի տեսանկյունից վերարտադրությունը կարելի է համարել ոչ միայն որպես նոր օրգանիզմի ստեղծում և ծագում հին օրգանիզմի տարրերից, այլ նաև որպես նոր օրգանիզմի հին տարրերի պահպանում։ Յուրաքանչյուր նոր օրգանիզմ, ուռուցքի ժամանակ, ներծծում է հին տարրերը, որոնք օգնում են նրան ավելի ճկուն և տարբեր կերպով հարմարվել շրջակա միջավայրին։ Ֆունկցիոնալ և (ձևաբանական) առանձնահատկությունները, որոնք նոր օրգանիզմը ժառանգել է իր նախնիներից, հիմք են `միջավայրին հարմարվելու։ Ֆիզիոլոգիական և պաթոլոգիական գործընթացները բարդանում են էվոլյուցիայի աճող բարդությամբ։ Մեչնիկովը նշեց, որ եթե ծովաստղի ֆագոցիտոզը տեղի է ունենում առանց արյան անոթների և նյարդային համակարգի մասնակցության, դրանց բացակայության պատճառով, ապա բարձր օրգանիզմներում տարբեր օրգանների համակարգեր (նյարդային, իմունային և էնդոկրին) ներգրավված են բորբոքման գործընթացում։ Դիալեկտիկան զույգ կատեգորիաների միջոցով բացահայտում է օբյեկտիվ իրականության հակառակ կողմերի կապն ու միասնությունը։ Մասերը և ամբողջ կատեգորիաները շատ կարևոր են բժշկության համար։ Ամեն ինչ երեւույթների, գործընթացների մասերի փոխազդեցությունն է, փոխկապակցվածությունն ու միասնությունը։ Իրականության տարբեր մակարդակների համակարգերում ամբողջի և մասերի փոխհարաբերությունները նույնը չեն։ Մեխանիկական համակարգերում մասերը որոշակի անկախություն ունեն ամբողջից, կենսաբանական համակարգերում մասերն ու ամբողջը սերտորեն կապված են իրար հետ և միևնույն ժամանակ ամբողջությունն ունի անկախության որոշակի աստիճան։ Կենդանի օրգանիզմն, ընդհանուր առմամբ, ավելին է, քան դրա բաղադրիչ մասերը ՝ բջիջները, հյուսվածքները, օրգանները։ Ըստ դիալեկտիկական մոտեցման ՝ այս ամենը որակապես նոր մակարդակ է, որն առաջացել է երկարատև էվոլյուցիոն գործընթացի արդյունքում։ Որոշ բժշկական մասնագետներ բացառում են մասերի (օրինակ ՝ բջիջները) հարաբերական անկախությունը։ Ռ. Վիխրովի աշխատանքներում մեխանիկորեն նկատվում է կապը ամբողջի (օրգանիզմի) և մասերի (բջիջների) միջև։ Վիրխովի բջիջը արձագանքում է 487 փիլիսոփայությանը Բացառում է հարաբերական անկախությունը ՝ դրանք հակադրելով օրգանիզմի տարբեր համակարգերի ինտեգրատիվ և փոխկապակցման գործառույթներին։ Կենդանի բնության գիտելիքների ոլորտում այս դիալեկտիկական կատեգորիաները միշտ էլ հակասություններ են առաջացնում, մասնավորապես, ռեդուկցիոնիզմի և ինտեգրացիոնիզմի միջև։ Շելլինգը դեռ խոսում էր այդ մասին։ «Ինչպե՞ս հասկանալ ամբողջը մասերից առաջ, եթե դա ենթադրում է մասերի իմացություն ամբողջից առաջ ...» [4, p. 116] Իհարկե, ռեդուկցիոնիզմը նպաստում է բժշկական գիտության զարգացմանը, բայց նույն առանձնահատուկ գիտելիքների ընդհանրացման բացակայությունը բժշկության տարբեր ոլորտներում Հիմնավորված տեսական համակարգը (այդպիսով ՝ կորցրած ընդհանուր պաթոլոգիան) խոչընդոտում է ժամանակակից բժշկության զարգացմանը։ » Հ.Սելիենը գրել է իր «Ամբողջ օրգանիզմի մակարդակի վրա» աշխատության մեջ։ «Կյանքն իր բաղկացուցիչ մասնիկների հանրագումարը չէ ... Որքան շատ եք քանդում կենդանի համակարգերը, այնքան հեռանում եք կենսաբանությունից, և, ի վերջո, մնում են միայն անշունչ բնության հավերժական, վսեմ և համընդհանուր օրենքներ»։ XIX դարի կեսերին բժշկության ոլորտում դիալեկտիկական մեթոդը լրացավ համակարգերի տեսությամբ, որը հիվանդությունը համարում է կառուցվածքային-ֆունկցիոնալ համակարգային գործընթաց։ Ենթաբջջային մակարդակում ֆիզիոլոգիական և պաթոլոգիական գործընթացների քննարկման հնարավորությունները հերքեցին «զուտ ֆունկցիոնալ», «առաջնային ֆունկցիոնալ» փոփոխությունների և «երկրորդական մորֆոլոգիական» խանգարումների հասկացությունները։ Չկան ֆունկցիոնալ փոփոխություններ, որոնք կապված չեն համապատասխան կառուցվածքային խանգարումների հետ։ Բժշկության ոլորտում համակարգվածության սկզբունքներն արտահայտված են պաթոլոգիաների տեսության մեջ ՝ որպես մորֆոլոգիայի և ֆիզիոլոգիայի համադրություն։ Կենսաբանական կառուցվածքը համատեղում է ճկուն հիմքը (ձևաբանության առարկա) և «ձևավորված» գործընթացը (ֆիզիոլոգիայի օբյեկտ) [1, p. 6]։ Երկար ժամանակ համարվում էր, որ հիվանդության վաղ փուլերում օրգանների և համակարգերի փոփոխությունները չեն անցնում 488 փիլիսոփայությունը գալիս է ֆունկցիոնալ խանգարումների սահմաններից, միևնույն ժամանակ ընդունվում է կառուցվածքի և գործառույթի միասնությունը։ Modernամանակակից կենսաբանության և բժշկության, հատկապես մոլեկուլային կենսաբանության, կենսաֆիզիկայի, գենետիկայի ուսումնասիրությունները թույլ են տալիս ժխտել ֆունկցիոնալ հիվանդությունների առկայությունը և հստակ հայտնաբերել ցանկացած դիսֆունկցիայի համապատասխան մորֆոլոգիական հիմքը։ Այսպիսով, բժշկության ոլորտում համակարգային-ֆունկցիոնալ մոտեցումը թույլ է տալիս ուսումնասիրել առանձին օրգանիզմում տեղի ունեցող մասերը, բաղադրիչները, գործընթացները, դրա ենթահամակարգերի գործառույթները, ինչպես նաև հաշվի առնել օրգանիզմի ամբողջականությունը ՝ ուսումնասիրելով մարդուն ոչ թե որպես բնական-սոցիալական իրականության հետ միահյուսված մեխանիկական գումար։ Պատահականությունն ու անհրաժեշտությունը, պատճառը և հետևանքը նույնպես դիալեկտիկայի երկու կատեգորիաների շարքում են, որոնք կարևոր են բժշկության մեթոդաբանության համար։ Ըստ դիալեկտիկական մոտեցման, այս կատեգորիաներն արտահայտում են իրականության հակառակ կողմերի միասնությունը։ Անհրաժեշտությունն արտահայտում է երեւույթների ընդհանուր, բնորոշ, կայուն կողմերը, պատահականությունն արտահայտում է եզակի, մակերեսային և անցողիկ կողմերը։ Պատճառական կապերը բացահայտում են երևույթների անհրաժեշտ կապը, երբ պատճառը նախորդում է հետևանքին և առաջացնում է այն ՝ համապատասխան առիթի և պայմանների առկայության հետ։ Պատճառականության սկզբունքը պաթոլոգիայի տեսանկյունից նշանակում է, որ կենդանի համակարգի ցանկացած փոփոխություն որոշվում է տվյալ համակարգի նյութական և տեղեկատվական (տեղեկատվական) փոխազդեցությունների և արտաքին շրջակա միջավայրի գործոնների միջոցով։ Պատճառությունը համարում է հիվանդության ծագումը (էթիոլոգիան) արտաքին և ներքին փոխազդեցությունների արդյունքում, այսինքն ՝ որոշակի պայմանների առկայության դեպքում օրգանիզմի և արտաքին միջավայրի փոխազդեցության արդյունքում։ Ըստ դիալեկտիկայի ՝ պատահականություններ առանց պատճառի չեն լինում։ Անկացած զուգադիպություն ներքին թաքնված օրինաչափությունների հետևանք է։ Քվանտային ֆիզիկայի հետագա հայտնագործությունները 489 փիլիսոփայությունը վերջապես բացահայտեց համընդհանուր դետերմինիզմի այս դիալեկտիկական հասկացությունները 1 (որոշիչը լատիներենում)։ Բացահայտվել է ատոմային-մոլեկուլային մակարդակում օբյեկտների դուալիստական, մասնիկների ալիքային վարքի բնույթը։ Դիալեկտիկական մոտեցման համաձայն, պարզ համակարգերի (մեկ կամ մի քանի մասնիկներից բաղկացած) վարքը բոլորովին կանխատեսելի է դիտարկման ցանկացած մասում (հաշվի առնելով պատճառահետեւանքային կապերը, պայմաններն ու առիթները)։ Պատահական, անկանխատեսելի դրսեւորումներ ընդհանրապես չեն նկատվել։ XX դարի երկրորդ կեսին իրավիճակը փոխվեց։ Գիտության տարբեր ոլորտներում հետազոտությունները հանգեցրել են կենդանի և ոչ կենդանի համակարգերի նոր հիմնարար օրենքների հայտնաբերմանը։ Պարզվեց, որ կարգավորվող շարժումից կարող է առաջանալ քաոս և անկայունություն։ Այս խառնաշփոթությունը հիմնովին տարբերվում է որոշված ​​համակարգի արտաքին պատահական գործոններով պայմանավորված շարժման անորոշությունից։ Այն կարող է առաջանալ նույնիսկ պարզ համակարգերում `ոչ գծային և անկայունության պատճառով։ XIX դարի կեսերին միաժամանակ ստեղծվեցին թերմոդինամիկայի երկրորդ օրենքը և կենսաբանության էվոլյուցիոն տեսությունը։ Դասական ջերմոդինամիկայի հիմնական սկզբունքներն են փակ համակարգերում էնդրոպիայի ավելացումը և էներգիայի պահպանման օրենքը։ Էվոլյուցիոն տեսությունը կարևոր խնդիր էր առաջադրում. Ինչպես միավորել ջերմոդինամիկական գործընթացները ինքնաբերաբար բարդ կենսաբանական համակարգերի էվոլյուցիայի հետ։ Thermերմոդինամիկայի սկզբունքներին համապատասխան, փակ համակարգը շարժվում է դեպի ջերմային հավասարակշռություն, որին համապատասխանում է նվազագույն կարգավորումը։ Քսաներորդ դարում ստեղծվեց սիներգիան `որպես միջառարկայական գիտական ​​ուղղություն, որն ուսումնասիրում է իրականության տարբեր ոլորտներին պատկանող ինքնակազմակերպման համակարգեր։ Սիներգետիկան, որպես գիտական ​​տեսության ելակետ, դետերմինիզմը գոյության համընդհանուր փոխկապակցվածության և փոխկախվածության վարդապետությունն է։ Դետերմինիզմի հիմքը պատճառականության և օրինաչափության ուսմունքներն են։ 490 փիլիսոփայության ժամկետը լրացել է 1973 թվականին, երբ տեղի ունեցավ սիներգիայի առաջին համաժողովը։ Այս ուսմունքի հիմնադիրներն են գերմանացի ֆիզիկոս Հերման Հաքենը և Բրյուսելի սիներգետիկայի դպրոցի հիմնադիր Իլյա Պրիգոգինը։ Սիներգետիկան ուսումնասիրում է բաց, ոչ գծային, անկայուն համակարգեր, որոնց վառ օրինակը կարող է ծառայել մարդու մարմինը։ Սիներգետիկան գիտական ​​հետազոտությունների խաչաձեւ ծրագրային տեսություն կամ պարադիգմ է, որն ուսումնասիրում է ինքնակազմակերպվող (ենթահամակարգեր), ոչ փակ, այսինքն ՝ բաց, անկայուն համակարգեր։ «Կենդանի օրգանիզմները բաց, ոչ փակ համակարգեր են, որոնք էներգիան և նյութը փոխանակում են իրենց միջավայրի հետ» [6, p. 4]։ «Անկայունության փիլիսոփայություն» աշխատության մեջ I. Prigogine- ը եզակի կերպով բացատրում է գիտության ոլորտում սիներգետիկ պարադիգմի անցումը։ Ըստ նրա ՝ կա դետերմինիզմից անցում դեպի անկայունություն, անկայունությունն ինչ-որ կերպ փոխարինում է դետերմինիզմին։ Դետերմինիստական ​​աշխարհում բնական գործընթացները կառավարելի են, ենթակա են մեր կամայականությունների։ Եթե ​​բնությունը պարունակում է անկայունություն որպես էական տարր, ապա մենք պետք է հարգենք այն, քանի որ չենք կարող կանխատեսել, թե ինչ կարող է պատահել։ Այսօր գիտությունը ոչ նյութապաշտ է, ոչ ռեդուկցիոնիստական, ոչ դետերմինիստական ​​»[7, էջ. 52]։ Արդեն քսաներորդ դարի առաջին կեսին Էրվին Բաուերը ձևակերպեց «Կենսաբանության համընդհանուր օրենք». Բոլոր և հատկապես կենդանի համակարգերը միշտ գտնվում են անկայուն վիճակում և իրենց ազատ էներգիայի շնորհիվ անընդհատ աշխատում են հավասարակշռության դեմ։ Արտաքին միջավայրում փոփոխությունները փոխհատուցվում և հավասարակշռվում են օրգանիզմի կողմից։ Այս սկզբունքի հիման վրա հետագայում ձեւավորվեց հոմեոստազի պահպանման գաղափարը `ներքին կայունության պահպանման համար։ Բաուերի շրջանի գիտական ​​պարադիգմը հիմնված էր XIX դարի վերջին դասական ֆիզիկայի սկզբունքների վրա։ Thermերմոդինամիկայի համակարգի սկզբունքների համաձայն ՝ միակ կայուն վիճակը հավասարակշռությունն է (դադար), կենդանի համակարգը 491 ՓԻԼԻOPՈՍՈՖԻԱ Գերիների ինքնաշարժը համարվում էր այդ հիմնարար պարադիգմի խախտում։ Bauer- ի անընդհատ անկայունության սկզբունքը ապացուցվեց միայն 1947 թվականին Prigogine- ի կողմից։ Կենդանի օրգանիզմի համակարգային անկայունությունը, ըստ Բաուերի, ի տարբերություն անկենդան բջիջների, ապացուցվում է այն փաստով, որ մոլեկուլային մակարդակում կենդանի բջիջների բոլոր կառուցվածքները նախալիցքավորված են ավելորդ էներգիայով, որն արտահայտվում է պոտենցիալ անհավասարությամբ, որը ստեղծվել է քիմիական և էլեկտրական ստանդարտներ Այս ոլորտում գրադիենտները հավասարաչափ բաշխվում են ըստ էնտրոպիայի սկզբունքի։ Բաուերը այս ավելցուկային էներգիան, որը գոյություն ունի բոլոր մակարդակների կենդանի բջիջներում, անվանեց «կառուցվածքային էներգիա» և այն նկարագրեց որպես կենդանի մոլեկուլի կառուցվածքի անկայունություն։ Այսպիսով, կենդանի օրգանիզմը բաց, ոչ փակ և անկայուն համակարգ է։ Հետեւաբար, մարդու մարմնի նորմալ և պաթոլոգիական պրոցեսների վերլուծության համար սիներգիայի սկզբունքների կիրառումը կարող է շատ արդյունավետ լինել։ Սիներգիայի գիտական ​​ապարատի միջոցով մարդու մարմինը կարող է ուսումնասիրվել որպես փոխազդող մասնիկների ամբողջական, բաց, համակարգ։ Ակնհայտ է, որ օրգանների և հյուսվածքների ցանկացած պաթոլոգիական փոփոխություն ագրեսիայի աղբյուր է ոչ միայն օրգանի, այլ նաև այլ օրգանների համար ՝ խաթարելով բնական ենթակետերի և մարմնի օրգանների բնական կապերը և ստեղծելով նոր պաթոլոգիական կապեր, որոնց զարգացումը և հետեւաբար հիվանդության զարգացող բնույթը։ Գրեթե անհնար է կանխատեսել։ Բարդ համակարգերի հետազոտման սիներգետիկ մեթոդի առանձնահատկությունները հասկանալու համար անհրաժեշտ է հասկանալ սիներգետիկ մտածողության առանձնահատկությունները և հիմնական հասկացությունները, որոնցով գործում է սիներգետիկան։ Ընդհանուր առմամբ, սիներգետիկան բնութագրվում է հետևյալ հիմնական հասկացություններով. Ինքնակազմակերպում, չներառում, անկայունություն։ Synergetics– ը վերլուծում է բաց, ոչ գծային համակարգերը, որոնք բոլորը փոխկապակցված մասնիկներ են 492 փիլիսոփայություն և միավորված են ֆունկցիոնալ ամբողջականությամբ ՝ ընդհանուր նպատակի համար։ Համակարգի հատկությունները մեծ են մասնիկների հատկությունների հանրագումարից։ Համակարգի չփակումը բնութագրվում է բազմաթիվ աղբյուրների և նյութերի, տեղեկատվության, դրա և շրջակա միջավայրի միջև էներգիայի փոխանակման առկայությամբ։ Ոչ գծայնությունը սիներգետիկ պարադիգմի ամենակարևոր սկզբունքներից մեկն է։ Ոչ գծային համակարգի ստանդարտների սահուն փոփոխությունները հանգեցնում են թռիչքների և սահմանների ամբողջ համակարգի վիճակի և հատկությունների մեջ։ Ոչ գծայինությունը վկայում է էվոլյուցիայի բազմաթիվ ուղիների առկայության, գործընթացների արագ զարգացման և փոփոխությունների անշրջելիության մասին։ Սիներգետիկ տեսանկյունից ոչ գծայնությունը ենթադրում է էվոլյուցիայի բազմաթիվ այլընտրանքային ուղիների, էվոլյուցիայի անընդհատ փոփոխվող տեմպի և անշրջելիության առկայություն։ Միևնույն ժամանակ, էվոլյուցիան կարող է տեղի ունենալ ինչպես հիերարխիկ, այնպես էլ կրիտիկական փուլերում ՝ քանակապես և որակապես փոխելով համակարգի չափանիշները։ Անկայունությունը ոչ գծայինության մեկ այլ ցուցիչ է, որն արտահայտվում է համակարգում գործընթացների ուղղությամբ անսպասելի փոփոխություններով։ Դա էվոլյուցիոն փոփոխությունների ամբողջությունն է, շարժման և զարգացման ձևը։ Synergetics- ը նշում է, որ ինքնակազմակերպման բարդ համակարգերը ենթակա չեն զարգացման արտաքին համոզիչ գործոնների։ Փոխարենը, անհրաժեշտ է բացահայտել իրենց զարգացման միտումների ուղղությունը և խթանել այդ միտումները։ Համագործակցության համաձայն, դրանք մի քանիսը կան, և բոլորը համապատասխանում են ներքին բնույթին։ Synergetics- ը մշակել է կառավարման սկզբունքներ, որոնք ճիշտ կիրառելով, հիվանդ օրգանիզմի դեպքում կարող են նպաստել օրգանիզմի ինքնակարգավորման և արդյունավետ բարելավման մեխանիզմին։ Հիվանդությունը օրգանիզմի խանգարում է, այս կամ այն ​​պատճառի, խանգարման, քաոսի տեսակի ազդեցության արդյունքում։ Հիվանդության էությունը պարզվում է էկոլոգիական տեսանկյունից, այսինքն ՝ օրգանիզմի բնականոն փոխազդեցության տեսանկյունից արտաքին միջավայրի հետ 493 ՓԻԼԻՍՈՖԻԱ։ Օրինակ ՝ ռուս հայտնի պաթոլոգ Ա.Ա.Օստրոմովը հիվանդությունը դիտում էր որպես մարդու բնականոն կյանքի խաթարում շրջակա միջավայրում նրա գոյության պայմաններով։ SP Botkin- ը կարծում էր, որ հիվանդությունը մարմնի արձագանքն է արտաքին միջավայրի վնասակար ազդեցություններին։ K. Bernard- ը սահմանում է հիվանդությունը որպես օրգազմի ֆիզիոլոգիական հավասարակշռության խախտում [1, p. 324]։ Այսպիսով, սիներգետիկ պարադիգմը, որը հիմնված է դիալեկտիկական մեթոդի վրա, ոչ միայն գիտելիքի ձև է, այլև մարդուն որպես բարդ հոգեսոմատիկ համակարգ ընկալելու և վերաբերվելու սկզբունք։ Սիներգետիկան և դիալեկտիկան, ինչպես նաև համակարգային մոտեցումը սերտորեն կապված են միմյանց հետ, սիներգետիկան օգտագործում է այս ուսմունքների հայեցակարգային ապարատը ՝ հաշվի առնելով էվոլյուցիայի, համակարգվածության, փոխազդեցության, ինչպես նաև պատահականության, անհրաժեշտության և իրականության սկզբունքները։ Դիալեկտիկայի սկզբունքները սիներգետիկ պարադիգմում ընդլայնում են իրենց սահմանները։ Developmentարգացումը համարվում է ոչ միայն ներքին և արտաքին ազդեցությունների միասնության հետևանք, այլ նաև զուտ ներքին ինքնակազմակերպման միտում։

example459

example459

Հոդվածում քննարկվում են իրավաքաղաքական խոսույթում առկա լեգիտիմացված ոչ ճշմարիտ տարրերի առաջացման գործընթացը, պայմանները եւ պատճառները։ Հստակեցնելու համար լեգիտիմացված ոչ ճշմարիտ մտակառույցները՝ անդրադարձ է կատարվում ստին, սխալին, մանիպուլյացիային, նարատիվին, քաղաքական միֆին եւ սիմուլյակրին։ Նկարագրվում եւ վերլուծության են ենթարկվում իրավաքաղաքական այն իրադրությունները, որոնց պատճառով ի հայտ են գալիս եւ գործառում լեգիտիմացված ոչ ճշմարիտները։ Քննարկվում են նաեւ այն պայմանները, որոնց առկայության դեպքում համապատասխան պատճառներից ծագում են իրավաքաղաքական խոսույթի այդ տարրերը։ Վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ լեգիտիմացված ոչ ճշմարիտ մտակառույցների ծագման եւ գործառման պատճառները հայտնի են, սակայն հայտնի չեն այն պայմանները, որոնք անհրաժեշտ եւ բավարար են, որպեսզի առաջանան լեգիտիմացված ոչ ճշմարիտ մտակառույցները։ Վերլուծությունը եզրափակվում է՝ փաստարկելով եւ ամրագրելով, որ լեգիտմացված ոչ ճշմարիտ մտակառույցներն առկա են ոչ միայն իրավաքաղաքական խոսույթում, այլեւ մարդկային գործունեության բոլոր ոլորտներում։

Իրավաքաղաքական խոսույթը սովորաբար պարունակում է ոչ ճշմարիտ մտակառույցներ։ Դրանցից առավել նշանակալիներն են՝ սուտը, սխալը, մանիպուլյացիան, միֆը, նարատիվը, սիմուլյակրը եւ այլն։ Իրավաքաղաքական խոսույթի այս տարրերը միմյանց հետ գտնվում 497ՓԻԼԻՍՈՓԱՅՈՒԹՅՈՒՆ են տարաբնույթ հարաբերությունների մեջ եւ պատճառ դառնում, որպեսզի խոսութային որոշ տարրեր մնան աննկատ, չիմաստավորված ու չանվանված։ Հասկանալի է, որ անվանումն ու իմաստավորումն անհրաժեշտաբար ենթադրում են միմյանց՝ ընձեռելով հնարավորություն իրադրությունների եւ երեւույթների տիրապետման ու կարգավորման համար. «Աշխարհը կառավարելու համար՝ մենք բառերի կարիք ունենք, որովհետեւ մենք բառերի կարիք ունենք՝ տիրելու համար դատարկությանը [11, 118 էջ]»։ Իրավաքաղաքական խոսույթում, ի թիվս վերը թվարկված (եւ չթվարկված) մտակառույցների, առկա է ոչ ճշմարիտի այնպիսի տեսակ, որը, ճանաչվելով որպես ոչ ճշմարիտ, ընդունվում եւ լեգիտիմացվում է։ Այս լեգիտիմացված ոչ ճշմարիտն իր առկայությամբ ոչ միայն «փոխարինում» է հնարավոր ճշմարիտին, այլեւ ստվերում իսկական ճշմարիտի կարիքն ու փնտրտուքի պահանջը։ Ժամանակի ընթացքում դա դառնում է համոզմունք, եւ դրա նկատմամբ քննադատական մոտեցումներն, ինքնստինքյան, տաբուավորվում են՝ անտեսելով դրա ճշմարիտ չլինելու հանգամանքը։ Չի բացառվում, որ լեգիտիմացված ոչ ճշմարիտի առկայությունը նպաստի իրավաքաղաքական խոսույթի առաջընթացին եւ իր առկայությամբ նոր հորիզոններ բացի, այդ թվում նաեւ՝ բանակցային խոսույթում։ Սակայն այն կարող է նաեւ վնասել կոնֆլիկտների կարգավորմանը՝ բանակցությունները մղելով փակուղի։ Լեգիտիմացված ոչ ճշմարիտի իմաստավորված եւ վերլուծված չլինելու հանգամանքը մեծամասամբ բացասական ազդեցություն է ունենում խոսույթի ընթացքի վրա։ Եվ հակառակը՝ եթե այն վերլուծված եւ իմաստավորված լինի, ապա կդառնա նկատելի ու կառավարելի, իսկ հարկ եղած դեպքում էլ՝ կհեռացվի։ Ուստի սույն վերլուծության նպատակն է՝ ցույց տալ լեգիտիմացված ոչ ճշմարիտ մտակառույցների ծագման եւ գործառնման պատճառներն ու մեխանիզմները։ Բայց նախ՝ քիչ թե շատ հայտնի եւ վերլուծված ոչ ճշմարիտների մասին։ Սխալը, լինելով մոլորության կամ չիմացության արտահայտություն, ինքնին զուրկ է դիտավորությունից, իսկ սուտը, ի տարբերություն սխալի, հետապնդում է ճշմարիտի տեղն զբաղեցնելու նենգավոր միտում՝ թաքցնելով իր ճշմարիտ չլինելը. սուտն արտահայտողները «...ասում են մի բան, իսկ իրենք իրենց մեջ գիտեն ուրիշ բան [5, 38 էջ]»։ Ե՛վ 498ՓԻԼԻՍՈՓԱՅՈՒԹՅՈՒՆ սխալը, եւ՛ սուտը արտահայտում են գոյություն չունեցող իրադրություն, սակայն ստողը, ի տարբերություն սխալվողի, գիտե դրա այդպիսին լինելու մասին ու հենց դրա համար էլ ասում է։ Ուրեմն, ստի էական հատկանիշը՝ նենգավոր շարժառիթով ասված լինելն է։ Մանիպուլյացիան նույնպես սխալի (հաճախ ճշմարիտին միացված) արտահայտություն է, որը «...մարդկանց վարքն իշխանության տակ առնելու միջոց է՝ հոգեւոր ազդման ծրագրավորման ճանապարհով [7, с. 32]»։ Սաստի նման նենգավոր եւ միտումնային է, սակայն ավելի «հարուստ» է, որովհետ այն միայն մտակառույց չէ, այլ նաեւ՝ գործողություն եւ գործելակերպ։ Նարատիվները, որոնք հիմնավորում են մարդկային, հավանաբար, բոլոր գործողությունները, ոչ մի հիմք չունեն՝ դրանք միշտ սկզբնային են եւ կանխատրված։ Դրանքոչ միայն հաղորդում են համապատասխան վարքականոններ, այլեւ բացատրում, հիմնավորում եւ լեգիտիմացնում են բոլոր չափանիշները, այդ թվում նաեւ՝ իրենց իսկ գոյության ու արտահայտման լեգիտիմ ձեւերը, միջոցները եւ բովանդակությունը։ Նարատիվը, դուրս լինելովճշմարիտ/սխալ չափումից, ինքնըստինքյան գործառում է որպես ոչ ճշմարիտի մի յուրահատուկ տեսակ [տե՛ս, 8, 51-61 էջեր]։ Քաղաքական միֆը կարելի է սահամանել՝ որպես նպատակայնորեն ընտրված դեպքերի դրամատիկացված պատում, որով թիրախային խմբերն ուղղորդվում են դեպի քաղաքական որոշակի ինքնանույնականություն [տե՛ս, 14, 116-139 էջեր]։ Միֆը(քաղաքականը նույնպես) լինելով նարատիվի տեսակ՝ նույնպես դուրս է ճշմարիտ/սխալչափումից, որովհետեւ «... միֆում առկա է իր՝ միֆական ճշմարտությունը, ճշմարտության իր՝ հենց միֆական չափանիշներն ու հավաստիությունները, միֆական օրինաչափությունները... [9, с. 55]»։ Հատկանշական է, որ միֆը էականորեն տարբերվում է ոչ միայն ստից, սխալից եւ մանիպուլյացիայից, այլ նաեւ ուտոպիաներից՝ չնայած որ կարող է պարունակել ուտոպիային հատուկ մի շարք տարրեր։ Ուտոպիաները կարելի է դիտարկել՝ իբրեւ մտային այնպիսի արտադրանք, որոնք առաջարկում են տեսաբանները՝ որպես բարենորոգման ծրագրեր։ Դրանք հասարակական կազմակերպման հայեցակարգեր են, որոնց ճշմարիտ/սխալ լինելը լիովին կարելի է հերքել կամ հաստատել՝ հաշվի առնելով առկա փաստերը (տնտեսական, քաղաքական եւ այլ բնույթի)։ Ի հակադրություն 499ՓԻԼԻՍՈՓԱՅՈՒԹՅՈՒՆ սրանց՝ քաղաքական միֆերն ապագայում հնարավոր հասարակության նկարագրություններ չեն, այլ՝ դրամատիկ (ողբերգական) իրադարձությունների ակտուալիզացիաներ [տե՛ս, 14, 15 էջ]։ Սիմուլյակրը հետարդիականության ծնունդ է, որի շրջանակներում իրականությունը վերածվել է մոդելի, եւ անհետացել է նշանի ու իրականության մեջ եղած հակադրությունը։ Ըստ պոստմոդեռնի փիլիսոփա Ժ. Բոդրիարի՝ սիմուլյակրներն ամենուրեք են, եւ ամեն բան ինքնին սիմուլյակր է։ Ներկայումս իրականությունը վերածվել է հիպերիրականության, եւ սիմուլյակրները այլեւս գոյություն ունեցող օբյեկտների պատկերումները չեն, այլ այնպիսի օբյեկտների, որոնք գոյություն չունեն, այսինքն՝ սիմուլյակրները նշաններ են, որոնք չունեն նշանակվողներ։ Իրականությունը մեռցվել է, իսկ նորիրականն ու գերիրականը գոյատեւում են հանրային սարսափի ռազմավարությամբ։ Ֆրանսիացի փիլիսոփան գտնում է, որ այս իրադրության մեջ նույն սիմուլյատիվ կարգավիճակում է գտնվում ամբողջ իրավաքաղաքական ոլորտը։ Իսկական իշխանություն այլեւս գոյություն չունի, եւ արդեն երկար ժամանակ է, ինչ ցանկացած տերության ցանկացած առաջնորդ վերածվել է իր իսկ սիմուլյակրին, ու միայն սա է պատճառը, որ դեռեւս հնարավոր է ինչ-որ կառավարում։ Նա պնդում է, որ հասարակական բոլոր ինստիտուտները մեռել են, իսկ դրանց սիմուլյակրները ստիպված են՝ կազմակերպելու սեփական մահվան սիմուլյացիան, որպեսզի դուրս պրծնեն իրենց անպատասխանատու եւ գոյությունից զուրկ կեցության արատավոր շրջանից։ Նրանք ձեւացնում են իրենց մահը՝ վաղուց լինելով մեռած։ Ուստի, հենց այս ամենով է պայմանավորված այն իրողությունը, որ «... նախկինում հակված էին թաքցնել սկանդալը, իսկ այսօր ձգտում են ծածկել սկանդալի բացակայությունը [6, с. 35]»։ Դատելով վերը նկարագրված բոլոր մտակառույցների յուրահատկություններից, կարելի է ասել, որ դրանք բոլորը տարբեր են եւ՛ միմյանցից, եւ՛ լեգիտիմացված ոչ ճշմարիտից։ Իրավաքաղաքական խոսույթի այս տարրերը միմյանցից տարբեր են ոչ միայն իրենց էությամբ, այլ նաեւ առաջացման ու գործառման պատճառներով, պայմաններով եւ գործընթացներով նույնպես։ Այսպես, քաղաքական գործորդները, չունենալով այլընտրանք, հայտնվում են անելանելի դրության մեջ եւ ստիպված ընդունում ու լեգիտիմացնում են այլ գործորդի (կոնֆլիկտող եւ/կամ միջնորդ կողմ) առա500ՓԻԼԻՍՈՓԱՅՈՒԹՅՈՒՆ ջադրած մտակառույցները՝ հստակ գիտակցելով, որ դրանք ճշմարիտ չեն։ Տվյալ պահին քաղաքական գործորդը նախընտրում է ընդունել ու լեգիտիմացնել ոչ ճշմարիտ մտակառույցը՝ իբրեւ չարյաց փոքրագույն։ Այսինքն՝ այդ նախընտրությունը, ըստ ամենայնի, ձեռնտու է։ Հնարավոր է նաեւ այնպիսի դեպք, երբ այդ ձեռնտու լինելը բխի ոչ թե առավել մեծ վնասը շրջանցելու հանգամանքից, այլ պարզապես շահավետ լինի։ Վերջապես՝ հնարավոր է, որ իրավաքաղաքական գործորդին առաջադրված ոչ ճշմարիտ հայեցակետը, չունենալով այլընտրանք, համադրելի լինի տվյալ գործորդի խմբային եւ/կամ անհատական շահերի հետ։ Այսինքն՝ իրավաքաղաքական խոսույթում ոչ ճշմարիտի այս տեսակի ի հայտ գալու եւ գործառնելու պատճառը մի կողմից շահն է, մյուս կողմից՝ անելանելիությունը։ Այստեղ շատ կարեւոր է պարզաբանել ու հստակեցնել լեգիտիմացված ոչ ճշմարիտ հայեցակետին վերը տրված սահմանումն ու բացատրությունը։ Ոչ ճշմարիտ մտակառույցը, որն ընդունվում ու լեգիտիմանում է ճշմարիտ մտակառույցի տեղում եւ փոխարեն, իր յուրահատկությունը ձեռք է բերում դրա ոչ ճշմարիտ լինելու՝ կոնֆլիկտող (բանակցող) բոլոր կողմերի տեղյակ լինելու հանգամանքով։ Այս իրադրությունն առաջացնում է օրինական մի հարց. ի՞նչ երաշխիք կա, թե բանակցող բոլոր կողմերը, որոնք առաջադրել, ընդունել ու լեգիտիմացրել են ոչ ճշմարիտ տվյալ մտակառույցը, տեղյակ են դրա իսկական էությանը (ոչ ճշմարիտ լինելուն)։ Այս հարցը լիովին հիմնավոր է, որովհետեւ լեգիտիմացված ոչ ճշմարիտ է համարվում ոչ ճշմարիտ մտակառույցի այն տեսակը, որի էության այդպիսիությանը տեղյակ է նախեւառաջ այն գործորդը, ում առաջադրված է այն։ Հասկանալի է, որ սույն գործորդը կարող է լինել ոչ միայն մեկ անհատ, այլ նաեւ անհատների ինչ-որ խումբ՝ հանձնաժողով, կազմակերպություն, պետություն, եւ այլն։ Այս պատճառով էլ՝ ոչ ճշմարիտ ցանկացած հայեցակետ կարելի է համարել լեգիտիմացված, եթե այն ընդունվել է տվյալ կառույցի կողմից, որի անդամներից առնվազն մեկը փաստացի արտահայտվել է այդ մտակառույցի ճշմարիտ չլինելու մասին։ Այսինքն՝ ոչ ճշմարիտի ճշմարիտ չլինելու հանգամանքը պետք է հստակորեն պարզ լինի այն ընդունողների համար, որպեսզի վերջինս համարվի լեգիտիմացված ոչ ճշմարիտ մտակառույց։ Այս էական համանգամանքը լուրջ բարդություն է հարուցում լեգիտիմացված ոչ ճշմարիտն ինքնանույնականացնելու հարցում։ Բարդությունն այն է, որ այն գործորդը, որին առա501ՓԻԼԻՍՈՓԱՅՈՒԹՅՈՒՆ ջադրվում է այսպիսի մի մտակառույց, հազվադեպ է ուղիղ տեքստով հայտնում, որ ինքը տեղյակ է իրեն առաջադրված մտակառույցի ճշմարիտ չլինելու մասին։ Նա եւս, առաջադրողի նման, թաքցնում է տվյալ մտակառույցն իր կողմից՝ ոչ ճշմարիտ ճանաչված լինելու հանգամանքը։ Այսինքն՝ լիովին հասկանալով, որ իրեն առաջադրված մտակառույցը չի համապատասխանում իրականությանը, սույն գործորդը ոչ միայն թույլ է տալիս, այլ նաեւ նպաստում է, որ իրեն «խաբեն»։ Ուստի կարելի է լեգիտիմացված ոչ ճշմարիտ համարել նաեւ խոսութային այն տարրը, որի այդպիսին լինելը, պարզապես հնարավոր չէ, որ հայտնի չլինի այն ընդունողներին։ Այն, որ ոչ ճշմարիտ դրույթը ընդունող գործորդն (հակառակ իր կամքին) ուղիղ տեքսով չի արտահայտում իր տեղյակ լինելու փաստը, բնավ չի նշանակում, թե տվյալ գործորդը դա չգիտի։ Ավելին՝ նա կարող է նույնիսկ հերքել, թե տվյալ դրույթը ոչ ճշմարիտ է, սակայն այդ հերքումը նույնպես չի նշանակում, թե նա արտահայտում է իրականությունը։ Ճիշտ հակառակը՝ շատ տրամաբանական է, որ այն գործորդը, որն ընդունում է իրեն առաջադրված ոչ ճշմարիտ հայեցակետը, հանրայնորեն հերքի դրա ոչ ճշմարիտ լինելը կամ միտումնավոր չանդրադառնա այդ հարցին։ Ստացվում է շատ յուրօրինակ, գրեթե պարադոքսալ, իմացական մի իրադրություն եւ սրա կապակցությամբ ծագող մի հարց, որի պատասխանը հեշտ չէ տալ. եթե եւ՛ խաբողը, եւ՛ «խաբվողը» տեղյակ են, որ իրականացվում է խաբեության գործընթաց, ապա ո՞վ է այս խաբեության իսկական զոհը։ Զոհ լիելու հնարավոր թեկնածուներից մեկն իրավաքաղաքական գործընթացների հանդիսատես լայն հասարակությունն է, որոնց մոլորեցնելը կարող է հետապնդել կանխարգելիչ նպատակ։ Այսինքն՝ քանի որ տեղի է ունենում մի այնպիսի իրավաքաղաքական գործարք, որի չեղարկումը վեր է այն գործորդի ուժերից, ում պարտադրվում է դա, իսկ պարտադրող կողմի համար լայն հանրությունը կարող է ընդամենը հավելյալ բարդություններ ստեղծել, ուստի լայն հանրության դժգոհությունը չհարուցելու համար շրջանառվում է կեղծ մտակառույց։ Իսկ պարտադրվող կողմը համաձայնում կամ լռում է, որովհետեւ գիտակցում է, որ եթե նույնիսկ ի հայտ գա լայն հանրության դժգոհությունը, ապա միեւնույն է՝ ոչ ճշմարիտի այդպիսին լինելը բարձրաձայնելու եւ չընդունելու դեպքում, իր կրած տույժն ավելի մեծ է լինելու, քան կարող է լինել լռության եւ ընդունման պարագայում։ Խաբեության 502ՓԻԼԻՍՈՓԱՅՈՒԹՅՈՒՆ մյուս հնարավոր զոհն այն հանրույթն է, որի շահերը ներկայացնում է իրավաքաղաքական այն գործորդը, ում պարտադրվել է տվյալ կեղծ մտակառույցը։ Պարտադրող եւ պարտադրվող կողմերը լռելյան գալիս են համաձայնության՝ չբարձրաձայնելու առաջադրվող մտակառույցի ճշմարիտ չլինելու փաստը, որպեսզի երբ հետագայում բացահայտվի իրավաքաղաքական անարդար գործարքի էությունը, պարտադրվող կողմը կարողանա խուսափել նենգավոր միտում ունենալու մեղադրանքից՝ ձեւացնելով, թե ժամանակին պարզապես խաբվել է։ Իսկ պարտադրող կողմն էլ, իր հերթին, խուսափում է բռնակալ կամ բառնարար լինելու մեղադրանքներից։ Վերջապես՝ այս խաբեության զոհը կարող է լինել հենց այն գործորդը, որին պարտադրվում է ոչ ճշմարիտ մտակառույցի ընդունումը, ով ստիպված ընդունում է իրեն թելադրված խաղի կանոները՝ հույս ունենալով, որ կարող է հասնել իր նպատակին, թեկուզեւ այդ՝ պարտադրված կանոնների շրջանակներում։ Այս ամենը լեգիտիմացված ոչ ճշմարիտի ծագման եւ շրջանառման գործընթացի հնարավոր բազմաթիվ սցենարներից միայն մեկն է, որոնցից յուրաքանչյուրը, բախվելով առկա այլեւայլ իրադրությունների, կարող է բազմաթիվ բեկումներ ունենալ։ Իսկ ընդհանուրն այս ամենում լեգիտիմացված ոչ ճշմարիտի ընդունման պատճառներն են. անելանելի դրության առկայությունը եւ/կամ շահերի համընկնումը։ Հատկանշական է, որ եթե լեգիտիմացված ոչ ճշմարիտի ի հայտ գալու եւ գործառելու պատճառները գրեթե լիովին պարզ են, ապա այս պատճառների հենց այս հետեւանքներն ի հայտ բերելու պայմաններն ու առիթը խիստ անորոշ են։ Անորոշությունն այն է, որ կարելի է նկարագրել ու պատմությունից վկայակոչել պայմանների առկայության այնպիսի համադրություն, որոնք հիմք հանդիսանան, որպեսզի ի հայտ գա եւ գործառի լեգիտիմացված ոչ ճշմարիտը։ Սակայն հնարավոր չէ պնդել, որ այլ պայմաններում լեգիտիմացված ոչ ճշմարիտը չէր ներբերվի իրավաքաղաքական խոսույթ։ Այսպես, օրինակ, երբ ինչ-որ հասարակության մեջ արդարությունը զբաղեցնում է ոչ էական, երկրորդական տեղ, ապա տվյալ հասարակության անդամներն ունենում են իրավագիտակցության երկատում (կամ՝ բազմատում)։ Նրանք միեւնույն ժամանակ ունենում են քաղաքացիական գիտակցություն, իրականացնում են իրենց քաղաքացիական պարտքերն ու իրավունքները, սակայն օգտվում են նաեւ տվյալ հասարակության մեջ գործառող ապօրինի են503ՓԻԼԻՍՈՓԱՅՈՒԹՅՈՒՆ թամշակույթների (հակամշակույթների) մատուցած ծառայություններից, կիրառում նրանց բառամթերքը, համագործակցում դրանց հետ։ Այս իրավաքաղաքական գիտակցության եւ գործելակերպի երկատվածության պայմաններում, իրավաքաղաքական գործորդի անելանելի եւ/կամ շահ ակնկալելու իրադրության մեջ հայտնվելը առիթ է դառնում, որ վերջինս ընդունի իրեն առաջադրված ոչ ճշմարիտ մտակառույցը։ Կարելի է պնդել, որ այս պայմանների ու պատճառների առկայության դեպքում, ծագում եւ գործառում է լեգիտիմացված ոչ ճշմարիտը, սակայն վստահ լինել, որ այլ պայմաններում միեւնույն պատճառի առկայությունն առիթ չէր դառնա, որպեսզի իրավաքաղաքական խոսույթ ներբերվեր լեգիտիմացված ոչ ճշմարիտը, հիմնազուրկ է։ Այս անորոշության պատճառը հավանաբար այն է, որ ցանկացած խոսույթ գրեթե միշտ բազմաշերտ է։ Ցանկացած պաշտոնական-ձեւական խոսույթ (իր ենթատեքստային խորքում) միշտ ուղեկցվում է ոչ ձեւական, ենթամշակութային խոսույթներով, որոնք փոխներթափանցելով միմյանց տիրույթներ, ներակայորեն (իմպլիցիտորեն) պարունակվում են միմյանցում։ Կարելի է պնդել, որ հասարակական արդարության ցածր մակարդակը հարուցում է հիասթափություններ ձեւական հարաբերություններից, որի պատճառով էլ երկատվում է մարդու իրավաքաղաքական գիտակցությունը եւ, պատճառի առկայության դեպքում, ծնունդ տալիս լեգիտիմացված ոչ ճշմարիտին։ Սակայն պատմությունն ու արդի իրավաքաղաքական խոսույթը վկայում են, որ լեգիտիմացված ոչ ճշմարիտը, կարող է ներբերվել իրավաքաղաքական խոսույթ՝ առանց վերը նկարագրված պայմանների առկայության նույնպես։ Այսպիսով, կարելի է ասել, որ լեգիտիմացված ոչ ճշմարիտի ի հայտ գալու պարտադիր բոլոր պայմաններն անհայտ են, ի տարբերություն սրանց՝ բոլոր պատճառները հայտնի ու պարզ են։ Պայմանների անորոշության հանգամանքը թույլ չի տալիս (կամ մեծապես խանգարում է) կանխատեսել եւ/կամ կանխարգելել լեգիտիմացված ոչ ճշմարիտի ներբերումը իրավաքաղաքական խոսույթ։ Ի հակադրություն սրա՝ պատճառների որոշակիության հանգամանքը թույլ է տալիս հետահայացորեն հայտնաբերել, որոշարկել եւ, հարկ եղած դեպքում, դուրս մղել լեգիտիմացված ոչ ճշմարիտը իրավաքաղաքական խոսույթի շրջանակներից։ 504ՓԻԼԻՍՈՓԱՅՈՒԹՅՈՒՆ Հատկանշական է, որ ոչ ճշմարիտի լեգիտիմացման գործընթացը տեղի է ունենում դատաիրավական գործընթացներում կիրառվող, այսպես կոչված, էստոպել սկզբունքի հմանմանությամբ։ Եվ քանի որ իրավաքաղաքական խոսութային էստոպելից դեպի բուն իրավական էստոպելի անցումը ընդամենը մեկ քայլ է եւ կարող է տեղի ունենալ քաղաքական ու տնտեսական միջոցների օգնությամբ, ուստի այստեղ հարկավոր է անդրադառնալ «էստոպելի» էությանը։ Իրավագիտական գրականությունը փաստում է, որ սույն սկզբունքն այս կամ այն ձեւով ճանաչված է մասնավոր իրավունքի բոլոր համակարգերում եւ ներկայումս ներբերվել է նաեւ միջազգային իրավունքի ոլորտ՝ որպես ընդհանրական սկզբունք։ Էստոպելի իմաստն ու գործառությունը իրավունքի սուբյեկտին (իրավաքաղաքական գործորդից) անխտիր հետեւողականություն պարտադրելն է։ Այսինքն՝ իրավաքաղաքական գործորդը չի կարող իրավական միեւնույն գործընթացի շրջանակներում հավելել այնպիսի հայեցակետ, որը հակասի նրա կողմից նախապես (լռելյանկամ հռչակագրով) արտահայտված դիրքորոշմանը։ Էստոպելի սկզբունքի եւ՛ լռելյան, եւ՛ արտահայտված տարբերակների գործարկումը դատաիրավական պրակտիկայում առկա է դեռեւս հնամենի ժամանակներում։ Օրինակ՝ մովսիսական օրենքներում արձանագրվում է. «Ապա թէ ի տան առն իւրոյ իցեն ուխտք նորա, կամ սահմանն զոր սահմանիցէ երդմամբ զանձնէ իւրմէ, եւ լսիցէ այր նորա եւ լռիցէ նմա, եւ առնուցու նմա, կացցեն ամենայն ուխտք նորա, եւ ամենայն սահմանք նորա զոր սահմանեաց զանձէ իւրմէ՝ հաստատեսցին նմա (Թիւք Լ։ Ներկայումս արդեն էստոպելը շրջանառվել է մի շարք հեղինակավոր դատարանների, այս թվում նաեւ Արդարադատության միջազգային դատարանի (ԱՄԴ կամ Համաշխարհային Դատարանի) կողմից, ուստի այս սկզբունքի էական նշանակությունն ամեն կասկածից վեր է։ Էստոպելի էությունը, ինչպես նկատում է Ա. Օվչարը, բացորոշվում է լատինական ասացվածքի իմաստային թարգամնության մեջ, ըստ որի՝ «Ոչ ոք չի կարող օգուտ քաղել իր իսկ անհետեւողականությունից»։ Հետեւողականության այս պարտադրանքը վերաբերում է ոչ միայն (հռչակագրով կամ այլ ձեւով) արտահայտված դիրքորոշմանը, այլ նաեւ այն լռությունը, որի առկայությունը ենթադրում է համաձայնություն 505ՓԻԼԻՍՈՓԱՅՈՒԹՅՈՒՆ (կրկին դիրքորոշում)։ Եթե իրավական սուբյեկտը ինչ-որ հարցի շուրջ պահպանում է լռություն, այն դեպքում, երբ կարող էր (կամ գուցեեւ՝ իրեն հարկավոր էր) հայտնել իր անհամաձայնությունը, սակայն չի հայտնում, նշանակում է, թե համաձայն է առկա իրադրությանը։ Այս դեպքում իրավաքաղաքական գործորդը փաստացի (լռելյայն) հրաժարվում է իր բողոքարկման իրավունքից՝ սրանով հստակեցնելով իր պահանջների սահմաններն ու բնույթը։ Իմաստալից այս լռությունը դառնում է գործորդի հայցի «կենսագրական» բաղկացուցիչ մաս եւ անհրաժեշտաբար ազդում վեճի «ճակատագրի» վրա։ Միջազգային իրավական հարաբերությունների պրակտիկան փաստում է, որ լռության պահպանումը (դրանով արտահայտված դիրքորոշումը) էստոպելի առաջացման համար կարող է ունենալ եւ՛ մասնակի ապացուցողական, եւ՛ վճռորոշ բնույթ, սակայն ազդեցության իսպառ բացակայությունն սկզբունքորեն բացառվում է։ Երբեմն «... լռությունն ու բողոքարկման բացակայությունը այնքան հիմնարար են, որ սրանք ինքնին որոշում են վեճի հանգուցալուծումը [12, p. 10]»։ Իհարկե, բնավ պարտադիր չէ, որ լռության պահպանումը միշտ ուղղակի ազդեցություն ունենա վեճի հանգուցալուծման վրա։ Այն կարող է նաեւ ունենալ անուղղակի ազդեցություն՝ միջնորդավորվելով դատաիրավական գործընթացով։ Այսինքն՝ հնարավոր է, որ իրավաքաղաքական գործորդի նախապես արտահայտված դիրքորոշմամբ պայմանավորվի նրա հետագա քայլերի էությունն ու հաջորդականությունը, եւ այս ամենը շղթայականորեն ազդեն դատաիրավական գործի հանգուցալուծման վրա։ Էստոպելի սկզբունքով իրավական գործորդը (ասենք՝ հայցվորը) զրկվում է հետագայում որոշ փաստերի վրա հիմնվելու կամ առարկություն ներկայացնելու իրավունքից, եթե դատաիրավական տվյալ գործի շրջանակներում հրաժարվել է իր այդ սուբյեկտիվ իրավունքից։ Այս սկզբունքն իր թանձրացական մասնավորեցումն է գտել իրավական մի շարք որոշումներում, օրենքներում եւ այլն։ Օրինակ՝ ՀՀ դատական օրենսգրքի 47-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն՝ վերաքննիչ դատարանն իրավունք չունի նոր ապացույց ընդունելու եւ բողոքը քննելիս հիմնվում է միայն այն ապացույցների վրա, որոնք ներկայացվել են առաջին ատյանի դատարանին։ Լիովին այլ հարց է, որ վերաքննիչ դատարանը կբեկանի գործը եւ այն կուղարկի առաջին ատյանի համապա506ՓԻԼԻՍՈՓԱՅՈՒԹՅՈՒՆ տասխան դատարան՝ նոր քննության, եթե առաջին ատյանի դատարանում գործի քննության ժամանակ ապացույցը չի ներկայացվել կողմերի կամքից անկախ հանգամանքներով [տե՛ս, 4, 27 էջ]։ Այս ամենը ցույց է տալիս, որ լռության հետեւանքով առաջացած էստոպելն իրավաքաղաքական հարաբերություններում նույնքան ծանրակշիռ ակտ է, որքան ճանաչման եւ զիջման ակտերը, որովհետեւ գործնականում այս երեքը լիովին նույն արդյունքն են տալիս, թեեւ գործընթացային առումով եւ տեսական մակարդակում տարբերվում են միմյանցից [տե՛ս, 13, էջ 515]։ Էստոպելի կայացման գործընթացի համանմանությամբ (կամ գրեթե նույնությամբ) տեղի է ունենում իրավաքաղաքական խոսույթում ոչ ճշմարիտ մտակառույցի լեգիտիմացումը։ Կոնֆլիկտող կողմերից մեկը (միջնորդները ներառյալ) իրավաքաղաքական խոսույթի շրջանակներում արտահայտում է ոչ ճշմարիտ մի դրույթ, մյուս կողմերը համապատասխան պատճառով այն ընդունում եւ շրջանառության մեջ են դնում։ Իսկ երբ հաջորդ անգամ հիշատակվում է այդ դրույթը, ապա կոնֆլիկտի այն կողմը, որին այլեւս ձեռնտու չէ տվյալ դրույթը եւ/կամ կարծում է, թե տվյալ դրույթը չընդունելու այլընտրանքն առկա է, այլեւս չի կարողանում բողոքարկել տվյալ ոչ ճշմարիտ դրույթի շրջանառությունն իրավաքաղաքական խոսույթում, քանի որ կմեղադրվի անհետեւողականության (կամայականության) մեջ։ Եվ այսպես ձեւակերպվում է իրավաքաղաքական խոսութային էստոպել։ Իրավաքաղաքական խոսույթում ընդունելություն գտած ոչ ճշմարիտ դրույթն ավելի է հիմնավորվում, երբ այն կիրառվում է մեկից ավելի անգամ։ Այս կիրառության լեգիտիմացումը հարատեւորեն հիմնվում է իր իսկ նախորդ կիրառությունների վրա, եւ ամեն հաջորդ կիրառությամբ, ավելի ամրացնում շրջանառման իր դիրքերը։ Այսինքն՝ ոչ ճշմարիտ մտակառույցի ամեն մի կիրառություն բարձրացնում է դրա լեգիտիմության աստիճանը՝ մի կողմից մոռացության եւ անտեսման մատնելով դրա էությունը, իսկ մյուս կողմից այն դարձնելով ինքնին ենթադրելի, հավաստի դրույթ։ Ինչպես բուն էստոպելի կայացման գործընթացը, այնպես էլ ընդունված ոչ ճշմարիտ դրույթների լեգիտմացումը, կարող են իրականացվել ինչպես բացորոշ, այնպես էլ լուռ «հանրահռչակումների» միջոցով։ Լիովին հնարավոր են այնպիսի դեպքեր, որ ոչ ճշմարիտ մտակա507ՓԻԼԻՍՈՓԱՅՈՒԹՅՈՒՆ ռույցներ պարտադրող կողմն արտահայտի դրանք, իսկ պարտադրվող գործորդն այդ ներբերումն ընդունի լռելյան, ճիշտ այն նույն ձեւով, ինչպես որ դատաիրավական գործընթացներում առաջանում է էստոպելը՝ որպես համաձայնություն արտահայտող լռություն։ Ինչպես դատաիրավական գործընթացներում բողոքարկման իրավունքից հրաժարումը թույլ է տալիս եւ/կամ պարտադրում է էստոպելի կիրառություն, այնպես էլ իրավաքաղաքական խոսույթ ներբերված ոչ ճշմարիտ հայեցակետը լեգիտիմանում է, որովհետեւ կոնֆլիկտի մյուս կողմերը լռելյան ընդունում են այն։ Ավելորդ չէ նշելը, որ լեգիտիմացված ոչ ճշմարիտ մտակառույցները միայն իրավաքաղաքական խոսույթում չէ, որ առկա են։ Դրանք գործառում են մարդկային գործունեության բոլոր ոլորտների խոսույթներում՝ համատեքստից համատեքստ ստանալով տարբեր դերակատարություններ եւ տեղակայումներ։ Լեգիտիմացված ոչ ճշմարիտ մտակառույցների կարելի է հանդիպել ինչպես հոգեւոր մշակույթի բոլոր ձեւերի ներքին, այնպես էլ դրանց սահմանների կոնֆլիկտային հպման կետերի խոսույթներում։ Այսպես, դասագրքային ճշմարտություն է, որ ցանկացած գիտակարգ (կամ գիտություն) պետք է ունենա իր ուսումնասիրության օբյեկտը։ Գիտակարգային ուսումնասիրության օբյեկտի առկայությունը պարտադիր (բայց ոչ բավարար) պայման է տվյալ գիտակարգի որպես այդպիսին որակվելու համար։ Գիտակարգային օբյեկտի կարեւորությունը միայն տվյալ գիտակարգն իմաստալից դարձնելով չէ, որ պայմանավորված է, այլ (գրեթե միշտ) օբյեկտով է պայմանավորված տվյալ գիտակարգի կատեգորիալ ապարատը, հետազոտական մոտեցումները, գործիքաշարը եւ այլն։ Կարելի է ասել, որ ցանկացած գիտակարգի գոյությունն ու էությունն առավելապես պայմանավորված է նրա ուսումնասիրության օբյեկտով։ Չնայած ուսումնասիրության օբյեկտի անհերքելի այս կարեւորությանը՝ ներկայումս կան այնպիսի գիտակարգեր, որոնց ուսումնասիրության օբյեկտի ո՛չ գոյությունն է հայտնի, ո՛չ էլ էությունը։ «Գիտության որոշ ներկայացուցիչներ, նույնիսկ, սիրել ու սիրում են կոկոզանալ (щеголять) այսպիսի մտորումներով. ես ձեզ ներկայացնում եմ ուսմունք հեղուկների մասին, իսկ դրանք գոյություն ունեն, թե ոչ, դա իմ գործը չէ... [9, с. 36]։ Գիտնականների այս կեցվածքը, անկախ դրա դրական կամ բացասական երեւույթ լինելուց, ունի լուրջ հիմնավորում։ 508ՓԻԼԻՍՈՓԱՅՈՒԹՅՈՒՆ Իրականում այնպիսի հայեցակետի գոյությունը ոչ միայն լիովին հնարավոր է, այլ ինչպես փաստում է գիտական պրակտիկան, այս իրադրությունը երբեմն անխուսափելի է։ Այսպես, ոչ ոք չի կասկածում, որ, օրինակ՝ ինքնսպանության (սուիցիդալ) հոգեբանությունը ոչ միայն գիտակարգ է, այլեւ շատ կարեւոր աշխատանքային ոլորտ, որի առկայությունը կենսական նշանակություն ունի ցանկացած հասարակության համար։ Հանրային այս համոզմունքի վառ ապացույցներն են մի շարք լուրջ գիտնականների աշխատությունները, այս ոլորտում ակադեմիական-գիտական կոչումների շնորհումները, եւ որ ամենակրեւորն է՝ բուհերում (ՀՀ-ում եւ այլուր՝ նաեւ պետական) այս գիտակարգի դասընթացի առկայությունը։ Ինքնասպանության հոգեբանության գիտություն լինելու փաստն անվիճելի է համարվում, սակայն վերլուծությունները թույլ են տալիս պնդել, որ այն հարցը, թե ո՞վ կամ ի՞նչն է «...ինքնասպանության հոգեբանության ուսումնասիրության օբյեկտ, մնում է անպատսախան [1, 160 էջ]։ Փաստորեն, ինքնասպանության հոգեբանությունը, առնվազն, լռլյայն հայտարարված է գիտակարգ (ակադեմիական գիտություն), սակայն հասկանալի է, որ գիտակարգը չի կարող այդպիսին համարվել, եթե անորոշ է դրա ուսումնասիրության օբյեկտը։ Այս պարադոքսալ իրադրությանը տեղյակ են եւ՛ սույն գիտակարգի մի շարք առաջատար մասնագետներ, եւ՛ գիտակարգի դասավանդումը համակարգող ղեկավարներ, եւ՛ այլք, սակայն ոչ ոք ինքնասպանության հոգեբանությունը չի մերժում՝ այն համարելով ոչ գիտական (ոչ ակադեմիական) առարկա։ Ուստի ներակայորեն կամ ուղիղ տեքստով արտահայտված այն դատողությունը, որ ինքնասպանության հոգեբանությունը ակադեմիական գիտություն է, լեգիտիմացված ոչ ճշմարիտ մտակառույց է։ Դրությունը գրեթե նույնն է հոգեւոր մշակութային որոշ ձեւերի կոնֆլիկտների դեպքում նույնպես։ Օրինակ՝ բազմիցս է ցույց տրվել, որ ոչ մի գիտակարգ (այս թվում եւ բնագիտական գիտությունները) ինքնին չեն կարող հակադրվել կրոններին՝ հերքելու դրանց հավատամքներում առկա պնդումները։ Ընդհակառակը՝ Թ. Կունը ցույց տվեց, որ (բնա)գիտական ցանկացած ուսումնասիրության նախորդում են գիտնականների հանրության (եւ հետազոտող տվյալ գիտնականի) աշխարհայացքային մի շարք տարրեր, որոնց թվում է նաեւ, այսպես կոչված, մետաֆիզիկական հարացույցը կամ հարացույցի մետաֆիզիակական մասերը։ 509ՓԻԼԻՍՈՓԱՅՈՒԹՅՈՒՆ Վերջինս կարող է փոփոխությունների ենթարկվել՝ ազդվելով գիտական ուսումնասիրության տվյալներից, սկայն միեւնույն է՝ մետաֆիզիկական հարացույցը միշտ առաջնային է եւ (կամ նաեւ) դրանով են պայմանավորված ինչպես գիտական տվյալների ձեռքբերումն ու համակարգումը, այնպես էլ գիտական եզրակացությունները։ Կունի հետ բազմաթիվ հարցերում համաձայն չեն այս ոլորտի մի շարք լուրջ մտածողներ, որոնց թվում են Կ. Փոփերը, Ի. Լակատոսը, Պ. Ֆայրաբենդը, եւ այլք, բայց բոլորն էլ համաձայն են, այն հարցում, որ գիտական ուսումնասիրությանը նախորդում են արտագիտական (աշխարհայացքային) այնպիսի տարրեր, որոնցից են նաեւ գիտնականների տվյալ հանրույթի կրոնական (կամ՝ հակակրոնական) հայացքները [տե՛ս, 3, 28-30 էջեր]։ Կարելի է ասել, որ աշխարհի գիտական ներկայիս պատկերն աթեիստական է։ Այսինքն՝ գիտական այն տեսությունների հավաքական ամբողջությունը, որը ներկայումս արտացոլում է աշխարհի էությունը, ի տարբերություն ասենք միջնադրի, ո՛չ աստվածություն է ներկայացնում, ո՛չ էլ հավակնում է տեղ թողնել հնարավոր աստվածության համար։ Աշխարհի գիտական «խճանկարի» այսօրինակ ուղղվածությունը հիմնավորված է գիտականության մեթոդաբանական կարգավորիչներով, որոնք կոչված են՝ապահովելու գիտության օբյեկտիվությունը։ Այստեղ էական դերակատարություն ունեն պատճառականության եւ պարզության սկզբունքները, որոնցից առաջինը ճանաչողության սուբյեկտից պահանջում է, որ վերջինս դուրս չգա բնության սահմաններից, երբ բացատրում է բնական երեւույթները, իսկ երկրորդն արգելում է, որ սուբյեկտն իր կողմից հավելում կատարի աշխարհի գիտական պատկերին։ Այս երկու պահանջները «... գիտական գիտելիքի օբյեկտիվության միեւնույն սկզբունքի երկու տարբեր բացորոշ արտահայտություններն են [10, с. 150]»։ Բնութայն սահմանները չլքելու եւ ավելորդ օբյեկտներ չհավելելու այս պահանջները լիովին ընդունելի ու հասկանալի են։ Սրանց խախտումը գիտական գիտելիքին կզրկի այդպիսին լինելուց։ Բայց չի կարելի այս սկզբունքների խախտում համարել միայն այն դեպքը, երբ գիտնականների հանրույթը փորձում է գիտական խոսույթում փաստարկել Աստծո գոյությունը կամ միջամտությունը բնական աշխարհի գործընթացներին։ Նույնպիսի խախտում է նաեւ վերջինիս հակափաստարկը։ Այս առումով, ոչ մի տարբերություն՝ գիտական հանրությունն ապացուցում թե հերքում է Աստծո գոյությունը։ Ե՛վ ապացու510ՓԻԼԻՍՈՓԱՅՈՒԹՅՈՒՆ ցելու, եւ՛ հերքելու դեպքում էլ տեղի է ունենում օբյեկտիվության սկզբունքի կոպիտ խախտում. ճանաչողություն սուբյեկտը դուրս է գալիս բնության սահմաններից՝ քննարկելու մի այնպիսի օբյեկտի գոյության/չգոյության հարց, որն իրեն սկզբունքորեն չի կարղ տրված լինել ո՛չ գիտության, ո՛չ էլ բանականության սահմաններում ընդհանրապես։ Այս ամենով հանդերձ, գիտական խոսույթում շարունակվում են շրջանառվել հայեցակետեր, որոնք գիտության անունից փորձում են հերքել կրոնական այնպիսի դրույթներ, որոնց ստուգելիության համար գիտությունը չի տրամադրում ոչ մի հնարավորություն, ոչ էլ դրանք ընդհանրապես գտնվում են գիտությունների հետազոտությունների տիրույթում։ Իսկ այս փաստը չի կարող հայտնի չլինել նախ եւ առաջ հենց գիտնականների հանրությանը։ Գիտական խոսույթում ներկայումս շրջանառվում են նաեւ այնպիսի խոսութային տարրեր, որոնք ներակայորեն կամ ուղիղ տեքստով արտահայտում են այլ գիտակարգերում արձանագրված փաստերի ամբողջական հերքում՝ առանց քննարկելու դրանց ճշմարիտ լինել/չլինելու հավանականությունը [տե՛ս, 2, 21 էջ], հստակ գիտակցելով այդպիսի մոտեցման հիմնավոր չլինելը։ Այս իրավիճակը (ավելի սուր կերպով) արտահայտվում է ինչպես ներկրոնական, այնպես էլ միջկրոնական հարաբերություններում։ Ներկայումս հանրայնորեն հայտարավում է, այսպես կոչված, քույր եկեղեցիների բարիդրացիական հարաբերությունների մասին։ Հասկանալի է, որ ո՛չ բարիդրացիական, ո՛չ էլ այլ որակի արտաքին հարաբերությունների մասին խոսք կլիներ, եթե այդ «քույր եկեղեցիները» միմյանցից բաժանված չլինեին։ Իսկ ավանդական եկեղեցիների բաժանումները պատմականորեն տեղի են ունեցել այնպիսի թշնամական իրադարձությունների արդյունքում, որոնք ուղեկցվել են բռնություններով եւ սպանություններով, փոխադարձ նզովքներով ու բանադրանքներով։ Այս բանադրանքները ներկայումս էլ չեղակրկված չեն եւ պաշտոնապես հայտարարվում են համապատասխան ծիսակատարությունների ժամանակ։ Կրոնական գործիչները շատ լավ գիտակցում են այս ամենը եւ հաճախ էլ հանրայնորեն արտահայտում, սակայն միմյանց ընդունում են որպես «քույր եկեղեցիներ»՝ ի հակադրություն «չարափառ» աղանդների։ «Քույր եկեղեցի» հայեցակարգն ընդհանրապես եւ՛ պատմականորեն, եւ՛ տրամաբանորեն ոչ ճշմարիտ մտակառույց է, սակայն շահերի 511ՓԻԼԻՍՈՓԱՅՈՒԹՅՈՒՆ համընկնության պատճառով, այս հայեցակարգն ընդունվել ու լեգիտիմացվել է։ Այսպիսի պատմական ու տրամաբանական կեղծ հայեցակարգ է նաեւ հանդուրժողականության (տոլերանտության) սկզբունքը՝ ցանկացած կրոնի տեսանկյունից։ Յուրաքանչյուր կրոնի յուրաքանչյուր հետեւորդ, հիմնված իր իսկ հավատամքի բովանդակության վրա, կատարյալ աստվածհայհոյություն է համարում (եւ անվանում) ցանկացած այլակրոնի։ Իսլամի եւ հուդայականության դիտանկյունից՝ աստվածհայհոյիչ է ցանկացած քրիստոնյա, որովհետեւ համոզված է, որ Աստված Որդի ունի (եթե նույնիսկ մի կողմ թողնենք՝ Որդու եւ Ս. Հոգու Աստված լինելու հանգամանքը)։ Ցանկացած հուդայական քրիստոնյայի եւ մուսուլմանի համար մարգարե (կամ Աստված) հալածող ու սպանող, ճշմարտությանն ընդդիմամարտ աստվածհայհոյիչ է, որովհետեւ սպանեց Հիսուս Քրիստոսին, ով քրիստոնյաների Աստվածն է եւ մուսուլմանների մեծ մարգարեներից մեկը։ Բոլոր մուսուլմանները՝ աստվածհայհոյիչներ են եւ՛ քրիստոնյաների, եւ՛ հուդայականների համար[տե՛ս, 3, 19-20 էջեր], որովհետեւկնամոլ, տգետ, խելագար, արծաթասեր՝ մարդասպան խաբեբային, ով բացառապես իր անձնական շահի ու մոլուցքների համար կեղծել է ամբողջ սուրբգրային ավանդությունը, հռչակում են մարգարե։ Այս ամենին քաջատեղյակ են բոլոր երեք կրոնների պետերն ու գիտակից հետեւորդները, սակայն քանի որ երբեմն շահերը համընկնում են, իսկ երբեմն էլ ուղղակի այլընտրանք չկա, ջատագովում են համամարդկային եղբայրասիրությունը, մարդասիրությունը եւ, իհարկե, հանդուրժողականությունը։ Այս ամենը պարզ է դարձնում, որ գիտակից կրոնականի համար այլակրոնին հանդուրժելու հայեցակետը լեգիտիմացված ոչ ճշմարիտ մտակառույց է։ Այսպիսով, կարելի էեզրակացնել, որ լեգիտիմացված ոչ ճշմարիտ մտակառույցները առկա են ոչ միայն իրավաքաղաքական, այլեւ մարդկային գործունեության բոլոր ոլորտների խոսույթներում։

example990

example990

Սույն հոդվածում փորձ է արվում քննարկել պետական և ծառայողական գաղտնիքի հետ կապված հիմնահարցերը, վեր հանել առկա խնդիրները և գտնել դրանց լուծումները։ Պրակտիկայում լայնածավալ խնդիրների առաջ չկանգնելու համար անհրաժեշտ է կատարելագործել օրենսդրական դաշտը` պետական գաղտնիքի պահպանման ուղղությամբ առավել գործուն կառուցակարգեր սահմանելու միջոցով։ Հիմնախնդիրների լուծումը հնարավոր է դառնում` հիմնվելով արտասահմանյան երկրների համապատասխան իրավական ներպետական կարգավորումների հետ։

ՊԵՏԱԿԱՆ ԵՎ ԾԱՌԱՅՈՂԱԿԱՆ ԳԱՂՏՆԻՔԻ ԱՐԴԻՀԻՄՆԱԽՆԴԻՐՆԵՐԸ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆՈՒՄՎերջին շրջանում սահմանի առանձին հատվածներում տեղի ունեցածռազմական բախումները ևս մեկ անգամ վկայեցին այն մասին, որ, շրջապատված լինելով ռազմական ագրեսիվ քաղաքականություն վարող երկրներով՝մենք անհրաժեշտություն ունենք զարգացնելու ոչ միայն երկրի պաշտպանունակությունը, այլև դրա հետ փոխկապակցված մյուս բոլոր ոլորտները։ Պարբերաբար իրականացվող ռազմական հարձակումների հետ զուգահեռ, լայն թափով ընթացավ նաև պայմանականորեն կոչված «տեղեկատվական պատերազմը», որն ընդգրկեց ինչպես զանգվածային լրատվությունը, այնպես էլ պաշտոնական տեղեկատվության ոլորտը։ Ավելի ստույգ, արդեն հայտնի են դարձելտեղեկատվության արտահոսքի մի քանի դեպքեր, որոնց առնչությամբ իրավապահ մարմինների կողմից իրականացվում է քննություն՝ պարզելու համար,թե արդյոք խախտվել են պետական կամ ծառայողական գաղտնիքի պահպանության կանոնները։ Թվում է, թե այս հարցերը պետք է քննարկվեն և լուծումստանան բացառապես պրակտիկ հարթության վրա, սակայն, կարծում ենք, որպրակտիկայում անհարկի խնդիրների առաջ չկանգնելու համար հարկ է նաևկատարելագործել օրենսդրական դաշտը՝ պետական և ծառայողական գաղտնիքի պահպանման ուղղությամբ առավել գործուն կառուցակարգեր սահմանելու միջոցով։ Պետական և ծառայողական գաղտնիքի հետ առնչվող հարցերըօրենսդրական կարգավորում են ստացել «Պետական և ծառայողական գաղտնիքի մասին» ՀՀ օրենքի միջոցով, որի 2-րդ հոդվածի համաձայն` պետականգաղտնիքը ռազմական, արտաքին հարաբերությունների, տնտեսական, գիտատեխնիկական, հետախուզական, հակահետախուզական, օպերատիվ-հետախուզական գործունեության բնագավառների այն տեղեկություններն են,որոնք պաշտպանվում են պետության կողմից, և որոնց տարածումը կարող էծանր հետևանքներ առաջացնել պետության անվտանգության համար։ Ծառայողական գաղտնիքը նշված բնագավառների այն տեղեկություններն են,որոնք պաշտպանվում են պետության կողմից, և որոնց տարածումը կարող էվնաս հասցնել երկրի անվտանգությանը։ Այդպիսի տեղեկությունները, որպեսկանոն, պարունակում են պետական գաղտնիքի մաս կազմող տվյալներ, սակայն ինքնին չեն բացահայտում պետական գաղտնիքը։ Պետական և ծառայողական գաղտնիք կազմող տեղեկությունները համարվում են ՀՀ սեփականությունը, պահպանվում ու պաշտպանվում են պետության կողմից։ Այդ օրենքի 4րդ հոդվածը սահմանում է. «Պետական և ծառայողական գաղտնիք կազմողտեղեկությունների գաղտնիության աստիճանը պետք է համապատասխանինշված տեղեկությունների տարածման հետևանքով ՀՀ անվտանգությանըպատճառվելիք հնարավոր վնասի ծանրության աստիճանին։ Գաղտնիությանաստիճաններին համապատասխան գաղտնիք համարվող փաստաթղթերիվրա դրվում են գաղտնի, հույժ գաղտնի և հատուկ կարևորության դրոշմագրերը»։ Օրենքը վերոհիշյալ բնորոշմամբ չի կոնկրետացնում, թե որ տեղեկություններն են համարվում հատուկ կարևորության, որոնք` հույժ գաղտնի, և որոնք`գաղտնի։ Խոսքի ազատության պաշտպանության միջազգային «ԱՐՏԻԿԼ 19»կազմակերպությունն իր մշակած տեղեկատվության ազատության մասին օրինակելի օրենքում1 նշում է 3 մասից բաղկացած թեստի մասին, որն առաջարկվում է պետական պաշտոնյաներին կիրառել այն բոլոր դեպքերում, երբ տվյալտեղեկատվությունը գաղտնագրելու անհրաժեշտություն է ծագում։ Թեստի համաձայն` առաջին փուլում պաշտոնյան պետք է պարզի, թե արդյոք տվյալ տեղեկությունն առնչվում է տեղեկատվության ազատության մասին օրենսդրությամբ սահմանված օրինական բացառություններին (օրինակ` ազգային անվտանգությանը)։ Երկրորդ փուլում պետք է պարզի, թե արդյոք տեղեկությանբացահայտումն էական վնաս կհասցնի հետապնդվող նպատակին։ Եվ վերջում, այնուամենայնիվ, պետք է պարզի` արդյոք այդ տեղեկության հրապարակումը, հետապնդվող նպատակին վնաս հասցնելու պարագայում անգամ, ավելի մեծ օգուտ չի տա հասարակությանն ու երկրին, քան այն գաղտնի պահելը։ Ուսումնասիրելով պետական գաղտնիքի մասին Վրաստանիօրենսդրությունը` նկատեցինք, որ «Պետական գաղտնիքի մասին» Վրաստանի օրենքն2ավելի կոնկրետ բնորոշում է տալիս վերոհիշյալ հարցին, մասնավորապես 13րդ հոդվածում սահմանելով, որ գաղտնիության «հատուկ կարևորության» աստիճան ունեն այն տեղեկությունները, որոնց տարածումը կամ կորուստը էականորեն կվնասի Վրաստանի շահերը պաշտպանության, ազգային անվտանգության, տնտեսական և քաղաքական ոլորտներում և կարող է առաջ բերելծանրագույն հետևանքներ։ Գաղտնիության «հույժ գաղտնի» աստիճան ունենայն տեղեկությունները, որոնց տարածումը կամ կորուստը կարող է առաջացնել ծանր հետևանքներ, որոնք վնաս կհասցնեն պաշտպանության, ազգայինանվտանգության, տնտեսական և քաղաքական ոլորտներում Վրաստանի շահերին։ Գաղտնիության «գաղտնի» աստիճան ունեն այն տեղեկությունները,որոնց տարածումը կամ կորուստը կարող է բացասական ազդեցություն ունե1 Տե՛ս www.article19.org։ 2 Տե՛ս http։ նալ պաշտպանության, ազգային անվտանգության, տնտեսական և քաղաքական ոլորտներում Վրաստանի շահերի վրա։ Կարծում ենք` նպատակահարմարկլինի հայրենական իրավական համակարգում նույնպես այսպիսի կարգավորում տալ հիշյալ խնդրին։ «Տեղեկատվության ազատության մասին» ՀՀ օրենքի3 համաձայն` արգելվում է հրապարակել այնպիսի տեղեկատվություն, որը պարունակում է պետական կամ ծառայողական գաղտնիք։ Թեև օրենսդրությունն արգելում է պետական գաղտնիքի հրապարակումը, միևնույն ժամանակ այն չի հստակեցնումտվյալ հասկացության սահմանները։ «Պետական և ծառայողական գաղտնիքիմասին» ՀՀ օրենքը սահմանում է, որ ՀՀ կառավարությունը մշակում և հաստատում է պետական գաղտնիքի շարքը դասվող տեղեկությունների ցանկը։ Դրահիման վրա 1998թ. մարտի 13-ին ՀՀ կառավարությունն ընդունել է «ՀՀ պետական գաղտնիքի շարքը դասվող տեղեկությունների ցանկը հաստատելու մասին4» թիվ 173 որոշումը։ Նշված ցանկը բաղկացած է 33 կետից, որոնցով ներկայացված են պետական գաղտնիքի շարքը դասվող տեղեկությունները ևդրանք տնօրինելու լիազորություններով օժտված պետական մարմինները։ Սակայն այստեղ ևս որոշակիացված չեն պետական գաղտնիքի սահմանները։ Օրինակ` վերոհիշյալ ցանկի 3-րդ կետի համաձայն` պետական գաղտնիք ենհամարվում զորքերի զարգացման թվի մասին տեղեկությունները։ Այստեղհարց է ծագում` արդյո՞ք նոր զորակոչվածների թվի մասին տեղեկատվությունը մտնում է պետական գաղտնիք հասկացության մեջ։ Մեկ այլ օրինակ` 12-րդկետի համաձայն, պետական գաղտնիք են համարվում ՀՀ սահմանապահ«զորքերի էությունը» բացահայտող տեղեկությունները։ «Զորքերի էությունը»չափազանց լայն հասկացություն է, և ցանկացած տեղեկություն, որն առնչվումէ սահմանապահ զորքերին, նման բնորոշման պարագայում կարող է համարվել վերջինիս էությունը բացահայտող։ Խնդիրն արդիական է, քանի որ նմանընդհանրական կարգավորման պայմաններում պաշտոնատար անձինք կարողեն դրսևորել կամայականություններ` սահմանափակելով անձանց` տեղեկատվություն ստանալու իրավունքը, կամ հանդիպել բարդությունների` իրավականնորմերը համարժեք ընկալելու և կիրառելու տեսանկյունից։ Մյուս կողմից էլ,նման կարգավորումը կարող է ոչ իրավաչափ հիմք հանդիսանալ անձանց պատասխանատվության ենթարկելու համար։ ՀՀ կառավարության հաստատածցանկում նշված ոլորտներին վերաբերող ցանկացած տեղեկատվություն այդպիսի պարագայում կարող է մտցվել պետական գաղտնիք հասկացությանտակ և չտրամադրվել հասարակության անդամներին։ Հետևաբար, կարծումենք, որ նպատակահարմար կլինի փոփոխություններ կատարել ցանկում` ավե3 Տե՛ս http։ 4 Տե՛ս http։ լի հստակեցնելով այն հարցը, թե որ տեղեկություններն են համարվում պետական գաղտնիք։ Մինչև 2012թ. մարտի 6-ին կայացված ՍԴ որոշումը5, գաղտնագրման ենթակա տեղեկությունների ընդլայնված գերատեսչական ցանկերը գաղտնագրվում էին և հրապարակման ենթակա չէին։ 2011թ. նոյեմբերի 23-ին «Հելսինկյան քաղաքացիական ասամբլեայի Վանաձորի գրասենյակ» հասարակականկազմակերպությունը դիմել է Սահմանադրական դատարան` «Պետական ևծառայողական գաղտնիքի մասին» ՀՀ օրենքի 12-րդ հոդվածի 7-րդ մասի6` ՀՀՍահմանադրությանը համապատասխանության հարցով։ Սահմանադրականդատարանը, քննելով գաղտնագրման ենթակա տեղեկությունների ընդլայնվածգերատեսչական ցանկերի ոչ հրապարակային բնույթի իրավաչափությանհարցը, նշել է, որ հիշյալ օրենքի 3-րդ հոդվածում, որում բացահայտված է օրենքում գործածվող հասկացությունների բովանդակությունը, «տեղեկություններիգաղտնագրում» հասկացությունը սահմանված է որպես` «պետական և ծառայողական գաղտնիք կազմող տեղեկությունների և այդպիսի տեղեկակիրների տարածման նկատմամբ սահմանափակումների կիրառում»։ Նշված օրենքի` «Տեղեկությունների գաղտնագրումը» վերտառությամբ 13-րդ հոդվածըսահմանում է, որ գաղտնագրումն արտահայտվում է ՀՀ կառավարության կողմից սահմանված կարգով յուրաքանչյուր առանձին տեղեկության գաղտնիության աստիճանը որոշելու և համապատասխան տեղեկակրին գաղտնիությանդրոշմագիր տալու ձևով։ Նշված նորմերը, համադրելով 2-րդ հոդվածում տրված` պետական և ծառայողական գաղտնիքի հասկացության սահմանմանհետ, Սահմանադրական դատարանն արձանագրում է, որ տեղեկություններիգաղտնագրման գործընթացի իրավակարգավորման առնչությամբ օրենքի իրավակարգավորման ընդհանուր տրամաբանությունից բխում է, որ սահմանափակումները սահմանված կարգով կիրառելի են տեղեկությունների նկատմամբ, որոնց տարածումը կարող է ծանր հետևանքներ առաջացնել ՀՀ անվտանգության համար։ Ելնելով վերոհիշյալից` օրենքի 12-րդ հոդվածի վիճարկվող 7-րդ մասումտեղ գտած «գերատեսչական ցանկերը գաղտնագրվում են» ձևակերպումը կնշանակեր այդ ցանկերի նկատմամբ սահմանափակումների կիրառում` պայմանավորված այն հանգամանքով, որ դրանց բովանդակության բացահայտումըկարող է ծանր հետևանքներ առաջացնել ՀՀ անվտանգության համար։ Մինչդեռ գերատեսչական ցանկերը պարզապես մանրամասնում են օրենքով նախատեսված և ՀՀ կառավարության կողմից հաստատված հրապարակայինցանկում նշված ոլորտները։ Ինչ վերաբերում է այնպիսի հնարավոր իրավիճակներին, երբ գերատեսչական ցանկերում ընդգրկվող կոնկրետ տեղեկության5 Տե՛ս http։ 6 Տե՛ս http։ վերտառությունն ինքնին անխուսափելիորեն կարող է արդեն իսկ ամրագրմանփաստի ուժով պետական գաղտնիք ներկայացնել, ապա նման դեպքերում օրենքից բխող գաղտնագրման սկզբունքներին, մասնավորապես, գաղտնագրման հիմնավորվածության սկզբունքին համապատասխան այն կարող է դիտարկվել որպես տեղեկություն, որի տարածումը կարող է ծանր հետևանքներառաջացնել ՀՀ անվտանգության համար և որպես կոնկրետ տեղեկությունգաղտնագրվել։ Ելնելով գործի քննության արդյունքներից` Սահմանադրականդատարանը որոշել է «Պետական և ծառայողական գաղտնիքի մասին» ՀՀ օրենքի 12-րդ հոդվածի 7-րդ մասի` «Գերատեսչական ցանկերը գաղտնագրվումեն և հրապարակման ենթակա չեն» դրույթը` այնքանով, որքանով չի վերաբերում գաղտնագրման ենթակա կոնկրետ տեղեկության, ճանաչել ՀՀ Սահմանադրության 27-րդ և 43-րդ հոդվածների պահանջներին հակասող և անվավեր։ «Պետական և ծառայողական գաղտնիքի մասին» ՀՀ օրենքի 10-րդ հոդվածը սահմանում է այն տեղեկությունները, որոնք չեն կարող դասվել պետական գաղտնիքի շարքը, այնոամենայնիվ, օրենքը, մեր կարծիքով, բավականսահմանափակ կարգավորում է տալիս այս հարցին` սպառիչ չթվարկելով այդտեղեկությունները։ Մասնավորապես նշվում է.«1. Քաղաքացիների անվտանգությանը և առողջությանը սպառնացողարտակարգ դեպքերի, աղետների, ինչպես նաև տարերային (ներառյալ պաշտոնապես կանխատեսվող) աղետների, դրանց հետևանքների մասին տեղեկությունները։ 2. Տնտեսության ընդհանուր վիճակը, ինչպես նաև բնության և շրջակամիջավայրի պահպանության, առողջապահության, կրթության, գյուղատնտեսության, ներքին առևտրի, մշակույթի բնագավառներում տիրող իրական վիճակը ներկայացնող տեղեկությունները։ 3. Քաղաքացիների իրավունքների և ազատությունների սահմանափակման փաստերի, իրավախախտումների և սոցիոլոգիական հետազոտությունների արդյունքների մասին տեղեկությունները։ 4. Այն տեղեկությունները, որոնք եթե դասվեն պետական և ծառայողականգաղտնիքի շարքին, ապա բացասական ազդեցություն կունենան ՀՀ սոցիալտնտեսական,գիտատեխնիկական և հոգևոր-մշակութային զարգացման պետական և ճյուղային ծրագրերի իրականացման վրա։ 5. Արտակարգ իրավիճակների կանխման կամ դրանց առաջացման դեպքում հնարավոր հետևանքները նվազեցնելու ու վերացնելու, փրկարարականև անհետաձգելի վթարավերականգնողական աշխատանքներ իրականացնելու, մարդասիրական օգնություն ցուցաբերելու համար նախատեսված արագարձագանքման պաշարի մասին տեղեկությունները»։ Վերոշարադրյալ նյութը, մեր կարծիքով, հարկ է համապատասխանեցնելորոշակիության սահմանադրական սկզբունքի հետ։ Օրինակ, իրավախախտումների մասին տեղեկությունը չի համարվում պետական գաղտնիք, մինչդեռ` քրեական դատավարության շրջանակներում դրա մի զգալի հատվածհրապարակման ենթակա չէ։ Պետական գաղտնիքի մասին Լատվիայի օրենսդրության ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ պետական գաղտնիքի մասին Լատվիայի օրենքը7,բացի վերոհիշյալ կետերից, նշում է նաև, որ պետական գաղտնիք չեն կարողհամարվել հանցագործությունների վիճակագրության, կոռուպցիայի դեպքերիև պաշտոնատար անձանց անօրինական գործողությունների հետ կապվածտեղեկությունները։ Վրաստանի նույնանուն օրենքը շատ ավելի ընդարձակկարգավորում է տալիս այս հարցին, նշելով նաև, որ պետական գաղտնիք չենկարող համարվել`«1. Նորմատիվ իրավական ակտերը, բացառությամբ պաշտպանության ևազգային անվտանգության մարմինների այն ակտերի, որոնք ներառում եններքին ներգործության հետ կապված հարցեր, ինչպես նաև միջազգային պայմանագրերն ու համաձայնագրերը։ 2. Քարտեզները, բացառությամբ հատուկ ռազմական քարտեզների»։ Մեր կարծիքով, հայրենական օրենքը շատ ավելի հստակ դարձնելու համար անհրաժեշտ է ավելի լայն կարգավորում տալ այս հարցին, հետևաբար,նպատակահարմար կլինի հետևել այս երկրների փորձին և նշված կետերընույնպես ընդգրկել օրենքի այն հոդվածում, որը թվարկում է, թե որ տեղեկությունները չեն կարող համարվել պետական գաղտնիք։ Հարկ է առանձնացնել նաև այլ խնդիրներ։ «Պետական և ծառայողականգաղտնիքի մասին» ՀՀ օրենքի 12-րդ հոդվածի համաձայն` ՀՀ պետականգաղտնիքի շարքին դասվող տեղեկությունների ցանկը վավերացվում է ՀՀ Նախագահի կողմից, վերանայվում է անհրաժեշտության դեպքում և ենթակա էհրապարակման։ 2015 թ. դեկտեմբերի 6-ի սահմանադրական բարեփոխումների հանրաքվեով մեր երկիրը հիմք դրեց խորհրդարանական հանրապետության կառավարման ձևին։ Այս պայմաններում պետական գաղտնիքի շարքինդասվող տեղեկությունների ցանկը վավերացնելու իրավունքը Նախագահինվերապահելն արդեն հիմնավորված չի լինի։ Հանրապետական կառավարմանկիսանախագահական ձևի պարագայում երկրի Նախագահին այդպիսի լիազորությամբ օժտելը միանշանակ հիմնավորված է, սակայն ՀՀ-ոմ այլևս նախապատվությունը տրվել է խորհրդարանական հանրապետությանը, և օրինաչափորեն անհրաժեշտ է կատարել լիազորությունների վերաբաշխում։ Այլ երկրների փորձի ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ խորհրդարանական հանրապետությունների մեծ մասում պետական գաղտնիքի շարքըդասվող տեղեկությունների ցանկը վավերացվում է կառավարության ղեկավարի կողմից, իսկ կիսանախագահական հանրապետություններում ընդունված է7 Տե՛ս http։ այդ լիազորությունը վերապահել Նախագահին։ Մասնավորապես բերենք երկու օրինակ. Վրաստանում, որը կիսանախագահական հանրապետություն էր,պետական գաղտնիքի շարքին դասվող տեղեկությունների ցանկը վավերացվում էր երկրի Նախագահի կողմից։ Սակայն, Վրաստանի` խորհրդարանականհանրապետություն դառնալուց հետո, այդ լիազորությունը վերապահվեց կառավարությանը։ Իսկ Լատվիայում, որը խորհրդարանական հանրապետություն է, պետական գաղտնիքի շարքին դասվող տեղեկությունների ցանկըմշակվում և հաստատվում է կառավարության կողմից։ Տեղեկություններիգաղտնագրման բնագավառում միասնական պետական նախաձեռնությունիրականացնելու նպատակով ՀՀ կառավարության կողմից սահմանված կարգով մշակվում է ՀՀ պետական գաղտնիքի շարքը դասվող տեղեկություններիցանկը, որում նշվում են նաև տեղեկություններից յուրաքանչյուրը տնօրինելուլիազորություններով օժտված պետական մարմինները։ Կարծում ենք` օրենքում կատարվելիք համապատասխան փոփոխություններով անհրաժեշտ էսահմանափակել երկրի Նախագահի լիազորություններն այդ ոլորտում, և ցանկի վավերացման իրավունքը վերապահել վարչապետին, որպեսզի նաև այդգործընթացն իրականացվի մեկ մարմնի կողմից` հնարավորին չափ բացառելով տեղեկատվության արտահոսքը։ Նման կարգավորումը, առավել, քան նախորդը, կհամապատասխանի խորհրդարանական հանրապետության էությանը։ Գործնականում խնդիրներ են առաջանում նաև` կապված պետականգաղտնիքների գաղտնազերծման հետ։ «Պետական և ծառայողական գաղտնիքի մասին» ՀՀ օրենքի 15-րդ հոդվածը սահմանում է.«Պետական և ծառայողական գաղտնիք կազմող տեղեկությունները,գաղտնագրման պահից սկսած, որպես գաղտնիք պահպանվում են` «հատուկկարևորություն» և «հույժ գաղտնի» գաղտնիության աստիճան ունեցող տեղեկությունները` մինչև 30 տարի։ Ելնելով անհրաժեշտությունից` ՀՀ Կառավարությունը կարող է սահմանել նշված ժամկետից ավելի երկար ժամկետներ։ «Գաղտնի» գաղտնիության աստիճան ունեցող տեղեկությունները` մինչև 10տարի»։ Սույն օրենքի 16-րդ հոդվածը սահմանում է.«Տեղեկությունների գաղտնազերծման հիմքերն են` պետական և ծառայողական գաղտնիք կազմող տեղեկությունների բաց փոխանակման ուղղությամբ ՀՀ կողմից ստանձնած միջազգային պարտավորությունները, օբյեկտիվհանգամանքների փոփոխությունը, որի հետևանքով պետական և ծառայողական գաղտնիք կազմող տեղեկությունների հետագա պահպանությունը ևպաշտպանությունը դառնում է աննպատակահարմար։ Սույն օրենքով նախատեսված պահպանման ժամկետները լրանալուց հետո պետական և ծառայողական գաղտնիք կազմող տեղեկությունները սահմանված կարգով գաղտնազերծվում և համարվում են ծանոթանալու համար բաց կամ ոչնչացվում ենսահմանված կարգով։ Գաղտնագրված տեղեկությունների պահպանությանսահմանված ժամկետները կարող են կրճատվել, և տեղեկությունները` ժամկետից շուտ գաղտնազերծվել ՀՀ կառավարության որոշմամբ։ Պետական և ծառայողական գաղտնիք կազմող տեղեկությունները գաղտնազերծումից հետոեռամսյա ժամկետում ենթակա են հանձնման ՀՀ պետական արխիվի պահպանությանը»։ 2015 թ. ՀՀ բոլոր նախարարություններին հարցմամբ դիմելու արդյունքում«Ինֆորմացիայի ազատության կենտրոն» ՀԿ-ն պարզել է, որ նախարարություններից և ոչ մեկը նախորդ տարվա ընթացքում որևէ փաստաթուղթ չիգաղտնազերծել։ Գրեթե նույնն են եղել արդյունքները նախորդող տարիներին,երբ ԻԱԿ-ը պարզել էր, որ 18 նախարարություններից միայն ԱԳՆ-ն էր գաղտնազերծել 3 փաստաթուղթ։ Մինչդեռ` 10 տարի պահպանման ժամկետներըլրանալուց հետո պետական և ծառայողական գաղտնիք կազմող տեղեկությունները պետք է գաղտնազերծվեն։ Նաև, ինչպես նշեցինք, «Պետական ևծառայողական գաղտնիքի մասին» ՀՀ օրենքի 16-րդ հոդվածի համաձայն`նշված ժամկետները կարող են կրճատվել, և տեղեկությունները ժամկետիցշուտ կարող են գաղտնազերծվել ՀՀ կառավարության որոշմամբ։ Այսպիսով, առնվազն ՀՀ անկախության 25 տարիներից վերջին 15 տարիների ընթացքումամեն տարի պետք է գաղտնազերծվեին նախորդ 10 տարիների ընթացքումգաղտնի մնացած «գաղտնի» գաղտնիության աստիճան ունեցող տեղեկությունները։ Այս համատեքստում խիստ խնդրահարույց է դառնում գաղտնազերծված փաստաթղթերի բացակայությունը, և դա հիմք է տալիս պնդելու, որինչպես գաղտնիքի պահպանման ժամկետները լրանալու, այնպես էլ օրենքովնշված հիմքերով պետական կառավարման մարմինները չեն գաղտնազերծումտեղեկությունները։ Նշենք, որ օրինակ ԱՄՆ-ի Կենտրոնական հետախուզական վարչության պաշտոնական ինտերնետային էջում յուրաքանչյուր ոք կարող է գտնել բոլոր այն պետական գաղտնիքները, որոնք արդեն գաղտնազերծվել են8։ Խնդիրն արդիական է, քանի որ այս կերպ սահմանափակվում է անձանց տեղեկատվություն ստանալու սահմանադրական իրավունքը, և նրանքզրկվում են գաղտնազերծման ենթակա փաստաթղթերին ծանոթանալու հնարավորությունից։ Այս խնդրի լուծման համար առաջարկվում է ստեղծել պետական կառավարման մարմինների ղեկավարներին կից գործող հանձնախմբեր,որոնք պատշաճ կերպով կզբաղվեն տեղեկությունների գաղտնազերծմամբ ևօրենքով սահմանված կարգով կտրամադրեն ՀՀ պետական արխիվի պահպանությանը։ Ռուզաննա Խուդավերդյան8 Տե՛ս www.foia.cia.gov/records.asp։ ՊԵՏԱԿԱՆ ԵՎ ԾԱՌԱՅՈՂԱԿԱՆ ԳԱՂՏՆԻՔԻ ԱՐԴԻ ՀԻՄՆԱԽՆԴԻՐՆԵՐԸ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆՈՒՄԲանալի բառեր` պետական գաղտնիք, անվտանգություն, տեղեկատվության ազատություն,գաղտնագրում, գաղտնիության աստիճան, գաղտնազերծումԱմփոփում։

example2102

example2102

Ուսումնասիրության խնդիրն է բացահայտել և լուսաբանել քեմալականների դեմ 1920 թ. Հաճընի հայերի յոթնամսյա հերոսական ինքնապաշտպանության պարտության պատճառները։ Մեծ եղեռնից մազապուրծ հաճընցիները հայրենի բնակավայր վերադառնալուց մեկ տարի անց ստիպված էին զենք վերցնել ինքնապաշտպանության համար։ Ցավոք, այն ավարտվեց պարտությամբ։ Տպագիր և արխիվային նյութերի ուսումնասիրության արդյունքում հանգել ենք այն եզրակացությանը, որ պարտության պատճառները երկուսն են՝ Կիլիկիայի ֆրանսիական իշխանությունների հանցավոր անտարբերությունն ու անգործությունը, ինչպես նաև հայկական կազմակերպությունների ու գործիչների չհամակարգված գործողությունները։

ՀԱATԻՆ 1920 ԻՆՔՆԱՊԱՇՏՊԱՆՈՒԹՅՈՒՆ Հաճընը Կիլիկիայի հայտնի կենտրոններից էր։ Առաջին համաշխարհային պատերազմից առաջ ուներ 30-35 հազար1 բնակչություն, որոնք բացառապես հայեր էին։ Վերջիններս Մեծ Եղեռնի տարիներին աքսորվել են Սիրիայի անապատներ, որտեղ նրանց մեծ մասը զոհվել է։ 1918 թ. Հոկտեմբերի 30-ի զինադադարից հետո, հավատալով դաշնակիցների խոստումներին, Genocideեղասպանությունը վերապրածները վերադարձան հայրենիք։ Նրանց առաջին քարավանը ՝ մոտ 550 մարդ, 1919-ին վերադարձվեց Հաճ։ 1919 թ. Մարտի 19-ին և 1919 թ. Այնուամենայնիվ, ըստ Սոկրատես Թերզեյանի, Հաճընի ընդհանուր բնակչությունը հասավ 6000 4-ի, այնպես որ Բրեմոնի վկայակոչումները բնակչության մասին կարող են նաև չափազանցված լինել։ Կենդանի մնացած Հաճընի բնակիչները կարճ ժամանակում բարձրացրեցին այրված քաղաքը, բայց նրանց խանդավառ աշխատանքը երկար չտևեց։ 1920 Քարալականները, քաջալերվելով Մարաշի հաջողությունից, փետրվարին իրենց մոլեգին գործունեությունը տեղափոխեցին Հաճ։ Սպասվող վտանգից խուսափելու համար Կարապետ Չալյանի նախաձեռնությամբ կազմակերպվեց ինքնապաշտպանության Գերագույն խորհուրդ, որի նախագահն էր Հաճըն Պետրոս Սարաչյանի ժամանակավոր առաջնորդը։ Պաշտպանության հրամանատար է նշանակվել հրամանատար Անդրանիկ Օզանյանի մարտական ​​ընկեր, սպա Սարգիս Չեպեչյանը, հրամանատարի տեղակալ ՝ Արամ Թերզյանը։ Որոշվել է զորակոչել 16-50 տարեկան բոլոր տղամարդկանց։ Theինված ուժերը բաժանվեցին 4 բաժնի, ստեղծվեցին ավանգարդ-պահեստային խմբեր, որոնք պետք է պարբերաբար մարզվեին, կարգավորվեր սննդի բիզնեսը, իրավիճակն էլ ավելի խորացներ։ 3 E. Bre! Mond, La Cilicie en 1919-1920, Paris 1921, p. 11 4 Թերզյան Ս., Հաճընի ութամսյա հերոսամարտը, Բուենոս Այրես, 1956, էջ. 698։ մատներ 5։ Այստեղ անհրաժեշտ ենք համարում նշել, որ չնայած նախապատրաստական ​​գործողություններին, զենքի բացակայությունն ակնհայտ էր։ 800 մարտիկներից միայն 300-ին է զենք տրվել 6։ 1920 Փետրվարի վերջին Հաճընի դրությունը վատացավ։ Februaryինված ուժերի գլխավոր հրամանատարությունը փետրվարի 22-ին խորհրդակցություն է հրավիրել։ Սարգիս Չեպեչյանն ասաց, որ մարտերի ձյան հալվելուց հետո թուրքերի կողմից հնարավոր հարձակումը տեղի կունենա, ուստի մենք պետք է շատ զգոն լինեինք։ Նրանք որոշեցին երեք հոգանոց պատվիրակություն ուղարկել Ադանա, գնդապետ Ե. Հաճընի վիճակը Բրեմոն ներկայացնելու համար, եթե հնարավոր է, օգնություն խնդրեն, որպեսզի կամավորական խմբեր կազմակերպվեն այստեղ։ Հաճընցիները հույս ունեին օգնություն ստանալ ֆրանսիացի զինվորներից։ Պատվիրակության կազմում էին արքեպիսկոպոս Պետրոս Սարաչյանը, Հարություն Խաչատրյանը և ազգային դպրոցի տնօրեն Շմավոն Փոստոյանը 7։ Նույն օրը պատվիրակությունը, յոթ ոստիկանի ուղեկցությամբ, շարժվեց դեպի Սիս, որտեղ նրանք հանդիպեցին քաղաքի ֆրանսիացի նահանգապետ կապիտան Թայարդայի հետ և տեղեկացրին նրան իր առաքելության նպատակի մասին։ Մարտի 5-ին պատվիրակությունը ժամանեց Ադանա։ Երկու օր անց Միհրան Թամաթյանի գլխավորած պատվիրակությունը ներկայացավ Կիլիկիայի գլխավոր նահանգապետ, գնդապետ Բրեմոնին։ Վերջինս խոստացավ զենք ու սնունդ ուղարկել Հաճի կամավորական խմբերին։ Մարտի 9-ին 200 հայ երիտասարդներ պատրաստակամություն հայտնեցին մեկնել Հաճ, բայց, հակառակ Բրեմոնի խոստմանը, Ֆրանսիայի ռազմական իշխանությունները հրաժարվեցին զենքը հանձնել ՝ պատճառաբանելով, որ կամավորները պետք է հասնեն Սիս և այնտեղ զենք վերցնեն։ Մարտի 10-ին պատվիրակության անդամները կրկին այցելեցին Բրեմոն։ Պարզվեց, որ խոստացված զենքն ու զինամթերքն ամբողջությամբ ընկել էին թուրք չեչենների ձեռքը 8։ Թայարդը Սսեցիից և Հաճընից ժամանած 80 երիտասարդների հանձնարարել էր մեծ քանակությամբ զենքեր, փամփուշտներ և պայթուցիկ նյութեր տեղափոխել Հադջին Յաղբասանի վրայով, որտեղ գերակշռում էին թուրքական գյուղերը։ Անվտանգության համար կամավորները որոշեցին հակառակ ուղղությամբ գնալ. Սարեր 5 Թերզյան Ս., Նշում, աշխատանք, էջ 212-213, Սահակյան Ռ., Նշում, աշխատանք, էջ 168-169, Արամ Ասպետ, դրվագներ Հաչնոյի հերոսամարտը և հերոսի ոդիսականը, Բեյրութ, 1961, էջ 75-78։ 6 ՀԱԱ, զ. 408, գ. 1, գ. 142, թ. 13 7 Մաշտոցի անվան Մատենադարան, Արշակ Ալփոյաջյանի արխիվ, թուղթ։ 14, փաստաթուղթ 29, հատոր 2։ 8 Մաշտոցի անվան Մատենադարան, Արշակ Ալփոյաջյանի արխիվ, թուղթ։ 14, փաստաթուղթ 29, տարի 12։ միջոցով Տեղեկանալով նրանց մտադրության մասին ՝ Թայդան խստորեն արգելեց դա։ Իմանալով դա ՝ քեմալականները շրջապատեցին հայերին։ Փրկվել է ընդամենը 18-20 մարդ։ 40 սայլ զինամթերք ընկան թուրքերի ձեռքը 9։ Այդ իրադարձությունների մասին հետաքրքրաշարժ վկայություններ թողեց սփյուռքահայ հեղինակ Մ. Սեպուհ Վերջինս նշեց. «Միակ անձը, որը պատասխանատու էր մեծ քանակությամբ զինամթերք Հաջ տեղափոխող ջոկատի պաշարման համար, Սեմիզյան կոչվող հրեշավոր դավաճանն էր Էվերեկից, ով, պատահաբար իմանալով զինամթերքի ջոկատի մեկնելու մասին, անհապաղ տեղեկացրեց ներկայացուցչին հեռագիրը։ « Այսպես ավարտվեց Ֆրանսիայի ռազմական իշխանությունների օգնությունը Հաճընին։ Մարտի 14-ին Միհրան Թամաթյանին ուղղված հեռագրում Բրեմոնը ավելորդ չհամարեց եւս մեկ անգամ հիշեցնել, որ, հակառակ իրենց կամքի, նրանք դեռ ոչինչ չեն կարող անել հայերին օգնելու համար։ Իր հուշերում Բրեմոնը նշել է, որ Հայաստանի ղեկավարները և Հաճընի բնակիչները բազմիցս դիմել են Ֆրանսիայի ռազմական իշխանություններին `խնդրելով հայկական լեգեոնի ջոկատ ուղարկել Հաճըն, բայց նրանք չեն կատարել այդ խնդրանքները 11։ Հաճընցիները մնացին անելանելի դրության մեջ։ Մնում էր միայն կազմակերպված նահանջել Սիս, քանի դեռ քաղաքը ամբողջովին չի գրավել թուրքերը, կամ մնալ ու ընդունել անհավասար մարտը։ Մարտի 14-ին Հաճընի պատվիրակության ղեկավար Պետրոս եպիսկոպոս Սարաջյանը հեռագիր է հրապարակել ՝ խորհուրդ տալով անհապաղ դուրս գալ։ Միլրան Թամաթյանի գլխավորությամբ Կիլիկիայի ազգային խորհրդի անդամները հակառակ մոտեցում ցուցաբերեցին Հաճընի պաշտպանության հարցում։ Վերջինս կարծում էր, որ ոչ մի դեպքում չպետք է հանձնվի ՝ ընտրելով նահանջի ճանապարհը։ Դա կարող է խայտառակ լինել հայերի համար։ 1920 թ. Մարտի 14-ին, Մ. Թամաթյանը նամակ ուղարկեց Հաճին ՝ իր եպիսկոպոս Պետրոս Սարաչյանի կեղծ ստորագրությամբ, որում ասվում էր. , թուղթ .14, փաստաթուղթ 29, 12-13, ՀԱԱ, էջ 408, գ. 1, մ. 124, թ. 1-2։ 10 Սեպուհ Մ., Հաճընի ողբերգությունը, հավաստի տեղեկություններ, Հալեպ, 1960, էջ 52։ 11 E. Bremond, նշվ. Cit., Էջ 45։ «Շարունակեք մարտը, և մի քանի օրից դուք կունենաք 1200 հոգու օժանդակ ուժ»։ Այս հեռագրից կարելի է եզրակացնել, որ ամեն դեպքում օգնության հույս կար, որ միգուցե Ֆրանսիայի կառավարությունը փոխի իր քաղաքականությունը հայերի նկատմամբ։ Մարտի 15-ին Թ. Թամաթյանի նախագահությամբ գումարվեց Ազգային միության համատեղ միջկուսակցական ժողով `Հաճընի հարցը քննարկելու համար։ Հանդիպման ժամանակ Մ. Թամաթյանը տեղեկացրեց, որ Բրեմոնը Սիսի ֆրանսիացի նահանգապետ կապիտան Տայարդայի միջոցով հեռագիր է ուղարկել Հաճըն ՝ մասնակի նահանջ պատվիրելու մասին։ Միայն կանայք, երեխաներն ու նորածինները պետք է հետ քաշվեին։ Սակայն, ի պատասխան Բրեմոնի որոշման, Հաճընի մարդիկ հրաժարվեցին մնալ և պաշտպանել միայն Հաճընի ավերակները 13։ Այդ պատճառով նրանք որոշեցին, որ ոչ ոք չի նահանջի, նրանք կմնան քաղաքում։ Միհրան Թամաթյանը իր անձնական պատասխանատվությամբ նամակ է ուղարկել Հաջին, որում ասվում է. «Մի նահանջիր, դիմադրիր սպասել օգնության» 14։ Իմանալով հանդիպմանը կայացված որոշման մասին ՝ Պ.Սարաչյանը դեմ արտահայտվեց դրան ՝ հայտարարելով, որ իրենք ճակատագրական սխալ են թույլ տալիս։ Նա պատվիրակության անդամ Շ. Հեռագիր ուղարկել Փոստոյանին իր անհապաղ նահանջի մասին, որը, ցավոք, հաճընցիների համար, նրան չհասավ։ Ինչպես նկատեցինք, Հայ ազգային միությունում կային տարաձայնություններ և իրարամերժ տեսակետներ, որոնք էլ ավելի էին բարդացնում իրավիճակը։ 1920 Հաճընը ամբողջովին պաշարված էր մարտի 15-ից, և արտաքին աշխարհի միջև հեռագրային կապը խզվել էր։ Քեմալի բանակի հրամանատար Կոզան օղլու Դողանը նախ խաբեության ու խորամանկության միջոցով փորձեց հաջողության հասնել։ Մարտի 17-ին նա դիմեց Հաճընի ինքնապաշտպանության կոմիտե ՝ բանակցություններ սկսելու առաջարկով։ Բանակցությունները տեւել են 12 օր։ Թուրքական կողմը պահանջեց զենքերը հանձնել ՝ հայտարարելով, որ իրենց միակ նպատակը ֆրանսիացիներին վտարելն է։ Վերջինիս սպառնացող նամակը Հաճ էր հասել մարտի 28-ին, 15-ին։ Ստանալով բացասական պատասխան ՝ ապրիլի 10-ին, թուրքական բանակը հարձակվեց Գոպուշ կոչվող թաղամասի վրա, իսկ երկու օր անց ՝ Կիլիկիա շրջանում գտնվող Սուրբ Հակոբ վանքի ուղղությամբ։ Theորքերին հաջողվեց գրավել վանքը։ Մաշտոցի անվան մատենադարան, Արշակ Ալպոյաջյանի արխիվ, թուղթ։ 14, վավերացում 29, 16։ 13 Նույն տեղում, 16-17։ 14 Նույն տեղում, 19։ 15 Թերզյան Ս., Նշվ. Cit., Pp. 267-268թթ. Completeողովուրդը շարունակեց հերոսաբար պաշտպանվել լիակատար շրջափակման մեջ 16։ Անհաջող `Դողանը դիմեց մեկ այլ հնարքի` անուղղակի բանակցություններին։ Ապրիլի 16-ին նրանք Հաճը ուղարկեցին Բրիտանական Սփոփող Միության ներկայացուցիչ պարոն Իփիին և Գրեթեթ ամերիկյան մանկատան տնօրեն տիկին Քոլթին, ովքեր իրենց հետ բերեցին Դողանի պայմանները։ 1. պարզել Թուրքիայի դրոշը, 2. հանձնել Ֆրանսիայի կառավարության տրամադրած զենքն ու զինամթերքը, 3. Հաջինում ստեղծել Թուրքիայի ազգային կառավարություն 17։ Պահանջները մերժվեցին։ Հաճընի բնակիչները հրաժարվեցին զենքերը հանձնել ՝ պատճառաբանելով, որ դրանք միայն ինքնապաշտպանության համար են։ Թուրքիայի կառավարությունը նոր ուժեր կենտրոնացրեց քաղաքի շուրջ, իսկ ապրիլի 30-ին նրանք հարձակվեցին ու ռմբակոծեցին ամբողջ քաղաքը։ Հաճընը հայտնվեց ծանր իրավիճակում։ սպառվել է զինամթերք։ Մայիսի 30-ին Հադջինից Ադանա ժամանած երկու սուրհանդակները հայտնեցին, որ յուրաքանչյուր հրացանի համար ունեցել են ընդամենը 15 փամփուշտ, և որ նրանք գտնվում են անելանելի վիճակում 18։ 1920-ին ամենամեծ հարվածը հասցվեց Հաճընի ժողովրդին։ Դա 1945 թ. Մայիսի 30-ին կնքված ֆրանկո-քեմալական զինադադարն էր, համաձայն որի `ֆրանսիական զորքերը լքեցին Սիսը, նահանջեցին Ադանա` իրենց հետ տանելով հայ բնակչությանը `մեծապես բարդացնելով ջանքերը։ հայ կամավորներին, որոնք շտապում են օգնել Հաճընին 19։ Այսպիսով, ֆրանսիացիները վերջապես հրաժարվեցին օգնություն տրամադրել Հաճընի բնակիչներին։ 1920 թ. Հունիսի 14-ին Մ. Թամաթյանը հրավիրեց իր մոտ Հաճընի հայրենակցական միության անդամներին, որոշ Հաճընի բնակիչներին ասաց, որ պաշարված Հաճընի ֆիզիկական գոյությունը փրկելու միակ ճանապարհը թուրքերի հետ հաշտվելն է, ուստի նա առաջարկեց նամակ ուղարկել Հաճըն ժողովրդին ամերիկյան միսիոներ Թաթ 20-ի միջոցով։ Նշենք, որ իրադարձությունների ականատեսներից և մասնակիցներից ոչ ոք չի նշում, թե ինչու, այնուամենայնիվ, նշված նամակը չի փոխանցվել Հաճըն։ Ի վերջո, բացի ինքնաթիռից, կային շատ այլ միջոցներ։ Այն կարող էր ուղարկվել Հաճընի մեսենջերներից մեկի կողմից (որը, ինչպես այն ժամանակ, 16 Նույն տեղում)։ 17 Նույն տեղում, էջ. 307-308թթ. 18 Նույն տեղում, Պ. 19 Ե. Չարենցի անվան գրականության և արվեստի թանգարան, Zapապել Եսայան հիմնադրամ, հտ. 289, թ. 29 20 Նոր Հաճն, 1966, թիվ 11, էջ 30։ Նրանք նաև հաղորդեցին Հաճընի վիճակի մասին ավելի ուշ ՝ դոկտոր Թաթիի կամ մեկ այլ ամերիկացի միսիոների միջոցով։ Բերված փաստերից կարելի է ենթադրել, որ նամակը Հաճընին չուղարկելու հիմնական պատճառը Ադանայում բնակվող 40 հաճընցիների դժգոհությունն էր։ Այդ մասին է վկայում հունիսի 27-ին Ադանայի Աբգարյան վարժարանի բակում անցկացված բազմահազարանոց հանրահավաքը, որի հիմնական նպատակը, ինչպես իր հուշերում նշում է Կ. Իզմիրլյանն ասաց. «Գրավոր նամակի դեմ բողոքելը ժողովրդին հրավիրում էր կամավոր գրանցվել ՝ Հաճընը ազատելու համար»։ Նշված ցույցի մասնակիցները եկել են այն եզրակացության, որ «հերոս Հաճընը չպետք է խաղաղություն խնդրի, համբուրի թուրքի ձեռքը։ Ազգը նրա ողնաշարն է, նա պատրաստ է գնալ… "211920. Հուլիսին ստեղծվեց" Հաճընի արտակարգ արշավների կոմիտեն ", որի նպատակն էր կամավորական խումբ ստեղծել Հաճըն ուղարկելու համար։ Հուլիս-օգոստոս ամիսներին մենք կարողացանք հավաքել 300 կամավորներ ՝ Ախարչայում կենտրոնանալու համար։ Օգոստոսի 5-ին Քայդսակ Արամի (Թերզյան) գլխավորությամբ շուրջ 200 կամավորներ աննկատ մոտեցան թուրքական դիրքերին, ոչնչացրին մի ամբողջ վաշտ, հակահարվածով մեծ կորուստներ պատճառեցին թշնամուն և սեպտեմբերի 20-ին գրավեցին Ռումլու քաղաքը 22։ Այնուամենայնիվ, Հաճընի ճակատագիրն արդեն կանխորոշված ​​էր։ Մեծ դժվարությամբ կազմավորված հայ կամավորների փոքր ջոկատը չհասցրեց մեկնել Հաճ։ Սեպտեմբերի 22-ին, երբ կամավորական խումբը պատրաստվում էր մեկնել Հաճ, ֆրանսիական զորքերը շրջապատեցին Ախարչանը, զինաթափ արեցին հայ կամավորներին և արտաքսեցին Կիլիկիայից 23։ Կարելի է ասել, որ սա Հաճընի ժողովրդին օգնելու վերջին փորձն էր, որը ավարտվեց անհաջողությամբ։ Հիմնական մեղավորը Ֆրանսիայի իշխանություններն էին։ Վերջիններս, համաձայնության գալով թուրքերի հետ, ամեն կերպ խոչընդոտում էին կամավորական խմբերի ձեւավորմանը։ Հոկտեմբեր 15-ին քեմալական զորքերը գրոհեցին բոլոր ուղղություններով ՝ ջարդուփշուր արելով պաշտպանական գծերը, ներխուժելով քաղաք, հրկիզելով այն ու դաժանորեն ոչնչացնելով քաղաքի ամբողջ հայ բնակչությանը։ Միայն 380 հոգանոց ջոկատին հաջողվեց ճեղքել պաշարումը, հասնել «Jiիհան», ապա ՝ «Ադանա 24»։ 21 Կ. Իզմիրլյան, «Նոր Հաճն» Հաչնոյի ցեղասպանության արագ վերլուծություն։ 1966, թիվ 10, էջ 270։ 22 Թերզյան Ս., Նշում, աշխատություն, էջ 370։ 23 ՀԱԱ, զ. 408, գ. 1, գ. 142, թ. 15-16-ին։ 24 Նույն տեղում, 16։ Այսպիսով ավարտվեց Հաճընի հերոսական ինքնապաշտպանությունը։ Անցոն անցավ ֆրանսիական երկպաշտպան քաղաքականությանը։ Unfortunatelyավոք, Հաճընի բնակիչներին չհաջողվեց փրկվել կոտորածներից, այնուամենայնիվ, Հաճընի ինքնապաշտպանությունը մեր պատմության վառ էջերից մեկն է, որն արտացոլում է հայ ժողովրդի անկոտրում կամքն ու ուժեղ ոգին։ Մարինե Բեժանյան ՀԱAGՆԻ 1920 ԻՆՔՆԱՊԱՇՏՊԱՆՈՒԹՅՈՒՆ Բանալի բառեր. Հաճըն, Կիլիկիա, Ֆրանսիա, կամավորներ, հայկական լեգեոն, ինքնապաշտպանություն։ Ամփոփում ։

example873

example873

Օսմանյան վերջին խալիֆ Աբդուլ Մեջիդ 2-րդին վիճակված էր գործունեություն ծավալել Օսմանյան կայսրության մայրամուտի շրջանում, որին հաջորդեց Թուրքիայի Հանրապետության ձևավորումը։ Ի տարբերություն սուլթանի և Օսմանյան դինաստիայի մյուս անդամների՝ Մեջիդը փորձում էր անել ամեն ինչ՝ հանուն իր երկրի փրկության։ Սակայն, տարբեր էին այն ուղիները, որով գնում էին երկրում փաստացի իշխանության հասած Մուստաֆա Քեմալն ու վերջին խալիֆ Աբդուլ Մեջիդը։ Հակամարտությունն ավարտվում է հնի պարտությամբ և նորի հաղթանակով։ Սուլթանության ու խալիֆայության վերացմամբ, սակայն, չխարխլվեց հասարակության կրոնական հենքը։ Թուրքիայի քաղաքական ուժերի համար կրոնական գործոնը մինչ օրս էլ մնում է հասարակության վրա ազդելու և հաջողության հասնելու կարևոր բանալի։

ՕՍՄԱՆՅԱՆ ՎԵՐՋԻՆ ԽԱԼԻՖ ԱԲԴՈՒԼ ՄԵՋԻԴ 2-ՐԴԻԳՈՐԾՈՒՆԵՈՒԹՅՈՒՆԸ ՕՍՄԱՆՅԱՆ ԿԱՅՍՐՈՒԹՅԱՆՄԱՅՐԱՄՈՒՏԻ ՇՐՋԱՆՈՒՄԱբդուլ Մեջիդ 2-րդին վիճակված էր լինել օսմանյան վերջին խալիֆը։ Սույն հոդվածում ներկայացվում են Աբդուլ Մեջիդի կյանքի որոշ կարևոր դրվագներ, վերհանվում են Թուրքիայի Հանրապետության հիմնադիր Մուստաֆա Քեմալ Աթաթյուրքի և գահաժառանգ, ապա խալիֆ Աբդուլ Մեջիդի հարաբերությունների խորքային էությունը, Աբդուլ Մեջիդի համարձակ ջանքերը երկրի ղեկը Օսմանյան դինաստիայի ձեռքում թողնելու, դինաստիայի նախկինփառքն ու հզորությունը վերականգնելու ուղղությամբ։ Ներկայացվում է նաևԱբդուլ Մեջիդի կողմից աքսորի տարիներին գրված մի հոդված, որտեղ Օսմանյան դինաստիայի անդամ խալիֆը խոսում է Օսմանյան սուլթան-խալիֆներիթերությունների, նրանց գործունեության ամոթալի և իրենց դիրքին ամենևինպատիվ չբերող քայլերի մասին։ Աբդուլ Մեջիդ 2-րդը ծնվել է 1868 թ. մայիսի 29-ին Ստամբուլում։ Նա սուլթան Աբդուլազիզի (1861-1876 թթ.) և Հայրանդիլ սուլթանուհու որդին էր1։ Երբ հայրը սպանվեց, Աբդուլ Մեջիդը յոթ տարեկան էր։ Ապագա խալիֆը կրթություն է ստացել Յըլդըզ պալատի Շեհզեդան դպրոցում նորընծա սուլթան Աբդուլ Համիդի հովանավորությամբ։ Աբդուլ Մեջիդը մեծ հետաքրքրություն ուներ արվեստի նկատմամբ։ Ուսումնասիրում էր գրականություն, պատմություն, լեզուներ սովորելու մեծ ձիրքուներ։ Տիրապետում էր արաբերեն, պարսկերեն, ֆրանսերեն, գերմաներեն լեզուներին։ Մեջիդն իր յուրօրինակ տեղն ունի թուրք նկարիչների շարքում։ Եղելէ 1909 թ. ստեղծված Օսմանյան նկարիչների միության պատվավոր նախագահը։ Իր աշխատանքներն է ներկայացրել ինչպես երկրի ներսում, այնպես էլնրա սահմաններից դուրս կազմակերպված տարատեսակ ցուցահանդեսներին։ Աբդուլ Մեջիդը մեծ հետաքրքրություն էր դրսևորում նաև երաժշտությաննկատմամբ։ Տիրապետում էր ջութակին, դաշնամուրին, թավջութակին, կլավի1 Türkiye Diyanet Vakfı (cid։ 31)slam Ansiklopedisi, Istanbul ,1988, էջ 263։ Մեջիդը ունեցել է բավականին հարուստ գրադարան, որտեղ տեղ էինգտել նաև արևմտյան գրականության ականավոր դեմքերի գրքերը։ Այսպիսով՝ կարելի է փաստել, որ Աբդուլ Մեջիդը 2-րդը բազմակողմանիզարգացած, բարձր ինտելեկտի տեր անհատ էր, որը հետաքրքրվում էր ոչ միայն թուրքական, այլև արևմտյան գրականությամբ, երաժշտությամբ, կերպարվեստով, ուսումնասիրում էր պատմություն, գրականություն։ Թվում էր, թե «զուլումի» դարաշրջանի տեռորի ու հետապնդումների հետևանքով Օսմանյան կայսրությունում ընդդիմադիր տրամադրությունները կատարելապես ընկճված էին։ Սակայն դա այդպես չէր3։ Երիտթուրքական «Միություն և առաջադիմություն» կուսակցությունը կազմակերպում է պետական հեղաշրջում։ 1909 թ. ապրիլի 27-ին Դեպուտատների պալատի և Սենատի համատեղ նիստում ընթերցվեց շեյխ-ուլ-իսլամի ավանդական ֆեթվան, որը պարունակում էր սուլթան Աբդուլ Համիդին գահընկեց անելու և նրան խալիֆայիաստիճանից զրկելու հիմնավորումը։ Գահ է բարձրացվում կամազուրկ սուլթան Մեհմեդ 5-րդ Ռեշադը (1909-1918 թթ.)4։ Այն բանից հետո, երբ կասկածելի հանգամանքներում գահաժառանգ Յուսուֆ Իզզեդդինը ինքնասպան է լինում, նրա փոխարեն գահաժառանգ է դառնում Աբդուլ Մեջիդ 1-ին սուլթանիորդի Վահիդեդինը։ Մեհմեդ Ռեշադի մահից հետո գահ է բարձրանում Մեհմեդ6-րդ Վահիդեդինը, որին վիճակված էր լինել օսմանյան վերջին սուլթանը։ Գահաժառանգ է դառնում ապագա խալիֆ Աբդուլ Մեջիդը՝ սուլթան Վահիդեդինիհորեղբոր որդին։ Առաջին համաշխարհային պատերազմում պարտությունից հետո Օսմանյան կայսրությունը հայտնվեց չափազանց ծանր վիճակում։ ՄայրաքաղաքՍտամբուլը գրավվեց անգլիական զորքերի կողմից, իսկ սուլթանը դարձավհաղթանակած պետությունների խամաճիկը։ Ի տարբերություն կամազուրկսուլթան Մեհմեդ 6-րդի՝ գահաժառանգ Աբդուլ Մեջիդը փորձեց դուրս բերելերկիրը օկուպացիայից և փրկել այն։ Այս ընթացքում Օսմանյան կայսրությունում ձևավորվեց թուրքական տեսանկյունից որպես «ազատագրական պատերազմ» հորջորջվող, բայց իրականում ազգայնամոլական բնույթ ունեցող Քեմալական շարժումը։ Աբդուլ Մեջիդըկապեր հաստատեց շարժման մասնակիցների և անձամբ ղեկավար Մուստաֆա Քեմալի հետ, իբրև Օսմանյան դինաստիայի ներկայացուցիչ՝ հավակնումէր գլխավորել շարժումը և դառնալ սուլթան։ Քեմալի և Մեջիդի գերնպատակըմեկն էր՝ հանել երկիրը օտար ուժերի ազդեցության տակից և ապահովել նրա2 Eroğlu N., Bestekâr։ Halife Abdülmecid, Տե′ս http։ //sanatatak.com/view/Bestekr-Halife3 Բայբուրդյան Վ,, Օսմանյան կայսրության պատմություն, Երևան, 2011, էջ 583։ 4 Հասրաթյան Մ., Օրեշկովա Ս., Պետրոսյան Յու., Թուրքիայի պատմության ուրվագծեր,Երևան, 1986, էջ 211։ ինքնուրույն ընթացքը։ Սակայն եթե Մեջիդը դա տեսնում էր սուլթան-խալիֆայության ինստիտուտի պահպանմամբ, Օսմանյան դինաստիայի երբեմնի փառքը վերադարձնելու համատեքստում, ապա Քեմալը գնում էր այն ուղիով, որ Առաջին համաշխարհային պատերազմից հետո ընտրել էին մի շարք երկրներ՝միապետության վերացում և հանրապետության ձևավորում։ Մուստաֆա Քեմալը Ստամբուլում մի քանի անգամ հանդիպեց Մեհմեդ 6րդին, սակայն նրա մոտ չնկատելով հայրենիքը փրկելու որևէ ձգտում՝ ևս մեկանգամ համոզվեց, որ սուլթանը սոսկ երկիրը գրաված ուժերի կամակատարնէ։ Այս առումով բավական տարբեր էին սուլթանի ազգական գահաժառանգԱբդուլ Մեջիդի հայացքները։ Դամադ Ֆերիդ փաշայի և սուլթան Մեհմեդ 6-րդի դեմ պայքարում Մեջիդըփորձում էր օգտագործել Քեմալական շարժումը, իսկ Քեմալն իր հերթին ձգտում էր օգուտ քաղել Դամադ Ֆերիդ փաշայի և գահաժառանգ Աբդուլ Մեջիդի հակասություններից։ Աբդուլ Մեջիդը քանիցս փորձեց ի ցույց դնել սուլթանին Դամադ Ֆերիդփաշայի ապաշնորհությունը։ Այդ նպատակով 1919 թ. հուլիսի 16-ին Մեջիդըներկայացրեց մի հուշագիր, որում հայտարարում էր, որ Դամադ Ֆերիդ փաշան և կառավարությունը չեն կարողանում կառուցողական քայլեր ձեռնարկելԱնատոլիայի «kuva-i milliye» (Ազգային ուժեր) շարժման դեմ, հայտարարում էր,որ «kuva-yi milliye» շարժումը հիշեցնում է Ջելալեդինի դարաշրջանի ավազակությունները, իսկ Դամադ Ֆերիդ փաշան չի կարողանում որևէ բան անել։ Քննադատելով Փարիզի խաղաղության կոնֆերանսի հետ կապված Դամադ փաշայի դիրքորոշումը և հատկապես կոնֆերանսին հանձնած հուշագիրը՝ կարծիք հայտնեց, որ այն հակասում է ազգի և պետության շահերին։ Հուշագրիվերջում յոթ կետով ներկայացնում էր այն գլխավոր միջոցառումները, որոնքանհրաժեշտ էր ձեռնարկել։ Առաջին կետով պահանջում էր, որ խալիֆայությունը և սուլթանությունը անկողմնակալ լինեն քաղաքական տարատեսակ խմբավորումների և կարծիքների նկատմամբ (այստեղ ակնարկում է Մեհմեդ 6-րդի՝«Ազատություն և համաձայնություն» կազմակերպության հետ ունեցած կապը)։ Հինգերորդ կետով երկրում համաներում էր պահանջում, վեցերորդով նախատեսվում էր քննարկել Անատոլիայում ձևավորված համայնքների պահանջները և ընդունել նրանք, որոնք բխում են համընդհանուր շահերից։ Յոթերորդ կետով պետք էր միավորել ողջ իսլամական աշխարհը և աշխարհին ներկայանալորպես իր շահը գերնպատակ համարող ազգ5։ Այս հուշագիրը երկար ժամանակ գաղտնի էր պահվում։ Սակայն քեմալականները մի շարք թերթերումտպագրեցին այն՝ ամբողջ երկրին ի ցույց դնելով Աբդուլ Մեջիդի և սուլթանի ուՏե′ս http։ //www.atam.gov.tr/dergi/sayi-61/veliaht-abdulmecitin-ankaraya-davet-edilmesi-meselesi.Դամադ Ֆերիդ փաշայի միջև հակասությունները։ Քեմալականները այս քայլովնպատակ էին հետապնդում խռովություն առաջացնելու սուլթանական պալատի և կառավարության միջև՝ ցույց տալով ժողովրդին, որ Դամադ փաշայի հակառակորդների շարքում է անգամ սուլթանական պալատի ներկայացուցիչգահաժառանգը։ Երկիրը արևմտականացնելու, արդիականացնելու ճանապարհին Օսմանյան կառավարության, սուլթանական համակարգի թույլ, անպիտան լինելը ի ցույց դնելը քեմալականների համար սուլթանության ինստիտուտի վերացման համար հող նախապատրաստելու հիանալի հնարավորություն էր։ Այս քաղաքականությունը տվեց իր պտուղները. Դամադ Ֆերիդ փաշայի կառավարությունը փոխարինվեց Ալի Ռըզա փաշայի կառավարությամբ։ 1919 թ. հուլիսի 16-ի հուշագիրը միակը չէր իր տեսակի մեջ։ Ավելի վաղ՝1918 թ. նոյեմբերի 14-ին՝ Անտանտի զորքերի կողմից Ստամբուլի գրավմանհաջորդ օրը, Մեջիդը նամակ էր գրել Մեհմեդ 6-րդին, որով առաջարկում էր երկրի օկուպացիային արագ վերջ դնելու համար ուժեղ կառավարություն ստեղծել, հրավիրել սուլթանական խորհուրդ և որոշումներ կայացնել՝ հանուն Օսմանյան դինաստիայի պատվի և երկրի ապագայի։ Վահիդեդինին ներկայացրած մեկ այլ հուշագրով Մեջիդը մատնանշում էր գործող կառավարությանթուլությունները, իսկ 1919 թ. մայիսի 31-ի հուշագրով Աբդուլ Մեջիդը պարզաբանում էր, թե ինչպես, ինչ դիրքորոշմամբ պետք է Օսմանյան կայսրությունըներկայանա Խաղաղության կոնֆերանսին։ 1919 թ. հունիսի 12-ին Աբդուլ Մեջիդը դարձյալ նամակ ուղարկեց Վահիդեդինին՝ հայտարարելով, որ Անտանտիերկրների կողմից Օսմանյան կայսրությանը պարտադրվող պայմանները հավասարազոր են կախաղանի և ի չիք են դարձնում Ստամբուլի բնական սահմանները6։ Կարելի է ասել, որ Մեջիդը այս հարցում համակարծիք էր քեմալականների ազգայնամոլական գաղափարներին։ Նա պահանջում էր սուլթանից հայտնել Անտանտի երկրներին, որ նման պայմաններում խալիֆայությունը և սուլթանությունը չէին կարող կատարել իրենց գործառույթները։ Առաջարկում էրվերջ դնել Անատոլիայի «ազգայնականների» և Ստամբուլի միջև պայքարին(այն իրականում հրահրվում էր Անգլիայի կողմից, իսկ սուլթանը ընդամենը կատարում էր նրա կամքը), դինաստիայի ներկայացուցիչներից մեկի գլխավորությամբ պատվիրակություն ուղարկել Անտոլիա և փորձել միավորել երկու կողմերին։ Սա թերևս այդ իրավիճակում ամենախելամիտ և երկրի համար ամենաշահեկան քայլը կլիներ։ Սակայն Մեծ Բրիտանիան բնավ նման զարգացումներ չէր սպասում և չէր կարող թույլ տալ։ Որպես սուլթանական պալատի անդամ՝ Օսմանյան դինաստիայի ներկայացուցիչ Աբդուլ Մեջիդի դիրքորոշումըՏե′ս http։ //www.atam.gov.tr/dergi/sayi-61/veliaht-abdulmecitin-ankaraya-davet-edilmesi-meselesi.մտահոգում էր Մեծ Բրիտանիային։ Սուլթանը իրենց կամակատարն էր, իսկԱբդուլ Մեջիդն իր ըմբոստ կեցվածքով կարող էր խառնել խաղաքարտերը։ Անգլիացիների գործակալը փորձում է իրենց համար այդքան վտանգավոր անձիհետ տարատեսակ շփումների միջոցով մինչև վերջ բացահայտել նրա կողմնորոշումը, հասկանալ, թե սուլթանական պալատից ով էր անգլիացիների կողմնակիցը, և ով՝ ոչ։ Այդ գործակալը Մեծ Բրիտանիային տեղեկացնում էր, որ գահաժառանգը որդու՝ Օմեր Ֆարուքի հետ ցանկանում է գնալ Անատոլիա և միանալ քեմալականներին։ Անգլիացիներն էլ իրենց հերթին այդ մասին տեղեկացրել են Մեհմեդ 6-րդին՝ դրդել են կանխել այդ որոշման իրագործումը։ Մեհմեդ 6-րդի հրամանով Աբդուլ Մեջիդին երեսունութօրյա կալանքի տակ են առել, իսկ նրան վերահսկելու գործը հանձնարարել են Դամադ Ֆերիդ փաշային։ Այդուհանդերձ, Մեջիդը շարունակել է գաղտնի կապերն ու նամակագրությունըքեմալականների հետ։ Այս շրջանում քեմալականներին չափազանց մտահոգում էր այն հանգամանքը, որ Անտանտի ուժերը, օգտագործելով խալիֆի հոգևոր հեղինակությունը, փորձում էին ժողովրդին Անկարայի դեմ հանել և ներկայացնել նրան իբրև թշնամի։ Քեմալը որոշեց Մեջիդին որպես խալիֆի փոխանորդ հրավիրելԱնկարա և օգտագործելով խալիֆի հեղինակությունը՝ վերջ դնել Անկարայիկռիվներին, որոնք սնվում էին Ստամբուլի կրոնական քարոզչությունից։ Այսինքն՝ Քեմալի նպատակը Մեջիդի միջոցով ժողովրդին միավորելն էր։ ԱբդուլՄեջիդի նպատակը, սակայն, այլ էր՝ որպես Օսմանյան դինաստիայի ներկայացուցիչ՝ գլխավորել արդեն իսկ լայն թափ ստացած «ազգային ազատագրական» (իրականում ազգայնամոլական բնույթ ունեցող) շարժումը և դառնալսուլթան։ Մեջիդի կողմից մերժում ստանալուց հետո, սակայն, Քեմալը ևս մեկանգամ նամակ ուղարեց նրան՝ առաջարկելով դառնալ սուլթան։ Մեջիդը, գիտակցելով, որ Քեմալի առաջարկած սուլթանի գահին սիմվոլիկ դեր էր ունենալու և օգտագործվելու էր որպես գործիք նրա վերոնշյալ նպատակների համար,ևս մեկ անգամ մերժողական պատասխան տվեց, սակայն իր փոխարեն որդուն՝ Օմեր Ֆարուքին, ուղարկեց Անկարա, որպեսզի նա՝ որպես դինաստիայիներկայացուցիչ, գլխավորեր շարժումը։ Օմերին, բնականաբար, շատ կոպիտձևով հասկացրին, որ ինքն այնտեղ անելիք չունի, և հետ են ուղարկում Ստամբուլ՝ թույլ չտալով անցնել Անկարա։ Քեմալը գլխավորում էր արդեն իսկ մեծհաջողություններ արձանագրած շարժումը, փաստացի իր ձեռքն էր վերցրել երկրի ղեկը և պատճառ չուներ իր տեղը զիջելու որևէ մեկին։ Բացի այդ՝ Քեմալըշարժումը ստեղծել էր իր անձի շուրջ, և, բնականաբար, պալատական փափուկկյանք վարած ոմն Օմեր չէր կարող գլխավորել այն։ Բացի նշված հանգամանքներից՝ կար ևս մեկ՝ այս անգամ արդեն անձնական հանգամանք։ Դեռևս երիտթուրքերի շրջանում տարածում գտած սովորույթի համաձայն, ինչպես այն ժամանակ Էնվեր փաշան, Մուստաֆա Քեմալը ևս ձգտում էր ամուսնանալ սուլթանական դինաստիայից ծագող կնոջ հետ7։ Քեմալի ընտրյալը, որի հետ նա որոշակի կապեր էր ունեցել, Մեհմեդ 6-րդ սուլթանի դուստր Սաբիհան էր։ Սակայն Քեմալին թույլ չեն տվել ամուսնանալ Սաբիհայի հետ և վերջինիս ամուսնացրել են Աբդուլ Մեջիդի որդու՝ Օմերի հետ։ Աբդուլ Մեջիը սրանով փորձել էցույց տալ, որ հրաժարվում է Օսմանյան պալատի և Վահիդեդինի նկատմամբընդդիմադիր կեցվածքից, ցանկանում է վերջինիս հետ խաղաղության եզրերգտնել և վերջ դնել իր ընդդիմադիր կեցվածքի պատճառով սուլթանական պալատի և կառավարության հետ բախմանը։ Այսպիսով՝ ստացվում է, որ Քեմալիև Օմերի թշնամական հարաբերությունների մեջ, քաղաքական, գաղափարական հանգամանքներից բացի, որոշակի դերակատարում ունեցավ նաև անձնական նշված դրվագը։ Օմերի հետ ուղարկվելուց հետո Մեջիդը չափազանց կոպիտ նամակ էգրեց Քեմալին, հայտարարեց, որ ոչ ոք իրավունք չունի իր կամքը թելադրելսուլթանական դինաստիայի որևէ ներկայացուցչի։ Մեջիդը այս բողոք-նամակով ընդդիմացավ է Անկարայի այն որոշմանը, ըստ որի՝ սուլթանական դինաստիայի որևէ ներկայացուցիչ չպիտի ոտք դներ Անատոլիա։ Սա նշանակում էր,որ թուրք ժողովրդի և Օսմանյան դինաստիայի ճանապարհները հստակորենբաժանվում էին։ Քեմալը հայտարարեց, որ անձամբ ճանաչում է Օմերին և գիտի նրա՝ խալիֆ-սուլթան դառնալու մտադրության մասին։ Նա նշում էր, որ Օմերի Անկարագնալու անհնարինության և ոչ նպատակահարմար լինելու մասին ասել է վերջինիս։ Օմերին Անկարա բերելը, սուլթան-խալիֆ դարձնելը հնարավոր չէր, քանի որ այդ շարժումը, Քեմալի ասելով, Անատոլիայի ազատագրության շարժումն էր և սահմանափակվելու էր միայն դրանով8։ Այսպիսով՝ երկրում փաստացի մեծ իշխանության հասած և արտաքինքաղաքականության մեջ էլ հաջողություններ գրանցած քեմալականների՝ սուլթանական ապարատի անվանարկման, հեղինակազրկման տարատեսակ ձեռնարկումներից հետո՝ 1922 թ. նոյեմբերի 1-ի լույս 2-ի գիշերը՝ ժամը 3-ին, ծափահարությունների տարափով Թուրքիայի Ազգային մեծ ժողովում ընդունվեցսուլթանության վերացման երկու կետից բաղկացած օրենքը։ Առաջին կետովհայտարարվում էր, որ Ազգային ուխտի սահմաններում (Misak-I milliye), ԹԱՄԺկառավարությունից բացի, այլ կառավարություն չի ճանաչվում։ Իսկ երկրորդ7 Մուստաֆա Քեմալն ընդհանրապես մրցակցում էր Էնվեր փաշայի հետ և ամեն ինչում աշխատում էր հետևել նրա օրինակին։ Առաջին հայացքից խիստ անձնական թվացող, բայց իրականումքաղաքական նպատակներ հետապնդող ամուսնության հարցը ևս բացառություն չէր։ Տե′ս http։ //www.atam.gov.tr/dergi/sayi-61/veliaht-abdulmecitin-ankaraya-davet-edilmesi-meselesi.կետի համաձայն՝ Թուրքական պետությունը հայտարարվում էր խալիֆայության ինստիտուտի հենարան9։ Փաստորեն՝ սուլթանությունը վերացվում էր, սակայն խալիֆայությունըպահպանվում էր։ Խալիֆայության բարդ ինստիտուտը, իր խորքային էությամբձևավորվելով դեռ Մուհամմադ մարգարեի մահից հետո, դարեր շարունակ միավորում էր ոչ միայն Օսմանյան կայսրության, այլև ամբողջ աշխարհի մուսուլմաններին։ Օսմանյան կայսրության մուսուլման քաղաքացիների գիտակցության մեջ ամրագրված էր այն գաղափարը, որ իրենք խալիֆայության քաղաքացիներն են, մի պետության քաղաքացիները, որի ղեկավարը ողջ մուսուլմանական աշխարհի առաջնորդն է, և բնական է, որ Մուստաֆա Քեմալը, գիտակցելով, որ մեկ օրում չի կարող վերացնել նման խորը արմատներ ունեցող և ազդեցիկ համակարգը, սկզբնական շրջանում խուսափում էր դրա դեմ բացահայտորեն և կտրականապես հանդես գալուց և քայլ առ քայլ, հետևողականորենհեղինակազրկում էր այն, ինչպես արեց սուլթանության ինստիտուտի դեպքում։ Բացի այդ՝ Քեմալը միանգամից չգնաց խալիֆայության վերացմանը՝հաշվի նստելով այն հանգամանքի հետ, որ Լոզանի կոնֆերանսի ընթացքումԹուրքիան կարող էր օգտագործել իսլամական աշխարհի կենտրոն լինելու հանգամանքը Անգլիայի ու Ֆրանսիայի վրա ճնշման լծակներ ունենալու համար,քանզի նրանց գաղութների բնակչության մեծամասնությունը դավանում էր իսլամ10։ Նշված դեպքից հետո սուլթանը գահին մնալու որոշ անհույս փորձերիցհետո նամակ գրեց Ստամբուլում օկուպացիոն ուժերի գլխավոր հրամանատար Չարլզ Հարինգթոնին՝ հայտնելով, որ իր անձը վտանգված է, ինքը ցանկանում է հնարավորինս շուտ լքել Ստամբուլը և ապաստան է խնդրում անգլիական իշխանություններից։ 1922 թ. նոյեմբերի 17-ին՝ ժամը 6-ին, ինը հոգանոց շքախմբի հետ նրան նախ տարան Թոփհանե նավահանգիստ, ապա անգլիական նավով տեղափոխեցին Մալթա։ Հետագայում տեղափոխեցին Ջիդդե, ապա Կիպրոս, այնտեղից էլ՝ Սան Ռեմո, որտեղ էլ ապրում է մինչև կյանքիվերջ11։ Օսմանյան սուլթանը կյանքի վերջին շրջանում հայտնվեց ծայրահեղ աղքատության մեջ. նա ապրում էր վարձով՝ կուտակելով բազմաթիվ պարտքեր,որոնց պատճառով նույնիսկ մահից հետո հանգիստ չգտավ։ Թույլ չտվեցին թաղել սուլթանին, մինչև դուստրը չվճարեց այդ պարտքերը։ 9 Hür A., Bir zamanlar Halifelik vardı, Տե′ս http։ //arsiv.taraf.com.tr/yazilar/ayse-hur/bir-zamanlar10 Տե՛ս «Թուրքիայի հանրապետության պատմություն», բուհական դասագիրք, Երևան, 2014, էջ49։ 11 Տե՛ս Hür A., Bir zamanlar Halifelik vardı, Տե′ս http։ //arsiv.taraf.com.tr/yazilar/ayse-hur/bir-zamanlarՕսմանյան կայսրության առաջնորդը միավորում էր ինչպես աշխարհիկ,այսպես էլ հոգևոր իշխանությունը, իսկ Քեմալը, արդեն իսկ նշված հանգամանքներից ելնելով, չէր կարող միանգամից վերացնել խալիֆայության ինստիտուտը, ուստի նոր խալիֆ ընտրելու անհրաժեշտություն առաջացավ։ 1922 թ. նոյեմբերի 18-ին կայացած Ազգային ժողովի նիստում ընտրվելիքխալիֆին հավատարմության երդում տալ-չտալու, նրա՝ Բուրսայում թե Անկարայում բնակվելու նպատակահարմարության հարցերի քննարկումից հետոտեղի ունեցավ խալիֆի ընտրությունը։ Ընտրությանը մասնակցած պատգամավորից 148-ը քվեարկեցին հօգուտ Աբդուլ Մեջիդի։ Ինը պատգամավորձեռնպահ էր, իսկ 2 ձայն բաժին ընկավ Աբդուլ Համիդ 2-րդի որդիներ Սելիմինև Աբդուռահիմին12։ Այսպիսով՝ Աբդուլ Մեջիդը դարձավ խալիֆ՝ Աբդուլ Մեջիդ2-րդ անունով։ Խալիֆայության ինստիտուտը պահպանվում էր, սակայն արդեն ունենալու էր սիմվոլիկ նշանակություն։ Այն այլևս չէր կարող ունենալ նախկին ազդեցիկ դիրքը. ընդամենը լինելու էր ձևական կառույց՝ զուտ հոգևոր գործառույթներով։ Խալիֆի օծման արարողությունը Քեմալի որոշմամբ անցնելու էր պարզու հասարակ ձևով։ Աբդուլ Մեջիդը, սակայն, որոշ պահանջներ ներկայացրեց։ Ի թիվս այլ պահանջների՝ Քեմալը մերժեց նաև Աբդուլ Մեջիդի՝ Ֆաթիհի հանդերձանք կրելու ցանկությունը, նաև հստակ հասկացրեց, որ Աբդուլ Մեջիդըկարող է օգտագործել միայն Մեհմեդ 6-րդի «Halife-I müslümin» («Մուսուլմանների խալիֆ») և «Hadim ül-Haremeyn» («Մեքքա և Մադինա քաղաքների ծառա») պատվանունները։ Աբդուլ Մեջիդը հին օրերը հետ բերելու երազանքով էրտարված, իսկ Քեմալը, բանականաբար, չէր կարող թույլ տալ այնպիսի բան, որը կունենար ռազմական խորհուրդ և խալիֆին կօժտեր այլ գործառույթներովու իրավունքներով՝ բացի հոգևորից։ Քեմալը հստակորեն հասկացնում էր Աբդուլ Մեջիդին, որ իր խալիֆ լինելը չէր ենթադրում որևէ միջամտություն պետական ու ռազմական գործերին։ Այն ժամանակները, երբ սուլթան խալիֆըմիաժամանակ իր ձեռքում էր պահում երկրի թե′ աշխարհիկ և թե′ հոգևոր իշխանությունը, մնացել էին պատմության մեջ։ Դրա մասին էին վկայում հետևյալ մանրամասները՝ կապված օծման արարողության հետ։ Արարողությանժամանակ ուրբաթօրյա աղոթքը ընթերցվում էր նախ Անկարայում՝ «Hacıbayram veli» մզկիթում, հետո՝ միայն Ստամբուլում։ Երբ արարողության մասնակիցները գնում են Ֆաթիհ մզկիթ, ուրբաթօրյա նամազից առաջ հութբանընթերցում էր ոչ թե Նորին սրբություն խալիֆը (ի դեպ, այդ կոչումը նրան տրվել էր ԹԱՄԺ կողմից), այլ պատվիրակության նախագահ Մուֆիդ Էֆենդին, իսկ մզկիթի բակում հնչում էր հիմնը13։ Սրանով քեմալականները ընդգծում էին,12 Տե՛ս նույն տեղում։ 13 Նույն տեղումոր այդուհետև իշխանությունը գտնվում է Անկարայի ձեռքում, և որ իրենքգնում են դեպի երկրի աշխարհիկացում, ինչն այս դեպքում ենթադրում էր ոչմիայն հոգևոր իշխանության տարանջատում աշխարհիկից, այլև պետությանվերահսկողություն եկեղեցու նկատմամբ։ Խալիֆի օծման արարողությունից անմիջապես հետո պետական իշխանության և նորընծա խալիֆ Աբդուլ Մեջիդի հակասությունները սկսեցին ավելիխորանալ։ Առաջին անախորժությունը սկսվեց, երբ Աբդուլ Մեջիդը արարողությունից հետո շնորհակալական հեռագիր ուղարկեց ոչ թե ԹԱՄԺ նախագահությանը, այլ «Անկարայում գտնվող Ազգային մեծ ժողովի ղեկավար Նորինգերազանցություն մարշալ Մուստաֆա Քեմալին» և ստորագրեց «HalifeyiResullulah Hadimül Haremeyni-ş şerifeyn Abdülmecid bin Abdülaziz han» («Աբդուլազիզ սուլթանի որդի Ալլահի փոխանորդ խալիֆ, Հարեմեյնի ծառա Նորինգերազանցություն Աբդուլմեջիդ») արգելված տերմինով։ Ստացվում է՝ ԱբդուլՄեջիդը չէր ճանաչում ԹԱՄԺ-ն որպես երկրի գերագույն իշխանություն, ավելին՝ չէր ընդունում սուլթանության վերացման, միայն խալիֆ լինելու և զուտհոգևոր գործառույթներով օժտված լինելու հանգամանքները։ Որոշ ժամանակ անց Աբդուլ Մեջիդը խնդրեց թույլ տալ իսլամական պետությունների ղեկավարներին հրավիրել Թուրքիա, որպեսզի իսլամական աշխարհը ծանոթանա խալիֆայությանը։ Իսկ հանրապետության հռչակումից հետո սկսեցին խալիֆին այցելել ու նրան վստահություն հայտնել Քյազիմ Կարաբեքիրը և մի շարք այլ նշանավոր անձինք։ Ռեֆեթ փաշայից խալիֆը նվերստացավ Քոնյա անունով սպիտակ ձի14։ Փաստորեն՝ այս քայլերով Մեջիդը փորձում էր նախորդ խալիֆների նմանիր ձեռքը վերցնել բոլոր մուսուլմանների առաջնորդի գործառույթը, ինչի շնորհիվ կբարձրանար իր հեղինակությունը, ի դեմս ողջ մուսուլմանակ աշխարհի՝ձեռք կբերեր հենարան քեմալականների դեմ պայքարում, կապեր կհաստատեր երկրի ազդեցիկ անհատների հետ, որոնք, դժգոհ լինելով Քեմալից, կարողէին իր հետ մի ճամբարում գտնվել։ Բացի այդ՝ Մեջիդը խալիֆայության բյուջեի ավելացման հարց էր բարձրացրել։ Խալիֆի այս պահանջները Քեմալը օգտագործում էր հենց նրա դեմ։ Հայտարարում էր, որ խալիֆայություննայսուհետ պատմական մի ակնթարթ է, իսկ օտար պետությունների պատվիրակություններ հրավիրելու խալիֆի խնդրանքին անդրադառնալով՝ նշում էր,որ նմանօրինակ քաղաքական հարաբերություններ ձևավորելու ցանկությունըագրեսիա էր պարունակում պետության նկատմամբ և վտանգում էր երկիրը։ 14 Տե՛ս Hür A., Bir zamanlar Halifelik vardı, Տե′ս http։ //arsiv.taraf.com.tr/yazilar/ayse-hur/bir-zamanlarՀեռագիրը ավարտում էր՝ հիշեցնելով, որ խալիֆին տրված միջոցները ոչ թեշքեղ կյանքով ապրելու, այլ գոյությունը պահելու համար են15։ 1923 թ. հոկտեմբերի 29-ին Թուրքիայի Հանրապետության հռչակումիցհետո Մուստաֆա Քեմալը ձեռնամուխ եղավ որոշ բարեփոխումների իրականացմանը, որն արդեն իսկ սկսված արևմտականացման գործընթացի շարունակությունն էր։ Այս բարեփոխումներից աշխարհիկությունը (լայիցիզմ) համարվեց առաջընթացի չափանիշ։ Սա ենթադրում էր պետության անջատումկրոնից, կրթության անջատում կրոնից։ Թուրքիայի Հանրապետությունը պետքէ լիներ աշխարհիկ։ Քեմալը խոսում էր երկրի մոդեռնացման, արևմտականացման, ժողովրդավարական կարգերի հաստատման մասին։ Նախատեսվում էրհռչակել սահմանադրություն, ձևավորել տեղական ինքնակառավարման մարմիններ, և նման կոնտեքստում որևէ կերպ չէր տեղավորվում խալիֆայությանհնի մնացորդ հիշեցնող ինստիտուտը։ Ինչպես քայլ առ քայլ, աստիճանաբարհասունացվել էր սուլթանության վերացման համար նպաստավոր իրավիճակ,այնպես էլ եղավ խալիֆայության դեպքում։ Քեմալը հայտարարում էր, որ խալիֆը խառնվում է երկրի ներքին գործերին, փորձում է քաղաքական հարաբերություններ ձևավորել այլ պետությունների հետ, ավելացնել իր բյուջեն՝ իվնաս պետական բյուջեի և դուրս է գալիս իր հոգևոր գործառույթների շրջանակից։ Խալիֆայության ինստիտուտը, ըստ Քեմալի, մեծ խոչընդոտ էր 1922թ.-ից սկսված բարեփոխումների միջոցով նոր պետություն ստեղծելու ճանապարհին։ Այսպիսով՝ 1924 թ. մարտի 3-ին 157 կողմ և 1 դեմ ձայնով ընդունվեց խալիֆայության ինստիտուտի վերացման և Օսմանյան դինաստիայի արտաքսման մասին օրենքը16։ Արգելվում էր դինաստիայի անդամներից որևէ մեկիմուտքը Թուրքիա։ Նրանք հեռանալու էին՝ թողնելով իրենց ունեցվածքը, օսմանյան գանձարանը։ Աբդուլ Մեջիդը նախ հաստատվեց Շվեյցարիայում, ապա տեղափոխվեցՖրանսիայի Նիս քաղաք։ 1939 թ. պատերազմի վտանգի և առողջական խնդիրների պատճառով տեղափոխվեց Փարիզ։ 1944 թ. օգոստոսի 23-ին Օսմանյան վերջին խալիֆը կնքեց մահկանացուն17։ Խալիֆը իր կտակում ցանկացել էր, որ իրեն չթաղեն օսմանյան վերջինսուլթան տխրահռչակ Մեհմեդ 6-րդ Վահիդեդինի կողքին և թաղեն Ստամբուլում։ Նրա աճյունը զմռսել և 10 տարի շարունակ պահել Փարիզի մզկիթում։ Դուստրը՝ Դուրրուշեհվարը, 1945 թ. և 1953 թ. հորը Ստամբուլում թաղելու15 Տե՛ս նույն տեղում։ 16 Տե՛ս նույն տեղում։ 17 Տե՛ս Son halife Abdülmecid sürgünde ölmü(cid։ 31)tü, Տե′ս http։ //www.dunyabulteni.net/haber/271851/sonհարցով դիմումներ է ներկայացրել, սակայն նրա ջանքերը ապարդյուն են անցել, և հույսը կտրելով՝ Դուրրուշեհվարը 1954 թ. մարտի 30-ին հոր աճյունըտանրել Մադինա և հողին հանձնել Բաքի գերեզմանատանը18։ Ի դեպ, օսմանայն սուլթան-խալիֆներից և ոչ մեկին բախտ չէր վիճակվել թաղվել մուսուլմանների սուրբ քաղաքում։ Փարիզում ապրելու տարիներին Աբդուլ Մեջիդը օսմանյան սուլթաններիվերաբերյալ մի հոդված է գրել։ Օսմանյան վերջին խալիֆը նշված հոդվածումբնութագրել Օսմանյան կայսրությունում երբևէ գահ բարձրացած երեսունվեցսուլթանների, ներկայացրել է նրանց լավ ու վատ կողմերը, թերություններն ուարժանիքները։ Խալիֆը հայտարարել է, որ Օսմանյան դինաստիայի կործանման պատճառը խմիչքն էր, մի բան, որ արգելված էր իսլամի կողմից և հարիրչէր երկրի աշխարհիկ ու հոգևոր առաջնորդին։ Թուրք լրագրող Մուրադ Բարդաքչըն հրապարակել է այդ գրառումների մի մասը։ «Օսմանյան պետության անկման գլխավոր պատճառներից է խմիչքը։ Խմիչքը արգելված է կրոնի կողմից և հարամ է։ Խալիֆի զավակները՝ գահաժառանգները, սա երբեք չպիտի մոռանային, երբ մոռանում էին, թե′ դեմ էինգնում բարձրյալի հրամաններին և թե′ դավաճանում էին Օսմանյան դինաստիային վստահված խալիֆայությանն ու սուլթանությանը։ Խմիչք օգտագործողները խալիֆայության և սուլթանության նկատմամբ իրավունքներ չէին կարողունենալ»19,‒ ահա, այս խոսքերով էլ խալիֆը սկսում է իր գրվածքը։ Մեջիդը մեղադրում էր Օսմանյան սուլթաններից շատերին, որ խմիչքիպատճառով հիվանդություններ են ստացել ու մահացել՝ չկարողանալով որևէօգուտ բերել երկրին։ Մեջիդը գրում էր, որ Սուլեյման Կանունիի նման փառահեղ սուլթանի միակ սխալն այն էր, որ իր զավակներից խելացի և շրջահայացՄուստաֆային զոհաբերելով՝ պետության ղեկը հանձնեց Սելիմ 2-րդի նմանցոփ ու շվայտ հարբեցողի։ Հենց նրա օրոք էր, որ մինչ այդ պահը պարտությունչտեսած օսմանյանները պարտվում էին խաչակիրներին, և ամբողջ Եվրոպանթնդում էր, իսկ Սելիմ 2-րդը այդ ընթացքում հարբեցողությամբ էր զբաղվում ևպետության գործերին որևէ օգուտ չէր բերում։ Մի օր էլ Կիպրոսից բերված գինով հարբած՝ պալատի բաղնիքում ընկավ, վնասեց գլուխը և արարքների համար որպես բարոյական պատիժ հոգին հանձնեց։ Մուրադ 3-րդ և Մեհմեդ 3-րդսուլթաններին Աբդուլ Մեջիդը որակեց «Օսմանյան պետության անողոք դահիճներ» արտահայտությամբ։ Իսկ Ահմեդ 3-րդը «Կակաչների դարաշրջան»կոչվող շրջանում կյանքն անց կացրեց հաճույքների ու վայելքների մեջ։ «Փադի18 Տե՛ս Hür A., Bir zamanlar Halifelik vardı, Տես http։ //arsiv.taraf.com.tr/yazilar/ayse-hur/bir-zamanlar19 Տե՛ս Bardakçı M., Osmanlı'yı dedelerimin içkisi yıktı, Տե′ս http։ //www.haberturk.com/polemik/haber/841565-osmanliyi-dedelerimin-ickisi-yikti.շահը, որ գլուխը կորցրել էր հաճույքներից, պետության հորիզոնը տեսնելուժամանակ չուներ։ Եթե նույնիսկ նայեր էլ, տեսնելու համար համապատասխանկարողություններ չէին գտնվի։ Վայելքները նրան լիովին գրավել էին…»20։ Հոր՝ Աբդուլազիզի մասին Մեջիդը գրել է. «Իմ հայրը՝ Նորին սրբությունԱբդուլազիզ խալիֆը, փառք Ալլահին, նման թուլություններից և ոչ մեկին չտրվեց։ Ամբողջ կյանքում ոչ մի կաթիլ ալկոհոլ չի օգտագործել, չի ծխել, իսկ սուրճհազվադեպ էր խմում։ Այս ամենի շնորհիվ բավականին ամրակազմ էր։ Տասնհինգ տարվա սուլթանության ընթացքում երբեք չի հիվանդացել։ Բայց քանիոր չկար որևէ մեկը, ով կօգներ իրեն իր սկսած մեծ գործերում, գահընկեց արվեց և սպանվեց»21։ Աբդուլ Մեջիդ 1-ինի զավակներին (Մուրադ 5-րդ, Աբդուլ Համիդ 2-րդ,Սուլթան Ռեշադ, սուլթան Մեհմեդ 6-րդ Վահիդեդին) անդրադառնալով՝ նշումէր, որ նրանք Ավստրիայի սահմանից Պարսից ծոց ձգվող վիթխարի պետության անկման պատճառը դարձան. «Ես այս չորս ղեկավարներին թողնում ենպատմության ամենադաժան դատին»22։ Աբդուլ Մեջիդն իր գրվածքում նաևհայտարարում էր, որ 1916 թ.-ից ի վեր Օսմանայն սուլթան-խալիֆներից և ոչմեկը չի գնացել հաջջի։ Ինչպես տեսանք, Աբդուլ Մեջիդին վիճակված էր ապրել ու գործունեություն ծավալել անցումային մի շրջանում, երբ Օսմանյան կայսրությունը փոխարինվեց Թուրքիայի Հանրապետությամբ։ Աբդուլ Մեջիդը հակադրվում էրսուլթանական դինաստիայի շատ անդամներին ինչպես իր ինտելեկտուալ կարողություններով, այնպես էլ ոչ միայն սոսկ սեփական ճակատագրի, այլև երկրի փրկության, դինաստիայի արժանապատիվ ապագայի ու սուլթանականնախկին փառքը վերադարձնելու մասին մտահոգություններով։ Նա, ճիշտ գնահատելով իրավիճակը, կապ էր հաստատել երկրում փաստացի իշխանությանհասած ուժերի հետ և միավորվելու փորձեր էր անում։ Քեմալի և Մեջիդի ընդհանուր գերնպատակը մեկն էր՝ թույլ չտալ, որ երկիրը դառնա օտար պետությունների խաղալիքը։ Սակայն եթե Մեջիդը դա պատկերացնում էր սուլթանության վերականգնման ու իր սուլթան դառնալու ձևով, Քեմալը գնում էր դեպիաշխարհիկ հանրապետության ձևավորում, որի նախագահը լինելու էր ինքը։ Դեռևս Մուհամմադ մարգարեի մահից հետո ստեղծված ու դարեդար մուսուլմանների ենթագիտակցության մեջ խոր արմատներ գցած խալիֆայությանինստիտուտը աշխարհիկ մի որոշմամբ վերացնելը, սակայն, չափազանց հակասական բնույթ էր կրում։ Քեմալին, իհարկե, հաջողվեց փոխել երկրի զարգացման ուղին, շրջադարձ կատարել դեպի աշխարհիկը, սակայն ինչպես ցույց20 Տե՛ս նույն տեղում։ 21 Տե՛ս նույն տեղում։ 22 Տե՛ս նույն տեղում։ տվեցին հետագա զարգացումները, հասարակակության կրոնական հենքը շարունակեց պահպանել իր ազդեցիկ դերը։ Իրականում բնակչության մի ստվարհատվածի մոտ (հատկապես գյուղացիների) լայիցիստական ընկալումներըայդպես էլ խորը արմատներ չգցեցին։ Հատկապես գավառական շրջաններումկրոնամետները մեծամասնություն էին կազմում, ուստի երկրի քաղաքական ուժերը հաջողության հասնելու համար ստիպված էին իրենց նախընտրականքարոզչության մեջ մեծ տեղ տալ կրոնին։ ՀԺԿ-ն և ԺԿ-ն միջկուսակցականպայքարում սկսեցին օգտագործել իսլամը ընտրողներին՝ իրենց կողմը գրավելու համար։ ՀԺԿ-ն կրոնի հետ կապված որոշ զիջումներ արեց, որոնցից ամենակարևորը մասնագետները համարում են դպրոցներում և բուհերում կրոնիդասավանդման թույլատրումը23։ Իսկ ՀԺԿ 27 տարի տևած միակուսակցականկառավարումից հետո երկրում իշխանության եկած ԺԿ-ն էլ ավելի հեռունգնաց՝ ձեռնարկելով այնպիսի քայլեր, որոնք հակասում էին Աթաթյուրքի լայիցիստական բարեփոխումներին։ Բավական է նշել, որ 1950 թ. հունիսի 17-ինպաշտոնապես թույլ տրվեց էզանը հնչեցնել արաբերեն24։ Սկսեցին մզկիթաշինության ակտիվ աշխատանքներ, թույլատրվեց Քեմալի կողմից արգելվածկրոնական համայնքների ու աղանդների գործունեությունը։ Այսպիսով՝ կարծես թե կոտրվեցին Աթաթյուրքի բարեփոխումների անձեռնմխելիությանկարծրատիպերը. դրանք սկսեցին կիրառվել ընտրողաբար և իշխանությունների կողմից գործածության մեջ մտցվեց «ժողովրդի կողմից յուրացված ու ընկալելի բարեփոխումներ և ժողովրդի կողմից չյուրացված ու անընկալելի բարեփոխումներ» ձևակերպումը։ Մինչ օրս էլ Թուրքիայում հաջողության են հասնում այն ուժերը, որ հենվում են կրոնական գործոնի վրա։ Դրա մասին են խոսում նաև 2015 թ. հունիսի 7-ին Թուրքիայում կայացած խորհրդարանական ընտրությունները. հաղթեց կրոնամետ դիրքորոշում ունեցող «Արդարություն ևզարգացում» և ոչ թե Քեմալի կողմից հիմնադրված «Ժողովրդահանրապետական» կուսակցությունը։ Այսպիսով՝ կարելի է փաստել, որ կրոնական գործոնը շարունակում էպահպանել իր մեծ ազդեցությունն ու էական դերակատարումը Թուրքիայիհասարակական ու քաղաքական անցուդարձում։ 23 Տե՛ս «Թուրքիայի հանրապետության պատմություն» բուհական դասագիրք, Երևան, 2014, էջ24 Տե՛ս նույն տեղում, էջ 153։ Աստղիկ ՊողոսյանՕՍՄԱՆՅԱՆ ՎԵՐՋԻՆ ԽԱԼԻՖ ԱԲԴՈՒԼ ՄԵՋԻԴ 2-ՐԴԻ ԳՈՐԾՈՒՆԵՈՒԹՅՈՒՆԸՕՍՄԱՆՅԱՆ ԿԱՅՍՐՈՒԹՅԱՆ ՄԱՅՐԱՄՈՒՏԻ ՇՐՋԱՆՈՒՄԲանալի բառեր՝ Աբդուլ Մեջիդ 2-րդ, Մեհմեդ 6-րդ Վահիդեդին, սուլթան, խալիֆ,Առաջին համաշխարհային պատերազմ, աշխարհիկ բարեփոխումներ,հասարակության կրոնական հենք, Մուստաֆա ՔեմալԱմփոփում։

example484

example484

21-րդ դարի սկզբին կոռուպցիան լայն ծավալ ստացավ և դարձավ համաշխարհային հիմնախնդիր։ Ավանդաբար կոռուպցիոն առավել բարձր հանրային վտանգավորություն ունեցող հանցագործությունները, որոնց ամբողջությունը կոչվում է կաշառակերություն, կաշառք ստանալը և կաշառք տալն են, որոնցից ածանցվում է նաև կաշառքի միջնորդությունը։ Իրավակիրառ պրակտիկայի ուսումնասիրությունից ակնհայտ է դառնում, որ արդի ժամանակաշրջանում կաշառակերության բացահայտման լավագույն եղանակը օպերատիվ-հետախուզական միջոցառում, այն է` կաշառք ստանալու կամ կաշառք տալու նմանակում իրականացնելն է։ Սույն օպերատիվ-հետախուզական միջոցառման արդյունքների հիման վրա ստացված տվյալների ապացուցողական նշանակությունը կարևորվում է նրանով, որ այն տրամադրում է անհերքելի տեղեկատվություն հանցագործության կատարման վերաբերյալ։ Ուստի հաշվի առնելով նշված հանգամանքը` անհրաժեշտ ենք համարում բազմակողմանի ուսումնասիրել քննարկվող ՕՀՄ-ի կատարման իրավաչափության պայմանները և վեր հանել օրենսդրության մեջ առկա բացթողումները` առաջարկելով դրանց համարժեք լուծումներ։

21-րդ դարի սկզբին կոռուպցիան լայն ծավալ ստացավ և դարձավ համաշխարհային հիմնախնդիր։ Այն հանդես եկավ իր բազմաթիվ դրսևորումներով, ընդգրկեց պետական ապարատի բոլոր ճյուղերը` ներառելով ամենատարբեր հասարակական հարաբերություններ։ Ավանդաբար կոռուպցիոն առավել բարձր հանրային վտանգավորություն ունեցող հանցագործությունները, որոնց ամբողջությունը կազմում է կաշառակերությունը, կաշառք ստանալը և կաշառք տալն է, որոնցից ածանցվում է նաև կաշառքի միջնորդությունը։ Իրավակիրառ պրակտիկայի ուսումնասիրությունից ակնհայտ է դառնում, որ ներկա պայմաններում կաշառակերության բացահայտման լավագույն եղանակն օպերատիվ-հետախուզական միջոցառում, այն է` կաշառք տալու կամ կաշառք ստանալու նմանակում իրականացնելն է։ Այն փաստացիորեն կոռուպցիայի դեմ պայքարի միակ միջոցն է, որը չի պահանջում լայնածավալ օրենսդրական միջոցառումներ1։ Սակայն անհրաժեշտ է ընդգծել, որ իրավապահ մարմիններին կամովին հայտնած և նրանց հետ համագործակցող անձը պետք է դրսևորի պասիվ վարքագիծ, հակառակ դեպքում այն կլինի «կաշառքի պրովոկացիա»2։ Կաշառակերության փաստի հաստատումը առավել բարդ ապացուցվող հանգամանքներից է։ Նշված դիտարկումը պայմանավորված է նրանով, որ այն, ի տարբերություն մյուս հանցագործությունների, կատարվում է երկու կողմերի` կաշառատուի և կաշառք ստացողի փոխադարձ համաձայնությամբ, որոնք ձգտում են թաքցնել հանցագործությունը։ «Կաշառք ստանալու կամ կաշառք տալու նմանակում» օպերատիվ-հետախուզական միջոցառման կարևորությունը կայանում է նրանում, որ այն ոչ միայն հնարավորություն է ընձեռում «հետևել» կաշառք ստացողի կամ կաշառք տվողի գործողություններին, այլ նաև ղեկավարել հանցագործության ողջ ընթացքը, ամրագրել հանցագործության կատարման, մասնավորապես` կաշառքի փոխանցման փաստը, որը կարող է օգտագործվել քրեական դատավարությունում` ապացուցելու հանցավորի մեղավորությունը։ Սույն օպերատիվ-հետախուզական միջոցառման արդյունքների ապացուցողական նշանակությունը կարևորվում է նաև նրանով, որ այն տրամադրում է անհերքելի տեղեկատվություն հանցագործության կատարման վերաբերյալ։ Ուստի հաշվի առնելով նշված հանգամանքը` անհրաժեշտ ենք համարում բազմակողմանի ուսումնասիրել քննարկվող ՕՀՄ-ի կատարման իրավաչափության պայմանները և վեր հանել օրենսդրության մեջ առկա բացթողումները` առաջարկելով դրանց համարժեք լուծումներ։ «Օպերատիվ-հետախուզական գործունեության մասին» ՀՀ օրենքի 14-րդ հոդվածի 1-ին մասի 16-րդ կետի համաձայն` օպերատիվ-հետախուզական գործունեության ընթացքում կարող է անցկացվել կաշառք ստանալու կամ կաշառք տալու նմանակում օպերատիվ-հետախուզական միջոցառումը։ Նույն օրենքի 30-րդ հոդվածը սահմանում է, որ քննարկվող օպերատիվ-հետախուզական միջոցառումը կարող է իրականացվել միայն կաշառք ստանալու կամ կաշառք տալու հանցագործության բացահայտման համար` բացառապես կաշառք ստանալու կամ կաշառք տալու առաջարկ ստացած անձի գրավոր հայտարարության հիման վրա։ Իսկ ինչ վերաբերում է «կաշառք ստանալ» և «կաշառք տալ» հասկացություններին, ապա դրանք պետք է մեկնաբանվեն ՀՀ քրեական օրենսգրքի իմաստով։ Վերոնշյալ դրույթի համակարգային վերլուծությունից ակնհայտ է դառնում, որ նշված օպերատիվ-հետախուզական միջոցառման կատարման համար անհրաժեշտ են հետևյալ պայմանների համաժամանակյա առկայությունը. 1. Եթե այն ուղղված է կաշառք ստանալու կամ կաշառք տալու հանցագործության բացահայտմանը, որպիսի հասկացությունները մեկնաբանվում են ՀՀ քրեական օրենսգրքի իմաստով։ 2. Եթե առկա է կաշառք ստանալու կամ կաշառք տալու առաջարկ ստացած անձի գրավոր հայտարարությունը։ Անդրադառնանք դրանցից յուրաքանչյուրին և վեր հանենք գործող ձևակերպումների պայմաններում իրավակիրառ պրակտիկայում առաջացող հնարավոր խնդիրները։ Նախևառաջ վերոշարադրյալից բխում է, որ «կաշառք ստանալու կամ կաշառք տալու նմանակում» ՕՀՄ-ն չի կարող իրականացվել այնպիսի ենթադրյալ հանցավոր արարքների բացահայտման նպատակով, որոնք կաշառք ստանալու կամ կաշառք տալու հանցագործություն չեն համարվում։ Այլ կերպ ասած` համապատասխան դեպքերում քննարկման առարկա օպերատիվ-հետախուզական միջոցառումն իրականացնելը չի կարող համարվել իրավաչափ։ Ասվածը բխում է Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի ձևավորած նախադեպային պրակտիկայից առ այն, որ գաղտնի բնույթի վերահսկողական միջոցառումներ իրականացնելիս իշխանության չարաշահումը բացառելու համար որպես նվազագույն երաշխիք պետք է ապահովվի, ի թիվս այլնի, օրենքում այն հանցագործությունների բնույթը հստակ սահմանելը, որոնք կարող են հիմք ծառայել միջամտության թույլտվություն ստանալու համար3։  Հետևաբար հանցագործությունների շրջանակի տարածական մեկնաբանումը կհանգեցնի նաև «Մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների պաշտպանության մասին» եվրոպական կոնվենցիայով երաշխավորված անձի իրավունքների և օրինական շահերի խախտման։ Վերոգրյալի համատեքստում հարց է ծագում, թե արդյոք «կաշառք ստանալու կամ կաշառք տալու նմանակում» ՕՀՄ-ն կարող է կատարվել ՀՀ քրեական օրենսգրքի 311-րդ և 312-րդ հոդվածներով նախատեսված հանցագործություններից բացի այլ, օրինակ՝ հանրային ծառայողի կողմից ապօրինի վարձատրություն ստանալու, ընտրողի կամքի ազատ իրականացմանը խոչընդոտելու հանցագործություների բացահայտման նպատակով։ Վերոնշյալ հարցի կապակցությամբ իրավական դիրքորոշում է արտահայտել ՀՀ վճռաբեկ դատարանը Կ.Ժաժոյանի վերաբերյալ որոշման մեջ՝ արձանագրելով, որ «կաշառք ստանալու կամ կաշառք տալու նմանակում» ՕՀՄ-ն չի կարող իրականացվել ՀՀ քրեական օրենսգրքի 3111-րդ հոդվածով նախատեսված հանցագործության հատկանիշների առկայությունը բացահայտելու նպատակով։ Նշված դիրքորոշումը հիմնավորվում է նրանով, որ հակառակ պարագայում «ապօրինի վարձատրություն ստանալ» և «կաշառք ստանալ» եզրույթները կնույնանան, մինչդեռ ՀՀ քրեական օրենսգրքի 5-րդ հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն՝ քրեական օրենքն անալոգիայով կիրառելն արգելվում է4։ Գործող իրավակարգավորման պայմաններում, երբ ՀՀ քրեական օրենսգրքում օրենսդիրն օգտագործում է տարբեր հասկացություններ՝ կաշառք ստանալ և ապօ­րինի վարձատրություն ստանալ, համամիտ ենք ՀՀ վճռաբեկ դատարանի արտահայտած իրավական դիրքորոշման հետ։ Բացի այդ, գտնում ենք, որ ՀՀ քրեական օրենսգրքում «կաշառք ստանալու» և «կաշառք տալու» եզրույթների միասնական հասկացություն առկա չէ, որը հանգեցնում է տարընթերցումների։ Ասվածը հիմնա­վորվում է նրա­նով, որ ՀՀ քրեական օրենսգրքում նախատեսված մի շարք հանցա­կազմերում օգ­տա­գործված «կաշառք ստանալ» և «կաշառք տալ» հասկացություններն օգտագործվել են տարբեր իմաստներով, որը չի բխում «Իրավական ակտերի մասին» ՀՀ օրենքի 36-րդ հոդվածի 4-րդ մասի պահանջներից, որի համաձայն՝ նորմատիվ իրա­վական ակ­տում միևնույն հասկացությունը սահմանելիս կամ միևնույն միտքն արտա­հայ­տե­լիս պետք է կիրառվեն միևնույն բառերը, տերմինները կամ բառակապակ­ցություն­նե­րը` որոշակի հերթականությամբ, ինչպես նաև տարբեր հասկա­ցությունները չեն կարող օգտագործվել միևնույն տերմինով։ ՀՀ վճռաբեկ դատարանը վերոնշյալ որոշմամբ, անդրադառնալով օրենսդրության մեջ առկա որոշ խնդիրների` կապված հանրային ծառայողի կողմից ապօրինի վարձատրություն ստանալու հանցագործության բացահայտման նպատակով քննարկվող ՕՀՄ-ի կատարման հնարավորության հետ, չի անդրադարձել ոչ պակաս կարևոր մեկ այլ հարցի, մասնավորապես, թե ՀՀ քրեական օրենսգրքի որ հոդվածների բացահայտման նպատակով կարող է կատարվել «կաշառք ստանալու կամ կաշառք տալու» նմանակում ՕՀՄ-ն։ Այլ կերպ ասած` արդյոք այն կարող է կատարվել ՀՀ քրեական օրենսգրքի 1542-րդ, 200-րդ, 201-րդ հոդվածներով նախատեսված հանցագործությունների բացահայտման նպատակով։ Հարցի վիճահարույց լինելը կայանում է նրանում, որ, ի տարբերություն հանրային ծառայողի կողմից ապօրինի վարձատրություն ստանալուն, քննարկվող հանցակազմերում օրենսդիրն օգտագործել է «կաշառք ստանալ» և «կաշառք տալ» հասկացությունները։ Մասնավորապես ՀՀ քրեական օրենսգրքի 200-րդ հոդվածի 1-ին մասը քրեական պատասխանատվություն է սահմանում առևտրային կամ այլ կազմակերպության ծառայողին, արբիտրին, այդ թվում՝ օտարերկրյա պետության՝ արբիտրաժի մասին օրենսդրությանը համապատասխան՝ գործառույթներ իրականացնող արբիտրին, աուդիտորին կամ փաստաբանին կաշառք տալու համար, այսինքն՝ ապօրինաբար այդ անձանց անձամբ կամ միջնորդի միջոցով նրանց կամ այլ անձի համար դրամ, գույք, գույքի նկատմամբ իրավունք, արժեթղթեր կամ որևէ այլ առավելություն խոստանալու կամ առաջարկելու կամ տրամադրելու համար՝ կաշառք տվողի կամ նրա ներկայացրած անձի օգտին գործողություններ կատարելու կամ չկատարելու նպատակով։ Իսկ ՀՀ քրեական օրենսգրքի 1542-րդ հոդվածով օրենսդիրը հանցագործություն է համարել թեկնածուներից որևէ մեկի օգտին կողմ կամ դեմ քվեարկելու, ընտրություններին մասնակցելու կամ ընտրություններին մասնակցելուց հրաժարվելու պայմանով թեկնածուներից անձամբ կամ միջնորդի միջոցով կաշառք ստանալը։ Կ.Ժաժոյանի վերաբերյալ ՀՀ վճռաբեկ դատարանի վերոնշյալ որոշմամբ արտահայտված իրավական դիրքորոշումների համատեքստում հնարավոր չէ միանշանակ պատասխան տալ քննարկվող հարցին, քանի որ չնայած մատնանշված հանցակազմերում օգտագործված են «կաշառք ստանալ» և «կաշառք տալ» հասկացությունները, սակայն իրենց բովանդակությամբ էականորեն տարբերվում են ՀՀ քրեական օրենսգրքի 311-րդ և 312-րդ հոդվածներում կիրառված հասկացություններից։ Ասվածը հիմնավորելու համար բերենք ընդամենը մեկ ակնհայտ օրինակ. ՀՀ քրեական օրենսգրքի 1542-րդ հոդվածի 1-ին մասում օգտագործված «կաշառք ստանալ» հասկացության մեջ ընդգրկված է միայն կաշառքի առարկան կաշառք ստացողին փոխանցելը, քանի որ հոդվածի դիսպոզիցիայում հստակ նշված են այն գործողությունները, որոնց կատարման դիմաց տրվում է կաշառքը, այն է` թեկնածուներից որևէ մեկի օգտին կողմ կամ դեմ քվեարկելու, ընտրություններին մասնակցելու կամ ընտրություններին մասնակցելուց հրաժարվելու պայմանը։ Այսինքն՝ կաշառք ստանալու հասկացության մեջ ներառված չէ դրա կատարման նպատակը, ինչպես նաև պահանջելը, ստանալու խոստումը և տալու առաջարկն ընդունելը։ Ի տարբերություն դրա` օրենսդիրը, ՀՀ քրեական օրենսգրքի 311-րդ հոդվածի 1-ին մասում սահմանելով «կաշառք ստանալու» հասկացությունը, դրա մեջ ներառել է նաև կատարման նպատակը, այն է` կաշառք տվողի կամ նրա ներկայացրած անձի օգտին պաշտոնատար անձի կողմից իր լիազորությունների շրջանակում որևէ գործողություն կատարելը կամ չկատարելը կամ իր պաշտոնեական դիրքն օգտագործելով այդպիսի գործողություն կատարելուն կամ չկատարելուն նպաստելը կամ ծառայության գծով հովանավորչությունը կամ թողտվությունը։ Ստացվում է, որ օրենսդիրը, չնայած օգտագործել է միևնույն եզրույթները, այն է` «կաշաք ստանալը» և «կաշառք տալը», սակայն տարբեր հանցակազմերում նկատի է ունեցել տարբեր իմաստներ, որն «Իրավական ակտերի մասին» ՀՀ օրենքի համատեքստում անընդունելի է։ Հաշվի առնելով նշված հանգամանքը` գտնում ենք, որ անհրաժեշտ է «Օպերատիվ-հետախուզական գործունեության մասին» ՀՀ օրենքում կատարել համապատասխան փոփոխություններ և «կաշառք ստանալու կամ կաշառք տալու նմանակում» ՕՀՄ-ի կատարման հնարավորությունը ոչ թե կապել «կաշառք ստանալու» կամ «կաշառք տալու», այլ ՀՀ քրեական օրենսգրքի հատուկ մասով նախատեսված կոնկրետ հանցագործություների բացահայտման հետ։ Այլ կերպ ասած` առաջարկում ենք ուղղակիորեն թվարկել այն բոլոր հանցակազմերը, որոնցով նախատեսված հանցագործությունների բացահայտման համար իրավաչափ կհամարվի կատարել քննարկվող ՕՀՄ-ն։ Դեռ ավելին, ուշադրություն դարձնենք, որ օրենսդիրը որևէ կերպ չի անդրադարձել կաշառքի միջնորդության բացահայտման նպատակով քննարկվող ՕՀՄ-ի կատարման հնարավորությանը։ Հարցի կարևորությունն առավել տեսանելի դարձնելու նպատակով վերլուծենք հետևյալ իրավիճակը և պարզենք կաշառք ստանալու կամ կաշառք տալու նմանակում օպերատիվ-հետախուզական միջոցառման կատարման իրավաչափությունը։ Իրավիճակ 1. Պաշտոնատար անձ Ա.-ն, իր քարտուղարուհուց նախապես տեղեկանալով, որ իր հարևան Գ.-ն հանդիպում է նշանակել իր հետ և ցանկանում է օգնություն խնդրել իրենից կապված իր պաշտոնական լիազորությունների կատարման հետ, հասկանում է, որ Գ.-ն պատրաստվում է կաշառք առաջարկել իրեն և որոշում է դրա մասին հայտնել իրավապահ մարմիններին և գրավոր հայտարարություն է տալիս։ Իրավապահ մարմինները, օրենքով սահմանված կարգով իրականացնելով «կաշառք ստանալու նմանակում» ՕՀՄ, կաշառքը փոխանցելու պահին ձերբակալում են Գ.-ին։ Գործի քննության ընթացքում պարզվում է, որ Գ.-ի արարքում առկա են կաշառքի միջնորդության հատկանիշներ, քանի որ ոմն Դ.-ն գումար է տվել Գ.-ին և խնդրել գտնել պաշտոնատար անձ, որը կարող է լուծել իրեն հուզող խնդիրը։ Վերոնշյալ խնդրի տվյալներից բխում է, որ «կաշառք ստանալու նմանակում» ՕՀՄ-ն կատարվել է ոչ թե կաշառք տալու, այլ կաշառքի միջնորդության բացահայտման նպատակով, իհարկե, որպես հեռակա նպատակ ունենալով նաև կաշառք տվողին բացահայտելն ու քրեական պատասխանատվության ենթարկելը։ Գտնում ենք, որ քննարկվող իրավիճակում կատարված ՕՀՄ-ն չի կարող համարվել իրավաչափ և դրա արդյունքները չեն կարող օգտագործվել որպես թույլատրելի ապացույց, քանի որ այն կատարվել է կաշառքի միջնորդության բացահայտման նպատակով, որպիսի հնարավորություն օրենսդիրը չի նախատեսել։ Ստացվում է, որ դրա ադյունքները չեն կարող օգտագործվել Գ.-ի` միջնորդի մեղավորությունը հաստատելու նպատակով։ Բացի այդ, հարց է ծագում, թե արդյոք ներկայացված իրավիճակոմ կատարված ՕՀՄ-ի արդյունքները կարող են օգտագործվել Դ.-ի կողմից կաշառք տալու փաստի հաստատման նպատակով, թե ոչ, քանի որ օրենսդիրը նախատեսել է կաշառք տալու հանցագործության բացահայտման նպատակով դրա կատարման հնարավորությունը։ Գտնում ենք, որ այս դեպքում ևս հարցի պատասխանը բացասական է հետևյալ պատճառաբանությամբ. 1. Կատարված ՕՀՄ-ի արդյունքում ուղղակիորեն հաստատվել է ոչ թե կաշառք տվողի, այլ կաշառքի միջնորդի կողմից կաշառքի փոխանցման փաստը։ Կաշառք տալու փաստի հաստատման համար նախևառաջ անհրաժեշտ է ապացուցել կաշառք տվողի և կաշառքի միջնորդի միջև համաձայնության առկայությունը։ 2. Բացի այդ, քննարկվող ՕՀՄ-ի արդյունքները չեն կարող օգտագործվել որպես թույլատրելի ապացույց կաշառք տվողի մեղավորության հաստատման նպատակով` «թունավոր ծառի պտուղները թունավոր են» կանոնից ելնելով։ «Թունավոր ծառի պտուղները թունավոր են» տեսության համաձայն` օրենքի խախտմամբ ձեռք բերված փաստական տվյալների հիման վրա ստացված ապացույցները նույնպես անթույլատրելի են։ Նշված հարցի վերաբերյալ իրավական դիրքորոշում է ձևավորել նաև ՀՀ վճռաբեկ դատարանը Ա.Սարգսյանի վերաբերյալ որոշմամբ, որի համաձայն` օրենքի խախտմամբ կատարված դատավարական գործողության արդյունքում ստացված փաստական տվյալը, անկախ գործի համար ունեցած նշանակությունից, կորցնում է իր իրավական ուժը, ապացուցողական նշանակությունը և չի կարող ընդգրկվել կոնկրետ քրեական գործով ապացույցների համակցության մեջ և դրվել մեղադրանքի հիմքում5։ Քննարկվող հարցի վերաբերյալ կարևոր նշանակություն ունի նաև Ժ.Սեֆիլյանի վերաբերյալ ՀՀ վճռաբեկ դատարանի որոշումը, որով հստակեցվեց «թունավոր ծառի պտուղները թունավոր են» տեսության որոշ չափանիշներ, մասնավորապես արձանագրվեց, որ անգամ անօրինական ճանապարհով ստացված տվյալի վրա ամբողջությամբ հիմնված (դրանից բխած) ապացույցն անթույլատրելի ճանաչելու համար անհրաժեշտ է, որ բացակայի ողջամիտ ջանքերով այդ ապացույցը ստանալու հնարավորությունը։ Այլ կերպ` «բխելու» չափանիշի հետ մեկտեղ առկա է նաև «պատճառական կապի բացակայության» չափանիշը, որի էությունը հետևյալն է` ապացույցը կարող է ճանաչվել թույլատրելի, եթե պետությունը կարող էր ողջամիտ ջանքերով ձեռք բերել այդ տվյալը6։ Վերոնշյալ իրավական դիրքորոշումների համատեքստում կարող ենք արձանագրել, որ «կաշառք ստանալու նմանակում» ՕՀՄ-ի արդյունքում ձեռք բերված փաստական տվյալը, այն է` կաշառքը փոխանցելու փաստը, չէր կարող հաստատվել այլ ճանապարհով։ Ստացվում է, որ իրավապահ մարմինները զրկված էին տվյալ ապացույցը ողջամիտ ջանքերով ստանալու հնարավորությունից։ Ուստի դրանից բխող ապացույցները պետք է ճանաչվեն անթույլատրելի։ Այսպիսով, կարող ենք արձանագրել, որ սույն դեպքում կատարված ՕՀՄ-ի արդյունքները չեն կարող օգտագործվել որպես թույլատրելի ապացույց, դեռ ավելին` դրանից բխող մյուս ապացույցները ևս պետք է ճանաչվեն անթույլատրելի, ուստի չեն կարող դրվել ո´չ կաշառք տվողի, ո´չ կաշառքի միջնորդի մեղավորության հաստատման հիմքում։ Այժմ անդրադառնանք «կաշառք ստանալու կամ կաշառք տալու նմանակում» ՕՀՄ-ի կատարման երկրորդ պայմանին, որի համաձայն գրավոր հայտարարությունը պետք է տրվի բացառապես կաշառք ստանալու կամ կաշառք տալու առաջարկ ստացած անձ կողմից։ Նշված իրավակարգավորումների պայմաններում բարեխիղճ պաշտոնատար անձը որևէ կերպ չի կարող գրավոր հայտարարություն տալ իրավապահ մարմիններին` առանց ենթարկվելու քրեական պատասխանատվության։ Ընդգծենք, որ կաշառք ստանալու բարձր հանրային վտանգավորությամբ պայմանավորված` այժմ հանցագործության ավարտման պահը տեղափոխվել է ավելի վաղ փուլ` քրեական պատասխանատվություն նախատեսելով ոչ միայն կաշառքի առարկան փաստացի ստանալու համար, այլ նաև պահանջելու, ստանալու խոստման կամ առաջարկն ընդունելու պահից։ Նշենք, որ վերոնշյալ իրավակարգավորումը սահմանվել է 2012 թվականի փետրվարի 9-ին ընդունված «ՀՀ քրեական օրենսգրքում կատարված փոփոխություններով ու լրացումներ կատարելու մասին» ՀՀ օրենքով, որի ընդունումը պայմանավորված էր Հայաստանի Հանրապետության ստանձնած միջազգային պարտավորություններով և կաշառակերության դեմ արդյունավետ միջոցներով պայքարելու անհրաժեշտությամբ։ Բացի այդ, ի տարբերություն կաշառք տալու համար քրեական պատասխանատվություն սահմանող նորմի, կաշառք ստանալու դեպքում օրենսդիրը չի նախատեսել խրախուսական, այն է` հանցագործության մասին կամովին հայտնելու հիմքով քրեական պատասխանատվությունից ազատելու հնարավորություն սահմանող նորմ։ Արդյունքում ստեղծվում է փակուղային իրավիճակ այն պաշտոնատար անձի համար, ով ցանկանում է բարեխղճորեն կատարել իր պարտականությունները և նպաստել կոռուպցիայի դեմ պայքարին, քանի որ մի դեպքում, երբ իրեն դեռևս չի առաջարկվել կաշառք, սակայն իրեն հաստատապես հայտնի է նման տեղեկատվությունը, նա չի կարող գրավոր հայտարարություն տալ և նպաստել հանցագործության կանխմանը, իսկ մյուս դեպքում, երբ ինքն ընդունել է կաշառք ստանալու առաջարկը, այսինքն` կաշառք ստանալու հանցագործությունն ավարտվել է, սակայն դիմել է իրավապահ մարմիններին` տալով գրավոր հայտարարություն, չի ազատվում քրեական պատասխանատվությունից` խրախուսական նորմի բացակայության պատճառով։ Գտնում ենք, որ նման իրավիճակն անընդունելի է և խոչընդոտում է կաշառակերության դեմ արդյունավետ պայքարի կազմակերպմանը, քանի որ օբյեկտիվորեն զրկում է իրավապահ մարմինների հետ համագործակցել ցանկացող պաշտոնատար անձանց գործելու ի շահ օրինականության։ Ուստի առաջարկում ենք «Օպերատիվ-հետախուզական գործունեության մասին» ՀՀ օրենքում կատարել համապատասխան փոփոխություններ և գրավոր հայտարարություն տալու հնարավորություն ընձեռել ոչ միայն կաշառք ստանալու կամ կաշառք տալու առաջարկն ընդունած անձին, այլև այն անձանց, ում հաստատապես հայտնի է ապագայում իրենց նման առաջարկ անելու կոնկրետ դեպքի մասին։ Գործող իրավակարգավորումների պայմաններում առկա է մեկ այլ իրավական բաց ևս։ Մասնավորապես, կաշառակերության շղթայի առանցքային մասնակից կաշառքի միջնորդը զրկված է գրավոր հայտարարություն տալու հնարավորությունից, որի հիման վրա իրավապահ մարմինները կարող են կատարել համապատասխան ՕՀՄ-ն, այն է` կաշառքի միջնորդության նմանակումը։ Անհրաժեշտ ենք համարում ընդգծել, որ կաշառքի միջնորդության նմանակման բացակայությունը օրենսդրական լուրջ բացթողում է, որը բացառում է կաշառքի միջնորդի և իրավապահ մարմնի համագործակցությունը։ Իրավական հարցն առավել տեսանելի ներկայացնելու համար բերենք հետևյալ օրինակը. Իրավիճակ 2. Ա.-ն ցանկանում է ապօրինի ճանապարհով աշխատանքի ընդունվել և խնդրում է իր հարևան Բ.-ին օգնել իրեն այդ հարցում։ Բ.-ն, ով պաշտոնատար անձ Գ.-ի հետ գտնվում էր բարիդրացիական հարաբերությունների մեջ, ստանձնում է միջնորդական առաքելություն։ Սակայն իր համաձայնությունը տալուց հետո` Բ.-ն մտքափոխվում է և ցանկանում է դրա մասին հայտնել իրավապահ մարմիններին` հանցանք կատարած անձանց բռնելու և քրեական պատասխանատվության ենթարկելու համար։ Մեջբերված խնդրում ներկայացված իրավիճակում Բ.-ն զրկված է իրավապահ մարմինների հետ համագործակցելու հնարավորությունից, քանի որ օրենսդիրը չի նախատեսել «Կաշառքի միջնորդության նմանակում» ՕՀՄ-ն։ Ընդգծենք, որ քննարկվող ՕՀՄ-ի առկայության կարևորությունը կայանում է նրանում, որ այն ունի երկբևեռ ուղղվածություն. այն մի դեպքում ուղղված է կաշառք ստացողին, իսկ մյուս դեպքում` կաշառք տվողին բացահայտելուն։ Անհրաժեշտ ենք համարում ընդգծել, որ նույնիսկ այն դեպքում, երբ կաշառքի միջնորդը կաշառքի առարկան փոխանցում է պաշտոնատար անձին` կաշառք ստացողին, իրավաչափ չէ կատարել «կաշառք տալու նմանակում» օպերատիվ-հետախուզական միջոցառում, քանի որ կաշառքը փոխանցողը ոչ թե կաշառք տվողն է, այլ կաշառքի միջնորդը։ ՀՀ վճռաբեկ դատարանի` Կ.Ժաժոյանի վերաբերյալ որոշմամբ արտահայտված իրավական դիրքորոշումների համատեքստում կաշառքի միջնորդի գրավոր հայտարարության հիման վրա կատարված «Կաշառք տալու նմանակում» օպերատիվ-հետախուզական միջոցառման արդյունքները ևս կճանաչվեն անթույլատրելի։ Ելնելով վերոգրյալից` առաջարկում ենք «Օպերատիվ-հետախուզական գործունեության մասին» ՀՀ օրենքում նախատեսել «Կաշառքի միջնորդության նմանակում» ՕՀՄ-ի կատարման հնարավորությունը, որը կլուծի իրավակիրառ պրակտիկայում առկա բացը։

example1260

example1260

Ցանկացած տնտեսության զարգացման կարևորագույն հիմնախնդիրներից մեկը երկրում ներդրումային գործընթացի աշխուժացումն է, որի լուծումը կարևոր նախապայման է տնտեսության կայունության և հետագա տնտեսական աճի ապահովման համար։ Ներկայիս պայմաններում շատ կարևոր է նաև ներդրումների արդյունավետության գնահատման և ներդրումային որոշումներ ընդունելու հարցը։ Հոդվածում ուսումնասիրվում է ներդրումային նախագծի արդյունավետության գնահատման մեթոդները ռիսկի և անորոշության պայմաններում։

Շուկայական տնտեսական պայմանների բարելավմանը զուգահեռ, հայկական ընկերությունները պետք է ներդնեն կառավարման ժամանակակից մեթոդներ և մոդելներ `ուղղված նրանց մրցունակության բարձրացմանը։ Ներդրումների կառավարման արդյունավետությունն առանձնահատուկ նշանակություն ունի ընկերությունների երկարաժամկետ նպատակների իրականացման և կայուն զարգացման համար։ Գործնականում ներդրումների վերաբերյալ որոշումների կայացման ծայրահեղ բարդությունը կապիտալի երկարաժամկետ օգտագործման, ներդրումային նախագծերի արդյունքների անորոշության բարձր աստիճանի, ներդրումային գործընթացների բարդ բնույթի հետևանքով։ Կապիտալ ներդնելու ցանկացած որոշում ուղեկցվում է անորոշությամբ։ Նման պայմաններում ներդրումների գրավչության վերաբերյալ պարբերական ուսումնասիրությունները հատուկ կարևորություն են ստանում։ Ներդրումների գրավչության քանակական արտահայտությունը ներդրումային ռիսկերն են, որոնք արտահայտում են տնտեսության մեջ ներդրված միջոցների կորստի հավանականությունը, որոնք առաջանում են բազմաթիվ սոցիալական, քաղաքական և տնտեսական պատճառներով։ Միայն ընդհանուր ռիսկի գնահատման արդյունքում է հնարավոր գնահատել ներդրումային ծրագրի արդյունավետությունը։ Տնտեսական գործունեության մեջ, կապված ռիսկի խնդրի հետ, պետք է նշել, որ դա օբյեկտիվ երևույթ է, այսինքն ՝ եթե որևէ գործունեություն է իրականացվում, ապա ռիսկը հաստատ գոյություն ունի ՝ անկախ այն բանից ՝ հաշվի են առնում դա, թե անտեսում են այն։ {2} Մենք առաջարկում ենք օգտագործել ռիսկերի գնահատման ընդհանուր համապարփակ չափանիշ, որը նկարագրելու է ներդրումների մասին որոշման կատարման արդյունքում հնարավոր կորուստների չափը։ Չափանիշը պայմանականորեն կարելի է անվանել ռիսկի գին։ C ռիսկ = {P, L} որտեղ L ներդրումների մասին որոշման կատարման արդյունքում հնարավոր կորուստների հանրագումարն է, P- ը անբարենպաստ արդյունքի հավանականություն է (կրող վնասներ)։ Ռիսկի գինը որոշելու համար նպատակահարմար է օգտագործել միայն ցուցանիշներ, որոնք հաշվի են առնում ինչպես ձախողման հավանականությունը, այնպես էլ դրանից կորուստների չափը։ Որպես այդպիսի ցուցանիշներ, մենք առաջարկում ենք օգտագործել առաջին հերթին ցրումը, ստանդարտ (միջին քառակուսի) շեղումը և տատանման գործակիցը։ Ավելին, որպեսզի այդ ցուցանիշների, համեմատական ​​վերլուծությունների հիման վրա գնահատման արդյունքների տնտեսական մեկնաբանության ընթացքում ավելորդ բարդություններ չառաջանան, անհրաժեշտ է դրանք հասցնել դրամական համաչափության։ Համաշխարհային պրակտիկայում անորոշության և ռիսկի պայմաններում ներդրումային նախագծերի կառավարման արդյունավետությունը գնահատելու համար օգտագործվում են բազմաթիվ մեթոդներ, ինչը ենթադրում է երկու հիմնական քանակական և որակական մոտեցումների կիրառում։ Որակյալ մոտեցման հիմնական խնդիրն է `ուսումնասիրել ուսումնասիրվող ներդրումային նախագծի ռիսկերի հնարավոր տեսակները, ինչպես նաև տվյալ տեսակի և նկարագրության վրա ազդող աղբյուրների և գործոնների նույնականացումը։ Որակական մոտեցումը, որը թույլ չի տալիս քանակական գնահատել ներդրումային նախագծի ռիսկը, հիմք է հանդիսանում քանակական մեթոդների օգտագործմամբ հետագա հետազոտությունների համար։ Ինչ վերաբերում է ռիսկի և անորոշության պայմաններում ներդրումային նախագծերի արդյունավետության գնահատման քանակական մեթոդներին, ապա դրանցից ամենատարածվածներն են `1. վիճակագրական մեթոդ, 2. Discեղչի ռիսկի ճշգրտման մեթոդ, 3. հուսալի համարժեքների մեթոդ, 4. արդյունավետության չափանիշների զգայունության վերլուծության, 5. սցենարների մեթոդը։ Ներդրումային նախագծերի ռիսկերի գնահատման վիճակագրական մեթոդը հիմնված է վիճակագրական չափանիշների օգտագործման վրա։ Ավելին, առավել լայնորեն օգտագործվում են մաթեմատիկական սպասումը, ցրումը, քառակուսի միջին շեղումը և տատանումների գործակիցը։ Discountեղչի ռիսկի ճշգրտման մեթոդը գործնականում ամենապարզ և ամենատարածված մեթոդն է։ Դրա հիմնական գաղափարն է գնահատել դրամական միջոցների հոսքի ընթացիկ արժեքը, որը ակնկալվում է ներդրումային ծրագրի իրականացման արդյունքում `ռիսկի համաձայն ճշգրտված զեղչի տոկոսադրույքի օգտագործմամբ։ Theեղչի տոկոսադրույքի չափը ճշգրտելու համար վերցվում է որոշակի բազային գումար, որը համարվում է ոչ ռիսկային կամ նվազագույն ընդունելի ռիսկով, որին ավելացվում է ռիսկի սպասվող պրեմիան։ Ինքնին հասկանալի է, որ բարձր ռիսկայնությամբ օժտված նախագծերի դեպքում ռիսկի վճարը պետք է լինի նույնքան բարձր։ Ինչպես արդեն նշվեց, այս մեթոդի հիմնական առավելությունը անհրաժեշտ հաշվարկները կատարելու պարզությունն է։ Միևնույն ժամանակ, մեթոդը լուրջ թերություններ ունի, որոնք սահմանափակում են դրա կիրառման շրջանակը։ Անբարենպաստությունն այն է, որ զեղչի տոկոսադրույքի չափը ճշգրտելու համար ապագա դրամական հոսքերը բերվում են ներկա ժամանակ `օգտագործելով ավելի բարձր զեղչի տոկոսադրույք, որը, սակայն, ռիսկի աստիճանի վերաբերյալ որևէ տեղեկատվություն չի տրամադրում, այսինքն` պարզ չէ։ ներդրողին, որ նախագիծը արդյունավետ է։ Ի՞նչ հնարավոր շեղումներ կարող են ցույց տալ ցուցանիշները։ Բացի այդ, այս մեթոդի դեպքում ծրագրի ընթացիկ արդյունավետությունը հաշվարկելու համար օգտագործվում է ռիսկի գործոնի հաստատուն արժեք, որը չի կարող համարվել նպատակահարմար, քանի որ շատ նախագծեր բնութագրվում են ռիսկի մակարդակի աստիճանական նվազմամբ դրա իրականացման յուրաքանչյուր հաջորդ փուլ։ Այլ կերպ ասած, շահութաբեր նախագծերը, որոնք ժամանակի ընթացքում ռիսկի աճ չեն ենթադրում, կարող են սխալ գնահատվել, ինչը, բնականաբար, կհանգեցնի որոշումների կայացմանը։ Ի վերջո, ծրագրի արդյունավետությունը կախված է միայն մեկ ցուցանիշից `ռիսկի ճշգրտված տոկոսադրույքից` խիստ սահմանափակելով մեծ թվով տարբերակներ դիտարկելու և մոդելավորելու հնարավորությունը։ Ի տարբերություն զեղչի ռիսկի ճշգրտման մեթոդի, համարժեքության մեթոդի դեպքում ճշգրտվում է ոչ թե զեղչի տոկոսադրույքը, այլ պարտատոմսերի հոսքերի մեծությունը։ Adjustշգրտումը կատարվում է հուսալիության գործակիցների միջոցով `ծրագրի իրականացման յուրաքանչյուր ժամանակահատվածի համար։ Հուսալիության գործակիցները արտահայտում են ոչ ռիսկային ռիսկային դրամական հոսքերի հարաբերակցությունը։ Դրանց բանաձևը հետևյալն է. Որտեղ C- ն `CCFt ծրագրի իրականացման t ժամանակահատվածում ոչ ռիսկային գործողություններից ակնկալվող կանխիկ զուտ հոսքի մեծությունն է, որտեղ CFt- ը` t ժամանակահատվածում ակնկալվող զուտ կանխիկ հոսքի գումարն է, հուսալիությունը գործակիցը t ժամանակահատվածում։ Չնայած գործակիցների հաշվարկման թվացյալ պարզությանը, գործնականում դրանց գնահատումը հեշտ խնդիր չէ {5}։ Ամենից հաճախ ստացված քանակությունները ստացվում են փորձագիտական ​​գնահատումների մեթոդով, որի դեպքում դրանք արտացոլում են փորձագետների վստահության մակարդակը դրամական հոսքերի կամ այդ բաղադրիչի ստացման հարցում։ Ներկայիս գործակիցները կարող են օգտագործվել ներդրման ծրագրի ողջ ժամանակահատվածում ակնկալվող զուտ կանխիկ հոսքերի ռիսկով ճշգրտված գումարը ստանալու համար։ որտեղ CF- ը դրամաշրջանառությունն է t ժամանակահատվածում, T- ը կանխատեսվող եկամտաբերությունն է, I0- ը նախնական ներդրումների մեծությունն է։ Նախապատվությունը տրվում է հուսալիության համար ճշգրտված ամենամեծ դրամական հոսքն ապահովող նախագծին։ Պետք է նշել, որ այս մեթոդը զերծ չէ իր թերություններից։ Դրանց թվում են հուսալիության գործակիցների հաշվարկման դժվարությունը, որոնք լիովին համապատասխանում են ծրագրի իրականացման յուրաքանչյուր փուլում առկա ռիսկին, ինչպես նաև փոփոխականների հավանական հավանական բաշխման վերլուծության անհնարինությանը։ Financialուցանիշների զգայունության վերլուծության մեթոդը բավականին լայնորեն օգտագործվում է ֆինանսական կառավարման ոլորտում։ Ընդհանուր դեպքում դա վերաբերում է բաղադրիչի ցուցանիշների փոփոխության նկատմամբ ընդհանուր ինդեքսի զգայունության վերլուծությանը։ Այսինքն ՝ փորձ է արվում գնահատել, թե ելքային փոփոխականն ինչ տատանումներ է գրանցում մուտքային փոփոխականների տատանումների դեպքում։ Ի վերջո ընտրվում է նախագիծը, որի արդյունավետության ինդեքսը գրանցում է նվազագույն տատանումները, ինչը համարվում է նվազագույն ռիսկի վկայություն։ Այս մեթոդի հիմնական թերությունն այն է, որ այն կարող է օգտագործվել գնահատելու համար մուտքային փոփոխականների տատանումների ազդեցությունը արդյունքի վրա, առանձին-առանձին, այսինքն `յուրաքանչյուր փոփոխական համարվում է մեկուսացված մյուսներից։ Սցենարի մեթոդը թույլ է տալիս արդյունքի ցուցանիշի զգայունության ինդեքսը համատեղել դրա շեղումների հավանական հավանական գնահատումների վերլուծության հետ։ Այս դեպքում ամենափոքր միջին ստանդարտ շեղումով և տատանումների գործակիցով ներդրումային նախագիծը համարվում է նվազագույն ռիսկային։ Եթե ​​սցենարում հայտնի են այս կամ այն ​​իրավիճակի ստեղծման հավանականությունները, ապա նախագծի սպասվող անբաժանելի արդյունքը կարելի է գնահատել մաթեմատիկական ակնկալիքով։ Որտեղ NPVi- ն անբաժանելի արդյունք է, i սցենարի դեպքում pi- ն i սցենարի հավանականությունն է։ Ամբողջ ծրագրի ռիսկը գնահատվում է NPV բացասական սցենարների հավանականությունների ամփոփմամբ։ Այս նշանակումներում, ծրագրի անարդյունավետ արդյունքի դեպքում, միջին կորուստը կգնահատվի հետևյալ կերպ. Բացի վերը նշվածից, ներդրումային նախագծի ռիսկի գնահատման մեթոդները ներառում են ոչ պակաս ճշգրիտ մեթոդներ, ինչպիսիք են խաղի տեսության մեթոդները, իմիտացիայի մոդելավորումը, մշուշոտ բազմության տեսության վրա հիմնված մեթոդները Ներդրումային ծրագրի արդյունավետության գնահատումը հանգեցնում է դրա շահութաբերության մակարդակի բացարձակ և հարաբերական չափորոշմանը։ Ներդրումային նախագծերի արդյունավետությունը գնահատելու համար օգտագործվում են մի շարք քանակական և որակական ցուցանիշներ։ Այդ նպատակով առավել հաճախ օգտագործվում է փոխկապակցված ցուցանիշների հետևյալ համակարգը. 1. զուտ եկամուտ (NI), 2. զուտ զեղչված եկամուտ (NDI) կամ, ինչպես այլ կերպ է կոչվում, անբաժանելի արդյունք. 3. զուտ ներկա արժեքը (NPV), 4. շահութաբերության ինդեքսը (PI), 5. եկամտաբերության ներքին տեմպը (IRR), 6. մարման ժամկետը (PP), 7. ներդրումների արդյունավետության գործակիցը (ARR)։ Այս ցուցանիշները, չնայած իրենց գործնական նշանակալի նշանակությանը, ունեն զգալի թերություններ։ Այսպիսով, դրանք հիմնականում մասնակի բնույթ ունեն. դրանք բնութագրում են ներդրումային նախագծերի տնտեսական արդյունավետությունը այս կամ այն ​​տեսանկյունից։ Հետևաբար, նախագծերի առավել համապարփակ գնահատման համար անհրաժեշտ է դիտարկել այս ցուցանիշները որպես համակարգային ամբողջություն, որի յուրաքանչյուր բաղադրիչ փորձում է լրացնել այլոց օգտագործման արդյունքում առաջացած բացը։ Այնուամենայնիվ, նույնիսկ դիտարկված բոլոր ցուցանիշների կիրառման դեպքում անհնար է խուսափել լուրջ բարդություններից։ Այսպիսով, քանի որ դրանք բնույթով տարբեր են, դրանց արժեքները կարող են ստեղծել հակառակ պատկեր։ Այս պարագայում առաջ է գալիս ցուցանիշներից մեկին նախապատվություն տալու խնդիր, որը, չնայած հաճախ լուծվում էր NPV- ի օգտին, բայց այդ լուծումը «թերի» է և չունի բավարար հիմնավորում։ Ելնելով վերոգրյալից, կարելի է եզրակացնել, որ ներդրումային նախագծի արդյունավետության նկարագրված ցուցանիշների ընդհանուր թերություններից մեկը նախնական տվյալների հաստատման պահանջն է, քանի որ կամայական ներդրումային նախագիծը բնութագրվում է անորոշության գործոնների ամբողջությամբ։ Այսինքն ՝ ներդրումային նախագծի կամայական վերլուծությունը հանգեցնում է շուկայի իրավիճակի մեծ թվով անորոշ փոփոխականների ապագա արժեքների կանխատեսման անհրաժեշտությանը։ Բնական է, որ անհնար է ձեռք բերել բացարձակ ճշգրիտ կանխատեսում։ Ներդրումային նախագիծը համարելով որպես ակտիվների փաթեթ, որն օժտված է տարբեր մակարդակների եկամտաբերությամբ, ներդրումների ռիսկի նվազեցման խնդիրը, մեր կարծիքով, կարելի է լուծել `ընտրելով փաթեթային կառուցվածք, որը կապահովի նվազագույն ցրվածություն։ Գրականություն 3. Èãîèèà,. Ë. '' Èèè ''։ á / ïîä ä-à íêíí. , ê, ô.ô. Ա. À - , Ñòúêîíîèèñòú, 2004. - 478 .7. Âîâ .À. '' Ðòðàòåã ðòðàòåãè ‛''։ //www.ada.am/arm/for-investors/fdi-statistics/ Developmentարգացման հայկական գործակալության պաշտոնական կայք Տեղեկատվություն հեղինակների մասին Թամարա Սիմոնի Սիմոնյան - տնտեսագետ գիտնական թեկնածու, դոցենտ, Գյումրու պետական ​​մանկավարժության տնտեսագիտության ամբիոնի վարիչ Ինստիտուտ, էլ. Tsimonyan62@mail.ru. Իսրայելցի Խաչատուր Սարգսի - Գյումրու պետական ​​մանկավարժական ինստիտուտի տնտեսագիտության ամբիոնի դասախոս, էլ. ։

example1535

example1535

Սույն աշխատանքը նվիրված է անչափահասների վերաբերյալ քրեական գործերով վարույթի կարճման և քրեական հետապնդման դադարեցման առանձնահատկություններին։ Աշխատանքում ներկայացված են գիտնականների տեսակետներ, ներկայացված և վերլուծված են ՀՀ վճռաբեկ դատարանի մի շարք որոշումներ։ Ուսումնասիրված և վերլուծված են նաև ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի և նախագծի վերաբերելի դրույթներ։ Կատարված հետազոտության հիման վրա ներկայացված են առաջարկություններ՝ ուղղված ՀՀ օրենսդրության և իրավակիրառ պրակտիկայի բարելավմանը։

Նախաբան Դժվար է պատկերացնել անչափահասների հանցակազմի դեմ պայքարը առանց նրանց վերագրվող հանցագործությունների համապարփակ և համապարփակ կարգավորման։ Այդ նպատակով վերջերս մեծ ուշադրություն է դարձվել անչափահասների արդարադատությանը, ինչպես նաև անչափահասների իրավունքներին և օրինական շահերին վերաբերող տարբեր օրենսդրական նախաձեռնություններին։ Դա վկայում է ՀՀ արդարադատության նախարարությունում «Վերջերս ստեղծված օրենքի ինստիտուցիոնալ հանրապետությունում (երեխաներ) 3. Խորհրդի նպատակն է խթանել արդարադատության խորհուրդը։ »1 կապված է անչափահասների հայաստանյան համակարգի (իրավական, հոգեբանական, սոցիալական, էթիկական և այլնի) հաստատման կատարելագործման հետ ՝ ապահովելով երեխաների իրավունքների օրինական շահերի պաշտպանություն։ Այս կառույցի ստեղծման հիմքում ընկած էին Հայաստանի Հանրապետության ստանձնած մի շարք միջազգային պարտավորություններ, ինչպիսին է ԵԱՀԿ-ն «Երեխայի իրավունքների և անչափահասների արդարադատության մասին» Հայաստանի Հանրապետությունում [1]։ Հայաստանի Հանրապետությունում անչափահասների նկատմամբ քրեական հետապնդման դադարեցման կամ քրեական գործի կարճման ընթացակարգի մոնիտորինգի գնահատումը միջազգային չափանիշներին համապատասխան անհրաժեշտ է անչափահասների արդարադատության նպատակների տեղայնացման համար։ Պետական ​​հարկադրանքի միջոցառումների համակարգը և մի շարք միջազգային փաստաթղթերում ամրագրված անչափահաս հանցագործների նկատմամբ կիրառվող մեխանիզմները, որոնք պետք է ապահովվեն մարդասիրությամբ, անչափահասների իրավունքների պաշտպանությամբ և օրինական շահերով, նրանց բարեկեցությամբ, ինչպես նաև երաշխավորեն համաչափ ազդեցություն։ անչափահասների պետական ​​միջոցների. Անչափահասների հանցակազմի հատուկ ընթացակարգը հիմնականում հիմնված է անչափահասների տարիքի, սոցիալական և հոգեբանական առանձնահատկությունների վրա, որոնք պահանջվում են Հայաստանի Հանրապետության քրեական դատավարության օրենսդրությամբ։ Ակնհայտ է, որ դա հետևանք է այն փաստի, որ օրենսդիրը տեղյակ է անչափահասների տարիքային առանձնահատկություններին `անչափահասների իրավունքների և ազատությունների լրացուցիչ երաշխիքների անհրաժեշտությանը։ երաշխիքներ 13 Անչափահասների արդարադատության խորհուրդն իր գործունեությունն իրականացնում է ՀՀ արդարադատության նախարարի ղեկավարությամբ 2018 թ. Մայիսի 11-ի N 188-Ա հրամանով հաստատված կարգով այլ իրավական ակտերով։ Երեխայի իրավունքների մասին կոնվենցիայի 40 3 3-րդ հոդվածը նախատեսում է, որ Մասնակից պետությունները պետք է ձգտեն նպաստել մեղադրվող կամ քրեական օրենսդրությունը խախտող երեխաների համար օրենքների, ընթացակարգերի, մարմինների և հաստատությունների ստեղծմանը, մասնավորապես `բ) անհրաժեշտության դեպքում, առանց այդպիսի երեխաների դեմ քայլեր ձեռնարկելու։ դիմել դատաքննության ՝ մարդու իրավունքների լիարժեք պաշտպանության իրավական երաշխիքների պահպանումով։ Այն հատկապես կիրառելի է։ Դրանից բխում է, որ Հայաստանի Հանրապետությունը, ի դեմս իրավասու մարմինների, պետք է առավելագույնս հաշվի առնի հետապնդվող անչափահասների իրավունքների արդյունավետ պաշտպանությունը։ Ինչպես նշվում է, այդ ինստիտուտների ստեղծումը, ցանկության դեպքում, պետք է ունենա դատական ​​բնույթ, քանի որ խոսվում է «առանց անցկացման դատավարության դիմելու» մասին։ Այնուամենայնիվ, այդ արտադատական ​​մարմինը պետք է ունենա մարդու իրավունքների լիարժեք պաշտպանության լիարժեք երաշխիքներ։ Համաձայն Պեկինի կանոնների 5.1 հոդվածի, անչափահասների արդարադատության համակարգը հիմնականում ուղղված է անչափահասի բարեկեցության ապահովմանը, որպեսզի անչափահաս հանցագործի վրա ազդող ցանկացած միջոց միշտ համապատասխանի ինչպես հանցագործի անհատական ​​հատկություններին, այնպես էլ հանցագործության հանգամանքներին։ Նշված կանոնի հիմնական նպատակը առանձին բացատրված է պարբերության «Մեկնաբանություն» բաժնում։ 5-րդ կանոնը, ըստ էության, նախատեսում է պատասխանատվության արդարացի միջոցների կիրառում ցանկացած հատուկ մանր իրավախախտման համար։ Այս կանոնի փոխկապակցված ասպեկտների բազմազանությունը կարող է նպաստել երկիմաստությունների կիրառմանը, այն է, որ նոր, առաջադեմ պատասխանները նույնքան ցանկալի են, որքան անչափահասների անհիմն երկարացման նախազգուշական միջոցները։ Տոկիոյի հանցագործության և սոցիալական բարեկեցության կանոնների 1-ին բաժնի 2.3-ի համաձայն [3] կիրառել նախաքննության փուլից մինչև դատավճիռ կիրառելու ժամանակահատվածը։ Միջազգային իրավաբանական համայնքը առաջնորդվում է այն սկզբունքով, որ անչափահաս հանցագործները չպետք է խտրականության ենթարկվեն իրենց տարիքի, հոգեֆիզիոլոգիական առանձնահատկությունների կամ նրանց հետ կապված լինելու պատճառով։ Սա ենթադրում է հրաժարվել պաշտոնական քրեական ընթացակարգից ՝ փոխարենը օգտագործելով ոչ ֆորմալ այլընտրանքներ։ Սա թույլ է տալիս պարզել, որ մրցակցային դատավարությունը պարզում է մեղքը, բայց, միևնույն ժամանակ, առավելագույնս պաշտպանում է անչափահասների իրավունքներն ու օրինական շահերը։ Այստեղ պետք է նախատեսվեն միջոցառումներ և մեխանիզմներ, որոնք, զերծ լինելով դատական ​​գործընթացներից, այնուամենայնիվ, ողջամիտ հնարավորություն են ընձեռում պարզելու անչափահասի մեղավորության հարցը։ Այս ինստիտուտը թույլ է տալիս խուսափել խարաններից [5]։ Այս գործընթացը ամրապնդվում է անչափահասի հոգեբանության մեջ, նա, բնականաբար, իրեն մերժված է զգում հասարակության կողմից։ Սա, իհարկե, չի բացառել անձի նշանակումը կամ ազատումը քրեական պատասխանատվությունից։ ՀՀ քրեական օրենսգիրք 2։ 4 91-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն ՝ առաջին անգամ անչափահաս կամ միջին ծանրության հանցանք կատարած անչափահասը դատարանի կողմից կարող է ազատվել քրեական պատասխանատվությունից, եթե դատարանը գտնի, որ այն կարող է վերականգնվել կրթական բնույթի հարկադրանքի միջոցների միջոցով։ 4 Հայաստանի Հանրապետության քրեական օրենսգիրքը, որն ընդունվել է ՀՀ Ազգային ժողովի կողմից 18.04.2003 թ., Ուժի մեջ է մտել 01.08.2003 թ., Ուժի մեջ։ HO-528-N, ARPA 2003.05.02 / 25 (260), Արվեստ. 407 թ. ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 3-ը 5 (այսուհետ `օրենսգիրք) 443-րդ հոդվածով դատարանը որոշում կայացնելիս հանգում է այն եզրակացության, որ անչափահասը կարող է շտկվել առանց քրեական պատժամիջոցներ կիրառելու, կարող է անչափահասին ազատել պատժից` կրթական բնույթի հարկադրանքի միջոցներ կիրառելու համար։ Օրենսգրքի 443-րդ հոդվածի համաձայն, դատարանը կարող է անչափահասին ազատել պատժից, նրա նկատմամբ կիրառել կրթական բնույթի հարկադրանքի միջոց։ Այնուամենայնիվ, 91-րդ հոդվածի 1-ին մասը թույլ է տալիս դատարանին անչափահասին ազատել քրեական պատասխանատվությունից `նրա նկատմամբ կիրառելով կարգապահական բնույթի հարկադրանքի միջոցներ։ Այդ դեպքում, երբ դատարանը անչափահասին ազատում է միայն պատժից, այլ ոչ թե քրեական պատասխանատվությունից, նրան կարող են տեղավորել հատուկ կրթական բժշկական-ուսումնական հաստատությունում, ինչը պարզ է ՀՀ քրեական օրենսգրքի 93-րդ հոդվածի առաջին մասից։ Կարծում ենք ՝ այստեղ անորոշություն կա։ Խնդիրն այն մասին, որ քրեական դատավարության նորմերը պետք է ապահովեն քրեական իրավունքի նորմերի կիրառումը, այստեղ չի ներկայացվում։ Հետևաբար, մենք գտնում ենք, որ Օրենսգրքի 443-րդ հոդվածը պետք է շարադրել հետևյալ խմբագրությամբ. «Դատավճիռ կայացնելուն պես դատարանը եզրակացնում է, որ անչափահասը կարող է վերականգնվել առանց քրեական պատժամիջոցների կիրառման։ Օրենսգրքի 35-րդ հոդվածը սահմանում է հանգամանքներ, որոնց առկայությունը բացառում է քրեական հետապնդումը և քրեական հետապնդումը։ Նշված հոդվածի բովանդակության համաձայն, որդի մեջ հիմքերը դասակարգվում են երկու խմբի `« արդարացնող »(վերականգնողական) հիմքեր, որոնք նախատեսված են 35-րդ հոդվածի 1-ին մասի 1-ին մասի 2-րդ մասի« ոչ արդարացնող »(ոչ)։ Վերականգնում) 5 Հայաստանի Հանրապետության քրեական դատավարության օրենսգիրքը, որն ընդունվել է Հայաստանի Հանրապետության Ազգային ժողովի 01.07.1998 թ., Ուժի մեջ է մտել 12.01.1999 թ., Ուժի մեջ։ 35 1 1 (4) -ից (13) հոդվածով նախատեսված հիմքերը։ Դա է վկայում Օրենսգրքի 261-րդ հոդվածի 5-րդ մասը, համաձայն որի `սույն օրենսգրքի 35-րդ հոդվածի 1-ին կետերով նախատեսված հանգամանքների առկայության դեպքում վարույթը դադարեցնելիս և քրեական հետապնդումը դադարեցնելիս չի թույլատրվում հայտարարություններ անել։ դա կասկածի տակ կդնի այն անձի նկատմամբ, ում նկատմամբ դադարեցվել է քրեական հետապնդումը։ Այլ կերպ ասած, քրեական գործը կարճելու, քրեական հետապնդումը դադարեցնելու դեպքում անձը ձեռք է բերում արդարացված կարգավիճակ, օգտվում է օրենսգրքի 35-րդ հոդվածի 1-ին մասի 3-րդ կետի 2-րդ մասով նախատեսված իր հետ ունեցած իրավունքներից։ , Այս հիմքերով վարույթի դադարեցումը անձի համար որևէ պարտավորություն չի առաջադրում կամ բացասական հետևանքներ չի առաջացնում։ Մնացած բոլոր հիմքերի դեպքում ապագայում կարող են բացասական հետևանքներ ունենալ անձի համար։ Օրենսգրքի 35-րդ հոդվածի 1-ին մասի 9-րդ կետի համաձայն `քրեական գործ չի կարող հարուցվել, քրեական հետապնդում չի կարող հարուցվել, և հարուցված քրեական գործը ենթակա է կարճման, եթե անձը քրեական պատասխանատվության համար չի հասել օրինական տարիքի արարքը կատարելու ժամանակը։ Այս կետը, ինչպես արդեն նշվեց, համարվում է անհիմն; այն ներառված չէ 1-ին մասի 2-րդ կետի բովանդակության մեջ։ Այս տեսակետը ՀՀ վճռաբեկ դատարանն արտահայտեց Հայարփի Աթոյանի բողոքարկման արդյունքում։ Վճռաբեկ դատարանը նշել է. «ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 35-րդ հոդվածի 1-ին մասի 9-րդ կետը ներառված է քրեական գործի վարույթը դադարեցնելու եւ քրեական հետապնդումը դադարեցնելու« չարդարացնող »հիմքերի շարքում։ Նման հիմքերով վարույթը դադարեցնելու դեպքում ապացուցվում է, որ անձի արարքը պարունակում է հանցագործության հատկանիշներ, բայց օրենքով սահմանված պայմանների առկայության դեպքում քննչական մարմինները նրան ազատում են քրեական պատասխանատվությունից։ Վճռաբեկ դատարանը գտնում է, որ ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 35-րդ հոդվածի 1-ին մասի 9-րդ կետով նախատեսված հիմքի առանձնացումը ՀՀ հոդվածի 35-րդ հոդվածի 1-ին մասի 2-րդ կետով նախատեսված հիմքերից ենթադրում է, որ բացակայության պատճառով հանցակազմի մասին (ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 35-րդ հոդված)։ 2-րդ մասի 2-րդ կետ) քրեական գործը պետք է կարճվի, քրեականացվի անձի նկատմամբ քրեական հետապնդումը, եթե քրեական հետապնդման մեջ բացակայում են հանցագործության տարրերը կամ տարրերը։ Այս կանոնից բացառություն է այն դեպքը, երբ հանցակազմի բացակայությունը պայմանավորված է բացառապես հանցագործություն կատարած անձով ՝ քրեական պատասխանատվության տարիքի չհասած։ Վերջին դեպքում քրեական դատավարությունը պետք է դադարեցվի և անձի նկատմամբ քրեական հետապնդումը պետք է դադարեցվի ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 35-րդ հոդվածի 1-ին մասի 9-րդ կետի հիման վրա `առանց հղում կատարելու 35-րդ հոդվածի 1-ին մասի 2-րդ կետի։ , Այլ կերպ ասած, եթե հանցագործության կատարման պահին անձը չի լրացել ՀՀ քրեական օրենսգրքով նախատեսված քրեական պատասխանատվության տարիքը, և առկա են հանցագործության բոլոր մյուս տարրերը, երեխայի նկատմամբ քրեական հետապնդումը պետք է դադարեցվի։ համաձայն ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 35-րդ հոդվածի 1-ին մասի, 9-րդ հոդվածի։ նույն հոդվածի 1-ին մասի 2-րդ կետի հիման վրա։ «[7] Հանցագործությունը չորս տարրերի համադրություն է ՝ հանցագործության օբյեկտ, հանցագործության օբյեկտիվ կողմ, հանցագործության առարկա, հանցագործության սուբյեկտիվ կողմ [11, էջ. 104]։ Միասնությունը մի ամբողջություն է, այս ամբողջությունը կազմող տարրերից թեկուզ մեկի բացակայությունը խոսում է հանցագործության բացակայության մասին։ Քրեական պատասխանատվության տարիքի որոշման անհրաժեշտությունը կապված է անհատի `իր վարքի և սոցիալական նշանակության ըմբռնման, նրա հասարակական պահանջներին համապատասխանելու ցանկությունների և ձգտումների հետ, վարվելակերպի կանոններին համապատասխանելու և իմաստը համակողմանիորեն հասկանալու հետ։ քրեական պատասխանատվություն։ Օրենսդիր մարմինը, սահմանելով քրեական պատասխանատվության տարիքը, առաջնորդվել է հոգեբանական չափանիշով։ Եզրակացություն Վերոգրյալը թույլ է տալիս եզրակացնել, որ անչափահասների հանցակազմի նախատեսումը որպես քրեական գործի կարճման անհիմն հիմք չի բխում միջազգային հումանիտարության, անչափահասների բարեկեցության, համաչափ միջոցների կիրառումից, մի շարք այլ կարևոր սկզբունքներից , Ամրագրված է այդպիսի անչափահասների փաստաթղթերում `սահմանելով, թե ինչպես երաշխավորել անչափահասներին։ Օրենսդիրը, կանոնակարգը չի ապահովում այդ անձանց իրավական շահերի իրավաբանական պատասխանատվության տարիքը, հաշվի է առնվել անչափահասի մտավոր զարգացման մակարդակը, իր արածի համար պատասխանատվության ենթարկվելու հանգամանքը, հոգեբուժական առանձնահատկությունները։ Այս ամենը հուշում է, որ բռնապետությունը մի կողմից ազատեց նրանց քրեական պատասխանատվությունից ՝ հաշվի առնելով նրանց ընկալման ցածր մակարդակը, իսկ մյուս կողմից ՝ մոռանալով այդ հանգամանքների մասին, նրանց համար բացասական հետևանքներ առաջացրեց ՝ կարծես այդ հիմքը հանելով հանցագործության տարրեր։ Ելնելով վերոգրյալից ՝ մենք գտնում ենք, որ 35 1 1 9 9 հոդվածը պետք է հանվի քրեական գործով քրեական հետապնդումը բացառելու անհիմն հիմքերի ցուցակից և այդ դեպքերը ներառել 1 1 2 2 հոդվածի բովանդակության մեջ։ նույն հոդվածը։ Հոդվածը ներկայացվել է 29.09.2020 թ. Ուսանողների համաժողովում։

example500

example500

Ուսումնասիրվել է ոչ սպիտակուցային ամինաթթու (S)-β-[4-(ֆուրան-2-մեթիլ)-3-բութիլ-5թիօքսո-1,2,4-տրիազոլ-1-իլ]-α-ալանինի և նոր սինթեզված N-ֆորմիլ-մեթիոնիլ-ալանիլ-(S)-β-[4-(ֆուրան-2-իլ-մեթիլ)-3-բութիլ-5-թիօքսո-1,2,4-տրիազոլ-1-իլ]-α-ալանին պեպտիդի հակամանրէային հատկությունը ու ազդեցությունը պրոտեինազ K-ի ակտիվության վրա՝ որպես սերինային պրոտեազների ներկայացուցիչ։ Ցույց է տրված, որ (S)-β-[4-(ֆուրան-2-մեթիլ)-3-բութիլ-5-թիօքսո-1,2,4-տրիազոլ-1-իլ]-α-ալանինն արգելակում է ֆերմենտի ակտիվությունը 66,2 %-ով։ Իսկ դիպեպտիդ N-ֆորմիլ-մեթիոնիլ-ալանիլ-(S)-β-[4--(ֆուրան-2-իլ-մեթիլ)-3-բութիլ-5-թիօքսո-1,2,4տրիազոլ-1-իլ]-α-ալանինը ազդեցություն է ցուցաբերել որոշ կուլտուրաների աճի վրա (C. freundii 62 և Bacillus sp. (թերմոֆիլ))։

ՈՉ ՍՊԻՏԱԿՈՒՑԱՅԻՆ ՀԵՏԵՐՈՑԻԿԼԻԿ ԱՄԻՆԱԹԹՈՒՆԵՐԻ ԵՎ ԴՐԱՆՑ ՊԵՊՏԻԴՆԵՐԻ ԱԶԴԵՑՈՒԹՅԱՆ ՀԵՏԱԶՈՏՈՒԹՅՈՒՆԸ ՊՐՈՏԵԻՆԱԶ K ՖԵՐՄԵՆՏԻ ԱԿՏԻՎՈՒԹՅԱՆ ՎՐԱՆերածություն։ Պրոտեոլիտիկ ֆերմենտները մեծ հետաքրքրություն են ներկայացնում որպես ֆարմակոլոգիական թիրախներ։ Պրոտեոլիտիկ ֆերմենտներիկարևոր ներկայացուցիչներից են տրիպսինը, քիմոտրիպսինը և պրոտեինազ K-ն։ Դրանք երեքն էլ դասվում են սերինային պրոտեազների շարքին։ Պրոտեազներըուսումնասիրվել են դեռևս 18-րդ դարում, և հայտնի էր, որ դրանք կարող են ճեղքել սպիտակուցները։ Սերինային պրոտեազները հիմնարար դեր են կատարում մարդուֆիզիոլոգիական գործընթացներում։ Մյուս կողմից դրանք կարող են պատճառ հանդիսանալ մի շարք ախտաբանական վիճակների զարգացման, այդ պատճառովկարևոր խնդիր է հանդիսանում տվյալ հիվանդության հետ կապված յուրահատուկպրոտեազների արգելակիչների հայտնաբերումը։ Գենետիկական և կենսաքիմիականհետազոտությունների արդյունքում պարզվել է, որ պրոտեազներն օգտագործվում ենվիրուսների կողմից՝ իրենց կառուցվածքային և ֆունկցիոնալ սպիտակուցները հասուն վիճակի հասցնելու համար։ Այսպիսով կենդանի բջջում վիրուսը սինթեզում է միշարք սպիտակուցներ և ֆերմենտներ` այդ թվում և պրոտեազներ, որոնք ուրույն կերպով հիդրոլիզում են վիրուսի կողմից սինթեզված պեպտիդները, արդյունքում առաջացած սպիտակուցները մասնակցում են վիրուսի գենետիկական նյութի փաթեթավորմանը` գոյացնելով վիրուսային նոր մասնիկներ, որոնք վարակում են նոր, առողջբջիջների։ Գենային ինժեներիայի ժամանակակից նվաճումները թույլ են տալիս գիտնականներին այս ֆերմենտները կիրառել որպես «մոլեկուլային գործիքներ»։ Բնական ոչ սպիտակուցային ամինաթթուներ և պեպտիդներ։ Կենդանի բջիջներում ոչ սպիտակուցային ամինաթթուները գտնվում են ինչպես ազատ վիճակում,այնպես էլ սպիտակուցների և պեպտիդների կազմում։ Այդ միացությունները կարևորդեր են կատարում օրգանիզմում ընթացող պրոցեսների կարգավորման և բջջի նորմալ կյանքի ապահովման գործընթացում [1]։ Կենսաբանորեն և օպտիկապես ակտիվ միացությունների շարքում առանձնահատուկ տեղ են զբաղեցնում ոչ սպիտակուցային ամինաթթուներն ու դրանցիցկազմված պեպտիդները, որոնք վերջին ժամանակներս հաջողությամբ կիրառվում ենբժշկության, դեղագործության, մանրէաբանության մեջ և գիտության ու տեխնիկայիայլ բնագավառներում [2]։ Ոչ սպիտակուցային α-ամինաթթուները ֆիզիոլոգիապես ակտիվ են և պիտանի՝ դեղապատրաստուկների կազմում ընդգրկվելու համար (միայնօպտիկապես ակտիվ իզոմերների տեսքով)։ Ոչ սպիտակուցային ամինաթթուներիցառավել հետաքրքրություն կարող են առաջացնել ռադիկալում տարբեր կառուցվածքի հետերոցիկլիկ տեղակալիչներ պարունակող α-ամինաթթուները, որոնք օրգանիզմի համար օտար են ինչպես կառուցվածքով, այնպես էլ հետերոատոմների բնույթով։ Ոչ սպիտակուցային α-ամինաթթուները մտնում են արդի բարձրակտիվ հակաուռուցքային, հիպերտենզիվ, ցավազրկող, ինչպես նաև ալկոհոլային և նարկոտիկ կախվածության վերացմանը նպաստող դեղապատրաստուկների և այլ պրեպարատների բաղադրության մեջ։ Սերինային պրոտեազներ և պրոտեազների արգելակիչներ։ Բոլոր պրոտեազները կատալիզում են նույն ռեակցիան` պեպտիդային կապի հիդրոլիզը, սակայնդրանք ցուցաբերում են ընտրողականություն` կախված սուբստրատից և հիդրոլիզվող կապի մոտ գտնվող ամինաթթվի տիպից։ Կախված կատալիտիկ խմբում ներառված ամինաթթուներից` հայտնաբերվել են բազմատեսակ պրոտեազներ, որոնցիցյուրաքանչյուրը կարելի է ներառել հետևյալ 4 խոշոր ֆունկցիոնալ դասերից մեկի մեջ`սերինային, ասպարագինային, ցիստեինային մետաղպրոտեազներ [3]։ Սերինայինպրոտեազները մասնակցում են օրգանիզմի բազմաթիվ ֆունկցիաներին` ներառյալարյան մակարդումը, իմունային ռեակցիան, բորբոքային պրոցեսները, հանդես ենգալիս որպես էուկարիոտների և պրոկարիոտների մարսողական ֆերմենտներ։ Մյուսկողմից սերինային պրոտեազները ներառված են նաև մարդու բազմաթիվախտաբանական պրոցեսների ձևավորման մեջ [5]։ Խնդրի դրվածքն ու հետազոտման օբյեկտների ընտրությունը։ Աշխատանքինպատակն է որոշել (S)-β-[4-(ֆուրան-2-մեթիլ)-3-բութիլ-5-թիօքսո-1,2,4-տրիազոլ-1-իլ]α-ալանին ոչ սպիտակուցային α-ամինաթթվի և նոր սինթեզված N-ֆորմիլ-մեթիոնիլալանիլ-(S)--ալանին α-[4--(ֆուրան-2-իլ-մեթիլ)-3-բութիլ-5-թիօքսո-1,2,4-տրիազոլ-1-իլ]α պեպտիդի հակամանրէային հատկությունը ու ազդեցությունը պրոտեինազ K-իակտիվության վրա՝ որպես սերինային պրոտեազների ներկայացուցիչ։ Հետազոտության նյութեր և մեթոդներ։ Աշխատանքում օգտագործվել են հետևյալ նյութերը` Tritirachium album-ի պրոտեինազ K (Sigma), HEPES (Sigma), 2 %SDS, ցուլի շիճուկային ալբումին (Sigma), ոչ սպիտակուցային α-ամինաթթուներ` (S)-β[4-(ֆուրան-2-իլ-մեթիլ)-3-բուտիլ-5-թիօքսո-1,2,4-տրիազոլ-1-իլ]-α-ալանին և այն պարունակող պեպտիդ` (N-ֆորմիլ-մեթիոնիլ-ալանիլ-(S)-β-[4--(ֆուրան-2-իլ-մեթիլ)-3-բութիլ-5-թիօքսո-1,2,4-տրիազոլ-1-իլ]-α-ալանին (սինթեզված ԵՊՀ ասիմետրիկ սինթեզիլաբորատորիայի և ՀՀ ԳԱԱ «Հայկենսատեխնոլոգիա» գիտաարտադրական կենտրոնի ոչ սպիտակուցային ամինաթթուների սինթեզի լաբորատորիայի գիտաշխատակիցների կողմից)։ Պրոտեինազ K-ի ակտիվության որոշումը։ Պրոտեինազ K-ի ակտիվությունը չափվել է ըստ ազատ ամինո խմբերի քանակի, օրտոֆտալալդեհիդի մեթոդով [6]։ ՕՖԱ-ի ռեագենտը 30 մլ ծավալում պարունակել է` 100 մմոլ/լ բորաթթվի բուֆեր pH 9,7,5մգ/մլ օրտոֆտոլալդեհիդ և 2,5 մկլ մերկապտոէթանոլ։ T.album-ից անջատված պրոտեինազ K-ն լուծվել է թորած ջրում 10-20 մգ/մլ կոնցենտրացիայով։ Պրոտեինազ K-իակտիվության չափման համար օգտագործվել է 200 մկլ ռեակցիոն միջավայր հետևյալ բաղադրությամբ. 1 M Ֆոսֆատային բուֆեր pH 7.2՝ 20 մկլ, 2 % SDS՝ 20 մկլ,մերկապտոէթանոլ 100 մմոլ/լ՝ 40 մկլ, ֆերմենտ՝ 20 մկլ, ցլի շիճուկային ալբումին (20մգ/մլ)՝ 100 մկլ։ Ռեակցիոն միջավայրը 30 րոպե պահվել է 37 օC ջերմաստիճանի թերմոստատում (UTU 4-UNIVERSAL ULTRATHERMOSTAT Max. 200 օC), հետո ռեակցիոն խառնուրդից ամեն սրվակի համար վերցվել է 50 մկլ լուծույթ, որի վրա ավելացվել է 10 մկլտետրաքլոր քացախաթթու ռեակցիան կանգնացնելու համար և չափվել է սպեկտրաֆոտոմետրով 340 նմ ալիքի երկարության տակ ռեակցիայի սկզբում և 30 րոպե անց։ Ապա յուրաքանչյուր կյուվետի մեջ լցվել են հետևյալ լուծույթները. H2O՝ 1,5 մլ, ռեակցիոն միջավայր՝ 50 մկլ, ՕՖԱ-ի ռեագենտ՝ 1,5 մլ։ 3-5 րոպե անց գրանցվել է A340-ն։ Պրոտեինազ K-ի ակտիվության չափման համար օգտագործվել է հետևյալ բանաձևը` A=∆A340*Vռեակց.միջ/ε* (ֆերմենտ ռեակցիոն միջավայրում)*∆t։ ε-ն էքստինկցիայի գործակիցն է, որը հաշվարկվում է ստանդարտ լուծույթի(0,033 մմոլ/լ մեթիոնին) համեմատությամբ A340-ի միջոցով։ Ապա տվյալները վերահաշվարկել է 1 մմոլ/լ մեթիոնինի լուծույթի համար. H2O՝ 1,5 մլ, մեթիոնին՝ 10 մկլ,ռեագենտ՝ 1,5 մլ։ Ոչ սպիտակուցային ամինաթթուների ազդեցությունը մանրէների՝ հակաբիոտիկների նկատմամբ կայունության վրա հետազոտելու համար թեստ-կուլտուրաներ ենընտրվել գրամ բացասական և գրամ դրական մանրէները` ներառյալ դրանց ռեկոմբինատային շտամները, որոնք կրում են տարբեր հակաբիոտիկների նկատմամբ կայունգեն ունեցող պլազմիդներ։ Օգտագործված շտամները ներկայացված են աղ. 1-ում.Աղյուսակ 1ՇտամներՄիջավայրըՄՊԱՄՊԱՄՊԱՄՊԱՄՊԱՄիջավայրեր։ Աղյուսակում բերված կուլտուրաների աճեցման համար օգտագործվել է մսապեպտոնային ագար (ՄՊԱ)։ 1 լ ջրին ավելացվել է 20 գր ագար, ապաախտահանվել է շոգեգոլորշային ավտոկլավում 1 մթն. ճնշ. տակ` 20 րոպե։ Վարակազերծ պայմանների պահպանում։ Օգտագործվող Պետրիի թասերը,փորձանոթները նախօրոք 120-180 րոպե վարակազերծվել են 180-220 ˚C-ում, չորացուցիչ պահարանում։ Միկրոբիոլոգիական ասեղը, նշտարը, ապակյա մածկաթիակը օգտագործելուց առաջ վարակազերծվել են սպիրտայրոցի բոցի վրա` սպիրտով մշակելուց հետո։ Առհասարակ փորձի բոլոր փուլերը կատարվել են վարակազերծ պայմաններում` սպիրտայրոցի բոցի առկայությամբ` վարակից խուսափելու համար։ Մինչև բուն փորձն իրականացնելն անհրաժեշտ է նախ ստանալ E.coli-ի ռեկոմբինատային շտամները։ Վերջիններս ստացվում են տրանսֆորմացիայի մեթոդով, որիմիջոցով որևէ հակաբիոտիկի նկատմամբ կայուն գեն ունեցող պլազմիդային ԴՆԹ-նտրանսֆորմացվում է կոմպետենտ բջիջների մեջ։ Վերացանքսի տեխնիկան։ Որպեսզի շտամներն անընդհատ թարմ լինեն (պահպանեն ակտիվությունը), անհրաժեշտ է վերացանքս կատարել։ Վերացանքսը համապատասխան պլազմիդներով շտամի ու դրան համապատասխանող ռեկոմբինատային շտամի դեպքում կատարվում է հարուստ ՄՊԱ (մսապեպտոնային ագար) միջավայրում։ Օգտագործելուց առաջ միջավայրը հալեցվել է, թողնվել որոշ չափով սառելու։ Ստուգվել է pH-ը, որը պետք է լինի 7։ Անհրաժեշտության դեպքում, եթե pH-ի շեղում է եղել, ավելացվել է NH4OH-ի լուծույթ կամ HCl-ի լուծույթ` pH-ն անհրաժեշտ ցուցանիշին հասցնելու նպատակով։ Փորձից հետո տեսակավորվել են կուլտուրաները՝ ըստ իրենց աճման ջերմաստիճանի` թերմոստատում (մակնիշը՝ TC-80 M-2, ջերմ.՝ 37 ˚C)։ Ցանքսի տեխնիկան։ Ցանքսը կատարվել է միաշերտանի ագարային մեթոդով`միկրոբիոլոգիական ասեղով (ստերիլ) վերցվել է յուրաքանչյուր կուլտուրաներից ևփորձանոթների մեջ (ստերիլ) 2 մլ ՄՊ արգանակով պատրաստվել է գիշերային կուլտուրա, որը պահվել է 1 օր` թափահարիչ սարքի մեջ 37 ˚C-ում։ Հետո ցանվել է գազոնը` (ապակյա մածկաթիակով) պատրաստված գիշերային կուլտուրայից 0.2 մլ լցնելովմիջավայրերի վրա, Պետրիի թասերի մեջ ավելացվել է հակաբիոտիկ։ Ոչ սպիտակուցային ամինաթթվի և պեպտիդի տեղադրումը ագարի վրա։ Միդեպքում օգտագործվել են ոչ սպիտակուցային ամինաթթվի բյուրեղները (ինչն ապահովում է կոնցենտրացիայի գրադիենտը դիֆուզիայի ընթացքում), որոնք նշտարով(ստերիլ) լցվել են համապատասխան կուլտուրաների գազոնների վրա։ Մյուս դեպքում կիրառվել են ոչ սպիտակուցային ամինաթթվի լուծույթները 50մկլ 5 մՄ կոնցենտրացիայով, որոնք կաթեցվել են համապատասխան կուլտուրաներիգազոնների վրա։ Լուծույթները ախտահանվել են ջրային բաղնիքում` 30 րոպե։ Արդյունքները և դրանց քննարկումը։ Հետազոտվող նյութերի ազդեցությունըպրոտեինազ K-ի վրա ուսումնասիրվել է վերը նշված երկու մեթոդով [4]։ ՊրոտեինազK-ի ակտիվության որոշումը համաձայն առաջին մեթոդի` ըստ ազատ ամինախմբերիքանակի ստացվել են հետևյալ տվյալները.Աղյուսակ 2.Ոչ սպիտակուցային α-ամինաթթուների ազդեցությունըպրոտեինազ K-ի ակտիվության վրաՄիացությունՍտուգիչ(S)-β-[4-(ֆուրան-2-իլ-մեթիլ)-3-բութիլ-5-թիօքսո-1,2,4-տրիազոլ1-իլ]-α-ալանինՊրոտեինազ K, %Աղյուսակից երևում է, որ ոչ սպիտակուցային α-ամինաթթու (S)-β-[4-(ֆուրան-2իլ-մեթիլ)-3-բուտիլ-5-թիօքսո-1,2,4-տրիազոլ-1-իլ]-α-ալանինը արգելակել է ֆերմենտիակտիվությունը 66,2 %-ով։ Աշխատանքի երկրորդ փուլում իրականացվել է N-ֆորմիլ-մեթիոնիլ-ալանիլ-(S)-β[4--(ֆուրան-2-իլ-մեթիլ)-3-բութիլ-5-թիօքսո-1,2,4-տրիազոլ-1-իլ]-α-ալանինի ազդեցության ուսումնասիրությունը մանրէների` հակաբիոտիկների նկատմամբ կայունությանվրա, այսինքն՝ հակաբիոտիկ պարունակող միջավայրում հետազոտվող նյութը թողելէ որևէ ազդեցություն կուլտուրայի աճի վրա, թե ոչ։ Ստուգվել է՝ դրանց բյուրեղներըդնելով E.coli-ի ռեկոմբինանտային շտամների գազոնով ցանված ՄՊԱ միջավայրիվրա։ Արդյունքները ներկայացված են աղ. 2-ում։ N-ֆորմիլ-մեթիոնիլ-ալանիլ-(S)-β-[4--(ֆուրան-2-իլ-մեթիլ)-3-բութիլ-5-թիօքսո-1,2,4տրիազոլ-1-իլ]-α-ալանին ազդեցությունը մանրէների աճի վրաԱղյուսակ 3.ՇտամներBacillus sp. (թերմոֆիլ)ՄիացությունN-ֆորմիլ-մեթիոնիլ-ալանիլ-(S)-β-[4-(ֆուրան-2-իլ-մեթիլ)-3բութիլ-5-թիօքսո-1,2,4-տրիազոլ-1-իլ]-α-ալանին+ կուլտուրայի աճը- կուլտուրայի աճի արգելակումՓորձարարական աշխատանքի նպատակն էր գտնել ոչ սպիտակուցային այնպիսի ամինաթթուներ, որոնք հնարավոր է կիրառել դեղամիջոցների արտադրության մեջորպես մանրէների` հակաբիոտիկների նկատմամբ ունեցած կայունության դեմ պայքարող պոտենցիալ միջոցներ, և արդյունքում այդպիսիք ստացվել են։ Գրականություն1. Սաղյան Ա., Ամինաթթուների, պեպտիդների և սպիտակուցների քիմիա, Երևան,2010, էջ 4, 11։ Biology, Pathobiology, andՀերմինե ԱվետիսյանՈՉ ՍՊԻՏԱԿՈՒՑԱՅԻՆ ՀԵՏԵՐՈՑԻԿԼԻԿ ԱՄԻՆԱԹԹՈՒՆԵՐԻ ԵՎ ԴՐԱՆՑ ՊԵՊՏԻԴՆԵՐԻ ԱԶԴԵՑՈՒԹՅԱՆ ՀԵՏԱԶՈՏՈՒԹՅՈՒՆԸ ՊՐՈՏԵԻՆԱԶ K ՖԵՐՄԵՆՏԻ ԱԿՏԻՎՈՒԹՅԱՆ ՎՐԱԲանալի բառեր՝ ոչ սպիտակուցային հետերոցիկլիկ ամինաթթու, պեպտիդ, պրոտեինազ K ֆերմենտ։

example1614

example1614

Հոդվածը նվիրված է ժամանակակից աշխարհի հակամարտությունների առաջացման պատճառների, ինչպես նաեւ դրանց կարգավորման վերլուծությանն ու գնահատմանը։ Թեման անչափ ընդարձակ է եւ ընդգրկուն է։ Այն կրում է համապարփակ բնույթ եւ ունի խորը արմատներ։ Տարաձայնությունները եւ հակամարտությունները միշտ էլ ուղեկցել են մարդկությանը եւ դարձել մարդկային հասարակության զարգացման անբաժանելի մաս։ Առանց չափազանցության, իրողություն է այն փաստը, որ գործնականում մարդկանց բոլոր սերունդները եղել են պատերազմների վկա եւ շատերը նույնիսկ դրանց մասնակիցը։ Իսկ դա անխուսափելիորեն հանգեցրել է ավերածությունների անհաշիվ մարդկային եւ նյութական կորուստների։ Հոդվածի նպատակն է բնութագրել ժամանակակից աշխարհում հակամարտությունների առաջացման շարժառիթները, ներկայացնել դրանց լուծման եւ կարգավորման ուղիները։

Պատերազմների, բախումների, տարբեր տեսակի բախումների, բախումների պատմության ուսումնասիրությունը միշտ եղել է 576 ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ և, հավանաբար, դեռևս կարևոր թեման է ամեն տեսակի գիտնականների համար, քանի որ պատերազմները, բախումները, բախումները, ցավոք, միշտ ուղեկցել և ուղեկցում են մարդուն։ հասարակությունը ՝ պատճառելով հսկայական նյութական և մարդկային կորուստներ, ավերածություններ, այդպիսով խոչընդոտելով դրա բնականոն զարգացմանը ՝ խաթարելով բնության կողմից իրեն տրված ստեղծագործական առաքելության իրականացումը։ Հետևաբար, պատահական չէր, որ հետազոտությունները, ուսումնասիրությունները, այդ խնդիրների քաղաքական լուծման խնդիրները, հակամարտությունները, պատերազմները և դրանց լուծումը շատ հետազոտողների համար համարվել և համարվում են կարևոր ոլորտ, կարևոր խնդիր, քանի որ առանց նրանց պատմության գիտական ​​ուսումնասիրության։ , հնարավոր է. Չի կարելի տեսնել, թե ինչ միջոցներ և հնարքներ են անհրաժեշտ մարդկության առջև ծառացած այս դժվարին խնդիրը լուծելու և ներդաշնակության և խաղաղության հասնելու համար ամեն ինչ անելու համար։ Ուստի պատահական չէ, որ քննարկվող թեմայի շուրջ շատ գիտական ​​գրականություն ու ուսումնասիրություններ կան, ինչը հասկանալի է և բնական, քանի որ, ինչպես ասացինք, մարդկությունն այս երեւույթի հետ գործ ունի գրեթե ամեն օր։ Այս ուսումնասիրությունները քննարկում և վերլուծում են այնպիսի հարցեր, ինչպիսիք են պատերազմների, հակամարտությունների, հակամարտությունների օբյեկտիվ և սուբյեկտիվ պատճառները, դրանց կարգավորման մեխանիզմները, խաղաղության հաստատման ուղիները, հնարավորություններն ու միջոցները։ Քննարկվող թեմայի հիմնական աշխատանքների մեջ առանձնահատուկ կարևոր է խմբագիրներ Սանդրա Չալդելինի, Դանիել Դրակմանի և Լարիսա Ֆասթի «Հակամարտությունը» [1] ծավալուն աշխատանքը, որում հեղինակները վերլուծում են այնպիսի հարցեր, ինչպիսիք են հակամարտությունների տեսակները և դրանց ազդեցությունը։ տարբեր կարգի, բնույթի գործոնները, դրանց դրսեւորումները, լուծման ուղիները և հնարավորությունները։ 577 ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ Աշխատանքի ամենակարևոր արժանիքներից մեկն այն է, որ հեղինակները բավարարված չեն եղել միայն հակամարտության քանակի, պատմության, պատճառների և այլ գործոնների ներկայացմամբ, այլ նաև փորձել են դրանց լուծման հնարավորություններ ընձեռել ՝ բանակցություններից մինչև տարատեսակ միջնորդություններ և այլ տեսակի ջանքեր։ Խաղաղության հասնելու համար, հաշտեցում, որը, ցավոք, դեռ շատ է ներկա աշխարհում։ Հետաքրքիր է նաև ՄԱԿ-ի Կանանց զարգացման հիմնադրամի կողմից հրատարակված Հակամարտությունների ուսումնասիրությունը, գենդերը և խաղաղության կառուցումը [2]։ Հարցեր, ինչպիսիք են սոցիոլոգիայի և հոգեբանության մեջ կոնֆլիկտի հիմնական հասկացությունները, կոնֆլիկտի տիպաբանությունը, դրա տիպի առանձնահատկությունները, կառուցվածքը, դինամիկան, հասարակության գենդերային մշակույթը, հայրապետությունը որպես ժամանակակից հասարակության գերիշխող մոդելը, հաշտեցման հայեցակարգում կանանց հիմնական ռազմավարությունը , բաղադրիչները և այլն։ Հայտնի քաղաքագետ Ֆրենսիս Ֆուկույաման նույն հարցերին է մոտենում այլ դիրքերից։ Նա հրատարակեց «Պատմությունների վերջը» հոդվածը «Ազգային հետաքրքրություն» ամսագրում, ապա, հիմնվելով դրանում տեղ գտած գաղափարների ու հարցերի վրա, հրատարակեց էլ ավելի ծավալուն աշխատություն ՝ «Պատմությունների վերջը և վերջին մարդը», որը վաղուց հայտնի է համաշխարհային հանրությանը։ [3] Դրանում նա ներկայացնում է հատկապես 20-րդ դարի պատերազմի և խաղաղության խնդիրները, անզիջում պայքարը տարբեր համակարգերի, գաղափարախոսությունների, անթիվ պատերազմների դեմ և այլն։ Այնուամենայնիվ, հեղինակի հիմնական խնդիրը տանում է մեկ հիմնական նպատակի `ցույց տալ, որ սառը պատերազմի ավարտից հետո, Բեռլինի պատը, սոցիալիստական ​​համակարգի փլուզումից հետո, աշխարհում տեղի ունեցավ վերաբաշխման և փոփոխությունների շարժ։ երբեք չի տեսել։ Սա ասելիս նա պահում կամ փայփայում է այն միտքը, որ մարդկությունը մտել է նոր դարաշրջան ՝ խաղաղության և կայունության դարաշրջան։ 578 ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ Սակայն հետագա պատմական իրադարձությունները ցույց տվեցին, որ նման եզրակացությունն ու սպասելիքները շատ իրատեսական չեն, քանի որ ուժերի հավասարակշռության փոփոխությունից հետո սկսվեց հակամարտության նոր շրջան, որի վերլուծությունը նվիրված է հայտնի ամերիկացի աշխարհաքաղաքագետի 1993 թ. Սեմյուել Հանթինգթոն. Նրա կողմից հրատարակված «Քաղաքակրթությունների բախում» ուսումնասիրությունը, որում նա առաջ է քաշում այն ​​միտքը, որ այժմ մարդկությունը բախվում է քաղաքակրթությունների բախման խնդրի հետ, ինչը բավականին վտանգ է ներկայացնում մարդկության բնականոն և խաղաղ զարգացման համար։ [4, էջ 33-46], [էջ 5,12-19] Բավական է նշել, - գրում է Հանթինգթոնը, - 1990-ականներ։ Տասնյակ բախումներ, պատերազմներ և տարբեր մասշտաբի բախումներ արդեն տեղի էին ունենում աշխարհի մի շարք երկրներում։ Օրինակ ՝ 1989 թ.-ին աշխարհի 32 տարածաշրջաններում 1995 թ.-ին տեղի ունեցավ 36 բախում։ 30 զինված բախում աշխարհի 25 երկրներում, 27 բախում 1999 թ. Եվ այլն։ [6, էջ 187] Դժբախտաբար, այս միտումը դեռևս շարունակվում է, անկախ նրանից, թե որքան ջանք են գործադրում միջազգային կազմակերպությունները ՝ ՄԱԿ-ից մինչև այլ կազմակերպություններ, դրանք կարգավորելու, դրանք քաղաքական ճանապարհով լուծելու համար։ Ասենք նաև, որ հայաստանյան գիտական ​​շրջանակներում կան շատ ուսումնասիրություններ նման հարցերի վերաբերյալ, ինչը հասկանալի է, քանի որ հայ ժողովուրդը նույնպես բախվել է դարերի ընթացքում և, ցավոք, դեռ բախվում է չլուծված, կամ ավելի շուտ անարդար լուծված տարբեր կատեգորիաների անցյալի հարցերով։ Հետևաբար, դժվար չէ ենթադրել, որ հայ հեղինակները, հետազոտողները տարատեսակ ուսումնասիրություններ են կատարել և շարունակում են ցույց տալ հակամարտությունները, սպառնալիքները, որոնց բախվում է մեր ժողովուրդը ամեն օր և ամեն ինչ անում են արտաքին աշխարհի կողմից մեզ վրա պարտադրված առկա բախումները մեր երկիր բերելու համար։ Ժողովուրդ. կանխարգելիչ և քաղաքական ճանապարհով լուծել սպառնացող վտանգները։ Այդ հետազոտությունների մեջ առանձնանում է Հայկ Ս. Քոթանջյանի վարած ուսումնասիրությունները։ [7] [8] Հեղինակն իր հետաքրքիր և լայնածավալ աշխատություններում աշխատել է համայն հայության համար կենսական նշանակություն ունեցող հարցերի շուրջ, ինչպիսիք են մեր երկրի անվտանգությունը, համայն հայությունը, դրա կայուն զարգացումը և Լեռնային արաբաղի արդարացի լուծումը։ -Kարաբաղյան հակամարտություն։ Հայկ Ս. Քոթանջյանի աշխատանքները գրված են հսկայական փաստական ​​նյութերի հիման վրա, իսկ մեկնաբանությունները կատարվում են միջազգային մասշտաբով ընդունված մոտեցումներից և սկզբունքներից։ Հետաքրքիր է նաև Մ. Աղաջանյանի, Է. Ասատրյանի, Ս. Մինասյանի կողմից հրատարակված «Ադրբեջանը ընդդեմ ofարաբաղի ժողովրդի»։ Ագրեսիայի իրավական և քաղաքական հետևանքները և դրանց ազդեցությունը տարածաշրջանային անվտանգության հեռանկարների վրա »[9], որում հեղինակները ընթերցողների լայն շրջանակին ներկայացրին Լեռնային արաբաղի (Արցախի) մասին պատմական ճշմարտությունը ՝ հիմնված հարուստ և հավաստի փաստերի վրա, ինչպես նաև ցույց տվեցին, որ սովետական ​​իշխանությունները 1921 թ. կայացրին անարդար որոշումներ։ 1921 թ.-ի մարտի 16-ին Նախիջևանը և Լեռնային արաբաղը `Մոսկվայի պատմական հայկական տարածքները (1945 թ. Հոկտեմբերի 13-ին Կարսում, իսկ Կովկասյան բյուրոն` հուլիսի 5-ին) քաղաքական նկատառումներով տրվեցին Ադրբեջանի Խորհրդային Հանրապետությանը, որի հետ հայ մարդիկ ՝ Արցախը, չկարողացան հաշտվել։ Վաղ թե ուշ դա պետք է հանգեցներ հայ ժողովրդի պայքարին հանուն ազատագրման և անկախության։ Առանց հեղինակների կողմից կատարված ուսումնասիրության մանրամասների մեջ մտնելու, հեղինակները աշխարհին և համաշխարհային հանրությանը ներկայացրեցին հայ ժողովրդի դեմ Ադրբեջանի իշխանությունների կողմից իրականացվող տասնամյակներ տևած հակահայկական քաղաքականությունը, էթնիկական զտումները, ցեղասպան գործողությունները և այլն։ , և դեռ մեկ նպատակ ունեն ՝ վերացնել հայկական տարրը։ հայ ժողովրդին և յուրացնել նրա տարածքները, իրականացնել պանթուրքիզմի քաղաքականությունը, որը մշակվել է վաղուց և այսօր ավելի բացահայտ է դրսևորվում։ Նման օգտակար հետազոտական ​​աշխատանքներ իրականացնելիս հեղինակները հետապնդել են նաև մեկ այլ հումանիտար նպատակ ՝ ներկայացնել աշխատանքը ՄԱԿ-ի, ԵԱՀԿ-ի, ՆԱՏՕ-ի, ԱՊՀ-ի, ԵՄ-ի տարբեր կառույցներին, բոլոր նրանց, ովքեր ներգրավված են Լեռնային արաբաղի (Արցախի) հակամարտության կարգավորման գործընթացում։ 580 ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ ամեն ինչ անել, որպեսզի կատարվի Լ ren հիմնախնդիրը քաղաքական ճանապարհով լուծելու միջազգային ճանաչում ունեցող առաքելությունը։ Իհարկե, այդպիսի աշխատանքը, դրանում արված առաջարկները, չափազանց օգտակար են ոչ միայն հայ ժողովրդի, համաշխարհային հանրության ուշադրությունը Լեռնային Karabakhարաբաղի հակամարտության կարգավորման տեսանկյունից գրավելու, այլ նաև երկակի ստանդարտներից հրաժարվելու համար։ հաճախ օգտագործվում է բազմաթիվ և անթիվ նմանատիպ հակամարտությունների լուծման համար։ Նույն սկզբունքների վրա հիմնված միջազգայնորեն ընդունված քաղաքականություն, որը նույնպես ցանկություն ունի օգտվել պատմությունից։ Տիգրան Թորսյանի «Լեռնային Karabakhարաբաղի հակամարտության կարգավորումը միջազգային իրավունքի շրջանակներում» ծայրաստիճան օգտակար և հետաքրքիր մենագրությունը վերաբերում է նաև հակամարտությունների կարգավորման խնդիրներին։ [10] Եվ որքան հեղինակը նվիրեց Լեռնային -արաբաղի հակամարտության պատմությանը, այն նաև առանձնացրեց և կարևոր տեղ հատկացրեց հակամարտությունների լուծման միջազգային իրավական հիմքին, դրա կարգավորման խնդիրներին, միջազգային ոչ կառավարական գործունեության համար։ կազմակերպություններ և հակամարտությունների համեմատական ​​վերլուծություն։ Կոսովոյի հակամարտությունները, Կոսովոյի հարցում երկակի ստանդարտի կիրառումը և այլն։ Նույն խնդիրները Տիգրան Թորոսյանը քննարկել է մեկ այլ աշխատությունում ՝ «Հարավային Կովկասը օգոստոսյան պատերազմից հետո. Լեռնային Karabakhարաբաղի հակամարտություն, հայ-թուրքական հարաբերություններ »։ [11] Նույնքան հետաքրքիր է այս հոդվածի համահեղինակներից Հենրիկ Աբրահամյանի ՝ «Հայաստանի անկախության հասարակական-քաղաքական նախադրյալները և դրա հիմնադրման սկիզբը (1956 թ. Փետրվար-1991 թ. Սեպտեմբեր)» լայնածավալ աշխատանքը։ [12] 581 ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ Աշխատանքում հանգամանորեն քննարկվել են Արցախյան շարժման պատմությունը, դրա օբյեկտիվ պատճառները, հակամարտության կարգավորման ուղիները, համաշխարհային հանրության միջազգային արձագանքները և անկախության համար մղվող պայքարի այլ մանրամասներ և այլն։ Ստեղծագործությունը գրվել է բազմաթիվ արխիվային նյութերի, փաստաթղթերի հիման վրա և ծայրաստիճան օգտակար է հակամարտությունների լուծման մեջ ներգրավված անձանց և հասարակության լայն զանգվածների համար։ Քննարկվող թեմայի շուրջ աշխատանքների շարքում է Արմեն Սարգսյանի «Հայատյացությունը Ադրբեջանում. Վրդովմունքի և ավտորիտարիզմի խաչմերուկում »[13], որտեղ հեղինակը, հիմնվելով բազմաթիվ փաստերի վրա, ներկայացրել է Ադրբեջանի իշխանությունների հակահայկական քաղաքականությունը, այդ քաղաքականության հիմքերը, պատճառները, ժառանգականությունը ՝ տարբեր հակահայկականության պետական ​​հիմքերից կրթության քարոզչության մեթոդները։ Ամենօրյա քաղաքականություն, հայերի նկատմամբ ատելության քարոզ, թշնամու կերպար ձեւավորելու համար։ Հետաքրքիր է նաև Հայկ Դեմոյանի «Karabakhարաբաղյան հակամարտությունը և թյուրքական գործոնը» աշխատանքը, որը հարուստ է փաստական ​​նյութերով, որտեղ հեղինակը ցույց է տվել, թե ինչպես է Թուրքիան գտնվում տասնամյակներ շարունակ Ադրբեջանում, անկախ նրանից ՝ դա Մուսավաթ է, սովետական, թե հետխորհրդային Սովետական ​​՝ հեռահար նպատակներով։ Թուրքիան միշտ էլ ամեն տեսակի օգնություն է ցուցաբերել Ադրբեջանին ՝ հակահայկական, հակահայկական քաղաքականություն վարելու համար, որի նպատակը Ադրբեջանը հայերից մաքրելու, հայերից զրկելու և հայերից վերացնելու քաղաքականությունն է, ինչը ավելի բացահայտ է։ դրսեւորվել է այսօր։ Հեղինակը հաստատում է իր բոլոր եզրակացությունները հարուստ փաստական ​​նյութերի հիման վրա։ Այն նվիրված է Արցախյան հիմնախնդրի հիմնախնդիրների պատմությանը և Սուրեն waysոլյանի «Լեռնային Karabakhարաբաղ. Խնդիրներ և հակամարտություններ »։ [14] 582 ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ Հեղինակ ՝ բանասիրական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր, 1990-1995թթ. ՀՀ Գերագույն խորհրդի (Ազգային ժողով) անդամ, Լեռնային Karabakhարաբաղի հարցով հատուկ հանձնաժողովի քարտուղար, հարցը լուծելու համար ստեղծված հայկական պատվիրակության անդամ Սուրեն olոլյանը, ով շատ լավ գիտեր հարցի բոլոր մանրամասները, ներկայացրեց ընթերցողներ ՝ ուշագրավ, հարուստ արխիվային փաստերով։ Ստեղծագործություն, որը հիմնված է արցախյան շարժման պատճառների վրա, ընթերցողին հնարավորություն է տալիս ավելի խորը պատկերացում կազմել հարցի իրական պատմության մասին և ճիշտ եզրակացություններ անել։ Հետաքրքիր է նաեւ հայտնի արեւելագետ, պատմաբան Նիկոլայ Հովհաննիսյանի «Հակամարտություն. Բեմեր, ներկայացումներ, տարբեր լուծումներ» աշխատանքը։ [15] Հեղինակի կողմից այդպիսի աշխատություն գրելու անհրաժեշտությունը պայմանավորված է նրանով, որ նա 1995 թ. Նրան հրավիրել էր Մերիլենդի համալսարանի միջազգային զարգացման և հակամարտությունների կառավարման կենտրոնը (երկուսը ՝ Ադրբեջանից և Georgiaորջիայից, յուրաքանչյուրը մեկից Աբխազիա, Հարավային Օսիա և Մոսկվա) մասնակցելու «Անդրկովկասում հակամարտությունների խաղաղության կամուրջների կառուցման գործընկերներ» նախագծին։ Եվ քանի որ Նիկոլայ Հովհաննիսյանը նաև «Հակամարտությունների կարգավորման հայկական կենտրոնի» ղեկավարն էր, նրա մասնակցությունը նպատակ ուներ ներկայացնել հայկական կողմի դիրքորոշումը հայ ժողովրդին հուզող այս կարևոր խնդրի վերաբերյալ, լսել և ծանոթանալ այդ դիրքորոշմանը։ այլ մասնակիցների, հատկապես ադրբեջանական կողմի։ որը, բնականաբար, տարբերվում էր ոչ միայն հայկական կողմի ներկայացրած տեսակետից, այլև բավականին հեռու էր հավաքույթի գլխավոր խորհրդի կարգախոսից, որի հիմնական իմաստն էր ՝ խնդրի լուծմանը մոտենալ հանդուրժողականության դիրքերից (հանդուրժողականություն), միմյանց լսելը։ Ելնելով դրանից ՝ հայկական կողմը հանդիպման մասնակիցներին ներկայացրեց իրենց դիրքորոշումը, որը հանգեցրեց 583 ՊԱՏՄՈՒԹՅԱՆ միջազգային նորմով ընդունված ազգերի ինքնորոշման սկզբունքի և պատմական ճշմարտության վերականգնման։ Անկասկած, Ն.Հովհաննիսյանի առաքելությունը Մերիլենդ նահանգի միջազգային իրադարձություն `քննարկելու միջազգային զարգացումը և հակամարտությունների լուծումը, արդյունավետ է նրանով, որ նա օգտագործեց առիթը մեկ անգամ ևս Լեռնային Karabakhարաբաղի հիմնախնդիրը միջազգային հանրությանը ներկայացնելու, հայ ժողովրդի և բոլորի պատրաստակամությունը։ Հայերը դա լուծելու համար։ քաղաքական ճանապարհով։ Նշենք նաև, որ ԱՄՆ Մերիլենդ նահանգի համալսարանի կողմից կազմակերպված վերոնշյալ միջոցառման նյութերը, տարբեր հեղինակների զեկույցներն ու կարծիքները տպագրվել են առանձին գրքում [16], ինչը ձեզ ավելի համոզված է տարբերությունների մեջ։ , մոտեցումներ, կարծիքներ և ավելին։ Այս խնդիրը լուծելու միջոց կա, որն այսօր անհանգստացնում է աշխարհին։ Բայց անկախ այդ ամենից, դուք ավելի համոզված եք, որ հակամարտությունների լուծման միակ ճիշտ, նախընտրելի միջոցը երկխոսությունն է, փոխհամաձայնության գալը և ոչ թե առճակատումը և ռազմական բախումը։ Քննարկվող թեմայի շուրջ աշխատությունների թվում են նաև «Պատերազմ XX դար» [17] Կալաշնիկով Մաքսիմ «XXI արյունոտ դար. Катастрофа неизбежна» [18], որում հեղինակները ներկայացնում են XX և XXI դարերում մղված և մղված պատերազմները, դրանց պատճառած աղետները, մարդկային անսահման կորուստները և այլ զրկանքներ։ Բավական արդիական և կարևոր է նաև Դ.Ն. Բարիշնիկովի «Հակամարտությունները և խաղաղության քաղաքականությունը», որտեղ հեղինակը քննարկում է այնպիսի հարցեր, ինչպիսիք են պատմության և խաղաղության հիմնախնդիրները հասարակական-քաղաքական մտքում, հակամարտությունների ուսումնասիրության սոցիոլոգիական հիմքեր, հակամարտությունների մասին միջազգային իրավունք, միջազգային կարգավորում խաղաղության կարգավորման վերաբերյալ։ վեճերի, անվտանգության, հումանիտար իրավունքի և այլնի մասին։ Հեղինակը կարևորեց 584 ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ, ինչպիսիք են քաղաքական բախումները, սառը պատերազմի խնդիրները, միջազգային ահաբեկչությունը, որոնցով ներկայիս աշխարհն այդքան լի է և այլն։ Հետաքրքիր է նաև, որ հեղինակը բավարարված չէր միայն կոնֆլիկտների տեսական մեկնաբանություններով, բայց կոնկրետ օրինակներով ցույց տվեց ներկայիս համաշխարհային հակամարտությունների իրողությունը, ինչը մեծ սպառնալիք է մարդկային հասարակության, նրա ներկա և ապագա սերնդի համար, որի ճնշումը ոչ թե որևէ երկրի մենաշնորհ, այլ ամբողջը։ Դա մարդկության խնդիրն է, որի մի մասը, առանց մեծամտության, մեր ժողովրդի կարևոր, արժեքավոր մասն է, որը, ցավոք, շատ օբյեկտիվ և սուբյեկտիվ պատճառներով, ինչպես շատ այլ ժողովուրդներ , հայտնվում է հակամարտությունների ճիրաններում, հատկապես բախվում է այնպիսի խնդրի լուծմանը, ինչպիսին է հայտնի Լեռնային Karabakhարաբաղը (Արցախ)։ ) կարգավորման խնդիրն է և այլն։ Հատկանշական է նաև Բոգդանովիչը, ԽՍՀՄ տիրակալ Մանաչինսկի Ա.Յ.-ն »[19] Այս աշխատանքի առանձնահատկությունն այն է, որ հեղինակները փորձել են տասնամյակներ ապրել կողք կողքի` Խորհրդային Միության փլուզումից և նորանկախ պետությունների առաջացումից հետո։ , բայց միմյանց միջեւ արդեն ծագած բազմաթիվ բախումներ, փոքր ու մեծ մասշտաբի պատերազմներ, որոնց մի զգալի մասը, որին մենք նույնպես անդրադարձանք, դեռ շարունակվում են։ Հեղինակները իրավացիորեն նշում են, որ սառը պատերազմի ավարտից հետո աշխարհն այժմ ներքաշված է մի շարք բախումների և չհայտարարված պատերազմների մեջ։ Եվ այս նկատառումներից ելնելով ՝ հեղինակները փորձել են վերլուծել հետխորհրդային շրջանի բախումները, որոնք, ցավոք, դեռ շարունակվում են մինչ օրս։ Տեսական նյութից բացի, աշխատությունը լուծում է այնպիսի հակամարտություններ և պատերազմներ, ինչպիսիք են չեչենները, Օսեթիան-Ինգուշը, վրաց-Աբխազիան, վրաց-հարավային օսիան, Karabakhարաբաղը և այլ հակամարտություններ Մերձդնեստրի, Crimeanրիմի և Կովկասի շրջաններում։ Բնականաբար, հեղինակները պետք է որևէ կարևոր տեղ հատկացնեին հատկապես theրիմի խնդրին ՝ Ուկրաինայի Հանրապետության ռազմական անվտանգության խնդրին։ Եվ ընդհանրապես պատերազմների պատճառած սարսափը ցույց տալու համար հեղինակները բերում են բազմաթիվ փաստեր պատմության տարբեր ժամանակաշրջաններից և հատկապես ներկայացնում 20-րդ դարում և դրան հաջորդած պատերազմների, մարդկությանը հասցված կորուստների և ավերածությունների բազմաթիվ օրինակներ։ Հետաքրքիր է նշել, որ մարդկության պատմության վերջին 3400 տարվա ընթացքում միայն 250-ն է եղել խաղաղ տարի, ինչը նշանակում է, որ պատերազմները դարձել են մարդկանց միջև սովորական իրադարձություն։ Պատահական չէ, որ 200 տարի առաջ գերմանացի հայտնի ռազմական փորձագետ Կառլ ֆոն Կլաուզեւիցն ասաց, որ պատերազմը հակված է դիմել ծայրահեղ միջոցների, ծայրահեղ քայլերի։ [18, էջ 34,36] Դրա հիման վրա ասենք նաև, որ այս եզրակացությունն առավել ակնհայտ էր 20-րդ դարում, որը թեև համարվում էր մարդկային քաղաքակրթության գուցե ամենաբարձր, ամենազարգացած շրջանը, բայց նաև մեկն էր եթե ոչ ՝ ամենաարյունալի ժամանակաշրջանները. ամենաարյունալին, որն իր բարբարոսությամբ գերազանցում է բոլոր ժամանակները։ Բավական է ասել, որ 20-րդ դարում տեղի ունեցան երկու համաշխարհային պատերազմներ ՝ պատճառելով տասնյակ միլիոնավոր զոհեր, ավերածություններ, զրկանքներ և այլն։ Ինձ անհանգստացնող մեկ այլ խնդիր է այն, որ քաղաքացիական զոհերի տեսակարար կշիռը ընթացիկ պատերազմներում բավականին մեծ է։ Օրինակ, եթե Առաջին աշխարհամարտում քաղաքացիական բնակչությունը կազմում էր ընդհանուր զոհերի 5% -ը, ապա Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ այդ ցուցանիշը կազմում էր 60-66%, Կորեական պատերազմում (1953-1955) ՝ 84%, Վիետնամի պատերազմում ( 1964-1973)։ մոտ 90%, իսկ 20-րդ դարի վերջին երկու տասնամյակների ընթացքում, այսինքն ՝ 586 ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ, 1980-90, 80-90%, ինչը նշանակում է, որ ապագայում թվում է, որ պատերազմի և խաղաղության սահմանները աստիճանաբար կջնջվեն, հատկապես հիմա, երբ միջազգայինը Գործնականում գրեթե չկա փաստ, որ մի պետություն մյուսին պաշտոնապես պատերազմ հայտարարի։ [19] Եվ եթե վերը նշվածին ավելացնենք այն փաստը, որ ներկա աշխարհում ավելի շատ քաղաքացիական պատերազմներ և բախումներ են հրահրվում, պատկերն ավելի ամբողջական կլինի, ինչը նշանակում է, որ մարդկությունն այսօր, առօրյա կյանքին զուգահեռ, բախվում է պատերազմների, ահաբեկչության և ամեն օր տարատեսակ բախումներ։ հետ։ Հետևաբար, ռազմական բախում ասելով `մենք հասկանում ենք հասարակական-քաղաքական խմբերի (սոցիալական խումբ, հասարակություն, պետություն) ռազմական ուժի բախում։ Հարկ է նշել նաև, որ քննարկվող հարցի մյուս առանձնահատկությունն այն է, որ ժամանակակից պայմաններում ռազմական բախումները միշտ չէ, որ կարող են ունենալ ռազմական բնույթ։ Ինչպես գրում են վերը նշված աշխատանքի հեղինակները, Վ.Յու. Բոգդանովիչը և մյուսները, այսօր ռազմական, զինված պայքարը ոչ թե մեկ պետության կողմից այլ տարածքների գրավման և օկուպացիայի մասին է, այլ նրա տնտեսական և քաղաքական դիրքերը ուժեղացնելու, մյուսներին համաշխարհային տնտեսական հիերարխիայից դուրս մղելու, դրա ազդեցությունը մեծացնելու և այլնի։ [18, էջ. 41] Խոսելով միևնույն հարցերի ՝ պատերազմների, հակամարտությունների և այլ նմանատիպ հարցերի մասին, Մ. Լեբեդևան իր «Խաղաղության քաղաքականություն» աշխատության մեջ [6] անդրադառնում է նաև հակամարտությունների խնդրին ՝ նշելով, որ սառը պատերազմի ավարտից հետո աշխարհը կարծես և երկար ժամանակաշրջան մտան առանց հակամարտությունների, բայց, ցավոք, դրանք իրականում սկսեցին նոր բնույթ ստանալ, հատկապես զարգացող երկրներում, Հարավսլավիայում, նախկին Խորհրդային Միության հանրապետություններում։ Բավական է ասել, որ 1990-ականներին։ Հետխորհրդային տարածաշրջանում տեղի է ունեցել 170 բախում, որից 30-ը `587 ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆԻ, իսկ 10-ում, ինչպես նշում է հեղինակը, գործն իրականացել է։ [6, էջ. 187] Այստեղ տեղին է ասել, որ հեղինակը վերցրեց շատ մեղմ, եթե ոչ մակերեսային և անտեսեց հետխորհրդային հակամարտությունները, որոնք որոշ տեղերում վերաճեցին ուղղակի ռազմական գործողությունների ՝ խլելով տասնյակ հազարավոր կյանքեր, հարյուր հազարավոր միգրանտներ և ավերածություն որը եւս մեկ ուսումնական նյութ է։ Ինչ վերաբերում է հակամարտող երկրների, ավելի ճիշտ միջազգային հանրության կողմից արյունահեղությունը դադարեցնելու, վերոհիշյալ հակամարտությունները եզրափակելու, արյունահեղությունը դադարեցնելու, հաշտեցում կնքելու միջոց գտնելու քայլերին, ապա պետք է ասել, որ բոլոր կողմերը ձախողվեցին այդպես անել։ Անկախ նրանից, թե որքանով են ՄԱԿ-ը և ԵԱՀԿ-ն անդրադարձել այս հարցերին, շատ որոշումներ կայացրել, բայց համարյա շոշափելի և արդյունավետ քայլեր չեն ձեռնարկել, որքան էլ դրանք ստեղծվել են հենց այդ նպատակով ՝ կանխել, մերժել, հրապարակային տեսակետ, օգտագործել ավելի արդյունավետ լծակներ ՝ նման հակամարտությունները կանխելու, լուծելու և արդարացիորեն լուծելու համար։

example1351

example1351

Ժամանակակից հայերենում կան զգալի թվով բառեր, որոնք համատեղում են մեկից ավելի խոսքիմասային իմաստներ ու արժեքներ։ Մեկից ավելի խոսքիմասային արժեքներ համատեղող բառերը կոչվում են խոսքիմասային տարարժեք բառեր։ Այդ կարգի բառերը իրենց երկատված խոսքիմասային արժեքները ձեռք են բերել լեզվի պատմական զարգացման ընթացքում՝ նախնական մայր արժեքի երկփեղկման հետևանքով։

Հոդվածում քննությունը կատարվում է ըստ տարբեր բառերի կառուցվածքային գործոնի ՝ տարբերակելով ածականի // մակաբերենի վերլուծական բարդությունները։ Այս տեսակի բառերի իդիոմները կանգնած են բառաբանության պատմական զարգացման հիմքում։ Ամանակի ընթացքում բառի իմաստային կառուցվածքը կարող է փոխվել, եթե բառը օգտագործվում է այլ առարկայի դերում։ Այս դեպքում բառը ձեռք է բերում նոր իմաստ ՝ «ավելին, այս նոր իմաստը կարող է լինել բառի արդեն գոյություն ունեցող իմաստի ընդլայնում, կարող է համատեղել բառի իմաստը, գոյակցել դրա հետ, կարող է փոխարինել այն և այլն»։ [1] Այս տեսակի բառապաշարի փոփոխությունները կարող են ազդել բառի արժեքի վրա։ Այս դեպքում կա՛մ փոխվում է նրանց բանավոր իմաստը, կա՛մ դրանք ներառում են այլ արժեքներ կամ արժեքներ։ Եթե ​​բառերի իմաստային կառուցվածքում առկա են մեկից ավելի քերականական իմաստներ, ապա այդպիսի բառերը համարվում են բառապաշարային տարբեր բառեր, իսկ քերականական իրականությունը համարվում է բառապաշարների անհամապատասխանություն [2]։ Բայական երկիմաստությունն ընդգրկում է ինչպես նյութապես իմաստալից բառերի ոլորտը, այնպես էլ ծառայողական բառերի ոլորտը։ Նյութական նշանակություն ունեցող բառերը հետաքրքրում են ածականներին // մակաբայեցիներ։ Այս տեսակի բառերը երկակի դեր են խաղում ՝ շարադրական մակարդակում հատուկ դիրքեր կատարելով ածականի և մակաբարի վրա։ Հայ իրականության մեջ ածական // մակաբայական արժեքներ միավորող բառերը համարվել են ածական, որոնք պահպանելով իրենց հիմնական բառաբանական իմաստը և քերականական առանձնահատկությունները ձեռք են բերել նոր գործառույթ ՝ մակաբայական գործածություն [3]։ Ինչպես նշվում է լեզվական գրականության մեջ, այդպիսի բառերը կարող են ունենալ ինչպես որոշիչ, այնպես էլ ենթական գործառույթներ, ինչպես նաև գործառույթի գործառույթներ։ Ածական // մակաբայական's's's- ի համար բ մակ մակ բ ՝։ «Փոխանց Բայական փոխանցումը երկար ճանապարհ է անցնում և ենթադրում է անցումային շրջան, երբ տվյալ բառը որպես ածական և որպես մակաբերեն կարող է ունենալ զուգահեռ բանավոր արժեքներ։ Եվ ոչ միայն արևելահայերենում, այլև հայոց լեզվի տարբեր փուլերում, մի շարք առավել հաճախ օգտագործվող ածականներ ունեն արտահայտված մակարային իմաստ beyond բառից այն կողմ։ Ավելին, նրանցից ոմանք ունեն ավելի մակաբայական բանավոր արժեք, քան adj »[5] ածականը։ Բնական է, որ ածական // մակաբայ բառափոխանակող բառերը, ելնելով բառային մասսայական արժեքից, բաժանվում են երկու խմբի ՝ ածական և մակաբայական ծագման բառեր։ Սույն հոդվածում մենք կքննարկենք այս բառերը ոչ թե ըստ աղբյուրի կամ ածանցյալ խոսքի օրինաչափությունների, այլ ըստ երկար բառերի կառուցվածքային գործոնի ՝ տարանջատելով վերլուծական բարդությունները։ Վերլուծական բարդությունները, որոնք բնութագրվում են խոսքի զանգվածային արժեքով, կրկնօրինակ կամ անվանական հարաբերություններ են։ Կրկնակի բարդություններ Վերլուծական բարդությունների շարքում կրկնօրինակ կազմող բառերն առանձնանում են բանավոր-զանգվածային տարբերությամբ։ Կրկնությունները բառակազմության ամենահին միջոցներից մեկի ՝ կրկնության դրսեւորումներն են, որոնք լեզվական պատմության ընթացքում ենթարկվում են իմաստային զարգացման։ Լեքսիկոնի նրբությունները կարող են հանգեցնել նրան, որ կրկնակի բարդության բաղադրիչները նոր իմաստ ձեռք բերեն ՝ հեռանալով բուն իմաստներից։ Այնուամենայնիվ, այս նոր իմաստը քիչ թե շատ կապված է դրանց սկզբնական իմաստի հետ։ Կրկնվող բարդությունների շարքում մենք առանձնացնում ենք միացությունները, որոնց բաղադրիչներն օգտագործվում են առանձին։ Նկատելի է, որ նման միացությունները ձայնային գոյացություններ են։ Անբառ կրկնօրինակ բարդությունները, որոնք արտահայտում են բանավոր անհամապատասխանություն, առաջանում են գոյական ածականների կրկնությունից։ 1) գոյականի կրկնությունից բաղկացած բարդություններից մի քանիսը երկար իմաստ ունեն։ Ածականները «ստանում են բազմազանության, բազմակարծության իմաստ», կարծես դրանք «ցույց են տալիս նույն ազգության իրերի հաջորդականությունը» [6]։ Կրկնությունները սովորաբար կազմված են գոյականներից, որոնք արտահայտում են հավաքականություն, ինչպիսիք են խումբը, հոտը, գնդակը, փունջը, քանի որ դրանք ունեն քանակի, ծավալի, բուռ, թելի և այլնի նշանակություն։ Այդ բառերի շարքում են. Խումբ-խումբ, հոտի-հոտ, գնդիկավոր գնդիկ, թել թել, ձեռքի ձեռք, փունջ և այլն։ Հաշվի առեք շարահյուսական կիրառման ոլորտում այս դժվարությունները։ Բուռ - մի բուռ արցունք (ածական) բուռ - բուռ շաղ տալ (մկբ.) խումբ - աղջիկների խումբ (ածական) հոտ - հոտ (հոտ) հոտ - թռչունների հոտ (ածական) հոտ - հոտ (մկբ.) գնդիկ - գնդիկով խմոր (ածական) գյուղ - գյուղ դարսելի (մկբ.) թել - թելի մազ (ց.) թել - թել սպիտակ (մկբ.) փունջ - ծաղկեփունջ (ածական) փունջ - կապելու փունջ (մկբ.) Հմմտ. Մի բուռ - ա. շատ, առատ։ Մայրն ու դուստրը արցունքներ են թափել պատուհանի ներսում ձանձրալի ճառագայթների տակ (VT, 570)։ մ առատորեն, առատորեն։ Կամ սահնակները մաղում են տանիքների միջով, բաց նախասրահի միջով, ցրելով դրանք ձեռք ձեռքի տված (PS, D, 116)։ Փունջ - փունջ - ա. տեսակավորել-տեսակավորել։ Ակնոցների խռխռոցը պետք է խառնել… hkաղկոց երգերի փունջ-փունջ (PS, D, 116)։ մ խմբերով, փնջերով։ Էվկալիպտի ու մոմի անուշահոտ բոցը քայլում է ՝ ծաղկի պես ծաղկած, ծաղկի պես վառ ու դեղին (PS, D, 95)։ 2) Ածական կրկնության ածականների բարդությունները «ուժեղացնում են ածականների իմաստը ՝ ավելացնելով գործողության կրկնություն» [7]։ Նման բարդությունները հետևյալ ածականներն են. Բարձր, շատ, տխուր, տաք, սուր, մեծ, նոր, երկար, ծանր, սառը և այլն։ Նման ածականներից բաղկացած բարդությունները բարձր-բարձր, շատ-շատ, տխուր-տխուր, տաք-տաք, սուր-սուր, մեծ-մեծ, նոր-նոր, երկարատև, ծանր-ծանր, ցուրտ-ցուրտ են և այլն։ Այս տեսակի բառերի մակարային արժեքը պայմանավորված է արմատային բաղադրիչների (ածականների) մակարային իմաստն արտահայտելու կարողությամբ, ինչպիսիք են բարձրաձայն խոսել բարձրաձայն խոսել, տաք հագնվել և տաք հագնվել, գրել շատ գրել գրել շատ, տխուր նստել և վշտացնել [8]։ Հաշվի առեք սինտակտիկ մակարդակում նման բարդությունների փոփոխականությունը։ բարակ - բարակ մատներ (գովազդ) բարակ - բարակ պտույտ (մկբ.) ծանր - ծանր քարեր (ց.) ծանր - ծանր քայլ (մկբ.) բարձր - բարձր լեռներ (adj.) բարձր երգել (մկբ.) շատ - շատ գրքեր (գովազդ) գրել շատ (մկբ.) տխուր - տխուր հայացք (ածական) տխուր - տխուր նստել (մկբ.) նոր - նոր հագուստ (ածական) նոր - նոր հագնելու (մկբ.) երկար - երկար փայտ (ց.) երկար - երկար պատմելու (մկբ.) սառը - սառը սնունդ (ածական) սառը - սառը ուտել (մկբ.) Հմմտ. Տաք - ա. տաք, պարզապես վերցված կրակից։ (Իրիցկին) Նա թոնիրից վերցրեց տաք լավաշ, մի լավաշ լավաշ և տարածեց այն, Նորահատի քաղցր հոտը բռնեց դռան բռնակը (ԱԻ, 1, 27)։ մ 1. շատ շոգ։ «Ի դեպ, թագավորն ինձ տաք բաղնիք ուղարկեց» (HC, 3, 170)։ 2. Կրքոտ, հուզված, կատաղած։ Նրանք ջերմ են խոսում (HT, 6, 38)։ Մեծ-մեծ - ա. 1. սուր-սուր, իր ուժերից վեր։ Օ,, սատանա, ուզու՞մ ես ինձ էլ խաբել, մեծ բառերով փակել աչքերս (ՀՏ, 2, 99)։ 2. Խոշոր, հսկայական։ Եվ անմիջապես իմ աշխարհի բոլոր օրաթերթերը բղավում են ... Մեծատառերով (PS, D, 303)։ մ պարծենալով, ամբարտավանորեն։ Երկուսն էլ համառորեն հպարտ ու հպարտ էին, նրանք կատաղի վիճում էին (ՀՏ, 1, 288)։ Խոսքի նման. Ած .// մկբ։ Որոշ կրկնօրինակ բարդություններ, որոնց երկրորդ բաղադրիչը փոփոխված ձայնն է, նույնպես տարբերություն են բացահայտում։ Նման բարդություններով «բառի իմաստը ձեռք է բերվում, առարկա է վերցվում իր նմանություններով, պարագաներով կամ նման կամ նման հատկություններով գույք»։ Անբառ կրկնօրինակները արտահայտում են միայն բազմակարծությունը, և տառադարձված բարդություններն ընդլայնում են բուն իմաստը ՝ դրան հաղորդելով լրացուցիչ նրբերանգներ, ինչպիսիք են ՝ նվազագույն, կարճ, խիստ և այլն [10]։ Առարկայական բառերի լրացման դերում նման բարդությունները ցույց են տալիս ածականը, բայը լրացնելու դերում մակաբրի մակրո արժեքը։ Այդ բառերից են `տելիկ-մելիք, սուր-մուր, կծիկ-մոլոր, քաղցր-մեղր, նիհար-մարակ, պարապ-սարապ, սուսիկ-պուսիկ և այլն։ Հաշվի առեք այս բառերի բառային տարբերությունը շարահյուսական ոլորտում։ թել - մելիքի շարժում (ածական) թել - մելիք շարժում (մկբ.) { Կեղծ պատմության մուտք (ածական) սուտ ասել (մկբ.) ոլորված ճանապարհ (ածական) մոլորվել (մկբ.) sweet-honey լեզու (ածական) sweet-honey խոսել (mkb.) Բարակ բարակ արահետ (adj.) բարակ - մուգ ձգվող (մկբ.) սուսիկ - պուսիկ աղջիկ (ածական) սուսիկ - պուսիկ աշխատանք (մկբ.) Հըմմթ Պարապություն - ա. պարապ Հովիվի գամփռը խաղային և մտածկոտ է, իսկ պարապ պարոնի շունը ծույլ է և քմահաճ (ՀՏ, 3, 126)։ մ առանց աշխատանքի, պարապ։ Հոգնել եմ այսպես պարապ նստելուց (HT, 3, 127)։ Սուսիկ-պուսիկ -ա. լուռ ու լուռ, համեստ, լուռ։ Նա նույնքան ամաչկոտ էր, որքան Արան, ինքնամփոփ և շշուկով, իսկ Երազիկը ՝ հակառակը… (Հ.Գ., Գ, 59)։ մ առանց ձայն հանելու, լռելյայն։ Կինը նույնպես անհետացավ կողքից, Ո՞վ գիտի, թե ինչ անցք է գտել (ՀՏ, 1, 341)։ Այսպիսով, խոսքի և լեզվի տարբերությունների կրկնօրինակումը բաժանվում է երկու խմբի։ Ոչ ցնդող բաղադրիչներից բաղկացած բարդություններ; Անբառ կրկնօրինակները կազմված են կամ գոյականների կամ ածականների կրկնություններից, իսկ փոքրացնող կրկնօրինակի բաղադրիչները ածականներ են։ Անվանական հարաբերություններ Անվանական հարաբերություններից մի քանիսը արտահայտվում են էխոքիմիական զանգվածով. Ap.//mkb։ փոխարժեքը։ Սրանք բառեր են, որոնք կազմված են ածականներից։ Նկատելի է, որ ած .// մկբ. Փոփոխականությունն արտահայտվում է որակական ածական բաղադրիչներից կազմվածներով։ Ավելին, այդ կազմավորումներն ունեն առանձնահատկություններ, որոնք կաշկանդվածության բարդության յուրաքանչյուր բաղադրիչ, որպես առանձին բանավոր միավոր, ցույց է տալիս։ երկարակեցություն Նման հարաբերական բարդություններից են `անտուն, անտուն, տխուր, երկարաձիգ, կիսազգեստ, կոպիտ դեմքով, հնազանդ և այլն [11]։ Որպես ածական ՝ այս բառերը արտահայտում են ուժեղ իմաստ, քանի որ մակաբերը ՝ դրանք բնութագրվում են ձիու գործի առանձնահատկությամբ։ Հըմմթ անօթեւան (երեխա, թափառել), տխուր (մտքեր, գնալ), երկար նիհար (պատմություն, զրույց), կիսաթխված (աշխատել, անել), կոշտ (վերաբերմունք, վերաբերմունք), հնազանդ (ծառա), ծառայել)։ Անվանական հարաբերական դժվարությունները կարող են առաջանալ և (երբեմն և) համատեղ, կրկին պահպանելով երկփեղկային բանավոր արժեքներ, ինչպիսիք են անօթեւան, տխուր-տխուր, երկար-բարակ, ուրախ, կոպիտ և փխրուն, կիսաթխված, հնազանդ և այլն։ Ապացուցել համապատասխան բնօրինակ օրինակները։ Ուրախ ու զվարթ - ա. ուրախ, զվարճալի, հաճելի։ Եվ աղմուկով, ուրախ ուրախ աղաղակով, մեծ բազմություն հեղեղում է փեսայի տունը փեսայի գյուղի միջով (ՊՍ, Դ, 112)։ մ շատ ուրախ, ուրախությամբ։ (Վարոսը) աշխատում էր տանը և տանը ՝ երկփեղկ, ուրախ և զվարթ (AI, JBB) հետ։ Տխրություն - ա. շատ տխուր, տխուր։ Սիրելի մայրիկ, ես ամուսնալուծված եմ, տխուր, չեմ քնում (AI, A, 33)։ մ շատ տխուր, տխուր։ Միշտ հարվածելով այս աշխարհի Անգութի խղճի քարին, դուք գնում եք դեպի Տխրություն, Արազ (AI, A, 119)։ Այսպիսով, ածական // մակաբայականների's- ները .։ ը.ը.ը.ը.ը.ը.ը.ը. Միևնույն ժամանակ, խոսքի առումով, ժամը .// մկբ։ Բազմազանությունը ցույց տվող վերլուծական բարդությունները բաժանված են երկու խմբի ՝ կրկնօրինակ հարաբերություններ և անվանական հարաբերություններ։ Ամփոփագիր ԱՇ-Ալ. ShirvanzadeAI-Av. ԻսահակյանԴ-Դ. Դեմիրճյան - Ե. Չարենց Հ.Տ. - Հովհ. Թումանյան NZ-N. AryanարյանՊ-Պ. ՍևակՍԶ- Ստ. ZoryanGrakanutyun 1. Աղայան հրատ., Ընդհանուր և հայերեն բառարանագիր, «Լույս» հրատարակչություն, Երևան, 1984, էջ. 101։ 2. Խաչատրյան Լ., Տեղափոխություններ բառերի իդիոլոգիական նշանակության մեջ, «Լույս» հրատարակչություն, Երեւան, 1985, էջ 32-33։ 3. Modernամանակակից հայոց լեզու, հ .2, ՀՍՍՀ ԳԱ հրատարակչություն, Երեւան, 1975, էջ 136-138։ 4. ahահուկյան Գ., Armenianամանակակից հայերենի տեսության հիմունքներ, HSSAA հրատարակչություն, Երեւան, 1974, էջ 526-527։ 5. Կյուրկչյան Ա., Հայոց լեզվի մակաբայները, «Էդիթ պրինտ» հրատարակչություն, Երեւան, 2011, էջ. 118։ 6. Աբեղյան Մ., Հայոց լեզվի տեսություն, «Միտք» հրատարակչություն, Երեւան, 1965, էջ 180։ 7. Աբեղյան Մ., Հայոց լեզվի տեսություն, «Միտք» հրատ., Երեւան, 1965, էջ 181։ 8. Մարգարյան Ալ., Armenianամանակակից հայոց լեզու, Երեւանի համալսարանի հրատարակչություն, Երեւան, 1990, էջ։ 56 9. Աբեղյան Մ., Հայոց լեզվի տեսություն, «Միտք» հրատարակչություն, Երեւան, 1965, էջ 182։ 10. Սուքիասյան Ա., Modernամանակակից հայոց լեզու, Երեւանի համալսարանի հրատարակչություն, Երեւան, 1982, էջ։ 11. Աբեղյան Մ., Հայոց լեզվի տեսություն, «Միտք» հրատարակչություն, Երեւան, 1965, էջ 82-84, Աղայան հրատ., Ընդհանուր և հայկական բառարանագրություն, ՀՍՍՀ ԳԱ հրատարակչություն, Երևան, 1984, էջ , 227։

example2120

example2120

Սույն գիտական աշխատությունում անդրադարձ է կատարվում անձի արդար դատաքննության և դատական պաշտպանության իրավունքներին։ Վերլուծության է ենթարկվում դատական ակտի բողոքարկման իրավունքը՝ որպես արդար դատաքննության իրավունքի տարր։ Ուսումնասիրության են ենթարկվում մի շարք հեղինակների կարծիքներ։ Ինչպես նաև ուսումնասիրության է ենթարկվում ինչպես գործող Քաղ. դատավարության օրենսգրքի, այնպես էլ քաղաքացիական դատավարության նոր օրենսգրքի նախագծի համապատասխան դրույթը՝ ուղղված անձի վերաքննության իրավունքը սահմանափակելուն։ Առաջարկվում է վերացնել անձի արդար դատաքննության տարր հանդիսացող դատական պաշտպանության, այդ թվում՝ նաև բողոքարկան իրավունքի սահմանափակումները։

Համաձայնագրի միջոցով վերանայումը մերժելը որպես դատական ​​պաշտպանության սահմանափակում Պետական ​​մարմինների պարտականությունն է հարգել և պաշտպանել քաղաքացու հիմնական իրավունքներն ու ազատությունները։ Այդ իրավունքների թվում կա իր առանձնահատուկ նշանակության արդար դատաքննության իրավունքը։ Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրությունը և «Մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների պաշտպանության կոնվենցիան» 1 ամրագրում են արդար դատաքննության իրավունքը։ Գործող Սահմանադրության 61-րդ հոդվածը սահմանում է, որ յուրաքանչյուր ոք ունի իր իրավունքների և ազատությունների արդյունավետ դատական ​​պաշտպանության իրավունք, իսկ Կոնվենցիայի 6-րդ հոդվածում ասվում է. «Յուրաքանչյուր ոք իրավունք ունի արդար և հրապարակային լսումներ անցկացնել անկախ և անկողմնակալ դատարանի կողմից, նրա իրավունքների և պարտականությունների և նրան ներկայացված ցանկացած քրեական մեղադրանքի որոշում »։ Ինչպես տեսնում ենք, նշված նորմերն արտացոլում են անձի դատական ​​պաշտպանության և արդար դատաքննության իրավունքները։ Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանն իր նախադեպերից մեկում նշել է, որ Կոնվենցիան չի պարտավորեցնում պետություններին վերաքննիչ դատարաններ հիմնել, դա այդ պետության բացառիկ իրավասությունն է, բայց համապատասխան դատարանների ստեղծումից հետո պետությունը պարտավորվում է ապահովել, որ այդ դատարանների մասնակիցները կիրարկեն նաև 6-րդ կոնվենցիան։ 1 Տե՛ս Մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների պաշտպանության եվրոպական կոնվենցիան, 04.11.1950 թ., Հայաստանի Հանրապետության համար ուժի մեջ է մտել 26.04.2002 թ. 192)։ 2-րդ հոդվածում շարադրված բոլոր հիմնական երաշխիքներից։ Այնուամենայնիվ, Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանը չի համարում դատական ​​ակտի բողոքարկումը որպես արդար դատաքննության իրավունքի տարր, քանի որ պետությունը պարտավոր չէ հիմնադրել վերաքննիչ կամ վճռաբեկ դատարաններ 3։ Այնուամենայնիվ, եթե պետությունը ստեղծել է վերադաս դատարան, ապա նա պարտավոր է ապահովել անձի դատական ​​հայց ներկայացնելու իրավունքը, ապա այս դեպքում վերաքննիչ դատարան դիմելը դառնում է անձի արդար դատաքննության իրավունքի տարր։ Դատական ​​պաշտպանության իրավունքը ոչ միայն խախտված կամ վիճարկվող իրավունքը առաջին ատյանի դատարան վերականգնելու հայց հարուցելու իրավունքն է, այլ նաև դատական ​​ակտը վերաքննիչ դատարան բողոքարկելու իրավունքը, երբ պետությունը ստեղծում է այդպիսի դատարան։ , Այս առումով արժե հիշատակել հայտնի ռուս փաստաբան Լ. Ա. Տերեխովայի տեսակետը, որ խախտված իրավունքների և ազատությունների դատական ​​պաշտպանությունը ենթադրում է այն կազմող մի շարք տարրեր, այսինքն ՝ դատարան դիմելու, գործը քննելու վերջնական դատական ​​ակտ կայացնելու, դատական ​​սխալը վերացնելու իրավունքը։ ման ՝ դատական ​​ակտ կատարելու համար 4։ Իսկ հայ փաստաբան բ.գ.թ. Դոցենտ Մեղրյանը նշում է, որ դատական ​​պաշտպանության սահմանադրական իրավունքի իրացման ամենակարևոր երաշխիքներից մեկը առնվազն երկու դատարաններում իրավունքի պաշտպանություն որոնելու հնարավորության օրենսդրական ամրագրումն է։ ՀՀ Սահմանադրական դատարանը իր որոշումներից մեկում նշել է, որ դատական ​​ակտերի դեմ բողոքարկման ինստիտուտը հիմնական հիմնական իրավական երաշխիքն է, որն ապահովում է ստորին դատարանի կողմից արդար դատաքննության իրավունքի հիմնական բաղադրիչների պահպանումը 6։ Այն դեպքում, երբ անձը հայց է ներկայացնում իր իրավունքների պաշտպանության հայցը առաջին ատյանի դատարան ՝ արդարություն փնտրելով, նա պետք է կարողանա դիմել Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարան Սիալկովսկան ընդդեմ Լեհաստանի, 2007 թ. Մարտի 22-ին։ որոշում կայացված։ 3 Տե՛ս Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի Դելկուրն ընդդեմ Բելգիայի, 1970 թ. 1996 թ. Հունվարի 17-ի վճիռը և Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի 23.10.1996 թ. Վճիռ Levages Prestations Services v. France- ի գործով վճիռը։ 4 Տե՛ս Терехова Л. Ա., Fateակատագրի ճակատագիրը շտկելու իրավունքը, որպես ճակատագրի բաղկացուցիչ։ Հեղինակ։ դիս ... dJN, Եկատերինբուրգ, 2008, էջ. 1 5 Տե՛ս Մեղրյան Ս.Գ., «Առաջին ատյանի դատարանի քաղաքացիական գործերի դատական ​​ակտեր», Երևան, ԵՊՀ հրատարակչություն, 2010, էջ։ 6 Տե՛ս ՀՀ Սահմանադրական դատարանի հուլիսի 18-ի թիվ SDO-1037 որոշումը։ Վերաքննիչ դատարան `արդար դատաքննության իր իրավունքն ապահովելու համար։ Իր իրավունքների արդյունավետ պաշտպանության համար անձը բողոք է ներկայացնում վերաքննիչ դատարան։ Այլ կերպ ասած, պետությունը պարտավոր է ապահովել անձի `Վերաքննիչ դատարան դիմելու իրավունքը, քանի որ ՀՀ Սահմանադրության 3-րդ հոդվածի համաձայն` մարդու և քաղաքացու հիմնական իրավունքներն ու ազատությունները հարգելը և պաշտպանելը պարտականություններն են։ պետական ​​մարմիններ։ Ուստի պետությունը պետք է ապահովի անձի `բողոքարկման իրավունքը վերաքննիչ և վճռաբեկ դատարաններում։ Պետության պարտականությունն է ոչ միայն ապահովել անձի բողոքարկման իրավունքի իրացումը, այլ նաև դրա համար անհրաժեշտ կառույցների ստեղծումը։ Վճռաբեկ դատարան դիմելը ապահովում է անձի իրավունքների իրացումը. հնարավորություն է ընձեռում երաշխավորելու քաղաքացիական շրջանառության մասնակիցների օրինական շահերի պաշտպանությունը, ներառյալ նրա գործով իրավական, պատճառաբանված դատական ​​ակտի ստացումը։ Երբ քաղաքացիական մասնակիցը դիմում է ստորին դատարան `իր իրավունքների պաշտպանության համար, նա պետք է վստահ լինի, որ դատարանը կպաշտպանի իր իրավունքներն ու օրինական շահերը` կայացնելով օրինական, հիմնավորված դատական ​​ակտ, հակառակ դեպքում `նա պետք է հնարավորություն ունենան դիմելու ավելի բարձր դատարան։ իրավական, պատճառաբանված դատական ​​ակտ ներկայացնել ստորին դատարան ՝ այդպիսով պաշտպանելով նրա իրավունքները։ Տեղեկությունը այն մասին, որ բողոքարկման դեպքում որոշումը կվերանայվի կամ չեղյալ կլինի վերադաս դատարանը, ստորին դատարաններին ստիպում է կայացնել իրավական, հիմնավորված դատական ​​ակտեր։ Դատական ​​ակտը բողոքարկելու իրավունքը արդար դատաքննության ամենաուժեղ երաշխիքն է։ Բարձր դատարան դիմելը կամ դատական ​​ակտը բողոքարկելը դատական ​​պաշտպանության իրավունքի իրացման ձևերն են, արդար դատաքննության իրավունքի ապահովման միջոցները, որոնք ուղղված են քաղաքացիական շրջանառության մասնակիցների օրինական և հիմնավորված պահանջների բավարարմանը, պարտադիր պաշտպանության իրավունքներ 7. Այս դեպքում առաջին ատյանի դատարանը գործում է ոտնահարված քաղաքացիական իրավունքների վերաբերյալ 7 Տե՛ս Հովհաննիսյան Վ.Վ., Բողոքարկման իրավունքը որպես քաղաքացիական դատավարության արդար դատաքննության իրավունքի ապահովման միջոց, «ՀՀ սահմանադրական դատարանի տեղեկագիր», Երևան, 2011 , Թիվ 3 (60), էջ. 24 պաշտպանությունը, ի տարբերություն Վերաքննիչ դատարանի, որը պաշտպանում է խախտված արդար դատաքննության իրավունքը։ Եվ ամեն դեպքում, եթե կա ավելի ցածր դատարանի կողմից արդար դատաքննության իրավունքի խախտման հնարավորություն, կամ եթե այն արդեն իսկ խախտվել է, ապա անձը հաստատ պետք է ունենա բողոքարկման հնարավորություն։ Նա նույն կարծիքին է։ Մ. Տեր-Վարդանյան. Վերջինս նշում է, որ դատական ​​ակտերի բողոքարկումը, ավելի բարձր դատարանի կողմից ստորին դատարանների դատական ​​ակտերի արդյունավետ վերահսկողությունը պետք է դիտարկվեն որպես արդար դատաքննության իրավունքի տարր։ Դատական ​​ակտի բողոքարկումը պետք է ապահովված լինի դատաքննության ցանկացած փուլում։ Judicialանկացած դատական ​​ակտ, որը միաժամանակ խախտում է անձի արդար դատաքննության իրավունքի ցանկացած տարր `գործի սխալ լուծման կամ դատական ​​պաշտպանության իրավունքից զրկելու պատճառով, պետք է բողոքարկվի 8։ Այս առումով, մենք գտնում ենք, որ դատական ​​վերահսկողության հնարավորությունը պետք է գոյություն ունենա բոլոր դատական ​​ակտերի համար, որոնք սահմանում են կողմերի քաղաքացիական իրավունքներն ու պարտականությունները 9։ ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 208-րդ հոդվածի 1-ին մասը սահմանում է. «Եթե առաջին ատյանի դատարանում կողմերը պայմանագիր են կնքել բողոքարկման իրավունքից հրաժարվելու մասին, ապա այդ ստորագրած կողմի« կողմերի »կողմից ներկայացված բողոքը պայմանագիրը ենթակա է քննության վերաքննիչ դատարանի կողմից `մյուս կողմի համաձայնության դեպքում։ Քաղաքացիական գործով գույքային հայցով բողոքարկումը թույլատրելի է միայն այն դեպքում, եթե տվյալ գործի վեճի առարկայի արժեքը գերազանցում է նվազագույն աշխատավարձի հիսունապատիկը։ » Վերոնշյալ հոդվածից հետեւում է, որ Վերաքննիչ դատարան դիմելու իրավունքը որոշ չափով սահմանափակված է։ Այն դեպքում, երբ կողմերը համաձայնագիր են ստորագրում բողոքը մերժելու մասին, նրանք այլևս չեն կարող օգտագործել բողոքարկման իրավունքը։ Հարց է առաջանում. և այն դեպքում, երբ առաջին ատյանի դատարանը կայացրեց ապօրինի, պատճառաբանված 8 Տե՛ս Տեր-Վարդանյան Հ.Մ., Հայաստանի Հանրապետությունում արդար դատաքննության իրավունքի սահմանադրական-իրավական հիմքերը, բ.գ.թ. Դիպլոմ հայցելու աստիճանը, Երեւան, 2009, էջ. 12 9 Տե՛ս Գրիգորյան Վ., Որոշման բնույթը որոշման բնույթը փոխելու դեպքում Հայաստանի Հանրապետության վերաքննիչ քաղաքացիական դատարանի կողմից բեկանելու մասին որոշումը և բողոքարկման հետ կապված խնդիրները։ և Այն կողմերը, որոնց շահերը ոտնահարվել են, հնարավորություն չունեն դիմել Վերաքննիչ դատարան, արդյո՞ք դատական ​​ակտն ուժի մեջ կմտնի, արդյո՞ք կհամարվի, որ առաջին ատյանի դատարանը արդարադատություն է իրականացրել։ Վերաքննիչ դատարանը փորձում է վերահսկել ստորին դատարանի գործունեությունը վերադաս դատարանի կողմից, բայց սահմանափակելով անձի `վերաքննիչ դատարան բողոքարկելու իրավունքը, մենք ավտոմատ կերպով սահմանափակում ենք վերաքննիչ դատարանի` առաջին ատյանի դատարանի նկատմամբ վերահսկողություն իրականացնելու հնարավորությունը և ապահովում օրինականությունը։ դատարանի. Ուստի, սահմանափակելով Վերաքննիչ դատարան դիմելու հնարավորությունը, մենք նաև սահմանափակում ենք Վերաքննիչ դատարանի առաջին ատյանի դատարանի առաջին ատյանի դատարանի օրինականության և հիմնավորվածությունը ստուգելու իրավունքը։ ԵԽ Նախարարների կոմիտեի 1995 թ. Փետրվարի 7-ի Քաղաքացիական և տնտեսական բողոքարկման համակարգերի «Ընթացակարգերի իրականացման» բարելավման մասին »թիվ R (95) 5 առաջարկության 7-րդ հոդվածի 1-ին մասի 1-ին կետը սահմանում է, որ, սկզբունքորեն, , ստորին դատարանի (առաջին ատյանի դատարան) կայացրած ցանկացած որոշում պետք է գոյություն ունենա։ Բարձրագույն դատարանի (երկրորդ ատյանի դատարանի) որոշման նկատմամբ վերահսկողություն իրականացնելու ունակություն։ Դատական ​​վերանայումը պետք է դիտարկվի որպես բողոքարկման իրավունքի իրացումն ապահովող կառույց, որը միևնույն ժամանակ հնարավորություն է տալիս ապահովել իրավական, պատճառաբանված դատական ​​ակտերի կայացումը, օրենքի միատեսակ կիրառում, իրավունքների, ազատությունների և պաշտպանության պաշտպանություն։ Քաղաքացիական ծառայողների օրինական շահերը 10։ Ստացվում է, որ բողոքարկման հնարավորությունը սահմանափակելով `վերաքննիչ դատարանի դերը դառնում է անիմաստ ու անիմաստ։ Բնականաբար, կողմերն իրենք են սահմանափակում Վերաքննիչ դատարան դիմելու իրենց իրավունքը, բայց որքանո՞վ է նպատակահարմար օրինական կերպով կանխել նման հնարավորությունը։ 10 Տե՛ս Հովհաննիսյան Վ.Վ., Բողոքարկման իրավունքը որպես քաղաքացիական դատավարության արդար դատաքննության իրավունքի ապահովման միջոց, «ՀՀ սահմանադրական դատարանի տեղեկագիր», Երևան, 2011, թիվ 3 (60), էջ։ 102 օրենսդրության համաձայն, երբ նորմը չի բխում ինչպես արդարադատության, այնպես էլ դատավարության մասնակիցների շահերից։ ՀՀ Սահմանադրության 78-րդ հոդվածի համաձայն `հիմնարար իրավունքների և ազատությունների սահմանափակման համար ընտրված միջոցները պետք է լինեն համապատասխան և անհրաժեշտ` Սահմանադրությամբ սահմանված նպատակին հասնելու համար։ Սահմանափակման համար ընտրված միջոցները պետք է համապատասխան լինեն Սահմանափակ հիմնարար ազատության իմաստին։ Ինչպես վերը նշվեց, դատական ​​պաշտպանության իրավունքը, որը արդար դատաքննության տարր է, ներառում է նաև բողոքարկման իրավունք, հետևաբար դա հիմնարար իրավունք է, որը պատկանում է ցանկացած անձի, Սահմանադրության համաձայն, այն կարող է սահմանափակվել միայն այն դեպքում, եթե պայմանները դիտվում են համաչափություն։ Քանի որ հանրային իշխանությունը սահմանափակված է մարդու հիմնական իրավունքներով, քաղաքացու և ազատությունների կողմից `որպես ուղղակիորեն կիրառելի իրավունք, Սահմանադրության 3-րդ հոդված, պետությունը պետք է ճանաչի բողոքարկման իրավունքը որպես ուղղակի գործող իրավունք, դրա սահմանափակումները թույլատրվում են միայն այն բանի համար, որ նպատակին հասնեն։ Սահմանադրությամբ, և օգտագործված նպատակը և միջոցները պետք է համաչափ լինեն։ Սահմանադրական դատարանը համապատասխան որոշումներից մեկն է։ «ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 208-րդ հոդվածի 2-րդ մասը ճանաչվել է անվավեր` հակասելով ՀՀ Սահմանադրության 18-19-րդ հոդվածներին, այնքանով, որքանով այն չի նախատեսում բացառություններ բողոքարկման իրավունքի սահմանափակումից բոլոր դեպքերում։ որտեղ առաջին ատյանի դատարանը շնորհել է արդար դատաքննության իրավունք »։ Դատական ​​սխալ, որը խաթարում է էությունը, մասնավորապես, երբ չի պահպանվել «Մարդու իրավունքների պաշտպանության և հիմնարար ազատությունների մասին» Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրության 1950-րդ հոդվածի 1-ին մասը։ Կոնվենցիայի 6 1 1-ին հոդվածով նախատեսված դատավարական երաշխիքները նոյեմբերի 4-ի 2006 թ. (50,000 ՀՀ դրամ հայցը չգերազանցող քաղաքացիական գործերով բողոք կարող է ներկայացվել միայն այն դեպքում, եթե. Այսինքն, այն դեպքում, երբ առաջին ատյանի դատարանը կատարում է դատական ​​սխալ, որը խաթարում է արդար դատաքննության իրավունքի էությունը, 11 Տե՛ս ՀՀ Սահմանադրական դատարանի 2012 թ. Հուլիսի 18-ի թիվ SDO-1037 որոշումը։ ապա դատական ​​ակտը ենթակա է վերանայման `անկախ կողմերի միջնորդությամբ` բողոքարկումից հրաժարվելու մասին պայմանագրով։ Այն դեպքում, երբ բացառություն չի նախատեսվում հետհաշվարկային գանգատի իրավունքի սահմանափակման համար, դա չի համապատասխանում Սահմանադրությանը։ Դատական ​​պաշտպանության իրավունքը, ինչպես նաև բողոքարկման իրավունքը հավասարապես պատկանում են բոլոր քաղաքացիներին, քանի որ անձի դատարան դիմելու իրավունքը պաշտպանված է օրենքով։ Այսինքն ՝ քաղաքացին իրավունք ունի բողոքարկել, իսկ քաղ. Օրենսգրքի 25-րդ հոդվածի 3-րդ մասը սահմանում է, որ քաղաքացու `իր իրավունքը սահմանափակելու իրավունքից ամբողջությամբ կամ մասնակիորեն հրաժարվելուն ուղղված գործարքները անվավեր են։ Եվ քանի որ գործարքը ֆիզիկական և իրավաբանական անձանց գործողություններն են, որոնք ուղղված են քաղաքացիական իրավունքների և պարտականությունների ստեղծմանը, փոփոխմանը կամ դադարեցմանը, կողմերը կատարում են գործողությունը, այսինքն ՝ նրանք համաձայնվում են մերժել բողոքարկումը։ Եվ կողմերի միջեւ կնքված բողոքարկումը մերժելու պայմանագիրը ոչ այլ ինչ է, քան կողմերի գործարք, որը սահմանափակում է անձին իր օրինական իրավունքի իրացումից։ Հետևաբար, նման համաձայնագիրը, որն իրականում սահմանափակում է մարդու դատական ​​պաշտպանության իրավունքը, անվավեր է։ Այսպիսով, ընդհանուր առմամբ, կարող ենք ասել, որ դատավարության օրենսգրքի 208 1 1 հոդվածը սահմանափակում է անձի ամենակարևոր իրավունքներից մեկը ՝ արդար դատաքննության տարր հանդիսացող դատական ​​ակտը բողոքարկելու իրավունքը։ Քանի որ դատավարության մասնակիցների համար իրավունքները թույլատրելի վարք են և ոչ պարտադիր, մասնակիցներն իրենք են որոշում ՝ դիմել բարձրագույն դատարան, թե ոչ։ Այնուամենայնիվ, այն դեպքում, երբ պետությունը նախատեսում է նման սահմանափակում, չնայած կողմերի կամքով, միեւնույն է, անձի իրավունքը սահմանափակ է։ Չի բացառվում, որ կողմը համաձայնագիր ստորագրի բողոքարկումը մերժելու մասին, բայց դատավճռի հրապարակումից հետո, չհամաձայնելով դատական ​​ակտի հետ, նա ցանկանում է բողոքարկել `իր շահերը պաշտպանելու համար։ Բացի այդ, անհասկանալի են օրենսդիրի կողմից նման նորմ սահմանելու խիստ անհրաժեշտության պատճառները։ Եթե ​​օրենսդիրը հաշվի է առել դատարանների ծանրաբեռնվածությունը ՝ սահմանելով նման նորմ, կարծում ենք, որ դա արդարացված չէ։ Ասվածի մասին պատկերացում կազմելու համար բերենք հետևյալ օրինակը։ Գործին մասնակցող անձինք առաջին ատյանի դատարանում կստորագրեն վերաքննիչ բողոքը մերժելու մասին համաձայնագիր, կայացվել է դատարանի որոշում, որի հետ կողմերից մեկը համաձայն չէ ՝ գտնելով, որ կա իր իրավունքների խախտում, բացի այդ, արձանագրությունը։ դատական ​​նիստը բացակայում է։ Ստացվում է, որ կուսակցությունը զրկված է իր իրավունքները պաշտպանելու իրավունքից, ավելին ՝ խաթարվում է արդարության բուն էությունը, և, բնականաբար, դատարանն անիմաստ է։ Ավելացնենք, որ ՔԴԿ 213-րդ հոդվածի 1-ին մասի 6-րդ կետը գտնում է, որ բողոքարկման վերադարձման հիմքը գործի մասնակիցների միջեւ բողոքարկման իրավունքից հրաժարվելու պայմանագիր է. նման պայմանագիր կնքած կողմը չի համաձայնվել գործը քննել Վերաքննիչ դատարանում։ Ավելի անհասկանալի է, թե ինչպես է մյուս կողմը համաձայնություն տալու դեպքում, եթե ստորագրված պայմանագիրը բխում է իր շահերից։ Ակնհայտ է, որ դատարանը հիմնականում վիճարկում է վերադաս դատարանի այն կողմի համար, որի նկատմամբ կայացրել է դատական ​​ակտը ի վնաս վնասի, ուստի տրամաբանական է, որ մյուս կողմը, որի շահերից ելնելով կայացվել է դատական ​​ակտը, երբեք չի տա իր համաձայնությունը։ դիմել մյուս կողմին։ Քաղաքացիական հայցի նախագիծը նախատեսում է նաև նման դրույթ, այնուամենայնիվ գործող Քաղաքացիական օրենսգիրք։ Դատավարության օրենսգիրքն այլևս չի պարունակում հոդվածի այն մասը, որը սահմանում էր. «Մյուս Նման պայմանագիր կնքած մյուս կողմը չի համաձայնվել գործը քննարկել Վերաքննիչ դատարանում»։ Ի՞նչ, կարծում ենք, որ նման նորմայի սահմանումը անիմաստ է։ Համեմատաբար պետք է նշել, որ Ռուսաստանի քաղաք. Դատավարության օրենսգրքում չկա նորմ։ Այլ կերպ ասած, Ռուսաստանի օրենսդիր մարմինը նպատակահարմար չի գտել իր օրենսդրության մեջ նախատեսել նման նորմ, առավել եւս, որ այն սահմանափակում է անձի ամենակարևոր սահմանադրական իրավունքներից մեկը։ ՀՀ ՔԴԿ-ի թերություններից մեկն այն է, որ բողոքարկումից հրաժարվելու որևէ կառույց չի նախատեսվում։ Այսինքն ՝ օրենսդիրը, նախատեսելով բողոքարկումը մերժելու հնարավորություն, չի նշել դրա իրականացման կարգը։ Դատարանը հաստատո՞ւմ է կողմերի համաձայնությունը, դատարանը պարտավորություն ունի՞ քննելու կողմերի կամքը կամ կողմերի տեղեկացվածությունն այն մասին, որ վերաքննիչ դատարան դիմելու իրավունքը սահմանափակված է։ Այն դեպքում, երբ անձը մոլորության ազդեցության տակ այդպիսի համաձայնագիր է կնքել, արդյո՞ք նրա բողոքը վերանայման ենթակա է Վերաքննիչ դատարանում։ Նման կառույցների բացակայությունը գործնականում խնդիր է, քանի որ չկա միասնական կիրառում, բայց իրավական ակտը պետք է որոշվի `ելնելով իրավական որոշակիության սկզբունքից։ Ընդհանուր առմամբ, կարելի է եզրակացնել, որ դատավարության օրենսգրքի 208-րդ հոդվածի 1-ին մասը չի բխում Սահմանադրությամբ երաշխավորված անձի իրավունքներից, և Սահմանադրությունն ունի ամենաբարձր իրավական ուժը, իսկ օրենքներն ու ենթաօրենսդրությունները պետք է անպայման համապատասխանեն Սահմանադրությունը։ Մեր կարծիքով, նման նորմայի առկայությունն անիմաստ է և անիմաստ։ Մենք առաջարկում ենք վերացնել անձի դատական ​​պաշտպանության սահմանափակումները, ներառյալ բողոքարկման իրավունքը։ Հասմիկ Նազարեթյան Կողմերի պայմանագրի հետ վերանայման մերժումը որպես դատական ​​պաշտպանության իրավունքի սահմանափակում Հիմնաբառեր. Արդար դատավարություն, դատական ​​պաշտպանություն, բողոքարկում , ։

example75

example75

Հոդվածում վերլուծված են համաշխարհային տնտեսության առաջատար համարվող Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների պետական հակաճգնաժամային միջոցառումների հիմնական ուղղությունները, նաև ներկայացված են ԱՄՆ հակաճգնաժամային կարգավորման արդյունավետության գնահատումը ինչպես քանակական, այնպես էլ որակական չափանիշների հիման վրա։

ԱՄՆ–ն համաշխարհային տնտեսական և քաղաքական առաջատար է, ևվերջինիս հակաճգնաժամային փորձի վերլուծությունը բավական արժեքավոր էինչպես տեսական, այնպես էլ գործնական առումներով` տնտեսության պետական հակաճգնաժամային կարգավորման ոլորտի հետագա կատարելագործմանուղղությամբ։ Միացյալ Նահանգների տնտեսության հակաճգնաժամային կարգավորման իրավական հիմք հանդիսացավ «Վերականգնման և վերաներդրման Ամերիկյան պլանը», որի շրջանակներում տնտեսության վերականգնմանը հատկացվեց շուրջ 790 մլրդ դոլար (խոսքը միայն տնտեսության իրական հատվածիաջակցության ծավալների մասին է)։ Նշված ծրագրի ներքո նախատեսվում էրիրականացնել ինչպես տնտեսության վրա ուղղակի, այնպես էլ անուղղակիազդեցություն ունեցող միջոցառումների համալիր։ Ընդհանուր առմամբ, ԱՄՆ տնտեսության հակաճգնաժամային կարգավորման հիմնական ուղղություններն են.• կազմակերպություններին աջակցությունը` խնդրահարույց ակտիվներիձեռքբերման և ֆինանսական աջակցության տրամադրման եղանակով,• ներքին պահանջարկի խթանումը,• աշխատաշուկայի խթանումը,• նորարարական ներուժի զարգացումը,• ՓՄՁ–երի աջակցությունը և դրանց համար ֆինանսական խթանների ստեղծումը,• ենթակառուցվածքների զարգացումը։ Ստորև ներկայացվում են տնտեսության հակաճգնաժամային կարգավորմանհիմնական ուղղությունները` ըստ վերջիններիս ուղղված հատկացումների։ ԱՄՆ հակաճգնաժամային միջոցառումների հիմնական ուղղություններն ըստ հատկացումներիԱղյուսակ 1Հ/Հ Հակաճգնաժամային կարգավորման հիմնականԾավալը, մլրդ դոլ.ուղղություններըՆերքին պահանջարկի խթանում և մարդկայինռեսուրսների ոլորտում ներդրումներԱռողջապահությունԿրթությունՍոցիալական ապահովություն, այդ թվում` գործազուրկներին և անապահով խավին ֆինանսական օգնության տրամադրումՀարկային խթաններ, այդ թվում`ԸնկերություններինԱզգաբնակչությանըՆերդրումային ծրագրերի ֆինանսավորում, այդթվում`Էներգետիկ ենթակառուցվածքներԲնակարանաշինությունՆորամուծությունների զարգացում, այդ թվում`Էներգետիկայի զարգացումԱյլԸնդամենըԻնչպես երևում է վերը ներկայացվածից, ամերիկյան հակաճգնաժամային քաղաքականության առաջնահերթություններն են համարվել ներքին պահանջարկի խթանումը և մարդկային կապիտալում ներդրումները, որոնց ընդհանուր առմամբ հատկացվեց ամերիկյան տնտեսության հակաճգնաժամային միջոցառումներին ուղղված հատկացումների ավելի քան 42%–ը՝ շուրջ 337 մլրդդոլար։ Հակաճգնաժամային միջոցառումների հաջորդ խոշոր ուղղությունը հարկային բեռի նվազեցմանն ուղղված քայլերն են` ազգաբնակչության և կազմակերպությունների համար, որոնք կազմում էին այդ հատկացումների շուրջ 36%-ը։ Ամերիկյան ենթակառուցվածքների զարգացմանն ուղղվեց հակաճգնաժամային հատկացումների 19,6%–ը` 154,8 մլրդ դոլար, այդ թվում` 48.7 մլրդ դոլար (6,2%) նախատեսվել էր էներգետիկայի ենթակառուցվածքների զարգացման համար։ Հարկ է նշել, որ Ամերիկյան կառավարությունը մեծ կարևորությունէր տալիս էներգետիկ ոլորտի զարգացմանը և երկրի էներգետիկ անվտանգության ապահովմանը, էներգակիրների ներմուծումից տնտեսության կախվածության թուլացմանը և այլընտրանքային էներգիայի աղբյուրների հայտնաբերմանը, ինչն իր արտացոլումը գտավ երկրի հակաճգնաժամային ծրագրում։ Հարկ էնշել, որ Միացյալ Նահանգներին բաժին էր ընկնում համաշխարհային էներգետիկայի սպառման շուրջ 22.55%-ը, ինչը բավական բարձր ցուցանիշ էր այլ երկրների համեմատ։ Համաշխարհային ֆինանսատնտեսական Ճգնաժամին նախորդած վերջին ժամանակահատվածում Միացյալ Նահանգները կրճատել էին երկրում վառելիքաէներգետիկ հումքի արդյունահանումը՝ փոխարենն ընդլայնելովվերջիններիս ներմուծման ծավալները։ Նշենք, որ հակաճգնաժամային կարգավորման շրջանակներում` տնտեսության ենթակառուցվածքային ծրագրերի ֆինանսավորմանն ուղղվեցին հակաճգնաժամային միջոցառումների շուրջ 13,3%-ը։ Այդ ծրագրերը ներառում էինմի շարք ոլորտներ, մասնավորապես, տրանսպորտային, էներգետիկ, հեռահաղորդակցությունների, ջրամատակարարման, գյուղատնտեսական ենթակառուցվածքների և այլն։ Ավելին, այդ ենթակառուցվածքային ծրագրերն ամբողջությամբ իրականացվելու էին միայն ԱՄՆ-ում արտադրված հումքի և ապրանքների հաշվին։ Սա ակնհայտորեն խոսում է այս երկրի հակաճգնաժամային կարգավորման ռազմավարականության և երկարաժամկետ տնտեսական աճինմիտված լինելու մասին։ Հետազոտությունը ցույց է տալիս, որ ԱՄՆ պետական հակաճգնաժամային միջոցառումների հիմնական մասը (շուրջ 80%-ը) առնչվում էր հարկաբյուջետային քաղաքականությանը, ընդ որում, ինչպես նշվեց հարկային խթանմանքաղաքականության միջոցառումները կազմում էին ընդհանուր փաթեթի 36%–ը,որից 30%–ը վերաբերում էր ազգաբնակչությանը, իսկ 6%–ը` կազմակերպություններին։ Հարկ է նշել, որ հարկային խթանման միջոցառումները հիմնականում չէին նախատեսում հարկերի վերացում կամ դրանց դրույքաչափերի նվազեցում, այլ նախատեսված էր անուղղակի խթնաման միջոցառումներ,ինչպիսիքեն հարկային «արձակուրդների» տրամադրումը, ամորտիզացիոն մեթոդներիփոփոխությունները, հարկերի փոխհատուցումները, հարկային բեռի ժամանակավոր վերաբաշխումները և այլն։ Պետք է փաստել, որ հակաճգնաժամային միջոցառումների միայն մեկ երրորդն են ուղղակիորեն ազդեցություն գործելտնտեսական հարաբերությունների այս կամ այն մասնակցի վրա։ Դրանցից կարելի է նշել պետական գնումների ծավալների ընդլայնումը, ՓՄՁ–երի ուղղակիորեն վարկավորումը, ենթակառուցվածքների ֆինանսավորումը և այլն։ Որոշակիմիջոցառումներ իրականացվեցին նաև անշարժ գույքի շուկայի լճացումը հաղթահարելու ուղղությամբ, որտեղ փոխառուների սնանկացման ռիսկերը դեռևսբարձր էին։ Ամփոփելով հարկ է նշել, որ ԱՄՆ հակաճգնաժամային միջոցառումների շուրջ 80%–ն առնչվել են ընդհանուր տնտեսական քաղաքականությանը,ավելի կոնկրետ՝ հարկաբյուջետային քաղաքականությանը և ուղղված են եղելընդհանուր տնտեսական գործընթացների կարգավորմանը, ինչպիսիք են պահանջարկի ընդլայնումը, ներդրումների խթանումը, հիմնական կապիտալի կուտակման ընդլայնումը և այլն։ Հակաճգնաժամային միջոցառումների ընդամենը20%–ն են կրել ընտրովի (սելեկտիվ) բնույթ, այսինքն՝ նախատեսված են եղելկոնկրետ ոլորտների համար, ինչպիսիք են, ՓՄՁ–երի արտոնյալ վարկավորումը, երաշխիքների տրամադրումը և այլն։ Անդրադառնալով վերը ներկայացված հակաճգնաժամային միջոցառումների արդյունավետության վերլուծությանը, այն կիրականացվի՝ ելնելով վերջիններիս քանակական և որակական չափանիշներից ու բնույթից։ Այսպես,ԱՄՆ մակրոտնտեսական ցուցանիշների վերլուծությունից պարզվում է, որ արդեն իսկ 2009 թվականի աշնանն այս պետությունում առկա էին տնտեսությանկայունացման նշաններ. 2009 թվականի 3-րդ եռամսյակում արձանագրվեց ՀՆԱաճ` 0,4% չափով, թեև տարեկան արդյունքներով ՀՆԱ կրճատումը նախորդտարվա համեմատ կազմել էր 0,5%։ Արդեն 2010 թվականի արդյունքներով ԱՄՆՀՆԱ աճը կազմեց 3.1%, և 2010 թվականի դեկտեմբեր ամսվա դրությամբ ՀՆԱաճը նախորդ տարվա նույն ժամանակահատվածի համեմատ կազմեց 29%, ևնույն տարվա արդյունքներով՝ տնտեսության իրական հատվածի բոլոր ճյուղերում արձանագրվեց աճ։ Երկարաժամկետ օգտագործման ապրանքների արտադրության ծավալները 2010 թվականի արդյունքներով գերազանցեց կարճաժամկետ օգտագործման ապրանքների արտադրության ծավալներին 3,5%–ով, իսկ2011 թվականին` 9,6%–ով։ Արդեն 2011 թվականի արդյունքներով ՀՆԱ աճը կազմեց 4,1%, և այդ տարվա նոյեմբեր ամսվա դրությամբ արտադրության ցուցիչը գերազանցեց նախորդ տարվա նույն ժամանակահատվածի ցուցանիշը շուրջ19,2%–ով, և այդ տարվա արդյունքներով` արտադրության աճը կազմեց 5.2%։ Արտադրության աճի շնորհիվ բարելավվեց նաև ամերիկյան ձեռնարկությունների ֆինանսական վիճակը. 2010 թվականի արդյունքերով` ամերիկյան ոչֆինանսական հատվածի շահույթն աճեց նախորդ տարվա համեմատ 11,4% –ով,իսկ 2007 թվականի 4-րդ եռամսյակի համեմատ` 17,4% -ով։ Ինչպես ցույց տվեցին հետազոտությունները, 2011 թվականին ՄիացյալՆահանգների ՀՆԱ աճի 60%–ն ապահովվել էր սպառողական ծախսերի, 23%-ը`ներդրումների աճի և 11%–ը`զուտ արտահանման աճի հաշվին։ Արդեն 2011թվականի 3-րդ եռամսյակի արդյունքներով ամերիկյան ՀՆԱ ցուցանիշը հատեցմինչճգնաժամային մակարդակը`գերազանցելով այն 0,2%–ով։ ԱՄՆ պետական ծախսերի հիմնական աճ արձանագրվեց 2009 թվականին` ՀՆԱ-ում կազմելով շուրջ 36%։ Հարկ է նշել, որ հենց պետական խոշորածավալ ծախսերի հաշվին հնարավոր եղավ խուսափել անձնական սպառմանծախսերի խիստ կրճատումից, և այն հանդիսացավ կարևոր ազդակ՝ խնայողությունների աճի հաշվին ներդրումների ծավալների ավելացման համար։ 2011թվականի արդյունքներով պետական ծախսերի ցուցանիշը նվազեց և կազմեցամերիկյան տնտեսության համար բնորոշ համարվող ՀՆԱ-ի 33% նիշ։ 2009թվականի երրորդ եռամսյակի վերջին ներդրումների մակարդակը ՀՆԱ-ի կազմում հասավ 25%–ի` ռեցեսիայի ամենավատ շրջանում արձանագրված 22% ցուցանիշի դիմաց։ ԱՄՆ–ում հետճգնաժամային առավել լուրջ հիմնախնդիր էր ներկայացնում գործազրկության բարձր մակարդակը, որի դեմ պայքարում պետական հակաճգնաժամային միջոցառումները զգալի դրական արդյունքներ չապահովեցին։ Ինչպես 2011 թվականին, այնպես էլ 2012 թվականի առաջին կիսամյակի արդյունքներով գործազրկության մակարդակը գտնվում էր 9,0%–ի վրա, ինչը ցածրէր 2010 թվականի մակարդակից 0,63%–ով, սակայն մնում էր դեռևս բարձր՝վերջինիս բնական մակարդակից։ Սա բացատրվում էր նրանով, որ տնտեսության վերականգնման տեմպերը դեռևս բավարար չէին ՀՆԱ ներուժայինմակարդակին հասնելու և գործազրկությունը մինչև բնական մակարդակ կրճատելու համար։ Գործազրկության մակարդակի բարձրացման հիմնականխոչընդոտ էր համարվում ճգնաժամի հետևանքով շինարարական ոլորտիկտրուկ կրճատումը, ինչի հետևանքով մեծ քանակի աշխատուժ ազատվեց աշխատանքից ինչպես այդ ճյուղում, այնպես էլ դրա ենթակառուցվածքներում ևհաջորդող մի քանի տարվա ամերիկյան տնտեսության աճի տեմպերը թույլչտվեցին կրճատել գործազրկության մակարդակը մինչև նախաճգնաժամայինմակարդակ։ Բացի այդ, նշենք, որ ԱՄՆ տնտեսության վերականգնման ոչ բարձրտեմպերը կապված էին նաև օտարերկրյա ներդրումների անբավարար ծավալների հետ, որոնք նվազել էին ճգնաժամի հետևանքով։ Այսպիսով, ԱՄՆ մակրոտնտեսական ցուցանիշների վերլուծությունը ցույցէ տալիս, որ այս երկրում տնտեսության աճը ճգնաժամից հետո սկսվել է 2009թվականի երկրորդ կիսամյակից, և արդեն 2011 թվականի արդյունքներովտնտեսությունը բնութագրող հիմնական մակրոտնտեսական ցուցանիշներըհասել էին մինչճգնաժամային մակարդակին։ Արտադրության ցուցիչը 2011թվականին արդեն մոտ էր 2007 թվականի մինչճգնաժամային ցուցանիշին, իսկՀՆԱ–ն գերազանցեց մինչճգնաժամային մակարդակը 0,2%–ով։ Նշենք, որ մակրովիճակագրական ցուցանիշներով հաշվարկված 0,184 հակաճգնաժամայինարդյունավետության ցուցիչով ԱՄՆ-ն գրավում էր աշխարհում երկրորդ տեղը`Մեծ Բրիտանիայից հետո։ Ինչ վերաբերում է տնտեսական աճի վերականգնմանը նպաստողհիմնական կարճաժամկետ միջոցառումներին, ապա դրանք հետևյալն էին. • նոր աշխատատեղերի ստեղծումը. շուրջ 2,5 մլն աշխատատեղեր ստեղծվեցինարդեն 2011 թվականի դրությամբ, և այդ գործընթացը շարունակական բնույթուներ,• ենթակառուցվածքային ծրագրերի իրականացում,• ազգաբնակչության եկամուտների վրա հարկային բեռի նվազեցում և սպառողական ծախսերի խթանում,• բիզնեսի վրա հարկային բեռի կրճատում։ Միջնաժամկետ և երկարաժամկետ հատվածներում տնտեսության վերականգնմանը նպաստող հակաճգնաժամային միջոցառումներից կարելի էառանձնացնել. • ենթակառուցվածքային ծրագրերի իրականացումը,• մարդկային կապիտալում ներդրումները,• նորարարական ծրագրերի ֆինանսավորումը, Ինչպես արդեն նշել ենք, հակաճգնաժամային միջոցառումների արդյունավետությունը որոշվում է դրա հիմնական տարրերի բնույթից։ Հետևաբար,ԱՄՆ հակաճգնաժամային միջոցառումների արդյունավետության վերաբերյալկարող ենք եզրակացնել, որ ԱՄՆ պետական հակաճգնաժամային կարգավորման առաջնահերթություններն են հանդիսացել.• բիզնեսի հարկային բեռի կրճատումը,• սպառողական ծախսերի խթանումն ինչպես ուղղակիորեն ապահովելովեկամուտների բավարար մակարդակ, այնպես էլ անուղղակիորեն` նվազեցնելով հարկային բեռը ազգաբնակչության տարբեր խավերի համար,• նորարարական ծրագրերի խրախուսումը և ֆինանսավորումը, ինչպես ուղղակիորեն` ենթակառուցվածքային ծրագրերի իրականացմամբ, այնպես էլանուղղակիորեն`գիտության և մարդկային կապիտալում ներդրումներիիրականացմամբ։ Հաշվի առնելով վերոգրյալը՝ հակաճգնաժամային միջոցառումների նշվածառաջնահերթություններն ու վերջիններիս իրականացման ուղղություններըկարելի է համարել ռազմավարական, քանի որ վերջիններս նպատակ են հետապնդել տնտեսության վրա երկարաժամկետ դրական ազդեցություն գործելու`երկարաժամկետ հատվածում տնտեսական աճ ապահովելով, ներդրումներիխթանմամբ, առաջնահերթ ճյուղերի զարգացմամբ, նորարարությունների խրախուսմամբ և արտադրական ենթակառուցվածքների զարգացմամբ։ Ընդ որում,իրականացված պետական հակաճգնաժամային միջոցառումների ուղղությունները համաձայնեցված են եղել ինչպես երկրի զարգացման ռազմավարարականուղղությունների հետ, ինչպիսիք են սպառողական պահանջարկի խթանումը,նորարարությունների զարգացումը և տնտեսության էներգաարդյունավետության բարձրացումը, որպես հետագա կայուն տնտեսական աճի կարևոր նախապայման, այնպես էլ միաժամանակ վերացրել են ֆինանսական հատվածիցդեպի տնտեսության իրական հատված ճգնաժամի ներթափանցմանը նպաստած հիմնական պատճառները։ Այս ամենը վկայում է ԱՄՆ կառավարությանհակաճգնաժամային կարգավորման՝ երկարաժամկետ հատվածում տնտեսական աճի ապահովմանը միտվածության մասին։ Ինչ վերաբերում է հակաճգնաժամային միջոցառումների բնույթին, ապաԱՄՆ հակաճգնաժամային միջոցառումների հիմնական մասը` շուրջ 70%–ը, հանդիսացել է անուղղակի բնույթի` տնտեսական հարաբերությունների սուբյեկտների վրա թողած ազդեցության առումով։ Վերջիններս հետապնդել ենավելի շատ ընդհանուր տնտեսության խթանման նպատակներ, քան կոնկրետտնտեսական սուբյեկտների վրա դիրեկտիվ ազդեցություններ։ Ստորև կներկայացվի ԱՄՆ կառավարության կողմից իրականացվածտնտեսության հակաճգնաժամային միջոցառումների արդյունավետությանգնահատումը։ ԱՄՆ հակաճգնաժամային ծրագրի արդյունավետության մասին կարողենք եզրակացնել՝ դատելով մակրոտնտեսական ցուցանիշների դրական դինամիկայից։ 2009թ. երկրորդ կիսամյակից նկատվեց աճ տնտեսության իրականհատվածի բոլոր ճյուղերում, իսկ 2010թ.-ին տնտեսության մակրոտնտեսականցուցանիշների մեծ մասը հավասարվեց մինչճգնաժամային ցուցանիշներին(Աղյուսակներ 2,3)։ Աղյուսակ 2ԱՄՆ տնտեսության մակրոտնտեսական ցուցանիշների դինամիկանՄակրոտնտեսական ցուցանիշների դինամիկան (աճի տեմպը, %)ՄակրոտնտեսականցուցանիշըՀՆԱԱրտադրության ցուցիչՀիմնական կապիտալումներդրումներՈչ ֆինանսական հատվածի կորպորատիվ շահույթՏնային տնտեսություններիվերջնական սպառումԱրտահանումՆերմուծումԶուտ արտահանումԳործազրկությունԱՄՆ հակաճգնաժամային միջոցառումների որակականՉափանիշըԲնութագիրըգնահատականըԱղյուսակ 3Երկարաժամկետ տնտեսական աճին ուղղված հակաճգնաժամային միջոցառումների համալիրի իրականացում. ենթակառուցվածքային նախագծերի ֆինանսավորում(հակաճգնաժամային փաթեթի13,3%), այդ թվում՝ էներգետիկա՝ 6,3%, գիտահետազոտական աշխատանքների և հիմնարար գիտության ֆինանսավորում՝ 5,5%, մարդկային կապիտալում ներդրումներ՝ 32%, ճգնաժամից առավել տուժած ճյուղերի ֆինանսավորում, հիմնականում արտադրության և շինարարության ոլորտները՝ 8%։ Տնտեսության իրական հատվածի աջակցության հակաճգնաժամային միջոցառումները (առաջին հերթին՝ համախառն պահանջարկի խթանումը և հարկային բեռի նվազեցումը) ուղղված են եղել տնտեսության մեջ ճգնաժամի տարածման հիմնական պատճառների վերացմանը, որոնք էին ներքին պահանջարկի կրճատումը և վարկավորման ծավալներիանկումը։ Հակաճգնաժամային միջոցառումների համար ընտըրված գործիքների զգալի մասը (69%) դասվում էրտնտեսության պետական կարգավորման անուղղակի մեթոդներին և օժտված էր տնտեսականսուբյեկտների վրա համընդհանուր տնտեսականազդեցություններով։ Սա խթանելու էր տնտեսության մաքրումը անարդյունավետ մասնակիցներից ևբարելավելու էր բիզնեսի վարման պայմանները։ Հակաճգնաժամային միջոցառումների հետ կապվածռիսկերի նվազեցման նպատակով ավելի խստացվեցպետականվերահսկողությունը՝ ավելացնելովհատկացված միջոցների ծախսման հրապարակայնությունը և հաշվետվողականությունը։ ՌազմավարականությունՃգնաժամի պատճառներիվերացումԿիրառված գործիքակազմիբնութագիրՌիսկերի վերահսկում ևնվազեցումԱնդրադառնալով ԱՄՆ հակաճգնաժամային միջոցառումների արդյունավետությունը սահմանափակող հիմնական գործոններին, առանձնացնենքդրանցից հիմնականները. • պետական բյուջեի ծախսերի աճը, • գործազրկության աճը՝ ՀՆԱ ներուժային մակարդակի նվազեցմանարդյունքում, • համաշխարհային ռեցեսիայի արդյունքում՝ արտաքին ներդրումների անբավարարությունը։ ԱՄՆ տնտեսության պետական հակաճգնաժամային կարգավորմանհիմնական ռիսկերն են հանդիսացել.• միջոցների ոչ նպատակային օգտագործման ռիսկը, ինչի նվազեցման համարխստացվեց պետական վերահսկողությունը, • տնտեսության մեջ պետական միջամտության մեծացումը, • բյուջեի պակասորդի աճը։ Պետական տնտեսական կարգավորման ռիսկերի նվազեցման ուղղությամբ նախատեսված էր հատկացումների օգտագործման ուղղություններիվերահսկողության աննախադեպ բարձր մակարդակ, ինչն ամրագրված էր ԱՄՆհակաճգնաժամային ծրագրում։ Վերջինիս մեջ նախատեսված էր նաև, որ հատկացված միջոցները բաշխվելու էին ըստ մրցույթների, աճուրդների և դրամաշնորհների, որոնց արդյունքները պետք է հրապարակվեն համացանցում։ Բացիայդ, ԱՄՆ վերահսկիչ պալատին լրացուցիչ ֆինանսավորում էր հատկացվել, ուիրավասություններ էին տրամադրվել տնտեսության մեջ ֆինանսական ներդրումների նկատմամբ պատշաճ վերահսկողություն իրականացնելու նպատակով։ Ամփոփելով հարկ է նշել, որ ԱՄՆ հակաճգնաժամային միջոցառումները կարելի է համարել արդյունավետ՝ հաշվի առնելով ֆինանսատնտեսականճգնաժամի հետևանքով առաջացած տնտեսական անկման մակարդակը ևտնտեսության հետճգնաժամային վերականգնման տեմպերը։ Այն ավելի արդյունավետ է եղել, քան համաշխարհային առաջատար համարվող մյուս երկըրներում՝ ԵՄ, Ռուսաստան, Չինաստան և Ճապոնիա։ Ընդ որում, ԱՄՆ–ումռեցեսիան սկսեց ավելի վաղ, և այն ավելի խորն էր, ի համեմատ՝ նշվածերկրների։ Գ ր ա կ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն1. Հարությունյան Վ. Լ., Սարգսյան Կ.Ս. Պետական հակաճգնաժամային քաղաքականության միջազգային փորձը և դրա վերլուծությունը։ ՀՀ ԳԱԱ «Գիտություն» հրատ., Երևան, 2014,175 էջ։ 2. Հարությունյան Վ. Լ., Սարգսյան Կ.Ս., Հակաճգնաժամային քաղաքականության արդյունավետության վերլուծությունը ֆինանսատնտեսական ճգնաժամի համատեքստում//Սոցիալ-տնտեսական զարգացման արդի հիմնախնդիրները Հայաստանի Հանրապետությունում (հանրապետական գիտաժողովինյութեր, Գիրք 2), ՀՀ ԳԱԱ Մ.Քոթանյանի անվան տնտեսագիտության ինստիտուտ, Երևան, 2013, էջ 5-9։ 3. Սարգսյան Կ.Ս., Տնտեսության իրական հատվածի աջակցության միջոցառումների վերլուծությունը ֆինանսատնտեսական ճգնաժամի հաղթահարման համատեքստում։ «Զարգացման ժամանակաից մարտահրավերներ»ՀՊՏՀ 24-րդ գիտաժողով, Երևան, 2014, էջ 406-411։ //www.recovery.gov /Տեղեկություններ հեղինակի մասինՍարգսյան Կարեն Սամվելի – տնտ. թեկն., ՀՀ ԳԱԱ Գիտակրթական միջազգային կենտրոն, «Տնտեսագիտություն և կառավարում» ամբիոնի վարիչ,E-mail։

example376

example376

Եվրոպան առանց չափազանցության միշտ էլ կարեւոր դեր է խաղացել մարդկության պատմության, քաղաքականության եւ քաղաքակրթության զարգացման գործում։ Դժվար չէ տեսնել եւ համոզվել, որ այդ մեծ գործընթացում հաղթանակում են այն երկրները, որոնք վարում են ավելի հավասարակշռված քաղաքկանություն, ձգտելով չխախտել ձեռքբերումները եւ պահպանել անհատականությունն ու առանձնահատկությունը, միաժամանակ ինտեգրելով այն արժեքները, որոնք սերտորեն կապված են ազգային հոգեբանության եւ ընկալումների հետ եւ կարող են նպաստել երկրի զարգացմանն ու առաջընթացին։ Դրանք իրենցից ներկայացնում են համընդհանուր եւ երկարատեւ հիմնախնդիր։ Այստեղ պետք է միավորվեն պետության եւ հասարակության բոլոր խավերը եւ դառնան վկան այն ամենի, ինչն այսօր տեսանելի է։

Եվրոպան առանց չափազանցության գրեթե բոլոր ժամանակներում միշտ էլ կարեւոր դեր է խաղացել մարդկության պատմության զարգացման, քաղաքակրթության, նրա առաջընթացի գործում։ Եվ անկախ նրանից, որ Եվրոպայի, նրա ժողովուրդների պատմությունը «հարուստ» է նաեւ պատերազմներով, ընդհարումներով, միեւնույնն է Եվրոպան միավորող, ընդհանրացնող գործոնը տարիների ընթացքում եղել է գերիշխող։ Այս գաղափարի առաջատարները եղել են եվրոպական տարբեր երկրների, ժողովուրդների նույնքան առաջատար եւ մեծ մտածողները, որոնք մյուսներից ավելի լավ են զգացել դրա 342ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ անհրաժեշտությունը եւ անընդհատ քարոզել են այդ գաղափարը, որը ժամանակի ընթացքում ընդունելի է դարձել բոլորի կողմից։ Դրանց շարքում հատկապես առանձնանում են այնպիսի մտածողներ, ինչպիսիք են Վոլտերը (1694-1778), Ժան-Ժակ Ռուսոն (17121778), Սեն-Սիմոնը (1760-1825), Վիկտոր Հյուգոն (1802-1885) եւ շատ ուրիշներ։ Վոլտերը 1751 թ. այն գաղափարն է առաջ քաշել, որ Եվրոպան կարծես մի հանրապետություն է, բաժանված առանձին պետությունների խառը կառավարման ձեւերով... սակայն բոլորը մեկը մյուսի հետ հաղորդակցվող (4, էջ 9)։ Իսկ Վիկտոր Հյուգոն 1849 թ. լավատեսորեն մտածում էր, որ կգա օրը, երբ աշխարհամասի բոլոր ազգերը, առանց կորցնելու իրենց առանձնահատկությունները կամ փառավոր անհատականությունը կմիաձուլվեն մի բարձրագույն միության մեջ եւ կձեւավորեն եվրոպական եղբայրություն (2, էջ 9)։ Միասնական Եվրոպայի գաղափարը ավելի կենսական եւ քաղաքական անհրաժեշտություն դարձավ Երկրորդ աշխարհամարտից հետո։ Անհրաժեշտ էր դասեր քաղել անցյալից, առավել եւս, երբ 20-րդ դարում մարդկությունը ներ էր քաշվել երկու իրար հաջորդող համաշխարհային պատերազմների մեջ՝ պատճառելով վիթխարի, տասնյակ ու տասնյակ միլիոնավոր մարդկային զոհեր եւ նույնքան վիթխարի ավերածություններ ու զրկանքներ։ Պատահական չէ, որ 20-րդ դարը նաեւ համարվում է մարդկության պատմության ամենաարյունալի դարաշրջանը։ Նաեւ պատահական չէ, որ Եվրոպան միավորելու գաղափարի առաջամարտիկները դարձան Գերմանիան եւ Ֆրանսիան, որոնք դարերի ընթացքում ավելի շատ էին միմյանց դեմ պատերազմել։ Գերմանիայի Դաշնային Հանրապետության (ԳՖՀ) առաջին կանցլեր Քոնրադ Ադենհաուրերը (1949-1963) եւ Ֆրանսիայի նախագահ Շառլ դը Գոլը (1958-1969) եկան համաձայնության եւ 1963 թ., ստորագրեցին բարեկամության համաձայնագիր, որն էլ դարձավ Եվրոպայի միավորման ուղենիշներից մեկը։ Եվրոպայի միավորման նույնպիսի գաղափար առաջ է քաշել Անգլիայի միացյալ թագավորության վարչապետ Ուինսթոն Չերչիլը (1940-1945), եւ (1951-1955), որը դեռեւս 1946 թ. Ցյուրիխի համալսարանում արտասանած իր նշանավոր ելույթում հայտնել է այն միտքը, որ 343ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ կա մի միջոց, որը ... կարող է մի քանի տարում Եվրոպան դարձնել ... ազատ եւ ... երջանիկ։ Դա եվրոպական ընտանիքի վերաստեղծումն է...։ Մենք, նշել է Չերչիլը, պետք է կառուցենք «Եվրոպայի Միացյալ Նահանգներ»(2, էջ 15)։ Եվրոպայի միավորման գաղափարը հետագայում ավելի գործնական հողի վրա դրեցին այնպիսի գործիչներ, ինչպիսիք են Ռոբեր Շումանը եւ Ժան Մոնեն, որոնք համարվում են Եվրամիության ստեղծման հոգեւոր հայրերը։ Ռոբեր Շումանը, որը 1948-1952 թթ. հանդիսացել է Ֆրանսիայի արտաքին գործերի նախարար, 1950 թ. մայիսի 9-ին Ժան Մոնեի հետ (ֆրանսիացի տնտեսագետ, 1952-1955 թթ. եղել է քարածխի եւ պողպատի եվրոպական համայնքի գործադիր մարմնի առաջին նախագահը) կազմել եւ հրատարակել է պատությանը հայտնի «Շումանի պլանը»։ Ի դեպ, այդ օրն էլ համարվում է Եվրամիության ծննդյան օրը։ Պլանի հեղինակ Շումանն առաջարկում էր եվրոպական պետություններին միասնաբար կառավարել քարածխի եւ պողպատի արտադրությունը, որը կարող էր լինել խաղաղության երաշխիք։ Նման գաղափարը հավանության արժանացավ Գերմանիայի Դաշնության կանցլեր Քոնրադ Ադենհաուրերի եւ եվրոպական մյուս երկրների՝ Ֆրանսիայի, Իտալիայի, Բելգիայի, Լյուքսեմբուրգի եւ Նիդեռլանդների կառավարությունների կողմից։ 1951 թ. ապրիլին եվրոպական վերը թվարկած վեց պետությունները ստորագրեցին քարածխի եւ պողպատի եվրոպական համայնքի մասին համաձայնագիրը։ Ժան Մոնեն, համոզված լինելով, որ այդ քայլով իրենք միավորում են ոչ թե եվրոպական պետություններին, այլ միավորում են եվրոպական ժողովուրդներին, նաեւ գտնում էր, որ դրանով Եվրոպան կարող է կանխել նաեւ պատերազմների կրկնությունը եւ երաշխավորել կայունությունն ու խաղաղությունը (2, էջ 9. 11, 13, 14, 18)։ Նման նախաձեռնությունը նաեւ նպատակն ուներ պատկերավոր ասած «փշրված» Եվրոպան միավորել մեկ ամբողջության մեջ, որը հիմնըված էր համամարդկային այնպիսի արժեքների վրա, ինչպիսիք մարդու իրավունքներն են, ժողովրդավարությունը, օրենքի գերակայությունը, բարեկեցիկ կյանքով ապրելու ձգտումը, հոգեւոր ընդհանրությունը եւ այլն։ Նման գաղափարները ունեն տարածվելու, ուրիշի կողմից ընդօրինակելու միտում։ Պատահական չէ, որ Եվրոպային նմանվելը, այդ 344ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ արժեքների հետ հաղորդակցվելը շատ ժողովուրդների համար դարձավ պահանջ, քանզի դա նպաստում է պահպանելով սեփականը, ազգայինը, փոխադարձ շփումներում ավելի հարստանալ։ Հայ ժողովրդի համար միշտ էլ հոգեհարազատ են եղել եվրոպական արժեքները, Եվրոպայի հետ հոգեւոր կապը։ Այդ հնարավորություններն ավելի ակտիվացան ԽՍՀՄ փլուզումից եւ Հայաստանի Հանրապետության անկախացումից հետո, երբ հայ ժողովուրդը հնարավորություն ստացավ ավելի ազատ եւ ինքնուրույն կերպով ընտրելու իր ապագան, իր ճակատագիրը։ Այդ հարցում ոչ պակաս չափով շահագրգիռ էին նաեւ եվրոպական երկրները, ավելի հավաքական իմաստով Եվրամիությունը, քանզի նա եւս շահագրգիռ էր ունենալ կանխատեսելի հարեւաններ եւ նոր տիպի հարաբերություններ հաստատել հետխորհրդային հանրապետությունների, այդ թվում նաեւ Հայաստանի Հանրապետության հետ։ Իսկ Հայաստանի Հանրապետության եւ Եվրամիության համագործակցության հիմքերը պաշտոնական տեսակետից դրվել են 1991 թ.՝ Խորհրդային Միության փլուզումից հետո։ Այդ հարաբերությունները ընդգրկել են թե տնտեսական եւ թե քաղաքական ոլորտները, որը եւ կոչվել է «Գործընկերության եւ համագործակցության համաձայնագիր» (ԳՀՀ), որը ստորագրվել է1996 թ. ապրիլի 22-ին եւ ուժի մեջ է մտել 1999 թ. հուլիսի 1-ին։ Այդ համաձայնագիրը Հայաստանի Հանրապետության համար ստեղծում էր քաղաքական, տնտեսական, հոգեւոր եւ այլ ոլորտներում սերտ հարաբերություններ հաստատելու հնարավորություններ։ Դրան բավական շատ էին. ժողովրդավարության հաստատում, օրենքի գերակայություն, մարդու իրավունքներ, շուկայական տնտեսություն եւ այլն։ Ի դեպ, Եվրամիությունը նման համաձայնագրեր, այդ նույն ժամանակ կնքել է նաեւ Վրաստանի եւ Ադրբեջանի հետ։ Բնական է, որ նման համաձայնագրերի կնքումը հարավկովկասյան մյուս երկրների հետ հետապնդում էր նաեւ մեկ այլ նպատակ՝ նախ ստեղծել այդ երկրների միջեւ տարբեր հարցերի, այդ թվում եւ քաղաքական հարցերի շուրջ երկխոսության հնարավորություն եւ երկրորդ՝ նպաստել տարածաշրջանային համագործակցությանը, որն իր հերթին կարող էր նպաստել տարածաշրջանում կայության եւ անվտանգության հաստատմանը (3, էջ 3)։ Ուստի պատահական չէր, որ Հայաստանի Հանրապետության ազգային անվտանգության ռազմավարության ծրագրում, ըն345ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ դունված 2007 թ. փետրվարի 7-ին, անչափ կարեւորվում են Եվրամիության հետ Հայաստանի Հանրապետության հարաբերությունները, նշելով, որ այդ հարաբերությունների զարգացումն ու ամրապնդումը ՀՀ արտաքին քաղաքականության առաջնային ուղղություններից է, քանի որ դրանք դրական անդրադարձ կունենան Հայաստանում ժողովրդավարության ամրապնդման եւ իրավական պետության կայացման, մարդու իրավունքների եւ հիմնարար ազատությունների պաշտպանության վրա։ Այդ հարաբերությունները կարեւորվում են նաեւ ԵՄ-ի հետ առեւտրատնտեսական կապերի առումով եւ այլն(5, էջ 35)։ Հետագայում Եվրամիությունը նախաձեռնեց «Եվրոպական հարեւանության քաղաքականություն» ծրագիրը (ԵՀՔ), որին 2004 թվականին միացավ նաեւ Հայաստանի Հանրապետությունը։ Այդ քաղաքականությունը եւս կոչված էր նպաստելու Եվրամիություն-Հայաստանի Հանրապետություն հարաբերությունների էլ ավելի զարգացմանը։ Այդ իմաստով անչափ կարեւոր է Եվրամիության նոր նախաձեռնությունը, որն էլ հայտնի է որպես Եվրամիության «Արեւելյան գործընկերության քաղաքականություն», որի մեջ ներառված էին հեետխորհրդային շրջանի վեց երկրները. Բելառուսը, Ուկրաինան, Մոլդովան, Վրաստանը, Հայաստանը եւ Ադրբեջանը։ Այդ նախաձեռնությունը Եվրամիության կողմից մեկնարկեց 2009 թ. Պրահայում։ Նախաձեռնության նպատակն էր Եվրամիության հետ նոր գործընկների ընդգրկմամբ նպաստել այդ երկրների եվրաինտեգրմանը։ Արեւելյան գործընկերությունը նպատակ ուներ վերը թվարկած մասնակից վեց երկրների ժողովուրդներին հնարավորություն տալ ճանաչել եվրոպական արժեքները, Եվրամիության գոյության եւ զարգացման հիմնական սկզբունքներն ու գաղափարախոսությունը եւ այլն (4, էջ 6-7)։ Մեկնաբանելով Եվրամիության նման նախաձեռնությունը, Երեւանի մամուլի ակումբի նախագահ եւ Արեւելյան գործընկերության քաղաքացիական հասարակության ֆորումի հայաստանյան համակարգող Բորիս Նավասարդյանը նշում է, որ այս ծրագիրը (նկատի ունի ԵՄ Արեւելյան գործընկերության քաղաքականությունը- Հ.Ա., Լ. Մ.) կարեւոր է նաեւ Եվրոպան հասկանալու եւ ճանաչելու տեսակետից։ Կարեւոր է նաեւ ներկայացնել Եվրոպական Միության պատմությունը, փորձը եւ արժեքները, Հայաստան-ԵՄ հարաբերությունների զարգացման ընթացքն ու առկա հեռանկարները եւ այլն(4, էջ 6-7)։ 346ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ ԵՄ- Հայաստան Արեւելյան գործընկերության քաղաքականության հետագա զարգացումը եւ խորացումը հանգեցրեց երկու կողմերի միջեւ որակական նոր փուլի ձեւավորմանը, որը հայտնի է որպես Ասոցացման համաձայնագիր, որը Մոլդովայի, Վրաստանի եւ Ուկրաինայի հետ Եվրամիությունը ստորագրեց 2014 թ.։ Հայաստանի Հանրապետությունը այդ նույն ժամանակ լինելով Մաքսային Միության, իսկ 2015 թվականից՝ Եվրասիական տնտեսական միության անդամ Վիլնյուսում չստորագրեց ԵՄ-ի հետ Ասոցացման պայմանագիրը, որը որոշակի խնդիրներ առաջացրեց ԵՄ-Հայաստանի Հանրապետություն հարաբերություններում։ Սակայն այդ նույն Վիլնյուսյան գագաթնաժողովում ընդունվեց ԵՄ-Հայաստան համատեղ հայատարարություն այն մասին, որ կողմերը պետք է շարունակեն համագործակցությունը ժողովրդավարության, դատական համակարգերի բարելավման ուղղությամբ, ինչպես նաեւ մարդու իրավունքների պաշպտանության, օրենքի գերակայունության, կոռուպցիայի դեմ պայքարի եւ այլ խնդիրների շուրջ։ 2015 թ. դեկտեմբերին մեկնարկեցին Եվրամիություն-Հայաստանի Հանրապետություն նոր համաձայնագրի շուրջ բանակցությունները, որը պետք է փոխարիներ 1996 թ. ստորագրված՝ Գործընկերության եւ համագործակցության համաձայնագրին (1, էջ 35)։ Այդ փոփոխությունները հանգեցրին նրան, որ 2017 թ. նոյեմբերի 24-ին Հայաստանը եւ Եվրամիությունը ստորագրեցին «Համապարփակ եւ ընդլայնված գործընկերության համաձայնագիրը», որը նոր էջ բացեց Հայաստան-Եվրամիություն հարաբերություններում։ Պատմական այդ փաստաթուղթը ստորագրվեց այն ժամանակ, երբ մերօրյա համաշխարհային զարգացման գործընթացներին բնորոշ են ավելի շատ արմատական, երբեմն նաեւ անսպասելի փոփոխություններ, որոնք ստիպում են պետոթյուններին վերանայելու իրենց կողմից որդեգրած քաղաքականությունը եւ մշակելու հայեցակարգային նոր մոտեցումներ աշխարհի, նրա քաղաքական, տնտեսական եւ ռազմավարական խնդիրների վերաբերյալ։ Եվ այդ մեծ թոհուբոհում հաճախ են ծնվում նոր տեսություններ, գաղափարներ աշխարհի, նրա զարգացումների, հեռանկարների մասին եւ ստիպում մեզ պարբերաբար կատարել վերագնահատումներ, հրաժարվել հին, իր դարն ապրած դրույթներից, պատկերացումներից եւ որդեգրել նոր մոտեցումներ եւ սկզբունքներ։ Միաժամանակ տեղին է նշել, որ հանրահայտ է այն իրողությունը, 347ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ որ պատմության տարբեր ժամանակներում հաճախ են տեղի ունեցել եւ ունենում փոփոխություններ, որոնք արմատապես փոխում են տվյալ երկրի զարգացման ընթացքը, նրա հետագա գործունեությունը, նրանցից յուրաքանչյուրին կանգնեցրել նոր մարտահրավերների առջեւ, որոնց հաղթահարումը, ճիշտ լուծումը դառնում է անչափ կարեւոր տվյալ պետության համար։ Մեր ժամանակները դրա լավագույն վկայություններից մեկն է, երբ առանձին պետություններ, կամ պետությունների խմբեր՝ ԱՄՆ, Եվրամիություն, Ռուսաստանի Դաշնություն, Չինաստան, Թուրքիա եւ այլն, ձգտում են էլ ավելի մեծացնել իրենց ազդեցությունը համաշխարհային գործընթացներում, ընդ որում տարբեր երկներ տարբեր արագությամբ եւ տարբեր մեթոդներով։ Ամերիկայի Միացյալ Նահանգները որդեգրել է մի քաղաքականություն, որը կարելի է անվանել «ստեղծիր քաոս եւ կառավարիր» սկզբունքը եւ մոտեցումն է։ Ռուսաստանի Դաշնությունը չի հաշտվում կորցրածի, նոր իրավիճակի հետ եւ տարբեր մեթոդներով ամեն ինչ անում է գերտերությունների շարքում իր որոշիչ դերն ունենալու համար։ Եվրամիությունը իր հերթին ամեն ինչ անում է Եվրամիության դերը համաշխարհային գործընթացներում մեծացնելու, դավանած արժեքները տարածելու, կանխատեսելի հարեւաններ ունենալու եւ նրանց հետ նոր տիպի հարաբերություններ հաստատելու եւ համաշխարհային գործընթացներում որոշիչ դեր ունենալու համար։ Չինաստանի Ժողովրդական Հանրապետությունն ավելի շատ ղեկավարվում է չինական հայտնի ասացվածքով՝ ամենահեռավոր ճանապարհն էլ սկսվում է առաջին քայլից եւ շատ հանգիստ, հաստատակամ քայլերով մեծացնում է իր ազդեցությունը համաշխարհային գործընթացներում։ Դժվար չէ տեսնել եւ կռահել, որ այդ մեծ, վիթխարի գործընթացներում շահում են այն երկրները, որոնք վարում են ավելի հավասարակշռված, հեռուն նայող քաղաքականություն, աշխատելով չկտրվել անցյալից ձեռք բերածը եւ իր դիմագիծն ու ինքնությունը պահապանելով հանդերձ, նաեւ ինտեգրվել այն արժեքներին, որոնք հոգեհարազատ են քո ազգային հոգեբանությանը, քո ընկալումներին եւ կարող են նպաստել քո երկրի զարգացմանը, առաջընթացին։ Այստեղ տեղին է հիշեցնել այն պատկերավոր արտահայտությունը, որ մենք շտապում ենք, բայց դանդաղ։ 348ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ Նման քայլ էր, ինչպես նշեցինք, Հայաստան-Եվրամիություն «համապարփակ եւ ընդլայնված գործընկերության համաձայնագիրը», որը փոխարինեց 1996 թ. Հայաստանի եւ Եվրամիության միջեւ ստորագրված փաստաթղթին։ Ի դեպ այն ստորագրվել էր տասը տարվա ժամկետով, բայց երակարաձգվել մինչեւ 2017 թ. նոյեմբերի 24-ը, որն արդեն նոր սկիզբ է եւ նոր հեռանկարներ։ Փաստաթղթի ստորագրման նկատմամբ արձագանքները եւ գնահատականները տարբեր են, հաճախ իրարամերժ, ոգեւորությունից էյֆորիայի ոլորտից մինչեւ ժխտողականը, մերժողականը եւ թերահավատությունը։ Ի դեպ, դա բնական է, քանի որ փոխվել են ժամանակները, փոխվել են մարդիկ, որոնք վաղուց արդեն ազատվել են պարտադրված կարծրատիպերից, կաղապարված մտածողությունից եւ ավելի ազատ են արտահայտելու իրենց միտքը, որը երբեմն ոչ այնքան հաճելի կարող է լինել իշխանավորների համար։ Վերջին հաշվով Հայաստան-Եվրամիություն ներկա հարաբերությունները եկել են փոխարինելու երկար տասնամյակներ իշխող, ամփոփող «կամ-կամ» քաղաքականությանը եւ վարել ավելի հեռանկարային միմյանց հանդուրժող, իրար վստահող «եւ-եւ» -ի քաղաքականությունը։ Նման մոտեցումը մերժում է «Սառը պատերազմի» ժամանակներից մնացած մտածողությունը։ Եվ հենց դա էլ հետապնդում է Հասյաստանի Հանրապետությունը, որը կարող է դառնալ, ինչպես նշվեց Եվրամաիություն-Հայաստան համաձայնագիրը ստորագրելու ժամանակ միջնորդ օղակ, պատկերավոր ասաց «պատուհան» Արեւելքի եւ Արեւմուտքի միջեւ։ Ի դեպ Հայաստանի Հանրապետության վարած այս նոր քաղաքականությունը, բավական ձեռնտու եւ շահավետ է Եվրամիության համար, որը ոչ միայն իր դերն է մեծացնում տարածաշրջանում, այլ նաեւ ինչպես Գերմանիայի Դաշնության կանցլեր Անգելա Մերկելը այդ առթիվ նշեց, որ համաձայնգրի ստորագրումը նաեւ Եվրամիության անվտանգությանն է ձեռնտու։ Եվ վերջապես Հայաստանի Հանրապետության նման քայլը, նախաձեռնությունը, եթե անգամ սկզբնական շրջանում այնքան էլ փոխըմբռնում չէր ստանում հենց բուն իսկ Եվրամիության կողմից, հաճախ նաեւ արժանանում կոշտ դիրքորոշման, ապա աստիճանաբար նույն Եվրամիությունը փոխեց իր մոտեցումները եւ ավելի պատրաստակամ դարձավ ընդունելու ՀՀ-ի նոր առաջարկը, 349ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ նախաձեռնությունը, որի արդյունքը 2017 թ. նոյեմբերի 24-ին Եվրամիության Արեւելյան գործըկերության համաժողովում Հայաստանի Հանրապետության հետ նոր տիպի պայմանագրի կնքումն էր, հիմնված ազգերի ինքնորոշման, տերիտորիալ ամբողջականության եւ ուժի չկիրառման սկզբունքների վրա։ Եվ այժմ շատ բան՝ եթե ոչ ամեն բան կախված է մեզնից, իշխանություն-ժողովուրդ համատեղ կամքից, այդ հարցում ավելի քան միասնական դիրքորոշումից։ Բայց մի բան պարզ է, որ այդ համաձայնագիրը, ինչպես նշեց ՀՀում Ֆրանսիայի արտակարգ եւ լիազոր դեսպան Ժոնաթան Լաքոտը, իր ձեւի մեջ եզակի է, որովհետեւ այն միակ համաձայնագիրն է, որը ստորագրվել է Եվրասիական տնտեսական միության (ԵԱՏՄ) անդամ պետության հետ, որի հետաքրքրությունն եւ կարեւորությունն այն է, որ Հայաստանը լինելով ԵԱՏՄ լիիրավ անդամ, կարող է նաեւ առանձնաշնորհյալ, հատուկ հարաբերություններ ունենալ Եվրամիության հետ։ Գնահատելով այդ համաձայնագիրը պետք է ասել նաեւ, որ դրանում միայն Հայաստանը չէ, որ շահագրգիռ է, այլ նաեւ Եվրամիությունը, քանի որ, դրանով նա ոչ միայն տարածաշրջանում իր դերակատարության կարեւորությունն է ընդգծում, դա իր հերթին, այլ նաեւ ցանկանում է ունենալ իրեն հարեւան կամ իրեն մոտ կանխատեսելի երկրներ, այդ թվում նաեւ Հայաստանի Հանրապետությունը, որքան էլ որ նա տարբեր ոլորտներում համագործակցում է Եվրազեսի, ՀԱՊԿ անդամ երկրների եւ առաջին հերթին Ռուսաստանի Դաշնության հետ, որի նկատմամբ Եվրամիության դիրքորոշումը, քաղաքականությունը մեղմ ասած դեռեւս բավական հեռու է բարյացակամ լինելուց։ Այդ իմաստով նման պայմաններում ավելի է արժեւորվում Հայաստանի Հանրապետության որդեգրած «եւ-եւ»-ի քաղաքականությունը, որը կարող է դառնալ կամուրջ եւ միավորող գործոն մերօրյա անհանգիստ, հարափոփոխ աշխարհում։ Եվ հետո, որքան էլ կարեւոր է նման համաձայնագրի ստորագրումը, շատ ավելի կարեւոր է այդ համաձայնագրի սկզբունքներին, հարցադրումներին համապատասխան վերափոխումներն իրականացնելու կամքը։ Դրանք բավական շատ են, բազմազան, ինչու չէ նաեւ ընդունելի եւ ոչ ընդունելի դրույթներ, պահանջներ, որոնք անընդունելի եւ անհարիր են մեր ազգային դիմագծին, մեր հոգեկերտվածքին։ Դրանք շատ մտածելու, խորհելու տեղիք են տալիս։ Բայց որ այդ համաձայնագիրը 350ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ նոր հնարավորություններ է սռեղծում Եվրասիական տնտեսական միության անդամ երկրների համար, նույնպես փաստ է, որի դեպքում էլ ավելի է մեծանում Հայաստանի Հանրապետության գերապատվությունը, որը կարծեք թե դառնում է կամուրջ այդ երկրների համար։ Ի դեպ այդ հարցում միանգամայն այլ կարծիքի է Եվրոպայի պահպանողականների եւ ռեֆորմատորների դաշինքի գլխավոր քարտուղար Դանիել Հաննանը, ով գտնում է որ Հայաստանը չի կարող կամուրջ հանդիսանալ ԵԱՏՄ եւ Եվրամիության միջեւ, քանի որ Հայաստանը Մաքսային միության անդամ է Ռուսաստանի, Բելառուսի եւ այլ երկրների հետ, որտեղ բոլոր որոշումերը կոլեկտիվ կերպով են իրականացվում։ Նա նաեւ ավելացնում է, որ ԵՄ-ի հետ կնքած համաձայնագիրը ոչինչ չի տա, եթե Հայաստանում ներքին փոփոխություններ չիրականացվեն։ Ինչ խոսք, հարցադրումը ճիշտ է, բայց որ Հայաստանի Հանրապետությունը գնացել է այդ քայլին, շատ լավ գիտակցել է այդ ամենը եւ ոչ ոք այն կարծիքին չէ, որ համաձայնագրի ստորագրումը բավական է նրանում ներառված բոլոր հարցադրումները, պահանջները միանգամից իրականություն դարձնելու համար։ Հայ ժողովուրդը նաեւ շատ լավ գիտակցում է, որ ավելի քան 400 էջանոց ներառված հարցադրումները բավական շատ են, որի իրականացումը ճիշտ է նկատում ՀՀ Ազգային ժողովի մարդու իրավունքների պաշտպանության մշտական հանձնաժողովի նախկին նախագահ, «Համախմբում» կուսակցության անդամ Էլինար Վարդանյանը, որ կախված է հասարակությունից։ Հասկանալի է, թե ուր է տանում վերոհիշյալ միտքը։ Այն պարզ է, խոսքը քաղաքացիական հասարակության կառուցման, հասարակության կողմից դրանք կատարելու, վերահսկելու մասին է, քանի որ նման մեծածավալ խնդրիների լուծումը կախված է նրանից, թե որքանով է հայ հասարակությունը պատրաստ եւ շահագրգիռ լուծելու «Հայաստանի եւ Եվրոպական Միության միջեւ համապարփակ եւ ընդլայնված գործընկերության համաձայնագիրը», նրանում առաջադրված բոլոր հարցերը։ Դրանք շատ տարողունակ են եւ երկար ժամանակ պահանջող խնդիրներ են։ Այստեղ պետք է միահյուսվեն պետության, իշխանություննրի եւ հասարակության բոլոր շերտերի պատրաստակամությունը այդ ամենը կենսագործելու համար։ Իսկ եթե ընդունենք, որ Եվրամիության հետ ստորագրած համա351ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ ձայնագիրը մեր ժողովրդի դավանած արժեհամակարգի արտացոլումն է, ինչպես 2017 թ. նոյեմբերին նշեց ՀՀ նախագահ Սերժ Սարգսյանը ԵՄ Արեւելյան գործընկերության գագաթնաժողովում(6), ապա պետք է ավելի լավատեսորեն մոտենանք այդ ամենին, քանզի նրանում բարձրացված հարցերը խորթ չեն մեր ժողովրդի հոգեկերտվածքին, նրա էությանը, որն էլ պատմությամբ հաստատել է այդ ամենը եւ հանդիսացել աշխարհի այն ժողովուրդներից մեկը, որը համաշխարհային քաղաքակրթության ձեւավորման գործում իր արժանի եւ գնահատելի բաժինն ունի եւ անկախ այն վայրիվերումներից, արհավիրքներից, որոնց մեջ պատմության տարբեր ժամանակներում նա հայտնվել է միեւնույնն է չի կորցրել իր բուն էությունը, իր հավատքը ապագայի նկատմամբ եւ իր անուրանալի ներդրումն ունի այդ ամենում։ Այդ ամենը կրկին հաստատվեց 2018 թ. ապրիլ-մայիսին հանրապետությունում տեղի ունեցած իշխանափոխության, պատկերավոր ասած «թավշյա հեղափոխության» ժամանակ, երբ հեղափոխության լիդեր Նիկոլ Փաշինյանը ՀՀ Ազգային ժողովում՝ 2018 թ. մայիսի 8-ին երկրորդ անգամ քվեարկությունից հետո (առաջինը տեղի էր ունեցել մայիսի 1-ին, որտեղ Նիկոլ Փաշինյանը չհավաքեց անհրաժեշտ քանակով ձայն՝ կողմ 45, դեմ 56, ձեռնպահ 0) ստանալով այժմ արդեն անհրաժեշտ քանակությամբ ձայն՝ 59, ընտրվեց ՀՀ վարչապետ, դրանով իրականացնելով խաղաղ իշխանափոխություն, միաժամանակ ավելի վաղ հավաստիացնելով թե Ազգային ժողովին եւ թե հայ ժողովրդին, որ պետք չէ Հայաստանի Հանրապետության արտաքին քաղաքականության հարցում կտրուկ փոփոխություններ անել եւ, որ Հայաստանի Հանրապետությունը պատրաստ է հետեւել բոլոր միջազգային պարտավորություններին, որոնք Հայաստանն ունի եւ Եվրազէս-ի եւ ՀԱՊԿ-ի հետ, բայց նաեւ ընդգծելով, որ դա չի նշանակում, որ այդտեղ ոչ մի խնդիր չկա քննարկելու եւ լուծելու համար։ Նա նաեւ կարեւորել է Եվրամիության հետ Հայաստանի Հանրապետության հարաբերությունները, նշելով որ Հայաստանի Հանրապետությունը Եվրամիության հետ ունի ստորագրված եւ վավերացված պայմանագիր, որն անհրաժեշտ է կյանքի կոչել(7)։ Վերոհիշյալ միտքը հաստատում է, որ հանրապետությունում իշխանության եկած նոր ուժերը հատկապես արտաքին քաղաքականության հարցում, կտրուկ փոփոխությունների չեն գնա, քանի որ ավելի շահեկան 352ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ է հավասարակշռված քաղաքականություն վարել բոլոր երկրների հետ։ Պատասխանելով հատկապես արեւմտյան մամուլում իր հասցեին արված այն տեսակետին, որ ինքը որպես քաղաքական գործիչ արեւմտամետ է, Նիկոլ Փաշինյանն ասում է, որ ինքը բազմիցս նշել է, որ ինքը ոչ արեւմտամետ է, ոչ ռուսամետ, ոչ էլ ամերիկամետ։ Նա նշում է, որ ինքը հայամետ քաղաքական գործիչ է։ Նա նաեւ ճիշտ է նկատում, որ ընդհանրապես կտրուկ շարժումները աշխարհաքաղաքականության, արտաքին քաղաքականության ոլորտում շատ եւ շատ անբարենպաստ են եւ այլն (7)։ Դժվար չէ տեսնել, որ Հայաստանի Հանրապետոթյունը արտաքին քաղաքականության հարցում առավել շահագրգիռ է վարելու բոլոր երկրների հետ բարի դրացիական քաղաքականություն, որն ավելի է նպաստում տվյալ պետության նորմալ զարգացմանը։ Նման հարաբերությունները նպաստում են նաեւ պետությունների միջեւ փոխադարձ վստահության մթնոլորտ ստեղծելուն։ Ուստի պատահական չէ, որ 2018 թ. մայիսի 16-ին Եվրոպական խորհրդարանի արտաքին հարաբերությունների հանձնաժողովը հավանություն տվեց Հայաստանի եւ Եվրամիության միջեւ 2017 թ. նոյեմբերի 24-ին կնքված «Համապարփակ եւ ընդլայնված գործունեության մասին» համաձայնագրին, որը Եվրոպական խորհրդարանում քվեարկության կդրվի 2018 թ. հուլիսին(8)։ Եվրախորհրդարանը համաձայնագիրը հավանության արժանացնելուց բացի, կարեւոր խնդիր համարեց նաեւ Հայաստանի Հանրապետությունում առաջընթաց արձանագրել ԶԼՄ-ների ազատության, դատական համակարգի անկախության, կոռուպցիայի, փողերի լվացման ու օլիգարխիկ վերահսկողության դեմ պայքարի բնագավառում։ Եվրամիությունը Հայաստանի Հանրապետության հետ հարաբերություններում կարեւորում է նաեւ այնպիսի արժեքների զարգացումը, ինչպիսիք են. ժողովրդավարությունը, օրենքի գերակայությունը եւ մարդու իրավունքները(8)։ Ընդհանրացնելով Հայաստանի Հանրապետություն-Եվրամիություն մեր օրերում օր-օրի զարգացող նոր տիպի հարաբերությունները, պետք է ասել, որ դրանք խարսխված են փոխադարձ վստահության հիմքի վրա եւ կոչված էլ ավելի զարգացնելու համար։ Մնում է հասկանալ, որ այդ պատմական պահի հնարավորությունը պետք է օգտագործել դրանք իրականացնելու համար, որը նաեւ 353ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ մեծ հնարավորություն է ներկա եւ եկող սերունդերի համար պատմության ընթացքը շարունակելու եւ զարգացնելու, իրենց բաժին ներդրումը կատարելու համար։

example2303

example2303

Հոդվածում կատարվում է ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքով տրված ֆակտորինգի պայմանագրի հասկացության վերլուծություն, առաջարկություններ են ներկայացվում այդ հասկացության ձևակերպման փոփոխությունների վերաբերյալ, որոնց կատարման դեպքում, հեղինակի կարծիքով, ֆակտորինգի պայմանագրի հասկացությունը պրակտիկայում առավել համահունչ կլինի ֆակտորինգի պայմանագրի կիրառմանը։ Քննարկվում են նաև ֆակտորինգային հարաբերությունների մի շարք առանցքային հարցեր, որոնք հնարավորություն են տալիս ընկալելու պայմանագրի առանձնահատկությունները և այն սահմանազատելու հարակից այլ պայմանագրերից։

ԳՈՐACԱՐԱՆԱԿԱՆ ՊԱՅՄԱՆԱԳՐԻ 1998 ԹՎԱԿԱՆԱԳՈՒՅՆ ՆՇԱՆԱԿՈՒԹՅՈՒՆԸ ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 48-րդ գլխի համաձայն, որը ֆինանսավորվում էր (ֆակտորինգ), ներդրվեց պայմանագրի նոր տեսակ։ Պայմանագրի այս տեսակը նորություն էր ՀՀ իրավական իրականության մեջ։ Ի տարբերություն ներքին փորձի ՝ ֆակտորինգի պայմանագիրը լայն տարածում ունի օտարերկրյա պետությունների պրակտիկայում։ Ֆակտորինգի իրավական կարգավորման սկիզբը կարելի է համարել 1963 թ.-ին, երբ ԱՄՆ կառավարության մարմինը, որը վերահսկում էր փողի շրջանառությունը, պաշտոնապես ճանաչեց ֆակտորինգային գործարքները որպես բանկային գործունեության օրինական ձև։ Նման գործարքները Եվրոպայում սկսվել են 20-րդ դարի 60-ականներին։ Դրանք ավելի լայն տարածում գտան 80-ականներին։ վերջերս Այնուամենայնիվ, ֆակտորինգի պայմանագրի իրավական կարգավորման վերաբերյալ հատուկ դրույթներ չեն հայտնաբերվել բոլոր երկրների օրենսդրական աղբյուրներում։ Դրանք պարունակվում են Ռուսաստանի Դաշնության Քաղաքացիական օրենսգրքում, Բելառուսի Հանրապետության Բանկային օրենսգրքում և ԱՊՀ այլ երկրների քաղաքացիական ծածկագրերում, որոնք ընդունվել են ԱՊՀ մոդելային օրենսգրքի հիման վրա։ Այլ երկրներում պատկերն այլ է։ Ֆակտորինգային պայմանագրի իրավական կարգավորման հիմքը պայմանագրի ազատության սկզբունքն է, որը զուգորդվում է գույքի ինստիտուտի, առուվաճառքի պայմանագրի, պահանջի իրավունքի հրաժարման, պարտավորությունների ապահովման, իրավական կարգավորման նորմերի հետ։ արժեթղթերի և դրանց համարժեք փաստաթղթերի։ Միևնույն ժամանակ, բիզնեսի շրջանառության սովորույթները կարևոր դեր են խաղում ֆակտորինգային պայմանագրի իրավական կարգավորման գործընթացում։ Այսպիսով, Ֆակտորինգի միջազգային շղթան (FCI), 2010 թ.-ի ֆակտորինգային ընկերությունների առաջատար գլոբալ ցանցը։ Ընդունված «Ֆակտորինգի միջազգային ուղեցույցները», որոնք ֆակտորինգային պայմանագիր կնքելու և կատարելու ուղեցույց են, լայնորեն օգտագործվում են միջազգային ֆակտորինգային հարաբերություններում։ Ֆակտորինգային կազմակերպությունները, որոնք միջազգային ֆակտորինգային շղթայի անդամ են, որոնց թվաքանակը գերազանցում է 100-ը [1] և տարածված են ամբողջ աշխարհում, գործում են հիմնականում միջազգային ֆակտորինգի ուղեցույցների համաձայն։ ՀՀ քաղաքացիական օրենսգիրքը, ինչպես նշվեց, նախատեսում է ֆինանսավորման (ֆակտորինգի) պայմանագիր դրամական հայցը զիջելու դիմաց `որպես առանձին պայմանագրի տեսակ։ ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 892-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն `« դրամական պահանջի փոխանցումը մյուս կողմին (հաճախորդին) փոխանցելու ֆինանսավորման պայմանագրում «կողմերից մեկը (ֆինանսական գործակալ - գործոն) կամ պարտավոր է փոխանցել միջոցներ հաճախորդի (պարտատեր) կողմից երրորդ անձի հաշվին (պարտապանից) `հաճախորդից բխող դրամական պահանջ, որը բխում է երրորդ կողմի ապրանքների, աշխատանքների կամ ծառայությունների մատուցումից, և հաճախորդը զիջում է կամ պարտավորվում է զիջել դա դրամական պահանջ `ֆինանսական գործակալին։ Հաճախորդը կարող է պարտապանին պարտք վճարել ֆինանսական գործակալին `վերջինիս նկատմամբ իր պարտավորությունների կատարումն ապահովելու համար։ ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 892-րդ հոդվածի 1-ին մասի շարադրանքից պարզ է դառնում, որ հայցի իրավունքի զիջումը առանցքային նշանակություն ունի ֆակտորինգային պայմանագրի համար։ Իրավաբանական գրականության մեջ լայնորեն քննարկվել է հայցադիմումի իրավունքից հրաժարվելու հարաբերակցությունը (ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 25-րդ գլուխ) և հայցադիմումից հրաժարվելը ֆակտորինգային պայմանագրի շրջանակներում։ Ն. Ըստ Ագաֆոնովայի, դրամական պահանջի զիջման ֆինանսավորման պայմանագիրը խառը պայմանագիր է, քանի որ այն համատեղում է վարկային պայմանագրի տարրերը։ Պեսցիայի հարաբերությունները կարգավորող կանոնները տարածվում են ֆակտորինգային պայմանագրով հայցից հրաժարվելու վրա այնպես, ինչպես ընդհանուր մասի կանոնները տարածվում են հատուկ մասով կարգավորվող իրավահարաբերությունների վրա ՝ առանց համապատասխան հղման, եթե հատուկ կանոններով այլ բան նախատեսված չէ։ EA. Ըստ Սուխանովի, ֆակտորինգային հարաբերություններն ավելի բարդ են, քան հասարակ գանձումը, քանի որ դրանք զուգորդվում են ոչ միայն վարկավորման, այլ նաև այլ ֆինանսական ծառայություններ մատուցելու հնարավորության հետ։ Հետեւաբար, այս պայմանագիրը չպետք է դիտարկվի որպես թողարկման տեսակ։ Մ. Ի. Բրագինսկին նշում է, որ Քաղաքացիական օրենսգիրքը չի նախատեսում նշանակման պայմանագրի առանձին տեսակ. նորմը կարգավորում է հանձնարարական հարաբերությունների իրավունքը կարգավորող նորմերը (ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 25-րդ գլուխ) `որպես ցեսիայի վերաբերյալ ընդհանուր դրույթներ, որոնք կարող են առաջանալ տարբեր գործարքների հիման վրա։ Նման գործարքները կարող են ներառել ֆինանսավորում դրամական պահանջի դիմաց։ Լ. Չեգովաձեի կարծիքով, դրամական հայցը զիջելու ֆինանսավորման պայմանագիրը անկախ իրավական ինստիտուտ է։ Համաձայնվելով Լ.-Ի հետ, մենք չենք կարող անտեսել Չեգովաձեի այն պնդումը, որ ֆակտորինգը անկախ իրավաբանական անձ է, որ հայցադիմումի իրավունքի զիջումը առանցքային տեղ է զբաղեցնում այդ իրավական կառույցում։ Դա է վկայում քննարկվող պայմանագրի վերնագիրը ՝ «Ֆինանսավորում դրամական պահանջի զիջման դիմաց», ինչպես նաև ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 892-րդ հոդվածը։ Այդ հոդվածի շարադրանքից կարելի է եզրակացնել, որ դրամական պահանջի զիջումը ֆակտորինգային պայմանագրի հիմնաքարն է։ Եթե ​​դրամական պահանջի զիջում չկա, ապա կողմերի միջև հարաբերությունները չեն կարող որակվել որպես ֆակտորինգ։ Մենք կարող ենք դրանից եզրակացություն անել։ Ֆակտորինգի պայմանագիրը պայմանագրի հատուկ տեսակ է, որը բաղկացած է մի քանի տարրերից։ Այս տարրերից մեկը դրամական պահանջի զիջումն է, որը բնութագրվում է ֆակտորինգային պայմանագրի շրջանակներում հատուկ առանձնահատկություններով։ Որոշ առանձնահատկություններով, որոնք ամրագրված են ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 48-րդ գլխում, ֆակտորինգի պայմանագրի շրջանակներում ներկայացված պահանջի զիջումը ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 25-րդ գլխով նախատեսված մի տեսակ զիջում է։ Այս պնդումը հիմնավորվում է նրանով, որ հռոմո-գերմանական իրավական համակարգ ունեցող երկրների օրենսդրությունները (նրանց մեծ մասը) չունեն ֆակտորինգի պայմանագրով ծագող հարաբերությունները կարգավորող առանձին կանոններ, որոնք կարգավորում են այդ հարաբերությունները իրավունքի ընդհանուր սկզբունքներով, նորմերով։ կանոնակարգող հայցի նշանակումը։ Մեր կարծիքով, անալոգիայով, անալոգիան կարող է օգտագործվել ֆակտորինգային գործարքի հիման վրա իրավունքի պահանջի հարաբերակցությունը որոշելու համար։ Այսպիսով, ինչպես որ ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 28-րդ, 29-րդ, 30-րդ գլուխների նորմերի դրույթները կիրառելի են պայմանագրերի որոշակի տեսակների նկատմամբ, այնպես էլ ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 25-րդ գլխով նախատեսված պահանջի իրավունքից հրաժարվելու նորմերը։ կիրառելի է ֆինանսավորման (ֆակտորինգի) պայմանագրի նկատմամբ։ դեպի Նման մոտեցմամբ, մեր կարծիքով, չի նվազում ոչ ֆակտորինգի պայմանագրի նշանակությունը, ոչ էլ կասկածի տակ է դրվում այն ​​անկախ կառույց լինելու փաստը։ Միևնույն ժամանակ, հաշվի է առնվում, որ ֆակտորինգային պայմանագրի շրջանակներում հայցադիմումի հայցից հրաժարումը կատարվում է, որը, սակայն, ֆակտորինգի պայմանագրի բնույթով ունի առանձնահատկություններ և տարբերվում է իրավունքի հրաժարումից։ ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 25-րդ գլխով նախատեսված պահանջի մասին։ Վերոհիշյալ բոլորը չի նշանակում, որ ֆակտորինգը կարող է հավասարվել պահանջի իրավունքի հրաժարման հետ։ Ֆակտորինգի պայմանագրի և ցեսսի հիմնական տարբերությունն այն է, որ ֆակտորինգը նախատեսված է տնտեսվարող սուբյեկտների կարիքները բավարարելու համար։ Այս պայմանագիրը բիզնես պայմանագիր է [6]։ Այն եզրակացվում է, երբ տնտեսավարող սուբյեկտը կապալառուին հնարավորություն է տվել ապառիկով ապրանքներ, աշխատանքներ, ծառայություններ տրամադրել, բայց չունի իր հասանելիության միջոցները `ապահովելու իր գործունեության շարունակականությունը, արտադրանքի գործարկումները, աշխատանքի կատարումը կամ ծառայությունների մատուցումը։ Այս դեպքում բիզնես գործունեությամբ զբաղվող կազմակերպությունն ունի չմարված դեբիտորական պարտքեր։ Նման գործարարներից դեբիտորական պարտքեր գնելու գործում ներգրավված են գործոններ։ Հաշիվը տրամադրում է ձեռնարկատիրոջը (հաճախորդին) արտոնյալ դեբիտորական պարտք, որը հնարավորություն է տալիս ձեռնարկատիրոջը շարունակել իր գործունեությունը առանց ընդհատումների, իսկ հաշիվ-ապրանքագիրը ձեռնարկատիրոջը տրամադրված միջոցները ստանում է ձեռնարկատիրոջ պարտապանից, երբ պարտապանը կատարում է հետաձգված վճարման պարտավորությունը։ Որպես կանոն, գործոնները վճարում են դեբիտորական պարտքի գնի 90% -ը, ոչ թե 100 (որի 90% -ը նշվում է պայմանականորեն. Տարբեր գործոններ կարող են սահմանել տարբեր գումարներ)։ Վաճառված դեբիտորական պարտքի գնի մնացած մասը, դրա համար պայմանագրով վարձատրության գումարը պահելուց հետո, հաշիվ-ապրանքագիրը վճարում է հաճախորդին պարտապանից պարտավորության կատարումն ամբողջությամբ ստանալուց հետո։ Ստացվում է, որ այս գործընթացի արդյունքում հաճախորդը ստանում է դեբիտորական գնի առնվազն 98% -ը `100, 1-ի փոխարեն, իսկ 2% -ը պահվում է գործոնով` որպես մատուցվող ծառայությունների դիմաց վճար։ Ֆակտորինգի պայմանագրի առանձնահատկությունն ու բնութագրիչը շարունակականությունն է։ Այս պայմանագիրը չի կնքվում մեկանգամյա ֆինանսավորում ստանալու համար մեկ պահանջի իրավունքից հրաժարվելու համար, բայց զարգացած ֆակտորինգային շուկաներ ունեցող երկրներում գործոն-հաճախորդ փոխհարաբերությունները կրում են տեղական բնույթ։ Սա նշանակում է, որ հաճախորդը շարունակաբար իր գործունեության ընթացքում ծագող դեբիտորական պարտքերը փոխանցում է գործոնին ՝ նրանից ֆինանսական միջոցներ ստանալով։ Ի դեպ, ֆակտորինգային պայմանագրերը, ինչպիսիք են նրա ծառայության վարձատրությունը, որը հանվում է հաճախորդին պարտք եղած գումարից (վերևում), այն 1 Տարբեր ֆակտորինգային ընկերություններ իրենց ծառայությունների համար գանձում են տարբեր գումարներ `արժեքի 2-10% -ի չափով։ դեբիտորական պարտքեր Այդ պատճառով հնարավոր չէ հստակեցնել հաճախորդի կողմից վաճառված դեբիտորական պարտքերի դիմաց ստացվող վերջնական գումարը։ ինչպես նաեւ գումարի չափը, որը կարող է ստացվել պարտապանից։ Այսպիսով, եթե պարտապանը սահմանված ժամկետում չի կատարում իր վճարման պարտավորությունը, ապա այդ պարտավորության վրա գանձվում են տույժեր, ապա այդ տույժերի չափերը փոխանցվում են գործոնին, եթե պարտավորության կատարումն ապահովող ֆակտորինգային պայմանագիր չի կնքվել։ (նման պնդումը հետևում է ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 899-րդ հոդվածին)։ Այն դեպքում, երբ տնտեսվարող սուբյեկտի դեբիտորական պարտքերը, որոնք մեկ են, կարիք չունեն շարունակական ֆինանսավորման, այդ տնտեսվարող սուբյեկտը կարող է կնքել վճարովի ցեսիայի պայմանագիր։ Այս դեպքում զիջողի պայմանագիրը ավելի շահավետ կլինի հանձնարարի համար, քանի որ նա միանգամից կստանա իր դեբիտորական պարտքերի ամբողջական արժեքը, ոչ թե մաս-մաս։ Դեբիտորական պարտքերը ֆակտորինգին փոխանցելը լավ միջոց է ձեր բիզնեսը օպտիմալացնելու համար։ Համաձայն ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի, այնուամենայնիվ, կան դեպքեր, երբ հաճախորդը իր դեբիտորական պարտքերի կառավարման գործառույթը չի փոխանցում գործոնին։ Այսպիսով, ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 892-րդ հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն `« Դրամական դեբիտորական պարտքերի ֆինանսավորման պայմանագրով նախատեսված ֆինանսական գործակալի պարտավորությունները կարող են ներառել հաճախորդի հաշվապահություն, ինչպես նաև հաճախորդին դրամական դեբիտորական պարտքերի հետ կապված այլ ֆինանսական ծառայություններ տրամադրել »։ Վերոնշյալ հոդվածում «կարող է ներառել» արտահայտությունը ցույց է տալիս, որ ՀՀ քաղաքացիական օրենսդրության համաձայն `հաճախորդի դեբիտորական պարտքերի կառավարման գործառույթը հաշիվ ապրանքագրին փոխանցելը ֆակտորինգային պայմանագրի էական պայման չէ։ Առանց դեբիտորական, կառավարման տարրի ֆակտորինգային համաձայնագիրը ավելի շատ նման է ցեսիոն գործարքի։ Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիական օրենսգրքի 892-րդ հոդվածի 2-րդ մասի ֆակտորինգի ինստիտուտի էության համապարփակ վերլուծության արդյունքում մենք գտնում ենք, որ հաճախորդի դեբիտորական պարտքերի կառավարման գործառույթը պետք է հրամայականորեն տրամադրվի գործոնին։ Սա վերաբերում է ոչ թե հաճախորդի բոլոր դեբիտորներին, այլ ֆակտորինգային պայմանագրով ֆակտորինգի հետ կապված դեբիտորներին։ Այս առաջարկը հիմնված է ֆակտորինգի զարգացած շուկաներ ունեցող երկրների փորձի վրա։ Արտերկրում ֆակտորինգի գործառույթներն ավելի լայնորեն են ընկալվում, և ֆինանսավորումը դրա միակ գործառույթը չէ։ Ավելին, պահանջի գնումը կարող է կատարվել ոչ այնքան ֆինանսավորման համար, որքան վաճառողին պաշտպանել գնորդի կողմից վճարումից խուսափելուց։ Հաճախորդից դեբիտորական պարտքերը ձեռք բերող ֆինանսական գործակալը պետք է շահագրգռված լինի ստանձնել այդպիսի պարտավորություններ, ինչը նրան հնարավորություն է տալիս վերահսկողություն իրականացնել հաճախորդի գործունեության վրա (դեբիտորական մասի մասով) և պարտապանների վճարունակության վրա [10]։ Այս առանձնահատկությունը ֆակտորինգային պայմանագրի դադարեցման միջև ամենակարևոր տարբերություններից մեկն է։ Եթե ​​ֆակտորինգի պայմանագիրը չի նախատեսում հաճախորդին հաշվապահական կամ այլ ֆինանսական ծառայություններ մատուցելու ֆինանսական գործակալի պարտավորությունը, ապա ֆակտորինգային պայմանագիրը նույնն է, ինչ փոխհատուցվող ցեսիան։ Բացի վերը նշվածից, հաճախորդին հաշվապահական և այլ ֆինանսական ծառայություններ մատուցելու գործոնի պարտավորությունը, հրամայականորեն նախատեսելով ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքով տրված ֆակտորինգային պայմանագրի բովանդակությունը, ավելի մոտ կլինի միջազգային ֆակտորինգի հայեցակարգին և բովանդակությանը։ համաձայնագիր արտացոլում է ֆակտորինգային հարաբերությունների բովանդակությունը։ Ելնելով վերոգրյալից ՝ մենք առաջարկում ենք ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 892-րդ հոդվածի 2-րդ մասը շարադրել հետևյալով. «Ֆինանսական գործակալի պարտականությունները դրամական պահանջի համար ֆինանսական պայմանագրով ներառում են հաճախորդի` հայցի առարկա դառնալու իրավունքի հաշվառումը, ինչպես նաեւ հայցի իրավունքի հետ կապված այլ ֆինանսական ծառայությունների մատուցում »։ Ֆակտորինգի պայմանագրի էությունը պարզելու համար հնարավոր է դիտարկել այն փաստը, որ ֆակտորինգային պայմանագրի շրջանակներում հայցադիմումից հրաժարումը ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 892-898 հոդվածներում օրենսդիրը նշում է հայցից հրաժարումը, իսկ 899 հոդվածը սահմանում է. «1. Եթե ​​ֆինանսավորման պայմանագրի համաձայն, հաճախորդը ֆինանսավորվում է ֆինանսական գործակալի կողմից `հաճախորդից պահանջը գնելով, ֆինանսական գործակալը ձեռք է բերում պահանջի կատարման համար պարտապանից ստացող ամբողջ գումարի իրավունք, իսկ հաճախորդը պատասխանատվություն չի կրում ֆինանսական գործակալի առջև։ , որ վերջինիս ստացած գումարը պակաս է այն գնից, որով գործակալը ստացել է պահանջը։ 2. Եթե դրամական պահանջը զիջվել է ֆինանսական գործակալին `հաճախորդի պարտավորության կատարումն ապահովելու համար, և հայցը զիջելու ֆինանսավորման պայմանագրով այլ բան նախատեսված չէ, ֆինանսական գործակալը հաճախորդին զեկույց է ներկայացնում և հանձնում։ հաճախորդի կողմից ապահովված պարտքի մասի նկատմամբ։ Եթե ​​ֆինանսական գործակալից պարտապանի կողմից ստացված միջոցները պակաս են հաճախորդի կողմից ֆինանսական գործակալի պահանջով ապահովված պարտքի չափից, ապա հաճախորդը պատասխանատվություն է կրում իր պարտապանի համար ֆինանսական գործակալի առջև։ » ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 892-րդ և 899-րդ հոդվածների համակցությունից հետո հետեւում է, որ ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 892-րդ հոդվածի 1-ին մասի 1-ին կետով նախատեսված պարզ ֆակտորինգային պայմանագրի դեպքում տեղի է ունենում հաճախորդի իրավունքի գնում։ գործոնով պահանջի մասին։ Նմանությունը չի հակասում ՀՀ քաղաքացիական օրենսդրությանը, քանի որ ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 132-րդ հոդվածի համաձայն `« Քաղաքացիական իրավունքների օբյեկտներն են `1) գույքը, այդ թվում` ֆոնդերը, արժեթղթերը `գույքային իրավունքները»։ Հայցի իրավունքը, որպես սեփականության իրավունք, կարող է օտարվել քաղաքացիական իրավունքի շրջանառության մի սուբյեկտից մյուսին։ Հայցի իրավունքը, հաճախորդին օտարելով ֆինանսական գործակալից, մտնում է նրա սեփականության մեջ։ Հետևաբար, ֆինանսական գործակալը, որպես փոխանցված պահանջի իրավունքի կրող, պարտավոր է սպասարկել այդ պահանջի իրավունքը, այսինքն ՝ գնահատել այդ դեբիտորական պարտքերի չկատարման ռիսկերը, հետաձգել, որպեսզի պարտապանը կատարի նրա վճարման պարտավորությունը և կատարում է մեկ այլ ծառայություն։ ՀՀ քաղաքացիական օրենսգիրքը նախատեսում է դրամական պահանջի զիջման ֆինանսավորման պայմանագրի երկու հիմք. Առաջինը `ֆինանսական գործակալի կողմից դրամական պահանջի զիջում է ֆինանսավորման նպատակով, երբ հաճախորդի և ֆինանսական գործակալի միջև պարտավորություն չկա։ տեղի է տալիս դրամական պահանջի իրավունքին ՝ որպես պարտավորություն ապահովելու միջոց։ Նման իրողությունը բխում է ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 368-րդ հոդվածից, որի 1-ին մասի համաձայն `« Պարտավորությունների կատարումը կարող է ապահովվել գրավով (գլուխ 15), տույժ, պարտապանի գույքի պահպանում, երաշխիք, երաշխիք, կանխավճար, օրենքով կամ պայմանագրով »։ Փաստորեն, դրամական պահանջի զիջումը `որպես պարտավորության ապահովման միջոց, օրենքով նախատեսված պարտավորության կատարումն ապահովելու միջոց է։ Հարց է առաջանում, թե ինչ հատկանիշներ ունի պարտավորության կատարումն ապահովելու այս միջոցը։ ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 892-րդ հոդվածի 1-ին մասի 2-րդ մասով նախատեսված (այսուհետ `ապահովագրական ֆակտորինգ) ապահովագրության ֆակտորինգի հետ գործ ունենալիս հաճախորդի պահանջի իրավունքը գործում է որպես միջոց` ապահովելու իր առջև ստանձնած պարտավորության կատարումը։ ֆինանսական գործակալ Իրավունքը չի անցնում գործոնի գույքային զանգվածի մեջ։ Այս դեպքում, սակայն, մենք գտնում ենք, որ գործոնը պարտավոր է սպասարկել այդ պահանջի իրավունքը, քանի որ զիջված հայցի իրավունքը ապահովում է գործոնի նկատմամբ հաճախորդի պարտավորության կատարումը։ Այլ կերպ ասած, անվտանգության ֆակտորինգի դեպքում, եթե հաճախորդը չի կատարում կամ պատշաճ կերպով չի կատարում հաշիվ-ապրանքագրի նկատմամբ իր պարտավորությունը, գործոնը հնարավորություն է ստանում գրավի միջոցով բավարարել իր հայցը, ուստի գործոնը պետք է շահագրգռված լինի։ փոխանցված պահանջի իրավական ռիսկերը գնահատելիս։ ծառայությունը կատարելու համար։ Անդրադառնալով ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 892-րդ հոդվածի 1-ին մասում սահմանված պայմանագրերի տեսակներին, որոնցից բխող դրամական պահանջները կարող են զիջվել գործոնին `ֆինանսավորման (ֆակտորինգի) պայմանագրով` դրամական պահանջի զիջման դիմաց, գտնում ենք. որ ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքով նախատեսված ընթացիկ ձեւակերպումը ենթակա է փոփոխման։ Դա պայմանավորված է նրանով, որ ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 892-րդ հոդվածի 1-ին մասում տրված «Ապրանքների տրամադրում, աշխատանք կատարելը կամ ծառայություններ մատուցելը երրորդ կողմին» արտահայտությունը, մեր կարծիքով, ընդհանուր է, պարզ չէ, ինչը թույլ չի տալիս ճիշտ, ամբողջական պատկերացում կազմել ֆակտորինգային պայմանագրի էության մասին։ Այսպիսով, ինչպես արդեն նշվեց, Օտտավայի կոնվենցիայի 1 2 2 և 3-րդ հոդվածի համաձայն, ֆակտորինգային պայմանագրով հաճախորդը վաճառքի պայմանագրով ֆակտորինգի զիջում է (կնքված ոչ անձնական, ընտանիքի, տնային տնտեսության կամ այլ նմանատիպ նպատակների համար)։ Պահանջարկի իրավունքն առաջանում է, իսկ «ապրանքներ» և «ապրանքների վաճառք» ասելով `հասկացվում է« ծառայություններ »և դրանց տրամադրում։ Մինչդեռ ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 892-րդ հոդվածի 1-ին մասի շարադրանքը ստեղծում է այն կարծիքը, որ ֆակտորինգային պայմանագիրը կարող է կնքվել `հրաժարվելով ապրանքների, աշխատանքի կամ ծառայությունների մատուցման ցանկացած պայմանագրից բխող դրամական պահանջի իրավունքից` անկախ նրանից պայմանագիրը առևտրային էր, թե սպառողական։ նպատակների համար։ Այս տեսանկյունից «ապրանք մատակարարել» արտահայտությունը շատ ընդհանուր է։ Նման պայմանավորվածությունից կարելի է ենթադրել, որ վճարովի ապահովագրության պայմանագրից բխող դրամական պահանջի իրավունքը կարող է փոխանցվել ֆակտորինգային պայմանագրով նախատեսված ֆինանսավորման դիմաց։ Սա ուղղակիորեն հակասում է ֆակտորինգի պայմանագրին։ Նման իրավիճակը շտկելու համար մենք առաջարկում ենք ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 892-րդ հոդվածի 1-ին մասը շարադրել հետևյալով. «Դրամական պահանջի զիջման ֆինանսավորման պայմանագրում մի կողմ (ֆինանսական գործակալ - գործոն) հանձնում է այլ կողմը (հաճախորդը) պարտավոր է միջոցներ հանձնել հաճախորդի (պարտատեր) դրամական պահանջը երրորդ անձից (պարտապանից), որը բխում է երրորդ հաճախորդի հետ բիզնես հաճախորդի կնքած առուվաճառքի, մատակարարման կամ վճարման պայմանագրերից, և հաճախորդը զիջում կամ պարտավորվում է այդ դրամական պահանջը զիջել ֆինանսական գործակալին։ Հաճախորդը կարող է պարտապանին պարտք վճարել ֆինանսական գործակալին `վերջինիս նկատմամբ իր պարտավորությունների կատարումն ապահովելու համար։ Էական նշանակություն ունի ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 892-րդ հոդվածի 1-ին մասի առաջարկվող շարադրանքի մեջ «պարտատեր» բառի փոխարինումը «պարտատեր» բառով «հաճախորդի (պարտատեր)» բառի արտահայտությամբ «պարտատեր» բառով։ [11] , քանի որ այն պարզաբանում է իրավական ակտը, որը համապատասխանում է «Իրավական ակտերի մասին» ՀՀ օրենքի 36-րդ հոդվածի պահանջին, որ «Իրավական ակտերի լեզուն պետք է լինի պարզ, հստակ« մատչելի »։ Ըստ գործող ձևակերպման ՝ «հաճախորդի (պարտատիրոջ) հաշվին» արտահայտությունը թյուրիմացություն է առաջացնում, քանի որ ֆակտորինգի պայմանագրում հաճախորդը գործում է ոչ թե որպես պարտատեր, այլ որպես վարկառու։ Այնուամենայնիվ, փակագծում «հաճախորդ» բառը կցվելուց հետո, այդ նորմի բառացի մեկնաբանությունից հետո, հետևում է, որ ֆակտորինգային պայմանագրերով ծագող իրավական հարաբերություններում հաճախորդը հանդես է գալիս որպես պարտատեր, ինչը չի համապատասխանում այդ հարաբերությունների էությանը։ , Բացի այդ, ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 887-րդ հոդվածի համաձայն, վարկատուն կարող է լինել կամ բանկը, կամ վարկային կազմակերպությունը, մինչդեռ ֆակտորինգային պայմանագրով բիզնեսի գործունեությամբ զբաղվող ցանկացած անձ կարող է հանդես գալ որպես հաճախորդ։ Նշված հանգամանքները, մեր կարծիքով, նշանակում են, որ Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիական օրենսգրքի 892-րդ հոդվածի 1-ին մասի 1-ին պարբերության գործող ձևակերպումը չունի իրավական որոշակիություն։ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ [1] Fédération Cynologique Internationale, URL. www.fci.nl (հասանելի է ՝ 25.09.2017)։ [3] Ռուսաստանի քաղաքացիական իրավունք։ Դասագիրք, խմբագիր ՝ Սուհանովա Ե. Ա., Том 2, [6] Բարսեղյան Թ.Կ., Բիզնես իրավունք, Երեւան, ԵՊՀ հրատարակչություն, 2009, էջ 261-267։ //www.factoring.org/documents/Factoringarticle.pdf (միջին բիզնեսի տվյալներ, Վեդոմոստի 19.11.2013 URL)։ //www.factorings.ru/article/141/Компания, 26.11.2013 г. URL. www.factorings.ru (տվյալները ՝ 05.05.2015 թ.)։ [11] Բարսեղյան Թ., Հայկյանց Ա., Rakարախանյան Գ., Մեղրյան Ս., Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիական իրավունք, մաս 2, երկրորդ հրատարակություն, փոփոխություններով և լրացումներով, Երևան, ԵՊՀ հրատարակչություն, 2008, էջ։ 412 թ. Ավետիսյանի ԳՈՐACԱՌՆԱԿԱՆ ՊԱՅՄԱՆԱԳԻՐԻ առանձնահատկությունները Հիմնաբառեր. Ֆինանսավորում, ֆինանսական գործակալ, ցեսցիոն գործարք, անվտանգության ֆակտորինգ, պահանջի իրավունքի հրաժարում։

example1961

example1961

Ջրային աշխարհաքաղաքականության գերնպատակը սեփական բնակչության և պետության ջրային կարիքների ապահովումն է, այդ ոլորտում արտաքին ազդեցության հնարավորինս նվազեցումը։ Այս խնդրի կարևորությունը պայմանավորված է նրանով, որ ողջ աշխարհում տեղի ունեցող ժողովրդագրական ու կլիմայական փոփոխությունները նվազեցնում են ջրային պաշարների քանակը և մատչելիությունը երկրագնդի գրեթե բոլոր տարածաշրջաններում։ Բացի այդ, երկրագնդի ջրային պաշարները բաշխված են անհամաչափորեն, որի հետևանքով մի շարք ռազամավարական կարևորություն ունեցող տարածքներում զգացվում են ջրային պաշարների խիստ պակաս։ Ջրային պաշարների սակավությունն ու անհամաչափ բաշխվածությունը հանգեցնում են հակամարտությունների և անգամ՝ պատերազմների։ Ջրային պաշարների համար պատերազմները, ըստ մի շարք կանխատեսումների, հանգեցնելու են լուրջ պատերազմների 21-րդ դարում։ Սակայն ջուրը կարող է նաև հիմք հանդիսանալ համագործակցությունների համար։

ATՐԻ ԳՈՐTՈՆԸ ԸՆԹԱԻԿ ԸՆՏՐԱԿԱՆ ՔԱԱՔԱԿԱՆ ԳՈՐԸՆԹԱՈՒՄ Տերմինը ստեղծվել է շվեդ քաղաքագետ Ռուդոլֆ Չելենի կողմից ՝ «Աշխարհաքաղաքականության տեսություն. Միջազգային քաղաքական հարաբերությունների վրա աշխարհագրական գործոնների ազդեցության մասին» 1 աշխատության մեջ (1899)։ Դա մեթոդ է, որն ուսումնասիրելով արտաքին քաղաքականությունը ՝ խաղացողներին հնարավորություն է տալիս հասկանալ, բացատրել, «կանխատեսել միջազգային քաղաքականությունը» աշխարհագրական փոփոխականների միջոցով։ Այն ներառում է տարածքի, կլիմայի, ռելիեֆի, ժողովրդագրության, բնական պաշարների և տարածաշրջանային գնահատման կիրառական ուսումնասիրություն 2։ Հիմնական աշխարհաքաղաքական գործոնները, որոնց վրա հիմնված է պետական ​​քաղաքականությունը, հետևյալներն են. • Աշխարհագրական (չափը, գտնվելու վայրը, ռելիեֆը, սահմանների երկարությունը, կազմաձևում և այլն), • երկրաֆիզիկական (կլիման, բնական պաշարները, ջրի առկայությունը և այլն), • Քաղաքական (քաղաքական ռեժիմ, կառավարման և պետական ​​համակարգերի առանձնահատկություններ (և այլն), • սոցիալական (կենսամակարդակ, սոցիալական կառուցվածքի առանձնահատկություններ, բնակչության քաղաքաշինության աստիճան և այլն), • տնտեսական (տնտեսական զարգացման տեմպ, մակարդակ տնտեսական աճ և հեռանկարներ, ենթակառուցվածքներ, ռազմավարական պահուստներ և այլն), • ռազմական (զինված ուժերի մարտունակություն, ժամանակակից զենքի առկայություն, բանակի զինծառայողների քանակ, միջուկային զենքի առկայություն և այլն), • մշակութային-կրոնական (կրոնական - ազգային ավանդույթներ, գիտության զարգացում, կրթության մակարդակ, առողջություն և այլն), • ժողովրդագրական (բնակչություն, կազմ,բնակչության խտությունը, ծնելիության և մահացության մակարդակը և այլն), • էկոլոգիական (շրջակա միջավայր) 3։ Աշխարհաքաղաքական գործոնների շարքում առանցքային դեր է խաղում երկրի աշխարհագրական դիրքը ծովի ցամաքի նկատմամբ։ Այս համատեքստում բոլոր երկրները բաժանված են երկու տեսակի ՝ ծովային և ցամաքային։ Նրանց տարածքների չափը մեծ նշանակություն ունի մայրցամաքային գերտերությունների համար, ինչը նրանց հզորության և անվտանգության գործոն է։ Այս համատեքստում ջրի քաղաքականությունը, որը կոչվում է նաև հիդրո-քաղաքականություն, կարևորում է ընթացիկ համաշխարհայնացման գործընթացներում։ Դա մարդկության և վայրի բնության զարգացման համար անհրաժեշտ ջրային ռեսուրսների վրա ազդելու քաղաքականություն է։ Դրա հիմնական նպատակն է բավարարել իր սեփական բնակչության և պետության ջրային կարիքները, նվազագույնի հասցնել այդ տարածքում արտաքին ազդեցությունը 4։ Այս խնդրի կարևորությունը պայմանավորված է նրանով, որ ժողովրդագրական և կլիմայական փոփոխությունները ամբողջ աշխարհում նվազեցնում են ջրային ռեսուրսների քանակը և միջազգային կապերը, Խմբագր. ՝ Devetak R. et al., Cambridge, 2012, p. 492, հասանելի է http։ Աշխարհաքաղաքականություն. Աշխարհաքաղաքականություն. հարաբերություններ, Լոնդոն, 1998, մատչելի, հասանելի աշխարհի գրեթե բոլոր մասերում։ Բացի այդ, Երկրի ջրային ռեսուրսները անհամաչափ բաշխված են, ինչը հանգեցնում է ջրի խիստ պակասի ռազմավարական նշանակություն ունեցող մի շարք տարածքներում։ Աշխարհում քաղցրահամ ջրի պաշարները կազմում են 34980 կմ 3, իսկ տարեկան վերականգնվում է 46800 կմ 3։ Այնուամենայնիվ, այժմ աշխարհում քաղցրահամ ջրի պակաս կա։ Երկրագնդի 70․8% -ը ջրով է ծածկված, ուստի ինչու՞ է աշխարհում ջրային ռեսուրսների պակաս։ Պատճառն այն է, որ աղաջրային հավելումներն առկա են աշխարհում ջրի մեծ պաշարների 97 քանակի 5% -ում, և օգտագործման համար հասանելի է միայն 0,08% -ը, որոնց մեծ մասը սառույցի վրա է։ Բեռը պարունակում է մարդու սպառման համար մատչելի ջրի ընդհանուր ծավալի 2/3-ը 2։ Նա բավականին հստակ նկարագրեց աշխարհում ջրի խնդիրը։ Մոգերը ՝ նշելով, որ «այն տեղը չէ, որտեղ պետք է լիներ. Ձուն չէ, որ մեզ ձեռնտու է»։ Քաղցր ջուրը անհավասարաչափ է բաշխվում սպառման համար։ Ըստ եվրոպական միջին սպառման մակարդակի, այն օրական հասնում է 200-ից 300 լիտրի մեկ շնչի հաշվով։ Հյուսիսային Ամերիկայում դա օրական 500 լիտր է, իսկ Հյուսիսային Աֆրիկայում, Թունիսում `օրական մոտ 20 լիտր 4։ Developingարգացող երկրներում շուրջ 1 միլիարդ մարդ չունի խմելու անվտանգ ջուր, իսկ 2,5 միլիարդը ՝ հիմնական առողջապահական ծառայություններ։ Ոմանց կարծիքով, աշխարհում ամեն օր 1430 հազար մարդ մահանում է ջրի հետ կապված հիվանդությունների պատճառով, որոնցից 10-20 հազարը երեխաներ են 5։ Ըստ ժողովրդագրական և տնտեսական կանխատեսումների ՝ արդեն 2025 թ. Խմելու ջրի հասանելիությունից զրկված մարդկանց թիվը կհասնի 1 միլիարդի, իսկ 50 տարի անց ՝ 7,7 միլիարդի։ Resourcesրային ռեսուրսների սակավության պատճառներից մեկը բնակչության աճի և ջրի օգտագործման անհամաչափ հարաբերակցությունն է։ Հաջորդ 50 տարիների ընթացքում աշխարհի բնակչությունը կավելանա 40-50% -ով։ Ըստ կանխատեսումների, 2025 թվականին խմելու ջրի պաշարները կնվազեցվեն տարեկան 5-100 մ 3 ջրի դիմաց։ Մի շարք կանխատեսումների համաձայն ՝ 2100 թ. Մոլորակի միջին ջերմաստիճանը կբարձրանա 1-3․50C- ով, որի արդյունքում համաշխարհային օվկիանոսի ջրի մակարդակը կարող է բարձրանալ 15-95 սմ 6-ով։ Ըստ որոշ գնահատականների, գլոբալ տաքացումը մի քանի միլիարդ ԱՄՆ դոլարի վնաս կհասցնի երկրի բնակչությանը։ Մինչև 2050 թվականը ջրային տնտեսության համար կպահանջվի լրացուցիչ $ 47 միլիարդ, իսկ գյուղատնտեսական և անտառային տնտեսությունների համար `$ 42 միլիարդ դոլար, եթե ածխածնի երկօքսիդի արտանետումների հարաբերակցությունը բարձր լինի միջին արդյունաբերական ժամանակահատվածում 7։ Եվրոպայում, կլիմայի փոփոխության պատճառով, տարեկան ծախսերը կկազմեն 21-9 միլիարդ դոլար, իսկ ջրի լրացուցիչ ծախսերը ՝ 14 միլիարդ դոլար։ 2050 թվականին Ամերիկայում նմանատիպ ծախսերը կարող են հասնել 30 միլիարդ դոլարի։ Բացի այդ, ջրի նոր աղբյուրներ գտնելու ծախսերն աճում են ՝ դրանով իսկ սահմանափակելով դրանց զարգացման ներուժը, հատկապես ոռոգման ոլորտում։ Օրինակ ՝ 1970-1990թթ. Հնդկաստանում և Ինդոնեզիայում, և 1980-1990 թվականներին Պակիստանում, նոր ոռոգման միջազգային, հատոր 25, թիվ 1, էջ 127-138, էջ 2000 թ., մատչելի 1 Շիկլոմանով I., Exրային ռեսուրսների սուշի հետազոտություն։ itoges, խնդիրներ, հեռանկարներ, Լենինգրադ, 1988, էջ. 30, հասանելի է http։ // www. //elib.rshu.ru/files_books/pdf/img-09056.pdf.2 Gleick P., The Changing Water Paradigm. Հայացք քսանմեկերորդ դարի ջրային ռեսուրսների զարգացմանը, միջազգային ջուրը http։ //www.colorado.edu/geography/class_homepages/geog_4501_s09/readings/gleick2000.pdf.3 Аксенов Д., Войны за воду, Огонек, թիվ 11-12, 2002 թ. մարտ, հասանելի է http։ // www. //www.ropnet.ru/ogonyok/win/200211/11-134 Kurt ․, Ո՞րն է մեծ սերնդի համար պատերազմի պատճառը։ Պայքար ջրի համար, հասանելի է http։ // www. //embassy.debis.ru/ru/library/internationale6 Կլիմայի փոփոխության տարածաշրջանային ազդեցությունները։ Խոցելիության գնահատում, քաղաքականություն մշակողների ամփոփագիր, Կլիմայի փոփոխության վերաբերյալ աշխատանքային ազգերի շրջանակային կոնվենցիայի (UNFCCC) և դրա օժանդակ մարմինների հատուկ զեկույց, 1997 թ. Նոյեմբեր, էջ 3, հասանելի է https։ //www.unep.org/Documents/Default.asp?DocumentID=192&ArticleID=2758, փետրվարի 3, 2001 թ. Համակարգի ներդրման ծախսերը կրկնապատկվել են 1-ով, Ֆիլիպիններում աճել են 50% -ով, Թաիլանդում և Շրի Լանկայում 40% -ով `եռապատկվելով 2։ , Ըստ մի շարք կանխատեսումների, 2025 թ. Զարգացած երկրներում գյուղատնտեսության մեջ օգտագործվող ջուրը երկու անգամ թանկ կլինի, քան հիմա, և զարգացող երկրներում `երեք անգամ ավելի, չնայած այն բանին, որ 2025 թ. Բնակչության աճի 98% -ը լինելու է զարգացող երկրներում։ երկրներ Օրինակ ՝ միայն Սահարայի հարավային Աֆրիկայի բնակչությունը 532 միլիոնից (1995 թվական) կդառնա 1,1 միլիարդ (2025 թվական)։ 25արգացած երկրներում արդյունաբերական հատվածում ջրի գինը 2025 թվականին կարող է աճել և 13% -ով, իսկ զարգացող երկրներում `գրեթե 3 3-ով։ Չնայած խնդրի սրությանը, միջազգային իրավունքի մեջ ջրային ռեսուրսների բաշխման վերաբերյալ դրույթները սկսեցին ձևավորվել միայն Առաջին համաշխարհային պատերազմից հետո։ Դրանից հետո միջազգային իրավունքի տարբեր մարմիններ փորձում են ձևակերպել որոշակի դրույթներ, որոնց հիման վրա հնարավոր կլինի ջուրը «բաժանել» աշխարհի երկրների միջև։ Issueրի խնդրին վերաբերող գրեթե բոլոր միջազգային փաստաթղթերը տրամադրում են միայն ընդհանուր ձևակերպումներ ՝ առանց հստակ լուծումների։ Lawրային ռեսուրսների օգտագործման շուրջ վեճերը կարգավորելու համար միջազգային իրավունքը չունի հստակ կանոններ։ Իրականում, նման հարաբերությունների կարգավորման ամենաարդյունավետ միջոցը երկկողմ պայմանագրերի և համաձայնագրերի միջոցով է։ Issueրի խնդրի վերաբերյալ առաջին խոշոր համաժողովներից մեկը տեղի է ունեցել 1977 թվականին Արգենտինայի Մար դել Պլատա քաղաքում։ Համաժողովի վերջնական եզրակացությունը հետեւյալն էր. «Բոլոր ազգերը, անկախ իրենց զարգացման մակարդակից, սոցիալ-տնտեսական պայմաններից, իրավունք ունեն օգտագործել խմելու ջուր, որը կբավարարի նրանց հիմնական կարիքները որակական և քանակական առումով»։ Resourcesրային ռեսուրսների բացակայությունը կամ դրանց անհամաչափ բաշխումը կարող են լուրջ հետևանքների հանգեցնել որոշ շրջաններում։ Աշխարհում կան ավելի քան 263 միջազգային գետային ավազաններ, որոնք ընդգրկում են երկրի ցամաքի մակերեսի կեսը կամ աշխարհի բնակչության 40% -ը։ Ավելի քան 145 ազգեր գետային ավազաններ են։ Որոշ ավազաններ, ինչպիսիք են Դանուբի ավազանը, բաժանված են 17 երկրների մեջ, մինչդեռ մյուս ավազանները տարածված են 3 կամ ավելի երկրներում։ Այն շրջաններում, որտեղ ջրային ռեսուրսների սակավություն կա, թվում է, որ միակ ելքը ջրի խնդրի լուծումն է։ Waterրային ռեսուրսների համար պատերազմը կարող է մղվել տարբեր նահանգների և նրանց դաշինքների միջև։ Քանի որ ջրային ռեսուրսների կառավարումը գտնվում է պետությունների ինքնիշխանության շրջանակներում, այն համարվում է քաղաքականապես զգայուն 8։ Հաշվի առնելով վերոնշյալ միտումները ՝ կարելի է կանխատեսել, որ ջրային ռեսուրսների համար պայքարը կխթանվի 21-րդ դարում։ ՄԱԿ-ի նախկին գլխավոր քարտուղար Քոֆի Անանը նախազգուշացրել է, որ ջրի համար պայքարը ապագայում կարող է հանգեցնել պատերազմի ու բախումների։ ԱՄՆ հետախուզական խորհրդի զեկույցներից մեկում նշվում էր, որ առաջիկա 15 տարում միջպետական ​​հակամարտությունների թիվը կավելանա 9-ով `ջրի սակավության պատճառով։ 2050 Արդյունքում, բնակչության աճը կհանգեցնի խմելու ջրի հիդրոլոգիական ցիկլի միայն մի մասի, որը գոյություն է ունեցել 1950-ականներին։ Արդյունքում ՝ 2025-ին աճող պահանջարկը բավարարելու համար։ 1 Rosegrant M., Svendsen M., Asian Food Production 1990-ականներին։ Ոռոգման ներդրումների և կառավարման քաղաքականություն, պարենային քաղաքականություն, փետրվարի 2-ը ջուր ՝ սննդամթերքի կայուն արտադրության և գյուղական համայնքների զարգացման համար, UNCED օրակարգ։ Թիրախները և ծախսերի նախահաշիվները, սննդամթերք և գյուղատնտեսություն 3 Rosegrant MW et al., World Water and Food to 2025։ Alingբաղվելով սակավության հետ, Սննդամթերքի միջազգային քաղաքականության հետազոտական ​​ինստիտուտ, Վաշինգտոն, DC, 2002, էջ. 41, հասանելի է http։ // www. //agritech.tnau.ac.in/pdf/World%20Water%20and%20Food%20to%202025.pdf․6 Ասադուրյան Ե. և այլք, Աշխարհի պետություն 2005։ Վերանայելով գլոբալ անվտանգությունը, Worldwatch ինստիտուտ, Վաշինգտոն, 2005 թ., Հասանելի է http։ // www. //transboundarywater.geo.orst.edu/publications/abst_docs/wolf_sow_2005.pdf․7 Renner M., Պայքար գոյատևման համար։ շրջակա միջավայրի անկում, սոցիալական բախումներ և Անապահովության նոր դարաշրջան, Նյու Յորք, 1996․8 Klare M․, Ռեսուրսների պատերազմներ։ Գլոբալ կոնֆլիկտի նոր լանդշաֆտը, Capsule Review, մայիս / հունիս 2001 թ. Համար, Նյու Յորք, 2001 թ., Հասանելի է https- ում։ //www.foreignaffairs.com/reviews/capsule-review/2001-05-01/resource-wars-new-landscape-global-conflict․http. //www.foreignpolicy.com/issue_SeptOct_2001/postel.html մատչելի. ջրի ոռոգումը պետք է 26% -ից հասցնել 46% -ի։ Օրինակ ՝ մշակաբույսերի արտադրությունը երեք անգամ ավելի շատ ջուր կպահանջի, քան այժմ 1։ Կարելի է ենթադրել, որ հակամարտությունները կսկսվեն հատկապես խիտ բնակչություն ունեցող երկրներում, որոնք օժտված են լուրջ ռազմական ներուժով, ինչը կարող է հանգեցնել անկանխատեսելի հետևանքների։ Waterրի աշխարհաքաղաքականությունը հստակորեն դրսևորվում է աշխարհի շատ շրջաններում, մասնավորապես `Մերձավոր Արևելքում, Կենտրոնական Ասիայում, Աֆրիկայում, Հարավային Ամերիկայում, Կովկասում (Հայկական լեռնաշխարհ)։ Resourcesրային ռեսուրսների «բնակչության» անհավասարությունը նկատելի կլինի Ասիայում, որտեղ գյուղատնտեսությունը մեծապես կախված է ոռոգումից։ Այնպիսի երկրներում, ինչպիսիք են Չինաստանը, Հնդկաստանը, Իրանը և Պակիստանը, ոռոգելի հողերի մեծ տարածքներ հակված են մակերևութային ջրի աղբյուրների սպառմանը։ Հնդկաստանում և Չինաստանում մակերեսային ջրի սպառման խնդիրը վտանգի տակ է դնում հացահատիկի բերքի 10-20% -ը։ Չնայած խնդրի բարդությանը, պատմությունը ցույց է տալիս, որ ջրի վեճերը կարող են լուծվել դիվանագիտական ​​ճանապարհով։ Resourcesրային ռեսուրսների մասին առաջին միջազգային պայմանագիրը ստորագրվեց 2500 տարի առաջ, երբ երկու շումերական քաղաք-պետություններ ՝ Լաղաշը և Ումման, համաձայնագիր ստորագրեցին Տիգրիս գետի շուրջ վեճը կարգավորելու մասին։ Այդ ժամանակից ի վեր կնքվել են բազմաթիվ պայմանագրեր և համաձայնագրեր (ընդհանուր առմամբ ՝ ավելի քան 3600)։ Աշխարհում ընթացիկ իրադարձությունները ապացուցում են, որ ջրային ռեսուրսների գործոնը կարևոր նշանակություն ունի միջազգային վեճերի կարգավորման գործընթացում։ Որպես օրինակ ՝ Լ Nagorno հակամարտությունը։ Լ NKՀ իշխանությունները բազմիցս հանդես են եկել հայտարարությամբ ՝ Լեռնային Karabakhարաբաղի ջրային ռեսուրսները բանակցությունների հիմք օգտագործելու մասին ՝ նշելով, որ չկան մշտական ​​թշնամիներ և ընկերներ։ Համագործակցությունը կարող է ներառել գազի ջուր, նավթի ջուր և այլն։ Սակայն պաշտոնական Բաքուն հրաժարվում է բանակցություններ վարել Լ NKՀ իշխանությունների հետ։ Այսպիսով, 21-րդ դարում, ռազմական սպառնալիքին զուգընթաց, աստիճանաբար ներդրվում է անվտանգության այնպիսի բաղադրիչ, ինչպիսին է էկոլոգիականը, մասնավորապես ՝ ջրային անվտանգությունը։ Պետությունները պետք է ամեն ջանք գործադրեն `ապահովելու իրենց երկրի ջրային անվտանգությունը և կանխելու այս ոլորտում արտաքին միջամտության հնարավոր ազդեցությունը։ Ալվարդ Սարգսյան WՐԻ ԳՈՐTՈՆԸ ԸՆԹԱԻԿ ԸՆՏՐԱԿԱՆ ՔԱԱՔԱԿԱՆ ԳՈՐԸՆԹԱՈՒՄ Հիմնաբառեր. Ջրային ռեսուրսներ, անվտանգություն, ռազմական սպառնալիք, աշխարհաքաղաքական բախումներ, ջրի անհավասար բաշխում։

example1667

example1667

Եվրասիական ինտեգրման առաջին իսկ օրվանից ի վեր Հայաստանի Հանրապետության առջեւ աշխարհաքաղաքական եւ աշխարհատնտեսական բազում մարտահրավերներ են գոյացել, որոնցից առավել կարեւորներից մեկը մինչ օրս շարունակում է մնալ հետեւյալ հարցը. որքանո՞վ են արդարացված ԵՏՀ-ում Հայաստանի Հանրապետության ինտեգրման գործընթացները եւ ինչպիսի՞ն են դրանց արդյունավետ գործունեության հեռանկարները։ Սույն գիտական հոդվածում իրականացվում է բազմակողմանի տնտեսաքաղաքական վերլուծություն՝ կապված այդ կազմակերպությունում Հայաստանի Հանրապետության ինտեգրացիայի հետ։ Այդ նպատակին հասնելու համար կիրառվում են ինչպես ինտեգրացիայի, այնպես էլ դեինտեգրացիայի գործընթացների համար նախատեսված անհրաժեշտ գործիքներն ու մոտեցումները։

Չնայած նրան, որ Հայաստանը ավելի քան երկու տարի հանդիսանում է Եվրասիական տնտեսական միության լիիրավ անդամ, որպես պաշտոնական իրավասու, Հայաստանը, ըստ տարբեր գիտական ​​և փորձագիտական ​​գնահատականների, Հայաստանը դեռ ընթանում է անդամակցության և ինտեգրման ճանապարհին ՝ ունենալով բազմաթիվ արտաքին նշանակություններ։ հնարավոր վտանգները և այլ մարտահրավերներ։ Ըստ այդմ, ինչպես նշեց հայ տնտեսագետ, տնտեսագիտության դոկտոր Ա. Ըստ Թավադյանի, դրանք հիմնականում բխում են ներքին ճգնաժամից և անհամապատասխանություններից, մեծ մասամբ արտարժույթի չհամաձայնեցված քաղաքականության և սղաճի բավականին բարձր մակարդակի հետևանքով։ ԵՏՄ անդամ երկրներում, այդ թվում ՝ Հայաստանում, ի սկզբանե գերակշռում էին տնտեսության կառուցվածքային խնդիրները, որոնց գումարվում էին ինտեգրման խնդիրները, հատկապես հակառուսական պատժամիջոցները և նավթի գները։ Բավականին դիվերսիֆիկացված տնտեսությունը և ինովացիոն ոլորտի թերզարգացումը Ռուսաստանում և Kazakhազախստանում, որոնց ընդհանուր ՀՆԱ-ն կազմում է ԵՏՄ երկրների ՀՆԱ-ի 95% -ը, մեծապես կախված են ածխաջրածիններից։ Բյուջեի եկամուտների արտարժույթով նվազումը, գնողունակության մակարդակի իջեցումը, ռուբլու անկումը և Ռուսաստանում ներդրումների կրճատումը հանգեցրին այդ երկրից դեպի Հայաստան տրանսֆերտների նվազմանը, ինչը կենսական նշանակություն ունի հայի համար։ տնտեսություն Այս առումով Հայաստանի համար կարևոր է համարում վերանայել տնտեսական քաղաքականության առաջնահերթությունները, հստակեցնել նպատակները և համապատասխանեցնել տնտեսական կառավարման ենթակառուցվածքները, հատկապես ԵՏՄ երկրների հետ տնտեսական զարգացման նոր մոդելի մշակման և ներդրման և ակնկալվող արդյունքների կանխատեսման միջոցով։ Այդ տեսանկյունից հարկ է նշել, որ Միության ներսում կա 436 Եվրասիական տնտեսական քաղաքականություն, ստեղծվում է Առևտրի համաշխարհային կազմակերպության (ԱՀԿ) հետ Հայաստանի համագործակցության աշխատանքային խումբ {2}։ Դա հատկապես կարևոր է այդ կազմակերպության շրջանակներում Հայաստանի Հանրապետության ստանձնած պարտականությունների և կանոնակարգերի տեսանկյունից։ Անդամագրվելով ԱՀԿ-ին ՝ Հայաստանը ստանձնել է պարտավորություններ ՝ բոլոր ապրանքների մաքսատուրքերի որոշակի սահմանները չգերազանցելու համար։ Փոխելով որոշ հայկական ապրանքների մաքսատուրքերը ՝ անդամակցելով ԵՏՄ-ին, դրանք գերազանցում են նշված սահմանները։ ԱՀԿ ընթացակարգերին և ընթացակարգերին համապատասխան, սակագնի փոփոխության վերաբերյալ երկկողմ բանակցությունները կանցկացվեն միայն ԱՀԿ այն անդամների և այն ապրանքների վերաբերյալ, որոնց համար այդ երկրները իրավունք կունենան բանակցել և կունենան համապատասխան ցանկություն։ Միևնույն ժամանակ, հարկ է նշել, որ ԵՏՄ-ն ներկայացված չէ ԱՀԿ-ում, մինչդեռ Հայաստանը ԱՀԿ-ի անդամ է։ Մյուս կողմից, ընթացիկ սակագնի դրույքաչափերի փոփոխությունները ԵՏՄ-ի գործն են, այլ ոչ թե ԵՏՄ-ի առանձին անդամների։ Հետևաբար, Հայաստանը ԱՀԿ գործընթացներում ներկայացված է որպես ԱՀԿ անդամ, և գործընթացում, ընդհանուր առմամբ, ցանկացած ձևաչափով, կարելի է ասել, ԵՏՄ-ն ներգրավված է նաև որպես խնդրի իրավասու մարմին։ Այս ընդհանուր տեսակետից ելնելով, ըստ էության, պետք է կարգավորվեն ԵՏՄ անդամ երկրների արտաքին տնտեսական կապերն ու զարգացման հեռանկարները, այդ թվում ՝ Հայաստանի համար։ Միևնույն ժամանակ, ԵՏՄ-Չինաստան համագործակցության հետագիծը բավականին հեռանկարային է և միևնույն ժամանակ բազմաբնույթ մարտահրավերներ։ Դեռևս 2015 թ. Փետրվարին ՝ Եվրասիական տնտեսական միության պաշտոնական գործարկումից ընդամենը մեկ ամիս անց, Չինաստանում Ռուսաստանի Դաշնության արտակարգ և լիազոր դեսպան Անդրեյ Դենիսովը հայտարարեց ազատ առևտրի գոտի ստեղծելու կողմերի մտադրության մասին։ Եվ Չինաստանը, և Ռուսաստանը Եվրասիական տարածաշրջանում ավելի խորը ինտեգրման ջատագովներ են, բայց երկուսն էլ իրենց գաղափարներն ունեն ինտեգրման վերաբերյալ։ Ռուսաստանի դեպքում, 437 ՔԱITԱՔԱԿԱՆ ինտեգրման գործընթացները ծավալվում են ԵԱՏՄ համատեքստում, մինչ Չինաստանը 2013 թվականից հետևում է Նախագահ Սի Jinզինպինի կողմից առաջ քաշված «Մետաքսի ճանապարհի» դոկտրինին։ Երկու դեպքում էլ նպատակը Եվրասիական տարածաշրջանի երկրներում տնտեսական փոխկախվածության և փոխկախվածության խորացումն է ՝ հօգուտ այդ երկրների տնտեսական և աշխարհաքաղաքական շահերի։ Այս համատեքստում, առնվազն մեկ տեսանկյունից, երկու ծրագրերի նպատակները համընկնում են, և ազատ առևտրի համաձայնագրի կնքումը դառնում է օպտիմալ սցենար։ Ուստի հետաքրքրական է դառնում այն ​​հարցը, թե տնտեսական ինչպիսի՞ հետեւանքներ կարող է ունենալ նման համաձայնագրի ստորագրումը Եվրասիական տնտեսական միության և, մասնավորապես, Հայաստանի համար։ ԵԱՏՄ-ն և Չինաստանը աշխարհագրորեն հարևան և փոխկապակցված երկու տարածաշրջաններ են, ուստի կողմերի միջև հաստատվել են պատմականորեն կայուն և սերտ առևտրային կապեր։ Ստորև ներկայացված գծապատկերը ցույց է տալիս դեպի Չինաստան արտահանման մասնաբաժինը ԵԱՏՄ անդամ երկրների ընդհանուր արտահանման մեջ (տե՛ս գծապատկեր 1)։ Uleամանակացույց 1. ԵԱՏՄ երկրներ դեպի Չինաստան արտահանման բաժնետոմսերը Ինչպես երեւում է գծապատկերից, վերջին տարիներին ԵԱՏՄ անդամ երկրներից միայն Հայաստանն է Չինաստան արտահանման շարունակական աճ գրանցում։ Այս իրավիճակում, կարծես, ազատ առևտրի համաձայնագիրը կդառնա այն բանալին, որը կարող է մեծացնել Հայաստանից արտահանման ծավալը և լուծել մի շարք տնտեսական խնդիրներ։ Այնուամենայնիվ, թվերը կարող են նաև խաբուսիկ լինել, քանի որ դեպի Չինաստան արտահանման մասնաբաժնի աճ գրանցվել է ոչ թե արտահանման բացարձակ աճի, այլ դեպի այլ երկրներ արտահանման կտրուկ անկման պատճառով։ Բանն այն է, որ Ռուսաստանի տնտեսության անկման և ռուբլու արժեզրկման արդյունքում տեղի է ունեցել Հայաստանից Ռուսաստան արտահանման կտրուկ անկում, և այս պայմաններում Չինաստանի մասնաբաժինն աճել է, իսկ բացարձակ մեծությամբ ՝ արտահանումը։ 2014-ին։ 2015-ի 414 միլիոն դոլարից իջեցված `հասնելով 315 միլիոն դոլարի։ Միաժամանակ, խորանում է Հայաստանից Չինաստան արտահանման միատարրությունը։ 2015 Արտահանման 99,36% -ն ապահովվել է հումքի, խարամի և մոխրի միջոցով։ Այս ոլորտը արդյունահանող արդյունաբերության նվազագույն ավելացված արժեքի ոլորտներից մեկն է, ուստի անիրատեսական է ակնկալել, որ այս ապրանքախմբի արտահանման աճը կհանգեցնի զգալի շահույթի և բյուջեի լրացուցիչ եկամուտների։ Ավելին, նման ապրանքների արտադրության աճը կարող է մտահոգիչ լինել շրջակա միջավայրին վնաս պատճառելու տեսանկյունից։ Միևնույն ժամանակ, այնպիսի ապրանքներ, ինչպիսիք են սննդամթերքը և գյուղատնտեսական հումքը (28,56%), օգտակար հանածոները (27,1%) և թանկարժեք քարերն ու մետաղները (20,4%), գերադասվում են մնալ Հայաստանի արտահանման ապրանքային կառուցվածքում։ Այս բոլոր ոլորտներում Չինաստանը համաշխարհային շուկայի ամենակարևոր մատակարարներից մեկն է, և եթե հաշվի առնենք ՀՀ-Չինաստան տրանսպորտային ենթակառուցվածքի թերզարգացումը, արդարացիորեն կարող ենք ասել, որ ԵՏՄ-Չինաստան ազատ առևտրի համաձայնագիրը դժվար թե օգնի ներքին արտադրողները այս տարածքներում մուտք գործելու չինական շուկա։ Միևնույն ժամանակ, վերջին տարիներին ԵՏՄ անդամ բոլոր երկրներում Չինաստանից ներմուծման մասնաբաժինն աճում է։ Էժան չինական ապրանքները կարող են հեշտությամբ դուրս մղել ազգային արտադրողներին ներքին շուկայից ՝ վնասելով ներքին արտադրությունը։ Հայաստանում Չինաստանից ներմուծման ծավալները նույնպես բավականին կայուն են և, ի տարբերություն արտահանման ապրանքների կառուցվածքի 439 ՔԱԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ, բավականին բազմազան են։ Ուստի հնարավոր է, որ ազատ առևտրի պայմանագիր կնքելու դեպքում չինական արտադրողները մի շարք ապրանքատեսակներով սկսեն տեղական արտադրողներին դուրս մղել հայկական շուկայից։ Այս պայմաններում հարց է առաջանում ՝ մաքսատուրքերի վերացումը նախատեսող ազատ առևտրի համաձայնագիրը բխո՞ւմ է Հայաստանի կամ ԵԱՏՄ շահերին։ Սխալ կլինի սպասել, որ ազատ առևտրի համաձայնագիրը կբարձրացնի Հայաստանից արտահանման ծավալը և կստեղծի նոր աշխատատեղեր։ Ընդհակառակը, ավելի հավանական է, որ էժանագին չինական ապրանքները, որոնք ներկայումս խիստ մրցունակ են համաշխարհային շուկայում, կկարողանան հեշտությամբ դուրս մղել ազգային արտադրողներին շուկայից և էլ ավելի բարձրացնել գործազրկության մակարդակը։ Անպատեհ չի լինի այս համատեքստում դիտարկել ԵՄ օրինակը։ Եվրամիությունը Չինաստանի խոշորագույն առևտրային գործընկերն է, իսկ Չինաստանը ՝ ԵՄ երկրորդ խոշորագույն առևտրային գործընկերը։ Չնայած այն հանգամանքին, որ ԵՄ-ն ունի համեմատաբար կայուն տնտեսություն և զգալի առևտրային առավելություններ արտաքին առևտրում, Եվրահանձնաժողովը շարունակում է հետաձգել Չինաստանի հետ ազատ առևտրի պայմանագրի կնքումը ՝ այդպիսով պաշտպանելով ընդհանուր շուկան էժան չինական ապրանքների ներհոսքից և բացասական տնտեսական հետեւանքներ։ Գոնե տնտեսական զարգացման ներկա մակարդակում սխալ չի լինի հետևել ԵՄ օրինակին։ Ե՛վ Հայաստանը, և՛ ԵԱՏՄ անդամ մյուս երկրները պետք է կենտրոնանան իրենց ազգային տնտեսությունների մրցունակության բարձրացման և իրենց ազգային արտադրողներին աջակցելու վրա, քանի որ միայն բարձր մրցակցային և կայուն ազգային տնտեսություն ունեցող երկրները կարող են օգուտ ստանալ խորացող ինտեգրման գործընթացից։ 4} Այսպիսով, ԵՏՄ-ին Հայաստանի անդամակցության դեպքում բարձրացվում են հետևյալ արտաքին խնդիրները և մարտահրավերները։ , Ընդհանուր սահմանի բացակայությունը նշանակում է, որ Հայաստանի և ԵԱՏՄ անդամ երկրների միջև առևտուրն իրականացվում է երրորդ երկրի կամ երկրների միջոցով և ենթակա է մաքսազերծման, ինչը կարող է շատ բարդ իրավիճակներ ստեղծել 440 ՔԱԱՔԱԿԱՆ ԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ, հատկապես բավականին լարված աշխարհաքաղաքական պայմաններում։ գործընթացները Մաքսային տուրքերը Հայաստանում և ԵՏՄ անդամ երկրներում ձևավորվում են տարբեր սկզբունքներով։ Չունենալով բնական ռեսուրսներ ՝ Հայաստանը իր արտաքին քաղաքականությունը ձևավորել է ներմուծման ռեսուրսների վրա ցածր մաքսատուրքեր կիրառելու սկզբունքի հիման վրա, իսկ բնական ռեսուրսներ ունեցող ԵԱՏՄ անդամ երկրները բարձր շուկաներ են սահմանել ներմուծվող ռեսուրսների վրա ՝ իրենց շուկաները պաշտպանելու համար։ Ինտեգրվելով ԵՏՄ-ին ՝ Հայաստանը նաև պարտավոր է բարձրացնել իր մաքսատուրքերը, ինչը չի բխում Հայաստանի ներկայիս առևտրատնտեսական շահերից։ Հետևաբար, հայկական կողմի համար ձեռնտու և ձեռնտու կլինի ոչ միայն այս օրենքը հրատապ դարձնել հայանպաստ, այլ նաև հասնել հօգուտ հայկական պետության որոշումների կայացման, ինչը հնարավոր է փոխադարձաբար։ շահավետ քաղաքականություն։ Many Հայաստանի Հանրապետության առևտրատնտեսական դաշտը կարգավորող օրենսդրությունը երկար տարիներ ներդաշնակեցվել է ԵՄ օրենսդրությանը, բայց ոչ ԵԱՏՄ անդամ պետություններին։ Միանալով ԵՏՄ-ին `ՀՀ-ն պարտավորվում է կիրառել ԵՏՄ-ում գործող օրենքներ, որոնք շատ դեպքերում հիմնված են այլ սկզբունքների վրա, մասնավորապես` ՀՀ-ն չի կիրառել արտադրանքի ստանդարտացման պարտադիր մոտեցումներ, բայց կիրառել է տեխնիկական կարգավորման մոտեցումներ։ , Նույնը կարելի է ասել սանիտարական և բուսասանիտարական պահանջների մասին, որոնք հիմնված են Հայաստանում և ԵՏՄ-ում տարբեր սկզբունքների վրա։ Տնտեսական Հայաստանում և ԵԱՏՄ-ում տնտեսական գործունեության թույլտվությունների համակարգերը զգալիորեն տարբերվում են։ Հայաստանը որդեգրել էր ազատական ​​քաղաքականություն, և ԵԱՏՄ անդամ երկրներում դեռ գործում է վերահսկողական մոտեցումը, մասնավորապես ՝ արտաքին տնտեսական գործունեությամբ զբաղվելը թույլտվության առարկա է ԵԱՏՄ երկրներում։ ՀՀ այլ երկրների հետ առևտրատնտեսական համաձայնագրերը կարող են ուժի մեջ մնալ միայն այն դեպքում, եթե ԵՏՄ անդամ երկրները նույնպես ունենան նման պայմանագրեր, ինչը նշանակում է, որ 441 POLITICS Հայաստանը ԵՏՄ-ին վերջնական ինտեգրվելուց հետո չի կարողանա ինքնուրույն իրականացնել առևտրատնտեսական բանակցություններ։ , Այս բանակցությունները կարող են իրականացվել միայն ԵԱՏՄ դրոշի ներքո։ Ուստի նման դեպքերում օրենսդրական նման բացթողումների դեպքում նպատակահարմար է ցուցադրել սեփական նախաձեռնությունը և հասնել հայանպաստ որոշումների։ , Լինելով ԱՀԿ անդամ ՝ Հայաստանի Հանրապետությունը ներկայանում էր այդ կազմակերպությունում որպես առանձին ստորաբաժանում և մասնակցում էր այդ կազմակերպության որոշումների կայացմանը սեփական դրոշի ներքո։ Միանալով ԵՏՄ-ին ՝ Հայաստանը նախ պարտավորվում է վերանայել իր ստանձնած պարտավորությունները և այսուհետ ներկայացնել ԱՀԿ։ , Միանալով ԵՏՄ-ին ՝ Հայաստանը մեծ մասամբ զրկվեց արտաքին առևտրի և տնտեսական անկախ քաղաքականություն վարելու հնարավորությունից ՝ այդ իրավունքը փոխանցելով ԵԱՏՄ խորհրդին։ Ազատ տարածք ստեղծելը ԵԱՏՄ-Չինաստան համագործակցության շրջանակներում ունի և՛ իր դրական, և՛ բացասական կողմերը։ Այնուամենայնիվ, ելնելով ԵՄ-Չինաստան համագործակցության գործոնից, փորձը ցույց է տալիս, որ նպատակահարմար է երկարաձգել ԵՏՄ-Չինաստան շրջանակի համար ազատ գոտի ստեղծելու հեռանկարները։

example2253

example2253

Դատական քննության ընթացքում մեղադրանքը փոխելու ինստիտուտի հնարավորինս հստակ կարգավորումը կարևոր նշանակություն ունի քրեական դատավարությունում կողմերի իրական հավասարության երաշխավորման, մեղադրյալի պաշտպանության իրավունքի ապահովման, ինչպես նաև անկախ և դատախազի դիրքորոշմամբ չկաշկանդված դատարանի կողմից արդարադատության իրականացման տեսանկյունից։ Թեև մի շարք հարցեր ինչ-որ չափով իրենց լուծումը գտել են ՀՀ քրեական դատավարության նոր օրենսգրքի նախագծում, սակայն կարծում ենք, որ կան դեռևս չկարգավորված հարցեր, որոնց լուծում չտալը կարող է հանգեցնել իրավական որոշ խնդիրների։ Հոդվածում քննարկվել են առավել խնդրահարույց հարցերը։ Մասնավորապես քննարկվել է ինչպես մեղադրյալի, այնպես էլ տուժողի իրավունքների պաշտպանության հարցը մեղադրանքի փոփոխման ընթացքում։

Քրեական դատավարության օրենսգրքի և քրեական օրենսգրքի նախագծի օրենսգրքի համաձայն `մեղադրանքի ընթացակարգը փոխելու կարգը Դատաքննության ընթացքում մեղադրանքը փոխելու ինստիտուտի հնարավոր հստակ կարգավորումը կարևոր է քրեական դատավարությունում կողմերի իրական հավասարությունը երաշխավորելու, մեղադրյալի պաշտպանության, ինչպես նաև արդարադատության իրականացման իրավունքի տեսանկյունից։ անկախ դատարանի կողմից։ Այս գիտական ​​հոդվածի շրջանակներում փորձ է արվել ուսումնասիրել գործնական խնդիրները, որոնք ծագում են այս դատական ​​ինստիտուտի հետ կապված ինչպես տեսական, այնպես էլ առկա օրենսդրական կարգավորումների կիրառման հետ կապված։ Այդ նպատակով ուսումնասիրվել են դատավարության ընթացքում մեղադրանքը փոխելու ինստիտուտի վերաբերյալ ներքին և օտարերկրյա առանձին աղբյուրներ, ինչպիսիք են Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի, ՀՀ սահմանադրական դատարանի և ՀՀ վճռաբեկ դատարանի դատական ​​ակտերը։ Հայաստանի Հանրապետություն Առանց խորանալու ինստիտուտի էության մեջ, հոդվածի այս մասում հակիրճ կներկայացնենք այն խնդիրները, որոնք նախատեսվում է ուսումնասիրել։ Մեր կարծիքով, դատարանի կողմից մեղադրանքը փոխելիս ամենակարևոր հարցերից մեկը մեղադրյալի ինքնապաշտպանության իրավունքի ապահովումն է։ Այն չի կարող խախտվել, եթե մեղադրանքը չի պարունակում փաստական ​​հանգամանքներ, որոնք չեն հանդիսացել դատախազի կողմից առաջադրված մեղադրական եզրակացության հիմքը. և մեղադրանքի իրավական գնահատումը փոխելիս և երբ դա։ Հաշվի առնելով այն փաստը, որ դատարանը արդարադատություն իրականացնող մարմին է, ճիշտ նյութական նորմը կիրառելը դատավորի համար պարտավորություն է, ապա, մեր կարծիքով, ՀՀ քրեական դատավարությունում անհրաժեշտ է սահմանել առաջին ատյանի դատարանի լիազորությունները։ ատյան `մեղադրյալին վերագրված արարքի իրավական գնահատումը փոխելու համար։ Այնուամենայնիվ, նույն իրավական մեխանիզմը նախատեսում է, որ մեղադրյալը կարողանա կանխատեսել դատարանի կողմից մեղադրանքի փոփոխման հնարավորությունը, ունենալ բավարար ժամանակ, հնարավորություն, պաշտպանվելու իրավունք, մյուս կողմից ՝ դատարանն ունի մի շարք լիազորություններ։ մնալ անկախ, անկողմնակալ և չդառնալ մեղադրողի օժանդակ մարմին։ Թվում է, որ ՀՀ քրեական դատավարության նոր օրենսգրքի նախագծում մի շարք այլ հարցեր որոշ չափով լուծված են, բայց կարծում ենք, որ դեռ կան չլուծված խնդիրներ, որոնց չկարգավորումը կարող է բերել իրավական, ինչու ոչ թե բարոյական խնդիրներ։ Թե՛ դատախազի, թե՛ դատարանի կողմից մեղադրանքի փոփոխման հարցերը հավասարապես կարևոր են, բայց այս աշխատանքի շրջանակներում մենք կսահմանափակվենք նրանով, որ դատախազի կողմից մեղադրանքի փոփոխության խնդիրները քննարկման առարկա կդառնան։ Համաձայն ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 309.1 հոդվածի, եթե առաջին ատյանի դատարանում դատաքննության ընթացքում մեղադրողը գտնում է, որ մեղադրանքը ենթակա է լրացման կամ փոփոխման ՝ խստացման կամ մեղմացման տեսանկյունից, քանի որ հայտնի չէին հանգամանքներ, չէր կարող հայտնի լինել դատավարությունից առաջ։ և եթե գործի փաստական ​​հանգամանքները թույլ չեն տալիս մեղադրանքը լրացնել կամ փոփոխվել առանց դատաքննությունը հետաձգելու, նա դատարանին է ներկայացնում միջնորդություն հետաձգել կամ փոփոխել մեղադրանքը, որը փոխվել է դատաքննությունը։ Մեղադրողը կարող է փոխել մեղադրանքը, այդ թվում `ծանրացման առումով, երբ դատաքննության ընթացքում ուսումնասիրված ապացույցները անվիճելիորեն ապացուցում են, որ մեղադրյալը կատարել է այլ հանցագործություն, քան իր համար մեղադրվողը։ Ավելին, առաջին ատյանի դատարանում մեղադրանքը փոխելու իր իրավունքը չօգտագործելով ՝ մեղադրողը զրկվում է քրեական գործի հետագա քննության ընթացքում նման նախաձեռնությամբ հանդես գալու հնարավորությունից 1։ 1 Տե՛ս Արմեն ivիվանի Բաբայանը Սուրեն Ռազմիկի Թումանյանի գործով 2011 թվականի դեկտեմբերի 22-ի թիվ EED / 0044/01/11 որոշման 23-րդ կետը։ Նշված նորմերի վերլուծության համաձայն ՝ Քրեական դատավարության օրենսգիրքը դատավարության ընթացքում մեղադրանքը փոխելու համար դատախազի համար նախատեսում է հետևյալ տարբերակները. ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 309.1)։ Մինչև 2010 թվականը նույն հոդվածի 5-րդ մասը նախատեսում էր, որ դատարանը կարող է հետաձգել նիստը մինչև 10 օր ՝ առաջարկելով, որ գլխավոր դատախազը կամ նրա տեղակալը վերահաստատեն մեղադրական եզրակացությունը։ Այս իրավական դրույթը, սակայն, որոշվել է ՀՀ Սահմանադրական դատարանի կողմից 2010 թվականին։ 2005 թվականի ապրիլի 2-ի N 872 որոշմամբ ՀՀ բյուջեն օրինականորեն ճանաչվել է։ և անվավեր ակաս Հակասում է Սահմանադրության 19-րդ հոդվածին։ Իսկ մինչ այդ ՝ 24.07.2007 թ. N 710 որոշմամբ, ՀՀ Սահմանադրական դատարանը անվավեր է ճանաչել Սահմանադրությանը հակասող գործը լրացուցիչ նախաքննության ուղարկելու ինստիտուտը նախատեսող մի քանի հոդված։ Փաստորեն, դատախազի նախաձեռնությամբ մեղադրանքը փոխելու համար այլ քննչական գործողություններ իրականացնող քննիչի ռեժիմը լրացուցիչ նախաքննության ինստիտուտից մի քանի քայլ առաջ է, բայց սկզբունքորեն չի համապատասխանում օրենքի գերակայության չափանիշներին։ , Այս ռեժիմի կիրառման դեպքում քրեական գործը դեռ դատարանում է, քննիչը որոշում չի կայացնում այն ​​ընդունելու մասին, բայց փաստորեն այն վերադառնում է քննիչին, որը կարող է ազատորեն իրականացնել ՀՀ կողմից տրամադրված քննչական և դատավարական այլ գործողություններ։ Քրեական դատավարության օրենսգիրք։ Ստացվում է, որ փաստացի քրեական գործը դուրս է եկել դատական ​​վերահսկողությունից, նույնիսկ եթե այն ավարտվել է սահմանափակ ժամկետով, կամ քրեական գործը շարունակում է մնալ դատարանում 2։ Հաշվի առնելով օրենսդրական կարգավորման նշված թերությունները ՝ ՀՀ քրեական դատավարության նոր օրենսգրքի հայեցակարգը (այսուհետ ՝ Հայեցակարգ) ամրապնդեց այն միտքը, որ մեղադրանքի փոփոխությունը չի եղել 2 Տե՛ս Հ. Սարգսյան, Դատախազի կողմից մեղադրանքի փոփոխման հարցերը `համաձայն ՀՀ քրեական դատավարության նոր օրենսգրքի նախագծի // ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի նախագծի հարցերին նվիրված գիտական ​​հոդվածների ժողովածու, Երեւան, 2014, էջ. 307 թ. դա հիմք կամ պատճառ պետք է հանդիսանա նոր քննչական կամ այլ դատական ​​գործողություն կատարելու համար, բայց պետք է լինի գործի այլ ապացույցների համապարփակ վերլուծության արդյունք, քանի որ մեղադրանքի փոփոխությունը նոր քննչական կամ դատական ​​գործողությունից հետո նշանակում է վերականգնել / վերականգնել լրացուցիչ հետաքննության ինստիտուտ։ քողարկվել այլ անունով։ Սա է պատճառը, որ Հայեցակարգը ընդունելի է համարում իրականացնել միայն մեղադրանքը փոխելու գործողություններ, որոնք կարող են օգտագործվել գործի դատաքննության ընթացքում առկա դատական ​​միջոցներից, ինչպիսիք են վկաներ կանչելը, փորձագետներ նշանակելը և այլն։ Այս գործողությունների կատարումը դուրս չի գա դատարանի իրավասությունից 3։ Հայեցակարգի հիման վրա մշակված ՀՀ քրեական դատավարության նոր օրենսգրքի նախագիծը չի ամրագրել հայեցակարգից տարբերվող մոտեցում այս կոնկրետ հարցի վերաբերյալ։ Այսպիսով, քրեական դատավարության օրենսգրքի նախագծով նախատեսված մեղադրանքի փոփոխման միակ եղանակը գոյություն ունեցող երկու ռեժիմների հիբրիդն է 4։ Մասնավորապես, Նախագծի 283-րդ հոդվածի դրույթներից բխում է, որ դատախազությունը չունի օրենսդրական հնարավորություն դատարանում քննվող քրեական գործով նոր քննչական գործողություններ իրականացնելու համար։ Այսպիսով, նոր հանգամանքների դեպքում բացառվում էր քննվող քրեական գործը քննիչին վերադարձնելու հնարավորությունը։ Կարծում ենք, որ սա դատական ​​կենտրոնացված քրեական դատավարության գաղափարի իրականացման փորձ է, բացի այդ, դա ՀՀ Սահմանադրական դատարանի N 710 և N 934 որոշումներում արտահայտված դիրքորոշումների արդյունք է, ըստ որի, եթե քրեական գործը վարույթ է ընդունվում դատական ​​կարգով, այն պետք է լուծվի դատարանում։ նիստում։ Մյուս կողմից, ՍԴ-ն նշել է, որ գործող իրավական կարգավորման պարագայում մեղադրող կողմը հնարավորություն ունի փոխելու արդեն ձախողված մեղադրանքը հանրային դատավարության շրջանակներից դուրս ՝ կատարելով փաստական ​​ճշգրտումներ, ինչը էապես խախտում է հավասարության սկզբունքը, որի հիմքում ընկած է դատավարություն Դատաքննության փուլում մեղադրանքը փոխելու համար քննչական գործողությունների արգելումը նաև ապահովում է գործի հանրային ընթացքը և հնարավոր 3 Տե՛ս ՀՀ քրեական դատավարության նոր օրենսգրքի հայեցակարգի նախագծի 8.13 կետը։ 4 Տե՛ս Գ. Բաղդասարյան, Դատարանում առաջադրված մեղադրանքի փոփոխման սահմանները և դրա նկատմամբ դատական ​​վերահսկողությունը, // Պետություն և իրավունք, Երևան, 2015, էջ։ 21 հնարավորություն է տալիս դատարանին մեղադրանքի փոփոխման գործընթացը պահել իր վերահսկողության տակ։ Քննարկվող իրավական դրույթների մասով պետք է պարզաբանվի, որ ըստ Նախագծի, դատաքննության ընթացքում փաստական ​​հանգամանքների մեղադրանքը կարող է փոխվել հետևյալ երկու պայմանների միաժամանակ գոյության դեպքում. 1. Լսումների ընթացքում քննված ապացույցները հաստատել են փաստական անհայտ հանգամանքները չեն կարող հայտնի լինել մինչդատական ​​վարույթում. 2. Այս փաստական ​​հանգամանքներն իրենք կամ այլ փաստական ​​հանգամանքների հետ միասին անհրաժեշտ են դարձնում նոր մեղադրանք առաջադրել մեղադրյալին։ Յուրաքանչյուր կոնկրետ դեպքում դատարանը պետք է քննարկի ՝ արդյո՞ք նախաքննության ընթացքում հայտնի էին մեղադրանքի տևողության վրա ազդող փաստական ​​հանգամանքները, թե՞ դրանք կարող էին հայտնի լինել դատախազի կողմից նոր մեղադրանք առաջադրելու մեղադրանքը լրացնելու կամ փոփոխելու ժամանակ։ Կարծում ենք, որ «փաստական ​​հանգամանքները, որոնք հայտնի չէին, չեն կարող հայտնի լինել մինչդատական ​​վարույթում» արտահայտությունը ինքնին ենթադրում է, որ վարույթ իրականացնողները հայտնի չեն եղել օբյեկտիվորեն, բայց ոչ սուբյեկտիվորեն ՝ պատճառաբանությամբ, օրինակ ՝ նրանք կարող էին իմացել են, արդյոք նրանք պատշաճ ջանասիրություն ունեին պարզելու հարցում։ Բացի այդ, մենք կարծում ենք, որ և՛ գործող օրենսգրքի, և՛ նախագծի համաձայն ՝ «լրացնել գանձումը» ձեւակերպումը նշանակում է գանձման փոփոխություն ՝ դրա շրջանակն ընդլայնելով, այսինքն ՝ դա պարզապես լիցքի փոփոխության մի տեսակ է։ Դա է վկայում այն ​​փաստը, որ մեղադրանքը լրացնելու ռեժիմը հատուկ կարգավորված չէ, այլ կերպ ասած ՝ իրականացվում են և՛ մեղադրանքի փոփոխություններ, և՛ լրացումներ։ Նախագծից պարզ է դառնում, որ դրանք պետք է իրականացվեն նույն իրավական մեխանիզմների միջոցով։ Այն ինքնին ոչ մի խնդիր չի լուծում, կարելի է եզրակացնել, որ դրա ամրագրումն օրենքով չունի նորմատիվային անհրաժեշտություն 5։ Նախագծի 284-րդ հոդվածի կապակցությամբ նշենք, որ միանշանակ տրվեց այն հարցի պատասխանը, որ մեղադրանքը փոխելու դեպքում դատախազը պարտավոր է որոշում կայացնել մեղադրանք առաջադրելու մասին։ Սարգսյան, Դատաքննության ընթացքում մեղադրանքը փոխելու տեսական եւ գործնական խնդիրները, Երեւան, 2015, էջ. 169 թ. կամ ոչ. Այս հարցի շուրջ վեճը դեռ շարունակվում է իրավական պրակտիկայում, քանի որ ՀՀ վճռաբեկ դատարանը և սահմանադրական դատարանները միմյանցից անկախ հակասական եզրակացությունների են հանգել։ Այսպիսով, ՀՀ վճռաբեկ դատարանը թիվ HYKRD2 / 0144/01 / 09S քրեական գործով։ Նալբանդյանի վերաբերյալ կայացված որոշման մեջ նա նշեց, որ դատարանում մեղադրանքը փոխելիս մեղադրողը պետք է որոշում կայացնի մեղադրանքը լրացնելու կամ փոփոխելու մասին, ինչպես նաև նոր մեղադրական եզրակացություն։ Իսկ ՀՀ Սահմանադրական դատարանը N 872 որոշմամբ որոշել է, որ չի կարող կազմվել նոր մեղադրական եզրակացություն, քանի որ ՀՀ գործող դատավարության օրենսգրքի նորմերը չեն նախատեսում նման իրավական կարգավորում։ Նախագիծը վճռաբեկ դատարանի դիրքորոշումն ավելի ընդունելի համարեց, ինչը միանշանակ արդարացված է, քանի որ մեղադրական եզրակացությունը դատավարության սահմանները որոշող փաստաթուղթն է, որը մեղադրյալին հնարավորություն է տալիս արդյունավետորեն կազմակերպել իր պաշտպանությունը։ Ասվածի լույսի ներքո անհրաժեշտ է անդրադառնալ Projectրագրի միակողմանի ձևակերպմանը։ Խոսքը 284-րդ հոդվածի 4-րդ մասի դրույթի մասին է. «Նոր մեղադրանք ներկայացնելու որոշումը տրվում է դատարանին ՝ դատական ​​գործընթացների մասնակիցներին»։ Կարծում ենք, որ «տրված» ձեւակերպումն արդարացված չէ։ Որպեսզի նոր ներկայացված մեղադրանքը կողմերի համար ավելի մատչելի լինի և հասարակության համար ավելի մատչելի, այն ոչ միայն պետք է փաստորեն ներկայացվի դատարան, դատավարության մասնակիցներին, այլև պատշաճ կերպով ներկայացվի դատարանում, ինչպես որ բնօրինակը մեղադրանքն է։ Իսկ Նախագծի 330-րդ հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն ՝ հանրային դատախազը բացման խոսքում ներկայացնում է մեղադրանքի փաստացի հիմքը, ինչպես նաև մեղադրյալին վերագրված արարքի իրավական գնահատումը։ Այսինքն ՝ մեղադրանքը ներկայացվում է բանավոր ՝ դատական ​​նիստի ընթացքում։ Անդրադառնալով պաշտպանության իրավունքի երաշխավորման համատեքստում մեղադրանքի փոփոխման օրենսդրական դրույթներին, ապացույցները պետք է դիտարկվեն Մարդու իրավունքների պաշտպանության կոնվենցիայի 6 3 3-րդ հոդվածով սահմանված նվազագույն իրավունքների ապահովման տեսանկյունից և Հիմնարար ազատություններ։ Այսպիսով, 3-րդ կետի «բ» ենթակետում նշվում է, որ մեղադրյալը պետք է ունենա «բավարար ժամանակ և հնարավորություն իր պաշտպանությունը պատրաստելու համար»։ Այս դրույթը տրամաբանորեն կապված է նույն հոդվածի «ա» ենթակետի հետ, որը վերաբերում է մեղադրանքին `իրավական ներկայացուցչություն ստանալուն, տեղյակ լինելուն։ Այս կապակցությամբ ՄԻԵԴ-ը եզրակացրեց, որ պաշտպանության համար բավարար ժամանակ սահմանելիս պետք է հաշվի առնել գործի բոլոր հանգամանքները, գործի բարդությունը, ինչպես նաև հետաքննության փուլը։ Բացի այդ, ՄԻԵԴ-ը նաև նշել է, որ ցանկացած դեպքում, երբ մեղադրյալի փաստաբանը պնդում է, որ իրենց չեն տրվել պաշտպանության պաշտպանության իրավունքի իրացման համար անհրաժեշտ միջոցներ, դատարանը պետք է հիշի, որ մեղադրյալի օմբուդսմենի հետ ազատ շփվելու իրավունքը համարվում է արդար դատավարության հայեցակարգի կենտրոնական տարրը։ Ուստի նոր մեղադրանքին ծանոթանալու համար դատարանի կողմից սահմանված ժամկետում պետք է ապահովվի մեղադրյալի `նրա հետ փաստաբանի խորհրդատվություն ունենալու իրավունքը 6։ Կարծում ենք, որ առարկա համարվող իրավական կարգավորման շրջանակներում առանձնահատուկ ուշադրության է արժանի ինչպես մեղադրյալի, այնպես էլ տուժողի շահերի պաշտպանության հարցը։ Դատավորների խորհուրդը կարծում է, որ մեղադրողի կողմից մեղադրանքի քննությունը որևէ կերպ չի խախտում տուժողի իրավունքները, քանի որ մեղադրանքը հաստատելու և ամբաստանյալի օգտին փաստարկները հերքելու պատասխանատվությունն ամբողջությամբ կրում է մեղադրողը։ Մյուս մասը գտնում է, որ մեղադրողի կողմից մեղադրանքը մերժելու կամ մեղադրանքը փոխելու դեպքում անհրաժեշտ է հաշվի առնել տուժողի դիրքը, քանի որ հակառակ դեպքում տուժողը զրկված է արդարադատության մատչելիության իրավունքից, և տուժողն իրավունք ունի։ շարունակել պաշտպանել մեղադրանքը այս գործով 7։ Նշենք, որ վերոհիշյալ կարծիքներից երկրորդը մեզ համար ավելի ընդունելի է։ Պատահական չէ, որ Հայեցակարգը դեռ նախանշում էր գաղափարներ, որոնք նպատակաուղղված էին դուստր դատախազի ինստիտուտի ներդրմանը։ Մասնավորապես, Հայեցակարգի 8.27-րդ կետը նախատեսում էր, որ դատախազի կողմից սկզբնական մեղադրանքի մեղմ փոփոխության դեպքում, դուստր դատախազը, տուժողը, կարող են շարունակել պաշտպանել նախնական մեղադրանքը, ինչը կարող է հիմք հանդիսանալ դատարանի կողմից նախնական մեղադրական եզրակացություն։ Միևնույն ժամանակ, տուժողի կողմից մեղադրանքը ստանձնելու դեպքում, իր պաշտպանությունն ավելի պրոֆեսիոնալ կազմակերպելու համար, Հայեցակարգը անհրաժեշտ է համարում ներգրավել տուժողի ներկայացուցչին։ 6 Տե՛ս G. Ս. Zinազինյան և ուրիշներ, Մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների պաշտպանության եվրոպական ստանդարտների կիրառումը ՀՀ քրեական դատավարություններում, Երևան, 2010, էջ 227-238։ 7 Տե՛ս Հ. Սարգսյան, Դատաքննության ընթացքում մեղադրանքը փոխելու տեսական և գործնական հարցեր, Երևան, 2015, էջ։ Ստացվում է, որ եթե տուժողն իրապես օգտվի այդ իրավունքից նման իրավական կարգավորման շրջանակներում, ապա մեղադրյալը ստիպված կլինի պաշտպանվել երկու մեղադրանքներից, որի դեպքում նա էապես սահմանափակում է վերջինիս բաժանման հնարավորությունը, դատաքննության ընթացքում հաշվեկշիռը հավասարությունը ակնհայտորեն հենվում է հօգուտ մեղադրանքի 8։ Չնայած այս տեսլականները տեղ չեն գտել նախագծում, այնուամենայնիվ, դրանք մասամբ ընդունելի են մեզ համար։ Կարծում ենք, որ բոլոր դեպքերում անընդունելի է մեղադրանքի շրջանակներում հաշվի չառնել տուժողի կարծիքը։ ՀՀ գլխավոր դատախազությունը արդարացիորեն առարկեց օժանդակ դատախազի ինստիտուտի ներդրման դեմ ՝ պատճառաբանելով, որ ըստ Սահմանադրության ՝ մեղադրանքի պաշտպանությունը դատախազի բացառիկ իրավասությունն է 9։ Մենք կողմ ենք Գլխավոր դատախազության ներկայացրած առարկությանը, բայց կարծում ենք, որ կարելի է նախատեսել նման մեխանիզմներ, որպեսզի մի կողմից տուժողը չդառնա մեղադրանքը պաշտպանող սուբյեկտ, մյուս կողմից ՝ իր տեսակետը չի անտեսվում։ Ավելի կոնկրետ, մենք կարծում ենք, որ երբ դատախազը մեղադրանքը մեղմացնելու միջնորդություն է ներկայացնում դատարան, տուժողը պետք է հնարավորություն ունենա առարկելու այդ միջնորդությանը որոշակի պատճառով։ Որ տուժողի առարկությունը չի խոչընդոտի դատարանին միջնորդությունը քննելու հարցում, բայց նոր մեղադրանքի ներկայացումից հետո դատարանի կողմից տրված ողջամիտ ժամկետում տուժողը և նրա ներկայացուցիչը հնարավորություն կունենան ծանոթանալու նոր մեղադրանքին և կրկին արտահայտել իր դիրքորոշումը։ Ավելին, տուժողի և նրա ներկայացուցչի կողմից նոր մեղադրանքի վերաբերյալ հաստատված դիրքորոշումը պետք է գրավոր ներկայացվի դատարան մինչ դատական ​​վարույթի վերսկսումը։ Օրինակ, կարելի է նախատեսել, որ տուժողն իր դիրքորոշումը դատարան ներկայացնի նոր մեղադրանքի համար տվյալ ժամկետի ավարտից առնվազն 10 օր առաջ։ Ելնելով այս դիրքորոշումից ՝ դատարանը իրավունք կունենա մերժել մեղադրանքը և շարունակել վարույթը նախնական մեղադրանքով։ Եվ եթե դատարանն այնուամենայնիվ ընդունի նոր մեղադրանքը, ապա վերջինս պարտավոր կլինի վերջնական դատական ​​ակտում վկայակոչել տուժողի դիրքը։ Նախկին դիրքորոշումը հիմնավորելու համար, կարծում ենք, որ անհրաժեշտ է զուգահեռներ անցկացնել օրենքի նախագծի 284-րդ հոդվածի 6-րդ և 7-րդ մասերով նախատեսված մեղադրողի կողմից առաջադրված մեղադրանքի հետ։ 9 Տե՛ս ՀՀ քրեական դատավարության նոր օրենսգրքի հայեցակարգի նախագծի 8.13 կետը։ կանոնակարգերից մասնակի կամ մասնակի հրաժարումով։ Հատուկ ուշադրություն է դարձվել այն կանոնակարգին, որ այս դեպքում Նախագիծը հստակ ամրագրում է դատարանի պարտականությունը `լսելու դատավարության մյուս մասնակիցների, այդ թվում` տուժողի կարծիքը, մինչդեռ մեղադրանքի փոփոխության դեպքում այդպիսի հնարավորություն ուղղակիորեն չի տրվում զոհը։ Այս առումով պետք է նշել, որ Նախագծի 50-րդ հոդվածը տուժողին իրավունք է վերապահում կարծիք հայտնել դատական ​​նիստի այլ մասնակիցների միջնորդությունների և հայտարարությունների վերաբերյալ, բայց մենք կարծում ենք, որ դա ավելի վերացական նորմ է. Մենք կարծում ենք, որ չենք սխալվի, եթե ապացուցենք, որ տուժողի օրինական շահերը էապես սահմանափակվում են ոչ միայն մեղադրողը մերժելու մեղադրանքը, այլ նաև դրա փոփոխման դեպքում։ Ուստի ընդունելի չէ տուժողին այս գործընթացում իր դիրքորոշումն արտահայտելու հնարավորություն չտալը։ Մեղադրանքը փոխելու հարցը լուծելիս դատարանում տուժողի դիրքորոշումը հաշվի առնելը նախ տուժողին երաշխավորում է ապահովել իր գործի քննությունը «արդարադատության բոլոր պահանջներին համապատասխան»։ մյուս կողմից, մեղադրողն ամեն դեպքում կաշկանդված կլինի լսել տուժողի դիրքը։ Ամփոփելով վերը նշվածը ՝ մենք առաջարկում ենք additionրագրում հետևյալ լրացումներն ու փոփոխությունները .1. Նախագծից հանեք «մեղադրանքը լրացնելու» ձևակերպումը, քանի որ դա ոչ այլ ինչ է, քան լիցքավորման մի տեսակ փոփոխություն `դրա շրջանակն ընդլայնելով։ 2. Նախագծի 284-րդ հոդվածի 4-րդ մասում «« Դատական ​​գործընթացների մասնակիցներին նոր մեղադրանք առաջադրելու մասին որոշումը տրվում է դատարանի մասնակիցներին »սահմանման մեջ` «տրված» արտահայտությունը փոխարինել «ներկայացված» արտահայտությամբ։ « 3. Նախագծի 284-րդ հոդվածի 1-ին մասը լրացնել հետևյալ նոր նախադասությամբ. «Դատարանը տուժողին հնարավորություն է տալիս արտահայտել իր դիրքորոշումը ներկայացված միջնորդության վերաբերյալ», 4-րդ մասը լրացնել հետևյալ նախադասությամբ. «Առնվազն 10 տուժողի `մեղադրանքին ծանոթանալու վերջնաժամկետը լրանալուց օրեր առաջ. ներկայացնում է պատճառաբանված գրավոր համաձայնություն կամ անհամաձայնություն` հաստատված տուժողի կամ նրա ներկայացուցչի կողմից։ 4. 5-րդ մասից հետո նույն հոդվածը լրացնել հետևյալ բովանդակությամբ 5.1-ին մասով. «Դատարանը պարտավոր է վերջնական դատական ​​ակտում դիտարկել տուժողի կողմից ներկայացված գրավոր դիրքորոշումը փոփոխված մեղադրանքի վերաբերյալ»։ Աննա Հակոբյան ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՔՐԵԱԿԱՆ ԴԱՏԱԽԱՈՒԹՅԱՆ ՕՐԵՆՍԳԻՐԻ ԸՆԴԴԵՄ ԴԱՏԱԽԱՈՒ ԳԻԸ ՓՈԽԵԼՈՒ ԿԱՐԳԸ ։

example1366

example1366

Աշխատանքի հիմքում ընկած են նորագույն՝ ինտերակտիվ մեթոդներով էկոլոգիական հիմնախնդիրների՝ ջերմոցային էֆեկտի, մոլորակի ֆլորայի և ֆաունայի, ինչպես նաև քաղցրահամ ջրի օգտագործման և մարդու գործունեության վնասակար ազդեցության ուղիների վերլուծությունը։

Կենսաբանության արդի հիմնախնդիրների շարքում մեծ ուշադրություն է դարձվում ժառանգականության բջջային-մոլեկուլային հիմքին, հատկությունների ժառանգման օրինաչափություններին, ժառանգականության քրոմոսոմային տեսությանը, սեռի հիմքին, օնտոգենեզին, պոպուլյացիային և սպորտային գենետիկային և իմունոգենետիկային։ Կենսաբանական մեկ այլ կարևոր խնդիր է էկոլոգիայի խնդիրը `կապված տարբեր վնասակար նյութերի արտադրության, արդյունաբերական թափոնների ավելացման, վերականգնվող և չվերականգնվող ռեսուրսների անխոհեմ օգտագործման հետ։ Հաշվի առնելով «Կենսաբանության ժամանակակից հիմնախնդիրները» մասնագիտության բնապահպանական խնդիրների հրատապությունը `ելնելով էկոլոգիական պահպանության, բնական ռեսուրսների վերարտադրության, դրանց արդյունավետ օգտագործման բազմաթիվ միջոցառումներ իրականացնելու անհրաժեշտությունից, ինչպես նաև փորձել կանխել մարդու վնասակար ազդեցությունները։ դրանց լուծման ուղիները։ Քննարկելով էկոլոգիական խնդիրները `հնարավոր է ապահովել բույսերի, կենդանիների, մարդու բնության ներդաշնակություն, գենոֆոնդի ընդհանուր էկոլոգիական հավասարակշռություն և տարբեր բնական բարդույթներ։ Սովորելու գործընթացում օգտագործվում է ակադեմիական գիտելիքների ռեսուրս, միջառարկայական-միջառարկայական կապերի ստեղծում, կյանքում ձեռք բերված գիտելիքները կիրառելու հմտությունների և կարողությունների ցուցադրում, գործնականում մասնագիտական ​​տեսական գիտելիքների կիրառում։ Դասավանդման ժամանակակից մեթոդները հնարավորություն են տալիս զարգացնել ուսանողի ստեղծագործական, տրամաբանական մտածողությունը, ինքնադրսևորվել, տարբերել առաջնային նպատակն ու խնդիրները երկրորդականից, զարգացնել համապատասխան որոշումներ կայացնելու հմտություններ, ինչպես նաև խնդրին ստեղծագործ մոտեցում։ Modernամանակակից մանկավարժությունը, բացի առարկայական-մասնագիտական ​​կրթություն տրամադրելու խնդրից, ունի նաև մեկ այլ կարևոր խնդիր. Ուսանողների ներգրավումը տարբեր սոցիալական հարաբերությունների մեջ, համատեղ, անկախ որոշումներ կայացնելու, նրանց համար պատասխանատվություն ստանձնելու կարողություն և հմտություններ։ Կենսաբանության դասավանդման գործընթացում ուսանողների տրամաբանական-գիտական ​​մտածողության զարգացմանն ուղղված ձևակերպումները անընդհատ փոխվում են։ Դրանք փոխկապակցված են, որոնցից ամենատարածվածը գիտությունն է, մատչելիությունը, համակարգումը, հաջորդականությունը, ստուգումը և այլն։ Այս գործընթացում օգտագործվում է ուսուցման մեթոդը, որը մոտեցումների և հնարքների ամբողջություն է, որոնք արտացոլում են ուսուցչի և աշակերտների փոխազդեցությունը։ Դասավանդման մեթոդը ընտրվում է դասը ավելի ակտիվ և հետաքրքիր դարձնելու նպատակով, որի շնորհիվ հնարավոր է դառնում զարգացնել անհատական, խմբային և համատեղ աշխատանքային հմտություններ։ Դասավանդման ինտերակտիվ մեթոդները (ինտերակտիվ) սկսել են օգտագործվել վերջին մի քանի տարիների ընթացքում։ Այս մեթոդները ենթադրում են սովորողների առավել ընդգրկուն փոխազդեցություն ոչ միայն ուսուցչի, այլև միմյանց հետ, որի ընթացքում գերակշռում է սովորողների գործունեությունը։ Միևնույն ժամանակ, ինտերակտիվ մեթոդներն ապահովում են գրեթե բոլոր սովորողների ներգրավվածությունը, ինչը հանգեցնում է անհատական ​​և համագործակցային հմտությունների զարգացմանը ՝ դասը ավելի հետաքրքիր, գրավիչ և մատչելի դարձնելով։ Ինտերակտիվ մեթոդները հնարավորություն են տալիս բարձրացնել ինքնագնահատականը և ինքնավստահությունը։ Դասավանդման վերջին մեթոդներից օգտվելով ՝ մենք փորձել ենք թեման ուսումնասիրել ԽԿԿ համակարգի միջոցով, այն ավելի հետաքրքիր դարձնել, զարգացնել ուսանողների անհատական, խմբային և համատեղ աշխատանքային հմտությունները ՝ ապահովելով նրանց ներգրավվածությունը բնապահպանական խնդրի լուսաբանման մեջ։ Հայտնի է, որ ուսանողակենտրոն ուսումը, գործընթացում բոլոր մասնակիցների ներգրավումը զարգացնում է այնպիսի բարոյական արժեքներ, ինչպիսիք են ունենալ սեփական դիրքը, կարեկցանքը, կամքը, փոխադարձ օգնությունը, վերլուծելու ունակությունը, համարձակությունը։ Մարդկությունն այսօր գլոբալ փոփոխությունների շեմին է, չգիտես ինչու դա մարդ է։ Արևի լույսի մեծ մասը, մթնոլորտի միջով թափանցելով կենսոլորտ, ներծծվում է Երկիր մոլորակի մակերևույթից, վերածվում ջերմային էներգիայի, իսկ ինֆրակարմիր ճառագայթումն արտացոլվում է տարածություն։ Այնուամենայնիվ, մթնոլորտում որոշ «ջերմոցային գազերի» պատճառով, ինչպիսիք են ածխածնի երկօքսիդը (CO2), օզոնը (O3), մեթանը (CH4), ազոտի երկօքսիդը (N2O) և ջրածնի ֆտորածխածինները (CFCl), մթնոլորտը «կլանում է մեծ մասը ջերմություն, որը ճառագում է Երկրից »։ «Houseերմոցային էֆեկտի» հիմնական դերը (64%) պատկանում է ածխաթթու գազին, 19% -ը մեթանին, 5,7% ազոտի օքսիդին, 10% -ը ֆտորածխածիններին։ Վերջիններն արտանետվում են մթնոլորտ արտադրական գործընթացների ընթացքում, և N2O– ի մեծ մասը կենսաբանական ծագում ունի և նպաստում է o7 օզոնի շերտի քայքայմանը։ Մեթանը ուժեղ «ջերմոցային գազ» է, այն ունի աճի միտում, և դրա քանակը մթնոլորտում շուտով կկրկնապատկվի։ Մեթանի արտադրության աղբյուրներն են գյուղատնտեսությունը, ածուխը և բնական գազի արտադրությունը։ CO2 գազի ավելացման հիմնական պատճառներն են անտառահատումները, հրդեհները, մեքենաների քանակի աճը։ Գլոբալ տաքացումը փոխում է Երկրի առանցքը։ Ուրբանի-Շամպայնի Տեխասի համալսարանի հետազոտողները պարզել են, որ 2005 թվականից Հյուսիսային բեւեռը շարժվել է դեպի արևելք ՝ շարժվելով 1,2 մետր։ Այս կործանարար երեւույթները կանխելու կամ մեղմելու համար անհրաժեշտ է մեծ ներդրումներ կատարել ՝ օգտագործել վերականգնվող աղբյուրների ՝ երկիր, քամի, ջուր, երկիր - երկիր էներգիան։ «Houseերմոցային էֆեկտը» ուսումնասիրելու համար մենք օգտագործել ենք «Ապագայի անիվ» մեթոդը և վերլուծել խնդրի պատճառահետեւանքային կապերը։ Կառուցելով պատճառների և հետևանքների մանրամասն պատկերը ՝ սովորողները ի վիճակի են ճիշտ որոշումներ կայացնել ՝ խնդրի հետևանքները վերացնելու համար։ Իրադարձության պատճառահետեւանքային կապը ուսումնասիրելու համար ուսանողները տարբեր դիագրամների օգնությամբ ցույց տվեցին խնդրի պատճառները, ինչը, իր հերթին, բերեց մի շարք հետևանքների։ Նշելով բոլոր պատճառներն ու հետևանքները ՝ ուսանողները, օգտագործելով ինտերակտիվ մեթոդներ, եկել են մի շարք եզրակացությունների ՝ իրենց վրա պատասխանատվություն վերցնելով 2 սովորելու համար։ Մարդու լայնածավալ գործունեության շնորհիվ շրջակա միջավայրում տեղի են ունեցել անդառնալի փոփոխություններ։ Երկիր մոլորակի տարբեր ռեսուրսների ոչ միտումնավոր օգտագործման պատճառով մարդն այնքան է հյուծել բուսական և կենդանական աշխարհը, որ բուսական և կենդանական աշխարհի շատ տեսակներ պարզապես անհետացել են, իսկ մյուսները ոչնչացման եզրին են։ Հասարակությունը, գիտակցելով կորցրած ռեսուրսների աղետալի քանակը, մշակել է միջոցառումների հատուկ համակարգ `ուղղված բնական ռեսուրսների ռացիոնալ օգտագործմանը և պահպանմանը։ Խնդրի վերլուծության ընթացքում ուսանողները առաջարկել են M- աղյուսակ, աղյուսակ, որում առանձին-առանձին հայտնաբերվել են վերականգնվող և չվերականգնվող կենսաբանական ռեսուրսների առանձնահատկությունները և առաջարկել վերոհիշյալ խնդիրները լուծելու ուղիներ։ M- աղյուսակի միջոցով հետազոտողները եզրակացրեցին, որ կենսաբանական ռեսուրսները, ինչպիսիք են բույսերն ու կենդանիները, ոչ միայն ունեն էկոլոգիական կարևոր նշանակություն, այլև կենսաբազմազանության պահպանման միջոց են։ Նրանք օգտագործեցին որոշ միջատների բազմազանության պահպանումը որպես բնության մեջ փոշոտող նյութեր ՝ շեշտելով, որ սանիտարական միջատները մաքրում են դիակի, կրծողների և որոշ հողաբնակ կենդանիների մաշկը քայքայում է հողը ՝ բարելավելով դրա որակը և կառուցվածքը։ Չորս մասից բաղկացած մեթոդով ուսանողները նշեցին կենդանիների սերտ փոխազդեցությունը `որպես բիոգերասենոզի ամենակարևոր հետերոտրոֆ բաղադրիչը բույսերի աշխարհի, ինչպես նաև բնության դինամիկ հավասարակշռությունն ապահովող միկրոօրգանիզմների հետ։ Կենսաբազմազանության պահպանման և ուսանողների կողմից արդյունավետ օգտագործման միջոցառումների շարքում առանձնացվեցին հետևյալը. Ձկների արհեստական ​​ձվադրման գործընթաց, ձկների կլիմայական վարժեցում, որսի քանակ, dates6 ամսաթվերի հստակեցում։ Վերոհիշյալ միջոցառումներից որևէ մեկը կարող է իրականացվել Հայաստանում ՝ Սանաա լճում բնակվող իշխանի ձկների պաշտպանության համար։ Ամենակարևոր խնդիրն այն է, որ արհեստականորեն ավելացվի ձկան պաշարները ՝ արգելելով որսորդությունը։ Հայաստանում վերջերս ջրասուզակների մի խումբ հետազոտություն է անցկացրել Սանաա լճի հատակի վրա (որը գրավում է ծայրահեղ համարձակության սիրահարներին), որի ընթացքում իրականացվել են ստորջրյա բուսաբանական հետազոտություններ ՝ ցամաք բերելով բարձրորակ բույսերի 10 տեսակ ջրիմուռներ։ Բնապահպանական կարևոր խնդիր է լճի աղտոտվածության հետ մեկտեղ ձկան պաշարների տագնապալի սակավությունը։ Տասնյակ ժամեր ջրի մեջ լողալով ՝ ջրասուզորդները Սանա լճի տարբեր մասերում խոշոր ձկների չեն հանդիպել, հազվագյուտ ձկներից ամենամեծը հազիվ 10 սմ էր։ Էկոհամակարգի խաթարման պատճառով լճի հատակին ավելացան «ֆիտոպլանկտոնը» և «զոոպլանկտոնը», որոնք ենթադրվում էր դառնալ ձկների սնունդ։ Որոշ տարածքներում ջրասուզակները գտան լքված ցանցեր, որոնք լցված էին փտած խեցգետիններով և ձկներով։ Հայաստանում կան նաև արգելոցներ, սրբավայրեր, ազգային պարկեր, որտեղ Հայաստանի «Կարմիր գրքում» ընդգրկված շատ հազվագյուտ կենդանիներ, ինչպիսիք են ճաղատ անգղը, բեզոարյան այծը և գառնուկը, գոյատևել են ոչնչացումից ՝ կլիմայի փոփոխության և վերաբնակեցման պատճառով։ Հայաստանը բնութագրվում է իր տեսակների բազմազանությամբ `էնդեմիզմով։ Վերջին 2-3 տասնամյակների ընթացքում մարդկային գործունեության պատճառով ձկան, կաթնասունների, թռչունների և սողունների շուրջ 40 տեսակ ամբողջովին անհետացել են կամ գտնվում են ոչնչացման եզրին։ Հայաստանում որսագողությունը միշտ համատարած է, իսկ թույլատրվածն անկանոն է։ Կովկասյան ազնվականները, փասիանները և ընձառյուծները ամբողջովին վերացել էին, և մնացել էին միայն հայկական մուֆլոնի և այծի specific4 մնացորդի հատուկ նմուշներ։ Բուսական կամ ավտոտրոֆ օրգանիզմներից բուսական աշխարհի ռեսուրսների դերը կենսոլորտում և բացառիկ է մարդու կյանքի և արտադրական գործունեության համար։ Բուսական ռեսուրսների պահպանման, ռացիոնալ օգտագործման և վերականգնման ուղղություններն ու առանձնահատուկ մեթոդները բազմազան են։ Դրանց թվում են գենոֆոնդի պահպանումը, հատուկ պահպանվող տարածքների տարանջատումը, բույսերի «Կարմիր գրքի» ստեղծումը, անտառտնտեսության կազմակերպումը։ Ուսումնասիրվել է Հայաստանի «Կարմիր գիրքը», Վենի դիագրամի միջոցով քննարկվել են բույսերի և կենդանիների պաշտպանության խնդիրների ընդհանրություններն ու տարբերությունները։ Հայաստանում աճում են աճեցված բույսերի մեծ թվով վայրի ներկայացուցիչներ. Խնձոր, տանձ, բալ, սալոր, վարդ, ալոճ, բոխի, խաղող, սիսեռ, ոսպ, որոնք գոյատևել են մարդու կողքին, այնպես որ դրանք կարող են փրկվել կործանումից, եթե մարդը հոգ է տանում նրանց մասին։ Հատուկ ուշադրություն պետք է դարձնել վայրի ցորենի, աշորայի, գարիի, Արարատ-Ուրարտական ​​ցորենի, Վավիլովի տարիքի հազվագյուտ վայրերին, որտեղ տեսակների մեծ բազմազանություն կա, որոնց պահպանումն ու մշակումը շատ կարևոր է։ Հարցը ուսումնասիրելուց հետո ուսանողները եկել են այն եզրակացության, որ անհրաժեշտ է ապահովել բույսերի տեսակների գենոֆոնդի պահպանում, բնական էկոհամակարգերի անձեռնմխելիություն։ Հայաստանում հայտնաբերված վայրի տանձի բազմաթիվ տեսակներից կովկասյան տանձը խիստ կրճատվել է անտառահատումների արդյունքում, մինչդեռ դրա երաշտային դիմադրությունը և հիվանդությունների և վնասատուների նկատմամբ բարձր դիմադրությունը կարելի է օգտագործել valuable5 նոր արժեքավոր ձվեր ստանալու համար։ Բուսական աշխարհի, ֆաունայի և կենսաբազմազանության հարցը քննարկելու համար օգտագործվել է «Խճանկար» համագործակցության մեթոդական վարժություններից մեկը։ Ուսանողները, կազմելով համագործակցային խմբեր, ուսումնասիրեցին նույն թեման ՝ կատարելով տարբեր խնդիրներ։ Նյութը ուսումնասիրվել է տարբեր տեսանկյուններից, և պատկերը ամբողջական է, երբ խմբային աշխատանքի արդյունքները միավորվում են 1։ Քաղցրահամ ջրի խնդիրը նույնպես կենսաբանության և էկոլոգիայի ժամանակակից խնդիր է։ Քաղցր ջուրը աշխարհում աստիճանաբար ռազմավարական նշանակություն է ստանում `դառնալով միջազգային հարաբերությունների լուրջ քաղաքական գործոն։ Չնայած այս ռեսուրսը համարվում է վերականգնվող, բայց այն վերականգնվում է միլիոնավոր տարիների ընթացքում։ Սա վերաբերում է ոչ թե ջրի քանակական, բայց որակական վերացմանը, աղտոտման խնդրին, որը դարձել է համընդհանուր, ընդ որում ՝ գլոբալ խնդիր։ Քաղցր ջուրը սահմանափակ խոցելի ռեսուրս է։ Մարդու կենսական կարիքը մաքուր և անվտանգ ջրի համար բացատրվում է ջրի բացարձակ ֆունկցիոնալ անփոխարինելիությամբ։ Քաղցրահամ ջրի ամենամեծ սպառողը գյուղատնտեսությունն է։ Ստեղծված իրավիճակում քաղցրահամ ջրի օգտագործումը զգալիորեն ավելացել է, ինչը մարդկության համար չափազանց կարևոր է դարձնում այս ռեսուրսի ընդհանուր պակասը։ Քաղցր ջրի քանակը կարգավորելու համար, ապագայում այն ​​չնվազեցնելու համար, անհրաժեշտ է բարձրացնել դրա օգտագործման արդյունավետությունը։ Մի շարք երկրներ արդեն անցել են կաթիլային ոռոգման։ Բնության վրա ազդող այլ մարդածին գործոնների հետ միասին քաղցրահամ ջուրն աստիճանաբար դառնում է կարևոր գործոն, որը խոչընդոտում է կայուն զարգացման ռազմավարությանը։ Միանգամայն ընդունելի է, որ 21-րդ դարում քաղցրահամ ջուրը (ոչ թե նավթը) կդառնա Երկրի հիմնական ռազմավարական ռեսուրսը։ Համանուն Հայաստանի պատկերը մտահոգիչ է նաև էկոլոգիական վիճակի և աշխարհի ջրային ռեսուրսների օգտագործման ֆոնին։ Հայաստանի տարածքում առկա 70 միլիարդ խորանարդ մետր ջրի ներկայիս օգտագործման «տեխնոլոգիաները» «բավարարում են» մարդկանց և կյանքի և արտադրության բոլոր պահանջները ՝ միևնույն ժամանակ ապահովելով գետերի և ավազանների ինքնամաքրումը և էկոլոգիական վիճակը։ Եթե ​​քաղցրահամ ջուրը քիչ օգտագործվեր, հնարավոր կլիներ չմտահոգվել այս կենսական նշանակության ռեսուրսների վերարտադրման համար, և Հայաստանը կհամարվեր most7 աշխարհի առավել բարենպաստ երկրներից մեկը։ Բայց պատկերն այլ է։ Խմելու ջրի ավելի քան 70% -ը կորչում է Հայաստանի Հանրապետությունում։ Արարատյան դաշտի ընդերքի բարբարոսական կորուստը ոչ ոք չի չափում։ Մի շարք բնակավայրերում արտեզյան ջուրը մակերեսից դուրս է գալիս խմելու և ոռոգման մեծ տրամագծով խողովակների միջոցով, գետեր հոսելով անարգել հոսանքներով, բարձրացնելով ստորերկրյա ջրերի մակարդակը, մեծացնելով հողի էրոզիան և երկրորդական աղակալումը։ Մեծ քանակությամբ արտեզյան ջուր են վատնում մասնավոր ձկնաբուծարանները։ Խմելու ջրի նկատմամբ պետական ​​վերահսկողության բացակայությունն, ընդհանուր առմամբ, վնասում է մեր ժողովրդի կենսական անվտանգությանը։ Քաղցրահամ ջրի հիմնախնդիրներն ուսումնասիրելու և վերլուծելու համար ուսանողներն առաջարկել են խորանարդի մեթոդ, որտեղ խորանարդի յուրաքանչյուր նստաշրջանում նշվել է խնդիրներից մեկը, որից հետո արվել են մի շարք եզրակացություններ։ Այսպիսով, էկոլոգիական հավասարակշռության խախտմամբ ցանող մոլորակը տառապում է կենսաբազմազանության կորստից, կլիմայի փոփոխությունից, շրջակա միջավայրի աղտոտումից, ինչը կարող է հանգեցնել անդառնալի կորուստների։ Անապատացումը, բնակչության աճը, բնական ռեսուրսների անվերահսկելի օգտագործումը և սպառումը հանգեցրել են կաթնասունների, երկկենցաղների ոչնչացման բազմաթիվ8 birds թռչունների բազմաթիվ տեսակների։ Անհրաժեշտ է, որ յուրաքանչյուր մարդ, հասարակության ցանկացած անդամ մտածի մոլորակի գոյությունը երաշխավորող կենսաբազմազանության պահպանման մասին, սերունդներին թողնի այն գեղեցկությունն ու բնական հարստությունը, որը մենք անխնա օգտագործում ենք։ Մենք պետք է գիտակցենք, որ մարդը տեսակ է, որն անմիջականորեն կախված է բնական միջավայրից, նրան պարզապես համագործակցության, համառության կարիք է զգացվում ՝ փրկելու համար այն, ինչը մեզ հնարավորություն է տալիս ապրելու, գոյատևելու։ Վերոնշյալ խնդիրների համապարփակ վերլուծության համար ուսանողները առաջարկեցին էքսկուրսիայի մեթոդ `այցելել արգելոցներ, արգելավայրեր, ազգային պարկեր` բուսական և կենդանական աշխարհի տեսակների բազմազանությունը ուսումնասիրելու, դրանց պահպանման համար հատուկ միջոցառումներ կազմակերպելու համար։ Խնդիրների վերլուծությունից հետո ուսանողները առաջարկել են վերոհիշյալ խնդիրները լուծելու ուղիները։ Սանաա լիճ մաքրում, ձկնորսություն ռեսուրսներ. վերականգնում Plantingառատունկ, կենդանիների բուծում և հետևողականություն գործընթաց։ իրականացում։ խնդրում եմ Ջերմոցային գազեր արտանետում Սահմանափակում։ Խնդիրների լուծում Քաղցր ջուր խնայողություններ, ցանցեր վերանորոգում Ձկնորսություն, կենդանիների որս, ծառահատումներ խնդրում եմ նշել մակարդակ։ պատժի կարծրացում Գյուղատնտեսություն դաշտ։ Հարգանքներով։ հետամնացություն հատկապես հողեր աղելը անապատացումը խնդրում եմ Արհեստական պարարտանյութեր Օգտագործումը։ սահմանափակում, կենսաբանական Պայքարի խթանում, ցանցի ոռոգում ներդրում։ Դասի վերջում կատարվեց գնահատական ​​`շեշտը դնելով այն փաստի վրա, որ այն ոչ միայն վկայում է ուսանողների ձեռքբերումների, ուսուցման արդյունավետության մասին, այլ նաև համարվում է կրթության որակի ապահովման և բարելավման միջոց։ Գնահատման հիմնական նպատակը սովորողների գիտելիքների, կարողությունների և հմտությունների մակարդակի ստուգումն է, արժեքային որակների բացահայտումը, դրանց հիման վրա կրթական գործընթացի կատարելագործումը, որակի վերահսկողության բարձրացման ապահովումը։ Համագործակցային ուսուցման ինտերակտիվ մեթոդների կիրառման գնահատման գործընթացում հաշվի են առնվել հետևյալ հիմնական սկզբունքները. Comp2, համատեղելիություն, արդարություն, մատչելիություն, հաշվետվողականություն, թափանցիկություն, հուսալիություն։ Հարկ է նշել, որ գնահատումը ազդում է ինչպես սովորողի, այնպես էլ ընդհանրապես անձի անհատական ​​որակների վրա։ Գնահատումը օգնում է զարգացնել համառություն, ազնվություն, ինքնաքննադատություն, և դրա սոցիալական գործառույթը հիմնականում ստեղծում է լայնածավալ պատկեր, որի հիման վրա տվյալ հարցը պատշաճ կերպով վերլուծվում է։ Այսպիսով, ինտերակտիվ մեթոդների կիրառմամբ դասավանդումը ուսանողներին հնարավորություն է տալիս ինքնահաստատվել, արդար գնահատել միմյանց, փոխզիջման գնալ, ինչը ապահովում է գործընթացի արդյունավետությունը։ Մանկավարժական դերից բացի, ինտերակտիվ մեթոդներով դասավանդումը ունի նաև սոցիալական գործառույթ։ Խմբերում աշխատելով ՝ ուսանողները ոչ միայն ձեռք են բերում համագործակցության բազմազան հմտություններ, այլև ինքնագիտակցության ավելի բարձր մակարդակ, ինչը ստեղծում է իրական արձագանք։ Գրականություն 1. Arnaudyan A. Gyulbudaghyan A., Khachatryan S., Khrimyan S., Petrosyan M., Handbook of Professional Development, KAI, Երեւան, 2004, էջ։ 178 թ. 2. Էդոյան Ռ.Հ., Հովակիմյան H.Հ., Բնապահպանական լաբորատոր-գործնական վարժությունների դասավանդման ձեռնարկ, մեթոդաբանություն «Երջան», 2015, էջ 12-28, 71-79։ 3. Կարապետյան Մ.Ա., Բնության էթիկան, ԵՊՀ, 2009, էջ 8-17։ 4. ՀՀ կենդանիների կարմիր գիրք, Երեւան, 2010, էջ 367։ 5. ՀՀ բույսերի կարմիր գիրք, Երեւան, 2010, էջ 591։ 6. ՀՀ կենսաբազմազանության V ազգային զեկույց, 2014, 15 137։ 7. Հայրապետյան Է.Մ., Հարությունյան Վ.Ս., Վարդանյան. Հ., Բնապահպանություն, Երեւան, 2005, էջ 112-120, 438-440։ Տեղեկատվություն հեղինակ Անահիտ Ֆաբրիցուսկի Գրիգորյանի մասին - Բնական գիտությունների և աշխարհագրության ֆակուլտետի դեկան, բնակ. գիտնական թեկնածու, դոցենտ Էլ. ։